LMHAL II

SLM ve TOPLUM

Diyanet leri Bakanl

LMHAL II
SLM ve TOPLUM

indekiler
Onbirinci Blm Kurban
1. Kurbann Din Hkm ve Kurban eitleri............................................................................ 2 2. Kurban Kesme Ykmll ............................................................................................... 3 3. Kurbanlk Hayvan Kesimi ................................................................................................... 6 a) artlar ............................................................................................................................ 6 b) Kesim lemi................................................................................................................... 8 4. Kurbann Eti ve Dier Paralar ............................................................................................ 9 5. Akka Kurban .................................................................................................................. 11

Onikinci Blm Kefretler

1. Oru Bozma Kefreti ......................................................................................................... 14 2. Yemin Kefreti .................................................................................................................. 16 3. Zhr Kefreti.................................................................................................................... 17 4. Adam ldrmenin Kefreti ................................................................................................ 18 5. Hacda Tra Olma Kefreti ................................................................................................. 19 6. Hayzl Kadnla Cins Mnasebet Kefreti ........................................................................... 19

Onnc Blm Adak ve Yeminler

1. Adak ................................................................................................................................ 21 a) Mahiyeti ...................................................................................................................... 21 b) artlar ......................................................................................................................... 23 c) Hkm ......................................................................................................................... 24 2. Yeminler ........................................................................................................................... 25 a) Mahiyeti ...................................................................................................................... 25 b) Yemin eitleri ............................................................................................................. 27 1. Lav Yemini ............................................................................................................ 27 2. Gams Yemini ......................................................................................................... 27 3. Mnakit Yemin ....................................................................................................... 27

VI

LMHAL

Ondrdnc Blm Haramlar ve Helller

I. LKE ve AMALAR............................................................................................................ 29 II. YYECEKLER .................................................................................................................... 31 A) Eti Yenen ve Yenmeyen Hayvanlar .............................................................................. 34 a) Tarihe .................................................................................................................... 34 b) lke ve Amalar ....................................................................................................... 35 c) Kara Hayvanlar ...................................................................................................... 38 d) Su Hayvanlar ......................................................................................................... 41 e) Hem Karada Hem Suda Yaayan Hayvanlar ............................................................. 42 f) Hayvan Etleri ile lgili Baz Meseleler......................................................................... 42 g) Domuzla lgili Fkh Hkmler.................................................................................. 43 B) Hayvanlarn Kesimi ..................................................................................................... 45 a) Kesilen Hayvan ....................................................................................................... 46 b) Hayvan Kesenin Nitelii ......................................................................................... 47 c) Tesmiye................................................................................................................... 48 d) Kesimde Kullanlan Alet ........................................................................................... 50 e) Kesim Usul ............................................................................................................ 50 f) Kesilen Hayvann Karnndan kan Yavru ................................................................. 51 g) Deerlendirme ......................................................................................................... 51 C) Av ve Avlanma ............................................................................................................ 52 a) Avlanmann Din Hkm ......................................................................................... 53 b) artlar .................................................................................................................... 54 1. Avc ve Avlanma ekli ile lgili artlar ................................................................. 54 2. Avlanacak Hayvanla lgili artlar ........................................................................ 56 3. Av Aleti ile lgili artlar ....................................................................................... 58 a) Silhla Avlanma ............................................................................................ 58 b) Avc Hayvanla Avlanma ................................................................................ 59 III. ECEKLER ..................................................................................................................... 60 IV. BAIMLILIKLAR ............................................................................................................. 66 A) Sigara .......................................................................................................................... 66 a) Zarar ....................................................................................................................... 67 b) sraf ........................................................................................................................ 68 c) Nafaka Ykmll ............................................................................................... 68 B) Uyuturucu Maddeler ................................................................................................... 69 V. GYNME ve SSLENME ................................................................................................... 70 A) rtnme ...................................................................................................................... 70 B) pekli Elbise ve Kuma Kullanm .................................................................................. 73 C) Sslenme ve Estetik Mdahaleler .................................................................................. 78 a) Sala lgili Tasarruflar .............................................................................................. 79 b) Ka Alma-Kl Yolma ................................................................................................ 81 c) Vcutta Kalc z Brakan Tasarruflar ......................................................................... 82 d) Estetik Ameliyat ...................................................................................................... 82

NDEKLER

VII

D) Altn ve Gm Kullanm ............................................................................................ 84 a) Altn ve Gm Kullanmyla lgili Hadisler ............................................................... 85 b) Altn ve Gm Ziynetin Kullanm .......................................................................... 85 c) Altn ve Gm Ev Eyasnn Kullanm ................................................................... 86 d) Altn ve Gm Eya Bulundurma ........................................................................... 86 e) Altn Yzk ............................................................................................................. 88 f) Altn Ssleme ........................................................................................................... 89 E) Sa Sakal ve Byk ........................................................................................................ 90 F) Kolonya ve Alkoll Madde Kullanm ............................................................................ 93 VI. SANAT, SPOR ve ELENCE ............................................................................................. 94 A) Sanat .......................................................................................................................... 95 a) Kavramsal ereve .................................................................................................. 95 b) Resim ve Heykel ..................................................................................................... 97 c) Mzik .................................................................................................................... 105 B) Spor ve Elence ......................................................................................................... 113 a) Kavramsal ereve ................................................................................................ 113 b) Peygamberimizin Tevik Ettii Baz Sportif Faaliyetler............................................ 115 C) Oyun-Elence ............................................................................................................ 117 a) Dn ................................................................................................................... 117 b) Tavla .................................................................................................................... 118 c) Satran .................................................................................................................. 121 d) Kumar ................................................................................................................... 121 VII. CNS HAYAT ............................................................................................................... 123 A) Cins Duygu ve Cinsiyet Eitimi .................................................................................. 124 B) Cins Hayat ve Yasaklar.............................................................................................. 126 a) Zina Yasa ........................................................................................................... 129 b) Koruyucu nlem ve Yasaklar ................................................................................. 131 C) Doum Kontrol ......................................................................................................... 133 a) Bireysel Boyut ....................................................................................................... 134 b) Nfus Planlamas................................................................................................... 135 D) ocuk Drme ......................................................................................................... 137 E) Sun lkah ve Tp Bebek ............................................................................................. 140 VIII. GNLK HAYAT ......................................................................................................... 143 A) Bidat ve Hurafeler ..................................................................................................... 143 B) Gayb Bilgisi ............................................................................................................... 146 a) Falclk .................................................................................................................. 147 b) Yldz ve Bur Fal .................................................................................................. 149 c) Kehanet ................................................................................................................. 152 d) Cincilik .................................................................................................................. 152 e) Byclk ............................................................................................................. 154 C) Ruh ........................................................................................................................... 155 a) Ruh arma ......................................................................................................... 155 b) Tensh ................................................................................................................ 157 D) Rya Tabiri ................................................................................................................ 160 E) Hastalk ve Tedavi ..................................................................................................... 163

VIII

LMHAL
a) Haram Maddelerle Tedavi ...................................................................................... 164 b) Okuyarak Tedavi ................................................................................................... 166 c) Organ Nakli ........................................................................................................... 168 1. tikad ve Uhrev Adan.................................................................................... 168 2. slm Hukuk Prensipleri Asndan .................................................................... 170

F) Hayvanlar .................................................................................................................. 173 a) Hayvan Haklar ..................................................................................................... 174 b) Hayvan Besleme ................................................................................................... 175 c) Kpek.................................................................................................................... 175 d) Sun Tohumlama ................................................................................................... 177 IX. AHIS ve MAL ALEYHNE LENEN TEMEL SULAR .................................................... 178 A) ldrme .................................................................................................................... 178 B) Kan Davas ................................................................................................................ 180 C) ntihar........................................................................................................................ 182 D) ffet ve Namusa Saldr ............................................................................................... 184 E) Kiilik Haklarna Saldr .............................................................................................. 186 F) Sarholuk ................................................................................................................... 187 G) Hrszlk ..................................................................................................................... 189 H) Gasp ve Yama.......................................................................................................... 190 I) Haksz Fiil ................................................................................................................... 192 J) Haksz ktisap ............................................................................................................. 193

Onbeinci Blm Aile Hayat

I. LKE ve AMALAR ........................................................................................................ 195 II. EVLENME ...................................................................................................................... 198 A) Evlenmenin nemi .................................................................................................... 198 B) Evlenmenin Mahiyeti ve Yapl ................................................................................. 199 C) Nianlanma ................................................................................................................ 201 D) Evlenmenin Unsur ve artlar ..................................................................................... 203 a) Unsurlar ............................................................................................................... 203 1. Taraflar ............................................................................................................ 204 2. rade Beyan ..................................................................................................... 204 b) Kurulu artlar ..................................................................................................... 204 1. Ehliyet.............................................................................................................. 204 2. Meclis Birlii ..................................................................................................... 205 3. Evlenme Engelinin Olmay .............................................................................. 205 4. Evliliin artsz Olmas ...................................................................................... 205 c) Geerlilik artlar .................................................................................................... 206 1. ahitler ............................................................................................................. 206 2. Evlenme Engelinin Olmamas ............................................................................ 207 3. krahn Olmamas ............................................................................................. 207 4. Evlenmenin Gizlenmemesi ................................................................................ 208

NDEKLER

IX

d) Yrrlk artlar .................................................................................................... 208 e) Balayclk artlar ................................................................................................ 209 f) artlara Uymamann Sonucu .................................................................................. 209 E) Evlenme Ehliyeti ........................................................................................................ 210 F) Velyet ...................................................................................................................... 211 a) Ksmlar ................................................................................................................ 212 1. Zorlayc Velyet (Velyet-i cbr) ...................................................................... 212 2. Zorlayc Olmayan Velyet (Velyet-i htiyr veya stihbb) ............................... 212 b) Veliler ................................................................................................................... 213 1. Hususi Veli ....................................................................................................... 213 2. Umumi Hal ....................................................................................................... 213 c) Bul Muhayyerlii ............................................................................................... 214 G) Denklik ...................................................................................................................... 214 H) Evlenme Engelleri ...................................................................................................... 215 a) Devaml Evlenme Engelleri .................................................................................... 215 1. Kan Hsml .................................................................................................... 215 2. Shr Hsmlk .................................................................................................... 215 3. St Hsml ..................................................................................................... 215 b) Geici Evlenme Engelleri ........................................................................................ 216 1. Bakasnn Ei Olma ......................................................................................... 216 2. ki Akraba ile Birden Evlenme ........................................................................... 216 3. Kere Boanma ............................................................................................. 216 4. Din Fark .......................................................................................................... 217 I) Evliliin Sonular ....................................................................................................... 217 a) Kadnn Haklar ..................................................................................................... 217 1. Mehir ............................................................................................................... 217 2. Nafaka ............................................................................................................. 219 b) Kocann Haklar..................................................................................................... 221 J) Deerlendirme ............................................................................................................. 221 III. EVLLK BRLNN SONA ERMES ............................................................................... 223 A) Fesih ......................................................................................................................... 223 B) Boama ..................................................................................................................... 224 a) Boamann artlar ................................................................................................ 225 1. Kocaya Ait artlar ............................................................................................. 225 2. Kadna Ait artlar ............................................................................................. 227 b) Boama Szleri ...................................................................................................... 227 c) Boama eitleri..................................................................................................... 229 1. Ric Talk ........................................................................................................ 229 2. Bin Talk ........................................................................................................ 230 3. Snn Talk ...................................................................................................... 231 4. Bid Talk ........................................................................................................ 231 d) artl Boama ........................................................................................................ 232 C) Karlkl Rz ile Boanma.......................................................................................... 232 D) Mahkeme Karar ile Boanma ..................................................................................... 233 a) Kaz Boanma Sebepleri ....................................................................................... 233

LMHAL
1. Hastalk ve Kusur ............................................................................................. 233 2. Kocann Nafakay Temin Etmemesi ................................................................... 234 3. Terk ve Gaiplik ................................................................................................. 235 4. Fena Muamele ve Geimsizlik............................................................................ 236 b) Lin ...................................................................................................................... 237 c) l ......................................................................................................................... 237 E) Deerlendirme ............................................................................................................ 237

IV. EVLLN SONA ERMESNN SONULARI .................................................................... 239 A) ddet.......................................................................................................................... 239 a) lm ddeti ........................................................................................................... 240 b) Boanma veya Fesih ddeti .................................................................................... 240 B) ddet Nafakas ............................................................................................................ 241 V. DOUM ve SONULARI ................................................................................................. 241 A) Nesep ........................................................................................................................ 242 a) Nesebin Sbtu ..................................................................................................... 242 1. Geerli Evlilik .................................................................................................... 242 2. Fsid Evlilik ...................................................................................................... 242 3. krar ................................................................................................................. 243 b) Evlt Edinme ......................................................................................................... 243 B) Emzirme .................................................................................................................... 244 C) ocuun Bakm ve Terbiyesi ....................................................................................... 244 D) Nafaka ...................................................................................................................... 245 a) Usul Nafakas ........................................................................................................ 245 b) Fr Nafakas ........................................................................................................ 245 c) Hsmlk Nafakas ................................................................................................... 245 VI. MRAS HUKUKU ........................................................................................................... 246

Onaltnc Blm Siyasal Hayat

I. HIRSTYAN BATIDA DN ve SYASET ............................................................................. 252 A) Tarihsel Tecrbe ........................................................................................................ 252 B) Din ile likileri Bakmndan Devlet Biimleri ............................................................... 255 a) Teokrasi ................................................................................................................ 256 b) Bizantinizm ........................................................................................................... 256 c) Laiklik ................................................................................................................... 257 C) Ynetim Biimleri ....................................................................................................... 260 II. MSLMAN DOUDA DN ve SYASET ......................................................................... 261 A) Kuran ve Snnet....................................................................................................... 262 B) Tarihsel Tecrbe ......................................................................................................... 264 a) Hz. Peygamberin Siyas Liderlii ........................................................................... 264 b) Medine Szlemesi ................................................................................................ 266 c) Peygamber Sonras Dnem ..................................................................................... 270

NDEKLER

XI

1. Hilfetin Kaldrlmas ......................................................................................... 276 2. Tarihsel Tecrbeye likin Deerlendirme ........................................................... 285 C) Klasik slm Siyaset Teorisi ......................................................................................... 288 a) Hkimiyet ............................................................................................................. 288 b) Devlet ................................................................................................................... 289 1. Yasama ............................................................................................................ 291 2. Yrtme ........................................................................................................... 294 3. Yarg ................................................................................................................ 296 c) Hilfet ................................................................................................................... 297 D) Deerlendirme ........................................................................................................... 301 III. NSAN HAKLARI ........................................................................................................... 303 A) Din ve Vicdan Hrriyeti .............................................................................................. 307 B) Kadn Haklar............................................................................................................. 312 C) Klelik ....................................................................................................................... 325

Onyedinci Blm alma Hayat

I. EMEK-SERMAYE DENGES ............................................................................................. 331 II. -VEREN LKLER ................................................................................................ 333 A) Akdi ...................................................................................................................... 333 B) verenin Hak ve Sorumluluklar ................................................................................. 335 C) inin Hak ve Grevleri ............................................................................................. 336

Onsekizinci Blm Hukuk ve Ticar Hayat

I. LKE ve AMALAR.......................................................................................................... 341 A) Akid .......................................................................................................................... 343 a) Akdin Tabii Unsurlar............................................................................................. 344 b) Akdin Kurulu artlar ........................................................................................... 346 c) Akdin Geerlilik artlar .......................................................................................... 349 d) Akidlerin Hkmszl ....................................................................................... 351 e) Akdin Hukuk Sonucu ............................................................................................ 351 f) Akdin Sona Ermesi ................................................................................................. 352 g) Akid eitleri ......................................................................................................... 353 B) Rz lkesi .................................................................................................................. 354 a) Gabin ve Tarir Yasa ........................................................................................... 355

XII

LMHAL
b) Garar Yasa .......................................................................................................... 358 c) Bilinmezlik Yasa.................................................................................................. 360

II. HUKUK HAYAT............................................................................................................. 361 A) Bor .......................................................................................................................... 362 B) Satm ......................................................................................................................... 365 a) Yasaklanan Satm eitleri ..................................................................................... 366 1. Garar ve Bilinmezlik Sebebiyle Yasaklanan Satmlar ........................................... 367 2. Zarar ve Gabin Sebebiyle Yasaklanan Satmlar ................................................... 370 3. badet Vakti Asndan Konan Satm Yasa ....................................................... 374 4. Harama Yol Aan Satm .................................................................................... 375 5. Haram Yoldan Kazanan Kimselerden Alveri Yapmak ...................................... 376 b) Satm eitleri ........................................................................................................ 376 C) Takas ......................................................................................................................... 377 D) Kiralama .................................................................................................................... 378 E) fa .......................................................................................................................... 383 F) irket ......................................................................................................................... 388 G) riyet ........................................................................................................................ 390 H) Karz .......................................................................................................................... 391 I) Hibe ........................................................................................................................... 393 J) Havale ........................................................................................................................ 395 K) Kefalet ....................................................................................................................... 396 L) Rehin......................................................................................................................... 398 M) Emanet Mal .............................................................................................................. 401 N) Buluntu Mal .............................................................................................................. 402 O) Veklet ...................................................................................................................... 405 P) Yarglama Hukuku ..................................................................................................... 406 III. TCAR HAYAT .............................................................................................................. 408 A) Hell Kazan ............................................................................................................. 409 B) Faiz Yasa ................................................................................................................ 411 a) Kuranda Faiz Yasa ............................................................................................ 412 b) Snnette Faiz Yasa ............................................................................................. 414 c) Faiz Yasann Amac ............................................................................................. 416 d) Faiz Yasann lleti ............................................................................................... 418 e) Faiz-Kr likisi ...................................................................................................... 420 f) Faiz Konusunda slm Bilginlerinin Tavr ................................................................ 420 g) Faizde Hile ............................................................................................................ 421 h) Enflasyon-Faiz likisi ........................................................................................... 422 ) Vade Fark-Faiz likisi ............................................................................................ 423 j) Deerlendirme ........................................................................................................ 424 C) ne Sat .................................................................................................................... 426 D) Dviz ve Para Deiimi (Sarf) ..................................................................................... 431 E) Enflasyonun Bor likilerine Etkisi ............................................................................. 432 F) Vadeli Sat ................................................................................................................ 437

NDEKLER

XIII

G) Pey Akesi ve Ceza art ............................................................................................ 441 H) Kr Haddi .................................................................................................................. 442 I) Hava Paras ................................................................................................................ 444 J) Borsa ve Hisse Senedi.................................................................................................. 447 K) Sigorta ....................................................................................................................... 451

Ondokuzuncu Blm Sosyal Hayat

I. SORUMLULUK BLNC ve EVRE.................................................................................... 468 A) Doal evre ............................................................................................................... 469 B) Sosyal evre .............................................................................................................. 471 II. SOSYAL DZEN KURALLARI ......................................................................................... 476 III. KOMULUK LKLER ................................................................................................. 478 IV. TRE ve TRENLER ..................................................................................................... 480 A) Mevlid ....................................................................................................................... 480 B) Ziyaretleme .............................................................................................................. 482 C) Bayramlama ............................................................................................................. 483 D) Tokalama ve Kucaklama ......................................................................................... 484 E) Are......................................................................................................................... 487 F) Ylba ........................................................................................................................ 488 G) Nevruz ...................................................................................................................... 489 H) Ya Gn ve Yl Dnm ........................................................................................... 491

Yirminci Blm slm Ahlk

I. TANIMLAR ve GENEL BLGLER ..................................................................................... 493 A) Ahlkn Tarifi ve Mahiyeti ......................................................................................... 493 B) Ahlk lmi.................................................................................................................. 495 C) Ahlk Felsefesi ........................................................................................................... 496 D) slm Ahlk .............................................................................................................. 496 II. TARH ve LTERATR .................................................................................................... 498 A) Chiliye Dnemi Ahlkna Ksa Bir Bak .................................................................... 498 B) Kuran ve Snnette Ahlk ......................................................................................... 500 a) slmn Ahlkta Meydana Getirdii Zihniyet Deiiklii .......................................... 500 b) Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar ......................................................... 502 1. Takv ............................................................................................................... 503 2. Hilim ................................................................................................................ 506 C) slm Ahlknn Bir Bilim Dal Olarak Ortaya k ...................................................... 510 a) lk Gelimeler ve rnek Eserler ............................................................................... 510 b) Edep Kavram ve Edeb-Ahlk Mahiyette Telifler ................................................... 511

XIV

LMHAL

III. SLMIN BELL BALI AHLK PROBLEMLERNE BAKII ............................................. 514 A) Ahlk zgrlk ........................................................................................................ 514 B) Ahlkn Kayna ........................................................................................................ 516 C) Ahlkn Gayesi........................................................................................................... 517 IV. BALICA AHLK GREV ve SORUMLULUKLAR .......................................................... 519 A) nsann Kendi Kiiliine Kar Grevleri ...................................................................... 519 a) nsann Bedensel Varl ile lgili Grevleri .............................................................. 520 b) nsann Ruhsal ve Mnev Varl ile lgili Grevleri ................................................ 520 1. Takv ............................................................................................................... 521 2. Hilim ................................................................................................................ 521 3. Hikmet ............................................................................................................. 521 4. ffet .................................................................................................................. 523 5. Doruluk ve Drstlk ...................................................................................... 523 6. Tevazu ............................................................................................................. 525 B) Ailede Ahlk Grevler ............................................................................................... 526 a) Ailenin nemi ....................................................................................................... 526 b) Eler Arasnda Haklar ve Grevler .......................................................................... 527 c) Ana Babann ocuklarna Kar Grevleri ................................................................ 528 d) ocuklarn Ana Babalarna Kar Grevleri.............................................................. 529 e) Akrabalar Arasnda Haklar ve Grevler................................................................... 530 C) Toplumsal Grev ve Sorumluluklar ............................................................................. 531 a) Sevgi, Kardelik ve Dostluk .................................................................................... 531 b) Toplumsal Bar ve Uzlama .................................................................................. 533 c) nsan Haklarna Sayg ............................................................................................ 535 D) ve Ticaretle lgili Grev ve Sorumluluklar................................................................. 539 a) alma, retim ve Kazanmann nemi .................................................................. 539 b) retim ve Kazanma ile lgili Grevler...................................................................... 540 c) Harcama ve Tketimle lgili Grevler ...................................................................... 543 E) Siyasetle lgili Grev ve Sorumluluklar ........................................................................ 547 a) slm Dncesinde Siyasetin nemi ...................................................................... 547 b) Yneticinin Baz Nitelikleri ve Grevleri .................................................................. 548 1. Ehliyet ve Liyakat ............................................................................................. 548 2. Adalet ve Drstlk .......................................................................................... 549 c) Ynetilenlerin Grev ve Sorumluluklar ................................................................... 550 1. Siyas Otoriteye Sayg ....................................................................................... 550 2. Toplumun Haksz Ynetime Kar Tavr Almas .................................................. 551 V. Hz. PEYGAMBERN RNEK AHLKI ve AHSYET ....................................................... 552

ndeks ........................................................................................................................ 559

KURBAN

Blm 11

Onbirinci Blm

Kurban

Szlkte yaklamak, Allaha yaknlk salamaya vesile olan ey anlamna gelen kurban, din bir terim olarak, ibadet maksadyla belirli bir vakitte belirli artlar tayan hayvan usulnce boazlamak, ya da bu ekilde boazlanan hayvan demektir. Arapada bu ekilde kesilen hayvana udhiyye denilir. nsanlk tarihi boyunca hemen btn dinlerde kurban uygulamas mevcut olmakla birlikte ekil ve ama ynyle aralarnda farkllklar bulunur. Kuranda Hz. demin iki olunun Allaha kurban takdim ettiklerinden sz edilir (el-Mide 5/27); bir baka yette de ilh dinlerin hepsinde kurban hkmnn konulduuna iaret edilir (el-Hac 22/34). Ancak Yahudilik ve Hristiyanlkta kurban telakkisi bir hayli deiiklie uramtr. Hristiyanlkta snn armha gerildii ve bunun insanolunun asl gnahna kar Babann olu sy feda etmesi olduu inanyla kurban telakkisi zel bir anlam kazanmtr. slmda kurbann din hkmyle ilgili olarak Kuranda, Hz. Peygamberin snnetinde nemli aklamalar yer alm, bu erevede oluan fkh kltrnde de konu hakknda ayrntl bilgi ve hkmler derlenmitir.

LMHAL

Kurban gerek fert gerekse toplum asndan eitli yararlar tayan mal bir ibadettir. Kii kurban kesmekle Allahn emrine boyun emi ve kulluk bilincini koruduunu canl bir biimde ortaya koymu olur. Mminler her kurban kesiminde Hz. brhim ile olu smilin Cenb- Hakkn buyruuna mutlak itaat konusunda verdikleri baarl snavn htrasn tazelemi ve kendilerinin de benzeri bir itaate hazr olduunu simgesel davranla gstermi olmaktadr. Kurban toplumda kardelik, yardmlama ve dayanma ruhunu canl tutar, sosyal adaletin gereklemesine katkda bulunur. zellikle et satn alma imkn hi bulunmayan veya ok snrl olan yoksullarn bulunduu ortamlarda onun bu roln daha belirgin biimde grmek mmkndr. Zengine maln Allahn rzs, yardmlama ve bakalaryla paylama yolunda harcama zevk ve alkanln verir, onu cimrilik hastalndan, dnya malna tutkunluktan kurtarr. Fakirin de varlkl kullar araclyla Allaha kretmesine, dnya nimetinin yeryzndeki dalm konusunda karamsarlk ve dmanlktan kendini kurtarmasna ve kendini toplumunun bir yesi olarak hissetmesine vesile olur. 1. Kurbann Din Hkm ve Kurban eitleri lmihal dilinde kurban ve kurban kesiminin din hkm denilince, aksine bir kayt bulunmad srece, kurban bayramnda kesilen kurban ve bunun hkm anlalr. Kurban kesmenin fkh adan deerlendirilmesi hususunda fakihler arasnda gr farkllklar vardr. Dinen aranan artlar tayan kimselerin kurban kesmeleri Hanef mezhebinde arlkl gre ve baz mctehid imamlara gre vcip, fakihlerin ounluuna gre mekked snnettir. Hanefler, Kuranda Hz. Peygambere hitaben Rabbin iin namaz kl, kurban kes (elKevser 108/2) buyrulmasnn mmeti de kapsad ve gereklilik bildirdii grndedir. Ayrca Hz. Peygamberin birok hadisinde hali vakti yerinde olanlarn kurban kesmesi emredilmi veya tavsiye edilmi, hatta Kim imkn olduu halde kurban kesmezse bizim mescidimize yaklamasn (bn Mce, Edh, 2; Msned, II, 321), Ey insanlar, her sene, her ev halkna kurban kesmek vciptir (Tirmiz, Edh, 18; bn Mce, Edh, 2) gibi ifadelerle bu gereklilik nemle vurgulanmtr. te yandan kurban kesmeyi Hz. Peygamber hi terketmemitir. Bu ve benzeri delillerden hareket eden fakihler gerekli artlar tayanlarn kurban bayramnda kurban kesmesini

KURBAN

vcip grrler. Snnet olduunu ileri srenler ise, Kuranda bu konuda ak bir emrin bulunmayndan, Hz. Peygamberin devaml yapm olmasnn kurbann snnet olmasyla da aklanabilecei noktasndan hareket ederler. Kurban bayramnda kesilen kurbandan ayr olarak yine ibadet niyetiyle kesilen baka kurban eitleri de vardr. Buna gre kurban eitleri ylece sralanabilir: Kurban bayramnda kesilen kurban, adak kurban, akka kurban, kran ve temett hacc yapanlarn kestikleri ve hedy ad verilen kurban, hacda yasaklarn ihlli halinde gereken ceza ve kefret kurban. Bu kurban eitlerinin ortak ve farkl hkmleri vardr. Vasiyetinin veya adann bulunmas halinde lm kimse iin kurban kesilmesi gerekir ve kesilen kurbann etinin tamam fakirlere datlr. Vasiyet veya adak olmasa bile, filer hari fakihlerin ounluuna gre, sevab lye balanmak zere onun adna kurban kesilebilir. 2. Kurban Kesme Ykmll Bir kimsenin kurban kesmekle ykml saylmas iin bulunmas gereken artlara kurbann vcb artlar denilir. Kurban kesmenin snnet olduunu syleyenlere gre ise bunlar snnet oluun artlardr. Bir kimsenin kurban kesmekle ykml olabilmesi iin drt art aranr: 1. Mslman olmak. 2. Akll ve bula ermi olmak. 3. Mukim olmak, yani yolcu olmamak. 4. Belirli bir mal gce sahip bulunmak. Gayri mslimler ncelikli olarak imanla mkellef olup ancak iman ettikten sonra ibadetleri ifa etmeye ehil saylrlar. Bu sebeple, bir kimsenin kurban kesmekle ykml tutulabilmesi, daha dorusu byle bir ibadeti ifaya ehil saylabilmesi iin mslman olmas gerekir. Bu kural btn ibadetler iin geerlidir. Haneflerden Eb Hanfe ve Eb Ysuf ile Mlik ve Hanbel mezheplerine gre kurbanla ykml saylmak iin akl ve bul art olmayp gerekli mal gce sahip olan kk ocuklar ve akl hastalar adna kanun temsilcileri tarafndan kurban kesilmesi gerekir. Bu fakihler kurbann mal bir ibadet oluu ve bata fakirler olmak zere nc ahslarn hakknn gzetilmesi hususunu n planda tutmulardr.

LMHAL

Hanef fakihlerinden mam Muhammede ve filere gre kurban mkellefiyeti iin akl ve bul arttr. Hanef mezhebinde bu konuda fetva mam Muhammedin grne gre verilmi ve tatbikatta bu gr arlk kazanmtr. Bu son grn ilk bakta, nc ahslarn yani kurban etinden yararlanacak ihtiya sahiplerinin haklarn gz ard ettii ileri srlebilirse de, ehliyetsiz ve eksik ehliyetli kimselerin mal varlnn korunmas ve gerekli tedbirler alnarak onlara daha gvenli bir gelecek hazrlanmas asndan isabetli olduu da sylenebilir. nk ocuk ve akl hastasnn haklarnn istikbale mtuf olarak korunmas, kanun temsilciler iin hukuk ve din bir sorumluluktur. Byle bir kaygnn sz konusu olmad durumlarda kanun temsilcilerinin zengin ocuklar ve ehliyetsizler adna kurban kesmesi gzel bir davran olur. Dinen yolcu hkmnde olan kimse kurban kesmekle ykml deildir. Ancak yolcu hkmnde bulunan kimsenin tek bana veya mukimlerle birlikte kurban kesmesine bir engel de yoktur. Dier mezheplere gre kurban mkellefiyeti asndan yolcu olanla mukim olan arasnda, kurban kesmenin onlara gre snnet olmas sebebiyle, zaten bir farkllk yoktur. Haneflerin yolcu iin byle bir ruhsattan sz etmeleri, ibadetlerde klfeti kaldrmaya ve kurbandan gzetilen hikmetlerin gereklemesine ncelik vermeleri sebebiyledir. yle ki; yolculuk halinde bulunan kimse gerek kurbanlk temin etme ve kurban kesme, gerekse kesilen kurbann etini deerlendirme ve datma asndan o blge halknn (mukim kimseler) sahip olduu bilgi ve imkna sahip deildir. Ayrca yolculuk hali zengin olan yolcunun bile elindeki paray daha tedbirli harcamasn gerektirir. Byle olunca kurban bayram sresince i ve grev gerei yolda olan veya bulunduu blgede yolcu konumunda olan kimselerin bu ruhsattan yararlanmas mkuldr. sterlerse kurban kesmeyebilirler. Bu kimselere kurban mkellefiyeti yklemek madd ynden ziyade ibadetin ifas ynnden ar bir klfet tekil edebilir. Ancak, klasik fkh kltrnde konu byle ele alnm olmakla birlikte, gnmzde yolculuk imkn ve artlar byk lde deimitir. Bayram tatilini frsat bilerek yurt ii veya yurt d geziye kan, yazla giden, memleketine ana-ata ocana giden kimsenin durumu farkldr. Bu durumdaki kimselerin sz konusu ruhsattan yararlanma yerine ya nceden gerekli tedbirleri alarak vekleten kurbann kestirmesi ya da bulunduu yerde kurban kesmesi daha isabetlidir. nk kurbann namaz, oru gibi bireyin niyetiyle ve i dnyasyla alkal yn bulunduu gibi onlara ilveten toplumda sosyal

KURBAN

adaleti salayan ve nc ahslarn haklarn ilgilendiren yn de mevcuttur. Bu sebeple de, yolcunun namaz ve oruta yolculuk ve meakkat iinde olma ruhsatndan yararlanmas daha bireysel bir karardr. Kurbanda ise zikredilen hususlarn, bu ibadetin sosyal amalarnn gz nnde bulundurmas, savunulabilir bir gereke, sknt veya mazeret bulunmad srece kurban ibadetinin yerine getirilmesi gerekir. Kurban kesme mkellefiyeti iin drdnc art, mal imknn bulunmasdr. Hanef mezhebine gre, kurban kesmeyi vcip klan zenginliin ls, zektta ve ftr sadakasnda aranan zenginlik lsyle ayn olup kiinin borlar ve asl ihtiyalar dnda 20 miskal (80.18 gr.) altna, ya da buna denk bir paraya veya mala sahip olmasdr. Bu miktar bir mala sahip olan kimsenin kurban kesme imknna sahip olduu dnlmtr. Byle olunca cretli, memur gibi sabit gelirli kimselerin, kendi bte imknlar iinde sknt ekmeden kurban cretini deyip deyemeyeceini gz nnde bulundurmas ve ona gre karar vermesi gerekir. Pratik bir zm olmas itibariyle, bu konuda Haneflerin yukarda zikredilen ls esas alnabilir. Bu takdirde, sabit gelirlilerin asl ihtiya harcamalarn ktktan sonra yllk gelirinden artakalan miktar 80.18 gr. altn deerine ulayorsa kurban kesmeleri gerekir. Zekt, sadaka-i ftr ve kurban gibi mal yn bulunan devlerle ykmllk, dinimizde belli bir asgari zenginlik lsne ulam olmaya balanmtr. Dinen asgari zenginlik ls olarak belirlenen bu miktara nisb denir. Bu mal mkellefiyet iin aranan asgari zenginlik ls kural olarak ayndr. Fakat, zekt verme ykmllnn mkellefe fiilen ynelmesi iin, dier ikisinden farkl olarak, ngrlen bu nisbn zerinden tam bir yln gemi olmas art grlmtr. Bu art bir bakma, ulalm olan bu asgari zenginlik seviyesinin ne kadar srecei belli olmayan bir ihtiyaszlk (istin) hali mi, yoksa oturmu istikrar bulmu bir zenginlik (gn) hali mi olduunun test edilmesi amacna yneliktir. Ftr sadakasnn ramazan orucuyla irtibatlandrlarak ramazan bayramna getirilmesi, kurban kesmenin ise adn bu iten alan teki din bayramla birlemesi tesadf olmayp bu gnlerin yeme, ime ve elenme gnleri oluuyla ilgilidir. Byle bayram gnlerinde herkes yiyip ierken fakirlerin mahzun kalmamasn salamak Mslmanlk gerei olmak bir yana, toplumsal btnleme ve kaynamay salamann da hem etkili bir yolu hem de gereidir. Bylesi bir gnde harcama yapmak iin oturmu zenginlik (nisb- gn) aranmam, o

LMHAL

an iin var olan ihtiyaszlk durumu (nisb- istin) yeterli grlmtr. Byle kimse kurban kesmekle, fitre vermekle mkellef olup zekt ve fitre de alamaz. Kiinin bu tr zenginliinde kurban bayram sresindeki durumu l alnr. Byle bir mal imkna sahip her mslmann, akll ve bli (ergen) olmas kaydyla kurban kesmesi gerekir. Bu durumdaki kadn ve yetikin ocuklar bizzat mkellef olmakla birlikte kocas veya babas bunlar adna hibe yoluyla kurban keserse o da yeterli olur. Klasik fkh kitaplarnda kurban mkellefiyeti iin saylan hr olma art, o dnemde sosyal bir vka olarak mevcut bulunan klelerin mlkiyet sahibi olamayndan kaynaklanr. Dier mezhepler kurban kesmeyi snnet saydklarndan, kurban mkellefiyeti iin ayrca bir zenginlik ls tesbit etmemilerdir. Uygun olan, kurban alma imkn bulunmayan kimselerin, kurban kesmek iin kendini zorlamamasdr. Hatta baz Hanef fakihlerine gre, byle kimselerin kendilerine vcip olmayan ibadeti vcip hale getirmesi, bylece kesilen kurbann adak kurban hkmn almas bile ihtimal dahilindedir. Fakir kimsenin ald kurbanlk hayvann kaybolmas ve ikinci bir kurbanlk almas, bu arada birincinin de bulunmas halinde iki hayvan da kesmesi gerektii hkm bu ihtimale dayanr. Ancak bu hkm hakiki mnasndan ziyade madd imkn olmad halde sosyal bask sebebiyle veya ibadetin ecrini karmama gayesiyle kendini kurban kesmeye zorlayan kimseleri uyar, byle bir mkellefiyetin bulunmadna vurgu ve bunu rneklendirme eklinde anlalmaldr. Zaten Hanef mezhebinde fetvaya esas olan arlkl gr, fakir kimsenin kestii kurbann, zel olarak onu adamad srece, adak kurban hkmn almayaca, zengin kimsenin kestii kurbanla ayn hkme tbi olduu, hatta kurbann etini datma mkellefiyetinin en aza indii ynndedir. 3. Kurbanlk Hayvan ve Kesimi Kurban kesmekle mkellef olan kimsenin bu ibadeti geerli olarak yerine getirmi saylabilmesi iin gerek kurbanlk hayvanla gerekse bu hayvann kesimiyle ilgili baz artlar vardr. Bunlar kurbann shhat artlardr. a) artlar 1. Dinen kurban olarak kesilmesi kabul edilmi hayvan trleri unlardr: Koyun, kei, sr, manda ve deve. Dolaysyla ancak bu hayvanlardan (veya trdeleri) kurban kesilebilir. Tavuk, kaz, rdek, deve kuu, ceylan gibi

KURBAN

hayvanlarn kurban olarak kesilmesi geerli deildir. Kurbann geerlilii asndan bu hayvanlarn erkek veya dii olmas arasnda fark yoktur. Ancak koyunun erkeinin, dierlerinin ise diisinin kesilmesi daha faziletli grlmtr. Koyun ve kei sadece bir kii iin; deve, sr ve manda ise yedi kiiyi amamak zere ortaklaa kurban olarak kesilebilir. Bu hkm Hanefler dahil mezhebe gre olup Mlik mezhebinde parasna ve etine itirakle ortak kurban kesimi ciz grlmez. 2. Koyun ve kei cinsinden hayvanlar bir yan doldurduktan sonra kurban edilebilir. Hanefler de dahil fakihlerin ounluu, koyunun semizlik ve gsteri olarak bir yandakilerle ayn olmas halinde alt ayn tamamladktan sonra da kurban olabilecei grndedir. Sr ve manda cinsinden hayvanlar iki yan, deve ise be yan tamamladktan sonra kurban olarak kesilebilirler. 3. Kesilecek hayvann kurban olmaya engel bir kusurunun bulunmamas gerekir. Kurban edilecek hayvann salkl, dzgn, zalar tamam, besili olmas hem ibadetin gaye ve mahiyetine hem de salk kurallarna uygun der. Ktrm derecesinde hasta, zayf ve dkn, baz zalar eksik mesel bir veya iki gz kr, kulaklar ve boynuzlar kknden kesilmi, dili kesik, dilerinin tamam veya ou dklm, kuyruu ve memesi kesik hayvanlar kurban olmaz. Ancak hayvann doutan boynuzsuz, a, topal ve deli, biraz hasta, bir kula delinmi veya yrtlm olmasnda kurban asndan bir saknca yoktur. Koyunun daha semiz ve lezzetli olmas maksadyla doduunda kuyruunun ksmen veya tamamen kesilmesi kusur saylmaz. 4. Kurbann sahih olabilmesi iin belirlenmi vakit iinde kesilmesi gerekir. Kurban, kurban bayramnn ilk gn yani zilhicce aynn 10, 11 ve 12. gnleri, bayram namaznn klnmasndan, 3. gnn akamna kadarki sre zarfnda kesilebilir. fi mezhebine ve baz fakihlere gre bu sre, bayramn 4. gn akamna kadardr. Bayram namaz klnmayan yerlerde sabah namaz vaktinden itibaren kesilebilir. Kurbann bayramn 1. gn kesilmesi daha faziletli grlm, kesimin gndz yaplmas tavsiye edilmitir. Geceleyin kurban kesmeyi ciz grmeyenler veya mekruh grenler, aydnlatma imknnn yetersizliinin yol aaca muhtemel tehlike, hata ve zorluklar gz nnde bulundurmu olmaldr. Bu sakncalar yoksa, gece de kurban kesilebilir.

LMHAL

5. Kurbann ibadet niyetiyle kesilmesi arttr. Kuranda, kesilen kurbanlk hayvanlarn et ve kanlarnn deil bu kesimi yapan mslmann niyet, takv ve ballnn Allaha ulaaca bildirilmitir (el-Hac 22/37). Esasen kurban dier hayvan kesimlerinden ayran da budur. Niyette aslolan kalbin niyetidir, dil ile aka sylenmesi gerekmez. Kurbanda niyetin bu nemi sebebiyledir ki, Hanef mezhebinde ortaklaa kesilen kurbana btn ortaklarn ibadet niyeti ile katlmalar arttr. Ortaklardan birinin sadece et elde etme niyetiyle itiraki dierlerinin kurbann geersiz klar. fi ve Hanbel mezheplerine gre ise byle bir ortaklk, kurban ibadetine zarar vermez. Bir kimse tek bana kesmek zere ald byk ba hayvana, sonradan alt kiiye kadar ortak kabul edebilir. Kurbanlk niyetiyle alnan hayvan kesilmeden nce lrse, zengin kimsenin tekrar kurbanlk satn almas gerekir, fakir iin gerekmez. Kesimden nce kurbanlk kaybolur, sahibi ikinci defa kurbanlk alr da sonra birinci hayvan bulunursa, zengin de fakir de bunlardan sadece birini, tercihen daha iyi olann keser. Fakirin ikisini de kesmesi gerektii gr fetvada tercih edilmeyen zayf bir gr olup fakirin kesmesinin adak hkmn alaca noktasndan hareketle sylenmitir. Mkellefler yanllkla birbirlerinin hayvanlarn kesseler, her kesilen kurban, sahibinin kurban olmak zere sahih olur. Etler datlmamsa deiim yaparlar, deilse hellleir ve bir fark da talep etmezler. b) Kesim lemi Dier gayelerle yaplan kesimlerde olduu gibi kurbanlk hayvann kesiminde de baz kurallara uymak gerekir. Hayvan kesim yerine incitilmeden gtrlr, kesilecek zaman da kbleye kar ve sol taraf zerine yatrlr. Elinden geldii srece her mkellefin kurbann kendisinin kesmesi menduptur, deilse bir bakasna veklet verip kestirir. Kurban kesecek kimsenin mslman olmas tercihe ayandr. Yahudi ve hristiyanlara da kesim yaptrlabilir. nk Ehl-i kitabn kestii yenir. Kurban sahibinin kesim esnasnda orada hazr bulunmas mstehaptr. Hayvan yere yatrlrken Kurandan Yzm gkleri ve yeri yaratan Allaha, Onun birliine inanarak evirdim. Ben mriklerden deilim (elEnm 6/79), Benim namazm, ibadetim (kurbanm), hayatm ve lmm

KURBAN

hep lemlerin rabbi olan Allah iindir. Onun orta yoktur. Bana byle emrolundu ve ben Allaha teslim olanlarn ilkiyim (el-Enm 6/162-163)

mellerindeki yetleri okur. Ey Allahm, dostun brhimden ve habibin Muhammedden kabul buyurduun gibi benden de kabul buyur eklinde veya benzer tarzda dua eder. Daha sonra da tekbir ve tehll getirir. Kurban kesen kimse hayvana eziyet vermemeye dikkat etmeli, ba hayvana gstermemeli ve keskin bak kullanmaldr. Sa eliyle tuttuu bakla hayvan keserken Bismillhi Allah ekber der. Kurban vekilin kesmesi halinde kurban sahibi de besmeleye itirak eder. Kurban kesen kimse kesim esnasnda Allahn adn anmay (besmele) kasten terkederse, Hanef mezhebine gre bu hayvann eti yenilmez. Kurban kesmenin rkn, kurbanlk hayvann kann aktmaktr. Sr, manda, koyun ve kei cinsinden hayvanlar yatrlp enelerinin hemen altndan boazlanmak suretiyle (zebh), deve ise ayakta sol n aya balanarak gsnn hemen zerinden (nahr) kesilir. Kesim ilemi boazn iki tarafndaki ah damarlar, yemek ve nefes borusu kesilerek yaplr ve hayvann kannn iyice akmasn temin iin bir sre beklenilir. Hayvana ac vermemek iin nce oka sokmak (bayltmak), sonra kesmek cizdir; nk oka giren hayvan lmez, hayat devam eder, ancak kesilince kan akar ve lr. 4. Kurbann Eti ve Dier Paralar Hz. Peygamberin hadislerinden hareket eden slm limleri, kurban sahibinin kurbann etinden yiyebilecei, bakmakla ykml bulunduu kimselere yedirebilecei, etinin bir ksmn da datmas gerektii konusunda gr birlii iindedir. Ancak kurban etinin ne kadarnn yenilip ne kadarnn datlaca konusunda farkl gr ve ller ileri srlmtr. slm limlerinin ounluu kurban etinin eit paraya blnp bir parasnn kurban sahibi ve bakmakla ykml olduu kimseler tarafndan tketilmesini, ikinci parann zengin bile olsalar e, dost ve akrabaya hediye edilmesini, nc parann ise kurban kesmeyen fakir kimselere datlmasn tavsiye ederler. Kiinin bakmakla ykml bulunduu kimselerin kalabalk olmas veya ihtiyalarnn bulunmas halinde kurban etinin kimseye datlmadan evde tketilmesinde de bir saknca grlmemitir. Bu konuda kesin bir snr yoktur. Kurban sahibinin kurban etinden hem yemesi, ikram etmesi hem de fakirlere datmas esastr. Bunun l ve eklini her mkellef kendi konum ve imknn, bakalarnn durum ve imknn ayr ayr

10

LMHAL

gzden geirerek bizzat belirlemeli ve bu konuda ibadet anlayyla hareket etmelidir. Adak (nezir) olarak kesilen kurbann etinden, adakta bulunan kimse ve onun bakmakla ykml bulunduu kimseler (babas, annesi, dede ve nineleri, ocuklar, torunlar, hanm) yiyemezler. ayet yiyecek olurlarsa yediklerinin bedelini fakirlere tasadduk etmeleri gerekir. Nafile (tatavvu) olarak kesilen kurbann etinden sahibi de, bakmakla ykml bulunduu kimseler de yiyebilir. Kurban srf Allah rzsn kazanmak iin kesildiinden kurbann etinin ve dier paralarnn satlmas veya benzeri ekilde sahipleri iin gelir getirici ilemlere harcanmas ciz deildir. Kurbann derisi, yn, barsaklar, kemikleri, i ya gibi eti dnda kalan paralarnn da sahibine gelir temin etmek amacyla para ile satlmas ciz deildir. Bunlar kurban sahibi evde kullanabilecei gibi kullanlmak zere birine hediye de edebilir. ayet satacak olursa parasn tasadduk etmesi gerekir. Kurbann bu paralarnn veya satm halinde parasnn hayr ilerine sarfedilmesine, dier bir anlatmla tasadduk etmenin dinen ciz olduu kii ve yerlere verilmesine zen gsterilmelidir. Bu paralar da kurban ibadetinin devam olarak grlmeli, ayn anlay ve amala (Allah rzsna uygun ekilde ve uygun yere) sarfedilmeli veya tketilmelidir. ayet kurban cretle kestirilmise, kesim creti kurbann eti veya derisiyle veya bunlarn parasyla denmez. Kurbanlk hayvann kesim ncesinde stnden ve ynnden yararlanmak da tasvip edilmemitir. ayet yararlanlmsa bedeli sadaka olarak verilmelidir. Kurbanlk koyun ve keinin yn, kesimden sonra krklp evde ihtiya iin kullanlabilir, fakat satlp paraya evrilemez. Aksi halde tasadduk edilmelidir. Kurbann etinin, kesimin yapld blgede datlmas tevik edilirse de daha fazla ihtiya sahiplerinin bulunmas halinde baka yerleim birimlerine de gnderilebilir, nakledilebilir. Kesim ilemi tamamlandktan sonra evre temizliinin iyice yaplmas, hayvann artan paralarnn topraa derince gmlmesi, mmkn olduu lde darda hibir parasnn braklmamas gerekir. Bu husus, kurbanlk hayvana ve kurban ibadetine kar gsterilecek saygnn bir gerei olduu gibi zellikle byk ehirlerde ve kalabalk yerleim birimlerinde salk kurallar ve evre temizlii asndan da son derece nemlidir. Kurban kesme-

KURBAN

11

nin ve etini ihtiya sahiplerine datmann ecrini, evre kirlilii meydana getirerek ve kul haklarn ihll ederek azaltmamak gerekir. 5. Akka Kurban ocuun doumunun ilk gnlerinde Allaha bir kran nianesi olarak kesilen kurbana akka kurban denilir. Esasen akka, Arapada yeni doan ocuun bandaki san addr. Akka kurban kesildii gn ocuun ba da tra edildii iin kurban bu ad almtr. Akka kurban Haneflere gre mubah (baz rivayetlerde mendup), dier fkh mezhebine gre snnet, Zhirlere gre vciptir. Hz. Peygamber torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyin iin birer kou akka kurban olarak kesmi ve mmetine de yeni doan kz ve erkek ocuklar iin akka kurban kesmelerini tavsiye etmitir. Resl-i Ekremin bu tr uygulama ve tavsiyeleri din bir gereklilik eklinde deil de doum, dn gibi mutlu olaylarn yakn evreye duyurulmas, sevincin onlarla paylalmas ve neticede sosyal yapnn ve dayanmann salamlatrlmas ynnde tedbir ve rnekler (snnet, nafile ibadet) olarak alglanmas daha doru olur. Akka kurban, ocuun doduu gnden bul ana kadar kesilebilirse de doumun yedinci gn kesilmesi mstehaptr. Ayn gnde ocua isim verilmesi ve sann kesilerek arlnca altn veya gmn tasadduk edilmesi de tavsiye edilmitir. Kurban olmaya elverili her hayvan akkaya da elverilidir. Kesilen bu kurbann etinden kurban sahibi ve aile fertleri, yakn dostlar yiyebilecei gibi tasadduk da edilebilir.

KEFRETLER

Blm 12

Onikinci Blm

Kefretler

Kefret kelimesi szlkte rten, gizleyen anlamna gelir. Din bir terim olarak ise, ilenen bir kusur ve gnahtan dolay Allah Teldan af ve mafiret dilemek niyetiyle yaplan, ceza zellii de bulunan bir tr mal ve beden ibadettir. Kefretlerin sebebi, ya dinen yaplmas gereken bir eyin yaplmamas, ya da yaplmamas gereken bir eyin yaplmas eklinde ilenen kusurlu davranlar, hata ve gnahlardr. Allah Tel bu hatal ve kusurlu davranlara karlk olmak zere yine ibadet nevinden baz fiillerin ilenmesine ve bu sayede kulun kendini affettirmesine imkn tanmtr. Bunun iin de mkellefin kefretleri Cenb- Hak tarafndan kusur ve gnahnn affedilmesine vesile klnmas niyet ve arzusuyla yerine getirmesi esastr. Bu sayede Allahn bu kimsenin sz konusu kusurlu davrann affetmesi umulur. Bu sebeple kefretler yaplma niyet ve amac itibariyle mkellefin ibadet sorumluluu dahilinde bir konudur. te yandan kefretler, konulu amac itibariyle hem ibadet hem de ceza mnas tamakla birlikte mahiyeti itibariyle ibadet nevinden fiillerin bir veya birkandan ibarettir. Fkh kitaplarnda kefretlerin ibadet ana grubunda

14

LMHAL

yer almas, kefretlerle ykml tutulmann Allahn lutuf ve kereminin bir tezahr olarak mslmanlara tannan bir ayrcalk ve imkn olarak nitelendirilmesi bu sebeplerledir. Kuran ve Snnette belirtilen veya sadece Hz. Peygamberin sz ve uygulamasyla sabit olan kefret nevileri olarak; orucu bozma, yemin, zhr, hac yasaklarn ihll, adam ldrme ve hayzl kadnla cinsel temas sebebiyle gereken kefretler saylabilir. 1. Oru Bozma Kefreti Fkh literatrnde kefret-i savm terimiyle ifade edilen bu kefret tr, Ramazan orucunu eda ederken, herhangi bir mazereti bulunmakszn, orulu olduunu bilerek orucunu kasten bozan kimseye gereken kefrettir. Oru ibadeti slmn be temel artndan biri olup bu ibadeti yerine getirmekte zorlanan kimselere, oru konusunda anlatld zere, bir dizi kolaylk ve ruhsat getirilmitir. Ayrca kasten oru tutmayan, balad orucu iradesi dnda veya hakl grlebilir bir sebeple bozan kimsenin de bu orucunu kaz etmesi imkn vardr. Bu ruhsat ve imknlardan sonra, balad ramazan orucunu hibir mkul ve hakl grlebilir sebep yokken, bilerek ve isteyerek bozan kimsenin durumu ar bir kusur ve su kabul edilmi ve byle kimselere, bu hatal davranlarndan dolay Allahtan af dileyebilmeleri iin, biri yine oru cinsinden olmak zere tr ibadetten biri kefret olarak ngrlmtr. Orucu kasten bozan kimse iin ngrlen kefretin ceza yn ar basar. Bu kefreti gerektiren sebep ise, ramazan orucunu eda eden kimsenin orucu kasten ve isteyerek bozmasdr. krah (ar bask), hata, unutma gibi kastl olmayan durumlar kefreti gerektirmez. Hanefler de dahil fakihlerin ounluuna gre ramazan orucunun cins mnasebetle veya yeme ime ile bozulmas ayn hkme tbi iken filer bata olmak zere bir grup fakihe gre ramazan orucunun sadece cins mnasebetle bozulmas kefret gerektirir. Kasten de olsa yeme ime kefreti gerektirmez. Birinci grup kasten yaplan cins mnasebetle kasten yeme imenin ayn ortak illete sahip bulunduunu, ikisinin de orucun kasten bozulmas mahiyetinde olduunu ileri srer. kinci grup ise Hz. Peygamberin ramazan aynda karsyla cins mnasebette bulunan sahb hakknda kefrete hkmettii (Buhr, Savm, 31; Mslim, Sym, 14), hadiste yeme ime gemedii ve yeme imenin farkl olduu mlhazasyla hareket eder ve kyas yaparak kefret hkmn

KEFRETLER

15

geniletmek istemezler. filerin burada kyas yoluna gitmemeleri, biraz da kolayl salama, zorluk ve skntya yol amama dncesinden kaynaklanm olabilir. Oru bozmann kefreti; eer imkn varsa bir kle zat etmek, buna gc yetmiyorsa ara vermeksizin iki ay sreyle oru tutmak, eer buna da gc yetmiyorsa altm fakiri sabahl akaml doyurmaktr. amzda klelik kalktna gre, oru kefretinde ilk sray oru tutma, ikinci sray da fakiri doyurma alr. Benzeri bir hkm dier kefretlerde de sz konusudur. Kle zat etmenin kefretlerde ilk sray almas, slmn hrriyet ve insan haklarna verdii nemin ve kle durumunda olan insanlarn hrriyetlerine kavumas iin eitli uygun ortam ve vesileler gelitirdiinin ak bir delilidir. Hanefler de dahil fakihlerin ounluuna gre kefret deyecek kimsenin yukarda saylan sraya riayet etmesi, bir ncekini yapma imkn bulunmadnda bir sonrakine gemesi gerekir. Mliklere gre ise mkellef bu ktan birini seebilir. Hatta bunlar arasnda altm fakiri doyurma en faziletli olandr. ounluk ise hem oru kefretiyle ilgili hadiste bu srann benzeri kaytlarla zikredilmesi, zhr kefretiyle ilgili yetin ifade ve slbu hem de esaret altndaki bir kimsenin hrriyete kavuturulmasnn bunlar arasnda en faziletli ibadet olduu, nefsin orula terbiyesinin de ikinci derecede faziletli olduu ve riin bu iki ibadete ncelik vererek bu tr hikmetleri gzetmi bulunduu gibi noktalardan hareket etmitir. Oru kefretinin iki ay oru tutmak eklinde denmesi halinde, orucun ara vermeksizin pe pee tutulmas gerekir. Sadece kadnlarn hayz hali bu pe peelii bozmaz. Onun dnda hastalk, yolculuk gibi bir mazerete binaen oruca ara verilirse, nce tutulanlarn yok saylp iki ay oruca yeniden balanmas gerekir. filer lousalk (nifas), Hanbeller hastalk sebebiyle oruca ara vermenin pe peelii bozmad grndedir. Byle olunca kefret orucuna, araya ramazan ay veya kurban bayram girmeyecek ekilde hesaplanp balanmaldr. Kadnlar mazeret halleri biter bitmez ara vermeksizin orularna kaldklar yerden devam ederler ve tutulamayan bu gnler hesap edilmeksizin oru iki aya tamamlanr. Kefret orucunda oruca geceden niyetlenmek, ayrca tutaca orucun kefret orucu olduunu niyetinde belirlemek de arttr. Oru kefretindeki ilk iki alternatif kefret eklinin yerine getirilmesi mmkn olmadnda nc k olarak mkellefin, altm fakiri sabahl akaml doyurmas gerekli olur. Doyurma yemek yedirmek eklinde olabilecei

16

LMHAL

gibi yemein bedelini kendisine vermekle de olabilir. Ayrca bir gnde altm fakirin doyurulmasndan bir fakirin altm gn sreyle doyurulmasna kadar eitli seenekleri vardr. Ancak doyurulacak fakir, kefret verenin bakmakla ykml olduu kimseler arasndan olmamaldr. Doyurmada veya yerine para demede l, yemin kefretiyle ilgili yetin (el-Mide 5/89) ifadesinden de hareketle, kefret verecek ahsn ve ailesinin gnlk gda tketim ortalamas olmaldr. Farz orucun kasten bozulmas ve kefretinin denmesinden sonra ayn ekilde yeni bir ihll olduunda onun iin yeni bir kefret gerekir. Ancak Haneflere gre kefret sebepleri, araya kefretin eda edilmesi girmeden birden fazla olursa, hepsi iin bir kefret deme yeterli olur. Iskat- savmda yani lenin muhtemel oru kefreti borlar iin tek bir kefretin denmesi de bu esasa dayanr. 2. Yemin Kefreti Bir kimsenin yapt yemine riayet etmeyip yeminini bozmas halinde zerine gereken kefrettir. Yemin kefretiyle ilgili olarak Kuranda yle buyurulur: Allah kastsz
olarak aznzdan kveren (lav) yeminlerden dolay sizi sorumlu tutmaz; fakat bilerek yaptnz yeminlerden dolay sizi sorumlu tutar. Bunun da kefreti, ailenize yedirdiinizin orta hallisinden on fakire yedirmek, yahut onlar giydirmek, yahut da bir kle zat etmektir. Bunlar bulamayan gn oru tutmaldr. Yemin ettiiniz takdirde yeminlerinizin kefreti ite budur. Yeminlerinizi koruyunuz. Allah size yetlerini aklyor; umulur ki kredersiniz (el-Mide 5/89).

slm mctehidlerinin ortaklaa ifadelerine gre, yeminini bozan yani Allah ahit gstererek verdii sznde durmayan kimse kefret olarak; ya bir kle zat edecek ya on fakiri sabahl akaml doyuracak ya da on fakiri orta seviyede giydirecektir. Yemin kefretini sraya uymas gerekmeden bu eyden dilediiyle deyebilir. slmn insan hak ve hrriyetlerine verdii nem sebebiyledir ki, kle zat etmek bunlar arasnda en faziletli seenek olarak grlmtr. Eer bunlara gc yetmezse gn oru tutmas gerekir. Hanef ve Hanbellere gre bu gn orucun arka arkaya tutulmas arttr.

KEFRETLER

17

Oru kefretinde oru tutmann n sraya alnp fakiri doyurmann bundan sonraya alnmas, orucun kasten bozulmasnn yine oru tutularak telfi edilmesi, suun ve cezann ayn trden olmas, kiinin nefsini eitmesine ncelik verilmesi gibi gaye ve hikmetlere sahiptir. Yemin kefretinde ise fakiri doyurma ve giydirme n planda tutulmu, buna imkn bulamayanlarn oru tutmas istenmitir. Bu da slmda nc ahslarn hukukunun gzetilmesinin ve sosyal amalarn tad ncelik sebebiyle olmaldr. Bir kimse yeminini bozmadan kefret verse de sonra bozsa, Haneflere gre bu yeterli olmaz; bozduktan sonra yeniden kefret vermelidir. Oru kefretinde de olduu gibi, bir gnde on fakirin doyurulmas da, bir fakirin on gn sreyle doyurulmas da cizdir. Doyurma ve giydirmenin, kefret veren kimsenin sosyal konumuna, gnlk gda harcamalarna ve giyim tarznn ortalamasna gre olmas gerekir. Doyurma ve giydirme yerine ihtiya sahiplerine bunlarn bedelleri de denebilir. 3. Zhr Kefreti Szlkte srt anlamna gelen zhr kelimesi, kk slm ncesi dnem Hicaz-Arap toplumuna kadar uzanan bir gelenei simgeler. Chiliye dneminde bir erkein karsna Artk sen bana anamn srt gibisin demesiyle onu kendisine haram kldna inanlr ve bu bir nevi boanma saylrd. slm, kadnn aleyhine olan bu boanma tarzn kaldrd. Hatta bu slpta bir sz sylemeyi knad. Bununla birlikte karsnn herhangi bir uzvunu kendisine nikh ebediyen haram olan bir kadnn uzvuna benzeterek perhiz yemini yapan kimseye, kefret demesi mkellefiyeti ykledi. Bu sebeple zhr kefreti, zhr yemini yapan kimsenin karsyla tekrar bir araya gelebilmesi iin demesi gereken kefretin addr. Kuranda zhr yemini ve kefretiyle ilgili olarak eski Arap rfne de atfta bulunulur ve melen yle buyurulur: inizden zhr yapanlarn kadnlar, onlarn analar deildir. Onlarn analar kendilerini douran kadnlardr. phesiz onlar, irkin ve yalan sz sylyorlar. Kukusuz Allah affedicidir, balaycdr. Hanmlarndan zhr ile ayrlmak isteyip de sonra sylediklerinden dnenlerin onlarla temas etmeden nce bir kleyi hrriyete kavuturmalar gerekir. Size tlenen budur. Allah yaptklarnzdan haberdardr. Buna (kle zat etmeye) imkn bulamayan kimse, temas etmeden nce aralksz olarak iki ay oru tutmaldr. Buna da gc yetmeyen altm fakiri doyurur. Bu (hafifletme), Allaha ve resulne inanmanzdan dolaydr.

18

LMHAL

Bunlar Allahn hkmleridir. Kfirler iin ac bir azap vardr (el-Mcdele 58/2-4). yette kefret seenekleri arasndaki sraya riayetin zikredilmesi ve

orucun pe pee tutulmasnn istenmesi dier baz kefret eitleri iin de geerli grlmtr. te yandan aile mahremiyeti iinde kalan bir yanl sz ve davran sebebiyle bile kle zat etme, fakirlerin doyurulmas gibi sosyal amal ibadetlerin kefret olarak emredilmi olmas, slmn insan hrriyetine ve toplumda sosyal adaletin salanmasna verdii nemin bir gstergesi olmaktadr. 4. Adam ldrmenin Kefreti slmda korunmas gaye edinilen temel deerlerden birisi insan hayatdr. nsann saygnl anlay, insan hayatn koruyucu tedbirler, messir fiil ve adam ldrme sularnn cezalandrlmasnda izlenen siyaset hep bu amaca hizmet eder. Bir mslmann mslman, zimm veya anlamal (muhid) gayri mslimi hataen (yanllkla ve kaza ile) ldrmesi halinde, gereken dier hukuk ve ceza meyyidelere ilve olarak kefret demesi de gerekir. Haneflere ve bir grup fakihe gre sadece hataen adam ldrmede kefret gerekirken fakihlerin ounluu kasten adam ldrmede de gerekli grrler. ldrme kefreti, mmin bir kle zat etmek, eer buna g yetmezse iki ay pe pee oru tutmak suretiyle denir. Bu konuda Kuranda yle buyurulur: Yanllkla olmas dnda bir mminin bir mmini ldrmeye
hakk olmaz. Yanllkla bir mmini ldren kimsenin mmin bir kle zat etmesi ve lenin ailesine teslim edilecek bir diyet vermesi gereklidir. Meer ki lnn ailesi o diyeti balam ola (o takdirde diyet vermez). Eer ldrlen mmin olduu halde, size dman olan bir toplumdan ise mmin bir kle zat etmek lzmdr. Eer kendileriyle aranzda antlama bulunan bir toplumdan ise ailesine teslim edilecek bir diyet ve bir mmin kleyi zat etmek gerekir. Bunlar bulamayan kimsenin, Allah tarafndan tvbesinin kabul iin iki ay pe pee oru tutmas lzmdr. Allah her eyi bilendir, hikmet sahibidir (en-Nis 4/92).

ldrme kefretinde nceliin kle zat etmeye verilmesi ve kefret ykmll iin ldrlen kimsenin mslman veya gayri mslim olmasnn farketmemesi hem insan hayatnn ve hrriyetinin temel deer ve gayelerden olmas ile hem de buradaki hrriyete kavuturmann deta len kimse yerine dirilii sembolize etmesiyle aklanabilir. Ayrca, mslmanlarla birlikte

KEFRETLER

19

yaayan gayri mslimlerin, yaama hakknn da koruma ve gvence altnda olmas gerektii de yetten karlan bir sonu olmaktadr. Ancak kefret, ibadet grubunda yer ald ve bir bakma tvbe ve Allahtan balanma dileme mahiyetinde olduu iin hataen adam ldren gayri mslimler kefretle ykml tutulmaz ve sadece diyet derler. 5. Hacda Tra Olma Kefreti Hacda ihrama girip de bir mazeret (hastalk veya banda bir rahatszlk) sebebiyle vaktinden nce tra olmak zorunda kalan kimsenin demesi gereken kefrettir. nk hac niyetiyle ihrama giren kimsenin ihram sresince tra olmas yasaktr. Bu yasan ihlli halinde kefret olarak ya gn oru tutmak, ya alt fakiri doyurmak, ya da bir koyun kurban etmek gerekir. Konuyla ilgili olarak Kuranda yle bir aklama yer alr: ... Sizden her
kim hasta olursa, yahut banda bir eziyeti (yara) bulunur (da vaktinden nce tra olur)sa, ona oru, sadaka veya kurban olmak zere fidye gerekir... (el-Bakara 2/196). Hz. Peygamber bu kefretin gn oru, alt fakiri

doyurma veya bir koyunun kurban edilmesi suretiyle deneceini aklamtr (Buhr, Muhsar, 5-8). gn orucun pe pee tutulmas art deildir. 6. Hayzl Kadnla Cins Mnasebet Kefreti Kuranda hayz halinin kadn iin rahatszlk ve mazeret hali olduu, hayz sresince kocalarnn onlarla cins temastan uzak durmas gerektii bildirilmitir (el-Bakara 2/222). Bu yasaklama ve Hz. Peygamberin de bu yndeki hadisleri sebebiyle, hayzl kadnla cins mnasebette bulunmann haram olduunda gr birlii hsl olmutur. Zaten byle bir mnasebet insann selim zevkine aykr olduu gibi iki tarafn, zellikle de kadnn ruh ve beden sal asndan son derece zararl ve tehlikeli bulunmaktadr. Buna ramen byle bir davranta bulunan kimseye ne gerekecei konusu fakihler arasnda tartma konusu olmutur. Eb Hanfe de dahil slm limlerinin ounluuna gre, kars ile hayzl iken cins mnasebette bulunan kimse gnah ilemitir. Allaha bol tvbe ve istifar etmekten baka yapabilecei bir ey yoktur. bn Abbas, Katde, Evz, Ahmed b. Hanbel gibi slm limlerine gre ise hayzl kadnla ilk gnlerde kurulan cins mnasebet iin bir dinar (4,25 gr. altn) kanamann iyice azald bir dnemde yaplan cins mnasebet iinse yarm dinar kefret

20

LMHAL

denmesi gerekir. Bu kefret kocann zorlamasyla olmusa sadece ona, iki tarafn isteiyle olmusa ayr ayr ikisine de gerekir. Cins temasn kasten, unutarak, haram olduunu bilmeden veya hayz durumunu farketmeden yaplm olmas sonucu etkilemez. Grld zere kefretler, kasten veya bilmeden yanl bir davranta bulunan, hata eden ve gnah ileyen mslmana, tvbe ve istifar kapsnn kapanmadn retmekte fakat tekrar ayn yanl yapmamas iin de onu sosyal ierikli bir ibadeti ifaya veya etkili bir nefis terbiyesine mecbur brakmaktadr. Kle zat etme gibi, fakirleri yedirip giydirme gibi nc ahslarn yararna sosyal amal ibadetlerin, ferd hata ve gnahlara kefret saylmas da slmn hayata bak asn yanstmas ynyle manidardr.

ADAK ve YEMNLER

Blm 13

Onnc Blm

Adak ve Yeminler

Din literatrde dar ve teknik anlamdaki ibadet kavramyla namaz, oru, zekt ve hac ibadetleri ve bunlar iinde yer alan alt fiiller anlalmakta ise de kefret gibi adak ve yemin konusu da ibadet kavramyla yakndan ilgilidir. Bu konular ibadetle alkal fkh hkm ve bilgileri tamamlayc olduu, hatta ayn yaklamla ele alnd iin klasik fkh kaynaklarnda ve ilmihal kitaplarnda ayn ana blm iinde incelenir. 1. Adak a) Mahiyeti Arapada nezir (nezr) diye ifade edilen adak fkh dilinde, bir kimsenin dinen ykml olmad ibadet cinsinden bir eyi kendisi iin vcip klmasn ifade eder. Dier bir ifadeyle kiinin farz veya vcip cinsinden bir ibadeti yapacana dair Allah Telya sz vererek o ibadeti kendisine bor klmasdr. Adakta bulunma, arzu edilen sonular elde etme veya beklenmeyen kt durumlardan korunmada Allahn yardmn temin etme gayesiyle bavurulan din bir davran mahiyetinde olup hemen hemen btn din ve

22

LMHAL

kltrlerde grlmektedir. zellikle in, Japon, Hint ve slm ncesi Trk kltrnde adan nemli bir yer tuttuu, bu mahiyette birok davran ve gelenein bu toplumlarda yaygnlk kazand, benzer davranlarn dier toplumlarda da sklkla grlen bir davran olduu bilinmektedir. eitli dinlerin ve milletlerin kltrlerinde ayn ve yakn telakkilere dayal olarak aalara ve kutsal saylan yerlere bez balamak, ibadet yerlerinde mum yakmak, belli durumlarda belli hayvanlar kurban etmek, oru veya perhiz mahiyetinde olmak zere baz yiyecek ve ieceklerden, cinsel ilikiden uzak durmak, istediine ulancaya kadar baz zevk ve elenceyi terketmek gibi adak trlerine rastlanr. Bu adaklarda din-psikolojik sikler, Tanrya kretme veya onun yardmn isteme esi ar basar. slmiyet ncesi Hicaz-Arap toplumunda da bu saylanlara benzeyen veya onlarn dnda birok adak eit ve tr vard. slm dini insandaki dindarlk duygusuyla ve ruh tatmin arzusuyla ksmen alkal bu davran tamamen yasaklamam, sadece baz dzenleme ve snrlamalar getirerek ona kendine has bir ekil vermitir. Kuranda deiik yerlerde verilen szde durulmas, ahde ve akidlere bal kalnmas (el-Mide 5/1; el-sr 17/34), Allaha verilen szn tutulmas (en-Nahl 14/91) emredilir, yaplan adaklarn yerine getirilmesi istenir (el-Hac 22/19). Kiinin yapt adaa uygun davranmas iyi kullarn vasflar arasnda saylr (el-nsn 76/7). Hadislerde de Hz. Peygamber, Allaha itaat kabilinden adaklarn yerine getirilmesini emretmi, Allaha isyan veya msiyet kabilinden olan konularda adakta bulunulmamasn, ayet yaplmsa buna uyulmamasn istemitir (Buhr, Eymn, 26-27; Mslim, Nezir, 8; Eb Dvd, Eymn, 12). Baz hadislerinde de Hz. Peygamberin adakta bulunmay ho karlamad grlr. Mesel bir hads-i erifte Adak bir fayda salamaz, sadece cimrinin maln eksiltmi olur (Buhr, Eymn, 26; Mslim, Nezir, 2) buyurmutur. Bu sebeple de mam fi ve Ahmed b. Hanbel bata olmak zere fakihlerin nemli bir ksm adak adamann mekruh olduu grndedir. Hanefler ise Allaha ibadet ve taat kabilinden adakta bulunmay mubah grrler. Sonuta bir ibadetin ilenmesine vesile olduu iin bunu mstehap grenler de vardr. Mlikler adakta bulunmay normalde mendup, arta bal ada ise mubah sayarlar. Konuyla ilgili hadisler ve slm limlerinin grleri incelendiinde, kiinin hibir dnyev menfaat ummadan srf Allahn rzsn kazanmak, ona kretmek iin adak adamasnda bir saknca bulunmad grlr. Kiinin

ADAK VE YEMNLER

23

Allahn takdirinin deimesine vesile olmas dileiyle ve ihlstan uzak, belli artlara bal olarak adakta bulunmas ise doru karlanmamtr. Adaklar Allahn takdirini deitirmez. Mslmann bunu bilerek, ileride olacak bir eyin en hayrl ekilde vuku bulmas dileiyle Cenb- Hakka yalvarmas, bunu gerekletirmeye vesile olmas iin sadaka ve ibadet mahiyetinde bir adakta bulunmas itikad bakmdan sakncal grlmemitir. Fakihlerin artsz ada daha ho karlamas, onda ibadet niyetinin daha belirgin olmas sebebiyledir. Dnyev bir menfaati konu edinen artl adak ise ibadet niyetinden ziyade neredeyse Allahla bir pazarlk mahiyetini tayabilecei iin, sonuta bir ibadetin ifas sz konusu edilse bile ihtiyatla karlanm hatta doru bulunmamtr. Bununla birlikte, Allaha isyan ve msiyeti iermedii srece, hangi grupta yer alrsa alsn, adakta bulunulduunda yerine getirilmesi dinen vcip grlmtr. b) artlar Yaplan bir adan geerli olabilmesi iin hem adakta bulunan kimseyle hem de adan konusu ile ilgili birtakm artlar vardr. Adan geerli olabilmesi iin adakta bulunan kimsenin mslman, akll ve bula (ergenlik ana) ermi bir kimse olmas gerekir. nk adakta bulunma, sonucu itibariyle ibadet grubunda yer alr, bunun iin de tam eda ehliyeti gerekir. Fakihlerden, adan geerlilii iin adan ciddi ve hr bir istekle bilinli olarak yaplm olmasn art grenler de, Hanefler gibi fke ve aka yoluyla yaplan adaklar balayc grenler de vardr. Adan geerlilii iin adak konusunda aranan artlar ise u ekilde sralanabilir: 1. Adanan eyin cinsinden bir farz veya vcip ibadetin bulunmas gerekir. Mesel namaz klmay, oru tutmay, sadaka vermeyi, kurban kesmeyi konu alan adaklar geerlidir. Hasta ziyareti veya mevlid okutma adak konusu olmaz. Trbelerde mum yakma, horoz kesme, bez balama, eker ve helva datma gibi halk arasnda grlen adak detlerinin slmda yeri yoktur. 2. Adanan ey bizzat hedeflenen (maksut) ibadet cinsinden olmal, baka bir ibadete vesile olduu iin farz veya vcip saylan bir ibadet olmamaldr. Mesel abdest almay, ezan ve kamet okumay, mescide girmeyi konu alan adak geerli olmaz.

24

LMHAL

3. Adanan husus, adayan ahsn o anda veya daha sonra yapmas gereken farz veya vcip bir ibadet olmamaldr. Klmakla mkellef olduu namaz, tutmakla mkellef olduu ramazan orucu adak konusu olmaz. 4. Adanan eyin meydana gelmesi ve yaplmas maddeten ve dinen mmkn ve mer olmas, mal ise adayan ahsn mlkiyetinde bulunmas gerekir. Bir kimsenin sahip olmad mal adamas geersiz, sahip olduundan fazlasn adamas halinde ise sadece sahip olduu kadar hakknda geerlidir. Ancak bir kimsenin ileride sahip olmas kuvvetle muhtemel bir malla ilgili ada geerli saylr. Mesel ileride miras yoluyla sahip olaca maln adanmas byledir. 5. Adanan fiil Allaha isyan, bidat, gnah ve msiyeti iermemelidir. Bu takdirde adak geersizdir. c) Hkm Herhangi bir art ve zamana balanmayan (mutlak) adaklar, adama anndan itibaren gerekli hale gelir ve ilk frsatta yerine getirilmesi uygun olur. Bir arta balanan adaklarn da o artn gereklemesi halinde yerine getirilmesi gerekir. art gereklemeden adak yerine getirilirse geersizdir; yaplan ibadet nafile saylr. Mesel, herhangi ii olduu takdirde gn oru tutmay nezreden kimsenin durumu byledir. Yerine getirilmesi gelecek bir zamana balanan adaklar ise, Eb Hanfe ve Eb Ysufa gre bu zaman kaydna itibar edilmeksizin nceden de yerine getirilebilir. mam Muhammed ile filer ve Hanbeller sadaka gibi mal ibadetlerde ayn gr paylamakla birlikte namaz, oru gibi beden ibadetlerde vakit gelmeden hkmn sabit olmayaca grndedir. Onlara gre bu ibadetleri vakti gelmeden ifa etmek adak borcunu drmez. Belirli bir tarihte oru tutmay nezreden yani byle adakta bulunan kimsenin o tarihlerde; iyilemesi halinde gn oru tutmay adayan kimsenin de iyileince gn oru tutmas vcip olur. Adan bu tarihlerde zrsz olarak yerine getirilmemesi gnah saylr ve ilk frsatta kazs gerekir. Meydana gelmesi istenmeyen bir arta bal olarak adakta bulunan ahslarn, mesel yalan sylememeye, kt bir fiili ilememeye nezredip bu fiili ilemesi halinde bir adakta bulunan kimselerin, Allaha kar verdii bu szde durmas gerekir. Mesel Bir daha iki imeyeceim, iersem bir ay oru tutaym eklinde adakta bulunma byledir. Fakat istenmeyen art

ADAK VE YEMNLER

25

gerekleirse dilerse adad eyi yerine getirir, dilerse yemin kefreti der. Hanefler bu durumda yemin kefreti demenin daha isabetli bir davran olaca grndedir. nk bu ahidleme yemin saylmaktadr. Tasaddukla ilgili adaklarda mekn, zaman ve ahs itibariyle belirleme yaplsa bile bu belirlemeye uymak gerekmez. Falanca zamanda camiye hal adayan, falanca ehrin fakirlerine tasadduku veya u yurdun rencilerinin yemeleri iin kurban kesmeyi adayan kimse bu ban baka zamanda baka yer ve ahslara verebilir. Kurban kesmeyi adayan kimse bu adak kurbann etinden yiyemeyecei gibi bakmakla ykml olduu kimseler de (anne ve babas, dede ve ninesi, ocuklar ve torunlar, hanm) yiyemez. ayet yiyecek olurlarsa yediklerinin bedelini fakirlere tasadduk etmeleri gerekir. Adaktan doan ykmllk, yeminde de olduu gibi kaz deil diyn, yani yargy deil kiinin dindarln ve Allaha kar sorumluluunu ilgilendiren bir ykmllktr. Kul ile Allah arasnda kalan bir i olup dnyev meyyidesi yoktur. zerinde mal bir adak borcu bulunduu halde bunu demeden vefat eden kimsenin bu borcu, demesi ynnde vasiyetinin bulunmas halinde terekesinden yerine getirilir. Byle bir vasiyet yok da miraslar mecburiyetleri bulunmad halde ada yerine getirmilerse, len kimsenin adak borcundan kurtulmas umulur. 2. Yeminler a) Mahiyeti Szlkte kuvvet, sa taraf, sa el, ant, kasem ve benzeri mnalara gelen yemin din kullanmda, bir kimsenin bir ii yapp yapmamas veya bir olayn doru olup olmamas konusundaki syledii szn Allahn adn veya sfatn zikrederek kuvvetlendirmesini ifade eden bir terimdir. Mesel Vallahi u ii yapmam, Vallahi u yere gitmeyeceim, Vallahi borcumu dedim eklindeki beyanlar byledir. Bu tr yeminlere fkh dilinde kasem ad verilir. Bundan ayr olarak kle zat etme ve boamaya bal olarak yaplan ve baz fkh sonular douran yemin eidi ile yarglama hukukunda ispat vastas olarak bavurulan yeminden de sz edilebilir. Kasem suretiyle yaplan yemin Allahn isim veya sfatlarndan birine ant imekle yaplr. Vallhi, tallhi, billhi, Allah ahit, rahim olan Allah

26

LMHAL

hakk iin andolsun, Allah adna yemin ederim gibi ifadeler byledir. Ayn ekilde Allahn isim ve sfatlaryla balant kurularak sylenen yemin ederim, zerine andolsun, u yemei yemek bana haram olsun gibi ifadeler birer yemin saylr. yle yaparsam yahudi, kfir vb. olaym veya Mslman olmayaym tarznda szlerin birer yemin saylabilmesi iin bunlarn yemin niyetiyle yani sz teyit maksadyla sylenmi olmas gerekir. Allahn isim ve sfatlar zikredilmeden sylenen bir szn yemin saylp saylmamasnda toplumun rf ve kutsal hakkndaki deerlendirmesi l alnr. Toplumumuzda Kbe hakk iin, Kuran arpsn, Ekmek arpsn, Anam avradm olsun gibi toplumun st ve kutsal deerlerini szn teyit etmek iin kullanma da, rfen yemin telakki edildii srece, dier yeminlerin tbi olduu hkme tbidir. Mslmanlarn her trl yeminden, zellikle bu tr yeminlerden kanmas, etrafndaki insanlar da bu ynde uyarmas gerekir. nk dince kutsal ve saygn kabul edilen deerlerin gnlk tartma ve ekime ortamna indirilmesi neticede, bu deerlerin ypranmasna yol aar. Zaten fkh geleneindeki yemin telakkisi, zhr yemini iin de kefretin gerekli grlmesi ve boama teyitli szlerin de yemin olarak alglanabilmesi bu bak asn hakl klar. Yemin etmek esasen mubah bir davran olmakla birlikte, gereksiz yere yemin etmek ve onu alkanlk haline getirmek doru deildir. Ska yemin eden kii szne Allah ahit tutmu, Ona kar saygszlk etmi ve kutsal deerleri sznn doruluunu teyit iin ypratm, neticede de toplum nezdinde kendi saygnln zedelemi olur. Mslman, yemin etmeye ihtiya hissetmeyecek derecede szne gvenilen ve evresi tarafndan byle bilinen bir kimse olmay gaye edinmelidir. Yalan yere yemin etmek ve yaplan bir yemine uymamak ise daha byk bir hatadr ve baz sorumluluklar dourur. Kuranda, verilen szn yerine getirilmesi balamnda Yeminlerinizi koruyunuz (el-Mide 5/89), Allah adna yaptnz ahidleri yerine getirin. Allah kefil tutarak kuvvetlendirdikten sonra yeminlerinizi bozmayn. phesiz ki Allah yaptklarnz bilir (en-Nahl 16/91) buyurulur. Bu itibarla bir mslmann

yemin etmemesi, yemin etmise bu, verdii sze Allah ahit tutmak demek olduundan mutlaka yeminine bal kalmas gerekir. Yemin ettikten sonra yeminini tutmayan kimsenin yemin kefreti demesi gerekir. Msiyet ieren bir i iin yemin eden kimsenin o ii ilemeyip yemin kefreti vermesi gerekir. Bir kimsenin borcunu dememeye, bir mslman kardeiyle konumamaya, anne babasyla ayn evde oturmamaya

ADAK VE YEMNLER

27

yemin etmesi gibi durumlarda yeminin bozulup kefret denmesi tavsiye edilmitir. Bir hadiste de Bir kimse bir ey iin yemin eder, sonra da ondan hayrlsn grrse yeminini bozsun ve kefret versin (Mslim, Eymn, 15-16)

buyurulmutur. b) Yemin eitleri Kasem suretiyle yeminin mahiyeti ve hkm ana hatlaryla yukarda zetlendii gibidir. Bununla birlikte bu tr yemine ilve olarak benzer mahiyette iki yemin eidi daha vardr. Bu sebeple de literatrde kasem suretiyle yaplan eit yeminden sz edilir. Bunlar da lav yemini, gams yemini ve mnakit yemindir. 1. Lav Yemini. Yanllkla doru olduu sanlarak yaplan yemindir. Bir kimsenin borcunu dediini sanarak Borcumu dedim diye yemin etmesi byledir. Ayrca dil alkanlyla, hibir ierik tamadan vallhi, billhi diye sz arasnda edilen yeminler de lav yemini saylr. Kuranda
Allah kastsz olarak aznzdan kveren yeminlerinizden (lav yemininden) dolay sizi sorumlu tutmaz (el-Mide 5/89) buyurularak bu tr yeminden

dolay kefret gerekmedii bildirilmitir. Ancak az alkanlyla konuurken ikide bir yemin edenlerin bu kt deti en ksa srede brakmas gerekir. 2. Gams Yemini. Gemi zamanda yaplm veya yaplmam bir i hakknda bile bile, kasten ve yalan yere yaplan yemindir. Bir kimsenin borcunu demediini bildii halde dedim diye yemin etmesi byledir. Byle bir yemin byk gnahtr ve sahibine ok ar bir vebal ykler. Bu kastl yanlln balanmas iin kefret yeterli olmaz; onun iin de gams yemini iin kefret gerekmez. Yalan yere yemin eden kimse bol tvbe ve istifarda bulunmal, bir daha byle bir hataya dmemeye karar vermeli, yemin sebebiyle zayi olan haklar da deyip sahiplerinden helllik istemelidir. mam fiye gre gams yemini iin de kefret gerekir. Ancak bu kefret kul hakkn drmez. Umulur ki Allah hakknn dmesine, Allahn balamasna vesile olur. 3. Mnakit Yemin. Yeminin terim anlamna uyun olan ekli olup, mmkn ve gelecee ait bir konuda yaplan yemindir. Bir kimsenin u tarihte borcunu deyeceine, falanca yerde hazr bulunacana, u ii yapacana yemin etmesi gibi. Bu yemin, yukarda ifade edildii gibi, yaplacak bir ie Allah ahit tutma demek olup her hlkrda yerine getirmelidir. Yerine

28

LMHAL

getirilmezse yemin bozulmu olur ve kefret gerekir. Burada kefret, Allaha kar ilenen bir hatann ve mahcubiyetin yine ibadet cinsinden olumlu bir hareketle rtlmeye, affedilmesine allmasdr. Kuranda konuyla ilgili olarak yle buyurulur: Allah kastsz olarak aznzdan kveren yeminlerinizden dolay sizi sorumlu tutmaz. Fakat bilerek yaptnz yeminlerden dolay sorumlu tutar. Bunun da kefreti, ailenize yedirdiiniz yemei orta hallisinden on fakire yedirmek, yahut onlar giydirmek, yahut da kle zat etmektir. Bunlar bulamayan gn oru tutmaldr. Yemin ettiiniz takdirde yeminlerinizin kefreti ite budur. Yeminlerinizi koruyun (onlara riayet edin). Allah size yetlerini aklyor, umulur ki kredersiniz (el-Mide 5/89).

Allahn isim ve sfatlar anlarak yaplan veya bu hkmde grlen bu yemin eidine ilve olarak fkh literatrnde iki yemin tr daha vardr. Birincisi, kle zat etme ve boamaya balanan yemin, dieri de yarglama hukukunda ispat vastas olarak bavurulan yemindir. Her iki konu da sosyal hayatn, aile hukukunun ve beer ilikilerin ele alnaca ilerideki konularda ayrca ilenecektir. Burada u kadarn ifade etmek gerekirse, bir kimsenin u ii yaparsam klem zat olsun, u yere gidersem karm bo olsun eklindeki szleri zat etme veya boama iradesini deil o ii yapmama, o yere gitmeme ynnde kararlln tk veya talk hkmne balayarak teyit ettiini gsterir. Fakihler bu ve benzeri ifadeleri de bir tr yemin olarak nitelendirirler. Fakat yemin bozulduunda yani o i yapldnda zat etme ve boama sonucunun mu yoksa kefret ykmllnn m gerekecei aralarnda tartmaldr. Fakihlerden bu tr szleri geersiz sayp kefret de gerekmez, boama da gereklemi olmaz diyenler de vardr. Bu tr szlerin yemin olarak nitelendirilmesi, zat etme ile boamann birlikte ele alnmas ve bunlarla teyit edilen hususun gereklememesi halinde tk veya talkn vki olaca eklindeki grler, fkhn klasik doktrininin olutuu dnemin evlilik, velyet, mlkiyet, tk, talk ve yemin konusundaki telakkileriyle yakndan ilgilidir. Bu konuda yaplan tartmalar da ancak bu sosyokltrel balamda anlalabilir. leri dnemde bir ksm fakihin, tk ve talka balanarak teyit edilen szleri yemin saymas, sz yerine getirilmediinde de kefreti gerekli grmeyip tk ve talk da vki saymamas, sz konusu kltr ve telakkinin ksmen dnda kalmalarndan kaynaklanm olmaldr. Boama szlerinin hukuk deeri ile ilgili konu ileride ayrntl olarak ele alnacandan burada bu ksa aklamayla yetinilmitir.

HARAMLAR ve HELLLER

Blm 14

Ondrdnc Blm

Haramlar ve Helller

I. LKE ve AMALAR Akl ve hiss birok stn yetenekle donatlp saygdeer bir varlk olarak yaratlan ve yeryznn btn nimetleri emrine tahsis edilen insann, yaratann tanmas ve ona ibadet etmesi yaratlnn zn ve amacn tekil ettii gibi hayatn ve insan ilikilerini Onun istekleri dorultusunda dzenlemesi de dnya ve hiret mutluluunun anahtarn oluturur. nsann yaratlanlarn en ereflisi olduu, akln kullanarak ve olupbitenden ders alarak iyi, doru ve gzeli bulup yaatabilecei kural olarak doru ve mmkn olsa bile yine insann birok zaafnn bulunduu, sonu gelmez emel ve ihtiraslarn esiri olarak evresini cehenneme evirebilecei de bir dier gerektir. Akln bedene, dncenin duyguya hkim olup insann dnyada meleklerin de gpta edecei bir hayat srmesi, dirlik ve dzenlik kurmas ancak yaratann ona yol gstermesi, yardmc olmas ve insan bilgisinin dar snrlarn madde tesine doru genileterek sonsuzlua amas durumunda mmkn hale gelir. Bunun iin de Allah yeryzne halife kld insan ba bo brakmam, peygamberleri araclyla mesajlar gndererek insann

30

LMHAL

znde sahip olduu ftrat ve aklselimi desteklenmi, ona yol gstermitir. slmn ilh inyet ve hidayet; yani yardm ve yol gsterme olmasnn anlam budur. Byle olunca, slm dininin iman ve ibadet hayatyla ilgili bilgilendirmesi ve emirleri gibi aile hayat, insan ilikileri ve toplumsal alanla ilgili her trl bilgilendirme ve ynlendirmesi de bu rahmet ve inyetin bir parasdr. Netice itibariyle slm, ferde dnya ve hiret mutluluunu kazandrmay hedefler. nk iman ve ibadet bireyin derun mutluluu, hayat anlaml hale getirebilmesinin vazgeilmez yolu olduu gibi dinin sosyal hayata ve insann yapp ettiklerine ilikin ou genel erevede kalan tlimatlar da salkl bir toplum hayat ve kamu dzeni olumasnn deta n artdr. nsanlarn birbirlerinin hak ve hukukunu ihll etmeden dirlik ve dzen iinde yaayabilmesi iin kurallara ve ayn zamanda bu kurallarn iyi bir biimde iletilmesine ve bireyler tarafndan zmlenmesine de ihtiya vardr. slm dini hayat btn ynleriyle bir btn halinde ele alp her alanda bireye yardmc olmay, ona klavuzluk etmeyi ve mutluluk kazandrmay hedeflediinden, kiilerin inan dnyas ve ibadet hayat kadar yeme ime, giyinme ve sslenme, elence, aile ii ilikiler ve cins hayat, sosyal hayat ve beer ilikiler gibi hayatn deiik alanlar da dinin bilgilendirme ve ynlendirmesine konu olmutur. Ancak bu bilgilendirme ve ynlendirme insann aklselimine ve ftratna aykr bir yk, insann onurunu krc bir mdahale deil, aksine onu destekleyen, ona metafizik bir g ve anlam kazandran bir katk olarak grlmelidir. D etkilere, sapma ve saptrma tehlikesine devaml mruz olan ferdin de toplumun da bu tr katklara ihtiyac vardr. te yandan beer davranlar ve ilikiler alannda dinin sadece temel kurallar hatrlatmakla veya zorunlu grd yasak ve kaytlar belirlemekle yetindii, bunun dnda Allahn hidayet ve inyeti ile nefsini terbiye etmi ferde- geni bir hareket alan brakt da burada hatrlanmaldr. Nitekim slm bilginleri mubahlk ve serbestliin, yani herhangi bir sorumluluun ve yasan olmaynn kural olduunu, ancak din bir belirleme varsa o zaman grev ve yasaktan sz edilebileceini ifade etmilerdir. On drt asrlk tarih sre iinde mslman toplumlarda, Kuran ve Snnette yer alan kaytlar, emir ve tavsiyeler etrafnda zengin bir bilgi ve yorum birikimi ve yaay gelenei olumutur. Bu birikim ve gelenei, dinin kendisi olarak alglamak doru olmamakla birlikte dinin emir ve yasaklarnn muhtemel yorum erevesini ve alternatif zm tarzlarn gstermesi itibariyle gz ard etmek de mmkn deildir. Bunun iin slm bilginlerinin grleri ve dinin mslman toplumlardaki yaan biimi ok nemlidir.

HARAMLAR VE HELLLER

31

Bu blmde, slm dininin gnlk hayat, bireysel davran ve sosyal ilikiler alannda getirdii yasak ve kaytlar, bunlarn ama ve hikmetleri, anlam ve uygulama erevesi ve bunlar etrafnda oluan bilgi birikimi ve gelenek ele alnacaktr. Haram ve hell kavramlar hakknda I. ciltte yeterli bilgi verilmiti. Nasl ki iman ve ibadetler ferdin yaratanna kar ballk ve kulluunu simgeleyen bir anlama sahipse, dinin birtakm gayelerle koyduu yasaklara ve snrlara uymak da yine dindarln, Allaha kar gsterilmesi gereken ballk ve kulluun bir gereidir. Bu sebeple de hadislerde ve fkh kltrnde haramlardan kanma ile farzlar yerine getirme ayn dzlemde ele alnm, hatta ou yerde birincisi daha nemli addedilmitir. te yandan, riin bir hususu aka yasaklamas ile fakihlerin o yasaa yorum getirmeleri ve benzeri davranlar da ayn erevede mtalaa etmeleri arasnda fark vardr. Fkh literatrnde haramdan ayr olarak tahrmen mekruh, tenzhen mekruh, ciz deil, doru deil gibi tabirlerin ortaya kmas ve ska kullanlmas bu farkll vurgulamay amalar. Bir davrann din yasak kapsamnda grlmesi yet ve hadisin yorumuyla ilgili olabilecei gibi, fakihlerin dnemlerindeki artlarla, sz konusu fiilin ortam ve sonularyla da balantl olabilir. Fkh mslman toplumlarn yaay biimi, bilgi birikimi ve hukuk kltr olduundan, bireysel ve toplumsal hayatn geneli fkhn kapsamna alnp din bilgi ve motivasyon toplumun ina ve slahnda aktif bir unsur olarak nemli bir grev stlenmitir. Eti yenen ve yenmeyen hayvanlardan sanat ve elenceye, bidat ve btl detlerden ahs ve mal aleyhine ilenen sulara, avlanmadan cins hayata kadar bu blmde ele alnacak olan eitli konularda slm limlerinin sergiledii tavr da byle bir bak asna sahiptir. II. YYECEKLER Beslenme, dolaysyla gda maddeleri insann vazgeilmez tabii ve temel ihtiyalarndan biri olup birok bilim daln uzaktan veya yakndan ilgilendirdii gibi dinlerin, bu arada slm dininin de belli alardan ilgi alan olmutur. Bunun sebebi, beslenmenin gerek kaynak gerekse sonular itibariyle insann beden ve ruh saln, nc ahslarn haklarn, hatta baz ynlerden sosyal dzeni yakndan ilgilendirmesidir. Tabii ki aklla kavranabilen gerekelerinin ve hikmetlerinin tesinde, btn ilh buyruk ve yasaklarn Allahn iradesine samimiyetle teslim olanlar dierlerinden ayrt eden bir snav oluturma hikmet ve amacnda birletii de gz ard edilmemelidir. Yahudilikte beslenme ve yiyeceler konusunda getirilen birtakm kstlamalarn Hristiyanlkta ve slmiyette ksmen kaldrld sylenebilirse de,

32

LMHAL

bu ilh dinde de belli tr gda maddelerinin yenmesi veya iilmesi yasaklanm, slm dininde yasaklar en aza indirilmi, bu konuda temel ilke ve amalarn belirlenmesiyle yetinildii de olmutur. Kuranda, yeryznde ne varsa hepsinin insann yararna yaratld ve insann emrine verildii belirtilmi (el-Bakara 2/29; el-Csiye 45/13), dier alanlarda olduu gibi yiyecekler konusunda da ancak zorunlu ve istisna hallerde yasaklama getirildii ifade edilmitir. Bu, slmn rahmet ve kolaylk dini olmasnn tabii sonucudur. Nitekim Kuranda, De ki; bana vahyolunanda lm hayvan (meyte), aktlm kan, domuz eti -ki pisliin kendisidir- ya da gnah ilenerek Allahtan bakas adna kesilmi hayvandan baka, yiyecek kimseye haram klnm bir ey bulamyorum (el-Enm 6/145)

buyurularak haram klnan yiyecek maddelerinin drt kalem olduu belirtilmi, bu snrlama baka yetlerde de teyit edilmitir (bk. el-Bakara 2/173). Bir baka yette (el-Mide 5/3) yenmesi haram klnan on ayr maddeden sz edilmekle birlikte bunlar yukarda zikredilen drt grubun rneklendirilmesi mahiyetindedir. Yine Kuranda iyi ve temiz eylerin (tayyibt) yenmesinin hell, pis ve kt (habis) eylerin yenmesinin ise haram olduu ilkesi tekrar edilmi (el-Bakara 2/172; el-Mide 5/4; el-Arf 7/157), Hz. Peygamber de bu konuya aklama getirmi ve baz belirleyici ller koymutur. Kuran ve Snnetteki bu ve benzeri esas ve aklamalardan hareketle slm hukukularnn ounluu, yiyecekler konusunda da temel ve asl hkmn hell ve mubahlk olduunu, haramln ancak o konuda zel bir delilin bulunmasyla sabit olacan ifade etmiler, sonraki dnemlerde oluan slm hukuk doktrinini de bu erevede gelitirmilerdir. Hangi tr ve grup yiyecek maddelerinin haram veya mekruh olduu, bu konuda haram klc l ve sebebin neler olabilecei gibi konular klasik fkh literatrnde etime (yiyecekler) bal altnda dorudan; hayvanlarn boazlanmas (zebih), avlanma (sayd), kurban (udhiyye) gibi balklar altnda ise dolayl olarak ele alnr. Konuyla ilgili kaynaklarda yer alan tercih ve grlerde, Kuran ve Snnette zikredilen ilke ve amalarn yan sra, fakihlerin kendi bilgi ve tecrbe birikimlerinin, blgesel rf ve telakkilerin de etkisi olmutur. slm dininde baz yiyeceklerin haram klnm olmas, eitli hikmet ve amalarla aklanabilir. Ancak bu aklamalarn, yasan hakiki sebebi ve yeterli aklamas olduunu iddia etmek doru olmaz. Gerek nedeni bilen sadece Allah olup, kullarn Allahn emir ve yasaklarna itaat etme ykmll bulunmakla birlikte, slmn her bir emir ve yasann mkul bir

HARAMLAR VE HELLLER

33

anlam ve sebebinin de bulunduundan hareketle bunlarn neler olabilecei zerinde dnp aratrma yapmalar yasaklanmam, aksine tevik edilmitir. Yiyecekler konusundaki yasaklarn en bata gelen amac, insann beden ve ruh salnn korunmasdr. nsann beden ve ruh salna zararl olduu sabit olan maddelerin yenilip iilmesi dinen de haram grlr. Bu konuda fkh ilmiyle msbet ilimlerin karlkl bilgi alverii iinde olmas, tecrbeyle ve bilimsel metotlarla elde edilen sonularn din hkmlerde de dikkate alnmas gerekir. Sarho edici zellii bulunan maddelerin yenilip iilmesi de yine slmn yasaklar arasnda yer alr. Ayrca selim tabiatl insanlarn teden beri pis ve iren bulduu, necis olarak grd eylerin slmda haram klnd aktr. slmn btn bu yasaklar, teden beri insanlarn bu konudaki ortak tutum ve telakkileriyle de uyum iindedir. Bu konuda slm fkhnn belki de en dikkat ekici ve ayrc zellii, avlanma, hayvanlarn kesimi, eti yenen ve yenmeyen kara ve su hayvanlar gibi konularda getirilen l ve gruplandrmalardr. Gda maddelerinin isim, tr veya grup olarak yasaklanmasna ilve olarak, bazan da bir yiyecek aslen deil de hric bir sebeple haram klnmtr. slm dini ferdi korumay ve yceltmeyi ama edindii gibi beer ilikileri dzene koymay, henkli ve dzenli bir toplumsal hayat kurmay da ama edindiinden, bir eyin yenmesinin ciz saylmas iin onun bizzat hell olmas artnn yan sra, er yasaklarn ve nc ahs haklarnn ihll edilmemi olmas artn da aramtr. Faiz, hrszlk, hile, gasp, kumar gibi haram yollarla elde edilen maln yenmesinin de haram grlmesi, vakf, yetim, hazine malnn veya zel mlkiyete konu olan bir maln izinsiz tketilmesinin ar bir vebal ve sorumluluk douracann bildirilmesi bu anlayn sonucudur. Hatta slm bilginleri kiinin haram yoldan elde ettii gda ile beslenmesinin onun kiiliini, huy ve tabiatn olumsuz ynde etkileyeceini, yapaca ibadetlerin kabul edilme ansn bile azaltacan ifade etmiler, hell rzk ve hell gda ile beslenmenin deiik alardan nemini vurgulamlardr. slmn beslenme ve yiyecekler konusundaki snrlama ve nerilerini bunlardan ibaret saymak yanl olur. slm dini, dnya ile hiret, ruh ile beden, hak ile sorumluluk arasnda denge getirdii gibi yiyecekler konusunda da dengeli beslenme ve tketimi emretmi, ihtiya fazlas tketimi israf ve ihtiya olmayan ynde tketimi de tebzr olarak adlandrp haram klm, hem beden ve ruh saln hem toplumsal dengeyi gzetici bir

34

LMHAL

dizi tavsiyede bulunmutur. Gnmzde gelimi Bat lkelerinde ar beslenmenin ve israfn ciddi dzeyde salk ve ekonomi problemi haline geldii grlnce, slm dininin bu alandaki ilke ve nerilerinin nemi daha iyi anlalmaktadr. Bu balk altnda nce eti yenen ve yenmeyen hayvanlarla ilgili genel ve zel hkmler, hayvanlarn kesiminde ve avlanmada aranan din artlar zerinde durulacak, daha sonra da iki trleri, sigara ve uyuturucu maddelerle ilgili din hkmler ve fkh yorumlar ele alnacaktr. A) Eti Yenen ve Yenmeyen Hayvanlar Kurn- Kermde, yeryznde ne varsa hepsinin insan iin yaratld (el-Bakara 2/29), gklerde ve yerde bulunan her varlk ve imknn Allahtan bir lutuf olmak zere insann emrine verildii (el-Csiye 45/13), iyi ve temiz eylerin hell, pis eylerin haram klnd (el-Mide 5/5; el-Arf 7/157) bildirilir. Cenb- Allahn rahmn sfatnn sonucu olarak dnya hayatnda Onun bu lutfuna mazhar olan btn insanlk bunlardan kendi amalar dorultusunda ve yaplarna uygun olarak yararlanmaktadr. Hayvanlar da bu imknlar demetinin nemli bir parasn oluturur. Nitekim insanlar, tarih boyunca hayvanlar binek veya yk tama arac olarak kullanmak, gcnden, etinden, stnden, derisinden, tylerinden yararlanmak suretiyle hayatlarn byk lde kolaylatrmlardr. nsanolu bu eit faydalar elde etmeye ynelirken, hayvanlarn neslinin devamn salamada olumlu bir rol da stlenmi olmaktadr. a) Tarihe Hayvanlardan yararlanma konusunun nemini hi yitirmeyen hatta her geen gn daha da nem kazanan yn hayvan gdalar ve zellikle hayvan etleridir. Tabiatta btn imknlarn insanln emrine verilmi olduu gereinden hareketle, her trl hayvan gdann ve zellikle etin yenebilecei dnlebilirse de, dinler hatta baz felsef akmlar bile birtakm kaytlayc hkmler koyduundan bu konuda hemen her inan evresinin kendine has kurallar bulunagelmitir. Bunlardan bazlar olduka arla kaarken bazlar da yasaklarn snrn ok daha dar tutmutur. Mesel, Brahmanlar ve baz filozoflar hayvan kesmeyi ve hayvan eti yemeyi kendilerine haram klarak en u noktada yer almlardr. Bunlarn kendileri iin bu yasa koymalarnn sebebi, hayvanlarn kesimini bir canlya kar kat kalplilik olarak kabul etmeleridir.

HARAMLAR VE HELLLER

35

byk semav dinden biri olan Yahudilikte bu konuda getirilen yasaklarn gerekesi farkldr. Kuranda taknlklar ve zulmleri sebebiyle sriloullarna baz hayvanlarn tamamen, baz hayvanlarn da belirli ksmlarnn haram klnd bildirilir. Konuyla ilgili olarak Kurn- Kermde yle buyurulur: Yahudilere trnakl btn hayvanlar haram kldk. Srtlarnda yahut barsaklarnda tadklar ya da kemie karan yalar hari olmak zere sr ve koyunun i yalarn da onlara haram kldk. Bu, zulmleri yznden onlara verdiimiz cezadr. Biz elbette doru syleyeniz (el-Enm 6/146).

Yahudilii tamamlamak zere gelen Hristiyanlkta da durumun byle olmas gerekirken hristiyanlar, Tevratta kendilerine haram klnanlar hell saymlar ve Pavlusun azdan giren eylerin deil, azdan ve kalpten kan eylerin insan kirletecei, arda satlan her eyin yenebilecei (Matta, 15/11, 18; Korintoslulara Birinci Mektup, 10/25) eklindeki szlerini esas alp yeme ve ime snrn ok geni tutmulardr. Buna bal olarak da, Tevratta haram klnm olmasna ramen domuz eti yemeyi hell saymlardr. Chiliye Araplar btl inanlara dayal olarak baz zelliklerdeki hayvanlara belirli isimler vermiler, bunlar putlara kurban etmek veya putlar adna serbest brakmak suretiyle bir ksm hayvanlar kendilerine haram klmlardr. Mesel onlar, be batn douran ve beinci yavrusu erkek olan devenin kulan yarp serbest brakrlar, artk o hayvandan yararlanmay ve o hayvann -kime ait olursa olsun- su imesine ya da otlaklarda beslenmesine mdahale edilmesini yasak sayarlard; byle hayvanlara bahra denirdi. Bir yolculuktan salimen dnmeye yahut bir hastalktan kurtulmaya bal olarak putlara adanan dii deve de sibe adn alr ve serbest braklrd. Koyun dii dourursa kendilerinin, erkek dourursa putlarn olurdu; fakat hem dii hem erkek dourduunda artk erkei kurban etmezler, bu koyuna vasle derlerdi. Bir erkek devenin dlnden on batn doarsa bu deve koruma altna alnr ve ona binilmez, yk tatlmazd; bu hayvana hm denirdi. Kurn- Kermde bu btl inan ve detler temelden reddedilmi, baz hayvanlarn bahra, sibe, vasle ve hm gibi isimlendirmelerle zel hkmlere tbi tutulup haram saylmas Allaha yaplan bir iftira olarak nitelendirilmitir (el-Mide 5/103). Mriklerin bu sama dnce ve uygulamalarna baka yetlerde de yerme ifadeleri ile iaret edilmitir (mesel bk. el-Enm 6/136, 138-140, 143-144). b) lke ve Amalar slm dininde ise, yeryzndeki her trl imkn ve nimetin Allahn insanoluna lutuf ve ihsan olduu, krn eda etmeleri kaydyla bunlardan

36

LMHAL

yararlanabilecekleri bildirilmi, ayn anlayn bir devam olarak hayvanlardan ve zellikle etlerinden yararlanlmas zendirilmi, bu konuda snrl sayda yasaklama ve kstlama getirilerek bunlara uyulmas istenmitir (elEnm 6/142, 145). slm dininin getirdii kaytlayc hkmler, bu konuda yeryznde gelenek ve inan evreleri arasnda orta bir yolu temsil ettii gibi insan tabiatyla ve nceki semav dinlerle de uyum gsterir. Kurn- Kermde ve Hz. Peygamberin hadislerinde yenmesi hell ve haram olan etler ile ilgili baz aklamalar yer almtr. Bu aklamalar bir btn olarak gz nne alndnda, her eyden nce etleri yenebilecek hayvanlarla ilgili bir liste verme ynne gidilmedii, sadece belli ilke ve ller getirilmekle yetinildii grlr. Kuranda, yeryzndeki btn imknlarn insanln emrine verilmi olduu vurguland iin, slmiyette bu konudaki temel kuraln helllik olduu, aksi ynde delil bulunduu takdirde haramlk hkmnn sz konusu olabilecei anlay slm bilginlerinin ounluunca benimsenmitir. Gerekten Kurn- Kermde, yenmesi hell olan etlerin ayr ayr belirtilmesi ynne gidilmemi, Allahn nimetlerini hatrlatmak ve mslmana yaraan eylerin yenmesi gerektiini vurgulamak zere iyi ve temiz eylerin hell klnd (mesel bk. el-Bakara 2/172; el-Mide 5/4; el-Arf 7/32)

ifadeleri ile yetinilmi, bu cmleden olmak zere en ok yenmesi mtat olan koyun, deve ve sr gibi trlere (behmetl-enm) iaret edilmitir (el-Mide 5/1). Kuranda yiyecekler konusunda haramlkla ilgili aklamalarn ortak noktas ise, tayyibt (iyi ve temiz) saylamayacak habis (pis ve iren) eylerin yenmemesi gereidir. Ayrca sala zararl maddelerin alnmamas slmn genel ilkelerinin (mesel bk. el-Bakara 2/195) gereklerindendir. Bu konudaki somut yasaklar, baz yetlerde (el-Mide 5/3) on madde halinde saylm ise de -aada aklanaca zere- bunlarn bir ksm ayn grup iinde dnlerek tamamnn Bakara sresinin 173. yetinde yer alan drt ana maddede toplanmas mmkndr. Bunlar da; kendiliinden veya din usulde boazlanmakszn lm hayvan (meyte), aktlm kan, domuz ve Allahtan bakas adna kesilen hayvanlardr. Hz. Peygamberin snneti, Kurn- Kermdeki bu eden ifadelerin yan sra, pis ve iren yiyeceklerin detaylandrc aklamalar da iermektedir. Mesel Hz. hayvanlarn (z nb: aznn drt yannda uzun ve sivri yasaklamalar teyit zelliklerine ilikin Peygamber yrtc
dileri olan hayvan-

HARAMLAR VE HELLLER

37

lar) ve yrtc kularn (z mihleb: penesi ile avn paralayan kular) etlerinin yenmeyecei zellikle belirtilmitir (Mslim, Sayd, 15, 16; Eb Dvd, Etime, 32; Tirmiz, Sayd, 9, 11). Ayrca Reslullahtan baz hayvanlarn

etleri ile ilgili hadisler de rivayet edilmitir. Bu konuda dikkat edilmesi gerekli bir husus, Hz. Peygamberin yiyecekler konusunda btn uygulamalarnn ve ahs tercihlerinin daima din bir emir veya yasak olarak deerlendirilmemesi gereidir. Mesel u olay bu noktaya k tutmaktadr: Abdullah b. Abbas ve Hlid b. Veld Hz. Peygamberle birlikte Hz. Meymnenin evinde yemee oturmular ve nlerine -Necid taraflarndan ev sahibesinin bir akrabasnn getirdii- kzarm bir iri keler konmutu. Resl-i Ekrem yemeyince bn Abbas Bunu yemek haram mdr ey Allahn resul? diye sordu. Hz. Peygamber: Hayr, fakat bizim taraflarda olmayan bir yemektir, houma gitmedii iin yemiyorum buyurdu. Hlid b. Veld bu olayla ilgili olarak, Sonra ben o yemei nme ektim ve yedim; Reslullah da yediimi gryordu demitir (Buhr, ez-Zebih ves-sayd, 33). Kitap ve Snnetin, hayvanlarn etleri ile ilgili olarak getirmi olduu snrlamalar incelendiinde, bunlarn, mkellefleri baz nimetlerden mahrum brakarak cezalandrma yahut baz yiyeceklere kutsallk verme amacna ynelik olmad, temel amacn -dier btn din deerlendirmelerde olduu gibimslmanlar insanlk onur ve haysiyetine yarar davranlara yneltme, onlarn faydasna olan cihetleri gzetme (yarar salayp zarar savma) olduu grlr. Gerekte, bu konudaki yasaklarn her birinde iyi bir tetkik sonunda kavranabilecek birok hikmet bulunduu sylenebilir. Yine bu konudaki yasaklarn, mslmanlara, onlar dier dinlerin mensuplarndan ayrt edici zellikler salad da bir gerektir. Fakat btn bunlarn tesinde, ilh buyruk ve yasaklar, Allahn iradesine can gnlden boyun eenleri dierlerinden ayrt eden bir snav oluturma hikmet ve amacnda birleir. slm bilginleri, belirtilen ama ve ilkeler nda ictihad ederek hangi hayvanlarn etinin hell ve haram olduunu ya tek tek veya gruplandrarak belirlemeye almlardr. Bu belirlemelerde, baz hadislerin sahih kabul edilip edilmemesi veya farkl yorumlanmasnn yan sra, mahall det ve damak zevkinin, ilkeyi somut olaylara uygulamadaki deerlendirme farkllklarnn, hatta ayn hayvann deiik yerlerde eitli isimlerle anlmakta oluunun etkili olduu bir gerektir. te yandan, yeryzndeki btn hayvan cinslerinin ismen fkh eserlerinde anlm olmasnn beklenemeyecei de aktr. Bu sebeple de fkh kltrnde eti yenen ve yenmeyen hayvanlar konusunda zengin bir bilgi birikimine ve birbirinden olduka farkl gr ve temayllere rastlanr.

38

LMHAL

c) Kara Hayvanlar Kara hayvanlar zelliklerine gre gruplandrlarak etinin yenmesinin din hkm aklanabilir.
a) Etlerinin yenmesinin hell olduunda gr birlii bulunan hayvanlar

drt gruptur: 1. Sr, manda, koyun, kei, deve, tavan, tavuk, kaz, rdek, hindi trnden evcil hayvanlarn, 2. Geyik, ceylan, da keisi, yaban sr ve zebra gibi vahi hayvanlarn, 3. Gvercin, sere, bldrcn, srck, balkl gibi kularn etlerinin hell olduunda fakihler gr birliindedir. Bu saylanlarn bir ksmnn helllii Kuranda tasrih edilmi (el-Mide 5/1; el-Hac 22/28, 30), dierleri de Kurann yiyiniz dedii iyi ve temiz eyler kapsamnda grlmtr. Bu hayvanlarn yrtc olmad yani azlarnn drt yanndaki uzun ve sivri dileri ile veya peneleriyle kapp avlanmad ve kendilerini savunmadklar da aktr. 4. ekirge de, snnette yenebileceine dair zel hkm bulunmas sebebiyle yenmesi hell hayvanlar grubunda yer almtr (Buhr, Zebih, 13; Mslim, Zebih, 52).
b) Etlerinin yenmesinin haram olduunda gr birlii bulunan hay-

vanlar ise gruptur: l. Domuzun haram olduu Kurann ak hkmyle sabittir (el-Bakara 2/173). Kuranda tr olarak yasaklanan tek hayvan domuzdur. Domuzun eitli paralarndan yararlanmann din hkm aada ayrca ele alnacaktr. 2. Allahtan bakas adna kesilen hayvanlarn etlerinin haram olduu da yine Kurann hkmne dayanr (a. bk.). Bu slmn tevhid akdesine verdii nemin ve irke kar ald kesin tavrn bir sonucudur. Chiliye dneminde Araplar putlar adna kurban kesip Kbenin duvarna brakrlard. Hayvanlarn kesiminde Allahn adnn anlmasnn emredilmi olmas da bu sebepledir. Trenlerde, al ve karlamalarda kesilen hayvanlar ise, Allahn ad anlarak kesildii, uruna kesilen ahs veya kuruma bir kutsiyet atfedilmedii srece bu grupta yer almaz. 3. Meyte tabir edilen, din usulde kesilmemi veya kendiliinden lm hayvann etinin haram olduu da yine Kurann ak hkmne dayanr. Bakara sresinin 173. yetinde, Allah size meyteyi (din usullere gre

HARAMLAR VE HELLLER

39

boazlanmadan lm hayvan etini), kan, domuz etini ve Allahtan bakas adna boazlanm hayvan haram klmtr, Mide sresinin 3. yetinde de, Meyte, kan, domuz eti, Allahtan bakas adna boazlanm, boulmu, darbe ile (bir yerine vurularak) ldrlm, (yukardan) yuvarlanarak lm, (baka hayvan tarafndan) sslerek lm, -lmeden yetiip boazladklarnz mstesna- yrtc hayvan tarafndan yenmi (yrtc hayvan art), dikili talar (putlar) zerine boazlanm hayvanlar... size haram klnd bu-

yurularak bir nceki yetin hkmne aklk getirilmitir. Birinci yette trl hayvan etinin haram olduu bildirilmektedir: l hayvan eti, domuz eti ve Allahtan bakas adna boazlanm hayvan eti. kinci yette bunlar tekrarland gibi, ayrca alt madde saylmaktadr. Fakat bunlardan bei (boulmu, darbe ile bir yerine vurulup ldrlm, yksekten
yuvarlanp lm, baka hayvan tarafndan sslp lm, yrtc hayvan art) esasen ilk yetteki birinci madde kapsamndadr, yani bunlar da meyte hkmndedir. Altnc madde ise (dikili talar, putlar zerine boazlanm hayvan) birinci yetin son maddesi kapsamndadr, yani Allahtan bakas ad-

na kesilenlerdendir. te bu yetlerde saylan hayvan etlerinin haram olduu hususunda btn slm bilginleri fikir birlii iindedir.
c) Yukarda saylan gruplarn dnda kalan hayvanlarn etlerinin yenmesinin din hkm fakihler arasnda tartmaldr. Baz hayvanlar fakihlerin ittifaka yakn derecede byk ounluu tarafndan haram veya hell saylrken baz hayvanlarda grlerin dengeli ekilde dald grlr.

1. Yrtc hayvanlar grubundan olan yani alt ve st enesindeki drt uzun ve sivri dileri ile kapp avlanan ve kendisini bu yolla savunan -evcil olsun olmasn- kurt, aslan, kaplan, pars, maymun, srtlan, kpek, kedi gibi hayvanlar ile penesiyle kapp avlanan ahin, doan, kartal, akbaba gibi yrtc kular, bu zellikte olmasa bile genelde pislikle beslenen kuzgun, karga gibi kular, tabiat itibariyle iren bulunan fare, ylan gibi hayvanlar, akrep, sinek, rmcek gibi haerat fakihlerin byk ounluu tarafndan haram grlmtr. Mlik bilginlerin bir ksmna gre aslan, kaplan gibi yrtc hayvanlarn etlerini yemek helldir, bir ksmna gre haram olmamakla beraber mekruhtur. Mlik mezhebinde mehur gre gre ahin, kartal gibi yrtc kularn ve pislikle beslenen kularn yenmesi de mekruhtur. Bu limler Kuranda sadece domuzun haram klnm olmasndan, yetteki genel iznin hadisle snrlanamayaca noktasndan hareket etmilerdir.

40

LMHAL

2. Eti yenen hayvanlarn tesbitinde ereveyi en dar tutanlarn Hanefler, en geni tutanlarn ise Mlikler olduu sylenebilirse de bu ereve iinde pek ok gr farkllklar bulunmaktadr. Baz hayvanlarn saldrganlk zellii, avn tutma ve yeme ekli ile tabiat itibariyle iren saylp saylmamas hususunda farkl deerlendirmeler bulunduu iin etlerinin hkm hakknda da ihtilf edilmitir. Mesel tilki, Haneflerden Eb Ysuf ve Muhammede, filere, -bir rivayette- Hanbellere ve baz Mliklere gre hell saylmtr. Yine bu deerlendirmeler erevesinde olmak zere, ay Hanef ve filere gre haram, Mlik ve Hanbellere gre hell, zrafa filerde mutemet gre gre haram, dier mezhepte hell kabul edilmitir. Kez tavus kuu ve papaan fi mezhebinde haram, dier mezhepte hell, kirpi Hanef ve Hanbellerde haram, fi ve Mliklerde hell saylmtr. Bu ereve dahilinde pek ok detay ve gr farkll bulunmaktadr. Haneflere gre -yukarda saylanlar dnda- yenmesi ciz grlmeyen belli bal hayvanlar unlardr: akal, sincap, samur, sansar, srtlan, keler, gelincik, aylak, kuzgun, bayku, atmaca, kaplumbaa, kstebek, kertenkele, salyangoz ve her trl haerat. Hakknda hadis bulunmas veya bir hadis ile ilgi kurulmas dolaysyla yenmesinin ciz olup olmadna dair farkl gr belirtilen hayvanlar da vardr. Bunlarn balcalar unlardr: 3. Tavan eti, drt Snn mezhebe gre hell olmakla birlikte, baz sahbe ve tbin bilginleri ile mctehid imamlardan bn Eb Leylya gre tahrmen mekruhtur. 4. At eti, drt mezhepte genel kabul gren gre gre helldir; Eb Hanfeye gre ise tahrmen mekruhtur. Hanef literatrnden zhirr-rivye eserlerinde mekruh, Hasan b. Ziyd rivayetinde haram nitelemesi gemekte ise de, asl belirtilmek istenen husus bunu yemenin hell olmaddr. mmeyn ise (Eb Ysuf ve Muhammed) at eti yemeyi mekruh saymamlardr. Fakat baz Hanef bilginlerin gr dorultusunda olmak zere Hanef mezhebinde tenzhen mekruh gr yaygndr. Mlik mezhebi iinde de at eti yemeyi haram grenler ve tenzhen mekruh sayanlar vardr. 5. Evcil eek eti konusunda drt mezhepe genellikle kabul edilen hkm, ehl merkeplerin etinin haram olduu ynndedir. Mlik bilginlerin bir ksm bunu tenzhen mekruh saym, baz sahblerden ve Hanef bilgin Bir el-Merisden ehl eek etinin hell olduu gr nakledilmitir.

HARAMLAR VE HELLLER

41

6. Katr ve benzerlerinin etine gelince, iki ayr trden hayvann birlemesi ile meydana gelen hayvann konusunda durum sz konusudur: a) Her iki tr, eti hell olanlardan ise, bunlardan meydana gelen hayvann eti de helldir. b) Her iki tr, eti haram olanlardan ise, bunlardan meydana gelen hayvann eti de haramdr. c) Biri eti hell olanlardan dieri haram olanlardan ise, Hanef ve Mliklere gre hkmde anann tr esas alnr; fi ve Hanbellere gre hell olmayan taraf esas alnr. Buna gre drt mezhepte de anas eek olan katrn haram olduu gr yaygndr. Anas at ise, Eb Hanfeye gre mekruhtur; Eb Ysuf ve Muhammede gre mekruh deildir. Ayrca, anasnn at veya eek olmas hususunda ayrm gzetmeden -baka delillere dayanarak- katr etinin mekruh olduunu savunan bir gr de vardr. d) Su Hayvanlar Kurn- Kermde deniz avnn ve denizden elde edilen yiyecein hell olduu bildirilmi (el-Mide 5/96; el-Ftr 35/12), Hz Peygamber de deniz hakknda sorulan bir soruya Onun suyu temiz, meytesi (iinde len) helldir eklinde cevap vermitir (Eb Dvd, Tahret, 41; Tirmiz, Tahret, 52). Gerek bu aklamalar gerekse hakknda zel bir hkm bulunmayan konularda mubahln esas alnmas ilkesi suda yaayan hayvanlarla ilgili hkmn temelini tekil eder. 1. Balk trleri btn mezheplere gre helldir, boazlama ilemine de gerek yoktur. u var ki, Haneflere gre kendiliinden lm ve su zerine km balklar yenmez. Haneflerin bu gr salk asndan ihtiyat tercih etmi olmalarndan kaynaklanr. Fakat suyun ok scak veya souk olmasndan, buzlar arasna skmaktan, su iine hapsedilmekten ve suyun ekilmesinden tr len balklar kendiliinden lm saylmaz, yenebilir. Yine, balk avlamak zere suya balk otu atldnda balklar ele geirilmeden lse ve onlarn bu yzden ld bilinse, kez kl bal gibi byk balklar avlandnda sudan kmadan bana sert bir cisim vurularak ldrlse, yenebilir. 2. Balk tr dnda kalan (midye, kurbaa, yenge gibi) su hayvanlarn yemek Haneflere gre hell deildir. Dier mezhebe gre ise, sadece suda yaayan her trl hayvan -kendiliinden lm bile olsa- yenebilir, helldir. fi mezhebinde, Haneflerin paralelinde bir gr ile su hayvanlarndan eti yenen kara hayvanlarna benzeyenleri hell, eti yenmeyen kara hayvanlarna benzeyenleri haram sayan bir gr de vardr.

42

LMHAL

Hanefler Mide sresinin 3. yetinde geen meyte lafzn mutlak ekilde yorumlamlar, ayrca balk dndaki trleri habis (iren eyler) kapsamnda kabul etmilerdir. Fakihlerin ounluu Mide sresinin 96. yetindeki deniz av ifadesinin umumunu (kapsaml oluunu) esas almlar ve ayrca Hz. Peygamberin Denizin suyu temiz, ls helldir (Eb Dvd, Tahret, 41; Tirmiz, Tahret, 52) anlamndaki hadisine dayanmlardr. e) Hem Karada Hem Suda Yaayan Hayvanlar Hem karada hem suda yaayan kurbaa, kaplumbaa, yenge, ylan, timsah gibi hayvanlar hakknda gr vardr: Haneflere ve filere gre bunlar yemek hell deildir. Mliklere gre bu tr hayvanlar yenebilir, helldir. Hanbellere gre timsah, kurbaa ve ylann yenmesi hell deildir, dierleri yenebilir. Ancak bunlardan, akc kan olan (kaplumbaa, su aygr gibi) hayvanlar iin boazlama ilemi gerekir, akc kan olmayanlar iin boazlama da gerekmez. Yengecin akc kan olmamakla beraber mezhepte yaygn gr, herhangi bir yerini keserek boazlama yerine geecek bir ilemin (tezkiye) yaplmas gerektii ynndedir. Ahmed b. Hanbelden ise tezkiye gerekmedii rivayet edilmitir. f) Hayvan Etleri ile lgili Baz Meseleler Etinin yenmesi hell saylan bir hayvann usulne gre boazlanmas
(tezkiye), avlanma yoluyla elde edilecekse bu konudaki din artlara uyul-

mas gerekir. Her iki konu da ileride ayrca ele alnacaktr. Etinin yenmesi hell olmakla beraber, pislik yemi olan kara hayvanlarnn (cellle) bekletilmeden kesilip yenmesi hemen btn mezheplerce mekruh grlmtr. Ahmed b. Hanbelden mekruh ve haram olduuna dair iki rivayet vardr; Mliklerde yaygn gr mekruh olmad ynndedir. Bu tr hayvanlar bir sre temiz yiyeceklerle beslenmeli, etindeki kt kokunun gitmesi salanmaldr. Fkh kitaplarnda, bu durumdaki tavuklar iin gn, koyunlar iin drt gn, sr ve develer iin on gn gibi sreler belirtilmi ise de aslolan hayvandaki pis kokunun gitmesini salayacak bir sre beklenmesidir. Balklarn temiz olmayan sularda bulunmu olmas, etlerinin yenmesine engel deildir. Baln yuttuu balk da -eer paralanmamsa- yenebilir. Etinin yenmesi hell trlerden bile olsa, canl hayvandan -henz boazlama yaplmadan- koparlan para, meyte (murdar) hkmndedir; yenmesi

HARAMLAR VE HELLLER

43

btn bilginlere gre haramdr. Usulnce kesilmi hayvann da yenmesi ciz grlmeyen baz organ ve czleri vardr. Hayvanlarn yumurtas ve st genellikle etlerinin hkmne balanmtr; ancak baz ayrntlar vardr. Buna gre, etinin yenmesi ciz olan bir hayvandan ister canl iken ister din usulne gre boazlandktan sonra (ya da balk gibi boazlamaya gerek olmayan hayvanlardan l halinde) kan yumurtann yenmesi -bozulmu olmadka- cizdir; bu hususta slm bilginleri fikir birlii iindedir. Etinin yenmesi ciz olan fakat din usulne gre boazlanmadan lm bir hayvandan kan yumurta sertlemise yenebilir, aksi halde yenmez. Etinin yenmesi ciz olmayan hayvann yumurtasna gelince, Haneflere ve Hanbellere gre bunun yenmesi ciz deildir. filere gre -domuz, kpek ve bunlardan domu hayvanlar hari- canl halinde iken btn hayvanlar temiz olduundan, eti yenmeyen hayvanlarn da canl iken yaptklar yumurta temizdir ve yenebilir. Mlik fakihleri de yumurtlayan hayvanlarda eti yenen ve yenmeyen ayrm yapmayp, zararl deilse bunlarn yumurtalarnn yenebilecei grndedir. St, drt mezhebe gre etin hkmne tbidir. nsan eti, saygnlna binaen haram klnmtr. Ancak st haram deildir. Eb Hanfeden at etinin haram veya mekruh olduuna dair nakledilen gr esas alan baz bilginler stn de haram veya mekruh olarak nitelendirmilerse de, mezhepte sahih kabul edilen gre gre atn st mubahtr, nk eti pis olduu iin deil cihad arac olduu iin yasaklanmtr. Eti yenen bir hayvan boazlandnda karnndan kan yavru ile hemen doum sonras len yavru hakknda, hayvanlarn deri, boynuz, kl gibi paralarndan yararlanmann hkm hakknda zel hkmler mevcut olup bu konuya ileride temas edilecektir. g) Domuzla lgili Fkh Hkmler Domuz etinin yenmesi gerek Kuranda (el-Bakara 2/173; en-Nahl 16/115) gerekse Hz. Peygamberin hadislerinde ak ve kesin bir ifade ile mslmanlara yasak klnm, mmetin icm ve uygulamas da bu ynde olmutur. Zaten slmda yiyecek ve ieceklerden haram klnanlar olduka snrldr ve bunlarn banda da domuz eti yer alr. Hatta Kuranda tr itibariyle haram klnan tek hayvan domuzdur. Esasen domuz etinin yenmesi btn ilh meneli dinlerde, sz gelimi Yahudilik ve Hristiyanlkta da haramdr. Tevratta domuzun murdar olduu belirtilip etinin yenmesi ve lsne dokunulmas yasaklanmtr (Tesniye, 14/8).

44

LMHAL

ncilde domuz yer yer aaland halde (bk. Matta, 7/6; Markos, 5/11-14) etinin yenmesini yasaklayan ak bir ifade yoktur. Ancak bu durum, Hristiyanl bu ynde kkl alkanlklar olan toplumlara benimsetebilmek maksadyla Pavlusun domuz etini yasaklayan ibareleri ncilden karp nsan azdan giren deil azdan kan kirletir (Matta, 15/11, 18) hkmn esas ald ve arda alnp satlan eyler yenebilir (Korintoslulara Birinci Mektup, 10/25) gibi ifadelerle bu ynde bir uygulama balatt eklinde aklanmaktadr. Kuranda aktlm kan ile domuz, meyte ve Allahtan bakas adna kesilen hayvanlarn etinin haram klnd birka defa tekrar edilir (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/145; en-Nahl 16/115). Yine Kuranda temiz olan her eyin insanlar iin hell, pis olan eylerin de haram klnd bildirilir (el-Arf 7/157; Th 20/81; el-Mminn 23/51). Hz. Peygamber de bu yasa devaml teyit etmi, Allah ve resul arabn, l hayvan etinin, domuzun ve putlarn alm satmn haram klmtr buyurmu, hadisin devamnda da meytenin yann gemilerin cillanmasnda, derilerin yalanmasnda ve aydnlatmada kullanlmasnn da haram olduunu ifade etmitir (Buhr, By, 112; Eb Dvd, By, 66; Tirmiz, By, 61). Yeme asndan domuzun etiyle yann arasnda fark olmayp ikisinin de haram olduunda slm hukukular gr birlii iindedir. Domuzun czlerinin, sz gelimi i yann gda dndaki amalarla kullanlmasna gelince, slm hukukularnn ounluu ilgili yet ve hadisleri yorumlayarak bunlarn da necis ve haram olduu sonucuna varmlardr. slm bilginleri domuz etinin haram klnmasn aklamak amacyla, domuz etinin insan saln ve tabiatn olumsuz ynde etkileme zellii zerinde srarla durur, bu hususta birok akl, tecrb ve ilm aklamada bulunurlar. Ancak, bu anlatlanlar domuz etinin haram klnmasnn gerek sebebi (illeti) olmadndan, haramlk hkm zikredilen sakncalarn olup olmamasna gre deiiklik gstermez. XX. yzylda gelien teknolojik imknlarn bu sakncalar bertaraf etmesi, domuz eti ve yann baka terkip ve ekiller altnda hazrlanmas veya katk maddesi olarak kullanlmas da dinin bu ak yasan kaldrmaz. nk, dinin emir ve yasaklarnn mutlaka mkul bir sebebi ve aklamas olsa bile, bunun tamamnn bugn iin kavranabileceini ve gerek sebebin bulunabileceini ileri srmek lsz bir iddia olur. lm gelimeler ve tecrbeler arttka dinin emir ve yasaklarndaki hikmet ve gaye daha iyi anlalmaktadr. te yandan mslman asndan slmn emir ve yasaklar, doruluuna inanlan gerekler olup iyi mslman olma bunlara sk skya bal olmakla mmkn olur.

HARAMLAR VE HELLLER

45

slm toplumlarnda domuz etinin ve yann yenmesinin haraml konusunda gerek uygulamada gerekse hukuk doktrininde gr birlii vardr. Ancak etinin yenmesi hari domuzla ilgili birok fkh mesele tartlmtr. Bunlar arasnda, domuzun azn srd kabn ve suyun hkm, klnn, derisinin, kemiinin kullanm, domuzun alm satm, telef edildiinde tazmininin gerekip gerekmedii saylabilir. Ana hatlaryla ifade etmek gerekirse, domuz slm hukukunda mslmanlar asndan hukuken deerli mal (mtekavvim mal) saylmaz. Bir mslmann domuz zerinde mlkiyet hakk olamayaca gibi kasten telef edilmesi halinde tazmini ve alnmas halinde alann cezalandrlmas gerekmez. Domuzun gayri mslimlere nisbetle mal hkmnde olup olmad ise tartmaldr. Hanef ve Mliklere gre maldr, gayri mslime ait bir domuz haksz yere telef edilmise tazmin edilmesi gerekir. slm hukukularnn byk ounluu domuzun canl iken de necis olduu, bu sebeple salyasnn, terinin vs. bulat eyin de necis olduu grndedir. Bu sebeple de azn srd kabn, biri toprakla olmak zere yedi defa ykanmas gerektiini sylerler. Mlik hukukular ise canl olduu srece kpek gibi domuzun da necis olmad grndedir. Bu ihtilfn pratik sonucu domuzun girip kt veya salyasn bulatrd suyun temizlii ve temizlenmesi konusunda kendini gsterir. slm hukukularnn ounluu domuzun derisinin tabaklansa bile kullanlmayaca, necis olduu grnde iken, Zhirler, Eb Ysuf, bn Hazm gibi baz hukukular tabaklanan domuz derisinin kullanlabilecei grndedir. Bir ksm hukuku da bu derinin tulum gibi sv maddelerde deil de rt, sergi, adr gibi suyla temas ettirilmeden kullanlabileceini syler. Domuzun klnn ine ve badana fras olarak kullanlmasnn slm hukukularnn ounluu tarafndan ciz grlmesi de buna o dnemde olan ihtiya sebebiyledir. Domuzun eriyip ryp baka bir maddeye dnmesi halinde slm hukukularn ounluuna gre bu yeni oluan maddenin hkm esas alnr. Baz koruyucu terkiplerin iinde domuz vb.nin yann bulunmas da, istihle ve temize karma yoluyla deime konusunda hkim olan l ve yaklamdan hareketle hkme balanabilir. B) Hayvanlarn Kesimi Kurann genel anlatmndan, yeryz nimetlerinin insann yararlanmas iin yaratld, insann hell ve temiz rzklardan diledii gibi yararlanp yaratanna kretmesi gerektii, yeryz nimetlerinden yararlanmada mubah

46

LMHAL

ve serbest oluun asl kural olduu, ancak gerekli grldnde birtakm snrlamalarn getirildii de anlalmaktadr. slmn gerek eti yenen ve yenmeyen hayvanlarla ilgili olarak koyduu ller, gerekse eti yenebilen hayvanlarn kesim art ve usullerine dair getirdii hkmler de bu nevi kayt ve snrlamalar arasnda yer almakta olup salk, beslenme ve din mkellefiyet asndan nem tayan ve srarla zerinde durulan bir konudur. Hayvanlarn boazlanp kanlarnn aktlmas suretiyle yenmesi canllar arasnda sadece insana mahsus bir zellik olarak grlr. Btn semav dinler de bu usuln gereklilii konusunda ortak gre sahip olup Yahudilikte konu zerinde bugn de hassasiyetle durulur. Hristiyanlkta da ayn hususun benimsenmesi gerekirken Pavlus, dini, farkl kltr ve geleneklere sahip topluluklara yayabilmek iin yeme ve ime konusundaki din kaytlar yok denecek lde kaldrm, bu yzden de Hristiyanlkta hayvanlarn kesimi din bir hkm olma zelliini yitirmitir. slm dini, yeme ve ime konusundaki yasak ve kaytlar en aza indirmi olmakla birlikte eti yenen kara hayvanlarnn ancak fiilen veya hkmen boazlanmas halinde hell olaca, aksi takdirde meyte (murdar, l hayvan) hkmnde olup etlerinin yenmeyecei ilkesini devam ettirmitir. Hayvanlarn kesimi konusu fkh kitaplarnda zebih (tekili zebha) bal altnda ayr bir blm halinde ele alnp incelenir. Hayvanlar boazlama klasik literatrde zebh ve tezkiye/zekt kelimeleriyle, develerin nisbeten farkl kesim usul de nahr kelimesiyle ifade edilir. Balk gibi sadece suda yaayan hayvanlarn boazlanmas ve kanlarnn aktlmas art olmad iin, hayvanlarn kesimi ve boazlanmasndan sz edildiinde kural olarak, kara hayvanlar ile hem su hem de karada yaayabilen hayvanlar kastedilir. Konunun hell ve haramla yakn ilgisi bulunduu ve dinin yeme imeyle ilgili nemli bir hkm olduu iin, hayvanlarn kesimi, kesen ahs, kesilen hayvan, kesimin ekli gibi alt konularda ayrntl fkh hkmlere yer verilmitir. a) Kesilen Hayvan Kesim ilemi genelde eti yenen hayvanlar iin sz konusu ise de, eti yenmeyen hayvanlarn kesiminin de baz fkh sonular olabilir. Haneflere gre etinin yenmesi hell olmamakla birlikte canl iken temiz saylan hayvanlar boazland takdirde temiz saylmas hkm devam eder, ty ve derisinden de yararlanlabilir. Boazlanmad takdirde derisi ancak tabaklanmakla temiz olur.

HARAMLAR VE HELLLER

47

Eti yenen hayvanlarn ise ancak fiilen veya hkmen boazlanmas halinde etlerinin yenmesi hell olur. Bunlardan balk tr su hayvanlar ile kara hayvanlarndan ekirgenin boazlanmas gerekmez. Bir hadiste Hz. Peygamber Denizin suyu temiz, ls helldir (Eb Dvd, Tahret, 41) buyurmu, bir baka hadiste de boazlanmakszn len (meyte) hayvanlardan ikisinin, balk ve ekirgenin slm mmetine hell klnd bildirilmitir (Msned, II, 97). Hanefler suda yaayan hayvanlardan sadece balk trn hell sayarken, dier mezhepler yalnzca suda yaayan dier hayvanlar da kural olarak hell sayar ve boazlanmasnn gerekmediini ifade ederler. Hem karada hem de suda yaayan hayvanlarn hangi trlerinin hell olduu veya boazlanmasnn gerektii fakihler arasnda tartmal ise de bunlardan akc kan olanlarn ancak boazlanmakla hell olaca gr ar basar. Av hayvanlarnn usulne uygun ekilde avlanmas ve ldrlmesi ou zaman boazlama hkmnde grlmekle birlikte, ele geirildiinde henz yaamakta olanlarn ayrca boazlanmas da gerekli grlr. Hayvann kesim esnasnda canl olmas ve lmnn de bu kesim ilemi sonucu olmas gerekir. Hayvann kendiliinden lm olmas (meyte) halinde eti haram olacandan kesim esnasnda hayvann canl olmas art zerinde titizlikle durulursa da bu konuda farkl ller benimsenir. Sz gelimi fakihlerin ounluu kesim esnasnda hayvann hareket etmesi ve kannn akmas gerektiini syler. Eb Hanfeye gre hayvann yaadnn bilinmesi, Ahmed b. Hanbele gre kann akmas yeterlidir. Hayvann lmnn bu kesim ilemi sonucu meydana gelmi olmas art da yukarda zikredilen canllk artn tamamlar. b) Hayvan Kesenin Nitelii Hayvan kesen kimsenin akl ve temyiz gcne sahip, mslman veya Ehl-i kitap olmas, av hayvan kesiyorsa ihramda olmamas, hayvan Allah adna kesmesi gerekir. Kesen kimsenin kadn veya erkek olmas fark etmedii gibi bli olmas da gerekmez. Allah adna kesmeyi kavrayacak lde temyiz gcne sahip olmas genelde yeterli grlr. Bu konular arasnda, Ehl-i kitap hkmndeki yahudi ve hristiyanlarn kestii hayvanlarn hkm zel bir nem tar. Ehl-i Kitabn Kestii Hayvann Hkm. Yahudi ve hristiyanlar gibi esasnda Allaha inanp peygamberine tbi olup hak dine mensup iken zaman iinde bu hak yoldan uzaklaan ve son hak peygamber Hz. Muhammede de inanmayan kimseler Ehl-i kitap olarak adlandrlm, onlar mrik ve

48

LMHAL

putperestlerden farkl tutularak kzlaryla evlenme, yiyeceklerini yeme mslmanlara hell klnmtr. Kuranda Bugn size temiz ve faydal eyler
hell klnd. Kitap verilenlerin yiyecekleri size, sizin yiyecekleriniz de onlara helldir (el-Mide 5/5) buyurulur. yet genel bir ifadeye sahip olup domuz,

arap, meyte gibi hakknda zel yasak bulunan yiyecekler hari, Ehl-i kitabn yiyip itiklerinin tamamn kapsar. Bununla birlikte konuyla ilgili olarak kaynaklarda yer alan tartmalarn bir ksm hl gncelliini korur. Bunlardan birincisi, kimlerin Ehl-i kitap saylaca meselesidir. Kurandaki Ehl-i kitap tabiriyle ilk planda yahudi ve hristiyanlarn kastedildii aktr. Birok sapma bulunmakla birlikte temelde Allah inancn tad iin Mecsleri, Sbileri, Budist ve Brahmanlar da Ehl-i kitap kapsamnda sayan slm bilginleri mevcuttur. Ehl-i kitabn boazlama eklinin sonucu etkileyip etkilemeyecei de tartmaldr. slm bilginlerinin ounluuna gre Ehl-i kitabn kestikleri ancak slm dininin ngrd boazlama usulne uyulmas yani keskin bir aletle hayvann boaz kesilmesi artyla yenebilir. Aralarnda Mlik fakihi bnlArabnin de bulunduu bir grup slm bilginine gre, Ehl-i kitabn kestiklerinin yenebilmesi iin mslmanlarn kesim usulne uymalar art olmayp, kendi dinlerine gre geerli olmas yeterlidir. Buna gre slma gre yenmesi hell bir hayvan bir hristiyan veya yahudi kendi dinlerine uygun ekilde kesmi veya ldrm ise bu hayvann etinden mslmanlar da yiyebilirler. Dinlerine gre yenmez ise mslmanlar da yiyemezler. te yandan Ehl-i kitabn kesim esnasnda Allahn adn anmalar (tesmiye) art olmamakla birlikte hayvann Allahtan baka birinin adna kesilmesi halinde o hayvann etinin yenmeyecei gr hkimdir. c) Tesmiye slm dininin zn, Hz. demden bu tarafa devam eden tevhid inanc tekil ettiinden, bunun tabii gerei olarak her tryle irke kar amansz bir mcadele verilmitir. Bunun gnlk hayatla ilgili bir sonucu da, hayvanlarn kesimi esnasnda Allahtan bakasnn isminin anlmasnn veya hayvann Allahtan bakas adna kurban olarak kesilmesinin ve bu ekilde kesilen hayvann etinin yenmesinin yasaklanm olmasdr (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3). Kuranda haram klnd bildirilen drt tr yiyecekten biri de (meyte, aktlm kan ve domuz etinden sonra) Allahtan bakas adna kesilen hayvanlardr (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/145; en-Nahl 16/115). Bu ifadeyle ilk planda putlar adna kesilen ve putlara kurban edilen hayvanlar kastedilmekte, Allahtan baka varlk ve glere kutsallk atfedilmesine

HARAMLAR VE HELLLER

49

ve boyun eilmesine kar klarak tek ve yegne yaratcnn Allah olduu ve yalnz ona ibadet edilecei fikri hkim klnmak istenmektedir. Hayvann Allahtan bakas adna kesilmesi yasan da, slmn tevhid inancn korumada ve irki nlemedeki bu titizlii erevesinde anlamak gerekir. Mslmanlarn hayvan keserken Allahn adn anmalarnn art olup olmad veya hangi lde art olduu ise slm hukukular arasnda tartmaldr. Konuyla ilgili olarak Kuranda Eer Allahn yetlerine inanyorsanz, zerine Onun ad anlarak kesilenlerden yiyin (el-Enm 6/118) ve
zerine Allahn ad anlmadan kesilen hayvanlardan yemeyin (el-Enm 6/121) buyurulur. Ancak bu yetlerde kastedilen hususun Allahtan bakas

adna kesilen hayvanlarn yenmesini yasaklama ve mslmann hayvan Allah adna kesmesi ilkesi mi yoksa hayvan kesilirken Allah adnn yani besmelenin telaffuz edilmesi mi olduu tartmaldr. Zhirler her hlkrda besmeleyi art grdklerinden hayvan keserken besmeleyi unutan veya kasten terkedenin kestiinin yenmeyecei grndedirler. Bata Hanefler ve Mlikler olmak zere fakihlerin ounluu ise yukardaki yetlerin lafzn da esas alarak hayvann kesimi esnasnda, unutulmad takdirde, besmeleyi art olarak grr ve besmelenin kasten terkedilmesi halinde o hayvann etinin yenmeyeceini ifade ederler. Unutann hkmen besmeleyi sylemi saylmas Hz. Peygamberin mmetimden yanlma, unutma ve zorla
yaptklarnn sorumluluu kaldrlmtr (Buhr, Hudd, 22; Eb Dvd, Hudd, 17) hadisi sebebiyledir.

Bata mam fi olmak zere bir grup slm hukukusu ise mslmann hayvan daima Allah adna kesecei, hayvan keserken besmelenin farz ve art olmayp snnet olduu, ilgili yetlerde putlar iin kesilen hayvanlardan veya kendiliinden len (meyte) hayvandan sz edildii, bu sebeple hayvan keserken besmeleyi kasten terkeden mslmann kestiinin de yenecei grne sahip olmutur. Delil olarak da Hz. Peygamberin mslmann daima Allah adna kestii, Allahn adn ansa da anmasa da kestiinin hell olduu (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 183), keserken besmelenin sylenip sylenmediinin bilinmemesi durumunda besmele ekip bu hayvann etinden yenebilecei (Buhr, Tevhd, 13; Zebih, 21; Eb Dvd, Edh, 13, 19) ynndeki hadislerini esas alrlar. Bununla birlikte filerde de hayvan keserken besmeleyi terketmek mekruhtur. Tesmiye (Allahn adnn anlmas) veya besmele artndan maksat, hayvann kesimi esnasnda kesen kimsenin Allahn adn anmasdr. Bismillhi Allah ekber demesi mstehap grlmtr. Bismillh demesi veya Allahn dier isimlerinden birini dua maksadyla olmamas artyla anmas yeterli grlmtr.

50

LMHAL

d) Kesimde Kullanlan Alet Hayvann kesiminde aslolan, hayvana eziyet etmeden, ac ektirmeden kann aktmaktr. Bu da ancak keskin bir alet kullanmakla mmkn olur. Bunun iin de slm bilginlerine gre kesimde kullanlacak aletin gerekli yerleri kesecek ve kan aktlacak lde kesici olmas yeterlidir; kesim aletinin demir, aa, ta vb. olmas nem tamaz. Eziyet verici kr bir aletle kesim yapmak mekruh grlmtr. Gnmzde dnyann eitli yerlerinde kullanlan elektrik oku, tabanca, karbondioksit gaz verme, bana eki veya tokmakla vurma, omuriliine i sokma gibi tekniklerle ldrlen henz canl iken boazlanmadan- hayvanlar, ldren mslman ise Mide sresinin 3. yetinde yenmelerinin haram olduu bildirilen gruba girer. nk hayvann kesim ilemi esnasnda canl olmas, lmnn de bu kesim ilemi sonucu meydana gelmesi gerekir. Ancak bu tr bir uygulama hayvann lmne yol amayacak, sadece onun sakinlemesini veya baylmasn temin edecek noktada braklr ve daha sonra hayvan canl iken usulne uygun kesilirse eti yenir. Bununla birlikte yaplan ilemin hayvann sinir sistemini tahrip edip hareket kabiliyetini iyice azaltp damarlarndaki kann akmasn engellememesine de dikkat etmek gerekir. ldren Ehl-i kitaptan ise bir ksm fkhlara gre onlarn dinlerinde yenen hayvan mslmanlar da yerler. e) Kesim Usul Hayvanlarn kesimi, ihtiyar (hakik) ve ztrar (hkm) olmak zere ikiye ayrlr. Eti yenen ehl hayvanlarn boazlanmas normal artlarda, hayvann enesi altndan yemek ve nefes borusu ile kan tayan iki byk damarnn kesilmesi (zebh) veya develerde boazla gsn birletii yere bak saplamak (nahr) suretiyle olur ve buna ihtiyar boazlama tabir edilir. Eb Hanfe bunlardan en az nn kesilmesini yeterli grrken Eb Ysuf yemek ve nefes borusuyla birlikte iki damardan birinin kesilmesi, mam Muhammed ise her birinin ounun kesilmesi gerektii grndedir. fi ve Hanbeller kan damarlarndan ziyade yemek ve nefes borusunun kesilmesinin gereini ifade ederken bir ksm fakihler drdnn de kesilmesi gerektiini belirtirler. Boazlamann ekliyle ilgili bu ve benzeri tartmalar neticede, hayvann eziyet ekmeden ve uzun sre can ekitirmeden lmesini ve kannn da byk oranda vcudundan atlm olmasn salamay hedef alr. Vahi hayvanlarn veya ehl olduu halde yakalanamayan veya yatrlp boazlanmas mmkn olmayan hayvann herhangi bir ekilde

HARAMLAR VE HELLLER

51

yaralanp kannn aktlmas boazlama yerine geer. Hz. Peygamberin de bulunduu bir yerde kaan ve yakalanamayan bir deve ok ile vurulmu, Reslullah da bunu tasvip ettii gibi byle durumlarda ayn ekilde davranlmasn emretmilerdir (Buhr, Zebih, 15-18; Mslim, Edh, 4). Zaruret sebebiyle bavurulan bu usule de ztrar boazlama tabir edilir. Hayvann kesimi esnasnda sol yan zerine yatrlp ynnn kbleye evrilmesi, kullanlan kesim aletinin keskin olmas, hayvan yere yatrlrken ve kesilirken ona eziyet edilmemesi, hayvann grecei ekilde bak bilenmemesi, yerde fazla bekletilmemesi gibi hususlar tavsiye edilmi, mslmann her iinde olduu gibi hayvan keserken de en uygun ve gzel ekilde davranmas ilkesi vurgulanmtr. f) Kesilen Hayvann Karnndan kan Yavru Kesilen bir hayvann karnndan kan yavru canl ise ve yavru anne karnnda oluumunu tamamlam konumdaysa kesilerek yenebilir. Organlar tam gelimemi yavru ise yenmez. Yavrunun l olarak kmas durumunda, yavrunun kesim ileminden nce ld biliniyorsa yenmesi ittifakla haramdr. Yavrunun lmnn annesinin kesimiyle olduuna kanaat getirilirse fakihlerin byk ounluu bu yavrunun yenmesinin ciz olduu grndedir. Bu konuda Hz. Peygamberden rivayet edilen Annenin kesilmesi karnndaki yavrunun da kesilmesi demektir hadisini (Eb Dvd, Edh, 18; Tirmiz, Etime, 2) delil alrlar. Eb Hanfe ve rencisi Zfere gre, bu durumdaki yavru, canl olarak karlp da kesilemedii iin meyte hkmndedir. g) Deerlendirme Hayvanlarn kesimi konusunda slm literatrde yer alan kural ve tavsiyeler, mctehid ve fakihler arasnda yer alan tartmalar esasen insanlarn yararlanmas iin yaratlm bulunan hayvanlarn salkl, gzel ve merhametli bir biimde ve dzen ierisinde kesilmesini, tevhid akdesine aykr sapmalarn da temizlenerek bu konuda slm mmeti arasnda belli bir gelenei oluturmay amalar. nsan ilikilerinin karmak bir hal ald, birbirini hi tanmayan insanlar arasnda cereyan eden, ticar ve toplumsal hayatn giderek yaygnlat, hayvanlarn kesiminin ve et rnlerinin ayr bir sanayi ve ticaret sektr tekil ettii gnmz toplumlarnda hayvanlarn kesimi konusunda yukarda yer alan kural ve tavsiyelere uyulup uyulmadn belirlemek veya denetlemek de olduka zorlamtr. zellikle tavuklarn

52

LMHAL

kesiminde ve tylerinin yolunmasnda mezbahalardaki hayvan kesimlerinde seri retim kaygs sebebiyle mekanik kesime geildii ve baz din kural ve tavsiyelerin terkedildii de bilinmektedir. Bu tr olumsuzluklar, mslmanlar din esaslara uygun kesimi salama ynnde i birlii ve yatrm yapmaya veya en azndan bu ynde kamuoyu oluturmaya sevketmelidir. Bununla birlikte halkn byk ounluunun mslman olduu lkelerde, aksine salam bir bilgi olmad srece kesimin slm kurallara uygun olduu kanaatinin tanmasnn uygun olaca, besmelenin kasten terkedilmesi halinde bile kesen kimse mslman olduu srece kestiinin yenebilecei eklindeki fi mezhebinin gryle amel edilebilecei sylenebilir. Bat toplumlarndaki mslmanlarn ise slm kurallara gre kesim ynnde i birliine gitmeleri kanlmaz grnmektedir. Nitekim Yahudilikte hayvanlarn kesimi konusunda hemen hemen slm esaslara benzer bir usul ngrlm olduundan Bat toplumlarnda yahudiler bu konuda da ayr bir sektr ve g oluturmu, hemen hemen her lkede kendi dinlerine uygun kesim ve retim i birliine gitmilerdir. Bununla birlikte baz mctehidler Ehl-i kitabn, kendi dinlerine uygun bir ekilde kestiinin yenebilecei grnde olduundan onlarn grleri Bat toplumlarnda bu konuda geici bir zm olarak dnlebilir. C) Av ve Avlanma Avlama dar ve teknik anlamda, tabiat itibariyle yaban, insandan kaan ve normal yollarla elde edilemeyen eti yenen hayvan yakalamay ifade etmekle birlikte geni anlamda etlerinin yenmesi hell olmayan hayvanlarn eti dndaki czlerinden yararlanma amacyla yakalanmasn da kapsar. Bundan nceki ana balk altnda verilen bilgilerden, slm dininde etinin yenmesi hell olan ve olmayan hayvanlarn trleriyle ve dinen etleri yenilebilen kara hayvanlarnn kesimiyle ilgili birtakm zel hkmlerin bulunduu bilinmektedir. Hell olan trdeki bir kara hayvannn etinin yenebilmesi hususunda temel kural, onun din usule gre boazlanm olmasdr. Ayn kuraln av hayvanlarna da uygulanmas, yani av yoluyla elde edilen hayvann etinin byle bir boazlama ilemi yaplmakszn yenmesine msaade edilmemesi gerekirken, bu konuda ihtiyaca dayal bir kolaylk getirilmi, av hayvanlar belli durumlarda bu kuraldan istisna edilmitir. Aada detaylar ile grlecei zere av hayvan ele geirildiinde henz hayatiyeti sona ermemise yine boazlama ileminin yaplmas gerekir. Aksi halde bu hayvann etini yemek hell olmaz.

HARAMLAR VE HELLLER

53

a) Avlamann Din Hkm slm dini, fert ve toplum hayatna sadece gerekli ve zorunlu grd mdahaleleri yapm, herhangi bir olumsuz gidi ve sonu olmad srece insalarn yapp ettiklerine bir kstlama getirmemitir. Bunun iin de gnlk hayat oluturan davranlarda hell ve mubah olu asl, haramlk ve kstlama ise istisna bir durum olarak grlr. Avlanma da byledir. nsanlar teden beri gda temini ya da baz hayvanlarn deri ve kl gibi czlerinden yararlanmak iin avlama yoluna bavurmaktadr. Din de bu konuda hell ve serbest oluu esas alm, gerekli dzenleme ve kstlamay toplumlarn rf ve ihtiyacna brakmtr. Kuranda yeryznde ne varsa hepsinin insan iin yaratldnn (el-Bakara 2/29), gklerde ve yerde bulunan varlk ve imknlarn Allahn bir lutfu olarak insann emrine verildiinin (el-Csiye 45/13) ifade edilmesi, ayrca avlamann ilke olarak hell olduunun bildirilmesi (el-Mide 5/94-96) byle bir anlam tar. Kuran ve Snnet insann ba bo braklmadn vurgulam, amasz ve anlamsz davranlar yermitir. Ayrca Hz. Peygamberin hadislerinde merhamet duygularn yitirenler iin ar ifadeler kullanlmtr. slm rahmet ve merhamet zerine kuruludur. Yeryzndeki btn mahlkata kar efkat ve merhamet beslenmesini, Allahn yaratt ftratn ve gzelliklerin korunmasn emreder. Bu sebeple, hibir fayda salamaya ynelik olmayan ve srf hayvanlara eziyet vermek ve bu yolla elenmek iin yaplan avlama slm ilkelerle badamaz. Nitekim Peygamberimiz bir hads-i eriflerinde yle bir uyarda bulunmutur: Kim bir sere kuunu bo yere ldrrse, o
ku kyamet gn Allaha ikyette bulunarak der ki: Y rabbi! Falanca kii hibir yarar gzetmeden beni bo yere ldrd! (Neyll-evtr, VIII, 155156). Baka bir hadislerinde de Resl-i Ekrem canl bir varln hedef edinilmesini yasaklamtr (Buhr, Zebih, 25; Mslim, Sayd, 58).

Eti yenen hayvanlarn eti iin, eti yenmeyen hayvanlarn ise deri, kl ve di gibi czlerinden yararlanmak ya da zararlarndan kurtulmak iin avlanmas kural olarak ciz grlmtr. Normal artlara gre verilmi bu hkm, ilgili ve yetkili merciler tarafndan evrenin ve hayvan neslinin korunmas iin gerekli tedbirleri almasna ve baz kstlamalar getirmesine engel tekil etmez. nk bu, ciz ve mubah bir davrann normal artlardaki hkmn aklamakta olup slm hukukular kamu yetkililerine ciz ve mubahta tasarruf yapma hakk tanrlar. Bunun yannda spor ve benzeri amalarla ava kmak da ciz grlm, fakat baz bilginler asl amacn dna kld ve merhamet duygularn incittii iin bunu mekruh grmlerdir.

54

LMHAL

Bir yarar gzetmeksizin ve hayvanlara eziyet iin avlamak ise ciz deildir. Yine, bakalarna zarar veren bir yolla yaplan av da slm dininin genel ilkelerine gre yasak fiillerden saylmtr. Bu tr avlama iin fkh eserlerinde daha ok insanlarn mallarna, zellikle arazi ve mahsullerine zarar verme durumlar rnek gsterilmise de tabiatn ve hayvan neslinin korunmas, zamansz avlanmann hayvanlarn reme ve gelimesinde yol aaca olumsuzluklarn nlenmesi amacyla konan snrlamalara uyulmamasn da bu erevede dnmek gerekir. Nitekim ilk bakta hac ibadetine has bir dzenleme gibi grnrse de, slmdaki Mekke havalisinin bitki ve hayvanlar ile ilgili koruyucu hkmlerin evre bilincini yerletirmeye ynelik hikmetler de ierdii gzden uzak tutulmamaldr. Harem blgesi iin getirilen kstlamalarn, bu blgeyi deta rnek bir mill park haline getirmeyi amalad da sylenebilir. b) artlar Kurn- Kermde, zellikle de Hz. Peygamberin snnetinde mslmann yararlanabilecei avn belirli nitelikleri tamas gerektiine dair baz hkmler yer almtr. Avlama konusunun etlerinin yenmesi hell yahut haram saylan hayvanlara ve etlerinin yenmesi hell olanlarn boazlanma usulne ilikin hkmlerle sk bir ilikisi bulunduundan, slm bilginleri bu hkmleri birlikte gz nne almlar, bunlarn nda mslmann yararlanabilecei ve zellikle etini yiyebilecei av konusunda aranacak artlar belirlemeye almlardr. Fakihler bu artlardan bazlarnda fikir birlii etmiler, bazlarnda ise delil farkll sebebiyle farkl sonulara ulamlardr. Bu itibarla avlanacak ve av hayvanlarndan yararlanacak ahslarn fkh kltrndeki bu hkmleri bilmesi gerekir. Avlama yoluyla elde edilen bir hayvann etini yemenin hell olmas iin baz artlar vardr. Bunlar grupta toplamak mmkndr:
1. Avc ve Avlama ekli ile lgili artlar

Avlanan bir hayvann etinin yenebilmesi iin avc ile ve avlanma ekli ile ilgili artlar be madde halinde ele alnabilir: a) Av yapan kiinin, dinen hayvan kesimine ehil olmas gerekir. Bu sebeple, temyiz gcne sahip mslman bir kiinin yapt av btn slm bilginlerine gre helldir. Akl hastas ve gayri mmeyyiz kk gibi temyiz gcnden yoksun olan kiilerin avlad hayvann eti Mlik ve Hanbel mezhebine gre hell deildir. Hanef mezhebinde de temyiz gc esas

HARAMLAR VE HELLLER

55

olmakla birlikte, besmeleyi bilen ve av fiiline ynelen gayri mmeyyiz kn, akl hastasnn ve sarhoun avlad hayvan yenebilir. filere gre ise avlayann temyiz gcne sahip olmas art deildir. Ehl-i kitabn avladklar yenir. Buna karlk putperestlerin ve mrtedlerin (slm dininden kanlar) avlad hayvann yenmesi ciz deildir. Avlad yenmeyen kiilerle avlanma ehliyetine sahip kiilerin ortaklaa avladklar avn da eti yenmez. b) Avcnn ava niyet etmi veya avn zerine avc hayvann salnm olmas gerekir. Bu art gereklememise, mesel avlanmas ciz bir hayvan deneme at veya geliigzel yaplan at ile vurulmu ise, veyahut av kpei kendi bana avn zerine gidip onu ldrmse, bu av hell olmaz. Fakat avc hayvan kendi bana avn zerine gider, avc da hemen Allahn ismini anar ve onu ava doru kkrtrsa Hanef ve Hanbel mezhebine gre bu helldir. Bu durumda avc hayvan takdiren sahibi tarafndan salnm saylr. Mlik ve filerde -sahih bulunan gre gre- byle bir avn yenmesi hell deildir. Mlik, fi ve Hanbel mezhebi eserlerinde, bu art avcnn av grm, yerini belirlemi olmas eklinde detaylandrlmtr. c) Avlanann silhn kullanrken veya avc hayvan salarken Allahn ismini anmas gerekir ve bile bile bunu terketmemesi gerekir. slm bilginleri av esnasnda Allahn ismini anmann din bir grev olduunu kabul etmekle birlikte, bu grevin balayclk derecesi konusunda farkl grler ileri srmlerdir. Baz hadis bilginleri ve mctehidler avcnn her hlkrda besmele ekmesini art grm, ister kasten ister unutarak besmele ekilmemise o av yemeyi hell saymamtr. Fakihlerin byk ounluuna gre avcnn besmeleyi unutmasnn, tpk hayvann kesim ileminde olduu gibi, mahzuru yoktur. Besmele ekmeyi unutan avc, hkmen besmele ekmi saylr. Avlanma esnasnda besmeleyi kasten terkeden kimseye gelince, Haneflere gre, Allahn ismi anlmadan kesileni yemeyiniz (el-Enm 6/12) melindeki yetin kapsam gerei, kasten besmeleyi terkedenin avlad hayvann eti yenmez. Mlik mezhebinde yaygn olan ve muteber saylan gr de budur. Yine Ahmed b. Hanbelden nakledilen ikinci bir gr bu yndedir. filer bu yeti Allahtan bakas adna kesilen eklinde yorumlayarak ve konu ile ilgili hadislere dayanarak besmelenin kasten terkedilmesi durumunda da avlanan avn yenebileceini ileri srerler. Hayvanlarn kesiminde olduu gibi avlanma konusunda da fi mezhebinin bu grnn getirdii kolaylktan yararlanlabilir.

56

LMHAL

d) Avc silhn attktan veya avc hayvan av zerine saldktan sonra ve yaralanan av elde etme esnasnda baka bir ile uramamas gerekir. Avlanma esnasnda avcnn yapmas gereken, vurulan av kovalamak ve yakalamaktr. Zira yaralanan ava hayatiyeti sona ermeden yetitiinde din usulne gre onu boazlamas arttr. Bu ite ihmalkr davranr da av tabii seyrinde lrse bu avn eti yenmez. e) Kara hayvan avlayan kiinin o esnada hac ve umre iin ihrama girmi durumda olmamas gereklidir. Kuranda, hramda bulunduunuz srece kara av haram klnd (el-Mide 5/96) buyurularak ihramlnn kara avcl yasaklanmtr. Ancak, ihraml olan birisinin avlanmas halinde, avlad avn hkm hususunda fakihler ihtilf etmilerdir. Eb Hanfe, fi ve Eb Sevr bu av, ihramda olmayann yemesini ciz grm, mam Mlik ise bu av meyte (murdar) kabul ettiinden yenmesini hell saymamtr. Deniz avclna gelince,Hem size hem de yolculara fayda olmak zere (yararlanmanz iin) deniz av yapmak ve onu yemek size hell klnd (elMide 5/96) anlamndaki yetin ak ifadesi gerei, ihraml halde iken deniz

hayvanlarn avlamak yasak deildir.

2. Avlanacak Hayvanla lgili artlar

Avlanacak hayvanla ilgili artlar da birka maddede toplanabilir: a) Avlanmayla elde edilen hayvann yenebilmesi iin eti yenen bir hayvan olmas gerektii aktr. Hangi hayvanlarn etinin yenmesinin hell olduu, bir stteki ana balk altnda ayrnt ile ele alnd gibi, fakihler arasnda hayli farkl gr ve yaklamlara konu tekil etmektedir. Eti yenmeyen hayvanlarn deri, kl ve kemik gibi czlerinden yararlanmak veya zararlarndan korunmak iin avlanmas cizdir. b) Avlanan hayvann tabiaten vah hayvan trnden olmas gerekir. Deniz hayvanlarndan balk ve trlerinin, kara hayvanlarndan evcil olmayp etinin yenmesi hell olanlarn avlanma usulyle elde edilmesinin ve yenmesinin ciz olduunda fakihler arasnda gr birlii vardr. Evcil hayvanlar normal kesim usulne tbidir. Aslen evcil olup da sonradan yabanleenlerin avlanmas ise ihtilfldr. Mlikler dndaki mezheplere gre, yakalanp boazlanmas mmkn olmayan evcil hayvanlarn avlanmas cizdir. Mlik mezhebine gre ise, bu tr hayvanlarn avlanarak yenmesi hell deildir. c) Avlanlan hayvann kesimden nce lmesi halinde, lmnn bu avlanmadan olmas gerekir. Bu yzden deil de baka bir sebeple lrse, eti yenmez. Yaralandktan sonra suya derek boulan veya yamatan dp

HARAMLAR VE HELLLER

57

len hayvann durumu da ayndr. Yaralanan hayvann yere dme ve arpma sonucu lmesi ise, avlanma sonucu lme saylr. Bu itibarla avc yaralad av bir sre bulamasa da, sonra bu av l olarak bulsa, bu durumda avn hell olmas iin art gereklidir: a) Avc, bulduu avn suda boularak ya da bir yardan yuvarlanarak ld teredddn tamamaldr. b) Bulunan hayvann bir bakasnn yaralamadn veya bakasnn avc hayvan tarafndan avlanmadn, kendisi tarafndan avlandn bilmelidir. c) Avlanlan hayvan bozulmam ve sala zararl hale gelmemi olmaldr. Eer pis koku yayacak, salk asndan sakncal olabilecek duruma geldiyse, yenmesi hell olmaz. d) Avlanan hayvan yaral olarak ele geirilir ve kesme imkn da bulunursa, usulne uygun olarak kesilmelidir. Buna imkn varken avcnn kusur ve ihmali yznden kesilmezse, eti yenmez. nk ihtiyar boazlama imkn bulunduu srece ztrar boazlama geerli olmaz. Avc, avlad hayvana henz lmeden yetimise durumuna baklr: ayet av, hayatiyetini yitirmi de boazlanm hayvann durumuna benzer bir canllk belirtisi tayorsa, mesel karn yarlp i organlar darya frlam ise veya av kpeinin ldrc darbesine mruz kalmsa, artk hkmen l saylr ve boazlamaya gerek olmakszn yenebilir. filere gre bu durumda hayvan rahatlatmak iin boazn bakla kesmek mstehaptr; fakat byle yaplmadan lse de etini yemek helldir. Bu durumdaki hayvan suya dm olsa da eti yenebilir, zira boularak lm saylmaz. ayet av henz hayatiyetini yitirmemi ise boazlanmas gerekir. Kasten veya ihmal ile boazlama terkedilirse, bu hayvan meyte hkmndedir, yenmesi hell olmaz. Eer bak bulunmamas veya vaktin yeterli olmamas gibi bir sebeple boazlanamamsa, Hanef mezhebindeki gre gre yenmez; fakat istihsanen yenebileceine hkmedilmi ve bu gr daha salam bulunmutur. filer ve Hanbeller ise bu durumda boazlanmayan hayvann hkm hakknda avcnn kusurlu olup olmamasn esas almlardr. ayet avcnn bir kusuru yoksa, mesel baa uzanrken veya boazlama vaziyeti alrken hayvan lmse, eti yenebilir. Fakat avc kusurlu ise mesel ba yoksa yahut yanllkla ban srtn srmse ve bu yzden boazlama ilemi yaplamadan lmse, eti yenmez.

58

LMHAL

3. Av Aleti ile lgili artlar Av ya av tfei, ok, mzrak gibi yaralayc ve ldrc bir aletle ya da kpek, atmaca, ahin gibi bu i iin eitilmi hayvanlarla yaplr. Av yaparken kullanlacak baz vastalara Kuran ve Snnette zetle iaret edilmi, fkh eserlerinde ise bu vastalarda aranan zellikler konusu ayrnt ile ele alnmtr. Avlanmada kullanlacak vastalar, silhlar ve hayvanlar olmak zere iki ksma ayrlr:
a) Silhla Avlanma

Silh kapsamna giren avlanma aletlerinin zellikleri ve bunlara balanan hkmler ana hatlar ile yledir: 1. Avlanmada kullanlan silhn, avn bedenini paralayc (kesici, delici) zellikte olmas ve vcuduna nfuz etmesi gerekir. Mesel tfekle atlan sama ve kurunun durumu byledir. Avc, av vurduktan sonra kesmek iin yetiemese de av, yara ald ve zerine Allahn ismi anlm sayldndan boazlanmas gerekmez. Bununla birlikte ateli silhlarn icadndan sonra, konu etrafnda baz gr ayrlklar ortaya km ve bir ksm Hanef ve Mlik fkh bilgini kurunun yakc zelliini esas alarak bu yolla yaplan avn yenmesini -eer lmeden yetiilip boazlanamamsa- ciz grmemi ise de bu gr kuvvetli bulunmamaktadr. 2. Ava atlan bak ve kl darbesi onun bir organn vcudundan ayrrsa av yenir. nk bu ekilde avda bir yaralama meydana gelmitir ve bu onun boazlanmas gibidir. Vurulan kl, bak vb. aletlerin av sadece yaralamas halinde de av boazlanm saylr ve etini yemek helldir. Ancak daha nce belirtildii zere av ele getiinde henz hayatiyetini koruyorsa ayrca boazlanmas gerekir. 3. Ta, sopa ve benzeri cisimlerle av yaplmas delici zelliinin bulunmamas ynnden bakldnda ciz grlmemi, bu cisimlerin delici bir etki ile hayvan yaralamas veya ldrmesi durumunda ise avn yenebilecei kabul edilmitir. Hz. Peygamberin bu konudaki u hadisi bu ayrma esas olmu ve fakihlerin grlerini ynlendirmitir: Sahbeden Ad b. Htim mird denilen bir ucu keskin-delici, dier ucu kt bir aletle yapt avn hkmn sorduunda Resl-i Ekrem yle buyurmutur: Eer keskin yeri
ile vurduysan ye, kt taraf ile vurduysan yeme, nk o vekzedir (darbe ile vurulup ldrlmtr). O devirde mird diye anlan aletin nitelikleri hak-

knda bilginler farkl aklamalar yapmlarsa da, hadisteki gerekenin,

HARAMLAR VE HELLLER

59

Kurn- Kermde (el-Mide 5/3) mevkuze diye anlan (darbe ile ldrlm) hayvanlarn yasaklanma gerekesi ile ayn paralelde olduu anlalmaktadr. Kesici, delici, paralayc zellii olmayan cisimle bile olsa, hayvann lmeden ele geirilip usulnce boazlanmas halinde yenmesi ise helldir.
b) Avc Hayvanla Avlanma

Kurn- Kermde, Allahn size rettiinden avc haline getirdiiniz

hayvanlarn sizin iin yakaladklarndan da yiyin ve zerine Allahn adn ann (besmele ekin) (el-Mide 5/4) buyurularak avc hayvan ile avlanma-

nn ciz olduu bildirilmitir. Bu yetin ve baz hadislerin nda belirlenen avc hayvanlarn zellikleri ve bunlara balanan hkmler ana hatlaryla yledir: 1. Avc hayvan olarak kpein kullanlmasnn cevaznda fakihler arasnda gr birlii vardr. Fakihlerin byk ounluuna gre kaplan gibi yrtc drt ayakl hayvanlar ile ahin gibi yrtc kulardan da avc hayvan olarak yararlanlabilir. Baz fakihler ise yetteki ifadeyi kpek trne has bir msaade olarak anladndan aksi grtedir. Eb Ysuf bakas adna avlama zellii bulunmad gerekesi ile aslan ve aynn avc hayvan olarak kullanlamayacana hkmetmitir. te yandan, biztihi pis sayld iin domuzdan avlanmada yararlanlmas ciz grlmez. 2. Avlamada kullanlacak hayvann av iin eitilmi olmas gereklidir. Bunun bilinmesi ise, kpek ve benzeri hayvanlarn eitilmi olmalar, yakaladklar avdan yememeleriyle, kularn eitilmi olmalar da av zerine salndnda gitmesi, geri arldnda gelmesiyle olur. 3. Fakihlerin ounluuna gre avc hayvann yakalad av, ondan yemeksizin sahibine getirmesi gereklidir. ayet tutmu olduu avdan yerse kendisi iin tutmu olur ki, bu avn eti hell olmaz. Bir hadiste de byle buyurulur (Buhr, Zebih, 2; Mslim, Sayd, 2-3). Hanefler yrtc kular ile yaplan avda bu art aramazlar. Mlik mezhebine ve Ahmed b. Hanbelden rivayet edilen ikinci gre gre av hayvannn yakalad avdan yemesi, bu etin yenmesine engel deildir. 4. Fakihlerin byk ounluuna gre avc hayvan avn yaralayarak ldrm olmaldr. ayet boarak veya sert bir darbe ile ldrm ise bu avn eti yenmez. filere gre ise, eer av hayvan avnn zerine yklenip arl ile onu ldrmse bu av yemek cizdir.

60

LMHAL

5. Avc hayvan sahibi tarafndan av iin salverilmi olmaldr. Sahibi tarafndan salverilmeksizin kendiliklerinden yakaladklar hayvann eti yenmez. Ancak Haneflere gre hayvann belirli bir av iin salverilmesi art olmayp, av iin salverilmi olmas yeterlidir. 6. Avc hayvana av esnasnda eitilmemi baka bir hayvan ortak olmamaldr. Birka avc kpein birlikte avladklar avn yenmesinde ise saknca yoktur.

III. ECEKLER ecekler kelimesi, szlk anlam itibariyle iilebilen btn sv maddeleri kapsamakla birlikte, hem din literatrde hem de rf kullanmda, iilmesi din tarafndan yasaklanan veya din hkm tartmal olan sarho edici sv maddelerin zel ad olmutur. Fkh eserlerinde genellikle bu konuya ayrlm blm de el-eribe baln tar. Trkede de iki deyince ayn anlam, yani iilmesi dinen yasak olan sarho edici alkoll sv maddeler anlalr. kiyle baz ynlerden benzerlii bulunan sigara ve uyuturucu maddeler de ayr balklar altnda ele alnacaktr. nsanlk tarihi kadar uzun bir gemii bulunan ve hemen hemen btn dnem ve toplumlarda grlen iki alkanl ve bamll, Kurann nzil olduu dnem Hicaz-Arap toplumunda da byk lde yaygnd. slm dini, insanla yol gstermeyi, onlar zulm, sapma ve ktlklerden uzaklatrp huzur ve dzene kavuturmay amalayan bir rahmet dini olduundan sarholuk veren ikileri ak ve kesin bir dille yasaklam, insan bu kt alkanlk ve bamlla kar akl ve iradesi ile verecei mcadelede yalnz brakmayp ona destek ve dayanak olmutur. Kuranda insan yeryzndeki en deerli varlk tr olarak nitelendirilmi ve ona dier varlklar arasnda ayr bir kabiliyet ve yetkinlik verildii belirtilmi, insann beden ve ruh salnn korunmas, onun dnyev ve uhrev mutluluu slmn en bata gelen hedefi olmutur. Bu yzden dinin, cann, akln, neslin ve maln korunmas slmn be asl ilkesi saylm, bunu salamaya ynelik olarak Kuran ve Snnette birtakm emir ve yasaklar getirilmitir. slmn, sarholuk veren, akl ve ruh dengeyi bozan, sinir sistemini uyuturan maddelerin kullanmn haram klmas ve bu alanda birtakm ceza meyyideler koyarak insanlar bunlardan uzak tutmaya almas byle yce bir anlam tar.

HARAMLAR VE HELLLER

61

Kuranda bu konuyla ilgili olarak yle buyurulur: Ey iman edenler!

arap, kumar, dikili talar (putlar), fal ve ans oklar birer eytan ii pisliktir. Bunlardan uzak durun ki kurtulua eresiniz. eytan arap ve kumar yoluyla aranza dmanlk ve kin sokmak, sizi Allah anmaktan ve namazdan alkoymak ister. Artk bunlardan vazgetiniz deil mi? (el-Mide 5/90-91). Bu

yet iki konusunda nzil olan en son yettir. ki kullanm o dnem Arap toplumunda ok yaygn olduu iin, Kuran bu konudaki yasaklamay insanlar buna hazrlayarak tedrc bir surette getirmitir. Hz. ienin deerlendirmesine gre, iki yasann birden bire deil de tedrc olarak hkme balanm olmas, kklemi bir det olan bir hususa ilikin olan bu yasan herhangi bir honutsuzluk, bir diren ve itiraz grmeden kolayca kabul edilip yerlemesini salamtr. Daha nce inen yetlerde (el-Bakara 2/219; enNis 4/43) ak ve kesin bir yasaklama slbunun kullanlmayp sadece byk gnah olduunun belirtilmesi ve sarhoken namaz klnmamasnn istenmesi bu sebepledir. Toplumda Allaha iman, slmn daima her eyin en iyi ve dorusunu isteyeceine, kt ve irkin eyi de yasaklayacana gven tam olarak yerleince bu konuda yukardaki kesin yasak nzil olmutur. Hz. Peygamber de, Her sarholuk veren ey hamrdr (arap), her hamr da haramdr (Buhr, Edeb, 80; Mslim, Eribe, 73), ou sarho
eden eyin az da haramdr (Tirmiz, Eribe, 3; Eb Dvd, Eribe, 5)

szleriyle bu yasan z ve kapsam konusuna aklk getirmitir. Kurann temel ilke ve yasaklarn, Hz. Peygamberin aklama ve uygulamalarn kavrayp iinde yaadklar topluma aktaran slm bilginleri iki yasann mahiyeti, kapsam ve amac zerinde ayrntl bir biimde durmu, bylece slm kltr tarihi iinde bu konuda zengin bir bilgi birikimi ve literatr olumutur. slm hukukunda, gerek arabn gerekse dier sarho edici alkoll ikilerin adlandrlmas, yapm, iilmesi, baka alanlarda kullanm, dinen pis (necis) olup olmadnn tartlmas da bu zengin birikimin bir ynn tekil eder. slm hukukularnn hamr (arap) kelimesinin szlkteki anlam erevesiyle ilgili dil tartmalar, sonu itibariyle Kurandaki hamr yasann kapsamn ve iki yasann dayand delili belirlemeyi hedef alan metodolojik bir tartma hviyetindedir. Fakihlerin nemli bir ksm, yukarda zikredilen hadisten de hareketle, az ve ou sarho eden her trl ikiye, hangi maddeden retilirse retilsin, hamr denecei, yetteki hamr yasann bu tr ikilerin hepsini kapsad grndedir. filerin ounluu ile Haneflerden Eb Ysuf ve mam Muhammed ve baz Mlikler sadece zmden elde edilen sarho edici ikiye hamr denmesinin doru olacan sylerler.

62

LMHAL

Eb Hanfenin gr de bu merkezdedir. Ancak adlandrmayla ilgili bu gr ayrl, zmden elde edilen arapla dier ikilerin haramlnn hangi delile ve metoda dayandna aklama getirmesi ynyle nemlidir. Birinci gruba gre btn sarho edici ikiler Kurann ak ve kesin hkmyle yasaklanmken, ikinci grup Kuranda sadece arabn haram klnd, dierlerinin ise Hz. Peygamberin aklamasyla ve araba kyas edilerek haram olduu grne sahiptir. Yukarda zetlenen gr ayrl arapla dier ikilerin haraml arasnda amel ynden olmasa da inan ynyle bir derece farkll meydana getirmektedir. Zira slm bilginleri hamrn haram olduu ve bu hkm inkr edenin kfre decei hususunda fikir birlii iinde olmakla birlikte, hamr olarak nitelendirilemeyecek ikilerin haramln inkrn meyyidesi (Ehl-i snnete gre) sadece gnahkr olmaktr. Buna gre, birinci grubun gr esas alndnda, sarho edici herhangi bir ikinin haramln inkr eden kii, ikinci grubun gr esas alndnda ise sadece zmden yaplm arabn haramln inkr eden kii kfre dm olur. Hanef ekol de dahil btn fkh mezheplerinde hkim ve arlkl gr sarho edici zellii bulunan btn iki trlerinin haram olduudur. nk sarholuk veren ikiler zamanla alkanlk meydana getirip bakla yol amakta, az ien giderek oa ynelmekte, alkanlk arttka ayn miktar etkili olmad iin de kii giderek miktar arttrmaktadr. Gerekte az imek, kiiyi sonuta kronik alkoliklie gtren tehlikeli yolun balangc niteliindedir. Bu sebeple, ikiyi nlemenin en etkili yolu, aznn da ou gibi yasaklanmas olmutur. Nitekim fkh usulnde ikinin haraml, sarho etmesi gibi kiiden kiiye deiebilen sbjektif bir etki ve sonuca deil sarho edici olmas gibi objektif bir lye balanmtr. Bu sebeple de kiinin, sarho olmasa bile sarho edici zellii bulunan alkoll ikiyi ne miktar olursa olsun imesi haram kabul edilmitir. Fkh kltrnde, ikiyle mcadelede etkili olunup sonu alnabilmesi iin iki kullanm ve alkanlna yol aabilen veya destek veren dolayl ve yardmc fiillerin de, ou zaman iki yasa kapsamnda mtalaa edildii ve aradaki ban kuvvetine gre mekruh-haram izgisinde bir nokaya yerletirildii grlr. Nitekim arabn hukuken muteber olmayan bir mal ve necis bir madde saylmas, sarholuun ar bir su kabul edilip cezalandrlmas, iki ticaretinin yasaklanmas, iki ile tedavinin kabul edilmemesi, hatta iki meclisinde bulunmann bile knanmas slmn insanl iki tutkunluundan kurtarma ve toplumda ikinin kkn kazma abasnn uzantlardr.

HARAMLAR VE HELLLER

63

Hz. Peygamber bir hadislerinde ikiyi retenin, rettirenin, ienin, tayan ve tatann, datann, satann, bundan gelir elde edenin, satn alann, ikram edenin ve parasn yiyenin lnetlendiini bildirerek bu grup insanlar ar bir ekilde knamtr (Eb Dvd, Eribe, 2; Tirmiz, By, 58; bn Mce, Eribe, 6). slm limlerinin ounluu da, bu hadisten ve masiyeti ilemekte kimseye yardmc olunmamas ilkesinden (el-Mide 5/2) hareketle, arap reten kimseye zm satma da dahil, iki retim ve tketimine yardmc olmay doru bulmazlar. Hanef hukukular ise masiyet ve gnah olan eyin iki retme ve ime fiili olduunu, buna dorudan yol amayan fiillerin, arada kuvvetli bir sebep-sonu ilikisi kurulamad srece, ayr bir zeminde deerlendirilmesi gerektii grndedirler. Ancak Hanef fakihlerinin tamamyla hukuk mant ve tekniiyle alkal bu yaklamlar, onlarn ikiyle mcadele konusunda dier fakihler lsnde bir hassasiyete sahip olmadklar anlamna gelmez. Nitekim btn fakihler, Hz. Peygamberin zerinde iki bulunan sofraya oturulmasn yasaklayan hadisinden de (Eb Dvd, Etime, 18; Tirmiz, Edeb, 43) hareketle, mslmann iki meclisinde bulunmamas, her durum ve art altnda ikiye kar tavr almas, bulunduu mecliste iki iilmesini nlemeye almas, buna gc yetmiyorsa o tr toplantlar terketmesi gereinden sz ederler. Bu da, toplumda ikiyi nleme, yeni yetien nesillerin kt rneklerle karlamasn en aza indirme ynnde alnm etkili bir tedbirdir. kinin tedavi amacya kullanmnda da benzeri bir yaklam sergilenir. Hz. Peygamber, arabn il ve tedavi olarak kullanm sorulduunda O il deil derttir (Mslim, Eribe, 3; Eb Dvd, Tb, 11) buyurmu, bundan hareketle slm bilginleri de sarholuk veren ikilerin tedavi amacyla iilmesini ciz grmemilerdir. Ancak bu hkm normal durumlara gredir. Alkoll maddelerin il yapmnda kullanlmas ise ayr bir konudur ve kural olarak cizdir. Burada sz konusu olan ikinin tedavi amacyla iilmesidir. Bununla birlikte baka trl bir il bulunamad, ikinin de il olarak tedavi edici olaca tbben kesinlik kazand durumlarda, tedavi iin ila olarak kullanlmas zaruret hkmn alr; belirtilen amala snrl olmak zere ve geici bir sre iin ciz grlebilir. Fakat insann bu konuda birtakm bahanelere tutunmaya ve kendine gereke retmeye eilimli olduunu, bu konuda gereki ve samimi davranmasnn da ok zor olduunu gzden uzak tutmamak, bunun iin de uzmanlna ve din inanlara saygl olduuna gvenilen tp doktorlarnn bilimsel kanaatlerini esas almak gerekir. slmn ikiyle mcadele kararllnn tabii bir sonucu olarak, arap ve dier ikiler slm fkhnda hukuken korunmaya deer (mtekavvim) mal

64

LMHAL

saylmam, dolaysyla bunlarn alnp satlmas, akde ve mlkiyete konu olmas hukuken tannmamtr. Alkoll maddelerin il yapmnda, temizlik, yakt vb. amacyla kullanm halinde ise hkmnn farkl olaca aktr. Yine belirtmek gerekir ki, arabn ve ikinin hukuken mal saylmamas mslmana gre olup, gayri mslimlerin iki ime ve iki ticareti yapma hakk slm hukuk doktrininde ve uygulamada teden beri tannm, bu konuda onlara engel olunamayaca belirtilmi, gayri mslimin ikisini telef eden mslmann bunu tazmin etmesi gerekeceine hkmedilmitir. Buna karlk mslmanlarn iki imesi ve sarholuu ise din bir ilkenin inenmesi, toplum ve hukuk dzeninin aka ihlli sayldndan had cezas ile cezalandrlmtr. kinin dinen necis olup olmad tartmas, slmn arab ve sarho edici ikileri yasaklam olmasnn fkh dokrinindeki uzantlarndan biridir. Fakihlerin byk ounluu, ilgili yetin arab rics (pislik) olarak nitelendirmesinden de hareketle arab kan ve idrar gibi necset-i galza grubunda mtalaa etmi, yani ok az miktarnn dahi vcutta, elbisede ve namaz klnan yerde bulunmas namazn geerliliine engel kabul edilmitir. Dier ikiler de, slm bilginlerinin ounluuna gre, arap gibi necistir. Onlarn, insanlara arabn haram oluunu ve ondan uzak durmann gereini daha iyi anlatabilme gayretinin de bu grlerinde etkili olduu anlalmaktadr. Ancak Hanefler, dinen necis olup olmad asdan arapla dier ikiler arasnda bir ayrm yapmaya alr, ou yerde de arap dndaki ikilerin necisliini kerahet derecesinde grrler. Baz fakihler bu necis oluu sadece araba mahsus bir zellik olarak grrken baz fakihler, yette dier saylanlar gibi arabn da mnev kirliliinin kastedildiini, aksine bir delil bulununcaya kadar eyada temiz oluun asl olduunu, bir eyin haram klnnn onun necis olmas anlamna gelmeyeceini, bu itibarla arabn haram olduunu, fakat necis olmadn ileri srerler. Fakihler, arabn kendiliinden sirkeye dnmesi halinde, hem bu sirkenin hem de kabnn kullanmnn ciz olaca grndedir. Hanef ve Mlik mezheplerinde arabn dardan mdahale ile sirke yaplmasn da bu grupta mtalaa etme temayl ar basar. Fkh kltrnde arap ve ikiyle ilgili olarak ele alnan ve tartlan konular, z itibariyle bu tutku ve alkanlktan mslmanlar uzak tutmak, korumak ve kurtarmak, kiinin akl, ruh ve beden saln korumasna yardmc olmak, bunun iin gerekli ferd ve toplumsal nlemleri almaktr. Akl koruma

HARAMLAR VE HELLLER

65

slmn be temel amacndan biri saylm ve iki yasa da bu amac gerekletiren en nemli tedbirler arasnda yer almtr. Esasen ikinin akl, beden ve ruh salna zararl olduu, aile ve toplumda derin yaralar at hususunda tp doktorlar, psikologlar ve toplum bilimciler de dahil btn insanlk gr birlii iindedir. Kuran da iki yasann hikmetini ve gerekesini zl bir ekilde ifade etmitir: nsanlar arasnda kin ve dmanl arttrmas, Allah anmaktan ve namazdan alkoymas (el-Mide 5/90-91). Ancak insan, Kurann da ifade ettii gibi, bir ynyle en stn (el-sr 17/70), bir ynyle de zayf, bilgisiz ve ktle eilimli (el-Meric 70/19; el-Ahzb 33/72) bir varlktr. nsan dier dnyev

ve nefsn arzu ve eilimlerinde olduu gibi iki konusunda da, akl ve iradesini beden ve duygularna egemen klmad takdirde, nefsine ve tutkularna yenik dmekte ve giderek kendi kendini kontrol edemez olmaktadr. te akl ile duygularnn, irade ile zaaflarnn att bu alanda din de ikinin haram ve gnah olduunu bildirerek insana yardmc olmakta, onu koruyup kollamaktadr. nsan ayn insan olduu halde dindar toplum ve kesimlerde iki kullanmnn ok aza inmesinin, buna karlk bilimsel ve tbb aklamalara ramen modern ve eitilmi fakat din hassasiyetlerini yitirmi toplum ve kesimlerde ise iki tketiminin ok yksek oluunun en geerli aklamas budur. Bu itibarla, insann ruh ve beden saln koruma, toplumsal dzen ve bar gerekletirme, insan daha mutlu, huzurlu ve gvenli bir yaantya kavuturma abasnda, slmn ferd ve sosyal hayatla ilgili ilkelerinden yararlanma vazgeilemez derecede byk bir nem tamaktadr. slm dini insana yaratann tantm, ferd ve sosyal hayat btnyle kucaklam, insann dnyada karlaabilecei skntlara ve aklna gelen sorulara mkul aklamalar getirmi, dnyaya gelmesine, yaamasna ve lm sonrasna anlam kazandrm olduu iin, mslman yzyze gelecei sknt ve problemler karsnda ikinin ve sarholuun arkasna snmayacak lde salam bir ruh yapsna ve iradeye sahiptir. Bu sebeple modern toplumlarda kiiyi iki kullanmna srkleyen ferd, ruh, ailev, ekonomik ve sosyal problemler, slm toplumlarnda daha kolay ve sarsntsz ekilde atlatlr. Alkoln ferdin ruh ve beden kne, giderek toplumdan uzaklap iine kapal, hastalkl ve problemli bir kii oluuna, ileri yalarda bunakla ve dknle yol at, bata ailenin dalmas, cinayetler, trafik kazalar olmak zere birok toplumsal problemin de nemli sebepleri arasnda yer ald herkes tarafndan bilinmekle birlikte, bunu salt hukuk kurallar ve yaptrmlaryla nlemenin imknszl ortadadr. Nitekim, insanln ikiyi

66

LMHAL

nleme ynndeki abalar zellikle Bat lkelerinde son yzyllarda uluslararas bilimsel toplantlar tertip etme, zel rgtler kurma ve yasal dzenlemeler yapma eklinde -teori plannda- ciddi ve somut rnler vermi olmakla birlikte, bu giriimlerin pratik sonular yz gldrc olmamtr. Byle olunca, slmn ikiyle mcadelede ncelikli olarak fertlere, fertlerin birbirlerine ve Allaha kar sorumluluk bilinci alayp salam bir din ve ahlk zemin kurmasnn, yasaklamay ve dier hukuk nlemleri de bu zeminde gndeme getirmesinin nem ve etkisi daha iyi anlalmaktadr. IV. BAIMLILIKLAR Beslenme, dolaysyla gda maddeleri ve iecekler salmz yakndan ilgilendirdii, gnlk hayatmzn nemli bir parasn oluturduu gibi sosyal ve kltrel hayatmzda da nemli bir yere sahip olmu, ayrca bireyin kendisini veya nc ahslar ilgilendiren olumsuz sonular itibariyle de dinlerin ilgi alanna girmitir. Daha nce gda maddeleri ve ieceklerle ilgili din hkmlere temas edildi. Kuranda ve Snnette btn gda maddeleri ve ieceklerin tek tek saylp haklarnda ayr ayr aklama yaplmadn, aksine temel baz l ve yasaklamalar getirilmekle yetinildiini biliyoruz. Yiyecek ve iecekler konusunda fkh literatrnde yer alan bilgiler, din metinlerdeki bu snrl hkmlerin fakihler tarafndan kendi toplumlarnn kltr ve geleneiyle uzlamn salayan bir yorumu ve bu erevede retilen zm nerileri, bilgi ve tecrbe aktarmlar mahiyetindedir. Bu zellik, beslenme ihtiyacnn dnda kalan ve fkhn klasik doktrininin oluumundan sonra ortaya kan sigara ve uyuturucu madde kullanm gibi bamllklar hakknda daha da geerlidir. A) Sigara Bamllklarn en yaygn ve belki de zerinde en ok konuulan sigara bamlldr. Batda yaklak on asrlk bir gemii bulunan ttn ve sigara, XV. yzyldan itibaren yeni dnyadan slm dnyasna da sirayet etmi, sigara alkanlnn toplumda yaylmaya balamasyla birlikte sigara imenin din hkm, dinen sakncal olup olmad da tartlr olmutur. Tp ve pozitif bilimlerdeki son gelimeler artk sigarann zararn phe ve tereddtl bir konu olmaktan karmtr. Sigarann yol at hastalklar, zararlar ve kirlenme konusunu ele alan birok aratrma sonular yaymlanm, bu konuda mstakil eserler kaleme alnmtr. Bu aratrmalarda belirtildiine gre sigara, insan vcudunda bamllk (tiryakilik) meydana getirmekte, kurtulunmas giderek gleen bir alkanlk halini almaktadr.

HARAMLAR VE HELLLER

67

Az, boaz ve st solunum yollarnda tahribata, mide ve kalp hastalklarna, damarlarda, sinirlerde fonksiyonel bozukluklara yol amakta olan sigarann kanserle de yakn balantsnn olduu iddias giderek kuvvet kazanmaktadr. Sigara imenin meydana getirdii az, beden ve evre kirlilii, dier ahslara verdii eziyet de ok ciddi boyuttadr. rnek kabilinden saylabilecek bu zararlar, haliyle sigara imenin din hkmn aratrmay da gerekli klmaktadr. Sigara, on drt asrlk fkh tarihi iinde nisbeten yeni bir mesele olduundan ilk devir mctehidlerinin konuyla alkal grnn bulunmayaca aktr. ada saylabilecek son dnem slm bilginleri de sigarann din hkm konusunda gruba ayrlmlardr. 1. Sigarann zararlarn bilmeyen veya nemsemeyen bir grup bilgin, ttn kullanma (pipo, nargile vb. de dahil), sigara ime hakknda dinde ak bir hkm bulunmadn, ri tarafndan ak bir yasak gelmediini ileri srerek sigara imenin mubah olduu grn ileri srmtr. 2. Dier bir grup slm bilgini ise, sigara imeyi doru bulmamakla birlikte, haram da diyemedikleri iin mekruh olarak nitelendirmilerdir. 3. nc bir grup ise, sigara imeyi, zellikle tiryakilik derecesinde sigara alkanln salk asndan zarara ve ekonomik ynden israfa yol at, nafaka ykmlln ihll ettii gerekesiyle haram saymlardr. Gnmz slm bilginlerinin genel eilimini yanstan bir deerlendirme yapmak gerekirse unlar sylenebilir: Her eyden nce, sigara ime hakknda din bir hkmn ve riin yasann bulunmadn sylemek doru olmaz. er hkmler belli ilkelere dayaldr ve birtakm gayelere yneliktir. Naslar her mesele hakknda ayrntl ve mnferit hkm vermek yerine genel kurallar ve ller koymu olup, mslmanlar nlerine kan meseleleri naslarn koyduu bu ilke ve llere, gzettii gayelere gre anlamak ve deerlendirmek zorundadrlar. Bu itibarla sigara hakknda muhtemel fkh hkm, belli alardan ele alp tartmak ve kan sonuca paralel bir deerlendirmeye gitmek gerekmektedir. a) Zarar. Sigarann zararsz olduunu sylemek, artk bugn ilmen ve tbben imknsz olduuna gre, konunun din yasaklar erevesinin tamamen dnda dnlemeyecei phesizdir. Bilim adamlar sigarann ihtiva ettii nikotinin ve sigara dumannn bnyede kanserden, sinir sistemlerinde bozuklua kadar bir dizi zarar ve hastala yol atndan sz etmektedir. Kuranda, Kendinizi elinizle tehlikeye atmayn... (el-Bakara 2/195) buyu-

68

LMHAL

rulmu, Hz. Peygamber de, Ne dorudan zarar verme ne de zarara zararla

karlk verme vardr (bn Mce, Ahkm, 17; el-Muvatta, Akzye, 31)

diyerek bir kimsenin kendine ve bakalarna zarar vermemesinin temel bir din ilke olduunu vurgulamtr. Sigarann hem iene hem de evresinde bulunan kimselere zarar verdii gz nne alnnca hem Allah hakknn hem de kul hakknn birlikte ihll edildii sylenebilir. b) sraf. sraf mal bo yere harcamaktr. Kuranda, Yiyiniz, iiniz, fakat israf etmeyiniz (el-Arf 7/31) buyurulmu, Resl-i Ekrem de daima mutedil, ll davranmay emretmi, maln boa harcanmasn yasaklamtr. Sigara iin yaplan harcamann, sigara bamls ahsn bu bamll gz nnde bulundurulursa israf olmayaca, hatta nemli bir bnyesel ihtiyacnn karlanmas saylabilecei gr -harcama boa olmann tesinde zararl da olduu iin- tutarl deildir. Harcama yapan kiinin zengin olmas da bu harcamann israf olmasn nlemez. c) Nafaka Ykmll. Aile reisi erkekler einin, ocuklarnn ve aile fertlerinin, muhta yaknlarna bakan erkekler de onlarn nafakalarn karlamakla ykmldr. Byle bir mal ykmllk altnda bulunan kimselerin nafaka ykmlln aksatacak ekilde sigaraya para vermesi de din olduu kadar insan ve ahlk adan da kabul edilemez bir durumdur. Sigara imenin fkh hkm bata zarar, israf ve nafaka ykmll olmak zere eitli alardan ele alnabilir. Byle olunca sigara imenin hkm hakknda kesin ve genel bir hkm vererek haram demek yerine, bu konuda bu alardan baz ayrmlar yaparak farkl durumlarda farkl hkmler vermek, her bir durumu kendi artlar ierisinde deerlendirmek daha doru grnmektedir. Hem iene hem de o ortamda bulunan ahslara ve evreye verdii zararlar, israf ve haklarn ihlline yol aabileceinin kuvvetle muhtemel olmas dikkate alnarak, sigara imenin kural olarak dinen harama yakn mekruh saylmas gerekir. Ancak bedene verdii zarar ilmen ve tbben aklk ve kesinlik kazanmsa, ak bir israfa ve kiinin nafaka ykmlln etkileyip aile fertlerinin ve bakmakla ykml bulunduu kimselerin nafakasn ksmasna yol ayorsa, zorunlu harcamalardan ve asl ihtiyalarndan bile fedakrlk yapmaya zorluyorsa, o takdirde sigara imenin dinen de haram olduu sylenebilir. Nargile ve enfiye gibi alkanlklar da bu erevede deerlendirilebilir.

HARAMLAR VE HELLLER

69

B) Uyuturucu Maddeler Esrar, afyon, eroin, kokain, morfin gibi uyuturucu maddeler, alkoll ikilerin vcutta meydana getirdii tesiri fazlasyla tamakta; bnyede ve toplumda yol at zararlar da o lde byk olmaktadr. Bununla birlikte uyuturucu maddelerin kullanm, ok eski dnemlerden beri insanln nemli kt alkanlk ve problemlerinden birini tekil etmitir. Bu kt alkanln ve hastaln sebepleri arasnda, insann zaaflar, sorumluluktan ka, eitimsizlik, insanlarn birbirini olumsuz ynde etkilemeleri ve kt evre artlar, lks ve gsterie dayal suni hayatn verdii tatminsizlik, mnev boluk, ideal yoksunluu, fakirlik ve yalnzln verdii aresizlik vb. gsterilebilir. slm dini kiiyi iki ve uyuturucu madde kullanmna iten sebeplerle ayr ayr mcadele ettii, her birine mkul bir aklama getirdii gibi, sarholuu ve uyuturucu madde kullanmn da kesin bir slpla yasaklamtr. Kuranda geen iki yasa (el-Mide 5/90), sarholuk veren, insann akl ve ruh dengesini bozan btn kat ve sv maddeleri kapsar. Hadislerde de her sarholuk veren eyin haram olduu bildirilmi (Buhr, Vud, 81, Eribe, 4, 10), ou sarholuk veren eyin aznn da haram olduu, her sarholuk veren eyin iki (hamr) hkmnde olduu belirtilmitir (Mslim, Eribe, 73-75; Eb Dvd, Eribe, 5). u halde haram hkmnn illeti olan sarho etme, uyuturma zelliini tayan maddeleri vcuda almak haram hkmn alr. Uyuturucu maddelerden esrar ok eski dnemlerden beri dnyann birok blgesinde zellikle de Uzakdouda bilinmekle birlikte slmn geldii blge ve dnemin insanlarnca fazla bilinmedii iin Kuranda ve Snnette o dnemin yaygn ikisi olan arap (hamr) zerinde durulmu ve yasak bu rnek zerinden anlatlmtr. Esrarn slm dnyasna, XII. yzyldaki Tatar istils srasnda girdii rivayet edilir. O dnemden sonra yazlan fkh kitaplarnda esrarn da insan beden ve ruh saln iki gibi olumsuz ekilde etkiledii, sarholuk ve uyuukluk verdii ve dinen haram olduu hkmne yer verilmeye balanm, fetvalar da bu ynde olmutur. Yine bu literatrde afyon zerinde de durulmutur (beng- bde). slmn emir ve yasaklarndaki genel amalar dikkate alndnda slmn bu konudaki yasann sadece araba veya belirli alkoll ikilere mahsus olmad, akl ve ruh dengeyi bozan, sinir sistemini uyuturup beynin ilevlerini etkileyen, kiinin irade ve dnme gcn tamamen veya ksmen yok eden her trl keyif verici uyuturucunun da ayn yasak kapsamna girdii grlr. Hatta bugn modern tp, psikoloji ve toplum bilimleri esrar, afyon, eroin, kokain gibi uyuturucu maddelerin insan sal ve top-

70

LMHAL

lum dzeni iin ikiden de zararl ve tehlikeli olduunda birlemektedir. Uyuturucu maddeler kiileri giderek d dnyadan koparp kendine baml yapmakta, her trl ktlk ve suu ilemeye hazrlamakta ve deta insan kendi z kimlii olan insanlndan soyutlamaktadr. Bu kt alkanlk toplumda birok sapklk ve hastaln yaylmasnn da temel etkenini oluturmaktadr. Bat lkelerinde sarholuk ve iki ksmen hogrlrken uyuturucuya kar yasal ve bilimsel planda byk bir mcadele verilmesi bu yzdendir. Bu lkelerde bu konudaki abalarn sonusuz kalmas ise, kiileri bu tr kt alkanlktan alkoyacak i dinamiklerin bulunmay, din ve ahlk balarn zlm, bencil ve karc bir yaam tarznn egemen olmasdr. slm iki ve uyuturucu kullanmn sert ceza meyyidelerle nlemek yerine, fertlerin kendilerine, topluma ve yaratanna kar sorumluluk ve sayg duymasn salayacak bir inan ve ahlk bilincine sahip olmasna ncelik vermi ve bu olduka etkili bir metot olmutur. Mslman toplumlarda ikinin ve zellikle uyuturucu madde kullanmnn Bat toplumlarna gre olduka dk olmasnn temelinde slmn bu olumlu yaklam yatmaktadr. V. GYNME ve SSLENME Canllar iinde insana zg bir davran olan giyinmenin, rtnme ve gzel grnme eklinde iki temel gayeye mtuf olduu grlr. Esasen tabii bir ihtiyac ve ynelii ifade eden rtnme ve sslenmenin dini ilgilendirmesi, insanlarn bu konuda tad zaaflarn, sapabilecekleri arlklarn ve olumsuz etkileimlerin insann asl yap ve kimliini, cinsler ve insanlar aras mnasebetlerin dengesini bozabilecei endiesidir. Bunun iin de slm dininde, esasen serbesti ve mubah olu temel kural olmakla birlikte, insanlarn zaaf ve temayllerinin sapma noktasna varmasn ve toplumsal bnyenin bozulmasn nlemek maksadyla rtnme ve sslenme ile ilgili baz temel ller ve kstlamalar getirilmi, bunun dnda insanlarn kendi zevk, imkn ve kltrlerine gre giyinip kuanmasna imkn verilmitir. Bu yzden de giyinme, rtnme ve sslenme konusunda fkh kltrnde yer alan bilgi ve nerilerin bir ksm din metinlere dayal hkmler iken bir dier ksm slm toplumlarnn bu erevede oluan ve asrlar boyu sregelen geleneini, bilgi birikimini ve hayat tarzn yanstr. A) rtnme Genellikle, rtnmenin btn canllar arasnda sadece insana mahsus bir meziyet olduu sylenir ve bu dorudur. Baz u ve mnferit yneliler ha-

HARAMLAR VE HELLLER

71

ri tutulursa plaklk her dnemde toplumsal vicdan ve saduyu tarafndan arszlk ve hayaszlk olarak grlmtr. Bununla birlikte birey ve toplumlar rtnme konusunda teden beri farkl din ve kltrlerin, moda, d tesir, yabanclama ve toplumsal zlme gibi deiik sebep ve tesirlerin sonucu farkl l ve anlaylara sahip olmutur. Bunun iin de klk kyafet ve rtnme konusunda, blgeler hatta ayn din ve lke mensuplar arasnda farkl izgilere rastlanmas artc olmamaktadr. slm dininin rtnme emri, ferdin ruh saln, ftr yap ve onurunu, toplumun genel ahlkn koruma, cinsler ve insanlar aras mnasebetlerde dengeyi gzetme, insan haysiyetine yakr bir cins hayat ve aile hayat kurma gibi eitli gayelere yneliktir. rtnmede erkekle kadnn farkl hkmlere tbi olmas da iki ayr cinsin yaratl zellikleri gzetilerek yaplm bir ayrmdr. Vcudun almas, gsterilmesi ve baklmas dinen haram olan yerlerine ve organlarna din literatrde avret tabir edilir. Setr-i avret tabiri erkek ve kadnn namaz dndaki rtnme vecbesini de belirtmekle birlikte daha ok namaz esnasnda belli uzuvlarn rtlmesini ifadede kullanlr. Namazda avret yerinin rtlmesi din bir grev ve namazn geerlilik art olduu gibi, namaz dnda da yine din bir vecbe niteliindedir. Ancak rtnmenin snr cinslere ve arada mahremiyetin (evlenme engeli saylacak derecede yaknln) bulunup bulunmamasna gre farkllk tayabilir. Bunun iin de fkhta rtnme; namazda rtnme, yaknlara ve yabanclara kar rtnme eklinde ayr adan ele alnabilir. Erkein namazda rtlmesi gereken yeri ile namaz dnda erkeklere ve karsndan baka kadnlara kar avret yeri, gbek ile diz kapa arasnda kalan blgedir. slm limlerinin ounluunun gr bu olup avret yerinin snr ve derecelendirilmesi konusunda aralarnda baz gr farkllklar vardr. Kadnlarn kadnlara ve mahremlerine yani aralarnda devaml evlenme engeli bulunan erkek akrabasna kar avret yeri, Hanef ve filere gre erkein erkee kar avret yeri gibidir. Mlik ve Hanbel mezheplerinde arlkl gr, kadnn mahremi erkekler yannda el, yz, ba, boyun, kol, ayak ve baldr hari btn vcudunun avret olduu ve rtlmesinin gerektii ynndedir. Kadnn yabanc erkekler yani mahremi olmayan erkekler karsnda avret yeri yz, el ve ayaklar hari btn vcududur. Bu Hanef mezhebinin

72

LMHAL

gr olup dier fkh mezheplerine gre kadnn ayaklar da avrettir. Eb Ysuftan, kadnn dirseklere kadar kolunu avret saymayan bir gr de rivayet edilir. Erkek ve kadnn namazda ve namaz dnda rtnmesiyle ilgili fkhn klasik doktrininde yerleik gr zetle byledir. Erkein ve kadnn rtnmesiyle ilgili Kuranda ve Snnette yer alan hkmlere gelince; Kuranda konunun ilke baznda ve ahlk bir referansla ele alnd ve zellikle kadnlar iin baz hkmler getirildii, snnette de ilve baz kurallardan sz edilip baz ayrntlarn verildii grlr. Kuran konuyla ilgili olarak, erkeklerin gzlerini harama bakmaktan sakndrmalar, rzlarn korumalar istenmekle birlikte (en-Nr 24/30) namazda veya namaz dnda hangi uzuvlarn rtmeleri gerektiinden sz edilmez. Ayn yette ve devamnda kadnlarn da namus ve iffetlerini korumalar, harama bakmaktan gzlerini sakndrmalar istenir ve ilve olarak, Grnen ksmlar mstesna olmak zere ziynetlerini tehir etmesinler. Bartlerini yakalarnn zerine rtsnler. Kocalar, babalar... hari bakasna ziynetlerini gstermesinler. Gizlemekte olduklar ziynetleri anlalsn diye ayaklarn yere vurmasnlar hkm yer alr. Bir baka yette de (el-Ahzb 33/59) kadnlarn bir ihtiya iin dar ktklar zaman d rtlerini stlerine almalar istenir ve bunun onlarn tannmas ve incinmemesi iin en emin yol olduu bildirilir.

Erkein ve kadnn namus ve iffetlerini korumalar ve kadnn rtnmesi gereinden sz eden bu yetlerde, rtnme iin belli bir ekil art ve model nerilmedii grlr. Bu sebeple de Kurann bu anlatmndan yola karak kadnlarn ancak araf ve pee ile dar kabilecei, yabanc erkeklerin yannda az ve burnunu rtmesi, hatta bir gzn kapatmas gerektiini sylemek isabetli olmaz. Dikkat edilirse konuyla ilgili Kuran yetleri, kadn ve erkein fitneye ve pheye sebep olmayacak, kar cinsin arzusunu kkrtmayacak, ar balln koruyacak tarz ve biimde rtnmesini istemektedir. Bundan, vcut hatlarn gsterecek kadar dar ve ince elbiselerin giyilmesinin doru olmad sonucu kar. Buna karlk erkeklerin alvar, kadnlarn etekleri yerlerde srnen uzun etek ve pardsler giymesi dinin gerei olarak deil de kiisel tercih ve zevk olarak grlmelidir. Hz. Peygamberin snnetinde de rtnmenin din ve ahlk cephesi srekli vurgulanm, giyim ve kuamda sadelik, tabiilik ve temizlik tavsiye edilmi, elbisenin vcudun hatlarn belli etmemesi ve iini gstermemesi zerinde durulmu, cinsler aras farkllk ve dier din mensuplarna benzememe ilke olarak benimsenmi, erkek ve kadnn rtnme snrlaryla ilgili olarak da fkh doktrinindeki grlere kaynaklk yapacak birtakm l ve

HARAMLAR VE HELLLER

73

aklamalar yer almtr. Mesel bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurur:
Cehennemliklerden iki snf vardr ki, ben onlar dnyada grmedim: Birincisi ellerindeki kz kuyruu gibi krbalarla halk krbalayan kimselerdir. kincisi giyinmi plak, kalasn oynatarak, krtarak, salnarak yryen, balar deve hrgc gibi kadnlardr. Bunlar cennete giremezler, onun kokusunu da alamazlar. Halbuki onun kokusu ok uzun mesafelerden alnr (Mslim, Libs, 125). Bir baka hadiste de Resl-i Ekrem ince bir elbise giymi olan baldz Esmya Ey Esm! Bula erdikten sonra kadnn -yz ve ellerine iaret ederek- u ve undan baka yerlerinin grlmesi doru olmaz buyurmutur (Eb Dvd, Libs, 31). Snnette yer alan belirleme-

lerde o gnk toplumun telakkilerinin, blgesel artlarn ve toplumsal ahlkn belli bir pay bulunmakla birlikte, rtnme hadisesi arlkl olarak insan tabiatyla ve cinsler aras iletiim ve etkileimle ilgili bir konu olduundan konunun evrensel ve kalc boyutu da ihmal edilemez lektedir. Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dneminden itibaren de, mslmanlar, aralarnda ayrnt saylabilecek baz farkllklar bulunmakla birlikte Reslullah tarafndan getirilen l ve aklamalar btn asrlarda ve blgelerde belli hatlaryla korumu ve yaatmlar, rtnmeyi ahlk ve insan olduu kadar din bir vecbe olarak da grmlerdir. rtnmenin iffet ve namusu korumak, tannmay ve incinmemeyi salamak gibi baz hikmetleri, yani olumlu sonu ve yararlar bulunduu doru olsa bile rtnme vecbesinin byle bir gayeye kilitlenerek aklanmas, bu gayenin bulunmad veya baka yollarla elde edildii durumlarda rtnmenin gerekmeyecei gr doru olmaz. Bunun iin de, ekil ve ayrnt ynyle mahall ve kltrel baz zellikler ve farkllklar tamas dinen msamaha ile karlanm olsa bile, esas itibariyle rtnmenin dinin emri ve gerei olduu hususunda mslmanlar arasnda bir gr ayrl zuhur etmemitir. B) pekli Elbise ve Kuma Kullanm slm her alanda olduu gibi giyim kuamda da itidal esasn getirmi, Kuranda sklkla ll hareket etmek, arla, lks ve gsterie kamamak tavsiye edilmi, Hz. Peygamber de hayat boyunca daima k, temiz, sade ve gzel giyinmi ve bunda da her zaman iin itidali korumutur. slmn giyim ve kuama kural olarak mdahale etmediini, bu konuda kiilerin zevk ve tercihlerine nem verdiini, sadece zorunlu ve gerekli grd mdahaleleri yapmakla yetindii bilinmektedir. Bunun iin de, dinin giyinme ile ilgili kstlamalar snrl sayda kalmtr. te bu kstlamalardan biri de ipein kullanmnda erkekler iin baz yasaklarn getirilmi olmasdr.

74

LMHAL

Peygamberimiz altn ve gmn kullanmnda olduu gibi ipein giyim ve kullanmnda da, kadnlar iin daha toleransl davranrken erkekler iin baz snrlamalar getirmitir. nsann altn, gm, inci, ipek gibi kymetli maden ve eyaya dknl sebebiyledir ki Kuranda cennet hayatnn tasvirinde bu eler sklkla kullanlr (bk. el-Kehf 18/31; el-Hac 22/23; el-Ftr 35/33; ed-Duhn 44/53; el-nsn 76/12, 31). Dnyada ipein kullanmna gelince, Kurann lks ve israf, gsteri ve bbrlenmeyi yasaklayan genel hkmleri dnda dorudan ipein giyilmesini ve kullanmn konu alan zel bir ifadesi yoktur. Hadislerde ise ipekle ilgili erkeklere mahsus baz kayt ve yasaklamalar getirilmitir. Ancak bu konudaki snrlamalar, ipee ait zel bir hkm olarak almak yerine dinin, giyim kuamla, altn ve gmn kullanmyla, yeme ime ve tketimle alkal dier ilke ve hkmleriyle birlikte ele almak ve bunlar slmn genel ama ve prensiplerinin bir paras veya rneklendirmesi olarak deerlendirmek daha isabetli grnmektedir. pekli elbise giyme ve ipekli kuma kullanma ile ilgili hadislerin balcalar yle sralanabilir: 1. pei dnyada giyen hirette giyemeyecektir (Buhr, Libs, 25; Mslim, Libs, 2; Tirmiz, Edeb, 1). 2. Sahbeden Huzeyfe, Medinde bulunduu bir srada imek iin su istemi, o blgenin ileri geleni ona gm bir kapla su getirince de, kab elinden frlatm ve Hz. Peygamber, Altn, gm, ipek ve dbc dnyada onlar iin, hirette sizin iindir buyurdu demitir (Buhr, Libs, 25). 3. pek ve altn mmetimin kadnlarna hell, erkeklerine haramdr
(Buhr, Libs, 30).

4. Sahbeden Ber b. zib yle demitir: Hz. Peygamber bize yedi eyi
emretti, yedi eyi de yasaklad. Hastalar ziyaret etmeyi, cenazenin arkasndan gitmeyi, haprana iyi dilekte bulunmay, yemini yerine getirmeyi, mazluma yardm etmeyi, davete icbet etmeyi ve selm yaymay emretti. Altn yzk kullanmay, gm kaptan imeyi, eyerlerin zerine konan ipek rt (meysir) kullanmay, ipek ile naklanm kuma (kass) kullanmay, ipek (harr), kaln ipekli kuma (istebrak) ve erii ve argac (zgs ve atks) ipek olan kuma (dbc) giyinmeyi yasaklad (Buhr, Libs, 45; Mslim, Libs, 1).

5. Hz. mer, satlmakta olan bir ipek elbise grm ve Hz. Peygambere Y Reslellah! u elbiseyi satn alsan da, hem sana gelen heyetleri kabul srasnda, hem de cuma gnleri giysen! demiti. Resl-i Ekrem, Bunu

HARAMLAR VE HELLLER

75

ancak nasipsizler giyer buyurmutur. Hz. Peygamber, bu olaydan bir md-

det sonra mere ipek bir elbise gndermi, mer, pek elbise konusunda o sylediklerinden sonra bana ipek elbise mi gnderiyorsun diyerek aknln ifade edince Reslullah, Ben bunu sana satasn ya da birine veresin diye gnderdim buyurmutur (Buhr, Libs, 25, 30). 6. Ali b. Eb Tlib yle bir rivayette bulunmutur: Hz. Peygamber, bana ipek bir elbise gndermiti. Ben bunu giyerek dar ktm. Hz. Peygamberin yznde kzgnlk ifadesini grnce elbiseyi hanmlar arasnda paylatrdm (Buhr, Libs, 30). 7. Ber b. zib yle bir olay nakletmitir: Hz. Peygambere ipek bir elbise hediye edilmiti. Biz bu elbiseye dokunuyor ve gzelliine duyduumuz hayranl dile getiriyorduk. Hz. Peygamber Siz buna ok mu gzel diyorsunuz! Sad b. Muzn cennetteki mendilleri bundan daha hayrldr buyurdu (Buhr, Libs, 26). 8. Eb Osman en-Nehd yle bir olay nakletmitir: Biz Utbe b. Ferkad ile Azerbaycanda bulunduumuz srada bize merden bir mektup geldi. O mektupta, -iaret ve orta parman gstererek- u kadarlk miktar hari, Hz. Peygamberin ipei yasaklad yazlyd. Anladmz kadaryla u kadarck miktar szyle elbise zerinde bulunan almeti (alem) kastediyordu (Buhr, Libs, 25). 9. Hz. Peygambere ipek bir ferace hediye edilmiti. Hz. Peygamber bunu giydi ve namaz kld. Sonra ondan pek holanmam bir biimde zerinden kararak Bu mttakilere yakmaz buyurdu (Buhr, Libs, 12). 10. Bir rivayette de Hz. Peygamberin, Zheyr ve Abdurrahmana yakalandklar cilt hastal sebebiyle ipek elbise giyme hususunda ruhsat verdii haber verilir (Buhr, Libs, 29). slm bilginleri, ipekli kuma kullanm ile ilgili grlerini ounlukla bu hadislere dayandrmlardr. Bilginlerin ounluu, sz konusu hadislerden hareketle ipek giymenin erkeklere haram olduunu ileri srmlerdir. bnlArab, ipek giymenin hkm ile ilgili olarak, eitli durumlara gre, on kadar gr bulunduunu ifade etmitir. Hanef mezhebinin byk imam (Eb Hanfe, Eb Ysuf ve Muhammed) erkeklerin, sava durumu dnda ipek giymesinin ciz olmad grndedir. Eb Hanfeye gre bu hkm sava durumu iin de geerlidir. Eb Ysuf ve Muhammede gre ise, sava durumunda ipek giyilebilir. u var ki bu iki imam, ipein sava durumunda giyilebilmesi iin, bedeni silha

76

LMHAL

kar koruyacak salamlkta olmasn art komulardr. Yine Hanef imama gre, ipein atks veya rgs ipek deilse, sava durumu dnda giyilmesinde bir beis yoktur. mam Mlikten mehur gr, ipein erkeklere savata da ciz olmad ynndedir. fi limlerinden Nevev bu konuda u aklamay yapar: pek, istebrak, dbc ve kass giymek erkeklere haramdr. Kiinin bunu bbrlenmek amacyla giymesiyle baka amala giymesi arasnda fark yoktur. Fakat bir deri hastal sebebiyle giymise bu takdirde haram deildir. Kadnlarn ipek giymesi ise mubahtr. Nevev bu gr bilginlerin ounluuna nisbet ettikten sonra, ipein erkeklere de mubah olduunu ileri srenlerin bulunduunu, bu arada bnz-Zbeyrin ipein gerek erkeklere gerekse kadnlara mubah olduu kanaatini tadn belirtmitir. te yandan, ocuklara bayram gnlerinde ipekli elbise giydirilmesinde bir beis olmadn ifade eden Nevev, bu yasan srf ipekli kumalar iin geerli olduunu, ipei daha fazla olmamak kaydyla ipek karm kumalarn giyilebileceini kaydeder (Nevev, erhu Sahhi Mslim, XIV, 32-33, 38). Hanbel limlerden bn Kudme, Ahmed b. Hanbelden gelen bir rivayete gre, ipek giymenin iyi geldii bir hastaln bulunmas halinde ipek elbise giymenin ciz olduunu, Mlikin bu durumda bile ipek giymeye ruhsat vermediini belirtmitir. bn Kudme ipein savata giyilmesi ile ilgili olarak da unlar syler: Bu konuda Ahmedden iki rivayet vardr. Birinci ve kuvvetli olan rivayete gre, savata ipek giymek mubahtr. nk ipein yasaklan sebebi, gsteri yapma, bbrlenme ve fakirlerin kalplerinin krlmasdr. Sava durumunda gsteri yapma, bbrlenme knanm deildir. bn Kudme, baka bir ey ile kark dokunmu ipek konusunda ise unu kaydeder: Haram olan, saf ipektir. Baka bir eyle kark dokunmu kumata, ipein oran daha fazla olmad srece bu kumatan yaplan elbisenin giyilmesinde bir saknca yoktur (bn Kudme, el-Mugn, I, 588-590). Netice itibariyle, slm bilginleri ilke olarak erkeklerin ipekli elbise giymesinin ciz olmadnda hemen hemen gr birliinde olup, bu ilkenin nasl uygulanacanda ve hangi durumlarda erkeklere ruhsat tannacanda farkl gr ve llere sahiptir. Mesel, fakihlerin ounluu sava dnda, bir hastaln tedavisi, souktan korunma, koruyucu hekimlik asndan gerekli grlme gibi bir ihtiya ve mazeretin bulunmas halinde erkeklerin ipek giyebilecei, fakat ipek kumatan yaplm yorgan, dek, minder, hal, kilim gibi eyann kullanmnn da erkekler asndan giyinme hkmnde olduundan ciz olmad grndedir. Eb Hanfe ile baz Mlik fakihleri ise hadislerdeki yasan ipekli kuman sadece giyilmesine mahsus bir h-

HARAMLAR VE HELLLER

77

km olduu, bu sebeple de ipein giyim d kullanmnn ciz olduu grndedir. Aznlkta olsa da baz limler ipekli kuma giymenin hem kadnlara hem erkeklere haram veya ikisine de hell olduunu sylemektedirler. pekli Elbise inde Klnan Namazn Hkm. Haneflere gre, ipekli elbise iinde klnan namaz sahih olup iadesi gerekmez. Ancak ipekli elbise ile namaz klmak mekruhtur. Ayrca bu ahs, giyilmesi yasak olan bir eyi giydii iin de gnah ilemi olur. fi, Eb Sevr ve bir rivayette Mlik, Bu kii o anda ipekten baka bir elbise bulma imknna sahip ise, namaz hemen iade etmelidir demilerdir. Hz. Peygamberin, mere ipek bir elbise gnderip, merin aknlk ifade eden szleri zerine, Ben onu sana giyesin diye deil, satp yararlanasn diye gnderdim buyurmu olmasndan hareketle bilginlerin ounluu, ipekli eyann alnp satlmasnn ve hediye edilmesinin ciz olduu sonucuna varmlardr. Ayn ekilde Hz. Peygamber, Hz. ienin satn ald zerinde resimler bulunan perdeyi kaldrtm fakat yapt satm szlemesine ilimemitir. Bu iki uygulamadan hareketle kullanlmas mekruh olan eylerin ticaretinin mubah olduu sonucu karlmtr. Hadislerin genel ierii gz nne alnnca ipein lks harcama kabul edildii, bbrlenme ve vnmeye vesile olduu ve bu sebeple de fakirlerin kalbinin krlmasna yol at iin yasakland anlalabilir. pekle ilgili olarak Hz. Peygamber tarafndan yerletirilmeye allan anlayn, toplumun zengin ve fakir yeleri arasnda atmann engellenmesine ynelik ve belirtilen yasan bu adan nemli bir tedbir olduu dikkatten uzak tutulmamaldr. pein o dnemin en atafatl ve lks giysilerinden olduu dnlrse bu durum daha iyi anlalr. Konuya ilikin hadislerin btnnden anlaldna gre, Hz. Peygamber ipekli giymeyi yasaklamakla hem mslmanlar dnya nimetlerine gereinden fazla dalp hireti unutmaktan korumak, hem de toplumda dier insanlarn, zellikle zerini rtecek bir para elbiseyi bulmakta zorlanan fakir kimselerin rencide olmasn, toplumda lks ve israfn yaygnlamasn nlemek istemitir. Bu itibarla yasa ipee ait zelliklere balamak ve sadece onunla ilgili olarak gelmi sert bir yasak eklinde anlamak yerine, mslmanlar sade giyinmeye zendiren, lks ve israftan, gsteriten, bakalarn rahatsz edici boyuttaki tketimden kanmaya ynlendiren bir tavsiye ve tedbir olarak yorumlamak daha isabetli gzkmektedir. Buna gre, gnmzdeki ar tketim ara ve usulleri de dolayl olarak, bu nevi din emir ve tavsiyelerin kapsamna girmi olmaktadr.

78

LMHAL

C) Sslenme ve Estetik Mdahaleler Allah, insan ve insan evreleyen varlklar hayranlkla seyredilmeye deer bir henk ve gzellik iinde yaratm, insan da estetik duygusuyla donatarak onu gzel grnmeye, gzele ve gzellie meftun klmtr. Kuranda Allahn dnyay ve gkyzn eitli gzelliklerle ssledii, insanolu iin dnyada birok gzelliin yaratld, cennetin de hayal tesi gzelliklerle dolu olduu sklkla hatrlatlr (bk. l-i mrn 3/14; el-Hicr 15/16; en-Nahl 16/8; el-Kehf 18/7; el-nsn 76/11-22). Ancak Kuran btn bu nimet ve gzelliklerin geici olup Allah tanmaya, Ona kredip kulluk etmeye vesile olduu takdirde bir anlam kazanacan, insann dnya hayatnn gzellik ve nimetlerine dalp Allah unutmasnn, Ona nankrlk etmesinin de affedilmez bir yanllk olduunu nemle vurgular (el-Kehf 18/46; el-Hadd 57/20). slm bu erevede gzellii, estetik deerleri, ss ve sslenmeyi, insann bu konudaki temayln tabii karlamakla birlikte, gerek fert gerekse toplum asndan baz kaytlar getirmi, bazan da yukarda sz edilen bilincin ve dengenin korunmasn istemitir. Kuranda Allahn kullar iin yaratt ss ve gzel rzklar kim haram kld? De ki; onlar dnya hayatnda, zellikle kyamet gnnde mminlerindir (el-Arf 7/32) buyurulmu, insann temiz ve gzel olmas istenmi,

iyi ve gzel eylerin hell, kt ve irkin eylerin ise haram klnd ifade edilmitir (el-Mide 5/4-5; el-Arf 7/31, 160). Hz. Peygamber de, gzel giyinme hakknda vrid olan bir soruya Allah gzeldir, gzellii sever (Mslim, mn, 147) buyurarak cevap vermi, kendisi de ahsi hayatnda daima temiz ve dzenli olmu, sade ve gzel giyinmeyi, gzel koku srnmeyi tevik etmitir. Buna karlk, Kuranda kadnlarn yabanc erkeklere ziynetlerini ve gzelliklerini gstermeleri, yolda bunu tehir edecek hatta hissettirecek ekilde yrmeleri knanarak (en-Nr 24/31), sslenme ve gzelliin yabanclara kar cinsel ekicilik ve uyar arac olarak kullanlmas yasaklanmtr. Hz. Peygamber de kadnlar ev iinde kocalarna kar gzel olmaya, sslenmeye tevik etmi, fakat sslenmede ve ziynet eyas kullanmnda arla, lks ve israfa kamay yasaklamtr. Erkeklerin ipek ve altn giyim, tak ve ss arac olarak kullanmasn yasaklamas da benzeri bir anlam tar. nsann ftrat ve doutan tad tabi gzellik ve yapy eitli duygu ve akmlarn sonucu olarak deitirmeye ynelmesinin ve bu amala yapaca her trl estetik ve tbb mdahalenin, giyim kuam ve sslenmenin de

HARAMLAR VE HELLLER

79

slmda ho karlanmay, temelde insanlarn beden ve ruh saln, ortak tabii ve ahlk deerlerini korumay amalar. slm insana zel bir nem vermi, ilk yaratl amacndan balamak zere, dnya hayatndan lm ve lm tesine, bireysel yaantsndan sosyal etkinliklerine, ruh ve duygu leminden beden ve ekline kadar hayatnn her aamas ve yn ile ilgilenmi, onu saygn ve erefli mevkide grmek istemitir. Nitekim Kuranda insann yeryznde halife olmak zere yaratld (el-Bakara 2/30), eitli nimetler, imknlar ve gzelliklerle donatld, en gzel sret ve srette, ll ve dengeli bir biimde yaratld (el-Beled 9/3-9; el-Mlk 65/23; el-nfitr 82/6-8; et-Tn 95/4) bildirilmekte, eitli telkin ve tedbirlerle insan hayat, insann akl, ruh ve beden gzellikleri korunmak istenmektedir. Allah insanlar en gzel ekilde, dengeli, henkli bir surette yaratmakla kalmam, insanlara mkul ve mutedil ller ierisinde sslenmelerine, gzelliklerini korumalarna, gzel grnmelerine de izin vermi, hatta bunu tevik etmitir. Kurandaki Ey dem oullar, her mescide gidiinizde ziynetlerinizi taknz, yiyin iin fakat israf etmeyin... hitab (el-Arf 7/31), Hz. Peygamberin de Allah gzeldir, gzellii sever buyurmas bu anlamdadr. Buna karlk, insann yaratltan gelen zellik ve eklini deitirmeyi, ftrat bozmay hedef alan tasarruf ve mdahaleleri yasaklam, yaratl deitirmenin eytann emrine uyma olaca bildirilmitir (en-Nis 4/119). Burada vcudun ftr yapsna mdahale ve onda baz tasarruflarda bulunma eklinde tezahr eden davranlar birka alt balk altnda incelendikten sonra konuya ilikin ortak l ve kurallara iaret edilecektir. a) Sala lgili Tasarruflar Sahih hadis kitaplarnn hepsi, Hz. Peygamberin dklen san yerine sa eklemeyi ve ekletmeyi yasakladn rivayet ederler. Nitekim Buhr ve Mslimin rivayetine gre, ensardan bir criye evlendikten sonra hastalanm ve sa dklmt. Ailesi ona takma sa balamak istediler ve bunu Reslullahtan sordular. Hz. Peygamber bunun zerine, Allah, sa ekleyene ve eklettirene lnet etsin buyurarak bunu yasaklad (Buhr, Libs, 83; Mslim, Libs, 117). Ayn ekilde, ensardan bir kadn olunun evlenmek zere olduunu, sann da bir hastalk sebebiyle dkldn, dn ncesi bana sa ekletmek istediini aklayarak durumu Hz. Peygambere arzetti. O da, Allah (bana) sa ekleyene ve eklettirene lnet etsin buyurdu (Mslim, Libs, 115).

80

LMHAL

Hadis kitaplarnda sahbe arasnda benzeri olaylarn ve taleplerin olduu, fakat hepsinde de Reslullahn, saa sa eklemeyi, dklm san yerine bakasnn san takmay yasaklad rivayetleri vardr. Hadislerde geen lnetin, kuvvetli bir yasaklama slbu olduunu belirten slm hukukular da, erkek veya kadnn ister hastalk ve sa dklmesi sebebiyle, isterse gzellik kastyla sana sa eklemesini, bana bakasnn san (peruk) takmasn ciz grmemilerdir. nk bunda hem tabii ve ftr ekli deitirme hem de karsndaki insanlara gen ve farkl grnerek onlar yanltma vardr. Bu sebeple insan sa haricinde ipek, iplik, yn vb.den peruk takmay da, ayn ekilde ftrat deitirme ve insanlar aldatma bulunduu iin, ciz grmeyenler vardr. ounluk ise bunu ciz grr. Ancak dinen necis saylan kl ve tylerden yaplan peruun kullanlmasnn ise ciz olmad belirtilmitir. Hadislerdeki yasa, insann herhangi bir czn kullanmann insanoluna hrmeten ciz olmay illetiyle aklayanlarn grnden ziyade, bu yasa, Allahn yaratt ekli deitirme ve insanlar aldatma illetine dayandranlarn gr daha isabetli gzkmektedir. Byle olunca kullanlan malzeme ne olursa olsun, bir erkein veya kadnn bana satan veya grn olarak saa benzeyen bir maddeden peruk takmasnn Hz. Peygamber tarafndan ho karlanmad; ancak, sa dklen kimsenin tedavi ile bunu nlemesinin veya yeniden sa bitmesini salamasnn ciz grld sylenebilir. slm ncesi dnemde kadnlar, kocalarnn lm ve sava gibi durumlarda bir elem ve musibet ifadesi olarak salarn kaztrlard. slm bu deti yasaklam, Hz. Peygamber de kadnlarn salarn ksaltabileceklerini fakat tra edip kaztmalarnn doru olmadn belirtmitir. Yine hadislerde, o dnemde daha ok hristiyanlar arasnda yaygn olan baz sa tra ekilleri, muhtemelen slm mmetinin kiilik zaafna uramamas, onur ve izzetini korumas gibi amalarla tasvip edilmemitir (bk. Mslim, Libs, 113; Eb Dvd, Tereccl, 14). Sata aaran kllar yolmaya gelince, Hz. Peygamber bu konuda Ak
salarnz yolmayn, sa ve sakaln mslman olarak aartan kimse iin o sa ve sakal kyamet gnnde nur olacaktr buyurmulardr (Eb Dvd, Tereccl, 17). Bu sebeple de slm bilginleri, bir kimsenin sandaki aaran

kllar yolmasn genelde mekruh saymlar, evlenmek zere olan bir kimsenin ise bu ekilde daha gen grnmesinin haram derecesinde mekruh olduu belirtilmitir.

HARAMLAR VE HELLLER

81

Sa boyamaya gelince, Hz. Peygamber salar bembeyaz olmu bir sahbyi grnce, u beyaz salarn rengini bir ey ile (boyayp) deitiriniz. Fakat siyaha boyamaktan kannz buyurmutur (Mslim, Libs, 79). O dnemde yal yahudi ve hristiyanlar sa ve sakallarn boyamazlard. Bunun iin de Hz. Peygamber, Yahudi ve hristiyanlar (sa ve sakallarn) boyamaz. Onlara muhalefet ediniz (de boyatnz) buyurmutur (Mslim, Libs, 80). Ancak burada bir emirden ziyade ruhsat ve msaade sz konusudur. Konuyla ilgili hadisleri deerlendiren slm bilginleri san siyah dndaki renklerle boyanmasn, kna ile boyanmasn kural olarak ciz grmekle birlikte, nc ahslarn yanl anlamasna ve aldanmasna yol aaca iin salarn siyahla boyanmasnn cevaznda mtereddit davranmlardr. Kadnlarn salarn siyaha boyatmas ise umumiyetle ciz grlr.
b) Ka Alma-Kl Yolma

Kadna nisbetle yz, gzelliin aynas ve odak noktasdr. Yaratln gzellii de onda tezahr eder. Allah her eyi olduu gibi yz de cemalinin bir tecellisi olarak henkli, dengeli ve mkemmel yaratmtr. Gerek bu anlayn esas alnmas, gerekse Hz. Peygamberden rivayet edilen baz hadisler sebebiyle, yzdeki kllar yolmann, kalar inceltme (aldrma) ve kirpikleri uzatmann er hkm slm limlerini bir hayli megul etmitir. Hz. Peygamber bir hadislerinde, Allah yz tylerini yolan ve yolduran kadna lnet etsin... buyurmu olup (Buhr, Libs, 84; Mslim, Libs, 120), bu yasan hangi nevi fiilleri kapsad slm hukukular arasnda tartma konusu olmutur. ounlua gre kadnn, kocas iin ve onun izniyle yznde biten kllar almas, makyaj yapmas, hatta kan dzeltmesi/inceltmesi ciz olup hadisteki yasak, kadnn dar kmak iin yz kllarn yolmas ve ka aldrmas ile ilgilidir. Mlikler de dahil bir grup lim ise, bunu yaratl deitirme olarak deerlendirdiinden her ne surette olursa olsun ciz grmemekte veya mekruh grmektedir. Hadiste yasaklanan kl koparmay, yzde sonradan biten ve yz irkinletiren yz kllarn koparma deil de, kalar inceltmek veya yukar kaldrmak iin ka kllarn yolma olarak anlamak daha doru grnmektedir. Hadiste gerek sa ekleme ve boyama, gerekse yz kllarn yolma hakknda vrit olan yasak, yaratl deitirme, insanlar aldatma, farkl grnme gibi gayelerle yaplan sun mdahalelerle ilgilidir. Yoksa salar bitmeyen veya anormal bir ekilde dklen kimsenin, erken yata sa aaran,

82

LMHAL

yz/vcudu anormal bir ekilde kllanan ocuun tbb mdahale ile, illa veya ameliyatla tedavi olup normal bir yapya kavuturulmasnda bir sakncann olmad aktr. Gnmzde yanl ve bilinsiz bir ekilde kullanlan illarn, tabiat dengesindeki bozukluklarn vcudun hormonal dengesini de bozduu ve bazan bu tr tedavi ve mdahaleleri kanlmaz kld ikrdr.
c) Vcutta Kalc z Brakan Tasarruflar

Dvme (vem) yaptrma, Hz. Peygamberin hadislerinde iddetle yasaklanp lnetlenmi (Buhr, Libs, 85-87; Mslim, Libs, 119), slm bilginleri de bunu, Allahn yaratt ekil ve surette kalc deiiklik meydana getirdii iin ciz grmemilerdir. Hatta bata filer olmak zere bir grup lim, dvme yaplan yerde biriken kann necis, pis olduunu, dvmeyi yok etmenin vcip olduunu da ilve ederler. Dilerin gzellik iin trplenerek seyrekletirilmesi de (teflc) hadiste yasaklanmtr (Buhr, Libs, 86; Mslim, Libs, 119). Bu sebeple slm limleri tedavi kast olmakszn srf gzellik iin dilerin seyrekletirilmesini Allahn yaratn deitirme olarak tanmlayp ciz grmezler. nk dvme, dalama, dileri seyrekletirme gibi tasarruflarda tedaviden ok estetik grnm, yaratld ekil ve sureti dzeltme/deitirme maksad hkimdir. Buna karlk fakihler, dilerin gmle, hatta altnla balanarak salamlatrlmasn tedavi ve ihtiya noktasndan deerlendirdii iin ciz grmlerdir. Az ve di salnn korunmas iin yaplan tedaviler, di dolgu ve kaplamalar da byledir. Kzlarn kulaklarnn kpe iin delinmesi de, sslenme hakknn kapsamnda mtalaa edilerek ciz grlmtr.
d) Estetik Ameliyat

Teknoloji ve cerrah tptaki gelimelere paralel olarak gnmzde giderek yaygnlk kazanan ve tedaviden ziyade vcudun d grnn gzelletirmeyi amalayan estetik ameliyatlar hakknda, klasik fkh literatrnde zel bir aklamann bulunmay gayet doaldr. Ancak vcuda yaplan estetik veya tbb mdahalelerle ilgili yukardaki hadislere ilve olarak snnette ve fkh kltrnde yer alan baz aklamalar bu konuya k tutacak niteliktedir. Hz. Peygamber dneminde Urfece adl sahbnin savata burnu kopmu, yerine gmten sun bir burun yaptrmt. Ancak bu gm burnun koku yapmas zerine Hz. Peygamber bu sahbnin altndan burun yaptr-

HARAMLAR VE HELLLER

83

masna msaade etti (Tirmiz, Libs, 31). Burada Allahn yaratt ekli deitirme deil ihtiyacn bulunmas ve tedavi amac sz konusudur. Klasik dnem fakihlerinin muhtemel ve faraz olaylar zerine yapt aklamalar dikkate alnrsa, onlarn vcut zerinde yaplacak tasarruflarda tedavi kastnn, ihtiya veya zaruretin bulunmasn esas aldklar grlr. Nitekim doutan fazla bir uzvu, mesel parma, dii kestirmeyi, yaratld hal ve ekli (hilkat) deitirme deil, hilkate, normale dn ve bir zararn izlesi olarak deerlendirdiklerinden ciz grrler. Bu nevi msaadelerden anlaldna gre, bir kimsenin kendini toplum ierisinde aalk kompleksine iten, mnen eziyet grmesine ve aalanmasna yol aan fazlalklarn ve ekil bozukluklarnn, yanklarn, aln vb.nin giderilmesi tedavi mahiyetinde olup cizdir. nk buna ihtiya vardr ve hilkati deitirme yasann kapsamna girmemektedir. Halbuki gnmzde olduka yaygn olan estetik cerrah mdahalelerin nemli bir ksm; burun, ene, kulak, gs, bacak gibi uzuvlarn daha gzel grnp, sahibini daha gen gstermeyi salama gayesine mtuftur. Yalanma ile ciltte meydana gelen krklklarn giderilmesi, yz cildinin gerilmesi; hareketsizliin, ar beslenmenin, hormonal dengesizliin, rsiyetin yol at ar imanln giderilip vcut yalarnn ameliyatla alnmas gibi estetik ameliyatlarda, tedaviden ziyade estetik duygusu, insanlar arasnda daha gen, din ve gzel grnme gayesi hkimdir. Bu da, hadislerde belli rnekler zerinde dile getirilen hilkati deitirme, Allahn yaratt ekil ve sureti bozma ve deitirme (tebdil ve tayir), insanlar aldatma yasa erevesine girmektedir. Vcut zerindeki tasarruflar, zellikle estetik cerrah mdahalelerle ilgili olarak u kural ve ller zikredilerek genel bir deerlendirme yaplabilir: 1. Vcut zerinde tasarrufa, estetik cerrah ve mdahaleye ancak bir tr tedavi olarak tbb ihtiya ve zaruret halinde bavurulmal, bu lnn dna klmamaldr. 2. Daha kolay ve basit baka bir yol ve usuln bulunmamas gerekir. 3. Gaye asl hilkati deitirmek olmamal, doutan (genetik olarak) tad zellik ve ekli, yan ve tabiatn icab vki olan gelimeleri deitirme kast tamamaldr. 4. Hile, aldatma ve yanl anlamaya yol amamal, byle bir ama tamamaldr.

84

LMHAL

5. Kar cinse benzeme kastnn da bulunmamas gerekir. 6. Mdahalenin yaplmasnn galip zanna dayanan bir yarar, yaplmamasnn da fiil ve halen mevcut bir zarar bulunmaldr. D) Altn ve Gm Kullanm ok sade bir hayatn hkim olduu toplumlardan en karmak ve gelimi toplumlara kadar, insanlar her devirde sanata, gzele ve estetie eilim gstermiler, gzel giyinmek ve gzel grnmek istemilerdir. Bu Allahn insana yaratltan gelen bedi zevkler ve gzellik duygusu bahetmi olmasnn tabii bir sonucudur. slm da insann ruhunda sakl bu ftr temayl ve duyguyu tabii karlam, ancak her eyde olduu gibi bunda da mkul ve mutedil ller getirmitir. slmn bu olumlu yaklam, tabii ve ftr bir din olmasnn, baz snrlama ve ller getirmesi de toplumda denge kurmay ve bu dengeye uygun sosyal yapy ve beer ilikileri korumay hedefleyen sosyal bir din olmasnn icabdr. Kuranda sklkla Allahn yeryzn insanlara tahsis ettiinden, insanlar iin birok gzellik yarattndan sz edilir; Allahn yaratp insanolu iin hazrlad bu gzelliklerin bilinip takdir edilmesi, kullanlp kredilmesi istenir. Dnya hayatnn gzellikleri, cennet nimetleri olarak da sklkla altn ve gmten sz edilir (l-i mrn 3/14; el-Kehf 18/31; ez-Zuhruf 43/71). Hz. Peygamber de daima temiz ve dzenli olmay, gzel grnmeyi tlemitir. Ancak her devrin yaygn ziynet eyas olan altn, gm ve ipekli elbise giyme ile ilgili baz snrlamalar da getirmitir. Kadnlarn yaratl gerei sslenmeye olan ihtiya ve eilimlerinin fazla olmas sebebiyle onlara bu konuda daha toleransl davranlm, israf ve gsterie kamamalar, gayri mer tarz ve zeminde cins tahrik arac yapmamalar kaydyla, onlarn altn ve gm ziynet eyas olarak kullanabilecei, ipek elbise giyebilecei belirtilmitir. Bu maddenin erkekler tarafndan ziynet amacyla kullanlmas ise kural olarak yasaklanmtr. Altn ve gmn ziynet eyas olarak deil de, gsteri ve israf arlkl ev ve el eyas olarak kullanlmas ise daha farkl bir durum arzetmekte olup bu konudaki yasak cinsiyet ayrm gzetmeksizin herkesi kapsar niteliktedir. te yandan altn ve gmn zekta tbi bir zenginlik olmas ve faizli ilemlerle sk ilikisi sebebiyle fkhn dier alanlarn da ilgilendirmektedir. Ancak burada nce altn ve gmn ev eyas olarak kullanm ele alnacak, sonra da altn yzk kullanm ve altnla yaplan sslemelere temas edilecektir.

HARAMLAR VE HELLLER

85

a) Altn ve Gm Kullanmyla lgili Hadisler Altn ve gm kullanmyla ilgili yaygn olarak bilinen hadislerden balcalar yle sralanabilir: 1. slm limleri tarafndan birok fkh hkme mesnet olarak kullanlan bir hadiste Hz. Peygamber, Altn ve ipek mmetimin erkeklerine haram, kadnlarna helldir buyurmutur (Eb Dvd, Htem, 3; Tirmiz, Libs, 1). 2. Altn ve gm kaplardan bir ey imeyiniz ve bu ikisinden yaplan
tabaklarda bir ey yemeyiniz. nk bu tabaklar (shf) dnyada mrikler iin, hirette ise sizin iindir. (Mslim, Libs, 2)

Baka bir hadislerinde ise Hz. Peygamber, Gm kaptan ien, karnna cehennem ateini aktmaktadr (Mslim, Libs, 1) buyurmutur. 3. Hz. Peygamber, altn ve gm kaplardan yiyip imemizi, ipek ve
dbc giymemezi ve ipek zerine oturmamz yasaklad (Buhr, Libs, 27). Hz. Peygamber altn yzk kullanmay yasaklad (Buhr, Libs, 45).

4. Buhrnin rivayetine gre, Reslullah altndan bir yzk takyordu. nsanlarn da altn yzk edindiklerini grnce altn yz atm ve bunu artk hi takmayacan sylemiti. nsanlar da bunun zerine yzklerini karp atmlardr (Buhr, Libs, 46). 5. Yine Buhrde yer alan bir hadise gre, Hz. Peygamber altndan bir yzk edinmi ve kan da avu iine getirmiti. nsanlarn bu ekilde yzk edindiklerini grnce, bu yz atm ve gm bir yzk edinmitir (Buhr, Libs, 45). 6. Enes b. Mlik diyor ki: Hz. Peygamber bir gn gm bir yzk takmt. nsanlar da gm yzk yapp taktlar. Reslullah yz karp atnca insanlar da karp attlar (Buhr, Libs, 47). b) Altn ve Gm Ziynetin Kullanm Altn ve gmn ziynet eyas olarak kullanm yalnzca kadnlar iin cizdir. Yukardaki hadislerin ak hkmlerinden birisi bu olduu gibi, bu husus slm limleri arasnda da tartmaszdr. Altn ve gm ziynetin kadnlar iin ciz grlmesi onlarn yaratllarna uygunlukla, ftraten gzellie ve sslenmeye dkn olularyla aklanr. Ancak bu konuda onlar da lks ve israfa kamama, bu ziynetleri yabanclara kar gsteri ve cins cazibe arac olarak kullanmama gibi baz kstlamalara tbidir.

86

LMHAL

Altn ve gm ziynetin erkeklere yasaklanmas, hem erkein ftrat ve karakteriyle hem de toplumda sosyal adaletin ve barn tesisi, tl sermayenin ekonomiye kazandrlmas gibi birok nemli amala alkal bir husustur. c) Altn ve Gm Ev Eyasnn Kullanm slm bilginleri, altn ve gm kaplardan yemek yemenin ve bir ey imenin haram olduunda gr birliindedir. Sadece Muviye b. Kurrenin altn ve gm kaplardan yiyip imeyi haram saymad, yine Zhir mezhebinin kurucusu Dvd b. Alinin, altn ve gm kaplardan bir ey imenin haraml konusunda ounluu tekil eden bilginlerle ayn grte olmakla birlikte, bu kaplardan yemek yemeyi haram saymayarak cumhurdan ayrld bilinmektedir. Yeme ime dndaki dier kullanmlar konusunda ounluun gr ayndr. Yani cumhur, altn ve gmn (abdest alma gibi) yeme ime dndaki kullanmlarn da yeme imeye kyas ederek bunun da haram olduunu ileri srmlerdir. Buna gre, altn ve gmn kap, yaz gereci, ev eyas vb. ekillerde kullanm, mezhep imamlarnca erkek ve kadnlara haram grlmtr. Ancak, son dnem limlerinden evkn yasan sadece altn ve gm kaplardan yeme imeye ait olduunu, dier kullanmlarn buna kyas edilemeyecei grndedir. d) Altn ve Gm Eya Bulundurma Hadislerde altn ve gm kap kacan kullanmnn yasaklanmas, dar bir yorumla sadece yeme ime amal kullanmnn yasakland, orta bir yorumla ev eyas olarak kullanmnn yasakland eklinde anlalabilir. Bu yasan geni bir yorumla, altn ve gmn ev eyas olarak bulundurulmasn da ierdii ileri srlebilir mi? mam Muhammed, zerinde oturmamak ve uyumamak artyla ss eyas olarak evde altn ve gmten yaplm ve zerine de ipek rt serilmi sandalye, koltuk bulundurulmasnda beis grmezken Eb Hanfe, zerine oturulmasnda ve yatlmasnda da bir saknca grmez. Hanef hukukular bu grn delili olarak, baz sahb ve tbilerin bu yndeki uygulamalar ile, De ki: Allahn kullar iin kard ziyneti haram klan kimdir... (el-Arf 7/32) yetini zikretmilerdir. Bu msamahal yaklamn sebebi, bu tr ilemlerin dar anlamda kullanmadan ok ziynet kavramna girdii ynndeki grleridir.

HARAMLAR VE HELLLER

87

Mlikler, filer ve Hanbeller, Haneflerden farkl olarak altn ve gm kaplarn ve dier eyann evde bulundurulmasn, sonuta bunlarn kullanlmasna yol aaca dncesiyle altn ve gm ev eyasnn edinilmesini de (evde bulundurulmasn) haram kabul etmilerdir. Hatta filer, hadisin zhirinden hareketle ticaret maksadyla dahi olsa altn ve gm ev eyasnn edinilmesinin haram olduunu belirtmilerdir. nk ipekten farkl olarak, altn ve gm kabn kullanm kadn erkek ayrm olmakszn herkes asndan yasaktr. Ancak altn ve gm kadnlarn sslenme eyas (ziynet) olarak kullanmalar hell grlmtr. Gerek zaruret gerekse ihtiya gerekesiyle baz durumlarda altn ve gmn kullanlmas ciz grlmtr. Bu hkmler ylece zetlenebilir: Den bir diin yerine veya herhangi bir suretle dilerin arasnda mevcut olan akl kapamak iin altn veya gmten di yaplmas, yine kesilen burnun yerine altn veya gmten burun yaplmas, ksaca altn ve gmn tedavi amacyla kullanlmas fakihlerin ounluu tarafndan ciz grlmtr. Eb Hanfe, gm kaplamal kaptan imeyi ve abdest almay, gm kaplamal eyer kullanmay ve gm srmal sedire oturmay ciz grmtr. Mlikler, kl ve mushafta altn ve gm kullanlmasn ciz grmler, kl ve mushaf dnda ise altn veya gmle sslenmi eyann kullanlmasn haram saymlardr. Yine Eb Hanfe, maddesinde altn veya gm karm bulunan kaplarn kullanmn da ciz grmektedir. Altn ve gmn yaygn kullanm maddeleri haline getirilmesine fakihlerin kar kmalarnn temelinde israf ve lks kullanma engel olma dncesinin yatt bilginlerin ounluunca ifade edilmektedir. Bu gerekelendirme (tall) doru kabul edildii takdirde, gnmzde, zellikle gmn bu adan fazla bir deeri kalmad noktasndan hareketle, gm kaplarn kullanlmasnn artk ciz olduu fakat ok daha deerli maddelerden yaplm kaplarn kullanlmasnn, israf ve lks gerekesiyle, doru olmad eklinde bir sonuca gitmek mmkn olabilir. Ne var ki bu gerekelendirme zerinde tam bir fikir birlii salanamamtr. Nitekim evkn, bu gerekelendirmenin doru olmadn, ayet doru olsayd, altn ve gmten daha deerli olan eylerden yaplan kaplar kullanmann da haram olmas gerekeceini, halbuki bunu syleyen hibir lim bulunmadn ifade etmektedir. evkn yasan illeti olarak cennet ehline benzemeyi gstermekte ise de, bu kabul edilemez. nk cennet ehline benzeme durumu, bir iin yasak olmas sonucuna gtrseydi, mslmanlarn asrlardr mer sayarak yapageldikleri birok eyi de terketmeleri gerekirdi.

88

LMHAL

uras unutulmamaldr ki slm, toplumun her kademesindeki fertlerin zenginlik, fakirlik gibi sosyal statleri asndan bir tatmin ls getirmi, mesel kazanma hususunda aba gstermesine ramen fakir durumda olanlara, sabrettikleri takdirde mkfat ve kurtulua ereceklerini mjdelemi, dier taraftan zengin olup toplumun gelir seviyesi dk kesimlerine zekt ve sadaka yoluyla deer aktarm yapan ve yardm eden kiilere de mkfat ve kurtulu vaad etmitir. Ancak zenginin, zenginliini fakiri rahatsz edecek ekilde ve onu iinde bulunduu tatmin ortamndan uzaklamaya sevkedecek derecede kullanarak lks ve israfa dalmasn da ho grmemitir. Elbette daha ok kazanan daha iyi artlarda yaayacaktr. Ancak toplum kesimleri arasnda hi deilse ortalama hayat standard asndan bir denge ve uyum salanamamken, mesel, bir toplumda oluk ocuunun asgari gda ihtiyacn karlayacak geliri teminde zorluk eken, tahsil yapmak isteyen ocuuna bu imkn salayamayan kiiler varken, atafatl ve grkemli bir hayat srmenin, slmn ilke ve retileriyle badamayaca sylenebilir. Hadislerdeki yasaklama ve slm limlerinin bu konuda gsterdii tavr da bu gayeye ynelik bir hassasiyet ve tedbir olarak grlmelidir. e) Altn Yzk Yukarda anlan ilgili hadislerden hareketle bilginlerin ounluu altn yzk kullanmann erkeklere haram olduunu sylemilerdir. Bununla birlikte saylar az da olsa, erkeklerin altn yzk kullanmasnn mubah olduu grnde olan limler de vardr. Bunlar hadislerde geen yasa belli illet ve gayeye balamakta, ayrca baz sahblerin altn yzk kullandna ve buna Hz. Peygamberin de izin verdii grnde olduklarna ilikin rivayetleri de (bk. Nes, Znet, 46) kullanmaktadrlar. Gerek hadislerde gerekse limlerin szlerinde geen yzk (htem) kelimesi daha ziyade kal ve biraz da kabaca olan bir yz anlatmaktadr. Bu itibarla, gnmzde nian yz olarak adlandrlan halkann taklmasnn hkmn de ayrca belirtmek gerekir. Bu hususta merhum Kmil Mirasn izahlarn ksaltarak buraya almakta yarar vardr: Yzn yapl ve kullan tarznda rfn byk etkisi vardr. Eski zamanlarda kullanlan kaba yzkler gitgide zariflemi ve bugn artk, nian halkalar istisna edilirse, erkekler yzk takmay neredeyse terketmiler ve hatta yzk takmak ayp saylr olmutur. Bu itibarla u sebep ve delillere dayanarak altn nian halkas kullanmak mubah saylabilir; a) Bir kere, altn yzk kullanma ounluk tarafndan haram grlse bile bunun mubah olduunu syleyenler de vardr. b) mam Muhammed vnme ve bbrlenme kast olmakszn altn

HARAMLAR VE HELLLER

89

ve gm kaplar ss eyas olarak kullanmann ciz olduunu ve bunun nimeti gsterme anlamna geleceini sylemitir. Nian yz de vnmek iin deil, teberrken ve hatra olarak takldna gre ayn ekilde mubah olmas gerekir. c) limler, erkeklerin esas itibaryla gm yzk kullanmalarnn bile, bir zaruret ve bir lzum zerine mubah olduunu, bunun dnda kullanlmasnn anlamsz olduunu sylemilerdir. Nian yz kullanmnda da rften kaynaklanan bir zaruret bulunduu aktr. d) Altnn kullanlmasnn haramlk sebebi, israf ve vnme vesilesi yaplmasdr. Halbuki gnmzde bir halkann ekonomik deeri israf saylacak bir durumda deildir (Kmil Miras, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, IV, 288-289). Kmil Mirasn hareket noktas ve sonulamas yerinde olmakla birlikte bir hususa daha iaret edilebilir. O da, eer mslmanlar, nian halkas olarak altn deil de yaygn olarak gm tercih etmeye balamlarsa, yani artk bu durum rflemise, bu temle uymak daha doru kabul edilebilir. Ancak, yine de altn nian halkas takanlar varsa bunlara haram ileyenler ya da bile bile hadise aykr davrananlar gzyle baklmamas herhalde daha doru olur. te yandan altn ve ipein lem (nian ve rozet) olarak kullanlmasnn bata Hanefler olmak zere bir ksm fakihlerce ciz grldn de burada hatrlamak gerekir. f) Altn Ssleme Hanef ekolnde, mescidi sslemek, ona sayg gsterme anlamnda deerlendirildii iin, mescidlerin altn suyu, ahap vb. eylerle tezyin edilmesinde bir saknca grlmemi; fakat parann bu tr eyler iin deil, fakirler yararna harcanmas daha faziletli grlmtr. Nitekim, Mescid-i Harma nakledilen mallar grdnde mer b. Abdlazz, Miskinler ve fakirler direklerden daha muhta diyerek, o mallarn fakirler iin sarfedilmesinin Mescid-i Harm iin sarfedilmesinden daha faziletli olduuna dikkat ekmitir. Hanefler, mescid iin yaplacak sslemenin, mescide ait paradan yaplmamas gerektiine iaret etmiler, hatta mescidin ilerine bakan kiinin (kayyim) mescidin parasndan ssleme iin harcamas halinde, bir gre gre bu paray tazmin edecei ileri srlmtr. slmn lks, israf ve gsteriin nlenmesi, toplumda sosyal adaletin ve barn kurulmas ve harcamalarda bu gayeye ncelik verilmesi ynndeki genel ilkesi, altn ve gm ev eyasnn kullanmyla ilgili zel yasa gz nnde bulundurulursa, zelde altn sslemeler, genelde yksek maliyetler ieren ihtiaml ve lks harcamalar konusunda dinin tavsiyesini, slm bilginlerinin tavrn kestirmek zor olmaz. te yandan teori byle olsa bile, s-

90

LMHAL

lm lkelerinin dnyada toplam ekonomik gelir ve gelime ynyle bir hayli gerilerde olduu, buna karlk servet dalm, tketim ve yaam standard ynyle fertler arasnda uurumlarn bulunduu da ac bir gerektir. Byle olunca mslmanlarn, slmn altn ve gmn kullanmna getirdii snrlamalarda simgeleen tavr ve gayesini iyi anlad ve bunu hayata geirdii sylenemez. Bu konuda fertlerin dindarlna ve her trl arlktan ve gsteriten uzak kalma kararll gstermesine ihtiya bulunduu gibi toplumsal saduyunun oluturulmas ve bu ynde yasal dzenlemelere gidilmesi de byk nem tamaktadr. E) Sa Sakal ve Byk slmn inan, ahlk, ibadet ve mumelt alannda getirdii hkmler, ngrd kural ve tavsiyeler mslmanlarca teden beri bir btn olarak alglanmakta, gnlk ve sosyal hayatla ilgili ekil ve muhteva bile ou defa bu btnn bir paras olarak mtalaa edilmektedir. te yandan Kuran yetlerinin ve risleti boyunca Hz. Peygamberin sklkla zerinde durduu konulardan birisi de, mslmanlarn fert ve toplum olarak belli bir kimlik kazanmalar, kendi ahsiyetlerini korumalar ve kendilerine gven duymalar olmutur. nk bu, mslmanlarn btnlemesi, belli bir siyasal organizasyona gidip devlet kurmas ve millet olmas kadar, kendi inan ve ibadetlerini, deer ve zelliklerini korumalar asndan da nemlidir. Bu itibarla Kuran, mslmanlara srarla birlik ve btnlk iinde olmalarn, mrik ve gayri mslimleri dost edinmemelerini, onlarla gayri slm bir kltrn etkisi altnda kalmay kanlmaz klacak ekilde sk bir ilikiye girmemelerini tavsiye ederken Hz. Peygamber de mslmanlar, itikad ve ahlk alanda olduu gibi klk ve kyafet, ekil ve merasim ynnden de mriklere, gayri mslimlere benzememeye davet ve tevik etmitir. Bunlar, evredeki kltr ve medeniyetlerle, din ve kavimlerle i ie yaayan o dnem mslmanlarna ayr bir kimlik ve zellik kazandrp, onlarn kendi ierisinde btnlemelerini salamaya ynelik nlemlerdir. Daha nce getii zere Hz. Peygamber, Ehl-i kitabn yallarnn salarn boyamadndan bahisle mslmanlarn onlara muhalefet edip salarn boyamalarn tavsiye etmi, yine mrik ve Mecslere muhalefet iin byklarn ksaltp sakallarn uzatmalarn emir ve tavsiye etmitir. Mesel Reslullahn, Bynz ksaltnz, sakalnz uzatnz (Buhr, Libs, 64),
Byklarnz krpnz, sakallar uzatnz. Mecslere muhalefet ediniz (Mslim, Tahret, 16), Mriklere muhalefet ediniz, sakallar oaltnz, byklar kesiniz (Mslim, Tahret, 16), Byndan almayan bizden deildir

HARAMLAR VE HELLLER

91

gibi hadisleri (bk. Buhr, Libs, 63-65; Tirmiz, Edeb, 6) hemen hemen btn sahih hadis kitaplarnda yer almakta olup temelde bu gayeye mtuftur. Bu ve benzeri hadisleri, Hz. Peygamberin ve ashabnn ekil ve tatbikatn esas alan sonraki dnem slm bilginleri, sakal brakmann ve by kesmenin din karakterde bir emir ve slmn iar olup olmad, sakal kesmenin de haram ve gnah olup olmad konusunda farkl grlere sahip olmulardr. zetle ifade etmek gerekirse fakihlerin ounluu sakal tra etmenin haram olduu grndedir. filerden Gazzl, Rfi, Nevev, Mliklerden Kad yz gibi bilginler ise sakal tra etmenin haram deil mekruh olduunu sylemitir. Eb Dvdun hadislerini erheden Hattb, Hz. Peygamberin on eyin ftrattan olduunu bildirip bunlar arasnda sakal brakmay da sayan hadisinin erhinde limlerin ounun buradaki ftrat snnet mnasnda aldn kaydeder. Devamnda da bu hasletlerin, bu arada sakal brakmann, bizim uymamz ve yaatmamz gereken Hz. Peygamberin snnetlerinden olduunu ifade eder (Melims-snen, I, 44). Buradaki snnet tabiriyle de teklif hkmler arasnda yer alan snnetin deil de det ve davran biimi anlamyla snnetin kastedilmi olmas gerekir. Sakal tra etmenin haram olduunu syleyen bilginler, yukarda zikredilen hadislerdeki emirleri balayc din bir emir olarak alm, Hz. Peygamber ve sahbenin fiil uygulamasn da byle yorumlamlardr; ilve olarak Kuranda Hz. Peygambere uymay emreden yetlerin her konuda olduu gibi sakal brakma konusunda da ona ittiby kapsad, sakaln mslmann iar olduu kanaatindedirler; ayrca sakal tra etmenin kadnlara benzemek ve Allahn yaratt ekil ve sureti bozmak olduunu, bu yndeki yasan sakal tra etmeye de mil olduunu belirtirler. Bya gelince, hadislerde byklarn ksaltlmas, krplmas veya tra edilmesi emirleri vardr. Sahbeden byn ksaltanlar da, tra edenler de mevcuttur. limler, byn derince krklmasn, st dudan gzkecek ekilde alttan alnmasn tavsiye ederler. phesiz ki byn bu ekilde kesilip tra edilmesi, salk ve temizlik asndan da nemlidir. Hz. Peygamberin genelde salarn omuzlarna dklecek ekilde brakt, bazan da san ksaltt veya kaztt bilinmekle birlikte klasik dnem slm bilginleri sakal konusunda gsterdikleri yaklam bu konuda srdrmemiler, Resl-i Ekremin sa eklini rf karakterde bir davran ve kiisel bir tercih olarak grmlerdir. Bunun iin de fkh literatrnde, btn ms-

92

LMHAL

lmanlarn Hz. Peygambere tbi olarak salarn uzatmas ve bunun din ierikli bir grev saylmas ynnde gl bir vurguya rastlanmaz. Ancak baz muasr limler, sakal ve byk konusundaki snneti, Hz. Peygamberin dier giyim kuam ekli gibi tabii ve rf snnet olarak tanmlamakta ve bunun bir det meselesi olduunu, din bir karakter tamadn belirtmektedirler. a, sakal ve byk konusunda sahih hadis kitaplarnda yer alan rivayetleri ve fakihlerin bu hadisler etrafnda rettii yorumlar sosyal zeminden, kltrel arka plandan ve gelenekten ayrarak anlamak neredeyse imknszdr. Hz. Peygamberin bir snnetinin terkinin niin mekruh deil de haram olarak nitelendirildii ancak yle bir yaklamla iyi anlalabilir. ncelikle ifade etmek gerekirse, dinde haram istisna ve rz bir hkm olup ancak ak ve kat delille sabit olur. slm limlerinin haram kelimesini ou zaman sakncal, doru deil, mekruh gibi anlamlarda da kullandklar, mslman toplumlarda yaygn eitim ve ynlendirmenin salanmasnda ve kamuoyu oluturulmasnda din kavramlarn sklkla, hatta lszce kullanld da bilinmektedir. Byle olunca, fkhlarn lafz yorum kurallarna dayanarak sakal tra etmeye veya by uzatmaya teknik ve metodolojik anlamda haram demelerini ihtiyatla karlamak, hadislerde geen ifadeleri bir davrann tevik edilmesi veya nlenmesi ynnde gl vurgular olarak anlamak gerekir. te yandan, slmn ekil ve suretten ziyade mna ve muhtevaya nem verdii, ekli de bu mnay koruduu srece gzettii ikrdr. Ayrca mslmanlarn her devirde kimlik ve izzet sahibi olmas, gayri mslimlere kar onurlu ve kendine gvenli olmas, kendi kltr, rf ve geleneklerini yaatmalar, mslman toplumlarn birlik ve btnl, d etkilere kar direnci asndan fevkalde nemlidir. Sakal ve byktan, giyim ve kuamdan, elence ve sanattan, ehirleme ve ev dzenine kadar mslmanlarn ayr bir slp ve geleneinin olmas, onlara bu sosyal ahsiyeti kazandrabilecek olumlu unsurlardr. Bu itibarla, sakal ve by da, risletin gerei din bir snnet ve almet olarak vcip-haram izgisine oturtmak yerine, yukarda sz konusu edilen amac gerekletirmede olumlu katks olabilecek rf ve kltrel bir unsur olarak deerlendirmek ve bu konuda daha msamahal dnmek mmkndr. Sakal ve byk konusunun mslmanlar arasnda bir ihtilf ve itham konusu olmas, slm kardeliini ve mminlerin birlik ve dayanmasn zedeler. Hz. Peygamberin snneti olduu iin sakal brakan kiiye sayg gs-

HARAMLAR VE HELLLER

93

termek ve bu hareketinin vg ve ecre lyk bir davran olduunu kabullenmek ne kadar gerekli ise, bu konuda farkl dnen, daha esnek ve hogrl davranan kimselere de saygl olmak o kadar elzemdir. Aksi takdirde, ekil zerindeki tartmalar, mslmanlarn dinin z ve ierii, temel ilke ve gayeleri zerinde younlamasn nleyen, dikkatlerini datan ve bir bakma hedef saptrmas yapan bir zellik tam olacaktr. F) Kolonya ve Alkoll Madde Kullanm Kolonya, gnmzde bilhassa gzel koku ve temizlik gibi amalarla yaygn bir kullanma sahip alkol ihtiva eden sv bir madde olup genelde patates, kam, msr gibi maliyeti dk ham maddelerden veya dier sentetik yollarla retilmekte ve ierisindeki alkol oran ayarlanabilmektedir. XVII. yzyldan itibaren Avrupada kullanlmaya balayan ve bugn yaygnlap genileyerek byk bir sanayi oluturan kolonya ve bu kapsama giren parfm, deodorant, sprey vb.nin din hkmyle ilgili tartmann sebebi ise, bu maddelerin az veya ok alkol ihtiva etmekte oluudur. Daha nce temas edildii zere, slm dini sarholuk veren nesnelerin bu maksatla (sarho olma) kullanlmalarn kesin olarak yasaklamtr. Mskirat kelimesiyle ifade edilen sarholuk veren nesnelerin bazlarnda ihtilflar var ise de arap ve ondan mml olan ikilerin iilmesinin haram olduunda ittifak vardr. Bunlarn dnda kalanlarn sarho olmak maksadyla iilmesinin haram olduu da ittifakla sabittir. slm hukukularnn ounluuna gre, ne maksatla olursa olsun sarho edici ikilerin aznn da, ounun da iilmesi haramdr. Byle olunca, ierisinde alkol bulunan kolonyann ve benzeri maddelerin sarho olmak maksadyla iki olarak kullanlmasnn haram olduu ve slm dininin sarho edici ikilerle ilgili genel yasann ierisine girdii aktr. Kolonyann iilmesi dnda temizlik, serinleme, gzel koku gibi deiik amalarla kullanlmas hususunda ise farkl grler vardr. Bu farkl grlerin kayna ise, sarho edici zellik tayan ikilerin bizzat kendilerinin necis olup olmad tartmasdr. Bu husustaki grler ylece zetlenebilir: Baz fakihler kar grte olmakla birlikte slm bilginlerinin byk ounluuna gre arap necistir; namazn shhatine engeldir. arap dnda kalan ve iildii zaman az veya ou sarholuk veren eylerin necis olduuna dair bir delil yoktur. Eb Hanfe ve Eb Ysufun anlaylarna gre

94

LMHAL

bunlar necis deildir; sarholuk iin iilmeleri haramdr, fakat elbiseye veya namaz yerine dklmeleri halinde namazn geerliliini etkilemez. amzn byk bilginlerinden Muhammed Hamdi Yazr bu hususu yle ifade ediyor: Mesel; zerine arap, ampanya ve arak, konyak dklm olanlar herhalde ykamadka namaz klamazlar. Lkin, zm arabndan mml olmayan ispirto, bira ve sir mskirat iilemezse de elbiseye veya bedene srlmesi de namaza mni olur diye iddia edilemez (Hak Dini Kuran Dili, I, 762-763). Yukarda zetlenen bilgilerden anlald gibi arap dndaki alkoll ikiler bizzat necis olmayp, iilmeleri haramdr. Fakat elbiseye veya namaz yerine dklmeleri namazn shhatine mni deildir. Kolonya da bu hkmn ierisine girer. memek kaydyla deiik amalar iin kullanlmasnda Hanef mezhebine gre bir saknca yoktur. Fakat kolonyay da necis erevesinde mtalaa eden fi mezhebine gre hem iilmesi hem de kullanlmas haramdr. zetle ifade etmek gerekirse, gnmzde genelde temizlik, hijyen ve gzel koku amacyla kullanlan ve alkol ihtiva eden kolonyay er bir hkm olan necis kavramnn kapsamna dahil edip kullanmn haram saymak, vcuda ve elbiseye dkldnde namazn geerliliine engel olacan sylemek, bu konudaki mevcut hkm ve yasaklarn genel hareket noktas ve amac gz nnde tutulursa, isabetli gzkmemektedir. Kolonyay yukarda sz edilen amalarla kullanmann, alkoll ikilerin tketimini tevik ettii, kolaylatrd veya buna vesile olduu da sylenemez. Dinde asl yasaklanan, arabn, alkoln, uyuturucu maddelerin sarholuk ve keyif amacyla kullanlmas olup bu yasa ihlle vasta ve yardmc olabilecek yol ve durumlar da, arada sebep-sonu mnasebeti kurulabildii srece mezkr yasan ikinci derecede kapsam iinde dnlmelidir.

VI. SANAT, SPOR ve ELENCE nsann yaratlna uygunluk iddiasnda olan slmn temel kaynaklarn tekil eden Kuran ve Snnette, gelien ve deien toplumsal artlarn ve ihtiyalarn ortaya karaca meselelere tek tek zm getirilmemi, bunun yerine genel ve evrensel ilkeler sunulmu ve insann ruh ve madd ihtiyalar bu temel ilkeler nda zmlenmeye allmtr. slm, ftr bir din olduu iin, insann ftratnn gerei olan ihtiyalarn grmezden gel-

HARAMLAR VE HELLLER

95

memi, insann ruh ve beden tatminine nem vermitir. Bu itibarla insann, yiyip-ime, cinsel iliki vb. madd istek ve ihtiyalar gibi mnev istek ve ihtiyalarn karlamas da mubah ve bazan zorunludur. Ayn ekilde slm, insann madd yaratlnda zaruret olmadka bir deiiklik yaplmasn, orijinal yapsnn bozulmasn iddetle yasaklad gibi, tabii yeteneklerinin krletilmesini ve yok saylmasn da istememi, fakat gerek madd gerekse ruh olsun, btn ihtiya ve arzularn tatmininde itidalin korunmasn ve getirilen genel llere uyulmasn tavsiye etmitir. A) Sanat a) Kavramsal ereve Sanatn anlam kadar deeri de teden beri tartlmtr. Basit anlatmla, ihtiyalar karsnda bilgi ve dnceyi i ile birletirerek faydasz veya ntr eyleri faydal hale getirme faaliyeti olarak tanmlanan sanat, bu tanmn ieriine gre, madd ihtiyalara karlk olan sanatlar (zenaat), mnev ihtiyalara karlk olan sanatlar (estetik) olmak zere ikiye ayrlr. Birinci grupta yer alan sanatlar insan vcudunun rahatn salamaya, daha dorusu insann madd ihtiyalarnn kolay karlanmasna yarayan sanatlar olup, bunlara sadece sanat veya zenaat denilir. nsanlarn mnev ve estetik (bed) ihtiyalarna karlk olan sanatlar ise mimarlk, heykeltralk, resim, dans, msiki ve iirdir. nsanda estetik heyecan uyandran bu tr sanat dal ve eserleri gzel sanatlar adn alr. Bu tanm ve blmleme, sanatn kaynann ihtiya olduunu savunanlara gredir. Sanat ile zenaatn ayr ayr dnlmesinin mmkn olup olmad tartmas bir yana, sanatn kayna tartmas hl tam anlamyla akla kavumu deildir. Din bilginlerinin ve filozoflarn sanata bak teden beri birbirinden farkl olagelmi, sanat olayn deerlendirirken lehte ve aleyhte birok gr ileri srlmtr. Sanatn ne olduu, ne ie yarad, bir ihtiyatan m kaynakland yoksa ruh, mnev ve entelektel bir tatmin arac m olduu sorusu hl doyurucu cevabna kavuamamtr. Kimileri sanat, hayatn tekdzeliinden, skclndan, yaanlan adaletsizlikten, hatta kimi zaman gereklerden bir ka olarak yorumlamlar ve onu insann hlet-i rhiyesini, dorudan ifade edemedii dnce ve duygularn ifade edi yolu olarak grmlerdir. Sanat ahlkszlkla eitleyen, ikisini ayn grenler olduu gibi, deiik mlhazalarla devletin de zaman zaman sanat kontrol altnda tutma ve sansr etme ihtiyacn duyduu grlmektedir. Lehinde ve aleyhinde ok ey sylenen Sanat nedir? sorusuna Sanat sanattr cevabn verenler ise, sanata ilikin soru ve

96

LMHAL

sorunlarn zmszln veya henz bu hususta doyurucu cevaplarnn olmad izlenimini veren bu cevaplaryla, bir bakma sorudan kamlardr. Birok konuda olduu gibi, sanat hakknda da srf sanat olmas ynyle olumlu ya da olumsuz bir deer yargsna varmak doru deildir. Sanat gerek fert gerekse toplum vicdannda brakaca etki ile yol aaca olumlu veya olumsuz sonularla birlikte deerlendirmek belki mmkn olabilir. Fakat, bir sanat eserinin veya estetik objesinin, uyandraca etki ve izlenimlerin kiiden kiiye deimesi, yani baz kiilerin i dnyasnda olumlu, bir baka kiide tam tersi etki ve izlenimler uyandrmas mmkndr. O halde sanatn, tek tek kiilerde uyandraca etki ve izlenimle deerlendirilmesi objektif ve genel geer olmayacaktr. Bu konuda, ak ve snrlar belirli ve nisbeten objektif llerden hareket edilecek olursa, bir toplumun inan ve ahlk ilkelerine aykr olmayan, onlarla atmayan sanat eserinin o toplum asndan olumlu saylmas mmkn olur. Bu yaklam tarznn sanatn evrensel dil olmas zelliini ikinci plana ittii ileri srlebilir. Bununla birlikte unutmamak gerekir ki, sanat nce milldir, sonra evrenseldir. Her sanat eserinin, onu meydana getiren sanatkrn hayata baknn izlerini tayaca aktr ve bu zaten doaldr. O halde sanat hakknda mutlak olarak iyidir ya da ktdr denilemez. Yalnzca sanatn tr ve vcuda getirilen sanat eseri hakknda bir yargya varlabilir. Mslman bilginlerin sanat hakkndaki yaklamlarnn da genel izgileri bakmndan bu bak asna uygun olduu sylenebilir. Bir kere slmn Peygamberi, sanat ve elenceye sava am deildir. Aksine, Hz. Peygamber bunun mer ller dahilinde yaplmasn tavsiye etmitir. Allah gzeldir, gzeli sever diye hemen her hususa tatbik imkn bulunan bir l getiren bir kimsenin sanata ve estetik gzellie kar olmas veya bgne kalmas dnlemez. yleyse slm adan getirilebilecek l u olmaldr: Sanat ile inan-ahlk prensipleri arasndaki denge korunduu, dinin temel ilkeleri, inan ve ahlk esaslar ihll edilmedii srece sanat merdur. Hatta, sanatn evrensel bir dil olduu da dnlrse, evrensel insan deerlerin ve ahlk prensiplerinin anlatlmasna hizmet etmeyi hedefleyen ve tevhid inancna ters dmeyen sanat tevik edilmeli ve zendirilmelidir. Dini anlamada ve anlatmada sembollerin nemli bir yeri olduu da gz nne alnrsa, sanatn bu amaca hizmet edecek bir espriyle ele alnmas mmkn olabilir. Tabii ki bu dncenin, Sanat sanattr, Sanat sanat iindir diyenler, ya da Sanatn ahlk ve mesaj olamaz, Sanatn sanat olutan baka bir ey anlatmas beklenemez diyenlerce kabul edilmemesi de olduka doaldr.

HARAMLAR VE HELLLER

97

Sanata, Tolstoyun da iddia ettii gibi, ortak insan deerleri ve herkesin Tanrdan geldiini yayma gibi bir grev yklenirse, herkese kolay anlalr bir dil olan sanat ahlk forml ve tlerin ciz kald noktalarda bir ahlk arac olabilir. Sanat nereden domutur? Sanatn insann bir ihtiyacn karlamak gibi bir ilevi var mdr? gibi sorularn uzlalabilir bir cevaba kavuturulabilmesi elbette kolay deildir. Ancak zenaat ile sanat arasnda eer bir iliki kurulabiliyorsa, baka bir deyile, hi deilse baz sanatlar asndan, zenaat sanatn bir nceki merhalesi olarak kabul edilebilirse, sanatn insann estetik beenisi kadar zenaattan da kaynakland sylenebilir. Sanat, eitli noktalardan bir blmlemeye tbi tutulmu ve bu blmlemelerde yer alan trler zaman ierisinde deiiklik gstermitir. Mesel gzel sanatlar deyince nceleri genelde mimarlk, heykeltralk, resim, mzik ve iir akla gelirken sonralar bunlara daha baka trler de eklenmitir. u var ki snflama ve blmlemeler nasl olursa olsun slmn sanata bak, daima bununla inan ve ahlk prensipleri arasndaki uyum veya uyumsuzlua gre tesbit edilebilir. Bu itibarla, sanatn din adan hkm, kullanm amacna, tarzna, dinin ilke ve hkmlerine aykr olup olmamasna gre farkllk gsterebilecektir. Cins tahrike sebep olan, insanlarn cins duygularn, kadn ve erkein cins cazibesini smr arac olarak kullanan, insanlar ktye, yanla ve irkine ynlendiren, psikolojik bozukluk ve anormallikleri yaygnlatrmaya alan, kavgay ve banazl kkrtan, Allahn birlii ve aknl inancna aykr bulunan davran, ekil ve usullerin sanat ad altnda da yaplsa, dinen doru grlmeyecei aktr. Zaten bu alanda din ile selim akl ve ftrat tam bir uyum ierisindedir. b) Resim ve Heykel Klasik literatrde, resim ve heykel konusunda getirilen hkmler, byk ounlukla sret ve ayn kkten treyen tasvir tabirleri etrafnda cereyan ettii iin biz resim ve heykel konusunu sret kavram zerinde yapacamz zmlemeyle aklamak istiyoruz. Sret, Arapada daha ok ekil, biim, grn ve resim anlamnda kullanlmaktadr. Timsl kelimesi de anlam bakmndan srete yakndr. Sret ile timsal kelimelerini e anlaml grenler bulunduu gibi, baz hadislerde sret kelimesi yer yer timsal kelimesinin e anlamls olarak kullanlmtr. Bununla birlikte genelde dilciler, sreti iki ksmda deerlendirerek, birincisinin glgeli sretler (timsal=heykel), ikincisinin ise resmedilen, izimlenen dier eyler olduunu belirtmilerdir. Mesel Sizi yarattk, sonra tas-

98

LMHAL

vir ettik (el-Arf 7/11) yeti iin getirilen yorumlardan birisi nce ruhlar-

nz yarattk sonra bedenlerinizi ekillendirdik tarzndadr. Baz hadislerde de sret kelimesi, insann d grn ve ekli anlamnda kullanlmtr
(sret kelimesinin bu anlamda kullanld dier hadisler iin bk. bn Mce, Ry, 2; Msned, II, 118). Sret tabirinin, ruh sahibi veya ruhsuz btn

eyleri iine ald, timsalin ise yalnzca ruh sahibi eylere mahsus olduu da ifade edilmektedir. Buna gre sret kelimesini kendisine bir ekil verilmi ve biimlendirilmi ey (resim ve heykel) anlamnda anlamak daha doru olacaktr. Baz yetlerde (l-i mrn 3/6; el-Arf 7/11; el-Mmin 40/64; etTegabn 64/3), tasvr (savvere) kelimesi ekil ve biim vermek, baz yorumlara gre, biimin dnda baka mnev zelliklerle bezemek anlamnda kullanlmtr. Bu bakmdan, sret kelimesinin fiil masdar olan tasvir kelimesini srf bugn anlald mnada resmetme ya da izim olarak anlamak doru olmayp, hem izim (resim) ve hem de bir maddeye ekil ve biim verme anlamlarn iine alacak bir genilikle anlamak daha uygundur. Ayn ekilde, ayn kkten tremi olan tesvr kelimesi genelde resim mnasnda kullanlmakla birlikte heykel anlamna da gelmektedir. Allahn, Kuranda kendisini biim veren (musavvir) (el-Har 59/24) olarak vasflamas ve bu ifadenin mfessirler tarafndan yaratc mnasnda yorumlanm olmas da yukarda verilen anlam desteklemektedir. Sret kelimesi Kuranda, biri tekil ikisi oul olmak zere yerde gemekte ve genelde insann biim ve ekli olarak yorumlanmaktadr. Kuranda timsl (oulu temsl) kelimesi de iki yerde ve oul olarak temsl eklinde gemektedir. Bu yetlerden birinin anlam yledir: brhim, babasna ve kavmine Nedir bu tapndnz heykeller (temsl)! demiti (el-Enbiy 21/52). Dier yette ise Sleymana timsaller yapldndan bahsedilir (Sebe 34/13). Bu ikinci yette geen timsallerin anlam konu-

sunda getirilen yorumlardan biri, bunlarn, meleklerin, peygamberlerin ve slih kiilerin heykelleri (ya da resimleri; suver) dieri de Sleymann tahtnn ve basamaklarnn zerinde bulunan tavus ve doan gibi kularn sretleri olduu eklindedir. Birok yette yaratt anlamnda yorumlanan savvere fiili gemekte olup, bu hususla resim yapma arasnda dorudan bir iliki kurmak pek mmkn gzkmemektedir. Bununla beraber baz hadislerde, insan grnmnn resmini izenler Allahn taklitisi (tanrlk zentisi iinde olanlar) olarak telakki edilip bu yzden cezaya mruz kalacaklar ifade edildiinden, slmdaki resim yasann Kurn- Kermden kaynaklandn dnenler olmutur. Fakat bu husus aslnda, resim yasan Kurana dayandrmak iin pek yeterli grn-

HARAMLAR VE HELLLER

99

memektedir. Zira bu anlay hadisin vrit olduu dnemin artlarndan soyutlanarak genelletirilmeye allrsa, bugn teknolojide kullanlmaya balayan ve teknik kle diyebileceimiz robotlarn yaplmasnn ve kullanlmasnn da yasak ve haram olduunu sylemek gerekecektir. Bu itibarla resim yasann daha ziyade snnetle konulduunu kabul etmek ve yasaklanma sebebini baka gerekelerle izaha almak daha doru grnmektedir. Sret yasann dayandrld belli bal rivayetler yle sralanabilir: a) Hz. ienin naklettiine gre Hz. Peygamber, evinde zerinde salb (snn armha gerili sahnesini tasvir eden resim) bulunan her eyi krmtr (Buhr, Libs, 90). b) Kyamet gnnde en iddetli azaba mruz kalacak olanlar musavvirlerdir (Buhr, Libs, 89). c) Bu sretleri yapanlara kyamet gnnde Yarattklarnza can verin denilerek azap edilecektir (Buhr, Libs, 89). d) Hz. ieden rivayet edildiine gre, ie bir defasnda zerinde (hayvan) resimleri bulunan bir minder almt. Hz. Peygamber bunu grnce kapnn nnde bekledi ve ieri girmedi. Hz. ie, Resl-i Ekremin yznde honutsuzluk iaretlerini grnce, Y Reslallah! Allahtan ve Allahn Resulnden balanma dilerim. Bir kusur mu iledim? dedi. Hz. Peygamber, zerinde resim bulunan minderi gstererek u minderin burada ii ne? buyurdu. ie Y Reslallah! Onu, kh oturasn, kh yaslanasn diye senin iin satn almtm dedi. Bunun zerine Hz. Peygamber, Bu resimleri
yapanlara kyamet gnnde azap edilir ve onlara Hadi bakalm, yaptnz u sretlere bir de can verin denilir. inde resimler bulunan eve melekler girmez (Buhr, Libs, 95; hadisin erhi iin bk. bn Hacer, Fethul-br, V, 228-229; Kmil Miras, Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, VI, 414).

e) Melekler, ierisinde kpek ve tesvr bulunan eve girmezler (Buhr,

Libs, 88).

f) Melekler, ierisinde sret bulunan eve girmezler; kuma zerindeki desen ve nak mstesna (Buhr, Libs, 92). g) Hz. ie kendi oturduu evin sofasna zerinde timsaller bulunan bir perde ekmiti. Hz. Peygamber seferden dndnde bunu grnce Kyamet gnnde en iddetli azaba arptrlacak olanlar Allahn yaratmasna benzemeye alanlardr buyurdu. ie, sonra bu perdeden bir veya iki yastk yaptklarn sylemitir (Buhr, Libs, 91).

100

LMHAL

h) Hz. ienin, zerinde tasvirler bulunan bir perdesi vard ve bunu odasnn bir tarafna ekmiti. Hz. Peygamber bunu grnce, Hz. ieye
u perdeyi karmdan kaldr; zerindeki tasvirler namazda iken hep bana grnp duruyor demitir (Buhr, Libs, 93).

Gerek Buhrdeki metinde gerekse Nesnin rivayetinde, Hz. Peygamberin sz konusu tasvirler yznden namaz yeniden kldna dair bir kayt bulunmad iin evde sret bulunmasnn yalnzca mekruh olduu, namazn shhatine bir zarar vermedii sylenmitir. Bu hadisten ilk bakta anlalan husus, zerinde resim bulunan perdenin srf namazdaki huu bozduu iin ho karlanmaddr. ) Hz. ienin, zerinde ku resmi (timsal) bulunan bir perdesi vard ve eve girenin ilk nce grecei bir yere aslmt. Hz. Peygamber bunu grnce, ie, u perdenin yerini deitir. Eve girip hemen onu grnce dnyay hatrlyorum demitir (Mslim, Libs, 88). j) Hz. ienin bebek ve kanatl at ekillerinde oyuncaklarnn bulunduu, Hz. Peygamberin bunlar grd ve tebessmle karlad rivayet edilir (Eb Dvd, Edeb, 62). k) Rivayet edildiine gre, bn Abbasa bir tasvirci mracaat ederek, Ben, u grdn tasvirleri yaparak (resim izerek) geinirim. Bu hususta bana fetva ver! dedi. bn Abbas, adamn kendine iyice yaklamasn istedikten sonra elini adamn ba zerine koyarak Bak ben imdi sana Reslullahtan duyduum bir hadisi haber vereceim. Hz. Peygamber, Her
resim yapan (musavvir) cehennemdedir ve Allah, yapt resime ruh fleyinceye kadar bu adama azap eder. Ruh flemesi de zaten mmkn deildir buyurdu. Adam bu szler zerine dehete kaplnca bn Abbas devamla,

Eer sen sanatna devam etmek mecburiyetinde isen aac ve ruh tamayan eyleri resimle (Buhr, By, 104; Mslim, Libs, 99). bn Abbasn bu fetvasnn delili olarak Eb Hreyrenin u rivayeti gsterilmektedir: Bir keresinde Cibrl Hz. Peygamberin yanna girmek iin ondan izin istemiti. Reslullah izin verdii halde Cibrl ieri girmemi ve yle demitir: erisinde birtakm at ve insan timsallerinin bulunduu perde asl olan bir eve ben nasl girerim? Bu resimlerin ya balarn koparmal veya bu perdeyi yere sermelisiniz. Biz melekler iinde timsal olan eve girmeyiz (Tahv, Menil-sr, IV, 287). Byk bir muhaddis ve Hanef fakihlerinin ileri gelenlerinden olan Tahv bu hadisi naklettikten sonra u yorumu yapmtr: Bu hadisin zhi-

HARAMLAR VE HELLLER

101

rinden, ba koparlm ruh sahibi canlnn timsalinin mubah olduu anlalmaktadr. Buna gre, bu hadis ruh sahibi olmayan eylerin tasvirinin mubah olduuna ve grnm itibariyle ruh tamas mmkn olmayan canllarn yasak kapsamndan ktna dellet etmektedir (Tahv, Menilsr, IV, 287). Mlik fakihlerden bnl-Arab, sret yasa ile ilgili btn rivayetlerden hareketle, bu konudaki hkm yle zetlemektedir: Eer yaplan sretler heykel trnde (ecsd) ise bunun haram olduunda icm vardr. Ancak, kumata bir desen ve nak eklinde (rakm) ise bu hususta drt gr bulunmaktadr. Bu grlerden birincisine gre, hadiste geen kuma zerindeki nak mstesna kaydndan hareketle kuma zerindeki resim, desen ve nak cizdir. kinci gr ilgili dier hadislerin genel muhtevasndan hareketle yasaktr. Resime bir kayt getiren nc gre gre ise, eer resim, ekil ve grnm itibariyle kesintisiz ve kendi bana durabilecek biimde ise yasaktr. ayet, bu resmin btnl bozulursa cizdir. Dier gre gre ise resim, duvara veya yksek bir yere aslrsa yasak, yere sermede olduu gibi, nem verilmeksizin kullanlacak eya zerinde bulunuyorsa cizdir (bnl-Arab, rizatl-ahvez, VII, 253). fi fakihlerden Nevev ise, tasvir iinin hkmne ilikin olarak, hadislerde sz konusu edilen ar tehditlerden ve Allahn yaratmasna benzemeye alma anlam tadndan hareketle, ne ile yapldna ve ne zerinde olduuna (kuma, yayg, para, kap, duvar vb.) baklmakszn, canl (insan ve hayvan) sretini tasvir etmenin haram ve byk gnahlardan olduunu sylemi; aa, da, deve semeri gibi eyleri tasvir etmenin ise haram olmadn belirtmitir. zerinde canl sretleri bulunan eyleri kullanmann hkmnn ise, bu eyann nerede ve nasl kullanlacana bal olduunu ifade etmi ve bu sretlerin, -duvara aslmas ve giyilen bir elbisede olmas gibi- nemsenmemi saylamayacak bir konumda kullanlmasnn haram olduunu; yere serilip inenen bir yayg veya minder zerinde bulunmasnn ise, -rahmet meleklerinin ieri girmesine engel tekil edip etmeyecei tartlmakla birlikte- haram olmadn sylemitir. Nevev devamla zikredilen bu hkmn hem glgeli hem de glgesiz sretler iin geerli olduunu sylemitir. Nevevnin zikrettiine gre, baz Selef bilginleri hadislerde sz konusu edilen yasan yalnzca glgeli sretler iin geerli olduunu, glgesiz sretleri yapmada bir saknca bulunmadn ileri srmlerdir (Nevev, erhu Sahhi Mslim, XIV, 81-82).

102

LMHAL

Bilginler, insan ve hayvan gibi canllar dndaki varlklarn resimlerinin yaplmasnn, bundan kazan elde edilmesinin ciz olduunu sylerken, birok hadiste kyamet gn musavvirlere sylenecei belirtilen Hadi bakalm, yarattklarnza bir de can verin ifadesinden ve bn Abbasn yukarda zikredilen fetvasndan hareket etmilerdir. u kadar var ki, bu konudaki deliller dikkatle incelendiinde, hadislerde geen iddetli tehditlerin, tapnmak iin veya yaratma hususunda Allah ile boy lme kastyla resim ya da heykel yapanlara ilikin olduu sonucuna ulamak mmkndr. Zira bu amala yaplmayan msum resimler iin bu tehditler olduka ardr. Nitekim, konuya ilikin hadislerin kronolojisi de tehditlerin gitgide azaldn gstermektedir. Bilginlerin ounluu ocuk oyuncaklarnn yasak kapsam dnda kaldn ifade etmilerdir. te yandan limler, Hz. Sleymann dininde, timsal (heykel veya resim) yapmnn serbest olmasyla slmda sretin yasaklanm olmas arasn telif iin Sleymann dininde bunun yasaklanmadna, hatta buna izin verildiine iaret etmilerdir. Mesel Zemaher, sret ve timsal yapmnn zulm ve zina gibi aklen irkin olmadn ve hkmnn eriatlara gre deiebileceini belirtmitir. slmda sretin yasaklanmasnn gerekesi olarak, Hz. Peygamberin,
Allah, sret yapanlara, yaptklar sretlere ruh fleyinceye kadar azap edecektir. Ruh flemeleri de zaten mmkn deildir ve Kyamet gnnde en iddetli azaba arptrlacak olanlar Allahn yaratmasna -yarattklarna- benzemeye alanlardr gibi hadislerden hareketle, yaratma hususunda Al-

laha benzemeye alma hususu gsterilmitir. Bu gerekelendirme yanl olmamakla birlikte yle grnyor ki, sret yasann asl illeti, bnlArabnin de isabetle belirttii gibi udur: Chiliye Araplarnn putlara tapma detleri vard ve bu putlar kendi elleriyle tasvir edip sonra bunlara tapyorlard. slmiyet, puta tapmaya vesile olan eyleri kaldrmak suretiyle tevhid sisteminin korunmasnda titizlik gstermitir (bnl-Arab, Ahkml-Kurn, IV, 1599-1602). Buna o dnemde han hristiyanlarn hayatndaki konumunu da eklemek gerekir. Bu itibarla, resim ve timsal hakknda vrit olan yasaklamann ana sebebinin, bunlara tapnma endiesi olduu sylenebilir. slm dini, tevhid dinidir. Araplar, kendi elleriyle izdikleri ve ekillendirdikleri resimlere ve putlara tapyorlard. Hz. Peygamber, Araplar yeniden eski alkanlklarna dner endiesiyle, bu alkanlklar hatrlatan resimleri ve sretleri de yasaklamay uygun bulmutur. Nitekim, benzer bir uygulamaya,

HARAMLAR VE HELLLER

103

arabn kesinlikle yasaklanmasndan sonra rastlanr. Reslullah normalde kullanlmalarnda bir saknca olmad halde, arap yasandan sonra Araplarn ierisine arap koyduklar dbb ve nakr gibi zel isimlerle anlan arap kaplarnn kullanlmasn da yasaklamt. Hz. Peygamber bu metotla Araplara eski alkanlklarn hatrlatacak eyleri de sedd-i zera kabilinden olmak zere yasaklamtr. Resim ve timsal yasann da bu erevede deerlendirilmesi ve bu yolla tevhid inancn her ne suretle olursa olsun irk bulandan arndrma amac gdldnn sylenmesi mmkndr. Baz bilginlerin, resim hakknda iddetli tehdit ieren yasaklamalarn slmn ilk dnemlerinde olduu, sonra bu tehdidin gitgide hafifledii eklindeki aklamalar da, yasak sebebinin biraz nce bahsedilen endie olduu hususunu desteklemektedir. Sonu olarak sylemek gerekirse, bilginler aa, da, ta gibi manzara resimlerinin izilmesinin ve kullanlmasnn, ayn ekilde insan bedenini tam olarak yanstmayan sretin mubah olduunu ifade etmilerdir. Nevev gibi bir ksm limlerin, zerinde canl resmi bulunan kumalarn, yayg, sofra bezi gibi amalarla kullanlabilecei, Tb gibi dier bazlarnn ise, bunlarn mutlak surette mubah olduu eklindeki aklamalar gz nne alnnca; artk gnmzde resim yapmann ve resimli eya kullanmann, tevhid inancna aykr bir sonuca gtrme durumu veya endiesi olmad srece, ilk dnemler hakkndaki yasan kapsamna girmediinin ve dolaysyla haram olmadnn ifade edilmesiyle yeni bir ey sylenilmi olmayacaktr. zerinde Resim ve Sret Bulunan Eyay Kullanmak. Hanefler, zerinde insan veya hayvan resmi bulunan yayg zerinde namaz klmada bir saknca olmadn belirtmilerdir. nk, resimli yaygnn ayaklar altna alnmas, resimlere deer vermeme anlamndadr. Ancak, resime ibadet etmeye benzeyecei iin yaygdaki resimler zerine secde edilmemesi tavsiye edilmitir. Yine bu resimler (sret veya tesvr), ba hizasndan daha yukarda, kiinin hizasnda ve nnde asl olarak bulunurken namaz klmann mekruh olduu sylenmitir. Resimler, kiinin arkasnda veya ayaklar altnda ise, namaz mekruh olmayp, resimlerin evde bulundurulmu olmas mekruhtur. Evde resim bulundurmann mekruh olmasnn gerekesi ise, Cebrilin, Ben ierisinde kpek veya sret bulunan eve girmem szdr. Resimli elbise giymek mekruh grlmekle birlikte, bu elbise iinde klnan namaz sahihtir. Fakat ihtiyaten yeniden klnmas uygundur (Mergnn, el-Hidye, I, 362-364). Hanbeller de zerinde canl resimleri

104

LMHAL

bulunan elbise giymenin haram olmayp mekruh olduunu belirtmilerdir (bn Kudme, el-Mugn, I, 590). lk bakta dikkati ekmeyecek derecede kk olan resimlerin bulundurulmasnda ve kullanlmasnda da bir saknca yoktur. Nitekim, Eb Msnn zerinde iki sivrisinek resmi bulunan bir yz olduu, bn Abbasn da kk resimlerle donatlm bir kanunu (ocak benzeri bir ey) olduu nakledilmektedir. Abdrrezzk, bn Abbasn, ierisinde sret bulunan kilisede namaz klmay kerih grdn, Hz. mer ama gittiinde hristiyanlarn ileri gelenlerinden birinin mer iin yemek hazrlatp davet ettiini, merin de, Biz sizin kiliselerinize girmeyiz; nk oralarda sretler vardr diyerek bu daveti geri evirdiini nakletmektedir. Rvi, Hz. merin sret szyle timsali kastettiini belirtmitir (Buhr, Salt, 54). Resimli Eyann Alm Satm. Bilginlerin ounluu, Hz. ienin satn ald resimli minderi Hz. Peygamberin iade ettirmeyerek, eklini ve konumunu deitirmek suretiyle baka bir amala kullanlmasna izin vermesinden hareketle, resimli eyann satmnn ciz olduunu sylemilerdir. Zhir mezhebinin nl fakihi bn Hazm, ocuk oyuncaklar dnda btn sretlerin satmnn haram olduunu ifade etmektedir (bn Hazm, elMuhall, IX, 25). Ancak bn Hazmn resimli kuman satmn ciz grd hatrlanrsa, burada sretten maksadn heykel tr eyler olduu sylenebilir. Sonu olarak ifade etmek gerekirse, slm ncesi dnem Araplar da tek yaratc olan Allaha inanmakla birlikte Ona, araya vastalar koyarak ulaabileceklerini dnyor, bunun iin de ou insan sretindeki eitli resim ve heykelleri (put) arac-tanr kabul ediyorlard. Balangta insann estetik duygusunun, yaratc dnce ve hayal gcnn eseri gibi gzken bu sret ve heykeller soyut tanr kavramna ulamakta zorlanan kiiler iin giderek basit grnm ve yapsndan kp madde tesi gleri temsil etmeye, hatta insann tapnma ihtiyacn karlayacak lde kutsallk tamaya balamtr. slm bu beer yanlgnn ok youn olduu bir dnem ve toplulukta ortaya kt ve Allahtan baka hibir yaratcnn ve mutlak g sahibinin olmad (tevhid) fikrini tebliinin odak noktas yapt iin, haliyle insanlar tevhid akdesinden uzaklatracak, irke bulatracak her trl tehlike karsnda da ok temkinli davranm, titizlik gstermitir. Hz. Peygamberin sret ve timsal konusunda gsterdii hassasiyet de bu yzdendir. Ancak,

HARAMLAR VE HELLLER

105

naslardaki tasvir ile ilgili yasaklayc ve tehditkr ifadelerde slm tebliinin ileri dnemlerine doru azalma grld gibi, mslmanlarn bu ilkel yanlgdan iyice uzaklamas ve bu ynyle irke bulama tehlikesinin azalmasna paralel olarak slm limlerinin de resim ve sretler konusunda daha msamahakr davranmaya baladklar grlmektedir. Heykel konusunda daha kat davranlmas da yine bu anlayn sonucudur. Byle olunca, burada yasaklanan ey, resim ve sretin bizzat kendisi olmayp, bunlarn kiileri irke gtrmesi, kutsallk ve tapnma arac yaplmas durumudur. Zaten dinde haram ve helle konu olan eyin eya (ayn) deil de fiiller (efl) olduu sylenirken de bu ifade edilmek istenir. O halde anlan endie ve tehlikenin mevcudiyeti orannca yasak olu hkmnn varln koruyaca, bunun bulunmayp daha ok bir ihtiyacn, estetik duygunun ifadesi olduu durumlarda ise bu tr faaliyetleri asl hkm olan mubah erevesinde deerlendirmenin uygun olaca sylenebilir. te yandan, resim izme ve heykel yapma baz slm bilginlerince bir bakma Allahn yaratclna zenme, fikr planda da olsa Onun tek yaratcln glgeleme olarak deerlendirilmi ve bu gereke ile doru grlmemitir. Gerekten de ekillendirme yeteneine, keif ve sanat gcne sahip kimselerin bu gc kendilerinden bilip kibir ve gurura kaplmalar ne kadar yanl ise, bu kabiliyeti Allahn lutfu olarak grmek de o kadar isabetli ve gerek olacaktr. Yukarda zikredilen yasaklama gerekesi byle bir aklamaya tbi tutulduunda, gnmzdeki fotorafn, kamera, video ve dier teknik aralarla ekrana, sahneye yanstlan grntlerin klasik literatrdeki tasvir kapsamnda dnlmemesi gerekir. nk bunlar olmayan bir varln hayal gcne dayanarak ekillendirilmesi olmayp aksine, mevcut varlklarn teknik cihazlarla kaydedilip tekrar grntye gelmesidir. Bunlar belki de insan ve dier varlklarn grntlerinin suya, aynaya yansmas grubunda mtalaa edilebilir. Byle olunca, fotoraf ve filimlerde yer alan tema ve grntnn, dinin inan ve ahlk esaslarn ihll etmemesi, cins tahrike, bozgunculuk ve fitneye yol amamas gibi artlar zerinde ncelikle durulmas gerekir. Haliyle bu artlar da, fotoraf ve filmin kendisinin merluundan ok kullanm tarz ve amacyla ilgili olarak getirilebilecek snrlamalardr. c) Mzik slm, gerek inan ve ibadet esaslar, gerekse hukuk ve ahlk ilkeleri itibariyle, fert ve toplum olarak insann yaratlna uygundur. slm, insann yapsna, ftratna uygun bir din olduu iin, ftrat gerei olan ihtiya ve

106

LMHAL

arzularnn karlanmasna ve tatmin edilmesine nem verecei aktr. Bu itibarla, tpk insann yeme ime ve cinsel iliki gibi madd/bedensel ihtiya ve isteklerini karlamasnn mubah hatta baz durumlarda vcip olmas gibi, ruh-mnev, bed-estetik ihtiya ve arzularn karlamas da ayn ekilde mubah olmas gerektir. Mzik genel olarak vokal veya enstrmantal ses ve tonlarn bir araya getirilmesinden oluan bir sanattr. Yunan dilinden Arapaya geen msiki kelimesinin yerini tutacak bir Arapa kelime yoktur. Mesel, Arapadaki gn kelimesi, yalnzca ark sylemeyi, sem kelimesi ise sadece dinlemeyi ifade eder. Bu itibarla, gerek yetlerde gerekse sahih hadislerde dorudan mzii belirtmek zere kullanlm bir ifadeye rastlanmadn sylemek mmkndr. Bundan dolay burada, genel olarak gn, tegann (ark) ve alg aletleri (melh) ile ilgili grlere yer verilecek, daha sonra genel bir deerlendirme yaplacaktr. Gn, slm bilginleri tarafndan ska tartlan ve hakknda lehte ve aleyhte ok ey sylenen konular arasnda yer alr. Gerek lehte gerekse aleyhte olan gruplar grlerini yet ve hadislerle desteklemeye almlardr. Bu konuda genel bir deerlendirme yapmadan nce lehte ve aleyhteki grleri ve gerekelerini vermekte yarar vardr. Eb Hanfe, gny mekruh grm ve gnah saymtr. Sonraki Hanef bilginlerin, Eb Hanfenin mekruh dedii eylerin harama yakn mekruh olarak anlalmas gerektiini ifade ettikleri gz nne alnnca, Eb Hanfenin, gnnn tahrmen mekruh olduu kanaatini tad sylenebilir. Mezhepler arasnda gn ve alg aletleri karsnda en keskin tavr Haneflerinkidir. Hanefler, def, mizmar gibi alg aletlerini dinlemenin haram ve msiyet olduunu aka belirtmilerdir. Hatta baz Hanefler, bu alg aletlerini dinlemenin (sem) fsklk, bundan zevk almann kfr olduunu iddia etmilerdir. Hanbel fakihlerden bnl-Kayyim, Haneflerin bu konudaki dayandklar hadisin Hz. Peygambere nisbetinin sahih olmadn belirtmektedir (Ksn, Bedi, V, 128-129; bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 227). mam Mlik, gnnn hem icrasn, hem dinlenilmesini tasvip etmemitir. Hatta satn alnan bir criyenin arkc (muganniye) olduunun anlalmas durumunda, bunun iadeyi gerektiren bir ayp saylacan belirtmitir. Yine Mlik, kendisine sorulan, Medine ehli ne tr gnya ruhsat veriyor eklindeki soruya bunu, bizde fsklar yapar cevabn vermitir (bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 227). Bununla birlikte, gn konusunda en lml grn Medineli bilginlere ait olduu bilinmektedir.

HARAMLAR VE HELLLER

107

fi, Gn, btla benzeyen mekruh bir elencedir. Bunu ok yapan sefih saylr ve ahitlii reddedilir demitir (Gazzl, hy, II, 267). Sonraki fi bilginlerin byk ounluu ise gnnn haram olduunu belirtmiler ve fiye nisbet edilen gnnn mubahl yolundaki gr doru kabul etmemilerdir. Bunda yaadklar dnemin etkilerini aramak yanl olmaz. fi limlerden rz, hibir gr ayrl zikretmeden haram bir menfaati ieren icre akdinin sahih olmayacan belirtmi ve bunlar arasnda arap tama ile birlikte gn ve mizmar da saymtr (rz, et-Tenbh, s. 123). Ahmed b. Hanbel de kendisine gnnn hkm sorulduunda Gn kalpte nifak yeertir, ben holanmam diye cevap vermitir (bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 229). Aada, gnnn aleyhinde olanlarn dayandklar belli bal yet ve hadisler zikredilerek, bunlarn bu konuda dayanak olmaya elverili olup olmadklar tartlacaktr. 1. Baz insanlar, Allahn yolunu (yetlerini) alay konusu yaparak halk sinsice Allahn yolundan saptrmak iin sz elencesini satn alrlar. Kk drc azap ite bunlar iindir (Lokmn 31/6).

yette geen sz elencesi veya szl elence (lehvel-hads) ifadesinin yorumuyla ilgili olarak mfessirler iki hususa iaret etmilerdir. Birincisi; yette geen lehvel-hads, masal, aslsz szler ve hurafeler anlatmak demektir. yetin nzl sebebi olarak nakledilen u rivayet bu yorumu desteklemektedir. Nadr b. Hris ismindeki biri, Fars memleketlerine ticaret iin gittii srada orada Acem kitaplarn satn alarak Kureylilere anlatr ve Muhammed size d ve Semd kavminin hikyelerini anlatyor. Ben ise Rstemin, Behlln efsanelerini, kisrlarn ve Hre krallarnn hikyelerini anlatyorum der ve insanlar Kuran dinlemekten alkoymaya alrd. te yet bu kii hakknda nzil olmutur. Lehvel-hads iin getirilen ikinci yorum ise gn ve mziktir. Bu yorumun hareket noktas yine ayn ahsn Fars memleketlerinden arkc kadnlar getirmek suretiyle insanlar Hz. Peygamberin etrafndan uzaklatrmaya almasdr. Anlatldna gre, bu kii gzel bir arkc criye satn almt. Birinin mslman olacan duyduu zaman onu alp criyesinin yanna getirir ve criyesine Hadi buna yedir iir, ark syleyip gnln elendir der ve bu suretle onu elendirdikten sonra Grdn ya! Bu, Muhammedin ard namaz ve orutan, onunla birlikte savamaktan daha iyi deil mi? derdi (Hak Dini Kuran Dili, VI, 3838-3839).

108

LMHAL

Rivayetlerin deerlendirilmesi sonucunda ve anlatlmak istenen mesaj asndan birinci yorum daha isabetli gzkmektedir. Hangi rivayet alnrsa alnsn, yette tenkit edilen husus Kurandan uzaklama keyfiyetidir. Bu adan bakldnda, mzik ile gemi kavimlerin hikyelerini okumak arasnda fark yoktur. Daha dorusu Kurandan yz evirmeyi ve uzaklamay sonulayan her ey ayn hkmdedir. Hatta, Gazzlnin de belirttii gibi, insanlar Allahn yolundan saptrmak iin Kuran okumak bile haramdr (Gazzl, hy, II, 282). 2. Siz, alayacak yerde dudak bkerek ve istihza ile glerek bu sze mi (Kurana m) hayret ediyorsunuz! (en-Necm 53/59-61). Nakledildiine gre, bn Abbas yette geen ve dudak bkerek eklinde tercmesi verilen semed lafznn Himyercede gn anlamnda olduunu belirtmitir. Gazzl, bu aklamadan hareketle gnnn yasakland sonucunun karlamayacan, aksi takdirde yette geen ve knanan dier fiillerin de ayn ekilde yasak olmas gerekeceini ifade etmitir. yette geen smidn kelimesi ark syleyenler olarak anlalsa bile, buradan hareketle gnnn haraml sonucu karlamaz. nk, normalde glme haram olmad halde Kuran hafife alarak glme nasl haramsa, ayn ekilde Kuran hafife alan gn (ark) ve iir de haramdr. Nitekim, airlere ancak aztmlar uyar (e-uar 26/224) yetinde kastedilen, kfirlerin airleridir. Yoksa bu yetten hareketle bizzat iirin haraml sonucuna varlamaz (hy, II, 282; kr. bn Kayyim, gsetl-lehfn, I, 258). Mzik kartlarnn dayandklar hadislerin banda mmetim ierisinde gayri mer ilikiyi, ipei, arap ve mezifi hell sayan bir grup olacaktr (Buhr, Eribe, 6) melindeki hadis gelir. Baz limler, hadiste geen mezif kelimesini, btn elence (lehv) aletleri olarak aklarken, bazlar melh ile mezif arasnda bir ayrm yaparak melhyi el ile vurulan alg aletleri, mezifi de az ile (flenerek) alnan alglar olarak aklamlardr. bn Hazm gibi baz muhaddisler ise bu hadisin senedinin mnkat olduunu belirtmilerdir. Dier bir hadis, Allah (iki meclislerinde erkeklere) ark syleyen criyelerin satlmasn, cretini haram klmtr hadisidir. Gazzl, yabanc kadnn fsklara ve fitnesinden korkulan kiilere ark okumasnn haram olduunu belirtmekle beraber, bu hadisten hareketle criyenin kendi sahibine ark okumasnn, hatta fitne olmamas durumunda baka erkeklere ark okumasnn haraml hkm karlamayacan ifade

HARAMLAR VE HELLLER

109

etmi ve bu grne, Hz. Peygamberin bulunduu bir srada iki criyenin Hz. ienin evinde ark okumasn delil gstermitir (hy, II, 282). Hadis uzmanlarndan Irk, Tabernnin Evsatta rivayet ettii bu hadisin zayf olduunu; Beyhak de bu hadisin mahfuz olmadn belirtmitir. Mziin lehinde olanlarn gerekeleri ise unlardr: Gazzl, hy ulmid-dn isimli eserinde, Mzik Dinlemenin (sem) Mubahlnn Delili bal altnda sze yle balar: Mzik dinlemek haramdr demek, Allah mzik dinleyen kiileri cezalandracaktr demektir. Bu ise, srf aklla bilinebilecek bir husus deildir. yleyse, bu konuda naslara ve bu naslarn nda yaplan kyaslara bavurmak gereklidir. Eer bu konuda nas ve nassa kyas yoluyla ulalan doru bir sonulama yoksa, mzik dinlemenin haraml iddias boa km olur. Gazzl daha sonra, ll olsun veya olmasn, gzel sesi dinleme, mziin dinleyici zerinde brakt etki ve dinleyici ile ilgili hususlar uzun uzadya akladktan sonra msikinin mubah olduunu belirtir, kar grte olanlarn gerekelerini tek tek ele alarak cevaplandrmaya alr (Gazzl, hy, II, 268-284). Gn konusunda Mlik bilgin bnl-Arabnin deerlendirmesi de yledir: Gn, limlerin ouna gre gnlleri coturan bir elence olup, gerek Kuranda gerekse Snnette bunun haramlna dair bir delil yoktur. Hatta sahih bir hadiste, gnnn mubah olduuna delil vardr. Bu rivayete gre Hz. Eb Bekir, bir defasnda Hz. ienin evine girip orada iki criyenin ark sylemekte olduunu grnce Allahn Resulnn evinde eytann mizmar ha! diye kmt. Hz. Peygamber ise, Onlara ilime ey Eb Bekir! Bugn bayram gndr (bn Mce, Nikh, 21) demitir. Eer mzik haram olsayd Reslullahn evinde icra edilmezdi. Hz. Eb Bekir, grnen duruma nazaran buna kar km, Hz. Peygamber ise, gnllerin dinlendirilmesi hususunda yumuaklk ve ruhsat gzeterek onlara ilimemitir. nk her gnl, srekli olarak ciddiyeti tayamaz. Resl-i Ekremin, mziin serbestliini bayram gn ile illetlendirmesi ise, bunun srekli olarak yaplmasnn mekruh olduunu, fakat bayram, dn gibi sebeplerle buna ruhsat verileceini gstermektedir. Bu itibarla, mziin haraml konusunda rivayet edilen btn hadisler sened ve yorum bakmndan btl olduu gibi, bu konuda getirilen yet yorumlar da btldr (bnl-Arab, Ahkml-Kurn, III, 1053-1054). Mlik fakihi bnl-Arab, Bir ksm insanlar lehvel-hadsi satn alyorlar... (Lokmn 31/6) yetini tefsir ederken, burada geen lehvel-hadsi gn olarak yorumlayanlarn bulunduunu belirtip bu konuda rivayet edilen ha-

110

LMHAL

disleri sraladktan sonra bu yorumun ve rivayet edilen hadislerin de sahih olmadn ifade etmektedir (Ahkml-Kurn, III, 1493-1494; IV, 1950). Zhayl, baz Hanef, Mlik ve Hanbel limlerin, gnnn kerahetsiz mubah olduu grnde olduklarn ve bu grn stn ve genelde tercih edilen gr olduunu ifade etmektedir (Vehbe ez-Zhayl, el-Fkhl-slm ve edilleth, III, 573). Yine ada Msrl aydnlardan gazeteci -merhum- Muhammed el-Gazzl, tartmalara yol aan -Trkeye de evirilmi bulunan- es-Snnetnnebeviyye beyne ehlil-fkh ve ehlil-hads adl kitabnda ban aynn orta gecesi hakkndaki hadislerin, mziin haraml hakkndaki hadislerden daha kuvvetli olduunu syler ve bu konuda bn Hazmn grlerine yer vererek u aklamada bulunur: bn Hazm der ki: Satran, mezmir, ud, mezif ve tanburun satm helldir. Bunlar kran tazmin etmekle ykmldr. Ayn ekilde arkc criyelerin alnp satlmas da helldir. bn Hazmn bu konudaki delili, eyann asl itibariyle mubahln gsteren Yeryzndeki her eyi sizin iin yaratan Odur (el-Bakara 2/29), Size haram kldklarn sayp dkmtr (el-Enm 6/119) ve Allah alm satm hell kld (el-Bakara 2/275) yetleridir. bn Hazm, bunlarn satmnn haram olduu grnde olanlarn ise, sahih olmayan veya sahih olsa bile hccet tekil etmeyen rivayetlere dayandklarn belirtir. Baka bir yerde bn Hazm, mziin haraml konusundaki rivayetlerin hepsinin uydurma olduunu sylemektedir. Allah, daha ok ciddiyete yardmc olsun diye, herhangi bir oyunla nefsini rahatlatan kimseyi knamamtr. Ameller niyetlere gredir. Bir mslmann bir baheyi seyretmesi veya gezinmesinde bir saknca yoktur. Dorusu, mzik szdr. Szn de gzeli gzel, irkini irkindir. Gnah ierikli arklar olabilecei gibi, anlam ve edas gzel din, asker veya duygusal arklar da vardr. tbnin el-tismda anlattna gre, Hz. mere bir grup insan gelerek, imamlarnn namaz bitirdikten sonra teganni ettiini syleyip ikyette bulunurlar. Neticede mer adamn yanna gider. Kendisi hakknda iyi olmayan eyler duyduunu syler. Adam, u arky mrldanyorum deyince, arknn szlerini beenen mer, Byle olduktan sonra isteyen ark sylesin der (Muhammed el-Gazzl, es-Snnetn-nebeviyye beyne ehlil-fkh ve ehlil-hads, s. 86). Btn bu anlatlanlardan yle bir sonu karlmas mmkndr. Mzik, slm bilginleri tarafndan oka tartlan ve hakknda lehte ve aleyhte ok ey sylenen konular arasnda yer alr. Mziin lehinde ve aleyhinde ne srlen gerekeler birlikte dnldnde mziin mutlak olarak yasaklanmad, aksine mubah brakld sonucuna ulalr. Gerekten de elde

HARAMLAR VE HELLLER

111

Kuran ve Snnette mzik dinlemenin haram olduunu ve mzik dinleyenlerin gnahkr olacan ispata yetecek malzeme bulunmad aka grlmektedir. Ancak, dier mubahlar gibi mziin de haramn ilenmesine vesile yaplmasna kar klmtr. Bu itibarla iinde isyan, kfr veya slmn ho karlamad szler bulunan yahut cinsel tahrik, mstehcenlik gibi dinimizce ho grlmeyen eylere yol aan mziin sylenmesi ve dinlenilmesi kesinlikle uygun deildir. Bununla birlikte mzik konusunu gerek nceki devirlerde gerekse zamanmzda bir tercih ve takv meselesi olarak deerlendirenler de bulunagelmitir. Bunlarn saygyla karlanmas gerektii gibi, mzik dinlemeyi bir elence unsuru olarak grenlerin de ho karlanmas gerekir. Mziin bir tedavi arac olduunu kefetmi bir kltrn vrisleri olarak, yeterli delil ve gereke olmad halde, vaktiyle birtakm sosyolojik gereke ve amalarla verilen hkmleri ieriinden mahrum bir ekilde gnmze tamak veya yanl deerlendirmelerde bulunmak suretiyle bu doal iltan insanlar mahrum etmek isabetli bir bak as olarak gzkmyor. Son olarak kimi evrelerde gndeme getirilen ve tartlan slm mzikgayri slm mzik ayrmna ve gayri slm mzik yaplan mzik aletleriyle, slm mzik retmenin ciz olup olmad konusuna deinmek uygun olacaktr. Hemen belirtilmelidir ki, gerek mziin, gerekse mzik aletlerinin slm-gayri slm eklindeki kategorik ayrm isabetli grlemez. Bunun yerine, halk mzii, sanat mzii gibi tr ayrmlarna benzer ekilde, belki, cami mzii/msikisi, tekke mzii, kilise mzii gibi tr bildiren isimlendirmeler yaplabilir. Byle bir yaklam ne kadar iin mahiyetine uygunsa, din merkezli ayrmlar o kadar yapaydr. Mzik szlerinin slm ilkelere aykrlk ieren, iermeyen eklindeki ayrm bir lde mkul karlansa bile, iinde besmele, tekbir, cihad, peygamber gibi kavram ve szckler geenleri slm, byle olmayanlar gayri slm saymak doru deildir. Dier birok sanat dal gibi, mzik de nce yerel/mill, sonra evrenseldir. Hal byle olunca slm-gayri slm mzik aletlerinden deil, -nk mzik aletinin mslman gavuru olmaz- asrlar iinde zenginleen ve gelien mill kltrmzden gelen, bize ait olan mzik aletlerinden bahsedebiliriz. Elbette ki her trl mzik retiminde ounlukla bizim olan, bize mal edilen mzik aletlerinin kullanlmas uygundur, fakat bu din hassasiyet deil mill hassasiyet gereidir. Oyun ve ark-Trk Bulunan Bir Yemek Davetine Gitmek. Mer ierikli oyun ve mziin bulunduu toplantlara ve davetlere katlmann

112

LMHAL

yasaklanm bir husus olmadn yukardan beri yaplan deerlendirmeler gstermektedir. Esas itibariyle, bir takv konusu olarak deerlendirilmesi mmkn olan mzikli, elenceli toplantlara katlma meselesine nceki limler, deiik bak alarndan yaklamlardr. Kitaplarda sklkla yer alan bir gre gre, slm llerle badamayacak lde arkl trkl ve elenceli bir yemee veya toplantya davet edilen bir kimse, eer bu mnkerin ilenmesine engel olabileceini kestiriyorsa, davete icbet edip toplantya katlmas uygun olur. Engel olamayacaksa din, ahlk, sosyal fayda-zarar asndan katlma ile katlmama arasndaki etki ve sonu farkn gz nne alarak karar verir ve ona gre davranr. slm llere aykr elence olduunu nceden bilmeksizin bir davete gidilmi ise, oturup yiyip imede saknca grlmemitir. Eb Hanfe, bir defasnda bu durumla karlatn ve byle davrandn arkadalarna anlatmtr (Ksn, Bedi, V, 128). Btn bu davranlarda bulunurken, iyi niyet beslemek ve dinin hafife alnmasna yol amamak esastr. Ayrca toplumun her kesimiyle belirli llerde irtibat halinde bulunmak hem tebli, hem de toplumsal btnlemenin ve kaynamann salanmas asndan gereklidir. Mzik ve Elence Aralarnn Satm. Mzik ve elence aralarnn satm konusunda Hanef imamlarn yaklamlar birbirinden farkldr. Eb Hanfe, barbt, davul, mizmar ve def gibi melh aletlerinin satmn mekruh saymakla birlikte ciz grmtr. Eb Ysuf ve Muhammed, bu tr aletlerin oyun-elence iin hazrlanm, gnah ve fesad iin yaplm olduunu, dolaysyla hukuken mal hkmnde bulunmadn ileri srerek melh aletlerinin satmnn btl olacan sylemilerdir. Eb Hanfe bunlarn mal hkmnde tutulacandan hareketle bu aletleri kranlarn tazmin etmek durumunda kalacaklarn ifade etmi, Eb Ysuf ve Muhammed bu durumda tazmin sorumluluu getirmemilerdir. filer, yaplan bir alm satm akdinin geerli olabilmesi iin, satlan eyin yararlanlabilir olmasn art kotuklar iin ve mzik aletlerinden elde edilen yarar da dinen yok saydklar iin, oyun-elence aletlerinin konu edildii alm satmlar btl kabul etmilerdir. Dikkat edilirse slm dini sanat, resim, spor ve elence konularnda olduu gibi msiki konusunda da ayrntl ve zel hkm koymak yerine, genel ilke ve amalar belirlemekle yetinmitir. Bu tr faaliyetler aslen mu-

HARAMLAR VE HELLLER

113

bah grlmekle birlikte dinin temel inan, amel ve ahlk ilkelerine aykr olmamas, haramlarn ilenmesine gtrmemesi, bakalarnn haklarn ihll etmemesi gibi kayt ve artlar aranmtr. phesiz ki bu kayt ve artlar, daha iyi mslman olmamz, daha dzenli, gvenli ve salkl bir ortamda yaamamz salamaya ynelik nlemlerdir. Dinin dolayl olarak ilgilendii ve hkm koyduu -msiki de dahil- birok konu esasen kiinin kendi din hassasiyeti ve lleri ierisinde zlebilecek nitelikte konular olmakla birlikte, insanolunun kendini kontrol altnda tutmasnn zorluu, insan tabiatnn yasaklara temayl, eitimsiz kiilerin sbjektif llerinin deikenlii gibi sebeplerle bu ve benzeri konularda birtakm objektif ller getirilmesi ihtiyac domutur. Esasen slm bilginlerinin konuyla ilgili gr ve tavsiyeleri de bu ihtiyacn sonucudur.

B) Spor ve Elence a) Kavramsal ereve almann yorgunluunu ve hayatn tek dzeliini unutturacak zmler aramak sosyal hayatn ihtiyalarndandr; oyun ve elence de bunun yollarndan biridir. Kolektif olduu iin, gereklemesi ok sayda oyuncu ve seyirci gerektiren oyunu, bayramdan ve hatta sosyal hayat iin olduka nemli olan yin ve trenden ayrmak da zordur. Eskiden olduu gibi imdi de bayram ve trenlere katlma kiinin resm kymet ve inanlara yaknlnn da bir gstergesi saylabilir. slm asndan oyun ve elence meselesine bakldnda en bata sylenecek ey, oyun ve elencenin insanlk onur ve haysiyetini hie sayacak ierikten uzak olmasnn gerekliliidir. nsann elenme ve dinlenme ihtiyacnn, temel inan ve ibadet ilkelerine aykr olmayacak bir biimde karlanp dzenlenmesi esastr. nsan Allaha kulluk iin yaratlmtr, ama insan bu arada yiyip imekte, evlenmekte ve birtakm meslekler edinmektedir. Aslnda bunlar, ibadet kapsam ierisinde deildir. Fakat bunlar olmazsa, ibadet nasl ve nereye kadar yaplacaktr? Bu bakmdan dinlenme ve elenmenin de, aslnda ibadet olmayan ancak ibadet edebilmek iin gerekli olan, ibadete engel olmad gibi destekleyici bir fonksiyon stlenen iler arasnda yer almas son derece doal olup, aksini yani slmn elenme ve dinlenmeyi ho karlamadn ileri srmek ise hem insan hem de dini iyi tanmamaktan ileri gelmektedir.

114

LMHAL

Dinlenen insan, almalar iin zihnen ve bedenen enerji ym olduu iin, dinlenmenin ardndan gelen alma daha verimli olacaktr. Sorun haline getirilen husus, elenmenin bir dinlenme yolu olarak tercihinin slm asndan hkmdr. Her konuda olduu gibi elenme konusunda da temel l, insann dinlenme ve elenme ihtiyacnn, temel inan ve ahlk ilkelerine ters dmeyecek bir biimde karlanmasdr. Bu bakmdan dinlenme ve elenmenin de, aslnda alma/ibadet olmayan fakat alabilmek/ibadet edebilmek iin gerekli olan, buna engel olmad gibi destekleyici bir fonksiyon stlenen iler arasnda yer almas son derece doal karlanmaldr. Daha ok almaya yardmc olsun diye, mer bir oyun ve elenceyle nefsini rahatlatan kimse knanamaz. Ameller niyetlere gredir. Elenerek dinlenme ve bu kapsamda ele alnacak olan oyun mubah olduuna gre, nemli olan bu elenmenin llerinin doru tesbit edilmesi ve bu ller iinde kalnmasdr. Elenmede temel l, slmn inan ve ibadet ilkelerine aykr olmamaktr. Bunun yannda, slmn bir yasann inenmesine, bir buyruunun terkedilmesine yol aan btn oyun ve elencelerin yasak olaca aktr. Kumarn her trls yasakland iin, ierisinde kumar bulunan her trl oyun haramdr. Bu temel l yannda genel duruma, oynanan oyunun zaman ve zeminine, taraflarn zel konum ve durumlarna ve oyunelencenin mahiyetine gre ek l ve tavsiyeler sz konusu olabilir. Hz. Peygamberin Kiinin eiyle, ok ve yayyla ve atyla oynamas dndaki oyunlar bo ve faydaszdr (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 273-274) ve Sizi Allah anmaktan alkoyan her ey meysirdir (kumardr) (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 275) eklindeki szlerinde, elenmenin ibadetleri ve asl grevleri terk ve ihmale yol aacak ekilde birinci plana alnmamas ngrlmekte ve tercih edilecek oyun ve elence trnn gerektiinde toplum yararna kullanlabilecek, mesel bedeni veya zihni glendirecek mahiyette olmas tavsiye edilmektedir. erisinde kumar ve benzeri yasak hususlar bulunmayan oyunlar yukarda temas edilen ilke ve ller dahilinde genelde mubah kabul edilir. Bununla birlikte, eitli dncelerle hadiste izin verilen oyun nevileri hari dier oyunlar ho karlamayan bilginler de vardr. Mesel fi, Oyun dindarlarn ve ar bal kimselerin sanat deildir gerekesiyle yukardaki hadiste iaret edilen oyun hari, insanlarn oynadklar dier btn oyunlarn mekruh olduunu sylemi, fakat bu oyunlardan herhangi biriyle, onu hell sayarak oynayan kiinin ahitliinin kabul edileceini, oyun sebebiyle

HARAMLAR VE HELLLER

115

namazlardan gafil olan ve bu gafleti namazlar karacak derecede artan kiilerin ahitliklerinin ise, oyun oynama deil, namaz vakitlerini hafife alma gerekesiyle reddedileceini belirtmitir. fi, kiinin ailesiyle oynamasnn, at koturmasnn ve eitmesinin, atclk renmesinin ve at yapmasnn oyun saylmadn ve yasaklanmadn ifade etmi, ancak bunlarda da arya kalmamas gerektiine iaret etmitir (fi, el-m, VI, 224-225). teden beri, eitli spor yarmalarnn izlenmesi, elenme ve dinlenme yollar arasnda deerlendirilmektedir. Genel llere uymak artyla bunlarn gerek amatrce gerekse profesyonelce icrasnda ve seyredilmesinde bir saknca olmasa gerektir. Hatta, gnmzde spor yarmalarnn, lkelerin tantmnda bir vasta haline geldii ve zellikle mill msabakalarn lkede birlik ve btnl salamadaki katklar dnlrse, bunlarn zendirilmesi gerektii sylenebilir. b) Peygamberimizin Tevik Ettii Baz Sportif Faaliyetler Burada rnek kabilinden atletizm, gre, okuluk, yzme gibi baz spor dallarna iaret edebiliriz. Atletizm (kou): Gnmzde en yaygn uygulama imkn olan spor dallarndan biridir. Kou yarmalar, bu sporu yapanlarn sal asndan yararl olduu gibi, bunu izleyenler asndan da heyacan verici, dinlendirici ve ho vakit geirici zelliktedir. Hz. Peygamberin, ei Hz. ie ile zaman zaman kou yar yapt, bu ekildeki yarlar tevik ettii ve sahbenin de bu tr yarmalar yapt kaynaklarda zikredilmektedir (Eb Dvd, Cihd, 68). Gre: Hz. Peygamberin, kuvveti ile tannan Rkne adndaki birisiyle gretii ve onu yendii rivayet edilmitir (bn Him, Siyer, I, 390-391). Tam anlamyla ata sporu olarak adlandrlmaya lyk olan gre, hem amatr hem profesyonel olarak tevik edilmesi gereken bir spor daldr. Okuluk: Okuluk ve atclk sporuna gelince Hz. Peygamber, Onlara
kar elinizden geldiince kuvvet hazrlayn (el-Enfl 8/60) yetindeki kuvveti, ok atma (remy) olarak aklamtr. Bunun yannda, Hz. Peygamberin

ok atmay, renmeyi ve uygulamay tevik ettiine dair birok rivayet vardr (Buhr, Cihd, 78; Mslim, mre, 169). Ancak, Hz. Peygamber, tlim ve uygulama yaparken hedef tahtas olarak canl hayvanlarn kullanlmasn yasaklamtr (Buhr, Zebih, 25).

116

LMHAL

Binicilik de Hz. Peygamberin devaml tevik ettii, kazananlara zaman zaman madd dl verdii, ou kere bizzat itirak ettii sportif faaliyetlerdendir (Nes, Hayl, 16; Tirmiz, Cihd, 22). ocukluunda yzmeyi de renen Resl-i Ekrem atclk, binicilik ve kounun yan sra yzmenin de renilmesi ve retilmesini tevik etmi, hatta bir babann evldna kar vazifelerinden sz ederken onlar hell rzkla besleme, yazy retme yannda atclk ve yzme retmeyi de zikretmitir. Bu tevikler sonucudur ki sahbler arasnda bu tr faaliyetlerin olduka yaygn olduu, Hz. merin de gerek hutbelerinde Medine halkna, gerek mektup ve tlimatlarnda dier blge halklarna ve ordu kumandanlarna atclk, binicilik, yzme, kou gibi eitici ve yetitirici sportif faaliyetlere nem verilmesini, bunlarn ocuklara retilmesini istedii rivayet edilir (Serahs, Siyerl-kebr, I, 112-113). Hz. Peygamberin hadislerini toplayan kitaplarn cihd blmlerinde veya bu konuya ayrlm mstakil blmlerinde bir hayli rnek bulmak mmkndr. Ancak denilebilir ki, Reslullah tarafndan ncelikle tevik gren sz konusu sportif faaliyetlerin elendirme ynnn yan sra bedeni gelitirici, hayata ve askerlie hazrlayc ynlerinin de olduu gzden uzak tutulmamaldr. Savunma gcne, madd ve mnev olarak yetikin ve salkl iman unsuruna ihtiya, hem oyun ve elence hem de eitim ve sosyal fayda ynlerini bnyesinde toplayan sportif faaliyetlere ncelik verilmesini gerekli klmtr. te yandan Hz. Peygamber, hayvanlara gereksiz eziyet vermeyi ve insan duygular krletmesi sebebiyle hayvan dvtrmek suretiyle elenmeyi yasaklamtr. Bugn, deiiklik olsun diye ihdas edilen ve insanlar eitli derecelerde eziyetlere mruz brakan pankreas grei ve boks gibi spor dallarnn grnm itibariyle horoz dvtrmekten pek fazla fark yoktur. Bu bakmdan bu tr spor dallarnn dinen ho kalanmayaca sylenebilir. Bu saylan sportif faaliyet, yar ve elence rnekleri, phesiz ki o dnem toplumun kltr ve imknlaryla yakndan ilgilidir. Bununla birlikte bu rneklerden slmn, temel ilke ve amalar korunduu, haramlarn ilenmesine, grevlerin ihmaline ve haklarn ihlline yol amad srece spor ve elenceyi ciz grd, hatta tevik ettii sylenebilir. Gnmzde spor ve mer elencenin, zararsz hobilerin kiileri kt evre ve alkanlklardan koruduu, ruh ve beden saln gelimesine ve korunmasna yardmc olduu dnlrse konu daha da bir nem kazanr. slmn msiki ve sem, sanat, resim ve iir konusunda da kkten yasaklayc bir tutum izlemeyip belli ilke ve amalar esas alarak hkm ve baz kaytlar koyduu gzden uzak tutulmamaldr. Bu itibarla, slmn spor ve elenceyi aslen

HARAMLAR VE HELLLER

117

mubah grmesi ne kadar tabii ise, zinaya yol aan, cinsel tahriki arttran, kadn asl ve mer konumundan ve rtsnden kararak kadnln ilgi oda haline getiren, kumara, lks ve israfa, bakalarnn haklarnn zayi olmasna sebep olan spor ve elence nevilerini ve tarzlarn ciz grmemesi de o kadar tabiidir. nk slmda haram kadar haramn ilenmesine, dinin ilke ve hkmlerinin ihlline gtren yollar da yasaklanmtr. te yandan slm, yasaklad her fiilin yerini tutacak mer bir alternatifini sunmu, insanl yasaklar arasnda sktrp aresiz brakmamtr. slmda hell ve mer oluun asl kabul edilip, ancak gerek grldnde yasaklama ynne gidilmesi de bu anlayn sonucudur. C) Oyun-Elence a) Dn Yre ve milletlere gre farkllk gsterse bile, evlenen iftler iin elence arlkl bir tren yaplmasnn tarihi ok eskidir. lkemizde bu merasim dn olarak isimlendirilmektedir. Dn yaplm olan bir evlenme akdinin akraba ve komulara duyurulmas, evlenen taraflarn ve akrabalarnn sevin gsterisi ve bu sevincin elenceye dnerek komu, dost ve arkadalarla paylalmas iin yaplr. Nikh akdi hukukun alanna girerken, dn hukukun deil gelenein, rf-detin ve temllerin, ksaca sosyal ilikileri dzenleyen kurallar alannda yer alr ve genel olarak ierii gelenek tarafndan oluturulur, dzenlenir. Bu bakmdan temel ilkelere riayet artyla bir dn treninin nasl olacan din veya hukuk kurallar deil, gelenek belirler. Evlenmenin duyurulmas ve kutlanmas ynnde Hz. Peygamberin baz tavsiyeleri olmutur. Bunlardan biri evlenmenin def ile iln edilmesi, bir dieri de ziyafet verilmesidir. Bu tavsiyeler, evlenen iftler ve yaknlar iin bylesine nemli bir olayn kutlanmasnn ve duyulan sevincin paylalmasnn tabii bir durum olduunu gstermesi yannda, bir de zellikle iln boyutu, durumun ee dosta duyurulmas ve iftlerin beraberliinin mer bir beraberlik olduunu iln etme gibi bir fonksiyon da slenir. Hz. Peygamberin dnlerde elenceye izin verdiine, hatta kendisinin byle dnlere katldna dair rivayetler bulunmaktadr. Bir yaknn dn yapmadan evlendirmek isteyen ieye Peygamberimiz, ensarn elenceden holandn hatrlatarak dn yapmasnn daha iyi olacan sylemi, bir rivayete gre de gzel ark syleyen Erneb adl bir kadn ark

118

LMHAL

sylemek zere gndermesini de tavsiye etmitir. Daha sonraki dnemlerde limlerin elenceye scak bakmayan grleri ve elence karsnda yasaklayc tutum taknmalar, byk lde iinde yaadklar dnemlerde grlen arlklarn ve sapmalarn etkileriyle aklanabilir. Eski Trklerde len ya da toy ad verilen elenceli ve ziyafetli dn trenleri yapld grlmektedir. Anadoluda teden beri yaygn olarak davullu-zurnal dnler yaplmaktadr. Davul neredeyse dnn ayrlmaz bir paras olmutur. Dnn iln edilmesi ou yrelerimizde evin damna dualar eliinde bayrak dikilerek ve davul alnarak yaplmaktadr. Bayrak kaldrma treni, bayrak ve duann bulutuu ho trenlerden biridir. Son zamanlarda lkemizde, davul alarak dn yapmay slm ilkelerine aykr bulan baz evreler, olayn sevin ve elence boyutunu ihmal ederek dn nutuklu, vaazl geen olduka skc bir trene dntrmlerdir. Bu yaklam, din anlamda olmasa bile geleneksel anlamda bir bidat grnmndedir. Dn glp elenmek, hoa vakit geirmektir. Atasznde ne gzel sylenmi: Dne giden oynamaya, lye giden alamaya. Gelenee btnyle kar kmak yerine, varsa mevcut arlk ve sapmalar dzeltmeye almak daha dorudur. b) Tavla Gnmzde daha ok hoa vakit geirmek iin oynanan tavlann din hkm konusunda deiik grler belirtilmitir. limler genelde, baz hadislerde geen nerd, nerder ve kib kelimelerini tavla olarak anlayp aklamlardr. Nerd ile ilgili olarak Hz. Peygamberden nakledilen belli bal hadisler unlardr: Nerder ile oynayan, elini domuz etine ve kanna batrm gibidir (Mslim, ir, 10; Eb Dvd, Edeb, 56); Nerd ile oynayan kii, Allaha ve Resulne isyan etmitir (Eb Dvd, Edeb, 56; bn Mce, Edeb, 43; el-Muvatta, Ry, 6); Zar (kib) ile oynayan kii Allaha ve Resulne isyan etmitir (evkn, Neyll-evtr, VIII, 94); Nerd ile oynayp, sonra namaz klmaya kalkan kii, irin ve domuz kan ile abdest alm ve namaz klm gibidir (evkn, Neyll-evtr, VIII, 94). zellikle son iki hadisin sened ba-

kmndan zayfl zerinde durulmutur. Bilginlerin ounluu yukarda balcalar anlan hadislerden ve sahb uygulamalarndan hareketle nerdin haram olduunu ifade etmilerdir. Ancak, Eb shak el-Mervez gibi kimi limler ise, nerdin haram deil mekruh

HARAMLAR VE HELLLER

119

olduunu sylemilerdir. Zar ile oynamak ise ounluk sahbe tarafndan mekruh grlmtr. bn Mugaffel ve bnl-Mseyyeb ise kumara vesile yaplmamak kaydyla zar ile oynamaya izin vermilerdir. Hanef limler, genelde nerd ile satranc ayn hkmde tutmular ve kumar veya hi deilse faydasz oyun olduklarn ne srerek, nerd ve satran oynamann mekruh olduunu sylemilerdir. Hanef fakihlerden Ksn, bu konuda sert bir tutum sergileyenler arasnda yer alr. Ona gre eer nerd ve satran kumar ise, Ey iman edenler, arap, kumar, dikili talar (putlar) ve ans oklar birer eytan ii pisliktir (el-Mide 5/90) yetinden ve
Sizi Allah anmaktan alkoyan her ey meysirdir (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 275) hadisinden hareketle haram olmaldr. ayet, nerd ve satran kumar deil de oyun ise bu takdirde, Her oyun haramdr. Ancak, kiinin eiyle, ok ve yayyla ve atyla oynamas hari (Zeyla, Nasbr-rye, IV, 273-274) hadisinden hareketle yine haram olmaldr (Ksn, Bedi, V, 127).

Nerd ve satrancn hkm ile ilgili olarak baz Hanef kaynaklarda haram, genelde ise mekruh eklinde bir nitelendirme yer almaktadr. Bu kaynaklardaki mekruh ifadesinin haram anlamnda kullanld dnlebilirse de, Haneflerin nerd ve satranc kumar veya oyun olma gerekesiyle haram saymalar pek yerinde grlemez. Zira Hz. Peygamberin oyunla ilgili yasa bu kadar genelletirildiinde, gnmzde mubah olduunda kuku duyulmayan birok oyunun da ayn gerekeyle haram saylmas gerekecektir. Dier taraftan nerd ve satrancn, kumar olma ihtimalinden hareketle haram saylmas da pek isabetli deildir. nk kumarn lleri ve snrlar bellidir. Kumara vesile klnma ihtimali vardr diye haram saylacak olursa, bu ihtimalden hareketle daha birok oyunun haram klnmas gerekecektir. Bu itibarla, ounluk Hanef kaynaklarda ifade edildii ekilde, tavla ve satrancn kumara vesile klnmamak artyla haram olmad, ancak zaman boa geirme gibi noktalardan hareketle mekruh olduu sylenebilir. mam Mlik, Haktan sonra geriye sadece dallet kalr (Ynus 10/32) yetinden hareketle, satran ve nerd ile oynamann bir dallet olduunu sylemitir. Ancak birok Mlik bilgin, yetin ba tarafnda te sizin rabbiniz olan Allah haktr denildiini, dolaysyla Burada davranlar ve iler deil iman ve kfr sz konusu edilmektedir diyerek Mlikin bu gerekelendirmesine kar kmlardr. Mlik fakih bnl-Arab de bu meseleyi u ekilde ortaya koymutur: Allah, baz eyleri mubah, bazlarn haram klmtr. Haram dallet, mubah ise haktr. Satran mubah ise dallet olmas sz konusu deildir. nk, Allahn mubah brakt bir eyi mubah sayan

120

LMHAL

kimseye dallete dm denilemez. Eer satran mubah deilse, bu konuda bir delile ihtiya duyulur ve ancak haram olduunu gsteren bir delil bulunduu takdirde yetin ierdii dallet kapsamna sokulabilir. Daha sonra bnl-Arab, Hz. Peygamberin Nerder ile oynayan kii elini domuzun etine ve kanna daldrm gibidir hadisinin, satranc da yasakladn belirtmi ve gereke olarak her ikisinin de Allah zikretmekten alkoyduunu gstermitir (Ahkml-Kurn, III, 1052-1053). fi, oyun oynamaya dkn kiilerin ahitliklerinden bahsederken hakknda daha fazla ve iddetli tenkit ieren haberler bulunduu gerekesiyle mekruh olduunu ve dier oyun trlerinden biraz daha fazla irkin grldn ifade etmektedir. fi devamla satran oynamaya scak bakmadklarn, fakat bunun nerdden daha hafif olduunu ifade ettikten sonra, Oyun dindar ve ar bal kimselerin sanat deildir diyerek insanlarn oynadklar btn oyunlarn mekruh olduunu sylemitir (el-m, VI, 224-225). fi, bu oyunlardan herhangi biriyle, onu hell grerek oynayan kiinin ahitliinin reddolunmayacan, fakat oyun sebebiyle namazlardan gafil olunmas, bu gafletin namazlar karacak derecede artmas durumunda, tpk unutma veya baygnlk gibi bir durum olmad halde bo oturup namaza devam etmeyen kiinin ahitliinin reddedildii gibi, namaz vakitlerini hafife ald gerekesiyle bu kiinin ahitliinin de reddedileceini ileri srmtr. Bu bilgiler nda tavla konusunda yle bir deerlendirme yapmak mmkndr. Nerdin ne tr bir oyun olduu, nerder adlandrmasnn anlam ve kayna konusunda farkl aklamalar vardr. Bir aklamaya gre nerder, kendisiyle oynanan talar bulunan ksa tahtadr. Kimi limler nerdin, insan alp kazanmay brakacak ekilde yldzlardan medet umma noktasna getirdii ve oyunun konulu esprisinin davranlar ynlendirme olduu gerekesiyle haram klndn ileri srmlerdir. Fakat nerd iin getirilen aklamalarn hibirisi gnmzde tavla olarak adlandrlan oyunu ierecek mahiyette ve aklkta deildir. Ancak, evknnin nerd ve nerderin anlam ile ilgili olarak naklettii aklamalar gz nnde tutulduunda, nerd ve nerderin gnmzde tavla adyla bilinen oyundan biraz daha deiik bir oyun olduu sonucu da kabilmektedir. Bu itibarla hadislerde geen nerd ve nerder kelimelerinin gnmzdeki tavla oyununu kesin olarak anlattn sylemek pek doru olmayabilir. Sonu itibariyle, kumara bulatrlmad, gerek Allaha gerek aile ve topluma kar grevler aksatlmad, o srada daha nemli ve gerekli bir ey ihmal edilmedii srece tavla oynanmasnda dinen bir saknca olmadn sylemek mmkndr.

HARAMLAR VE HELLLER

121

c) Satran Satran oyununun daha ziyade sahbe dneminde ortaya kt sylenmektedir. Bu konuda sahbeden deiik grler nakledilmektedir. Mesel Hz. Ali, Satran, Acemlerin meysiridir demitir (evkn, Neyll-evtr, VIII, 95). Yukarda belirtildii gibi, Hanef kaynaklarda satran ile tavla genellikle birlikte deerlendirilmi ve ayn hkme tbi tutulmutur. Ho karlamadn hissetirmek suretiyle oynanmasna engel olmak dncesiyle, Eb Ysuf ve Muhammed, satran oynayanlara selm verilmesini doru bulmam, Eb Hanfe ise selm vermek suretiyle onlar bir mddet iin de olsa oyundan alkoymak dncesiyle, onlara selm vermede bir saknca olmadn ileri srmtr. Buna karlk fi, kavramay keskinletirmesi, muhakemeyi glendirmesi, sava taktiklerine ve hilelerine altrmas itibariyle eitici olduunu ve bu ynyle atclk ve binicilie benzediini ileri srerek satran oynamaya ruhsat vermitir. fi fakih Nevev, satrancn haram deil mekruh olduunu ifade etmitir. mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel, satrancn haram olduunu sylemilerdir. Mlik ayrca, satrancn nerdden daha kt ve daha oyalayc olduunu ileri srmtr. d) Kumar slm, birok oyun ve elence eidini hell, bunun yannda kumar bula olan her trl oyunu da haram klmtr. Kurn- Kermde, Ey iman
edenler! arap, kumar, dikili talar (putlar) ve ans oklar birer eytan ii pisliktir. Onlardan uzak durun ki, kurtulua eresiniz. eytan, arap ve kumar yolu ile aranza dmanlk ve kin sokmak ve sizi Allah anmaktan ve namazdan alkoymak istiyor. Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi? (elMide 5/90-91) buyurulmaktadr. yette geen meysir szc oun-

lukla kumar olarak aklanm ve arapla birlikte zikredilmesinden hareketle kumar, arabn kardei, arkada olarak isimlendirilmitir. bn mer ve bir grup tbin limi, yette geen meysir lafznn ieriini olduka geni tutarak, ocuklarn oynad ceviz oyununun bile kumar olduunu sylemilerdir. bnl-Arabnin Meysir, yaplmas u anda zaten mmkn olmayan haram bir itir ve aklanmasnda fayda da yoktur. Adnn ve eklinin hfzalardan ve satrlardan silinmesi daha uygundur eklindeki aklamasndan anlaldna gre, bnl-Arab, yette sz edilen meysiri, ilk dnemlerde mevcut olan fakat sonra gitgide yok olan bir kumar eidi olarak anlamtr.

122

LMHAL

Meysirin niin gnah olduu ve yasakland konusunda iki gr zikredilmektedir. bn Abbastan rivayet edilen birinci gre gre, meysir Allah zikretmekten ve namazdan alkoyduu ve insanlar arasnda dmanlk dourduu iin gnah saylm ve yasaklanmtr. Sddden nakledilen dier gre gre, zulm ve hakszla sebebiyet verdii iin gnah saylmtr. Anlalan o ki, slm bilginleri meysiri hem kumar hem de kumar saylmayan baz basit oyunlar iine alacak derecede kapsaml yorumlamlardr. Kumar saylmayan baz oyun ve oyalanmalarn kumar mesabesinde tutulmas da herhalde iki konusunda olduu gibi, toplumda hzla yaylma ve gen kuaklar etkisi altna alma temayl gsteren kumarn nlenebilmesi iin, esasen mer olmakla birlikte ileride kumara dnebilecek ekil ve usullerin de peinen yasaklanmas gayreti ile aklanabilir. Gerek Kuran ve gerekse hadislerde kumar ilke olarak yasaklanm, nelerin kumar olduu tek tek saylmayarak kumar yasa belli birka rnek zerinde gsterilmitir. Tabiatyla, kumarn yalnzca zikredilen eitlerinin yasak olduu sonucu karlamaz. slm kumar yasaklarken, bunlarn belli nevilerini deil, gtrd sonucu hedef almtr. Bu itibarla, mslmanlarn Kuran ve Snnette ilke olarak geen kumar yasan her devir ve dnemde kendi art ve toplumlarna gre yeniden ele almalar ve yorumlamalar gerekir. Bunun iin de hem din naslarn, emir ve yasaklarn ortam ve gayesinin iyi bilinmesi, hem de iinde yaanlan toplumda salgn bir hastalk halini alan kt alkanlklarn ve yol at olumsuz sonularn devaml izlenmesi gerekir. Kumar yasandan karlmas gereken mesajlardan bazlar u ekilde ifade edilebilir: ncelikle, mslmann elbette elenmeye ve hoa vakit geirmeye ihtiyac vardr. nsan melek deildir. Ancak, elenirken meruiyet izgisini amamak ve kumara bulamamak esastr. Dier taraftan, mslmann kazanc ansa ve tesadfe bal olmayp, abasnn ve aln terinin rn olmaldr. Nitekim bir yette, nsann yararna olan, yalnzca kendi z gayretinin sonucudur (en-Necm 53/39) buyurulmaktadr. Daha da nemlisi, bakalarnn mallarn mer olmayan yollarla almak ve yemek haramdr. yette Mallarnz aranzda btl (bo ve haksz) yollarla yemeyin, ancak karlkl rzya, gnl holuuna dayal bir ticaret sonucunda yiyin (en-Nis 4/29) buyurulmaktadr. Mer yollarla yaplma-

dktan sonra, kumarda olduu gibi, taraflarn grnen rzlar, kumarla elde

HARAMLAR VE HELLLER

123

edilen mal hell hale getirmez. Aslnda kaybeden taraf verdiine raz grnse bile, iinden raz olmas pek mmkn deildir. te yandan kumar, dier birok elence ve aldatmaca eidi gibi, iktisad geliimini tamamlayamam lkelerde isizliin, fakirliin, snflar aras dengesizliin byk apta olduu toplum ve kesimlerde deta bir umut smrs olarak salgn bir hastalk halini almakta, her defasnda hem byk bir kesim madur olmakta hem de haketmeden, emek vermeden ve aln teri dkmeden zengin olan birka problemli kii daha topluma eklenmektedir. Sonu olarak kumarn taraflar arasnda kin, nefret ve dmanla yol amas kanlmazdr. Bunlar yannda, kumarn sebep olaca toplumsal yaralar, douraca facialar gn gibi aktadr. Btn bunlar gren, bilen ve zerinde fikir yorabilen kiilere, Kurann ifadesiyle yle sormak gerekir:
Artk (bunlardan) vazgetiniz deil mi?

VII. CNS HAYAT Yeryznde canl varlklarn soylarnn devam reme faaliyetine, bu da genel olarak erkek ve dii olmak zere iki farkl cinsin ortak faaliyetine baldr. Kurn- Kermde varlklarn erkek ve kadn olarak iftler halinde yaratlm olduu (er-Rad 13/3; Th 20/53; Ysn 36/36; ez-Zriyt 51/149), insanlarn da kadn ve erkek olmak zere iki ayr cinste bir ift olarak yaratld bildirilir (el-Ftr 35/11; e-r 42/11; el-Hucurt 49/13; en-Necm 53/45). Bu itibarla cinsiyet, insan tabiatnn en kkl ve ayrlmaz bir zelliidir. Cinsiyet farkll ve bu farktan doan her ey rz olmayp, aksine hayatn devam, sreklilii ve dzeni iin zaruridir. Erkek ve kadn olarak ayrlan iki farkl cinsiyet, tek tek ele alndnda birbirinin ayns olmayp, aralarnda yaratl farklar vardr. Bu farkllklar beden yapsnda olduu kadar duygu, dnce, davran ve tutumlarda da kendisini gsterir. slma gre, insan olmalar bakmndan kadn ve erkek arasnda herhangi bir ayrm sz konusu deildir; her ikisi de insan cinsine dahil olmalar bakmndan eittirler. Kurn- Kermde insanlar arasnda bilgi ve takv dnda bir derecelenmeye yer verilmedii (el-Hucurt 49/13; ez-Zmer 39/9), yaplan iyi ilerin karlnn erkek-kadn ayrm gzetilmeksizin ayn llerde verilecei bildirilir (en-Nahl 16/97; el-Ahzb 33/35). Yine Kurn- Kermde slm ncesi Arap toplumundaki kadn cinsiyetini aalayc anlay ve uygulamalar da iddetle eletirilip reddedilir (en-Nis 4/124; el-Enm 6/140; en-Nahl 16/58-59; ez-Zuhruf 43/17; et-Tekvr 81/8-9). Bylece slm

124

LMHAL

ne bir cinsin dierine stnln ne de aralarnda her ynden tam bir eitlik bulunduunu benimser. slm anlaya gre her cinsin kendine has ve dierinde bulunmayan baz zellikleri vardr; dolaysyla cinsler karlkl olarak birbirini tamamlar. Cinsiyetler arasnda hem bir btnleme ve tamamlayclk, hem de rekabet sz konusudur. slm, cinsiyetlerin birbiriyle atan deil, birbirini btnleyen zellikler olduunu gsteren bir insanlk dzeni getirmitir. slm aile dzeni, erkek ve kadnn mmkn olan en st seviyede kendi cins rollerinin gerektirdii sorumluluklar yerine getirmesine din bir anlam kazandrmtr. A) Cins Duygu ve Cinsiyet Eitimi Cinsiyet, insan davranlarn etkileyen nemli bir gddr ve her cins dierine kar tabii olarak ilgi duymaktadr (l-i mrn 3/14; Ysuf 12/23, 24, 30, 32-33). Hz. Peygamber de bir hadisinde, kendisine dnyadan eyin sevdirildiini belirtmekte ve bunlar arasnda kadn da zikretmektedir (bk. Nes, Nis, 1). nsan tabiat, cins hayatla ilgili farkl istek ve ihtiyacn tatminine imkn veren faaliyet ve davranlara kaynaklk eder: 1. Ruhsal tatmin ve huzur. Elerin birbirlerine duyduu gnl yaknl; aralarnda sevgi, sayg, balanma duygularnn canlanmasna, birlikte yaamay zevkli hale koyan psikolojik bir ortamn domasna yol aar (el-Arf 7/189; er-Rm 30/21). 2. Bedensel lezzet ve zevk. Bir ihtiya olarak hissedilen cins birleme, kiiye zevk verici bir zellie sahiptir. 3. Neslin devam. Her insan kendinden sonra bu dnyada soyunu devam ettirecek ocuklara sahip olma arzusunu tamaktadr. Erkek ve kadnn ortak cins faaliyeti, bu arzunun gereklemesine imkn verir. slm dini, insann ftratnn gerektirdii cins ihtiya ve arzularn tatminini son derece tabii karlam ve bu konuda fert ve toplumun huzurunu, salam ve salkl geliimini hedef alan dzenlemeler getirmitir. Cinsiyet gds, insan kural tanmaz taknlklara srklemektedir. Bunun tatmininin salayaca zevk bir ama haline getirildiinde ise, insann ahlk kiilii bundan byk zarar grmektedir. Ba bo ve sorumsuz bir cinsel hayat, nesillerin bozulmasna, insanlar arasndaki gerek sevgi ve rahmet duygularnn yok olmasna, dmanlk ve anlamazlklarn oalmasna, ruh ve beden ynnden pek ok hastaln yaylmasna yol amaktadr. Bundan dolaydr ki, mslmanlarn iffet ve namuslarn korumalar Kurann bir emridir (en-Nr 24/32, 33). slm, kadn ve erkein nikh akdine dayal

HARAMLAR VE HELLLER

125

beraberlii dnda, serbest iliki ve birlemelere izin vermez. Cins ahlkta esas olan iffet ve namusun korunmasdr ve bunun en uygun yolu da evlenmedir. nk insann cins duygu ve isteini ortadan kaldrmak mmkn olmad gibi, slm asndan bu istenen bir ey de deildir. Nitekim Hz. Peygamber, Allaha daha ok ibadet etmek amacyla cins arzularn btnyle kreltme yoluna gitmek isteyenleri bundan sakndrmtr (Buhr, Nikh, 8; Mslim, Nikh, 6-7). Genleri evlenmeye tevik eden Reslullah, bunun insan gnah ilemekten koruyacan bildirmi, evlenmek iin imkn bulamayanlara da oru tutmay ve iffetlerini bu ekilde korumaya almalarn tavsiye etmitir (Buhr, Nikh, 2, Savm, 10; Mslim, Nikh, 1; Nes, Nikh, 6). Kurn- Kermde, elerin biri dierinin iffetini koruma sebebi oluu, ...onlar sizin elbiseniz, siz de onlarn elbisesi durumundasnz (el-Bakara 2/187) anlamndaki ifadelerle belirtilerek buna iaret edilmitir. Zina ve fuhun her eidi ile buna gtren yollar slmda ahlka son derece aykr, kt bir yol, irkin bir i ve bir hayaszlk olarak nitelendirilir (el-Enm 6/151; el-Arf 7/133; el-sr 17/32). Ayrca, normal cins tabiata aykr den yollardan cins tatmin salanmas da slmn hi tasvip etmedii bir davran biimidir. Kurn- Kermde, ecinsel bir ynelie saplanp kalan Lt kavminin davran ok sert bir dille tenkit ve reddedilir (el-Arf 7/80; el-Hd 11/78, 83; e-uar 26/161-166; el-Ankebt 29/28-29). Erkein kendi eine tenasl organndan deil de arka uzvundan yaklamas, Hz. Peygamber tarafndan kk livta olarak adlandrlr ve kesin olarak yasaklanr (Eb Dvd, Nikh, 45; Tirmiz, Tahret, 102; bn Mce, Nikh, 29). te yandan, hayvanla cins temas kurulmas iren grlm, bu fiil ar bir su ve gnah saylmtr (Eb Dvd, Hudd, 30; Tirmiz, Hudd, 23). El ile cins tatmin salanmas da yine ho grlmeyen bir davrantr. Btn bunlar slmda cins duygunun ve istein tabii karlandn, fakat insann bu duygusuyla ba bo braklmayp onun salkl, dzenli ve huzurlu bir yne sevkedildiini, akln duyguya hkim klnarak insann cins tabiatnn eitilmek istendiini gsterir. Erkek ve kadn olarak her cinsin kendine has zelliklerinin korunmas ve kendi tabii ynnde gelitirilmesi, cinsiyet farkllamasnn doal sonucudur. Bu bakmdan, kyafetten balayarak her trl bilgi, tavr ve davranlarda, cinsler arasndaki bu farkll dikkate alan ve her cinsin kendi zelliklerine uygun den bir eitim kanlmazdr. Hz. Peygamber kadna benzemeye alan erkeklere ve erkeklere benzemeye alan kadnlara lnet etmi (Buhr, Libs, 61-62; Eb Dvd, Libs, 30) ve bu tipler iin baz yapt-

126

LMHAL

rmlar yrrle koymutur (Buhr, Libs, 61; Mslim, Selm, 62). Ayrca, erkekler iin yasaklad cins ve renkteki giyecekleri erkek ocuklar zerinde grnce honutsuzluk gsterip mdahale etmitir (Msned, IV, 171). Her cinsin kendi zelliini korumas yannda, baz temel ahlk deerlerin de kazandrlmasyla, salkl bir cins eitim ve geliim salanabilir. Bunun iin gerekli olan tedbir ve uygulamalar iin en uygun yer aile yuvasdr. slm bu konuyu da baz kurallara balamtr. Buna gre, ocuklarn zihn ve bnyesel geliimlerine paralel ekilde cins ynden bilgilendirilmesi ve eitilmesi tavsiye edilir. Ana babann kendi odalarnda rtsz bulunabilecei saatlerde ocuklarn ve dier ev halknn izinsiz olarak odaya girmemeleri gerekir. Genler ve yetikin kiiler de, kar kocann odasna girerken her defasnda izin istemelidir (en-Nr 24/58-59). Bylece kar koca arasndaki cinsiyet hayat gizliliini korumaldr. Erkekle erkein, kadnla kadnn birlikte ayn yatakta yatmas da uygun deildir (Mslim, Hay, 73). ocuklarn, yedi ya da en ge on yalarnda yataklarnn ayrlmas, kz ve erkek ocuklarn ayr ayr yataklarda yatrlmasn tavsiye eden Hz. Peygamber (Eb Dvd, Salt, 26; Msned, II, 180, 187), cinsiyet eitiminde ana babann byk sorumluluuna da iaret etmi olmaktadr. B) Cins Hayat ve Yasaklar nsann ruh ve mnev olduu kadar beden-tabii ihtiyalarnn da mkul ve dengeli bir ekilde karlanmas gerektii ilkesini benimseyen slm dini, insann cinselliini de tabii bir vka olarak ele alm, ancak bu konuda, belli snrlar ve mkul ller koyarak hem cins hayat korumay ve devam ettirmeyi, hem de insanlk onuruna ve deerine aykr davranlar, sapma ve arlklar nlemeyi hedef almtr. Dier bir anlatmla slm dini, dier alanlarda olduu gibi bu konuda da akl ile duygular arasnda mutedil ve dengeli bir yol izmitir. nk insan akl, sezgi, dnme ve karar verme, utanma, iffet gibi gzel haslet ve duygularla donatlmann yan sra ehvet, yeme ve ime gibi beden ihtiyalara, birtakm zaaf ve temayllere de sahiptir. nsann dier dnyev lezzet ve menfaatlerde olduu gibi cinsellik konusunda da ou zaman bencillik ve arla kamas, bedenin arzu ve duygularna kaplp barbarca bir ekimeye girmesi kuvvetle muhtemel olduundan, slmda cinsel eitim ve cins ihtiyacn tatminiyle ilgili birok dzenleyici ve emredici kurallar konmutur. slmn iki asl kayna olan Kuran ve Snnette cins hayatla ilgili birok ayrntl hkm yer almaktadr. Bunun iin de zel hayatn bir parasn

HARAMLAR VE HELLLER

127

oluturan cins hayatn dinin bu emir ve tavsiyeleri dorultusunda dzenlenmesi, mslman iin ayr bir nem tar. slm akl ve iradenin beden haz ve arzulara tbi klnmamasn, insann ehvetin esiri olmamasn ister. Buna karlk cinsel hayattan ekilme, hadmlama, Hristiyanlkta olduu gibi din adamlarnn evlenmeyerek Tanrya daha yakn olaca iddias slmda ho karlanmaz. Hz. Peygamber kendini gece gndz ibadete vererek dnyev haz ve ihtiyalardan geri duran sahbleri eletirerek bunun slmn nerdii bir hayat tarz olmadn, bedenin, organlarn ve nefsin de kii zerinde haklar olduunu, onlarn da haklarnn verilmesi gerektiini belirterek itidalden, tabii ve ftr yoldan ayrlmamay nermi, hadmlamay da yasaklamtr (Buhr, Nikh, 7; Msned, II, 173; III, 82). Zaten evlenip iffeti koruma, cins arzularn mer ller ierisinde giderme, salkl ve dzenli bir cinsellik dinin emrettii ve tevik ettii bir husus olduundan geni anlamda ibadet kavramna dahildir. Kuranda, Sizler iin kendileriyle sknete erip tatmin olacanz eler yaratp da aranzda sevgi ve merhamet peyda etmesi, Onun varlnn delillerindendir. Dorusu bunda iyi dnen toplumlar iin ibretler vardr (er-Rm 30/21) buyurulur. ffetini

koruyan, evlilik ii mer cinsel iliki ile yetinen mminlerden vgyle sz edilir (el-Mminn 23/5-6). Hz. Peygamberin mslmanlar evlenmeye tevik etmesi, evlilik birliini mmkn olduu srece korumay tlemesi, bu konuda velilere ve devlete birtakm grevler yklemesi, bekrl knayp bekr kalmay det edinenlerin iddetle eletirilmesi de ayn amaca yneliktir. nk dier din vecbeler de dengeli ve huzurlu bir aile hayat iinde daha iyi ifa edilebilecektir. Evlenmeden nce taraflarn birbirini grp beenmesi, taraflar aras denkliin gzetilmesi gibi tedbirler, elerin vcut ve az temizliine dikkat etme, karlkl sevgi ve sayg gsterme, sslenme ve gzel koku srnme, birbirlerini cinsel ynden de tatmin etme, cinsel hayatn srlarn koruma gibi karlkl hak ve devleri de dahil, cinsel hayatla ve aile hayatnn mahremiyetiyle dorudan veya dolayl olarak ilgili birok konuda gerek Hz. Peygamberin snnetinde ve gerekse klasik din literatrde yer alan bilgi ve tavsiyeler, mslmanlarn aile hayat ve cinsel iliki asndan da salkl ve huzurlu bir hayata kavumasn, yanllk ve sapmalardan korunmasn hedef alr. Eler aras cinsel yetersizliin ve hastaln hakl bir boanma sebebi saylmasnn da byle bir anlam vardr. slmn cins hayatla ilgili olarak koyduu yasak ve snrlamalar da bir ynyle bu gayeye mtuftur. Kadnlarla ay hali ve lohusalk dneminde cins ilikinin yasaklanmas, eler aras bile olsa anal ilikinin livata olarak adlandrlp yasaklanmas da byledir. slmn tehircilii, mstehcenlii, plaklk ve hayaszl, kar koca olmayanlar iin eh-

128

LMHAL

vetle dokunma ve bakmay, alkol, kadn-erkek ilikilerinde lszl knayp yasaklamas, bunlarn nlenmesi iin birtakm tavsiyelerde bulunmas da ayn ekilde ftrat ve tabii olan koruma, mkul ve dengeli bir cins hayat yaatma, sapklk ve arlklar nleme abas olarak deerlendirilebilir. nk bu konularda insan, duygu ve beden arzularnn youn basks altnda olduundan ou defa akl ve iradesiyle hareket edemez. Akln ve hr iradenin hkim olmad alanda kiiye verilecek serbestlik, onu ba bolua, sapkla ve duygularnn esiri olmaya gtrecektir. slm byle nazik bir konuda devreye girerek ferde akl ve dnce ile hareket etmesinde yardmc olmakta, beden arzu ve ihtiras mkul bir zeminde tatmin etme yollar gstermektedir. Son yzyllarda Bat dnyasnda sloganlaan cins serbestlik akm, birok sapkln, doal olmayan ilikilerin, iren zevklerin yaylmasna, n alnamayan hastalklarn, ruh bunalmlarn ba gstermesine yol am, hatta bundan btn dnya lkeleri zarar grmeye balamtr. te yandan arlaan ekonomik artlar, gayri mer ilikilere kar toplumsal hassasiyetin kaybolmas, fuhun yaygnlap kolaylamas ve bencillik gibi farkl birok mil toplumda bekrlarn saysn arttrmakta, bylece insanlarn cinsel ihtiya ve isteklerini gayri mer yoldan karlayan, smren yeni yeni ticar faaliyet alanlar ve sektrler ortaya kmaktadr. Bu olumsuz gelimelerden cinsellii ticar kazan konusu yaplan kadnlar bata olmak zere toplumun her kesimi, aile kurumu, yeni yetien nesil ayr ayr zarar grmektedir. Toplumumuzda evlilik ii huzursuzluk ve tatminsizliklerde de bu d telkin ve yaynlarn nemli pay vardr. Denilebilir ki, cins duygularn smr, tahrik ve serbestisini konu edinen ve tevik eden bunca yayn ve zararl faaliyet, bu yayn ve faaliyetlerin etkisinde oluan hayat tarz ve evre karsnda kalan insanmz, btn bunlara ramen sapma ve ayak kaymalarndan koruyucu en byk faktr slm inancna ball ve dinahlk deerlere olan saygsdr. Bat toplumlarnda da dindar hristiyan ve yahudi aileler, evreden gelen olumsuz telkinlere kar ayn direnci gsterebilmektedirler. nk akl ve irade imanla, Allaha kar duyulan sayg ve sorumlulukla birleince, beden arzu ve duygular kolayca dizginleyebilmekte, kii, insanlna yakr bir hayat tarzn srdrebilmekte, buna karlk ferd yetikinliin, din inancn ve sorumluluk duygusunun bulunmad durumlarda ise kiiler nefislerine, kt telkin ve arlara kolayca teslim olmaktadrlar. ffet ve namusun korunmas, slm dininin cins hayata ilikin genel din ve ahlk ilkesini tekil ettii gibi zinann haram kln, zinaya veya iffetin

HARAMLAR VE HELLLER

129

ihlline yol aabilecek durum ve davranlarn yasaklanmas da yine ayn ilkeyi korumaya ynelik nlemlerdir. nk bir deeri koruma, onu dorudan veya dolayl ekilde ihll eden tehlikelere kar nlem almakla mmkn olur. Bu sebeple dinin asl kaynaklarnda deiik ekillerde ifade edilen ve yukarda yer yer deinilen zina yasa ve cins hayat koruma amacna ynelik olarak alnan eitli nlemler ve getirilen kstlamalar, fkh kltrnde hukuk ve ahlk, ferd ve sosyal boyutlaryla ayrntl biimde ele alnm ve dinin gsterdii hedeflere ulamada fert ve topluma klavuzluk edilmitir. a) Zina Yasa Evlilik d cinsel iliki demek olan zina teden beri insan aklnn, ahlk ve hukuk dzenlerinin, dier semav dinlerin yanl, ayp ve kt grd bir fiil olup slm dininde de kesin olarak yasaklanm, ilenmesi byk gnahlar arasnda saylm ve nlenebilmesi iin birtakm tedbirler ngrlmtr. Kuranda namus ve iffeti koruma mslman erkek ve kadnlarn en nde gelen vasflar olarak saylr (el-Mminn 23/5; en-Nr 24/30-31; elFurkan 25/68; el-Ahzb 33/35). Kuranda, Zinaya yaklamayn, zira o bir hayaszlktr ve ok kt bir yoldur (el-sr 17/32) buyurularak hem zinann apak bir irkinlik ve sapma olduu belirtilmi hem de zinann yan sra kiiyi zinaya gtrecek yol ve ortamlar yasaklanmtr. nk zina, nesebin karmasna, ailenin dalmasna, hsmlk, komuluk, arkadalk gibi balarn zlp toplumun mnev ve ahlk deerlerinin temelden sarslmasna yol aan ve insan beden zevklerinin esiri yapp aalayan irkin bir davrantr. Bylesi zararl ve kt davrann sadece ahlk ve din meyyidelerle yasaklanmas yeterli olmayacandan Kuranda zina eden erkek ve kadna beden ceza (celde) uygulanmas da emredilmitir (en-Nr 24/3). Hz. Peygamberin tatbikatnda ise bu konuda bir ayrma gidilerek, Kuranda zikredilen beden ceza evli olmayan kimselerin zinasna uygulanm ve ayrca bu kimseler bulunduklar blge dna bir yllna srgn edilmi, zina eden evli erkek veya kadnn ise talanarak ldrlmesi (recm) ynnde uygulamalar yaplmtr (Buhr, Hudd, 30, 32; Eb Dvd, Hudd, 2325; evkn, Neyll-evtr, VII, 91-97). Kuran ve Snnetteki bu esaslardan ve ayrmdan hareketle gelien slm ceza hukukunda da zina suunun oluumu, uygulanacak cezann mahiyet, tr ve ekli, sank ve sulularn hak ve ykmllkleri gibi konularda ayrntl bir hukuk doktrini meydana gelmitir. Bu ayrntlarn temel amac, suta ve cezada kanunliin, aklk, kesinlik ve objektifliin salanmas,

130

LMHAL

sulunun ve toplumun haklarnn korunmasnda dengenin kurulmas, toplumun genel ahlk esaslarnn ve kamu dzeninin ihllinin nlenmesidir. Zina suunun ispatnda drt erkek ahidin bulundurulmas veya sulunun drt defa ikrarda bulunmas art da suun tesbit ve ispatnda pheli durumlar nlemek iindir. Bu ayn zamanda zinann aleniyet kazanp toplumca bilinir bir hal aldnda cezalandrlmas gibi bir anlam da tar. Toplumda zinann nlenebilmesi iin yasaklamann veya suu sabit grlenlere ceza uygulamann yeterli olmayaca, hatta slmda cezalarn uygulannn ama olmad aktr. Onun iin de slmda sularn nlenmesi, kiileri suu ilemeye sevkeden duygu, ortam ve aralarn slah edilmesi, ilenen su ve gnahlarn da mmkn olduu lde gizlenmesi ilke edinilmi, bunun iin de ncelikli olarak, erkek ve kadnlarn yabanclarn
(aralarnda evlilik ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan kimselerin)

yannda belli yerlerini rtmeleri, birbirlerini tahrik edecek ekilde davranmamalar, yabanc kadnla erkein ba baa kalmamas (halvet), toplumda aklk ve mstehcenliin nlenmesi gibi birinci kademede yer alan nlemler alnmtr. Kar cinsleri cinsel ynden uyaracak trde sz, bak ve yakn ilikilerin de zinaya hazrlayc hareketler olarak knanmas bu yzdendir. Hukuk dzeninin ngrd hedeflerin gereklemesinde yasaklar ve bu yasaklar koruyucu cezalar, tli yasaklar ve tedbirler kadar, sosyal arka plan ve insan unsuru da nem tar. Bu sebeple de slm toplumlarnda sz konusu tedbirlerle yetinilmeyerek ailelere ve topluma ocuklar eitme, evlilik yan geerli bir sebep olmadka geciktirmeme, evlenmeleri kolaylatrma, toplumda din ve ahlk deerleri diri tutma gibi ilve grevler verilmi, her mslmann kendi eilim ve davrann kendi bana denetleyebilecek bir ahlk yetikinlie, kiilik ve sorumluluk bilincine ulamas hedeflenmitir. nk slmn temel gayesi sulularn cezalandrlmas deil, toplumda su ortamnn olumamas, insanlarn gven ve huzur iinde yaamasdr. Ancak, btn bu nlemlere ramen toplumda zina suu ilendiinde, aleniyet kazanp kesin olarak ispat edildiinde, sulunun cezalandrlmas, hem suun nlenmesi, hem toplum hakknn korunmas asndan kanlmaz bir sonutur. slmn cezalarn objektif, dil ve tutarl bir ekilde uygulanmasn emredip suluya artk suu iledikten sonra acnmamas gerektiini ikaz etmesi de (en-Nr 24/2) sulunun cezalandrlmasnn gerek anlamda adalet ve rahmet olmas gereini ifade iindir. nk insanlara gerek anlamda acma, sulular affetme eklinde deil, sular nlemeye alma, sua giden yollar kapama, fakat toplumda su ilendiinde de tvizsiz, tutarl ve etkili ekilde sulular cezalandrma ile olur.

HARAMLAR VE HELLLER

131

Gnmz toplumlarnda zinann, birok cinsel su ve sapkln yaygn bir hal almasnn, aileyi ve toplumun ortak mnev ve ahlk deerlerini sarsc bir boyuta ulamasnn temelinde eitimin, aile ii ve beer ilikilerin din ve ahlk zeminden koparlarak bireyci, zgrlk, bencil ve yararc bir zeminde gelitirilmeye allmas, sular tesbit ve cezalandrmada, kadn-erkek ilikilerinin bireysel zgrlk ve haklarn snrlarn belirlemede baz temel kriterlerin yitirilmi olmas yatmaktadr. Bu yanllklar sonucu, suluya acma veya bireysel zgrlkleri koruma ad altnda yanltc propagandann baskn etkisi sonucu birok su gerektii ekilde nleyici, slah edici ve denk bir ceza ile karlk grmemekte, su maduru fert veya toplumun haklar gz ard edilmektedir. Bat toplumu iin ok daha geerli olan bu deerlendirmeler, Bat toplumuyla yakn iliki iinde olan mslman toplumlar iin de ksmen geerli olup, Batdaki bu olumsuz gelimelerden mslman toplum ve kesimler de olduka etkilenmektedir. Bu alanda saylar ve etkinlikleri giderek artan birok olumsuz yayn, ynlendirme ve cinsel zgrlk propagandasna, rgn eitiminin ve resm politikalarn da bu konuda yetersizliine ramen toplumumuzda zinann ve dier cinsel su oranlarnn Bat toplumlarna gre daha dk olmasnn temel nedeni, slm dininin ve genel ahlk ilkelerinin fertlerin gnllerinde, gnlk hayatlarnda ve insan ilikilerinde egemenliini ve ynlendiriciliini byk lde srdrmekte oluudur. Ancak bunun yeterli bir gvence olarak grlmesi yanl olur. Sulunun cezalandrlmasndan ok suun ilenmesine meydan verilmemesi ve o ortamn yaratlmamas daha nemli olduuna gre, bireylerin iyi eitilmesi, ahlkl ve erdemli kiiler olarak yetitirilmesi, cins arzu ve ihtiyalarn smr arac yaplmasnn ve mstehcenliin nlenmesi gnmzde daha byk nem tamakta, devlet, toplum ve bireyler olarak her kesim bu alanda ayr ayr sorumluluklar tamaktadr.

b) Koruyucu nlem ve Yasaklar Toplumda fertlerin ve aile hayatnn korunmas, salkl bir cins hayatn temini iin sadece evlilik d cins mnasebet demek olan zinann yasaklanmas yeterli olmaz. Buna ilveten, akln, dinin ve insan tabiatnn kt ve irkin bulduu her trl hayaszlk, fuhu ve mstehcenlikle mcadele edilmesi, bunlar besleyip yaygnlatran ortamn da dzeltilmesi ve iyiletirilmesi gerekir. Bunun iin de slm dini, sadece zinay yasaklamakla yetinmeyip, zinaya gtren yollar, mstehcenlii, kadn-erkek ilikilerinde lszl ve ar serbestlii de nlemeye, buna ilveten ferde ahlk olgunluk ve

132

LMHAL

ahs sorumluluk yklemeye, cinsel hayatla ilgili eler aras birtakm hak ve grevlerden sz ederek aile hayatn koruyup iyiletirmeye zen gstermitir. Kuranda zina ve fuhu byk gnahlar arasnda sayld, zinann dnyev ve uhrev cezasndan sz edildii gibi (l-i mrn 3/135; en-Nis 4/15-16; el-sr 13/32), erkek ve kadnlarn gzlerini haramdan korumalar, avret yerlerini rtmeleri emredilmi, bylece zinaya giden yolun bir ynyle kapanm olacana iaret edilmitir (en-Nr 24/30-31). Bir hadiste Hz. Peygamber dil, az, el, ayak, gz gibi organlarn zinasndan sz ederek (Mslim, Kader, 5) zinaya zemin hazrlayc her trl gayri mer ilikinin, flrt ve beraberliin de bu nevi zina olduunu belirtmi, bunlardan da sakndrmtr. nk iffet ve namus bir btn olup, o ancak onu lekeleyecek her trl ktlk ve yanllktan uzak kalnarak korunabilir. Erkek ve kadn biri dieri iin cins uyarcdr. Bu sebeple yabanc (aralarnda evlilik ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan) erkek ve kadnla-

rn birbirlerine kar ll ve mesafeli davranmalar gereklidir. Yine, yabanc bir kadnn yabanc bir erkekle ba baa kalmas da dourabilecei sakncal sonular dolaysyla yasaklanmtr. Aralarnda devaml evlenme engeli bulunmayan bir erkek ile bir kadnn bir yerde ba baa kalmalar slm hukukunda halvet terimiyle ifade edilir. Hadislerde, aralarnda nikh ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan bir erkek ile bir kadnn, bakalarnn grne ak olmayan kapal bir meknda ba baa kalmalar yasaklanmtr. Bir hadiste Hz. Peygamber Kim Allaha ve hiret gnne
iman ediyorsa, yannda mahremi olmayan bir kadnla yalnz kalmasn; nk byle bir durumda ncleri eytandr (Mslim, Hac, 74; Tirmiz, Rad, 16; Mstedrek, I, 114) buyurmutur. Byle bir durum kar cins iin

tahrik edicidir, zinaya veya dedikoduya ve taraflarn iffetlerinin zedelenmesine yol aabilir. Ktln nlenmesi kadar ona giden yollarn kapatlmas da nemlidir. te yandan iffet ve namus lekelendiinde geri dn ve telfisi olmayan bir zarar ortaya km ve temel bir kiilik hakk ihll edilmi olur. Bu sebeple anlan muhtemel olumsuz sonular nlemek gayesiyle kadnn yabanc bir erkekle kapal bir meknda ba baa kalmas, kadnn yannda mahremi bulunmadan yolculuk etmesi uygun grlmemitir. Ancak bu tr davranlar kendiliinden deil harama yol amas sebebiyle yasakland iin, belirli ihtiya ve mazeretlerin ortaya kmas veya anlan sakncalarn bulunmamas halinde ciz grlebilmektedir. Nitekim yol emniyetinin bulunmas veya kadnlarn ayr bir kafile tekil etmesi halinde kadnn mahremi bulunmakszn yolculuk etme-

HARAMLAR VE HELLLER

133

sinin ciz grlmesi bu anlaya dayanr. te yandan bu tr kurallar ve kstlamalar genel ve yaygn durum l alnarak ve muhtemel sakncalar gzetilerek konulduundan, kiilerin anlan sakncalarn kendileri hakknda vrit olmayacana inanmalarndan ziyade objektif tesbitler l alnr. Erkek ve kadnn birbirinin davran, sz ve tavrlarndan etkilenmesi kanlmazdr. Bunu en aza indirmek ve buna yol aacak durumlardan dikkatli bir ekilde saknmak gerekmektedir (en-Nr 24/30-31; Buhr, stzn,
12; Kader, 9; Nikh, 43; Mslim, Kader, 20-21; Eb Dvd, Nikh, 43; Msned, II, 267, 276, 317, 329, 343). Bylece duyu organlarnn her birinin

cins uyarlmaya kar kontrol altnda tutulmas, iffet ahlknn yerlemesi bakmndan nem tamaktadr. Bu da gl bir i disiplin ve kendine hkimiyet ile salanabilir. Cins uyarclk zellii bakmndan kadnlarn durumu ok daha fazla hassasiyet gsterir. Bunun iin, kadnlarn daha da dikkatli davranmalar istenmitir. Yabanc erkeklerle konuurken kadnlarn, kalpte phe uyandrmayacak ve karsndaki kiiyi yanl anlamaya sreklemeyecek tarzda ciddi ve ar bal olarak konumalar (el-Ahzb 33/32), ss ve endamlarn yabanclara gstermemeleri (en-Nr 24/31), bunun iin de sokaa ktklarnda gzelce rtnmeleri (en-Nr 24/31; el-Ahzb 33/59) bu gayeye mtuf emirlerdir. Hz. Peygamber, kadnlarn kendi evleri dnda, bakalarna hissettirecek derecede koku srnerek dolamalarn ho karlamam ve bunu edep d bir davran olarak deerlendirmitir (bk. Tirmiz, Edeb, 35; Rad, 13; Msned, IV, 414, 418). C) Doum Kontrol Terim anlamyla doum kontrol, elerin istedikleri sayda ve istedikleri zaman ocuk sahibi olabilmeleri iin gebelii nleyici birtakm nlem ve yntemlere bavurmalar demektir. Konu esasen aile ii ilikileri, anne ve babann sorumluluunu ilgilendirdii iin ilk planda ferd boyutta bir meseledir. Ancak gnmzde doum kontrol, aile veya nfus planlamas adyla yrtlen politikann ana parasn oluturduundan btn toplumu yakndan ilgilendiren sosyal, ekonomik hatta uluslararas boyutta bir nem tamaya balamtr. Doum kontrol her iki ynyle de slm hukukunu ilgilendirmektedir.

134

LMHAL

a) Bireysel Boyut Bireysel ve ailev boyutuyla doum kontrolnn fkh hkm, kontrol usul ve ileminin mahiyetiyle yakndan ilgilidir. Kadnn yumurtas ile erkein spermi birleip dllenme olduktan sonra gebelie son verilmesi, yani ana rahminde olumu ceninin drlmesi, halk arasndaki tabiriyle ocuk drme ve aldrma, doum kontrol kavramnn dnda olup ayr din hkmlere tbidir ve bundan sonra ayrca ele alnacaktr. Burada ise hamilelii nleyici tedbirler anlamndaki doum kontrolnden sz edilecektir. slm dininde toplumun temeli olarak kabul edilen aile kurumuna byk nem verilmi, bu kurumun korunmasn ve salkl bir bnyeye kavuturulmasn temin gayesiyle din ve hukuk mahiyette bir dizi tedbir alnmtr. Hz. Peygamber imkn olan kimselerin evlenmesini ve evliliin kolaylatrlmasn tavsiye etmi, kyamet gnnde mmetinin okluu ile vneceini bildirmitir (Buhr, Nikh, 2; Eb Dvd, Nikh, 1, 4). Bunlar Reslullahn neslin devamna ve nfus artna nem verdii, doum kontrolne gidilmesini tasvip etmedii eklinde yorumlanabilir. Buna ilveten kader, rzk ve tevekklle ilgili inanlar, nfusun teden beri topluluklarn en nemli g kayna olmas, ayrca iinde yaanlan toplumun geleneksel kltr de elerin gebelii nleyici tedbirler almasnda, hatta fakihlerin doum kontrolnn din hkm konusunda ekimser veya kar bir tavr izlenmesinde etkili olmutur. Doum kontrolnn, daha ak ifadeyle elerin gebelii nlemesinin eski ve yeni birok yntemi vardr. Tbb ve teknik gelimeler neticesinde, her gn yeni metot ve illar ortaya kmaktadr. Azil, yani erkein cinsel iliki srasnda spermini dar aktmas yntemi ok eskilerden beri bilinen bir usul olup ilk dnem mslmanlar tarafndan da biliniyor ve uygulanyordu. Hz. Peygamberin azli yasaklamam olmas (Buhr, Nikh, 96; Mslim, Nikh, 125-138), slm bilginlerinin byk ounluunun da azli ciz ve mubah grp bunu elerin irade ve tercihlerine brakm olmalar, fert ve aile plannda doum kontrolnn kural olarak ciz olduunun ilk delili saylabilir. Elerin hangi durumlarda azil ve dier gebelii nleyici metotlara bavuraca ise genelde onlarn aile ii meselesi olarak grlmekle birlikte rnek olarak, fazla ocuk yznden ailenin ve ocuklarn skntya dmesi, anne salnn bozulmas, ocuklar gerei ekilde yetitirememe tehlikesi gibi gerekeler saylmtr. Zhir hukuku bn Hazm hari tutulursa, bu konuda Snn hukuk ekolleri ve i mezhepleri arasnda ciddi bir gr farkll yoktur. Ancak slm bilginleri, elerin karlkl haklarn koruma, aile ii

HARAMLAR VE HELLLER

135

huzur ve mutluluu salama amacyla gebelii nleme metotlarnn iki tarafn karlkl rzs dahilinde uygulanmasn telkin ve tavsiye ederler. Azil dnda il almak, vaginaya gebelii nleyici bir madde koymak, prezervatif kullanmak gibi yollarla da gebeliin nlenmesi mmkndr. Ancak gebelii nleyici metotlar ile balam bulunan gebelii sona erdirme ve dllenmi yumurtay dar atma ilemlerinin birbirinden iyice ayrlmas gerekir. nk farkl bu iki ilem farkl din hkmlere tbidir. Bu itibarla bir ksm yeni metot ve illarn gebelii nlemedii, aksine dllenmi yumurtay imha ve izle ettii ve bu ekilde gebeliin devamn nledii belirlendiinde, artk bunlarn ocuk drme kapsamnda ele alnmas gerekir. Mesel bugn tbbn getirdii imknlardan biri olan spiralin, gebelii nleyici bir ilev grd bilinmekle birlikte zaman zaman dllenmeyi engellemeyip rahimde teekkl eden cenini dar atc bir fonksiyon icra ettii de anlalmaktadr. slm hukukular azil ve dier gebelii nleme yntemlerine kar olduka msamahal baktklar halde, ocuk drmeyi hibir aamada tasvip etmemi, tbb ve din zaruret bulunmas durumu hari byle bir ilemi cinayet, byk gnah saymlardr. Bu itibarla ocuk drme ve balam bulunan gebelii sona erdirme ilemlerinin doum kontrol olarak deerlendirilmesi, gebelii nleme hakknda fkh kltrndeki mevcut hogr ve msaadenin bu ilemlere de tarlmas mmkn deildir. Rahime yumurta ulatran kanallarn balanmas veya erkein ksrlatrlmas da ada doum kontrol metotlarndan biridir. Kadn veya erkein ocuk yapma kabiliyetinin yok edilmesi demek olan ksrlatrma illa veya cerrah mdahale ile olmaktadr. yet ve hadislerde konuyla dorudan ilgili bir hkm olmamakla birlikte, slm bilginlerinin byk ounluu tbb veya din bir zaruret yokken bu ynteme bavurulmasn ciz grmemektedir. Gereke olarak da bunun ftrat deitirme, Allahn doutan verdii kabiliyet ve nimetleri inkr, insann temel hak ve hrriyetine mdahale olduu grndedirler. Bu sebeple de elerin artk hi ocuklar olmayacak ve geri dnlmesi imknsz ekilde ksrlatrlmasnn dinen sakncal ve gnah olduunu ifade eder, bunun ancak elerden birinde akl veya zhrev bulac bir hastaln bulunmas ve ocuklara geeceinin sabit olmas halinde ciz olabileceini belirtirler. b) Nfus Planlamas Bir toplum politikas olarak aile veya nfus planlamas ise doum kontrolnn bir baka ynn tekil eder. Dnyada iktisad kaynaklarn snrl

136

LMHAL

olduu, hzl nfus artnn iktisad gelimeyi durduraca ve madd kaynaklardan yararlanmada skntya yol aaca teziyle balatlan toplumsal nfus ve aile planlamas ise siyasal bir karakter arzettiinden aile ii doum kontroln konu alan ferd erevenin dnda kalmakta, ayr bir zeminde ele alnmas gerekmektedir. Batda balayan ve iki yzyllk bir gemii bulunan bu toplumsal nfus planlamas kampanyas, dier millerin de etkisiyle gelimi Bat lkelerinde nfus artn yavalatm hatta durdurmutur. Bu durum karsnda nfusun giderek azalmasnn yarataca tehlikeleri grdklerinden, artk Bat lkeleri nfuslarn arttrc, aile ve ocuklar koruyucu, hatta tevik edici birtakm tedbirleri almaya ynelmilerdir. Bu tutum ve uygulamalar halen devam etmektedir. lkede nfusun azalmas o lkede kaynaklardan fertlere daha fazla pay dmesine, fert bana den mill gelirin artmasna yol ayorsa da, eskiden olduu gibi amzda da nfus bal bana bir g kayna ve iktisad zenginlik arac da olabildiinden nfus azalmas uzun vadede toplumun aleyhine olmaktadr. Gelimi Bat lkelerinin gnmzde nfusu arttrc tedbirlere bavurmas ve tevik etmesi bundan kaynaklanmaktadr. te yandan zengin Bat lkeleri, gelimekte olan lkelerdeki nfus artn da ileriye mtuf ciddi bir tehlike veya sknt kayna olarak grdklerinden, bunu nleyici tedbirler zerinde titizlikle durmakta, gelimekte olan lkelerdeki, bu arada slm lkelerindeki toplumsal nfus planlamasn organize veya finanse etmektedirler. Btn bu gelimeler, esasen ferd erevede doum kontrolne hogr ile bakan slm bilginlerini, amzdaki toplumsal nfus planlamas hakknda olumsuz bir tavr almaya sevketmitir. XX. yzyln zellikle ikinci yarsnda slm dnyasnda bu konuda birok eser kaleme alnm, konuyla ilgili ok sayda ilm toplant yaplm, konunun din, sosyal ve siyas boyutu tartlmtr. Deiik slm lkelerindeki fetva heyetlerinin ve lkemizde Diyanet leri Bakanl bnyesindeki kurullarn yan sra, slm Konferans Tekiltna bal olup btn slm lkelerinin temsil edildii slm Fkh Akademisi de 10-15 Ocak 1988 tarihleri arasnda Kveytte gerekletirdii V. Dnem Toplantsnda bu konuyu geni biimde ele alp karara balamtr. zetle ifade etmek gerekirse; bu kararlarda, gebelii nleyici metotlarn kullanlmas elerin ortak kararna bal aile ii bir mesele olarak deerlendirilmi ve ciz grlm, buna karlk bata tbb zaruretler olmak zere dinen mer bir gerekeye dayanmadka ocuk drme, balam gebelii sona erdirme, eleri ksrlatrma ciz grlmemitir. Toplum politikas olarak nfus ve aile planlamasnn ise uzun vadede slm leminin aleyhine sonu verecei, bu ynde yrtlen kampanyalarn farkl amalar tad ve siyaseten doru olmad kanaatine varlmtr.

HARAMLAR VE HELLLER

137

D) ocuk Drme Dllenme gerekletikten sonra rahimde oluan ceninin d etki ve mdahale ile drlmesi, ok eski dnemlerden beri dinin, ahlk ve hukukun tasvip etmedii ve nlemeye alt bir davran olmakla birlikte eitli toplumlarda sk sk karlalan bir olgu olma niteliini de hibir zaman yitirmemitir. Nitekim Yahudilikte ocuk drme yasakland gibi buna sebebiyet veren kimse anne de olsa cezalandrlmtr. Hristiyanlkta da ocuk drme byk gnah kabul edilmi ve bunu yapan kimse teden beri kilise geleneinde cinayet ilemekle itham edilmi ve ciddi bir tepki grmtr. slmda da durum byledir. nsan hayatnn korunmas, slm dininin be temel ilke ve amacndan biri olduu gibi insann en erefli varlk olduu, insann saygnl ve dokunulmazl da slmn srarla zerinde durduu ana fikirlerden biridir. nsann yaama hakk, erkek spermi ile kadn yumurtasnn birletii ve dllenmenin balad andan itibaren Allah tarafndan verilmi temel bir hak olup artk bu safhadan itibaren anne baba da dahil hibir kimsenin bu hakka mdahale etmesine izin verilmemitir. nk cenin yaama hakkn anne babasndan deil, dorudan yaratandan alr. Anne babann balangta ocuk sahibi olup olmamakta iradeleri ve seme haklar varsa da, gebelii nleyici tedbir ve yntemleri kullanmalarna dinen izin verilmise de, artk gebelik teekkl ettikten sonra doacak ocuun hayatna son verme haklar yoktur. Kuranda ocuk drmeyle ilgili zel bir hkm bulunmaz. Ancak yet ve hadislerde yer alan genel prensipler ve zel hkmler anne karnndaki ceninin dinen mer saylan hakl bir gereke olmadan drlmesine ve gebelie son verilmesine msaade etmez. ocuklarnz yoksulluk korkusuyla ldrmeyin (el-Enm 6/151; el-sr 17/31) yetinin dolayl ifadesi, Hz. Peygamberin kasten ocuk drmeyi cinayet olarak adlandrp bunu ileyen veya sebep olann madd tazminat demesine hkmetmesi, rzk, kader ve tevekklle ilgili din telkin ve emirler bir anlamda anne karnndaki ocuun hayat hakkn da gvence altna almaya mtuf emir ve tedbirlerdir. nsann cenin halinde iken dahi, yani dllenme-doum arasndaki safhasndan itibaren -belirli kurallar erevesinde- vcb (hak) ehliyetine sahip olmasnn anlam budur. Bu itibarla slm hukukunda, tbb ve din bir zaruret bulunmadka anne karnndaki ocuun drlmesi ve aldrlmas -anne baba tarafndan yaplm veya yaptrlm olsa bile- cinayet (su) olarak adlandrlp haram saylmtr.

138

LMHAL

ocuk drmenin genel ilke olarak din hkm byle olmakla birlikte, sperm ve yumurtann hangi safhadan itibaren cenin saylaca ve dinenhukuken koruma altna alnaca, ceninin bulunduu safhaya gre ocuk drmenin cezasnda, hatta gnahnda bir farklln olup olmayaca slm hukukular arasnda tartmaldr. Kuranda ceninin anne karnndaki yaratl safhalarndan bahsedilmekle birlikte (el-Mminn 23/12-14) bu safhalarn ruhun fleniiyle bir ilgisinin olup olmad konusunda aklama bulunmaz. Hz. Peygamberin bir hadisinde anne karnndaki ocua 120. gnden sonra ruh fleneceinden sz edilir (Buhr, Bedl-halk, 6). Ruhun flenmesinin ilk krk gnden sonra vuku bulduuna iaret eden hadisler de vardr (Mslim, Kader, 2,4; Msned, III, 397). yetin dolayl ifadesi yan sra bu hadisler, bir de fakihlerin dnemlerinde cenin hakkndaki tbb bilgileri bu konuda farkl l ve grlere sahip olmalarna zemin hazrlamtr. Aralarnda baz Haneflerin de bulunduu bir grup slm hukukusu 120 gnden nceki, baz Mlik ve Hanbel fakihleri ise krk gnden nceki ocuk drmeleri, tam olumu bir ocuk drme saymama eilimindedirler. Ancak sz konusu hukukularn byle dnmesi, ceninin anne karnnda geirdii safhalar, dllenme ve ocuun oluumu konusunda, dnemlerinin tabii icab olarak yeterli tbb ve teknik bilgiden yoksun olmalarndan kaynaklanmaktadr. nk bu gruptaki hukukular yukarda zikredilen hadisten hareketle ceninin ancak 120 gnden sonra canllk kazand ve teekkl ettii, bundan nce ceninin cansz veya belirsiz bir halde ruh flenmeyi bekledii kanaatindedirler. Bu belirsizlik, biraz da ocuk drmenin din hkm asndan ruhun flenmesinden nceki dnemle sonraki dnem arasnda ayrm yapma ihtiyac, bu fakihleri birinci safha iin mekruh, ikinci safha iin haram hkmn vermeye sevketmitir. Dier bir ifadeyle bu konuda toleransl bir tavr sergileyenler, ocuk drmenin hkmnn ilk gnlerden ruh flenme vaktine doru gidildike mekruhtan harama doru bir deime gsterecei, ruh flenme safhasndan; yani kimilerine gre krknc, kimilerine gre 120. gnden itibaren de haram hkm iine girecei eklinde bir aklama getirmilerdir. Ceninin canllnn, mahiyetini hibir zaman bilemeyeceimiz ruhun flenmesiyle ayn ey olduunu iddia etmek mmkn deildir. Byle bir iddia iermeksizin belirtmek gerekirse, gnmzde ulalan ayrntl tbb bilgiler ceninin dllenmeden itibaren ayr bir canllk ve btnlk kazandn, safha safha oluum ve yaratlnn tamamlandn, ilk birka haftadan itibaren organlarnn teekkl ettiini, hatta kalp atlarnn hissedildiini ortaya koymaktadr. Byle olunca ilk 120 gn iindeki ocuk drmeleri, cinayet

HARAMLAR VE HELLLER

139

ve gnah olan ocuk drme fiilinin kapsam dnda tutmak mmkn grnmemektedir. Nitekim slm hukukularnn ounluu hangi safhada olursa olsun ocuk drmeyi ciz grmezler. Mezheplerde hkim gr de budur. Mesel Gazzl, ilk dnemden itibaren ocuk drmenin ciz olmadn ve cinayet olduunu syler. Ruh flendikten sonra ocuk drmenin veya aldrmann haram olduunda ve bu davrann cinayet telakki edileceinde slm limleri gr birliindedir. Ancak annenin hayatn kurtarma gibi tbb ve kesin bir zaruret ortaya kmsa o zaman anne karnndaki ceninin tbb bir mdahale ile alnmas ciz grlr. Fakat bu konuda anne babann karar vermesinden ziyade hazkat ve uzmanlna gvenilen tp doktorlarnn kararnn esas alnmas doru olur. Cenine kar bir cinayet ilenmesi halinde gurre tabir edilen bir cezatazminat denir. Gurrenin miktarnn, snnetteki tatbikat rneinden (Eb Dvd, Dyt, 19; Tirmiz, Dyt, 15) yola karak be deve, -altn ve gmn o asrdaki deerine gre- yaklak 212,5 gr. altn veya 1785 gr. (Haneflere gre 1487,5 gr.) gm olduu grlmektedir. Gurre ceninin miras kabul edilir ve dmesine sebep olan kimse hari vrisleri arasnda paylatrlr. Gurrenin denmesi iin ocuk drmenin kasten veya hata ile olmas, anne veya baba tarafndan ilenmesi farketmez. fi ve Hnbel fakihleri gurre ile birlikte kefret denmesini de gerekli grrler. Bu hkmler de slmn insan hayatna verdii deerin ak bir gstergesidir. amzda zengin Batl lkelerin mal ve fikr desteiyle balatlan ve zellikle gelimekte olan lkelerde yrtlen nfus ve aile planlamas kampanyalar ve bu yndeki youn propagandalar aileleri, zellikle de kadnlar etkilemekte ve giderek ocuk aldrma (krtaj) toplumumuzda yaygnlamaktadr. Fazla ocuk sahibi olmay knayan evre basks da istenmeyen gebeliklerde krtaj bir zm olarak alglamay kolaylatrmaktadr. Evlilik d ilikilerin artmas ve msamaha grmeye balamas da yine krtajn yaygnlama sebeplerinden biridir. Bat lkelerinde; toplumsal ve ahlk yapdaki bozukluk krtajn serbest braklmas ynnde kampanya ve basklar arttryorsa da toplumsal saduyu ve kilise evreleri bunun ak bir cinayet olduunu, krtajn serbest braklmasnn birok saknca tamasnn yan sra bir insanlk suu saylmas gerektiini aka ifade etmektedir. Bu ynde yaplan propagandalar zgrlk, lke kalknmas, dengeli gelir paylam, mevcut ocuklarn daha iyi yetimesi gibi iddialar ierse de krtajn dinen ve ahlken ar bir cinayet ve su olduu aktr. slm dini gebelii

140

LMHAL

nleyici tedbirler almay hogrm ve elerin diledikleri zaman ve sayda ocuk sahibi olmalarna imkn vermi, fakat balam bulunan gebelii sona erdirmeyi ve anne karnnda teekkl etmi cenini imha etmeyi ise cinayet ve byk gnah saymtr. Zira, balangta da ifade edildii gibi, hayat ve lm yaratan Allahtr. Anne ve baba insan hayat ve neslin devam iin sadece bir vastadr. slmn ald btn tedbirler, yapt telkin ve tevikler, netice itibariyle insann hayatn ve saygnln koruma, dnya ve hiret mutluluunu temin etme amacna yneliktir. E) Sun lkah ve Tp Bebek Anne ve babann ocuk sahibi olmay istemeleri en tabii haklar olduu gibi, bu istek dince de tevik edilmitir. nk ailenin kurulu amalarndan birisi de ocuk sahibi olmak, onlarn geleceklerini hazrlamak, dolaysyla sahip olduklar kltrel ve sosyal deerlerin devamn temin etmektir. Ancak slm dini, mer evlilik dnda ocuk sahibi olma yollarn yasak saym ve bunu toplumsal bozulmann nedeni olarak grmtr. slmn evlilii tevik edip zinay yasaklamas, nesil, nesep ve aileyi zayflatabilecek her trl tehlikeye iddetle kar kmas netice itibariyle yine insann saygnln, toplumun rgsnn ve aile yapsnn salamln hedef almakta, bu ynde akla ve selim ftrata yardmc olmaktadr. slm inancna gre dier btn nimetler gibi ocuk da Allah vergisidir. Bu hususta Cenb- Hak yle buyurmaktadr: Gklerin ve yerin mlk
Allahndr. O, ne dilerse, onu yaratr. Kimi dilerse ona kzlar balar, kimi dilerse ona erkekler lutfeder. Yahut erkekler, diiler olmak zere ift verir. Kimi de dilerse onu ksr brakr. phesiz O, hakkyla bilendir, her eye kdirdir (e-uar 42/49-50). u var ki, Allah Tel yaratt her eyi bir sebebe balamtr. Tabiat kanunu da denilen bu sebepleri aratrp kefetmek ve mer bir arzuya kavumak iin uygun sebeplere sarlmak, kader inanc ile atmaz. Bu yzden, ksrl sebebiyle ocuk sahibi olamayan elerin tedavi yoluna gitmelerinde ve bu tedavi sonucu ocuk sahibi olmalarnda bir saknca yoktur ve bu en tabii haklardr.

eitli beden-tbb rahatszlklar sebebiyle ocuk sahibi olamayan elerin ocuk sahibi olmak iin kullandklar tekniklerden birisi de tp bebek yntemidir. Bu, bir nevi sun ilkah (sun dllenme) yntemi olup erkein menisi (sperm) alnp, uygun d ortamda kadnn yumurtasyla dllendirilmekte, sonra da kadnn rahmine konularak hamilelie ve douma imkn hazrlanmaktadr.

HARAMLAR VE HELLLER

141

ocuk sahibi olamayan elerin tbb tedavisi ve ocuk sahibi olmalarna imkn hazrlanmas gibi gayet olumlu ve iyi niyetli bir balangc bulunan tp bebek yntemi, daha sonra Batda giderek farkl boyutlar kazand ve toplumun geleneksel, din, ahlk ve sosyal deerleriyle elien farkl amalar dorultusunda kullanlmaya baland bilinmektedir. Din ve ahlk ereveden bamsz bir uygulama seyri gsteren bu teknolojinin yol at bireysel ve sosyal problemler nce Batda, sonra da mslman toplumlarda tartlmaya balanmtr. amzda konu hakknda gr bildiren slm bilginlerine gre eitli nedenlerle ocuk sahibi olamayan evli iftlerin bu imkna kavuturulmas gerek tbb tedavi gerekse temel insan haklar asndan olumlu ve vgye deer bir gelimedir. Sun dllenme ve tp bebek yntemi de bu amala kullanlabilir. Ancak bunda kocann menisinin ve einin yumurtasnn kullanlmas ve hamilelii de yine ein yapmas arttr. Dllenmenin bu artlarla rahim dnda gerekletirilip sonradan anne aday ein rahmine konmas dinen saknca tekil etmez. Fakat bu yntemin, kocann veya karsnn tabii yoldan hamile brakma veya hamile kalma imknnn olmamas halinde uygulanabilecek istisna bir zm ve tedavi ekli olduu unutulmamaldr. Nitekim konuyu 1986 ylnda Ammanda yapt toplantda gren slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisi de benzeri bir sonuca varm olup bu konuda alm olduu karar zeti yledir: 1. Kocann sperminin yabanc yani arada evlilik ba bulunmayan bir kadndan alnan yumurta hcresiyle dllendirilmesiyle oluan embriyonun karsnn rahmine yerletirilmesi, 2. Yabanc bir erkein spermi kullanlarak yaplan dllendirme sonucu oluan embriyonun kadnn rahmine yerletirilmesi, 3. Elerden alnan yumurta ve sperm hcrelerinin darda dllenmesi ile oluan embriyonun, hamile kalmaya gnll bir baka kadnn rahmine yerletirilmesi, 4. Yabanc bir erkein spermi ile yabanc bir kadnn yumurta hcresinin darda dllendirilmesi ve embriyonun kadnn rahmine yerletirilmesi, 5. Kocann spermi ile karsnn yumurtasnn darda dllendirilmesiyle oluan embriyonun, kocann dier karsnn rahmine yerletirilmesi eklinde yaplan sun dllenme ve tp bebek uygulamalar, slmn bu konuda koyduu temel ilke, yasak ve amalara ters dt iin eran ciz deildir.

142

LMHAL

Buna karlk; kocann spermi ile karsnn yumurtas alnarak darda dllendirilmesi ve oluan embriyonun ayn kadnn rahmine yerletirilmesi ile kocann sperminin alnp karsnn dl yata ya da rahminde uygun bir blgeye braklarak i dllenmenin salanmas yntemleri ise, ihtiya halinde bavurulabilecek, tedavi karakteri tayan ve din ilkelere de ters dmeyen bir yol olup din saknca tamaz. Byle olunca, dllenmenin unsuru olan sperm, yumurta ve rahimin her de birbiriyle evli ifte ait olursa, tpte alama yoluyla ocuk sahibi olmakta dinen bir mahzur yoktur. Bu normal yolla ocuk sahibi olamayan elere uygulanan tedavi mahiyetindedir. Buna karlk sun dllenme ve tp bebek tekniinde bu eklin dna klp araya yabanc bir unsur sokulduunda, yani sperm, yumurta ve rahimden biri kar koca dndaki bir ahsa ait olduunda ciz olmamaktadr. Bu tekniin ciz grlmeyen ekilleri kullanldnda, doacak ocuun sperm babas, aile babas, yumurta annesi, tayan-douran annesi veya bunlardan en az sz konusu olmakta, bu da gerek her iki tr baba gerekse her iki tr anne iin farkl boyutta psikolojik-ftr bunalmlara, sosyal ve ahlk problemlere yol amakta, ocuk iin de olumsuz, gayri tabii bir aile ve sosyal ortam hazrlamakta, ocuun temel insan ve ailev haklardan mahrum olarak dnyaya gelmesine sebep tekil etmektedir. Bu tr uygulamalarn nesep karklna yol at, aile ve toplumu kknden sarst da aktr. Sadece evli eler arasnda bir tedavi yntemi olarak ciz ve sakncasz olan sun dllenme ve tp bebek uygulamasnn, bugn baz Avrupa lkelerinde grlmeye baland ekilde, evlenmeksizin kimlii belirsiz bir erkein sperminden ocuk sahibi olma, kocas iktidarsz veya spermleri yetersiz olduunda karsn baka bir erkein spermi ile hamile brakma, sperm bankas oluturma gibi dinen ve ahlken olduu kadar fert psikolojisi, sosyal deerler, doan ocuun haklar gibi alardan da olumsuz sonular bulunan bir uygulama halini almas esefle mahede edilen bir durumdur. Bu ayn zamanda ilm ve teknik gelimelerin, din ve ahlk zemin kaybedildiinde ne gibi kontrolsz ve zararl bir ivme kazanabileceini de gstermesi bakmndan dndrcdr. Zaten bu alanda ortaya kan olumsuz sonular Batl dnrler, bilim ve din adamlar tarafndan da sklkla dile getirilmekte, fakat yanl uygulamalar nleyecek din ve ahlk balar byk lde devre d kald, hukuk dzeni de bu erevede olutuu iin olumlu bir gelime kaydedilememektedir. Bat dnyasnda yeni yeni konuulup tartlmaya balanan ve ilk olarak hayvanlar zerinde denenen kopyalama (klonlama) yntemi de benzeri bir deerlendirmeye tbi tutulabilir.

HARAMLAR VE HELLLER

143

VIII. GNLK HAYAT nan, ibadet ve mumelt konularnn dnda kalp gnlk hayatta ska karlalan ve hakknda dinin hkmnn ne olduu merak edilen davran ve problemlerin buraya kadar temas edilen konulardan ibaret olmad aktr. Dinin asl kaynaklarnda yer alan hkm ve bilgiler sabit durduu halde hayatn devaml deitii, her geen gn farkl inan ve kltr muhitlerinin olutuu ve bu kltrlerle temas edildii, bilim ve teknolojideki gelimelerin yeni imknlar rettii gz nnde bulundurulursa, gnlk yaayn yeni sorunlaryla din bilgi arasndaki bu diyalog deta kanlmaz olmaktadr. Burada, gnlk hayatta ska karlalan ve kimi inan ve detler, kimi geleneksel hayat tarznn veya modern toplumun rettii problemler, kimi de bireysel zgrlk ve tercih alannda kalan fakat din bilgiyle de ilikili olan baz meselelere temas edilecektir. A) Bidat ve Hurafeler Din terminolojide bidat, dinin aslnda olmad halde inan ve ibadet alannda sonradan icat edilen inan ve davranlar ifade eder. Daha ak bir ifadeyle, Hz. Peygamber zamannda olmayan veya mer grlmeyen bir inan, ibadet, din anlay ve davran bidat kavram iinde yer almaktadr. slm dininde temel inan esaslar aklanm, fertlerin ibadet hayatyla ilgili mkellefiyetleri ayr ayr bildirilmi, gerekli ve yeterli dzeyde tutulan bu inan ve ibadet mkellefiyetinin orijinal ekliyle korunmasnn gerektii, bu alanda yaplacak deiikliin dini tahrif anlamna gelecei belirtilmitir. Kuranda, Yahudilik ve Hristiyanln bu dinlere yaplan iyi niyetli veya kt niyetli beer mdahaleler sebebiyle bozulduundan ska sz edilmesi de yine bu amaca ynelik bir uyar niteliindedir. Dinin znn ve asl hviyetinin korunmas ynndeki bu vurgular, mslmanlarn toplumda ortaya kan ve geleneksel din hayatn devam saylmayan yeni durumlar karsnda diren veya hassasiyet gstermesinin de temel mili olmutur. Bu diren ve tartmann younlat alanlardan birisi de bidat ve hurafelerdir. Kurn- Kermde dinin Hz. Mumammedin risletiyle birlikte kemale erdirildii bildirilir (el-Mide 5/3). Bu sebeple Hz. Peygamberden sonra dinde icat edilen ve uydurulan her ey bidat kavramna girmektedir. Bidat snnetin zttdr. Geni anlamyla snnet Resl-i Ekremden ve ashaptan sahih olarak nakledilen her eydir. Kurn- Kermin, Hz. Peygamber ya da ashabnn din konularda syledii, yapt veya tasvip ettii davranlar bu anlamda snnet kavramna girmi olur. Bidat da bunlarn zddn tekil eder.

144

LMHAL

Bidatn kapsamnn din konularla snrl olduu hususunda slm bilginleri gr birliindedir. Bu sebeple inan ve ibadet hayatnn dnda kalan yenilikler bidat kavramna girmez. Baz limler bidatn kapsamn genileterek mslman toplumlarn geleneinde bulunmayan her yenilii bidat saymaya eilimli iseler de bu doru deildir. Hz. Peygamber bir hadislerinde, Kim benden sonra terkedilmi bir snnetimi diriltirse onunla
amel eden herkesin ecri kadar o kimseye sevap verilir, hem de onlarn sevabndan hibir ey eksiltilmeden. Kim de Allahn ve Resulnn rzsna uygun dmeyen bir kt bidat icat ederse onunla amel eden insanlarn gnahlar kadar o kiiye gnah ykletilir, hem de onlarn gnahlarndan hibir ey eksiltilmeden (Mslim, lim, 6; Tirmiz, lim, 16) buyurarak, ktle-

nen bidat Allah ve Resulnn rzsna uygun dmeyen kt bidat diye nitelendirmitir. Bu durumda dinin ruhuna ve genel prensiplerine aykr olmayan ve ibadet rengine brnmeyen detler bidat saylmazlar. Dier bir anlatmla, herhangi bir davran ve anlay din yn bulunmadka, iman, ibadet, gnah ve sevap erevesine sokulmadka bidat kavramna dahil olmaz. Mesel trbelere horoz ve mum adamak, lnn banda mum yakmak dinin aslnda olmad, fakat bunu yapanlarca bir nevi ibadet sayld ve bununla sevap umulduu iin bidattr. Buna karlk hacca giderken deveye deil de uaa binmek bidat olmaz. nk netice itibariyle bir yere en gvenli ekilde ulama usuldr. Ayn ekilde unu elekten geirmek, yemekte atal, kak, masa kullanmak, otomobile binmek, bilgisayar kullanmak da bidat olmaz. Bu tr yeniliklere bidat olduu ileri srlerek kar klmas, din bilgiden ziyade fert ve toplum psikolojisiyle aklanabilir. Bir zamanlar matbaaya bidat denilerek kar klm olmas, geimini elle yaz yazarak karlayan sanatkrlarn ekonomik mcadelesi eklinde, televizyon, sinema ve futbola kar klmas da ierdii baz olumsuzluklara muhafazakr kesimin tepki gstermesi eklinde anlalmaldr. Konunun din bir tartma ortamna itilmesi ise, bu konuda dinin insanlar zerindeki derin etkisinden yararlanmay hedeflemi olmaldr. Mslmanlarn dini koruma konusunda gsterdikleri hassasiyetin hayatn tabii geliimine ve normal deiime kar bir tavr ala dnmemesi iin bir ksm slm bilginleri bidat ikiye ayrmlar, iyi ve yararl grdklerine bidat- hasene, kt ve zararl bulduklarna da bidat- seyyie adn vermilerdir. Kurn- Kermi bir mushaf iinde toplamak, hadis kitaplar yazmak, teravih namazn cemaatle klmak, kabirlerin zerine trbe yapmak gibi hususlar da sonradan ortaya km eyler olmakla birlikte slm bilginlerince gzel bidat olarak nitelendirilmi, bylece bu tr yararl faaliyetlerin

HARAMLAR VE HELLLER

145

srf Hz. Peygamber dneminde yoktu diye terkedilmesini nlemek istemilerdir. Gnmzde bir hayli yaygn olan mevlid, hfzlk ve hatim merasimlerinin, camilerin grkemli mimarisinin ve tezyinatnn, cemaatle namazda toplu tesbihlerin ve msikinin, lm takip eden belli gnlerde dzenlenen din toplantlarn kat bir yaklamla bidat olarak nitelendirilmesi yerine, bu tr detler dinin asl unsurlarnn yerini almad srece, ierdii yararlar sebebiyle msamaha ile karlanmas daha isabetli grnmektedir. Buna karlk lenin beden ve ayn ibadet borlarn para ile drme ierikli bir skat ve devirin, yol at yanl anlaylar sebebiyle bidat grubunda saylmas gerekir. O halde bir davrann bidat olup olmad konusunda kesin ve kategorik bir yaklamdan ziyade, o davrann hangi ortamda ne gibi sonular verdiinin, mahiyet ve gayesinin gz nnde bulundurulmas yerinde olur. slm limlerinin dinin inan ve ibadet esaslarn korumada kararl bir izgi izledii, bununla birlikte bidatlarla mcadele konusunda aralarnda tavr farkllklarnn bulunduu grlr. yle anlalyor ki, slm bilginlerinin farkl bidat anlaylar, bidata kar ok sert veya olduka msamahal yaklamlar dnemlerindeki din hayatta gzledikleri olumlu gelimelerle veya sapmalarla yakndan ilgilidir. slm tarihinin deiik dnem ve blgelerinde eski din ve geleneklerin, yabanc kltrlerin mslmanlar etki altna ald, zaman zaman yabanc inan ve anlaylarn mslman toplumlarda yaygnlat bir vkadr. Gnmzde de dinin aslnda olmayan birok yanl inan ve hurafenin bilgisiz kimselerce dinin gerei veya sevap vesilesi olarak grld, bu alann deta bir kazan ve smr sektr oluturduu bilinmektedir. Bunu nlemenin yolu, slm dininin iyi renilmesi ve retilmesidir. Bu olmadnda dinin yerini btl inanlar, bidat ve hurafeler kolaylkla doldurabilecektir. Dier taraftan, yukarda bir ksmna deinilen btn bu olumsuz grntlere ramen, slm tarihi boyunca mslman ounluk daima istikametini korumu, dinin ana snrlarn ve deerlerini ayakta tutmu, slm dininin inan, ibadet ve hukukla ilgili temel hkmlerinde ve temel ahlk deerlerinde ciddi bir sapma yaanmam, slmn z ve yaps hibir zaman deimemitir. Bu da dinin Allah tarafndan korunduunu, slm toplumlarnda bidat ve hurafelerin hibir zaman dinin asln tahrif edecek boyuta varmadn, her zaman toplumsal saduyunun egemen olduunu gstermesi ynyle sevindiricidir.

146

LMHAL

B) Gayb Bilgisi Din terminolojide gayb tabiriyle, akl ve duyular yoluyla hakknda bilgi edinilemeyen varlk alan kastedilir. slm inancna gre gayb bilgisi yalnzca Allaha aittir, Allahtan bakas gayb bilemez. Konu inan alannda ok kolay ve przsz grnse de gnlk hayat yle deildir. nsan yaratlnn gerei olarak bilinmeyen ve grnmeyene, esrarengiz olana kar daima ilgi duymu, onun bu istek ve ilgisi vahiy yoluyla ve peygamberler araclyla belli ve yeterli lde karlanm, fakat geride kalan boluk ve sorular da her dnemde eitli evrelerin istismarna konu olmutur. lk devirlerden itibaren gaybdan haber vererek insanlarn ilgisini eken ve bu yolla itibar ve servet kazanan khin, byc, arrf, falc, medyum, ruhu gibi ahslarn hemen her toplumda grlmesi ve bunlar etrafnda daima bir grup insann kmelenmekte oluu bunun ak rneidir. Halbuki Resl-i Ekrem, Allahn en sevgili kulu olmasna ramen onun hakknda Kuran diliyle melen yle buyurulur: De ki; Allahn dilemesi
dnda ben kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek gce sahip deilim. Eer ben gayb bilseydim elbette daha ok hayr yapmak isterdim ve bana hibir fenalk dokunmazd. Ben sadece inanan bir kavim iin bir uyarc ve mjdeleyiciyim (el-Arf 7/188). Yine Kuranda gayb bilenin sadece

Allah olduu sklkla tekrar edilir, Allahtan baka hibir varln gayb bilmedii aka belirtilir (el-Enm 6/59; et-Tevbe 9/105; er-Rad 13/9; en-Neml 27/65). Peygamber Efendimiz de gaybdan haber veren kimseye inanan kimsenin krk gn namaznn kabul olunmayacan, vahyi ve kitab inkr etmi olacan bildirerek (Mslim, Selm, 125; bn Mce, Tahre, 102) ar bir tehdit ve uyarda bulunmutur. Konuyla ilgili Kuran yetleri ve Hz. Peygamberin aklamalar dikkatlice incelendiinde, gelecek bilgisi, bir eyin Allah katndaki veya hiretteki durumu gibi mutlak gaybn sadece Allah tarafndan bilindii, izf ve nisb gaybn ise Allahn msaadesi ve snnetullah erevesinde insanlar tarafndan bilinebilecei sonucu ve ayrm karlabilir. zf gayb, yaratklardan yalnzca belirli bir ksmnn ilminin ilikili olduu eyler diye tanmlanmaktadr. Bilgi ilikisi olmayana gre bu gayb iken ilikili olana gre gayb olmaz. Meleklerin bilip insanlarn bilmedii, insanlardan birinin bilip dierinin bilemedii meseleler byledir. nan alannda kalan, varlk ve mahiyeti hakknda akl ve nakl deliller bulunan fakat duyularla idrak edilemeyen hususlar da bu kapsama girer.

HARAMLAR VE HELLLER

147

Bu aklamalar nda ifade etmek gerekirse, slm dini insann gayb lemine kar duyduu ilgi ve merak giderecek temel bilgileri Hz. Peygamber araclyla duyurmu, bu bildirilenlere inanmay gayba inanma olarak nitelendirip inan esas haline getirmitir. Fakat insann ilgi ve hayal dnyasnn bu snrda durmayacan, gayb lemiyle ilgili olarak vahyin bildirdiinin dnda ve tesinde bir araya girebileceini de gz nnde bulundurarak temel baz prensipler koymutur. Bunlardan biri, Allahtan baka kimsenin gayb bilmediidir. Bu ilke ayn zamanda, meydana gelecek olaylar, kiilerin Allah katndaki veya gelecekteki durumlarn bildiini iddia ederek gaybdan haber veren kimselere inanlmasn da yasaklamak demektir. nk gayb bilme iddias dinen doru olmad, insanlarn bilgisizliinin ve zaaflarnn smrs olduu gibi buna inanlmas ve bu kabil kimselerden yardm umulmas da slm inancna aykrdr. Bununla birlikte toplumumuzda, gayb bildiini ve gaybdan haber verdii izlenimini veren hatta bunu aka ileri sren ahslarn, din konularda yeterince bilgisi bulunmayan kesimleri, sknt ve ihtiya iindeki kimseleri acmaszca smrd de bilinen bir gerektir. Gnmzde medyum ve falclarn etrafndaki insanlarn renim ve sosyal stat seviyesinin toplum ortalamasnn bir hayli zerinde olmas, olayn modern bilim eksikliinden deil gerek din bilgi ve uur eksikliinden kaynaklandn gstermektedir. Bu tr olumsuz grntnn Bat lkelerinde de bir hayli yaygn olduu bilinmektedir. Bunu nlemenin tek yolu ise, slm dininin doru bir ekilde renilmesi ve retilmesidir. Dinin varlklar lemine, dnya, lm ve lm tesine ilikin aklamalar insanlar bu tr sapma ve saplantlardan koruyacak gtedir. Bidatla ve gayb bilgisiyle ilgili yukardaki temel bilgilerden sonra burada, gnmz modern toplumlarnda hzl bir ekilde yaygnlama eilimi gsteren ve zaman zaman da din inan nitelii kazandrlan, hatta din ereveye oturtulan baz yanl inan ve davranlara deinilecektir. a) Falclk Falclk denince, eitli tekniklerle gelecekten ve bilinmeyenden haber verme, gizli kiilik zelliklerini ortaya karma sanat kastedilir. nsanolu tarih boyunca gerek kendisiyle gerekse evresiyle ilgili bilinmezleri anlayp kefetmeye, gelecei hakknda bilgi sahibi olmaya ve bylece kendi kaderine hkmetmeye almtr. phesiz ki bunda, bilinmeyene ve esrarengiz olana kar duyulan merak ve tecesssn de nemli pay

148

LMHAL

vardr. Bunun iin de insanlar ilk dnemlerden itibaren gizli ynleriyle ve gelecekleriyle ilgili olarak ileri srlen iddia ve ipularna kar ilgisiz kalamam, onun bu zellii sihir, by, fal, kehanet gibi uralarn toplumda yer edinmesine ve reva bulmasna zemin hazrlamtr. Dier bir ifadeyle, zaman iinde insanlarn gayba, bilinmeze ve gizemliye olan ihtiyacn ve eilimini karlamak zere bu ii meslek edinenler km ve bunlar toplumda byk itibar grmlerdir. Neticede khin, sihirbaz, byc, falc, bakc gibi isimlerle anlan bu kiiler mistik sezgi glerinin bulunduunu, grnmez varlklarla temasa getiklerini ve sradan insanlarn bilemedii baz bilgilere sahip olduklarn ileri srmlerdir. Baz alet ve vastalarla veya baz yntemlerle iinde insanlarn kiilikleri ve gelecekleri hakknda tahmin ve yorumda bulunmay, gelecekten haber vermeyi konu alan falclk da bu uralarn banda gelir. Konu, gaybdan haber verme, bilinmez etrafnda mistik ve kutsal bir otorite oluturma, tevhid inancn glgeleme, insanlarn ilgi ve mitlerini smrme gibi birok adan din bilgi ve gelenei ilgilendirmektedir. Kurn- Kermde hem duyulur lemin hem de duyular tese lemin mutlak hkimiyetinin Allaha ait olduu bildirilir (ez-Zmer 39/46; et-Talk 65/12) ve Chiliye dnemi detlerinden biri olan ans oklar ile (ezlm) fal tutup ksmet arama iddetle yasaklanr (el-Mide 5/3). Hadislerde de kehanet yasaklanm, baz adlandrma ve eyadan, hayvanlarn hareketlerinden uursuz anlamlar karma yahut akl ta, nohut, bakla gibi nesnelerle veya baz yntemlerle falclk da bu kapsamda grlerek yasaklanmtr (Eb Dvd, Tb, 23). Bir baka hadiste de fal ve benzeri ilemlerin sonularna itibar ederek bunlara inananlarn Muhammede indirileni inkr etmi saylaca, namazlarnn krk gn kabul edilmeyecei eklinde iddetli bir uyar gelmitir (Mslim, Selm, 125; bn Mce, Tahret, 122). Bunun iin de slmda, Allahn mutlak hkimiyetine ve birliine olan inanc zedeleyen, putlarla istiare etme, onlardan yardm bekleme gibi Chiliye deti izleri tayan, insan gerek bilgi kaynaklarna ve gerek sebeplere bavurmaktan alkoyan her trl faaliyet btl grlm, fal ve falclkla ilgili ilemler de bu kapsamda mtalaa edilerek yasaklanmtr. Hz. Peygamberden yaplan baz rivayetlerden (Buhr, Tb, 42; Mslim, Selm, 110-119), onun gelecek hakknda baz karnelere dayanarak

iyimser tahmin ve yorumda bulunmay tasvip ettii, fakat gelecee dair bilgi salamay, buna dayanarak da mitsizlik veya uursuzluk hislerine kaplmay doru grmedii anlalmaktadr. Nitekim Hz. Peygamber, insanlarn

HARAMLAR VE HELLLER

149

etrafndaki eitli olay ve eyaya uursuzluk atfetmesini knayarak, Sizden

biri holanmad bir eyi grdnde, Allahm! yilikleri yalnz sen verir, ktlkleri de yalnz sen defedersin, senden baka g ve kuvvet sahibi yoktur desin (Eb Dvd, Tb, 24) buyurmutur. nsan sebeplere sarl-

maktan alkoyan uur ve uursuzluk anlay, Hz. Peygamberin tebli ettii slm retiye ters dmektedir. nk slmda insann iradesi, gc ve teebbs sorumluluun temelini oluturur. Uursuzluk inancnn yasak klnmasndaki asl sebep de, buna inanan kiinin kendi irade ve gcn inkr yannda, yaratmay Allaha deil, bizzat uursuz sayd varla nisbet etmesidir. Fal ve falclk da bu yanl anlayn bir baka ynn tekil eder. yet ve hadislerde gayb bilme, insann kaderini deitirme ve geleceini grme iddias tayan, Allahtan baka varlklardan yardm alma gayesi gden, insanlar salam bilgi kaynaklarna ve gerek sebeplere bavurmaktan alkoyan her trl hurafe, btl inan ve uygulama yasaklanmtr. Bu sebeple de eitli kltrlerde birok tarz ve yntemiyle yaygnlk kazanm bulunan her tryle fal ve falclk, mesel tuz fal, kahve fal, kurun dkme, el ii fal, Kuran ve kitap fal slmn inan ve bilgi sistemine uymaz. b) Yldz ve Bur Fal Halk arasnda yldz fal, bur fal gibi inanlar konu edinen astroloji, gne, ay ve yldz gibi gk cisimlerinin oluum ve zelliklerinin dnya zerindeki olaylarn hayr ve er nitelii kazanmasna ve insann geleceine etkilerini konu alan bir uradr. slm dnyasnda nceleri ilm-i ncm, hem astronomiyi hem de astrolojiyi kapsayan bir terim iken bilim ve teknolojide son yzyllardaki gelimeler sonucu bu iki ilim birbirinden ayrlm ve astronomi tamamen pozitif bir bilim dal, astroloji de bilimsel temelleri olmayan bir ura ve inan haline gelmitir. Pozitif bir bilim olan astronomi, yldz, ay, gne gibi gezegenlerin say, hareket ve zellikleri ile ilgili bilgilere sahip olmay konu edindiinden duyularla alkal bir alandr. Gnee bakarak kblenin tayini, rzgra bakarak yamurun tahmini, gne ve ay tutulmalarnn tesbiti gibi yntem ve uralar astronomi anlamnda ilm-i ncmun kapsamna girer. slm dininin pozitif bir ilim olan astronomi incelemelerine kar kmas yle dursun, birok Kuran yetinde bunlara ufuk alm ve bu alandaki aratrmalar zendirilmitir. lm-i ncm tabirinin ifade ettii ikinci anlam olan astroloji ise tamamen veya ksmen vastasz bilgileri ve gaybdan haber vermeyi iermektedir. Konu bu ynyle din bilgi ve kltrmz yakndan ilgilendirmektedir.

150

LMHAL

Batdaki astroloji almalar Batlamyusun dncelerine dayanmaktadr. Ona gre gk cisimlerinden ua olarak yaylan gler, etkisi altna aldklar yeryzndeki varlklarn tabiatn, kendisinden yayldklar gk cisimlerinin tabiatn temsil etmeye yneltirler. Batlamyus nazariyesine gre semada krk sekiz yldz kmesi vardr. Bir yl boyunca gne bunlardan on iki tanesine urar. Gnein urad yldz kmelerine bur, geri kalan otuz alt yldz kmesine de sret ad verilir. O, semada krk sekiz bur saymt. Gnein her burca urad esnada yayd ua insanlarn tabiat ve karakterinde derin izler brakmaktadr. Douda ise ilm-i ncm iki kaynaktan beslenmitir: Sbilik ve Hint astronomisi. slm ncesi Araplarda bu iki kaynan da etkili olduu sylenebilir. lm-i ncm kapsamna giren faaliyetler daha ok Arap yarmadasnn gney kesiminde icra edilmekteydi. Buraya ise Sbiliin bir kolunun hkim bulunduu Yemenden geldii tahmin edilmektedir. Sbiler, yeryznde meydana gelen btn deiikliklerin, gk cisimlerinin zel yaplar ve hareketleri ile sk bir biimde ilikili bulunduuna inanmaktaydlar. Bir olan Tanrdan ktn kabul ettikleri feleklerin (gk cisimleri) canl varlklar olduunu, tpk insanlar gibi nefis ve akla sahip bulunduunu, Tanrnn alt lemler zerindeki ynetimini bu felekler araclyla icra ettiini kabul etmekteydiler. zellikle kk lem olarak kabul ettikleri insann, byk lem ile ilikili olup onun etkisi altnda bulunduuna inanmakta, onun her trl saadet ve bedbahtlnn bu feleklerin yap ve hareketlerinden kaynaklandn iddia etmekteydiler. Hint astronomi bilginleri ise, yldzlarn asl mahiyetinden deil, zelliklerinden hkmler karmlard. Sz gelimi, hacminin bykl ve meknnn yksekliinden tr zhal yldzn saadetin kayna saymlar ve her trl saadetin buradan verildiini iddia etmilerdi. Yine, ayn bir aylk seyrini yirmi sekiz menzile ayrmlar, her bir menzilin yeryzndeki varlklar zerine farkl tesirlerinin bulunduunu ileri srmler, bu inan Araplar arasnda da yaygnlk kazanmt. Bu sebeple olmal, mslman astrologlar, gk cisimlerini gerek filler olarak kabul eden Batlamyus geleneini ve onlar Tanr ile alt lemler arasnda ara elemanlar olarak gren Sbilerin yaklamn benimsememiler, onlar daha ok Hint geleneinin etkisinde kalmlardr. Mslman astrologlarn gk cisimlerini gelecekteki olaylara iaret eden deliller olarak telakki etmesi ve bu konuda baz teoriler gelitirmeleri bu etkileimden kaynaklanr. slm bilginleri arasnda astrolojinin din ynden geerlilii konusu tartlmtr. Bir ksm bilginler yldzlar, yldzlarn mevki ve menzilleri hakkndaki

HARAMLAR VE HELLLER

151

yetleri (Ynus 10/5; en-Nahl 16/16; Fusslet 41/16; ez-Zriyt 51/4; en-Necm 53/1; el-Vka 56/7; Nh 71/15-16; en-Nzit 79/5) ile Peygamberimizden rivayet edilen ay ve gnei gzetmenin faziletine ilikin hadisleri delil gstererek astroloji anlamnda ilm-i ncmun ciz olduunu ileri srmler, hatta drs ve brhim peygamberleri bu sanat ilk uygulayan kimseler olarak tantmlardr. Fahreddin er-Rz, bnl-Arab ekolne mensup sfler, Cafer-i Sdk ve a bilginleri bu grn sahipleri arasnda anlabilir. Bu eilim sahiplerinin dnemlerindeki astroloji geleneinden geni apta etkilendikleri ve o dnemde halk arasnda geni kabul grm inanlar din bilgilerle uzlatrma yoluna gittikleri grlmektedir. slm limlerinin ounluu ise, Peygamberimizin ilm-i ncmu yasakladna dair hadislerinin bulunduunu (Buhr, Saltl-ksf, 13; Mslim, Selm, 35; Eb Dvd, Tb, 22), kar tarafn ileri srd yet ve hadislerin astronomi hakknda olduunu, gne, ay ve yldzlarn hareketlerine bakarak bunlardan dnyadaki olaylarn ve insanlarn geleceine ilikin sonu karmann aldatmaca olduunu, din bilgi ve inanla elitiini, bu ile uraanlarn irke dtklerini iddia etmilerdir. Yldz ve bur fal uras, eski Hint geleneine kadar uzanan bir gemie ve astronomiyle birlikte ele alnd dnemlerde bilimsel baz aklamalara sahip grnse de esasen insann usuz bucaksz varlklar lemi karsndaki acz ve meraknn, bunalm ve araynn rndr. Kuranda kinatn muhteem dzenine, gne, ay ve yldzlara srekli dikkat ekilmi ise de bunlar da dahil yeryzndeki btn varlklarn Allahn emrine rm olduklar, yaratc, etkileyici ve ynlendirici bir glerinin bulunmad, her eyin Allahn sevk ve idaresinde olduu sklkla vurgulanmtr. Bu vurgunun bir sebebi de, insann mahiyetini tam bilemedii bu varlklar etrafnda metafizik bir bilgi ve beklenti teorisi oluturmasn engellemek, Allahn varl ve teklii fikrini kkletirmektir. slmn zn tekil eden tevhid inanc, gelecein mutlak gayb olup Allahtan baka kimsenin gayb bilemeyecei, insann kendi geleceini kaz ve kader erevesinde kendisinin izecei ilkesi de, yldz ve bur falna itibar etmeyi, onlara bir anlam ve mit yklemeyi reddeder. Gnmz toplumlarnda bu tr uralarn bir hayli revata olmas, bir ynyle slmn bu ilkelerinin iyi hazmedilememi, dinin eitim ve retiminde boluklarn meydana gelmi olmasyla, bir ynyle insanlarn bilgisizliini, merak ve zaaf iinde oluunu frsat bilenler iin ekonomik bir sektr tekil etmesiyle aklanabilir.

152

LMHAL

c) Kehanet Gaybdan haber vermenin bir baka tr de kehanettir. Bu ii yapan kiilere khin denir. Chiliye Araplar derin bir aratrmaya dayanan bilgilere sahip olan kiilere de khin derlerdi. Din literatrde de khin denince, gelecekte meydana gelecek olaylar bildiini iddia eden, gizli ve grnmeyen lemden haberdar olduunu syleyen kiilerin genel ad olmutur. Kehanetin, modern bilimin yeterince gelimedii, din bilginin de eksik kald dnem ve toplumlarda bir hayli yaygn olduu, bunun da temelinde, yukarda temas edildii zere, insann bilinmeyene ilgi duymas, gizemli olan merak etmesi, etrafnda olup bitenlerin sebebini kavrama isteyii gibi bir sikin yatt sylenebilir. Ancak slm dini Allahtan baka varlklarn gayb bilecei ve insann kaderini etkileyebilecei inancn ieren, neticede tevhid esasn zedeleyen her trl btl inan ve ynelie kar sert bir tavr alm, bunun iin de falcl, uursuz sayma inancn ve kehaneti yasaklamtr. Kurn- Kerm ve hadislerde kehanet yasak edilmekte, khinler yerilmekte, onlar tasdik edenin Hz. Muhammede indirileni inkr etmi olaca (Eb Dvd, Tb, 2; Tirmiz, Tahret, 102; bn Mce, Tahret, 122), cennete giremeyecei (Msned, III, 14) ve krk gn namaznn kabul edilmeyecei (Mslim, Selm, 33) ifade edilmektedir. Bu ar tehdit, fal ve kehanet inancnn, falc ve khinlerden yardm istemenin slmn zne ve inan sistemine temelden aykr olmas sebebiyledir. d) Cincilik Cin, duyu organlar ile alglanamayan ve insanlar gibi uur ve iradeye sahip bulunan, ilh emirlere uymakla ykml tutulan varlk trnn addr. Cin kelimesinin kknde Arapada, rtme, gizleme ve glgeleme anlam mevcut olup duyu organlaryla alglanamayan gizli ve ruhan varlklara cin denmesi bu sebepledir. Kurn- Kermde verilen bilgilere gre, cinler de insanlar gibi Allaha kulluk iin yaratlmtr. Cinler insanlara gre baz stn glere sahip olsalar da gayb bilemezler (el-Enm 6/100, 116; el-Hicr 15/27; Sebe 34/14; ezZriyt 51/56; er-Rahmn 55/15, 56). Hadislerde de, mesel her insann yannda bir cin bulunduu, cinlerin mminlere vesvese vermeye alt gibi baz aklamalar yer alsa da, cinlerle ilgili ayrnt verilmez. Bunun iin de cinlerin tanm ve mahiyeti teden beri slm bilginlerini megul etmi, bu

HARAMLAR VE HELLLER

153

konuda ou tahmin ve akl yrtmeye dayal eitli teori ve aklamalar gndeme gelmitir. Bu balamda olmak zere slm bilginleri, insanlarn duyular tesi lemle irtibat vastalarndan birisinin de cinler olduunu ifade ederler. Yukarda atf yaplan yetlerde de bu ynde iaretler vardr. Cinlerin bilgilerinin de snrl olduu, mutlak gaybn onlar iin de kapal bulunduu bilinmekle birlikte cinlerin insanlar iin nisb gayb saylan baz olaylar bildii veya mahede edebildii sanlmaktadr. yet ve hadislerin cinlerin varlndan bahsedip daha fazla aklama yapmamasnn meydana getirdii bilgi boluu ve merak, slm toplumlarnda hemen her dnemde eitli kimselerin bu alanda zel bilgi sahibi olduu iddiasyla ortaya kmasna da deta uygun bir ortam hazrlamtr. Baz slm bilginlerinin cinlerin insan zerindeki olumlu veya olumsuz birok etkiye sahip olduu eklindeki grleri, cinlerin sihir ve by arac olarak kullanlmasna veya byle bir iddiaya kaynaklk etmi, neticede dier faktrlerin de sonucu, gerek mslman toplumlarda gerekse dier Bat ve Dou toplumlarnda cincilik ve huddmclk bir sektr haline gelmitir. Ancak cinlerle ilgili olarak yet ve hadislerde bildirilenlerin dndaki yorumlarn eski ran, Trk ve Hint kltrlerinden intikal ettii anlalmaktadr. te yandan slm limlerinin ounluu cinlerin, varsa veya inanlyorsa, tesirinden ve tehlikesinden kurtulmak, onlara mruz kalmamak iin Kuran okumann yeterli olacan belirtmiler, baka bir yola bavurulmasn doru bulmamlardr. u halde mslman bir kimsenin cinlerden korkmamas ve Allahn izni olmadan, bir varln baka bir varla zarar veremeyeceine gnlden inanmas gerekir. Dier varlklardan gelebilecek zararlara kar Allaha snmak gerektii gibi cinlerden gelebilecek zararlar hususunda da ayn tutuma sadk kalnmaldr. Nitekim Hz. Peygamberin de cinlerin insan etkilemesine kar yetl-krsyi ve Muavvizeteyni (Felk ve Ns sreleri) okuyarak bu ynde rnek davran gsterdii rivayet olunmutur. slm ak ve doru bilgiyi Kuranla ve Hz. Peygamberin aklamalaryla getirmi, insanlar bunlarla sorumlu tutmu, lm ve duyular lemi tesi varlklar lemiyle ilgili olarak da gerektii kadar ve yeterli dzeyde aklama yapmtr. Nitekim ilk alardan beri cinlerle ilgilenme, onlardan bilgi toplama peinde koanlar ve bu uurda mr tketenler, btn insanln deil, tek bir insann hidayetine yetecek kadar bir bilgi birikimi bile elde edememilerdir. Mslmanlarn bu bilgilerle yetinmesi, insanolunun bilinmeyene ve gizemliye olan tabii merakn istismar ederek bundan kar salayan, yaptklar ie de din bir grnm ve mahiyet atfeden kimselere itibar etme-

154

LMHAL

mesi gerekir. Cinciler etrafnda daha ok din bilgisi eksik, aresizlik ve imknszlk iinde olan kimselerin kmeletii dikkate alnrsa, toplumumuzda hem din eitimin tam ve doru ekilde yaplmasnn hem de devletin gerekli sosyal gvenlik ve salk tedbirlerini almasnn zaruret derecesinde nem kazand anlalr. e) Byclk Gaybdan haber verme iddias, falclk ve cincilik tr faaliyetlerin belki de en ar byclktr. Arapada sihir kelimesiyle ifade edilen by, gzbaclk ve hile yoluyla insanlar manyetize ederek tabiat kanunlarna aykr olaylar ortaya koyma ve insanlar yanltma sanatnn ad ise de Trkedeki by kelimesi bata sihir, muskaclk ve cincilik olmak zere kiilerin madd-mnev aralar ktye kullanarak baz gayeleri gerekletirme abasn da iine alr. Kuranda sihir kavramna deiik vesilelerle sklkla temas edilmi ve bu yetlerde zetle Allahn dier peygamberlere ve Hz. Muhammede indirdii vahyin ve bu peygamberlerin hak olduu, sihir ve sihirbaz olmad bildirilmi, gemi peygamberlere kar sihirbazlarn yrtt muhalefet ve iftira kampanyasna deinilmi, sihirbazlarn felh bulmaz yalanc ve dzenbazlar olduu ifade edilmitir (bk. el-Arf 7/116; Ynus 10/76-77; Th 20/69; ezZuhruf 43/30; ez-Zriyt 51/52). Hadislerde de sihir yapma yedi byk gnah arasnda saylmtr (Buhr, Vesy, 23; Mslim, mn, 144). Bycln, kk ilk dnem toplumlarna kadar uzanan uzun bir gemii vardr. By, temelinde menfaat olan bir davran olduundan din ve kutsal tanmaz. Byde Tanrnn irade ve kudreti stnde iler baarabilme iddias vardr. slm dini by yapma ve yaptrmay byk gnahlardan saym ve ona iddetle kar kmtr. Bynn gereklik ve etki derecesinin ne olduu tartmas bir tarafa, slm limleri Allahn dilemesi dnda bynn kimseye bir zararnn dokunmayacan, mslmann byyle uramas ve by yaptrmasnn haram olduunu ifade etmilerdir. By yaplm kimselerin bunun etkisinden kurtulmak iin bu ii (by
yapmay) meslek edinmi kimselere bavurmalar sakncaldr. ncelikle

yaplacak ey Allaha snmak, ibadet ve dua etmek, yoksullara sadaka vermektir. lim, takv sahibi ve gvenilir bir kimse by madurlarna yardmc oluyorsa ondan yararlanmak da mmkndr.

HARAMLAR VE HELLLER

155

C) Ruh nsan, kendisine canllk kazandran ruh ve ona mekn tekil eden beden olmak zere iki unsurdan meydana gelir. Bunlardan beden duyulur leme, ruh ise duyular tesi leme ilikin birer gerektir. Ruhun mahiyeti, i yz ve beden ile balants teden beri insanl en ok dndren konulardan biri olduu gibi, eski ve yeni felsef akmlar ve slm bilginlerini de bir hayli megul etmitir. Kuran yetleri ruhun varlndan haber vermekte, onun Allahn emirlerinden biri olduunu ve insanlara bu konuda az bir bilgi verildiini bildirmektedir (el-sr 17/85). Bu ifade insann dnyada ruhun mahiyetini kavramasnn imknszlna, nk bunun bir bakma insann kendi kendini tam anlamyla zmesi demek olduuna iaret etmektedir. nsann yaratl evrelerinden sz eden yetlerden (el-Mminn 23/12-14) ve Hz. Peygamberin anne karnndaki cenine belli bir zaman diliminden sonra ruh flendiini belirten aklamalarndan (Buhr, Bedl-halk, 6; Kader, 1; Mslim, Kader, 1), ruhlarn cesetlerden sonra yaratld anlalmaktadr. Ruhun mahiyeti konusunda yukarda temas edilen yet ve hadislerle snrl bir nakl bilgiye sahip olunduuna, bunlarda da daha fazla ayrnt verilmedii zellikle vurgulandna gre, slm bilginlerinin bu hususta ileri srdkleri gr ve teorilerin bir yorum ve tahmin mahiyetinde olduu, dier din toplumlarnn kltrlerinden de baz unsurlar ierdii sylenebilir. Mslman toplumlarda ruh etrafnda oluan klt ve eitli inanlar da byle bir yapya sahiptir. a) Ruh arma slm akaidine gre ruh sonradan yaratlm olduu iin zat gerei yok olabilir. Fakat Allah onu yok olmaktan korumu, ilh irade onun ebedlii ynnde gereklemitir. Bu sebeple insan lnce ruhu yok olmaz, bir baka leme ykselir. Kurn- Kermde, Allah, lm vaktinde canlar alr;
lmeyenin de uyku zamannda cann alr. Eceli gelen can tutar; gelmeyeni, eceli gelinceye kadar salverir. Bunda dnen insanlar iin ibretler vardr (ez-Zmer 39/42) buyurulmutur. Hz. Peygamber de, kabzedilen ruhun gk-

lere karldn, meleklerin iyi ruhlar selmladklarn, lemlerin rabbinin huzuruna getirildiklerini, sonra da dnyaya dndrldklerini; kfirin ruhunun ise iddetle zindana atlmakta olduunu haber vermitir.

156

LMHAL

Ruhlarn tekrar bedenle ilikisinin kabirde mi yoksa kyamette mi balayaca konusu ihtilfldr. Ancak, kabir azabnn ruh ve beden birlikte olduu gr -hd haberlere dayanmasna ramen- akaid kitaplarnda itikadn bir paras olarak yer almaktadr. Bunun karsnda ruhun bedene dnnn kabirde deil, kyamette olaca kanaatine sahip bilginler de vardr. Ruh bedenden ayr olduu anlarn ayr bir lemde (lem-i ervh) geirir. Kurn- Kermde, Rabbin dem oullarndan, onlarn bellerinden zrriyetlerini ald
ve onlar kendilerine ahit tutarak Ben sizin rabbiniz deil miyim? dedi. (Onlar da) Evet buna ahidiz dediler (el-Arf 7/172) buyurulmaktadr ki, bu yet insan ruhlarnn (insan zrriyeti, insann devam eden unsuru) beden-

lere girmeden nce ruhlar leminde bulunduunu ifade etmektedir. slm bilginlerinden bir ksm ahsiyet halinde ruhun, insan bedenine girdikten sonra baladn syleyerek, ruhlar lemi tabirini ldkten sonra bedenlerden ayrlan ruhlarn vardklar yer anlamnda ele almaktadrlar. len kiilerin ruhlarnn, arkalarndan yaplan hayr ve hasenattan haberdar edileceine dair haberler var ise de, bu ruhlarn yaayan insanlarla irtibatta bulunacana dair herhangi bir yet ve hadis veya kabul grm bir inan yoktur. nsanlarn gayb lemi ile irtibat dorudan doruya Cenb- Hakkn vahyi, meleklerin aracl, eytan ve cinlerin bilgilendirmesi vastalaryla olabilmektedir. nsanlarn lm kiilerle, rya gibi hayal veya ilham lemi hari, bulumas mmkn grlmemitir. Melekle grp ondan haber alma peygamberlere has bir zellik olmakla birlikte, cin ve eytanlarn insanlardan kendilerine yakn kabul ettikleri kiilere haber ilettiklerine dair baz naslar da vardr (el-Hicr 15/18; e-uar 26/223; es-Sfft 37/10; Buhr, Tefsr, 31; Mslim, Selm, 35; Tirmiz, Tefsr, 36). Bu ve benzeri bilgilerden anlaldna gre, insanlarn duyular tesiyle irtibat vastalarndan birisi cinlerdir. Onlarn bilgileri snrl, gayb onlar iin de kapal olmakla birlikte cinlerin insanlar iin nisb gayb saylan baz olaylar bildii veya mahede edebildii sanlmaktadr. Fakat onlar bildikleri ve mahede ettikleri olaylar yalanlarla kartrp insanlara aktarrlar. Bu yzden, insanlara aktardklar bazan doru, bazan da yalan kar. Cinler insanlar etkilemek iin baz byc ve khinleri setikleri gibi baz spiristleri yani ruh arclar da seerler. te ruhularn ruh arma seanslarnda kendilerine geldiklerini syledikleri varlklarn bu cinler olmas kuvvetle muhtemeldir. Bunlar kendilerini medyumlara ruh diye tantp, sylediklerinin doru kmasyla da onlar kendilerine balarlar. Nitekim Hz. Peygamber eytann eitli ekillere brnerek insanlara grneceine ve onlar aldatacana dikkat ekmitir.

HARAMLAR VE HELLLER

157

slm dini duyular tesi leme ilikin aratrma yapmay yasaklamaz, stelik tevik eder. Zaten insann byle bir aratrma istei ve merak doasnda vardr. Ancak bu alanda elde edilen bilgilerin kt amala, dnyev menfaat salama maksadyla kullanlmasn, slm inancna uymayan inan ve telakkilerin benimsenmesini kabul etmez. Ruh arma olaylarna parapsikoloji ve modern bilimin dier ilgili dallarnn da belli aklamalar getirdii grlr. Onlarn izah tarz ile din bilginlerinin aklamalar yle badatrlabilir: Parapsikologlarn ruh diye isimlendirdii varlk fizik yaps olmayan bir varlktr. Din verilere gre, cinleri byle bir varlk anlay kapsamnda dnmek mmkndr. Oysa dinde ruh kavram daha dar anlamldr. Bu duruma gre, dinde cinlerle haberleme diye kabul edilen gr ile spiristlerin ruh arma seanslar arasnda paralellik kurulabilir. Ruh arma iddia ve olaylarnn izah bakmndan byle bir sonuca varlabilirse de, bu yoldan elde edilecek bilgilerin bir hkm ve davrana dayanak salamayacan, aksi halde kiiyi pimanlkla sonulanacak byk bir gnaha katabileceini ifade etmek gerekir. te yandan byle bir yntemin, inan ynnden de nemli sakncalar tad, insanlar Allahtan baka varlklardan medet umma eilimine yneltecei, bunun da slmn tevhid akdesine aykr olduu aktr. Oysa slm retilere gre insann grevi, kendi gc alannda yapabilecei her trl gayreti sarfetmek, bunun tesinde yardm hibir ara olmakszn yalnz Allah Teldan beklemektir. Buna gre, gerek inan gerekse davran bakmndan byk sakncalarla ykl olmasnn yan sra, kar ve istismar arac olarak kullanlmaya ok elverili olan ruh arma faaliyetlerinin slm dinince ciz saylabileceini sylemek mmkn deildir. b) Tensh slm literatrde tensh, lm sonrasnda ruhun, bir baka bedene girmek suretiyle yaadna, yani ruh gne inan anlamnda kullanlr. Ayn kavram Bat terminolojisinde, aralarnda ince anlam farklar bulunmakla birlikte metempsychosis, transmigration, reincarnation (reenkarnasyon), incarnation gibi kelimelerle ifade edilir. lmden sonra canllarn ruhlarnn herhangi bir beden ierisinde yeniden yeryzne dnd inancnn, bedenden bamsz olarak var olan ruhun lmden sonra da mevcudiyetini devam ettirdiini kantlamak endiesiyle ilkel kavimlerde ortaya kt, eski Hint, Msr, Yunan din ve kltrlerinin hemen hemen tamamnda deiik biimlerde de olsa bu inancn korunduu sylenebilir. Hristiyanln aksine benzeri bir inan Yahudilikte de grlr. Ancak Ortodoks yahudiler bu inanca aka kardrlar.

158

LMHAL

Kuran ve hadislerde ruhla ilgili ayrntl bilgi mevcut olmamakla, ayrca tensh aka reddeden bir ifade bulunmamakla birlikte bu iki kaynakta hayat, lm ve lm tesi hakknda yaplan aklamalar tenshn slmn esaslarna ve akde sistemine aykr olduunu, byle bir inancn slm dininde kabul edilemeyeceini gsterir. slm dininin inanlmasn zarur kld hiret lemi inanc ile tensh akdesini badatrmak mmkn deildir. Zira Kuran, Snnet ve icm ile sabit olduuna gre slmn inanlmasn farz kld hiret lemi srfilin sra birinci defa flemesinden sonra kyametin kopmas ve evrenin kozmolojik dzeninin bozulup dnyada yaayan btn canl varlklarn ayn anda lmesi; srfilin ikinci defa sra flemesinin ardndan ise dnyada hayat srm bulunan btn insanlarn ayn anda ruhlu-bedenli varlklar olarak diriltilip dnyada yaptklarndan hesaba ekilmek zere maher yerine sevkedilmeleri ve hesap ilemini takiben inan ve amellerine gre cennete veya cehenneme atlmalar safhalarndan oluur. Bu itibarla tensh inancn slmn hiret akdesi ile badatrmann mmkn olmad aktr. Zira tensh inanc byle bir hiret lemini inkr edip onun yerine lenlere ait ruhlarn bu dnyada baka bedenlere intikal ederek yaamaya devam ettiklerini ve bunun bylece ebediyen srp gideceini iddia etmekte, kyametin kopmasn ondan sonra yeniden balayp ve eitli safhalarla srecek olan br lemi reddetmektedir. Kurn- Kermde lm annda dnya hayatna geri dnp iyi iler yapmak isteini dile getiren insann bu arzusunun bouna olduu, zira len kimsenin dnya ile hiret lemi arasnda bir merhaleyi tekil eden berzah lemine intikal edecei ve diriltilecei gne kadar burada kalaca aka bildirilmi (el-Mminn 23/100), belli bir sreyi tamamladktan sonra evrenin kozmolojik dzeninin bozulaca, insanlarn ruhlu-bedenli varlklar olarak diriltilecekleri ve yaptklarndan hesaba ekilecekleri tereddde yer vermeyecek ekilde aklanmtr (Ysn 36/78-79; Kaf 50/4; ez-Zmer 98/68). Bununla birlikte slm muhitinde de zaman zaman baz yazarlarn yaygn terimiyle reenkarnasyon inancna temel bulmaya gayret ettii, byle bir inann slm akaidine uygun olduunu ileri srd de bilinmektedir. Tensh inancn slm akaidiyle uzlatrmak ve din retiden temellendirmek isteyenler grlerine delil olarak baz yetleri ileri srerler. Bunlar iinde ilk bakta tensh lehinde yorumlanmaya msait gibi grlen yetler unlardr: Sizi l iken dirilten Allah nasl inkr ediyorsunuz! Sonra
sizi ldrecek, sonra sizi diriltecek ve sonunda ona dndrleceksiniz

HARAMLAR VE HELLLER

159

(el-Bakara 2/28), nkr edenler yle derler: Rabbimiz! Bizi iki defa ldrdn, iki defa dirilttin. Biz de gnahlarmz itiraf ettik. Bu ateten kmaya bir yol var mdr? (el-Mmin 40/11). Bunlardan birinci yetin l idiniz, Allah sizi diriltti eklindeki balang ksm insanlarn l halde bulunan toprak-

tan yaratldklarn ifade etmektedir. Bundan anlaldna gre insann varlk srecinde safhas mevcuttur: Yaratl (hayata geli) safhas, lm safhas ve hirette tekrar dirili safhas. u halde bu yetin ak veya gizli bir ekilde tensh inancyla hibir ilgisi bulunmad, aksine onu reddettii grlmektedir. kinci yet ise, kfirlerin cehennemde Allaha yakarlarn tasvir etmekte olup onlarn szn ettii birinci lm dnya hayatnn sonunda, ikinci lm ise kabirde ilk sorgulama sonrasnda vuku bulacaktr. Birinci diriltme kabirde sorgulama iin, ikincisi ise kyametten sonraki ebed hayat iindir. Bir baka aklama olarak da kfirlerin cehennemde uradklar azaptan dolay lecekleri, azab tatmalar iin diriltilecekleri ve bu ilemin iki defa tekrar edecei eklindedir. Bu yorumu destekleyen baz yet ve hadisler de yok deildir (bk. en-Nis 4/56; Buhr, Tevhd, 24). Bu itibarla yetteki iki defa ldrlp iki defa diriltilmenin dnya hayatyla ve tenshle bir irtibat yoktur. Tensh inanc naslara aykr olduu gibi akl bakmdan da tutarsz grlmekte, metafizik ve mantk ilkelerine dayanan baz hakl eletirilere tbi tutulmaktadr. nsan bilincinin sreklilii ve kiisel kimliin korunmas asndan ele alnacak olursa, reenkarnasyon iddialarnn mkul olabilmesi iin insann, u anda neticesini yaad ileri srlen nceki hayatn mutlaka hatrlamas gerekirdi. Halbuki hi kimse daha nce bir bedende yaadn hatrlamamakta, aksine insan, kendisinde onun dier varlklardan ayr bir kiilie sahip olduunu gsteren bir benlik uuru bulunduunu hissetmektedir. Dier taraftan tensh akdesi ahlk nedensellik ihtiyacn tatmin etmekten ve dolaysyla insann sorumluluunu temellendirmekten de uzaktr. Bu tutarszlklarnn yan sra tensh akdesi hem insann kaltm yoluyla ebeveynden ocuklara intikal eden ruh-beden zelliklerini aklayamamakta, hem de dnyada srekli olarak devam eden nfus artna mkul bir izah getirememektedir. Zira bugn bilim insann kaltm yoluyla kazand ruh-beden zellikleri bulunduunu kesin olarak kantlamtr. Tensh iddiasna gre lmle birlikte baka bir bedene intikal eden ruhun kendi karakterine uygun bir bedeni nasl setii ve bu durum karsnda kaltmn nasl aklanaca bilinememektedir. Yine tensh inancna gre evrendeki ruhlar belli saydadr. Bu durumda dnya nfusunun statik olmas veya azalmas gerekirdi. Halbuki realite bunun aksini gstermektedir.

160

LMHAL

Yukarda temas edilen din ve bilimsel gerekeler sebebiyledir ki, tensh inanc slmn ilkeleriyle ve akdesiyle badamaz. Gnlk hayatta sklkla karlalan tensh iddialarndan ou magazin haberciliinin retimleri, geri kalanlar da kiisel fantazi ve yanlglardr. Olayn gndemde kalmas ve zaman zaman geni kesimlerin ilgisini uyandrmas ise, bir ynyle din bilgi ve uur eksikliinden, dier ynden de insanlarn ruhlar leminin ve lm tesinin gizemine olan derin ilgisinden ve bu alana ait iddialarn rtlmesinin de kolay olmayndan kaynaklanmaktadr. D) Rya Tabiri nsann uyku halinde grd dler de, mevcut bilimsel verilerle aklanmas kolay olmayan, dinler ve eitli kltrler tarafndan deiik aklama ve ilgilere konu olan bir muammadr. Sebebi ve kayna nasl aklanrsa aklansn tarihin hemen her devrinde insanlarn rya ile ilgilendii, onlar yorumlayarak mnalar karmaya alt grlr. lk dnemlere ait birok kltrde ryada yaananlarn uyankken yaananlar kadar net ve gerek olduu var saylrd. Eski Msrllar, Bbilliler ve Asurlularda rya tabiri gelenek haline gelmiti. Khin ve byclerin en nemli grevlerinden biri ryalar yorumlamakt. Kitb- Mukaddes de dahil olmak zere birok Ortadou ve Asya kaynakl metinde kehanet ieren ryalardan bahsedilir. Kuran ve Snnette rya konusuna ska deinilir. Kurn- Kermde Hz. brhim, Hz. Ysuf ve Msr hkmdarnn grd ryalardan sz edilmekte (Ysuf 12/5, 43, 100; el-sr 17/60; es-Sfft 37/105), Hz. Peygamberin grd bir ryann yce Allah tarafndan doru karld belirtilmektedir (el-Feth 48/27). Hadislerde ise ryann insan hayatndaki yerine ve nemine eitli defalar temas edilmitir. Reslullaha ilk vahiy uykuda ry-y sdka eklinde gelmi ve alt ay mddetle btn vahiyler ryada vuku bulmutur. Bir hadiste yirmi yllk vahiy mddeti ierisindeki alt aylk zaman dilimi kastedilerek Mminin sadk ryas nbvvetin krk alt cznden biridir buyurulmu ve Sadk ve slih rya vahiy cmlesindendir denilerek rahmn ryann vahiy derecesinde mbarek bir telkin nitelii tadna iaret edilmitir (Buhr, Tabr, 1-5; Mslim, Ry, 3-9; Eb Dvd, Salt, 148; Edeb, 88). Hadis kitaplarnda konuyla ilgili zel balklar alarak Resl-i Ekremin ryalarna genie yer verilmitir. slm bilginleri, yetlerdeki snrl bilgilerden, zellikle de Hz. Peygamberin rya ile ilgili aklamalarndan hareketle, ayrca kiisel tecrbe ve

HARAMLAR VE HELLLER

161

bilgilerinin de yardmyla ryann mahiyeti, eitleri ve yorumu konusunda zengin bir bilgi birikimi ve literatr oluturmulardr. slm kaynaklarda trl ryann bulunduu ifade edilir. 1. Rahmn rya. Buna ry-y sdka, ry-y sliha veya sadece rya da denir. Bu tr ryalar Allah tarafndan dorudan doruya melekler vastasyla gelen hak telkinlerdir. Hz. Peygamber bunu mjdeleyiciler anlamnda mbeirt diye isimlendirip nbvvetin krk altda biri (1/46) olarak nitelendirmi, nbvvetin bitiminden sonra da mbeirtn devam edeceini bildirmitir (Buhr, Tabr, 5; Tirmiz, Ry, 2-3; bn Mce, Tabr, 1). Bu tr ryalar insanlar iin yol gsterici ve k tutucudur. 2. eytn rya. eytann aldatma, vesvese ve korkutmalarndan doan kark hayaller, yalan ve btl dler, insan ktle sevkeden telkinlerdir. Bunlar anlatmak ve tabir ettirmek tavsiye edilmez. 3. Nefsn rya. Nefsin hayal ve kuruntular, uyku esnasndaki d etkiler ve gnlk megalelere ilikin ryalardr. Ryada grlen eyin ksa bir zaman nce uyank olarak idrak edilmi olup sretinin hayalde devam etmesi, zerinde nceden dnlen veya gelecekte vukuu beklenen trden olmas, yen kiinin kar, harareti olan kiinin ate grmesi gibi miza deiiklii ile balantl olmas bunun rnekleri olarak saylabilir. slm bilginleri insann iinde bulunduu i ve d artlardan kaynaklanan nefsn ryann psikolojik ve fizyolojik artlarla ilgili olabileceini kabul etmekte ve peygamberlerin grd sadk ryalar vahiy kapsamnda olduu iin tartma d tutmaktadr. Peygamberler dnda kalan kiilerin grdkleri slih ryalarn kayna konusunda ise u grler ileri srlmektedir: Mutezile kelmclar uyku halinde idrak olamayacan ileri srerek ryada grlenlerin hayal olduunu iddia ederken, kelmclarn ounluu bunlar mna leminden ryet lemine semboller eklinde indirilen ilham olarak deerlendirmektedir. slm filozoflar ryalar hayal leminden ortak duyuya den sretlerin izlenimleri olarak nitelendirmekte, tasavvuf ehli ise ruhun uykuda misal lemini seyretmesi ve bu esnada grdklerini uyannca hatrlamas eklinde aklamaktadr. Son iki yzyl iinde psikoloji, fizyoloji, metabiyoloji gibi modern bilim dallarnda nemli gelimeler kaydedilmi, bu dnemde ryann mahiyeti, kayna, ierii ve sresi gibi konularda younlaan bilim adam ve aratrmalarn says da bir hayli artmtr. Bununla birlikte ryalar deney ve gzleme konu olmad ve herkes kiisel tecrbe ve duyumundan yola karak bir tahminde bulunduu iin modern bilimin aklamalar snrl kalmaktadr. nk netice itibariyle rya da, Allahn en gzel ekilde yarattn beyan ettii insann, zerindeki sr perdesi henz almam gizemli bir dnyas

162

LMHAL

grnmndedir. Bunun iin de bu konuda kiisel izlenimlerle, bir de yet ve hadislerin verdii snrl bilgilerle yetinmek durumundayz. slm dnyasnda da Batda da bilginlerin ryann kayna ve mahiyeti konusuna zel ilgi duyduu ve bu konuda baz aklamalar yapmaya hatta teoriler gelitirmeye alt, esasen insan merkezli bilimsel aratrmalarn her geen gn daha bir nem kazand dorudur. Ancak geni halk kesimleri teden beri ryann mahiyetinden ok yorumuyla, yani grlen ryann gerek ve gnlk hayatla ilgisinin ne olabilecei konusuyla ilgilenmitir. Rya szl olarak deil sembollerle grlmektedir. Her varlk ve olay ryada bir sembol ile ifade edildiinden, ryalarn yorumu da bu sembollere gre yaplmaktadr. Bu ie de ryada grlen olaylarn yorumlanmas anlamnda rya tabiri denilir. Zamanla rya tabiri zel bir ura alan olmu, bunu konu alan ve tabirnme denilen kitaplar telif edilmitir. Kurn- Kermde ryalarn yorumu tabrr-ry (Ysuf 12/43), tevlr-ry (Ysuf 12/100), tevll-ahlm (Ysuf 12/44), tevllehds (Ysuf 12/6, 21) ve ift kelimesinin trevleri ile (Ysuf 12/43, 46) ifade edilmekte, Hz. Ysufa ryalarn yorumunun retildii (Ysuf 12/6, 21), Hz. brhim, Hz. Yakub ve Hz. Ysufun grdkleri ryalar tabir ederek bu yorum nda hareket ettikleri bildirilmektedir (Ysuf 12/4-6; esSfft 37/102). Kaynaklarda Hz. Peygamberin sabah namazndan sonra Rya gren var m? diye sorduu, varsa tabir ettii kaydedilmekte (Buhr, Tabr, 47; Eb Dvd, mn, 10, Drim, Ry, 13), eer kendisi rya grmse anlatt, ashaptan biri veya kendisinin tabir ettii, grlen gzel ryalar anlatp tabir ettirilmesini ho karlad, kt ryalarn anlatlmas veya tabir ettirilmesini ise istemedii belirtilmektedir. Sahbe ve sonraki dnem limleri arasnda isabetli rya tabirleriyle mehur olmu birok ahs vardr. Peygamberimizin rya meselesiyle ilgili olarak zerinde durduu bir husus da, kiinin gerekte grmedii halde, sanki rya grm gibi birtakm eyler anlatmasdr. Resl-i Ekrem bu iin ok yanl olduunu hatta baz rivayetlere nazaran kiinin imannn eksiklii veya yokluu anlamna geleceini ifade etmitir. slm bilginleri grlen bir ryann her nne gelene, hele hele ktmser kimselere anlatlp, onlara tabir ettirilmesinin yanll zerinde durmulardr. Rya tabirine ilikin olarak sylenecek ilk szn, ryay gren kiinin ruhunda meydana getirecei etkinin nemini kavram olan bilginlerimiz, ryann iyimser, her eyi hayra yoran kimselere tabir ettirilmesinin uygun olduunu belirtmilerdir. Bu anlayn bir sonucu olarak,

HARAMLAR VE HELLLER

163

Bir rya grdm diye sze balayan kiiye, duyan kii ya da kiilerin hemen Hayrlara gelsin temennisinde bulunmalar deti yerlemitir. Rya, zellikle onu gren ahs ilgilendiren bir hadisedir. Bu sebeple grd ryann yorumunu en iyi yapabilecek olan da o ahsn kendisi olmaldr. Bakasnn grd bir ryay tabir etmek de kolay deildir. Tabircinin, uyku esnasnda grlen sembolleri ve iaretleri ayrt edip, bir karne ile onlarla o ahsn gerek dnyas arasnda ilgi kurmas ve onlardan bu ynde bir anlam karmas gerekmektedir. te yandan her bir ryann ve semboln, ryay gren ahsn konumuyla sk ilikisi bulunduundan bu konuda kategorik ve genellemeci yorumlar da isabetli olmaz. Bu itibarla, gnmzde rya tabirleri adyla yaymlanan kitaplarn ieriinin, ryann gerek mnasyla pek ilgisi yoktur. Bu sebeple ryann tabiri, bir bakma tahmin ve temenni niteliindedir. Daha sonra gerekleen olaylar yaplan rya tabirine uygun derse isabetli bir tabirden, deilse tabirin isabetsiz oluundan sz edilerek konu kapanr. Byle olunca ryay, keif ve sezgi gibi vastalarla birlikte ilham kapsamnda mtalaa etmek, ancak ilhamn objektif bir delil deil sadece o ahs ilgilendiren bir delil olabileceini unutmamak gerekir. zetle belirtmek gerekirse, peygamberlerin grd veya tabir ettii ryalar dnda kalan rya ve tabir kesin bilgi ifade etmez. Bu sebeple ryalarla din hkm belirlemek veya geersiz klmak ve buna gre de hayat ynlendirmek ciz deildir. Rya gibi ryann yorumu da ryay gren ahs ilgilendirdiinden bakalarnn bu yorumu esas alarak onun zerine hkm bina etmesi uygun olmaz. E) Hastalk ve Tedavi Yeryzndeki dier canllara gre stn meziyetlerle yaratlan, dnme ve iman etme kabiliyetiyle donatlan ve bunun tabii bir neticesi olarak birtakm sorumluluklara muhatap insan, bu ynyle en erefli bir varlk olarak anlr. Fakat beden ve fizik varl itibariyle Allahn yeryznde kurduu tabii ve ftr dzene tbidir. Bu bakmdan insan, bazan ok dayanksz, zayf ve ksa mrldr. Hastalk, sakatlk ve lm, dier canllarda olduu gibi insanda da belli dnyev ve tabii sebeplere balanmtr. Bununla birlikte slm, hastalk, sakatlk, fakirlik, deprem, yangn, sel gibi bir adan olumsuz ve zc saylabilecek bu durumlar metanetle karlamay, bunlarla mcadele etmeyi, gerekli btn nlemler almay, sonuta ise bunu Allahn bir imtihan bilip sabretmeyi telkin eder (el-Bakara 2/155; el-Mlk 67/2).

164

LMHAL

Hastalk, insann beden ve ruh saln bozan bir haldir, tedavi ise bu halin giderilmesi, yani hastann yeniden shhate kavumas iin madd-mnev her trl areye bavurulmasdr. Hastalk ve sakatlkla mcadele ve gerekli tedavi yollarna bavurmak hem insann tabii yapsnn gerei hem de dinin emir ve tavsiyesidir. Hz. Peygamber, Allah hem derdi hem de devay gndermi, her hastala bir are yaratmtr. Tedavi olun, ancak tedavide haram kullanmayn (Eb Dvd, Tb, 11) buyurmutur. Bu itibarla

bir dert ve hastalktan kurtulmaya almak, hem tevekkle hem de hakiki ifa verenin Allah olduu hakikatine aykr dmez. Hastaln madd ve mnev birok sebebi bulunabildii gibi buna paralel olarak madd, ruh ve mnev birok tedavi yntemi vardr. Modern bilimin ilerlemesiyle yeni yeni tedavi imkn ve usulleri de ortaya kmaktadr. Hastalkla mcadele ve tedavi esasen tp biliminin konusu olmakla birlikte tedavide alkoll maddelerin kullanm, din metinlerin okunmas ve dua ile tedavi usul, mahremiyet gibi alardan din reti ve deer hkmn de ilgilendirmektedir. Tedavi bu ynleriyle fkh kitaplarnda ele alnm ve bu konularda slm bilginleri belli gr ve eilimler ortaya koymulardr. a) Haram Maddelerle Tedavi Haram maddeler denince zellikle alkoll ve uyuturucu maddeler kastedilir. Fkh kitaplarnda alkoll il ile tedavi denilince, arap ve arap benzeri sarho edici ieceklerin tedavide kullanlmas kastedilir. Ancak bugn, toz ve hap eklinde veya damara enjekte edilebilen uyuturucular da vardr. Bu sebeple, bu tr maddelerin doktor tavsiyesi olmadan alnmas, dozaj ve aln amac da konumuz asndan ayn ekilde nem arzetmektedir. Bu maddeler alkol gibi hem tedavi hem de keyif maddesi olarak kullanlabildiinden, haram madde ile tedavi konusundaki tartmalar bu ikinci grup maddelerle tedaviyi de ilgilendirmektedir. Yenilmesi ve iilmesi haram olan maddelerle tedavi konusunda slm limlerince ortaya konan grleri eilim halinde zetlemek mmkndr:
a) slm limlerinin bir ksm, haram maddelerle tedaviyi ciz grmezler. ki imenin mubah sayld ve yaygn bir det haline gelmi olduu Chiliye dnemi Arap toplumunda, iki il olarak da kullanlmaktayd. slm geldikten sonra iki yasann yan sra, Reslullah tarafndan iki ile tedavinin de yasak olduu bildirildi. Nitekim Trk b. Sveyd el-Cfden nakledilen bir hadise gre, bir adam Hz. Peygambere arabn hkmn sordu. Reslullah ise arabn haram olduunu ifade etti. Soruyu soran ahs, Biz

HARAMLAR VE HELLLER

165

onu tedavi iin kullanyoruz deyince; Hz. Peygamber, O, il deil, hastalktr buyurdu (Mslim, Eribe, 3; Eb Dvd, Tb, 11). zellikle, arap ile tedavi olmay yasaklayan, onun il olmayp hastalk olduunu aklayan pek ok hadis vardr. te bu hadisleri esas alanlar, bunlarla tedavinin ciz olmad kanaatindedirler. Bu grn sahiplerine gre haram olan yiyecek ve ieceklerle tedavi ciz deildir. Hanbeller bu grtedir. Bu gr sahiplerinin, hastalk halini, haramlar mubah klan bir zaruret olarak kabul etmedii ve dolaysyla alk yznden darda kalp murdar hayvan yiyen kiiyle ilgili hkm bu duruma uygulamay isabetli grmedikleri anlalmaktadr. Bu gruptaki baz bilginler, iki durumu ayrt etmek zere yle derler: Alk yznden dara dm kimse, zarureti giderecek -haram klnm yiyeceklerden baka- bir ey bulamamaktadr. Halbuki hastalk byle deildir; nk hastal tedavi iin tek are bu yiyecek ve iecekleri kullanmak deildir, birok il vardr.
b) slm limlerinin bir ksm ise yenilip iilmesi haram maddelerle tedaviyi kural olarak ciz grr. Bu grubu Zhir fakihleri tekil eder. Zhirlere gre haram klnm eylerle tedavi cizdir. Zhir hukuku bn Hazm yle der: arap darda kalan ve zaruret haline den iin mubahtr. Susuzluu gidermek, tedavi olmak veya boulmay nlemek iin arap ien kimseye ceza uygulanmaz. nk tedavi zaruret hallerinden biridir. Zaruretler ise haram olan eyleri mubah klar. bn Hazm, Ciz deildir diyenlerin dayand hadisleri ayr ayr ele alm, bir ksmnn zayf olduunu ileri srm, bir ksmna da yle bir aklama getirmitir: Zaruret halinde tedavi maksadyla haram klnm eyleri imek mubah olduuna gre, bunlar necis (dinen pis saylan) maddeler kapsam dna km demektir. c) slm limlerinin ounluu ise haramla tedaviyi belli artlarla ciz grmektedir. Ancak her bir grup hell olu iin farkl n art ve kayt ileri srmektedir. Bu grupta arlkl olarak Hanefler ve filer yer alr. Onlara gre, haram ile tedavi olmann cevaz, kesin olarak ifa vereceinin bilinmesine, hi deilse iyilemenin kuvvetle muhtemel olmasna baldr. ifa verecei kesin olarak bilinmiyorsa tedavi amal haram yiyecek ve iecekler kullanlamaz. l da gda maddeleri gibi hayatn zaruri ihtiyacdr, darda kalan kimse haram ile tedavi grebilir. Resl-i Ekrem erkeklere ipek giymeyi yasaklad halde cilt hastal dolaysyla baz sahblere izin vermitir (Buhr, Libs, 29; Cihd, 91). Haram oluun delili olarak gsterilen hadis, hell ilcn bulunduu normal duruma gredir. Hell maddeyle tedavi imkn olmadnda, tedaviyi salayacak il mubah il haline gelir ve hadisin kapsamna girmez.

166

LMHAL

zet olarak ifade etmek gerekirse, slm bilginleri, uzman bir tabibin hayat bir tehlikeden ancak yiyip iilmesi haram madde ieren bir illa kurtulunabileceini ve bunun alternatifinin de bulunmadn bildirmesi halinde, bu illa tedavinin ciz olduu hususunda fikir birlii iindedirler. Bu ekilde bir hayat tehlikenin bulunmad durumlarda ise bir grup bilgin haram madde ile tedaviyi ciz grmemekte ise de, ounluk bu konuda daha msamahal dnmekte, belli artlarla haram maddeyle tedaviyi ciz grmektedir. Bunun iin aranan iki temel art ise, alternatif hell bir ilcn bulunmamas ile ehliyetli bir doktorun tehis ve nerisinin bulunmasdr. Fkhlarn tarttklar konu arap, idrar vb. nesnelerin tedavi iin dorudan alnmas ve kullanlmasdr. Bu maddelerin il yapmnda kullanlmas durumunda karma ve deime yoluyla pis ve haram olan nesnelerin hkmlerinin deiecei kural da devreye girecektir. b) Okuyarak Tedavi Hastalklarn madd olduu kadar mnev sebepleri de vardr. Hz. Peygamber, Gz demesi (nazar) gerektir (Buhr, Tb, 36; Eb Dvd, Tb, 38, 79) diyerek hastaln mnev bir sebebine iaret etmitir. Gnmzde zihn ve ruh hastalklarn madd sebepleri yannda mnev sebepleri de aratrlp, hastalar her iki ynyle tedavi edilmeye allmaktadr. Telkin ve msiki ile tedavi teden beri uygulanan ve iyi sonular alnan bir yntemdir. Kiilerin Allaha ballklar, gerek ifay Onun vereceine gvenleri, ruh salklarnn ve morallerinin yerinde oluu madd hastalklarn tedavisinde bile ayr bir nem tamaktadr. lkemizde hastahanelerde isteyen, ihtiya duyan hastalar mnev ynden rahatlatmak, onlara moral destek salamak, ruh direnlerini arttrmak zere din grevlilerinin bulunmasnn uygun olaca ynndeki henz pratize edilmemi dnceler bu bakmdan anlaml ve yerindedir. Yine moral durumun nemi sebebiyledir ki tbb tedavi imknnn bulunmad durumlarda veya ona yardmc bir unsur olarak insanlar dinin stn yapc tesirinden yararlandrlm, din metinler ve dualar okunarak tedavi edilmeye allmtr. Bununla birlikte okuma ile tedavinin mahiyet ve gayesi iyi bilinmediinde tbb tedaviye alternatif bir tedavi olarak alglanma veya ehliyetsiz ve karc kimseler tarafndan ktye kullanlma ihtimali de yok deildir. Okumak suretiyle tedavi Hz. Peygamber ve sahbe tarafndan yaplm, ciz ve etkili olduu grlmtr. Sahih hadis kitaplarnda bu nevi tedavide

HARAMLAR VE HELLLER

167

daha ziyade Ftiha, hls, Felk ve Ns sreleriyle baz dualarn okunduu rivayet edilmektedir. Bu sre ve dualarn, nazar demesi gibi mnev sebeplere dayal hastalklara da, belli durumlarda ylan ve akrep sokmas gibi madd sebepli hastalklara da okunduu ve netice alnd bildirilmektedir. Okuma ile tedavinin ciz olabilmesi iin; okunann yet, hadis veya mnas anlalan bir dua olmas, ifa verenin yalnz Allah olduunun bilinmesi, gayri mer bir maksada hizmet etmemesi, tbb tedavinin nn kapatmamas gibi artlar ileri srlr. Sebebi bilinmeyen veya tedavi edilemeyen hastalklarla karlaan insanlarn iine dt aresizlik ve rpn hali, bu dnemde onlar ve yaknlarn normal zamanda pek de mkul olmayan baz araylara sevkedebilir. Bunlar arasnda sihir, nazarlk, at nal ve kafas kullanma, mer olmayan ekil ve metinleri ieren muska takma, kurun dkme, tts yapma saylabilir. Modern tp biliminin gelimedii, yeni il ve tedavi yntemlerinin kefedilmedii dnemlerde daha sk grlen bu durumun yeni birok hastalk trnn ortaya kt gnmzde de belli lde devam ettii bilinmektedir. Bunlarn tbb adan bir faydasnn olmad gibi btl inan olmalar sebebiyle dinen doru da bulunmamtr. Hz. Peygamber nazarlk kullanmay menetmi, bu gibi eyleri asan kimselerin biatlarn kabul etmemiti (Nes, Znet, 17; bn Mce, Tb, 39). nk Resl-i Ekrem hastalklarn sebeplerinin bulunduunu ve tedavi edilebileceini belirtmi, gerek sebeplere tutunmay tavsiye etmitir. Onun uygulamasnda okuyarak tedavi, alternatif bir tbb tedavi deil, buna imkn bulunmadnda veya tbb tedavi sonusuz kaldnda bavurulacak yardmc ve ilve bir yntem niteliindedir. Tedavisi yaplamad iin aresizlik iinde rpnan veya madd sebeplerle tbben tedavi imkn bulamayan insanlarn bu skntl durumunu frsat bilip onlara nazarlk, muska takan, tts yapan ve bylece onlarn umutlarndan kar salayan kimseler, deta bir insanlk suu derecesinde ar ve yz kzartc bir su ilemi olmaktadrlar. Bu tr frsatlarn dar gelirli ve dindar muhitlerde kolayca tutunabilmesi, biraz bu muhitlerdeki sefalet derecesindeki ekonomik skntyla, biraz da yeterli dzeyde din bilgisi bulunmayan kimselerin din deerlere ballnn ok kolay istismar edilebilmekte oluuyla alkaldr. Byle olunca devletin salk politikasn iyiletirip ihtiya sahiplerinin cretsiz tedavisine ve salk sigortasnn genellemesine, ayrca insanlarn yeterince ve doru ekilde din eitimine imkn hazrlamas kanlmaz olmaktadr.

168

LMHAL

c) Organ Nakli Hastalk ve tedavi konusunda kamuoyunun genel din telakkisini belki de en ok megul eden meselelerden birisi organ naklidir. Gnmzde organ nakli konusu, alternatifsiz bir tedavi yntemi olmas yznden tp ilminin nemli bir uras olduu gibi, organ veren ve alan iki tarafn da insan olmas ve insan uzvu zerinde tasarruf yaplmasn gerektirmesi sebebiyle konu din, hukuk ve ahlk da yakndan ilgilendirmektedir. Burada sadece konunun din reti ve telakkiyi ilgilendiren ksm zerinde durulacaktr. Ksa bir tarihe vermek gerekirse, yaklak XVI. yzylda balayan otoorgan nakli giderek gelitirilmi, XIX. yzylda insandan insana doku ve organ nakline balanm, nceleri deri, damar, kas nakli eklinde balayan bu tedavi yntemi giderek gelitirilerek kalp, karacier, bbrek, kemik ilii, kornea gibi hayat organlarn nakli aamasna gelinmi, XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren bunda da baarl sonular alnmaya balanmtr. Artk organ nakli gnmzde, dier lkelerde olduu gibi lkemizde de binlerce lmcl hasta iin bir k ve yaama midinin kayna durumundadr. Ancak, insandan insana organ nakli bylesine nemli bir tedavi yntemi olmasnn yan sra, baz din ve hukuk sorunlar da beraberinde getirmi ve konu deiik evrelerde farkl alardan tartlmaya balanmtr. Organ naklinin slmn prensip ve amalaryla ilikisini kurarken konu iki ayr adan ele alnabilir. Birincisi, organ naklinin itikad (inan esaslar) ve uhrev (hiret hayatna ilikin sonular) adan deerlendirilmesi. kincisi de, organ naklinin slm hukukunun ilke ve gayeleri asndan incelenip ciz olup olmadnn aratrlmas.
1. tikad ve Uhrev Adan

Organ naklinin itikad ve uhrev adan deerlendirilmesi, bunun cisman hair inancyla, organlarn sorumluluu ve kyamet gn ahitlii meselesiyle ve genel olarak din sorumluluk esaslaryla badap badamayaca gibi tartmalarn almasn ve bu konularda belli bir sonuca varlmasn gerekli klmaktadr. Ehl-i snnet bilginlerinin ve kelmclarn ounluu, hirette harin cisman olaca, insann ruh ve bedeniyle birlikte diriltilip bylece harolaca, hesaba ekilecei, ceza veya dle muhatap olaca grndedir. Kuran yetleri de bu gr dorular mahiyettedir (bk. Th 20/55; el-Hac 22/5, 7; en-Nr 24/20; Ysn 36/78-79; el-Kyme 75/3-4). hirette harn cisman (beden) olaca inancnn, organ naklinin tereddtle karlanmasnda ksmen

HARAMLAR VE HELLLER

169

de olsa etkisi vardr. Ancak konu yakndan incelendiinde organ naklinin cisman hairle dorudan ilikisi, daha dorusu organ naklinin cisman hair inancn zedeleyen bir yn bulunmad, nakledilecek organn tekrar asl sahibine dnecei ifade edilebilir. Nitekim organlarn toprakta rmesi, yanp kl olmas, hayvanlar tarafndan paralanp yenmesi de onun tekrar asl sahibinde harolunmasna engel deildir. Gerekten Kurn- Kermde (el-Kyme 75/3-4) hirette insann btn uzuvlarnn en ince ayrntya kadar toplanaca ifade edilir. Bu ve benzeri delillerden yola kan slm bilginleri de herkesin asl paralarnn kendisiyle harolaca grndedirler. Takma organn yeni sahibinde sevap veya gnah ileyen bir kiinin czn oluturmas da tamamen bu yeni sahibiyle alkal bir meseledir. nk sorumlulukta aslolan iradedir, sorumlusu da o organlar kullanan ahstr. Kyamet gnnde organlarn ahitlii meselesine gelince, bu husustaki yet ve hadisler organlarn hirette lisn- hl ile konuaca eklinde anlalabilecei gibi, Allahn huzurunda insann hibir mazeret ileri srme ve yalan beyanda bulunma imknnn olmayaca, her eyin apak ortada olaca anlamnda da yorumlanabilir. Bu konudaki yetler (en-Nr 24/24; Fusslet 41/19, 21, 22) gerek anlamnda alnsa bile yine organ nakline engel bir delil tekil etmez. Zira her ey Allahn bilgisi dahilindedir ve organlar her bir bedende bulunduklar sre iinde olup bitene ahitlik edebilirler. Konuya genel olarak din sorumluluk esaslar asndan bakldnda ise, ncelikle unu belirtmek gerekir ki, duygu, dnce, akl, inan gibi mnev, ruh zellikler, organlarn biyolojik yapsna bal olmadndan, organ nakliyle kiilik transferi olmamaktadr. Dier taraftan, dikkatten uzak tutulmamas gereken bir husus, slm dininin, cinsi, milliyeti, rengi, dini, konumu ne olursa olsun her insana insan olarak bakt ve eit bir yaama hakk tanm olduudur. u halde organ veren kimsenin veya organ verilen ahsn fsk yahut gayri mslim olmas gibi ahs durumlarndan tr dier tarafn dinen sorumlu olabileceinin ileri srlmesi de isabetli olmaz. slm tedaviye nem vermi, her insana tedavi olmada eit haklar tanm, bir insana hayat vermeyi btn insanla hayat verme mesabesinde grmtr (el-Mide 5/3). Buna gre, organ nakli asndan mslman ile gayri mslim, dindar ile fsk ayrm yaplmas doru olmaz. Kald ki doruya hidayet eden de, eceli takdir eden de Allahtr. Sorumlulukta herkesin kendi hr iradesi esastr. Bu sebeple, mslman veya dindar olmayana organ vermenin, onun gnah ilemesine yardmc olmak veya mrn uzatmak olarak deerlendirilmesi slmn bu konudaki genel esaslar ile badamaz.

170

LMHAL

2. slm Hukuk Prensipleri Asndan

slm hukuku asndan organ naklinin hkmne, ciz olup olmadna gelince; amzda gncelleen bu mesele hakknda gerek naslarda gerek klasik fkh kitaplarnda ak bir ifadenin bulunmayaca aktr. Kuran ve Snnet gerekli grd baz konularda ayrntl hkmler koymakla beraber, genelde her hukuk olaya ayrntyla inmeyip, btn devir ve dnemlerde ortaya kabilecek problemler iin geerli birtakm ilke ve ller koymakla yetinmitir. Bu, Kuran ve Snnetin kyamete kadar mslmanlar iin kaynak ve l olmasnn tabii sonucudur. Klasik fkh kitaplar da, Kuran ve Snnet nda kendi devirlerinin problemlerini zm, mslmanlara gnlk yaaylar iin klavuzluk etmi, onlara yardmc olmutur. Bu duruma gre, gnmzdeki organ naklinin hkmn, naslarn ve slm hukukularnn benzeri olaylar karsnda gsterdii tavra ve gzettii gayeye bakarak kavramak mmkndr. Kuranda (el-Bakara 2/173; el-Mide 5/3; el-Enm 6/119, 145) ve hadislerde (Msned, V, 96, 218; Eb Dvd, Etime, 36) insan hayatn tehdit eden bir alk ve zaruret halinde haram fiillerin mubah hale gelecei ve gnahn kalkaca bildirilmitir. slm lye deer vermekle birlikte, insana ve hayata daha ok deer vermi, hayat korumay dinin be temel maksadndan biri saymtr. slm hukukular da hayat tehdit eden alk zarureti karsnda kalan kimsenin l insan eti bile yiyebileceini, tedavi maksadyla haram ve necis eyleri kullanabileceini, kemik, di, kan gibi insan paralaryla tedavi olabileceini, yavruyu kurtarmak iin len annenin karnnn yarlabileceini, yutulmu mcevher gibi deerli bir mal karmak iin lnn karnnn alabileceini belirtmilerdir. slm hukukularnn bu ve benzeri fetvalar gnmzdeki organ nakline bir hayli k tutmaktadr. Ancak bu gibi durumlarda belirtilen zmleri benimsemeyen fakihler de vardr. ada slm bilginleri ve fetva kurulular, lden (kadavra) tedavi maksadyla organ alnmasna ve hastaya nakledilmesine, eitli gerekelere istinaden cevaz vermilerdir. Bu cmleden olarak, lkemizde Diyanet leri Bakanl Din leri Yksek Kurulu daha nceki kararlarnn yan sra 03.03. 1980 tarih ve 396/13 sayl karar ile, belli artlarn bulunmas halinde lden diriye organ naklinin ciz olduuna fetva vermitir. Ayn ekilde Kveyt Evkaf ve Din leri Bakanlna bal Fetva Kurulunun 24. 12. 1979 tarih ve 132/79 sayl, 14.09.1981 tarih ve 87/81 sayl kararlar ile, Suudi Arabistanda faaliyet gsteren Dnya slm Birliine bal Fkh Akademisinin

HARAMLAR VE HELLLER

171

ve Msrdaki Ezher Fetva Kurulunun kararlar ve slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 11.02.1988 tarih ve 4/1 sayl karar da bu ynde olup, bu kararda lden organ nakli belli artlarla ciz grlmektedir. ada slm bilginlerinin byk bir ksm da ferd olarak bu paralelde fetva vermitir. Yukarda iaret edilen kurullar ve ahslar, lden diriye organ naklinin ciz olabilmesi iin u artlarn bulunmas gerektiini belirtirler: 1. Organ naklinde zaruretin bulunmas, 2. Konunun uzmanlarnda hastann bu tedavi ile iyileeceine dair gl bir kanaatin olumu bulunmas, 3. lmnden nce kendisinin veya lmnden sonra miraslarnn onaynn alnm olmas, 4.Tbb ve hukuk lmn kesinlemi olmas, 5. Organn bir cret ve menfaat karlnda verilmemi olmas, 6. Alcnn da buna raz olmas. Sz konusu kurullar ve bilginler, lden organ nakline fetva verirken genellikle, zaruret halinde haram ilemeye, necis ve haramla tedavi olmaya ruhsat veren naslar ve bunlardan kaynaklanan fkh kurallar ve ictihadlar delil olarak gstermektedirler. Ayrca, zaruretteki kimsenin l insan etinden yiyebilmesi, deve idraryla tedavi olabilmesi, ipek ve altn kullanabilmesi, insan vcuduna lnn kemiinin veya diinin taklabilmesi, cenini kurtarmak iin l annesinin karnnn yarlabilmesi, annenin hayatn kurtarabilmek iin karnndaki lm ceninin paralanarak karlabilmesi gibi ruhsat hkmlerini rnek gstererek bunlarn gerekelerini esas almaktadrlar. lden organ naklini ciz grmeyen baz ada bilginler ise, insan lsnn saygnln ve dokunulmazln, lnn kemiini krmak, diri iken kemiini krmak gibidir melindeki hadisi (Eb Dvd, Ceniz, 60; elMuvatta, Ceniz, 45), cisman hair ve organlarn ahitlii inancn, hilkati (asl yaratl) bozmann ciz olmamas ilkesini gereke gstermektedir. Ancak bu grn ve dayanaklarnn, slmn yukarda zikredilen ilke ve gayeleri karsnda daha zayf kald aktr. Diriden diriye organ naklinin hkmne gelince; baz ada slm bilginleri ve fetva kurullar belli artlarla buna da cevaz vermilerdir. Bu cmleden olarak Kveyt Evkaf ve Din leri Bakanlna bal Kveyt Fetva Kurulunun 24.12.1979 tarih ve 132/79 sayl kararnda Suudi Arabistandaki

172

LMHAL

Dnya slm Birliine bal Fkh Akademisinin 19-28 Ocak 1985 tarihinde Mekkede dzenlenen VIII. Dnem Toplantsnda alnan kararlarda ve slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 11.02.1988 tarih ve 4/1 sayl 20.03.1990 tarih ve 6/5-8 sayl kararlarnda diriden diriye organ nakli, belli artlarla ciz grlmtr. Bunun cevaz iin ileri srlen artlar ise unlardr: 1. Zaruretin bulunmas, 2. Vericinin izin ve rzsnn bulunmas, 3. Organn alnmasnn, vericinin hayatn ve saln bozmayacak olmas ve bu durumun tbb raporla belgelendirilmesi, 4. Konunun uzmanlarnda operasyon ve tedavinin baarl olacana dair gl bir kanaat olumu bulunmas, 5. Yeterli tbb ve teknik artlarn bulunmas, 6. Organ vermenin cret veya belli bir menfaat karl olmamas. Bu fetvann din dayana olarak yukarda zikredilen deliller, zellikle
Kim bir insana hayat verirse, btn insanlara hayat vermi gibidir (elMide 5/32) ve yilik ve takv zere yardmlanz (el-Mide 5/2) melin-

deki yetler ile yardmlamay, dayanmay, fedakrl, zarar nleyip faydaly hkim klmay emir ve tavsiye eden hadisler gsterilmektedir. Diriden diriye organ naklini ciz grmeyen ada slm bilginlerinin says, lden organ nakli konusundakine gre biraz daha fazladr. Bu grn sahipleri gereke olarak da, insann kendi organlarna mlik olmadn ve onlar zerinde tasarruf yapma hakknn bulunmadn, insann saygdeer ve dokunulmaz olduunu, organ naklinin hilkati (asl yaratl) deitirdiini, iki taraf iin de denk bir tehlike tekil ettiinden bunun zararn zararla giderilmesi kabilinden olduunu ileri srmektedirler. Ancak, diriden alnan her organ ve dokunun ayn sonucu dourmad ve ayn derecede hayati tehlike, salk bozukluu veya grnm irkinlii meydana getirmedii aktr. Vericiyi riske sokmad, saln veya grnmn bozmad takdirde, tbb verileri esas almak ve organ nakline -zarureten bavurulan alternatifsiz bir tedavi yntemi olduu srece- olumlu bakmak, herhalde slm prensiplerle ve din hkmlerin amalaryla daha uyumlu bir tavr olacaktr. te yandan, kiiye kendi vcudundan organ veya doku nakli meselesi nemli tereddtlere yol amam; slm Konferans Tekiltna bal olan

HARAMLAR VE HELLLER

173

slm Fkh Akademisinin 11.02.1988 tarih ve 4/1 sayl kararnda, salad yarar, getirecei zarardan fazla olmak, biyolojik veya psikolojik adan kiiyi skntya sokan bir kusur veya rahatszln giderilmesi amacna ynelik bulunmak artyla bu tr tbb operasyonlarn ciz olduu belirtilmitir. Buna karlk ayn kararda, kiinin hayatiyetine son veren, yine hayatiyetine son vermese de vcudun temel fonksiyonlarndan birini tamamen sona erdiren organ yahut organlarn alnmas yoluyla diriden diriye organ naklinin ciz olmad vurgulanmtr. Hayat, lm ve lm tesini tabii birer hadise ve kademe olarak tantp anlaml hale getiren slm dininin dnyada insanlarn fert ve toplum olarak salk, huzur ve gven iinde yaamasna nem verdii, bunu salayc tedbirlerin bir ksmn emrettii, bir ksmn da insanlarn aba ve inisiyatiflerine brakp ilke olarak tevik ettii bilinmektedir. Byle olunca mslman toplumlarn, yeni bir tedavi yntemi olan organ nakli konusunda balangta mtereddit davranmas, hatta toplumsal refleksle kar bir tavr sergilemesi ve bu konuda birtakm din gerekeler retmesi mkul karlanabilir. Bu tarz bir diren, geleneksel toplumlarn her bir yenilik karsnda dalp paralanmasn nleyici ve toplumsal yapy koruyucu bir sigorta ilevi de grmektedir. Ancak, organ naklinin artk alternatifsiz bir tedavi yntemi olarak insanlar hayata dndrd grldkten sonra bu tereddtlerin ve ekimser tavrn terkedilmesi, hatta bu ynde ciddi admlarn atlmas, kamuoyu oluturulmas ve bunu salayacak kurumlarn kurulmas gerekir. nsan hayatna ok deer veren bir dinin mensubu olan mslmanlarn bu konuda dnyaya nclk ve rneklik etmesi bile beklenir. F) Hayvanlar Hayvanlarla ilgili din hkmlerin nemli bir blm etlerinin yenip yenmeyecei, kesimi ve avlanma usulyle ilgili olup bu konu daha nce ele alnmt. Ancak hayvanlarn gnlk hayatmzda nemli bir yer igal ettii, dnyay deta onlarla paylatmz, bu sebeple hayvanlara kar da baz sorumluluklarmzn olduu bir gerektir. lk dnemlerden itibaren fkh kltrnde hayvanlara kar efkatli davranma, hayvanlarn evde bakm ve beslenmesi, kpek ve ku besleme gibi konularn ele alnp tartld grlr. Teknolojinin ve ehirlemenin tabiat ve hayvanlar aleyhine sonulanacak ekilde geliip birok hayvan trnn hzla tkendii, evre bilincinin yeterince gelimedii gnmzde konu ayr bir nem kazanmtr.

174

LMHAL

a) Hayvan Haklar Allah Tel, dier yeryz nimetleri gibi hayvanlar da insann hizmetine vermi, onlardan eitli ekillerde faydalanmay hell klm, buna karlk da yeryzndeki btn mahlkata kar adaletli ve ll davranmay, hayvanlara merhamet ve efkat gsterilmesini emretmitir. Hz. Peygamber de, Merhamet edene Allah da merhamet eder; siz yerdekine merhamet edin ki gkteki de size merhamet etsin (Eb Dvd, Edeb, 58) buyurmu, gnahkr bir kiinin ok susam bir kpee zor artlar altnda su temin ettii iin Allah tarafndan balandn (Buhr, irb, 9; Mezlim, 23), bir kediyi hapsederek alktan ve susuzluktan lmesine yol aan bir kadnn da bu yzden cehennemlik olduunu (Mslim, Selm, 151-152; Tevbe, 25) bildirmitir. Yine Resl-i Ekrem, hayvanlara efkatle davranlmasn emretmi (Mslim, Birr, 79; Eb Dvd, Edeb, 10), hayvanlarn a brakan ve onlara eziyet eden kimseleri ayr ayr uyarm (Eb Dvd, Cihd, 44), hatta sama esnasnda memelerinin incinmemesi ve izilmemesi iin sam iini yapan kimselerin trnaklarn kesmelerini istemitir (Kettn, et-Tertb, II, 369). Ayrca Hz. Peygamberin, yavrular alnd iin strap iinde kanat rpan bir kuu grnce bunu yapanlar uyardn ve yavrularnn geri verilmesini emrettiini (Eb Dvd, Cihd, 112), canl hayvann at hedefi yaplmasn yasakladn, bakalarnnki ile karmamas gibi dncelerle hayvanlarn damgalanmasn, hayvanlar arasnda dv ve gre tertip edilmesini, zevk iin avlanlmasn, hatta hayvanlara kt sz sylenmesini deiik slplarla yasaklayp knadn (Buhr, Zebih, 25; Mslim, Birr, 80; Libs, 106-112; Eb Dvd, Cihd, 51; Nes, Edh, 42) biliyoruz. Gerek bu konudaki yet ve hadisler, gerekse slmn telkin ettii genel ahlk ilkeler ve davran bilinci sebebiyledir ki, Hulef-yi Ridn dneminden itibaren uygulamada ve literatrde, hayvanlara iyi davranlmas, onlara eziyet edilmemesi, a ve susuz braklmamas, glerinin zerinde yk tatlmamas, elence iin dvtrlmemesi, yavrularnn alnmamas gibi hayvan haklarn korumaya ynelik bir dizi emir ve tlimatn verildii, baz idar tedbirlerin alnd, aksine davrananlarn uyarld veya cezalandrld bilinmektedir. zellikle Osmanllar dneminde sahipsiz hayvanlarn bakm ve korunmasnn devlet tarafndan saland, bu amala vakflar kurulduu da burada hatrlanabilir. Hayvan haklarnn korunmasnda genelde emir bil-marf erevesinde toplumsal saduyunun pay bulunduu gibi ileri dnemlerde muhtesipler de bu konuda zel bir grev stlenmilerdir.

HARAMLAR VE HELLLER

175

slmn insana ykledii sorumluluk ve davran bilinci, din eitim ve grg, onun hayvanlara ve btn mahlkata kar dengeli, merhametli ve adaletli davranmasn gerektirir. Gnmzde lsz avlanma ve tketimin tabii dengeyi altst ettii, birok hayvan trnn yok olma tehlikesiyle kar karya kald, boa, deve ve horoz grelerinin elence arac olduu, hayvanlarn tabii ortamlarndan alnp darack kafeslere hapsedilerek seyirlik hale getirildii gibi rnekler gz nne alnrsa, slmn telkin ettii bu efkat ve merhamet ortamna hayvan haklar asndan da ihtiya vardr. b) Hayvan Besleme Hz. Peygamber dneminde baz sahblerin evlerinde kanarya veya sere cinsinden ku besledii bilinmektedir (Buhr, Edeb, 81, 112; Mslim, Edeb, 30). Yine Resl-i Ekremin evinde vah hayvan besledii, yalnzlktan yaknan bir sahbye de gvercin veya horoz beslemesini tavsiye ettii rivayet edilir (Msned, VI, 112; Heysem, IV, 67). Fakihler bu rivayetlerden hareketle, eziyet etmemek, a ve susuz brakmamak kaydyla kafeste ku beslenmesini ciz grmlerdir. Ayrca o dnemde evlerde kedi beslendii de bilinmektedir. Bu sebeple, kpek ve domuz gibi hakknda zel bir yasak bulunmadka ve yukarda temas edilen hayvan haklar ihll edilmedii, evre iin rahatszlk ve kirlilik tekil etmedii srece evde hayvan beslemenin kural olarak ciz sayld anlalmaktadr. c) Kpek Kpek, gerek evcillii ve scak kanll, gerekse baz zel kabiliyetleri sebebiyle insanolunun yeryznde en ok yararland hayvanlar arasnda yer alr. Ancak din literatrde, insanla olan yakn ilikisi sebebiyle kpein beslenmesi, kullanlmas, art ve salyasnn din hkm, kpein verdii zararlardan sorumluluk gibi konular ayr ayr ele alnm, bu konuda bir ksm Kuran ve Snnetten, ou da slm bilginlerinin yorum, kltr ve tecrbelerinden kaynaklanan birtakm hkm ve grler ortaya konmutur. Bu hkmlerden bir ksmna, hayvanlarn etinin yenip yenmemesi ve avlanma konular ele alnrken temas edilmiti. Kuranda btn iyi ve temiz eylerin hell klnd ifade edildikten sonra eitilmi avc hayvanlar kullanlarak yakalanan avlarn hell olduuna temas edilmekte (el-Mide 5/4), slm bilginleri de kpein avc hayvan olarak kullanlmasnn ciz olduunda gr birlii iinde bulunmaktadrlar. Ancak bunun iin, kpein avlanma konusunda eitilmi olmas, avlanmas

176

LMHAL

kastyla salverilmesi, tutmu olduu av ondan yemeksizin sahibine getirmi ve av boarak deil de yaralayarak ldrm olmas gibi artlarn arandn daha nce grmtk. slm bilginleri, avlanmann yan sra ihtiya duyulan dier alanlarda kullanlmak zere kpek beslenmesinin ciz olduu, ihtiya olmad halde evde kpek beslenmesinin ise doru olmad grndedirler. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber ziraat veya hayvanclk faaliyeti ya da ev bekletme veya av gibi bir sebep olmakszn kpek besleyen kimsenin sevabndan hergn bir miktar eksileceini bildirmi (Buhr, Hars, 3; Zebih, 6), iinde kpek bulunan eve meleklerin girmeyeceini ifade etmitir (Buhr, Bedl-halk, 7,17; Mslim, Libs, 81-84). Bu hadislerden hareketle, bata filer olmak zere baz fakihler, ihtiya yokken evde kpek beslemenin haram olduu grne sahip olmulardr. slm bilginlerinin ounluu kpein artnn necis olduu, yalad kabn da yedi defa, Eb Hanfe ise defa ykanmas gerektii grndedir. Bu grlerle balantl olarak kpein satnn ve bu sattan elde edilen paradan yararlanmann ciz olup olmad da tartlmtr. Hanefler ve bir grup slm bilgini, kendisinden yararlanlmas eran serbest olan kpein alm satmn ve satndan elde edilecek paradan istifadeyi ciz grrler. slm hukuk doktrininde, hayvanlarn kendiliinden verdii zararlarn tazmini gerektirmedii ilke olarak benimsenmise de, saldrgan kpeklerin bakalarna zarar ve ziyan vermemesi iin, sahiplerinin gerekli nlemleri almasnn gerektii aktr. Bu hayvanlarn srmas, saldrmas sonucu meydana gelen zararlardan, kusur ve ihmallerinin bulunmas orannca sahipleri sorumlu tutulurlar. slm dini evreyi, tabii gzellikleri korumay, hayvanlar da dahil btn canllara kar sevgi ve merhametle davranmay emretmi, hayvanlarn bo yere ldrlmesini yasaklam, ancak insan salna, temizlie ve koruyucu hekimlie de ayr bir nem vermitir. Kpein ihtiya halinde beslenmesine msaade edilmesi, fakat ev iinde ss kpei olarak beslenmesinin ho karlanmamas bu anlayn sonucudur. Mslmanlarn kltr tarihinde, geliri a kalan hayvanlar doyurmaya tahsis edilmi vakf rnekleri vardr. Fakat bugn insan ilikilerinin, aile ii ve akrabalar aras balarn olduka zayflayp ferdiyeti, maddeci ve bencil bir yaama tarznn hkim olduu Bat toplumlarnda ve bu yaam tarznn etkisi veya zentisi iinde olan baz mslman kesimlerde, byle bir amala deil, evde ss ve elence olarak kpek besleme deti hzla yaygnlamaktadr. Kpek sevgisi ve kpek

HARAMLAR VE HELLLER

177

zerinde odaklaan ilgi bir bakma, insanlarn dier acmaszlklarn, bencillik ve sevgisizliklerini rten veya glgeleyen ve kiilere snfsal ve kltrel avantaj salayan sembolik bir davran halini almtr. Doal evreden ve tabii-insan ihtiyalardan uzak bir ehirleme, bireyselleme ve kimsesizleme de bu tr kt detlerin bilinsiz bir ekilde yaylmasn hzlandrc bir ortam oluturmaktadr. lk bakta hayvan sevgisinin bir uzants gibi alglanabilecek bu det, esasnda gerek insan sal gerek ev ii ve evre temizlii gerekse madd imknlarn israf edilmesi asndan nemli sakncalar tad gibi, insann sevgi ve ilgisini yanl noktalarda younlatrarak insan ilikilerinin de zaafa uratmaktadr. Kpein, kuduz hastalna yakalanma ve onu bulatrma asndan hayvanlar arasnda ilk sray igal ettii, ty, salyas ve pisliiyle de birok hastaln yaylmasnda etkin rol oynad gz nnde bulundurulunca, slmn ihtiya olmakszn zevk ve ss iin evde kpek beslemeyi yasaklamasnn, kpein salya ve artnn necis olduunu bildirmesinin hikmeti daha iyi anlalmaktadr. d) Sun Tohumlama Son yzyl iinde bilim ve teknolojide alnan mesafeler, zellikle gen mhendislii, veterinerlik ve tp bilimlerindeki hzl gelimeler hayvan ve insanlarn tabii yollar dnda, birtakm hric bilimsel mdahalelerle dllendirilmeleri imknn gndeme getirmi, buna paralel olarak da belli bir talep ve pazar olumutur. Bu balamda sun ilkah yani yapay dllenme, erkein spermiyle kadnn yumurtasnn tabii birleme d yollarla dllendirilmesi yntemini ifade etmektedir. Erkek ve kadnn sun yollarla dllendirilmesi tp bebek bal altnda daha nce ele alnm olduundan burada, sun tohumlama tabiriyle, rfteki kullanma da uygun ekilde, erkek ve dii hayvann sun yollarla dllendirilmesi ifade edilecek ve bu konu hakknda aklama yaplacaktr. Cinsel yasak, mahremiyet ve ayp gibi kavram ve deerler sadece insana zg olduundan, hayvanlarn gerek kolayca dllenmesini gerekse nesillerinin slahn temin maksadyla sun tohumlama yntemine bavurulmas kural olarak ciz grlr. Fkh kltrnde bu konudaki tartma, cretli tohumlama ve cret demenin gebelik artna balanmas durumlardr. Hz. Peygamberin, tohumluk erkek hayvann diiye amas karlnda para alnmasn yasaklad ynndeki hadislere (Buhr, cre, 21; Mslim, Mskat, 3; Eb Dvd, By, 42), slm hukukularnca farkl aklamalar getirilmise de bu konuda vrit olan hadisleri, Reslullahn

178

LMHAL

akidlerin garar iermemesine ve gereklemesi kesin olmayan sonulara balanmamasna verdii nemin bir uzants olarak grmek de mmkndr. Bu sebepledir ki, bata mam Mlik olmak zere birok fakih, erkek hayvann dii hayvana cret karl ekilmesini veya bu sebeple cret denmesini ciz grmekte, fakat akdin hayvann gebe kalmas artna balanmasn ise ciz grmemektedir. cretli ve artl sun tohumlama konusuyla ilgili olarak slm hukuk literatrnde yer alan tartmalardan hareketle, sun tohumlama iin cret talep edilmesi ve denmesinin ciz olduu, ancak akdin veya cretin hayvann gebe kalmas artna balanmasnn doru ve geerli olmamas gerektii sylenebilir. Bu iin profesyonellik erevesinde icras ve bilimsel verilere gre gebe brakma ihtimalinin ok kuvvetli olmasna binaen, cret deyen tarafn hakkn koruyucu baz nlemlerin alnmas da hakkaniyete aykr olmaz. IX. AHIS ve MAL ALEYHNE LENEN TEMEL SULAR slm dininde ve fkh kltrndeki haram ve hell, ciz ve ciz deil kavramlarnn, hayvanlarn etinin yenip yenmemesinden sun tohumlamaya kadar birok yn ve alm bulunmaktadr. Buraya kadar ele alnan konularn bir ynyle toplumsal hayat, arlkl olarak da bireysel tercih ve davranlar ilgilendirdii sylenebilir. Halbuki slm dininin fert ve toplum hayatn bir btn olarak ele aldn, bunun iin de her iki alana ilikin emir ve tavsiyelerinin bulunduu biliyoruz. nk ferdin mutluluu huzurlu, gvenli ve dzenli bir toplumsal hayat iinde mmkn olduu gibi, toplumda kamu ve hukuk dzeninin salanabilmesinin yolu da insan unsurunun yetikinliinden gelmektedir. Bu itibarla dinin fert ve toplum hayatna ilikin emredici ve dzenleyici hkmlerinden nemli bir ksm da sosyal ve siyasal hayat, toplumdaki ticar ve hukuk ilikileri, insanlar aras mnasebetleri salkl, gvenli ve huzurlu bir zemine oturtmaya mtuftur. leri blmlerde slm dini ve mslman toplumlarn gelenei asndan sosyal ve siyasal hayat, toplumdaki hukuk ve ticar ilikiler ve ahlk deerler ele alnacaktr. Burada ise haram ve helllerin daha ok toplumsal hayata dnk bir vechesi olan, ahs ve mal aleyhinde ilenen ve din tarafndan da yasaklanan temel sular konusuna, ceza hukuku asndan deil de din ahkm asndan temas edilecektir. A) ldrme slm dini, insan yaratlanlarn en deerlisi ve stn, insan hayatnn korunmasn da dinin temel amalarndan biri saymtr. Kuranda haksz

HARAMLAR VE HELLLER

179

yere bir cana kyann btn insanlar ldrm gibi ar bir su iledii, bir insann hayatn kurtarmann da btn insanlara hayat verme gibi yce ve deerli bir davran olduu ifade edilir (el-Mide 5/32). Bunun iin de slmda adam ldrme (cinayet) byk gnahlardan birini tekil eder. Haksz yere ve kasten mmin bir kimseyi ldrenin, -yaknlarnn talebine bal olarak- dnyada ksasen ldrlecei (el-Bakara 2/178; el-sr 17/33), hirette de ebed cehennem azabyla cezalandrlaca, Allahn gazap ve lnetine urayaca bildirilmitir (en-Nis 4/93). Ved haccnda Hz. Peygamber btn mslmanlara hitaben, Bu gn,
bu ay ve bu belde nasl kutsal ve masn ise, canlarnz, mallarnz ve rzlarnz da ylesine masndur (toplumun sorumluluu ve hukukun gvencesi altndadr) buyurarak (Buhr, lim, 37, Hac, 132, Mslim, Hac, 147),

insann yaama hakknn dokunulmazln belirtmitir. Bir baka hadiste de

Yedi helk edici eyden saknnz. Bunlardan biri de, hakl durumlar mstesna, Allahn haram kld bir cana kymaktr buyurmutur (Buhr, Vesy, 23; Tb, 48; Hudd, 44; Mslim, mn, 144; Eb Dvd, Vesy, 10).

Bir hadiste lm cezas snrlandrlm, sadece sulu iin lm cezasnn verilebilecei belirtilmitir. Bunlar da irtidad, evlinin zinas ve kasten adam ldrmedir (Eb Dvd, Hudd, 1). Hz. Peygamberin bu aklamas, insan hayatn korumann dinde ne kadar nemli grldn ifade etmesi ynyle dikkat ekicidir. Bu yzdendir ki, slm hukukular arasnda, bu ar sulardan birini ilemedii srece ekyaya, sulu ve isyankra, hilekr ve hrsza lm cezasnn uygulanmasnn doru olmayaca, devlet bakanna veya kanun koyucuya bu ynde bir takdir hakk vermenin yanl olaca gr arlk kazanmtr. nsan hayatnn dokunulmazl byle bir snrlamay gerekli klmaktadr. slmn kasten adam ldren kimseye ksas cezasn ngrmesi de yine insan hayatna verdii deerle aklanr. slm dininde, sava halinde bile mslman savalarn dman ldrme hakk ok snrl tutulmu, kadn, ocuk, din adam, yal kimseler gibi savaa bilfiil katlmayanlarn ldrlmesi yasaklanm, sava esirlerinin yaama hakk korunmutur. Fiil sava durumu veya bir cezann infaz, mer mdafaa gibi hukuka uygunluk hallerinin bu yasak dnda kald aktr. Zina suu ilerken yakalanan sulunun veya bir cinayet ileyen kimsenin su madurlarnca ldrlmesi deil, sulunun devlet eliyle, objektif ve dil yarglama sonucu cezalandrlmas ilkesi benimsenmitir. Btn bunlar insan hayatna verilen deerin bir baka adan ifadesidir.

180

LMHAL

slmn gerek din ve ahlk zeminde gerekse hukuk dzeni plannda ald tedbirlere ramen bir kimsenin su iledii sabit olmusa, o takdirde hem sulunun cezalandrlmas, hem su madurunun haklarnn korunmas, hem de toplum vicdannn tatmin edilip suun tekrar ilenmesinin nlenmesine ynelik bir cezalandrma ngrlerek hak ve hakkaniyete dayal bir ceza adaleti benimsenmitir. Bu yaklamn bir uzants olarak, kasten ldrmelerde, ldrlen kimsenin yaknlarnn da istemesi artyla, katilin ksasen ldrlmesi esastr (el-Bakara 2/178-179; el-Mide 5/45). Ksas istenmez veya mmkn olmazsa lenin kan bedeli demek olan diyet denir. Hataen ldrmelerde de kural olarak lenin miraslarna diyet demesi yaplr (en-Nis 4/92). Hataen ldrmelerde sulunun kefret demekle ykml tutulmas ise, bir ynyle toplum yararn, bir ynyle de nefis terbiyesini salamay amalar. Yaknn ldren kimsenin ek bir ceza meyyide olarak o ahsn mirasndan mahrum edilmesi, mirasa konma amacyla cinayet ilenmesini balangta nlemeyi hedef almaktadr. Kasten adam ldren kimse dinen si ve fsk saylr. slm limleri katilin tvbesinin, Allahn dilemesine bal olarak, kabul edilebileceini ifade ederken, suun gnah ve arlndan ziyade katile, ayet ksasen ldrlmemise kendini slah edip o andan itibaren iyi bir insan olma ansn vermeyi gz nnde bulundurmulardr. Katilin Allah katndaki konum ve kbeti ise, gnahlarn balanmasna ilikin yetlerin genel ifadesinden anlaldna gre (en-Nis 4/48, 116; ez-Zmer 39/53), tamamyla Allahn dilemesine ve balamasna kalm bir konudur. B) Kan Davas Aile veya yakn evreden biri ldrldnde, katile veya yaknlarna kar, lenin yaknlarnca alma duygusuyla ve misilleme eklinde karlkl cinayetlerin srdrlmesinin genel ad olan kan davas, kamu dzen ve gvenliinin tam salanamad geleneksel toplumlarda, bir de cezalandrma adaletinin yeterince ilemedii ve tatminkr olmad toplumlarda ska karlalan bir olgudur. Hatta akrabalk ve soy balarnn gl olduu, buna ilveten, suluyu gerektii ekilde cezalandrc kamu otoritesinin veya yasal dzenlemelerin bulunmad toplumlarda kan davas, sosyal bir olgu olmann tesinde ahlk bir dev olarak da grlr. Kan davas, slm ncesi Arap toplumunda da ok yaygnd. Aile veya kabile yelerinden biri ldrldnde onun kannn yerde braklmamas, cnn alnmas sosyal ve ahlk bir deer tayor, erefli ve onurlu bir grev

HARAMLAR VE HELLLER

181

saylyordu. Bu yzden de, bu ve benzeri toplumlarda kan davasnn ahs intikam erevesini ve aile snrlarn aarak kabileler aras bir dmanla dnt ve iki taraf iin de ar kayplara yol aan kabile ve blgeler aras savalara neden olduu ska grlrd. slm dini, adam ldrme ve yaralama sularnn kasten ilenmesi halinde lenin yaknna veya su maduruna ksas yahut kan bedeli ve sakatlk tazminat, hata ile ilenmesi halinde de sadece diyet isteme hakk tanmtr. te yandan suu belirlemeyi, suluyu yarglamay ve cezalandrmay devlet tekeline alm, bu konuda dil, objektif ve tarafsz yarglama ilkeleri getirmi, suta ve cezada kanunlik, eitlik ve objektiflik ilkelerini sk skya korumutur. Bu nemli gelimeler, hem su madurunun hakkn koruyucu, suluyu dil ve yeterli ekilde cezalandrc hem de mer vicdan tatmin edici bir ceza adaletini getirdiinden, slm toplumlarnda kan davalarnn nlenmesinde de etkin derecede rol oynamtr. Kasten ilenen cinayetlerde suluya uygulanacak beden veya mal cezay belirlemede, lenin yaknlarna veya messir fiil sonucu sakat kalan kimse olarak tanmlanabilecek su maduruna, seim veya sz hakk tannmasnn da bu olumlu sonuta nemli pay olmutur. Bat hukukunda insan hayatna ve salna kar ilenen sular tamamyla kamu dzenini ihll ve kamu davas mahiyetinde grld, sulunun cezalandrlmas veya affedilmesi konusunda tek yetkili merci olarak devlet tannd, su maduruna bu konuda herhangi bir sz hakk tannmad iin, cinayetlerde su madurlarnn hakk byk lde ihll edilmeye balanmtr. Halbuki bir cinayette, ncelikli olarak madur olan, maddeten ve mnen ykma urayan, ldrlen kimsenin yaknlardr. Ate dt yeri yakar ataszmz bu gerei vurgulayc niteliktedir. lenin yaknlar iin hukukun tand tazminat hakk ise ok snrl kalmakta, hele sulunun birka yl hapis cezasyla cezalandrlmas veya rastgele kacak bir af kanunuyla affedilmesi halinde, alnacak tazminat da anlamn yitirmektedir. Bu durum haliyle kiileri, devletin ve kanunun vermedii cezay ahsen verme ve suludan ahsen intikam alma gibi bir yanlla sevketmektedir. Su maduru, ahsen intikam almakla kendini hem savc hem hkim hem de infazc yerine koymakta, byle bir durum da bir yandan hukuk dzeninin ihlline ve maksad aan lsz tepkilere, dier yandan sonu gelmez kar cinayetlerin balamasna ve susuz kimselerin haksz yere ldrlmesine yol amaktadr. Halbuki hukuk gvenliinin lzum ve nemini benimseyen her hukuk dzeninde sulunun dil, objektif ve tarafsz delil ve llere gre devlet tarafndan yarglanmas esastr.

182

LMHAL

slm dininin ilke ve hkmleri, hibir kan davasn hakl grmez. Ancak toplumda kan davasnn nlenmesi iin, halkn eitilmesi, hukuk dzenine, devletin kanunlarna ve tarafsz mahkemelere gvenmesi ne kadar gerekli ise, devletin ve kanun koyucunun da cinayetleri su madurunu ve mer vicdan tatmin edici lde cezalandrmas, bu konuda su madurlarnn haklarn gzeten dil ve hakkaniyeti gzeten bir yarglama ve cezalandrma politikas izlemesi de o kadar nemlidir. C) ntihar Yaratlanlar arasnda erefli bir yere sahip olan insann yaama hakk da, Allah tarafndan lutfedilmi en temel haktr. Dnyaya yaratann tanma ve Onun gsterdii izgide hayatn srdrme amacyla gnderilen insann, dnyaya gelmesi de dnyadan ayrlmas da elinde ve yetkisinde olmayp bu durum ilh iradenin ve dzenin bir parasn tekil eder. nsann elinde olan, yaad srece yaratann tanma ve Ona kulluk etme ve bylece Onun katndaki deerini artrmadr. slm dncesine gre temel haklar, kiilerin zleri itibariyle sahip olduu ve zerinde her trl tasarruf yetkilerinin bulunduu haklar olmayp, Allahn insanlara bahettii ve belli kayt ve artlarla kullanmn insana devrettii birer emanet hkmndedir. Yaama hakk da byledir. slm inanc rengi, rk ve sosyal konumu ne olursa olsun her insann hayatn dokunulmaz bir deer olarak kabul edip insan hayatna ynelik her trl saldr ve tehlikeyi en etkili ekilde nlemeye alr. Sava, adam ldrme, isyan ve ihtill, evlinin zinas gibi toplumsal dzeni kknden sarsacak olumsuz gelimeler olmad srece insanlarn yaama hakkna mdahaleyi doru bulmaz. slmda inanszln (kfr) tek bana sava ve lm sebebi saylmamas da bu anlayn sonucudur. Bu nedenledir ki slm, kiilere yaama haklarn kendi elleriyle yok etme demek olan intihar hakkn da vermemi, bunu byk gnahlar arasnda saym, inanc ve ameli ne olursa olsun bu kimselerin srf intihar etmi olmas sebebiyle hirette byk bir cezaya arptrlacan bildirmitir. Kuranda bir kimseye hayat vermenin deta btn insanlara hayat verme gibi yce bir davran, bir cana kymann da deta btn insanlar ldrme gibi ar bir su ve gnah olduu belirtilir (el-Mide 5/32). yetin bu ifadesine hangi sebeple olursa olsun intihar etmek isteyenler de dahil grnmektedir. Hz. Peygamber de konuyla ilgili olarak uurumdan atlayarak, zehir ierek veya ldrc bir aletle kendini ldren kimsenin cehenneme

HARAMLAR VE HELLLER

183

gireceini ve srekli olarak orada kalacan buyurarak (Buhr, Tb, 56) birka rnek zerinde intiharn byk gnah olduuna ve ac sonularna dikkat ekmitir. nk skntlara gs germek, acya ve kedere kar sabr gstermek, artlar ne derece kt olursa olsun Allaha olan inan ve gveni yitirmemek mslmann temel karakteri ve ilkesi olmaldr. stelik bu yolda gsterilen sabr ve mcadelenin Allah katnda byk bir ecri ve deeri vardr. Kuranda hayatta karlalan sknt ve problemlerin birer snav arac olduu, bunlara kar sabr ve metanet gsterildiinde iyi mslman olunaca ska hatrlatlr (el-Bakara 2/155,177; el-Hac 22/35). te yandan Allahn belli bir ama dorultusunda kullanmas iin insana verdii yaama hakkna insann mdahale etmeye ve bu konuda kendini yetkili grmeye hakk olmad gibi, byk bir nankrlk olarak da deerlendirilir. Btn bu gerekeler sebebiyle slm bilginleri intihar byk gnahlar arasnda saymlar, intihar edenin lm sonras hayattaki durumunu gerekte sadece Allahn bileceini ifade etmelerine ramen bu konuda da baz aklamalarda bulunmulardr. Kiinin, lme yol aan baz kusurlu davranlar yapmasnn intihar yasa erevesine girip girmedii de yine slm bilginleri arasnda ska tartlan bir konudur. Kiinin hayatn srdrecek lde yeme ve imesi farz olup, bundan kanarak lm orucu tutmas intihar hkmnde grlmtr. nk lme yol aabilecek bir alk tehlikesinde slm, haram gdalarn bile yenilip iilmesine msaade ederek insan hayatn korumay ve kurtarmay esas almtr. Kiinin iinde bulunduu tehlikeden kurtulmak iin aba sarfetmeyerek lm istemesi de bir bakma intihar saylmtr. Buna karlk tek bana dman saflarna saldrmada olduu gibi, kendini lme ihtimali yksek olan bir tehlikeye atmas, baka birini zorla, parayla veya rica ile kendini ldrmeye ikna etmesi gibi durumlarn, len ahs asndan intihar saylp ayn derecede haram ve gnah olup olmad ise tartmaldr. Ancak bu tr davranlarn fil asndan haram ve cinayet saylaca aktr. Bu sebeple umutsuz ve ac eken hastann tbb mdahalenin bir paras olarak ldrlmesi de (tanazi) din prensipler asndan tasvip edilemez. slm bilginleri intihar eden mslmann, intihar sebebiyle hirette ok etin ve iddetli bir azap greceini, hatta cehennemde ebed olarak kalacan ifade etseler de, intihar edenin imandan ktn ve kfir olduunu sylememilerdir. nk iman ve kfr davran bozukluuyla deil inan ve dnce ile alkaldr. ntihar edenin inan durumu ise kendisi ile Allah arasndaki bir meseledir. ntihar eden mslman, dier mslman cenazelerinde

184

LMHAL

olduu gibi ykanr, kefenlenir, cenaze namaz klnr ve mslman mezarlna gmlr. slm hukukularnn ounluunun gr bu yndedir. nk kelime-i tevhidi syleyen herkese yaad srece, ldnde, mezara gmlnceye kadarki ilemlerde mslman muamelesi yapmak, bundan tesini Allaha havale etmek gerekir. Baz slm bilginleri ise, Hz. Peygamberin intihar eden bir kimsenin cenaze namazn kldrmayndan (Mslim, Ceniz, 37) hareketle, intihar eden kimsenin cenaze namazn devlet bakannn kldrmayaca fakat halktan birinin kldrabilecei grndedir. Reslullahn bu uygulamas, tpk borlu olarak lenlerin cenaze namazn kldrmaynda olduu gibi, mslmanlar konunun hassasiyeti hakknda uyarmaya ve eitmeye ynelik bir nlem ve yntem olarak deerlendirilebilir. slm insana yaratl, yaama amac ve hayat sonras lem hakknda doyurucu, tutarl ve btnlk tayan bir inan ve bilgi sunduu, hayatn ac ve tatl her ynne ayr bir anlam vererek mslmann bilgi ve iradesini bu ynde hazrlayp eittii iin, mslman toplumlarda intihar olaylar yok denecek kadar azdr. Ancak slm bilin ve inancnn zayflad, slmn insanla ve dnya hayatyla ilgili temel mesajnn iyi kavranamad kesimlerde, cinsel bunalm, ak, ihanet, yoksulluk, isizlik, sakatlk, yaknn kaybetme gibi olaylar insanlarn yklmasna, hayata ksmesine ve neticede intiharlara kolayca yol aabilmektedir. ki ve uyuturucu madde kullanm da intiharlar kolaylatrc bir ortam oluturmaktadr. Hayatn da, insanlar aras ilikilerin acmasz bir madd kar kavgasna dnt, dinin insan ynlendirme ve eitme gcnn iyice zayflad, ou zaman da insan hayata balayan deer ve amalarn anlamn yitirdii Bat toplumlarnda intiharn oran mslman toplumlara gre bir hayli yksektir. ntiharlarn Batda bilgisiz halk kesiminden ziyade entelektel evrede daha yaygn olmas da konunun eitim ve kltrden ok inanla ilikili olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. D) ffet ve Namusa Saldr ffet denince, insann arzularnn basksna kar koyarak, Allah ve insanlar nezdinde kendisini kk drc davranlardan saknmasn salayan ahlk erdem ve yetikinlik kastedilir. Irz da, genel anlamyla insann ve yakn evresinin eref ve itibar kayna olan, mnev kiiliini oluturan deerler btnn, zel ve dar anlamyla ise cinsiyet alanndaki iffet ve namusunu ifade eder.

HARAMLAR VE HELLLER

185

slm dininde her iki anlamyla da iffet ve namus, kiilerin en temel haklarndan olup, bunlara yaplan saldrlar su ve gnah saylarak dnyev ve uhrev meyyidelere konu edilmitir. slmda zinann ve zinaya gtren yollarn yasaklanmas, rtnmeyle ilgili emir ve dzenlemeler esasen hem kiilerin iffet ve namuslarn hem de toplumsal ahlk korumaya mtuf tedbirlerdir. Dinin zina yasa ve bu konudaki koruyucu tedbirleri daha nce ele alndndan burada kiilerin iffet ve namusuna dil uzatma (kazf) suuna temas edilecektir. Din ve ahlk ynden gnah saylan davranlar, hukuk dzeni tarafndan da belli derecede cezalandrlarak topluma kvamn veren bu kurum arasnda salam bir balantnn kurulmas gerekir. Bu sebepledir ki slm hukukunda iffet ve namusun nemi, aile kurumunun kutsall sebebiyle zina iftiras ar bir su saylm, Kuran ve Snnette cezas (hadd-i kazif) seksen celde (sopa) olarak belirtilmitir. Kurn- Kermde yle buyurulur:
Namuslu kadnlara zina isnadnda bulunup sonra (bunu ispat iin) drt ahit getiremeyenlere seksener sopa vurun ve artk onlarn ahitliini asla kabul etmeyin. Onlar tamamen gnahkrdrlar. Ancak bundan sonra tvbe edip slah olanlar mstesnadr. Allah ok balayc ve merhametlidir (enNr 24/4). Buna gre zina iftiras suu, iffetli bir kimseye zina isnat edilip,

zina suunun ispat art olan drt ahidin getirilememesi halinde sz konusu olur. slm hukukunda, zellikle vazgeilmez deerlerin (zarriyyt) korunmasna ynelik olarak ar cezalar tertip edilmi olan zina gibi sularn ispatnda objektif kriterler kullanlm ve sular belli bir aleniyet kazanmadan ceza takibata uratlmamtr. Bu tutum aile kurumunun ypratlmasn, insanlarn iffet ve namusunun kolayca kirletilmesini nleyen ciddi bir nlemdir. Gerekten insanlar rz ve namus konusunda ok hassas olduundan, dier bir ifadeyle insanlarn iffeti lekesiz, temiz ve beyaz bir zemine benzediinden, bu alanda yaplan her dedikodu fevkalde etkili olur ve bu dedikodulara konu olan ahs asndan telfisi imknsz maduriyetler doar. slm bu tr dedikodulara frsat vermemek, phe ve zanna dayal hkm vermeyi nlemek iin bylesine ar bir isnatta bulunulabilmeyi sk ispat artlarna balam, kesin delille ispat edilmenin mmkn olmad durumlarda susulmasn, ahs kanaat ve bilgilerin gizli tutulmasn istemitir. Namus ve iffeti hedef alan zina iftiras dnda kalan dier bhtn ve iftiralar da Kuran ve Snnette yasaklanm, knanm ve mesuliyeti gerektirecei ifade edilmi ise de herhangi bir ceza ekli ngrlmemi, bu konuda

186

LMHAL

gerekli tedbirleri almak toplumlarn inisiyatifine braklmtr. Byle olunca her bir toplumun, huzur ve btnln koruyabilmek iin kendi dnemlerinin ve toplumlarnn artlarna da uygun baz hukuk dzenlemelere gitmeleri ve deiik zmler gelitirmeleri mmkn ve gereklidir. Zira drst kimseleri ypratc, toplumsal huzuru bozucu dedikodularn, yalan yanl haber ve iftiralarn nlenmesini, sadece dinin ve sosyal ahlkn yaptrm usulne brakmak doru olmaz. Hukuk dzeninin de bu konuda destekleyici birtakm nlemler almas daima byk nem tar. E) Kiilik Haklarna Saldr Bir kimsenin ve ailesinin bakalarnca sayg duyulmas beklenen ve gereken mnev kiilii, eref ve haysiyeti din literatrde rz terimiyle ifade edilir ve bu insann temel haklarndan birini tekil eder. Kurn- Kermin pek ok yetinde hem kiinin kendi mnev kiiliini koruyup gelitirmesi, hem de bakalarnn mnev kiiliine, eref ve haysiyetine saygl olmas emredilir. Mesel Hucurt sresinin 10-13. yetlerinde yle buyurulur: Mminler ancak kardetir. yleyse kardelerinizin arasn
dzeltin ve Allahtan korkun ki esirgenesiniz. Ey mminler, bir topluluk dier bir topluluu alaya almasn. Belki de onlar, kendilerinden daha iyidirler. Kadnlar da kadnlar alaya almasnlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayplamayn, birbirinizi kt lakaplarla armayn. mandan sonra fsklk ne kt bir isimdir. Kim de tvbe etmezse ite onlar zalimlerdir. Ey iman edenler, zannn oundan kann. nk baz zanlar vardr ki gnahtr. Birbirinizin kusurunu aratrmayn. Birbirinizi ekitirmeyin. Biriniz lm kardeinin etini yemekten holanr m? (Elbette holanmaz) tiksinirsiniz. O halde Allahtan korkun. phesiz Allah tvbeyi ok kabul edendir, ok esirgeyicidir. Ey insanlar, dorusu biz sizi bir erkekle bir kadndan yarattk. Birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki Allah yannda en deerli olannz, Ondan en ok saknannzdr. phesiz Allah her eyi bilir, her eyden haberdardr.

Hz. Peygamber de insanlarn kiilik haklarna saygl olmay ska tlemi, aykr davrananlar sert bir ekilde knam, kul hakk ihllinin, hakk ihll edilen affetmedike kimse tarafndan affedilemeyeceini belirtmitir. Mesel Ved hutbesi adyla bilinen tarih konumasnn bir yerinde, Ey
insanlar, sizin kanlarnz, mallarnz, kiilikleriniz (rz) rabbinize kavuuncaya kadar birbirinize haramdr (dokunulmazdr, toplumun sorumluluu ve hukukun gvencesi altndadr) buyurmu (Buhr, Hac, 132; Hudd, 9), bir

HARAMLAR VE HELLLER

187

baka hadiste de insann temel dokunulmaz hakk olarak hayat hakk, mlkiyet hakk ve mnev kiilik hakk sz konusu edilmitir (Mslim, Birr, 32; Eb Dvd, Edeb, 35). slmn insann dnya ve hirette mutlu olmasn hedef ald, emir ve yasaklar da bu gayeyi salamaya mtuf olduu, toplumsal huzur ve bar kurmann yolunun da insanlarn birbirine saygl olmasndan getii unutulmamaldr. Zina iftiras ve kiilik haklarna yaplan dier saldrlar hakknda Kuranda yaplan aklamalar, toplumlar kiilik haklarna yaplan haksz saldrlar nleyici tedbirleri alma konusunda duyarlla ve greve aran rneklendirmelerdir. nk, kiilik haklarna sayg duyulmasnn din bir vecbe, bu hakka yaplan haksz saldrnn haram ve gnah olmas olayn din ve ahlk boyutu olup bu yeterli olmaz. Hukuk dzeninin de buna paralel bir politika izlemesi gerekir. te yandan, toplu yayn imkn ve aralarnn artt, insanlarn ok kolay bir ekilde iftira ve karalama kampanyasnn kurban olabildii, tekziplerin ve kar yaynlarn yetersiz kald gnmzde kiilik haklarna yaplan saldrlarn nlenmesi de, madurun haklarnn korunmas da ayr bir nem kazanmtr. Hatta bu konuda madurun ihll edilen kiilik hakknn telfisi ou defa imknsz olduundan haksz saldrlar nleyici tedbirler daha bir nem kazanmtr. F) Sarholuk Kurn- Kermde, Ey iman edenler! ki (hamr), kumar, putlar, ans oklar eytan ii birer pisliktir. O halde bunlardan kann ki kurtulua eresiniz (el-Mide 5/90) buyurularak arabn iilmesi haram klnm, Kurann bu hkmnden ve Hz. Peygamberin zel aklamalarndan sarho edici dier iki trlerinin de bu haramn kapsamnda olduu anlalmtr. Konunun iki trlerinin haramlyla ilgili fkh boyutu daha nce ele alnmt. Sarholuun hukuk sonular ise, sarholuun mubah veya haram yolla oluuna gre farkllk arzeder. Dinen haram klnan sarholuk, bilerek ve isteyerek iki ime suretiyle sarho olmadr, yani irad sarholuktur. Baz illarn veya mer olan baz iecek ve yiyeceklerin alnmas, zorlanarak iki iirilmesi yahut da susuzluktan lecek dereceye gelip baka iecek bulamayan kimsenin iki imesi durumunda meydana gelen sarholuk ise mubah yolla sarholuk olarak nitelendirilir. Bu yoldan sarho olan kiiler, uyuyan ve baygnlara uygulanan hkmlere tbidirler. Kendilerine beden ceza uygulanamayaca gibi, boama, alm satm gibi tasarruflar da geerli olmaz. Ancak bakalarna

188

LMHAL

verdikleri zararlar tazmin ile mkellef tutulurlar. nk tazminat, yaptklar fiillerin cezas deil, verdikleri zararlarn bedel ve karldr; bu konudaki hkmler vcb ehliyetine dayandrlmaktadr. Bile bile iki ve benzeri maddeler alnarak meydana gelen sarholuk ise din literatrde haram yolla sarholuk olarak adlandrlr. Bu nevi sarholuk eda ehliyetini ortadan kaldrmaz. Bu yoldan sarho olan kii er hkmlerle ykml olduu iin din vecbelerini vaktinde yerine getirmediinden tr gnahkr olur. Alm satm gibi hukuk tasarruflar geerlidir. nk kendi iradesi dnda akl melekelerini kullanma imknn yitirmi deildir, aksine kendi isyankr davran ile hitab anlama kabiliyeti geici olarak ortadan kalkmtr. te bu yzden haram olan bu fiili ilemekten menetmek ve ileyeni cezalandrmak iin ibadetleri vaktinden sonraya brakmasnn gnahna katlanma ve namaz, oru gibi kazs mmkn olan ibadetleri kaz etme ykmll uhdesinde braklmtr. Bu yoldan sarho olan kii, adam ldrme, zina gibi beden cezay gerektiren bir su ilediinde, sarho olmas bu cezalar drmez ve sarholuk, sulunun cezalandrlmasnda hafifletici bir sebep kabul edilmez. Bu gr Hanefler bata olmak zere, ekseri Mlikler, filer ve Hanbeller tarafndan benimsenmitir. Drt mezhebe mensup bir ksm slm hukukular ise, geerli bir irade bulunmadn ileri srerek sarhoun szl tasarruflarnn geersiz saylmas gerektiini savunmulardr. Hz. Osman, mer b. Abdlazz gibi baz sahbe ve tbin mctehidleri ile Tahv ve Mzen, bn Kayyim gibi fakihler sarhoun szl tasarruflar iinde zellikle boamasnn geersiz olaca kanaatindedir. Zira sarhoun boama beyannn geerli saylmas sarhotan ok onun eini ve aile efradn cezalandrma anlam tar. Bu gr fi ve Ahmed b. Hanbelden de rivayet edilmitir. te yandan, ilk dnem mctehidlerinden Osman el-Bett ve Zhir mezhebi fakihlerine gre, sarho, temyiz kudretinden yoksun olduu iin szl tasarruflarna hukuk sonu balanamayaca gibi su saylan fiilleri iin beden cezaya da arptrlamaz. Kendisine sadece iki ime cezas uygulanr. Bu sebeple de slm hukukunda ikinin ktl konusunda insanlar bilgilendirme ve toplumda alen sarholuu nleme ynnde bir dizi tedbirden sz edilmitir. arap ienlerin veya dier ikileri iip sarho olanlarn bu fiilleri belli lde aleniyet kazandnda baz hukuk ve ceza yaptrmlara muhatap olmalar da bu tedbirler arasndadr. Ancak fkh bilginleri sarholuk iin ngrlen hukuk ve ceza yaptrmlarn, sarholuun hangi derecesinde uygulanmas gerektii konusunda farkl gr ve ller ileri srmlerdir.

HARAMLAR VE HELLLER

189

slm dininin ikiyi yasaklamasnn birok yarar ve hikmeti vardr. lgili yette de ifade edildii gibi, sarholuk insanlar aras ilikileri bozmakta, toplumda kin ve dmanl, hayaszl krklemekte, akl dengeyi bozarak insanlarn iradelerini zayflatmakta, onur ve kiiliini zedelemekte, sonu gelmez bir bamlln iine srklemektedir. Konuyu sadece yasal tedbir ve cezalarla nlemenin imknszl ortadadr. nsanlar iki imeye sevkeden ortam ve artlarn, bilgisizlik ve eitimsizliin, sosyal ve ekonomik skntlarn iyiletirilmesi, insanlara ayp ve gnah kavramlarnn retilmesi, iki imenin normal, hatta ada ve entelektel bir tercih olduu eklindeki n kabul ve propagandaya kar mcadele verilmesi, birey kadar toplum ve devletin de bu konuda ciddi ve kararl bir politika izlemesi ve din retinin desteini yanna almas eklinde sralanabilecek bir dizi tedbir ve aba ikiyle mcadelede vazgeilmez bir nem tamaktadr. G) Hrszlk Bakasna ait bir mal korunduu yerden sahibinin bilgisi dnda gizlice almak demek olan hrszlk, mala ve mlkiyet hakkna kar ilenen temel sulardan biridir. Aln terinden ve mer kazantan doan servetin korunmas slmn temel ilkeleri arasndadr. slm emei ve mlkiyeti kutsal saym, mlkiyete haksz olarak el uzatmay cezalandrmtr. Bu itibarla btn ilh dinlerde ve hukuk dzenlerinde olduu gibi slmda da hrszlk hem hukuk dzeni asndan su, hem de dinen ve ahlken byk gnah ve ayp saylmtr. Kuranda, Hrszlk eden erkek ve kadnn, yaptklarna karlk Allahtan bir ceza olarak ellerini kesin (el-Mide 5/38) buyurulur. Hz. Pey-

gamberin tatbikat da bu ynde olmutur. Ceza Kuranda aka zikredildii, Hz. Peygamber tarafndan da bylece uyguland iin slm ceza hukukunda hrszlk had sular arasnda, uygulanacak ceza da (hadd-i serika) had cezalar arasnda yer alr. Ancak slm hukukular su ve cezada kanunlii, adalet ve hakkaniyeti temin gayesiyle hrszlk suunun hangi artlarda ilenmi saylaca, cezann uygulanabilme artlar, tekerrr, zorlama ve af gibi durumlarn cezaya etkisi konularn ayr ayr tartmlar ve bu konuda zengin bir hukuk doktrini olumutur. zetle, hrszlk suunun tam olumas iin alk, zaruret, zorlama gibi, hrszlk suunu ilemeyi ksmen veya tamamen mzur gsterecek bir mazeretin bulunmamas, suun bilerek ve istenerek ilenmesi, filin ceza ehliyetinin bulunmas, alnan maln hukuken koruma altnda olmas ve belli bir miktardan fazla olmas gibi artlar aranmtr.

190

LMHAL

slm hukukunda cezalar, suu nlemek iin gerekli n tedbirler alndktan sonra uygulanma imkn bulan niha ve zorunlu mdahale niteliindedir. Buna gre, slmn temel amacnn, baz kimseleri cezalandrmak deil, aksine hrszlk suunun ilenmesine imkn brakmayacak nlemleri almak, iktisad ve sosyal gelimeyi ve dengeyi salamak, insanlar eitmek ve ynlendirmek olduu burada tekrar hatrlanmaldr. Toplumda btn bu abalarn baarl olmas, din eitim ve retimin, toplumun genel ahlk deerlerinin, buna ilve olarak yasal dzenlemelerin ve izlenen resm politikann birbiriyle uyumlu olmas vazgeilmez bir nem tar. H) Gasp ve Yama slmn koruduu ve dokunulmaz sayd mlkiyet hakkna kar ilenen haksz fiillerden biri de gasptr. Gasp, bakasna ait bir mal zor kullanarak alma demektir. Bu ynyle hrszlktan ayrlr. Hanef doktrininde gasp, daha geni ve teknik bir aklamayla, Tanabilir, hukuk ve ekonomik deeri bulunan bir mal zerinde, sahibinden izinsiz olarak alenen ve kuvvete dayanarak haksz zilyedlik kurmak eklinde ifade edilmektedir. Dinin ve hukukunun korunmasn ilke edindii ve emrettii be temel deer arasnda mlkiyet hakk da bulunmaktadr. Bir hadislerinde Hz. Peygamber, Mal uruna len ehiddir (Msned, II, 221-222) diyerek, mlkiyet hakknn deerini ve bu hakkn korunmasnn kutsalln olduka veciz bir ekilde ifade etmitir. Hangi ekillerde olursa olsun mlkiyet hakkna yaplan tecavz yasaklanm ve bu tecavze uhrev ceza yannda bir de dnyev ceza takdir edilmitir. Dier birok suta olduu gibi gasbn da, biri uhrev dieri dnyev olmak zere iki hkm vardr. Gasbn uhrev hkm, gnah ilemi olmak ve bu yzden cezay hak etmektir. nk, gasp bilerek yaplan bir msiyettir ve msiyet cezalandrlma sebebidir. Hz. Peygamber bir hadislerinde, Kim
bir kar toprak gasbederse, Allah kyamet gnnde onu yedi kat yerden kafasna geirir (Buhr, Bedl-halk, 2; Mslim, Mskat, 30; Tirmiz, Beyat, 21) buyurmutur.

Gasbn dnyev hkm de, genel hatlaryla yle zetlenebilir: Prensip olarak, haksz ekilde ele geirilen bir eyin, mmkn mertebe aynen iade edilmesi gerekir. Eer gasbedilen malda eklen ve hkmen veya sadece hkmen bir deiiklik olmusa artk maln iadesi imkn ortadan kalkar ve tazmin (deme, detme) cihetine gidilir. Tazmin, maln durumuna gre, mislini veya kymetini demek suretiyle yaplr. Gasbeden ahs gasbedilen

HARAMLAR VE HELLLER

191

maln telef olduunu ispat etse bile tazmin etme sorumluluundan kurtulamaz. Gasbedilen maln sel veya deprem felketinde telef olmas byledir. Gasbedilen mal tazmin ettirilirken, gasp ile deme zaman arasndaki geen srenin hangi noktasnn dikkate alnaca hususu doktrinde tartmaldr. ounluk Haneflere gre, demede, maln gasbn ilk yapld zaman ve yerdeki deeri dikkate alnr ve denecek tazminat buna gre belirlenir. filere gre ise, gasp ile tazmin sresi arasnda maln ulat en yksek piyasa deeri dikkate alnr ve tazmin buna gre yaptrlr. Bu arada, gasp sresi ierisinde maldaki artlarn da mal sahibine iade edilmesi gerektii genelde kabul edilmekle birlikte, bu sre zarfnda gasbedilen maln potansiyel yararnn, yani gasbeden kii fiilen bu menfaatten istifade etmi olsun veya olmasn mahrum kalnan yararn tazmin konusu olup olmayaca tartlmtr. Hanefler prensip olarak menfaatin tazmini cihetine gitmezken, Mlikler, gasbedenin fiilen bundan istifade etmi olmas artyla emsal menfaatin tazmin ettirileceini ileri srmlerdir. filer ise, gasbedenin istifade edip etmemesine bakmakszn maln menfaatinin tazmin ettirilecei grndedirler. Gasbn, gasbettii mal aynen iade etmesi veya o mal tazmin etmesi hibir surette onu uhrev sorumluluktan kurtaramaz. nk, gasbeden hem bir yasa inemi hem de toplumsal bir su ilemitir. Kural olarak, mal her insan iin deerlidir ve herkesin mal korunmaya lyktr. Toplum fertlerinin birbirlerinin mallarna gz dikmesi ve onu mer olmayan yollarla ele geirmeye almas, fertlerin ve dolaysyla toplumun huzurunu karr. Gasbeden kii, ald mal demekle, mal sahibinin hakkn belki yerine getirmi olur; fakat bu hareketiyle toplum dzenini zedelemi olaca da gzden uzak tutulmamaldr. Bu yzden toplumlarn mlkiyet hakkna yaplan bu tr saldrlar cezalandracak yasal dzenlemelere gitmesi gerekli olduu kadar kanlmazdr da. Gnmzde kamu arazilerinin, zellikle ormanlk alanlarn, vakf mallarnn, kimsesiz ve gsz kimselerin arazilerinin Allah ve hiret korkusu olmayan, din hassasiyeti, kanun ve kul hakk telakkisi ve insanlardan utanma duygusu bulunmayan kimselerce aktan aa gasbedildii, bunlardan byk gelirler elde edildii ve bu kimselerin eitli siyasal ve toplumsal zaaflar sebebiyle gerektii ekilde takibata uramad da bir gerektir. Bu ekilde ele geirilen mallar fkhen hibir zaman gasbedenin mlkiyetine gemedii, daima mesuliyeti ve utanc mcip bir davran olarak grld gibi, fakihler gasbedilen arazide klnan namazn ciz olup olmadn bile

192

LMHAL

tartmlardr. Din hassasiyetin yitirilmesine ilve olarak kamu otoritesinin zaaf ve eliki iinde olmas da bu gasp ve yamann kamu dzenini bozacak, ehirlemeyi ve evre dzenini, hatta toplum saln tehdit edecek dzeye varmasna yol amaktadr. I) Haksz Fiil Haksz fiil denince, hukuka aykr olarak bir kimsenin ahsna veya mal varlna zarar veren fiil kastedilir. ahsa yani bir kimsenin canna ve vcut btnlne ynelik olanlar, daha nce ifade edildii gibi, hem byk gnahlardan saylm hem de ar sular arasnda grlerek baz madd meyyidelerle cezalandrlmtr. Mala ynelik haksz fiillerin banda, bir kimsenin maln gizlice almak demek olan hrszlk, zorla almak demek olan gasp ve ekyalk gelir. Bakasnn maln hukuka aykr biimde tahrip etmek demek olan itlf da bir dier haksz fiil rneidir. Baka konular zerinde yeterince durulduu iin burada sadece itlftan ana hatlaryla sz edilecektir. Bakasnn malna hakszlkla zarar vermek dinen gnah, ahlken ayp, hukuken de sutur. Kamu gvenliini ve dzenini bozduu iin dnyada, dinin bir emrinin ve kul hakknn ihlli olduundan hirette ar bir sorumluluu gerektirir. Bakasnn malna dolayl zarar verme, mesel kk ocuklarn ve hayvanlarn zarar vermesi, hatta kuyu, inaat vb. sebebiyle meydana gelen zararlar da itlf kapsamndadr. Zarara uayan msum olduu srece, zarara dorudan veya dolayl ekilde zarar veren bu zarar demekle ykmldr. Mesel kk ocuun velisi, hayvann sahibi, kuyunun sahibi, belli durumlarda iinin ivereni bunlarn sebep olduu zarar derler. Esnaf ve sanatkrlar da, mterinin maln koruyup gzetmekle mkellef olup, dorudan kusurlar olsun veya olmasn, mterinin malna ulaan zarar tazmin etmekle ykmldrler. Maln tazmininde misl mallar, yani l ve tartya tbi mallar misliyle, deilse kymetiyle denir. Haksz fiil ve sonular konusunda slm hukukularnn ana hatlaryla ifade edilen bu grleri, toplumsal huzur, gven ve bar ortamnn kurulabilmesi ve korunmas, kul hakk ihlllerinin nlenmesi asndan uyulmas gerekli tesbit ve nerilerdir.

HARAMLAR VE HELLLER

193

J) Haksz ktisap Toplumsal huzuru ve gvenlii tehdit eden bir dier yanl davran da haksz iktisaptr. Bu tabirle, hukuk bir sebebe dayanmadan bir ahsn mal varlnn bakas aleyhine oalmas kastedilir. slm hukuku ahslar aras hukuk ve meden ilikilerde rz pensibine byk nem vermi, izni ve rzs bulunmadan bir kimsenin malnda tasarrufta bulunmay, ondan kazan salamay yasaklamtr. Mer bir sebebe dayanmakszn bir mal edinme sadece yasaklanmakla kalmam, Hz. Peygamber tarafndan, Hibiriniz kardeinin herhangi bir maln ciddi olarak
veya aka yoluyla almasn. Biriniz arkadann bir deneini bile alsa onu iade etsin (Eb Dvd, Edeb, 93; Tirmiz, Fiten, 3), Bir eyi alan el, onu hak sahibine vermedii srece tazminle mkelleftir (Eb Dvd, By, 90) buyurarak haksz ekilde iktisap edilen eylerin hak sahibine iadesi de

istenmitir. slm hukukularnn zerinde durduu haksz iktisap trleri olarak; bor olmayan bir eyin denmesi, bakas adna zarureten yaplan demeler, mesel ortak mal veya bakasnn maln korumak iin yaplan demeler, akid olmadan ve bir cret kararlatrlmadan bir kimseyi altrma, evinde oturma, arazisini ekip bime, iki maln birbirine karmas veya bitimesi gibi rnekler saylabilir. Bu ve benzeri durumlarda bakasnn maln veya yararn hukuk bir sebep bulunmadan iktisap eden kimsenin, ald eyi hak sahibine iade etmesi din ve hukuk bir bortur. Bu ekilde mal eksilen kimsenin de bunu talep hakk vardr. Byle durumlarda yarg daha ok zhir delillere gre hareket ettii iin, madur taraf ou zaman yarg yoluna gidemez veya hakkn ispat edemez. Fakat malna haksz kazan kartna inanan kimsenin, yarg kararna bakmakszn bu hakk sahibine iade etmesi gerekir. Bile bile bunu yapmazsa, balangta olmasa bile sonuta gasp hkmn alr, malna haram kartrm olur.

ALE HAYATI

Blm 15

Onbeinci Blm

Aile Hayat

I. LKE ve AMALAR Kurn- Kerm, erkek ve kadnn bu dnyadaki yalnzlnn kar cins ile giderildiini belirtmektedir: Size onlar sayesinde veya onlarla huzur ve
sknete ermeniz iin kendi cinsinizden eler yaratmas ve aranzda sevgi ve merhamet halketmesi Onun kudretinin almetlerindendir. Bunda dnen bir topluluk iin iaretler vardr (er-Rm 30/21). Fakat bu rahatlama ve s-

knet bulmay sadece cinsel ihtiyacn karlanmas ve zevk alma anlamnda deerlendirmek uygun deildir. Byle bir yaklam, insann ruh ve mnev boyutlarnn ihmal edilerek sadece beden ihtiyalaryla tantlmas anlamna gelir. Evlenme ve aile hayat elerin hem dzenli ve mer tarzda cinsel ihtiyalarn karlamasna hem de birbirlerine madd ve mnev destek olarak hayat arkadal kurmasna vesile olduundan ok ynl yarar ve hikmetler tar. yette de bu farkl ynlere iaret vardr. Her iki yn ile irtibat bulunan nc bir nokta ise, aile hayatn btn canllarn tabiatlarnda sakl bulunan neslini devam ettirme gdsn en tabii ve mkul biimde karlyor olmasdr. te evlilik kurumunu ve aile hayatn, bu ynn mer ve mruf, yani dinin ve akln yadrgamad ilkeler ve kurallar erevesinde karlanmas eklinde deerlendirmek gerekir. Mer bir evlilik ierisinde insan

196

LMHAL

bu ihtiyacn da karlama imknn elde eder. Evlenen taraflar, bu sayede kendi hayatlaryla ilgili olarak cinsel arzu ve ihtiyalarn ve mnev huzur, skn ile dayanma ve paylam ihtiyacn karladklar gibi, btn canllarn ftr zelii olan nesli devam ettirme eilimlerini de gerekletirmi olurlar. Bu sebeple de evlilik kurumu, ksaca deinilen bu ynl arzu ve isteklerin insanlk onuruna uygun tarzda ve mer bir ekilde tatmini amacna ynelik olarak tarih boyunca deiik din, kltr ve medeniyetlerde -farkl ekil ve kurallarla da olsa- tannan ve toplumun ekirdei olarak varln koruyan bir kurum olmutur. slm dini evlilik kurumuna ilikin dzenlemeler yaparken, ncelikle evliliin anlan bu ynn dikkate alm ve bunun mer ve mruf dairede nasl gerekletirileceine ilikin belirlemeler getirmitir. Zina yasa ve bunun su telakki edilerek ar cezalara arptrlmas, ayn ekilde iffeti lekelemeye ynelik iftirann ayn zamanda su saylp buna da dnyev ceza tertip edilmesi bu ynde atlan admlarn en kklsdr. Bu suretle gayri mer ve nikhsz beraberlikler irkin grlm ve evlenme tevik edilmitir. Bundan sonraki adm, evlenmeye ilikin baz snrlama ve kaytlarn getirilmesidir. Bu arada evlenilmesi haram olan kadnlar (muharremt) Kuranda ayrntl olarak saylm ve aile hayatna ilikin baz hkmler sevkedilmitir. Bununla birlikte Kuran yetlerinin aile hayatna ve aile ii ilikilere ynelik dzenlemeleri hukuk nitelikler de tamakla birlikte daha ok din ve ahlk boyuttadr. Kuran insanlar evlilie tevik eder, evliliin eitli fayda ve hikmetlerine iaret eder (en-Nis 4/3, 24; en-Nahl 16/72; er-Rm 30/21), evlilii kocann karsna verdii salam bir teminat olarak nitelendirir (en-Nis 4/21), kadnn kocas kocann da kars zerinde birtakm haklarnn bulunduunu bildirmekle birlikte (el-Bakara 2/228, 233; en-Nis 4/4, 20-21; et-Talk 65/7) bu haklarn ne olduu konusunda ayrntya girmek yerine mruf ltn getirir. Mruf ilh beyan yannda, slm toplumunun anlay, ihtiya ve gelenei erevesinde oluan, gerektiinde deien ve gelien bir lttr. Evet, Kuran prensip itibariyle erkeklere kadnlarla iyi geinmeyi tavsiye ederek (en-Nis 4/19), evlilik bann korunmasnda kocaya daha ar bir sorumluluk ykler (en-Nis 4/34). Taraflar arasnda geimsizlik olduunda da taraflara sabr ve hogry tler (en-Nis 4/19, 34), topluma da hakemler vastasyla elerin arasn bulma grevi ykler (en-Nis 4/35). Geinme imkn yoksa gzellikle ayrlmay, karlkl olarak haklara sayg gstermeyi ister (et-Talk 65/1-2, 6-7).

ALE HAYATI

197

Grld kadaryla Kuran, aile hayatn karlkl anlay ve olgunlukla yrtlecek insan bir messese saydndan aile fertlerinin hak ve grevlerini net izgilerle belirtmemi, evliliin hukuk ats ve sonular zerinde ayrntya girmemi, her zaman olduu gibi bu konuda da taraflarda temel insan ve ahlk erdemlerin olumasn, kiilerin Allahtan ekinir, kuldan utanr bir sorumluluk bilincine ulamasn aile hayatnn salam kurulmas ve iyi ilemesi iin vazgeilmez bir n art olarak tantmtr. Gerekten de insan ve hukuk ilikilerin salkl bir izgide seyredebilmesi ancak byle salam bir zeminde mmkn olabilir. nk toplum ve hukuk dzeni taraflarn arasna alveri, dn, kiralama gibi bor ilikilerinde pek giremediine, aksaklklara ancak da aksettiinde muttali olup mdahale edebildiine gre, evlilik gibi kendine has insan ynleri, gizlilik ve mahremiyetleri bulunan bir messeseyi dtan mdahale ile iyiletirme deta imknszdr ve ou zaman da ge kalm bir mdahale olduundan sonusuz kalr. Burada nemli olan, problemi doduktan ve aleniyet kazandktan sonra zmek deil, o problemin domasna frsat vermemek veya ilk kademelerde sknty giderebilmektir. Bu da dorudan doruya taraflarn ahsiyetleriyle, insan ve ahlk meziyetlerinin gelimiliiyle alkal bir meseledir. Bunun iin de Kuran ve Snnetin aile hayatna ilikin belirleme ve nerilerinde yn hukuk olaya deil taraflaradr, onlarn bu sorumluluu stlenebilecek ve dengeli ekilde gtrebilecek yeterli kvama kavumasdr. Bu gerekletikten sonra hukuk kurallar, ilikilerin ekil yn fazla nem tamayabilir. Tarih boyunca slm toplumlarnda aile hayatna ilikin hukuk kurallar ve toplumsal telakkiler ne ynde geliirse gelisin aile hayatnn genelde salam temeller zerine kurulmu ve salkl bir ileyi gstermi olmasnn temelinde de bu yatar. slm hukukular kadn-erkek ilikisinin, ftr ve doal ihtiya boyutlarn Kuranda erevesi izilen ve esasen bu ihtiyalarn temiz ve nezih bir ekilde karlanmasn hedefleyen ahlk ilkelerine uygun olarak eitli hukuk dzenlemeler yapmlar, evlenme ve boanmay, aile fertlerinin karlkl hak ve grevlerini, konunun toplumu ve hukuk dzenini ilgilendiren ynlerini en ince ayrntsna kadar belirlemeye alan bir hukuk doktrini gelitirmilerdir. Onlarn bu dzenlemeleri yaparken konuyla ilgili olarak Kuran ve Snnette yer alan emir ve tavsiyelerin yan sra iinde yaadklar toplumun rf, det ve telakkilerini de dikkate aldklar kukusuzdur. Bu itibarla klasik doktrinde aile hukukuna ve aile hayatna ilikin bilgi ve grler izlenirken bu noktann gz nnde tutulmas yararl olur.

198

LMHAL

Son dnemlerde modern anlay ve yaklamlarn da etkisiyle evlenme akdinin ekil artlar, evlilikte mal rejimi, aile reislii, boama yetkisi gibi konular tartlmaya, bu konularda klasik fkh doktrinindeki grlerin veya ada telakki ve uygulamalarn deimez niha deer ve hedefler olup olmad karlkl olarak ne srlmeye balanmtr. Bu tr iddialarn btn ynleriyle ele alnp tartlmas ve sonuca balanmas bu ilmihalin amacn ve hacmini aar. Bununla birlikte, bu tr konular soukkanl bir ekilde tartma imkn bulunduunu, bunlarn dinin dogmatik nermeleri olarak deil, temel ilke ve amalarn belli zaman ve zemin artlar iinde gerekletirilmesini en gzel bir ekilde salamaya ynelik dzenlemeler olduunu dnmek mmkn ve belki daha dorudur. te yandan ada toplumlarn uygulamalarn da tek deer ve l almak insanln geliim ve deiim izgisini grmezden gelmek, toplumsal realiteye taklp kalmak, bilim ve dinin, akl ve dncenin bu konularda yapabilecei olumlu katky peinen inkr etmek anlamna gelir. Bundan sonraki balklar altnda, aile hayatna ilikin olarak slm hukukunun klasik doktrininde yer alan hkmler, kural ve neriler ele alnacak ve bu balamda tarih srece ve gnmz problemlerine temas edilecektir. Hemen ifade edelim ki, slm hukukunun klasik doktrininde yer alan bu bilgilerin bir ksm konuyla ilgili bir yet ve hadisin yorum ve uygulamas, daha byk bir dier ksm da mslman toplumlarn tarihsel tecrbesi, uzun bir zaman diliminde oluan ve iinde bulunulan artlarla sk balants olan bilgi birikimi (ictihad) niteliindedir. Bununla birlikte, aralarnda kaynak ve mahiyet fark bulunsa ve bu farkn gz ard edilmemesi her zaman byk bir nem tasa bile her iki grup bilgi mslmanlar nezdinde farkl sebeplerle de olsa daima nemini korumutur.

II. EVLENME A) Evlenmenin nemi slm dini mslmanlarn evlenip yuva kurmalarna byk nem verir. Kurn- Kermde, Size onlar sayesinde veya onlarla huzur ve sknete
ermeniz iin kendi cinsinizden eler yaratmas ve aranzda sevgi ve merhamet halketmesi Onun kudretinin almetlerindendir. Bunda dnen bir topluluk iin iaretler vardr (er-Rm 30/21) denmitir. Bir baka yet-i ker-

mede, Sizden bekr olan kimseleri, kle ve criyelerinizden uygun olanlar

ALE HAYATI

199

evlendiriniz. Eer onlar fakir iseler Allah fazlndan onlar zenginletirecektir. Allah (imknlar ve rahmeti) geni ve (her eyi) bilendir (en-Nr 24/32)

buyurulmutur. Hz. Peygamber de muhtelif hadislerinde mslmanlar evlenmeye tevik etmitir. Mesel bir hads-i erifinde, Ey genler sizden evlenmeye g yetirenler evlensin (Buhr, Nikh, 3; Mslim, Nikh, 1) buyurmu, bir baka hadisinde kez, Peygamberlerin drt snneti vardr demi ve drdnc olarak evlenmeyi saymtr (Tirmiz, Nikh, 1; Msned, V, 421). Bu melde birok yet ve hadis zikredilebilir. Btn bunlar slmn genel yaklamnn kadnla erkein birbirinden uzak durmas deil, Allah tarafndan konulan snrlar erevesinde bir arada yaanmas olduunu gstermektedir. Allah tarafndan konulan snrlar derken mer bir nikh ilikisi kastedilmektedir. Bu ynyle slm dini mmkn olduunca kadnlardan uzak durmay ve bekr kalmay tleyen ve ruhbanl en byk dindarlk olarak takdim eden Hristiyanlktan ayrlmaktadr. Allah Tel yukarda meli verilen yet-i kermede kadn ve erkein birbiri iin yaratldn ve bu tr bir yaratln Allahn kullarna bir lutfu olduunu bildirmektedir. Bu kadn ve erkein birbirinden uzak olmasnn deil salkl ve temiz bir zeminde beraber olmasnn ftrata daha uygun olduunu gstermektedir. Bu en gzel ekilde evlenme ile mmkn olmaktadr. te yandan salkl nesiller elde etmek ancak bu nesillerin bir evlilik iinde meydana gelmesi ve anne babann mterek ilgi ve sorumluluu altnda bytlmesi ile mmkndr. Byle bir birliktelik iinde meydana gelmeyen ocuklar gerek sosyal gerek psikolojik gerekse ahlk bakmdan daha problemli olmaktadr. Ayrca toplumsal ahlkn korunmasnda da kadn-erkek ilikilerinin bir evlilik zeminine dayanmasnn byk nemi vardr. Evlenmenin mmkn olmad ou durumda kadn ve erkekler birbirlerinden uzak durmamakta, sadece ilikilerini gayri mer zeminlerde srdrmekte veya normal olmayan iliki yollarna srklenmektedir. B) Evlenmenin Mahiyeti ve Yapl Evlenme kar koca arasnda birlikte yaamaya ve karlkl yardmlamaya imkn veren ve taraflara karlkl hak ve devler ykleyen bir szlemedir. Evlenme akdi dier akidlerden gerek yapl, gerek bu akde gelinceye kadar srdrlen hazrlklar, gerekse bu akdin geerli olabilmesi iin madd ve ekl hukuk asndan riayet edilmesi gereken artlar bakmndan ayrlmaktadr.

200

LMHAL

Bu szleme her eyden nce birbirleriyle evlenmeleri dinen ve hukuken mmkn olan kiiler arasnda ve iki ahit huzurunda yaplr. ahitlerin mevcudiyeti bu szlemeye aklk kazandrmak ve evlilik ilikisini etrafa duyurmak hedefine yneliktir. Bunun dnda evlilik iin herhangi bir ekil art aranmamtr. Bu ynyle evlilik kilise hukukundaki evlenmelerden ayrlmaktadr. Kilise hukukunda nikhlar ehliyete ve evlenme engeline ynelik artlara ilve olarak mutlaka bir din meknda yani kilisede ve yine grevli bir din adam tarafndan kylmas gibi artlar da ierir. Btn dier artlar gereklese bile bu son iki artn yerine getirilmedii evlilikler geerli deildir. Dolaysyla bu tr evliliklerde elerin mer olarak beraber yaamas mmkn olmad gibi, bu birlemeler sonunda domu ocuklarn nesebi de sahih deildir. Bu anlamda olmak zere kilise hukukunda evlilik din bir szlemedir. slm hukukunda evlilik Hristiyanlktaki mnasnda din bir szleme saylmaz. Bir dier ifadeyle nikhn mutlaka cami gibi bir din meknda yaplmas gerekmez. Bu gerekmedii gibi nikhn mutlaka bir din adam tarafndan kylmas da gerekmez. Esasen slmda Hristiyanlkta olduu gibi din adam snf da yoktur. slm hukukunun gerek evlenme engellerine, gerek taraflarn ehliyetine ve irade beyanlarna, gerekse evliliin aleniyetine ynelik olarak arad artlarn gerekletii her trl evlilik, herhangi bir kii veya kurumun mrifetiyle olmakszn sadece taraflarn karlkl iradeleriyle yaplm olur. Bununla birlikte taraflarn hak ve grevlerinin daha kolay takibi gibi eitli sebeplerle evliliklerin kontrol altnda tutulmasna ihtiya duyulmas, evlilik akdinin yetkili kii veya kurum nezaretinde yaplmasn ve kayt altna alnmasn gerektirmitir. Bu bakmdan yeterli artlar tayan ve taraflarn iradelerinin bulunduu her trl evlilik kim tarafndan yaplrsa yaplsn geerlidir. lkemizde uygulanmakta olan din nikhlar, yani din nikh veya imam nikh ad altnda yaygn olarak yaplagelen uygulama esasen dinin veya slm hukukunun biri resm, dieri din iki nikh art komasndan ileri gelmemektedir; tam tersine bu tr uygulama tarih ve Cumhuriyet dneminde oluan hukuk artlarla ve izlenen politikalarla yakndan ilgilidir. Bir ynyle de evlenmelerde slm hukukunun arad artlarn gereklemesi veya denetlenmesi hedefine yneliktir. Osmanl toplumunda da nikhlar belli bir dnemden sonra devlet kontrolne alnmaya allm, bunun iin de nikh kyma yetkisi kadlara ya da onlarn zel olarak izin verecei kimselere devredilmi ise de bu konuda tam bir baar salanamam, mahalle imamlar kad kontrol olmakszn nikh kymaya devam etmilerdi.

ALE HAYATI

201

slm hukukunun klasik doktrinine gre evlenmenin bir din adam huzurunda yaplmas art olmad gibi resm bir memur nnde yaplmas da dinen gerekli deildir. Ancak evlenmelerin belirli bir disiplin altna alnmas, taraflarn, varsa veli ve vekillerinin evlenme veya evlendirme ehliyetine sahip olup olmadklarnn bilinmesi, resm bir memur tarafndan yaplan evliliklerin ispat kolayl tamas, doacak ocuklarnn nesebinin daha kolay biimde sabit olabilmesi, evlenme engelleri varsa bunlarn bilinmesi ve ortaya kmas gibi gayelerle olduka erken dnemlerden itibaren evlenmelerin devlet kontrolnde yaplmasna zen gsterilmitir. Mesel Osmanl Devletinin ilk yllarndan itibaren bir ksm nikh akidlerinin mahkemelerde bizzat kadlar tarafndan kyld bilinmektedir. Kadlarn grevleri arasnda nikh kymak da daima saylagelmitir. Yldrm Bayezid devrinde mahkemelerde har alnmaya balandnda bu harlarn miktar devlet tarafndan belirlenmekteydi. Bu harlar listesinde 12 ake ile nikh harc da vardr. Bu en azndan Yldrm Bayezid dneminden itibaren mahkemelerde nikh kyldn ve bu nikhlar karlnda hkimlerin belirli bir har aldklarn gstermektedir. Mahkemelerde kylan nikhlarn younluu devirden devire, ehirden ehire deiiklik arzetmektedir. Baz eriyye sicil defterlerinde ok sayda nikh kayd varken baz defterlerde bu kaytlar daha azdr. Gsterilen abalara ramen Osmanl Devletinde btn nikhlar mahkemelerde kylm deildir. Ancak mahkeme dndaki nikhlar da yle zannedildii gibi rastgele kylmam, bunun iin nce mahkemeden bir izin ve bir izin kd (izinnme) almak gerekmitir. Byk camilerinin imamlar sadece mahkemeden alnan izin zerine evlenmek isteyen kimseleri evlendirmilerdir. Netice olarak devletin evlenecek kimseleri evlenme ehliyeti ve engelleri bakmndan kontrol altnda tutmas ve geerli bir evlilii salayacak aleniyeti temin edip evliliin din-hukuk geerlilik artlarn bilen bir grevliye nikhlar kydrmas slmn ruhuna daha uygun bulunmakta ve nikh akdiyle elere salanan hukuk garantileri daha temin edici olmaktadr. C) Nianlanma Evlenmeyi dier akidlerden ayran zelliklerden bir tanesi bu akidden nce bir hazrlk dneminin geirilmesidir. Btn toplumlarda taraflar nikhn kylmasndan nce birbirleriyle bir evlenme arzusu ortaya koymakta, bilhare ksa veya uzun sren bir hazrlk dnemi geirmekte ve ardndan da evlenip bir araya gelmektedir. Toplumumuzda bu hazrlk dnemi sz kesme ile balamakta, bunu nianlanma izlemekte, evlilik daha sonra

202

LMHAL

gelmektedir. Taraflar bu sre iinde birbirlerini daha iyi tanmakta, karlkl hediyeler alnp verilmektedir. Esasen toplumlarn evlilik telakkilerine ve bu yndeki rf ve detlerine gre deiiklik gsteren nianlanma uygulamas, evlilik anlaynn farkl olduu ilk dnem Arap-slm toplumlarnda pek yaygn deildir. Bununla birlikte sosyal bir vka olan bu dnem zellikle Batdaki uygulamalarn da etkisiyle ada slm hukukular tarafndan da dikkate alnm ve bu dneme ilikin baz esaslar belirlenmitir. Her eyden nce u iki noktay belirtmek gerekir: 1. Bir evlilik vaadi olan nianlanma slm hukukunda taraflara evlilik mecburiyeti getirmez. Beraberliklerini srdremeyeceklerini anlayan nianllar her zaman iin nian bozma hak ve yetkisine sahiptirler. Bu bozulmadan madd veya mnev olarak zarar gren tarafn zararnn nasl telfi edilecei ayrca zerinde durulmas gereken bir konudur. 2. te yandan nianllk taraflara evliliin verdii beraber yaama hak ve yetkisini vermez. Nikh akdi yaplmadan nianllarn, aralarndaki scak ilgiye ve ileriye mtuf iyi niyetli beklentilerine ramen mahremiyet bakmndan deta iki yabanc gibi olduklar ve bu mahremiyet snrlarna dikkat etmeleri gerektii gzden uzak tutulmamaldr. Ancak kendi balarna karar verebilecek derecede yetikin ve akl banda nianllarn eya bakmak zere arda dolamalar; konumak ve birbirlerini daha yakndan tanmak amacyla herkese ak meknlarda oturmalar, toplumun bu ynde msamahasnn bulunduu durumlarda nianllk hukuku erevesinde mkul ve mer karlanabilir. Nianllk dneminde taraflar arasnda rtnme vb. din ykmllklerin kalkmas amacyla din nikh kylmas slm hukukunun ngrd mahiyette bir nikh olmad gibi birok sakncay da beraberinde getirmektedir. Niann bozulmas durumunda karlkl verilen hediyelerin ve mehire mahsuben yaplan demelerin kbeti slm hukuku bakmndan nem kazanmaktadr. Mehir evlenme ile hak kazanlan bir mal olduundan niann bozulmas halinde mehire mahsuben verilen mal veya para mevcutsa aynen, harcanm veya ekil deitirmi veyahut telef olmusa bedel olarak geri verilmelidir. Hediyelere gelince Hanef mezhebine gre evlilik ncesinde verilen hediyeler hibe hkmlerine tbidir; aynen duruyorsa geri verilir, harcanm veya esasl lde ekil deitirmise iade mecburiyeti yoktur. Bu konuda Mliklerin farkl bir grlerinin olduunu belirtmek gerekir. Eer nian bozan erkek taraf ise nianlsna verdii hediyeleri geri alamaz. Nian kz tarafndan bozulmusa erkek verdii hediyeleri her durumda geri alma hakkna sahiptir. Hediyelerin harcanm olmas, bir ekilde elden km bulunmas bedel olarak tazmin edilmesini engellemez. nk Mlikler

ALE HAYATI

203

bu tr hediyeleri mutlak olarak yaplan bir ba deil, evlenme artyla yaplm artl bir hibe olarak kabul ederler. Evliliin gereklememesi durumunda art gereklemedii iin hibenin geri verilmesini benimserler. Niann bozulmas yznden taraflardan birinin zarar grmesi durumunda bu zararn sebebiyet veren tarafa tazmin edilip edilmeyecei klasik fkh kitaplarnda ele alnp tartlm deildir. nk o dnemin sosyal ve din yaps gerei, birbirlerini evlenmeden nce ancak bir veya iki defa grm olan nianllardan herhangi birisinin ve zellikle kadnn niann bozulmas sebebiyle madd veya mnev bir zarara uramas sz konusu deildi. te yandan nianlanmann evlilik mecburiyeti getirmemesi, dolaysyla nian bozan kimsenin esasen bir hakkn kullanyor gibi bir grnt ortaya koymakta, o zaman da bir hakkn kullanmndan doan zararn neden tazmin edilmesi gerektii izaha muhta olmaktadr. Ancak gnmzn uygulama ve telakkileri nda ifade etmek gerekirse, nian bozan taraf ayn zamanda kar taraf iin bir zararn meydana gelmesine de sebebiyet vermise bu zararn tazmin edilmesi gerekir. nk slm hukukunun prensiplerine gre haksz yere verilen zararn tazmini arttr. Mer bir hakkn bakasna zarar verecek ekilde kullanlmas hakkn ktye kullanlmas demek olduundan, kar tarafa verilen zararn giderilmesi sorumluluunu dourur. Toplumumuzda bir sre nianl kaldktan sonra niann bozulmas zellikle kz tarafn byk lde madur etmekte, aslsz dedikodu ve ithamlar mucip olmakta, suizanna sebebiyet vermektedir. Bunda nianllk sresinin gereinden uzun tutulmasnn ve bu sre iinde mahremiyet snrlarna dikkat edilmemesinin de pay vardr. Zaten dinin evlilik d kadn-erkek ilikilerine belli kayt ve snrlar getirmesi de bu tr hikmetler tamakta olup hem toplumun genel dzen ve ahlkn, hem de taraflarn kiilik haklarn korumaya mtuf tedbirler mahiyetindedir. D) Evlenmenin Unsur ve artlar Geerli bir evliliin yaplabilmesi o evlilikte birtakm unsur ve artlarn bir araya gelmesi ile mmkn olur. Bu unsur ve artlardan birinin eksik olmas evliliin ya hi domamasna veya eksik domasna yol amaktadr. Bu unsur ve artlar Haneflerin kabul ettii snflamaya gre u alt gruplara ayrarak incelemek gerekir. a) Unsurlar Evliliin unsurlar denince, evlenme akdini oluturan temel eler kastedilir. Bunlar da evlenecek taraflarn varl ile onlarn evlilik akdini kuran irade beyanlardr.

204

LMHAL

1. Taraflar Geerli bir evlenmenin olabilmesi iin her eyden nce bu akdin iki tarafnn olmas gerekir. Bunlar normal olarak evlenecek kadnla erkektir. Taraflar evlenme ehliyetine sahip deillerse belirli artlarla velileri tarafndan da evlendirilebilirler. Hanefler nikhn rkn (unsuru) olarak sadece icap ve kabul sayarlar, taraflar ayrca zikretmezler. Bu, icap ve kabuln esasen taraflar da iermesi yzndendir. Dier mezhep mensuplar ise taraflar da akdin unsurlarndan kabul ederler. 2. rade Beyan Taraflar veya yetkili olduklar durumlarda velileri yahut vekilleri iki ahit huzurunda yanl anlamaya imkn vermeyecek bir tarzda evlenme iradelerini ortaya koyduklarnda geerli olarak evlenmi olurlar. Bu iradenin yanl anlamaya imkn vermeyecek bir tarzda ortaya konmas iin slm hukukular bazan ok da gerekli grlmeyen bir titizlik gstermilerdir. Arapada imdiki ve geni zaman iin ayn kipin (muzri) kullanlmas ve bu kip kullanldnda bir evlilik vaadinin mi, yoksa o anda yaplan bir evlilik szlemesinin mi sz konusu olduunun kesin biimde bilinmemesi, hukukular ihtiyatl davranmaya sevketmi, bu sebeple, dier akitlerde olduu gibi, nikh akdinin de gemi zaman kipi ile yaplmas zerinde hassasiyetle durmulardr. Trkede imdiki ve geni zaman iin ayr kipler kullanldndan byle bir karkln olmas sz konusu deildir. Bundan dolay lkemizde bir evlilik vaadini deil de bir evlilik iradesini ortaya koyan imdiki ve gemi zamanla yaplan veya bu kiplerde muhatap olunan bir soruya ayn kiplerle cevap vererek ya da sadece evet diyerek akdedilen bir evlenme szlemesinin geerli olduunu kabul etmek gerekecektir. b) Kurulu artlar Bu unsurlara ilve olarak bu unsurlarda bulunmas gereken niteliklerle ilgili birtakm artlar daha aranmtr ki buna slm hukuku literatrnde evlilik akdinin kurulu (inikad) artlar denir. Gerek unsurlara gerekse bu grupta yer alan artlara riayetsizlik ayn sonucu dourur; akdi geersiz klar (btl). 1. Ehliyet Nikha kendisi veya velyet, veklet gibi bir hukuk ilikiye dayanarak bakas adna katlan, yani evlilik szlemesini yapanlarn tam ehliyetli olmas gerekir. Baz durumlarda eksik ehliyetliler veya ehliyetsizler bizzat

ALE HAYATI

205

evlenemedikleri halde velileri tarafndan evlendirilebilmektedirler. Ancak slm hukukular arasnda bul ana ulamayan kimselerin hibir kimse tarafndan evlendirilemeyecei grnde olan hukukular da vardr. bn brme bunlardandr. 1917 tarihinde kabul edilen Osmanl Hukuk- ile Kararnmesi bu gr kabul etmi ve velilerin ancak bulun alt snrna gelmi kimseleri belirli artlarla evlendirebilecekleri hkmn getirmitir (md. 7). 2. Meclis Birlii Evlilik birliini kuran icap ve kabullerin ayn toplantda ve araya taraflardan birinin bu szlemeden vazgetiini gsteren bir hareketi girmeden yaplmas gerekmektedir. te irade beyanlarnn ayn toplantda ortaya konmasna meclis birlii denmektedir. 3. Evlenme Engelinin Olmay Geerli bir evlilikten bahsedebilmek iin kar koca arasnda evlilik engelinin olmamas da gerekmektedir. Arada kan veya st hsml veya shr hsmlk gibi devaml ya da bakasyla evli olma, din fark, kere boanma gibi geici bir evlenme engelinin mevcut olmas durumunda taraflar srekli olarak veya bu engeller ortadan kalkncaya kadar birbirleriyle evlenemezler. Herhangi bir evlenme engeli konusunda bir phe ve buna bal olarak hukukular arasnda bir ihtilf yoksa bu engele riayet bir inikad artdr. Kiinin kendi st ve alt soyuyla yani annesi, kz, kz torunu ile evlenmesi bu gruba giren bir evlilik engelidir. Haklarnda herhangi bir phe veya ihtilf mevcut deildir. Dolaysyla bu arta riayetsizlik akdin btl olmas sonucunu dourur. 4. Evliliin artsz Olmas Burada evliliin artsz olmasndan maksat evlilik akdinde geciktirici
(talik) veya bozucu (infish) bir artn mevcut olmamasdr. Dolaysyla

Anne-babamn raz olmas artyla seninle evleniyorum gibi bir talik artn, veya Velim raz olmazsa bozulmas artyla evlilii kabul ediyorum gibi bir bozucu artn evlilik akdine dahil edilmesi mmkn deildir. Bu artlarla gerekleen evlilikler geerli olarak yaplm saylmazlar. Ancak geciktirici ve bozucu artlarla evlilik akdinin yaplmamasna mukabil baz kaytlandrc artlarla evlilik akdinin yaplmas mmkndr. Talik ve infish artla kaytlandrc (takyd) art arasndaki en nemli fark

206

LMHAL

talik ve infish artta akdin yaplmas veya bozulmas taraflarn iradeleri dnda bir iradeye ya da olaya balanrken kaytlandrc artta ise evlilik tamamen taraflarn iradeleriyle belirli kaytlar altna alnmaktadr. Sz gelimi evlenecek kzn veya erkein Annemin de bizimle beraber oturmas artyla evlenmeyi kabul ediyorum demesi kaytlandrc artla evlenmeye bir rnektir. Hangi tr kaytlandrc artn evlilik szlemesine dahil edilebilecei konusu slm hukukular arasnda farkl ltlerin ortaya kmasna sebep olmutur. Bu konuda nisbeten dar bir yorumu benimseyen Hanef hukukular evliliin mahiyetine ve evlilikle ulalmak istenen hedefe aykr olmayan takyid artlarn ileri srlebilecei grndedir. Her art bu adan titiz bir deerlendirmeye tbi tutarken daha geni bir yorumu benimseyen Hanbel hukukular evlilik akdinin mahiyetine uygun olanlarn yan sra bu mahiyette olmayan, ancak taraflardan birine yarar salayan ve aka da yasaklanmam bulunan artlarn ileri srlebileceini ve taraflar balayacan sylerler. Her iki mezhep hukukular arasnda en fazla tartma konusu olan nokta evlenen kadnn kocasnn tek eli olmasn art komasnn mmkn olup olmaddr. Hanef hukukular bu artn geerli olmadn, Allahn verdii bir iznin bu artla ortadan kaldrm saylamayacan ileri srmektedirler. Hanbel hukukular ise bu artn mmkn ve kocay balayc olduunu, nk bu artn geerli olmadn ortaya koyan bir nassn mevcut bulunmadn ve bu artn kadna yarar saladn sylemektedirler. Osmanl Hukuk- ile Kararnmesi bu konuda Hanbel mezhebinin grn kabul etmi ve bu tr bir art geerli kabul etmitir (md. 38). Koca bu arta ramen ikinci defa evlenirse kadn kocasnn tek evli kalma artna riayet etmemesi sebebiyle kendi evliliini feshettirme konusunda bir seim hakkna sahiptir. Dilerse mahkemeye bavurur ve evliliini feshettirir. c) Geerlilik artlar Evlilik akdinin geerli (sahih) olarak domas iin aranan artlardr. Bu artlara riayetsizliin sonucu akdin fsid olarak domasdr. Akdin fsid olarak domas ile btl olarak domas arasnda ileride grlecei zere nemli farklar vardr. 1. ahitler Shhat artlarndan en nemlisi evlenmenin ahitler huzurunda yaplmasdr. Hz. Peygamberin, ki ahit olmadan nikh ciz olmaz (Buhr,

ALE HAYATI

207

ehdt, 8) hadisi evlilikteki en nemli ekil artn getirmektedir. Mlikler

dndaki mezhep ahitlerin nikh annda hazr olmasn ararken Mlikler ahitlerin mutlaka nikh annda hazr olmasn gerekli grmezler; nikhn aleniyete dklmesi dn yaplmas ve bylece etrafa duyurulmas suretiyle de olabilir. Haneflerin dndaki mezhep hukukular, ahitlerin ikisinin de erkek olmasn art koarken Hanefler Bakara sresinin 282. yetini yorumlayarak nikhta da bir erkek ve iki kadnn ahitliini yeterli kabul ederler. Bu konuda mezhepler sahip olduklar metodolojik prensipler ve yaadklar sosyal ve kltrel evrenin etkisiyle ahitler konusunda farkl grler ortaya koymular, ancak bu ictihadlaryla farkl ekilleri benimseseler bile aslnda evlenmenin phe edilmeyecek bir aleniyet iinde yaplm olmasn temin etmek istemilerdir. Din leri Yksek Kurulu 17/10/2002 tarihli karar ile kadnn ahitliinin erkein ahitliine denk olduu ynnde gr beyan etmitir. Bu itibarla nikah akdinde sadece iki kadnn ahitlii de geerlidir. te yandan ahitlerin mslman ve aile hukuku bakmndan tam ehliyetli olmas, yani temyiz gcne sahip ve ergen (bli) olmas da ayrca gerekmektedir. Ne var ki Eb Hanfe ve Eb Ysuf ahitler konusunda daha farkl bir yorumu benimsemekte ve evlenecek kadn Ehl-i kitap ise ahitlerin de Ehli kitap olabileceini kabul etmektedirler. ahitlerin dini konusundaki bu farkllk gayri mslimlerin ehdetlerini yasaklayan dorudan bir yet ve hadisin olmamas, baka maksatlarla zikredilen naslarn fakihlerin yorumuyla ahitlik iin de uygulanmas sebebiyledir. Bu yorumlarda hukukularn iinde bulunduklar evrenin etkisi gzden uzak tutulmamaldr. 2. Evlenme Engelinin Olmamas Kalc ve birinci derecede nemli evlenme engellerinin evlilii hkmsz kldn ve byle bir engelin bulunmaynn akdin kurulu art olduu bilinmektedir. Burada sz konusu olan evlenme engeli ise, haraml konusunda phe veya hukukular arasnda ihtilf olan engeldir. Mesel, bin talk iddeti bekleyen kadnla evlenmenin yasak olmas bu gruba girmektedir. Bu tr bir evlenme engeline riayet bir shhat artdr ve riayetsizlik shhat artlarna riayetsizliin hukuk sonularn dourur. 3. krahn Olmamas Haneflerin dndaki mezheplere gre nikhta herhangi bir cebir ve zorlamann, bir dier ifadeyle ikrahn olmamas da bir shhat artdr. Dolaysyla ikrahla yaplan akid shhat artlarnn eksiklii sebebiyle geersiz (fsid) bir akiddir. Hanefler ise ikrah iradeyi sakatlayan bir sebep olarak

208

LMHAL

kabul etmemektedirler. Haneflerin dndakilerin bu konudaki dayanaklar, Hz. Peygamberin, mmetimden hata, unutma ve yapmalar iin cebir ve
tazyike mruz kaldklar eylerin sorumluluu kaldrlmtr (bn Mce, Talk, 16) hadisidir. Hanefler ise ikrahn evlenmeye ve boanmaya etki etmemesi tarzndaki grlerini Reslullahn, eyin akas da ciddidir, ciddisi de ciddidir; nikh, talk ve talktan dn (Eb Dvd, Talk, 9; Tirmiz, Talk, 9; bn Mce Talk, 13) hadisine dayandrmakta ve cebir ve

iddete mruz kalan aka yapan kimseye benzetmektedirler. Ayrca Haneflere gre cebir ve iddete mruz kalann aslnda iradesi sakatlanm deildir; rzs ortadan kalkm ancak hr seim imkn ortadan kalkmamtr. Burada Haneflerin dndaki hukukularn grlerinin hukuk teknii ve sosyal ihtiyalara cevap vermesi asndan daha uygun olduunu belirtmek gerekir. Nitekim Osmanl Devletinde kz karmalarda Hanef mezhebinin grnn uygulanmas baz hukuk ve sosyal problemler karmam da deildir. Problem uzun asrlar kz karmaya getirilen ceza tedbirlerle zlmeye allmtr. Fakat sonunda Osmanl Hukuk- ile Kararnmesi gerek zorla yaplan nikh ve gerekse ayn durumdaki boanmalar konusunda Hanef hukukularnn grn terkederek dier hukukularn grlerini kabul etmek zorunda kalmtr (md. 57, 105). 4. Evlenmenin Gizlenmemesi Bu art sadece Mlikler tarafndan ileri srlmtr. Onlara gre ahitlerle anlaarak yaplan evlenmenin gizlenmesi ve etrafa duyurulmamas shhat artlarna aykrdr; dolaysyla byle olan nikhlar geersizdir. Ne var ki dier mezhep bunu bir shhat art olarak kabul etmez, ahitlerin duyduu nikh artk gizlilik snrn amtr derler. Ne var ki gnmzde resm ekil ve kayt bulunmad srece iki ahidin, zellikle byk yerleim merkezlerinde alenlii salamaya yetmeyecei ortadadr. Fakihlerin ounluunun iki ahidi yeterli grmesi dnemlerinin toplumsal telakkileriyle yakndan ilgili olup byle bir gizlilii tasvip ettikleri eklinde anlalmamaldr. Bu itibarla, lkemizde iki ahitle fakat gizlilik iinde kylan nikhlarn tad sakncalar gz nne alndnda Mliklerin bu grnn de tamamen yabana atlmamas gerektii ortaya kmaktadr. d) Yrrlk artlar Evlenmenin hkmlerinin ilerlik ve yrrlk (nefz) kazanmas iin aranan artlardr. Bazan nikh geerli olarak akdedildii halde hkmleri

ALE HAYATI

209

hemen ilerlik kazanmaz. Mesel eksik ehliyetlilerin velilerinin iznini almadan yaptklar evlenme byledir. Veli iczet verene kadar bu evlilik normal sonularn dourmaz. Tam ehliyetli bir kimseyi velisinin evlendirmesi de ayn gruba girer; ancak tam ehliyetli bu ilemi kabul ederse hkmlerini dourmaya balar. Genel olarak bizzat evlenecek kimseler tarafndan akdedilen evlilik velilerin, veliler tarafndan akdedilen evlilik de taraflarn izin veya iczetine muhta olduu durumlarda bu iznin alnmas bir nefz art olmaktadr. e) Balayclk artlar Evliliin balayc (lzm) olmas iin aranan artlardr. Evlilik szlemesi esas itibariyle balaycdr, dier bir ifadeyle lzm bir akiddir. Taraflardan birisi veya her ikisi evlilii btn sonularyla birlikte ortadan kaldramaz. Ancak boanmann farkl bir hukuk ilem olduu belirtilmelidir. Fakat baz durumlarda nikh akdinin balayc olmad, taraflardan birinin bunu feshedebildii grlmektedir. Tam ehliyetli bir kadn evlenme akdini velisinden izinsiz yapyorsa, bir ksm slm hukukusuna gre kocasnn kendi konumuna denk, mehrinin de misil mehir, yani kadnn konumuna denk olmas gerekir. Aksi halde velilerin bu evlilii feshettirme haklar vardr. te yandan baba veya babadedesi dndaki bir velisi tarafndan evlendirilen kklerin nikh, kocas kendisine denk (kfv) ve mehir de misil mehir olsa bile, balayc olmayan, yani gayri lzm bir nikhtr. Byle bir durumda bulunan kkler ergenlik ana gelince evlilii feshettirebilirler. Bunun iin herhangi bir sebep ileri srmek zorunda da deildirler. Bu durumdaki gen kzlarn bir seim hakkndan bahsedilir. Buna da bul muhayyerlii (hyrl-bul) denir. slm hukukularnn gndeme getirdii bu art, gen kzlarn konumuna ve ailesine denk bir kimseyle evlilik yapmasn, bylece hem evliliin mkul bir zeminde kurulmasn hem de taraflarn ve ilgililerin haklarn korumay hedefler. f) artlara Uymamann Sonucu Bu unsur ve artlardan birisine riayet edilmemesi durumunda ihmal veya ihll edilen unsur ve arta gre evliliin ya tamamen veya baz ynleriyle geersiz olmas sz konusu olacaktr. Unsurlar, kurulu (inikad) ve geerlilik (shhat) artlar tamam olan evlilik hukuken geerli (sahih) bir evliliktir. Byle bir evlilik kar-koca ilikisinin

210

LMHAL

hell olmas, mehir, nafaka, evlilikten doan shr hsmlk ve mahremiyet (hrmet-i mushere), neseb ve karlkl miraslk gibi evliliin btn sonularn dourur. Unsurlar ve inikad artlar tamam olup shhat artlarnda eksiklik olan evlilik fsid evliliktir. Bu tr evlilikte taraflarn derhal ayrlmalar gerekir. Fsid evlilik kendi bana herhangi bir sonu dourmaz. Ancak bu evlilikle birlikte fiil birleme de (zifaf) vuku bulmusa bu evlilikten u sonular doar: 1. Mehr-i misil ile msemmdan az olan kadnn hak etmesi. 2. Byle bir birlemeden doacak ocuklarn nesebinin babaya balanmas. 3. Ayrldklarnda kadnn fesih iddeti beklemesi. 4. Fsid nikhla bir araya gelen eler arasnda hrmet-i mushere denilen shr hsmlktan doan evlilik engelinin teekkl. Eb Hanfe dier akidlerde yapm olduu btl-fsid akid ayrmn nikh akdinde de yapmaktadr. Ona gre unsurlar veya inikad artlarnda eksiklik olan akid btl akiddir. Taraflarn derhal ayrlmak zorunda olduklar byle bir akidden herhangi bir hukuk sonu domaz. Ancak zifaf olmusa mehr-i misil gerekir. Unsurlar, inikad ve shhat artlar tamam olan yrrlk artlarnda eksiklik bulunan akde de mevkuf akit denir. Mevkuf akid yetkili kimsenin izin ve iczet vermesine kadar douraca sonular bakmndan fsid nikh hkmndedir. Dier artlar tamam olup, balayclk (lzum) artlarnda eksiklik bulunan akde gayri lzm veya ciz akid denir. Fesih hakk sahibi bu ynde bir talepte bulunup evlilii feshettirinceye kadar geerli bir evliliin btn sonularn dourur.

E) Evlenme Ehliyeti Geerli bir evlilik yapabilmek iin hukuken sahip olunmas gereken yeterlilie evlenme ehliyeti denir. Btn hukuk ilemlerde olduu gibi evlenme szlemesini baka bir kimsenin iznini almadan yapabilmek iin de tam ehliyetli olmak gerekir. Haneflere gre aile hukukunda tam ehliyetli olmak iin akll ve bli olmak yani temyiz gcne sahip olarak ergenlik ana ulamak yeterlidir. Bu mezhebe gre kadn olsun erkek olsun bu iki art kendisinde toplam bulunan her ahs baka bir kimseden izin almakszn evlenme szlemesi yapabilirler. Bu kimselere tam ehliyetli denir. Haneflere gre evlenme ehliyetine sahip olmak iin rd art deildir. Bir dier ifadeyle mal varln gerektii gibi idare edemeyen, gereksiz yere veya gereinden fazla sarfeden sefihler, dier hukuk ilemler bakmndan eksik ehliyetli saylrlarsa da aile hukuku bakmndan tam ehliyetli kabul edilirler. Ancak sefihlerin elerine verdikleri veya vermeyi taahht ettikleri mehrin misil bir mehir olmas gerekir. Bunun stndeki miktar balama kabul edi-

ALE HAYATI

211

lir. Sefihlerin mal varlklarnda mutlak bir azalmaya yol aan balama yapmalar mmkn deildir. Mliklere, filere ve Hanbellere gre ise tam evlenme ehliyetine sahip olmak iin rd de arttr; buna gre sefih aile hukuku bakmndan tam ehliyetli deildir. Mliklere gre velisinin izin veya iczetiyle evlenebilir; dier iki mezhep bunu da kabul etmez. Onlara gre sefihi ancak velisi evlendirebilir. Ergenlik biyolojik bir olgunluu ifade eder. Bu da insandan insana, blgeden blgeye gre deiir. Bu bakmdan herkes iin sabit bir ergenlik ya belirlemek mmkn deildir. Bu sebeple slm hukukular ergenlik iin genel duruma bakarak bir alt bir de st snr belirlemilerdir. Bu iki snr arasnda kii ne zaman biyolojik olarak ergen olursa o andan itibaren bli saylr. Alt snrdan nce ergenlik iddias dinlenmez. st snra ulaan kimse de ergenlie ulamasa bile bli kabul edilir. Alt snr kzlarda dokuz, erkeklerde on ikidir. st snr ise Eb Hanfeye gre kzlarda on yedi, erkeklerde on sekiz, mam Mlike gre her iki cins iin on sekiz, Eb Ysuf ve Muhammede gre yine her iki cins iin on betir. Haneflere gre tam ehliyet iin gerekli olan iki vasftan birisi eksik olursa eksikliin trne gre kii ya tam ehliyetsiz veya eksik ehliyetli olur. Kiide temyiz gc henz gelimemi bulunur veya akl hastal gibi bir sebeple hi bulunmazsa bu kiiler tam ehliyetsizdirler. Bunlar da gayri mmeyyiz kklerle akl hastalardr. Temyiz gc gelimi bulunan ancak ergenlik ana gelmemi olanlar yani mmeyyiz kkler ile temyiz gc tam olarak gelimemi bulunan akl zayflar ve bunaklar yani mathlar eksik ehliyetli saylr. Eksik ehliyetlilerle ehliyetsizler arasnda evlenme szlemesini yapma bakmndan u fark vardr ki ehliyetsizler hibir ekilde byle bir szlemeyi bizzat yapamazlar ise de eksik ehliyetliler ya velilerinin nceden izin veya yaplm bir evlilie sonradan iczet vermesi suretiyle evlenebilirler. F) Velyet Hukuk dilinde velyet, bakalar adna onlarn rzlar aranmakszn hukuk ilemde bulunma yetkisini ifade eder. Aile hukukunda velyet eksik ehliyetli ve ehliyetsizlerin bir yakn tarafndan rzlar alnarak veya alnmakszn evlendirilme yetkisidir. zellikle Haneflerin dndaki mezheplerde kadnlar, baz durumlarda rzlar aransa bile, ancak velileri araclyla evlenebildikleri iin velyetin bu alanda zel bir nemi vardr. Bu mezhepler

212

LMHAL

Velisiz nikh olmaz (Buhr, Nikh, 36; Eb Dvd, Nikh, 19; Tirmiz, 14, 17) hadisini ve benzeri hadisleri mutlak olarak deerlendirmekte ve her

durumdaki kadnlarn -rzlar alnsa bile- sadece velileri araclyla evleneceklerini sylemektedirler. Hanefler ise bu hadisleri tam ehliyetli olmayan kadnlarn ancak velileri araclyla evlenebilecekleri eklinde yorumlamaktadrlar. Haneflerde kl-bli olan kadn, aynen erkek gibi velisinin araclna gerek olmakszn evlenebilir. Evlenmede kadnlara velyet konusuna ait detaylarn, dinin dorudan dzenledii bir mesele olmad gzden uzak tutulmamaldr. Velyet konusu, iinde bulunduklar artlara baml olarak kadnn insanlar tanma konusundaki tecrbesizliini telfi etmeye ve onun haklarn gvence altnda tutmaya mtuf bir tedbir niteliinde grlebilecei gibi kimlerin hangi sra ve l dahilinde kadnn velisi olaca hususu da ailenin ve toplumun yapsyla ve telakkileriyle ilgili grnmektedir. Evlilikte velyet kurumunun n plana kmas, hayat boyu birliktelii balatacak olan evlilik akdinin gerekli aratrmalar yaplarak mmkn olduu lde salam temellere oturtulmas, telfi edilmesi ve geri dnlmesi deta imknsz olan hatalarn nceden grlmesi ve nlenmesi, bir ynyle de evlenecek taraflarn aileleri arasnda kaynamann kolay salanmas gibi hedeflere yneliktir. a) Ksmlar Velyet, velilerin velyetleri altnda bulunan kimseleri onlarn rzlarn almakszn evlendirme yetkisine sahip olup olmamalarna gre ikiye ayrlr: Zorlayc velyet, zorlayc olmayan velyet. 1. Zorlayc Velyet (Velyet-i cbr). Veliye velyeti altnda bulunan kimseyi rzsn almakszn evlendirme yetkisi veren velyettir. Bu tr velyet altna ehliyetsizler ve eksik ehliyetliler girerler. Bu yetkiye sahip veliler dier mezheplerde ok snrl tutulduu halde Haneflerde ok geni bir zmreye bu yetki verilmitir. 2. Zorlayc Olmayan Velyet (Velyet-i htiyr veya stihbb). Veliye velyet altnda bulunan kimseyi ancak onun rzsyla evlendirme yetkisi veren velyettir. Bu velyet altna bula ermi kzlar girer. Bu isimlendirme Eb Hanfe ve Eb Ysufun anlayn yanstmaktadr. Haneflerden mam Muhammed velyeti velyet-i istibdd ve velyet-i irket tarznda ikiye ayrmaktadr. Velyet-i istibdd yukarda tanm verilen zorlayc velyetten bakas deildir. Velyet-i irket ifadesiyle ise bula ermi kzla velisi arasnda mevcut olan mterek velyet kastedilir. nk mam Muham-

ALE HAYATI

213

mede gre bula ermi kzlar velilerinin rzlarn almadan evlenemezler, velileri de rzlarn almakszn onlar evlendiremez. Bu sebeple aralarnda mterek bir velyet sz konusu olmaktadr. Zorlayc velyet altna kimlerin girecei mezheplerce farkl kriterlere gre belirlenmitir. Haneflerde burada dikkate alnacak kriter ya kkl, filerce bekret yani daha nce evlenmemi bulunmak, Mliklere gre her ikisidir. b) Veliler Bakalarn evlendirme yetkisine sahip olan velileri iki grupta incelemek gerekir: Hususi veli, umumi veli. 1. Hususi Veli. Velyeti altnda bulunan kimseyi evlendirme yetkisine sahip bulunan akrabalardr. Hukukularn ounluuna gre bu grupta yer alan veliler asabe snfnda yer alan akrabalardr. Asabe bir kimsenin araya bir kadn girmeyen btn erkek akrabalar anlamna gelmektedir. Baba, baba-dede, erkek karde, amca, amca olu gibi. Bu veliler kendi aralarnda mirastaki sraya gre sralanrlar; nceki srada bir veli varken sonra gelen velinin evlendirme yetkisi yoktur. Bu grupta bir akraba mevcut olmazsa velyet umumi veli konumundaki hkime gemektedir. Yalnz Eb Hanfe asabe akraba bulunmadnda velyetin umumi veliye deil, zevil-erhm denilen dier akrabalara getiini sylemektedir. Bu iki farkl ictihadn hukukularn iinde yaadklar toplumun akrabalk anlayndan etkilendiini sylemek yanl olmasa gerek. Hanefler ister asabe isterse zevil-erhm grubunda yer alsn btn hususi velilerin zorlayc velyet yetkisine sahip olduunu sylemektedirler. Dierleri ise bu yetkiyi asabe akrabalar arasnda ok kk bir zmreye tanmaktadrlar. Hususi velinin bu yetkiye sahip olabilmesi iin temyiz gcne sahip olmas, ergenlik ana gelmi bulunmas, ayrca veli ile velyeti altnda bulunan kimse arasnda din fark gibi mirasla mani bir durumun da olmamas gerekmektedir. Hanefler ve Mliklerde velinin reid olmas gerekmemektedir. filer ve Hanbeller ise velinin reid olmasn da ayrca aramaktadrlar. te yandan Haneflerin aksine Mliklere, filere ve Hanbellere gre velinin erkek olmas da gerekmektedir. 2. Umumi Veli. Umumi veli devlet bakan veya hkimdir. Hususi velinin bulunmad veya yetkisini ktye kulland durumlarda hususi velinin yerini umumi veli almaktadr. Umumi velide mirasa ehil olma, yani veli ile velyet altnda bulunan kimsenin ayn dine mensup olmas aranmaz.

214

LMHAL

c) Bul Muhayyerlii Hanef mezhebinde ok geni bir zmreye zorlayc velyet yetkisinin verilmesinin muhtemel zararlarn nlemek dncesiyle velisi tarafndan evlendirilen kimselere bul muhayyerlii denilen bir seim hakk tannmtr. Buna gre babas veya baba-dedesi dndaki bir velisi tarafndan kkken evlendirilen kimseler bula erdiklerinde dilerlerse hkime bavurup velilerinin yapt evlilii feshettirebilirler. Hkimin feshetmesine kadar evlilik geerliliini korur. Baba ve baba-dedesi tarafndan evlendirilenlerin yaplan evlilie itiraz ve dolaysyla bul muhayyerlii hakk yoktur. G) Denklik slm hukuku literatrnde kefet terimiyle ifade edilen denklik ile, evlenecek eler arasnda din, iktisad ve sosyal bakmdan bir denkliin olmas kastedilir. Burada esas itibariyle erkein kadna denk olmas aranmaktadr. Eler arasndaki uyumun salanmasnda taraflar arasnda sz konusu alanlar bakmndan bir denkliin, bir yaknln mevcut olmas phesiz nemlidir. Ancak bunun kurulmu bir evlilii sona erdirme sebebi olarak kabul edilmesi yine de ayr bir konudur. Bu sebeple hukukularn nemli bir ksmnn kefeti gerekli grmesine mukabil Kerh, Sevr gibi baz hukukular kefeti slmn getirdii eitlik anlayna aykr olduu iin reddetmektedir. Esasen Kuran ve Snnette kefeti gerektiren bir hkm de mevcut deildir. Bu kurum hukukularn daha ziyade evlilikte uyumu salamak iin kabul ettikleri bir tedbir olarak karmza kmaktadr. Tabii bunda sosyal gruplamaya ve aristokratik yaplanmaya gereinden fazla nem veren Arap toplum yapsnn da etkisi vardr. Ne var ki kefeti gnmzde evliliin devam bakmndan dikkate alnmas faydal grlen bir unsur olarak kabul etmek, ancak niha seimi taraflara brakmak daha uygun grnmektedir. Hanef mezhebinde u alt noktada kocann kadna denk olmas aranmtr: Soy, mslman olu, dindar olu, hrriyet, servet ve meslek. kl bli olan kadn velisinin rzsn dahi almakszn evlenebilir. Ancak semi olduu einin saylan alt noktadan ailesine denk olmas gerekmektedir. Eer bu denklik gzetilmemise velisinin bu evlilie itiraz ve fesih hakk vardr. Yalnz bu itirazn ocuk olmadan veya kadn hamile kalmadan yaplmas gerekmektedir; daha sonra yaplan fesih talebi dikkate alnmaz. Kefet art Haneflere gre bir lzum artdr. Yani evlilik feshedilinceye kadar btn muteber sonularn dourur. Dier mezheplerde kefet, genelde shhat art, baz durumlarda da nefz art olarak kabul edilmektedir.

ALE HAYATI

215

H) Evlenme Engelleri slm hukukunda belirli akrabalarla evlenilmesi yasaklanmtr (en-Nis 4/22, 23). Kendileriyle evlenilmesi yasak olan bu kadnlara muharremt denmektedir. Bu yasak baz kereler devamldr; hibir hal ve durumda ortadan kalkmaz. Bazan da bu yasak srelidir; belli srelerin gemesi veya baz durumlarn gereklemesi halinde bu kimselerle evlenilebilir. a) Devaml Evlenme Engelleri slm hukukunda devamllk arzeden, yani taraflarn birbiriyle evlenmesine ebed olarak engel olan sebeplerdir. Devaml evlenme engelleri grupta toplanr. 1. Kan Hsml. Kan hsml sebebiyle evlenilmesi yasak olan akrabalar drt grupta toplanr. 1. Usul (st soy hsmlar); 2. Fr (alt soy hsmlar); 3. Ana babann fru; 4. Dede ve ninenin sadece ocuklar. Buna gre kiinin kendi annesi, ninesi, kz, kz torunlar, kz yeenleri veya onlarn kzlar, teyze ve halasyla evlenmesi yasaktr. 2. Shr Hsmlk. Evlenmeden doan hsmlk sebebiyle kendileriyle evlenilmesi yasak olanlar da keza drt gruptur. 1. Usuln eleri yani vey anne ve vey nine. vey ninenin baba veya anne tarafndan olmas farketmez. 2. Frun eleri, yani gelinler. 3. Ein usul, yani kaynvlide ve ein her iki taraftan nineleri. 4. Ein fru, yani vey kzlar veya bu durumda olan kz torunlar. Ancak bu son grupta evlenme engelinin domas iin sadece nikh yetmemekte, evliliin zifafla da fiilen balamas gerekmektedir. 3. St Hsml. ocukla z annesi dnda kendisine st veren kadn ve onun belirli derecedeki yaknlar arasnda meydana gelen hsmlktr. St hsml miras hakk dourmazsa da bir evlenme engeli tekil eder. Bu gruptaki hsmlar da kendileriyle srekli olarak evlenilmesi yasak olan akrabalar grubunda yer alrlar. Bu yolla evlenilmesi yasak olan hsmlar unlardr: 1. St usul, yani stanne, baba, stnine ve dede. 2. Stfr, yani st ocuklar ve torunlar. 3. Stanne ve babann neseb ve stten olan fru, yani stkardeler ve onlarn ocuklar. 4. Stdede ve ninenin sadece ocuklar ki bunlar sthalalar ve stteyzeler olmaktadr. 5. Ein stannesi ve ninesi. 6. Ein stten olan kz ocuklar ve kz torunlar. Burada sz konusu olan koca ein st ocuu emzirirken evli bulunduu koca deildir. O zaten st usul olarak yukarda zikredildi. Buradaki koca stanne ile daha sonra evlenmi bulunan kimsedir. Bu son durumda kz ocuk ve kz torunlarn ya-

216

LMHAL

sak olabilmesi iin nikh yetmeyip evliliin zifafla fiilen balamas da gerekmektedir. 7. Stbaba ve dedenin stanne ve nine olmayan eleri. Stanne ve nine st usul olarak yukarda zaten zikredildi. 8. Stten olan frun eleri. Hukukularn ounluuna gre ocuun ilk iki ya ierisinde emdii st az olsun ok olsun st hsmlnn meydana gelmesi iin yeterlidir. mam fi ise st hsmlnn oluabilmesi iin ilk iki ya iinde be fslal ve doyurucu emiin art olduunu sylemektedir. ki yandan sonra emmi olduu st mctehidlerin ouna gre bu tr bir hsmlk ve evlenme yasa dourmaz. b) Geici Evlenme Engelleri Ortadan kalkmalar mmkn olan, bu sebeple de devaml evlilik engeli oluturmayan sebepler unlardr: 1. Bakasnn Ei Olma. Evli olan veya boanm veya kocas lm olup da henz iddet beklemekte bulunan kadnlarla evlenmek yasaktr. 2. ki Akraba ile Birden Evlenme. slm hukukunda bir erkein belirli artlarla birden fazla kadnla evlenmesi mmkndr. Ancak bir erkek iki yakn akraba ile ayn anda evli olamaz. Bu ilikinin akrabalk ilikisine zarar verecei dnlmtr. Bu yaknln ls iki kadndan her birini ayr ayr erkek kabul edildiinde bunlarn birbirleriyle evlenemeyecek derecede yakn akraba olmalardr. Teyze ile yeen buna rnek gsterilebilir. nk hangisi erkek kabul edilirse edilsin dieriyle evlenmesi hukuken mmkn deildir. Bu durumda bunlarn ayn kiinin nikhnda birlemeleri de sz konusu olamaz. 3. Kere Boanma. Bir erkek boama ile boam olduu ei ile tekrar evlenemez. Bakara sresinin 227. yetinde, Boanma iki keredir; sonra ya iyilikle tutmak veya gzel bir biimde brakmak (gerekir) buyurulmutur. slm hukukunda kolay boanma usul benimsendiinden ve kocann karsn tek tarafl bir irade beyanyla boamas mmkn olduundan bunun ktye kullanlmasn nlemek iin boama ile boad eiyle tekrar evlenememe gibi bir yasak getirilmitir. Bu durum boayan e iin geici bir evlenme engeli tekil eder. Bu engelin ortadan kalkmas iin kadnn bir bakasyla geerli bir evlilik yapmas, bu evliliin hileli olmamas ve zifaf ile fiilen balamas daha sonra da boanma veya lmle sona ermesi gerekmektedir. Bu durumda artk ilk koca dilerse boam olduu eiyle onun da rzsn alarak tekrar evlenebilir.

ALE HAYATI

217

4. Din Fark. Mslman bir erkein Ehl-i kitap yani yahudi ve hristiyan olmayan bir kadnla evlenmesi yasaktr. Kurn- Kermde, Mrik kadnlarla iman edinceye kadar evlenmeyin... (el-Bakara 2/221) buyurulmaktadr. Mrik Allahn birliine inanmayan, ona ortak koan kimse demektir. Yahudi ve hristiyan kadnlarla evlenilebilir (el-Mide 5/5). Buna mukabil mslman bir kadnn gayri mslim bir erkekle isterse bu erkek Ehl-i kitap olsun evlenmesi dinen mmkn deildir. slm hukukular bu konudaki grlerinin Mide sresinin 5 ve Mmtehine sresinin 10. yetlerine dayandrmaktadrlar. slm hukukularnn bu yetleri gayri mslim erkeklerle evlenmeyi yasaklayacak biimde yorumlamalar, Ehl-i kitap da olsa baka bir din mensubuyla evlenmenin kadnn ve doacak ocuklarn dinini menfi olarak etkilemesi endiesine dayanmaktadr. Ancak tabiatyla bu engeller geicidir. Gerek erkein gerekse kadnn mslman olarak bu engelleri bertaraf etme imkn her zaman vardr. I) Evliliin Sonular Geerli bir evliliin dourduu sonular derken bu evlilikten kar ve koca iin doacak hak ve borlar kastedilmektedir. Evlilikte elerin birbirlerine karlkl sevgi, sayg ve sadakat borcunun olduu muhakkaktr. ocuklarn bakm ve terbiyesi de elerin mterek borlarndandr. Bunlar dnda kar ve kocann evlilikten doan birtakm haklar daha vardr ki hukuk dzeni daha ok bu haklar ve bunlarn ifas zerinde durmaktadr. Tabiatyla bir taraf iin hak olan dier taraf iin bor tekil etmektedir. a) Kadnn Haklar 1. Mehir Erkein evlenirken karsna verdii veya vermeyi taahht ettii para veya sair bir mala mehir denmektedir. Kurn- Kermde evlenen erkein karsna vermek zorunda olduu mehirle ilgili olarak mteaddit yetler vardr (en-Nis 4/4, 24). Birok toplumda evlenme esnasnda elerden birinin dierine veya dierinin ailesine para ya da sair bir mal verme gelenei vardr. Hristiyanlardaki drahomada olduu gibi zaman zaman aksi rnekleri grlmekte ise de umumiyetle kadn deil, erkek taraf evlenecei kzn ailesine baz hediyeler vermekte ve demelerde bulunmaktadr. Eski Trklerde de bu anlamda olmak zere kaln uygulamas vardr. Kaln evlenecek erkein mstakbel karsnn ailesine yapt demeler anlamnda kullanlmaktadr. Bu demeler mutlaka evlilikten nce yaplrd. Benzer uygulamaya muh-

218

LMHAL

telif adlarda (mesel mehir, dowry) dier toplumlarda da rastlanmaktadr. Bu ynne bakarak evlenme akdinin eski dnemlerde bir satm akdi, erkein yapt edimin de bir sat bedeli olarak kabul edilip edilmedii tartlmtr. slm hukukundaki mehir uygulamas da bir ynyle bu uygulamaya benzemektedir. Ancak yine de aralarnda nemli bir fark vardr. slm hukukundaki mehir evlenecek kzn ailesine deil, dorudan kendisine verilmekte veya dorudan ona borlu olunmaktadr. Dolaysyla slm hukukunda uyguland ekliyle mehirin sat bedeline, evlenmenin de satm akdine benzetilmesi mmkn deildir. nk nikh akdini satm akdine benzettiimizde satm bedeli bizzat satmn konusu olan kimseye verilmi olmaktadr. te yandan evlenecek kzn evlenme szlemesinin taraf olduunda hi tereddt yoktur. Bir kimsenin bir akdin hem konusu hem de taraf olmas ve satm bedelini de bizzat almas hukuken mmkn deildir. stelik kadn alm olduu bu mehir karlnda Haneflere gre herhangi bir eyiz hazrlamak mecburiyetinde de deildir. Dier mallarnda nasl tasarruf edebiliyorsa bunda da ayn ekilde tasarruf etme hak ve yetkisine sahiptir. Ayrca mehir nikhn artlarndan deil sonularndan biridir; nikh esnasnda belirtilmemi bile olsa, hatta verilmeyecei art edilmi bile bulunsa yine evlenen kadn mehire hak kazanr. Mehirin belirlenmemi bulunmas evlenmenin geerliliine halel getirmez. Bu ynyle de mehir satm bedelinden ayrlmaktadr. nk bir satm akdinde satm bedeli sonu deil o akdin shhat artlarndan biridir. Satm bedeli belirlenmediinde akid fsid olur. slm dnyasnn nemli bir ksmnda uygulanma imkn bulan Hanef grn dikkate alrsak slm hukukunda mehirin kadn hem evlilie sndrmak hem de ona belli bir mal g kazandrmak dncesiyle getirilmi olduunu sylememiz gerekir. zellikle kocann sahip olduu tek tarafl irade beyanyla boama yetkisini ktye kullanmas durumunda kadn byle bir mal imkna fazlasyla ihtiya duyacaktr. Boanma hakknn suistimal edildii blgelerde mehir miktarnn yksek tutularak bu suistimale belirli lde engel olunmas da mehirin kadna ve evlilik birliine kazandrd bir baka avantaj olmaktadr. Mehirin mahiyeti ve eyiz konusunda Mlikler Haneflerden farkl dnmekte ve mehiri deta evliliin kurulu harcamalarna kocann nceden yapm olduu bir deme olarak kabul etmektedirler. nk onlara gre kadn alm olduu mehir karlnda ve onunla orantl bir eyiz hazrlamak mecburiyetindedir. Mehir olarak her trl mal veya parasal deeri olan her trl menfaat tesbit edilebilir. Mehirin en az miktar Haneflere gre 10 (ilk asrda 10 dirhem

ALE HAYATI

219

yaklak iki koyun bedeli idi), Mliklere gre ise 3 dirhem gmtr. fi ve Hanbel hukukulara gre ise mehirin bir alt snr yoktur, tpk bir st snr olmad gibi. Mehirin st snrnn olmad konusunda Hanef ve Mlikler de dier iki mezhep gibi dnmektedir. Hz. mer kendi halifelii dneminde evlilikleri kolaylatrmak iin mehire st snr getirmek istemi, fakat bir kadnn Onlara kantarla vermi olsanz da hibir eyi geri almayn (enNis 4/20) yetini delil getirmesi karsnda bu dncesinden vazgemitir. Mehir nikh annda belirlenip belirlenmemesine gre ikiye ayrlmaktadr. Eer nikh annda belirlenmise buna mehr-i msemm, belirlenmemise buna da mehr-i misil denir. Misil mehir evlenen kzn akrabalar arasnda her bakmdan kendi konumundaki kzlara denen mehir demektir. Bir anlamda rayi mehir olmaktadr. Evlilik srasnda mehir belirlenmemise veya bir sebeple belirlenen mehir geersiz saylrsa o zaman evlenen kadn misil mehire hak kazanr. Mehir, denme zamanna gre de muaccel veya meccel mehir diye ikiye ayrlmaktadr. Muaccel mehir evlilik annda pein olarak denen mehir demektir. denmesi sonraya braklan mehire de veresiye mehir anlamnda meccel mehir denmektedir. denmesi sonraya braklan mehir iin bir deme zaman belirlenmise o zaman denir. Ancak genellikle yapld zere bir vade belirtilmemise mehirin vadesi boanma annda veya taraflardan birinin lmesi durumunda gelmi kabul edilir. Sahih bir evliliin ardndan mehirin denmesinin gerekli olmas, bir baka ifadeyle mehir borcunun domas iin ya evlenen kadn zifaf iin hazr olmal ve aralarnda sahih halvet vuku bulmal veya taraflardan birisi nikhtan sonra ve zifaf veya sahih halvetten nce lm bulunmaldr. Sahih halvet elerin izni olmadan kimsenin giremeyecei, erkek ve kadnn, kimsenin gremeyecei, urayp rahatsz edemeyecei bir meknda ba baa olmalar anlamna gelmekte ve baz bakmdan zifafla ayn hukuk sonular dourmaktadr. Nikh akdi yapldktan sonra, fakat zifaf veya sahih halvetten nce bir ayrlk vuku bulursa ayrla kimin sebep olduuna baklr. Eer ayrla erkek sebep olmusa mehirin yarsn karsna demelidir. Ayrla kadn sebep olmusa veya erkek velisinin kendisi adna yapm olduu evlilii bul muhayyerlii denilen seim hakkn kullanarak bozmusa eski karsna mehir adna herhangi bir deme yapmas gerekmez. 2. Nafaka Evlilik iinde kadnn her trl normal masraf kocaya aittir. Kurn- Kermde (et-Talk 65/6) ve Hz. Peygamberin hadislerinde nafakann kocaya

220

LMHAL

ait olduu, erkein yediinden karsna da yedirmesi, giydiinden giydirmesi aka belirtilmitir. Kocann karsnn nafakasn karlamakla ykml olmas iin zengin olmas gerekmedii gibi kadnn fakir olmas da gerekmez. Kadn zengin de olsa masraflar kocaya aittir. Kar kocann oturacaklar evin temini, denip tefri edilmesi kocaya aittir. slm toplumlarndaki rf ve detler genellikle kadna yeni evine belirli bir eyiz getirmesi mecburiyetini getirmitir. Ancak zellikle Haneflerce kadnn dinen ve hukuken buna mecbur olmad bilinmelidir. Bunun dnda kocann karlamakla ykml olduu dier masraflarn kapsam ve seviyesi daha ok rfe ve kar kocann sosyal konumuna gre belirlenmektedir. Mesel sosyal ve mal konumu hizmeti tutmay gerektirdii durumlarda koca yiyecek, giyecek, mesken masraflarna ilve olarak evine bir de hizmeti tutmak mecburiyetindedir. Nafakann normal yerine getirilme ekli kocann evinin her trl masraflarn stlenmesidir. Kocann bu grevini yerine getirmedii durumlarda kadn mahkemeye bavurarak kendisine nafaka takdir ettirebilir. Nafakann miktarn tesbitte kar kocann mal ve sosyal konumlar birlikte dikkate alnr. Yalnz kocann konumu dikkate alnr diyen hukukular da vardr. Takdir edildii halde karsnn nafakasn demeyen kocann bu borcu zorla icra yoluyla tahsil edilir. Hatta gc yettii halde nafaka borcunu demeyen kocay demeye zorlamak iin hapsetmek dahi mmkndr. Ancak koca fakirse bu durumda demeye zorlamak iin hapsetmek dil olmad ve pratik bir yarar da dokunmayaca iin fakir kocaya hapis cezas verilmez. Kuranda borlunun darlk iinde olmas halinde eli genileyinceye kadar ona mhlet verilmesi tavsiye edilir (el-Bakara 2/280). Haneflere gre hkim tarafndan nafaka takdiri sadece miktarnn belirlenmesi bakmndan deil, nafaka borcunun kuvvetli bir bor haline gelmesi bakmdan nemlidir. Eer kar koca nafaka borcu ve miktar zerinde anlamamlarsa veya hkim tarafndan takdir edilmemise taraflardan birinin lm ile, boanma ile veya kadnn nize duruma dmesi ile bu bor der. Kadnn nize olmas evlilik hukukuna riayet etmemesi ve kocasnn rzsn almadan evini terketmesi anlamna gelmektedir. Nize durumdaki kadnn o andan itibaren esasen nafaka hakk yoktur. Her halde de geriye dnk bir nafaka talebinin mmkn olmamas, mahkemeye bavurulmadna gre nafakann denmekte olduu var saymna dayanmaktadr. Hkim tarafndan nafaka takdir edilmesi denmi olma faraziyesini ortadan kaldrmaktadr. Dier mezhebe gre ise nafaka hkimin takdirine

ALE HAYATI

221

muhta olmakszn kuvvetli bir bor olarak doar; ancak denmekle veya ibr ile der. Ein ihtiyalarnn normal yollardan karlanmamas durumunda mahkemece nafaka takdir edilmesi her zaman kadnn problemini zmemektedir. Kocasnn nafaka borcunu eda etmemesi sebebiyle kadnn ayrca bir boanma hakknn bulunup bulunmad tartmaldr. Hanef hukukular bu durumda kadnn bir boanma hakknn var olduunu kabul etmezler. Dier mezheplerde ise ileride grlecei zere kadnn belirli artlarla boanma hakk bulunmaktadr. b) Kocann Haklar Kocann kars zerinde miras dnda- herhangi bir mal hakk bulunmamaktadr. Kar kocann birbirlerine kar sevgi ve sayg ile davranmas her iki tarafn birbirine kar karlkl borlarndandr. Kadnn ev ilerini yapmas kocasna kar bir borcu mudur sorusu dnemlere, sosyal yapya, kadnn ev dnda alp almamasna gre zmlenecek bir meseledir. Burada btn dnemlere, btn blgelere ve btn ailelere ynelik deimez bir kuraln konmas sz konusu deildir. Belki her dnemde ailenin, sosyal evrenin durumuna gre bunu belirlemek sz konusu olacaktr. Hz. Peygamberin kz Ftmaya bir t olarak evin iindeki ilerin kzna, dardaki ilerin damad Aliye ait olacan sylemesi bize genel davran biimini belirlemede yardmc olabilir. Buna gre almayan kadnn evin ilerini mkul snrlar iinde yerine getirmesi normal elik grevleri arasnda saylmak gerekir. Genel olarak vazife paylamnda yaratltan gelen zellik ve farkllklarn da ncelik iin bir l olduu sylenebilir. J) Deerlendirme slm hukukunun klasik doktrininde evlenme akdinin yapl, unsur ve artlar, salad haklar ve getirdii ykmllkler konusunda yer alan bilgi, hkm ve neriler netice itibariyle kadn ve erkein insanlk onuruna, dinin emir ve tavsiyelerine, toplumsal saduyunun l ve beklentilerine uygun biimde birlikteliini hedefleyen, ailenin salam temeller zerine kurulmasn gaye edinen, muhtemel sakncalar ve hak ihlllerini nlemeye alan bir dizi dzenleme niteliindedir. Bu zengin bilgi birikiminin Kuran ve hadislerde yer alan hkmlerle, slm hukukularnn bu hkmleri anlay ve yorumlay tarzlaryla, sosyal art ve telakkilerle ayr ayr ilgisi vardr.

222

LMHAL

Fkh olaylarn sadece hukuk ynn deil mslman fert ve toplumun dnya grn, yaay biimini ve ilikilerini, kltr ve geleneini de temsil ettiinden bu bilgiler hukuk dzenine yansmasa bile mslman asndan anlamldr ve bir deer tar. Aile hukuku alan esasen ferd hayat ve tercihleri ilgilendirmekte ve zel hukuk erevesinde kalmaktadr. Bu yarg slm hukuk doktrininin oluum dnemleri iin daha ok geerlidir. Ancak, ehirlemenin ve nfus hareketlerinin artt, toplumsal hayatn karmak bir hal ald, din sorumluluk bilincinin azalp insan ilikilerinde hak ihlllerinin oald, bireysel zgrlk ve ferdiyetiliin n plana kt amzda aile hayatna ynelik toplumsal iyiletirme ve yasal dzenleme projeleri gndeme gelmi ve gerekli grlmeye balamtr. Bu sebeple de slm hukukularnn zel hukuk ilikisi ve bireysel tercih erevesinde grd birok ailev problem hlihazr slm lkelerinde yasal dzenlemeye konu edilmi ve zaman zaman kamu yetkilileri de devreye sokularak zlmeye allmtr. Osmanlnn orta dnemlerinde balayan nikhn bizzat kadlar veya kad kontrolnde din adamlar tarafndan kylmas abalar, Tanzimat dneminde nikhta tescilin ve devlet kontrolnn salanmasna ynelik mevzuat ve son dnemde karlan 1917 tarihli Hukuk- ile Kararnmesi bu srecin habercisi olan gelimelerdir. Gnmzde evliliin yaplndan aile ii hak ve sorumluluklarn yasal gvencelere kavuturulmasna, ok evliliin belirli esaslara balanmasndan boanmalarda eler dnda nc ahslarn devreye sokulmasna kadar belli alanlarda toplumsal iyiletirme projelerinin gndeme geldii ve baz yasal dzenlemelerin yapld bilinmektedir. Yaplanlar arasnda gerek ierik gerekse kanunlatrma teknii ve politikas olarak tenkit edilecek ynler bulunsa da byle bir abaya gnmzde ihtiya vardr ve buna ilke olarak scak bakmak gerekir. slm hukukularnn zellikle son yzylda bu konuda baz yeni hukuk tedbirleri ve zm araylarn dile getirmesi de byle bir sosyal gereklie dayanmaktadr. nk bu tr konularn yasal gvenceden ve kamu desteinden uzak olarak taraflarn din ve vicdan sorumluluklarna braklmas bazan yeterli olsa bile ou zaman zayf, bilgisiz ve tedbirsiz kimselerin kaderinin gl tarafn insafna braklmas anlamna gelmektedir. Hukukun ve kamu dzeninin grevi ise gsz, hakknn ihll edilmesi muhtemel olan kimseleri korumaktr. Bu konuda izlenecek en isabetli tutum, bir yntem ve imknn fkhn klasik doktrininde mevcut olmasn, insanlarn da bu bilgilere dinin deimez kutsal hkmleri gzyle bakmasn onlar yeterli gvence veya aln yazs saymasn frsat bilip ondan yararlanmaya kalkmak yerine toplumsal saduyunun onaylad mruf ve hukuk snrlar

ALE HAYATI

223

iinde zm aramak, bu alanda bir yanllk varsa onun iyiletirmeye ve dzeltmeye almak olmaldr. Bireylerin bu zeminden kp Allah karsnda hesap verecek olmay yegne meyyide saymalar toplumsal dzeni ve ilgili kiilerin haklarn ihll edebilecei gibi insanlarn din hakknda suizana kaplmasna ve eitli ithamlarda bulunmasna da kolayca yol aabilecektir. Kul ile Allah arasnda kalan bireysel tercih ve davranlarda kiilerin Allaha kar sorumluluu (diyan hkm) n planda olsa bile sosyal yn bulunan ve kul hakkna da taalluk eden insan ilikilerinde daha objektif ve genel (kaz) kriterlere, toplumsal saduyunun (mruf) onaylayaca zmlere ynelmek gerekecektir. Yasal mdahale ve dzenleme her zaman iin yeterli gvence tekil etmedii ve istenen iyilemeyi salamad, toplumsal kabul blgeden blgeye deitii ve konu bir ynyle de insan unsurunun yetikinlii ve sorumluluk bilinciyle alkal olduu iin toplumumuzda sadece fkh kurallar gzetilerek yaplan ve yrtlen evlilikler hakknda genelleme yapmak ve kategorik bir yaklamda bulunmak doru olmaz. Ancak slm hukukularnn klasik literatrde yer alan grlerinin buraya kadar sylenenler nda yeniden deerlendirilmesi, zellikle de iki ahitle yaplan ve din nikh olarak adlandrlan ilemin, nianda yaplan fakat evlilikten ok rtnme vb. din snrlamalar kaldrmay amalayan nikhlarn ve gizlice yaplan ve yrtlen ikinci evliliklerin bu sylenenler nda gzden geirilmesi de vazgeilmez bir nem tamaktadr.

III. EVLLK BRLNN SONA ERMES slm hukukunda evlilik birliinin sona ermesi bazan akiddeki bir bozukluktan bazan da elerin evlilik birliini yrtmekte zorlanmalarndan, yrtmek istememelerinden kaynaklanr. Buna gre evliliin sona ermesinin deiik usul ve ekilleri vardr. Burada slm hukukunun klasik doktrinine gre evlilik birliini sona erdiren sebep ve durumlara zetle temas edeceiz. A) Fesih Fesih, evlilik birliinin akid annda var olan veya sonradan meydana gelen bir eksiklik sebebiyle bozulmasdr. Shhat artlarndan birisinin eksik oluu akid anndaki bir bozukluu, taraflarn bir arada yaamalarnn dinen mmkn olmamas akidden sonraki bir bozukluu ifade eder. Mesel ahitsiz evlenme akid anndaki bir bozukluktur, elerden birinin dinden km olmas da (irtidad) akidden sonra meydana gelen dinen beraber yaamay

224

LMHAL

imknsz klan bir haldir. Talk, yani boama ise evlilik birliine elerden birisi veya her ikisi tarafndan son verilmesidir. Bu son verme bazan tek tarafl bir irade beyan ile bazan iki tarafn anlamasyla bazan da mahkeme kararyla olur. Her bir eklin kendine has usul ve sonular vardr. Evliliin fesih veya talkla sona ermesinin farkl hukuk sonular bulunmaktadr. Fesih evlilik birliine derhal son verir. Talka gelince, bin talk bu birlie kocann tek tarafl iradesi ile geri dnemeyecei ekilde son verirse de ric talk iddetin bitimine kadar kocaya geri dn imkn vermektedir. ddet bitince evlilik ba tamamen zlm olur. Fesih ile kocann kullanaca talk says azalm olmaz. Her bir talk ise kocann sahip olduu talk hakkn azaltr. Zifaftan nce meydana gelen fesihlerde kadna mehir vermek gerekmedii halde, ayn durumda talk gerekleirse belirli artlarla belirlenen mehirin yars veya mta denilen gnl alc bir hediye vermek gerekir. B) Boama slm hukukunda talk kelimesi hem tek tarafl irade beyanyla yaplan boamay, hem taraflarn anlaarak evlilik birliine son vermelerini hem de mahkeme kararyla meydana gelen boanmay ierir. Esasen meydana geli ekilleri farkl olmakla birlikte her boanma tr de mterek hkmlere sahiptir. Bununla birlikte talk szc ile genellikle tek tarafl irade beyanyla yaplan boamalar kastedilir. Kadnn mal bir deme yapmas veya mal bir hakkndan feragat etmesi suretiyle taraflarn anlaarak evlilik birliine son vermelerine hul veya muhlea, mahkeme kararyla meydana gelen boanmaya da tefrik denir. slm dininde ailenin zel bir yeri olmasna ve mslmanlar gerek Kurn- Kermde ve gerekse Hz. Peygamberin hadislerinde evlenmeye, yuva kurmaya zendirilmelerine ramen slm hukukunda kolay boanma yolu seilmi ve elerin ve zellikle kocann ou defa mahkemeye bavurmakszn boanmalarna imkn tannmtr. Hele kilise hukukunda olduu gibi elerin boanmalarnn yasaklanmas hi dnlmemitir. lk bakta bu eliki gibi grnrse de byle deildir. slm elerin bir mr boyu beraber yaamalarn arzu etmi, ancak bunu boanmalar yasaklamak veya zorlatrmak yoluyla gerekletirmeyi asla dnmemitir. nk boanmann zorlatrlmas yolunda getirilen tedbirler insanlar evlenmeye kar isteksiz davranmaya itmekte, zorla bir arada tutuluyormu dncesi eler arasndaki sevgi ve ball ksa srede tketmektedir. Tam tersine slm insanlarn

ALE HAYATI

225

srdremeyeceklerini dndkleri evlilikten kolayca kurtulma imknn getirmitir. Ancak bu kolayln gerekli veya zorunlu olmad halde uygulamaya yansmasn nlemek iin dolayl baz din ve hukuk tedbirler almaktan da geri durmamtr. Her eyden nce sebepsiz boanmalar dinen ho grlmemi fakat hakl bir sebebin varl durumunda hell ve ciz kabul edilmitir. Hz. Peygamber hads-i eriflerinde, Allah katnda en sevilmeyen hell boanmadr (Eb Dvd, Talk, 3; bn Mce, Talk, 1) buyurmutur. te yandan boanp tekrar evlenmeler suistimal edilmesin diye boamaya zami bir snr getirilmi, ayr ayr veya beraberce karsn defa boayan kimsenin iki taraf isteseler bile kadn bir nc ahsla hileli olmayan bir evlilik yapmadka ve bu evlilik lm veya boama ile sona ermedike tekrar bir araya gelmelerine imkn tannmamtr. te yandan zellikle kocalarn boama haklarn suistimal ettikleri durumlarda mehirin denmesi sonraya braklan ksm (mehr-i meccel) yksek tutularak boanmalara belirli bir snr getirilmitir. Din bir anlay ve terbiye iinde ekillenen toplumun da sebepsiz boanmalar ho karlamamas slm toplumlarnda boanmalarn daima snrl olmas sonucunu dourmu, hukuken var olan boama kolayl hibir zaman uygulamaya yansmamtr. Bugn slm toplumlarnda karlatmz boanma oranlarnn dnya ortalamasnn hayli altnda olmas bunun bir baka kantdr. a) Boamann artlar 1. Kocaya Ait artlar a) Tek tarafl irade beyan ile boama esas itibariyle kocann hakkdr. Bu itibarla boayan kimsenin koca olmas gerekir. Koca bu hakk bizzat kullanabilecei gibi dier hukuk ilemlerde olduu gibi vekili araclyla da kullanabilir. Koca sahip olduu bu yetkiyi karsna da verebilir. Buna tefvz-i talk denir. Bu yetki evlilik annda kadna devredilebilecei gibi daha sonra da verebilir. Bu yetkiye sahip olan kadn yetkinin kendine verili ekline gre ya o anda veya diledii zaman evlilik birliine tek tarafl bir beyanla son verebilir. Koca vermi olduu bu yetkiyi geri alamaz. Ancak kendisinin boama yetkisinin devam ettiinde de kuku yoktur. Sonu itibariyle byle bir yetki verilmesi durumunda kar koca her ikisi de evlilik birliini diledikleri an sona erdirebilirler. b) Kocann tam ehliyetli, yani kl bli olmas gerekir. Akl hastas, mmeyyiz kk gibi eksik ehliyetliler ve ehliyetsizlerin boama ehliyetleri

226

LMHAL

yoktur. Bunlar belirli artlarla velileri tarafndan evlendirilebilirlerse de velilerin bu evlilii sona erdirme yetkisi yoktur. Haneflerde aile hukuku bakmndan tam ehliyetli kabul edilen sefih evlenme ehliyetine sahip olduu gibi boama ehliyetine de sahiptir. Haneflerin sefihin boamas hakkndaki bu gr dier mezheplerce de kabul edilmitir. Burada slm hukukular arasnda boama ehliyeti bakmndan tartmal olanlar sarholarla ikrah altnda elerini istemeyerek boayanlardr. Sarhoun durumu iki farkl ekilde ele alnp incelenmitir. Sarholuk verici maddeyi bilmeyerek veya zorla alanlarla il gibi bir madde iinde mer bir ekilde alanlar bir grupta, bilerek ve isteyerek keyif verici bir madde olarak alanlar bir baka grupta deerlendirilmitir. slm hukukularnn tamam birinci gruptakilerin dinen ve hukuken sorumlu tutulmayacak bir durumda olduklarn ve bu sebeple bunlarn hukuk ve ceza ehliyetlerinin bulunmadn kabul etmektedirler. Buna gre bu grupta yer alan bir kimsenin eini boamas geerli deildir. Tartmal olan ikinci gruptakilerin durumudur. Hukukularn ekserisine zellikle Haneflere, mam Mlik ve fiye, ab, Evza ve Sad b. Mseyyebe gre sarhoun eda (fiil) ehliyeti tamdr; bunun sonucu olarak da boamas geerlidir. Hz. Osman, mer b. Abdlazz, Haneflerden Tahv ve Kerh, filerden Mzen ve Hanbellerin bir grne gre sarholuun nasl meydana geldii deil, dourduu sonular nemlidir. Dolaysyla normal dnme kabiliyetini kaybeden sarhoun eda ehliyeti yoktur. Sonuta boamas da geerli deildir. Can ve mal ar bir ekilde tehdit edilen ve bu tehdidi baka trl defetmeye gc yetmeyen kimsenin (mkreh) boamasna gelince Hanefler bu kimsenin rzs yoksa da irade ve ihtiyar vardr, dolaysyla iradesinin sakatland sylenemez, boamas geerlidir demektedirler. Hanefler dnda brhim en-Neha ve ab de bu grtedir. Dier mezhep hukukular ise aksi gr savunmakta ve can veya maln ar bir ekilde tehdit edilmesini iradeyi sakatlayan bir sebep olarak grmektedirler. Bunlara gre ikrah altnda yaplan boama geerli deildir. nk boayan kimse hr bir irade ile karsn boamamtr. Hukuk- ile Kararnmesinde de fakihlerin ounluunun gr tercih edilerek bask ve zorlama sonucu yaplan boamalarn geersiz olduu ifade edilmiti (md. 105). aka ile yaplan talk da hukukularn ekserisine gre geerlidir. Hz. Peygamber, eyin ciddisi de ciddidir, akas da ciddidir: Nikh, talk ve
talktan dnme (Eb Dvd, Talk, 9, Tirmiz, Talk, 9; bn Mce, Talk,

ALE HAYATI

227

13) buyurmutur. Boanmann normal olarak herhangi bir mahkeme kara-

rna gerek olmakszn tek tarafl irade beyanyla gerekleiyor olmas byle bir tedbiri gerekli klm olmaldr. te yandan ne sylediini ve ne yaptn bilmeyecek derecede fkelenmi ve kendisi zerindeki kontroln kaybetmi bir kimsenin boamasnn geerli olmad da genellikle kabul edilmektedir. 2. Kadna Ait artlar Boanan kadnn boayan kocann ei olmas gerekmektedir. Burada sz konusu artn nemi evlilik devam ederken yaplan boanmalarda deildir. Ric veya bin talkla boanm ve iddet beklemekte olan kadn bu iddet sresi iinde tekrar boanrsa bu boama geerli midir? Geerli ise kocann boama haklarndan birisi daha bitecek ve belki de byk ayrlk (beynnet-i kbr) denen kesin boanma gerekleecektir. Hukukular ayrntlarn daha sonra greceimiz ric boanma iddeti bekleyen kadnn yeni bir boanmaya daha muhatap olabileceinde tereddt etmemektedirler. nk ric boanma evlilik birliini kesin olarak sona erdirmez. Hanef hukukular byk ayrlk olmamak kaydyla bin talk iddeti bekleyen kadnn da kocas tarafndan geerli olarak boanabilecei grndedirler. Mlik, fi ve Hanbel hukukular ise, bu durumdaki kadnn tekrar boanamayaca, dolaysyla bin talk iddeti bekleyen kadna yaplan yeni bir boanmann geerli olmayacan sylerler. b) Boama Szleri slm hukukunun klasik doktrinine gre boama iin kullanlan szler iki trl olabilir. Bunlardan birisi boanmadan baka bir anlama gelmesi mmkn olmayan, rfen zellikle boanma iin kullanlan szlerdir. Seni boadm, bosun gibi. Bunlara sarih/ak szler denir. Dieri de boanma anlamna gelebilecei gibi, baka anlamlara da gelebilen szlerdir. Osmanl uygulamasnda ska karmza kan raden elinde olsun gibi kinayeli ifadeler byledir. Bu rf ve dete veya kullanann i iradesine gre boama iradesinin kadna devredilmesi anlamna gelebilecei gibi, mutlak boama anlamna da gelebilir. Bu tr ifadelere de kinayeli szler denir. Bu ayrmn nemi uradadr ki ak szlerle yaplan boamalarda boayan kimsenin gerekten boama niyetine sahip olup olmad aratrlmaz. Her hlkrda boama hukuken gereklemitir. Kinayeli szlerle yaplan boamalarda ise Haneflere ve Hanbellere gre ya boayann buna niyet etmi bulunmas

228

LMHAL

ya da halin boama iradesine dellet etmesi gerekir. Mlikler ve filer ise bu durumda sadece niyete itibar eder, halin delletini dikkate almazlar. Kocann bir evlilik iinde sahip olduu boama hakk tr. lk ikisinde koca dilerse belirli artlarla boam olduu eine geri dnebilir. Bu geri dn bin talkta yeni bir nikhla olur, ric talkta yeni bir nikha gerek de yoktur. nc boama hakkn da kullanan koca istese bile ne yeni bir nikhla ne de nikhsz eski eine geri dnebilir. Bu tr bir ayrla byk ayrlk (beynnet-i kbr) denir. Bu ekilde kesin olarak ayrlm elerin tekrar bir evlilikte birleebilmeleri iin kadnn bir bakasyla hileli olmayan bir evlilik yapmas ve bu evliliin de zifaf ile fiilen balamas gerekmektedir. te bu ikinci evlilik lmle veya boanma ile sona ererse kadn isterse yeni bir nikhla tekrar birinci eine geri dnebilir. Bu tedbir tek tarafl irade beyanyla hukuken kolaylatrlan boanmalarn suistimal edilmesinin nne geilmesi dncesiyle getirilmitir. Bunun nemli lde etkili olduunu da sylemek gerekir. Ne var ki slm hukuk tarihinde talkla boanm elerin tekrar bir araya gelmelerini salamak zere hileli evliliklerin (hlle) yapld da olmutur. Burada nemli bir problem kocann boama hakkn da ayn anda veya ayn ay iinde kullanmas durumunda karmza kmaktadr. Hukukularn byk ounluuna gre ayn anda veya ayn temizlik sresi iinde verilen talk talk olarak geerli olur. Bylece koca btn boanma haklarn kullanm olmaktadr. Hz. Ali, bn Mesd, Eb Ms el-Earye, Zeydiyye mezhebi hukukularna, bn shak, bn Teymiyye, bn Kayyime gre ayn anda veya ayn temizlik sresi iinde verilen talk bir talk olarak kabul edilir. Bu durumda eler isterlerse belirli artlarla evlilik birliine geri dnebileceklerdir. a-mmiyye hukukularna atfedilen bir nc gre gre ise bir temizlik sresi iinde yaplan talk snnete aykrdr, bidattr; hi geerli deildir. Klasik doktrinin gerei olarak talk hakknn kocaya ait grlmesi ve onlarn da bunu amac dnda ve kimi defa bir tehdit vastas olarak kullanmalar gnmzde toplumsal sa duyu tarafndan ho karlanmayan baz sonular da beraberinde getirmektedir. Boama tehdidi, ten dokuza art etme gibi uygulamalar, toplumumuzda yaygn olarak grlmekte ve bunun sonucunda ya bu ynde gerek bir arzu olmad halde aileler dalmakta ya da evlilii kurtarmak iin merluu sz gtrr, olmadk formllere bavurulmaktadr. Her iki sonucun da arzu edilir bir durum olmad aktr. Gnmzde boanma yetkisi ve bu yetkinin kullanm sadece kocay veya

ALE HAYATI

229

eleri ilgilendiren zel bu hak kullanm olmaktan kt, bu konuda kocama iradesini bertaraf etmeyen fakat toplumsal sa duyunun beklentilerine uygun olan, dinin de ilkelerine ters dmeyen baz objektif zm ve dzenlemelere ihtiya bulunduu da aktr. amzda slm lkelerinde bu alanda gndeme gelen fkh tartmalar, slm hukukularnn objektif ve sa duyulu zm nerileri ve yaplagelen hukuk dzenlemeler de byle bir toplumsal gereklikten ve ona dayal ihtiyatan kaynaklanmaktadr. Ortaya mkul ve sa duyulu zmler koymak slm hukukular asndan artk kanlmaz bir sorumluluk olmutur. Bu sayede, yaanan irkinliklerin ve yanllarn nn almak ve boanma iini taraflarn sorumluluu yannda objektif usullere havale etmek mmkn olabilecektir. c) Boama eitleri slm hukuk doktrininde boama dnlebilir olup olmamasna gre ric ve bin, snnete uygun olup olmayna gre de Snn ve bid boama adlarn alr ve her biri farkl hukuk deerlendirmelere konu olur. 1. Ric Talk Kocaya yeni bir nikha ihtiya olmadan boad karsna dnme imkn veren boama trne dnlebilir boama anlamnda ric talk denir. Bir ric talktan bahsedebilmek iin evliliin zifafla fiilen balam bulunmas ve Haneflere gre boamann sarih szlerle ve iddet ve mbalaa ifade etmeyen bir tarzda yaplm olmas gerekmektedir. Ayrca bu boamann nc boama olmamas da arttr. Bu durumda koca, iddet sresi ierisinde dilerse eine geri dnebilir. Bunun iin yeni bir nikh yapmaya, yeni bir mehir demeye gerek yoktur. Esasen bu zelliinden dolay bu boama trne ric talk denmitir. Dnme kocann ak bir beyanla karsna geri dndn sylemesiyle olabilecei gibi, evlilik yaamna fiilen geri dnmesiyle de olabilir. Bu zellii dolaysyla ric talkta eler derhal birbirlerinden ayrlmak zorunda deildirler. Dnmenin ahitlerle tesbit edilmesi mam fi ve Ahmed b. Hanbelin bir grne, bn Hazma ve baz i hukukulara gre arttr. Dier mezhepler bunu art olarak kabul etmezler, mstehap sayarlar. Rici talkta evlilik iddet sresince de devam ediyor kabul edilir. Bu sebeple dn hakknn da bu sre iinde kullanlmas gerekir. Bu sre dn yaplmadan geirilirse iddetin bitimiyle ric talk bin talka dnr. Dolaysyla geri dnmek iin artk bin talkta aranan artlar geerli olur.

230

LMHAL

Evliliin iddet bitimine kadar devam edecek olmas miras ve mehir hukuku asndan da nemlidir. Boanma vadeli mehirin vadesi iddet bitene kadar gelmedii gibi, taraflardan birisinin lmesi durumunda evlilik devam ettii iin sa kalan e dierine miras olur. 2. Bin Talk Kocaya boad eine ancak yeni bir nikhla dnme imkn veren boanma eklidir. Bu boama kocann eini nc boamas ise yeni bir nikh da taraflarn bir araya gelmesi iin yeterli deildir; aralarnda byk ayrlk denilen beynnet-i kbr meydana gelmitir. Kadnn daha nce belirtildii zere bir bakasyla geerli bir evlilik yapmadan ilk eine dnmesi mmkn deildir. Hangi tr boamalar bin talktr? Nikh yaplp zifaf yaplmadan meydana gelen boanmalar, taraflarn anlaarak boanmalar (muhlea) veya kocann nc boama hakkn kullanarak yapt boama bin talktr. Bunlarn dnda Haneflere gre kocann kinayeli szlerle ve iddet ve arl ifade eden kelimelerle yapt boamalar da bin talk olarak kabul edilir. fi ve Hanbel hukukular bu tr boanmalarn ric talk olduu grndedirler. Bin talk evlilie derhal son verir; eler birbirlerinden hemen ayrlmak zorundadrlar. te yandan evlilik kesin olarak sona erdiinden boanma vadeli mehirin vadesi gelmi kabul edilir. Boanm eler artk birbirlerine miras da olmazlar. Bunun tek istisnas lmcl bir hastala yakalanan kocann eini onun rzsn almadan bin talkla boamasdr. Bu durumda kocann eini mirasndan mahrum etme niyetiyle boad kabul edilir ve bu bir hakkn ktye kullanm addedilerek korunmaz. Boanma her hlkrda geerlidir, ancak koca ldnde kadn sanki boanmam gibi kocasna miras olur. Yalnz kocann lmnn kadnn iddet bekleme sresi iinde vuku bulmas gerekmektedir. Ahmed b. Hanbele gre kadn ilk kocasnn lmesinden nce bir bakasyla evlenmemi ise lm kadnn iddeti bittikten sonra da gereklese kadn kocaya miras olur. mam Mlik ise daha ileri giderek kadn baka bir erkekle evlenmi de olsa ilk kocasna miras olur demektedir. lmcl hastalk (maraz- mevt) kiiyi normal ilerini yapmaktan alkoyan ve hastaln balangcndan itibaren bir yl iinde lmle nihayet bulan hastalktr. Byle bir durumda lmcl hastann yapm olduu nc ahslara zarar veren baz hukuk ilemler, iinde bulunduu hlet-i rhiye ile yapld gz nne alnarak geriye dnk olarak iptal edilir. Burada da boama deil, mirasa ilikin sonular iptal edilmitir. Ne var ki bu rnekte

ALE HAYATI

231

lmcl hasta deil de kadn bir sebeple lrse boama geerli olduundan koca len karsna miras olamaz. 3. Snn Talk Boama, Kurandaki genel ilkelere ve Hz. Peygamberin bu yndeki aklama ve tavsiyelerine uygun olarak yaplp yaplmadna gre Snn talk, bid talk eklinde de tasnif edilmektedir. Bu ayrm hukuk olmaktan ziyade din-ahlk boyutlu bir ayrmdr ve esas itibariyle, kocann objektif hukuk kriterlere balanamam boama yetkisini onun dindarlna havale ederek kstlama ve snrlama amac gtmektedir. sminden de anlalaca zere Snn boama Hz. Peygamberin bu konuda getirdii l ve snrlamalara riayet edilerek yaplan boama eklidir. Her eyden nce Snn boanmann ric talk olmas gerekmektedir. Burada evlilik birliine geri dn kapsnn kapatlmamas ve taraflara, daha dorusu eini tek tarafl irade beyanyla boayan kocaya yeni bir dnme imkn tannmak istenmektedir. Ayrca kadnn temizlik sresi baladktan sonra ancak onunla cins ilikide bulunulmadan boanmas ve bu boamann bir boama olmas gerekmektedir. Bu da yine ayn hedefe, evlilik birliini koruma hedefine yneliktir. Hanefler her temizlik sresi iinde bir boama ve ardarda temizlik sresi iinde boama gerekletirip neticede byk ayrln meydana gelmesini de Snn talk kabul ederler. 4. Bid Talk Bidat tabiri, Snnetin mukabili ve ztt olarak da kullanlmakta olduundan burada bid talk, Snnete aykr biimde gerekletirilen boamay ifade etmektedir. Bu bakmdan genel olarak Snn olmayan her talk bid kabul edilir. Kiinin temizlik sresi dnda veya temizlik sresi iinde olmakla birlikte karsyla cinsel ilikide bulunduktan sonra veya ayn temizlik sresi iinde birden fazla boama durumunda ortada Snnete uygun olmayan yani bid bir boanma vardr. Talkn Snn-bid ayrmn sonular hukukularn byk ounluuna gre hukuk olmaktan ziyade dindir. Yani Snnete uygun olmayan boamalar da dinen ho grlmemekle birlikte hukuken geerlidir. Ancak immiyye hukukularna ve Zhirlerden bn Hazma gre bid talk hi geerli deildir. bn Teymiyye ve bn Kayyim el-Cevziyyeye gre ayn temizlik sresi iinde birden fazla olarak gerekletirilen bid talk bir talk olarak geerlidir.

232

LMHAL

d) artl Boama Kocann boama iradesini ortaya koyan beyan kaytsz ve artsz olabilecei gibi bir arta (tailk art) veya vadeye de balanabilir. Bu ynyle boama evlenmeden ayrlmaktadr. Boanmann bir arta balanmas durumunda bu art ne zaman gerekleirse boanma da hkmlerini o zaman dourur. Bu art gerekleene kadar evlilik btn sonularyla birlikte devam eder. artl talkn szn ifade ettii anlam kuvvetlendirmesi iin yemin yerine kullanld da vkidir. Bu durumda hukukularn ekserisine gre bu da geerli bir artl talktr; art yerine geldiinde boanma gerekleir. Ne var ki krime, reyh, bn Teymiyye ve bn Kayyim gibi baz hukukulara gre bu geerli bir artl talk deildir; dolaysyla art tahakkuk etse de boanma gereklemez. Sadece yerine getirilmedii iin yemin kefreti gerekir. Boanmann bir vadeye balanmas durumunda da vade geldiinde boanma gereklemi olur. C) Karlkl Rz ile Boanma Elerin evlilik birliini karlkl anlaarak sona erdirmeleri de cizdir. Byle bir boanma teklifi genellikle kadndan gelir. nk slm hukukunun klasik sisteminde, din kayt ve snrlamalar hari tutulur da sadece hukuk sonu l alnrsa, kocaya tek tarafl bir irade beyanyla karsn boama ynnde neredeyse mutlak nitelikte bir hak ve yetkisi tannmtr. Boanmay kadn arzu ederse bu emeline mahkemeden bir boanma karar elde ederek veya kocasyla anlaarak ve onu raz ederek ulaabilir. Bunun iin kadn genellikle birikmi nafaka, mehir, iddet nafakas alaca gibi baz alacaklarndan vazgeer. Ancak eler bunlardan farkl bir bedel veya menfaat zerinde de anlaabilirler. Einden boanan annenin ocuklarna bir mddet cretsiz st vermesi, bakp bytmesi buna rnek gsterilebilir. Bu tamamen kar kocann karlkl anlamalarna baldr. Evlilik birliini bu ekilde sona erdirmeye muhlea veya hul denilir. u kadar var ki muhleaya yol aan geimsizlik kadndan kaynaklanyorsa kocann vermi olduu mehirden fazlasn, eer erkekten kaynaklanyorsa vermi olduu mehiri almas dinen ho karlanmamtr. Hatta Mlikler bu son durumda kocann karsndan herhangi bir mal almasn ciz grmezler, almsa iade etmesi gerekir derler.

ALE HAYATI

233

Ancak muhleann geerli olabilmesi iin kadnn sadece kl ve bli olmas yetmez; ayrca reid olmas da gerekmektedir. nk muhlea kadn bakmndan lehte de aleyhte de olmas sz konusu olan bir hukuk ilemdir; dolaysyla muhlea talebinde bulunan kiinin mal ilemler bakmndan da tam ehliyetli olmas gerekir. Muhlea bin talk saylr ve bununla bir bin talk hakk kullanlm kabul edilir. D) Mahkeme Karar ile Boanma Evlilik birliinin sona ermesinin bir dier ekli elerin mahkemeye bavurarak hkim kararyla boanmalardr. Bu ekilde kaz boanmaya ada slm hukuku literatrnde tefrk denilir. Bu tr boanmann ncekilerden en nemli fark bunun ancak bir hkim kararyla gereklemesi ve hkimin de ancak belirli sebeplerin varl durumunda boanmaya karar verebilmesidir. Halbuki nceki iki boanma eklinde de bir hkim hkmne gerek olmad gibi, boanmann gerekleebilmesi iin belirli sebeplerin varl da art deildir. Din leri Yksek Kurulu ise, hkim kararyla gerekletirilen boanmalarn bir bin talak olduu grndedir. slm toplumunda adliye tekiltnn gerek kurulu gerekse hukuk ihtilflardaki rol itibariyle ileri dnemlerdekine denk bir yaygnlk kazanmad ilk dnemlerde hakemler, taraflar aras hukuk ekimelerin halledilmesinde aktif bir rol stlenmilerdi. Ancak hakemin boamaya karar vermesi, kocann ona bu ierikte bir veklet vermesine bal olduu gibi hakemin nelere yetkisi olduu da fkh ekollerine gre farkllk tar. Bununla birlikte hakem karar ile evliliin sona ermesi de, tarihsel ilevi itibariyle hkim karar ile boanma grubunda mtalaa edilebilir. a) Kaz Boanma Sebepleri Fkh mezheplerinin kabul ettii boanma sebepleri birbirinden farkldr. Bu konuda en dar kabul Hanef mezhebininkidir. En geni yorum ise Mlik ve Hanbel mezheplerine aittir. Btn Snn mezhepleri gz nne alndnda slm hukukunda kabul edilen boanma sebepleri u balklar altnda ele alnabilir: 1. Hastalk ve Kusur Evlilik birliinin devam ettirilmesini zorlatrc nitelikteki hastalk ve kusurlar kaz boanma sebebi saylmaktadr. Ancak hangi tr hastalklarn bu

234

LMHAL

nitelikte saylaca slm hukukular arasnda tartmaldr. Burada ikili bir ayrm yaplr: 1. Erkekte bulunan hastalk ve kusurlar. Bundan maksat kocada iktidarszlk vb. gibi cins mnasebete engel bir hastalk ve kusurun bulunmasdr. Bu tr hastalk ve kusurlarn bir boanma sebebi olduunda hukukular gr birlii iindedirler. Aslnda Hanef hukukulardan Eb Hanfe ve Eb Ysuf sadece bu gruba giren hastalk ve kusur sebebiyle kadnn kocasndan boanmasn kabul eder. Burada boanmann kabul edilmesi bu tr hastalk ve kusurlar yznden ein zarar grmesi sebebiyledir. Boanma ile bu zarar bertaraf edilmi olmaktadr. Bu gruba giren bir hastaln kadnda bulunmas halinde kocann boama hakk olduundan ayrca tefrik imknndan sz etmeye gerek yoktur. 2. Delilik, czzam vb. hastalklar. Elerden iki taraf iin de sz konusudur. Bu tr beraber yaamay imknsz veya meakkatli hale getiren hastalklar Hanef hukukulardan mam Muhammed ile dier mezhep hukukular tarafndan bir boanma sebebi olarak kabul edilmitir. mam Muhammede gre bu tr bir hastalk sebebiyle ancak kadn boanma talebinde bulunabilir; kocann esasen talk hakk bulunduundan mahkemeye bavurup boanma talep etmesine gerek yoktur. Dier mezhep hukukular ise her iki tarafn da bu sebeplere dayanarak boanma talep edebilecei grndedirler. Bu tr bir hastalk ve kusur sebebiyle boanma talebinde bulunabilmesi iin ein evlilik annda bu hastalk veya kusurdan haberdar olmamas, rendikten sonra da raz olmam bulunmas gerekir. Aksi halde ein boanmay talep hakk der. Genellikle bu hastalklar sebebiyle boanma iin bavurulduunda hastalk iyi olabilecek gibi ise hkim boanmay bir yl tecil eder, iyi olma midi yoksa derhal boanmaya hkmeder. Bu tefrik de bir bin talk kabul edilir. Kad reyh, bn ihb ez-Zhr ve Eb Sevr gibi baz hukukular boanma sebebi saylan hastalk ve kusurlar bunlarla snrl tutmazlar. Kar tarafta nefret uyandran veya beraber yaamay zarar verici klan her trl hastalk ve kusur dier taraf iin bir boanma sebebidir derler. 2. Kocann Nafakay Temin Etmemesi Kocann einin nafakasn temin etmemesi belirli artlarla bir boanma sebebidir. Kocann nafakay temin etmemesi iki ekilde olur: Ya koca gc

ALE HAYATI

235

yettii halde karsnn masraflarn karlamaz veya gc yetmedii iin karlayamaz. Bunun boanma hukuku bakmndan dourduu sonu farkldr. Her eyden nce belirtilmelidir ki Hanef mezhebine gre kocann einin masraflarn karlamamas veya karlayamamas bir boanma sebebi deildir. Bu mezhepte koca nafaka ykmlln yerine getirmiyorsa kadn mahkemeye bavurarak kendisi iin nafaka takdir ettirir. Yukarda getii zere bu nafakay tahsil iin hukukun kendisine tand imknlardan yararlanr. Ancak dier mezhep aralarnda farkllklar olmakla birlikte koca karsnn nafakasn temin etmez ve bu nafakay karlamak zere grnen, bilinen bir mal da olmazsa kadnn hkime mracaatla boanma talebinde bulunmasn kabul ederler. Karsnn nafakasn karlamadan onu evlilik birlii iinde tutmay Kurn- Kermde aka yasaklanan zarar vererek kadnlar tutmak (el-Bakara 2/231) eklinde yorumlarlar. u kadar var ki mam Mlik kocasnn fakirliine raz olan kadnn sonradan tefrik talebinde bulunamayacan syler. Benzer bir gr bn Kayyim el-Cevziyye tarafndan da ileri srlmektedir. Ona gre kadn fakirliini bilerek evlendii veya sonradan fakir den kocasna kar nafaka ykmlln yerine getirmemesi sebebiyle boanma talebinde bulunamaz. Ancak koca fakirliini gizlemi ve kendini varlkl gstermi ise bu durumda kadn boanma talebinde bulunabilir. Bu tr ayrlk mam fi ve Ahmed b. Hanbele gre bir fesih, mam Mlike gre bir ric talktr. Ancak bu son grte kocann eine geri dn hakkn kullanabilmesi iin karsna kar nafaka ykmlln yerine getirecek durumda olmas gerekir. 3. Terk ve Gaiplik Burada birbirinden farkl iki durum sz konusu olmaktadr; terk ve gaiplik. slm hukuku literatrnde terk gaip olma, gaiplik de mefkud olma terimleriyle anlatlmtr. Bugnk hukukta gaiplik olarak ifade edilen mefkud olma hali nerede olduu, l m diri mi bulunduu bilinmeyen kimsenin durumudur. Bu kimsenin lmne hkmedilebilmesi iin Eb Hanfe ve fiye gre doksan yana kadar veya yatlar hayatta olduu srece beklenir; bilhare lmne hkmedilir. Bu iki mezhebe gre gaiplik bir boanma sebebi deildir; kadn kocasnn lmne hkmedilinceye kadar kocasn beklemek zorundadr. mam Mlik ve Ahmed b. Hanbel ise gaibin lmne hkmedilme dnda, bunu bir boanma sebebi olarak da kabul etmilerdir. mam Mlike

236

LMHAL

gre kocadan son haber alnma tarihinden itibaren drt sene getiinde kadn srf bu sebeple kocasndan boanmay talep edebilir. Ahmed b. Hanbel kadn kocasnn lm iin kuvvetli bir karne varsa drt yl getikten sonra boanma talebinde bulunabilir der. Byle kuvvetli bir karnenin bulunmad durumlarda ise kadn lmne hkmedilinceye kadar kocasn beklemek zorundadr. Kocann sa olduunun bilinmesi durumunda evine dnmemesi gaip olma eklinde deerlendirilmitir. Hanef ve filer bu durumu da bir boanma sebebi olarak kabul etmezler. Mlik ve Hanbeller ise tam tersine bu durumda daha kolay bir tarzda terkedilen kadna boanma hakk tanmlardr. Yalnz Hanbeller bu gaipliin bir mazeret sebebiyle olmamasn art koarlar. Kocann eve dnmemekte kabul edilebilir bir mazereti varsa kadn boanma talebinde bulunamaz. Mliklere gre gaiplik bir sene veya daha fazla, Hanbellere gre alt ay veya daha fazla srerse hkim belirli artlarla boanmaya hkmeder. Bu ayrlk Mliklere gre bir bin talk, Hanbellere gre fesihtir. Hukuk- ile Kararnmesinde Mlik mezhebinin gr tercih edilerek kadna tefrik hakk verilmi, kadn iin gaip olan kocann lm ihtimalinin kuvvet derecesine gre drt ve bir yl bekleme sresi ngrlmtr (md. 127). 4. Fena Muamele ve Geimsizlik Hanefler ve filere gre kocann eine fena muamele etmesi, eler arasnda iddetli geimsizlik bir boanma sebebi deildir. Byle bir durumda gerek iki tarafn akrabalarndan oluan hakem heyeti gerekse mahkeme taraflarn arasn bulmaya alrlar. Ancak bu mmkn olmaz koca da karsn boamaya veya muhleaya yanamazsa bu iki mezhepte hukuken yaplacak fazla bir ey yoktur. Osmanl Devletinde uzun yllar Hanef mezhebinin resm mezhep olarak yrrlkte olmas bu adan baz problemler ortaya karmam deildir. Kadnlar istemedikleri evliliklerden kurtulmak iin bazan hukukun imknlarn zorlamlar, bazan da hukuk d yollara ynelmilerdir. Mlik ve Hanbel hukukulara gre ise kocann karsna fena muamele etmesi ve aralarnda geimsizlik olmas durumunda belirli artlarla bu durum bir boanma sebebidir. Mliklere gre kocasnn kendisine fena muamelede bulunduu kadn hkime bavurup boanma talebinde bulunabilir. Bu iddiasn ispat ederse hkim derhal boanmaya karar verir. Ancak kadn kocasnn kt muamelede bulunduunu ispat edemez, fakat bu sebeple boanma talebinde de srar

ALE HAYATI

237

ederse hkim her iki tarafn ailesinden uygun birer kiiyi hakem olarak seer. Bu hakemler taraflarn arasn slah etmeye gayret ederler. Bu mmkn olmazsa boanmaya hkmederler. Eer ailedeki geimsizliin sebebi koca ise hakemler bin talka, kadn ise muhleaya hkmederler. kisi arasndaki fark uradadr ki bin talkta boanmann mal yklerini koca stlendii halde, muhleada bu yklerden tamamen veya byk lde kurtulmu olur. Hanefler ve filerle Mlik ve Hanbeller arasnda hakem tayininde en nemli fark gerektiinde hakemlerin boanma kararn verebilip verememelerinde yatmaktadr. nceki iki mezhepte eer koca boanma konusunda bir yetki vermemise hakemlerin boama yetkisi olmad halde, sonraki iki mezhepte bu yetki vardr. Mliklere gre bu boama bir bin talktr. b) Lin Karsnn zina ettiini veya ocuunun zina mahsul olduunu iddia eden ve bu iddiasn gerektii ekilde ispat edemeyen koca hkim huzurunda hususi bir ekilde yeminleir ve evlilik birliine hkim tarafndan son verilir. Kuranda da ana hatlaryla temas edilen bu prosedre (en-Nr 24/69) slm hukukunda lin denilir. Lin sonunda hkim taraflarn arasn tefrik eder. Eb Hanfe ve mam Muhammede gre bu bir bin talk hkmnde ise de Haneflerden Eb Ysufa ve dier mezhep imamlarna gre taraflar birbirlerine ebed olarak haram olurlar. c) l Kocann drt ay veya daha fazla karsna yaklamayacana dair yemin etmesi veya bu ierikte bir nezirde bulunmasna l denilir. Haneflere gre koca bu sre iinde karsyla bir araya gelirse, yemin etmise yemin kefreti, nezirde bulunmusa adad o ey gerekli olur. ayet koca bu sre iinde karsna dnmezse hkimin kararna ihtiya kalmadan kadn bir bin talkla boanm saylr. Hanefler hari dier mezhebe gre l vukuunda sadece drt ayn gemesiyle talk meydana gelmez. Koca dn veya talktan birini semek zorundadr, deilse kadnn bavurusu zerine hkim evlilik birliine son verir. E) Deerlendirme slm hukukunun klasik doktrininde mehir kadnn, boama da erkein hakk olarak grlr ve bu iki hak birbiriyle dengelenir. Bunun iin de koca karsn boarken herhangi bir hukuk kayt ve arta tbi tutulmamtr.

238

LMHAL

Konunun hukuk vechesi byle olmakla birlikte slmn ferde ykledii din ve vicdan sorumluluk duygusu, mslman bireyin kazand ahlk ve insan meziyetler, slm toplumunun salkl rgs ve olumlu kamuoyu ve basks erkein boama hakkn keyf ekilde kullanmasna imkn vermemi, kadnn haklarnn korunmas ynnde ou zaman yeterli bir gvence tekil etmitir. Yine Kuranda boamalarda ahit bulundurulmas istenerek (et-Talk 65/2) erkein fevr ve haksz boama iradesi frenlenmek istenmitir. slm hukukularnn ounluu yetteki bu emri, mevcut gelenei de gz nnde bulundurarak tavsiye olarak anlam, dier bir grup ise bunu yerine getirilmesi gerekli bir emir niteliinde grmtr. Buna ilve olarak slm hukukular kadnn da boama hakkn kullanmasn ve belli sebeplerin varl halinde kaz boanma iin mahkemeye bavurabilmesini ve bu yolla evliliin sona ermesini benimseyerek erkein sz konusu boama hakkna bir baka snrlama getirmitir. nk bireyler iin mutlak haktan sz edilemeyecei gibi hakkn kullanmnn belli snrlarnn bulunmas da kanlmazdr. Ne var ki Hanef ve fi hukukular kadna boanmay talep hakk veren sebepleri ok snrl tutarken Mlik ve Hanbel hukuk ekolleri evlilik birliinin salkl ekilde srdrlmesini engelleyen veya zorlatran btn sebepleri bu kapsama almtr. Bu sebeplere yukarda ana hatlaryla deinilmitir. Mlik ve Hanbel hukuk ekolnn bu konudaki esnek ve hogrl tavr Osmanlnn son dneminde karlan 1917 tarihli Hukuk- ile Kararnmesine de kaynaklk etmitir. Kadn kocasnn zulmne ve haksz basksna kar korumay, kendisi iin ekilmez bir hal alm bulunan evlilik bandan kadn kurtarmay ve bu konuda hkimi ve hakemi de devreye sokarak mkul bir objektiflii salamay hedef alan bu son gr, gerekten ada kanunlardan on ksur asrlk bir ncelie sahip ileri bir yaklamdr. Batda asrlarca egemen olmu Katolik hukukunda boanma yasan ksmen olsun yumuatmay salayabilmek iin ayrlk messesesi kabul edilmi, zina srekli ayrlk sebebi saylrken irtidad, fena muamele, haysiyetsiz hayat srme, einin saln ve hayatn tehlikeye sokma gibi sebepler de geici ayrlk sebebi saylmtr. Katolik hukukuna tepki olarak doan ve boanma imkn getiren Protestan hukukunda zina, terk, evlilik vazifelerini ifadan kanma, cana kast ve fena muamele birer boanma sebebi kabul edilmitir. Bunun iin de Bat kanunlarndaki boanma sistemi ve sebepleri temelde Katolik ve Protestan hukukuna ve geleneksel Hristiyanla dayanmaktadr. Gnmzde ailenin ald nem, sosyal yapnn salaml ile ailenin salaml arasndaki kopmaz ba, din, kltrel ve ahlk deerlerin yerletirilip

ALE HAYATI

239

yaatlmasnda ailenin stlendii grev, ocuklarn eitimi asndan ailenin hayat fonksiyonu gz nnde bulundurulursa, evlilii sadece iki taraf ilgilendiren zel bir iliki evlilik birliine son vermeyi de sadece kocaya ait bir hak ve yetki olarak grmek ve toplumun evlenmeye-boanmaya hi mdahale etmemesini istemek doru olmaz. Bunun iin de, evlilik birliine son vermek isteyen kadnn irade ve talebinin de ayn ekilde deerlendirmeye alnmas, hatta kamu dzeninin ve kanunlarn boanmalarda bir tarafn iradesi kadar kar tarafn konumunu da gzetmesi, hakkn ktye kullanlmasn nlemesi, taraflara ispat ve savunma hakk tanmas, boanmayla madur olacak taraf ve ahslarn haklarn koruma altna almas gayet tabiidir ve gereklidir. Ancak bu mdahalede lnn karlmas, daha da nemlisi taraflardan birinin evlilik birliini sona erdirme ynndeki ak ve kesin iradesi gz ard edilerek taraflarn artk ekilmez hal alm ve anlamn yitirmi bir evlilie zorlanmas savunulamaz. ster taraflar ister kanun ve toplum adna yaplsn byle bir zorlamay hakl grmek de olduka zordur. Bu itibarla Hukuk- ile Kararnmesinin slm hukuk doktrinindeki alternatif grler iinden eklektik bir metotla alp benimsedii kaz boanma sistemi, aile meclisi ve hakem uygulamas iki u izgi arasnda dengeyi gzeten orta bir zm niteliindedir.

IV. EVLLN SONA ERMESNN SONULARI Evliliin sona ermesinin birtakm sonular, tpk evlilik gibi erkek ve kadna ykledii birtakm hak ve borlar vardr. Bunlardan en nemlileri iddet ile iddet nafakasdr. A) ddet Boanma, evliliin feshi ve lm gibi bir sebeple evliliin sona ermesi durumunda kadnn yeni bir evlilik yapmadan nce beklemesi gereken sreye iddet denir. Geri iddeti esas itibariyle evlilii sona eren kadn beklemekteyse de drt kars olup da bunlardan birisini boayan veya boad karsnn (onunla tek nikh altnda birletirilemeyecek derecede) yakn bir akrabasyla evlenmek isteyen erkek de evlenmeden nce boad karsnn iddetinin bitmesini beklemek zorundadr. Geerli (sahih) evlenmeden sonra zifaf veya sahih halvet, fsid evlenmeden sonra zifaf gerekleir, daha sonra eler ayrlrlarsa kadnn iddet

240

LMHAL

beklemesi gerekir. te yandan geerli bir evlenmeden sonra koca lrse zifaf veya sahih halvet art aramakszn kadn lm iddeti beklemek zorundadr. ddet kadnn nceki kocasndan hamile olup olmadnn anlalmas, buna ilve olarak lm iddetinde len kocasna hrmet ve ric talkta kocaya yeniden dnme imkn vermesi dnceleriyle emredilmitir. Dier bir anlatmla iddet, esas olarak kadnn hamile olup olmadnn ortaya kmas amacna ynelik olmakla birlikte onun sadece bu amala snrlandrlmas doru deildir. lm iddetinde bunun yaratl asndan erkeklere gre daha duyarl ve yuvaya daha bal olan kadnn lm kocasnn htrasna sayg ve yuvaya ballk simgesi olarak, boanma iddetinde ise toplumun kt zanda bulunmasn engellemeye, dolaysyla kadnn saygnlnn devamn salamaya ynelik bir nlem olarak deerlendirilmesi mmkndr. Bu itibarla, kadnn hamile olup olmadnn tbben anlalabildii ne srlerek, iddet beklemeye artk gerek bulunmad ileri srlemez. ddeti ona sebebiyet veren olaya gre ikiye ayrmak gerekir. lm iddeti, boanma veya fesih iddeti. a) lm ddeti. Kocas len kadnlarn bekledikleri iddettir. Bunlar eer hamile iseler iddetleri doumla biter; isterse bu doum kocann lmnden ok ksa bir sre sonra gereklesin. Eer hamile deillerse bu durumdaki kadnlarn beklemeleri gereken sre drt ay on gndr. Fsid (geersiz) bir nikhla evli olanlar lm iddeti beklemezler. Hamile olmayan e ric talk iddeti beklerken koca lrse boanma iddetini terkederek lm iddeti beklemeye balar. Bin talk iddeti bekleyen kadn ise lm iddeti beklemez; balam olduu boanma iddetini tamamlar. b) Boanma veya Fesih ddeti. Boanm veya bir eksiklik sebebiyle nikh feshedilmi olan kadnlarn beklemeleri gereken iddettir. Fsid nikh sebebiyle nikh feshedilenlerin iddet beklemeleri ancak evliliklerinin zifafla fiilen balamas durumunda sz konusudur. Bu grupta yer alan kadnlarn bekleyecekleri iddet sresi hamile olup olmamalarna gre deimektedir. Hamile iseler iddetleri doumla biter, deillerse ve normal olarak hayz gryorlarsa iddet sreleri hayz sresidir. Kadn hayzl iken boanrsa bu hayz hesaba katlmaz. Bu Hanef ve Hanbellerin kabul ettii grtr. Mlik ve filere gre bu durumdaki kadnlarn beklemeleri gereken sre temizlik mddetidir. Bu farklln sebebi Boanm kadnlar kocalaryla ilikide bulunmakszn kar sresi beklesinler (el-Bakara 2/228) yetindeki kar szcnn ift anlaml (hayz ve temizlik) olmas ve Hanef ve Hanbellerin bunu hayz, Mlik ve filerin de temizlik olarak anlamalar yzndendir.

ALE HAYATI

241

Kklnden veya yallndan dolay hayz grmeyen kadnlarn iddeti ise aydr. Bu iki dnem (15-55 ya) arasnda olup da herhangi bir sebepten dolay hi hayz grmeyen veya bir ya da iki defa grp de bilhare grmeyen kadnlarn (mmteddt-tuhr) bekleyecekleri iddet sresi konusunda mezhepler arasnda byk gr ayrlklar vardr. Eb Hanfeye gre bu kadn hayzdan kesilme ya olan elli be yana kadar bekler, daha sonra da tekrar ay beklemek zorundadr. Eb Hanfenin bu ihtiyatkrl bu durumdaki kadnn hamile olmadnn kesin olarak tesbit arzusuna dayanmakta ise de bugnk tbb bilgiler nda bu lde bir ihtiyata artk gerek yoktur. Kald ki bu lde bir ihtiyat hem boandklar halde karsna iddet nafakas demeye devam eden koca, hem de ne evli ne de bekr saylan kadn iin son derece mahzurlu ve meakkatlidir. stelik kt niyetli kadnlar iin suistimal edilmeye ak bir yoldur. Byle durumlarda Mliklerin gr daha uygun grnmektedir. Mliklere gre bu durumdaki kadnlarn iddeti sadece on iki aydr. ddet esas itibariyle nceki evlilikte oluan ocuun nesebini korumaya ynelik olduuna gre on iki aylk bir sre bu gayeye fazlasyla hizmet etmektedir. B) ddet Nafakas ddet beklerken kadnlarn nafakalar belirli artlarla kocalar zerinedir. Haneflere gre ric ve bin talk ve istisnalar olmakla birlikte fesih iddeti bekleyen kadnlarn yiyecek, giyecek, mesken vb. ihtiyalarnn giderilmesi boayan kocasna aittir. Mlik ve filer ric talk ve kadnn hamile olmas halinde bin talk iddetinde kadnn nafakasnn kocaya ait olduunu sylemekte iseler de kadnn hamile olmad bin talk hallerinde byle bir nafaka gerekliliini kabul etmezler. Onlara gre bu durumda kadn iin sadece mesken hakk bulunmaktadr. lm iddeti bekleyen kadn iin ise hukukular hibir nevi nafakann gerekmediini sylemektedirler. nk koca ldnde kiilii ve byle bir ykmllk iin gerekli olan vcb ehliyeti sona ermektedir. Dolaysyla len kocann herhangi bir borca muhatap olmas sz konusu deildir.

V. DOUM ve SONULARI slm hukukunda douma birtakm sonular balanm olup doum sonrasnda doan ocuun nesebinin sabit olmas gibi baz haklar veya onun beslenip bytlmesi, akrabalar aras bakm mkellefiyeti gibi birtakm sorumluluklar sz konusu olabilmektedir.

242

LMHAL

A) Nesep Geni anlamda nesep bir kimsenin geldii soy ile ilikisini, kan ve hsmlk ban ifade eder. Dar anlamda nesep ise ocuun ana babasyla hsmlk ilikisidir. a) Nesebin Sbtu ocuun kendisini douran kadnla nesep ilikisi kendiliinden sabittir. Buna karlk babasyla olan nesep bann kurulmas u yoldan birisiyle mmkndr. 1. Geerli (sahih) bir evlilik. 2. Fsid bir evlilik veya evlilik phesiyle birleme. 3. krar. Bu yolu incelemeden nce nesebin tesbitinde nemli bir yeri olan hamileliin sresi zerinde bir nebzecik durmak gerekir. Hamileliin en az sresi hukukularn ittifakyla alt aydr. zami sre ise ihtilfldr. Baz hukukular dokuz ay, bir sene, bazlar iki sene olarak kabul eder. Hatta bunu drt seneye karan hukukular bile vardr. Hamileliin zami sresi ile ilgili olarak bu kadar farkl srelerin ne srlmesi bu ictihadlarn yapld dnemdeki tbb bilgilerle yakndan ilgilidir. nk zami sre konusunda ne yette ve ne de hadiste herhangi bir rakam verilmitir. Hukukular, dnemlerinin bilgileri ve biraz da ahs gzlemleri nda bu kadar farkl sreler ngrmlerdir. Bu konuda gnmzde tbbn belirttii sreyi esas almak gerekmektedir. 1. Geerli Evlilik. Sahih (geerli) bir evlilikte doan ocuun nesebi kocaya balanr. Yalnz bunun iin ocuun evlilikten en az alt ay sonra domu olmas, erkein deten baba olacak yata bulunmas ve kar kocann birlemelerinin imkn dahilinde olmas gerekir. Hanefler nesebin sbtu iin ilk iki art yeterli grp sonuncu art aramazlar. Kocas vefat eden veya boanma iddeti bekleyen ve iddetinin bittiini bildirmeyen kadn, vefat veya talktan itibaren zami hamilelik mddeti iinde doum yaparsa ocuun nesebi kocaya balanr. Hatta talk ric ise ocuk zami hamilelik mddetinden sonra da dosa nesep yine kocaya balanr. Kadn iddetinin bittiini bildirmi, fakat bu bildirim tarihinden itibaren alt aydan daha ksa bir zaman iinde doum yapmsa her hlkrda bu ocuun nesebi kocaya balanr. 2. Fsid evlilik. Byle bir evlilikte nesebin sbtu iin akid yeterli deildir; fiil birleme de aranr. ocuun byle bir birlemeden en az alt ay veya daha fazla bir zaman getikten sonra domu olmas gerekir. te yandan

ALE HAYATI

243

fsid nikh zerine meydana gelen ayrlktan itibaren zami hamilelik mddeti iinde doan ocuklarn nesebi de kocaya balanr. 3. krar. Nesebin sabit olma yollarndan birisi de ikrardr. krar yoluyla nesebin sabit olabilmesi iin baba ile ocuk arasnda bu ilikiye uygun bir ya farknn bulunmas ve ocuk mmeyyizse onun da bu ikrar kabul etmesi gerekmektedir. Nesep bu yoldan hangisiyle sabit olursa olsun sonular itibariyle ayndr. b) Evlt Edinme Bu konuda son olarak evlt edinmeye temas etmek gerekir. slm hukukunda kimsesiz ocuklarn bakm ve gzetilmesi tavsiye edilmi olmakla birlikte hukuk birtakm sonular douran bir evltlk kabul edilmi deildir. u anlamda ki, evlt edinenle evltlk arasnda bu iliki sebebiyle bir mahremiyet domaz. Ayn ekilde evlt edilenin asl nesebinin zayi edilmesi ve evlt edinenlerin nesebine kaydedilmesi ve buna bal olarak evlt edinenle evltlk arasnda tek veya ift tarafl bir miraslk ilikisi de yoktur. u kadar var ki Osmanl uygulamasnda kimsesiz ocuklarn evltlk ad altnda ve hibir hukuk sonu dourmakszn hayr sever kimseler tarafndan baklp bytlmesinin rneklerine de rastlanmaktadr. eriyye sicil defterlerinde olduka ok sayda bu tr evltlk (tebenn) kaydna rastlanmaktadr. Bunlarn eriyye sicillerine gemi olmas mahkemece nafaka takdiri sebebiyledir. Mahkeme tarafndan takdir edilmeyen nafakalar, harcayan kimse bakmndan ba saylp geri istenemeyeceinden byle kimsesiz birisini evlt edinenler gerektiinde ocuu geri isteyecek olanlara kar ileri srmek zere mahkemeye nafaka takdir ettirmeyi mstekar bir uygulama haline getirmilerdi. Osmanllarda karmza kan evltlk uygulamasnda slmiyet ncesi Trklerdeki evltlk uygulamalarnn kalntlarn grmek mmkndr. Gnmzde gerek kimsesiz ocuklar srf hayr yapmak iin bakp yetitirmek amacyla, gerekse ocuu olmayan ailelerin kendi ocuklar gibi bytmek zere evlt edinmeyi arzu ettikleri grlmektedir. teden beri muhafazakr aileler, ocuun bymesiyle ortaya kaca dnlen mahremiyet sebebiyle bu uygulamaya pek scak bakmamaktadrlar. Bununla birlikte toplumda kimsesiz ocuklarn bytlp iyi bir ortamda yetitirilmesinin de ocuu olmayan ailelerin evltlk edinmesinin de yararlar aktr. Byle olunca, iki yatan kk ocuklarn -neseplerinin korunmas, anne ve

244

LMHAL

babalaryla irtibatlarnn salanmas kaydyla- evltlk edinilip emzirilmesi ve bylece st mahremiyeti konumuna karlmas, bu mmkn olmadnda bile mahremiyetle ilgili din kayt ve artlara uyularak bu yolun iletilmesi mmkn grnmektedir. B) Emzirme ocuun bakm ve bymesinde emzirmenin nemli bir yeri vardr. Bu bakmdan emzirme, slm hukukunda ana babaya terettp eden bir vazife olarak ayrca dzenlenmitir. Hanef hukukular annenin ocuunu emzirmeye dinen mecbur olduunu, ancak hukuken olmadn sylerler. Bu gr ocuun nafakasnn her hlkrda babaya ait olmas ve o dnemlerde toplumda cretli stannenin kolayca bulunabilmesi sebebiyledir. Hanefler bu ykml her durumda babaya vermilerdir. Dier mezhep hukukular ise annenin dinen olduu gibi hukuken de ocuunu emzirmek zorunda olduunu sylerler. u kadar var ki ocuk yalnz annenin stn kabul ediyor veya stanne bulunamyor veyahut da babann stanne tutacak mal gc bulunmuyorsa bu durumda Haneflere gre de anne hukuken ocuunu emzirmeye mecburdur. Anne emzirme iin evlilik devam ederken veya boanma iddeti beklerken herhangi bir cret isteyemez. nk bu dnemlerde nafakas esasen kocaya yani ocuun babasna aittir. Fakat boanma iddeti biten veya lm iddeti bekleyen kadn emzirme iin ocuun babasndan veya bizzat ocuktan yahut ocuun nafakasndan sorumlu olanlardan cret talep edebilir. Emzirme sresi iki yldr. Bu u anlama gelir ki anne emzirme iin bir cret alyorsa ilk iki yl iin cret isteyebilir; ondan sonras iin cret isteyemez. St yoluyla kurulan hsmlk da ocuun ilk iki ya iinde st emmesi durumunda meydana gelir. C) ocuun Bakm ve Terbiyesi slm hukukunda ocuklarn bakm ve yetitirilmesine hidne ad verilir. Evlilik iinde ocuun bakm ve terbiyesi genelde sorun olmaz. Anne baba bunu mtereken yerine getirirler. Problem evliliin bir sebeple sona ermesi durumunda bu grev ve sorumluluun kim tarafndan yerine getirileceidir. ocuun bakm ve terbiyesi belli bir yaa kadar annenin hak ve sorumluluu altndadr. Hanefler hidnenin hem ocuk hem de anne iin bir hak olduu grndedir. Buna gre hidne annenin hem hakk hem de sorumluluudur. Dolaysyla anne bu grevi yerine getirmekten de kanamaz.

ALE HAYATI

245

Anne sa deilse bu hak ve sorumluluk annenin kadn akrabalarna aittir. Yalnz ocuun bakm ve terbiyesini stlenen kimsenin (hdine) tam ehliyetli (kl bli) olmas, ocua bakmaya muktedir ve ocuun shhat ve ahlkn korumada gvenilir bir kimse olmas gerekir. ocuun bakm ve gzetime muhta olduu ya kz ve erkeklerde farkldr. Genellikle bu yan niha snr kzlarda dokuz-on bir, erkeklerde yedidokuz olarak belirlenmitir. Bu yalara kadar ocuk annesinin veya annesi yerini tutan bir akrabasnn yannda, bu yatan sonra da kural olarak babasnn yannda kalr. ocuun menfaat ve emniyeti gerektirdii takdirde hkim tarafndan anne veya bir baka yaknn yanna verilmesi de mmkndr. Hdine ocuun annesi deilse bakm ve gzetim iin crete hak kazanr. Bu cret ocuun bir mal varl varsa ondan denir, yoksa hukuken nafakas kime aitse onun tarafndan karlanr. D) Nafaka Evlilikten doan nafaka borcuna daha nce temas edilmiti. Burada bunun dndaki nafaka eitlerine, usul-fr nafakasyla, akrabalk nafakasna ksaca temas edilecektir. Her eyden nce unu belirtelim ki nafaka konusunda aslolan kiinin masraflarnn kendi malndan karlanmasdr. Bunun mmkn olmamas durumunda yakndan uzaa doru bir dizi akrabalar belirli artlarla birbirlerine kar nafaka ykmll altna girerler. Bu ykmllk ayn zamanda akrabalk balarnn korunmasnn, toplumsal dayanmann salanmasnn da tabii bir yoludur. a) Usul Nafakas. Fakir olan usuln nafakas ocuklarna aittir. Baba ve anne alabilecek durumda olsalar dahi muhtasalar nafakalarnn zengin veya zengin deilse bile para kazanmaya gc yeten ocuklar zerine gerektii genellikle kabul edilir. b) Fr Nafakas. Fr nafakas esas itibariyle baba, baba yoksa dier usuln sorumluluundadr. Fakat bunun iin ocuk ve torunlarn mal olmamal ve kazanmaya da gleri yetmemelidir. G yetmeme kklk veya hastalk sebebiyle olabilecei gibi, frun okumas veya kz ocuu olmas sebebiyle de olabilir. Usuln nafaka ykmll altna girmesi iin malnn ve kazanma gcnn olmas da ayrca aranmaktadr. Bu artlar gerekletiinde erkek ocuun emsali para kazanncaya, kz ocuunun evleninceye kadar nafakas usul zerine gerekmektedir. c) Hsmlk Nafakas. Aralarnda birbirleriyle evlenmeleri yasak olacak derecede kan hsml olan akrabalar birbirlerine kar nafaka ile ykmldrler.

246

LMHAL

Fakat bunun iin nafakaya muhta olann fakir ve kazanmaktan ciz, nafaka borcu altna girenin de zengin olmas gerekir. Usul ve fr nafakasnn aksine hsmlk nafakasnda din birlii de aranmaktadr. Dolaysyla farkl dinden olan akrabalarn birbirlerine hsmlk nafakas ykmll yoktur. Ayrca usul ve fr nafakas hkimin hkmne gerek olmadan sabit olduu halde, hsmlk nafakasnn sabit olmas iin ya karlkl anlama veya hkimin hkm arttr. Bu ikisinden biri tahakkuk etmeden byle bir nafaka borcu domaz.

VI. MRAS HUKUKU Miras kelimesi hukukta, vefat eden kimsenin geride brakt mal ve haklarda (terike) belli sra, usul ve l dahilinde belli ahs ve gruplarn hak sahibi olmasn ifade eden bir terimdir. Bunu konu edinen ilim dalna da miras hukuku denilir. Miras hukukunun klasik slm hukuk literatrndeki ad feriz ilmidir. Miras hukuku, terikede kimlerin hangi l ve miktarda pay sahibi olduunu belirlemeye dayanmas sebebiyle feriz ilmi adn almtr. Kuranda lenin hsmlarnn miras hisseleriyle ilgili olarak yet mevcut olup (en-Nis 4/11-12, 176), bu yetler ayn zamanda slm miras hukukunun temel l ve esaslarn da belirlemektedir. Hz. Peygamber de feriz ilminin iyi renilip retilmesini tevik etmi, yetlerde yer alan hkmlerin aklama ve uygulamasn yapm, yetlerin temas etmedii baz usul ve hkmleri de ayrca beyan etmitir. yet ve hadislerde yer alan kural ve hkmler slm hukukularnn yorum ve katklaryla daha da zenginlemi ve slm hukukunun kendi iinde btnlk ve tutarllk gsteren bamsz bir blm olarak gelime gstermitir. slm hukukunda mirasln iki temel sebebi vardr: Kan hsml ve evlilik ba. Mirasn miraslara intikali iin miras brakann (mris) lmesi veya ldne mahkemece hkmedilmesinin yan sra, lm annda mirasnn hayatta bulunmas ve mirasla engel bir durumun da bulunmamas gerekir. Mrisini ldrmesi halinde katilin mirastan mahrum olacanda slm hukukular ilke olarak birleirlerse de ayrntda farkl yorumlara sahiptirler. Gayri mslimin mslmana miras olamayacanda gr birlii olup, mslmann gayri mslim yaknna miras olup olamayaca ise tartmaldr.

ALE HAYATI

247

lenin geride brakt mal ve haklar (terike), techiz ve tekfin masraflar ktktan, borlar belli bir sraya gre dendikten ve vasiyeti de terikenin te birini amama kaydyla yerine getirildikten sonra miraslarna intikal eder. Miraslar temelde gruptur: Ashb- feriz, asabe ve zevil-erhm. Ashb- feriz, terikedeki hisseleri belirli olan on bir eit hsm olup bunlar paylarn aldktan sonra, mirasn geri kalan ksmn asabeyi tekil eden hsmlar aralarndaki ncelik srasna gre alrlar. Bu iki gruptan kimse mevcut deilse o zaman zevil-erhm grubunu tekil eden hsmlar miras olurlar. Bu baz sahbe ve tbin bilginleri ile, Hanef ve Hanbel mezheplerinin gr olup, Mlik ve filere gre ilk iki gruptan hsm olmadnda miras zevil-erhma deil devlet hazinesine (beytlml) intikal eder. Ashb- feriz sistemiyle e, ana, baba, dede, kz, kz karde gibi birinci derecede yakn hsmlara mirastan belirli paylar verilerek onlarn miraslklar korunmu, geri kalan da asabeyi tekil eden hsmlara lene yaknlklar lsnde verilerek lenin hsmlar arasnda sorumluluklarna ve lene yaknlklarna denk bir dalm salanmtr. Zevil-erhm grubunun nc srada yer almas da bu sebepledir. Terikenin te ikisinin miraslarn mahfuz hissesi saylp, terikenin te birini aan vasiyetlerin ancak miraslarn rzsyla veya bu gruptan hibir mirasnn bulunmamas halinde yerine getirilebilmesi, lm hastalnda yaplan ve mirastan mahrumiyeti amalayan tasarruflarn geersiz saylmas gibi nlemler de temelde yaknlarn miraslk haklarn korumaya mtuftur. slm miras hukukunda lenin hsmlar, lene olan yaknlklarna ve ayn derecede baka mirasnn bulunup bulunmamasna gre terikeden pay aldklarndan, haliyle daha yakn vrisin bulunmas halinde dier hsmn hissesi eksilebilmekte veya daha uzak hsmlarn mirasl debilmektedir. te yandan miraslarn aralarnda anlamalar veya baz vrislerin uzlama ve raz edilme sonu terikeden kmas usulleriyle terikenin bllmesi de mmkndr. Terikenin muayyen paylar datldktan sonra artmas ve asabeden de kimsenin bulunmamas halinde artan ksm ayn miraslara hisseleri orannda datld gibi, terikenin paylara yetmemesi halinde de miraslardan hisseleri orannda fedakrlk yapmas istenerek btn pay sahibi miraslarn haklar dengeli bir ekilde korunmu olur. slm miras hukukunda terike belli bir snf ve zmreye inhisar ettirilmeyip mmkn olduu lde yakn hsmlarn hepsine de mirastan pay verilmeye allmtr. lenin ocuklar bulunduunda da baba veya dedeye, anneye mirastan pay verilir. te yandan kiilerin miraslk paylar ile aile iindeki so-

248

LMHAL

rumluluklar arasndaki denge de gzetilmitir. Ailenin geim yk, aile bireylerine, bu arada kz kardelere, anneye bakm sorumluluu, ailede koca, baba, oul, olun olu gibi erkeklerin omuzlarnda olduundan, onlara kzlara gre daha fazla (genelde iki kat) pay ayrlm, buna karlk onlarn aile ii devleri sadece din ve ahlk alanda braklmayp hukuk yaptrmlarla da kontrol altna alnmtr. Bu itibarla slm miras hukuku kendi sistemi iinde tutarlln ve btnln korur. amzda ehirlemenin, arlaan ekonomik artlarn, din ve ahlk eitim yetersizliinin de etkisiyle beer hatta aile ii ilikilerde bencillik, ferdiyetilik ve sorumsuzluun egemen olmaya balad grlmektedir. Hsmlar aras iliki ve balarn ise, anne baba ve ocuklardan oluan ekirdek aile tipinin dar kalplar iine skp kald sylenebilir. Byle olunca, kiilerin zellikle de erkeklerin slm miras hukukunun ilke ve hkmlerine gre terikeden pay alp, buna karlk o fazla payn verilmesine sebep tekil eden sorumluluk ve ykmllkleri yerine getirmemesi, bu konuda ihmalkr hatta kaytsz kalmas ise korunmaya allan dengeyi altst ettiinden kzlarn ak bir maduriyetine yol amakta ve onlarn hakl serzenilerine sebep olmaktadr. Erkeklerin slm hukukuna gre hak isteyip devlerini cari pozitif hukukun madd yaptrmlaryla snrl tutmalar, farknda olmadan slm hukukunun mirasla ilgili hkmlerini de thmet ve tartma ortamna itmektedir. Halbuki slm miras hukukunda yakn hsmlara terikeden verilen pay ve haklarn ancak slmn ngrd sorumluluk ve ykmllklerle birlikte bir anlam ve deer ifade etmektedir. Byle olunca tek tarafl ve karc bir yaklamla mirastan pay almann, fakat gereken ykmllklerden kanmann bu dengeyi bozaca, kul hakk ihlline yol aaca ve uhrev sorumluluk douraca aktr. slm insan haklarnn salanmasnda kadn, ocuk, ii gibi sesini glkle duyurabilen ve hakkn elde etmede trl engellerle karlaan gruplarn hukukunun korunmasnda zami titizlii gsterdii, kul hakk ihllini en ar gnahlardan biri sayd halde gnmz slm dnyasnn eitli kesimlerinde erkeklerin eitli bahanelerin ve toplumsal telakkilerin arkasna snarak kadnlarn miras haklarn engelledii, vermedii veya sembolik bir miktar verdii bilinmektedir. Buna ilve olarak, erkek ocuklarn eitim ve alma gibi sebeplerle ebeveynini terk ve ihmal ettii, onlarn ou defa kz ocuklar tarafndan baklp gzetildii, stelik erkeklerin bu duruma ramen mirastan fazla pay almakta srarl olduu da zaman zaman gzlemlenmektedir. Byle olunca denge kz ocuklar aleyhine bir hayli bozulmu olmakta, hatta slm miras hukukunun kurmak ve korumak istedii denge deta

ALE HAYATI

249

tersyz olmaktadr. Halbuki hak ve adaleti esas alan ve btn hkmlerinde bu ilkeyi gzeten bir dinin byle bir uygulamay ngrmedii aktr. Bu sebeple de dinin mirasla ilgili hkmlerinin ve fkhta yer alan l ve paylamlarn iyi anlalmasna gnmzde daha ok ihtiya bulunduu burada bir defa daha hatrlanmaldr.

SYASAL HAYAT

Blm 16

Onaltnc Blm

Siyasal Hayat

Mahiyetleri icab birey ve toplumu ynlendiren ve yneten en eski kurumlardan olan din ve siyaset arasndaki iliki, tarihin eitli dnemlerinde eitli toplumlarda deiik biimlerde kendini gstermitir. Burada, din ve siyaset konusu ya da din-devlet ilikisi konusu btn ayrntlaryla deil, klasik slm siyaset anlaynn mahiyetini kavramaya ve gnmzde aktel olandan hareketle bir bak oluturmaya imkn verecek ekilde genel hatlaryla ele alnacaktr. Hristiyan Batnn din-siyaset ilikisi alanndaki tecrbesine de bir mukayese yapabilecek lde yer verilecektir. nce hristiyan Batda din ve siyaset ilikileri, ardndan mslman Douda din ve siyaset ilikilerinin tarihsel sreteki maceras ana hatlaryla ortaya konulacak ve son olarak her iki dnyada din ve siyaset ilikilerinin geldii noktaya iaret edilecektir. Din ve siyaset konusunda nce tarihsel tecrbelere yer verilmesi, klasik siyaset teorilerinin pratikle ve sosyopolitik artlarla sk bir iliki iinde olmas, hatta ou kere ona gre ekillenmesi gereiyle alkal bir durumdur. Son bir-iki yzyldr lkemizde Batnn din-devlet ilikisi tecrbesi rnek alnmaya alld iin o tecrbenin bilinmesinde yarar vardr. Dindevlet ilikileri konusunda Bat-hristiyan tecrbesinin ve bu tecrbe etrafnda ekillenen siyaset teorilerinin bilinmesi Dou-mslman siyaset teorilerinin benzer ve farkl ynlerin, daha iyi kavranabilmesi iin de gereklidir. Gnmzde Bat siyaset geleneinin demokrasi, insan haklar, laiklik gibi temel kavram ve teorilerini konu alan zengin bir literatr olutuu gibi,

252

LMHAL

Batllama srecini yaayan lkelerde de bu ynde farkl temayller ve fikr oluumlar gzlenmektedir. Ancak burada, ayrntya girilmeksizin Bat siyaset geleneinin tarih sreci ve temel kavramlar, ileride yaplacak atf ve mukayeselere zemin tekil edecek lde ana hatlaryla ele alnacaktr. I. HIRSTYAN BATIDA DN ve SYASET A) Tarihsel Tecrbe Avrupada devlet ile din, daha dorusu devlet ile kilise arasnda yzyllar boyu sren gerilimli bir iliki sz konusu olmutur. snn, Sezarnkileri Sezara; Tanrnnkileri de Tanrya verin mehur sz ve hkmranln bu dnyada olmad eklindeki ifadesi, Hristiyanln, balangta insanlarn sadece mnev ynlerine seslenmek ve o ynden etki etmek, onlar doru yola sevketmek iddiasnda olduu ve onun siyas ve hukuk bir talebinin bulunmad anlamnda yorumlanmtr. Balangta Hristiyanlk ile Roma arasnda bir iktidar sorunu kmamtr. Hz. snn havrilerinden St. Pavlus hristiyanlara, Herkes, zerinde egemen olan hkmete tbi olsun; hkmete kar gelen Allahn dzenlemesine kar gelmi olur. Hkmdarlar iyi i yapanlar deil, kt i yapanlar korkutucudur. Hkmetten korkmamak istersen, iyi olan yap! Fakat kt olan yaparsan kork; nk klc bo yere tamyor eklinde tler vererek uzlamac ve siyasal iktidarn alanyla ilgili talep iermeyen bir tavr sergilemiti. Yine Pavlusa gre, hristiyan iin kt ynetici ilenen gnahlarn cezasyd ve itaat edilmesi gerekliydi. Fakat hristiyan iin devlet (imparator) mnev alanda otorite deildi. Hibir dnyev-siyasal talepte bulunmayan Hristiyanln ilk yayl yllarnda, genel olarak balangtan IV. yzyla kadar, hristiyanlar byk sknt ekmi ve eziyet grmlerdir. Hristiyanlara ynelik bask ve ikenceler, zellikle din konularnda olduka tutucu olan Diocletianusun 303 tarihli znik fermanyla byk bir ivme kazanmtr. Hristiyanlarn toplantlarn yasaklayan, kilise ve kutsal kitaplarn ortadan kaldrlmasn ngren ve hristiyanlarn vatandalk haklarn ellerinden alan hkmler ieren bu ferman byk kym dneminin balangc kabul edilmitir. Bu kym dneminden sonra hristiyanlar, 313 ylnda mparator Constantinus ve Liciniusun birlikte kararlatrp iln ettikleri Milano Ferman (kilise bar) ile birlikte byk bir rahatla kavutular. Constantinus 325te znikte ilk konsilin toplanmasna da n ayak olup desteklemi ve 330 ylnda stanbulu

SYASAL HAYAT

253

Dou Romann baehri yapmtr. Bu tarihlerden itibaren Hristiyanlk Roma mparatorluunda hzla yaylmaya balam ve -zellikle Doudadevlet dini olma srecine girmitir (Sezaro-papizm). Batdaki hristiyanlarn durumu ise, siyas ve asker karklklar sebebiyle Doudaki kadar iyi olmamtr. IV ve V. yzyllardaki yabanc istillar sebebiyle Romann gc gitgide zayflyordu. Hatta bizzat Roma, istilc topluluklarn liderlerine asker kumandan unvan ve toplulua da federe nitelii vererek bir anlamda onlarn varlklarn merlatryor ve imparatorluk snrlar iinde yerlemelerini kabul ediyordu. Bu yaklam, istilc topluluklarla Roma dnyasnn nce bir arada yaamalarnn ve sonra kaynamalarnn balangcn tekil etmitir. stilc topluluklarn hristiyanlamas da bu birlikte yaama ve kaynama srecinin sonucunda gereklemitir. Dinleri sebebiyle eitli eziyetlere mruz kalan hristiyanlar V. asrn ortalarndan itibaren Romay daha da fazla sarsan ve zayflatan Norman ve Macar istillar karsnda tepki vermemiler ve dnyann gnahkr devleti olarak grdkleri Bat Roma 476 ylnda knce hristiyanlar dinlerini daha rahat yaayp yayabilecekleri bir ortama kavumay ummulardr. Bat Romann yklmasndan sonra, Ortaa boyunca srecek olan feodalitenin ekirdeini oluturan birtakm kk krallklar/siyas birlikler teekkl etmeye balad. Bu krallklarn meruiyet sorunu, kilisenin mnev otoritesinin tannmas yoluyla zmlendi. Bundan byle krallar siyas alanda hkmran olmakla birlikte, kilisenin mnev otoritesini de tanmak zorunda olacaklard. Bylece siyasal otoritenin yan sra kilise de ruhanmnev bir otorite haline gelerek iki ayr otoritenin varl kabul edilmi, hatta ikincinin birinciye stnl belirginlemi oluyordu. Bu siyasal birliklerin eitli nedenlerle zayflamasyla Bat Avrupada ortaya kan ve yaklak olarak IX. yzyldan XIII. yzyla kadar sren Ortaan tipik toplumsal ve siyasal dzeni olan feodal dzen iinde kuvvetli derebeyler karsnda acze den krallarn papalardan yardm istemesi kilise otoritesinin glenmesine yol at. Otoritesinin glenmi olmas kiliseyi kendine yeni bir resm doktrin kurmaya yneltti. Bu doktrinin temelini, ruhun bedene stnl gibi, ruhan iktidarn dnyev iktidara stnl dncesi oluturmaktayd. Ruhan iktidar temsil eden kilise, s ile bedenlenmi kutsal bir kurum idi. Bu kutsal ve dokunulmaz kurumun ba olan papa da doal olarak

254

LMHAL

masumdu ve aklad eyler, btn inananlarn balaycyd ve insan her g papaln emirlerine uymak zorundayd. Bu doktrin, kabaca sylenecek olursa, snn tanrlatrlmasndan sonra, kilisenin slatrlmas, dolaysyla Tanrlk g ve yetkilerine sahip klnmas esasna dayanmaktadr. Bylece Tanrnn sya ykledii misyon, kiliseye, dolaysyla din adamlarna yani ruhban snfna yklenmitir. Bu misyon Katolik teokrasinin ayrc vasfn tekil etmektedir ve bu misyon sayesinde dnyev iktidar denetleme hakk sekin din adamlar snfna ait olmaktadr. Bu doktrin temellendirilirken St. Paulun, iktidarn kaynann ilh olduu eklindeki ifadesiyle St. Augustinusun Civitas Dei (Tanr Devleti, ilh devlet) anlayndan istifade edilmitir. Vizigotlarn Romay ele geirip yamalamalar (410) zerine, imparatorluun urad felketleri, Hristiyanln ykselmesine kzan tanrlarn intikamna balayan paganlarn sulamalarna cevaben para para yaynlad Tanr Devleti adl eserinde St. Augustinus, ilk gnahn rn olan ve bu yzden eytan bir kurum saylmas gereken geici dnya devletinin karsna ilh devleti koydu. Sonraki yzyllarda tanrsal devletin kapsam geniletilerek bu devlet kilise ile zdeletirilecektir. mparatorun otoritesi yannda, kilisenin/kilisenin ba olan papann da bir otoritesi bulunduu dncesi ortaya km ve Papa I. Gelasein, V. asrda din ilerde piskoposun, dnyev ilerde imparatorun stnln iln etmesiyle, iki otoritenin varl bir anlamda tescil edilmi ve bunlarn etki ve yetki alanlar birbirlerinden ayrlm oluyordu. Thomas Aquinasn Summa Theologica adl eserinde kilisenin geleneksel tezi etraflca ele alnmtr. St. Thomas Tanr kanunlarnn niversel ve ebed prensipler olarak siyasal iktidar sahiplerinin uygulayacaklar temel deimez prensipler olduunu ileri sryor ve siyasal iktidarn grevinin adaleti ve ortak yarar gerekletirmek olduunu sylyordu. XIII. asrn sonlarndan itibaren kilise otoritesi tartlmaya ve sarslmaya balad. Kilisenin sadece mnev/ruhan otorite ile yetinmeyerek dnyev iktidara/otoriteye de sahip olma iddialar zamanla papalarla imparatorlarn arasn amtr. Papa ile imparatorlar arasndaki bu mcadelenin ilk safhasnda kilise stnlk salam, hatta IV. Henri papann ayaklarna kapanp af dilemek zorunda kalmtr. Ancak kilise ile siyasal iktidar arasndaki gizli atma ve otorite yar burada noktalanmad, aksine daha da derinleti. Fransada ve ngilterede saldrgan bir ulusal kralclk eilimiyle, keyf bir Katolik teokrasisini kar karya getiren bu atma, kilisenin otoritesinin niceliini sorgulamay da

SYASAL HAYAT

255

hzlandrm oldu. Bu srete, devletin kilisenin etki ve otorite alanndan kmas gerektiini, kilisenin devlete balanmasn ve yar laik bir sistemi (cesaro-papismus) savunan aydnlar seslerini ykselttiler, bu tezi ileyen eitli eserler kaleme alnd. Papa XIII. Leon da dnyev ve ruhan kuvvetlerin ayrln ve bunlarn birbirlerine kar bamsz olduklarn kabul etti. Hristiyan Bat siyaset teorisi ve gelenei ile mslman Dou siyaset teorisi arasnda derin farkllklar bulunmakla birlikte baz noktalarda iki gelenek arasnda baz benzerliklerin bulunduu da sylenebilir. Mesel Petrusa ait olduu sylenen (Matta, 16/19) zme ve balama hakk, mslman siyaset teorisindeki ehll-hal vel-akd anlayn; yine hristiyanlarn kilisenin ve onun ba olan papann konumuna ilikin anlaylar, fonksiyon asndan i doktrindeki msum imam anlayn ve Snn doktrindeki icm teorisini artrmaktadr. Kilise, s ile bedenlenmi kutsal bir kurumdur. Bu kutsal ve dokunulmaz kurumun ba olan papa da doal olarak msumdur ve aklad ey, btn mminleri balaycdr. Bu anlayta Tanrnn sya ykledii misyon, din adamlarna yklenmi olmaktadr. B) Din ile likileri Bakmndan Devlet Biimleri Devlet ekli ile hkmet ekli anayasa hukuku asndan genellikle birbirinden ayr tutulur. Devlet ekli daha ziyade iktidarn younluuyla, toplu veya dank olmasyla belirlenir. Hkmet ekli ise iktidar kullananlarn nasl belirlendiine ve bunu nasl kullandklarna bakarak tesbit edilir. Bununla birlikte devlet ekli ile hkmet ekli arasnda yakn bir iliki olduu ve devlet eklinin hkmet eklini de etkiledii aktr. nk birinde iktidar, ikincisinde bu iktidarn kullanl ve kullananlar sz konusudur. Hkmet ekillerinde belirleyici olan husus, daha ziyade siyasal iktidarn kayna ve meruiyeti yani hkimiyet sorunudur. Fakat yine de devlet ekilleri ayn olan lkelerde hkmet ekillerinin farkllk gstermesi vkas, bu ikisi arasnda bir ayrm yaplmasn gerekli klmaktadr. Burada Devlet Biimleri bal altnda teokrasi, Bizantinizm ve laiklik zerinde, mteakiben ynetim biimleri bal altnda da ana hkmet biimleri olan oligari ve demokrasi zerinde durulacaktr. Din kurumu dil, etik ve estetik yaplar gibi toplumun teki madd ve mnev deerleriyle birlikte kltrel sistemin oluturucular iinde yer alr. Bat ve Dounun tarihsel tecrbelerinde din ile siyasal otorite kanlmaz biimde iliki ve etkileim iinde olmulardr. Bunlardan birinin arlk ve etki oranna gre devlet biimleri farkl isimler almlardr. Din ile ilikileri

256

LMHAL

bakmndan devlet biimi Batda genelde ekilde ortaya kmtr: 1. Dine bal ynetim. 2. Ynetime bal din. 3. Din ve ynetimin birbirinden ayrl. Ynetimin dine tbi olduu devlet biimi teokrasi, dinin ynetime tbi olduu biim aralarnda kk anlam farkllklar bulunmakla birlikte Bizantinizm, Sezaropapizm veya Gallikanizm, din ve devletin birbirinden ayr olduu biim ise laiklik olarak adlandrlr. a) Teokrasi Yunanca theos (tanr) ve kratein (hkimiyet), iktidar kelimelerinden oluan teokrasi, siyasal iktidarn Tanrdan kaynakland ve bu iktidarn Tanrnn yeryzndeki temsilcisi veya bir grup tarafndan kullanld inanna dayanan toplumsal dzen olarak tanmlanmaktadr. Teokratik siyasal rgtlenmede, toplumsal sistemi belirleyen otorite dindir. Siyasal iktidar, Tanr adna din adamlar tarafndan kullanlmakta veya datlmakta; toplumsal ilikileri dzenleyen hukuk normlarna din kaynaklk etmektedir. lka devletlerinde din ve devlet ilerinin i ielii, hatta devletin hemen btnyle din bir rgtlenme olduu dnlrse bu devletlerin teokratik olarak nitelendirilmesi mmkndr. lka devletlerinde din liderlikle siyas liderlik bir kiinin ahsnda birlemitir. Siyasal iktidarn banda bulunan ef, ayn zamanda bir din adam, hatta kimi toplumlarda grld gibi kral bir tanrdr. Genel hatlaryla sylemek gerekirse bu tr teokratik toplumlarda siyasal iktidar elinde tutan ef, tanrsal niteliklere sahip bir lider olarak grlmektedir. Bu tr toplumlarda siyasal iktidarn, uygulama ve dzenlemelerini din motiflerle bezeyerek sunduu ve bu yolla otorite salad gz nne alnnca dine merlatrc bir fonksiyon yklendii sylenebilir. Siyasal iktidarn kayna ve meruiyeti konusunu inceleyen anayasa hukuku yazarlar, belli bal merlatrma yollarndan birinin iktidara ilh bir temel salamay hedefleyen teokratik yaklam olduunu belirtmiler ve teokratik merlatrma anlaynn tip ve eitlerinden bahsetmilerdir. Hristiyan Bat toplumlarnn tarihinde teokrasinin deiik trlerine ve uygulama biimlerine rastlanlr. b) Bizantinizm Din ve devlet ilikilerinde ortaya kan ikinci temel tip, siyasal otoritenin din otoritenin nne gemesi ve onu himayesine almasdr. Buna Bizantinizm,

SYASAL HAYAT

257

Gallikanizm veya Sezaropapizm (Sezarpapaclk) denilir. Bu tip rgtlenmede din adamlar devlet otoritesine balanmlardr ve hkmdar tarafndan denetlenmektedirler. Bu suretle kilisenin mnev gc denetim altna alnm olmaktadr. Siyas otorite dnyev gleri elinde bulundurmakta ve fakat sistem iinde dinin nemli ilevleri halen srmektedir. Bu tr rgtlenme biimi dinin ynetime bal olduu sistem olarak ifade edilir. Sezaropapizm terimi, zellikle Constantinusun hristiyan imparatorluu ve kutsal imparatorluu iin kullanlr. Bu tip iktidar ilikisinde, siyasal iktidarn dinin stnde olmas ynetim ile din arasnda sk bir ilikinin varlna ve dinin kamu ynetiminde nemli ilevler grmesine engel deildir. Ynetim belli bir dini, devletin dini olarak kabul etmekte ve bu dinden yana tavr almaktadr. Toplum nezdinde itibara sahip bulunan din adamlar bu sayede bir ynden siyasal iktidarda bir nfuza sahip olmakta, bir ynden de siyasal iktidarn karar ve tasarruflarnn toplum nezdinde meruiyetini salama grevi grmektedirler. Bu tr rgtlenmeyi yar teokrasi veya lml teokrasi olarak nitelendirenler de bulunmakta, tarihte eitli toplumlarn siyas-idar sistemlerinde, mesel eski Hindistanda, randa Ssn sllesi zamannda, eski Romada bu tr bir sistemin cr olduu ileri srlmektedir. Arlkl olarak din limlerinden oluan brokrasinin -genel anlamda din brokrasi-, adalet ve eitim gibi kamusal fonksiyonlar icra ettii Osmanl Devletini de yar teokratik bir devlet olarak niteleyenler mevcuttur. Son dnem Osmanl ynetimi ise kimi yazarlarca dindar merut bir rejim olarak nitelenmektedir. c) Laiklik Yunancada, kendilerini Tanrya adam rahipler (ruhban snf) dnda kalan geni halk ynlarn ifade iin kullanlan laikos tabiri Latinceye laicus eklinde gemitir. Trkemizde kullanlan laik kelimesi, Latince laicus kelimesinin Franszcaya intikal etmi biimi olan laque kelimesinden alnmtr. Kendilerini Tanrya adam rahipleri ifade iin ise Yunancada kleros tabiri kullanlmtr. Eski Yunan toplumunda sradan halk kesimini ifade eden laik kavram, hristiyan Bat dnyasnn toplum yapsnda kilise rgtnde grevli olmayan halk kesimi iin kullanlmtr. Ortaa Avrupasnda Katolik toplumlar laiklerden ve ruhban snfndan oluuyordu.

258

LMHAL

Katolik kilisesinin siyasal otorite ve kamusal alan zerindeki egemenliinin krlmas ynndeki abalar XIV. yzyllara kadar gitmekle birlikte din ve devlet ilerinin, yani din ile siyasal otoritenin birbirinden ayrlmas ve karlkl olarak zerk duruma gelmesini ifade eden laiklik asl ykseliini Fransz Devrimi ile gerekletirmitir. Laiklik Fransz htillinden sonra devlet yaplanmasnda kendini gstermi ve ada toplumlarn siyasal ve ynetsel rgtlenmelerinde bir ama mevkiine kmtr. En genel anlam ile din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas olarak ifade edilen laiklik, eitli alardan farkl ekillerde tanmlanmaktadr. Laiklik konusunda ilgin tartmalarn yapld gnmzde de laiklik birbirinden olduka farkl anlamlarda kullanlmakta ve buna bal olarak farkl tanmlar ve anlaylar ortaya kmaktadr. Kimi yazarlar, byk lde pozitivist bir yaklamla meseleyi din-akl ve din-bilim kartl erevesinde grerek, inan yerine akln egemenliinin konulmasn felsef bakmdan laiklik; kanunlar yaplrken din kurallarn dnda kalnp akla, bilime ve toplumun ve an ihtiya ve gereklerine dayanlmas anlamnda devlet ile dinin birbirine karmamasn ise hukuk bakmdan laiklik olarak adlandrmakta ve tantmaktadr. Tabiatyla din kurallarnn, akl ve bilim ile atma iinde olaca var saymna dayanan ve dini dlamay hedefleyen bu gibi anlaylarn akln ve hak dinin gerekleriyle badatrlmas ve mkul kabul edilmesi mmkn deildir. zellikle slm dininin akl ve bilimle atma iinde gsterilmesi ise temelde slm dinini alglama yanllndan veya kastl bir tavrdan kaynaklanan, hem teorik hem de pratik adan yanl bir yaklamdr. slm dini hakknda pein fikirden te derli toplu bir bilgisi bulunmayan kii ve gruplar hari tutulacak olursa, din ile akl ve bilim arasnda atma tezi zerine kurulan laiklik anlaylar artk tarihe karmtr. Bugn dnyada tartlan husus siyas iktidarn din iktidardan ayrlmas biiminde ifade edilen siyasal laikliin anlam ve snrlarnn ne olduudur. Hukukular nezdinde kabul gren genel anlaya gre laik devlet, btn vatandalarn din akdelerine hrmet eden, fakat hibir dini dier dinlere tercih etmeyen, her dine kar ayn muameleyi yapan, din ve itikad sahasn fertlerin zel ii telakki ettii iin din ilerine mdahale etmeyen, hibir dini menetmedii gibi hibir dine herhangi bir yardm ve destek salamayan, dinlere kar tarafsz kalan devlettir. Laikliin devlete ait bir kavram olmas, devletin laik olabilecei fakat fertlerin laik olamayaca fikri de bu temele dayanr.

SYASAL HAYAT

259

Ali Fuat Bagile gre ise laik devlet, din akde ve esaslara dayanmayan devlettir. Bu sistemde devlet ve din ilikilerinde bir denge ve paralellik vardr; din ve devlet zerk olup, biri dierine balanamaz. Fakat laik sistemlerde din ve siyasetin (ynetim) zerk olmasnn, dinin toplum hayatnda hibir etkisinin bulunmad biiminde anlalmas doru deildir. Aksine din, eitli ekillerde insanlarn davranlarn etkilemeye devam ederken din anlaylar da siyasal sistemin yapsndan etkilenmektedir. Yaplan aratrmalar dindarlkla sosyopolitik davranlar arasnda dorusal bir ilikinin bulunduunu gstermektedir. Din ve siyaset ilikisinin anayasalarda dzenleni biimi Batl lkeler arasnda farkllk gstermektedir. Batda baz lkelerin anayasalarnda bir din devlet dini haline getirilirken bazlarnda devlet dinler karsnda tarafsz kalmtr. Mill din veya devlet dini olgusu esas itibariyle laik sistemin ruhuna aykrdr. Bu sebeple mesel Fransa, Almanya, Belika ve Hollanda mill dine sahip olmayan lkelerdir. Fakat sve, Danimarka, Norve, ngiltere, Portekiz ve talya gibi lkelerde ise mill dinler bulunmaktadr. Ancak bir dini mill din olarak benimseyip iln etmeleri, anlan lkelerin teokratik olduu veya teokrasi ile ynetildii anlamna gelmemektedir. Teokrasi, Bizantinizm ve laiklik eklinde ifade edilip zetlenen bu iliki biimi dnda kimi yazarlar tarafndan konkordato tabiriyle ifade edilen drdnc bir din-devlet iliki biimi daha bulunmaktadr. Balangta ayn dinsel makama gelmek isteyen birok aday arasnda veya bir manastrn bakanyla manastrdaki din adamlar arasnda varlan uzlamalar iin kullanlan konkordato tabiri, XI. yzyldan itibaren kilise ve devletin karlkl ilikilerini dzenleyen antlamalar iin kullanlmtr. Napolyon Bonapartn lkede dinsel bar salamak iin Paris ve Roma arasnda balatt grmeler 15 Temmuz 1801 tarihinde Concordat ad verilen bir anlamayla sonulanm ve bu 1801 Konkordatosu Katolikliin Franszlarn byk ounluunun dini olduunu kabul etmi ve piskoposlar atama hakkn devlet bakanna vermitir. XIX ve XX. yzyllarda birok Avrupal devlet papalkla, az ya da ok Fransz Konkordatosunu taklit eden antlamalar imzalamlardr. Papalk, piskoposlarn atanmasn kendi elinde tutuyor, genliin hristiyan eitimi ve Katolik pratik ile ilgili her konuda ciddi gvenceler istiyor, devletin laikliini, eer gerekiyorsa fiil bir durum olarak kabul ettii gibi, ibadet giderlerinin salt Katolikler tarafndan karlanmasn da kabul ediyordu.

260

LMHAL

C) Ynetim Biimleri Ynetim (hkmet) biimleri teden beri en genel ekliyle, oligari ve demokrasi olmak zere iki ana gruba ayrlmaktadr. Oligari aznln hkmeti, demokrasi ise halkn veya halk ounluunun hkmeti demektir. Bu iki ana ynetim biimi dnda, bu asl ekillerin saflna olan yaknlk ve uzaklklarna gre daha farkl ynetim biimleri bulunabilir. Fakat btn ynetim biimleri esas itibariyle ya demokrasi, ya oligari kapsamnda yer alr. Mesel kimi yazarlarca ayr bir ynetim biimi olarak deerlendirilen monari, esas itibariyle oligari kapsamnda yer alr. Oligarinin saf ekli hkmdarlktr (monari). Hkmdarlk her yerde her zaman ayn olmaz. Hkmdarlk lkenin sosyopolitik art ve geleneklerine, ynetenlerin ve yakn evresinin bireysel yetkinliklerine ve beer ilikiler dzeyine gre mutlak ve mstebit olabilecei gibi, merut ve demokratik de olabilir. Hkmdar kendisini nceden konulmu ve belirlenmi kanun ve kurallara bal grmyorsa, buna keyfliin derecesine gre mutlak, mstebit ynetim denilir. Hkmdarn kanun ve kurallara bal kald ynetim tarz ise merut ynetim olarak adlandrlr ki, bugn Batdaki merutiyetler (anayasal monariler), oligarilerin tekml ederek demokrasiye dnm eklidir. Oligarinin dejenere ekli ise eit eit olur ve trl adlar alr. Dejenere olmu oligarinin niha durumu diktatrlktr. Diktatrlk eklindeki oligarilerin efi olan diktatr tpk mutlak ve mstebit bir hkmdar gibi daima bir snfn temsilcisidir. Bu snf, Ali Fuat Bagilin ifadesiyle, memleketlere ve tarih vkalara gre, kimi zaman servet ve sermaye kuvvetine dayanan bir zenginler snfdr, kimi zaman politikac ve brokratlardan oluan eli silhl bir taassup ve menfaat zmresidir. Mutlak ve mstebit hkmdar ile diktatr arasnda ilkinin tannm bir hnedana mensup olmas dnda bir fark bulunmaz (Demokrasi ve Hrriyet, s. 8). Demokrasi, her eyden nce bir tr hkmet ve idare sistemidir. lk ve saf mnasyla halk iin ve halk tarafndan hkmet demek olan demokrasi, en basit ifadesiyle bir lke halknn ekseriyetle, ekseriyetin de ehliyetliler ve sekinlerle temsil edilmesi esasna dayanr. Oligariler daima bir aznln, yani bir snf veya zmrenin gr ve menfaatlerine dayanan bir sistem iken, demokrasi geni halk kitlesi iinden kan yaygn bir ekseriyetin fikir ve kanaatleri zerinden yrmeyi ve bu yolla halk menfaatlerini gerekletirmeyi hedef alr. Tpk oligariler gibi demokrasiler de saf ve dejenere ekiller alabilir. Demokrasinin saf ve ciddi ekli, kuvvet ve yetkinin, siyas hrriyet ve eitlik

SYASAL HAYAT

261

esaslar dairesinde olumu bir ekseriyetin elinde bulunduu ynetim biimidir. Demokrasinin bozulmu ve kokumu ekli ise demagojidir. Siyaset biliminde demagoji deyimi, Ali Fuat Bagilin ifadesine gre, aldatlm veya ifsat edilmi bir ounluu basamak yaparak ykselmi ve srf hayvan hrslarn tatmin iin hkmet makinesini ele geirmi ayak takmnn ynetim biimini ifade iin kullanlmaktadr. Oligariler, zalim bir diktatrlk kmazna saplanma riskine ak olduu gibi, demokrasiler de daima safsata ve arlatanlk amuruna batmak tehlikesi ile kar karyadr. Demokrasiyi bu tehlikeden korumann tek yolu, siyas eitlik ve hrriyet iinde halkn ekseriyetini ynetimde sz sahibi klmaktr. Demokrasinin mant snf vkasn inkr etmez, fakat snf imtiyazn kesinlikle reddeder. Demokrasilerin vazgeilmez unsurlar olan siyasal partiler, her meslek ve sanattan herkese ak ve herkesin serbeste dnp mnakaa ve tenkit edip kabul edebilecei bir fikir ve kanaat birliidir. Bu birlik kuvvetini nasyonal sosyalizm, faizm ve bolevizm gibi, resm bir otoriteden ve taraftarlarn cennete, muhaliflerini de cehenneme yollama gibi din ierikli bir sylemden, vaad ve tehditten deil srf, savunduu fikirlerden ve programndan alr. Burada sylenenler btn hkmdarlklarn kt rejimler olduu eklinde anlalmamaldr. Birok alanda olduu gibi ynetim biimleri asndan da iyilik ve ktlk izfdir, nisbdir. Bundan dolay hibir hkmet her bakmdan ve mutlak olarak iyi veya kt deildir. Ynetim biimlerinin baars byk lde ynetenlerin yetkinliiyle, insan unsurunun gelimiliiyle alkal bir husustur. Bu sebeple ayn hkmet ekli bir toplumda hak ve adaleti salamann en iyi yolu olurken bir baka toplumda sonusuz ve baarsz olabilmektedir. En iyi hkmet, belirli bir devirde, belirli bir lke halknn durum ve ihtiyacna en uygun olan hkmettir. Kanunlar iin de ayn izflik geerlidir. Evrensel hukuk norm ve ilkeleri de bulunmakla beraber btn zaman ve toplumlar iin geerli en iyi kanun yerine, belli bir zamanda belli birtakm psikososyal ve siyasal artlarda yaayan insanlarn ihtiyalarna en uygun kanundan sz edilmesi daha dorudur.

II. MSLMAN DOUDA DN ve SYASET Din ile siyaset ilikisi ve slm toplumlarnn siyasal tecrbelerinin anlam konusunda olduka farkl yorumlar yaplagelmektedir. Bu konuya ilikin salkl deerlendirmeler yapabilmek ve salkl sonulara ulaabilmek

262

LMHAL

iin meselenin hem Kurann genel ilkeleri, hem de tarihsel tecrbe erevesinde ele alnmas gerekir. Bunun iin de nce Kurann toplumlarn siyasal rgtlenmesi ve devletin ynetim biimiyle ilgili hkmlerine deinmek, ardndan da Hz. Peygamber dneminden itibaren mslman toplumlarn yaad tarihsel tecrbeye ve siyaset geleneine temas etmek istiyoruz. Daha sonra da, uygulama rneklerinden hareketle bu gelenek etrafnda oluan ve bir bakma mevcudu iyiletirmeyi ve bu yolla daha iyiye ulamay amalayan siyaset teorilerini ve bu teorinin ana kavramlar etrafnda oluan doktriner yaklamlar ele alacaz. A) Kuran ve Snnet slm dininin temel kitab Kurn- Kermde birbirinden aka ayrlmam bir ekilde yer alan hkm ve davran kurallar slm bilginleri tarafndan eitli ayrmlara tbi tutulmutur. En genel ayrm, yetlerin muhtevasna ilikin olarak yaplan taabbd ierikli, akl ierikli yetler eklindeki ayrmdr. nsann Tanrya kar grevlerini belirleyen hkmler ile, insann hemcinsleriyle olan ilikilerini dzenleyen hkmler arasnda fark gzetilmesi de byk lde ayn ayrmn bir baka ifade eklidir. Her iki grup yet de ilh kkenli olsa bile, Tanrya kar olan vazifeleri belirleyen emirler ile insann hemcinsleriyle ilgili olanlar arasnda ayrm yaplmas, dini anlama, dinin hkmlerini deien durum ve artlara tama ve her ortamda dindar kalabilme asndan gerekli bir ilem olduundan hem tarihsel srete hem de gnmzde geerliliini ve gerekliliini srekli korumutur. Kuranda akll ve ykml insan ve topluluklar muhatap alnr, onun anlayaca ekilde ayrntl veya genel olarak birtakm davran kurallarndan sz edilir. Bu hkmler konulurken de ou zaman hkmlerin dayand gerekeye, tad fayda ve hikmete iaret edilir ve her vesileyle btn bu hkmlerin insann genel ve kalc yarar iin olduu belirtilir. Bu sebeple Kuranda, bireyin yaratanna kar kulluk grevinden kendine ve dier yaratlmlara kar sorumluluklarna, hak ve devlerine kadar hayatn btn alanlarn kuatc bir rehberlik bulunur. Ancak bu rehberlik, bazan ayrntl ekilde bir davrann emredilmesi, bir yasan konmas eklinde bazan da akln ve insanlk tecrbesinin ortak ilke ve deerlerini hatrlatma ve tekit biiminde olur. Kurann ayrntl hkmleri de bir genel ilkeye hizmet ettii iin akl tarafndan yadrganmaz, kolay anlalr ve mkul bulunur. Mesel Kuranda ayr ayr belirtilen yiyecek ve ieceklere ilikin

SYASAL HAYAT

263

yasaklamalar, evlenme yasaklar, miras hkmleri, aile ii hak ve ykmllkler ve baz ibadetlere ilikin ayrntlar byledir. nsan akl belki bunlara kendiliinden ulaamaz, fakat bunlar gzetilen maksadn ve yneltilen hedefin bir paras ve tabii bir arac olarak grr ve mkul bulur. Kuranda yer alan adaletli davranma, hakszlk etmeme, l ve tarty gzetme, yalan sylememe, doruluk ve merhametten ayrlmama, danarak i yapma, hak bildii yolda kararl bir ekilde yrme gibi ilkeler ise akln ve insanln ortak tecrbesiyle rten ilkelerdir. Hz. Peygamberin aklamalar da bazan akln dorudan ulaamayaca fakat prensip itibariyle doru ve gerekli grecei ibadet esaslarna ilikin uygulama rnekleri eklinde, bazan da Kurandaki akl ve evrensel ilkelerin o dnem ve toplumda uyarlanmas mahiyetinde bir rehberliktir. Kurann ve Reslullahn bu rehberlii, akln kullanan, insanln ortak tecrbesini bilen ve yaratltan getirdii meziyetlerini koruyan insan iin tabii ve gerekli bir aklama ve rneklendirme mahiyetindedir. Kuranda konular genelde birey muhatap alnarak, insan merkezli olarak ilenmi, bununla da salkl bir toplumsal yapya kavumann yolunun bireylerin yetikinliinden getii vurgulanmak istenmitir. Bu sebeple Kuranda siyaset ve devlet, toplumlarn ynetim ekli, retim aralar ve gelir paylam biimleri konusunda zel ve ayrntl bir hkm yer almaz; sadece genel din ve ahlk ilkeler hatrlatmakla yetinilir. Bu, slmn evrensel bir din oluunun, az gelimiinden ve kabile hayat yaayanndan en rgtl olanna kadar btn toplumlar kuatan bir davete sahip olmasnn da tabii bir gerei ve sonucudur. Bu sebeple Kuranda danma, hakszlk yapmama, emaneti ehline verme, adaleti gerekletirme, ahlk ve kamu dzenini koruma, Allaha ve Resulne mutlak, dier mirlere gnah ve zulm iermeyen emirlerde- itaat gibi esasen daha genel ierikli olmakla birlikte siyasal dnce iin de hareket noktas yaplabilecek birtakm ilkesel hkmler bulunmaktadr ve Kurann siyasetle ilgisi bu seviyededir. Ancak, Kuranda siyasete ilikin dorudan ve dolayl atflarn bulunmasndan hareketle siyasetin dinin temel unsurlarndan olduu veya dinin dorudan ilgi alanna girdii eklinde deerlendirilmesi doru olmaz. Gerek yaratc ile gerekse kendisi dndaki dier bireylerle olan ilikileri balamnda bireyin gelimesine vurgu yapt iin, siyasal dzenlemelerde bulunmak Kurann temel amalar iinde yer almam ve bu dzenlemeleri, genel ilke ve amalar dorultusunda yapmak mslman bireylerin yetenek, meleke ve birikimlerine braklmtr. Bu itibarla Kuranda yer alan hkmlerin siyasetle, toplumlarn devlet ve ynetim biimleriyle ilgisi, ilgiyi kuran ahsn bak

264

LMHAL

asna gre deikenlik gsterebilecek, ileri kademelerde olmasa bile balangta farkl talep ve projelere hz kazandrabilecek bir izflik tamaktadr. Byle olunca da, dinin genel ilkeler ve hedefler ynyle siyasetle ilgisi ve ona yn veren slbu naslarda aka grlmekle birlikte bu ilgi ayrntya inildike ve ileri merhalelerde bir hayli zayflamaktadr. nsann btn davranlar, elbette ki din-ahlk kymet hkmlerine gre deerlendirilir. Bu bakmdan her ne kadar, toplumsal ilikileri dzenlemede ve toplumu dzene koymada asl rol beer ynetim oynasa da, bu ynetim adaleti ngren gerek deerler dzenine gre tli bir konumdadr ve onun yansmasdr. Mekke dneminde inen yetlerin byk lde inan ve ahlk ile ilgili olmasna dayanarak Kurann temel vurgusunun, btn insan davranlarnn, ilh gzetim altnda bulunduunu ima etmek olduu sylenebilir. Medine dneminde yaplacak hukuk dzenlemelerin alt yaps da burada atlmtr. Bu sre, dinin btn beer davranlara din ve ahlk bir zemin oluturmas ve bu zeminde onlar anlaml klmas, bireyin yetikinliini ve sorumluluk bilincini toplumsal yapnn salamlnda deta n art saymas eklinde de yorumlanabilir. Bundan da hareketle, Kuranda siyaset teorisi veya devlet modeli aramann veya Kuran byle bir sylem iin ana malzeme yapmann yersiz olduu, fakat Kurann insann siyas zihniyetini oluturan bir mesaj ve ynlendirmeye de sahip bulunduu grlr. Dier bir anlatmla Kurann oluturduu zihniyetin bilinli boluk saylan devlet ve siyaset alannda siyas zihniyeti oluturduu, slm toplumlarnn bu alanlardaki tarihsel tecrbesinde de bu zihniyetin ak izlerinin grld sylenebilir. B) Tarihsel Tecrbe a) Hz. Peygamberin Siyas Liderlii Allahn Hz. Peygamber iin ngrd asl grev, kendisinden ald vahyi insanlara ulatrmasdr. Vahyin aklanmas ve uygulanmas da bu grevin devam mahiyetinde olduundan, bu konularda Reslullahn otoritesinin tannmas da istenmitir. Allah, birok yette resulne (elisine) inanmay, ona itaat ve ittib etmeyi emretmi; isyan etmeyi ise yasaklamtr. Bu yetlerden bazlar yledir:
Allaha ve resulne iman edin (en-Nis 4/171). Allah, kendisine ve resulne itaat edenleri, ebediyen kalmak zere altlarndan rmaklar akan cennetlere sokar. Bu ne byk bir kazantr. Allaha

SYASAL HAYAT

265

ve resulne isyan edenleri ve koyduu snrlar geenleri de ebediyen kalacaklar ve ackl bir azap grecekleri bir atee sokar (en-Nis 4/13, 14). Eer Ona itaat ederseniz, hidayet bulursunuz. Resuln grevi yalnzca ak teblidir (en-Nr 24/54). Kim Allaha ve resulne isyan ederse, apak bir sapkla dm olur (el-Ahzb 33/36). Allaha itaat edin, resule itaat edin ve saknn (el-Mide 5/92). Sizin rabbiniz rahmndr. Bana ittib edin ve emrime itaat edin (Th 20/90). Ey iman edenler! Allaha itaat edin; resule ve aranzdan kan emr sahiplerine itaat edin. Bir eyde anlamazla derseniz, eer Allaha ve hiret gnne inanan kimseler iseniz, onu Allaha ve resule gtrn (en-Nis 4/59). ayet onu resule ve ilerinden km emr sahiplerine gtrselerdi (enNis 4/83). Mminler, Allaha ve peygamberine inanan kimselerdir ve toplumu ilgilendiren bir ite peygamber ile bulunduklar zaman ondan izin almadka ekip gitmezler (en-Nr 24/62).

Hz. Peygamber asl grevi olan tebli ve bunun doal uzants olan tebyin yani Allahtan ald mesaj insanlara ulatrma ve bu mesaja ilikin gerekli aklama ve uygulamalar yapma dnda, konjonktrel olarak Medinede, ierisinde mslmanlar yannda yahudi ve putperestlerin de bulunduu bir topluluun lideri olmutur. Kurn- Kermde Resl-i Ekreme itaat etmeyi emreden yetler, esas itibariyle Reslullahn asl greviyle ilgili olmakla birlikte, bu itaat emri onun siyasal otoritesine tbi olmay da ierecek bir genellik tar. Medine dnemi dikkate alndnda, Hz. Peygamberin, hem yasama hem de ynetme yetkisini kendisinde toplad ve ayn anda hem hukuk hem de siyasal otorite olduu grlr. Fakat Hz. Muhammedin Medine toplumuna lider oluunun dinin bir gerei olmaktan ok konjonktre bal siyasal bir liderlik olduu kanaati arlkldr. Gerek Reslullahn gerekse onun lmnden sonra mslman toplumlarn siyasetle ilgilenmesini doal bir gelime olarak deerlendirmek daha uygundur. Hz. Peygamberin Mekkede iken herhangi bir siyas talepte bulunduu bilinmemektedir. Bu durum onun temel misyonuyla ilgili olduu gibi, iinde bulunduu sosyopolitik durumla

266

LMHAL

da ilgilidir. Medine dneminde ise, dinin gereklerinin rahata yerine getirilebilmesi iin toplumsal bir btnleme ve rgtlenme kanlmaz olmu, Resl-i Ekrem de vahye ve ictihadna dayanarak bu ynde gerekli nlemleri almtr. slm bilginlerinin Reslullahn snnetini deerlendirirken onun peygamber olarak yapt davranlarla devlet bakan ve siyas-asker lider vasfyla yaptklar arasnda bir ayrm gzetmesi ve ikinci grup snneti yorumlamada kendilerini daha rahat hissetmeleri de bu sebepledir. b) Medine Szlemesi Hz. Peygamber tebli ve tebyin ilerini daha rahat yapabilecei bir yer arayn srdrm, sonuta Medineye hicret etmitir. Bu noktada Reslullahn Medine toplumundaki siyasal liderliine ve Medine szlemesine ksaca deinmek yerinde olur. Medine szlemesi, bir anlamda Kuranda erevesi izilen ilkelerin beer planda hayata geirilmesi ve uygulanmas olarak deerlendirilebilir. Elbette ki bu szleme temeli zerine pek ok ey bina edilebilir. Ancak metot olarak, herhangi bir amala onu temel almadan nce szleme metninin oluum sre ve artlarn, uygulanmasn ve sonularn gz nne almakta ve bunlar Kuran leinde deerlendirmekte yarar vardr. Bu durum hibir surette Medine szlemesinin nemini azaltmaz, aksine daha doru anlalmasn ve ait olduu zemine oturtulmasn salar. Burada Medine szlemesine gelinceye kadarki durumu genel hatlaryla gzden geirmekte yarar vardr. Bilindii gibi mirac olayndan sonra Hz. Peygamber civar kabileleri slma davet etmeye balad, fakat Arap kabilelerinden bu arya icabet eden kimse bulamad. Reslullahn Medine ile ilgisinin, Mekkeye gelen Sveyd b. Smiti slma davet etmesiyle balad ve bunun Medine halk iin olumlu bir balang olduu bilinmektedir. Sveyd bu arya olumlu veya olumsuz bir cevap vermemi ve Medineye dndkten ksa sre sonra bir savata lmtr. Bu sralarda ensar ittifak (hilf) aramak zere Mekkeye geldiinde Hz. Peygamber onlar slma davet etti. lerinden yeni yetme bir gen olan ys b. Muzn Resl-i Ekremin davetine ilikin olarak yapt Ey kavmim! Vallahi bu, bizim geldiimiz amatan daha hayrldr eklindeki yorum fkeyle susturulmu ve gelenler bir ittifak gerekletiremeden Medineye geri dnmlerdi. Sonra Hz. Peygamber blge halknn hac maksadyla Mekkeye geldii dnemde hepsi Hazreten olan alt kiiyle Akabede karlam ve bunlar slma davet etmitir. Bunlar Medinede yahudilerin komular olup, onlarn

SYASAL HAYAT

267

Allah bir peygamber gnderecek ve neredeyse zaman da geldi dediklerini duymulard. lerinden birinin Vallahi, yahudilerin sizi kendisiyle tehdit ettii peygamber budur. Aman onlar bizden nce davranmasnlar demesi zerine iman ettiler ve mslman oldular. Sonra Hz. Peygambere, Biz kavmimizi brakp geldik, onlarn arasnda sava var. imdi biz onlara gidelim ve senin bizi ardn eye biz de onlar aralm. Kimbilir belki de Allah senin sayende onlar birletirir. Eer sana ittib ederlerse, senden daha stn kimse olmaz diyerek oradan ayrldlar. Bu alt kii Medineye dnp slma davet etmeye baladlar. Bu durum yle yayld ki Hz. Peygamberin anlatlmad hibir ensar evi kalmad. Ertesi sene ensardan on iki kii geldi. Bunlardan bei, Cbir b. Abdullah haricinde daha nceki alt kiiden oluuyordu. Bunlar Akabede Reslullaha biat ettiler, ama henz savala emrolunmu deillerdi. Bunlarn dn vakti geldiinde Hz. Peygamber, orada mslman olanlara Kuran ve er hkmleri retmeleri ve mslman olmayanlar da slma davet etmeleri iin bn mm Mektmu ve Musab b. Umeyri bunlarla birlikte Medineye gnderdi. Musabn elinden pek ok insan mslman oldu. Bir mddet sonra birka istisna dnda iinde erkek ve kadn mslman bulunmayan hibir ensar evi kalmad. Medineli yahudi kabileleri olan Ben Kurayza, Ben Nadr ve Ben Kaynuka arasnda kabilecilik ruhu ok canl idi ve bu durum onlarn bir din ats altnda bar iinde yaamalarn engelliyordu. Yemenin byk kabilesi Ezde dayanan ve Medineye yahudilerden sonra gelip yahudilere komu olan Evs ve Hazre kabileleri Araplar lehine ileyen baz sebepler sayesinde Yesribde hkimiyeti ele geirmilerdi, ancak onlar arasnda da kabile atmalar vard. Bu atmalarn temelinde kabilecilik ruhu yannda, hkimiyeti kaptran yahudilerin kkrtmalar da mevcuttu. Evs ve Hazre arasndaki son sava hicretten birka yl nce cereyan eden ve Evsin galibiyetiyle sonulanan Bus Harbidir. Evs bu galibiyete yahudilerin de yardmn alarak ulam, fakat daha sonra yahudi hkimiyetinden endie ederek Hazre ile bar yapm ve bu iki kabile Abdullah b. beyyin bakanlnda birlemeye karar vermilerdir. Evs ve Hazre arasndaki bu geimsizlik taraflarn bar iinde yaama arzusunu kamlamtr. Hz. ie bu sava ve srtmelerin Medine ehlinin slma kucak amasndaki etkisini Bus Harbi Allahn, Hz. Peygambere bir armaandr szyle anlatr. yle grnyor ki bu anlama zemini hem Reslullah ve muhacirlerin hem de ensarn arad bir ey idi. En azndan Resl-i Ekrem tebliini rahat bir

268

LMHAL

ortamda yapabilecek, muhacirler dinlerini rahata yaayabilecekler ve ensar aralarndaki anlamazlklar taraflarn kabul ettii bir hakem bakanlnda zm olacaklard. Hz. Peygamberin Medineye hicretinden bir mddet sonra, muhtemelen ilk alt ay iinde Reslullahn hakemliinde ve nderliinde btn gruplar arasnda bir antlama metni imzaland. Hicretin hemen ncesine tekabl eden dnemde Evs ve Hazre kabilelerinin Medinenin hkimi olduklar ve yahudilerin onlarla anlamal olduu dikkate alnrsa balangta yahudilerin Medine szlemesine taraf olma durumu pek mmkn grnmemektedir. Nitekim bu olaya dolayl olarak deinen ilk dnemin byk muhaddislerinden Abdrrezzkn Hz. Peygamber Kurey ile ensar arasnda tanzim ettii belgede demitir ki ifadesine gre bu belge, muhacirlerle ensar arasnda tanzim edilmitir (Abdrrezzk es-Sann, el-Musannef, IX, 274, r. 17184). bn Himn bu olaya ilikin ifadesi yahudilerin bu belgeye ilk akdedildii srada dahil olduu intiban verse de, bu dahil olmann dorudan deil dolayl olarak olduu anlalmaktadr. bn Himn ifadesine gre Hz. Peygamber muhacirler ile ensar arasnda bir belge tanzim etmi ve bu belgede yahudilerin dinlerine ve mallarna iliilmeyeceini garanti etmi ve onlarn hak ve sorumluluklarn gstermitir (bn Him, Sre, II, 110). yle anlalyor ki bn Him muhtemelen iki metni birlikte zikretmenin sonucu olarak muhede (antlama) ile muvdaay (saldrmazlk szlemesi) birletirmise de, ifadesinden yahudilerin ikincil olarak sz konusu edildii anlalmaktadr. in dorusu, baz titiz siyer yazarlarnn yapt gibi, muhacirlerle ensar arasndaki antlamay muhede kavramyla ve muhtemelen Bedirden hemen sonra yahudilerle yaplan anlamay ise muvdaa kavramyla ifadelendirmektir. yle grnyor ki, daha sonra yahudilerin vesikaya dahil edildii muvdaa metninin ilk muhede metni ile birletirilmesinin etkisi birinci maddeye de yansmtr. Muhammed Hamdullahn maddelemesine gre 16. maddeye kadar yahudilerden hi bahsedilmemi, 16. maddede yahudilerin de bu vesikaya girebilmelerine kap aralanm (md. 16: Bize tbi olan yahudilere de, zulmedilmeksizin ve kendilerine kar yardmlalmakszn, yardm edilecek, iyi davranlacaktr) ve 24. maddeden itibaren yahudilere ait hkmler sralanmtr. Buna gre vesikann ilk maddesinin Bu belge Kureyliler ile Yesrib ehli arasndadr eklinde olmaldr. Bu cmlenin devam (Arapa metinde ve men tebiahm ile balayan ksm) muhtemelen muvdaann ilk muhede metnine katlmasndan sonra btnl salamak dncesiyle ilve edilmitir. Bu ksm ilk bata sylenmi bile

SYASAL HAYAT

269

olsa yukarda sylenen hususla elimez. nk maddenin tercmesi yle yaplabilir: Bu belge, neb Muhammed tarafndan, Kureyli mminler ve mslimler ile Yesribliler ve onlara tbi olup katlan ve onlarla birlikte cihad edenler arasnda olmak zere dzenlenmitir. Bu yaklam doru ise bundan sonraki maddede mslmanlarla yahudilerin bir mmet oluturduu eklindeki izlenim de ortadan kalkar ve madde rahatlkla Bunlar (muhacir ve ensar) dier insanlardan ayr bir mmettir eklinde anlalabilir. Bu madde ile kabile ruhu yerine millet ve mmet bilincinin geirilmi olduu vurgulanmaktadr. Yahudilerin szlemeye taraf olup olmadklar deerlendirilirken gzden uzak tutulmamas gereken bir husus da ilerleyen yllarda yahudilere kar taknlan tavr ve onlarn Hz. Peygamber zamanndan sonraki durumlardr. Bu iki husus zerinde dikkatle dnldnde, balangta yahudilerin vesikaya taraf olduklar var saylsa bile, bu takdirde vesikann bir geici ara dnem siyas szlemesi olduu sonucuna ulalabilir. Bu anlamayla Reslullah bakanlnda Medine toplumu arasnda belli llerde bir btnleme salanm, daha da nemlisi ortak dmanlar saylabilecek Mekkelilere kar bir ittifak olumutur. Bu husus vesikann ilgili maddelerinde dile getirilmektedir. Burada vesikann btn maddeleri zerinde ayrntl olarak durma imkn yoktur. u kadar sylenebilir ki, imza koyan taraflarn etnik ve din kimlikleri bir yana bu vesika din ve vicdan hrriyeti asndan son derece nemli bir siyas ve hukuk belgedir. Vesikada yahudilerin canlar ve mallar yannda dinlerini yaama hrriyetlerini teminat altna alan madde, esasen Kurann dorudan ngrd bir hkmn uygulamaya geirilmesinden ibarettir. Kurann genel ilkeleri, topluma, toplumsal organizasyona zarar vermedii srece farkl dinden insanlarn kendi dinlerini yaay hrriyetlerinin teminat altnda olduunu ngrr. Bu konuya deinen baz yetler unlardr: Eer rabbin dileseydi yeryzndekilerin hepsi iman ederdi; byle
iken sen hepsi mmin olsunlar diye insanlar zorlayp duracak msn? (Ynus 10/99), Dinde zorlama yoktur (el-Bakara 2/256). Dolaysyla Medine

szlemesinin nemi Kuranda vazedilen ilkeleri uygulamaya aktarmas noktasnda ortaya kmaktadr. Kurann ilk aklaycs olan Hz. Peygamber bu suretle Kurandaki ilkeleri mevcut artlar dikkate alarak uygulamaya koymu olmaktadr. Reslullahn Medineye hicretini takip eden gnlerde kaleme alnan ve onun siyas ve idar otoritesi altnda konfederasyon eklinde oluturulan

270

LMHAL

Medine ehir devletindeki mslim, mrik ve yahudi topluluklarn birbiriyle ve yabanclarla olan mnasebetlerini, bu topluluklarn temel hak ve grevlerini belli esaslara balayan Medine szlemesi, farkl din mensuplarnn bir arada yaamasna imkn vermesi ve anayasa hukuku alanndaki ilk yazl szleme rneklerinden biri olmas ynyle her zaman iin nem tayan tarih bir vesikadr. Bununla birlikte Medine szlemesini tarih ve tabii kimliinden soyutlayp modern toplumlarda ok hukukluluun geleneksel kkleri ve din gerekesi olarak takdim etmek de doru olmaz. nk kamu dzenini oluturan kurallar herkese ayn ekilde istisnasz uygulanr. Kamu dzeninden saylmayan tamamlayc kurallarn ise taraflarn irade serbestisine braklmas ve asl ibha ilkesine gre ilem grmesi esastr. Ancak milletleme ve hukuk birliinin oluum srecinde uygulanabilirlik ansna ve toplumsal yarara sahip bulunmayan ok hukukluluk tezinin gnmzde demokratik bir talep olarak gndeme gelmesi, hukuk birliinin ve tek hukuklu sistemin yasa despotizmine ve ounluk diktatryasna kamasn nlemede ve demokratik hukuk devletinin gereklemesinde olumlu bir katk salayabilir. c) Peygamber Sonras Dnem Hz. Peygamberin siyas ve teri otoritesi, gerek salnda gerekse lmnden sonra tartlmam, fakat bu iki fonksiyonun sonrakiler asndan deeri ve bunlarn ne ekilde ve kimler tarafndan devam ettirilebilecei hususu eitli teorik ve pratik gr farkllklarna yol amtr. Hz. Peygamber lnce, daha Reslullahn cenazesi kaldrlmadan insanlar Ben Sakfe glgeliinde toplanarak mmetin ilerini yrtmek zere Resl-i Ekremin yerine kimin geeceini tartmaya balamtr. Hz. Peygamberin htrasna saygszlk olarak deerlendirilmesi mmkn olan bu tutum, Araplarn kabilecilik damarlarn bilenler iin artc deildir. Hatta kabilecilik ruhunun hortlamas endiesi gz nne alnnca, Reslullahn yerine geecek yneticiyi belirleme iinin cenazenin kaldrlmasndan daha ncelikli olduu bile sylenebilir. Medineli ensar yneticinin kendilerinden olmasn isterken, Mekkeli muhacirler kendilerinden (Kurey) olmasn istiyordu. Bu arada kendisi tarafndan belirgin bir ekilde ne srlmemekle birlikte, Hz. Peygambere olan akrabal nedeniyle Hz. Alinin bir beklenti iinde olduu da kaydedilmelidir. Esasen bu tutumun, daha sonra hilfet meselesinde su yzne kacak olan eilimlerin de nvesini tekil ettii sylenebilir.

SYASAL HAYAT

271

Ben Sakfede yaplan uzun tartmalardan sonra Hz. Eb Bekirin ynetici olmasna karar verilerek ona biat edildi ve kendisine halfet Reslillah (Allah elisinin halifesi) sfat atfedildi. Halife kelimesinin mmet tarafndan nerildiine ve siyasal iktidar elinde tutan kiiyi ifade etmek iin ilk defa kullanlm olduuna dikkat edilmelidir. Hz. Eb Bekir lmeden nce Hz. meri kendi yerine geirmi (istihlf) ve mmet itiraz etmeden Hz. mere biat etmitir. Hz. Eb Bekirin bu uygulamasnn atama m yoksa aday gsterme mi olduu konusunda farkl grler bulunmaktadr. Hz. mer lmeden nce kendinden sonraki halifenin seimini alt kiilik bir heyete brakmtr. Bu heyet yaptklar kamuoyu aratrmas ve eitli deerlendirmeler sonunda ilerinden Osman b. Affnn halife olmasna karar vermitir. Hz. Alinin halifelie geii ise nceki gibi mmetin tamamnn veya ounluunun ittifak ile olmamtr. Hz. Ali, Talha ile Zbeyrin biatlarn almsa da Sad b. Eb Vakkas ve daha birok nde gelen sahb ona biat etmemitir. Civar ehirlerdeki halk arasnda da farkl temayller vard. Hz. Osman kuatma altnda iken bayram namazn kldrmas, Hz. Osmann cenazesiyle ilgilenmemesi, silerin vali deiiklii gibi baz taleplerini yerine getirmesi gibi tutumlar sebebiyle hakknda baz endieler uyanm, hatta Talha ve Zbeyr de yanndan ayrlarak Hz. ie ile beraber Basraya gitmilerdir. Rz yoluyla ittifak, bar ve asayi salanamaynca Hz. Ali klca bavurdu ve bilinen Cemel ve Sffn vakalar meydana geldi. lk drt halifenin ynetimin bana gei ekline ilikin olarak yaygn kanaate gre Hz. Eb Bekir genel ra yoluyla yani ehl-i hal vel-akdin byk ounluunun oyuyla seilmi, Hz. mer atama (velyet-i ahd) yoluyla baa gelmi, Hz. Osman ise zel ra yani evvelki halifenin belirledii birka kiinin semesiyle halife olmu, sonra hepsine biat edilmitir. Muviyenin ynetimi ele geirmesi ise ilk drt halifenin ynetime geli tarzndan farkldr. ounlukla belirtildiine gre, Muviye tagallp ve hakk- seyf (kl hakk) yoluyla ynetimi ele geirmitir. Tagallp ve kl hakk, kimin halife olacann netlememesi durumunda, halife adaylarndan birinin kl zoruyla baa geip, insanlarn gnll-gnlsz biatlarn almas anlamndadr. Muviyeden sonra ynetim, veraset yoluyla intikal etmeye balamtr. lk uygulamalarda hilfetin veraset yoluyla devam konusu gndeme gelmemitir.

272

LMHAL

Geri Hz. merin, halifeyi belirlemek zere oluturduu zel ra heyetine olu Abdullah halife sememeleri ikaznda bulunmas devlet bakanlnn verasetle devamna olumsuz bir bak olarak, te yandan Hz. Alinin, Hz. Peygamberin vefat sralarndaki beklentisi ve kendisi lm deinde olduu srada olu Hasana biat etmelerini isteyip istemedii sorusuna cevaben Bu husus, benim emredeceim veya yasaklayacam bir husus deildir diyerek onlarn tercihine brakmas ynetimin veraset yoluyla devamna scak bak olarak deerlendirilebilir. Hz. Alinin Hz. Eb Bekire syledii Akrabalmz sebebiyle bu ite bizim de bir hakkmz bulunduunu sanmtk serzeniinde bulunmas da Hz. Alinin byle bir eilim tadn desteklemektedir. Fakat bunlar ahs kanaatlerden ibarettir. Muviye ile birlikte hilfet (devlet bakanl), ilk drt halifede grldnden farkl olarak veraset yoluyla el deitirir olmutur. O, Mugre b. ubenin tevikiyle salnda olu Yezdi veliaht tayin etmitir. Kimi rivayetlere gre Muviye saltanat merkezi olan amda bu maksad teminat altna aldktan sonra, zhiren haccetmek, gerekte ise olu Yezd iin Mekke ve Medine halkndan biat almak iin oralara gitmi ve hac merasimini ifa ettikten sonra bu halk Yezde biat etmeye armtr. Bata bnz-Zbeyr olmak zere birok kiinin itiraz ve tenkidiyle karlat da zikredilmektedir. Btn kaynaklar hilfetin saltanata dnmesinin Muviye ile baladn kaydeder. Gerekten de Muviyenin bu tutumu, Araplar arasnda slm ncesi dneme dn niteliinde bir saltanat uygulamasnn da balangcn tekil etmitir. Yezdin lmnden sonra, am ve dier blgelerde Muviye b. Yezde ve bunun birka ay sonra lmesi zerine Mervna biat edilmiken, Yezdin lm haberini alr almaz bnz-Zbeyrin Mekkede hilfet iddia etmesi ve Mekke halknn biatn almas, kimi yazarlar tarafndan hilfet ve saltanatn ayrmas olarak, kimileri tarafndan da Mervnn hilfetinin sahih olmad eklinde deerlendirilmitir. Muviyeden sonra gelen halifeler hep bu yolu uyguladlar. Sadece mer b. Abdlazzin byle davranmak yerine Hz. Eb Bekirin torunu Kasm b. Muhammedi veliaht tayin etmek istedii, fakat eitli basklar sebebiyle bunu baaramad bilinmektedir. Ynetimin Emevlerden Abbslere geii, kimi Batl yazarlar tarafndan Arap krallndan din kralla gei olarak deerlendirilmitir. Abbslerde de verasete dayal saltanat gelenei devam etmitir. Memnun, Hz. Ali soyundan gelen Cafer es-Sdkn olu Ms el-Kzmn olu Ali Rzy

SYASAL HAYAT

273

veliaht yapma dncesi de fiile dnememitir. Osmanllarda da ayn gelenek srm ve babadan oula geen saltanatla birlikte Yavuz Sultan Selimden sonra hilfet de babadan oula gemitir. lk drt halife dneminde henz din otorite-dnyev otorite ayrm yoktur. Halifeler din ve siyaset konusunda ayn anda otoritedirler. Fakat Muviye ile birlikte siyasal otoritenin din ilerinden ayr tutulmas gibi bir temayln balad grlr. Muviye daha ilk hutbesinde Din ilerinizi bildiiniz gibi dzenleyin, ama siyaseti bize brakn anlamnda szler sylemesi (bk. Kad en-Numn, htilf Uslil-mezhib, s. 32-35) belli belirsiz ekilde bu iki alan arasndaki ayrma iaret etmektedir. Muviyenin bu tutumunu izah sadedinde birok sebep ne srlebilir. Fakat uras bir gerek ki, siyaset ve din ayrm konusunda artk bir yola girilmitir ve bu yolun devamnda hilfetin gitgide saltanattan ayrlarak sembolik bir makam haline dnt olduka ak bir ekilde grlecektir. Bveyhin mslman olup ilii benimseyen Ahmed, Ali ve Hasan isimlerindeki olunun eitli mslman devletlerin ordularnda yer almaya balayp kendi blgelerinde beylikler kurmalar ve ran ve Iraktaki siyasal olaylara karmaya balamalar hilfet makamnn siyasal gcnn azalmasnn balangc olacaktr. Bveyhin olu Ahmedin 334 (945) ylnda karklkln hkm srd Badata girmesinden itibaren siyasal otoritenin halifeden bunlara gemeye balad grlmektedir. Abbs Halifesi Mstekf-Billh Ahmedi emrl-mer tayin ederek ona Muizzddevle, dier karde Aliye mdddevle ve nc karde Hasana Rknddevle lakaplarn vermitir. Ahmedin bu olaydan bir mddet sonra Halife Mstekf-Billhn gzlerine mil ektirerek yerine Mut-Lillh geirmesiyle Badat Abbs halifeliinin otoritesi sarsld ve yeni bir dnem balam oldu. Bveyhlerin Badatdaki 110 yllk hkimiyeti Turul Beyin 447de (1055) Abbs halifesinin daveti zerine Badata girip sileri cezalandrmas ve Bveyh lider el-melikr-rahm lakapl Hsrev Fruzu hapse atmasyla son buldu. Abbsler dneminde Bveyhler ve daha sonra Seluklularn siyasal gc ellerine almalaryla, hkmen tek elde olan hilfet ve hkmet (siyasal iktidar), fiilen ayrlm oldu. Hilfet ve siyasal otoritenin fiil ayrm Osmanl Hkmdar Yavuz Sultan Selime kadar srecektir. Deylemler ve Seluklularn malplar olan Badat Abbsleri ile Trkmen ve erkez melikleri dneminde Msr Abbsleri saltanatsz hilfet etmilerdir. lhanllar ve Timur soyundan Tatar melikleri ise hilfetsiz saltanat etmilerdir.

274

LMHAL

Hlgnun Badat ele geirmesi ve Halife Mstasm-Billhn ldrlmesiyle Abbs hilfeti tarihe kart (656/1258). Bu olaydan 659 (1261) ylna kadar hilfet makam sene boyunca mnhal kald. Badattaki katliamdan kurtulup 659 (1261) ylnda Msra iltica eden otuz altnc halife ez-Zhirin olu ve otuz yedinci halife el-Mstansrn kardei ve son halife Mstasmn amcas olan Ahmed Ebl-Kasm el-Abbs orada hkmet etmekte olan Trk klemen sultanlarndan Bundukdr diye mehur el-Melikz-Zhir Rkneddin Baybars tarafndan byk bir merasimle Mstansr-Billh lakabyla 9 Receb 659da (9 Haziran 1261) hilfet makamna oturtulmu ve 13 Receb 659da (13 Haziran 1261) adna sikke baslmtr. Sultan Baybars baz siyas sebeplerden dolay Halife el-Mstansr bir miktar askerle Iraka sevkettiyse de daha yolda Moollarn hcumuna mruz kalarak 660 (1262) senesi iinde hezimete uram ve kaybolup gitmitir. Yerine yine Abbs soyundan olduunu iddia eden Ebl-Abbas Ahmed namnda biri Hkim Biemrillh lakabyla ayn sene halifelik makamna oturtuldu. Btn Msr Abbs halifeleri bunun soyundan gelirler. Msrda erkez melikler zamannda Halife Mstain-Billh 815 (1412) senesinde vuku bulan ihtillden sonra mer tarafndan Msr sultanlna getirilmi ve bu suretle hilfet bir defa daha dnyev saltanatla birleir gibi olmusa da ayn yl sultanlktan ve 817 (1414) senesinde halifelikten hal edilmitir. Fakat hilfetin bu defaki durumu nceki dnemlerden olduka farklyd. Halifeler hkmet ilerine hi mdahale etmiyorlard. Ara sra isimleri sultann ismiyle birlikte hutbede okunuyor ve sikkelerde zikrediliyordu. Saltanat Msr Klemenlerinin elinde bulunduu cihetle halifenin vazifesi tekke eyhliine dnm ve hkmet makamna geen sultanlara Saltanat grevini sana verdik (velleynkes-saltana) diyerek kl kuatp menur vermekten ibaret kalmtr. Suriyeli byk Hanbel hukukulardan bn Kayyim el-Cevziyyenin Kuran ve Snnet naslarna itibar edilmediini anlatmak zere yapt Gnmzde naslar, tpk adlarna hutbe okunan ve sikke baslan fakat hibir etki, yetki ve nfuzlar olmayan halifeler konumuna indirgenmitir (bk. ctimul-cyil-slmiyye, s. 42) eklindeki benzetmesi, ayn zamanda halifelerin o dnemdeki konumlarna da k tutmaktadr. 923 (1517) ylnda halifelik Abbslerden Osmanllara intikal etmi ve bylelikle hilfet ve saltanat bir defa daha birlemitir. Yavuz Sultan Selimin hilfete hak sahibi olduuna dair ne srlen birok gerekeden birisi kl hakkdr. Kl hakk, kendisine rakip duramayacak lde taraftar ve askere sahip olmak ve dierlerine galebe alacak

SYASAL HAYAT

275

durumda olmak demektir. Bu g sayesinde hilfet makamna gelmek daha nce de ifade edildii gibi, limler tarafndan eitli gerekelerle ve artlarla ciz grlmtr. O dnemde Yavuz bu g ve nfuza sahiptir. Dier bir gereke ise nde gelen Ezher ulems ile Trk ulemsndan oluan bir meclisin Yavuz Sultan Selimin halifeliini onamasdr ki nakledildiine gre bu limler hilfet klcn kendi elleriyle Yavuza kuatmlardr. Halifeye kl kuatma treni bir gelenek olarak Osmanlnn sonuna kadar devam etmitir. Ayrca baz yakn akrabalar, birtakm limler, kadlar ve idareciler ile birlikte stanbula getirilen son Msr Abbs halifesi el-Mtevekkilin Yavuzu hilfete aday gsterdii ve o ynde vasiyette bulunduu da zikredilmektedir. Osmanl Devletinin resm salnmelerinde Osmanl hilfetinin merluunu ispat sadedinde ilh iradenin tecellisi, ecdattan tevars etme, devlet adamlarnn, ulem ve halkn tasvip ve biat gibi gerekeler de zikredilir. Ancak halifenin Kureyten gelmesi artndan sz edilmez. Btn bu gerekelerin netice itibariyle, hilfetin el deitirmesini hakl gstermeye ynelik olduu aktr. Fakat hilfete ve Osmanl padiahlarnn halifeliine ilikin bu tr tartmalarn ortaya knn, Osmanlda siyasal otoritenin eitli nedenlerle zayflad, toplumsal deiimin sanclarnn ekildii dnemlere, yaklak olarak XVIII. yzyl balarna rastlad bilinmektedir. Bu nokta, Batnn siyasal tarihinde dnyev-siyasal otoritenin zayflamasyla kilisenin bir din otorite olarak ortaya k arasndaki bamllk ilikisini artrmaktadr. XIX. yzylda slm dnyasnn, tevars edilen siyasal idelerle, iinde yaadklar siyasal gereklik arasnda uygun bir iliki kurmakta ve bunlar uzlatrmakta ne lde baarl olduu tartma gtren bir husus olmakla birlikte bu yzyldan itibaren mslman toplumlarn anayasal hkmete gei abalar grlmektedir. Bir mslman lkede anayasa iln ilk defa 1861de Tunusta gerekleti. Osmanlda l876dan itibaren merut sisteme geildi ve buna uygun anayasalar benimsendi. Uzun bir aradan sonra dier slm lkelerinde anayasalar oluturuldu. II. Dnya Savandan sonra kurulan yeni devletlerin hemen hepsi Avrupal modellerinde olduu gibi temsil kurumlar getiren ve hkmdarn egemenliini snrlayan anayasalar benimsemilerdir. Son yzyl iinde slm lkelerinde merut ynetimlerin kurulmas ve yasama meclislerinin olumasyla birlikte mslman dnrlerin de parlamenter sistemin meruiyetine eitli din ve kltrel dayanaklar aramaya balad ve bu ynde bir kamuoyu oluumunun hedeflendii grlr. Ms-

276

LMHAL

lman merutiyetiler ilk andan itibaren bu yeni zm nerileri iin slm hukuku ve geleneinde temeller aramaya koyuldular. Kitap ve Snnetle izilen hukukun ana ilkeleriyle snrl otorite ve snrl itaati savunan klasik doktrin yannda, adaletle hkmetmenin temel hedef olup rann da adaleti salayc bir unsur olduu hususu merutiyetilii desteklemek iin hep kullanlmtr. Padiah bile Meclis-i Mebsanda yapt 14 Aralk 1909 tarihli nutkunda Merutiyet ve meveret, er-i erfin ve akl, mantk ve naklin emrettii bir tark-i nect ve selmettir demitir. M. Red Rz ise, bu yolda, ehl-i hal vel-akd kavramnn veya icm teorisinin ilerlik kazanacan savunmu, bu deiime en ge ayak uydurmas beklenen i anlayta bile parlamento sisteminin msum beer g olup esasen msum imamn temsil ettii ilh gcn yerini ksmen tutaca ileri srlmeye balanmtr (bk. Vecih Kevsern, Osmanl ve Safevlerde Din-Devlet likisi, [ev. M. Canyrek], s. 220). 1. Hilfetin Kaldrlmas Osmanllara geen ve saltanatla birlikte kullanlan hilfet, Mill Mcadele sonrasnda Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1922de saltanat lavedip hilfeti de din muhteval bir kurum olarak brakmasyla bir defa daha saltanattan ayrlm oldu. Meclisin 19 Kasm 1922 tarihli oturumunda son Osmanl padiah ve halifesi Vahdeddinin veliahd Abdlmecid Efendi halife seildi. Ziya Gkalpin hilfetin ilgasndan nceki merhalede hilfete ilikin deerlendirmesi yledir: stinatgh Trkiye Byk Millet Meclisi olan hilfet makam, mslmanlar arasnda bir makam- mualldr Yeryznde bir hilfet makam bulunmazsa slm lemi kendisini immesiz kalm bir tesbih gibi dalm, perian grr Halifeyi kendi iinden douracak milletin mutlaka kuvvetli bir orduya ve tam bir istiklle mlik olan mcahid bir slm milleti olmas lzmdr. Birok asrlardan beri bu artlar haiz olan millet Trk milleti olduu gibi u anda da yine Trk milletidir. Buna binaen Trkiye Byk Millet Meclisi bizzat halife hazretlerini seerek kendisini bu muazzez ve muhterem makama istinatgh yapmtr (Doru Yol, s. 11). ok gemeden hilfet makamnn devamna lzum olmadna yine Byk Millet Meclisince kanaat getirilerek 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen kanunla hilfet ilga edildi. Kanunun 1. maddesi udur: Halife hal edilmitir. Hilfet, hkmet ve cumhuriyet mna ve mefhumunda esasen mndemi olduundan makam- hilfet mlgadr.

SYASAL HAYAT

277

zmir mebusu Seyyid Bey, 3 Mart 1340 (1924) tarihinde mecliste hilfetin kaldrlmas tartlrken bu konuda daha nce alma yaptn ve bir de kitap yazdn belirterek hilfetin kaldrlmas lehinde bir konuma yapm ve bu konumada hilfetin din bir kurum olmadn, bir ynetim ii olduunu savunmutur. Hilfetin kaldrlmas karsndaki muhalefeti byk lde kran bu tarih konumasnda Seyyid Bey zetle unlar sylemitir: Hilfet hkmet demektir. Dorudan doruya millet iidir, zamann gerektirdiklerine tbidir. Onun iindir ki Hz. Peygamber efendimiz vefat ettikleri zaman ashb- kirm hazretlerine hilfet meselesini aklamamlard. Asl din kanun olan Kurn- Kerme mracaat edilirse grlr ki slm hilfeti hakknda hibir yet-i kerme yoktur. Kurn- Kerm hkmet ve memleketin idaresi konusunda bize iki dstur gsteriyor: Birisi bugn medeniyet leminde yrrlkte olan meveret (ra) kaidesidir ki bunu Kuran 1300 sene nce ortaya koymutur. O da Onlarn ileri kendi aralarndaki ra iledir (e-ra 42/38) dsturudur. Geri bu yet-i celle Medine halk hakknda nzil olmutur. Medineliler kendi ortak ilerini, memleketlerine ait olan ileri kendi aralarnda meveretle grr ve hallederlermi. Hz. Kuran onlarn bu halini gzel buluyor ve methediyor. Demek ki memleket idaresi hususunda meveret usul Allahn takdirine mazhar olan gzel bir usuldr. Kuranda zikredilen ikinci dstur da ll-emre (devlet bakan) itaattir. Kurn- Kermde, Allaha, Peygambere ve iinizden emr sahibi olanlara itaat ediniz (en-Nis 4/59) buyurulmaktadr. Her ne kadar emanetleri yani memuriyetleri, hkmetle ilgili vazifeleri ehline vermek, hak ve adalete riayet etmek gibi hususlarda yetler varsa da bunlar dorudan doruya idare tarz ile ilgili deildir, bu konu ile ikinci dereceden ilgilidirler. nceden de sylediim gibi hilfet meselesi din olmaktan ok dnya ile ilgili ve siyas bir meseledir. Dorudan doruya milletin kendi iidir. Onun iin, trnak kesmek gibi basit ayrntlara bile deinen din naslarda bu mesele hakknda tafsilt yoktur. Halife nasl tayin edilir, hilfetin artlar nelerdir, her hlkrda ve her zamanda halife tayin etmek millet zerine vcip midir? gibi meseleler hakknda ne Kurn- Kermde ne de hadislerde bir aklk yoktur. Bunun sebebi udur: Hilfet meselesi yle zannedildii gibi esas din meselelerden deildir, siyas bir meseledir. Zamana, rf ve dete gre deiir, zamann gerektirdii eylere tbidir. Onun iin Hz. Peygamber efendimiz, hilfet meseleleri hakknda susmay tercih etmitir. Bununla beraber hilfet hakknda hi de hads-i erif yok deildir, vardr. Fakat bu konudaki hadisleri; mamlar Kureyten olur, Ayn zamanda iki halifeye biat

278

LMHAL

edildii zaman, dierini, yani ikincisini, -kim olursa olsun- ldrn gibi iki

hadisten ibarettir. Bunlar ise halifenin nasb ve tayin eklini, hilfetin artlar ile ilgili meseleleri zmeye yeterli deildir. Her ne kadar iler Hz. Ali hakknda, baz Snnler Eb Bekir hakknda er nas bulunduunu iddia ediyorlarsa da bu iddialar doru deildir. Zaten byle bir nas olsayd ashb- kirm kimin halife tayin edilecei konusunda kendi aralarnda ihtilf etmezdi. te yandan Hz. Peygamberin vefatndan sonra srasyla halife olan Eb Bekir, mer, Osman ve Alinin seilme biimleri birbirinden farkldr. Hz. Peygamberden sonraki ilk drt halife Hulef-yi Ridn diye nitelendirilmitir ki bunlarn hilfet mddetlerinin toplam otuz seneden ibarettir. Hz. Peygamberin bu konuda bir hadisleri vardr ki, burada bilinmesi lzmdr ve dikkat ekicidir: Benden sonra hilfet otuz
senedir; ondan sonra src saltanata dnr.

Grlyor ki sahbler de hilfet meselesini ak bir ekilde izah etmemilerdir. Demek oluyor ki ne Kurn- Kermde ne hadislerde ne de sahblerin szlerinde hilfet meselesi hakknda bizim aradmz, renmek istediimiz meseleleri bize anlatacak ak ve kesin ekilde izah edecek bir ey yoktur. Mezheplerin hilfet meselesi konusundaki telakkilerine gelince, burada mezhep bir tarafa, bir mezhepte bir tarafa ayrlr. Mlik, fi, Hanbel mezhepleri ittifak halinde hilfetin artlarnda ar davranrlar. Halife olacak kiinin mctehid derecesinde lim olmasn, tam bir adaletle muttasf bulunmasn ve herhalde Kurey kabilesinden olmasn art koarlar. Hatta mam fi, halife adaleti tam mnasyla tatbik etme yolundan sapt zaman kendiliinden vazifeden der (azledilmi olur), ayrca drlmesi ve azledilmesini beklemez demektedir. fi mezhebinin genel gr de byledir. Yalnz Hanefler hilfetin artlar hakknda biraz msamahakr davranrlar. Mesel onlara gre halifenin mctehid olmas art deildir, lim olmas kfidir. Yine onlar halife adaleti tam mnasyla tatbikten sapt zaman kendiliinden vazifeden dm olmaz, azledilmesi gerekir diyorlar. Bununla beraber bu drt mezhebin drd de hilfetin asl artlarnda, mesel halifenin lim ve adaletli bir kii olmasnda ittifak ediyorlar. lim ve adaletli olmayan bir kiiye halife demiyorlar, melik ve sultan diyorlar. Akaid kitaplar incelendiinde grlr ki Ehl-i snnet limleri hilfeti iki ksma ayrrlar. Birine gerek hilfet (hilfet-i hakkiyye), dierine grnrde hilfet (hilfet-i sriyye) diyorlar. Hilfet-i sriyyeye, hkm hilfet de (hilfet-i hkmiyye) denir. imdi bu iki tr hilfeti ayr ayr aklamaya alalm.

SYASAL HAYAT

279

Hilfet-i hakkiyye (gerek hilfet), hilfet iin gerekli artlar tayan ve milletin seimi ve biatyla gerekleen hilfettir. te hakik ve din mnada hilfet buna denir. Biraz nce sylediim Benden sonra hilfet otuz senedir, ondan sonra src saltanata dnr melindeki hadiste zikredilen hilfetten maksat da bu hilfet-i hakkiyyedir. Hanef limlerinin byklerinden olan Sadrera, bu hakiki hilfete hilfet-i nbvvet demektedir. Byk Hanbel mctehidlerinden bn Teymiyye de ayn ekilde bu hakiki hilfete, hilfet-i nbvvet demektedir. Nitekim bahsettiimiz hadis baka bir rivayette Hilfet-i nbvvet otuz senedir... eklinde rivayet edilmitir. Gerek hilfetin artlarna gelecek olursak, bunlar on tanedir: Mslman olmak, hr olmak, akl banda ve bul ana ermi olmak, erkek olmak, bedenen ve zihnen shhatli olmak, memleketin ilerini, milletin maslahatlarn yrtme ve korumada tedbir ve gzel bir siyaset sahibi olmak ve ayn zamanda halk zerinde nfuz ve idare gcne sahip olmak, tam mnasyla adaletli olmak, Kurey kabilesinden olmak. te hilfetin artlar bunlardr. Bunlardan biri eksik olursa hilfet geerli olmaz. Bu artlardan baka bir de ilim art vardr. Yani halifenin lim olmas arttr. Fakat bu ilim artnda slm limleri iki ksma ayrlrlar. Ehl-i snnet limlerinin ekseriyetine gre halife olacak kiinin sradan bir lim olmas yeterli deildir. Din konularda esas ve teferruat meselelerinde ictihad edebilecek derecede lim olmas arttr. Fakat Hanefler bu konuda msamahakr davranmlar ve mctehid olmay art grmemilerdir. Halife tayin etmekten gaye zalimin zulmn ortadan kaldrmaktr, yoksa insanlar zerine zulm musallat etmek deildir. Bunun iindir ki btn slm limlerine gre zalim ve yolsuzluk yapan bir kiiyi halife semek ciz deildir. Ayrca zulmetmeye balayan bir halife de btn limlerin ittifakyla, vazifeden alnmaya mstehak olur. Hatta bata mam fi olmak zere ilk dnem fi limlerine gre halife millet tarafndan azledilmemi olsa bile kendiliinden azledilmi ve vazifeden ayrlm kabul edilir. Hanefler ise mslmanlarn birbirine dmesi ve birbirlerini ldrmesi, ihtill gibi durumlar sz konusu deilse halifenin vazifeden alnmas gerekir demilerdir. Baz limler, Hanef fakihlerine gre adalet hilfetin shhat artlarndan deildir. yleyse fsk ve gnahkr bir kiinin hilfeti mekruh olmakla beraber sahihtir demilerse de bu doru deildir, yanltr. Hanef fakihleri de adaleti hilfetin shhat artlarndan sayarlar. Onlara gre adalet, meliklik ve saltanatn shhat art deildir. Yani imdi aada zikredeceim hilfetin ikinci eidinin art deildir. nk hilfetin ikinci eidi hkmdarlktan ve saltanattan

280

LMHAL

ibarettir. Bu ise seim ve biat zerine kurulmu bir hilfet deildir; kuvvet, kahr, galebe zerine kurulmutur. Bu noktada hilfetle saltanat birbirine kartrmamak gerekir. Hakiki hilfet baka, eklen (grnrde) hilfet, yani saltanat ve padiahlk yine bakadr. kinci eit hilfete gelince; buna sreten ve eklen hilfet demitik. Bu eit hilfet, sreten ve zhiren hilfet eklinde ise de gerekte hilfet deildir. Belki meliklik ve saltanattan, galebe ve sultadan ibarettir, padiahlktr. Bu ya hilfet artlarn kendinde bulundurmamak veyahut kahr ve istil, zorlama ve galebe yoluyla elde edilir. Btn Ehl-i snnet limlerinin ittifak halinde akladklar bir hakikattir ki Emev ve Abbs halifelerinin halifelikleri bu ikinci eittendir. nk bunlarn hilfetleri milletin arzu ve seimiyle meydana gelmemi, kahr ve istil, zorlama ve galebe yoluyla elde edilmitir. Gerek Emev halifeleri ve gerekse Abbs halifeleri hakikatte halife deildirler, sultan ve padiahtrlar. Onlara halife denmesi insanlar arasnda byle bir rfn olmasndandr. Nitekim Zemaher gibi biroklar, Abbs ve Emev halifeleri hakknda gasp ve mtegallibedirler, kendi kendilerine halife ismini takmlardr gibi ifadeler kullanmlardr. Hatta bnlHmmn belirttiine gre, Hanef mezhebinin ileri gelenlerinden bir ksm Muviyeye bile halife demeyip, melik ve sultan demilerdir. Osmanl padiahlar da hibir zaman Arap dnyasnda halife olarak tannmamlar, hatta Osmanl limleri bile padiahlarna halife dememilerdir. O halde bu glkleri ve vuzuhsuzluklar kaldrmak iin ne yapmaldr. Bu hususta sylenecek sz udur: Halifeliin artlarn tayan bir kii bulunmad mddete halifenin tayin edilmesi ve seilmesi nermesi de ortadan kalkar, vcip olmaz. Burada gayet kuvvetli bir itiraz ortaya kar ve denilebilir ki, mslmanlar zerine bir imam (halife) tayin etmek ve semek vciptir. Bu konuda icm vardr. Buna ne cevap vereceksiniz? Bunun cevabn Allme Adudddin vermitir: mmetin artlarn kendinde toplayan bir kii bulunmad mddete mslmanlar zerine bir imam tayin etmek vcip olmaz. Fakat bundan Hkmet kurmaya lzum yoktur mnas kmaz. Halifelik artlarn tayan bir imam tayin etmek imknsz olduu zaman yine hkmet kurmak vcip olur. Fakat artk ona hilfet, hkmet bakanna da halife mnasna imam denmez ve bundan dolay slm milleti gnahkr olmaz. Nitekim byk Hanef limlerden Sadrera halifelik artlarn saydktan sonra, artlarn tayan halifeliin -hads-i erifte akland gibiotuz senede tamamlandn, ondan sonra dnyev bakanlk ve galebe

SYASAL HAYAT

281

bakanlndan ibaret olan meliklik ve saltanatn kurulduunu aklyor. Sonra da u zikredilen hilfet artlarndan zaruretlerin ortadan kaldrd artlar dmtr. Bunun gibi zamanmzda, Kureyten olma art da dmtr diyor. Bu sz syledikten sonra Hepsi de Allahn rahmetinden
koulmu olarak nerede ele geirilirlerse yakalanrlar ve mutlaka ldrlrler (el-Ahzb 33/61) yetini iktibas ediyor. Bu suretle hilfet artlarn ta-

mayan melik ve sultanlara iddetle hcum ediyor. te bu izahlarmzdan gerek hilfetle ekl hilfetin neden ibaret olduu tamamyla anlalmtr, sanrm. Gerek hilfet asl hilfettir ki, rid halifelere mahsus idi, geldi geti. ekl hilfet ise rid halifelerden sonra gelen halifelerin hilfetidir ki kahreden sultanlktan baka bir ey deildir ve dinen gayet ktlenmitir. Gerek hilfet rid halifelerinki gibi olur. Halife diye de byle zatlara denir. Gnmzde byle halife bulmak mmkn mdr? Mmkn olmaynca halife aramann mnas kalr m? Szlerimin banda da sylemitim: erefli eriat nazarnda hilfetten maksat hkmettir, bir adaletli hkmet kurmaktr. Kurn- Kerm de hkmet iinde idare tarz olmak zere bize mevereti (ra) tavsiye ediyor, Onlarn ileri kendi aralarndaki raya dayanr diyor. Bizim de bugn mmkn olduu kadar kurmaya altmz idare usul ve tarz meverettir. Hkmeti meveret esas zerine kurmak istiyoruz. Bu idare usul, ilh gzellie ve beenmeye mazhar olduu halde daha ne istiyoruz, bamzda heyl gibi bir halife bulundurmann ne mnas vardr? slmda yle Hristiyanlkta olduu gibi ruhaniyet, yani ruhan hkmet yoktur. Ayn ekilde slmda ne din tekilt, ne de idar tekilt yoktur. slm eriat din tekilt kurmad gibi, idar tekilt da slm mmetine brakmtr. slmiyet mukaddes olarak yalnz bir eyi tanr ki o da haktr. Mukaddes olan yalnz haklardr. Hilfet bir eit veklettir. Milletle halife arasnda akdedilmi olan vekletten baka bir ey deildir. Millet mvekkil, halife onun vekilidir. Halife semek ve ona biat etmek demek veklet akdini icap etmek demektir. Hilfet er mahiyeti itibariyle hkmet demektir. Bilirsiniz ki Hz. Peygamber bir taraftan er hkmleri ortaya koyar, dier taraftan da bizzat o hkmleri icra ederdi. Etrafa valiler, kadlar, kumandanlar tayin ederdi ve harplerde bizzat bakumandanlk vazifesini yerine getirirdi. Hatta pek iyi bilirsiniz ki Uhud Harbinde yanandan yaralanmt. Bu durumlar ise hkmetin icras demektir. Fakat gerek Asr- sadette ve gerek sonralar hkmet

282

LMHAL

tabiri stlah olarak kullanlmamtr. Hkmet kelimesi lugatta hkim olmak, emretmek ve yasaklamak, tahakkm etmek demektir. eriat asndan pek makbul bir ey deildir. Onun iin o vakitler hkmet tabiri kullanlmam, onun yerine hilfet tabiri kullanlmtr. Byk Hanef limlerinden bnl-Hmm immeti, yani hilfeti, mslmanlar zerinde kamu tasarrufuna (tasarruf- mme) hak kazanmaktr diye tarif etmitir. te hilfetin fkh asndan tarifi budur. Akaid ilmi kitaplarnda hilfet, daha dorusu immet baka ekilde tarif edilir. Bu tariflerden biri din ve dnya ilerinde Hz. Peygamberden halef olarak mslmanlar zerinde reisliktir eklindedir. bn Hmm byk fakih olduundan immeti fkh ve hukuk asndan tarif etmek istememi, onun iin immet, mslmanlar zerine kamu tasarrufuna hak kazanmaktr demitir. mmetin en gzel ve en doru tarifi budur. Kamu tasarrufuna hak kazanmaktr diyor. Kamu tasarrufu demek, btn mslmanlara amil olmak zere onlarn umumi ve ortak ilerinde tasarrufta bulunmak demektir. Buna fkh dilinde yani slm hukuku stlahnda kamu velyeti (velyet-i mme) denir. bn Hmmn yukardaki tarifinden anlalmtr ki, halife olmak demek kamu tasarrufuna hak kazanmak demektir. Bu ise dorudan doruya milletin kendi iidir, milletin kendi hakkdr. Millet bu hakk bakasna vermedike hibir kimse o hakka mlik olamaz. te bu esasa dayanarak slm fakihleri yani slm hukukular, hilfet, milletle halife arasnda akdedilmi bir veklettir derler ve bu konuda tamamen veklet kaidesinin hkmlerini tatbik ederler. Hilfet veklet trnden olduundan, halife seim ve biat srasnda mvekkil olan millet tarafndan ileri srlen kayt ve arta uymaya mecburdur. Millet kendi kamu velyetini yani kamu ilerinde kamu tasarrufu salhiyetini halifeye mutlak surette bahetmi ise halifenin bu eit mutlak halifelii, mutlak hkmet demek olur; rid halifelerin hilfeti gibi. Yok eer millet biat srasnda halifenin hilfetini yani kamu velyetini baz kayt ve artlara tbi tutmusa o zaman bu tr hilfet de mer hkmet demek olur, Osmanl merutiyetinde olduu gibi. Bunun her ikisi de ciz olduu gibi milletin kendi kamu ilerinde tasarruf hakk bahetmemesi de esas itibariyle ciz olmak lzm gelir. Millet, kendi iimi kendim greceim, artk ben rde ulatm, kendi ortak ilerimde kendim tasarruf etmek iin gereken ehliyet ve belgeye de sahibim, dolaysyla kamu tasarrufu hakkn artk kimseye vermeyeceim diyecek olursa ona ne denilebilir? te imdi biz de byle yapmak istiyoruz. Buna fkh ve hukuk itibariyle hibir engel yoktur. Yeter ki

SYASAL HAYAT

283

millet gerekten rde ulam olsun. Ve bu konuda olmas gereken siyas ve itima terbiyeye sahip bulunsun. Kurn- Kermde Mslmanlarn ii kendi aralarnda meveretle grlr dendii iin buna er msaade bulunduunu bildiriyor. Zamanmzda birok devlet de kendilerini bu ekilde idare ediyor. Maksat memleket ve milleti adaletli bir ekilde gzelce idare etmektir. Yoksa hkmetin ekli deildir. Kamu velyetinin mnas budur. Memleketin her tarafn, btn fertleri ve cmle kamu ilerini iine alr. O halde halifenin, imamn, hkmetin veya sultann emirleri, tasarruflar nasl geerli oluyor? te seim ve biat onun iin arttr. Halifeyi semek, imam denilen kiiyi semek, hatta mebuslar semek onun iin arttr. slm hukukular, Halife milletin vekilidir derler. nk millet kamu velyetini ona devretmitir. Seim yoluyla devretmitir. Millet onu semeseydi, o kamu velyetine sahip olamazd. Onun iin millet o kamu velyetinin sahibidir ve asldr. Millet dilerse halifeyi mutlak ekilde seer, onun hibir tasarrufunu kayt altna almaz (hkmet-i mutlaka), dilerse halifenin tasarruflarn baz kayt ve artlara tbi tutar (hkmet-i mukayyede). te merut hkmet denilen hkmet bu tr bir hkmettir. Millet hibir kiiye veklet vermez. Yani bir halife, bir imam semezse hilfet yok demektir. O vakit de Cumhuriyet olur. Buna ne mani vardr? Millet, Kendi iimi ben yapacam, neden bana bakas zorla yaptrsn derse niin ciz olmasn. Millet diyor ki hayr kendi iimi ben kendim greceim, ne zaman ciz olursam o zaman halife veya imam adyla bakasn vekil tayin ederim. Fakat imdi ben ciz deilim, rdm elime geirdim, vekile ihtiyacm yoktur. Milletler iin en faydal hkmet ekli demek olan Cumhuriyet ve meveret usul ile kendi iimi kendim greceim. O halde buna kim ne der? Kimse bir ey diyemez. nk hak milletindir (bu konumann sadeletirilmi tam metni iin bk. smail Kara, Trkiyede slmclk Dncesi, I, 179-220). Seyyid Beyin bu konumasndan sonra hilfet pek ciddi itirazlarla karlamadan kaldrlr. Seyyid Beyin bu konudaki temel grleri bir yl sonra benzer bir ekilde Ali Abdrrzk tarafndan el-slm ve usll-hkm adyla Msrda yaymlanmtr. Bu kitap yaymlandktan ksa bir sre sonra Bat dillerine ve mer Rza Dorul tarafndan Trkeye evrilmitir (1927). Burada ilgin bir nokta, Ali Abdrrzkn ileri srd grler byk bir yank uyandrd, dnemindeki Ezher ulems bata olmak zere slm limlerinin ounluu tarafndan tenkit edildii, bu amala kitaplar telif edildii halde, Seyyid Beyin baz hususlarda daha radikal olan grleri o

284

LMHAL

derece bir yank uyandrmam ve tepkiyle karlamamtr (Ali Abdrrzkn eseri ve grleriyle ilgili bir deerlendirme iin bk. Mehmet Grmez, slm Dnyasnda Laiklik Tartmasn Balatan Bir Kitap ve Bu Kitabn Serencam, slm Aratrmalar, VIII/3-4 [1995], s. 223-231; Hayreddin Karaman, Mukayeseli slm Hukuku, I, 82-87).

Trkiyede hilfetin kaldrlp yerine millet meclisinin ikame edilmesine ilikin olarak Pakistanl dnr Muhammed kbal u deerlendirmeyi yapmtr: Ehl-i snnete gre bir halife tayin etmek gerekir. Fakat halifenin bir ahs olmas zorunlu mudur? Trk milletinin ictihadna gre immet, bir heyet, yani millet tarafndan seilmi bir meclis tarafndan deruhte olunabilir. Gerek Msr, gerek Hindistan limleri henz bu mesele zerindeki grlerini aklamam bulunuyorlar. Benim kanaatime gre Trk milletinin gr isabetlidir ve bu nokta zerinde herhangi bir mnakaaya gerek yoktur. Cumhuriyet rejimi slmn ruhuna tamamen uygun olduktan baka slm leminde hrriyete kavuan yeni kuvvetlere gre Cumhuriyet rejimi stelik bir zarurettir. Trk nokta-i nazarn iyice anlamak iin bn Haldnun ne dediine bir bakalm. bn Haldn Mukaddimede hilfet konusunda farkl bak as bulunduunu belirtir: 1. Hilfet ilh bir messesedir ve onun iin zorunludur. 2. Hilfet ihtiyaca baldr. 3. Hilfet lzumsuzdur. Hricler bu nc noktay savunmulardr. Bu bak asndan de slmdir ve Trkler bunlardan ilerine geleni kabul etmekte serbesttirler. Siyas dncelerinde mzinin tecrbelerinden yararlanan Trkler slm devletinin birlii zamannda hilfetin faydal olduunu anlamakla beraber artk onun ie yaramaz hale geldiini grmlerdir. nk bugn slm devletleri oalm ve hepsi de bamszlklarna kavumulardr. Onun iin hilfet modern slm lemini tekiltlandrmak bakmndan canl bir mil olmaktan km ve mstakil slm devletleri arasnda bir birlik kurulmasna engel olmutur. Onun iin kuru bir unvan uruna bir sr ayrlklara sebep olmak mnasz ve lzumsuzdur (Selmet, 27 ubat 1948, say 41). Ali Abdrrzk, Seyyid Bey, Muhammed kbal gibi dnr ve aydnlarn hilfet konusundaki bu deerlendirmelerini dnemlerindeki artlardan zellikle de uluslararas siyas sreten bamsz olarak ele almak doru olmaz. te yandan bu grleri slm lkelerinin son yzyldaki bamszlk mcadelelerine ve yeni ulus-devletlerin oluumuna destek verdii iin tasvip edenlerin yan sra, XX. yzyldaki yeni uluslararas oluumda slm dnyasn zaafa uratt, gelenekten kopard ve millet-devlet ban zayflatt gerekesiyle eletirenler de olmutur. Konu bir ynyle tarihsel tecrbe

SYASAL HAYAT

285

niteliinde olmakla birlikte anlan farkl yorumlar ve bak alar gnmzde de deiik biimlerde varln devam ettirmekte olduundan gncel bir deer de tamaktadr. 2. Tarihsel Tecrbeye likin Deerlendirme Hz. Peygamberin lmeden nce mmetin ilerini yrtecek kiiyi tayin edip etmedii konusu mmet arasndaki en temel tartmalardan birisini tekil etmektedir. Sonradan ortaya kacak siyaset teorileri de byk lde bu tartmada taknlan tutuma gre ekillenecektir. Yneticinin kim olaca konusunda mmet arasnda tartmann olmas, limlerin byk ounluu tarafndan Hz. Peygamberin kendi yerine geecek kiiyi belirlemedii eklinde yorumlanmtr. nk Reslullah kendisinden sonra ynetici olacak kiiyi belirlemi olsayd mmet arasnda tartma kmazd. Snn teori, Resl-i Ekremin Eb Bekiri ima ve iaret ettiini kabul etmekle birlikte bu ynde dorudan bir belirleme ve tayin olmadn savunmaktadr. Snn gruba dahil edilen bn Hazm ise Hz. Eb Bekirin ismen tayin edildiini savunurken, a Hz. Alinin tayin edildiini ve sahbenin onun hakkn gasbettiini ileri srmtr. Bu hususta Hz. Peygamberin bir tavsiyesi yneticinin Kureyten olmas ynndedir. mamlar Kureytendir eklinde nakledilen szn, Hz. Peygambere mi yoksa Hz. Eb Bekire mi ait olduu, yahut Ben Sakfe toplantsnda bu szn gndeme getirilip getirilmedii ynndeki tartmalar bir tarafa, klasik siyaset teorisinde bir esas olarak kabul edilen bu hadis eitli ekillerde anlalm ve yorumlanmtr. Bu yorumlar iinde sosyopolitik gereklie uygun den ve tarihsel tecrbeyi aklayabilen yorumlarn banda, Hz. Peygamberin bu tavsiyesinin Kureyin soy olarak stnl ve bu iin onlara tahsis edilmesi anlamna gelmedii, tam tersine, byle bir tercihin o dnemde mslmanlarn birliini devam ettirmeyi salayacak uygun bir yol oluudur. nk Arap kabileleri Kureye kar ar bir sayg hissi beslemekteydiler. bn Haldn bunu asabiyet olarak adlandrmaktadr. Hz. Peygamberin lmnden ksa bir sre sonra yneticinin kimlii ve nasl seilecei konusunda iki temel paradigmatik otorite kalb ekillenmitir. Bunlardan birincisi hilfet teorisidir. Bu anlaya gre hilfet (immet), dinin bekilii ve dnyann siyaset edilmesi hususunda peygamberlik misyonunun yerini tutmak zere vazedilmitir ve bu bakmdan mmet iinde bu ii yerine getirecek durumda olan kimseye bu grevin verilmesi zorunludur.

286

LMHAL

Ehl-i snnet tarafndan oluturulan ve gelitirilen bu teoride hilfet, peygamberlik misyonuyla temellendirildii ve bir anlamda onun devam kabul edildii iin, konu bir ynyle din bir ierik kazanmtr. Bu yaklam Reslullahn siyasal otoritesi hakknda dorudan bir deerlendirme iermiyor olsa da, dolayl olarak onun siyasal otoritesini de din bir temelde grd izlenimini vermektedir. Hz. Peygamberin siyasal otoritesini bu yolla gelenee dntren Snn teoride hilfetin Kureye ait olduu eklindeki anlay, sonraki dnemlerde sosyopolitik artlar sebebiyle ikinci plana alnm ve ayrnt kabul edilmi olsa da, balangta teorinin olduka nemli bir parasn tekil etmitir. Snn teori ileriki dnemlerde, insanlarn yarar anlay erevesinde olduka pratik ve pragmatik bir karakter kazanacaktr. kincisi ise ann oluturduu immet teorisidir. Bu teoriye gre Hz. Peygamberin hem siyasal hem de ter otoritesi msum imam anlayyla devam ettirilmekte ve imama Allahn yeryzndeki temsilcisi gzyle baklmaktadr. Allahn yeryzndeki temsilcisi olan imam her ilmin kayna olduu gibi din hkmlerin de en yetkili aklaycsdr. Bu anlayyla a Reslullahn siyasal otoritesini dnyev-insan dzlemden ilh dzleme ekmekte ve ona sreklilik kazandrmaktadr. Bu iki temel eilimin yannda belli belirsiz var olan nc bir eilim ise Hriclerin temsil ettii, siyasal otoriteyi lzumsuz sayan veya siyasal otoriteyi bir kabile veya muayyen bir kii ve onun soyuna ait grmeyip mmetin geneline yayan anlaytr. Bu anlaylar, toplumun yneticisinin esas itibariyle bir vekil olduu noktasnda birlemekle birlikte, vekletin kim adna yapldnda ayrlrlar. Ayrntlara girmeyi gerektiren bir konu olmakla birlikte genel bir ifadeyle sylenecek olursa sz konusu veklet, sonu itibariyle btn mmete veklet yani millet adna i grme demektir. Snn literatrde zaman zaman gndeme getirilmi olan peygambere veklet anlay da pratik olarak mmete mmetin direktifleri dorultusunda veklet eklinde anlalmaldr. Kendi teorik kurgular iinde tutarl saylabilen bu anlaylardan her biri mslman gruplarca nerilen ve savunulan anlaylar ise de bunlardan herhangi birini kutsal, ilh, din olarak nitelemek doru deildir. Abartsz bir slpta ifade etmek gerekirse bu ve benzeri aklamalar, mslman toplumlarn entelektel tartmalar ve bu dzeyde beer-zihn rnleri olarak grmek gerekir. Bunun iin de bu tr anlaylarn slmn siyaset teorisi olarak tantlmas yanltc olmaktadr. Bu anlaylar dorultusunda gerekleen ynetim biim ve anlaylar da, mslman toplumlarn

SYASAL HAYAT

287

mmkn birer siyasal tecrbesi olarak tarihe gemitir. Bu ve benzeri tarihsel tecrbelerin sadece kendi artlar iinde ve uygulandklar tarih diliminde slmn evrensel hkmleri ve genel ahlk ilkeleriyle eliip elimedii sorgulanmas daha anlaml olabilir. Byle olunca, slm toplumlarnn siyasal ve hukuk tecrbelerinin slmn kendisi olarak alglanmas gerekmez. Bu tecrbeler, olsa olsa slmn mntesipleri tarafndan o dnemlerde alglan ve uygulan biimini ifade eder. nsanlk, tarihsel ve siyasal tecrbelerine ramen, btn zamanlar iin geerli olacak devlet biimleri ve ynetim ekilleri gelitirememitir. Her devlet biimi ve her ynetim tipi, ortaya kt an artlarndan etkilenir ve hatta bir anlamda ondan doar. Bu tarihe bamllk, bir siyaset felsefesini de her ada aktel olandan yola kmaya zorlar. Her tarihsel an gerekletirmek zere kendine koyduu ideler vardr. Ortaa iin bu ide, insanl bir dinsel ethos altnda evrensel bir devlet idealinde birletirmekti. Yenia ideleri zgrlk ve eitlik olmutur. Batnn son birka yzyllk siyasal tarihi ancak bu idelerle ilikili olarak anlalabilir. Fkh kitaplarnda IV. (X.) asra kadar devlet bakanl, bunlarn seimi vs. gibi konularn yer almamas, bir bakma Muviye ile balayan eriat siyaset ayrmasnn ve hukukun siyasetten bamsz ilediinin bir gstergesi kabul edilebilir. Daha gerilere gtrme imkn bulunmakla birlikte hilfetin byk lde sembolik bir hviyete brnmesi IV. (X.) asrdan itibaren resmen ve fiilen gereklemitir. Bu tarihten itibaren hilfet, ileriki baz dnemlerde saltanatla birlikte tek elde toplansa bile, ortadan kalkncaya kadar bu ekilde devam etmitir. lgin bir nokta, sanlann aksine halifelerin, zllullhi fil-arz, hkim biemrillh gibi unvanlar almaya balamalarnn, onlarn dnyev otoritelerinin artt deil, tam aksine azald dnemlere tesadf etmesidir. Hilfetin sembolik bir makama dnmesinde, mslman toplumlarn iinde bulunduklar sosyopolitik artlarn zorlamasnn m yoksa zellikle Snn hukukularn pragmatik tutumlarnn m daha etkili olduu tartmaya ak olmakla birlikte bunlarn birbirlerini ikmal edici fonksiyon icra ettikleri aktr. Bu bakmdan mslman hukukularn siyaset teorilerinin pratik ve pragmatik olduu ynndeki deerlendirmeler byk lde hakikati yanstmaktadr. Halifeliin sembolik hale dnmesinin anlam zerinde de durulmaldr. Hz. Peygamberin ynetimi de dahil olmak zere, slm toplumlarnda hibir zaman siyasal otorite, tanrsal bir destei arkasna alarak icraat yapmam

288

LMHAL

ve kendisini ilh iradenin tecessm yeri olarak iddia etmemitir. O halde belli bir dnemden itibaren hilfetin sembolik bir mahiyet kazanmasn, Tanr adna siyasal ynetimin geri ekilmesi olarak deerlendirmek mmkn deildir. Sz konusu olan ey, sosyal ve siyasal gerekliklerin, daha nce oluturulmu olan hilfet teorisinin kalplarna uymamas ve bu durumun bir ekilde telafi edilmesidir. C) Klasik slm Siyaset Teorisi Klasik slm siyaset teorisi, esas itibariyle felsef, hukuk, kelm ve ahlk bak alarna gre yaplan deerlendirmeler gz nne alnarak olduka tam bir ekilde ortaya konulabilir. Bu hususlara ayrntl olmasa bile genel ak iinde yer yer iaret edilmitir. Burada tarihsel tecrbede ortaya kan biimlerin, Bat tecrbesine gre ortaya kan ynetim biimi tasniflerinden hangisine girdii ve gnmz asndan bu probleme nasl yaklalaca hususu zerinde durulacaktr. Hkmet biimlerinin belirlenmesinde zellikle hkimiyetin kayna ve yasama yetkisine iliin anlaylar ve kabuller baskn rol oynad iin ncelikle hkimiyet ve yasama yetkisi konularna yer verilecek, daha sonra da devlet, anayasa ve hilfet kavramlar zerinde durulacaktr. a) Hkimiyet Kurandaki birok ifadeye gre hkimiyetin gerek sahibi Allahtr. slm kaynaklarnda da sklkla hkimiyetin Allaha ait olduu tekrarlanr. Klasik literatrde itikad ve kll bir prensibi hatta evrensel bir vkay belirtmek iin kullanlan bu ifade amzda siyasal bir ierik kazanm ve hkimiyetin millete ait oluunun deta alternatif sylemi haline getirilmitir. Halbuki kinatta genel ve kalc hkimiyetin Allaha ait olmas ile bir lkede siyasal iktidarn kaynann halkn iradesi olmas birbiriyle elimez. Allah insan yeryznde halife olarak yaratp onu yeryznn imarna, dzenli ve gvenli bir toplumsal hayat iinde kimsenin hukukunu ihll etmeden yaamaya memur etmi, insana yetki ve sorumluluk vermitir. nsann bu konumu dnyev iktidarn, siyasal rgtlenme ve karar verme sorumluluunun da insana ait olmasn gerektirmi, ilk dnemlerden itibaren de bu byle cereyan etmitir. Aksi halde insann halife saylmas ve dnyev sorumluluu anlamn yitirmi olurdu. te yandan din insana bu sorumluluk ve yetkiyi tanrken onu ba bo brakmam, davran ve tercihlerine baz

SYASAL HAYAT

289

kaytlar getirerek, baz hedefler belirleyerek insana rehberlik etmi, yardmc olmak istemitir. Geleneksel slm siyaset teorisindeki hkimiyet telakkisini, hatta biraz sonra temas edilecek olan ri-i hakknin Allah olduu kalp cmlesini byle bir zemine oturtmak gerekir. Dnyev dzlemde, ynetme anlamnda hkimiyet, din adamlarna veya bir din kurumuna deil yeryznn halifesi olan insana aittir. Fakat dnyev hkimiyetin kullanl konusunda birtakm l ve kaytlar bulunmaktadr. slm toplumlarnda teden beri genel kan dnyev hkimiyetin/iktidarn mmete ait olduu, mmetin bunu eitli biimlerde kullanabilecei eklindedir. Dolaysyla teorik olarak kimsenin Allah adna toplumu ynetmesi sz konusu deildir. Ynetim halktan alnan yetkiyle ve halk adna olacaktr. Dier bir anlatmla hkimiyetin Allaha ait olduu ilkesi, beer iradenin kll iradeye ve slmn temel esaslarna tbi olacan anlatmakta olup, iktidarn millete belirlenmesi bu ilke ile elimez. Halife de, yeryznde Allahn adna i gren kimse anlamnda deil, Hz. Peygamberin halifesi, onun yerine geen ve mmet adna i gren kimse anlamndadr. Bu yzdendir ki devlet bakanna halfetullah (Allahn halifesi), zllullah fil-arz (Allahn yeryzndeki glgesi) gibi lakap ve unvanlarn verilmesi uygulamada zaman zaman grlse de slm literatrde teden beri doru bulunmamtr. b) Devlet Devlet kelimesi klasik slm literatrnde hkimiyetin dnml olarak el deitirmesi anlamnda kullanlmaya balam, ileri dnem literatrnde bu kelime hkimiyete dayal sreklilik arzeden siyasal yap anlamn kazanm ve nihayet ada kullanmdaki ieriine kavumutur. Buna gre devlet, belli snrlar (lke) iindeki insan topluluuna (millet) ait tekiltlanm siyas egemenliin addr. Yukarda da akland gibi Hz. Peygamber, Medineye hicretten sonra Medine toplumunu kendi siyas otoritesi altnda toplamtr. Gerek bu dnem ve gerekse siyas yaplamann daha da gelitii Hulef-yi Ridn dnemi, sonraki fakihler tarafndan slm toplumlarnn devlet, ynetim ve siyasal egemenlikle ilgili telakkilerinin temelini oluturan ideal bir model ve rnek olarak dikkate alnmtr. Emevler ve Abbsler dnemiyle birlikte devletin messeseletii devrin artlar, kltr ve gelenekleri istikametinde belli bir yap kazand grlr. lk hicr asrlarda, zellikle Emev ve Abbs iktidarlar dneminde sergilenen

290

LMHAL

ynetim tarz, siyasal iktidara kar gsterilen diren ve isyanlar slm siyaset dncesi tarihi iinde nemli bir yer tutar. slm hukuku alannda kaleme alnan eserlerde ve zellikle el-ahkms-sultniyye trnde yazlan eserlerde bir yandan siyasal iktidarla ilgili fiil durum ve uygulamalarda grlen sapmalar slmn ilke ve amalar nda deerlendirilmeye ve ilke ve amalara uygun bir siyaset ve devlet teorisi gelitirilmeye allrken, te yandan ierisinde bulunulan sosyopolitik artlar dikkate alnmak suretiyle ve saltanatn basks sebebiyle fiil durum bir anlamda merlatrlmtr. Bu bakmdan klasik kaynaklarda bu konudaki yaklamlar o dnemlerin kltr ve tecrbelerinden fazla bamsz deildir. zellikle slmn ilk asrlarnda yaanan zc olaylarn ay ve hatta baz Snn yazarlar farkl ve topik bir immet anlayna gtrd gzlenmektedir. Devlet ve devlet bakanl, hem fertlere dinlerinin gereklerini yerine getirme imkn salayacak bir zgrlk ortamnn hem de kamu dzeninin salanmas asndan zaruri grldnden eski ve yeni literatrde zerinde ayrnt ile durulan bir konu olmutur. slmn emir ve yasaklarnn da fert ve toplum plannda huzur ve dzeni salamay hedefledii dnlrse devletin varlnn vazgeilmezliinin, dier toplumlar gibi mslman toplumlar iin de kamu dzenini salama, birlik ve dirlik iinde yaama gibi hayat ve sosyal bir temele sahip bulunduu ve bu esasa dayand sylenebilir. Hz. Peygamberin siyas otoriteye ba kaldrp toplumsal dzeni ihll edenleri, Chiliye tarz bir hayat srmekle vasflandrmas da bir ynyle buna iaret saylmaldr. Bununla birlikte hukuk doktrininde, siyas iktidar elinde tutan kimselerin mutlak deil snrl bir hak ve yetkiye sahip olduu, Allah adna deil millet adna bu yetkiyi kullanaca, ilh emirlere aykr davrandnda, adalet ve doruluktan ayrldnda birtakm hakl uyar ve direnile karlaaca fikri arlkl olarak ilenmi ve devletin bir unsuru olan siyasal tekilt ve ynetimin kendi tabii seyri iinde gelimesi ynlendirilmek istenmitir. Tarihsel srete mslman toplumlarda devletin dinle olduka yakn ba ve ilikisi bulunmakla birlikte tarih seyir ve uygulama ynnden slm devletleri teokratik bir karakter arzetmez. Aksine, mslman toplumlarda devletin slmn ak ilke ve yasaklarn koruma, onlarn ihlline imkn vermeme ynnde kendini kaytlamas ise, ounluunun mslman olmas ve halkn iradesine tbi olma zorunluluunun hissedilmesi ile aklanabilecek bir olgu grnmndedir. slmn bireylerin zel hayatlaryla ve bireyler aras ilikilerle alkal birok ayrntl hkm getirmesi, devlet yne-

SYASAL HAYAT

291

timi ve fert-devlet ilikisi konusunda ise sadece genel ilke ve kurallar koymakla yetinmesi, teden beri mslman toplumlarda ynetime geni bir hareket alan brakm, buna bal olarak da toplumlarn gelenek, kltr ve artlarna gre farkl ynetim tarzlar ortaya kmtr. Bunun iin de sabit ve genel-geer bir slm devleti ve slm ynetim modelinden ziyade, farkl devirlere ve yerlere gre, mslman bilginlerin ve yneticilerin devlet ve ynetim anlay zerinde durulmas, slmn ilke ve esaslarna aykr olmad srece zaman ierisinde farkl modeller ortaya kabilecei fikri daha isabetli grnmektedir. Zaten tarih geliim srecinde, zellikle de Abbslerden itibaren devletin temel organlar ve ileyii iinde yer alan birok kurum ve uygulamann ran, Bizans gibi komu lkelerden alnm olmas, slmn temel ilke ve kurallarna aykr dmedii srece insanln ortak siyas tecrbesinden yararlanmaya ak ve bu konuda son derece msamahal oluundan kaynaklanr. Balangtan itibaren slm siyaset tecrbesinde grlen veya en azndan teorik olarak kabul edilen bir baka husus da devletin bizzat deer belirleyici olmayp, ulemnn ahsnda temsil edilen sivil toplumun rettii deerlerin (mruf) yaanr hale getirilmesinde arac konumda olduudur. Bu bakmdan klasik slm siyaset teorisinde devletin temel iki grevinden birisi toplum dzenini korumak, teki dini muhafaza etmek olarak ifade edilmitir. Devletin temel fonksiyonu olan yasama, yrtme ve yarg da esasen bu amalara mtuf yetki ve sorumluluklardr. Burada bu fonksiyonlardan yasama ve yrtme ile ilgili olarak slm siyaset teorisinde oluan anlaylara yer verilecektir. 1. Yasama Geleneksel slm telakkiye gre, er hkmn kayna Allah Teldr. ctihad, Kuran ve Snnetin metinlerini anlayabilme ve onlardan hkm karabilme amacyla baz metotlarn kullanlmas demek olduundan hkmn bir dier kayna deil, er hkm ortaya karc ve kefedici bir ameliyedir. er hkme ulamada Kuran ve Snnetin metinlerini ve bu metinler etrafnda oluan yorum faaliyetini l alan bu yaklam din nitelikteki hkmleri belirlemede vazgeilmez bir nem tar. Bu yaklam, dorudan din nitelikte olmayan alanlarda da bir lde geerli ve yararl olabilir. nk ou din ve ahlk erevede de olsa, fert ve toplum hayatyla ilgili baz ilke ve amalarn ri tarafndan belirlenmi olmas, siyasal iktidarn ve yasama organnn mutlak bir otoriteye sahip olmadn, baz temel

292

LMHAL

ilkelere ve deimezlere uymak zorunda olduunu hatrlatmas ynyle nemlidir ve bu deta hukuk devletinin normatif bir gvencesi mesabesindedir. Ancak ri tarafndan hatrlatlan ve korunmas istenen bu ilke ve deerlerin, akln prensipleriyle ve insanln ortak tecrbesiyle uyum iinde olduu, bunlar alglama, yorumlama ve uygulamann ise beer bir faaliyet olduu gz nnde bulundurulursa, slm yasamann teokratik bir karakterde olmad grlr. Belki slm retinin, bazlarnn yar teokratik yasama modeli olarak da nitelendirebilecei, nev-i ahsna mnhasr bir yasama modeli nerdiini sylemek daha doru olur. Yukardaki kavramsal erevede ifade etmek gerekirse slmn anlal ve uygulan biimlerinde yasama, i ie iki anlam ierecek bir ereveye sahip gibi grnmektedir. Bunlardan birincisi, hukukun genel ilkelerini koyma ve bir ereve getirme anlamdr. Hukuk yapma olarak adlandrlabilecek bu anlam klasik literatrde ounlukla e-er terimi ile ifade edilmi ve bu yetki Allaha ve elisi Muhammede ait olduu ifade edilmitir. Bu kaynaklarda sklkla ri-i hakknin Allah olduunun vurgulanmas bu anlama gelir. Yasamann ikinci anlam ise mevcut ilkeler erevesinde, yeni karlalan olaylarn hkmnn, mctehidler tarafndan, belli ilke ve kendi oluturduklar metotlardan hareketle bulunmas iidir. Hkm koymaktan ziyade mevcut olduu var saylan hkmn bulunmas, kefedilmesi ieriindeki bu faaliyet, klasik terminolojide ictihad olarak adlandrlr. ctihad grlerden birisinin devlet otoritesince benimsenip genel geer uygulama imknna kavuturulmas ise genel anlamda bir kanunlatrma saylr. slm hukukunun normlarn yeni bir ekil iinde uygulamaya sunma tarzndaki kanunlatrma faaliyeti gerek anlamda bir yasama (legislation) deil sadece bir tedvin (codification) saylacandan, riin Allah ve Resul olmas kuralna aykr dmez. Bununla birlikte klasik kaynaklarda yer alan riin Allah veya Allah ve Resul olduu ifadesinin gnmzde yukardaki anlam erevesinin dna karlarak, slmda kanun koyucunun Allah ve Resul olduu, yasamann da onlara ait bulunduu zel bir vurguyla belirtilir. Ancak byle bir vurgu, modern devletin temel fonksiyonlarndan biri olan yasamann Allah ve Resul tarafndan yaplp tamamland, Kuran ve Snnetin rnek bir yasama modeli olduu, yasama konusunda beer iradeye bir inisiyatif verilmedii gibi yanl anlamalara yol amakta, hatta teokratik bir anlaya zemin hazrlamakta olduundan isabetli deildir. nk, hkimiyet telakkisinde de

SYASAL HAYAT

293

olduu gibi, riin Allah olmas gereiyle yasama faaliyetinde beer iradenin etkinlii ve sorumluluu dzlemleri farkl olduundan birbiriyle elien deil birbirini tamamlayan iki ayr husustur. Bu arada, klasik doktrinde devlet bakanlarnn serbest dzenlemeler yapabilecekleri bir cevaz alan fikrinin bulunduuna ve bunun yasama ile balantsna iaret etmek gerekir. Nitekim bir ksm usulc, cevaz er hkm kapsamnda grmeyerek dinin emir ve yasaklarnn dnda kalan geni bir alan cevaz alan olarak tanmlamakta, bu alanda yaplacak dzenlemelerin din hkmn deitirilmesi olmayacan ifade etmektedir. Son dnem Osmanl aydnlarnn kanun ve eriat ayrmna ilve olarak cevazn erlii ve ll-emrin cevaz alanndaki tasarruf yetkisi tartmasn amalar da yasama yetkisine bir aklk getirmeyi hedeflemi olmaldr. Siyasal otorite (devlet bakan) kural olarak hukuk hayata ilikin konularda ulemnn ictihad grlerine mdahale edemez. Bu bakmdan hukuk mektepleri olduka hr ve serbest bir ekilde olumu ve varlklarn devam ettirmilerdir. Bu hukuk mezheplerini bir anlamda sivil toplum rgtleri olarak kabul etmek mmkn olursa, slm toplumlarnda devletten ayr bir sivil toplum rgtlenmesi bulunduunu ve kanunlar erevesinde birey hak ve zgrlklerinin nemsendii bir yaama biiminin sregeldiini sylemek mmkndr. Devlet bakan ibadete ilikin ictihadlardan birini tercih edip herkes iin geerli ve balayc hale getirme hakkna sahip grlmezken, hukuk hayata ilikin konularda insanlarn maslahatna uygunluk, kolaylk gibi gerekelerle mevcut ictihad grlerden birini tercih edip o dorultuda amel edilmesini isteme yetkisine sahip olduu kabul edilmitir. Byle bir tercihten sonra artk resm ilemlerde ve yargda teki ictihad grlerle amel edilemez. Bunun iin de kanunlatrma alanna giren konularda halkn mezhebinin kanun, ibadet ve ahvl-i ahsiyye alannda ise mftnn fetvas ve ilmihal olaca sylenir. Bu anlay, kr krne kanuna ve fetvaya boyun eme fikrini telkin etmekten ziyade, her iki alanda da dzen ve istikrar salayabilmek, kamu dzenini ve hukuk gvenliini koruyabilmek iin bu tr objekif kriterlere ihtiya bulunduunu vurgulamay hedef alr. Devlet bakannn, mslman toplumlarn tarih srete oluturduklar hukuk mezheplerinden birini resm mezhep haline getirip getiremeyecei konusu teden beri tartma konusu olmutur. Teorik olarak bir mezhebin resmen devlet mezhebi kabul edilip, grlerine genel bir uygulama ve geerlik imkn tannmasnn ciz olmad savunulsa bile pratik olarak sosyal

294

LMHAL

hayatn gerekleri dierlerinin varlklarnn devamna mani olmakszn, bunlardan birine genel geerlik tannmasn gerektirmitir. Nitekim Osmanl toplumunda Hanef mezhebinin yerleik grlerinin deta resm mezhep olarak tercih edilmi ve uygulamada esas alnm olmas lke apnda hukuk gvenliini ve istikrarn koruyucu, kanun nnde eitlik ve adaleti salayc bir fonksiyon icra emi, Tanzimat dneminde de ayn anlayn devam olarak yine Hanef fkhna gre Mecelle-i Ahkm- Adliyye adyla bir kanunlatrmaya gidilmitir. Aile hukuku sahasnda daha sonra karlan 1917 tarihli Hukuk- ile Kararnmesi ise dnemin art ve ihtiyalarnn gerei olarak btn hukuk ekollerinin grlerinden tercihte bulunularak karma bir metotla hazrlanmtr. Her iki kanunlatrma da dier slm lkelerindeki eitli kanunlatrma faaliyetlerine kaynaklk ve nclk etmitir. 2. Yrtme slmn siyasal retisinde yrtme esasen insann yetki ve sorumluluk alanna giren beer bir faaliyet olmakla birlikte, herkes gibi yrtme organ kii ve kurumlarn da dinin genel ilke ve amalarna bamll, din tarafndan getirilen baz kayt ve snrlamalara tbi olmasnn gereklilii sz konusu olduundan din literatrde ayr bir nemle ele alnmtr. Genel slm anlaya gre devletin yasama gibi yrtme fonksiyonu da mutlak bir yetki deil, belli snrlamalara tbi snrl ve kaytl bir yetkidir. Klasik literatrde yneticiye itaat fikrinin vurguland her yerde bu itaatin snrlarnn izilmeye allmas ve yneticinin snrl iktidar zerinde durulmas bu anlaytan kaynaklanr. leri dnem fakih ve usulcleri, Hz. Muhammedin peygamberlik ve mftlk yannda stlenmi olduu siyasal liderlik (devlet bakanl) grevini, ierik ve deer asndan ayr deerlendirmilerdir. Hz. Peygamberin devlet bakanl fonksiyonunun, fetva, kaz (yarg) ve rislet kapsamna dahil olmad gibi bunlarn gerei ve doal sonucu olmayan ilve bir nitelik olduu gr klasik fkh ve siyaset teorisinde arlk ve yaygnlk kazanmtr. Zaten, grevleri sadece tebliden ibaret olan nice resullerin bulunduu da dikkate alnnca bir kimseye rislet grevinin verilmesinin, ona siyasal liderlik (immet, devlet bakanl) grevinin verilmesini gerektirmedii ve ikisi arasnda ayrlamaz birliktelik bulunmad anlalr. Siyasal anlamda iktidar elinde tutan kiiye itaat edilmesi emredilmitir. Fakat bu itaat, yneticinin buyruklarnn Allahn emrine aykr olmamas

SYASAL HAYAT

295

artna balanmtr. Ayrca yneticinin, adalet ve insanlarn yarar dncesi dorultusunda ynetmesi gerektii de genel ve esasl bir snrlamadr. Ancak mslman toplumlarda halifenin/yneticinin otoritesine getirilen bu kayt ve snrlamalarn gereklemesini yeterince salayacak mekanizmalar oluturulamam veya iletilememitir. Devlet bakannn hukuka aykr tasarruflarda bulunmasn engelleyecek veya byle bir tasarrufta bulunduu takdirde onu cezalandracak kurumsal yaplarn var olup olmad veya varsa ileyip ilemedii konusu henz yeterince akla kavumu deildir. Mslman toplumlarn siyaset geleneinde bu grevi, ra ve meveret srecinde yneticinin evresindeki ve hilfet merkezindeki limler ve entelektel kamuoyu bir lde salamaya almtr. Ancak bu usuln baars ksmen aydn snfn dirayetiyle, daha ok da yneticinin kiiliiyle, onun buna hazr ve mtehammil oluuyla dorudan balantl olduundan farkl durumlarda farkl sonular verebilecek bir deikenlie sahiptir. slm hukukularnn nemli bir grubu, eitli sosyopolitik sebeplerle, fitne ve kargaaya yol aacak hareketlerden uzak durmay tavsiye etmiler, halifenin icraatn beenmeyen ve kendince slm bulmayan gruplarn ba kaldrmasn ve silhl mcadelesini fitne ve anari olarak nitelendirirken, ilk planda kamu dzeninin korunmasnn, skntlarn meruiyet ve birlik iinde kalnarak almasnn nemine dikkat ekmek istemilerdir. phesiz bu ynde younlaan tavsiyelerde, hicr I. yzyldan itibaren slm toplumlarnn yaad siyas ekimelerden, i sava ve isyanlardan artakalan ac tecrbenin nemli pay vardr. Ancak devlet bakannn da mslmanlarn bu itaat ykmlln ktye kullanmamas ve bunu salayacak siyasal yaplanma zerinde de ayrca durulabilir. Nitekim slm bilginleri Allahn hkmlerine aykrlk olduunda kiinin emre itaat ykmllnn bulunmadn bildiren hadisi (Mslim, mre, 39; Eb Dvd, Cihd, 87) bu alana da uygulayarak slm kural ve llerin dna kan halifeye kar mslmanlarn direnme hakknn bulunduunu, byle durumlarda devlet bakannn meruiyetini kaybedeceini de belirtirler. Btn bunlar, slm toplumlarnda yneticilerin mutlak, ruhan ve snrsz yetkilerle donatlmadn, hukukun stnlnn, belli ilke ve esaslara balln hkim olduunu gstermektedir. Hz. Peygambere itaat emri etrafnda oluan itaat paradigmas, tarihsel srete byk lde ahs (halife, imam, sultan, padiah) boyutunda kurgulanmtr. ahsa itaat paradigmasnn, kanunlara itaate ve hukukun stnlne riayete kaydrlmas, daha dorusu bu anlayn, zellikle Osmanlnn

296

LMHAL

son dnemlerinde padiahn yetkilerinin bir anayasa ile snrlandrlmas gibi yollarla kurumlatrlma abalar, bir tayir deil, z itibariyle geleneksel izgiden kopmayan bir deime olarak anlalmaldr. Tarihsel srete mslman toplumlarda ortaya kan siyaset anlay ve tecrbeleri, devletin yasama ve yrtme yetkileriyle ilgili teori ve uygulamadaki serbesti ve snrlamalar, amz yazarlarn biraz da hakl olarak slm din-devlet ilikilerini tanmlamada farkl kanaatlere sevketmitir. Mesel ada Batl yazarlardan Louis Massignon slm laik ve eitliki bir teokrasidir derken, kimi Avrupal yazarlar hilfeti Katolik dnyasndaki papalk makam ile ayn ey olarak telakki etmilerdir. slm toplumlarnda, dine ilgisiz veya dini dlayan yahut da dine tbi olan bir anlay deil din ile siyaset arasnda dengeli bir uyumun ve birlikteliin salanmaya alld bir anlay hkim olduundan yola kan kimi yazarlar da Osmanl ynetimini dindar merut bir rejim olarak nitelendirmektedir. Btn bu nitelemeler baz deiikliklerle btn tarihsel tecrbeyi byk lde doru yanstmakla birlikte, slm retinin din-devlet ilikisini teokratik olmayan, yasama, yrtme ve yarg konusunda beer anlay ve abaya byk bir inisiyatif brakan, fakat baz temel snrlama ve ller de getirerek hukuk devletinin olumasna normatif bir gvence salayan nev-i ahsna mnhasr bir izgiye oturttuu sylenebilir. Yar teokratik ve merut ynetim nitelendirmeleri de esasen bu zel durumu vurgulamay amalamaktadr. 3. Yarg slm toplumlarnn siyaset geleneinde devletin fonksiyonlarnn yasama, yrtme ve yarg eklinde bir ayrma tbi tutulmad, yrtme, yarg ve snrl yasamann esasen halifenin yetki ve sorumluluk alanna dahil bulunduu bilinmekle birlikte gerek fiiliyatta gerekse bu alanda kaleme alnan eserlerde izilen teorik erevede yargnn ayr bir fonksiyon olarak algland ve gelenein de yle olutuu grlr. lk dnemlerden itibaren yarg, atama ynyle olmasa da ileyi ve adaleti salay ynyle siyas iradeden bamsz faaliyette bulunmu, tarih tatbikat itibariyle genelde bamsz bir ileyie sahip olmutur. Yarglamada adaletin salanmas iyi kanundan ok iyi hkim unsuruna dayand iin, tek hkimli ve tek dereceli yarg sistemi mahzur deil avantaj tekil etmi, bununla birlikte gerektiinde nemli davalarn ve yarg kararlarnn temyizine ve st bir merci tarafndan denetlenmesine imkn tannmtr. te yandan, yarg alannda resm mezhep uygulamas deta kanun nnde eitliin ve yarg adaletinin de gvencesini tekil etmitir.

SYASAL HAYAT

297

Sonu olarak, devletin fonksiyonlar arasnda yer alan yasama yetkisi ve grevi, slm toplumlarnda nisbeten snrl kalmtr. Kurann ve bir lde Snnetin ak hkmleri, kanun koyucunun da uymas ve korumas gerekli temel esaslar konumunda tutulduundan slm toplumunda yasama faaliyeti ancak Kuran ve Snnetin ilke, hkm ve amalaryla uyum iersinde yrtlebilir. Yrtme de yine slmn genel ilke ve amalaryla bamldr. Bu itibarla slm toplumlarnda meruiyet, bir ynyle Kuran ve Snnete uygunlua, bir ynyle de siyas iradeye dayanr. Bu anlay, mslman toplumlarn totaliter, keyf, yanlmaz, yarglanmaz bir ynetimin sultas altnda olmasn nleyici bir rol stlenir. c) Hilfet Hilfet szlkte bir kimseden sonra onun yerine geme, temsil etme anlamna gelir. Halife de, bir kimsenin yerine geen, onu temsil eden kimse demektir. Klasik slm literatrde ise hilfet, Hz. Peygamberden sonraki devlet bakanl makamn, halife de devlet bakann ifade eden bir terim olarak kullanlr. mmet veya immet-i uzm tabirleri de hilfetle e anlamldr. Hilfete immet-i kbr denmesi, namazdaki immet (immet-i sura) ile karmamas iindir. Devlet bakannn klasik fkh ve siyaset teorisindeki ad halife olmakla birlikte deiik gerekelerle halife yerine imm, sultan, emr denildii de olur. Kuranda insann Allahn yeryzndeki halifesi olarak yaratld ska tekrar edilir (el-Bakara 2/30; el-Enm 6/165; Ynus 10/14). lgili yetlerin slbundan, insann yeryznde hak ve adaleti gerekletirmek, yararl ve iyi iler yapmak zere ar bir sorumluluk yklenerek yeryzne gnderildii, bir bakma ilh adalet ve hakikati gerekletirebilecei ynnde Allahn gvenine mazhar olduu anlalmaktadr. nsann yeryznde en erefli varlk oluu da buradan gelmektedir. Mslman toplumlarda devlet bakanna halife ve devlet bakanlna hilfet denmesi, insann dnya ilerini dzene sokmak ve adaleti gerekletirmek zere Allahn halifesi olmas ve Onun yeryzndeki hkimiyetini temsil etmesi gibi sebeplerle aklansa da, bu isimlendirme esas itibariyle halifenin, rislet grevi hari Hz. Peygamberin yerine geerek onun dnyev-siyasal otoritesini temsil etmesi anlamnda kullanlm ve sistemletirilmitir. Reslullah salnda iken hem peygamber olarak Allahtan ald vahyi insanlara tebli etmi, bunlar aklam, hem de mslmanlarn dnyev

298

LMHAL

ilerini dzene koymu, hukuk ihtilflarn zmlemi, ahlken onlar eitmi, siyas birliin tamamlanmasn mteakip de devlet bakanl, ordu kumandanl grevlerini stlenmitir. slm bilginleri, Hz. Peygamberin vefatyla peygamberlik grevinin sona erdii, buna karlk dier grevleri bir kiinin stlenip bunlar tek bana veya baz grevleri ikinci derecede yetkili ahs ve mercilere devrederek yrtmesi ve bylece mslmanlarn dirlik ve dzen iinde yaamasn temin etmesi gerektii zerinde gr birlii iindedirler. Ancak slm bilginlerinin ounluu, devlet bakannn slmn dnyev ve toplumsal ilke ve hkmlerini uygulama grevini gz nnde bulundurarak bu ie din bir karakter atfederken; bir ksm da, insanlarn siyas birlik ve dzen iinde yaamasn ve bu amala devlet kurmasn akl ve tabii bir gereksinim olarak grmekle yetinir, bu gereklilie din bir nitelik atfetmezler. Yalnzca slm retide din, akl ve tabiat esasnda bir ztln bulunmad dnlrse gr ayrlnn lafz olduu sylenebilir. Kuranda ve hadislerde devlet bakanl, devlet bakannda bulunmas gereken artlar, bu kiinin grev ve sorumluluklar gibi konular yer almaz. Sadece hak ve adalete bal olma, ra ve meveretle i grme, zulm nleme gibi genel ilkelerden sz edilir. Hz. Peygamberin tatbikatnda devlet ve kamu ynetimiyle de ilgili birok gzel rnekler vardr. Devlet bakannda aranan artlar ve onun hangi usulle seilip atanaca konusunda doktrinde mevcut farkl grlerde elbette ki o dnemin kltr ve artlarnn nemli pay vardr. Snn hukukular halifenin, Hz. Eb Bekirin seiminde olduu gibi ehll-hal vel-akd ad verilen seici heyet tarafndan belirlenmesi veya Hz. Eb Bekirin yapt gibi, i bandaki halifenin kendinden sonraki halifeyi aday gstermesi (ahd) veya Hz. merin yapt gibi, i bandaki halifenin, kendinden sonraki halifenin seim iini birka kiiden oluan zel ra heyetine havale etmesi gerektii zerinde durmulardr. Bu ilemden sonra halkn atanan veya zel ra tarafndan belirlenen halifeye yapaca ihtiyar biat ise bir grup hukukuya gre ballk yemini mahiyetindedir. Baz hukukular da, birinci ilemi aday belirleme olarak nitelendirip, halkn yapaca biatn ise dorudan doruya halifenin seimi anlamn tadn ileri srer. Drt halifeden sonra hilfet tatbikatla veraset ve saltanata dnmse de, halifeler yine de snrl sayda tuttuklar ehll-hal vel-akdin olurunu ve halkn cebir yoluyla da olsa biatn almay ihmal etmemiler ve bylece ekl de olsa doktrinde hkim olan bu anlaya uymaya almlardr.

SYASAL HAYAT

299

adan Zeydler halifenin seimle i bana gelecei fakat Ehl-i beytten olmas gerektii grndedirler. ann mmiyye kolu ise halifenin Ehl-i beyt ierisinden olaca fakat ilh tayinle belirlenecei grndedir. Hz. Peygamberin vefatndan sonra ilk drt halifenin i bana geli usulleri ve ynetim tarzlar, bunu izleyen Emev ve Abbs iktidarlar mslman bilginler iin nemli bir kltr birikimi ve gzlem konusu olmu, hilfetle ilgili gr, kayg ve temenniler de bu balamda dile getirilmitir. Gerek eitli eserlerde deiik vesilelerle dile getirilen grler, gerekse V. (XI.) yzyldan itibaren yazlan el-ahkms-sultniyye adl eserlerde yer alan ifadeler, mslman bilginlerin kendi artlar, gelenek ve imknlar iinde en iyi ynetim biimini arama, mevcut sistemi iyiletirme abalar olarak deerlendirilebilir. Bunun iin de krallk, eflik, mutlakiyet ve saltanat dnda ynetim biiminin bilinmedii bir devirde halifenin ehll-hal vel-akd denilen bir kurul veya kesim tarafndan seilmesi, halkn biatnn alnmas, din kurallar aka ineyen halifenin grevden azli, halifenin mmete ait egemenlii temsil ettii, halifenin tanrsal bir gcnn olmad ve kiisel olarak Allaha kar sorumlu olmas dnda grevi sebebiyle mslmanlara kar da sorumluluk tad gibi hususlarn ele alnp tartlmas amme hukuku tarihi ve doktrini asndan ileri bir admdr. Kald ki slm dini mslmanlarn nasl bir siyasal organizasyon iinde kimler tarafndan ynetilecei konusundan ziyade, ehil olann i bana gelmesi, onun da hak ve adaleti hkim klmas, ferd ve uhrev sorumluluk tamas, Allahn huzurunda hesap vereceinin bilinci iinde olmas, ktlk, hakszlk ve zulm nlemesi, kat ve baskc olmayp insanlarla istiare ederek i grmesi gibi temel noktalar zerinde durmu, kiilerin byle bir din ve ahlk kvamda ve yetikinlikte olmasna ncelik vermitir. Esasen st bir kurum olan devletin ynetim biimi ve siyasal yaplanma konular, toplumlarn gelenek, kltr ve sosyal deerleriyle yakndan ilikili olduundan, evrensel bir iddias ve mesaj olan slm dininin bu konularda ayrntya girmemesi onun temel niteliklerinin tabii gereidir. Dolaysyla, slm amme hukukularnn hilfet ve halife ile ilgili olarak ileri srdkleri gr ve nerileri bu balamda deerlendirmek gerekir. Klasik dnem slm amme hukuk doktrininde, halifede bulunmas gerektii dnlen artlar, zellikle halifenin o toplumda en bilgili, erdemli, itibarl ve liyakatli kimse olmas gerei ve bunu salayacak tedbirler zerinde ayrnt ile durulur. Deiik vesilelerle, halifenin ra veya ehll-hal vel-akd denilen kurulun seimiyle ya da bir nevi genel seim demek olan

300

LMHAL

halkn biatyla i bana gelmesinin nemi vurgulanr. Mevcut halifenin, kendi yerine geecek halifeyi belirlemesinin aday gsterme mi yoksa atama m olduu hususu ise tartmaldr. slm hukukular genelde, her durumda halktan veya halk temsilen halkn bilgili, sekin ve toplumda arl olan temsilcilerinden oluan ve ehll-hal vel-akd olarak isimlendirilen heyetten biat alnmas gerei zerinde durarak, halifenin yetkisini veraset ve saltanat usulnden deil, mmetten ald fikrini vurgulamaya alrlar. Zorla i bana gelen ve halkn kendine itaat etmesini salayan kimsenin de, Allahn hkmlerini aka inemedii srece mer halife olduu, mevcut halifeye gnahkr da olsa isyann ciz olmad ynnde kitaplarda yer alan ifadeler fiil durumu kabullenme veya kuvvet karsnda suskun kalmay tevik olarak deil de, mmeti tekrar fitne ve kargaaya srklemekten ekinme, mmetin birlik ve dirliini koruma fikrine arlk verme olarak deerlendirilebilir. slm bilginlerinin ou bu tutumu benimserlerken, dil-zalim, iyi-kt, dindar-fsk gibi nitelemelerin zellikle siyasal ekimenin artt dnemlerde olduka izf ve bulank bir karakter tayaca noktasn da gz nnde bulundurmu olduklar dnlebilir. Bununla birlikte, bu konuda klasik literatrde yer alan bilgilerin o gnn hilfet ve saltanat sisteminin olumsuz ynlerinin tesiri altnda kalmad da sylenemez. nk tarih boyunca slm toplumlarnda hibir zaman eksik olmayan saltanat kavgalarnn ve siyasal gr farkllklarnn haliyle slm bilginlerini de etkilemi, onlar mevcut siyasal iktidarn yannda veya karsnda tavr almaya zorlam olabileceini gz ard etmemek gerekir. Nitekim halifede aranan artlar, biatn ekli, seici kurulun says ve zellikleri, halifenin meruiyetini belirleme yollar gibi konularda yer alan baz deerlendirmeler incelendiinde bunlarn, ilk drt halifenin meruiyetini vurgulama, Hz. Alinin veya Emev halifelerinin hilfetini gayri mer gsterme gibi gayretlerin rn olduu izlenimi edinilebilmektedir. te yandan, slm hukukular grlerini kendi dnemlerinde mevcut siyasal ve sosyal yapy ve bir de drt halife dnemini model alarak ve ikisi arasnda karlatrmalara giderek akladklar iin, kaynaklarda bugn iin fazlaca pratik deeri bulunmayan baz yarg ve temayllerle karlamak da mmkndr. Dolaysyla halifenin hak ve yetkileri, grevleri, grev sresi ve azli, ra meclisiyle ilikileri, devletin temel organlar ve yaps gibi konularda ileri srlen gr ve nerilerin bu balamda deerlendirilmesi kanlmazdr. Bu konular slm hukukularnn ayrntl ekilde ele alm olmas ve mevcut doktriner gr farkllklar mslman toplumlarda en iyi

SYASAL HAYAT

301

ynetim biimini bulma, hak ve adaletin gereklemesini salama gayretlerinin bir rndr. Halifeye de Allahn halifesi veya Allahn yeryzndeki glgesi denmesini doru bulmayp onu Peygamberin halifesi, imam, mminlerin emri gibi adlarla anmalar, slm amme hukukunda ynetme yetkisi anlamnda egemenliin kaynann mmet olduunu, halifenin de tanrsal bir gce sahip bulunmadn gsterir. Bu itibarla slm dncesinde devlet bakannn mutlak bir yetkisinin bulunmad, yetkisinin slmn genel ilkeleriyle ve ilh iradeyle snrl olduu rahatlkla sylenebilir. mmete ait olan egemenliin kim veya hangi kurum tarafndan nasl kullanlaca, adnn ne olaca, anayasal kurumlarn oluum ve grev dalm gibi daha ok ekille ve st yap ile ilgili konular ise, slmn genel ilkelerine aykr dmedii srece her toplumun kendi kltrel birikim, art ve imknlar nda belirleyip karar verecei hususlar olarak grlebilir. Bu bakmdan, tarihsel tecrbede Hulef-yi Ridnden sonra gereklemi saltanat gibi ynetim biimlerini ve devlet ekillerini hakiki anlamyla hilfet kavram ve uygulamasna aykr da olsalar slma uygun ya da aykr diye nitelemek doru olmaz. Deerlendirme mevcut biimlerin ngrlen idealleri ne lde gerekletirebildikleri noktasnda olmaldr. D) Deerlendirme slm, bir din olarak devlet ve ynetim biimlerine ilikin bir belirleme getirmek yerine genel ilke ve amalar koymakla yetinmi, insanlara da hem bu ilke ve amalar hem de zamann artlarn dikkate alarak kendi ynetim biimlerini belirleme ve dzenleme hak ve yetkisini brakmtr. slmn bu yaklam siyaset ve ynetim konusunda teori ve model belirlemenin deil ona da yn ve ierik kazandracak olan zihniyet deiiminin ve dnya grnn nemli olduunu vurgulamay amalar. On drt asrlk tarih srete slm toplumlar, peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemleri hari tutulacak olursa, saltanat ve hilfet adyla, eitli renkleriyle bir monari (hkmdarlk, krallk) ile ynetilmilerdir. Devlet ve ynetim biimleri ara deil, insanlarn mutluluklarn salama yolunda ama olduklar dnlnce, hkmdarlk ynetiminin slma uygunluk ya da aykrlndan bahsetmek yerine, ngrlen veya herkese kabul edilen evrensel insan deerleri gerekletirmede, kendi artlar iinde ne lde baarl olduundan bahsedilmesi daha doru olur. Bugn gelinen noktada dnyada insan haklarnn gereklemesini objektif olarak salamaya en yakn ynetim bii-

302

LMHAL

minin demokrasi olduu kans hkimdir. yle olunca tarih ve felsef temeli bir yana bir ynetim biimi olarak- demokrasinin slmda olduunu ya da olmadn ispatlamakla vakit geirmek yerine dinin kazandrmaya alt zihniyet deiimi ve dnya grn yakalamak, dinin hedef olarak gsterdii evrensel idealleri gerekletirmeye daha iyi hizmet edebilmesi iin toplumumuzda ne gibi deiimlerin yaanmas veya hangi katklarn ve tdillerin yaplmas gerektii hususunda kafa yormak gerekir. nk aralardan ziyade ilkeler ve amalar nemlidir. Zaten dzlemleri, ilev ve mahiyetleri farkl olduundan slmla klasik ve ada ynetim biimleri arasnda bir karlatrma yapmak, onlarn meruiyet veya adem-i meruiyetlerini slmdan temellendirmek doru olmad gibi anlamszdr da. Gerek Kuran ve gerekse Hz. Peygamberin snnetinde mslmanlarn nasl bir devlet tekilt kuraca, devlet bakann nasl ve hangi artlarla seecei ve toplumun hangi siyasal ekil ve yntemlerle ynetilecei konusunda ayrnt verilmemi, hatta bu konulara neredeyse hi temas edilmemitir. Buna karlk gerek insan ilikilerinde gerekse devlet-fert ilikisinde hkim olacak temel esas ve amalar zerinde srarla durulmu, siyas yapnn daima ihtiya duyaca salam bir zemin kurulmaya ve fertlere sahip olduklar ynetim biimlerini salkl ve adaletli ekilde iletecek bir anlay ve ufuk kazandrlmaya allmtr. Byle olunca demokrasinin slma aykr olduunu da, slmn gerei olduunu da ispatlamaya almak fazla anlaml bulunmaz. slmn iki asl kayna olan Kuran ve Snnette herkes tarafndan korunmas gerekli temel hedefler, ilke ve esaslar gsterilmi, bunlar gzetmek artyla mslmanlarn sosyal szlemelerini diledikleri tarzda yapabilecekleri, dnemlerine ve artlarna en uygun ynetim eklini seip gsterilen muhtevay ve amalar bununla yakalayabilecekleri anlatlmak istenmitir. nsanla tebli edildii gnden beri, farkl siyasal yap, kltr, gelimilik ve gelenee sahip her toplumda benimsenme ve canlln koruma iddiasndaki slm dininin, toplumun ynetim ekli ve anayasal yaps ile ilgili olarak ayrnt vermemesi, byle bir anlam tar. Bu itibarla, gerek slm hukukunun klasik kaynaklarnda ve gerekse amzda kaleme alnan eserlerde slm anayasa hukuku ve ynetim ekli ile ilgili ileri srlen grleri, slmn alternatifsiz biimde belirlenmi hkmleri olarak deil, mslman yazarlarn -slmn genel ilkeleri nda ve kendilerini evreleyen artlar iinde- daha dil, dzenli ve drst bir ynetime ulama, daha huzurlu, faziletli, mutlu ve mreffeh bir toplumu kurma ynndeki dncelerinin ve

SYASAL HAYAT

303

samimi gayretlerinin rnleri olarak deerlendirmek daha isabetli grnmektedir. Demokrasilerde egemenlik halkndr, slmda ise Allahndr sz esasen farkl iki dzleme ait deer hkmnn iyice dnlmeden bir araya getirilmesiyle oluturulmu avam bir sylem olup gnmzde de baka amalar urunda kullanlan bir slogan ve bir demagojiye dnmtr. Bu yaklam, aynyla, Hriclerin hakem meselesindeki tutumundan tr Hz. Aliye kar karken sarfettikleri Hkm Allahndr sz gibidir. Hz. Ali bu sz duyunca, bunun bir yanltmaca olduunu anlatmak zere Bu sz dorudur; fakat siz onu mer olmayan maksatlar iin kullanyorsunuz demitir. Bugn artk herkes biliyor veya kabul etmese de fiilen ahit oluyor ki, lem zerinde iradesiyle ve kudretiyle mutlak hkim olan varlk Allahtr. Btn varlklar bu kll hkimiyetin altndadr. Burada sz konusu olan hkimiyet metafizik ve ontolojik anlamda hkimiyettir. Hkimiyet milletindir szndeki hkimiyet ise, az nce sz edilen hkimiyetten farkldr. Hkimiyet millete aittir derken kastedilen husus, siyasal iktidarn, herhangi bir snfn, zmrenin veya cemaatin doal veya Tanrsal hakk olmad, tam tersine, bu hakkn millete ait olduu ve yneticinin onun tarafndan belirleneceidir. Zaten i anlay hari tutulacak olursa, klasik slm siyaset teorisinin ana izgisi de bu ynde olmutur. III. NSAN HAKLARI Hakka, hukukun koruduu menfaat; insan haklarna da, insana insan olduu iin, diline, dinine, rkna, cinsiyetine, milliyetine, sosyal statsne ve rengine baklmakszn tannan haklar eklinde bir tanm getirilebilir. Ayrca insan haklar, insann sahip olduu zgrlklerin belirgin ve kullanlabilir hale gelmesi eklinde tanmlanabilir. Ancak hak ve zgrlk kavramlarnn insan zihninde yapt eitli armlar ve bu iki kavram etrafnda tarihsel srete teori ve pratikte oluan zengin birikim sebebiyle bu tarz tanmlarn belli llerde belirsizlik ve izflik tad da aktr. nk insanlar farkl dinlere, kltr ve geleneklere, toplumsal yap ve siyas rejimlere sahiptir veya baldr. nsan haklar doktrini bu farkllklara baklmakszn herkesin sahip olduunu var sayd baz haklardan yola kt, insanla ona egemen gler, fertle devlet arasndaki ilikiler bakmndan evrensel standartlar getirmeye alt iin belli bir ortak anlay ve tantm da kanlmaz klar. Hukukularn, filozoflarn ve dier sosyal bilimcilerin insan

304

LMHAL

haklarna getirdii eitli tanmlar da onlarn dnya grlerinin ve bak alarnn zeti mahiyetindedir. J. Mourgeon insan haklarn Kiinin tek tek kiilerle ve iktidarla ilikileri iinde kendi mal olarak elinde bulundurduu, kurallarla ynetilen ayrcalklar olarak tanmlyor. Bu anlamda bakldnda Avrupa tarihinin bir insan haklar mcadelesinden ibaret olduu sylenebilir. Bu sebepledir ki 1215 tarihli Magna Cartadan itibaren iln edilen btn bildirgeler Bat iin insan haklar asndan olduka nemli gelimelerdir. ngilterede halk, daha dorusu sekinler bu belgeyle siyasal iradeyi temsil eden kraldan birtakm haklar koparabilmiti. XVI. yzylda Las Casas, XVII. yzylda Grotius ve daha sonra Kant ve rahip St. Pierre gibi birka idealistin dlerine ramen Bat toplumu insan haklar konusunda ancak son iki yzylda ilerleme kaydedebilmitir. 1789 ylnda Fransada yaymlanan nsan Haklar Bildirisi, Batda insan haklarnn kazanlmasnda en nemli admlardan biridir. Fransz Devrimi zgrlk, eitlik ve kardelik ilkelerini dnyaya iln etmitir. 1948 ylnda Birlemi Milletler tarafndan iln edilen nsan Haklar Evrensel Beyannmesi insan haklar konusunda dnyada atlan en ileri ve en kapsaml admdr. nsan Haklar Evrensel Beyannmesinin ilk iki maddesi, btn insanlarn hr doduklarn, hak ve deer bakmndan eit olduklarn; beyannmede sz edilen haklardan rk, renk, cinsiyet, dil, din ayrm yaplmakszn yararlanacaklarn iln etmitir. nsan haklar ifadesi, teorik olarak, insann sahip olduu, insana isel, doal olan ve en azndan kiinin iki temel gesi ile (beden ve ruh) ilgili haklar kapsad gibi, insanla ilgili olan haklar yani kiinin oluturucu gelerinin dnda olmakla birlikte, onun varlnn vazgeilmez saylabilen ynleriyle ilgili olan haklar da kapsar. slm dnyasnda ise insan haklar, hemen dinin tebli edilmesiyle birlikte balamtr. Denilebilir ki Kurn- Kerm, temel insan haklarn bir defa daha tesbit ve tescil etmek, insana hak ettii deeri yeniden kazandrmak amacyla gnderilmitir. slm toplumlarnn bal bulunduu Kurn- Kerm ayrntl ve teknik olmasa bile insan haklar kapsamna giren noktalara deinmi ve bunlarn korunmasn deiik boyutlarda meyyidelendirmitir. slm telakkiye gre, btn haklar yaratc Tanrnn iradesine dayanr, Onun insana badr. nsann yeryzne halife ve en sayg deer (mkerrem) varlk olarak yaratld, ona nemli sorumluluklar (emanet) yklendii fikri, insann doutan birtakm haklara sahip olduu fikrinin simetrik ifadesidir. Bu telakki, hak-

SYASAL HAYAT

305

larn beer ve egemen gler tarafndan tannp lutfedildii ve yine onlar tarafndan serbeste kstlanabilecei anlayn reddetmesi ve insana insan olmas sebebiyle bir deer vermesi asndan insan haklar tarihinde nemli bir adm olmutur. Tabiatyla insan haklarnn tannmasnn, yazl metinlerle tesbit edilmesinin tek bana bir ey ifade etmediini gemite ve hlihazrda yaanan rneklerde grebiliriz. nemli olan bunun toplumun btn bireyleri, zellikle de egemen gleri tarafndan zmsenmi, deta bir yaam biimi haline getirilmi olmasdr. Dier birok insan ve hukuk deer gibi insan haklar da ancak salam bir inan ve ahlk zemininde, hukukun stnlnn ve adaletin bulunduu toplumlarda gerekleip geliebilir. Hukuk devletinin bulunmad, kanunlarn dil olmad ve adaletin bir hayat tarz olarak yaama gemedii toplumlarda insan haklar kt zerinde kalr. Kuranda ve Hz. Peygamberin snnetinde adalete ve hukukun stnlne devaml vurgu yaplp keyfliin, kiinin kendi hakkn bizzat kendi kuvvetiyle elde etmesi demek olan ihkak- hakkn, naslarn izdii snrlarn inenmesinin yasaklanmas, meruiyetin ve hukuk dzeninin korunmasnn emredilmesi bu salam zemini kurmaya mtuf tedbirlerdir. Hz. Peygamberin hicret esnasnda Medinedeki deiik inan mensuplaryla ve etnik gruplarla yapt Medine szlemesi, hayat boyunca etrafndaki insanlara davranlar, eitli din mensuplaryla ve klelerle ilikileri ve bu konudaki tavsiyeleri insan haklar asndan byk neme sahip belge ve uygulama rnekleridir. Reslullahn uygulamalarnn teorik erevesi mahiyetinde olan Ved hutbesi de, insan haklar asndan nemli bir belgedir. Ved hutbesi kii, aile, toplum (mminler toplumu) ve btn insanl i ie gemi daireler biiminde iermektedir. Balang cmlelerinden sonra hutbe, Ey Allahn
kullar, sizlere Allahtan korkup ekinmenizi tavsiye eder, hepinizi Ona itaat etmeye tevik ederim szleriyle devam eder. Balang cmleleriyle birlikte

dnldnde kiinin kendine kar olan haklarnn banda tek Allah tanmak ve Ona itaat etmek geldii sylenebilir; kii ancak bu suretle kendine kar grevini yerine getirmi ve gerek deerini bulmu olur. Bundan sonraki halka aile haklar denilebilecek halkadr. Ey insanlar!
Elerinizin sizin zerinizde sizin de onlar zerinde hakk vardr; size kadnlar hakknda yaptm tavsiyeyi tutun; siz onlar Allahn emaneti olarak aldnz; kadnlar hususunda Allahtan korkun ve onlara iyi davrann.

306

LMHAL

Ved hutbesinde can, mal ve namus dokunulmazl da ayrca vurgulandktan sonra mminlerin karde olduklarndan bahsedilmi ve daha sonra hutbe cihanmul bir boyuta ekilmitir: Ey insanlar, rabbiniz birdir,
babanz da birdir; hepiniz demdensiniz, dem de topraktan.

slm bilginleri ve teorisyenler, dinin amacnn zarurt- hamse denilen be temel ilkeyi yerletirmek ve korumak olduunu ifade etmilerdir. Bunlar; a) cann korunmas, b) akln korunmas, c) namus ve haysiyetin korunmas, d) dinin korunmas, e) maln korunmasdr. Korunmas gereken bu be ilke bir ynyle Allahn peygamber gndermedeki maksatlarn (makasd-ri) tekil ederken, bir ynden de insanlarn yararlarn gerekletirme amacna mtuftur, daha dorusu insanlarn temel yararlar bunlardan ibarettir. Mslman Douda insan haklarnn ne lde korunduu ve gerekletiinin deiik lt ve gstergeleri bulunabilir. Ceza hukuku alannda su ve cezada kanunlik ilkesinin konmas, kesinlemi bir su olmadka kimsenin sulu ilemi grmemesi, sank haklarnn korunmas, ikence yasa, cezalandrmada denklik gibi ilkeler, hayvanlarn haklarn korumaya mtuf tedbirler ve uygulamalar, sosyal amal vakflar, zekt, nafaka ve yardmlama anlay, sosyal dayanmay ve btnl amalayan ahlk deerler, toplumun gsz kesimleri olan gayri mslimler, iiler, ocuklar, kle ve kadnlarla ilgili dzenlemeler ve onlarn haklarn korumaya mtuf tedbirler ayr ayr lt ve hareket noktas olarak kullanlabilir. Bunlarn hepsinde her dnemde arzulanan seviyede olumlu bir uygulama izgisinin bulunduunu iddia etmek doru deil ise de tarih sre itibariyle genel grnm olumlu bir seviyede ve izgide seyretmitir. Bat o dnemlerde byle bir din ve ahlk reti temeline sahip bulunmad, glnn egemen olduu ve dierlerinin hakkn belirledii bir toplumsal yapya sahip bulunduu, kleler ve kadnlar akl almaz bir aalanmaya muhatap olduu iin, insan haklar mcadelesinin ilk izlerine de Bat toplumlarnda rastlanr. Bu durum insan haklar kavramnn niin Bat kkenli sayldn da aklar. Aslnda insan haklarnn Batdaki kt gemii ve bugn iin ise toplumda bireysel hak ve zgrlkler adna birok arlk ve aykrlklarn nlenemez bir hal alm olmas bir etki-tepki veya toplumsal med cezir hali grnmndedir. Ayn med cezir kiliseye ve hristiyan din adamlar snfna kar hakl olarak balatlan laiklik mcadelesinin giderek bireysel hayattan da dini dlama ve seklerleme srecine girmesi, hukukun din ve ahlk zeminini yitirmesi sonucunda da grlmt.

SYASAL HAYAT

307

Mslman Douda insan haklarnn hi ihll edilmediini sylemek abartl bir ifade olur. Ancak Kuran ve Snnet terbiyesini alm mslman toplumlarda insanlarn temel hak ve hrriyetlerinin korunmas ynnde nemli bir mesafe alnd, bugn iin bile gpta ile sz edilen bir hogr ortamnn bulunduu, ihll ve hakszlklarn da olduka mevzi kald sylenebilir. slm toplumlarnda insan haklarna ilikin bildirgelere rastlanmamas, slm toplumlarnda insan haklarnn ihll ve ihmal edildii anlamna deil, belki, bugnk mnada olmasa bile genel anlamda insan haklarnn gzetildii anlamna gelir. Burada, insan haklar asndan her zaman iin tartma konusu olan konu zerinde, din ve vicdan hrriyeti, kadn haklar ve klelik zerinde durmak istiyoruz. A) Din ve Vicdan Hrriyeti En yaygn tanmna gre din ve vicdan hrriyeti, kiilerin istedikleri dini serbeste semeleri, setikleri dinin kurallarn hibir mdahale ve ksntya mruz kalmadan uygulamalar, bu konuda eitim alma, eitme, bakalarna anlatma ve telkin etme, bunu salayacak lde sivil rgtlenme haklarn ifade eder. Dinin sadece zihinde kalan bir inan ve kanaatten ibaret olmad, ayn zamanda kiinin dnyev hayatna yn verecek ahlk, hukuk ve sosyal kurallar da ihtiva ettii aktr. Bu sebeple dini sadece kii ile Tanr arasnda kalan bir vicdan meselesi olarak grmek ve byle tantmak yanl olur. Dinin davranlarmzla ilgili emir ve yasaklarnn balaycl, dnyev ve uhrev sonular vardr. te yandan ayn inanc paylaan kimselerin sosyal birlik oluturmas, dinlerinin kurallarn sosyal zemine tarmas ve bu ynde organizasyonlar kurmas kanlmaz olmaktadr. Din ve vicdan hrriyeti, ferdin benimsedii dinin yapsna, ierik ve niteliine gre deitii gibi din ile devletin mnasebetine gre de farkllk arzedebilir. Mesel devletin din kurallara gre ynetildii teokrasilerde devletin resm dinini benimseyenlerin din ve vicdan hrriyeti asndan bir probleminin olmamas gerekir. Burada muhtemel problem, devletin resm dini dnda bir din ve inan benimseyeler asndan sz konusu olabilir. Bunun da boyutu devlet dininin yapsndaki hogr lsne gre deiecektir. Devletin dine egemen olduu sistemlerde din ve vicdan hrriyetinin snrn devletin felsefesi ve temel kurallar tayin eder. Burada esas olan devletin resm politikas ve belirlemesi olduundan, gerek anlamyla bir din ve vicdan

308

LMHAL

hrriyetinden sz edilemez. Devletle dinin birbirinden tamamen ayrld liberal ve laik sistemlerde ise, fert ve cemaatler din inanlarnn gereini yerine getirmekte kural olarak serbesttir. Bununla birlikte devlet ile din arasnda bir alan ayrm sz konusu olduundan, devletin genel felsefesi, temel ilkeleri ve kamu dzeni ile snrl bir din ve vicdan hrriyeti vardr. Din-devlet ikileminin ve buna baml olarak devletin egemenlik alan ile din ve vicdan hrriyeti arasndaki mcadelenin uzun bir tarih gemii vardr. Yahudilikte Tanrnn kavmi kabul edilen Yahudi olanlarla olmayanlar arasnda kesin bir ayrm gzetilmi, bu zihniyet farkll ve mill din anlay ou zaman yahudi olmayanlara kar kat bir tutum sergilenmesine yol amtr. Bununla birlikte yahudilerin yahudi olmayanlara kar tutumunda, onlarn yahudilere kar taknd tavrn da nemli etkisi olmutur. Din ve vicdan hrriyeti problemi Bat kltr tarihinde ilk defa Hristiyanlkla ortaya kmtr. Hristiyanlk, dogmatik tekelcilii sebebiyle dinde bir hogrszlk dourmutur. Hristiyanlk, ortaya kndan itibaren asr boyunca Romadan bekledii hogry, kendisi devlet dini olduktan sonra ne kendi iinde ortaya kan gruplara ve farkl inanlara ne de baka dinlere gstermitir. Dier din mensuplarna kar gsterilen kat tutum bir tarafa kendi iindeki farkl inan sahipleri, gnahkrlar ve dinden dnenler, kilisenin otoritesine kar gelenler de mnev bir ceza olan afarozun yan sra kilisenin devletle i birliine bal olarak eitli kovuturma ve basklara mruz kalmlardr. Kilise devletten ald gc kaybettii oranda bu kat tutumunu zorunlu olarak yumuatm ve azaltmtr. Dier bir ifadeyle, kilisenin devletle olan sk i birlii ve baskc tutumu, nce reform hareketlerinin, devamnda da din ile devletin ayrmas ve alan ayrmna gitmesi projesinin gndeme gelmesine ve gereklemesine imkn hazrlamtr. Bu sre Batda, pozitif bilimlerin geliiminin de desteiyle, ferd hayattan ve deerler dnyasndan dinin dlanmas gibi olumsuz ve uca kaan gelimelerin de hazrlaycs olmutur. slm dini, kendini ilh dinlerin ve tevhid geleneinin son halkas, deiiklie uramam ve uramayacak yegne hak din olarak tantmakla ve slm dndaki din ve inanlar btl olarak nitelendirmekle birlikte, dier din ve inanlarn varln da vka olarak kabul eder. Onlarn yeryznden silinip kaznmas ve sadece slmn tek din olarak kalmas gibi bir iddiay da tamaz. Kuranda, Eer rabbin dileseydi, yeryzndeki insanlarn hepsi
hakk benimseyip iman ederdi. Yoksa sen inanmalar iin insanlara zor mu kullanacaksn? (Ynus 10/99) buyurulmu, hak ve hakikatin gsterildiini,

SYASAL HAYAT

309

bundan byle dileyenin iman etmeyi, dileyenin de sonularna ve sorumluluuna katlanmas kaydyla kfr tercih edebilecei (bk. el-Kehf 18/29) uyars yaplmtr. Dinin zn hr bir seimle yaplan iman tekil eder. Kuranda yer alan, Dinde zorlama yoktur; artk hak ile btl tamamen birbirinden ayrlm ve hak btn aklyla meydana kmtr (el-Bakara 2/256) melindeki yet de bunu vurgular.

Gerek Kurann anlan ve benzeri ifadeleri, hristiyan ve yahudileri Ehl-i kitap adlandrmasyla ayr bir grup olarak telakki edip onlara ayr bir stat tanmas, gerekse Resl-i Ekremin bata Ehl-i Kitap olmak zere dier din mensuplarna kar gsterdii msamaha ve bu konudaki srarl telkin ve tavsiyeleri, hem mslmanlarn kendi dinleri hakknda zgvene sahip olmasnn hem de tarih boyunca dier din mensuplarna kar hak ve adaletle, merhamet ve hogr ile davranmasnn temel milini tekil etmitir. lk dnemlerde slmn tebli ve yaylna engel olan mriklere ve deiik din mensuplarna kar kararl ve tavizsiz bir politikann izlenmesi, dinden dnenlere kar sert yaptrmlarn uygulanmas, bir ynyle dinlerin kurulu dnemlerinde alnmas gerekli nlemler, bir ynyle de yarmadada siyasal birliin kurulabilmesi iin zorunlu idar ve siyas tedbirler olarak grlmelidir. lk halife Eb Bekirin dinden dnenler ve devlete vergi demeyerek ba kaldranlara kar savamas, Arap yarmadasndaki mrik Araplarn mslman olmaya veya yarmada dnda zorla iskna tbi tutulmas insanlara din ve vicdan hrriyeti tannmad eklinde deil de, o dnemde irtidad hareketinin siyasal isyana ve kamu dzeni ihlline dnm olmasyla ve yeni kurulan siyasal birliin korunmas zaruretiyle aklanmaldr. slmn cihad ilke ve emri de din ve vicdan hrriyetini tanmayan ve kstlayan bir prensip veya slmiyeti zor kullanarak benimsetme ameliyesi deil, Tanrnn birliini ifade eden kelime-i tevhdi yayma, dinin varlnn kabul edilmesini ve yaylmasn engelleyen artlarn ortadan kaldrlmas abasdr. Dier bir anlatmla, btn insanla ilh mesaj ulatrma, onlarn da hak ve hakikatle tanmasna imkn hazrlama gayretidir. slm retide de kfr tek bana sava sebebi saylmam, aksine savan meruiyeti iin slma ve mslmanlara kar hasmane ilikiler ve fiil tecavz l alnmtr. slmn mslman olmayanlara tand din ve vicdan hrriyetinin ierik ve snrlarn tanmada, tarih boyunca gayri mslimlerin mslman toplumlarda sahip olduklar serbestiyi, hak ve zgrlkleri izlemek kfidir. Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dneminden itibaren gayri mslim tebaa ile

310

LMHAL

yaplan vatandalk ve ballk (zimmet) anlamalarnda onlara din ve vicdan hrriyetinin tannd, dinlerinin gereklerini serbeste yerine getirebilecekleri ak bir ekilde ifade edilmitir. Gayri mslimlere kendi inanlarn koruma, mbedlerini yapma ve dinlerine gre ibadet etme, dinlerine gre davranma, ocuklarna din eitimi verme, din cemaat oluturma, hukuk ve kaz muhtariyet gibi bir dizi hak ve hrriyet tannm, sadece kamu dzenini ilgilendiren alanlarda herkes gibi onlarn da devletin ortak ilke ve kurallarna tbi olmas istenmitir. Osmanl toplumunda gayri mslimlerin stats ve sahip olduklar haklar bu msamaha ve anlayn gzel bir rneidir. Byle olduu iin de tarih boyunca eitli slm lkelerinde gayri mslim aznlklar varlklarn, din ve kltrlerini daima koruyabilmilerdir. Bir zamanlar byk bir slm medeniyetinin doduu ve kalabalk bir mslman nfusun bulunduu spanyada, Endls Emev Devletinin yklnn ardndan mslman katliamnn yaplmas ve geriye hibir mslmann braklmamas, asrlarca mslmanlarn hkimiyeti altnda bulunmu olan Balkanlarda, Lbnanda, Msrda, Kuzey Afrikada ve dier birok lkede hl kayda deer sayda gayri mslim nfusun bulunmas ve onlarn hibir bask, tehcir ve din deitirme politikasna mruz kalmam ve din ve kltrlerini bugne kadar korumu olmas iki farkl din ve medeniyetin din ve vicdan zgrl anlaylar ve uygulamalar arasnda mukayeseye imkn verdii gibi, slmn bu konudaki genel izgisini de ortaya koyucu niteliktedir. Gnmz hukuk sistemlerinde de din ve vicdan hrriyetinin tannmas ve korunmas, temel insan hak ve hrriyetlerinden biri kabul edilir. Laiklik ilkesi deta bu hrriyetin teminat olarak gsterilir ve bu ilke sayesinde din ve devlet arasnda belli bir uyumun saland var saylr. Bununla birlikte dinin dnya hayatna ilikin dzenleme ngrmesi lsnde kurulu hukuk dzeni ile atmas, yani din ve laik normlar aras atma kanlmaz gzktnden bu hrriyetin snrnn ne olaca, atma alannn hangi tarafa braklaca daima tartlagelen bir husus olmutur. nsanlarn din ve vicdan bir kanaate sahip olmas hukukun tanmasndan deil insann var oluundan, dnme ve inanma yeteneinden doduu iin din ve vicdan hrriyetinden kastedilen eyin, bir din ve vicdan kanaate sahip olma deil bu inancn aa vurma, onun gereklerine gre ibadet etme, davranma ve bakalarna telkinde bulunma gibi da akseden davranlar olmas gerekir. Bu alanda hakkn z denince, bir din inan ve kanaatin da aksettirilmesi, ona gre davranlmas hakknn temel eleri anlalr. Bu itibarla din

SYASAL HAYAT

311

ve vicdan hrriyetini sadece inanma ve buna gre ibadet etme hakk olarak anlamak, stelik ibadet hrriyetini de kamu dzeni, genel ahlk ve kanunlara aykr olmama artyla snrlamak bu hak ve hrriyetin zne dokunma demektir. nk kamu dzeni ve genel ahlkla hukuk dzeni arasnda yakn iliki mevcut olup ibadet hrriyetini bu ikisiyle snrlama, sonuta hukuk dzeninin ibadeti ve dini belirlemesi ve tanmlamas anlamna gelir. Bu da hem hak ve hrriyetin tannmas, hem de din ve devletin ayrmas ilkelerine aykrdr. Esasen laiklik, bir inan esas ve dogma olarak anlalmad ve uygulanmad, aksine bir yntem ve toplumsal uzlama modeli olarak algland srece, din ve vicdan hrriyetinin gvencesidir. Bu sebeple de laiklikle din ve vicdan hrriyeti arasnda atmann deil destek ve dayanmann olmas gerekir. Bununla birlikte uygulamada bu ikisi arasnda zaman zaman atma ve gerilimin yaand da inkr edilemez. Din ve vidan hrriyeti ile hukuk dzeni arasndaki atma, laiklie belli bir kavramsal ereve izememi ve onu deta farkl politikalarn snak ve gerekesi olabilecek bir belirsizlie mahkm etmi lkelerde daha ak biimde grlr. Bu atmann bir sebebi, ii bo bir laiklik kavramnn keyf uygulamalara ve din hrriyeti kart tavrlara kolaylkla gereke yaplabilmesi tehlikesidir. Bir dier sebep ise, slm dininin kendi z yaps, mslmanlarn slm dinini alglama tarz ve slmdan bekledikleriyle laik devletin slm dinine bitii konum arasnda ciddi farkllklarn bulunabilmesidir. nk slm dininin inan, ibadet ve ahlkn yan sra sosyal hayata ilikin birtakm neri ve hkmleri de bulunmakta olup, bunlarn yerine getirilmesi mslmanlarca din hayatn bir paras olarak telakki edilir. slm dininin sosyal hayatla ve beer ilikilerle ilgili hkmleri esasnda kamu yararnn gzetilmesi, kamu dzeninin kurulmas ve toplumsal slahat projelerinin din ve ahlk bir zemine dayandrlarak daha glendirilmesi ve salamlatrlmas gibi amalar tar. Bu ynyle bakldnda slm dininin toplumsal nerileri sosyal barn ve bireyler arasnda karlkl gven ortamnn kurulmasnda ok nemli ve olumlu bir katky salayabilecek niteliktedir. Zaten zgrlk ve demokratik toplumlarda halkn genel kabulleri, rf ve temaylleri ile uygulamaya akseden kamusal talep ve projeler arasnda belli bir uyum grlr. te yandan dine bal kimselerce ibadet ve din dev olarak telakki edilen davran ve grevlerin ifa edilmesinin kamu yetkisini elinde bulunduran ahs ve merciler tarafndan eitli gerekelerle engellenmesi ve kstlanmas, bireysel planda olsun din hrriyetinin korunmad iddialarna hakllk kazandrmakta, aradaki gvensizlii ve soukluu daha da trmandrmakta, neticede devletin

312

LMHAL

gc ve saygnl zaafa uramaktadr. nk devletin boyun edirmesi gce ve madd unsurlara, dinin etkisi ise bireyin z tercihine ve vicdanna dayanr. Fertlerin bu iki ballk arasnda seime zorlanmas, grnte dzeni salayc gibi grnse de esasnda madd otoriteye kar gstermelik bir boyun eii salayabileceinden iinde ikiyzllk ve zmszlk tar. te yandan din ve vicdan hrriyetini kstlamaya ynelik mdahaleler reaksiyoner akmlar, zgrlk kart baskc anlaylar, dinin yce deerlerinin eitli kesimlerce istismar edilmesini de glendirmektedir. Byle bir kargaa ve gvensizlik ortamnda, farkl siklerden doan birok davran ve talebin de din ve ibadet hrriyeti adna gndeme getirilmesi tehlikesi vardr. Bu sebeple hukuk dzeninin dinin gereinin ne olduunu belirlemeye kalkmayp salkl bir din eitim ve retiminin yaplmasna imkn hazrlayc, zgrlkler aras dengeyi salayc bir rol stlenmesi, kamu yneticilerinin insan hak ve zgrlklerine saygl olup din ve ibadet hrriyetini belirleyici deil koruyucu bir tavr sergilemesi, insanlarn karlkl gven ve hogr ortamnda yaamaya altrlmas modern devletlerin ana hedef ve politikalar arasnda yer almaldr.

B) Kadn Haklar Hayvan topluluklarnn hepsinde fizik g, zellik ve farkllklar byk nem tar. nsan toplumlarnda dikkati eken ilk nem srasnn cinsel olduu, sonra fizik ve iktisad nem sralarnn sz konusu olduu, son zamanlarda ve ada telakkilerde ise nem srasnn i blmne dnmeye balad ne srlmektedir. Tarih boyunca kadna tannan statnn, genel hatlaryla bu iddiay destekledii de sylenebilir. Yakn zamanlara kadar, baz istisnalar dnda erkeklerle kadnlar meden ve siyas haklarda eit deildi. Son yzyla kadar Bat toplumu kadn haklar konusunda kt bir snav vermitir. Gnmzde bu toplumdaki aykrlk ve arlklar da deta bu kt dneme tepkiyi ieren kar ucu tekil etmektedir. Kimi bilim adamlarna gre, kadnn kle seviyesinde bulunuu, kklenmi nfus artlarnn sonucuydu. ocuk lm oran ok yksek olunca insanlarn yeryznden silinme tehlikesi belirmi ve kadnlardan sadece ocuk vermeleri beklenmiti. talyada Mussolini kadnlara yksek renimi yasaklarken, Hitler 1914 yllarnn II. Guillaumeunu hatrlayarak kadnlarn kdan baka eylerle uramamasn istemitir (kinder=ocuk, kuche= mutfak, kirche=kilise).

SYASAL HAYAT

313

Tarih boyunca kadnlarn siyas haklardan uzak tutulmalarnn istisnalar grlmektedir. Kimi yazarlar, kadnlarn saltanat srd dnemleri sa duyunun ar bast dnemler olarak adlandrr. XV. yzylda mslmanlar lkeden atan ve Kristof Kolombun Amerika seferini himayesine alan spanya Kraliesi Katolik sabella, 1558de ngiltere tahtna kan, Protestanl salamlatran Elisabeth, Byk Katerina (1729-1796), 1740-1780 yllar arasnda hkm sren Avusturyal Maria Teresa ve 1837-1901de hkm sren Victoria devlet gemisini yrtm kadnlardr. Gnmzde kadnlara oy hakk tannmasndan sonra hemen hemen btn lkelerde kadn bakan ve milletvekili says dme gstermitir. Etraflca incelenmeye deer bu konuya ilikin olarak Fransz sosyolog Gaston Bouthoul, temel siyas meselelerin sava ve zorbalk terimleriyle sarlp sarmalanarak sunulduu zamanmzda, ruhsal yaplar ve zel mantk dzenleriyle kadnlarn bu terimleri anlamasnn ve benimsemesinin glnden bahseder ve nmzdeki gnlerde de savan er kiilerin en byk meselesi olmaya devam edeceini ileri srer. Ona gre, siyas davranlar bakmndan kadnlar erkeklerle e tutmak yanltr ve meseleyi ayklamaya yetmemektedir. Kadnlarn devletin gidiine btn kadnlklaryla katlmas isteniyorsa, oylarnn ve dncelerinin erkeklerin davranlarnn yan sonular, yan rnleri olarak kabulne son verilmelidir. Kadnlar insan nfusunun yarsdr ve saylarna uygun ekilde temsil edilmeleri halinde meclislerdeki milletvekili ve hkmet yeliklerinin yars kadnlardan oluur. slm dininin kadna tand haklarn deer ve nemini daha iyi kavrayabilmek iin slmdan nceki eitli toplum ve medeniyetlerde kadnn durumu hakknda ksaca bilgi vermekte yarar vardr. Eski Hint telakkisine gre kadn, yaratl olarak zayf karakterli, kt ahlkl ve murdar bir varlkt. Budizmin kurucusu Buda balangta kadnlar kendi dinine kabul etmemiti. Hint hukuku kadna evlenme, miras ve dier uygulamalarda hibir hak tanmyordu. srail hukukunda baba kzn satabilirdi; ailede erkek evlt varsa kzlar mirastan pay alamazlard. randa Ssnler dneminde kz kardele evlenilebilirdi. Eski Yunanda koca dilerse karsn bakasna devredebilir, kendisi ldkten sonra einin bakasna devredilmesi iin anlama yapabilirdi. inlilerde kadn insan saylmad iin ona ad bile verilmezdi. nsanlarn eitli mdahaleleriyle asl hviyetini yitiren Yahudilik ve Hristiyanlk, Hz. Havvnn Hz. demi aldatarak yasak meyveyi yemesine

314

LMHAL

sebep olduunu kabul ettiinden, kadn ilk gnahn asl sulusu, btn insanl gnah kirine boan kt bir varlk sayar ve ona eytan gzyle bakar. Bu yzden ngilterede kadna ncile el srebilme izni ancak XVI. yzylda verilebilmitir. Eski Trklerde kadnn durumu, dier toplumlara nisbetle iyi saylabilirdi. Ancak onlarda da slm ahlk ve gnmz deer yarglaryla badamayan uygulamalar vard. Mesel madd durumu elverili olan erkek istedii kadar kadnla evlenebilirdi. Babas len evlt, annesi dnda, babasndan kalan btn kadnlarla evlenmek zorundayd. Eer baba, salnda maln paylatrmamsa kzlar mirastan mahrum braklrd. Bununla birlikte eski Trk geleneinde siyasal haklar bakmndan kadnlarn durumu, dnemine gre, hatta sonraki birok dneme gre olduka iyi ve ileri bir durumdayd. Nitekim Nizmlmlkn, Orta Asyada det olduu zere kadnlarn siyaset zerine messir olmalarn nlemek arzusu ile, kadn hkimiyetine eilim gstermemesi iin padiah ikaz ettii bildirilir. slmdan nceki Araplarda baz soylu aile kzlar birtakm imtiyazlara sahip olsalar da genelde kadnn durumu ok ktyd. Her eyden nce dinmek bilmeyen kabile savalar kadnlar iin byk bir tehlike oluturuyordu. nk Chiliye Arabnda kadn, sava sonunda herhangi bir mal gibi, kendisinden eitli yollarla yararlanlan bir ganimet kabul edilirdi. Bu durumda, kz ocuklarnn ileride kendilerine utan ve ar getirecek bir duruma dmesinden kayg duyan mrik Araplar, yeni bir kz ocuunun doumunu utan verici bir olay sayarlard; hatta bunu nlemek iin baz kabilelerde kz ocuklarn diri diri topraa gmme deti bulunmaktayd. Bunu geim zorluu yznden yapanlar da vard. Kurn- Kermde bu uygulamalara deinilerek, onlar buna ynelten zihniyet yerilmektedir. Chiliye dneminde zina ve fuhu eilimleri, son derece irkin ve ahlk d uygulamalarn, szde nikh usullerinin ortaya kmasna yol amt. Kurn- Kermin bir yetinde de iaret edildii zere, Chiliye dneminde gen kzlar pazarlayarak bundan kazan salayanlar bile vard (en-Nr 24/33). slm dini, zina ve fuhuu nleyici tedbirler almas yannda, btn mslmanlarn karde olduunu, her mslmann malnn, kannn ve namusunun Mekke kadar, Kbe kadar mukaddes ve dokunulmaz olduunu iln etmek suretiyle kabileler aras sava ortadan kaldrd. Bu gelime en ok kadnlara yarar salad. nk yeni dzen, onlar esir dp criye olmaktan, erkekler iin geliigzel bir tatmin arac ve ganimet mal haline gelmekten kurtard. Artk kadn iffetsizlie zorlanamayacak, hatta iffetine glge drc

SYASAL HAYAT

315

szler sylenemeyecekti (en-Nr 24/4-6). Kz ocuklarn hor grlmesi kesinlikle yasaklanm (el-Enm 6/151; el-sr 17/31); kz evlt ile erkek evlt arasnda hibir deer farknn bulunmad ifade edilmitir (en-Nahl 16/5659). Kadnn fizyolojik bakmdan erkee gre zayf olduu gerei kabul edilmekle birlikte (en-Nis 4/34), bu onun iin horlanma sebebi saylmayp, aksine, bu vesileyle erkee, kadn himaye etme, sevgi ve efkat gsterme, ihtiyalarn karlama gibi grevler yklenmi (en-Nis 4/24-25); btn bunlarn tesinde, kadna anne olmas itibariyle hibir medeniyette benzeri grlmeyen bir ycelik ve deer verilmi (el-sr 17/23-25); Cennet annelerin ayaklar altnda gsterilmitir (Mnv, Feyzl-kadr, III, 361). Kurn- Kermin tasvir ettii yaratl sahnesine gre, nce erkek yaratlm, daha sonra ve bizzat ondan (veya ayn asldan) ei (kadn) yaratlm ve btn insanlar bu iftten tremilerdir (el-Bakara 2/187). Bu tasvir, z ve esas itibariyle, kadn erkek ayrm yapmaktan ziyade bu ayrmn olmadn, aslolann insan olduunu anlatmaktadr. Tasvirde ikinci olarak vurgulanan husus ise, erkek ve kadnn, birbirlerinin hasm ve rakibi deil, bir btnn paralar olduklar ve birbirini tamamlayp btnledikleridir. Biri dierine e olmann ve insanlarn treme mekanizmasn oluturmann tabii gerei olan bu farkllk, kesinlikle ontolojik ve deer itibariyle bir farkllk deildir. Kurn- Kermde erkein kadndan stn yaratld izlenimini veren yetler, toplumsal bak ve telakkileri yanstmaktadr. Mesel Sayesinde
Allahn bir ksmnz dier ksmnza stn tuttuu eye imrenmeyin, onun iin i geirmeyin, hayflanmayn. Erkekler kendi kazandklarnda pay sahibi olduu gibi, kadnlar da kendi kazandklarnda pay sahibidir. Bu ynde Allahn lutuf ve ikramndan isteyin (en-Nis 4/32), Yine herkes (erkek ve kadn) ana baba ve yaknlarn braktklarnda ayn ekilde pay sahibidirler... (en-Nis 4/33). Erkekler, hem Allahn kendilerine salad bu stnlk (yani erkek yaratlm olmalar) hem de bu uurda harcamada bulunmalar sebebiyle, kadnlarn ilerini ekip evirirler. Slih kadnlar uyumlu davranrlar ve gizlilikleri Allahn istedii gibi korurlar. Gerginlik karmalarndan endie ettiinizde onlara nasihat edin, yataklarda srtnz dnn ve onlar dvn. Eer uyum salarlarsa, onlarn aleyhine davranmak iin bahane aramayn (en-Nis 4/34).

Bu yetlerde anlatlmak istenen husus insanlar arasnda erkek olmann avantajl olduuna dair yaygn telakkinin Allah nezdinde bir neminin olmaddr. Evet erkeklik ve kadnlk Allahn takdiri gerei olan bir eydir. Yaratl ve treyi bunun zerine kurulduu iin, bir ksm insanlarn er-

316

LMHAL

kek, bir ksmnn kadn olmas kanlmazdr. Yaratl gerei doal farkllklarn da etkisiyle mevcut toplumsal telakkilerin bir cinse stnlk atfetmesi sebebiyle niye o cinsten olmadnza hayflanmayn. Bu Allahn takdiridir. Fakat Allah karsndaki konum, Allah ile olan ilikiler bakmndan erkek kadn fark olmad gibi insan kazanmlar asndan da aralarnda bir fark yoktur, kemale yrmede frsat eitlii vardr ve herkesin kazand kendisinedir. Kadn erkek farkll ve cinsler hakkndaki toplumsal telakkiler Allah asndan bir deere sahip deildir. Kurann nerdii hayat anlaynda temel e ve muhatap olarak insan alnmtr. Bu bakmdan Kuranda, kadn-erkek ayrm yaplmadan eitli hak ve sorumluluklardan, insan ilikileriyle ilgili birok ilke ve kuraldan sz edilir. Bu yzden slmda kadn da erkek de, ocuk da yetikin ve yal kimse de hibir cins, renk, ya ve stat fark gzetilmeksizin benzer bir ilgi ve neme sahiptir. Din telakkiler, hak ve devler kural olarak o dine inanan herkesi eit ekilde ilgilendirir, sadece erkeklere veya kadnlara zg saylmaz. Bununla birlikte din metinlerin sosyal ve hukuk kural ve dzenlemelerinde genelde toplumlarda egemen grup esas alnarak sz edildii iin, sonuta bu ifadelerin dier gruplar ne lde kapsad ve onlarn ne gibi haklarnn bulunduu tartlmaya balanr. slmda kadn haklar, kadnn bireysel ve sosyal konumu gibi tek yanl bir anlatmn ortaya kmas ve bu konuda kayg ve tartmalarn gndeme gelmesi de bu sebepledir. Bununla birlikte ocuk, kadn, kle, ii, fakir ve kimsesizler gibi eitli grup ve cinslerin haklarnn gvence altna alnmas, egemen ve kar gruplarn da sorumluluklarn belirlemek anlamna geldii iin, sonuta, toplumda her grubun hak ve sorumluluu belirlenmi, aralarnda denge kurulmu olmaktadr. Bu yzdendir ki ilh dinlerin en nemli mesajlarndan birisi de, toplumda eitli hakszlk ve maduriyetlere mruz kalabilecek durumdaki grup ve kimselerin haklarnn korunmas olmutur. Kadn, yaratl itibariyle erkee gre ikinci derecede bir deere sahip deildir. lke olarak insanlarn en deerlisi, takvda en stn olandr (elHucurt 49/13). Kurn- Kermde, farkl fizyolojik ve psikolojik yapya sahip olan kadn ve erkekten biri dierinden daha stn veya ikisi birbirine eit tutulmak yerine birbirinin tamamlaycs kabul edilmitir (el-Bakara 2/187). slm inancna gre Hz. dem btn insanln atas olduu gibi, Hz. Havv da annesidir (el-Hucurt 49/13). Ehl-i kitabn, demi asl gnah ilemeye einin kkrtt eklindeki inanlar Kurn- Kermdeki bilgilerle badamaz. Nitekim Tevratta yasak meyveyi, ylann kadna, kadnn da

SYASAL HAYAT

317

deme yedirdii belirtilirken (Eski Ahid, Tekvn, 3), Kuranda eytan ikisini de ayartp yanltt (el-Bakara 2/36) buyurularak her ikisini de eytann aldatt belirtilmektedir. Baka bir yette, Havvdan hi sz edilmeyip, eytann dorudan doruya deme seslendii ve Ey dem! Sana ebedlik aacn, eskimeyen saltanat gstereyim mi? (Th 20/120) dedii ifade edilir. Hukuk, toplumda var olan sosyal ve insan ilikilerinin aklk, gven ve dzen iinde yrtlmesini, bireylerin hak ve sorumluluklarnn belirlenip dengelenmesini hedefler. Bunu gerekletirirken, toplumda var olan telakki ve deerlerin hukuka yansmas kanlmazdr. Bu itibarla tarih sre ierisinde mslman toplumlarda oluan hukuk kltr ve geleneinde, kadnn hukuk konumuna, birey, anne, e, vatanda gibi eitli sfatlarla sahip olduu hak ve sorumluluklara veya tbi olduu kstlamalara ilikin olarak yer alan yorum ve grlerin, yet ve hadislerde sz edilen ilke ve tavsiyelerin yan sra o toplumlarn bu konudaki gelenek, kltr ve telakki tarzlaryla da yakn bann bulunmas tabiidir. Bu yzden de, kadnn temel hak ve zgrlkleri, ehliyeti, ahitlii, rtnmesi, sesi, yabanc (kendisi ile arasnda nikh ba veya devaml evlenme engeli bulunmayan) erkeklerle bir arada bulunmas, yolculuu, sosyal hayata katlm, kamu grevi stlenmesi gibi eitli konular asrlar boyu oluan zengin fkh literatrnde geni yer igal etmi, hukuk ekollerine, evre ve dnemlere gre ksmen farkllklar arzeden birok gr ve yorum ortaya kmtr. slmda insanlk ve Allaha kulluk bakmndan kadnla erkek arasnda bir fark bulunmad gibi temel hak ve sorumluluklar asndan da kadnn konumu erkekten farkl deildir. Kadnlar hakknda ibadet temizlii ve ibadetlere ilikin baz zel dzenlemelerin bulunmas, bir cinsin kul olarak stn tutulmas veya ikinci derecede kabul edilmesi anlamnda olmayp, bunlar cinsin biyolojik yap ve ftr zelliklerine binaen konmu hkmlerdir. slm hukukunda, bir insan olarak erkee tannan temel insan haklar kadna da tannmtr. Buna gre hayat hakk, mlkiyet ve tasarruf hakk, kanun nnde eitlik ve adaletle muamele grme hakk, mesken dokunulmazl, eref ve onurun korunmas, inan ve dnce hrriyeti, evlenme ve aile kurma hakk, zel hayatnn gizlilii ve dokunulmazl, geim teminat gibi temel haklar bakmndan kadnla erkek arasnda fark yoktur. Kadnn madd ve mnev kiilii, mal, can ve rz erkeinki gibi deerlidir; her trl hakaret, saldr ve iftiradan korunmas gereklidir. Aksine davrananlar hakknda slm hukukunda ar ceza hkmler konulmutur.

318

LMHAL

Kadn bamsz bir hukuk ahsiyettir; hak ehliyeti ve fiil ehliyeti asndan kadn olmak, ehliyeti daraltan bir sebep deildir. Haklarnn kocas ya da bakas tarafndan ihll edilmesi halinde hkime bavurarak hakszln giderilmesini salamak hususunda erkekten farkl bir durumda deildir. Kiinin sonradan kazand vasflar sebebiyle sahip olaca haklar ve tayaca sorumluluklar arasnda dier hukuk dzenlerinde olduu gibi slm hukukunda da kiilerin durum ve zellikleri l alnarak mkul bir denge kurulmutur. Bu yzden kadn, askerlik, cihad, yaknlarnn geimini salama, yaknlarnn iledii cinayetlerden doan kan bedeli borcuna katlma gibi mal ve beden borlarla ykml saylmam veya mal ykmllkleri asgar seviyede tutulmu, bununla dengeli olarak kadna mirastan erkee gre yar pay verilmitir. Kadnn dier mal ve ticar alanlarda erkeklerle eit konumda olduu, kadn olmas sebebiyle herhangi bir kstlamaya mruz kalmad dikkate alnrsa, slm miras hukukundaki bu zel dzenlemenin byle bir nimet-klfet dengesine dayand sylenebilir. Kadn ticaret ve borlar hukuku alannda erkeklerin sahip olduu btn hak ve yetkilere sahiptir. Her ne kadar hukuk doktrininde kadnn aile hukuku alanna ilikin hak ve yetkilerini snrlayan birtakm gr ve yorumlar mevcut ise de bunlar dorudan yet ve hadislerin ak ifadesinden kaynaklanan hkmler olmaktan ok toplumun ortak telakki ve hayat tarznn hukuk kltrne yansmas olarak deerlendirilebilir. te yandan literatrdeki bu grler, ailenin kurulu ve ileyiini belli bir otorite ve dzene balama, aile ii ihtilflar birinci kademede zme gibi pratik bir amaca da yneliktir. Bununla birlikte slm toplumlarnda hukukun din ve ahlk bir zeminde gelimesi sebebiyle, dier alanlarda olduu gibi aile hayatnda da tarih seyir iinde kadn aleyhine saylabilecek ciddi bir sknt grlmemi, aile hayat, kendi sosyal ve ksmen de din yap ve karakteri iinde uyumlu bir ekilde srdrlmtr. Kadnn ahitliiyle ilgili olarak Kuranda yer alan ki erkek ahit bulunmadnda raz olduunuz ahitlerden bir erkek ve -biri yanldnda dieri ona hatrlatsn diye- iki de kadn ahit bulunsun (el-Bakara 2/282)

melindeki yetten kadnn deer ve insanlk ynnden erkekten aa olduu gibi bir sonu karmak doru deildir. Gereke unutma, arma ve yanlmayla ilgili olup, getirilen hkm hakkn ve adaletin yerini bulmas amacna yneliktir. Benzeri bir hkm hadislerde bedev erkeklerin ahitlii hakknda da sz konusu edilmitir. (Eb Davud, Akdiye, 17; bn Mce, Ahkm, 30) inde bulunduu artlar ve eitim seviyesi itibariyle gerein ortaya kmasna, hak ve adaletin gereklemesine katkda bulunma imkn snrl

SYASAL HAYAT

319

olan kii ve gruplar iin byle bir dzenlemeye gidilmi olmas tabiidir. te yandan bu hkmn sadece mal haklar ve borlar konusunda yaplacak ifah ahitlikle ilgili olduu, ihtiya duyulduunda kadnn da tek bana ahit olabilecei, yazl beyan ve belge ile ispat asndan kadn-erkek ayrmnn gzetilmeyecei ynnde doktrinde mevcut olan grler de burada asl amacn kadnn ahitlik ehliyetini kstlamak deil, adaleti en iyi ekilde salamak olduu fikrini teyit eder. slmda kadnn konumuyla ilgili olarak amzda belki de en ok tartlan konu, kadnn rtnmesi meselesidir. Kuranda kadnlarn ev dna karken zerlerine rt (cilbb) almalar (el-Ahzb 33/59), erkek ve kadnlarn gzlerini haramdan sakndrmalar, iffetlerini korumalar, kadnlarn ziynet yerlerini gstermemeleri, bartlerini yakalarnn zerine kavuturmalar ve balamalar (en-Nr 24/30-31) istenmitir. Gerek bu ve benzeri yetlerin ifade tarz ve slbu, gerekse Hz. Peygamber dnemindeki uygulamalar, kadnlarn rtnmesinin, tavsiye kabilinden veya rf-dete ve sosyokltrel artlara bal ahlk erevede bir hkm olmaktan te din ve balayc bir emir olduunu gstermektedir. amza kadar btn slm bilginlerinin anlay ve asrlar boyu slm mmetinin tatbikat da bu ynde olmutur. slmn rtnme, iffetini koruma, gzlerini haramdan sakndrma gibi emirleri sadece kadnlara ynelik olmayp, hem kadnlara hem de erkeklere ayn slp ve kesinlikte ayr ayr yneltilir, topluma da bu konuda gerekli tedbirleri alma grevi verilmitir. Ancak rtnme konusunda kadnlara daha ar bir sorumluluk yklendii ortadadr. Fakat bunu slmn kadna daha az deer verdii, kadn sosyal hayatta geri plana ittii eklinde yorumlamak doru olmaz. Aksine bu kabil hkmleri slmn kadn koruma, yceltme ve ona toplumda saygn bir yer kazandrma abasnn bir paras olarak deerlendirmek gerekir. Zaten utanma ve rtnme, canllar iinde sadece insana has bir zelliktir. slmn asl kaynaklarnda erkek ve kadnn rtnmesi ilke olarak konmu, slm bilginlerinin de ortak grleri kadnlarn el, yz ve ayaklar hari rtnmeleri, erkeklerin de diz kapa ile gbekleri arasn rtmeleri gerektii zerinde arlk kazanmtr. Ancak rtnmenin renk, slp ve eklinin toplumlarn gelenek, zevk ve imknlaryla balantl olaca, bu sebeple de blge ve devirlere gre farkllk gsterebilecei aktr. Bu itibarla, asl amacn kadn ve erkein iffetli ve mer bir hayat yaamalar, arlklardan, tciz ve tahriklerden korunmalar olup, rtnme de bu amac gerekletirmede nemli bir ara saylmtr. slm, erkein ve kadnn kar cinse olan ihtiya ve temayln tabii bir vka olarak karlamakla birlikte (l-i mrn 3/14; er-Rm 30/21), bunun

320

LMHAL

mer bir zeminde, dzen ve l iinde gereklemesini gaye edinmi, hem bireylerin hem de toplumun ortak yararlarn koruyan bir dizi tedbir ve dzenleme getirmitir. Bunun iin de Kuran ve hadislerde kadn, cinsel tatmin ve zevk arac olarak deil anne, e, evlt gibi belli bir insan deer olarak takdim edilir. slm, kadnn gzelliinin ve vcudunun zevk ve elenceye, ticarete, cinsel tahrik ve pazarlamaya konu edilmesine de iddetle kar kmtr. Kadnlarn rtnmesiyle ilgili din emirlerin yan sra, bir kadna kocas dndaki erkeklerin ehvetle bakmasnn haram kln da (en-Nr 24/ 30-31) bu anlam tar. Hatta kadnn sesinin fitneye yol aaca, bunun iin de yabanc erkekler tarafndan duyulmasnn doru olmad eklinde klasik literatrde yer alan grler de bu amaca yneliktir. Burada sz konusu edilen kstlama ile erkek ve kadnlarn bir arada yaamas, birbirlerini grmeleri ve seslerini duymalar deil, kadn-erkek ilikilerinde fitne, tahrik ve lszlk nlenmek istenmektedir. Yoksa Hz. Peygamberin ve sahblerin gen ve yal hanmlarla konutuuna dair pek ok rnek vardr. (Bk. Buhr, Nikah, 6; Mslim, Birr, 53) Kadnlarn ticaret, eitim, seyahat, sosyal ve beer ilikiler gibi normal ve sradan ihtiyalar iin erkeklerle sesli konumalarnn veya rtnmesi gerekli yerlerini rtmeleri artyla birbirlerini grmelerinin ciz olduu aktr. Ancak kadn ve erkein sosyal hayattaki yaknlk ve ilikisi gayri mer beraberlikler, kt arzu ve planlar iin bir balang tekil edecek bir boyut kazand zaman bu davran kendi z itibariyle deil, yol aaca ktlkler sebebiyle yasaklanm olmaktadr. u var ki, fitne kavramnn devir ve muhitlere gre farkl tanm ve kapsamnn olabilecei dnlrse, kadnn sesi, kadnn erkeklerle konumas ve sosyal hayata katlm konusunda da zaman ve zemine gre farkl l ve yaklamlarn benimsenebilecei sylenebilir. Gerek hadislerde (bk. Buhr, Nikh, 111; Mslim, Hac, 413-424) gerekse fkh literatrnde yer alan, kadnn ancak yannda kocas veya mahremi olan bir erkein bulunmas halinde yolculuk edebilecei eklindeki ifadeler de, yine kadn korumaya ynelik bir tedbir olarak grlmelidir. Burada yolculuktan maksat, namazlar ksaltmay veya ramazan orucunu ertelemeyi ciz klacak ldeki ve o dnemin artlarnda yaya olarak veya deve yryyle gn srecek bir yolculuktur. Kadnn tek bana ya da mahremi olmayan bir erkekle yolculuk etmesinin, zellikle yolculuun hayvan srtnda veya yaya olarak, l, dere-tepe aarak yapld blge ve devirlerde hem kadn hem de erkek asndan birtakm sakncalar tad, en azndan nc ahslarn kt zan ve dedikodularna yol aabilecei, bunun da kadnn iffet duygusunu rencide edebilecek uygunsuz bir durum

SYASAL HAYAT

321

olduu aktr. Bu sebeple fkh kitaplarnda kadnn uzak yerlere ancak kocas ile veya kendisiyle evlenmesi ciz olmayan olu, kardei, kaynpederi gibi mahremi bir erkekle seyahat etmesinin gerei zerinde durulmutur. Hanef ve Hanbel mezheplerinde kendisine bu ekilde refakat edecek bir mahremi bulunmayan kadna haccn vcip olmad hkm benimsenirken de bu noktadan hareket edilmitir. Mlik ve fi mezheplerinde ise, kadnn kendisi gibi birka kadnla birlikte bir grup oluturarak hacca gidebilecei gr arlk kazanmtr. u halde, kadnn yakn olmadan tek bana veya yabanc erkeklerle birlikte seyahat edemeyecei eklindeki grleri bu zeminde deerlendirmek, kadnn kiilik, onur ve iffeti iin benzeri tehlike veya sakncalar bulunduu ehir ii veya ehir d yolculuklar ayn grupta ele alarak ncelikle mevcut ve muhtemel sakncalar gidermek, bu mmkn olmazsa geici ve zel bir tedbir olarak refakati erkek zmn benimsemek gerekir. Nitekim Hz. Peygamber de bir kadnn Yemenden ama kadar tek bana gven iinde seyahat edebilmesini mslman toplumlar iin ideal bir hedef olarak gsterir. (Buhr, Menakb, 25) Bu itibarla kadnn yolculuu konusunda seyahat zgrln kstlamak deil kadnlarn ve her bireyin gven ve huzur iinde yolculuk edebilmesini salamaktr. Bunun iin de yolcularn emniyet ve gven iinde bulunduu, aklk ve belirli bir dzen iinde yaplan otobs, tren, uak yolculuklar veya zel aralarda yolculuk konusunda gnmzde daha hogrl dnmek mmkn grnmektedir. slmda kadnn konumu ve haklar konusundaki tartmalarn nemli bir ksm da, kadnn sosyal hayata katlm, almas ve kamu grevi stlenmesi noktalarnda odaklar. zetle ifade etmek gerekirse, kadnn ev iinde ve dnda almas, ailenin ihtiyalarn salamada kocasna yardmc olmas kural olarak cizdir ve kadnn byle bir hakk vardr. Bu konuda bir snrlama ve ynlendirme varsa, o da kadn ve erkein birbirini tamamlayan farkl zellikleri ve kabiliyetlerine bal nceliklerle ilgilidir. Kadnn ncelikli olarak ii ve grevi, ev idaresi, ocuk bakm ve eitimidir. Erkein ncelikli ii ise ailenin geim ykn omuzlamaktr. artlar deitiinde, ihtiya bulunduunda kadn ve erkein birbirine yardmc olmas hatta rollerin deimesi mmkndr. nemli olan hayatn huzur ve dzen iinde gemesi, ihtiyalarn karlanmasnda bireylerin imkn ve kabiliyetlerine uygun sorumluluklar dengeli ekilde stlenmeleridir. Hz. Peygamberin, evin i ilerini kz Hz. Ftmaya, d ilerini ise damad Hz. Aliye yklemi olmas, mslmanlar iin bir aile modeli oluturma amacna ynelik balayc bir kural deil, ihtiya, rf ve dete dayal tavsiye niteliinde

322

LMHAL

bir zm grnmndedir. Kadnn almasnn ve kamu grevi stlenmesinin snrlandrlmasna ilikin olarak slm eserlerde yer alan gr ve hkmler, naslarn ak ifadelerinden deil hukukularn iinde bulunduu sosyokltrel ve ekonomik artlardan kaynaklanmaktadr. Hz. Peygamber devrinden itibaren kadnlar eitli zel ve kamu ilerinde almlar, nemli grevler stlenmilerdir. Kadnn retmenlik, memurluk, doktorluk ve hemirelik gibi grevleri stlenmesinin ciz olduunda ciddi bir ihtilf mevcut deilken, hkimlik ve st dzey yneticilik yapmasnn cevaz konusunda hayli farkl grlerin bulunmas da bu ynde bir gelenek veya telakkinin bulunmayyla yakndan ilgilidir. slm hukukularnn ounluu kadndan hkim olmayaca grnde ise de bu grn ak bir nakl delili yoktur. Hanefler ve bn Hazm, kadnlarn ahitlik yapabildii dava trlerinde hkimlik de yapabilecei grndedir. Taber ve Hasan- Basr gibi slm bilginleri ise kadndan hkim olmasna hibir din engelin bulunmadn ileri srerler. yle anlalyor ki klasik dnem slm hukukular, kendi devirlerindeki bilgi, kltr ve tecrbe birikimlerinden hareketle, kadnlarn adaleti gerekletirme, yarglama ve hkm uygulama konusunda erkekler lsnde dirayetli olamayaca, bunun iin de hkim olmalarnn doru olmad grne sahip olmular, haliyle bu grler hukuk doktrininde de arlk kazanmtr. Kadnlarn kaymakam, vali, devlet bakan gibi st dzey kamu yneticisi olamayaca ynnde klasik fkh literatrnde yer alan grlere de benzeri bir aklama getirilebilir. Hkimlik ve yneticilik, toplumda nemli bir kamu grevi olduundan slmn cins, ya veya renklere gre bir ayrm yapmayaca, aksine hkimlerin ve yneticilerin bu grevi hakkyla yrtebilecek niteliklere sahip olmas zerinde duraca aktr. Hz. Peygamber devrinde kadnlar, henz haklarndaki olumsuz yarglar tamamen silinmemi olduu halde ictihad etmi, hkm ve fetva vermi, bir nevi hkimlik ve yneticilik yapm, savalara katlm, ynetimin kararlarn etkileyecek lde siyas faaliyetlerde bulunmulardr. Ancak kadnlarn da sahip olduklar hak ve yetkilerin uygulamaya geirilmesi ve kadnlarn sosyal hayatta aktif rol stlenmeleri tamamen sosyoekonomik ve kltrel art ve ihtiyalarla ilgilidir. slm bu konuda temel hak ve ilkeleri belirtmekle yetinmi, geri kalan ksm mslman toplumlarn kendi geliim seyrine terketmitir. Bu itibarla kadnlarn kamu grevi stlenmesi ve sosyal hayata itirakleri konusunda daha sonraki dnemin kaynaklarnda yer alan ynlendirme ve kstlamalar, genelde slm bilginlerinin kendi bilgi, tecrbe ve kltr birikimlerinden, toplumda yaygn telakkilerden, bu ynde ciddi bir ihtiyacn bulunmayndan, biraz da devrin olumsuz artlarndan kadnlar uzak tutma gayretlerinden kaynaklanmaktadr.

SYASAL HAYAT

323

Gerek slm dininin asl kaynaklarnda yer alan hkmler gerekse asrlar boyu eitli blge ve toplumlarda sregelen uygulama sonucu oluan slm hukuk kltr, kadnn haklar ile sorumluluklar, aile ve toplum iindeki rol, konumu ve kendisinden beklenen devler arasnda uyum ve dengeyi gzetmeye zel bir nem vermitir. te yandan hak ve sorumluluklarn dalm, cinslerin imkn ve kabiliyetleriyle de yakndan ilgilidir. Mesel ataerkil bir aile hayatnn egemen olup kadnn sosyal hayatta erkee baml olarak rol stlendii dnemlerde kadnlarn irtidad, yol kesme, anari ve isyan gibi sular asl fil olarak ilemeyecei dnlm, onlara daha hafif cezalar ngrlm, savalarda da kadn ve ocuklar ayr bir statde mtalaa edilmitir. Kadnn efkati ve eitme yetenei sebebiyle ocuun bakm ve yetitirilmesinde anneye ve dier kadn akrabaya erkeklere gre ncelik verilmitir. Kadnn balcalarna yukarda iaret edilen haklar yannda sorumluluklar da vardr. Kadnlarn haklar ile sorumluluklar birlikte ele alndnda, slmn adalet, hakkaniyet ve denge ilkesinin bu alanda da geerli olduu grlr. Kadnlarn din retideki konumlar da ancak byle bir hak-sorumluluk, yetki-grev dalm iinde belirginleir. Aile yapsnn korunmas, ailede dzenin, huzur ve mutluluun salanmas gibi maksatlarla kendisine ynetim ve aile reislii hakk tannm olan kocaya saygl olmak kadnn bata gelen grevlerindendir ve bu husus yetlerde ve hadislerde nemle vurgulanmtr. Btn toplumlarda pederah bir aile dzeninin hkim olduu bir dnemde kadnn grevlerine arlkla yer vermenin gereksiz olduu dnlebilir. Ancak, zellikle ada Bat toplumlarnda ciddi bir aile problemi halini alan szde kadn zgrl ad altndaki gelimeler dikkate alnrsa, slmn kadnn grev ve sorumluluklaryla ilgili olarak koyduu hkmlerin ne kadar nemli olduu daha iyi kavranr. Aydnlanma dneminden bu yana toplumsal hayatta kadn zgrln konu alan pek ok akm ortaya kmtr. Bu akmlardan en kalc olan phesiz, kadnn eitimini, sosyal ve siyasi haklarn savunan ve gnmzde de etkin bir ekilde varln hissettiren feminizm hareketidir. Kadn szde, erkein eksik ve aa tekisi olarak tanmlayan bir dnce geleneine meydan okuyan feminizm, Fransz devrimini takip eden bir srete, kadnlara kar adaletsiz davranldna ilikin inancn artt dncesi ile organize olarak, zgrlk ve bamszlklarn geniletilip kadnlara da tannmas, bu erevede kadnlara oy kullanma gibi bir anlamda erkeklerin tekelinde olan siyasi haklarn verilmesi, kadnlarn da eitim ve alma imknlarna sahip olmas iin yrtlen kam-

324

LMHAL

panyalarla her zaman gndemdeki yerini korumu ve genel olarak kadn haklarnn geniletilmesinin tm toplumsal ilerlemenin genel prensibi olduunu ne srmtr. Feminist hareket iinde kadn ve erkein eitliini savunan gruplar olduu gibi, kadnn biyolojik ve duygusal olarak erkee stn ve erkein tamamlanmam kadn olduunu savunan radikal gruplar da yer almaktadr. Feminizmin, kadn haklarn ve kadn erkek eitliini savunmas gibi olumlu neticelerinin yan sra, genel olarak, kaytsz artsz zgrlk dncesiyle, aile ve sosyal hayat iin vazgeilmez olan birok kural ve deeri hie sayan veya andran grleri bakmndan baz olumsuzluklar ierdii de dile getirilmektedir. Feminizmin bu tr ar yorumu, esasen sosyal hayatn hibir alannda, kadn olsun erkek olsun, hibir insan iin geerli olmayan Kendi hayatm canmn istedii ekilde yaamak hakkmdr! anlayn, adeta btn deerlerin stne karmakta, sonuta da, dinimizde kutsallk kazanm olan aile yuvasnn ireti bir hal almasna, kadn ve erkein, aile sorumluluklarn ekilmez bir yk ve bir tr esirlik gibi alglamalarna yol amaktadr. Batda ve batllama gayreti iinde olan lkelerde bu hareketin belki de en nemli olumsuz sonucu, aile balarnn zayflamasna, ailenin elerin karlkl ballk ve fedakarlyla yrtlen kutsal bir kurum olmaktan kp her iki taraf iin de bencilliin ve kar ilikisinin egemen olduu bir birliktelie dnmesine zemin hazrlyor olmasdr. Aslnda toplumda gereklemesi beklenen ortak hedef, gerek kadna gerekse erkee ynelik her trl ayrmcl ortadan kaldran, insan insan olarak gren, her art ve ortamda onu eit ve saygn kabul eden bir anlayn yaygnlamas olmaldr. On drt yzyl akn slm tarihi boyunca mslman toplumlarda, Batda ortaya kt ekliyle bir kadn sorunu, buna bal olarak da kadnn ezilmilii ve kurtarlmas, kadn haklar gibi sosyal hareketler olmamtr. Bu olumlu durumu, uygulanan slm hukukunda kadnn ve erkein hak ve sorumluluklarnn dengeli ve ayrntl bir biimde belirlenmi olmasndan ok, slm toplumlarnda hukuk kural ve yaptrmlarn da temelde din ve ahlk bir zemine dayanm olmasyla, slmn bireye kazandrd dnya grnn, hak ve sorumluluk anlaynn onun btn insan ilikilerini etkilemekte oluuyla aklamak daha isabetli olur. amzda slmda kadn ve kadn haklar konusunda mslman ve gayri mslim yazarlar tarafndan bir hayli eser kaleme alnm olup bu mevzuda zengin bir literatr ortaya km bulunmaktadr. Bu gelimelerin temelinde gnmz mslman toplumlarnda kadn haklar ve anlay konusunda

SYASAL HAYAT

325

ciddi bir krizin yaanmakta oluundan ok, Batl yazarlarn kendi toplumsal gerek ve deerlerini, aile hayatyla ve kadnla ilgili telakkilerini l alarak slm dnyasna ynelttikleri tenkitler, Batllama taraftarlarnn ayn izgideki nerileri, mslman yazarlarn da bunlara cevap verme ve konuyla ilgili zeletiri yapma gayretleri yatmaktadr. Bu konuda samimi olarak ortaya konacak fikr mesailerin ve zeletirilerin ok yararl olacan inkr etmeksizin belirtmek gerekir ki, btn grup ve kesimler gibi kadnlarn da sevgi, sayg ve mutluluktan daha ok pay alabilmeleri, mslman toplumlarn, slmn getirdii hayat anlayn, insana verdii deeri, ykledii ar sorumluluu ve insan ilikilerinde hkim klmaya alt lleri daha iyi kavramalarna baldr. Olumasnda det ve geleneklerin de etkisinin bulunduu kiisel grlerin din telakki edilmesi ok byk skntlar dourmaktadr. Her konuda zayf veya kuvvetli olsun, herhangi bir hadisin, zaman ve evre faktrn dikkate almadan bir hkme esas ve dayanak yaplmas son derece sakncaldr. Kendince slm mdafaa etmeye alan veya onun adna konuan kimselerin, eski dnemlerin kendi artlarnn iz ve etkilerini tayan fkh grleri, tek slm zm olarak takdim etmeleri, hem sorunlarn zmne bir katk salamamakta hem de yaanan olumsuzluklarn slma mal edilmesi gibi olumsuz bir sonuca yol amaktadr. Genel ilkeler ve bunlarn belli gelenekleri ve alkanlklar olan toplumlarda hayata geirilme biimi var. Dikkat edilecek hususlardan biri bu ikisini zdeletirmemek, ikincisi ise, bir dnemdeki hayata geirilme biiminin, o dnemdeki genel artlara gre insan haklar asndan durumunun ne olduunu tesbit etmektir. C) Klelik Klelik bilindii kadaryla eski Msr, Bbil, Mezopotamya, eski Yunanistan ve Roma medeniyetlerinden itibaren binlerce yllk gemii olan eski inan, felsefe ve uygarlklarda kklemi bir kurumdur. slmn gelir gelmez yzlerce yllk gemii olan ve hemen btn toplum ve geleneklerde kklemi olan klelii kaldrmas neredeyse imknszd. Kleliin hemen kaldrlmasn pratikte imknsz ya da faydasz klan balca sebepler unlard: a) Klelik, sava esirlerinin toplu ldrlmelerini nlemesi bakmndan yararlyd. b) Esirlerden kle olarak yararlanma beklentisi savalarda gereksiz kan dklmesini nlyordu. c) Sava sonunda kar taraf mslman esirleri kleletirdiinden, slmiyetin klelii tek yanl olarak kaldrmas

326

LMHAL

dnlemezdi. d) Bu kurumun hemen kaldrlmas kleler iin de ok ciddi ekonomik ve sosyal buhranlar dourmas muhtemeldi. Btn bunlara ramen slm dini klelerin durumlarn iyiletirme ynnde ok nemli yenilikler getirdi. ncelikle slmn getirdii eitlik ilkesine gre, hr-kle ayrm yaplmakszn btn insanlar bir erkek ile bir kadndan yaratlmtr (el-Hucurt 49/13). nsanlarn hepsi demden gelme
olup demi de Allah topraktan yaratmtr (Tirmiz, Menkb, 73; Eb Dvd, Edeb, 111). Kadn olsun erkek olsun mmin bir kle, yine kadn olsun erkek olsun Allaha ortak koan hr bir kimseden daha deerlidir (elBakara 2/231). Hr-kle fark gzetilmeksizin Mslmanlar kardetir (elHucurt 49/10). Hadislerde bu kardelik ilkesine daha da aklk getirilmitir: Kleleriniz sizin kardelerinizdir. Onlara yediinizden yedirin, giydiinizden giydirin. Ar bir i yklemeyin; yklerseniz onlara siz de yardm edin (Buhr, mn, 22; Mslim, Eymn, 40); Klelerinize, klem, criyem demeyin; olum, kzm deyin (Buhr, Itk, 17; Mslim, Elfz, 3). Haneflere

gre bir kleyi bilerek haksz yere ldren kimse lmle cezalandrlr. Mliklere gre de efendisi tarafndan dvlerek sakatlanan kle hkim kararyla zgr braklr. Nitekim bir hadiste, Kim klesini dverse onun cezas klesini zat etmekle yerine getirilir (Msned, II, 25, 61) buyurulmutur. Hz. Peygamber sava durumu dnda, hr bir insan yakalayarak kleletirmeyi yasaklamtr. slm dini, sava veya doum yoluyla sren kleliin hafifletilmesini ve zamanla ortadan kaldrlmasn salamaya ynelik olarak da tedbirler almtr. Nitekim Kurn- Kermde (bk. el-Bakara 2/177; el-Beled 90/13) ve hadislerde (mesel bk. Buhr, Itk, 1; Keffrt, 6; Mslim, Itk, 5, 6; Eb Dvd, Itk, 14; bn Mce, Itk, 4; Tirmiz, Nzr, 20; Drim, Nikh, 46) gnll olarak kle zat etme en deerli ibadetlerden

saylmtr. Baz sularn ve hatal davranlarn gnahlarndan temizlenmek iin kle zat edilmesi art koulmutur. Kurn- Kerme gre bir kle zgrln kazanmak amacyla kendi bedelini deyerek anlama yapmak (mktebe) isterse, efendisi bu teklifi kabul etmeli ve deyecei bedeli kazanmas iin ona sre tanmaldr (bk. en-Nr 24/33). Bir ksm slm hukukularna, zellikle Zhirlere gre, bu yetteki emir ifadesi vcb anlamnda olup, mslman bir klenin mktebe szlemesi yapmak istemesi halinde efendisi bunu kabul etmek zorundadr. te yandan, kleye verilen zgrlk vaadinden dnlemez. Efendisinden ocuk douran criye (mml-veled) onun lmnden sonra kendiliinden zgr olur. Efendi klesini hayatta iken zat edebilecei gibi lmnden sonraya bal olarak da zat edebilir.

SYASAL HAYAT

327

Kurn- Kermde, klelerin zgrln salamak zere devletin bteden bir pay ayrmas ngrlmtr (et-Tevbe 9/60). Sava esirlerine -kamu yararn gz nnde bulundurarak- zgrlk verme hususunda devlet bakanna takdir yetkisi tannmtr. Klenin toplum iindeki sosyal ve geleneksel stats haliyle, slm hukuk doktrinine de yansm, bu klenin hukuk statsnn ayrntl, ou defa da hr insanlara gre farkl bir ekilde ele alnmas sonucunu dourmutur. Genelde hukuk hayatyla, hukuk hak, yetki ve sorumluluklarla ilgili olarak kendini gsteren bu farklln sebebi, hukukun toplumsal art ve vkalarla olan yakn ilgisidir. Din ve ahlk mkellefiyetler asndan kle, kural olarak hr kimse gibidir. Buna karlk kle borlar, eya, ticaret, aile, ceza hukuku gibi alanlarda hr insanlara gre farkl hkmlere tbi olmakla birlikte, haklarnn kstland oranda mkellefiyetleri de azaltlarak hak ve borlar arasnda mkul bir denge kurulmutur. Mesel, kleye mlk edinme hakk tannmamasna uygun olarak, mal sorumluluk da yklenmemi, buna karlk, efendisi ile hrriyet szlemesi yapan mkteb kle veya efendisi tarafndan yetkili klnan (mezn) kle ise belli derecede ehliyete sahip olduu iin ayn oranda mal ve hukuk sorumlulua tbi tutulmutur. Klenin baz ceza sorumluluklarnn da hr kimseye gre daha az oluu bu anlayn sonucudur. Aile hukuku alannda, ahsa sk skya bal haklarda kle ile hr ayrm gzetilmezken, mal yn de bulunan konularda kle ve criye iin hak ve ykmllklerde baz kstlamalar ve farkllklar sz konusu olmutur. Kleliin devam ettii dnemlerde mslmanlar, Kuran ve Snnetteki retiye uygun olarak, ounlukla kle ve criyelerine birer aile yesi olarak bakmlar, ayrca kle satn alp zat ederek Allah rzsn kazanmay ahlk bir uur olarak srekli canl tutmulardr. slm tarihinin hibir dneminde klelik nemli bir kazan ve retim arac olarak grlmemitir. Buna karlk Batda kle ticareti yapmak ve kleleri bir retim arac olarak kullanmak temel bir zihniyet ve uygulama olarak srmtr. zellikle Amerikann kefinden sonra kle ticareti ve bu ticaretin kayna olarak grlen Afrika ktasndaki kle avcl, asrlar boyunca en vahi ve dehet verici yntemlerle srdrlm; gerek avlama gerekse gemilerle tama srasnda milyonlarca zenci telef olmu, sa olarak pazarlara srlenler ise lenlerden daha ansl olmayp akla gelmedik aclar yaamlardr. Batda kleliin fiilen ortadan kalkmas, baz insan yaklamlar yannda, daha ok sanayiin gelimesi ve insan gcnn artk hem pahal hem de verimsiz hale gelmesiyle

328

LMHAL

mmkn olmutur. slm klelii tamamen kaldrmay hedefledii, bunun iin gerekli tedbirleri ald ve kapy ak brakt iin dnya klelii kaldrmaya karar verdiinde mslmanlar buna kolaylkla katlabilmilerdir; dinleri bu konuda onlar iin bir engel deil, tevik unsuru olmutur.

ALIMA HAYATI

Blm 17

Onyedinci Blm

alma Hayat

Sanayi devrimiyle ortaya kan geni i alanlar ve ii snf, dnya nfusundaki art, tabii kaynaklardan yararlanma, ekonomik geliim, paylamda lkeler arasnda ba gsteren kyasya mcadele gibi birok faktr amzda alma hayatna, ii-iveren ilikilerine ayr bir nem kazandrm, bu konuda kaydedilen mesafeler veya olumsuz gelimeler bireylerin zel hayatlarn da yakndan ilgilendirir olmutur. slm hukukunun klasik doktrininin olutuu ilk ve orta dnemlerde Dou ve Bat toplumlarnda daha ok bireysel bir bor ilikisi eklinde cereyan eden ve szleme serbestisinin tabii kurallar iinde yryen ii-iveren ilikisi, son birka yzyldaki anlan gelimeler sonucu farkl bir mahiyet kazanm, iilerin gl iverenler ve ekonomik zorunluluklar karsnda temel haklarnn korunabilmesi iin devletin mdahil olmasna ihtiya duyulmutur. akdinin borlar hukukunun zel dzenlemesinden kurtarlarak kamu hukukunun bir paras haline getirilmesi, bu konuda zel kanunlarn karlmas, meslek rgtlenmelere gidilmesi bu gelimelerin sonucudur. Byle olunca slm hukukunun klasik kaynaklarnda i akdiyle, ii ve iverenin hak ve borlaryla ilgili gr ve yaklamlar, amzn alma hayatnn ekl ve kurumsal yapsyla tam bir uyum gstermese bile, bu alanda asrlarn tecrbe birikimini, mslmann insan ilikilerine genel yaklamn yansttndan ii-iveren ilikisinin temeline, insan ve ahlk ynne nemli bir aklama getirir, bu yzden de ayr bir deer tar. Neredeyse btn insan ilikilerinin madd deer lsne vurulduu, acmasz ve bencil bir ekime ortamnda

330

LMHAL

bireyin yalnzla ve gl olann insafna terkedildii gnmzde alma hayatnn byle bir bak asna ve katkya daha ok ihtiyac vardr. te yandan zamanmzda i hukuku kamusal mahiyet alm, alma hayatnda devletin gzetim ve denetimi devreye sokulmu olmakla birlikte toplumumuzda ii istihdam zellikle kk i yerlerinde, atlyelerde, tarm ilerinde ikili iliki eklinde, yani kapal devrede yrtlmekte, i hukukunun iiyi koruyan hkmleri ou defa iiye ulamamaktadr. Bu itibarla insan ilikilerinin iyiletirilmesinde kanun gcn ve mahkeme korkusunu yeterli saymak yerine dinin ve ahlkn ferdin vicdanna ve zel hayatna kadar uzanan etkili denetiminden bu alanda da zami lde yararlanmak gerekir. lkemizde salkl bir ii-iveren ilikisinin kurulabilmesi iin slm fkh kltrndeki bilgi birikimine, din ve ahlk zemine ihtiya duyulmas da bundandr. Zaten slm dininin bir amac da dnyada insanoluna yol gstermek ve yardmc olmaktr. Din iyi anlaldnda ve yaandnda toplumsal huzur ve barn, kamu dzen ve istikrarnn korunmas, hak ihlllerinin nlenmesi daha da kolaylar. Kuran ve Snnette alma hayatnn ayrntlarn dzenleyen hkmlerin bulunmamas gayet tabiidir ve bu slmn evrensel bir din olarak her devirde ve toplumda geerli olma iddiasnn bir gereidir. Bununla birlikte bu iki kaynakta, insan ilikilerinin arka plannda yer almas gereken din va ahlk sorumluluktan, nc ahslar ilgilendiren davranlarda gzetilmesi gereken temel ilkelerden sz edilmi, slm hukukular da dnemlerinde cereyan eden olaylara bu ilkeler nda aklama getirmi, toplumlarnn kltr ve tecrbe birikimini de hesaba katarak alma hayatyla ilgili baz kural, neri ve nlemlerden sz etmilerdir. Bu itibarla, fkh literatrnde alma hayatyla, ii-iveren ilikileriyle ilgili olarak gndeme gelen tartmalar ve zm nerilerini byle bir perspektiften deerlendirmek, fakihlerin ne dediinden ziyade ne demek istedii zerinde durmak daha yerinde olacaktr. Gnmzde toplumsal huzur ve barn nemli bir aya saylan i barnn, ii sal ve gvenliinin salanmas, ii ve iverenin hak ve sorumluluklarnn hakkaniyet ve adalet izgisinde denkletirilebilmesi toplumun nndeki nemli problemlerden biri haline gelmitir. Bu ynde yaplacak yasal dzenlemeler ve devletin aktif rol sz konusu amacn gereklemesinde fevkalde nemli olduu gibi mslman toplumlarn tecrbe ve bilgi birikiminin tannmas da bu konuda katk salayabilecek zenginliktedir. Bu sebeple nce slm kltrdeki emek-sermaye dengesi, i akdinin fkh kltrndeki hukuk erevesi ele alnacak, daha sonra da bu bilgiler nda gncel problemlere deinilecektir.

ALIMA HAYATI

331

I. EMEK-SERMAYE DENGES retimin emek ve sermaye eklinde birbirini tamamlayan iki temele dayand aktr. Yeryznn btn imknlar insann emrine verilmi, insan da emek harcayarak bu hazr deeri kullanm ve yararlanmaya elverili hale getirmitir. Kuranda ska, Allahn insanolunun hizmetine sunduu eitli nimetler, dalar, denizler, ovalar, yer alt ve yer st zenginlikleri, av hayvanlar hatrlatlarak insann bunlarn sahibini tanmas, Ona kretmesi ve belli bir l iinde bunlardan yararlanmas istenir. slm dini almay, yararl i grmeyi tevik ettii gibi mlkiyeti, sermaye birikimini ve artn da mer kabul etmitir. Kuranda, nsan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur (en-Necm 53/39) buyurulmas, esasen hirette herkesin dnyada yaptnn karln greceini ifade etmekte ise de ayn kuraln dnyev almalar hakknda da geerli olduu sonucu karlabilir. Yine Kuranda, Rabbinin rahmetini onlar m paylatryorlar? Dnya hayatnda
onlarn geimlerini aralarnda biz paylatrdk. Birbirlerine i grdrmeleri iin kimini tekine derecelerle stn kldk. Rabbinin rahmeti onlarn biriktirdikleri eylerin daha hayrldr (ez-Zuhruf 43/32) buyurularak emek-ser-

maye ikilisi arasndaki sk ilikiye, fakat bunun da tesinde daha st bir metafizik deerin bulunduuna iaret edilir. Din metinler ve Hz. Peygamberin uygulamas dikkatle izlendiinde, slm dininin emek karsnda sermayeye bir stnlk ve ncelik vermedii, aksine tabiat icab gl olan ve daha da glenmek isteyen sermaye iin baz snrlamalar getirip emei n plana kard grlr. Zekt, sadaka ve infak prensibi, kefretler, faiz yasa, dilenciliin yasaklanp almann tevik edilmesi, bireyin ve aile fertlerinin geimi iin almasnn ibadet saylmas bu ynde alnm nlemlere rnek olarak saylabilir. Btn bunlardan slm dininin emek-sermaye ilikisini dengeli bir izgiye oturttuu, bunlar birbiriyle kavga eden ve daima bir kar atmas iinde olan deil birbirini destekleyen ve tamamlayan iki temel faktr olarak tantt anlalr. Ancak konu teorik dzeyde przsz gibi grnse de gnlk hayata ve problemlere girildiinde realitenin biraz farkl olduu, sermaye sahibinin emei, iverenin iiyi en dk cretle altrmaya, emek sahibinin de hak etsin veya etmesin daima en yksek creti almaya gayret ettii, bunun iin de iki taraf arasndaki ekimenin hibir dnemde yok olmad da grlr. Bu atma ve smr slm toplumlarnda hayli belirsiz iken, kilisenin ve Hristiyanln toplumsal hayattan dlanmasn mteakip Bat toplumlarnda olduka belirgin bir hal alm, ard arkas kesilmeyen

332

LMHAL

sosyal alkantlara ve ar sosyal teorilerin gndeme gelmesine yol amtr. i ve iveren sendikalarnn kurulup toplu szleme hukukunun domas bu ortamda bir denge araynn sonulardr. Sendikalama ve taraflarn meslek kurulularca temsil edilerek toplu szleme yaplmas, biraz da sanayilemenin ve geni ii kitlelerinin domasnn zorunlu kld bir usuldr. Burada nemli olan bu usuln nasl iletildii ve ne gibi sonularn elde edildiidir. Emek-sermaye ilikisinde kural olarak serbest pazarlk sistemi geerli olmakla birlikte, slmn insan ilikilerinde hkim klmaya alt hak ve adalet anlay bir st deer olarak burada da devrede olmaldr. Byle olunca, emek ve sermayenin hak ve sorumluluklar belirlenirken taraflar aras serbest pazarl yegne l kabul etmek doru olmaz. nk bu, zayf taraf glnn karsnda korumasz brakmak, onun ezilmesine deta gz yummak demektir. Sendikalamaya ve toplu szlemeye kar kmak, iiyi iverenin gc karsnda yalnzla ve smrlmeye terketmek anlamn tar. ilere kaba kuvvete dayal kontrolsz bir grev hakk tanmak, sermayeyi kolektif emein gc karsnda mahkm etmek, lkede sermayeyi yatrmdan caydrp daha kolay para kazanmaya ynlendirmek ve neticede toplumsal kntye ortam hazrlamak saylr. Hz. Peygamberin, zor durumda kalarak bir mal istemedii bir fiyatla almak veya satmak isteyen kimsenin bu halinden yararlanlmasn yasaklad bilinmektedir (Eb Dvd, By, 25; Msned, I, 116). Kuranda ska adaletin ve mrufun emredilip arln yasakland, dengeyi bozmak, mruf lsn amak isteyenlerin engellenmesinin istendii, anlamazlklarn hakem usulyle zlmesinin nerildii grlr. Devletin sosyal niteliini yitirmesi, toplumsal uyumazlklarda hakem rolnden vazgeip ideolojik saplantlar ya da kar ilikisi sebebiyle emein veya sermayenin yannda yer almas veya meslek teekkllerin asl fonksiyonlarn glgeleyecek farkl toplumsal projelere alet edilmesi halinde grev ve lokavt haklarnn kullanm, sendikalama ve toplu szleme yanl bir izgide seyreder ve bu sre toplumda i barnn kurulmas, alann hakettii karl almas mcadelesinden ok, i huzursuzluun ve blnmenin kayna haline gelir. Din retinin ve sa duyulu kamuoyunun kar kt da bu sapmadr. Byle olunca toplumda emek-sermaye dengesinin kurulabilmesi ve bu dengenin lkenin gelimesine hizmet edebilmesi iin yasal dzenlemelerin objektif ve dil olmas ne kadar nemliyse toplumda din duyarlln korunmas, hak ve adaletin zmsenmesi, hakkaniyetin hkim olmas da o kadar nemlidir.

ALIMA HAYATI

333

II. -VEREN LKS Birey ihtiya duyduu mal ve hizmetleri tek bana retemeyecei iin toplumda kendiliinden karlkl mal ve hizmet deiimi ve i blm gereklemekte, bylece bireyler ayr ayr ihtiyalarn karlayabilmektedir. Kuranda insanlarn farkl kabiliyet, g, temayl ve ihtiya iinde yaratlmasnn bir hikmetine iaret edilerek bunun insanlarn birbirine i grdrebilmesine imkn hazrlad belirtilmitir (ez-Zuhruf 43/32). nsanlar arasndaki i blmn ve ii-iveren ilikisini dnya hayatna ilikin ilh kanun ve dzen asndan temellendiren bu aklama, slmn insan ilikilerine ve bor ilikilerine genel yaklamn da yanstr. Kuranda ii-iveren ilikisi, dier bor ilikilerinde de olduu gibi, hukuk bir akid ve olay olarak ayrntl bir biimde ele alnmak yerine sadece akidlerde ve insan ilikilerinde hkim olmas gereken genel ilke ve amalar zerinde durulmu, bor ilikilerinin salkl ekilde geliecei salam bir din ve ahlk zemin kurulmaya allmtr. Hz. Peygamberin snnetinde iinin haklar ve ii altrma ile ilgili olarak yer alan ayrntl hkmler ve uygulama rnekleri, slmn genel ilkelerinin konuya tatbiki, hakszlklarn giderilip dil ve insanca ilikilerin kurulmas ve problemlerin iyi insan, iyi mslman forml iinde zm olarak deerlendirilebilir. A) Akdi alma hayatnn temelinde, bir insann mal ve cret karl baka bir insann iini grmesini ifade eden i akdi bulunur ve bu akid trnn insanlk tarihi kadar uzun bir gemii vardr. slm hukuk literatrnde eyann bedel karl kullanmn konu alan kira akdi ile insann cret karl almasn konu alan i akdi, ikisi de menfaatin cretle temliki mahiyetinde olduundan icre akdi bal altnda birlikte ele alnm, ortak kural ve zmler gelitirilmeye allmtr. Bununla birlikte ou zaman, zellikle akdin sonular, taraflarn karlkl hak ve devleri incelenirken kira ve i akidleri ayr ayr incelenmi ve giderek i akdi ve ii-iveren ilikisiyle ilgili zengin bir hukuk doktrini domutur. Bu balamda slm hukukunun klasik doktrinine gre i akdi, iinin cret karl belli bir ii grmesi zerine kurulan bir akid olarak tanmlanabilir. Akidde sadece i ve cret unsuruna yer verilip akid iinin almas zerine kurulduundan, gerek iinin belli bir sre zarfndaki cret karl almas, gerekse sre kayd olmakszn ahsn cret karl belli bir ii grmesi i akdinin kapsamna girmektedir. Bu sebeple klasik literatrde cret karl yaplan her alma, sreli veya

334

LMHAL

gtr i iin ii, memur, serbest meslek sahibi esnaf ve sanatkr istihdam i akdi kapsamnda ele alnp mmkn olduu srece ortak kurallara balanmaya allr. akdinin kuruluu, slm borlar hukukunda akdin kuruluu, icap ve kabulle ilgili genel esaslara tbidir. akdinin tabii unsurlarn ise taraflar olan ii ve iverenle, akdin konusu olan cret ve i (emek) tekil eder. i niteliini tesbitte cretle i grme lsnden hareket edilir. Yaplan i szlemesi iinin belli bir sre zarfnda iveren iin almasn konu alyorsa, yani iinin belli bir zaman biriminde hsl edecei emeini iverenin emrine tahsis etmesi gerekiyorsa, bu ii ecr-i hs olarak adlandrlr. Gnmzdeki devlet memurlar, sanayi ve tarm kesimi iileri ile gnlk iiler ecr-i hs kapsamndadr. Buna karlk szleme iinin belli bir ii grmesini konu aldysa, o takdirde bu ii ecr-i mterek olarak adlandrlr. cret karl bir ii takip eden vekil, cret karl bir hizmeti ifa eden dii, doktor, terzi, tamirci gibi esnaf ve sanatkrlar ecr-i mterek grubunda yer alr. veren ise cretle ii altran kimsedir. cret ve emek, i akdinin zerinde ayrnt ile durulmas gereken iki nemli unsurudur. slm hukukunda, insanlarn iktisad kymet atfettii her eyin i akdinde cret olabilecei benimsenir. cretin hukuken muteber bir mal olmas, belirlenmi ve bilinir olmas artlar akdin shhat artlar olup, esasen bunlar taraflarn ve zellikle iinin haklarn korumay hedef alr. Bu sebeple de bu iki art zerinde ayrntl biimde durulur. Bir hadiste de Hz. Peygamber,
Kim bir ii altracaksa ona cretini bildirsin, cretini belirlesin (Beyhak, Snen, IV, 120) buyurmutur. cretin, retim veya krdan belli bir pay ek-

linde belirlenmesi ya da gereklemesi, kesin olmayan bir ie balanmas da zellikle iinin maduriyetine sebep olaca dnlerek ho karlanmam, ancak retim ve krn ana hatlaryla bilinebilecei ve taraflar beklenmedik zararla kar karya brakmayaca durumlarda bu ciz grlmtr. Akidlerin kuruluunda ve geerliliinde en nemli husus, taraflarn ne zerinde anlatklarn bilmeleri, bilerek ve farknda olarak bor altna girmeleri olduundan, i akdinin konusu (makudn aleyh) olan emek ve almann tr, nitelik ve sresinin nceden bilinmesi ve belirlenmesi byk nem tar. inin akid gerei sarfedecei emek ve gayreti belirlemenin en bata gelen metodu, zaman lsnn esas alnmasdr. Zaman birimi, iiden elde edilecek yararn belirli ve bilinebilir olmasn salayacandan taraflarn anlamasn da kolaylatrr. Bu sebeple alma sresinin nceden belirlenmesi i akdinin nemli bir shhat art, bu sre zarfnda alma da iinin temel borcu grnmndedir.

ALIMA HAYATI

335

inin emeini belirlemenin ikinci yolu ise, yaplacak iin nceden belirlenmesidir. slm hukukular i akdinde, akid konusu iin ifasnn iinin gc ve kabiliyeti dahilinde olmasn da art koarlar. Bunun iin de doktorla hastay iyiletirmesi, vekil ile ii olumlu ekilde sonulandrmas, retmenle bir ilim ve sanat retmesi artyla akidleme ciz grlmemitir. Bu artn ileri srlmesinde gdlen asl gaye, i akdinin ifas ve elde edilmesi kesin olmayan i ve menfaatler zerine kurulmasn nlemek, dolaysyla taraflarn haklarn korumaktr. nk akid konusu i, iinin gcn ayorsa bu akidden iki taraf da zarar grebilir. Byle olunca zararn meydana gelmesini beklemek ve onu gidermek yerine zarara yol aabilecek durumlar nceden nlemek daha isabetli bir yaklamdr. inin almasyla ilgili olarak ne srlen bir baka nemli art ise, yaplacak iin ifasnn dinen haram ve hukuken yasak olmamasdr. Hukuken yasak veya dinen gnah ve haram olan bir iin ilenmesini konu alan i akidleri ciz grlmez. Mesel zina, kumar, cinayet, yaralama, gasp ve hrszlk gibi dinen gnah saylan ilerin ilenmesini konu alan bir szleme ve bundan elde edilen cret ciz deildir. Hatta msiyetin renimini veya msiyetin ilenmesine yol aan fiilleri konu alan i akidleri de bu grupta mtalaa edilir. Ancak hukuk ekollerinin i akdinin konusu olan fiille msiyet arasndaki sebep-sonu ilikisini tesbitte lleri farkl olduundan hangi fiilin msiyete yol aan fiil saylaca hususunda farkl grleri vardr. Mesel Hanef hukukular, arada kuvvetli bir sebep-sonu ilikisi bulunmadka her bir ii ayr olarak deerlendirir, yasa sadece haram fiilin ilenmesini konu alan i akidleri erevesinde tutmaya gayret ederler. Fakihlerin ounluu ise, yaplan i dolayl da olsa haram bir fiili ieriyorsa mslmann bu tr ilerden uzak durmas gerektii grndedir. Bunun iin de, mslmann arap imaltnda veya faizle itigal eden bir i yerinde almas, gayri mslimin yannda almas, kilise inaatnda almas, gayri mslimin banda bekilik etmesi veya cretle arabn tamas gibi mnferit meseleler bu sebep-sonu ilikisi asndan tartldnda farkl yaklamlar ortaya kmas kanlmaz olur. B) verenin Hak ve Sorumluluklar Gerekli artlara uyularak yaplan i akdi, iki taraf iin de balayc bir karakter arzeder ve birtakm hak ve sorumluluklar dourur. Bir taraf iin hak olan husus dier taraf asndan bir grev konumundadr. verenin temel borcu, iinin cretini akidde kararlatrld ekilde demesi, temel hakk da iin gerektii ekilde ifa edilmesidir. iye, cretini

336

LMHAL

alncaya kadar iverene ait mal elinde tutabilmesi (hapis) hakknn tannmas da iinin cret alacan korumaya yneliktir. Sreli iilerde ii bu sre zarfnda almakla veya buna hazr olmakla, gtr ilerde ise ii ifa etmekle crete hak kazanr. Hz. Peygamber, iye cretini teri kurumadan veriniz (bn Mce, Rhn, 4) buyurmu, iinin cretini demeyen kimselerin kyamet gnnde Allah karlarnda bulacaklarn bildirmitir (Buhr, cre, 10). inin, i yerinde gerekli nlemlerin alnmam olmas, iin mahiyet ve yaps, iverenin ihmal ve kusuru sebebiyle zarara uramas halinde iverenin bu zarar tazmin etmesi gerekir. Hatta iverenin, nc ahslara kar iisinin fiilinden sorumlu olduu durumlar da vardr. verenin iiye kar iyi davranmas, iinin temel hak ve zgrlklerini tanmas ve ona gre davranmasna imkn vermesi de temel borlar arasndadr. Bir hadiste Hz. Peygamber iilere de iaretle, Onlar sizin kardeleriniz olup Allah onlar sizin sorumluluunuz altnda klmtr. Byle bir din kardei eli altnda bulunan kimse ona yediinden yedirsin, giydiinden giydirsin. Onlara glerinin yetmeyecei ileri yklemeyiniz. ayet yklerseniz onlara yardmc olunuz (Buhr, Itk, 16) buyurarak bu konuda te-

mel insan ve ahlk bir deve de dikkat ekmitir. verenin bir dier borcu da ii ehil olana vermesidir. Bu grev, iverenin kamu kurum ve kuruluu, vakf gibi kamu yarar arlkl bir kurulu olmas hainde daha da nem kazanmaktadr. Hz. Peygamber, Daha ehil ve
liyakatlisi varken yaknlk sebebiyle bir bakasn tercih ve istihdam eden kimse Allaha, Resulne ve btn mslmanlara kar hinlik etmi olur (Hakim, Mstedrek, IV, 192) buyurmutur.

C) inin Hak ve Grevleri inin i akdinden doan en nemli borcu, akid konusu ii gerektii ekilde, iverenin istei dorultusunda ifa etmesi, en temel hakk da almasnn karl olan creti almasdr. inin iini hangi durumlarda tam ve yeterli ekilde ifa etmi olaca hususu akidden, kanundan, rf ve detten kaynaklanan ayrntlarla belirlenir. i stlendii ii ifada gerekli zen ve titizlii gstermek, mer ihtiyalar hari i sresince almak ve ifay tamamlamak zorundadr. Peygamber efendimiz, Muhakkak ki Allah Tel sizden birinizin yapt ii salam yapmasndan honut olur (Syt, el-Cmiul-kebr, I, 354) buyurmutur.

ALIMA HAYATI

337

inin i saatleri iinde, iverenin bilgi ve tlimatna aykr biimde baka ilerle megul olmas, almamas, bir bakma iverenin malndan hrszlk etmesi mesabesinde grlmtr. Fakihler, bu konuya verdikleri nemin sonucu olarak, iinin i saatleri iinde tabii ihtiyalar ve farz namazlarn ifas iin iine ara verebileceini, fakat nfile namazla megul olamayacan belirtmilerdir. i, uhdesine verilmi alet, malzeme ve eyann bakm ve muhafazasndan sorumlu olup kast ve kusuru halinde sebep olduu zarar tazmin eder. Ayrca akidde kararlatrlan hususlara, rf ve detten doan llere, iverenin dinen ve hukuken geerli emir ve artlarna aykr davranmas da hukuk sorumluluunu gerektirir. Bu tr davranlar ile bir zarara yol amsa onu da demesi gerekir. zetle belirtmek gerekirse ii, ii ifada gerekli zeni gstermemesi, kusurlu ve kastl davran sonucu iverene verdii zarar tazmin etmekle ykmldr. inin hibir fiilden sorumlu olmayaca veya her trl zarardan sorumlu tutulaca ynndeki n art ve anlamalar geersiz saylarak risk ve sorumluluk taraflar arasnda dengeli ekilde datlmak istenmi, iinin hangi durumlarda tazminle sorumlu olaca hususu doktrinde ayrntl ekilde ele alnarak konu taraflar aras g dengesinin insafna braklmak istenmemitir. cret, iinin almasnn karl ve en temel hakkdr. cretin denmesi, iverenin temel grevi olduu gibi iinin de en bata gelen hakkdr. Akid yaplrken cretin belli ve bilinir olmas artlar ilk planda iinin bu temel hakkn korumay salar. iye tannan hapis hakk da, cret alacana karlk bir teminat grevi grr. akdinin sre zerine kurulduu durumlarda, ii almaya hazr olur da iverenden kaynaklanan sebeplerle ii ie balayamazsa, yine creti hak eder. slm hukukunda mmkn olduu lde haksz kazan ve sebepsiz zenginleme yollar kapatlmaya alldndan, i akdinin herhangi bir sebeple geersiz (fsid) olmas, iin de bu arada ifa edilmi olmas halinde ecr-i misl denmesi gerei zerinde durulmutur. Ecr-i misl, tarafsz bilirkiilerin iinin fiilen harcad emee bitikleri deerdir (Mecelle, md. 414). Bylece iverenin akdin geersizliini ileri srp cret demekten kanmasna imkn verilmemekte, iinin de fiilen yapt ie karlk aln terinin karln almas salanmaktadr. i cretinin enflasyona kar korunmas da hem iinin temel bir hakk saylr hem de slm hukukunun genel ilke ve amalarna uygunluk gsterir. Parann deerinde zamanla ciddi lde azalma olduunda iverenin akdin

338

LMHAL

balangcndaki miktarda cret demekte srar etmesi gerek iyi niyet kuralyla, gerekse akidde karlklar arasnda denge bulunmas esasyla badamaz. Zaten para borcunda, parann deer kaybetmesi halinde artk eski miktarn deil borlanlan parann yeni durumdaki deerinin verilmesi fikri ilk dnemlerden itibaren bir ksm slm hukukularnca ifade edilmitir. Bu konuya ileride, enflasyonun bor mnasebetlerine etkisi ele alnrken tekrar temas edilecektir. Burada u kadar ifade edilmelidir ki, i akdinde iveren iinin emeinden fiilen yararlanm bulunduu iin, enflasyonun paraya olan olumsuz etkisini telfi edip creti iyiletirmesi daha da kuvvetli bir bor grnmndedir. slm hukuk doktrininde, iinin cret ynnden korunmas, asl ihtiyalarn karlayacak seviyede cret (asgari cret) almas gerei, dk cretle almaya mecbur braklan iilerin maduriyetinin giderilmesi, cretin dil ve hakkaniyetli olmas, alma artlar, alma sresi ve i emniyeti bakmndan iinin korunmas, iinin temel hak ve hrriyetlerinin iveren tarafndan gvence altnda tutulmas gibi hususlar zerinde ayrntl olarak durulmu, iinde bulunulan durum ve artlara gre birtakm neriler ve dzenlemeler gndeme getirilmitir. slm hukukunda bu tr akidlerin kapsam ve sonularnn tartlmas ile gdlen gaye, akidlerin art ve kapsamlarn taraflar arasndaki g dengesine terketmenin sakncalarn nlemek, insanlarn birbirlerini bu yzden zarara uratmasna ve hakszlk etmesine engel olmak, akidde karlklar aras dengeyi korumaya almak olarak gsterilebilir. Byle olunca, slm hukuk doktrininde sadece iiyi korumaya ynelik deil, akdin iki tarafn da korumay hedefleyen tedbirlerin alnmak istendiine dikkat edilmelidir. Bir baka anlatmla hukuk, gsz, bilgisiz, pazarlk gc olmayan kimsenin yannda yer alarak insan ilikilerini salkl bir dengeye oturtmay amalamaktadr. Bu yzden, ii snfnn rgtlenip g birlii ederek, grev tehdidi ile ivereni bask altna almas, iilerin hak etmedikleri bir creti zor ve bask sayesinde elde etmeleri, emeklerine deil de rgtlenme gleri ve i kollarnn hayat nem tamasna veya siyasal ynetimlerin tercihlerine gre farkl farkl lde toplumsal gelirden pay ve cret almalar da savunulamaz. Bu gelimeler hukukun genel ilke ve amalarna aykr olduu gibi toplumsal bar da tehdit edebilecek bir mahiyettedir. nk byle bir dzensizlik, iverenin dedii bu yksek creti retim ve maliyete yanstarak dier halk kesimine fatura etmesi, rgtlenemeyip pazarlk gc olmayanlarn dk cretle almaya mahkm kalmas, ii-iveren ilikilerinin ve giderek btn insan ilikilerinin barbarca bir yaama mcadelesine dnmesi gibi sakncal

ALIMA HAYATI

339

sonular kanlmaz klacaktr. Buna karlk, iinin yukarda deinilen mer haklarnn korunmas ve bu konuda gerekli dzenlemelerin gerekletirilmesinin salanmas amac ile, fakat bu amacn erevesini amayan ller iinde rgtlenme yoluna gidilebilmesi, bu haklarn tabii bir uzants saylmaldr. i-iveren ilikileri, insan ilikilerinden, ii haklar insan haklarndan ayr dnlmemelidir. slmn genel ilke ve amalar da belli bir kesimin refah veya sknt iinde olmas deil, toplumsal gelir ve skntnn birlikte ve dil bir ekilde paylalmasna yneliktir. te yandan ii-iveren ilikilerinin dzelmesi ve iyilemesi, salt hukuk kurallar ve yaptrmlaryla salanabilecek yaln bir konu deildir. Hukuk ilikilerin din ve ahlk salam bir zemine dayanmas, bu zeminde gelimesi, toplumda salam esaslara dayal bir hak ve adalet lsnn yerlemesi de gerekir. Byle olunca hem objektif ve dil llerin hkim olduu hukuk dzenlemelere hem de yetikin, inanl, eitilmi, sorumluluk duyan, fedakr insan unsuruna eit derecede ihtiya vardr. Bu sebeple de slmn hayata ve insan ilikilerine yn ve anlam veren ilkelerinin zmsenip dinin bir btn halinde bireyin vicdann, bireysel ve toplumsal hayatn kuatmas, ii-iveren ilikisinin karlkl sayg, sevgi ve hakkaniyete dayal salam bir yapya kavumas yolunda fevkalde nemli bir merhaleyi tekil eder.

HUKUK ve TCAR HAYAT

Blm 18

Onsekizinci Blm

Hukuk ve Ticar Hayat

I. LKE ve AMALAR man ve ibadetler, hatta bir dereceye kadar haram ve helller arlkl olarak kiilerin dindarlklarn ve buna bal olarak bireysel hayat ve tercihlerini ilgilendirdii halde, sosyal hayatn ve insan ilikilerinin nemli bir parasn oluturan hukuk ve ticar ilikiler, kar tarafn ve nc ahslarn haklaryla ve toplum dzeniyle yakndan ilgilidir. Bu sebeple de hukuk ve ticar hayat, bu alanlar ilgilendirdii lde, objektif ve genel, hatta cebr ve ekl kurallara balanmtr. Toplumsal hayatta istikrar ve gven ortamnn kurulabilmesi iin buna ihtiya vardr. Bu alanda bireysel tercihin, niyet ve iradenin belirleyici bir neme sahip olmay da bundan kaynaklanr. Hatta ibadetlere ve bireysel din ykmllklere ilikin hkmlerde diyan yn (kiinin dindarlyla ve Allah katndaki sorumluluuyla ilgili yn), hukuk ve ticar ilikileri konu alan hkmlerde ise kaz yn (objektif ve ekl adalet) daha n plandadr. Bununla birlikte iki alann arasn net ve kaln bir izgiyle ayrmak da her zaman doru olmaz. nk iman ve ibadet hayatyla ilgili din hkmler,

342

LMHAL

sonu itibariyle salkl bir toplumun olumasnda, toplumsal dzenin korunmasnda ve insan ilikilerinin iyilemesinde nemli katkya sahiptir. man ve ibadet alanndaki dindarln nemli bir sonucu da bireyin yaratanna olduu kadar kendine ve bakalarnn haklarna kar da duyarl hale gelmesidir. Bunun iin de iman ve ibadet hayatnn da akseden ve toplum dzeninin kurulmasnda nemli katk salayan yn gz ard edilemeyecek boyuttadr. Hukuk ve ticar ilikilerin kaz ynnn yan sra, diyan yn de vardr. Kaz yn objektif kstaslara gre meruiyetle ilgilidir; ayn ilemin diyan yn ise Allah ile kul arasndaki ba ve iliki ile alkaldr, izf olmayan geree ve meruiyete yneliktir. Burada niyet ve gaye de devreye girer. te yandan, hukuk ve ticar hayat insan unsurunu gz ard ederek salt ekl bir yaklamla ve kat kurallarla zmek ve belli bir dzene balamak her zaman mmkn olmaz. nk birok hukuk ve ticar iliki, kapal devrede ve ikili iliki seviyesinde seyrettiinden, hukuk dzeninin ve yargnn buna muttali olup gerektiinde mdahale etmesi ou zaman imknszdr. Madur olan tarafn hakkn arama bilin ve cesaretinin bulunmad veya kanunlarda boluklarn bulunduu durumlarda insan ilikilerindeki hak ihllleri daha da oalmaktadr. Bu sebeple, hukuk ve ticar hayatn salkl ve gvenli bir yap ve ileyie kavuturulabilmesi iin kurallarn, kanunlarn ve hukuk dzeninin iyi olmas kadar bireylerin yaptklar ilerin sorumluluunu hissedecek lde bir yetikinlie sahip olmalar da nem tar. nsan unsurunun yetikinlii ve sorumluluk bilincine sahip oluu ile hukuk gvenliinin ve kamu dzeninin salanmas arasnda vazgeilmez bir iliki bulunduu, hatta birinci husus ou zaman deta n art konumunda olduu iindir ki, slm dininin iki temel kayna olan Kuran ve Snnette hukuk ilikilerin eklinden ziyade z ele alnr. Bu alanda baz ilke ve amalar konulurken de daha ok insana hitabeden, ona dnyev ve uhrev sorumluluklarn hatrlatan bir slp kullanlr. ekil ve madd yaptrm ise ou yerde toplumlarn ve yetkili organlarn karar ve inisiyatiflerine braklr. zetle ifade etmek gerekirse, hukuk ve ticar ilikilerde hak ve adalet fikrinin n planda tutulduu, akid serbestisi ilkesinin benimsendii, taraflarn akde ilikin rzlarn zedeleyen ve onlar ekime ortamna srkleyebilecek olan her trl olumsuz durumun nceden grlp nlenmeye alld sylenebilir. Bu yaklamn tabii sonucu olarak mlkiyetin ve aln

HUKUK VE TCAR HAYAT

343

terinin korunmas, hile, smr ve haksz kazanca cephe alnmas, tl sermayenin deil alma ve retmenin tevik grmesi, glye kar haklnn himayesi, haksz zararn tazmin ettirilmesi gibi prensip ve tedbirler de gndeme gelmitir. slm hukukular da dnemlerindeki hukuk ilikileri ve ticar hayat Kuran ve Snnette temas edilen, aklselimin de kendiliinden benimseyip savunduu bu ana ilke ve amalar asndan gzden geirip ayrntl bir hukuk doktrini gelitirmilerdir. Bu itibarla, hukuk ve ticar hayata ilikin olarak klasik fkh kitaplarnda yer alan ekil ve kurallar, hkm ve neriler, ancak bu ilke ve amalar iyi bilindiinde anlalabilir. Bu yzden de bu alanda slm hukukularnn ne dediinden ziyade ne demek istedii, hangi ilkeden hareket ettii veya hangi gayeyi gzettii nem tamaktadr. Burada nce slm fkh kltrnde, hukuk ve ticar hayatla ilgili olarak yer alan genel prensip ve teorilere temas edilecek, hukuk hayat blmnde zel bor ilikileri ve akid trleri, ticar hayat blmnde de bunlarla yakndan ilgili gncel problemler ele alnacaktr. A) Akid Szlkte, bir eyin kenarlarn toparlamak, ipin iki ucunu birbirine balamak gibi anlamlara gelen akid, hukuk terimi olarak genelde hukuk bir sonucu meydana getirmek zere karlkl iki iradenin birbirine uygun olarak aklanmas anlamn ifade eder. Bununla birlikte akid teriminin zaman zaman vasiyet gibi tek tarafl hukuk ilemleri belirtmek iin kullanld da olur. Akid kelimesi Kurn- Kermde sadece bir yerde ve oul olarak Ey iman edenler, akidleri (ukd) yerine getirin! (el-Mide 5/1) eklinde gemektedir. lk devir slm bilginleri bu yette geen ukud kelimesini, Kurn- Kermdeki benzer kullanmlarn da (mesel bk. el-Bakara 2/235; enNis 4/33; el-sr 17/34) etkisiyle hem baz hukuk ilikileri hem de hukuk olmaktan ziyade ibadet yn ar basan nezir ve yemin gibi er tasarruflar ve hukuk ilemlerle ilgili artlar iine alan olduka geni bir muhteva ile yorumlamlardr. Gerek tek gerekse karlkl iki irade beyanndan domu olsun, kendisine hukuk sonu balanabilen hukuk ilemlerin klasik doktrinde akid kapsam ierisinde mtalaa edildii sylenebilir. slm hukuk doktrininin geliim seyrine bal olarak akdin terim anlamn kazanmasnda da belli bir tedrcliin bulunduu, zamanla akid kelimesinin daha ok alm satm ve kira gibi iki tarafl hukuk ilemleri; zaman zaman vasiyet ve ibr gibi tek tarafl hukuk ilemleri ifadede kullanld, nezir, yemin gibi hususlarn, hi deilse, akid kelimesinin mutlak muhtevasnn dnda tutulduu

344

LMHAL

grlr. Akid kelimesi bu terimleme seyrinin sonucunda Mecellede kanun maddesi tekniinde bir anlatma kavumutur: Akid, taraflarn bir hususu iltizam ve taahht etmeleridir ki, icap ve kabuln irtibatndan ibarettir (md. 103). slm hukuk literatrnde akidler olduka geni bir yer tutmasna ramen, muhtemelen slm hukukunun meseleci (kazuistik) tarzda domas ve gelimesinin bir sonucu olarak, slm hukukular genel bir akid teorisi ortaya koymamlar, akid nevilerini ayr ayr ve byk lde kendi btnlkleri ierisinde ele almlardr. Bununla birlikte temel akid saydklar alm satm (bey) akdinde, zaman zaman akdin genel hkmlerine de yer vermilerdir. Bunun yannda, fkh usul kitaplarnda ve ebh ve nezir tr eserlerde birtakm genel kurallar tesbit edildiini belirtmek yerinde olur. ada slm hukukular dank olarak bulunan bu malzemeyi sistemli ekilde bir araya getirerek bir akid teorisi gelitirmeye almlardr. a) Akdin Tabii Unsurlar Akdin kurulabilmesi ve hkmlerini meydana getirebilmesi iin birtakm unsur ve artlarn bulunmas gereklidir. Bir akidden bahsedilebilmesi iin her eyden nce, akdi yapacak kiilerin (taraflar), akde konu olacak eyin ve taraflarn irade beyanlarnn bulunmas zorunludur. Yap ve mahiyetleri, yaplan akdin muhtevasna gre zaman zaman deiiklik gsterse de, btn akidlerde bulunmalar mutlak art olduu iin taraflar, konu ve irade beyannn akdin tabii unsurlar veya asl unsurlar olarak adlandrlmas mmkndr. Nitekim bu unsurlar, klasik doktrinde erknl-akd veya rknl-akd ve asll-akd olarak ifade edilmitir. Bu tabii unsurlar olmakszn akdin varl dnlemeyeceinden, bunlardan birinin eksiklii halinde, hukukun akidlere balad sonulardan sz edilemez. Ancak bu tabii unsurlar mevcut olup, bunlardan herhangi biri, hukuk dzeninin ngrd artlardan birini veya birkan tamyorsa, bu takdirde akdin, hukuk nazarnda, eksik olan artn nem derecesine gre deien bir hkm olur. Akdin taraflar, birbirleriyle akid ilikisine giren gerek ve tzel kiilerdir. Akdin durumuna gre taraflar tek kii olabilecei gibi birden fazla kii de olabilirler. Yine taraflar akde, asil sfatyla taraf olabilecekleri gibi veklet, velyet, vesayet gibi yetkilerle nib (temsilci) sfatyla da taraf olabilirler. Akdin konusu, akdin hkmlerinin kendisinde ortaya kp gerekletii ey olup, yaplan akdin trne gre farkl yap ve mahiyette olabilir.

HUKUK VE TCAR HAYAT

345

Alm satm, rehin gibi bir ksm muvazal (iki taraf iin de ivazl) akidlerde akdin konusu eya (ayn) iken; kira, ire (riyet veya ireti szlemesi) gibi akidlerde eyann menfaati; tarm ortakl ve hizmet akidlerinde emek (i) olmaktadr. rade beyan, taraflarn akid yapma rzlarn da yanstmalardr. Gerekte, akidlerde aslolan karlkl rzdr. Fakat, aa vurulmam rzya bir hkm balanmas mmkn olmadndan, aralarnda bir hukuk iliki kurmak isteyen kiiler, bu iradelerini aklamak durumundadrlar. slm hukuk doktrininde prensip olarak irade beyanna, rznn maznnesi, yani rznn muhtemel gerekleme yeri ve biimi nazaryla baklm ve irade beyan bir anlamda rznn bir gstergesi kabul edilmi ve buna bal olarak rznn irade beyan ile birlikte bulunaca benimsenmitir. Bu itibarla, ak ve net olduu -ve aksi ispatlanmad- srece, doktrinde hkim gr, aklanan iradeye itibar edilecei eklindedir. Bu durum, slm hukukunun insan ilikilerinde akl ve objektiflii l almasnn bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Gerekten de slm hukuku, balangtan itibaren kat ekilcilie kar km, akidlerin kuruluunda karlkl rznn esas olduu dncesini getirmitir. Ancak, rznn esas alnmas, szlere ve yaplan beyanlara itibar edilmeyecei anlamna gelmez. nk, szler bir bakma anlamlarn kalplar olduundan aralarnda eliki bulunmad, daha dorusu aksinin sabit olduuna dair kuvvetli bir delil yer almad srece szlere itibar edilecei prensibi getirilmitir. Akdin kuruluu esnasnda beyan edilen iradenin, akdin ifas srasnda ise i iradenin (rz) muteber tutulduu gz nne alnrsa, irade beyannn, rznn sbtunun illeti deil, emresi olduu anlalr. cap ve kabul, karlkl rznn gstergesi sayldndan, zellikle Hanef hukukular tarafndan, genelde akdin yegne rkn olarak nitelendirilmitir. rade beyannn prensip olarak sz ile yaplmas esas getirilmise de, rzya delletleri kesin olmak kaydyla sz dnda, yazma vb. ekillerle de irade beyannda bulunulabilecei kabul edilmitir. Bunun yannda, szl bir irade beyan olmakszn, satlmak zere konulmu bir eyi alp semenini brakmak demek olan teti yoluyla alm satm ekli, rfn de bunu onaylamas kaydyla slm hukukularnn ounluu tarafndan ciz grlr. slm hukukularnn irade beyanna ilikin olarak art kotuklar aklk, netlik, kesinlik gibi hususlarn gereklemesi halinde, gnmzde yaygn olarak kullanlan telefon, elektronik haberleme gibi yollarla da irade beyan yaplabilir ve akid kurulabilir.

346

LMHAL

rade beyannn var saylabilmesi iin, icap ve kabuln, taraflarn akid yapma iradelerini hibir tereddde mahal brakmayacak bir kesinlikte gsteren bir siga ile yaplm olmas ve yaplmak istenen akde delletinin ak olmas gerekmektedir. slm hukukularnn, icap ve kabulde kullanlacak fiil zamanlar zerinde titizlikle durmalarnn en nemli sebebi budur. Bunun yannda, icap ve kabuln vasf zerinde de nemle durulmutur. Haneflere gre ilk aklanan irade icap, buna cevap mahiyetinde ve ikinci olarak aklanan irade ise kabul adn alr. Tek bana icap balayc deildir. Yani icapta bulunan taraf (mcip), kar tarafn kabulnden nce, yapt icaptan vazgeebilme hakkna (hyrr-rc: rc muhayyerlii) sahip olduu gibi, icaba muhatap olan taraf da bu icab kabul edip etmeme hakkna (hyrl-kabl: kabul muhayyerlii) sahiptir. Mcip, icabndan dnmeden nce, kar taraf kabul iradesini aklarsa, artk akid kesinlemi ve her ikisi iin de dn imkn kalmam olur. Mlik hukukularn gr de byledir. fi mezhebinde, icap ve kabuln pe pee ve derhal vuku bulmas art grld iin, Hanef mezhebindeki vazgeme ve kabul muhayyerlii benimsenmemi, bunun yerine meclis muhayyerlii (hyrlmeclis) teorisi ortaya atlmtr. Buna gre taraflar akdin yapld mahalden fiilen (bedenen) ayrlmadklar srece akidden vazgeme hakkna sahip klnmlardr. Bu teori ile, fazla dnme imknna sahip olamadan irade beyannda bulunmu olan taraflara dnme ve gerekirse vazgeme imkn tannm olmaktadr. Hanef mezhebi ile fi mezhebindeki bu gr farkllnn ve meclis muhayyerlii teorisinin hareket noktasn, Alc ve satc birbirlerinden ayrlmadka muhayyerdir (Buhr, By, 42) anlamndaki hadise getirilen farkl yorumlar oluturmaktadr. Hanefler, hadiste geen ayrlmay sz ile ayrlma, filer ise beden olarak ayrlma eklinde yorumlamlardr. slm hukukularnn ounluu, srf icap ve kabul ile akdin tamamlanp hkmlerini meydana getirecei grndedirler. Ancak akdin tamamlanabilmesi iin icap ve kabuln yeterli olmad, ayrca akid konusu olan eyin teslim edilmesinin gerekli olduu baz akid trleri de vardr. Bu akidlere ayn akidler denilmektedir. Hibe, ire, veda, karz ve rehin akidleri bu grupta yer alr. b) Akdin Kurulu artlar Akdin kurulabilmesi ve hukuk nazarnda var olabilmesi iin yukarda sz edilen tabii unsurun birtakm artlar tamas gerekmektedir. slm

HUKUK VE TCAR HAYAT

347

hukukular, bu artlarn akdin kurulmasnda oynadklar roln nem derecesi hususunda farkl grlere sahip olduklarndan, bu artlardan her birinin eksikliinin akde ne ekilde etki edecei hususunda da farkl grler ileri srmlerdir. slm hukukularnn ounluu prensip itibariyle akdi, kurulu (inikd), geerlilik (shhat) ve ilerlik kazanma (nefz) alarndan bir btn olarak telakki ettiklerinden, akdin hkm ve sonularn meydana getirilebilecek son ekle gelmesini salamak iin gerekli olan btn artlar ayn nem derecesinde tutma eilimi gstermilerdir. Hanef hukukular ise cumhurdan yani kendi dlarnda kalan ounluktan farkl olarak, akdin kurulup sonularn meydana getirmesini birka merhalede ele alm ve her bir merhale iin farkl nem derecesinde artlar ne srmlerdir. Bu merhaleler srasyla kurulu, shhat, ilerlik ve balayclk (lzum) adlarn alrlar. Akdin hkmszl de, ayn ekilde bu merhaleler paralelinde ele alnmtr. Buna gre, kurulu artlarndan biri eksik olan akid btl, shhat artlarndan biri eksik olan akid fsid ve ilerlik artlarndan biri eksik olan akid mevkuf (askda) olur. Akdin balayc olmas, akdin kurulmasnda ve sonularn dourmasnda dorudan etkili olmadndan, lzumun mukabili olan muhayyerlik, hkmszlk kapsamnda ele alnmamtr. Akdin kurulu artlar, akdin hukuk varlk kazanabilmesi iin gereken artlardr. Bu artlardan birinin veya birkann eksik olmas halinde akid kurulamaz. Bu konuda slm hukuk ekolleri prensip olarak ayn gr paylamakla birlikte, bu artlarn tesbitinde tam bir gr birlii mevcut deildir. Nitekim, Hanef mezhebinde shhat ve nefz art olarak gsterilen birok art, dier mezheplerde kurulu artlar arasnda yer almtr. Haneflerin, akdin kuruluu iin tesbit ettikleri anahtar cmle udur: Akid, ehlinden, mahalline muzaf olarak sdr olmusa, bunun kurulmu olduunu sylemek gerekir. Dier mezheplerin hareket noktas da bu olmakla beraber, akde kimlerin ehil olduu ve nelerin mahal (akid konusu) olabilecei konusunda Haneflerle esasl gr ayrl ierisindedirler. 1. Taraflarla ilgili kurulu artlar. Akidden bahsedilebilmesi iin, karlkl iki tarafn bulunmas gereklidir. zellikle her iki tarafa karlkl bor ykleyen muvazal akidlerde akdin haklar, yani teslim, tesellm, mutlebe gibi hususlar, temsil olunana deil bizzat akdi yapanlara rci olduundan, tek kiinin iki taraf temsilen akid yapmas mmkn grlmemitir. Hanef mezhebinde sadece nikh akdinin hukuk yetkiye sahip tek kii tarafndan yaplabilecei kabul edilirken, Mlik ve Hanbel mezheplerinde gerek nikh

348

LMHAL

akdi gerekse mal muvazal akidlerin hukuk yetkiye sahip tek kii tarafndan yaplmas ciz grlmtr. Hanef mezhebinde, akdin kurulabilmesi ve hukuk varlk kazanabilmesi iin akdi yapacak taraflarn temyiz kudretine sahip olmalar yeterli grlm, ayrca bul ve rd art getirilmemitir. Buna gre mmeyyiz ocuun mal varlnda hem art hem eksiltme meydana getiren hukuk ilemleri ocuun kanun temsilcisinin nceden verdii muvafakat (izin) ile veya daha sonra verecei onaya (iczet) bal olarak kurulmu olur. Kanun temsilcisi iczet verirse bu tasarruflar ilerlik kazanr, vermezse btl olur. Temyiz kudretinden yoksunluk, ya kkl, akl hastal ve -tartmal olmakla birlikte- sarholuk gibi mkul davranmay engelleyen hallerde sz konusu olur. Mlik mezhebinde de durum hemen hemen ayndr. Ahmed b. Hanbele gre, mmeyyiz kn bu tr hukuk ilemleri, kanun temsilcinin batan izin vermi olmas halinde geerlidir. fi mezhebinde ise, ocuun temyiz gcne sahip olmas yeterli olmayp, ayrca ocuun bula (veya bul yana) ermi olmas da arttr. 2. Akdin konusu ile ilgili kurulu artlar. Akde konu edilen eyin, akdin yapld esnada mevcut olmas gerekir. Bu itibarla akdin yapld esnada mevcut olmayan bir eyin satlmas, doktrinde btl saylmtr. Ancak, baz hukukular bu artn sadece satm akdi ile snrl dnlmesi gerektiini ve dier akidleri kapsamadn savunurken; bazlar da akde konu edilen eyin mevcut olup olmamas deil, garara, yani belirsizlie ve bunun sonucu olarak taraflardan birinin zarara urayp dierinin haksz kazan salamasna yol ap amama ihtimali zerinde durarak bu art olduka yumuatm ve uygulamada ortaya kabilecek baz aksama ve tkanmalar kaldrmaya almlardr. Bunun yannda, akdin konusunun (akidle yklenilen edimin), fiilen (tabii olarak) ve hukuken imknsz olmamas da arttr. Akdin konusunun temle elverili olmas da arttr. Bu cmleden olarak akdin konusunun yararlanlabilir olmas ve bu yararlanmann hukuken mer klnm ya da yasaklanmam olmas gerekir. Ayrca akde konu edilecek eyin belirlenmi veya belirlenebilir olmas da arttr. 3. rade beyan ile ilgili kurulu artlar. Akdin kurulabilmesi iin beyan edilen iradelerin ayn mecliste ve birbirine uygun olmas arttr. Akid meclisi, Haneflere gre, icap ile balayp kar tarafn kabul, dolaysyla taraflarn anlamalar ile sona eren ve akid grmelerinin ihll edilmedii zaman dilimidir. Bu itibarla nemli olan mekn birlii deil, icabn hibir kesintiye uramadan kabul ile birleinceye kadar geen zaman birliidir.

HUKUK VE TCAR HAYAT

349

c) Akdin Geerlilik artlar Hanef doktrininde, kurulu artlar yannda bir de shhat (geerlilik) artlar sz konusu edilmitir. Her akdin kendine zg birtakm shhat artlar olmakla birlikte btn akidlerde bulunmas gereken genel shhat artlar da mevcuttur. Ehliyeti kaldran sebepler akdin asl unsuru olan rzy da ortadan kaldrdndan ou defa akdin tamamen hkmsz ve geersiz olmasna yol aar. Buna karlk akidde rz ile irade beyan arasnda ve rz ile akidde ortaya kan sonu arasnda belli lde uyumsuzluun olduu durumlarda akid fsid saylp ilgili tarafa akdi feshetme hakk tannarak akdin yol aabilecei zararlara kar korunmak istenmitir. Akdin shhat artlarnn banda, bedellerin mlum olmas art gelir. Akdin sahih olabilmesi iin bedellerin anlamazla sebep olmayacak lde biliniyor olmas gerekir. Eer akidde, taraflar arasnda halledilmesi g bir anlamazla yol aan ar bilinmezlik, fkh tabiriyle fhi cehalet varsa bu akid fsid olur. Mesel, bir kimsenin bir sr ierisinde hangisi olduu belirlenmemi bir koyunu satmas fhi cehalet saylr. nk bu durumda satc, koyunun belirlenmemi olmas gerekesiyle kt bir koyun vermek isteyebilir; alc da ayn gerekeyle daha iyi bir koyun seip almak isteyebilir. Ancak, basit bilinmezlik akdi fsid klmaz. Mesel, akdin balangcnda seme ve belirleme yetkisinin mteriye verilmi olmas halinde bu bilinmezlik bir anlamazla sebep olmaz, dolaysyla da akdi fsid klmaz. Bedellerin vasflarnn bilinmesi ise shhat art deil, lzum (balayclk) artdr. Akdin garardan yani mkul olmayan lde risk, phe ve bilinmezlikten uzak olmas art da, hem yukardaki art tamamlayan hem de taraflarn beklenmedik risk ve zarardan uzak olarak gnl honutluuyla birtakm akd yk ve borlar altna girmesine imkn veren ve yine akidden doan hakl kazanlar elde etmesini sonulayan nemli bir shhat artdr. Esasen, bilinmezlik (cehalet) ve garar hukuk ilikilerde l olabilecek netlikte ve aklkta birer kavram olmayp tanm ve ierii ahs, blge ve dnemlere gre farkllk gsterebilir. Fakat slm hukukunda bu konu zerinde ayrnt ile durulmu, baz rneklerden hareketle belli ller getirilmeye allm ve neticede akidlerde gven, adalet ve hakkaniyeti salama, iin ansa braklarak taraflardan birinin akdin mkul sonucu olmayan bir bor ve zararla karlamasn nleme ynnde nemli tedbirler alnmtr. Aada bilinmezlik, gabin ve garar konusuna tekrar dnlecektir.

350

LMHAL

Akid esnasnda tek tarafl yarar salayan, akdi risk ve bilinmezlik ortamna srkleyen, yasak bir eyi ieren, akdin muhteva ve yapsal amalarna (muktez) veya temle aykr artlar da ou zaman fsid art olarak nitelendirilmitir. Akidde taraflarn ileri srebilecei artlardan nemli bir blmnn zellikle ilk dnem slm hukukularnca fsid art olarak nitelendirilmesi ve byle akidlerin feshine imkn tannmas, temelde akidlerde sadelii koruma, akdin kurulu ve hkmlerini objektif llere balama ve ileride taraflardan birinin bu yzden madur olmasn nleme dncesine dayanr. Ancak bu sakncann ortadan kalkt ileriki dnemlerde hukuk ekolleri bu konuda daha msamahal bir tavr izlemi ve dinin temel ilke ve yasaklarn ihll etmedii, rf ve temlde bulunduu srece taraflara akidde diledii artlar ileri srme ve akdi diledii muhtevada dzenleme serbestisi tanmlardr. Akid yaplrken akdin tabii unsur, art ve hkmlerinde yanlma (hata), kusurlu bir davran sonucu kar tarafn yanltlmas veya aldatlmas (hile ve tarir) veya akdin zor ve tehdit (ikrah) altnda yaplmas durumunda, akdin temel kurucu unsuru olan rz bu etkenlerin tr ve derecesine gre belli lde sakatlanr. Bundan dolay da slm hukuk doktrininde hata, hile ve ikrahn akde tesirleri zerinde ayrntl ekilde durulmu, akidlerde objektiflii ve dzeni salama ve nc ahslarn haklarn koruma ile taraflarn esasen raz olmadklar zarar ve maduriyetlerini nleme arasnda mkul bir denge kurulmaya allmtr. Bu sebeple de bir dereceye kadar akidler ve d irade korunmu, akde rznn ciddi lde sakatland belli bir dereceden sonra ise ilgili tarafa akdi feshetme hakk tannmtr. Faiz yasa slmn temel yasaklarndan olduu iin akdin sahih olabilmesi iin, faiz unsurunu veya artn iermemesi hatta akdin faiz phesinden uzak olmas art zerinde de ayrnt ile durulur. Belli ballarna temas edilen bu shhat artlarnn bulunmamas halinde akid btl ve tamamen geersiz olmayp fsid olacaktr. Hanefler fsid akdi belli nevi akidlerde btl akidden ayr dndklerinden, akdi fsid klan bu artn kalkmas veya iyiletirilmesi halinde akdin shhat kazanabileceini ifade etmilerdir. nk ama insanlarn szleme hrriyetlerini ve akd iradelerini kstlamak deil, akidlerin hem dinin ilke ve esaslarna aykr kurulmasn nlemek hem de insanlar bilgisizlik, dikkatsizlik, ihtiya ve zorbalk sebebiyle gerekte raz olmad bir ykmllk ve zarar altna girmekten korumaktr.

HUKUK VE TCAR HAYAT

351

d) Akidlerin Hkmszl Akidlerin muteberlii iin ngrlen ehliyet, irade beyan ve akdin konusu ile ilgili olarak arad artlar tamayan akidler, genel bir ifadeyle hkmszdr. Sz konusu bu artlar hukuk ilemlerin, fert ve toplum yararn gerekletirme ve koruma maksadna uygun ekilde, dolaysyla kamu dzenini ihll etmeyecek biimlerde ve amalarla yaplmasn salama hedefine ynelik olduundan, hkmszlk, bir bakma kamu hakkna ve hukuk dzenine aykr davranmann bir yaptrm olmaktadr. slm hukukularnn bu aykrl, riin emir ve maksadna aykrlk eklinde aklamasnn da anlam budur. Hkmszlk, Hanef doktrininde iki kademeli olarak ele alnm ve kurulu artlarn tamayan akid btl, shhat artlarn tamayan akid fsid saylmtr. Butln, akdin hukuk yapsna asl ynden aykrlk, fesad ise fer ynden aykrlk olarak ifade edilmitir. u var ki, bu ayrm btn akidler iin geerli olmayp, muvazal akidler iin sz konusudur. Dier ekollerde ise, byle bir kademelemeye gidilmemi, btl ve fsid birbirinin e anlamls olarak kullanlmtr. Pratik sonular itibariyle butln ile fesad arasnda birtakm farkllklar vardr. Btl akid hibir surette hukuk varlk kazanamaz ve mesel satm szlemesinde mlkiyeti alcya geirmez. Fsid akid ise hukuk varlk kazanm bir akid olup teslimin gereklemesi annda mlkiyeti nakleder. Hanefler fsid akidle edinilen mlk temiz olmayan mlk olarak tavsif etmiler ve taraflarn dinen ve hukuken, bu akdi feshetmekle mkellef olduklarn ifade etmilerdir. Taraflar feshetmekte geveklik gsterirlerse akid mahkeme kanalyla feshedilerek hukuk hayattan kaldrlr. Ancak fesihten nce alc, mal baka birine satt takdirde iyi niyetli bu yeni alcnn haklarnn korunmas amacyla artk akdin fesih imkn ortadan kalkar. e) Akdin Hukuk Sonucu Hukukun ngrd artlar tayarak kurulan akid, gerek taraflar ve gerekse akid konusu itibariyle birtakm hukuk sonular dourur. Akid tek tarafl veya iki tarafl borlar douran hukuk bir ilem olduundan ncelikli olarak akdi yapan taraflarn akidden doan borlar sz konusu olur. Sz gelimi satm akdinde satcnn mal (mebi) teslim, alcnn da bedeli (semen) deme borlar domu olur. Akid temsil yoluyla yaplmsa temsilciler, alacakllar ve baz durumlarda nc ahslar da akdin hukuk sonucuyla ilgili olabilmektedir. slm hukukunda akid serbestisi ilke olarak kabul

352

LMHAL

edildiinden akid, taraflarn kanunu mesabesinde grlmtr. Bu itibarla da akdin en tabii hukuk sonucu akde konu olan borlarn ifasdr. Akidde borcun ifas birtakm genel kurallara tbi ise de her bir akid trne gre de farkllk gsterebilmektedir. Satm gibi dorudan mlkiyeti nakleden akidlerde, taraflarn mlkiyeti nakil borcu deil teslim ve tesellm borcundan sz edilir. Akidden sonra ve teslimden nce akid konusu malda meydana gelen artlar da yeni mlike aittir. Maln menfaatini (kullanm) nakleden akidlerde ise ifa, menfaatin tahsisi ile mmkn olur. Sz gelimi, kira akdinde kiralanan evin kiracya teslimi, i akdinde iinin emeini iverenin emrine tahsisi gerekir. Bu tr akidlerde tahsis yeterli olup kullanm ve almann gereklemesi art deildir. Karz gibi zimmet borcu ykleyen akidler, borlunun zimmetinin talep ve geri istemeye muhatap olmas ykmlln getirir. Talep halinde borlunun veya temsilcisinin demede bulunmas gerekir. Borcun teminat altna alnmasn amalayan kefalet, rehin gibi akidlerde de ifa, yine bu akidlerin yap ve maksadna uygunluk tar. Hukuk doktrininde belirlenen genel kurallarn dnda ifa ile ilgili ayrntl hkmlerin kayna ise taraflar aras anlama artlardr. Belli bir blgeye ve i koluna ait teml de yardmc bir unsur olarak devreye girebilir. Akidden doan borcun yerine getirilmemesi veya geciktirilmesi halinde ilgili tarafn akd mesuliyeti sz konusu olur. Genellikle uranlan zararn tazmini eklinde kendini gsteren ve akidden doan bu hukuk sorumluluk iin u hususun gereklemi olmas gerekir: 1. Hukuken geerli bir akidden doan ifa borcunun yerine getirilmemesi veya geciktirilmesi. 2. Akdin kar tarafnn bundan zarar grm olmas. 3. Zararn kusurlu bir davran sonucu domu olmas. f) Akdin Sona Ermesi Akdin sona ermesinin en tabii yolu, taraflarn akidden doan borlarn karlkl olarak ifa etmeleridir. Fsid akdin feshedilmesi veya akid konusu ortadan kalkp yerine mkul bir ikamenin de mmkn olmamas halinde akdin kendiliinden sona ermi olmas da (infisah) akdi sona erdirir. Btl akid hukuken varlk kazanamadndan sona ermesinden de sz edilemez. Tek tarafl veya iki tarafl olarak balayc karakterde olmayan kefalet, rehin, veda, riyet, veklet, karz, hibe gibi akidlere tek tarafl irade ile son verilebilir. Akdin hile, ikrah, fhi fiyat, aldatma gibi kusurlar veya grme muhayyerlii, ayp muhayyerlii ve arttan kaynaklanan muhayyerlikler

HUKUK VE TCAR HAYAT

353

sebebiyle bozulabilmesi de mmkndr. Salam olarak domu bir akdin henz ifa edilmeden geriye dnk olarak bozulup hkmsz hale getirilmesi satm, kira, sulh gibi akidlerde kural olarak mmknse de evlenme, boama, tk gibi hukuk ilemlerde bu kabul edilmemitir. Akdin tek tarafl irade ile bozulmas (fesih) ancak snrl hallerde kabul edilip akidlerde devam ve gvenilirlik korunmaya allrken, buna karlk dier tarafa kar ifay durdurma ve akid konusu mal veya bedeli elinde tutma (hapis) hakk tannmtr. slm hukuk doktrininde bu konuda gelitirilen gr ve tedbirler temelde hukuk ilem ve ilikilerde aklk ve drstl salama, gven ortam oluturma, insanlarn verdikleri sz ve taahhtleri yerine getirmesini salama, fakat bu yzden ortaya kacak haksz zarar ve kazanlar varsa ona da engel olma eklinde sralanabilecek birtakm genel amalara yneliktir. Akidlerle ilgili hukuk dzenlemeler genelde slm hukukularnn ve hukuk ekollerinin gr, bilgi ve tecrbelerine dayandndan ahslara, dnemlere ve hukuk ekollerine gre ayrntda birok farkl doktriner gre rastlamak mmkndr. g) Akid eitleri slm hukukularnn ve hukuk ekollerinin hem teori hem de pratik ynyle ayrntl olarak inceleyip gelitirdii borlar hukuku, asrlarca sregelen uygulamann da katksyla zengin bir muhtevaya kavumu, bu arada toplumda ihtiya duyulan ve uygulanagelen akidler ve bor ilikileri belli isimler altnda terimleerek hukuk literatrnde yer almtr. Ancak slm hukukunda isimli akid telakkisi mevcut olmayp gerek isimlendirme gerekse kurulu ve hkmleri itibariyle akid serbestisi ilkesi kabul edilmitir. Akid serbestisi veya akid hrriyeti, ferdin akid yapp yapmama, akdin mahiyet, muhteva ve artlarn diledii tarzda belirleme serbestisini ifade eder. Bunun iin de akdin kuruluunda taraflarn iradesi esas alnm, ekil artlar asgar seviyede tutulmu, taraflara -kamu dzeni ihlli olmad srece- akdin ileyiini, hkm ve sonularn diledii tarzda dzenleme serbestisi getirilmitir. slm hukuk doktrininde hkim olan bu anlay sebebiyle, sonraki dnemlerde yeni isimler altnda farkl akidlerin ortaya kt, dinin temel ilke ve esaslarn ihlli konu olmad srece yeni isim ve kapsaml akidlerin de borlar hukukunda incelemeye alnd grlr. Ele alnan ve bir bakma klasik bir adlandrma ve yap kazanm bulunan akidler ve hukuk ilemler eitli ynlerden baz snflandrma ve ayrmlara tbi tutulabilir. Shhat ynnden akidler sahih, fsid ve btl akid

354

LMHAL

eklinde l, balayclk ynnden lzm-gayri lzm, ilerlik ve yrrlk asndan ise nfiz-mevkuf eklinde ikili tasnife tbi tutulur. riyet, veda, karz, hibe ve rehinden ibaret be tr akid, bir aynn (mal) teslimi ile tamamlandndan ayn akidler olarak anlr. Buna karlk satm, kira, sulh, evlenme gibi birok akid ise sadece icap ve kabul ile tamamlanr. Akid konusunun bir karl bulunduu iin satm, kira, sulh gibi akidler ivazl akidler olarak adlandrlr. Buna karlk hibe, riyet, vasiyet gibi akid ve hukuk ilemler ise ivazsz akidler grubunda yer alr. Akidler, ilgili tarafn deme sorumluluunun bulunup bulunmamasna gre de l bir ayrma tbi tutulur. Satm, sulh, karz gibi akidlerde akid konusu mal teslim alan taraf tazmin etme veya meydana gelen zarara katlanma sorumluluunu da tadndan damn akidleri eklinde isimlendirilir. Buna karlk veda, riyet, irket, veklet gibi akidler emanet akidleri olarak adlandrlr ve bu akidler temelde gvene dayandndan kar tarafa teslim edilen mal emanet hkmndedir. Kusurlu ve ar davran bulunmad srece bu malda meydana gelen zarar demezler. Kira akdi ise her iki yn de bulunduundan bu ayrmn nc trn oluturur. Akidler tadklar amalar itibariyle de belli ayrm ve adlandrmaya tbi tutulur. Satm ve kira gibi mal veya menfaatin el deitirmesi amacn tayanlar temlik akidleri, mudrebe ve irket akdi gibi ortaklk amacna ynelik olanlar irket akidleri, kefalet ve rehin gibi alacak ve ifay gvence altna almay amalayanlar teminat akidleri, veklet akdinde olduu gibi fiil ve tasarrufta bir kimsenin yerini bir bakasnn almas amalanyorsa temsil akidleri, vedada olduu gibi bir mal veya hakkn koruma altna alnmasna ynelik olanlar ise muhafaza akidleri olarak adlandrlr. Satm gibi yapld anda ifa olunan mddetsiz akidlerin yan sra kira gibi belli bir sre iin geerli mddetli akidler de sz konusudur. slm hukukunda kural olarak ekilsiz ve isimsiz akid ilkesi hkimse de, gerek taraflarn ve gerekse nc ahslarn haklarn koruyabilmek iin baz akidlerde ekil art da aranmtr. ahit, iln, resm makam ve tescil artlar itibariyle evlenme akdi, tanmazlarla ilgili mlkiyet, irtifak, rehin gibi akidler ekl akidler olarak saylabilir. Dier akidler ise genelde rz akidler olarak anlr. Bununla birlikte akidlerin tbi tutulaca eklin, toplumun iinde bulunduu artlarla ve kamu dzeni ile yakn ilgisi vardr. B) Rz lkesi Akid konusunda slm hukuk doktrininde yer alan bilgi ve neriler dikkatlice incelendiinde, bor ilikilerinde taraflarn akde ilikin rzlarnn

HUKUK VE TCAR HAYAT

355

korunmasnn hedeflendii, kamu yararn ve hukuk dzenini ciddi boyutta ihll eden olumsuz bir durum bulunmad srece, taraflarn diledii akdi diledii ekilde yapmas ilkesinin benimsendii grlr. Kuranda, Ey iman
edenler! Mallarnz aranzda btl (haram ve haksz yollar) ile yemeyin, karlkl rzya dayanan ticaret olmas hali mstesna (en-Nis 4/29) buyuru-

lur. Hz. Peygamberin hadislerinde de hukuk ve ticar ilikilerin aklk ve drstlkle yaplmas, bir kimsenin gnl honutluu ve rzs bulunmadka malnn kimseye hell olmayaca ska tekrarlanmtr. Bu sebeple de slm hukukular, akidlerin kurulu ve ileyiinde karlkl rznn bulunmas ve akdin taraflarn hr iradelerini zedeleyen veya yok eden ikrah, hata, hile, gabin, garar, cehalet gibi kusurlardan uzak olmas zerinde srarla durmu, bu tr kusurlarn akde etkisi ve bu yolla elde edilen kazancn hukuk ve din hkm gibi konularda da ayrntl bir doktrin gelitirmilerdir. Akidlerin kurulu ve ileyiine ilikin olarak literatrde dile getirilen birok kstlama da esasen taraflarn hr iradelerini korumay, raz olmadklar bir maduriyet ve zarar nlemeyi hedefler. Bu itibarla, fakihlerin bor ilikileri asndan sz konusu ettikleri gabin anlay, tarir, garar ve bilinmezlik yasa, gnmzdeki bor ilikilerine olan-olmas gereken izgisinde nemli bir aklama getirecektir. a) Gabin ve Tarir Yasa Gabin (gabn) kelimesi, slm hukuk terminolojisinde genelde iki tarafl akidlerde karlklar arasnda, zelde ise alm satmda satlan eyle fiyat arasnda deer ynnden farkllk ve dengesizlii ifade eder. Buna gre bir mal deerinin ok zerinde bir fiyata satn alndnda mteri, deerinin ok altnda satldnda ise satc gabne mruz kalm olur. Tarir ise, akid yaplrken taraflardan birinin sz ve davran ile dier taraf kasten aldatmasn ifade eder. slmda bir kimsenin haketmedii bir zarar ve hakszla uramamas, ayet uramsa bunun en adaletli ekilde giderilmesi ilkesi hkimdir. Ancak hukuk ilikilerde gven ve istikrar ortamn kurabilmek ve taraflarn akidleme hrriyetini koruyabilmek iin baz ekil artlarna ve objektif llere de ihtiya bulunmaktadr. te yandan hukuk ilemlerde gabin ve zarar sfrlamak da mmkn olmaz. Bu sebeple slm hukukular gabnin akde tesirini belirleyebilmek iin kendiliinden gabin -aldatma sonucu oluan gabin; kanlmas mmkn olmayan basit ve nemsiz gabin- ar ve belirgin gabin eklinde bir ayrma gitmilerdir. Bununla birlikte, azlk ve okluk izf olduu iin, hangi aldanmann ar ve belirgin gabin (gabn-i

356

LMHAL

fhi), hangisinin basit ve nemsiz gabin (gabn-i yesr) olduunu da belirli

bir lye balamaya gayret sarfetmilerdir. Fakihlerin byk ounluuna gre bir akidde vuku bulan gabnin ar olup olmadn belirlemede o akde ve blgeye ait rf ve detin esas alnmas gerekir. Hanef hukukular bu lt biraz daha netletirmilerdir. Buna gre gabn-i fhi; herhangi bir mal, o maln fiyat hakknda, bilirkiilerin tesbit ettii tahmin meblalarn st snrn aan bir fiyata satma ya da satn alma durumu; gabn-i yesr ise bir mal, bilirkiilerin tahmin snrlar ierisinde kalan bir fiyatla satma ya da satn alma durumudur. Bunu yle bir rnekle aklamak mmkndr: 100 liraya satn alnan bir mal iin deiik bilirkiiler tarafndan 60 ile 90 lira arasnda deer biilmise alc bakmndan gabn-i fhi sz konusudur. Byle bir maln mesel 50 liraya alnmas halinde satc bakmndan gabn-i fhi sz konusu olur. 60 lirann altna dmeyen veya 90 lirann stne kmayan bir fiyat ile satlmas durumundaki aldanma ise gabn-i yesrdir. Baz fakihlerin, menkul ticaret mallarnda piyasa deerinin % 5ini, hayvanda % 10unu, gayri menkulde % 20sini aan fiyat gabn-i fhi sayan gr de (Mecelle, md. 165) yine rf ve det l alnarak yaplm bir oran belirlemesi ve zm nerisi mahiyetindedir. Baka l ve oranlardan sz eden fakihler de vardr. zetle ifade etmek gerekirse, bir akidde gabnin meydana gelmi olmas bu akdin feshedilmesi iin tek bana yeterli olmaz, ayrca gabnin rzy sakatlayan bir sebepten kaynaklanm olmas art aranr. Bu sebeple, mesel bir kimse kendi iradesiyle, bilerek ve farknda olarak bir mal ar gabin saylacak bir fiyatla satm veya satn alm ise, bu kimseye srf bu gabin sebebiyle akdi feshetme hakk tannmaz. Ancak kii, bilgisizlii ve dikkatsizlii sebebiyle ar bir gabne mruz kalmsa, Hanef ve fi fakihleri, hukuk ilemlerde gven ve istikrar bozaca dncesiyle bu kimseye akdi feshetme hakk tanmazken, a da dahil dier mezhepler bu kimsenin akdi feshedip aldn iade edebilecei grndedir. Bir sahb Hz. Peygambere gelerek alveri yaparken kandrldn sylemi, Resl-i Ekrem de ona, Bir ey alp sattn zaman kandrma (hlbe) yok de diye tavsiyede bulunmutur (Buhr, By, 48; Mslim, By, 12). Baka bir hadiste, kafasna yedii darbe nedeniyle akl dengesi biraz bozulduu halde ticaretten geri durmayan birisi Reslullaha, ticarette aldand ikyetiyle bavurmu, Hz. Peygamber onun iin dua etmi ve alveri yapmamasn tavsiye etmi ve ona, Yine de ticaret yapacaksan,
alm satm yaptnda kandrma yok de! Bylece gn muhayyer olursun;

HUKUK VE TCAR HAYAT

357

houna giderse mal tutarsn, houna gitmezse iade edersin demitir (bk. Tc, II, 196).

Bu ve benzer anlamdaki hadislerde grld zere, Hz. Peygamber gabin yznden akdin butlnna hkmetmemi, bunun yerine balangta kandrma yok artnn ileri srlmesini tavsiye etmitir. slm hukukular, bu noktadan hareketle, gabinli akdin btl olmadn, aldanan tarafa gabin sebebiyle muhayyerlik tannabilmesi iin ise, gabinin hile ve aldatma (tarir) sonucunda gereklemi olmas gerektiini sylemilerdir. Buna gre, hile sonucundaki gabin, ayrca bir arta gerek kalmakszn aldanan tarafa muhayyerlik hakk verdii halde, hilesiz gabin, ancak art koulmaya bal olarak muhayyerlik hakk vermektedir. Gabne kar tarafn hile ve aldatmasnn yol amas veya messir olmas halinde bu akid fsid olur ve gabne mruz kalan kimse tarafndan feshedilebilir. Hatta aldanmann nc ahsn sz ve davranndan domas, fakat bunda kar tarafn bilgisinin de bulunmas halinde aldanan tarafn yine byle bir fesih hakk vardr. Hangi sz ve davrann aldatma tekil ettii ise gerek fkhta gerekse gnlk hayatta her zaman uzun tartmalara yol aabilecek bir konudur. Mesel Hz. Peygamber, salr bir hayvan birka gn samayp memesinde st biriktirerek sata sunmay mteriyi aldatma olarak nitelendirmi ve alcya akdi feshetme hakk tanmtr (Buhr, By, 64; Mslim, By, 11). Yine satcnn maln kalitesi, zellii, maliyeti, kr nisbeti hakknda geree aykr veya yanltc beyanda bulunmas, aklama yapmas gereken bir konuda susmas da aldatma saylr. Maln deer veya maliyetini yksek gsteren ve haliyle alcy etkileyen Daha nce u fiyat verdiler, vermedim veya Maliyeti u, bundan aas zarar eder gibi beyanlar da ayet geree aykr ise, aldatma saylr. Akidlerde objektif unsura arlk verip kasta dayal bir aldatma (tarir) bulunmadka ar aldanmann akde etki etmeyecei grnde olan fakihler bile yetim, vakf ve hazine (devlet) maln bu hkmden ayr tutarak, bu mallarn ar gabin tekil edecek bir hukuk ileme tbi tutulmas halinde bu ilemin fsid olduunu ve feshedilmesi gerektiini sylemilerdir. Mesel yetim, vakf veya devlet mal, ar gabin saylacak lde dk bir bedelle satldnda, kiraya verildiinde yaplan akid fsiddir (Mecelle, md. 356). Bu hkm, slm bilginlerinin yetim ve kimsesizlerin hukukunun korunmasna, vakf ve devlet mal gibi toplumu ilgilendiren haklarn korunmasna ayr bir nem verdiklerinin bir gstergesidir. Buna gre, mesel devlet malnn normal deerinin altnda satlmas veya devletin bir mal normal deerinin

358

LMHAL

stnde bir bedelle satn almas halinde, ortada bir aldatmann bulunup bulunmadna baklmakszn bu akid fsid saylr. Bu hkm, kamu idaresinin taraf olduu dier akidler iin de geerlidir. Hatta ekmek gibi piyasada sabit bir fiyatla satlan mallarn gabn-i yesr lsnde farkl bir bedelle satmn fsid sayan fakihler de, benzeri bir noktadan hareket ederler. Fsid bir akidle elde edilen kazan da dinen temiz olmayan bir kazantr. Ticar hayatta bu kabil yollardan kazan salama Kurann, Mallarnz aranzda btl (haram ve haksz) sebeplerle yemeyin (el-Bakara 2/188) emrine, Hz. Peygamberin aldatmay, akidlere yalan, yemin, hile ve desise kartrmay yasaklayan hadislerine (Buhr, By, 26; Eb Dvd, By, 50; bn Mce, Ticrt, 42), Bizi aldatan bizden deildir (Mslim, mn, 164) eklindeki iddetli ikazna aka aykr olduu gibi, ar bir uhrev sorumluluu ve telfi edilmesi g bir kul hakk ihllini dourur. Bu yzden slm bilginleri aldatma, yalan ve hile ile elde edilen art kazancn haram mal olduunu, bu tr maln tketilmesinin ve kullanlmasnn kiinin ibadetlerini, ferd ve ailev hayatn da olumsuz ynde etkileyeceini, bir an nce hayr cihetlerine harcanarak elden karlmas gerektiini, fakat gnah ve kul hakkndan kurtulmak iin bunun da yeterli olmayabileceini belirtirler. b) Garar Yasa slm hukukularnn ve hukuk ekollerinin birok farkl anlam ykledii garar terimi, z olarak, bir bor ilikisinde akid konusunun meydana gelip gelmeyeceinin belirsiz olmas, kbetinin kapal olmas, akdin haksz kazanca yol aacak lde kapallk tamasn ifade eder. Garar da bir nevi bilinmezlik anlam iermekle birlikte, akid konusunun elde edilip edilemeyeceinin belirsizlii genelde garar, vasflarnn bilinmezlii ise cehalet terimleriyle karlanr. Bununla birlikte her iki kelimenin birbirinin yerine kullanld da olur. Hemen hemen btn hadis kitaplarnda Hz. Peygamberin gararl alverii (beyul-garr) yasaklad rivayeti yer alr (Buhr, By, 75; Mslim, By, 4; Eb Dvd, By, 24-25). Kuran ve Snnette, szlemelerde aklk, drstlk ve gven ilkeleri zerinde srarla durulur; karlkl rznn bulunmad akidler ve ticar ilemler btl yol olarak nitelendirilir. Kuran ve Snnetin borlar hukuku alannda sevkettii birok hkm ve yasak da temelde bu aklk ve drstl salamaya yneliktir. Mlik hukuku bnl-Arab de slmda mumelt hukukunun drt temelinin bulunduunu

HUKUK VE TCAR HAYAT

359

belirttikten sonra bunlardan birini de hadislerdeki garar yasann tekil ettiini syler. Garar yasa slm hukukularnca ilke olarak benimsenmekle birlikte hangi tr akid ve artn bu yasak kapsamna girdii, gararn akdin kurulu ve ileyiine tesirinin ne olaca gibi hususlar slm hukukular ve hukuk ekolleri arasnda tartmaldr. slm hukukunun klasik literatrnde zel bor ilikileri ayrntl olarak ilenip gelitirildii iin, garar konusunda da zengin bir hukuk doktrini olumutur. Akde konu olan mal ve bedelle veya akdin ifas ile ilgili ayrntlarn taraflarca nceden aka belirlenmesi ve bilinmesi arttr. Bilinmezliin, taraflar anlamazla srkleyecek lde olmas, akdin fsid olmasna yol aar. Fakat, akdin konusu ve ifa ile ilgili her trl risk ve kapall garar kapsamna dahil edip bu tr akidleri geersiz saymak doru olmaz. nk bundan kanmak her zaman mmkn deildir. Bu sebeple, ancak belli bir derece ve lden sonraki gararn, yani kapallk ve riskin akdi bozaca benimsenmi ve bylece hukuk ilemlerde istikrar ve gven korunmak istenmitir. Bunun sonucu olarak, akidlerde bulunabilecek garar, nem ve derecesine gre, a) akdi iptal edici, b) akdi ifsad edici, c) kanlmas mmkn olmayp akde tesir etmeyen garar eklinde grupta ele alnabilir. Anne karnndaki yavrunun, kam hayvann, olta veya adaki baln, istiridyedeki incinin sat nemli lde risk ve kapallk ierdii iin btl saylmtr. Akid konusunun vasf, miktar, vade gibi hususlaryla ilgili kapallk ve risk ise, bir lde telfi edilebilir olduundan bu tr gararn akdi sadece ifsat ettii gr hkimdir. Klasik dnem slm hukukular, slm ncesi dnemde yaygn olan ve baz sembolik hareketlerle yaplan satm trlerini (beyul-hast, beyul-mnbeze, beyul- mlmese), satlan maln tesliminin mmkn olmamas, mal veya bedelin ne olduunun, miktar ve vasfnn bilinmemesi, vadenin bilinmemesi gibi durumlar, henz olgunlamadan dalndaki meyvenin satmn, bir satmda iki satm veya akdin yapsna aykr artn ileri srld satm akidlerini, hatta kuruluu baka bir hususun gereklemesi ihtimaline balanan satmlar, kaporal alverii vb. de gararl akid rnekleri olarak sayar ve garar yasa kapsamnda grrler. Zaten anlan bu satm trlerinin ou hadislerde de ayr ayr yasaklanmaktadr. Garar, belki de bu tr akidlerin yasaklann aklayan ortak gereke konumundadr. slm borlar hukukundaki garar yasa ayrntl biimde satm akdinde ilenmi olmakla birlikte sadece bu akde zg olmayp selem, istisna, kira

360

LMHAL

ve i akdi, sulh, irket gibi karlkl bor dourma esas zerine kurulu iki tarafl akidlerde de, hatta balama (hibe), riyet, vasiyet gibi tek tarafl (teberru) akidlerde de sz konusu olabilir. Her ne kadar Mlikler teberru akidlerinde gararn etkili olmayaca grnde iseler de, slm hukukularnn ounluu, slm borlar hukukundaki garar yasan daha geni kapsaml ve etkili bir hukuk ilke olarak iletmekte, nikh akdi ve akd artlar da dahil her trl hukuk ilemde taraflar kapallk, risk, aldanma ve aldatmaya kar gvence altna almak istemektedirler. slm hukukuna ait klasik literatrde gararl akidler ve akidlerdeki garar unsuru ile ilgili olarak her bir akid trnde birok rnek verilir. Bu anlay ve rneklendirmelerde, slm hukukularnn kendi dnemlerindeki ticar ilem, usul ve ekillerinin de nemli etkisi vardr. Burada asl ama, hukuk ilemlerde karlkl rzy, aklk ve drstl korumak, taraflarn beklenmedik bir zarar ve risk altna girmesine, aldatmasna veya aldanmasna engel olmaktr. slm hukukular dnemlerindeki hukuk ilem ve ticar muameleleri bu temel ilkeye gre deerlendirip sz konusu sakncay tayan usul ve ekilleri garar yasa kapsamna alarak taraflarn haklarn korumak istemilerdir. Her ne kadar slm hukukunda akid serbestisi, hukuk ilemlerin konu ve kapsamn taraflarn diledii tarzda belirleme zgrl mevcut ise de, bata faiz ve garar yasa olmak zere, hukuk dzeni belli kstlama ve yasaklamalar getirerek zellikle zayf tarafn haklarn koruma altna alm, insanlarn bilerek ve farknda olarak bor ve ykmllk altna girmelerini istemitir. Akdin tabii unsurlarndaki eksiklik ve bilinmezliin, hile ve kumarn, ar fiyat farkllnn nlenmeye allmas abalar da bu amaca yneliktir. slmn bu temel amac gz nne alnarak, slm hukukunda garar yasa, hukuk ilemlerde gven ve akl salayacak, risk, bilinmezlik ve kapall nleyecek lde geni ve esnek bir kapsamda ele alnm ve iletilmitir. c) Bilinmezlik Yasa Akdin konusu ile ilgili belirsizliin garar, vasflarndaki bilinmezliin ise cehalet terimiyle ifade edildiine yukarda temas edilmiti. Hukuk ilemlerde gnl honutluunun ve hr iradenin gereklemesi, taraflarn ne zerinde, nasl ve hangi artlarla anlama yaptklarn aka bilmeleriyle mmkn olur. Bunun iin de slm hukukunda aklk, drstlk ve gven ilkelerinin tabii gerei olarak akidlerin tabii unsurlarnn anlamazla yol amayacak lde bilinir olmas zerinde nemle durulmutur.

HUKUK VE TCAR HAYAT

361

Hukukun bir devi de insan ilikilerinde kmas muhtemel aksaklklar nceden grp, bu konuda tedbir alarak insanlarn huzur ve gven iinde yaamasna yardmc olmaktr. Din ve ahlk cihetle desteklenmi olmas sebebiyle bu durum slm hukuku hakknda daha ok geerlidir. Bu sebeple de taraflar arasnda ekimeye yol amas kuvvetle muhtemel olan bilinmezlik durumlar slm hukukunda ar ve belirgin bilinmezlik anlamnda fhi cehalet diye anlr ve bu tr bir bilinmezliin akdi fsid klaca ittifakla benimsenir. Birok hukuk ilemin geerlilii (shhat) iin bu ilemin ieriinin ve konusunun bilinir (mlum) olmasnn gerekli grlmesi de byle bir anlam tar. Mesel satm akdinde satlan maln, bedelin, deme eklinin ve zamannn; kirada kiralanan maln evsafnn, kira bedelinin, srenin ve kullanm eklinin; i akdinde iin tr ve zelliinin, alma artlarnn, cret miktarnn ve deme usulnn; veklette vekilin grev ve yetkilerinin, zira ortaklkta ekim ve paylam usulnn akid esnasnda belirlenmesi ve taraflarca bilinmesi arttr. Fakihlerin bu konuda gsterdii hassasiyet, asrlarn rn bir hayat tecrbesini ve bilgi birikimini yanstr. Gnlk hayatta insanlar arasnda meydana gelen ve giderek ciddi boyutlara ulaan anlamazlk ve ekimenin nemli bir sebebi de, balangta taraflarn hak ve sorumluluklarnn etraflca konuulup belirlenmeyiidir. Kuranda borlanmalarn yazlmasnn ve ahitle tevsikinin tavsiye veya emredilmi olmas da (el-Bakara 2/282) esasen bu gayeye mtuftur. nk hukuk ve ticar ilemlerde balangta aklk ve bilinirliin salanmas, taraflarn rzlarnn ve akdin hr iradeyle olumasnn nemli n artlarndan biridir.

II. HUKUK HAYAT Mslman toplumlarn hayat tarznda ve tecrbe birikiminde yer alan hukuk hayata ilikin hkm ve neriler, fkh literatrnn ana blmnden biri olan mumelt blmnn ana konusunu tekil eder. Bunlardan aile, miras, vakf gibi zel alanlar hari tutulursa, ahslar arasndaki bor ilikileri gnmzde borlar hukuku ad altnda ele alnmaktadr. Kuran ve Snnette borlar hukuku ve bor ilikisi iin temel tekil edecek birtakm din, ahlk ve hukuk esaslar belirtilmi, geni bir corafyaya dalan slm toplumlarnda asrlar boyu sregelen uygulamalarn da katksyla giderek ayrntl bir borlar hukuku doktrini ortaya kmtr. Ancak slm hukukunun genel geliim seyrine paralel olarak borlar hukuku da, bata alveri (bey) olmak zere kira ve i akdi (icre), irket, sarf, selem

362

LMHAL

gibi zel bor mnasebetlerinin ayr ayr tanzim ve tedvini eklinde gelimitir. Bu itibarla borlar hukukunun genel hkm ve nazariyesi, klasik slm hukuku literatrnde bu zel bor mnasebetleri ele alnrken eitli konular arasna dalm olarak bulunur. A) Bor Borcun unsurlar, taraflar, konu ve sebepten ibarettir. Borcun taraflar, alacakl ve borludur. Bor ilikisinde konu, para veya misli bir maln denmesi (deyn), belirli bir maln teslimi (ayn) veya belli bir hizmetin ifas (i) eklinde olabilir. Borcun sebebi de, borcun kaynaklardr. Gerek taraflar ve konu ve gerekse sebep itibariyle belirsizlik ve aldatmann bulunmamas ve gayri mer unsurlar iermemesi gibi ilkeler, slm hukukularnn srarla zerinde durduu konulardr. zel bor mnasebetlerinin baz nevi ve ekillerinin ciz grlp grlmeyiindeki gr ayrlklar da bu mevzudaki yaklam ve l farklndan kaynaklanr. Borcun kaynaklar hususunda gerek klasik ve gerekse ada doktrinde farkl taksimler yaplr. Borcun kaynaklarnn hukuk ilem ve hukuk olay eklinde ikiye indirgenmesi mmkndr. Bunun biraz daha almasyla tek tarafl hukuk ilem akid, haksz iktisap, haksz fiil ve kanun eklinde be sebepten sz etmek mmkn olur. Tek tarafl hukuk ilem ve irade beyan, gerekli artlar tadnda bu ilemi yapan ve bu tr beyanda bulunan ahs iin balayc olur. Bunun bir rnei, klasik literatrde cule ad verilen dl vaadidir. Akid teklifi de (icap), baz slm hukukularna gre, kar tarafn kabulne kadar icapta bulunan balaycdr. Kefalet, vasiyet ve vakf da slm hukukunda tek tarafl irade beyan ile kurulur. br, riyet ve hibe de yine temelde tek tarafl irade beyanna dayanan hukuk ilemlerdir. Taraflarn irade beyanlarnn hukuk bir sonu douracak tarzda bir araya gelmesiyle oluan akid, borcun en yaygn ve tabii kaynaklar arasnda yer alr. slm hukukunda isimsiz akid ve akid serbestisi ilkesi hkim olduundan, kiiler din emir ve yasaklar ihll etmedii, dinin genel ilke ve amalarna ters dmedii srece diledikleri tarz ve ekilde szleme yapabilirler. Kuranda akdin gereine uyma, akde vefa (el-Bakara 2/177; el-Mide 5/1; el-sr 17/34; el-Mminn 23/8), bor mnasebetlerinde karlkl rz ve gnl honutluu (en-Nis 4/4, 29) zerinde srarla durulur. Hz. Peygamber de, Mslmanlar artlarna baldrlar (Buhr, cre, 14; Eb Dvd, Akzye, 12) buyurmutur. Bu sebeple, kiilerin akidleme esnasnda mmkn

HUKUK VE TCAR HAYAT

363

olduu lde akl ve belirlilii salamas hatta ahit veya yazma usulyle hukuk gvence salamas, akdin kuruluunda olanca titizlii gstermesi, akid kurulduktan sonra da akdin kendisine ykledii borlar yerine getirmesi gerekir. Haksz iktisap veya sebepsiz zenginleme de yine slm hukuk doktrininin genel ilke ve mant gz nnde bulundurulursa ayr bir bor kayna oluturur. Zaruret veya ihtiya sebebiyle bakasnn maln kullanan kimsenin belli durumlarda bunun iin mkul bir cret (ecr-i misl) demesi, borlu olduu zannyla yaplan demenin geri alnabilmesi, bir bakasnn malna hukuk ve mer bir sebep olmakszn karan maln aynnn veya deerinin alnabilmesi gibi hkmler, slm hukukunda emee ve hakl kazanca atfedilen nemin bir gstergesidir. Mala veya ahsa ynelen haksz fiil (zararl fiil), nemli bor sebeplerinden birini tekil eder. Mala ynelik haksz fiillerden olan hrszlkta alnan mal hrszn elinde mevcutsa geri vermesi gerektii aktr. Ancak hrsz ald mal elinden karmsa hrsza hem ceza hem de bu maln tazmini yklenip yklenemeyecei tartmaldr. Bir bakasnn malna hukuk bir sebep olmadan el koyan ve kullanan kimse de, maln hangi sebeple olursa olsun urad zarar tazmin etmek zorundadr. Mala ynelik haksz fiilden hrszlk ve gasp dnda kalanlar genelde itlf olarak adlandrlr. Bakasnn malna dorudan zarar verilmesi halinde filin sorumluluu iin kusurlu olup olmadna baklmazken (Mecelle, md. 92), dolayl (tesebbben) itlf durumunda ise filin kusurlu olmas art aranr (Mecelle, md. 93). ahsa ynelik haksz fiillerden ldrme ve yaralama, gerekli artlar mevcutsa denk bir ceza olan ksasla cezalandrlr. Deilse diyet, er veya hkmet-i adl denen ve tazminat karakteri ar basan mal bir deme yaplmas gerekir. Hatta belli durumlarda madura baka llerle belirlenecek madd veya mnev tazminat, mehir vb. denmesi de sz konusu olabilir. Btn bu haksz fiiller slm hukukunda ayr birer bor kayna tekil ederler. Kanun da (er) yukardaki drt sebebe ilve olarak ayr bir bor kayna saylr. Kiinin belli yaknlarna kar nafaka borcu, eksik ehliyetler zerindeki velyetin gerei olan edimler, miras brakann borlarn stlenme, hatta zekt ve baz kefretler de kanundan doan borlar olarak anlabilir. Bor ilikisinde aslolan taraflarn borlarn, gerektii zaman ve ekilde demesidir. Borcun aynen yerine getirilmesi mmkn olmazsa bedeli denir. Ancak bu bedel bir ynyle tazminat zellii tadndan alacaklnn fiilen mahrum kald menfaatin, hatta baz durumlarda kuvvetle muhtemel

364

LMHAL

menfaatlerin de tazmini gerekebilir. Yalnz bu tazminat alacaklnn fiilen veya kuvvetli bir ihtimalle urad bir zarar telfiye ynelik olduundan, faraz bir menfaat kayd iddias ieren ve nceden belirlenen faiz gelirinden farkldr. Borlu gnl rzs ile borcunu demeye yanamazsa, mallar haczedilip satlr ve borcu denir. Bazan da borlu cezal deil de tedbir olarak hapsedilerek demeye zorlanr. slm hukukular, kiinin borlarna kar ahsyla deil de malyla borlu olduu ilkesini benimserler. Borcun nasl, nerede ve hangi ekilde denecei, bu konuda taraflara terettp eden ayrntl hkmler hususunda taraflar aras anlama, o toplumda ve kesimde yerleik kural ve ller esas alnr. Borcun sona ermesinin en tabii yolu ifadr. Bunun yan sra alacaklnn raz olmas halinde ifa yerine geebilen baka tr bir deme de borcu sona erdirebilir. fann imknszlamas halinde taraflar haksz/sebepsiz olarak edindikleri mallar dier tarafa iade eder. Zamanam kural olarak hak ve borcu drmemekle birlikte dava edilebilmesine engel olur. Bu durumda bor, kazen olmasa da dinen devam eder. Bor, slm hukuk doktrininde kazen bor-diyaneten bor eklinde ikili bir ayrma tbi tutulur. Bu bir bakma Bat hukukundaki meden bor-tabii bor ayrmna benzer. Hukuk meyyideden mahrum olup yarg yoluyla talep ve tahsili mmkn olmayan fakat hakikatte var olup dinen ve ahlken denmesi gereken borca, diyaneten bor denilir. slm hukukunda gerek taraflarn ve gerekse nc ahslarn haklarn koruyabilmek iin bor mnasebetinde aklk, belirlilik ve objektif ller esas alnm, getirilen hukuk ve ekl tedbirlerle borlarn denmesi kiilerin vicdanna kalm diyan bir konu olmaktan karlmaya allmtr. Sz gelimi Kuranda bor ilikilerinin yazlmas, ahit veya rehin gibi ispat kolaylatrc vastalarn kullanlmas istenmitir (el-Bakara 2/282-283). Akdin kuruluunda irade beyanna ve birtakm ekl artlara nem verilmesi de bu amaca yneliktir. Bununla birlikte, her bor mnasebetinin hukuken dava ve ispat konusu yaplabilir ekilde belgelenmesi de her zaman mmkn olmadndan, borcun kazen ve eklen varlndan ziyade diyaneten ve gerekten varlna da nem verilmi ve hangi tr olursa olsun mevcut bir borcun denmesi din bir ykmllk, denmemesi ise kul hakknn ihlli ve gasp olarak nitelendirilmitir. Zaten hukuk de olsa btn insan ilikileri salam bir din ve ahlk zemine dayandnda salkl bir yap ve ileyie kavuur. slmn gerekletirmek istedii de budur.

HUKUK VE TCAR HAYAT

365

B) Satm Mlkiyeti nakleden akidlerin en yaygn olan satm (bey), genel olarak, mal mal karlnda zel bir biimde deimek olarak tanmlanmaktadr. Bu deime insann tabiatna uygundur. nk, aslnda alan da satan da bir ihtiyacn sahibidir. htiya sahibi olan kii, ihtiyac dorultusunda ve ihtiyacna gre tasarrufta bulunacaktr. Karlksz vermek ihtiya sahibinin durumuna uygun dmez. Bu ynyle muvazal yani karlkl bedel esasna dayal akidler en gzel muamele ekli saylmtr. Satm denince ilk akla gelen, maln nakit karlnda satmdr. Ancak, mal mal mukabili deime anlamndaki trampa, nakdin nakit ile deiimi anlamndaki sarf ve daha sonra teslim edilecek bir maln pein para mukabilinde satm demek olan selem de geni anlamda satm akdi kapsamnda dnlmtr. Gerek Kuranda gerekse Snnette insanlarn hayatlarn devam ettirebilmeleri iin yapmak zorunda olduklar bir ilem olan alm satmn ciz olduunu gsteren ifadeler bulunmakla birlikte, esasen bu yet ve hadisler, dorudan bu ilemin cevazn gstermek gayesiyle deil, onun meruiyet artlarna genel izgilerle iaret etmek ve yap itibariyle alm satma benzemekle beraber muhteva itibariyle benzemeyen faiz gibi ilemlerden farkl olduunu gstermek amacyla sevkedilmitir. Nitekim, Allah alm satm hell, riby ise haram klmtr (el-Bakara 2/275) melindeki yette asl anlatlmak istenen husus, alm satmn helllii deil, onun ribdan farkl olduudur. Ayn ekilde, Mallarnz haksz yere deil, ancak karlkl rzya dayanan bir ticaret yoluyla yiyin (en-Nis 4/29) melindeki yet de hukuk ilemlerin ciz olduunu belirtmekten ok, zaten yaplagelmekte olan bu hukuk ilemlerin, zelde alm satmn, genelde btn akidlerin en temel artnn karlkl rz olduunu ifade etmektedir. slm hukukular da bu temel noktadan hareketle alm satmn mer olabilmesi iin gereken rkn ve artlarla ilgili ayrntl bir hukuk doktrini gelitirmiler ve akid teorisini deta model akid olarak ele alnan satm akdi zerinde rneklendirerek ortaya koymaya almlardr. Dier akidlerde olduu gibi, satm akdinin de kurulabilmesi iin akdin temel unsurlarnn, yani taraflar, konu ve irade beyannn birtakm artlar bulundurmas gereklidir. Hanef ekolnde, Satm akdinin yegne rkn, irade beyannn, ehlinden akdin konusuna izfe edilerek sdr olmasdr eklinde formle edilen ifade, bu temel unsurlara iaret etmektedir. Satm akdinde taraflar satc (byi) ve alc (mteri) adn, konu da meb adn alr. rade be-

366

LMHAL

yan ise, dier akidlerde olduu gibi, taraflarn rzlarn gsteren icap ve kabuldr. Satm akdinin kurulabilmesi iin taraflarn alm satma ehil olmalar yani temyiz kudretine sahip bulunmalar gerekir. Bu bakmdan, gayri mmeyyiz kk ve akl hastas gibi temyiz gcne sahip olmayan kiilerin alm satmlar btl olur. Satma konu olan maln mevcut, teslimi mmkn ve hukuken geerli
(mtekavvim) bir mal olmas da arttr. Burada satlan maln mevcudiyetin-

den maksat, var olmasnda ve tesliminde ar risk bulunmamas olarak aklanabilir. Mtekavvim olmas ise, maln ekonomik deerinin bulunmas ve yararlanmann hukuken serbest braklm olmas demektir. Akdin tam anlamyla merluk kazanmas iin kurulu artlar yannda geerlilik ve ilerlik artlarn da bulundurmas aranr. Kurulu artlarn tamayan satm akdi btl; geerlilik artlarn tamayan satm akdi fsid; ilerlik artlarn tamayan satm akdi ise mevkuf olur. Kuranda borlanmalarn ve bu arada alveriin yaz veya ahitle, bazan her ikisiyle birlikte tevsik edilmesi istenmekte (el-Bakara 2/282-283), buna imkn bulunamadnda rehin brakabilecei bildirilmektedir. Bundan hareketle olmaldr ki, tbin dneminin byk hukukularndan ab, alm satmn yazl ve ahitli satm, rehinli satm ve gven esasna dayal satm olmak zere eidi bulunduunu ifade etmitir. Ayrca ab, bn merin nasl alm satm yapt ile ilgili olarak unlar sylemitir: bn mer, alm satm pein para ile yapt zaman ahit tutar, veresiye yapt zaman ise hem yazar hem de ahit tutard (bnl-Arab, Ahkml-Kurn, I, 258). Klasik dnem fakihlerinin ounluu, dnemlerindeki gelenek ve imknlar da gz nnde bulundurarak, yetteki yazma ve ahit tutma emrinin tavsiye niteliinde olduunu sylemilerdir. Bununla birlikte taraflar arasnda bir ekimenin ba gstermesi, bir hakkn ihlline yol amas gibi bir ihtimal sz konusu olduunda yazma ve ahit tutma din bir ykmllk haline de gelebilir. a) Yasaklanan Satm eitleri nsanlar arasnda cereyan eden bor ilikilerinin en eski ve yaygn olan satm akdi, belli bir ihtiyac gidermenin en tabii yollarndan biri olduu iin tabiat gerei ve kural olarak ciz ve mubahtr. Ancak dinin ve hukuk dzeninin insan ilikilerinde hkim klmak istedii baz prensipler, korumak istedii yararlar sebebiyle baz satm eitlerinin yasakland veya kstland

HUKUK VE TCAR HAYAT

367

grlr. Bu konuda getirilen yasaklama ve kstlamalarn nemli bir blm Hz. Peygamberin hadislerinde yer alm, bir blm de bu hadisler etrafnda gelitirilen fkh yorumlar sonucu elde edilmitir. Fakat burada, getirilen yasan isim ve eklinden ziyade dayand ilke ve gzettii amacn daha nemli olduunu, bu zengin bilgi birikiminin gnmz toplumlarna uyarlanmasnn da ancak byle bir bak asyla mmkn olacan belirtmek gerekir. Yasaklanan satm ekilleri genel hatlaryla u ekilde gruplandrlabilir: 1. Garar ve Bilinmezlik Sebebiyle Yasaklanan Satmlar Daha nce akland zere garar, akdin konusuna ilikin belirsizlii, bilinmezlik de (cehalet) akdin tabii unsurlarnn ileride taraflar aras bir ekimeye yol aacak lde bilinmezlii ifade eden fkh terimleridir. Satm akdinin iki tr belirsizlikten de uzak olmas, taraflarn neyi, nasl ve hangi artlarda sattn ve aldn akid esnasnda bilmesi esastr. Bu akidlerin yaplnda hr iradeye sayg ve rznn korunmas ilkelerinin de tabii sonucudur. slm ncesi dnem HicazArap toplumunda yaygn olan, fakat belli lde belirsizlik tad iin de neticede bir tarafn maduriyetine yol aabilen sembolik davranlar ve risk arlkl satm eitleri yasaklanmtr. Mesel, Chiliye Araplar bazan vadeli olarak yaptklar satmlarda satm parasnn denecei vadeyi u hayvann yavrusu doup, byyp, yavrulayncaya kadar demek suretiyle belirliyorlard. Bu takdirde akiddeki belirsizlik, deme sresi (ecel, vade) ynnden olmaktadr. Dier bir satm ekli ise devenin karnndaki yavrunun veya onun da yavrusunun satlmasdr. Bu durumda, yavrunun canl doup domayaca, canl doarsa erkek mi dii mi olaca, dii doarsa byyp yavru yapp yapmayaca gibi birok belirsizlik bulunmaktadr. Erkek hayvann sulbndeki dln satm da byledir. Burada satlan maln vasfnda deil, meydana gelip gelmeyeceinde yani esasnda bir belirsizlik vardr ve nemli bir risk unsuru tamaktadr. Bu tr satmlar Hz. Peygamberin hadislerinde yasaklanmtr (Buhr, By, 61; Mslim, By, 5-6; Eb Dvd, By, 24). Yine Chiliye Araplar arasnda yaygn olan, iinde ne olduunu bilmedii halde ve iini ap bakmadan bir klf iine saklanm mal yalnzca dokunmak suretiyle satn alma (beyul-mlmese), birbirine bedel olduunu tayin etmeksizin ve karlkl rz aramakszn, iki kiinin ellerindeki elbiseyi karlkl olarak birbirlerine atmas yoluyla yaplan bir satm (beyul-mnbeze),

368

LMHAL

mterinin, Attm bu ta hangi elbise zerine derse o bana aittir demesiyle yaplan alm satm (beyul-hast) gibi sembolik fakat gerek rzy zedeleyen, akdin oluumunda emrivkiye yol aan, ciddi bir aldanma riski ve belirsizlik tayan satm akidleri de Hz. Peygamber tarafndan yasaklanmtr (Buhr, By, 62-63; Mslim, By, 1-2). Haram olduunda ittifak bulunan bu Chiliye dnemi satm ekillerinde, tam bir belirsizlik hkim olup, akdin nasl sonulanaca, ne tr bir maln satn alnd, satn alnan maln teslim edilebilirlii gibi hususlar akdin yapld anda bilinmemektedir. Hz. Peygamber, ayn ekilde bir belirsizlik ve risk unsuru tad iin, meyvelerin henz olgunlamadan dalnda satmn yasaklamtr (Buhr, By, 85; Eb Dvd, By, 23). Daldaki meyvenin satmnn hkm, geirdii merhaleler itibariyle yledir: Bir bahenin gelecek yllardaki meyvesinin satmnn veya ayn yl iinde fakat henz dalnda ortaya kmamken meyvenin satlmasnn ciz olmadnda slm hukukularnn ittifak vardr. Meyvenin devirildikten sonra satmnn ciz olduunda ise ihtilf yoktur. Meyvenin dalda olumasndan sonra, fakat devirilmesinden nce satlmasna gelince, hukukularn ounluu bunun belirli artlarla ciz olacan sylemilerdir. Bu hukukulara gre, dalndaki meyve tam olgunlamamakla birlikte herhangi bir ekilde yararlanlabilecek durumda ise, satlabilir. Dalndaki meyvenin satmyla ilgili bu yasaklama ve kayt, phesiz taraflarn beklenmedik bir zararla karlamasn nleme, satm akdinde akl salama, netice itibariyle de taraflarn hukukunu koruma amacna ynelik bir tedbir mahiyetindedir. Fakihlerin ayrntl bir ekilde zerinde durduu bir satmda iki satm yasa da benzeri gerekelere dayanr. Birok hadis kitabnda Hz. Peygamberin bir satmda iki satm yasaklad rivayet edilir (Tirmiz, By, 18; Nes, By, 73; Eb Dvd, By, 53). Bu hadise farkl yorum getirilmitir: a) Akdin btnl iinde iki mal ve iki fiyatn (semen) sz konusu edilmesi. Bu iki ekilde olabilir. Birincisi, Senin u evi u fiyata bana satman karlnda, u mal sana u fiyata satyorum demek suretiyle olur. fiye gre bu ekildeki satm ciz deildir. nk, bu durumda her iki satmdaki fiyat da belirsizdir. Zira taraflar, bu iki mal ayr ayr satp satn alacak olsalar, iki akdi birlikte dndklerinde anlatklar fiyatlar zerinde anlaamazlar. Bu hale gre finin bir satmda iki satm ciz grmemesinin gerekesi semen veya maln bilinmiyor olmasdr. kincisi, satm, sadece

HUKUK VE TCAR HAYAT

369

birisi hakknda balayc olmak kaydyla, Sana, ya u mal 1000 liraya, ya da br mal 2000 liraya satyorum demek suretiyle olur. Bu ekildeki satm ittifakla ciz grlmemitir. Bunun ciz olmama illeti hangi satmn yapldnn bilinmemesidir. b) Ortada bir maln ve biri pein dieri vadeli olmak zere iki fiyatn bulunmas. Bu da iki ekilde olabilir: Birincisi, Sana, u mal pein u fiyata, vadeli u fiyata satyorum demek, ikincisi de, u mal, tekrar u fiyata vadeli olarak geri satn almam artyla sana u fiyata pein satyorum demek suretiyle yaplan satmdr. Bir maln pein ve vadeli olmak zere iki fiyatla satmnn ciz olmadn ve bunun yukardaki hadis kapsamna girdiini syleyen hukukular, bu ifadelerinde, vadeli satn ciz olmadndan veya faiz olduundan deil satmn hangi fiyatla yapldnn belli olmamasndan hareket ederler. Bu itibarla, byle bir satm teklifinden sonra maln pein veya vadeli fiyattan biri ile kabul edilmesi halinde artk meb ve semeni belirlendiinden satm bu ynyle kural olarak ciz olmaktadr. kinci satm ekli ise klasik kaynaklarda beyul-ne eklinde anlr. Pein alnan maln vadeli olarak ayn satcya geri satmnda yine vadeli satn alnan maln pein para ile ayn satcya geri satmnda, bir maln mlkiyetini devretme veya kazanma amac deil, faizli bor alma ve verme amac olduka muhtemel grldnden, eklen ciz olan bu sat nevi bir ksm slm hukukusunca anlan ihtimale binaen ciz grlmemitir. Akidlerde kast ve sikten ziyade akdin ekl artlarn ve objektif unsurlar esas alan bir dier grup ise, taraflarn faiz kastyla bu akdi yapmasn, bu kii ile Allah arasnda grlmesi gereken bir mesele olarak deerlendirip bu nevi satm hukuken geerli saymtr. Araya nc bir ahsn girmesi, mesel vadeli olarak satn alnan bir maln bir baka ahsa pein para ile satlmas ise faiz aibesinden daha uzak gzktnden ounluk tarafndan ciz grlmtr. Faiz konusunun ilenecei ileri blmde bu konuya tekrar dnlecektir. c) Ortada iki mal, bir fiyatn bulunmas. u iki maldan birini sana u fiyata satyorum demek byledir. Alc bakmndan akdin konusu belirsiz olduundan, bu ekliyle satm ciz grlmemitir. Ancak bu belirsizlik iki maldan birinin satm zerinde taraflarn iradelerinin uyumas ile sona erdirilebilir. Satm akdi yaplrken bir artn ileri srlmesi halinde bu artl satmn durumu da fakihleri hayli megul etmi bir konudur. Satm akdinin hkm, genel olarak, maln mlkiyetini satcdan alcya nakletmek ve buna bal

370

LMHAL

olarak satcya malda istedii gibi tasarrufta bulunma yetkisi vermekten ibarettir. Bunun yannda ayrca bir art ileri srld zaman, bu artn akdin gereklerine ve hkmne etkisi olaca aktr. Bu konuda Hz. Peygamberden farkl anlamlarda birka hadis nakledilmi, buna bal olarak balangta, artl satmlar konusunda art ve satmn ciz olduu, artn btl, satmn ciz olduu ve hem art hem de satmn btl olduu eklinde balca gr ne srlmtr. Bununla birlikte, geliim sreci ierisinde, slm hukukularnn, genelde, akidde ne srlen artlara scak baktklar ve satm akdinin hkm ve gereine aykrlk tamad, naslara aykr olmad ve teml haline geldii, ksaca garar ve ribya yol amad srece, akidde art ne srmenin ciz olduu grn benimsedikleri sylenebilir. lk dnemlerde gsterilen ekimser tavr da, akidde ileri srlen artlarn ve akidlerin karmak hale gelmesinin, balangta dikkatsiz ve iyi niyetli davranan kimseleri beklemedikleri bir maduriyetle kar karya brakabilecei endiesinden kaynaklanr. Bu endienin zil olmasna paralel olarak fakihlerin artl ve karma akidleri ciz grdkleri izlenmektedir. 2. Zarar ve Gabin Sebebiyle Yasaklanan Satmlar a) Satm zerine satm, pazarlk zerine pazarlk yapmak. Hadiste
Bir kimse din kardeinin satm zerine satm yapmasn (Mslim, Nikh, 49; By, 7, 8, 11) buyurulmutur. Hanefler bir kimsenin satm zerine

satm yapmay, muhayyerlik sresi ierisindeyken nc bir kiinin mteriye gelerek, Bu satm feshet. Ben bu maldan daha iyisini sana daha ucuza sataym demesi veya satcya gelerek, Sen bu satm feshet. Ben o mal daha yksek fiyata senden alaym demesi olarak anlamlar ve byle yapmann haram olduunu sylemilerdir. Pazarlk zerine pazarlk ise, mal sahibi ile o mal satn almak arzusunda olan kiinin henz akdi gerekletirmemekle birlikte satm zerinde grtkleri srada nc ahsn mal sahibine, Ben bu mala daha fazla veririm demesi ya da o mal almak isteyen kiiye, Bu maldan daha iyisini sana daha ucuza satarm demesidir. Bu davrann, taraflar bir fiyat zerinde anlama srecinde iken (alma ve satma eilimi belirdikten sonra) yaplmas haramdr. Ancak mal almak isteyen kii kendisi vazgetikten sonra ya da izin verdikten sonra o mala bakalarnn tlip olmasnda hibir saknca yoktur. Mlik b. Enes, bir kimsenin satm zerine satm yapmakla, pazarl zerine pazarlk yapmann ayn anlamda olduunu sylemi ve bunu, akid

HUKUK VE TCAR HAYAT

371

grmeleri tam anlama ile sona ermek zereyken birinin gelip, bitmek zere olan pazarl bozmas olarak aklamtr. slm hukukularnn ounluu bu hususta mslman-zimm ayrm yapmakszn, bu hkmn zimmnin alm satm ve pazarl iin de geerli olduunu belirtmilerdir. nk burada bir kul hakknn ihlli sz konusudur. nsan haklar, kul haklar konusunda slm dini herkese eit davranlmasn ve sayg gsterilmesini tavsiye etmitir. Hadis kapsamna giren satmlarn dinen ciz olmad hemen btn slm bilginlerince kabul edilmekle beraber hadisteki mevcut yasak, satm akdinin yap ve kuruluu ile ilgili deil de akid harici bir konuyla ilgili olduundan, slm hukukularnn ounluu, bu yasak ihll edilerek yaplan alm satmn kazen ve hukuken geerli olduu grndedir. nk hukuk ilemlerde gven ve istikrar ortamnn kurulabilmesi iin belli lde objektif ve ekl llere gre davanmak gerekir. Ancak bu ilemin kanun nnde geerli olmas, bilerek byle davranan kimsenin din ve uhrev sorumluluunu ortadan kaldrmaz. Ayrca bir rivayette Mlik, mal mevcut olduu srece bu akdin feshedilmesi gerektii grndedir. Bakasnn pazarl zerine pazarlk yasandan hareketle ak artrmann da ciz olmadn savunanlar olmusa da, slm hukukularnn ounluu bu ikisinin birbirinden ayr olduunu syleyerek ak artrmay ciz grmlerdir. b) Pazara mal getiren reticiyi yolda karlamak. Hz. Peygamber, ehire mal getiren kafilenin ehire varmadan yolda karlanp malnn satn alnmasn yasaklamtr (Buhr, By, 72; cre, 11, 19). Hanefler, literatrde telakkir-rkbn olarak anlan bu satn almay iki ekilde aklamlardr: 1. Esnaftan birinin ehire mal getirmekte olan kafileyi karlayp, getirdii btn mallar satn almas ve ehirde bu maldan bulunmad iin onlar istedii fiyata satmas. 2. Fiyatlardan habersiz olan kafileyi yolda karlayp, getirdikleri mallar rayi fiyatn altnda bir fiyatla satn almas. Bu ekildeki satn alma, birinci aklamaya gre, ehir halknn zararna olmas sebebiyle, ikinci aklamaya gre, mal getirenlerin aldatlmas sebebiyle mekruh grlmtr. Bununla birlikte, yapld takdirde bu akdin hkm ve sonularn douraca belirtilmitir. Mlik b. Enes bu yasa, pazar esnaf ile ilgili olarak anlam ve pazar esnafndan birinin dierlerinden ayrca gidip kafileyi yolda karlayp getirdikleri mallar satn almasnn doru olmadn sylemitir. Mlik bu davrann esnaf arasnda haksz rekabet ve eitsizlik ortam meydana getirebileceini

372

LMHAL

dnmtr. Bununla birlikte, ayet byle bir akid yaplmsa geerli olacan sylemitir. Ancak, kafile ehrin yaknnda deil de uzakta ise, bu takdirde gidilip ondan mal satn alnmasnda bir saknca grmemitir. fi ise meseleye kafile yani satclar asndan bakarak, bu yasan ehire mal getiren ve fiyatlardan habersiz olan kafilenin aldatlmasna engel olma gayesi tadn, dolaysyla, byle bir ilem gerekletii takdirde mal sahibinin muhayyer olduunu ve dilerse akdi feshedebileceini ileri srmtr. c) ehirlinin kyl adna satmas. Hz. Peygamber, ehirli kyl
adna satm yapmasn. Halk kendi haline brakn; Allah halkn bir ksmyla dier ksmn rzklandrsn (Mslim, By, 21) buyurmutur.

bn Abbasn, ehirlinin kyl iin satmas ne demektir? eklindeki soruya, Ona simsar olmasdr diye cevap vermesinden hareketle, hukukularn ounluu, bu satm ehirlinin kyl adna satm olarak anlamlardr. Haneflerde bu anlay da mevcut olmakla birlikte, onlar bu satma, ehirlinin elinde tuttuu mallar ehir halkna satmayp, daha pahal olarak dardan gelenlere satmas eklinde farkl bir aklama daha getirmilerdir. Her iki aklamaya gre de yasak sebebi, ehirdekilerin zarara uramalardr. Birinci aklamaya gre zarar u ekilde sz konusu olur: zellikle meyve, sebze ve tahl kylerde daha ucuzdur. ehirli, kyl adna sattnda, bunlarn fiyatlarn peyderpey artrarak satacak, dolaysyla ehir halk daha ucuza alabilecei bir mal daha fazla para deyerek almak durumunda kalacaktr. kinci aklamaya gre ise zarar, ehirde bu mallara ihtiya olmas durumunda gerekleir. Eer ayn mallar ehirde bulunuyorsa bunda bir saknca grlmemitir. Hanef, Mlik ve fi ekollerinde bu tr satm mekruh grlmekle beraber, yapld takdirde bu satmn ciz olaca gr benimsenmitir. Mlik ekolnde bu satmn feshedilmesi gerektiini ileri sren hukukular da vardr. Hanbel ekolnde ise hkim gr bu satmn haram ve btl olduu ynndedir. Hanbel ekolnde bu satmn u artlarla haram olaca ifade edilmektedir: 1. ehirlinin, adna satm yapma talebiyle kylnn yanna kendisinin gitmi olmas, yani simsarlk teklifinin ehirliden gelmi olmas. 2. Kylnn fiyatlardan habersiz olmas. 3. Kylnn, o gnk rayi fiyattan satmak zere mal getirmi olmas. 4. Halkn, bu mala gereksinim duyuyor olmas. Bu artlardan herhangi birisi bulunmuyorsa bu takdirde satm haram olmaktan kar. Hanbel hukukularn sz konusu satmn haraml

HUKUK VE TCAR HAYAT

373

iin zikrettikleri bu artlarn bulunmas halinde, fi mezhebine gre satm geerli olmakla beraber, bunu yapan kii gnah ilemi olur. d) Hileli artrma (nece). Hz. Peygamber necei yasaklamtr. Nece, satn almak niyeti olmad halde, bakalarn kandrmak maksadyla, sata arzedilmi bir mal verek veya benzeri eyler yaparak fiyatn ykseltmeye almak eklinde aklanmaktadr. Dier bir anlatmla nece, mteri kztrarak fiyatlarn ykselmesini salamaktr. slm hukukular, bu ekildeki satmn haram olduunda ve yapann gnahkr olduunda gr birlii etmekle beraber, bu suretle yaplan akdin shhati ve mterinin muhayyerlik hakk bulunup bulunmad konusunda ihtilf etmilerdir. Hanefler, bu durumda mteri iin herhangi bir muhayyerlik hakk tanmazken, Mlikler hileli artrmay satlan maln aypl olmas durumuna denk tutmu ve mteriye akdi fesih (bozma) hakk vermilerdir. fi ekolnde, bakalarn aldatma ve kandrmay ierdii iin bu yolla satm haram saylmakla birlikte, hileli artrma sonucunda yaplan akid sahih kabul edilmi ve mteriye akdi feshetme muhayyerlii tannmamtr. Ancak, hileli artrmay yapan kii daha nce satc ile bu hususta anlamsa, fi mezhebindeki iki grten birine gre bu durumda Musarrat hadisindeki hkmden hareketle mteriye muhayyerlik (dilerse akdi kabullenme dilerse akdi feshetme) hakk tannmtr (Musarrat hadisi, salr hayvan, ok st verir nitelikte grnmesi amacyla memesindeki st samadan satma yasa ile ilgili hadistir). fi mezhebindeki dier gre gre ise,

dikkatsizlik ve hatann, hileli artrma yapann szne kanan ve ii bilenlere danmayan mteriye ait olduu ileri srlerek ona muhayyerlik hakk tannmamtr. Ahmed b. Hanbelden bu satmn btl olduu ynnde bir gr nakledilmesine ve bu ynde gr aklayan Hanbel hukukular bulunmasna ramen, Hanbel ekolnde, bu satmn sahih olduu gr benimsenmitir. Mterinin muhayyerlii konusu ise, akiddeki aldanma (gabin) durumuna gre aklanmtr. Buna gre akidde aldanma varsa ve bu aldanma normalin zerinde ise mterinin fesih hakk vardr. Eer aldanma yoksa veya herkesin mruz kalabilecei oranda ise, bu durumda mterinin muhayyerlik hakk yoktur. Grld zere Hz. Peygamber, insanlarn hr iradeleriyle, bilerek ve isteyerek alm satm yapmas, kimsenin beklemedii ve haketmedii bir zarar ve maduriyete uramamas iin dnemindeki yanl ve haksz uygulamalara

374

LMHAL

veya bu yndeki temayllere ayr ayr temas etmi, hayatn her alannda olduu gibi hukuk ilemlerde de hak ve hakkaniyeti hkim klmaya almtr. Getirilen bu kstlamalar, salkl bir piyasa ekonomisinin olumas, reticinin ve tketicinin korunmas, emee hak ettii deerin verilmesi, haksz kazancn ve suistimalin nlenmesi ynnde o gn iin alnm etkili tedbirlerdir. slm hukukularnn bir ksmnn bu ekilde yaplan alm satmlar dinen ve ahlken tasvip etmemekle birlikte kazen yani kanun nnde geerli grmeleri hukuk hayatta gven, istikrar ve objektiflii salama prensipleriyle alkaldr. Byle bir durumun ilgili ahslarn din ve uhrev sorumluluunu, kul hakkn ihll etmi olmas gereini ortadan kaldrmayaca aktr. Byle olunca, mslmanlarn yaptklar hukuk ilemlerde ncelikli olarak ak ve drst olmay, bakalarnn dikkatsizlik ve bilgisizliinden yararlanmamay ilke edinmesi ve bu ynde etrafna rnek olmas gerekir. 3. badet Vakti Asndan Konan Satm Yasa Byle bir yasak, sadece cuma gn cuma namaz vakti hakknda vrit olmutur. yette, Cuma gn namaz iin ar yapldnda (ezan okunduunda) alverii terkederek Allah anmaya koun (el-Cuma 62/9)

buyurulmaktadr. Bu yetten hareketle slm hukukular, cuma namaz iin bugn i ezan denilen ezan okunduu srada yaplan alm satmlarn yasakland konusunda gr birlii etmilerdir. Hanefler, bu yasak hkmn tahrmen mekruh, ounluk ise haram terimi ile ifade ederler. Ancak, bu srada yaplan akdin feshedilmesinin gerekip gerekmedii hususu tartmaldr. Eb Hanfe, fi ve bir rivayette Mlik cuma ezan vakti yaplan akdin feshedilmeyecei grndedirler. nk burada asl ama cuma namazna zamannda gitmeyi salama olup yasak da birinci derecede bu gayeyi temine mtuftur. Dier bir ifadeyle ezan vakti yaplan alveriin hukuken iptal edilip edilmemesi zikredilen yasan asl hedefi ve konusu olarak grlmemitir. Mlik b. Enesten gelen ve Mlik hukukularn ounluunca daha kuvvetli kabul edilen dier rivayete gre ise, bu esnada yaplan akdin feshedilmesi gerekir. Hanbel mezhebinde hkim olan gr de byle akdin geersiz olduu ynndedir. Cuma vakti alm satm yasann, sadece ve zellikle alm satm iin deil, dier btn akidler iin de geerli olduu hukukularn ounluu tarafndan kabul edilmekte ise de nikh, irket ve hibe gibi ska yaplmayan akidlerin feshedilmeyeceini ileri sren hukukular da vardr. Baz hukukular da, eer

HUKUK VE TCAR HAYAT

375

namaz karma tehlikesi varsa ayn yasan dier namazlar iin de uygulanacan ifade etmilerdir. Cuma namaz vaktinde getirilen alveri yasa, mslmann hem din mkellefiyetlerini, kulluk grevini hem de dnyev ihtiyalarn ve sorumluluklarn bir denge iinde yrtmesi gerektiini, biri sebebiyle dierini aksatmann doru olmadn hatrlatt iin anlamldr. 4. Harama Yol Aan Satm slm hukuku eserlerinde harama yol aan satmn en belirgin rnei olarak ele alnan mesele arap reticisine zm satma konusudur. Bir yette, yilik ve takv hususunda yardmlan, gnah ve arlk hususunda yardmlamayn (el-Mide 5/2) buyurulmaktadr. Dier taraftan Hz. Peygamber, arap konusunda on kiiye lnet etmitir: Suyunu karmak zere zm skan, sktran, arab ien, tayan, kendisine tanlan, servis yapan, satan, parasn yiyen, satn alan ve kendisi iin satn alnan. (Tirmiz, Byu, 59; bn Mce, Eribe, 6) Baz bilginler, yukardaki yetin nda ve bu hadisten hareketle arap reticisine zm satmann yasak olduu sonucuna ulamlarsa da, ounluuna gre hadis bu hkme dellet eder nitelikte deildir. Haneflere gre arap imaltsna zm satm, eer srf ticaret kastyla yaplyorsa bu ilem haram olmaz. Ancak zellikle arap yapsn diye satlyorsa bu haramdr. finin bu satm mekruh grd rivayet edilmise de, baz fi limler bu gre yle bir aklama getirmilerdir: Eer satc mterinin bundan arap yapacan biliyorsa bu takdirde ona zm satmak haramdr. ayet bunda phesi varsa bu durumda mekruhtur. ounluun bu konudaki gr yle zetlenebilir: Eer satc, mterinin zm arap yapma maksadyla satn aldn biliyorsa bu satm haram ve btl olur. Satc, bunu mterinin sznden anlayabilecei gibi, bu duruma dellet eden karnelerden de anlayabilir. Mesel, bir kimse arap imaltlyla tannyorsa ona zm satmak haram olur. Ancak, bu kii arap yannda sirke gibi hell eyler de imal ediyorsa bu takdirde haram olmaz. Hasan, At ve Sevr gibi bilginlere gre mskir (sarho edici iki) yapacak kimseye hurma satmakta bir beis yoktur. Hatta Sevr, Hell olan eyi istediin kiiye sat demitir. Bu ekildeki satm btl grmeyenler, alm satmn esasen hell bir akid oluuna tutunmular ve sz konusu alm satmn rkn ve artlarn tadn ileri srmlerdir.

376

LMHAL

Mliklere ve Hanbellere gre ise, arap yapacan bildii veya tahmin ettii birine zm satmak haramdr. Hanbeller bu konuda, yukarda anlan iyilik ve takv zerine yardmlan... yetiyle, Hz. Peygamber arap hususunda on kiiye lnet etmitir hadisine dayanmakta ve ktle giden yolu kapamak (seddz-zeryi) ilkesinden hareketle bu gibi satlar btl kabul etmektedirler. Bir msiyet (ktlk) ilenmesinde kullanlacak olan dier btn eylerin satm da (veya genel olarak akde konu yaplmas) bu olaya kyaslanmaktadr. Bu meyanda olmak zere, yol kesicilere silh satmak, hell olmayan bir eyin ticaretini yapacak olan birine dkknn kiraya vermek saylabilir. 5. Haram Yoldan Kazanan Kimselerden Alveri Yapmak slm bilginleri, btn mal haram olan (haram yolla kazanlm olan) kimselerden alveri yapmann haram olduunu sylemilerdir. Ayn ekilde, bir kimse, malnda haram ve hell bulunan bir kimseden (mesel, arap ticareti yapandan, tefeciden) bir ey satn alrsa, eer ald maln hell maldan olduunu biliyorsa, bu ilem ve satn ald ey helldir; satn ald eyin, haram ksmndan olduunu biliyorsa bu takdirde o ey haram olur. ayet, satn ald maln hell mi haram m olduunu bilmiyorsa, haramlk ihtimali sebebiyle satn alnan ey mekruh kabul edilir. Ancak, btn mala nisbetle haram ister az isterse ok olsun, satn alnan maln, hell ksmdan olmas mmkn olduu iin, satm btl olmaz. Byle durumlarda phe sz konusudur ve bu phe haramn azlna ve okluuna gre azalr veya oalr. Ahmed. b. Hanbelin bu durumdaki kiinin bu pheli eyden yemesini ho karlamad nakledilmektedir. Bu gibi pheli durumlarda satn alnan ey haram olmamakla birlikte, yine de ihtiyatl davranmak ve eer mmknse byle phelere drmeyen kiilerden alveri yapmak uygun olur. Bu suretle hem pheden kurtulunmu ve hem de haram yoldan kazan elde edenlere bir tavr alnm olur. Bu kimselerle alveri yaplmasnn ciz grlmeyii, slmn toplumda iyilii hkim klp ktlkle mcadele etme ilkesinin, toplumda haram kazan yollarnn nlenmesi gayesinin bir paras olarak dnlebilir. b) Satm eitleri slm hukukunda satm akdi, sat bedelinin (semen) belirlenme tarzna gre murbaha, tevliye, veda ve msveme eklinde drt ksma ayrlarak incelenir. Satlan maln maliyeti ve kr oran aklanmadan pazarlk usu-

HUKUK VE TCAR HAYAT

377

lyle sat (msveme) ciz olduu gibi, maln maliyeti zerine belirli bir kr koyarak satma yani krl at (murbaha), maliyetine sat (tevliye), zararna sat da (veda) cizdir. Kr haddi konusu ileride ele alnacaktr. Burada u kadar ifade edilmelidir ki, yet ve hadislerde kr iin belirli bir alt ve st snr belirlenmemi olmas, fiyatlarn aklk ve drstlk ilkesi, arz-talep dengesi ve serbest rekabet ortam iinde, rfn ve yasal dzenlemelerin de snrlar dahilinde olumasna imkn vermek, yani konuyu toplumlarn inisiyatifine brakmak iindir. Bu ller dahilinde pazarlkla sat yaplabilir. Ancak satc karsndakine gven vermek, onu ikna etmek amacyla maln maliyetini ve kr orann aklamay tercih etmise, o takdirde doru beyanda bulunmas gerekir. Yalan ve yanltc beyan zerine kurulan bir akidden elde edilen kazancn dinen hell ve mer bir kazan olduunu sylemek mmkn deildir. nk bu tr yanltc ve ynlendirici aklamalar, akdin dayand rz unsurunu zedelemitir. Bedelin denme vaktiyle ilgili olarak da pein sat-veresiye (vadeli) sat eklinde ikili bir ayrm yaplabilir. Vadeli sat ve zellikle vade fark slm hukukular tarafndan nemle zerinde durulan bir konudur ve bu konu da ileride ele alnacaktr. Bir maln say, l ve tartya tbi olmakszn tahmin yoluyla alm satm da (czf), taraflar ekimeye ve beklenmedik maduriyete srkleyecek, ileri derecede bir belirsizliin ve bilinmezliin bulunmamas kaydyla cizdir. Satm akdinin zel ekillerinden olan ne sat, bir maln vadeli olarak satlp satlan fiyattan daha dk bir fiyatla geri alnmas demek olup faizle yakn ilikisi bulunduu iin ileride ayrnt ile ele alnacaktr. Dier bir alm satm eidi olan pey akeli sat da, esasen satm akdinin genel hkmlerine tbi olmakla birlikte, tad zellikler sebebiyle ilve baz fkh hkmlere konu olmutur. Pimanlk akesi, kaporo gibi terimlerle de ifade edilen pey akesi, alm satmn yrrle girmesi halinde maln bedeline mahsup edilmesi, akidden caymas halinde satcda kalmas kaydyla mterinin satcya verdii maln addr. Haksz kazan ve sebepsiz zenginleme kavramlaryla da ilgili grlebilecek konu zerinde, ticar hayatla ilgili fkh hkmlerin ele alnaca ileriki blmde ayrca durulacaktr. C) Takas Bor ilikilerinin zel bir tr olan takas (Arapada mukassa) hukuk dilinde, iki kii arasndaki karlkl borlarn birbirine mahsup edilmesini ifade eden bir terimdir. Takas ilemi taraflarn ift deme yapmasn nleyerek

378

LMHAL

hukuk ve ticar ilemleri basitletirmesinin yan sra borcun ifa ve nakil klfetini azaltma, taraflara karlkl gven verme gibi yararlar da salar. Karlkl iki borcun bulunmas takas ileminin tabii ve zorunlu art olup, bu ilem belli artlarda tek tarafl irade ile, belli artlarda da karlkl irade ile gerekleir. Takas edilecek iki bor arasnda cins, vasf, vade ve benzeri niteliklerde eitlik varsa, nc ahslarn hakk veya er bir kural da ihll edilmiyorsa, karlkl rz aranmakszn bir tarafn talebi ile takas kendiliinden, yani zorunlu olarak gerekleir. Mesel iki bor da ayn cins ve vadeli para borcu ise ve bu borlardan biri zerinde emanet, rehin gibi bir hak yoksa bu iki bor, tek tarafn isteiyle takasa tbi tutulabilir. Buna karlk borlar arasnda cins, vasf, vade ve nitelik ynnden farkllk varsa, takas ancak karlkl rz ile gerekleebilir. Bu yzden emanet olarak elde bulundurulan veya gasbedilen mal veya vadeleri farkl iki bor iki tarafn rzs bulunmadka takasa tbi tutulmaz. Hatta kocann karsndan alaca ile karsna olan nafaka borcunun bile, borlar ayn kuvvette olmad iin takas konusu olmayaca ifade edilmitir. Bu tr kayt ve artlar, bir tr akid olan takasta karlklar aras dengenin korunmasn ve taraflarn maduriyetine yol aabilecek zorlamalarn nlenmesini amalayan tedbirlerdir. D) Kiralama Kiralama, ticar ve gnlk hayatta en ok ihtiya duyulan akidlerden, dolaysyla bor ilikilerinin en bata gelen kaynaklarndan olup, mesken ve i yeri kiralamasndan vasta ve arazi kiralamasna kadar yaygn bir kullanm alanna sahiptir. Gnlk hayata ve ihtiyalara paralel olarak ekillenen slm borlar hukukunda da kira akdi, klasik literatrdeki adyla icre akdi, satm akdinden sonra nem itibariyle ikinci srada yer alan ve ayrntyla ilenen bir akid olmutur. slm hukukunun klasik sistematiinde kira akdi, i akdi ile birlikte icre akdi blm ve bal altnda ele alnr. cre akdi de Belli bir menfaati, belli bir bedel karlnda satma olarak tanmlanmtr. Bu tanmdan da anlalaca gibi, slm hukukunun klasik sistematiinde icre akdi, hem gayri menkul ve menkul eyann kullanmn konu alan kira akdini, hem de insann almasn konu edinen i akdini iine almaktadr. Ancak, teden beri klasik kitaplar, zellikle konusu hayvan kiralama olan akidler iin kira kelimesini de kullanmaktadr.

HUKUK VE TCAR HAYAT

379

Gnmz hukuk dzenlemeleri iinde i akdi olarak ele alnan ve drdnc blmde alma Hayat bal altnda incelenen icre-i dem darda braklmak suretiyle kira akdi, eyann menfaatinin bedel karl temliki, daha ak bir ifadeyle, bir maln kullanmnn belli bir bedel karl bakasna devredilmesi olarak tanmlanabilir. Buna gre, kira akdinin meydana gelmesi, taraflar (kiralayan ve kirac), akid kurucu szler (sga), menfaat (kullanm) ve bedel eklinde drt unsura dayanmaktadr. Kira akdinin ekli, ileyii, taraflarn hak ve borlar gibi konular toplumsal artlarla ve telakkilerle yakndan alkal bulunduundan, Kuran ve Snnette bu konuda ayrntl hkmler sevkedilmek yerine belli ilkeler konmakla yetinilmi, bir bakma bor ilikilerinin genel erevesi izilmi, dayanaca zemin gsterilmitir. slm hukukular da, Kuran ve Snnetin bor ilikilerine hkim klnmasn istedii ilke ve amalarn nda ve toplumlarn artlarna gre, kira akdinin kurulu, ileyi ve sonular konusunda birtakm hukuk dzenlemeler getirmiler, bu dzenlemelerde belli hukuk ve objektif lleri esas almaya almlardr. Bu itibarla, slm hukukunun klasik kaynaklarnda kiralamayla ilgili olarak yer alan bilgi, kural ve zmlerin nemli bir ksm, slm hukukularnn doktriner grlerinden, tesbit ve nerilerinden ibarettir. Ancak, unu da belirtmek gerekir ki, slm hukukularnn kiralama ile ilgili olarak benimsedikleri grler, hem yet ve hadislerin genel erevesi ve btnl ierisinde olutuu hem de asrlarn tecrbesi nda insan ilikileri salkl bir zemine ve ileyie kavuturmay amalad iin, gerek gnlk hayatmz ve gerekse kltr tarihimiz asndan fevkalde nemi hizdir. slm hukukularnn kiralama ile ilgili olarak ortaya koyduklar gr, art ve zmler slm borlar hukukunun genel ilke ve kurallarnn belli bir alana uygulanmasndan ibarettir ve ylece zetlenebilir: Kira akdinin hukuken geerli ve salam bir ekilde kurulabilmesi iin taraflarn akid kurma ehliyetine sahip olmalar, hangi konuda, hangi sreyle, ne gibi bir bedel karl anlatklarn aka beyan etmeleri gerekir. slm hukukular akidlerin kuruluu ve karlkl hak ve borlarn tesisi konusunda akl ve drstl esas almlar, birok ayrntnn bata tek tek belirlenmesini isteyerek ileride doabilecek ekime ve anlamazlklar asgar dzeye indirmeyi hedeflemilerdir. Kira akdinin konusu, menkul veya gayri menkul bir maln kullanm olduundan, kira sresinin, kiralanan kullanm tarznn belirlenmesi, kullanmn (menfaat) mmkn, mtat ve mubah olmas gerekir. Hanefler, vakf,

380

LMHAL

yetim ve hazine mallarnn en ok yl sre iin kiralanabileceini belirtirken bu mallarn zayi olmasn, kiraclar tarafndan sahiplenilmesini nlemek istemilerdir. Kiralanan arazinin ne amala, ne tr bir ziraat iin kullanlacann, kiralanan elbise, adr, silh gibi menkul eyann kim tarafndan nasl kullanlacann nceden bilinmesini isterken de yine taraflarn hukukunu korumay esas almlardr. Hz. Peygamberin, bu konudaki yasaklamasna binaen, dii hayvanlarn alanmas iin erkek hayvanlarn kiralanmas ciz grlmemi ise de bu yasan, alanan hayvann gebe kalmas artyla yaplan bir kiralamaya ynelik olmas kuvvetle muhtemel grnmektedir. Fakihlerin ekimser tavr da byle bir akdin belirsizlik ve garar iermesi noktasndan kaynaklanr. slm bilginleri, mslmann zimmye (gayri mslim vatanda) evinidkknn kiralamasnn ciz olduunu, zimm kiracnn bu gayri menkulde ileyecei ferd msiyetin akdi dorudan etkilemeyeceini belirtirler. Ancak Haneflerden Eb Ysuf ve mam Muhammed, zimmye iinde iki imek (meyhne olarak kullanmak) ve toplu ibadet etmek (kilise olarak kullanmak) iin gayri menkul kiralanmasn ciz grmez; mam Mlik buna arap satma ve domuz beslemeyi de ilve eder. Bu tartmalar, bir gayri menkul msiyet kapsamndaki ilerle itigal etmek zere tutmak istedii bilinen kii veya kurumlara kiralamann hkmne de k tutmaktadr. Arazi kiraclnn ciz olup olmad veya ne lde ciz olduu teden beri slm hukukular arasnda tartma konusudur. Arazinin para ile veya gda maddesi karlnda kiralanmasn ciz grmeyenler olduu gibi, kalkacak mahsuln belli bir oran karlnda kiralanmasn (zira ortaklk) ciz grmeyip birinci usul tavsiye edenler de vardr. Bu tartmalarn temelinde, arazi sahibini veya kiracy madur etmeme, beklenmedik bir zararla kar karya brakmama dncesi yatar. Bu konudaki hadislerde yer alan yasa da (Buhr, el-Hars vel-mzraa, 7, 18; Mslim, By, 16-21; Eb Dvd, By, 31-32) o devirde yaygn olan, tarlann bir ksmn kiracya, daha verimli dier ksmn da arazi sahibine ayrarak veya mahsulden belirli bir miktar art koarak araziyi kiralamann yasakland eklinde yorumlamak gerekir. Bu sebeple, arazi kiralanrken veya ortaklk anlamas yaplrken taraflarn hak ve borlarnn ileride bir ekimeye yol amayacak tarzda nceden ayrntl ekilde belirlenmesi bu konudaki din ilkelerin, Hz. Peygamberin emirlerinin gerei olduu gibi hell kazancn, kul hakk ihll etmemenin de tabii bir yoludur.

HUKUK VE TCAR HAYAT

381

Kiralamada, kira bedelinin de gerek miktar ve gerekse deme yeri ve ekli itibariyle hibir nizaya yol amayacak tarzda, nceden belirlenmesi gerekir. Kiraya verenin ykmllklerinin banda kiralanan eyay (mecur) kullanma elverili ekilde kiracya teslim etme ve kira sresince kullanma elverili tutma, mecurun bakm ve onarmn yapma borcu gelir. Fkh bilginleri, mecurun bakm ve onarmnn, kiraya verenin borcu olduu hususunda fikir birlii iindedir. Hatta kirac, mecurun kullanm iin yapaca harcamalar, nceden konuulmasa da, kiraya verenden tahsil edebilecek veya kira bedelinden mahsup edebilecektir. Kiracnn ykmllklerinin banda da, mecuru akdin ve rfn gerektirdii tarzda kullanma ve kira bedelini deme borcu gelir. Kiracnn, akidde pein demenin kararlatrlm olmas, mecuru kullanmas veya kullanm imkn bulmas hallerinde bedeli deme borcu doar; mecurun fiilen kullanlmas art deildir. Kiracnn, akid esnasnda zerinde anlatklar artlara, aka veya delleten tesbit edilen hususlara, toplum tarafndan benimsenen usul ve llere riayet etmemesinden tr bir zarara sebebiyet vermesi halinde, bunu tazmin etmesi gerekir. Kiracnn tazmin sorumluluu, fkh kaynaklarnda ayrntl olarak incelenmi bir konudur. Sz gelimi, araziye akidde kararlatrlandan baka ve topraa daha zararl bir mahsul eken, kuyumculuk iin tuttuu dkknda bakkallk, demircilik yapan, binme iin kiraya tuttuu hayvana daha ar birini bindiren veya iki kii bindiren, kiralk vastay farkl ve daha kt bir yoldan gtren, fazla yk ykleyen... kirac sorumlu olup verdii zarar tazmin etmekle ykmldr. slm hukukular, kiracnn akidle hak kazand bir menfaati bakasna da temlik edebileceini, bu sebeple kiracnn, szlemede aksine bir hkm bulunmad srece mecuru sresi iinde baka birine de kiraya verebileceini, kiracnn deimesinin gayri menkullerde nemsiz ve zararsz olduunu belirtmilerdir. Kiracnn ahsnn nemli olduu durumlarda kiraya verenin koyduu yasak ve kaytlara uyulmas da gerekir (Mecelle, md. 428, 528). Ancak klasik literatrde yer alan bu tr kanaatlerde toplumun yerleik anlaynn da nemli pay vardr. Bir baka anlatmla, doktrinde yer alan veya daha ok szlemede ak hkm bulunmamas durumlarn dzenleyen bu ayrntl hkmler, rf arlkldr ve yedek hukuk kural niteliindedir. Bu sebeple de, kiracnn mecuru ancak akidde, rf veya kanunda aksine bir hkm bulunmadnda bir bakasna devretme hakkndan sz edilebilir.

382

LMHAL

Mal sahibi mecuru, kira akdi devam ederken bir bakasna sattnda, kira akdinin bundan etkilenmeyecei ve satn kirac hakknda geerli olmayaca, yani maln kirada olduunu bilerek satn alan yeni mlikin mevcut kira szlemesinin sona ermesini beklemesi gerektii belirtilmitir (Mecelle, md. 590). Bu gr, slm hukukularnn hukuk ilikilerde gven ve istikrar salamaya, taraflarn hr iradeleriyle kurulmu akidlerin ve kazanlm haklarn korunmasna ncelik vermesinden kaynaklanmaktadr. Kira sresi sona ermekle birlikte, tarlada ekinin henz olgunlamam olmas gibi, kiracnn hakl mazeret ve ihtiyac varsa, akid mkul bir sre daha uzatlr. Bu, kiracnn hakk olup bu sre iin kararlatrlan bedeli (ecri msemm) deil, emsal bedel (ecr-i misl) demesi gerekir. Kira sresinin dolmasyla kiraclk sona erer ve mecurun tahliyesi gerekir. Hanefler, taraflardan birinin lm halinde kira akdinin sona erecei grnde ise de, son dnemlerde sadece kiracnn lm halinde akdin sona ermesi (infisah) gr benimsenir olmutur. Dier mezheplere gre ise, taraflarn lm halinde kira akdi sona ermeyip, lenin hakk vrislerine geer. Taraflarn, kira akdi ile hedefledii amac tamamen yok eden bir ayp ve kusurun ortaya kmas halinde, akid kendiliinden son bulur. Mesel, kiralanan evin yanmas, yklmas, tarlann su altnda kalmas, hayvann lmesi byledir. Hanefler, sbjektif nitelikteki baz zrlerin bile akdi feshetme hakk verecei grndedir. Mesel, dkkn kiracsnn meslei brakmas, ev kiracsnn baka bir ehire tanyor olmas halinde, mevcut kira akdini feshedebilecei grndedir. Kira bedelinin ok yksek veya dk olmas, herhangi bir aldatma, hile ve sahtekrlk olmad srece, akdi fesih sebebi deildir. Ancak bunun iki istisnas vardr: 1. Vakf, yetim ve hazine malnn gabn-i fhi saylacak lde dk bir bedelle kiralanmas ciz deildir. Kiralanmsa, bu balayc olmayp hkimin akdi feshetmesi, sebep olanlarn da zarar tazmin etmesi gerekir. 2. Vakf mal, kiralandktan sonra deer kazanm ve emsal bedel kararlatrlan (msemma) kira bedeline gre briz ekilde ykselmise, bu da akdi fesih sebebidir. Bu iki istisna hkm bu nevi mallarn zel olarak korunmaya muhta olmasndan dolay konmutur. Fakihlerin devlet, vakf ve yetim malna kar gsterdii bu duyarllk, bu tr mallarn kiisel ihtiraslara, talan ve suistimallere kolayca konu olabildii gereine dayanr ve bu gerein aka grld gnmzde daha da anlaml hale gelmitir. Byle olunca, bu tr mallarn, mesel hatr kullanlarak, kanun boluklarndan

HUKUK VE TCAR HAYAT

383

yararlanlarak, yetkililerin ilgisizlii frsat bilinerek piyasa deerine gre belirgin ekilde dk bir bedelle kiralanmas, taraflar sorumluluktan kurtarmaz. nk slm hukukunda kiilerin kanun karsndaki kaz sorumluluuna ilve olarak kendine ve toplumuna kar tad, yaratan ile arasnda kalan ve uhrev sonular bulunan diyan bir sorumluluu daha vardr. slm dininin ve onunla sk irtibat bulunan slm hukukunun salkl bir toplumsal yap ve dzen oluturmadaki baars, bireysel ve toplumsal hayat, dnyev ve uhrev sorumluluu birlikte ele alp kiilere ok ynden nfuz eden kural ve meyyideler getirmi olmasna balanabilir. Gnmzde mal sahibi-kirac ilikilerini olumsuz ynde etkileyip anlamazlklara yol aan bir baka problem de, parann deer kaybetmesine (enflasyon) paralel olarak, kira sresi boyunca kira bedelinin de srekli deer kaybetmesi gelmektedir. Yksek bir enflasyon orannn bulunduu bir toplumda, kiracnn dedii bedel her ay, parann deer kayb orannca deer kaybetmekte, mal sahibi de balangta konuulan bedeli tam tahsil edemez olmaktadr. Ancak, enflasyonun dorudan sorumlusu kirac olmadndan ve ou zaman kiracnn geliri enflasyon oranna paralel bir art da gsteremediinden, parann deer kaybndan doan fark devaml surette ve dorudan kiracya yklemek de dil bir zm olarak gzkmemektedir. Esasen slm ilkelerin benimsenip yaand bir ortamda enflasyonun uzun sre varln koruyan bir olay olmas beklenemez. leride enflasyon-faiz ilikisi ve enflasyonun akidlere etkisi konusu ayrntl biimde ele alnacaktr. Burada u husus da ifade edilmelidir ki, enflasyonun realite olduu durumlarda, enflasyondan doan deer kaybn nleyici, iki tarafn da zararn giderici hukuk zmler ne kadar nemliyse, insan ilikilerinin insan ve ahlk bir kvama kavumas, adalet kadar hakkaniyetin gzetilmesi de o denli nemlidir. E) fa Fkh bir terim olarak fa, sahibine, satm akdine konu olan bir akar, mteriye mal olduu bedel karlnda mlkiyetine geirme yetkisi veren bir hakk ifade eder. fa hakk bir akarn mliki tarafndan bir bakasna satlmas durumunda hak sahibine bu akara mteriyle ayn artlar altnda sahip olma yetkisi verdii gibi, akarn mliki ya da mterisine bu akar bedeli karlnda fa hakk sahibine teslim etme mkellefiyeti de ykler. Bu sebepten dolay fa hakk, gayri menkul mlkiyetinin dolayl ekilde snrlandrlmas

384

LMHAL

niteliindedir. Ancak, fa hakk dolaysyla bir ahsn akarn satmasna, herhangi bir biimde kullanlmasna vb. mani olunmad iin ortada dorudan doruya bir snrlandrma sz konusu deildir. Birok toplumda hukuk sisteminde olduu gibi slm toplumunda da fa messesesinin kabul, hukuk ve sosyal adan nemli birtakm hedeflere yneliktir. yle ki, mterek mlkiyete konu olan bir akar zerinde hissedarlara fa hakk verilmesinin gayesi bu hisselerden birinin satm ile paydalar arasna istenmeyen yabanc kiilerin girmesine mani olmak ve mmkn olduu lde paylarn bir elde toplanmasn salayarak gayri menkullerin blnmesini engellemektir. Yine zellikle Hanef mezhebinde birbirine komu olan ve birtakm haklar ortaklaa kullanan akar mlikleri arasnda fa ilikisinin kabul ile de akar mlikleri asndan devamllk arzeden komuluk mnasebetlerinde ve akarlar arasndaki hukuk ilikilerde istikrar temin etmek hedeflenmitir. Bu sebeple ortaklar ve komulara fa hakknn tannmas ekonomik olduu kadar insan ve sosyal gerekelere de dayanr. Yukarda temas edilen gereke ve gayeler sebebiyledir ki, Hz. Peygamberin hadislerinde fa hakkyla ilgili temel baz aklama ve ller yer almtr. Bu konuda kaynaklarda zikredilen hadislerden bir ksmnn anlamlar yledir: Taksim olunmam her malda fa vardr. Snrlar konulup,
yollar alnca artk fa kalmaz (bk. Buhr, Hiyel, 14; fa, 1; erke, 8-9; Eb Dvd, By, 75). Bir kimsenin ortann iznini almadan satmas hell olmaz, orta dilerse alr dilerse almaz; izni alnmadan satlrsa ortak satlan alma konusunda dierlerinden fazla hak sahibidir (bk. Eb Dvd, By, 75). Komu komusunun fasna bakalarndan ziyade hak sahibidir (bk. bn Mce, fa, 2; Eb Dvd, By, 75). slm

hukukuular da bu hadislerde belirlenen esaslar erevesinde fa hakk ve bu hakkn kullanm konusunda ayrntl bir hukuk doktrini gelitirmilerdir. Zhirlerin dnda kalan slm hukukularnn ounluuna gre fa hakk gayri menkul eyada sz konusu olup, menkul mallarn satmnda fa geerli deildir. Ancak Mlik mezhebinde akara bal olan aa, bina gibi unsurlarn ve baz tarm rnlerinin bal olduklar akardan ayr olarak satlmalar halinde fann geerli olduu kabul edilmitir. Akar kavramna bir binann muhtelif katlar da dahildir. slm hukukularnn ounluuna gre fa sadece taksimi mmkn olan gayri menkullerde geerli iken Hanefler byle bir ayrma gitmez.

HUKUK VE TCAR HAYAT

385

slm hukukularnn ounluuna gre (Mlik, fi ve Hanbel mezheplerinde) fa hakkn douran tek sebep, bir akar zerinde hissedar olmaktr. Buna gre fa hakk sadece, mterek mlkiyete tbi bir akarn paydalarndan birinin, payn nc bir ahsa satmas durumunda sz konusu olmakta ve dier paydalara bu payn ayn artlarda alcs olma imkn vermektedir. Hanef mezhebinde ise fann bunun dnda iki sebebi daha vardr. Bunlardan ilki, satm akdine konu olan bir akar ile irtifak muhteval baz haklardan birlikte istifade ediyor olmaktr. Buna gre, mesel ayn zel nehirden su alan, ayn mecray ya da ayn zel yolu kullanan akar mlikleri bu akara bitiik komu olmalarna baklmadan fa hakk sahibi olmaktadr. Buradaki zel yol ve zel nehirden kast, zel mlkiyet altndaki ya da belirli kiiler tarafndan kullanlan yol ve su cetvelleridir. Bu sebeple herkesin kullanmna ak olan umumi yol ve nehirlerdeki birlikte kullanm fa sebebi deildir. Hanef mezhebine mahsus fa sebeplerinin ikincisi ise, satm akdine konu olan bir akara stten, alttan ya da yandan bitiik bir akara mlik, yani bitiik komu olmaktr. Bir akarla komuluun olumas iin yandan en kk bir snr birlii yeterli olduu gibi, bir evin alt ve st katlar da birbirinin komusudur. Hanefler fa hakk douran bu farkl sebebi ayn seviyede grmeyip bunlar yukarda belirtilen sraya gre bir kuvvet derecelemesine tbi tutarlar. Buna gre farkl derecelerde fa hakk sahipleri bulunduunda, fa sebebi daha gl olan ahs hakkn kullanrsa dierlerinin haklarn kullanma imkn kalmaz. Mesel satm akdine konu olan akarn hissedarlar fa haklarn kullanm ise komu akar mliklerinin fa haklarn kullanmalarna imkn kalmaz. Fakat, ayn seviyedeki birden ok fa hakk sahibinin bu haklarn birlikte kullanmalar mmkndr. fa hakk gayri menkul mlkiyetine bal bir yetki olduu iin hak sahibinin bu hakkn bedel karlnda ya da bedelsiz olarak yaplacak bir akidle bakasna devretmesi mmkn deildir. Byle bir yolla yabanc bir kimsenin fa hakk sahibi yaplmak istenmesi fa messesesinin hedeflerine uygun olmad iin bu ilem fadan feragat olarak deerlendirilir. fa hakk, kullanlmas birtakm artlara bal bir haktr. Yukarda saylan sebeplerle fa ilikisi doduunda, bu hakkn kullanlarak satlan akarn mlkiyetinin kazanlmas iin u artlar gereklemelidir:

386

LMHAL

1. fa hakkna konu olan akar satm akdi gibi her iki tarafn bir bedel dedii, muveze karakterli bir akde konu olmaldr. Buna gre kullanlabilir bir fa hakkndan sz edebilmek iin, bu akarn, mlikinin mlkiyetinden satm, selem ya da eya zerine yaplan sulh gibi akidlerle kmas gerekmektedir. Bunun dnda bu akarn hibe edilmesi, mterek mlkiyete konu ise taksimi, mlkiyetinin miras ve vasiyet yoluyla el deitirmesi gibi hallerde ise fa hakk kullanlamaz. fa hakknn kullanlabilmesi iin, mterinin deyecei bedelin Hanef ve Hanbel mezheplerine gre mal olmas arttr. Mlik ve fi mezheplerine gre ise, diyet tazminat, mehir bedeli, bir hizmetin creti gibi mal olmayan bir bedel karlnda akarn mlkiyetten kmas durumunda da fa hakk kullanlabilir. 2. Bu akarn, sahibinin mlkiyetinden sahih bir akidle kesin olarak kmas gerekir. Buna gre akarn satcsnn muhayyer olduu bir satm akdi sonunda akar zerindeki mlkiyet henz mteriye gemedii iin fa hakk kullanlamaz. Bunun gibi akarn fsid bir akid ile satlmas durumunda, akdin taraflarca feshedilmesi sz konusu olduundan fa kullanlamaz. Ancak mterinin bu akar zerinde akdin feshini engelleyici bir tasarrufta bulunmas ile akdin balayclk kazanmas sonucunda, Hanef ve Mlik mezheplerinde bu hakkn kullanlmas mmkndr. 3. fa sahibinin, akarn satm annda fa sebebi olan akara mlik bulunuyor olmas gerekir. Drt mezhebin zerinde fikir birlii ettii bu arta ilveten Hanef mezhebinde, fa hakknn kullanlarak mef akarn mlkiyet altna alnmasna kadar fa sebebi akarn mlkiyet altnda tutulmaya devam etmesi koulu getirilmitir. fa hakk zayf bir hak olduundan sonularn dorudan doruya deil, belirli ilemlerin yaplmas ile dourur. Fkh literatrnde bu konuda zikredilen prosedr, hukuk dzen ve istikrarn salanmas amacna ynelik tedbirler mahiyetindedir. Burada nemli olan slm hukukunun belli konumdaki ahslara, baz sosyal yarar ve gerekelerden hareketle byle bir hak tanddr. Bir kimsenin mliki bulunduu bir mal sataca vakit ncelikle ortana ve yakn komularna haber vermesi, nc ahslarn verdii bedeli demeye raz olduklarnda onlara n alm hakk vermesi din, ahlk ve hukuk bir ykmllktr. Bu konuda satcnn sat bedelini kastl olarak yksek gstermesi, sat yerine gstermelik olarak hibe veya kira akdi yapmas ekl hukuka uygunluu salasa da kiiyi zikredilen din sorumluluktan kurtarmaz. Sat renen fa hakk sahibinin de gecikme

HUKUK VE TCAR HAYAT

387

gstermeden satn alma talebini kar tarafa iletmesi, bu hakkn kullanrken onu zarara uratmamas gerekir. Taraflar fa hakknn kullanm konusunda bir uzlamaya varamazlarsa, ihtilf yarg yoluyla zlr. fa hakk sahibi, bu hakkn usulne uygun bir ekilde kullandnda, hkimin kararyla akarn mlkiyeti mteriden fa hakk sahibine intikal eder. fa hakkn bu ekilde kullanarak bir akarn mlkiyetini kazanmak, yeni bir satn alma akdi mahiyetinde olup bu akidle ilgili genel hkmler burada da geerlidir. Bu yeni akidde ilk tesbit edilen bedel esas alnr ve akarn mteriye maliyetini oluturan dier masraflar da bu bedele eklenerek mteri ile fa hakk sahibi arasnda bir eitlik oluturulur. Ayrca akar zerinde mteri tarafndan yaplan deer artrc tasarruflarn bedeli de kural olarak maliyete ilve edilir. Bir akarn satmnda ayn ya da farkl derecede yer alan birden ok fa hakk sahibi bulunabilir. Bu durumda yukarda belirtilen sraya gre sadece en st derecede bulunanlar haklarn kullanabilecektir. fa hakkn kullanan ayn derecede birden ok kiinin olmas durumunda, akarn hak sahipleri arasnda paylatrlmas yoluna gidilir. Bu paylatrmann ekli konusunda ise slm hukukular iki deiik yol izlemilerdir. Hanef mezhebine gre, akar ayn derecede bulunan fa hakk sahipleri arasnda eit olarak bltrlr. Bu kural mterek mlkiyete konu olan bir akar zerinde hak sahiplerinin hisselerinin farkl olmas durumunda dahi geerli olup hisselere baklmaz ve hak sahiplerinin says dikkate alnarak eit bir paylam yaplr. Haneflerin dndaki mezhebe gre ise akarn paydalar arasnda taksiminde ortaklarn akar zerindeki hisseleri dikkate alnarak herkes bu akar zerindeki hissesi orannda bir pay alr. u sebepler fa hakkn ortadan kaldrr: 1. fa hakk sahibinin ilgili akarn satmna ak ya da st rtl bir yolla rz gstermesi veya fa hakkn kullanmayacan aklayarak hakkndan feragat etmesi halinde bu hakk der. nk fa hakk, onun bu satmdan rahatsz olmasn ve zarar grmesini engellemeyi hedeflediinden; onun bu satma raz olmas ile hakknn sona ermesi tabiidir. 2. fa hakk sahibinin akarn tamamn deil de bir ksmn talep etmesi halinde akarn bir ksmndan vazgemi ve ksmen de olsa akarn bakasna satmna raz olmutur. 3. fa hakkn kullanrken gecikmek, rf veya kanunda belirli srelere riayet etmemek. Fkh limlerinin bu konuda nerdikleri sreler hukuk ilemlerde dzen ve objektiflii salamaya ynelik tedbirler mahiyetindedir. fa hakk sahibinin akarn satldn haber aldnda derhal fa talebinde bulunmasn gerekli grenlerin yan sra Mlikler gibi ona bir yl sre tanyanlar da

388

LMHAL

vardr. Gnmzde konu yasal dzenlemeler ile belirli ve dzenli hale getirilmi ise de, parann deer kaybnn yksek bir oranda seyrettii ve ekonomik artlarn da devaml deikenlik gsterdii toplumlarda bu srenin uzun tutulmas hem alcnn maduriyetine yol amakta hem de fa hakk sahiplerine haklarn ktye kullanma frsat vermektedir. F) irket slm hukukunun temelde dayand kaynaklar olan Kuran ve Snnette ticar hayatla ilgili genel ilkeler getirilmi olduu, ticar ve hukuk ilikilerin ekli, boyutu ve konusu toplumlarn art ve ihtiyalarna bal olarak deikenlik gsterebileceinden bu konuda ayrntl hkmlere ok az yer verildii bilinmektedir. te, iki veya daha fazla kiinin bir mal, menfaat, emek veya krda ortak olmalarn ifade eden irketleme konusu da dayand temel ilkeler dnda toplumlara, blge ve dnemlere gre farkllk gsterebilecek bir konu olduundan, Kuran ve Snnette irket hukukuyla ilgili ayrntl hkmler yer almaz. Akidlerin ve hukuk ilemlerin aklk, drstlk, karlkl rz ve hakkaniyete dayanmas, faizden, aldatmadan, beklenmedik risk ve aldanmadan (garar) uzak olmas gibi ilk planda ahlk karakter tayan ilkeler, mslman toplumlarda zamanla gelien irketler hukukuna da temel tekil etmitir. slm toplumunda ticar faaliyetlerin, kurumlarn ve hukuk ekollerinin geliim seyrine paralel olarak bu temel zerinde irketler hukukuyla ilgili ayrntl bir hukuk doktrini olumu ve literatrde irket gibi genel veya mudrabe, mskat, mzraa gibi zel balklar altnda ele alnmtr. slm hukukunda irketler genel bir tasnifle ibha, mlk ve akid irketleri eklinde blmde ele alnarak btn irad ve gayri irad ortaklk nevilerine genel bir aklama getirilmek istenmitir (Mecelle, md. 1045). bha irketi, toplumun ortak yararna braklm kamu mallar ve kamu irtifak haklar zerinde bireylerin sahip olduu kullanma ve yararlanma hakkn veya bu konudaki frsat eitliini ifade eder. Mlk irketi, satn alma, hibe, vasiyeti kabul, miraslk, mallarn ayrlamayacak ekilde birbirine karmas gibi ihtiyar veya gayri ihtiyar bir sebeple bir mal veya hak zerinde iki ve daha fazla kimsenin ortakln ifade eder (Mecelle, md. 1060). Akid irketi ise, iki veya daha fazla kimsenin sermaye, emek ya da kredi imknlarn belirli ller iinde birletirmelerini ve bundan hsl olacak krn paylamn konu alan akidleme olup (Mecelle, md. 1329, 1332) hukuk dilinde ve rfteki kullanmda irket tabiriyle -kural olarakkastedilen budur.

HUKUK VE TCAR HAYAT

389

slm hukukunun klasik sisteminde irketler, yani szlemeden doan ortaklklar deiik alardan eitli ayrm ve adlandrmalara tbi tutulmutur. Bunlar arasnda en bilinenlerinden birisi irketin emvl, aml ve vch irketi eklindeki l ayrmdr. Emvl irketi, ortaklardan her birinin bir miktar sermaye koyup bununla yapacaklar ticaretten doacak kr paylamak zere kurduklar irkettir. Aml veya dier adyla ebdn irketi iki veya daha fazla ahsn belli bir ii yapmak zere kurduklar emee dayal i gc ortaklnn addr. Vch irketi ise, ortaklarn sermayesiz, sadece kredileriyle mesel dn para kullanarak veya vadeli mal alp satmak suretiyle kr etmek ve bunu paylamak zere kurduklar kredi ve itibar ortakldr. Her tr irket de ortaklar aras hak ve yetki dengesi ynyle mufvada ve inn eklinde ikili ayrma tbi tutulur. Ortaklar irkete sermaye olabilecek btn mallarn ortakla dahil ederek sermaye ve kr nisbetleri eit olmak ve taraflar da birbirinin kefili saylmak zere kurulan irket irket-i mufvada olarak anlr. Eitlik art koulmazsa kurulan ortaklk irket-i inn adn alr ve bu tr irkette ortaklar birbirinin kefili durumunda deildir (Mecelle, md. 1331, 1356 vd., 1365 vd.). Sonu itibariyle slm hukuk literatrnde bu grupta alt tr irketten sz edilir. Yukarda sz edilen irket trlerine, konusu ve hkmleri itibariyle ksmen farkllk gsteren mudrebe, mzraa, mskat gibi ortaklk trleri de eklenebilir. Mudrebe irketi, ortaklardan bir ksmnn sermaye, dierinin ise emek ile katlarak kurduklar ve kr belli bir oran zerinden paylamak zere anlatklar emek-sermaye irketinin slm hukuk literatrndeki addr. zellikle ortaklar aras gvenin nemli bir rol oynad bu irket tr, gnmzdeki slm bankacl uygulamasna ksmen de olsa k tutmakta ve bu konuda benimsenebilecek baz lleri gndeme getirmektedir. Hz. Peygamberin de mudrebe ortakln bereketli bir ticar kazan yolu olarak nitelendirdii rivayet edilir (bn Mce, Ticarat, 63). Mzraa, Trkedeki karl zira ortaklk olup, bir tarafn arazi dier tarafn da emek ile katld ve kacak rnn belli bir oran zerinden paylald ortaklk trdr. Mskat ise bahe sahibi ile ba ve baheye bakp bunlar sulayacak emek sahibi arasnda yaplan ve elde edilecek rn belli bir oran zerinden paylamay konu alan ortakln addr. Ayn anlayn devam olarak bo bir arazi sahibinin bir ahsla bu arazisine aa dikip yetitirmesini ve rn paylamay konu alan bir anlama (mugarese) yapmas da ciz grlr ve tevik edilir. slm hukukunda isimsiz akid anlay hkim olduundan, belli ilkelere uymak, temel yasaklar ihll etmemek kaydyla insanlarn her tr ticar

390

LMHAL

faaliyete girimesi, farkl yap ve ileve sahip ortaklklar kurmas tabii karlanm hatta tevik edilmitir. Ancak burada ortaklarn irkete katlma pay ve ekillerinin, irketteki hak ve grevlerinin, anlamazla yol amayacak ekilde ak olmas, aldatma ve hakszla meydan verilmemesi, krn oran zerinden bllmesi ve blm esaslarnn nceden aka belirlenmesi, akdin ve irketin gayri mer faaliyetleri, haram kazanc konu edinmemesi, faiz ve beklenmedik risk iermemesi gibi slm borlar ve ticaret hukukunun genel esaslar zerinde nemle durulmutur. irketler hukukuyla ilgili olarak slm hukuk literatrnde yer alan kayt ve artlar da, temelde bu amaca ynelik tedbirler ve dzenlemeler mahiyetindedir. Bat toplumunda farkl yap ve ilevlere sahip ticar ortaklklar toplumda sermaye birikimine ve kkl yatrmlarn yaplmasna ve sonuta da bu toplumlarn ekonomik geliimine nemli lde katkda bulunmutur. Mslman toplumlarda da mevcut yeni art ve imknlara gre yeni ortaklk trlerinin gelitirilmesine, ferdiyeti teebbslerin yerini kolektif faaliyetlere terketmesine ciddi lde ihtiya vardr. Bunun iin de, klasik fkh literatrnde mevcut irket trlerinin esas itibariyle gnmz hukuk dzenlemelerindeki di ortaklk trne tekabl ettii dikkate alnarak, gnmzn gelien art ve imknlar dorultusunda i gc ve sermayelerin birleip daha kkl yatrmlara ynelen yeni ticar ve ekonomik organizasyonlara gidilmesi kanlmaz grnmektedir. nk bireysel davran ve baarlarn hkim olduu slm dnyasnda artk glerin birletirilmesinin nemi anlalm, nemli ve kalc yatrmlarn, ticar hamlelerin yaplabilmesi deta bu tr kolektif-ticar organizasyonlara bal hale gelmitir. Kk apta sermaye ve i gc imknna sahip bireylerin bu tr kolektif faaliyetlere ynlendirilebilmesi iin, hem bu yolun salkl ve gvenli ekilde ilediini gsteren iyi rneklerin artmasna, hem de suistimalleri nleyecek yasal tedbirlerin alnmasna ihtiya vardr. Bu sebeple de hlihazrda bu ite nclk eden ahs ve kurumlarn hem kendi kazanlarn hem de toplumun uzun vadede geleceini ilgilendiren ar bir sorumluluk altnda olduu sylenebilir. G) riyet riyet akdi, bir kimseye bedelsiz olarak belli bir sre kullanmak zere bir maln verilmesini konu alan bir szleme trdr. Trkede bu akde ireti szlemesi de denir. Akdin temel zellii belli bir sreyle kaytl olmas, bir maln tketimini deil kullanmn (intif) konu almas ve bedelsiz olmasdr. Bu zellikleriyle hibe, kira ve sattan ayrlr. Akdin iki tarafn da

HUKUK VE TCAR HAYAT

391

gnl rzs ve bu rzy gsteren irade beyan (icap ve kabul) ile kurulaca aktr. Gerek taraflar ve gerekse riyet konusu malla ilgili olarak slm hukuk doktrininde ileri srlen artlar, akdin salkl ileyiini salama, insan bir yardm amac tayan bu akdin neticede taraflar aras anlamazlk ve maduriyet sebebi olmasn nlemektir. Kuranda riyet akdiyle dorudan ilgili bir yet yoktur. Ancak Mn sresindeki, Yazk onlara ki... mnu da engellerler (el-Mn 107/1-7) ifadesinde yer alan mn insanlar aras yardmlamann bir rnei olan zekt veya riyetle aklanr. Gerek Kuranda gerek Hz. Peygamberin szlerinde ve rnek davranlarnda insanlar arasnda yardmlamay, birbirinin sknt ve ihtiyacn gidermeyi tevik eden birok genel ilke ve zel hkm mevcuttur. Reslullahn ihtiyac olduunda dier sahblerden at, zrh gibi eyalar riyet olarak alp bir sre kullanmtr (Eb Dvd, Byu, 88). riyet veren kimsenin bu sebeple herhangi bir bedel istememesi, bu ii insan ve dosta bir yardm amacyla yapmas gerekir. Her ne kadar dilediinde maln geri isteme hakk varsa da kar tarafn ihtiyacn gidermesini ve yardmn amacna ulamasn beklemesi doru olur. riyet alan kimse de ald bu mal ihtiyac sona erdiinde, sre sonunda veya mal sahibinin istemesi halinde geri vermesi, kulland sre iinde de mal usulne, rf ve dete, mal sahibinin arzu ve tlimatna uygun olarak kullanmas gerekir. riyet alnan mal hukuken emanet hkmnde olduundan, alan ve kullanann kast, ihmal veya kusuru bulunmadka malda meydana gelen zarar demesi gerekmez. Ancak riyet alnan maln sresinde iade edilmemesi, izinsiz olarak nc ahslara kullandrlmas veya mkul llerin dnda bir kullanm sebebiyle meydana gelen zararlar demesi gerekir. Hz. Peygamberin, El, ald eyden onu geri verinceye kadar sorumludur (Eb Dvd, By, 88) eklindeki sz bu alanda da geerlidir. H) Karz Szlkte bir eyi kesmek, makaslamak demek olan karz, gnlk kullanmda ksaca, geri denmek zere birine verilen mal anlamna gelir. Kuranda karz kelimesi daha ziyade, Allahn rzsn gzeterek ihtiya sahiplerine dn verme anlamnda ve bunun yannda srf Allah rzsn gzeterek yoksullara karlksz yaplan yardm anlamnda kullanlmtr (elMide 5/12; el-Hadd 57/11, 18; el-Mzzemmil 73/20).

392

LMHAL

Karlksz yardm gibi ihtiyac olanlara bor ve dn vermek de faziletli bir davran kabul edilmitir. Peygamberimiz, yaplan bir sadakann on kat, buna karlk iyi niyetle verilen borcun ise on sekiz kat sevap kazandracan sylemitir (bn Mce, Sadakat. 19). Yine zor durumda bulunan birine bor veren mslmana, geri kendisine deninceye kadar her gn sevap yazlaca, vade dolduu halde borluyu skrmad takdirde alacakl olduu para kadar veya iki kat kadar sevap yazlaca ynnde hadisler de bulunmaktadr (bn Mce, Sadakat, 14). Fkhta teknik olarak, Birinin dier bir kimseye intif ile tketilen belli bir misl maln, misli kendine iade edilmek zere vermesidir eklinde tanmlanan karz, ksaca birine, bedeli iade edilmek artyla verilen ey demektir. Karz, altn ve gmn, nakit parann veya bir maln dn olarak verilmesi anlamna gelir. Esasen bir teberrudan, madd karln gzetilmedii bir iyilikten ibaret olan karz akdinde, karz olarak verilen eyin para (nakit) veya misl mal olmas gerekir. Herhangi bir menfaat getiren karz ileminin faiz olaca ynndeki rivayetler, karzn teberru kabilinden ve hasbeten-lillh yaplan bir ilem oluuyla da yakndan ilgilidir. Bu rivayetler sebebiyle karz ilemi yaplrken, karz verene menfaat salayacak bir artn koulmamas gerektii zenle belirtilmektedir. zellikle enflasyonun yksek olduu yerlerde, verilen parann deer kaybnn telfi edilmesinin faiz saylp saylmayaca da teden beri ilgi konusu olmutur. Mesel Kadri Paann ifadesine gre, karz olarak verilen fls (altn veya gm karml maden para) kesada urarsa (deer kaybederse veya tedavlden kalkarsa), bor alm olan kii, bunlarn deme vaktindeki deerini deil, bor ald sradaki deerini vermekle ykmldr. Bu yaklam, karz akdinin misl mallarda cereyan etmesi ve demenin misil zerinden yaplmas esprisine dayand gibi, bunda bor veren kimseyi haketmedii bir zarar yklenmek durumunda brakmama dncesi de etkili olmutur. Klasik anlaya gre karz veren kimsenin herhangi bir vadeyle snrlandrlmamas ve istedii zaman verdii borcu geri isteme hakkna sahip klnmas da akdin teberrudan ibaret grlmesiyle ilgili olduu gibi, bor veren kiinin bor vermi olma sebebiyle benzeri bir skntya dmesinin hakkaniyete uymad anlayyla da balantldr. Karzn ribnn cereyan ettii (ribev) bir eyi kendi cinsi mukabilinde kabz olmakszn satmak anlamnda olduunu ileri srerek karzn kyasa

HUKUK VE TCAR HAYAT

393

aykr olduunu iddia etmilerse de ounlukla karzn, tpk riyet gibi, menfaatin teberru edilmesi kabilinden olduu belirtilmitir. Bunun iindir ki Hz. Peygamber, onu gnl honutluu ile yaplan bir ba ve iyilik anlamnda menha olarak isimlendirmitir. Mislin iadesi aynn iadesi sayld iin misil zerine ziyade art komak yasaklanmtr (Mslim, Zekt, 73;
Tirmiz, Birr, 37).

I) Hibe Szlkte balamak, lutfetmek, vermek anlamna gelen hibe, slm hukukunda bir maln bedelsiz olarak bir bakasna temlik edilmesini konu alan akdin addr. riyet akdinde maln kullanmnn bedelsiz olarak ve geici bir sre iin bir bakasna verilmesi sz konusu iken hibede maln mlkiyetinin sresiz olarak bakasna devri sz konusudur. Kuranda hukuk anlamda hibeden sz eden bir yet bulunmamakla birlikte, geni kapsaml bir terim olan sadaka kelimesi teberru ve hibeyi de iine alr. Hibe akdinin hukuk hkmleri ksmen Hz. Peygamberin bu konuyla ilgili hadislerine, geni apta da slm hukukularnn yorum ve grlerine dayanr. Kuran ve Snnette cmertlik ve yardmlama tevik edilmi, Allahn gerek lutuf ve bata bulunan (vehhb) olduu bildirilmi, Resl-i Ekrem de hediyelemeyi, hayr amal olarak bata bulunmay, ihtiya sahiplerine karlksz yardm etmeyi tevik etmitir (bk. Buhr, Hibe, 11; el-Muvatta, Hsnl-hulk, 16). slm hukukunda hibe akdi genelde, bir maln bedel art koulmakszn temliki olarak tanmlanr. Hukuk ekollerinin bu tanma yaptklar baz ilveler ve ifade deiiklikleri hibeyi vasiyet, vakf, ibr gibi benzeri hukuk ilemlerden ayrmaya yneliktir. Hibe akdi, riyet, veda, karz ve rehinle birlikte ayn akidler olarak adlandrlr ve akdin tamamlanmas iin icap ve kabul yeterli olmayp hibe konusu maln kar tarafa teslimi gerekir. Hibe akdi, bata bulunann dier tarafa karlksz yardmda bulunmas amac tadndan teberru akidleri, maln mlkiyetini kar tarafa geirdii iin de kazandrc (temlik) akidler grubunda yer alr. slm borlar hukukunda akdin kuruluu ve hukuken geerlilii iin aranan genel art ve kurallar hibe akdi iin de geerlidir. Bu itibarla balama annda akid konusu maln mevcut olmas, mlum ve muayyen olmas, balayana ait bulunmas, taraflarn veya kanun temsilcilerin ehliyeti ve akde rzsnn bulunmas gibi artlar aranr (bk. Mecelle, md. 856-860). Hibe akdi kural olarak herhangi bir ekil artna tbi deilse de, hibe edilen maln

394

LMHAL

kar tarafa teslimi akdin tamamlanmas iin art olduundan (Mecelle, md. 837) bir bakma teslim ve kabz hibenin ekil art konumundadr. slm hukukularnn ounluuna gre balayan mal teslim etmedii, dier taraf da mal kabzetmedii srece balayan akidden dnebilir. Teslim ve kabzdan sonra ise akid balayclk kazanr, geri dn belli artlar hari kural olarak ciz olmaz. Mlik ve Zhir hukukulara gre ise, hibe akdinin balaycl iin icap ve kabul yeterlidir. Haneflerin hisseli mallardaki hissenin hibesini ciz grmemeleri teslim ve kabzn mmkn olmamasyla aklanr. Hibenin herhangi bir karlk veya art ileri srlerek yaplmas da geerlidir (Mecelle, md. 855). Ancak bu durumda akid, Haneflere gre balang itibariyle hibe, sonu itibariyle satm akdi saylr. ounluk ise bu durumda akdin satm hkmnde olaca grndedir. Mecelle artl hibeye rnek olarak, lnceye kadar kendisine bakmas veya belli bir borcunu demesi artyla bir ahsa bir maln balanmasn kaydeder (md. 855). Kar taraf arta uyduu srece balayann bandan dnme hakk yoktur. Klasik slm hukuk doktrininde rc artyla yani balanan eyin belli artlarda balayana geri dnmesi artyla hibe konusu da ele alnm ve bu konuda umr, rukb ve skn terimleriyle ifade edilen belli modellerin ciz olup olmad veya ne lde ciz olduu tartlmtr. Bir kimseye yaad srece onun olmas, ldkten sonra da geri dnmesi artyla bir maln verilmesi umr olarak adlandrlr. slm hukukularnn ounluu bu tr balamalarda o ahs lse bile maln balayana geri dnmeyecei grndedir. Dier bir ifadeyle ba akdi geerli fakat ldkten sonra maln geri dnmesi art geersiz saylmaktadr. Gereke olarak da temlikin srekli olmas gereinden sz ederler. Bata mam Mlik olmak zere bir ksm hukukular ise art da ciz grerek, lehine ba yaplann lm halinde maln balayana veya miraslarna geri dneceini sylerler. Son dnemlerde hem doktrin hem de uygulamada ikinci grn arlk kazand grlr. Bir ahsa yaad srece kullanmas, mesel oturmas iin bir maln balanmas (skn) halinde ise temlikten ziyade riyet ve ibha sz konusu olduundan slm hukukular, bu tr akdin ve artn ciz olduu, mlkiyetin balayanda kald, dier tarafn lm halinde maln geri dnecei grndedir. Bir ahsa bir maln balanmas, balayandan nce lmesi halinde maln balayana geri dnmesinin art koulmas (rukb) ise daha karmak bir yapda olduundan ciz

HUKUK VE TCAR HAYAT

395

olup olmad tartlm, Hanef ve Mlikler byle bir hibeyi ciz grmezken fi ve Hanbeller ciz grm fakat art geersiz saymlardr. Usulne uygun biimde yaplm, teslim ve kabz ile de tamamlanm hibe akdinden dnmek kural olarak ciz deildir. Ancak Hanefler ve Zeydler balayann hibesinden hakl ve geerli bir nedenin bulunmas ve hkimin de bunu onaylamas artyla dnebilecei grndedir. Bununla birlikte Hanefler de hibenin kan hsmlar ve shr hsmlar arasnda yaplmas, bir karlk ve arta balanm olmas, hayr ve sevap amal olmas, malda kar tarafn tasarrufta bulunmu olmas, taraflardan birinin lm gibi durumlarda balayan tarafn rc hakknn olmad grndedir (bk. Mecelle, md. 864-876). artl olarak yaplan balamalarda artn yerine getirilmemesinin bal bana rc sebebi olaca ise aktr. J) Havale Szlkte, bir eyi bir yerden baka bir yere tama, gnderme anlamna gelen havale, slm hukukunda, borcun bir kimsenin zimmetinden baka bir kimsenin zimmetine nakledilmesini ifade eden bir terimdir (Mecelle, md. 673). Havale akdi, slm hukukunda akid ve hukuk ilemlerin tbi olduu genel kurallara tbidir. Havale ileminin hukuken kurulabilmesi (inikad) ve muteber olabilmesi (shhat) iin, ilgili taraflarn rzs, ehliyeti ve havale konusu ile ilgili baz artlar aranr. Havalede her tarafn rzsnn da bulunmas halinde akdin geerliliinde ihtilf yoktur. Yeni borlu ile alacakl arasnda yaplan anlama Haneflere gre yeterli olup birinci borlunun rzsnn bulunmas art deildir (Mecelle, md. 681). Dier hukuk ekolleri ise bunu art grrler. Birinci borlu ile alacakl arasnda yaplan anlamann ise yeni borlunun rzsna ihtiya hissettirecei aktr (Mecelle, md. 683). Evvelki borlu ile yeni borlu arasnda borcun nakliyle ilgili anlamann geerlilik kazanmas slm hukukularnn ounluuna gre, alacaklnn rzsna baldr. nk kiilerin deme imknlar farkl olduundan, alacaklnn borcun naklinden dolay zarar grme ihtimali vardr. Bir ksm slm hukukusu ise bunu ciz grr. Taraflarn ivazl akid ehliyetine sahip bulunmas, havale konusu borcun da zimmette sabit olabilen cinsten, belli, mer ve balayc bir bor olmas artlar aranr. Havale ileminin hukuk sonucu slm hukukular arasnda tartmaldr. Hanef mctehidlerin ounluuna gre havale ilemi sonunda borlu borcundan kurtulmu olur. Hanef mctehidlerden Zfere gre havale asl borluyu bortan kurtarmaz. Borcun nakline gelince, Eb Hanfe ve Eb

396

LMHAL

Ysufa gre havale, borcu eski borlunun zimmetinden yeni borlunun zimmetine nakleder. Havale ilemi sonunda birinci borlu ve ona bal fer borlular bortan kurtulmu olur. Mecellede bu gr tercih edilmi olup (md. 690), dier hukuk ekollerinin de gr bu yndedir. Ancak Hanef mezhebinde belli durumlarda borcun denmemesi halinde alacaklya asl borluya rc imkn tannmtr. Hanef imamlardan mam Muhammede gre ise, havale sadece alaca yeni borludan talep hakk dourur, borcun asl havale eden birinci borlunun zimmetinde devam eder. Gnmzde yaygn olan polie ve ek gibi kymetli evrak yoluyla borcun nakli usul, ilk dnemlerden beri mslman toplumlarda uygulanagelmitir. Polie ve sftece usulnn mslman toplumlarda uzun bir gemiinin ve Bat toplumlarna gre be asrlk bir nceliinin bulunduu, hatta polie usulnn Batya Endls mslmanlar ve Hal seferleri kanalyla getii grleri vardr. Geni bir corafya zerinde yzyllar sren bir medeniyet kuran mslmanlarn gnlk ticar ihtiyalarn karlayacak yeni usuller bulmakta gecikmemeleri tabiidir. nk slm hukukunun asl kaynaklar olan Kuran ve Snnet zellikle borlar ve ticaret hukuku alannda genel ilkeler belirtmekle yetinmi, her topluma kendi artlarna uygun hukuk ayrnty dzenleme, zm ve usuller bulma yetki ve frsat tanmtr. Alacan ve borcun naklini konu alan havale ile ilgili birok hukuk gr ve tartmalarn yaplm ve bu konuda zengin bir hukuk doktrininin meydana gelmi olmasnda, slmn bu esnek tavrnn yan sra, farkl mslman toplumlarn deiik ihtiyalar ile karlalm olmasnn da nemli pay vardr. K) Kefalet Szlkte bir eyi baka bir eye eklemek anlamna gelen kefalet, fkh terimi olarak kefilin zimmetinin borlunun zimmetine bititirilmesini ifade eder; bylece alacaklya borcun ifasna dair teminat verilmi olur. slm dini mslmanlarn yardmlamalarn ve birbirlerine destek olmalarn, borlunun borcunu demesine yardmc olunmasn genel ahlk ve din bir ilke olarak koymu, slm hukukunda da bu amac salamaya ynelik bir dizi tedbir hkmlerine ve akid trne yer verilmitir. Kefalet akdi de gerek byle bir amaca hizmet ettii gerekse ticar hayatn kanlmaz ihtiyalarndan olduu iin slm hukuk sistematii iinde zel bir akid tr olarak yerini alm ve konuyla ilgili ayrntl bir hukuk dzenleme ngrlmtr. Bu dzenlemelerin birinci derecedeki amac, akidlerin ve dier

HUKUK VE TCAR HAYAT

397

hukuk ilemlerin aklk, gven ve istikrar iinde gereklemesini salama, hakszlk, zarar ve beklenmedik maduriyetleri nleme olarak zetlenebilir. Kefalet gibi, gnlk hayatn ve ticar ilikilerin tabii gereklerinden olan akid trleri din literatrdeki tabiriyle ciz ve mubah grubunda yer aldklarndan Kuran ve Snnette bu konuda zel hkme rastlanmaz. Fakat insan ilikileri ve bor mnasebetleri hakknda konan genel ilkeler (bk. el-Bakara 2/177; en-Nis 4/29; el-Mide 5/1), bu zel bor ve akid trlerini de dorudan ilgilendirir. Bunun yan sra Kuranda gemi olaylar anlatlrken kefalet akdine dolayl olarak temas eden yetler de (bk. l-i mrn 3/37; Ysuf 12/72) mevcuttur. Ayrca, Hz. Peygamber kefilin, zerine ald borcu yerine getirmesi gereine iaret etmi (Eb Dvd, By, 88; Tirmiz, By, 39), geride bor brakarak len bir sahbnin cenaze namazn kldrmak istememi, Eb Katde isimli sahbnin o borcu demeyi stlenmesi zerine namaz kldrmtr (Buhr, Havlt, 3, 6). Kefalet, slm hukukunda teberru akidleri grubunda yer alr. Eb Hanfe ve mam Muhammede gre kefalet akdinin kuruluu iin hem kefilin hem de alacaklnn kabul, ounlua gre ise sadece kefil olan kimsenin kabul gerekir. Bu akidle borlunun zimmetine kefilin zimmeti eklenmekte, bor hem asl borlu hem de kefil zerinde sabit olmaktadr. Kefalet akdinin konusunu genelde mal veya para borlar oluturmakla birlikte, bir ahsn mahkemede hazr bulundurulmas gibi para ve mal borcu dnda kalan belli taahhtler de bu akde konu olabilir. slm hukukunda akidlerin kurulu, shhat, balayclk ve geerlii iin gerekli genel kural ve artlar kefalet akdi iin de sz konusudur. Sz gelimi kefilin temyiz gcne sahip ve bul ana ulam olmas, stlendii borcu ifaya gcnn yetmesi, kimin lehine kefil olduunun ve alacaklnn kimliinin bilinmesi, borcun hukuken tannan bir bor olmas gibi artlar aranmtr. Ancak bu artlarn ayrntsnda hukuk ekollerinin farkl grleri vardr. Kefalet akdi borcun denmesi, anlama veya alacaklnn kefili ibr etmesiyle sona erer. Mal ve para borcu ile ilgili kefaletlerde kefilin, borlunun veya alacaklnn lmesi kural olarak akdi sona erdirmeyip bor veya hak ilgili ahsn miraslarna intikal eder. Fakat bunun belli istisnalar vardr. ahsla ilgili kefaletlerde ise kefilin veya akde konu olan ahsn lm kural olarak akdi sona erdirir. Kefilin dedii bor iin asl borluya rc edebilmesi konusunda, kefaletin borlunun izniyle olmas ve demenin onun adna yaplmas artlar aranmtr. Alacaklnn deme iin borluya veya kefile hangi sraya gre ve hangi prosedr izleyerek bavuraca ve bu konuda kefilin ileri srd artlarn geerlilii hususu da tartmal bir konudur.

398

LMHAL

Kefalet bir nevi teberru akdi yani asl borluya yardm amalayan ve karz- hasen nitelii tayan bir akid olduundan, kefalet akdi iin kefilin bir cret almas uygun grlmemitir. Ancak borlunun baka bir imkn bulamamas halinde, zaruret ve ihtiyaca binaen cret karl kefalet salama ve bylece borcunu alacakls lehine salamlatrma yoluna bavurmas ciz grlmtr. Gnmzde insan ilikilerinde ve bor mnasebetlerinde karlkl gven ortam iyice kaybolduu iin karz- hasen ve yardmlama niteliinde zel bir bor ilikisi olan kefalet akdi nemini yitirmi ve yeteri derecede yardmlama ve dayanmay salayacak organizasyonlara gidilemedii iin de onun yerine teminat mektubu usul ticar bir sektr olarak ortaya kmtr. Herhangi bir ticar faaliyet iin baka bir imkn olmayan mteebbisin zaruret sebebiyle byle bir yola bavurabileceini belirtenler yannda teminat mektubu ve akretif gibi akidlerin klasik kefalet akdinden farkl unsurlar ierdiini veya tamamen farkl akidler olduunu ileri srerek ciz grenler de vardr. Mslmanlarn ada toplumlarda iyice yaygnlk kazanan faiz ve risk smrsne kar alternatif kurumlar ve zmler retmesi de zerlerine den nemli bir sorumluluktur. L) Rehin Rehin, szlkte sabit olmak, hapsetmek, devaml olmak, alkoymak gibi anlamlara gelir. Fkh terimi olarak ise rehin, bir mal ondan alnmas mmkn olan bir hak karlnda hapsetmek ve alkoymaktr. Rehin, bir borcu tevsik iin teslim alnan mal olarak da tanmlanmtr. Rehin verene rhin, rehin alana mrtehin, teslim alnan mala da merhn veya rehin denilir. Kefalet ahs teminat, rehin de ayn teminat niteliindedir. Kurn- Kermde, ...Yolculukta olursanz, yazdracak bir kimse de bulamazsanz, (borca karlk) alnm bir rehin de yeterlidir (el-Bakara 2/288)

buyurulmutur. Peygamberimiz de zrhl gmleini bir borcu karlnda rehin vermitir. Bir alaca borludan vadesinde geri almann normal yolu ifadr. Fakat, borlu borcunu bazan istenilen zamanda ve beklenen ekilde ifa etmeyebilir. Borcun denmemesi halinde borlu, zimmeti ile sorumludur. Ancak, alacakl, kredi verirken borlunun deme gcn yerinde grmeyerek alacan genellikle iki ekilde teminata balam olabilir: Bunlardan biri ayn teminat, dieri ahs teminattr. Kefalet, havale ahs bir teminat, rehin ise ayn bir teminattr. Bugn sosyal hayatta ahs teminatlar eski deerini kaybetmemekle birlikte, ayn teminatlarn nemi gn getike biraz daha artmaktadr.

HUKUK VE TCAR HAYAT

399

nk, her zaman ayn teminatlar, ahs teminatlardan daha gl bir teminat grevini ifa etmektedirler. Rehin alacaklsnn hakk hem rehin konusu mal hem de rehin veren borlunun zimmeti ile ilgilidir; dier alacakllarn alaca ise sadece zimmeti balamaktadr. Bu sebeple rehin alacakls, borlu olan rhinin ademi ifas, kt ifas, ksm ifas, ifls, lm, kaybolmas hallerinde, rehinli mal sayesinde alacan daha kolay bir ekilde tahsil etme imknn bulur. Rehin messesesinin borluya da faydas vardr. Zira, borlu verdii rehin sayesinde veresiye mal almak, dn para almak suretiyle ekonomik faaliyetini dzenli bir biimde srdrr, ihtiyalarn karlar ve skntlarn giderir. Fkh bilginlerine gre, rehin szlemesi her szleme gibi, icap ve kabul ile kurulur. Ancak, rehin hakknn doumu iin, rehin szlemesinden baka bir de rehin konusu mal kabz olmadka, rehin hakk da domaz. Bu sebeple, rhin rehnin teslim edilmesinden nce, rehin szlemesinden dnebilir. mam Mlike gre, icap ve kabul ile rehin akdi kurulur ve rehin hakk da domu olur. Rehin akdinin doumu iin kabz art deildir. Bu sebeple mrtehin rehin szlemesinden sonra, rhini, rehni kendisine teslim etmesi iin icbar edebilir. Rehin szlemesinde taraflardan biri mrtehin, dieri ise rhindir. Mrtehin hem bor ilikisinden dolay, hem de rehin szlemesinin gerei alacakldr. Bu kiiye rehin alacakls veya rehinli alacakl demek doru olur. Rhin hem alacan, hem de rehin verilen maln teslimi ile borlu olan kimsedir. Rhin kendi mlk olan bir mal rehin verebilecei gibi, nc bir kiiye ait bir mal da sahibinin rzs ile rehin verebilir. Buna rehn-i mster denir. Gerek rhinin ve gerekse mrtehinin birden fazla olmas cizdir. Yani iki veya daha fazla borlu, bir mal borlarna karlk bir mrtehine rehin olarak verebilirler. Ayn ekilde bir borlunun iki veya daha fazla alacakls -alacak ister bir sebepten dosun, ister ayr ayr sebeplerden dosun- alacaklar iin, borludan bir mal rehin olarak alabilirler. Bu mal, alacaklarn toplamna karlk rehnedilmi olur. Burada nemli olan bir art vardr: O da, rehin szlemesinin ayn tarihte yaplm olmasdr. nk bir mal, rehnedildikten sonra, ikinci defa rehnedilemez. Ancak, Hanef mezhebi dndaki dier mezheplere gre, hisseli bir maln hisseleri farkl tarihlerde ayr ayr rehin verilebilir. Alm satm ve dava ehliyetine sahip olan kiiler, rehin szlemesinde de taraf olabilirler. Rehine konu olan eyin satlmaya elverili olmas gerekir. Zira bor denmedii takdirde, alacakl merhnu sattrarak, alacan sat bedelinden

400

LMHAL

tahsil edecektir. Mahiyeti itibariyle ve hukuk dzeni ynnden satlmas geerli olmayan bir eyin merhn olarak tayini, rehin messesiyle badamaz. Rehnedilecek maln szleme srasnda mevcut olmas gerekir. Rehin hakk, teslim almakla doduu iin mevcut olmayan eyin teslimi mmkn olmadndan rehnedilmesi de sahih deildir. Bu yzdendir ki, Hanef mezhebinde mcerret haklarn rehnedilmesi mmkn grlmemitir. Mesel, bir alacak hakk rehnedilemez. Rehne konu olan eyin muayyen ve teslime elverili olmas da arttr. slm hukukular, meseleyi salama balamak ve muhtemel ihtilflar peinen nlemek ve anlamazlklar asgari dzeye indirmek gayesine ynelik olarak, rehne konu olan eyin muayyen ve teslim edilebilir olmasn akdin shhat art olarak kabul etmitir. Hanef fkh bilginleri, satmda ayrca zikredilmeden satm konusuna giren mtemiltn, mesel eyann mtemmim czlerinin, rehinde de zikredilmese bile teminatn mulne gireceini, ayrca arazi veya arsa rehnedildii takdirde, zerlerinde bulunan btn aalarn meyveleri ve dier rnlerin rehne dahil olacan ifade etmilerdir. Bir kii rehinle hem bir para alacan ve hem de paradan baka bir alacan teminat altna alabilir. Ancak, rehne sebep olan hakkn, deyn ise sahih bir deyn, ayn ise mazmn, yani zayi ve telef olmas halinde tazmin edilecek cinsten olmas gerekir. Rehin hakk, snrl bir ayn haktr. Borluya veya nc bir ahsa ait menkul veya gayri menkul bir mal zerinde alacakl lehine kurulur. Klasik dnem doktrininde gayri menkuln kabil-i teslim olmad iin rehne konu olamayaca gr hkimken sonradan tapuda tescil imkn ortaya knca gayri menkuln rehni ve ipotei mmkn ve ciz hale geldi ve tescil, kabz (teslim) yerine gemi oldu. Rehin hakk, nce teminat grevini ifa eder. Nitekim borcun ifa edilmemesi, ksm ifas veya kt ifas hallerinde, alacakl rehin hakknn konusu olan mal paraya evirterek, alacan sat bedelinden tahsil eder. Rehin hakk, ayn zamanda alacaklya ncelik (rhan) hakk verir. Borcun denmemesi, yahut borlunun ifls ve lmesi halinde, rehin konusu maln bedelinden, ncelikle rehin alacaklsnn alaca denir; bu bor denmedike, dier alacakllar ve vrisler, rehinli mal zerinde herhangi bir hak iddia edemezler. Merhnun bedeli, borcu karlamazsa, mrtehin geri kalan alaca almak zere dier alacakllar srasna geer.

HUKUK VE TCAR HAYAT

401

Rehin hakk, ayn bir hak olup bu hakka dayanarak mrtehin merhnu elinde tutma yetkisini (hapis hakk) kazanr. Mrtehinin hapis hakk, borcun tamamen denmesine kadar devam eder. Borcun ksmen denmesi, hapis hakkn sona erdirmez. Rehin hakk, rehinli alacaklya, rehin veren izin vermedike, ne yararlanma ve ne de kullanma yetkisi verir; sadece alacan vadesinde alamayan alacaklya, rehinli mal paraya evirterek, sat bedelinden alacan tahsil imknn salar. Rehin hakk, alacaklnn alacan vadesinde, borlunun ahsndan talep etmesine de bir engel deildir. Hi phesiz borcun denmesinden borlu ahsen sorumludur. Bu sebeple alacakl, borcun ifasn ncelikle borlunun ahsndan isteyebilir. Alacakl, borlu borcunu ifaya hazr olduu halde, merhnu paraya evirmek suretiyle alacann denmesini isteyemez. Borcunu demeyen borlunun rehinli mal, mrtehinin mlkiyetine de gemez. Alacaklnn hakk, borcun denmemesi halinde, ancak merhnu paraya evirterek, sat bedelinden alacan tahsil edebilmektir. Ayn ekilde alacakl, rehin aracl ile borludan, baka bir borcun ifasn isteme hakkna da sahip deildir. Rehin alacakls, mahkemeden, rehnin cebr icra yolu ile paraya evrilmesini ve bedelinden alacann denmesini, borlunun temerrd, ifls, lm, gaip olmas, merhunun bozulmas, yklmas ve benzeri hallerinde isteyebilir. Rehinli mal, hkim veya grevlendirecei bir memur tarafndan usulne uygun bir biimde satlr; ayet sat bedeli, sadece rehinli alaca karlyorsa, rehinli alacakl bunu alr. Eer sat bedeli alacaktan fazla ise, fazla kalan para borluya verilir. Borlunun ifls halinde, eer bedel alacaktan fazla ise, fazla kalan para dier alacakllara datlr. Alacak rehnin sat bedelinden fazla ise, rehin alacakls mevcut olan bedeli alr ve karlanmayan alacak kesimi iin dier alacakllarla eit hakka sahip olur ve hissesine deni alr. M) Emanet Mal nsanlarn gvene dayal olarak birbirlerine emanet mal brakmas gnlk hayatmzda ska karlalan beer-hukuk bir ilemdir. Fkh kitaplarnda bu konu veda bal altnda ele alnr. Veda, fkhta bir kimseye korumas iin bir maln emanet edilmesi akdini ve bu ekilde emanet edilen mal ifade eden bir terimdir (Mecelle, md. 763). slm hukukunda veda akdi, taraflarn icap ve kabulyle, yani birbirine uygun karlkl irade beyanyla kurulan ve balayc olmayan bir akiddir.

402

LMHAL

Dier akidler gibi bunda da haliyle taraflarn akid ehliyetine sahip bulunmas, emanet braklan maln da akid konusu olmaya elverili bulunmas gerekir. Emanet braklan kimse kural olarak emin kimse saylr ve iyi niyetli olduu, emanet braklan mal korumada mkul derecede titizlik gsterdii srece bu mala gelen zarardan sorumlu olmaz. Aksine bir durumda ise emanet sfatn yitirir ve maln telef ve ziyanndan sorumlu tutulur. nk emanet braklan kimsenin en bata gelen sorumluluu, kendisine emanet olarak braklan bu mal rf ve dete uygun biimde ve kendi maln koruduu ekilde korumaktr. Emanet brakann rzs ve bilgisi dnda o mal kullanmas, baka birine kullandrmas, bakasna emanet etmesi veya o malda herhangi hukuk bir tasarrufta bulunmas doru olmaz. Hz. Peygamber, mnafkln en bata gelen almetinden birinin, gveni ktye kullanma, kendisine braklan emanete hyanet etme olduunu belirtir. (Buhr, man, 24; Mslim, man, 107) Bu itibarla, emanet braklan kimsenin hyaneti, kast, rf ve dete ve emanet brakann rzsna aykr davran hem din sorumluluu, hem de hukuk adan tazmin sorumluluunu dourur. Emanet braklan ahs mal korumas karlnda cret alyorsa, o takdirde akid iki tarafl ve ivazl bir akid mahiyeti kazanacandan tazmin sorumluluu daha da artar. cretli emanette, alnmas gerekli tedbir alnmad iin veya kanlmas mmkn bir sebepten dolay mala zarar gelirse tazmini gerekir. N) Buluntu Mal Buluntu malla ilgili fkh dzenlemeler slm hukukunda lukata terimiyle ifade edilir ve literatrde de bu balk altnda incelenir. slm dini, mslmanlarn gvenli ve huzurlu bir toplum dzeni kurmalarn ve byle bir toplumda yaamalarn hedeflediinden, genellikle karlalan toplumsal meseleleri hem ahlk ve hem de din ve hukuk boyutta ele alm, toplumda istikrar ve dzen salamak istemitir. Bu cmleden olmak zere Kuran, mslmanlarn doru, dil, hakkaniyetli olmalarn, emaneti ehline vermelerini emretmi, insanlarn haklarn eksik vermelerini ve bakalarnn mallarn haksz ekilde yemelerini yasaklam, bunlar slm hayat tarznn temel ilkeleri arasnda saymtr. Hz. Peygamber de, sahibi tarafndan kaybedilip bir bakas tarafndan bulunan eya ve hayvanlarla ilgili olarak birtakm ilkeler koymu, baz emir ve tavsiyelerde bulunmutur. Ancak alnan nlemlerin ve yaplan tavsiyelerin o gnk toplumun imknlaryla snrl olduunu, burada asl amacn mallarn zayi

HUKUK VE TCAR HAYAT

403

olmasn nleyip gerek sahibine ulamasn salayc bir meknizmay kurmak olduu sylenebilir. Bulduklar mallar ne yapacaklarn soran sahblere Hz. Peygamber, bulduklar bu mal muhafaza edip bir yl sre ile iln etmelerini ve sahibini aratrmalarn, beklemelerini, bu esnada maln sahibi kp gelirse iade etmelerini, gelmezse yanlarnda emanet olarak bulunmakla birlikte o mal harcayabileceklerini, kullanabileceklerini, bir gn sahibi kp gelirse yine iade etmelerinin gerektiini ifade etmitir (Eb Dvd, Lukata, 1). Bir baka hadiste de, Kim bir yitik mal bulursa, iki dil kimseyi olaya hit
yapsn, gizleyip saklamasn. Sahibini bulursa ona iade etsin. Bulamazsa o mal Allahn mal hkmnde olup Allah onu dilediine verir (Eb Dvd, Lukata, 1) buyurmulardr.

Sahibinden kaan ve yitirilen hayvanlar hakknda da Hz. Peygamber,

Kim bir yitik hayvan yannda barndrrsa, onu iln edip duyurmad srece yanl yoldadr (Mslim, Lukata, 1) buyurmu, te yandan hacla-

rn yitirdii mallara dokunulmamasn, kendi haline braklmasn istemitir

(Mslim, Lukata, 1). Yine Reslullah ba bo dolaan develerin serbest

braklmasn, onlara yitik muamelesi yaplmamasn, sahibinin onu veya onun sahibini bulacan belirtmitir (Mslim, Lukata, 1). Hadislerden anlaldna gre, bulunan maln bir yl sre ile iln edilerek sahibinin aranmas ve beklenmesi, sahibi gelip de maln tanmlayabilirse malnn iade edilmesi gerekmektedir. te yandan, bulan kimsenin, sahibi gelince iade edebilmek ve gerek sahibini tanyabilmek iin, bulduu maln ayrc zelliklerine dikkat etmesi ve unutmamas, yitii de sahibine vermek kastyla almas istenmektedir. Hz. Peygamberin bu konuda koyduu ilkeler ve aklad hkmler hem mslmanlarn gvenilir bir ortamda yaamasn, mslmanlarn birbirinden emin olmasn, zarar grmemesini salamay, hem de yitirilen maln muhafaza altna alnmasn, zayi ve telef olmaktan kurtarlmasn amalayan nlem ve zmlerdir. Bulunan eya ile hayvanlar arasnda, hayvanlardan da mesel, koyunlarla develer arasnda belli bir ayrmn yaplm olmas da, maksad salayacak tedbirlerin durum ve artlara bal olarak deiebileceini anlatmak iindir. Nitekim ba bo develer hakknda Hulef-yi Ridn uygulamalar da birbirinden farkl olmutur. slm hukukular da bu konudaki hadisleri ve uygulamalar esas alarak, bulunmu maln durumu, yaplacak ilemler, ilgili kiilerin hak ve grevleri konularnda birok ayrntl hkm ve nlemlerden sz etmiler ve konuyu

404

LMHAL

hukuk bir ereveye oturtmaya almlardr. Konu, fkh kitaplarnda lukata blm ve bal altnda ele alnr. Ancak muhtemelen ilgili hadislerdeki ayrmdan hareketle, zellikle Hanef eserlerde bu konu, buluntu eya-buluntu hayvanlar eklinde iki adan incelenmekte, buluntu mallara lukata, melkut gibi adlar verilirken, buluntu hayvanlara dlle denmektedir. Lukata konusunda slm hukukularnn grleri ylece zetlenebilir: Bulma olay, maln konumuna ve bulann niyetine gre farkl hkmler tayabilir. Rastlanan yitik mal alnmadnda zayi olacaksa, o maln alnmas daha dorudur, menduptur. Hatta baz bilginlere gre bu durumda yitii almak vciptir. Yitik maln el koymak ve sahiplenmek maksadyla alnmas ise haramdr. Buluntu mal, bulan tarafndan korunmak, sahibine iade edilmek kast ve niyetiyle alnmsa, o kiinin elinde emanet hkmndedir. Ak kusur ve kast olmadka alann tazmin sorumluluu yoktur. Sahiplenmek kastyla alnmsa, alan her trl telef ve zarardan sorumlu olur. Buluntu maln, bulan tarafndan iln edilmesi gerekir. lnda, sahibinin tanmasna imkn verecek l ve bilgilerin bulunmas, fakat sahte sahiplenmeleri engelleyecek bir kapalln da olmas gerekir. p, sopa, kam gibi ok nemsiz, gndelik eyada ilnn gerekmeyebileceini syleyenler varsa da, bunlarn birka gn sreyle iln edilip bekletildikten sonra bulan tarafndan kullanlmasnn ciz olaca eklindeki gr, konu hakkndaki hadise daha uygun dmektedir. Buluntu maln iln sresi, kural olarak bir yldr. lk hafta her gn, sonraki haftalarda ise birer gn iln yeterlidir. Ancak Hanefler, bulunan maln kymetine gre iln sresinin deiebilecei, mesel 100 dirhemlik maln bir yl, 10 dirhemlik maln on gn, daha deersiz mallarn daha az sreyle ilnnn yeterli olaca grndedirler. Esasen fakihler, maln sahibinin artk maln aramayaca ve sahibinin bulunamayacana dair gl bir kanaat oluuncaya kadar ilna devam edilmesini l olarak kabul etmilerdir ve bu sreler de byle bir lnn uygulamasndan ibarettir. ln ierisinde maln sahibi gelir de sahipliini ispatlarsa, buluntu mal kendisine iade edilir. ln sresi geer de sahibi gelmezse, Hanef ve Mliklere gre bulan kimsenin seim hakk vardr: ster mal elinde bekletir, ister bir fakire verir; ihtiyac varsa kendisi tketir, kullanr. Fakire verdikten sonra sahibi geldiinde, deerini deyip dememekte serbesttir. fi ve

HUKUK VE TCAR HAYAT

405

Hanbellere gre gerekli iln yapld ve iln sresi getii halde sahibi ortaya kmamsa, artk buluntu mal bulann mlk olur. Buluntu hayvanlarn (dlle) hkm, gerek hayvann konumu, blgesel artlar ve gerekse hayvann belli harcamay gerektirmekte olmas sebepleriyle dier buluntu eyann hkmnden ksmen farkldr. Buluntu hayvanlar yakalayp korumak, kiilere deil devlete ait bir i saylmtr ve iln zorunluluu da ngrlmemitir. Fkh kitaplarnda her bir ayrntya gre farkl hkm ve nlemlerin ngrlm olmas, esasen hem maln zayi olmasn nlemeyi, hem de gerek sahibine ulamasn salamay amalamaktadr. Gnmzde de bu sonucu gerekletirebilecek yeni nlemlerin alnmas ve dzenlemelerin yaplmas slm hukukunun zne ve amacna uygun dmektedir. Bu bakmdan baz Batl lkelerde uygulanmakta olan bulunann % 10unun bulana verilmesi vb. dzenlemeler, esasen slm ahlknn ideal nerilerine aykr olmakla bilikte, mevcut durumda, bulunan eylerin iadesini tevik ilevi stleneceinden, bu ynde yaplacak benzeri hukuk dzenlemeler slm hukuku asndan da uygun grlebilir. O) Veklet Szlkteki kk anlam korumak, sorumluluu yklenmek, teslim etmek, yetinmek, kendi bana brakmak gibi anlamlar tayan veklet, slm hukukunda taraflar aras anlamadan doan hukuk temsili ifade eden bir terim olup bir kimsenin bizzat kendisinin de yapabilecei bir hukuk ilem iin bir bakasn yetkili klmas eklinde tanmlanr (Mecelle, md. 1449). Bu ekilde kendisine yetki verilen kimseye vekil, bu yetkiyi veren yani temsil olunan kimseye mvekkil, yetki vermeye de tevkil ad verilir. slm dini sosyal hayatta ve insan ilikilerinde de kolaylk, aklk ve gven ilkelerini esas aldndan, belli bir ihtiyacn sonucu olan ve her dnem ve toplumda var olagelen veklet ilikisi slmda da kural olarak devam ettirilmitir. slm hukukularnn konuyla ilgili birtakm hukuk kayt ve dzenlemeler getirmeleri de bu akd ilikinin salkl, dzenli ve objektif bir yapya kavuturulmasn ve bylece aldanma, zarar ve maduriyetlerin nlenmesini amalar. slm hukuk literatrnde veklet akdine hac, kurban, zekt, kefret gibi mal yn bulunan ibadetlerin ifasnda veya evlenme, boanma, satm, dava, irket, sulh, vasiyet, hibe gibi tek veya iki tarafl bor ilikilerinin kurulmas veya sonu dourmasnda ska bavurulur.

406

LMHAL

Dier akidler gibi veklet akdinin de rkn, yani kurucu unsuru icap ve kabuldr. Taraflarn akid ehliyetine sahip bulunmas, veklet konusunun hukuka aykr olmamas, ak ve bilinir olmas, mvekkil tarafndan da yaplmas ilke olarak mer ve vekletle ifas mmkn olan ilerden olmas da arttr. Veklet her iki taraf asndan da balayc olmayan (gayri lzm) bir akid olduundan vekil veya mvekkil istedii zaman veklet ban sona erdirebilirler. Bununla birlikte vekletin cret karl yaplmas halinde vekilin, stne ald ii belli lde tamamlama ykmll vardr. Vekilin grev ve yetkisinin kapsam ve snrlarn belirlemede aslolan veklet akdidir. Bu konuda yardmc bir unsur olarak rf ve temlden de yararlanlr. Beden ibadetler, ahitlik, cezann tatbiki gibi yerine getirilmesi kiinin ahsna sk skya bal hak ve sorumluluklarda veklet ciz olmaz. Daval veya davacnn mahkeme huzurunda kendilerini vekil araclyla temsil ettirmeleri slm hukukunda da kural olarak ciz grlmtr. Ancak vekilin yarglama ve ispat hukuku asndan yetkilerinin ne olaca hususunda slm hukukular arasnda farkl gr ve ller vardr. Veklet akdi, taraflardan birinin lm veya kalc bir sebepten dolay ehliyetini yitirmesi, mvekkilin vekili azli, vekilin vekleti brakmas veya veklet konusu iin yerine getirilmi olmasyla sona erer. P) Yarglama Hukuku Devletin temel fonksiyonundan biri olan yarg (kaz), toplumda hakszlk ve suistimali nleyip adaleti hkim klmada, fertlerin ve toplumun haklarn gvence altna alp hukuk dzeni iinde sosyal bar salamada vazgeilmez bir nem ve etkinlie sahip bir kurumdur. slmn insan ilikilerinde, hukuk ve sosyal hayatta geerli olmasn nerdii ilkeler ve gsterdii hedefler de ancak hak ve adalet esasna gre ileyen bir yarg tekilt ve yarglama hukuku ile mmkn hale gelir. nk dinin, ferdin i dnyasna, niyet ve iradesine ynelik telkini ve iyiletirmesi, ferde uhrev sorumluluk bilinci vermesi her zaman yeterli olmayabilir. Ayrca onun da akseden ve nc ahslar da ilgilendiren davranlarnn belli bir hukuk denetim ve dzenlemeye tbi tutulmas da gerekir. te bunu yarg tekilt ve yarglama hukuku salar. Fkh literatrnde hkmler ferd ve sosyal, dnyev ve uhrev btn ynleriyle ele alnp din-dnya, birey-toplum ayrm gzetilmeksizin ferde genel bir rehberlik yaplrsa da zaman zaman, zellikle de mumelt hukukunda diyan hkm-kaz hkm (diyaneten-kazen) ayrm

HUKUK VE TCAR HAYAT

407

yapld olur. Bu ayrm da netice itibariyle dinin derun ve ahlk ynyle ekilci ve kuralc ynnn birbirini tamamladn anlatmay hedefler. Kiilerin da akseden irade ve davranlaryla i iradesinin, zhir delillere gre verilen hkm ile olayn gerek yz arasnda farkllk bulunmas kanlmazdr. Hukukta istikrar, dzen ve gvenlik fikri, yarg kararlarnn objektif ve zhir delillere dayal olmasn zorunlu klar, fakat yarg nnde verilen karar ne kadar titiz bir almann rn olursa olsun, kiinin hiretteki sorumluluu bakmndan vicdanen tatmin edici bir zm olmayabilir. Bu sebepledir ki, slm hukukunda ahslar arasndaki ihtilflarn yarg yoluyla zmlenmesi ilkesi getirilmi, kiilere, yargnn vermedii hakk bizzat alma (ihkak- hak) hakk tannmam, ancak yarg tarafndan karar altna alnmayan bir borcu deme mkellefiyeti getirilmi, bylece kiilerin dindarl da, toplumsal adaletin gereklemesinin bir baka aya olarak grlmtr. Nitekim Hz. Peygamber bir hadiste, Sizler ihtilflarnz
bana getiriyorsunuz. Muhtemeldir ki bir ksmnz dierine gre delilini (gerekte haksz olduu halde) daha dzgn ifade edebilir ve ben de ondan iittiime gre onun lehine hkmedebilirim. Bu ekilde kime kardeinin bir para hakkn alp vermisem sakn onu almasn. Zira ben (zhire gre verdiim bu hkmle) ona ancak ateten bir para vermiimdir (Mslim, Akzye, 4; Tirmiz, Ahkm, 2) buyurmu, slm limleri de devaml olarak

kendilerinin zhire gre hkm verdiklerini, olaylarn gereini ve srlar bilenin ise Allah olduunu ifade etmilerdir. Bu hadis ve ifadeler hkimin hkmnn hell haram, haram da hell yapmayacan, fakat adaletin ve kamu dzeninin salanabilmesi iin zhire gre ileyen byle bir yarglama hukukunun da vazgeilmezliini ortaya koymaktadr. slm kltr ve geleneinde adliye tekilt ve yarglama hukuku daima zel bir neme sahip olmutur. Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn toplumda bilgili, hakinas ve fersetli kimselerin hkim olarak grevlendirilmesine byk nem atfetmi ve bu ilke ileri dnemlerde de korunmaya allmtr. nk toplumda adaletin gereklemesinde iyi kanunlar kadar onlar uygulayacak iyi hkimler de nemlidir. Hatta iyi hkimler ok daha vazgeilmezdir. Mecellede hkimin hakm, fehm, mstakm, emn, mekn ve metn olmas gerektii vurgulanarak (md. 1792) bu anlatlmak istenir. Fakat insan unsurunun tad zaafn sigortas olarak iyi bir yarglama hukukunun geliimine de ihtiya vardr. Bu itibarla, fkh kltrnde yarglama konusunda zengin bir hukuk doktrini olumutur. Bu alanda yazlan edeblkad veya edebl-kaz tr kitaplar, yarglamada adaletin tecellisi iin gsterilen olaan st gayreti ve zengin bir bilgi birikimini yanstr.

408

LMHAL

slm hukukuna gre, hakszla uradna inanan bir kimsenin bu hakkn kendiliinden almas deil, yetkili idar ve adl mercilere bavurmas gerekir. Bu, adaletin gerekleebilmesi ve hukuk dzeninin kurulabilmesi iin en emin yoldur. Yargya intikal eden davalarda davac tarafn bata ahit olmak zere her trl delil ve belgeyi ileri srme, daval tarafn da kar delil ileri srme ve teklif edildiinde yemin etme ykmll vardr. Bir hadiste, Davacnn davasn delil ile ispat etmesi, iddiay reddedenin de yemin etmesi gerekir (bn Mce, Ahkm, 7; Tirmiz, Ahkm, 12) buyurulur. Kendisinden yemin etmesi istenen kimsenin buna yanamamas, aleyhinde hkm verilmesini hakl klar. Hkim gerein ortaya kmas iin her trl yasal tedbiri alr, aratrma yapar. slmda rvet almann ve vermenin, yalann, yalan yere yemin etmenin ve yalanc ahitliin byk gnah saylmas, kul hakk ihllinin, gasp ve haksz fiilin ar ve telfi edilmesi zor su ve gnahlar arasnda yer almas ayn zamanda yarglamada adaletin salanmasna da hizmet eder. ahitlerin gvenilir, doru szl kimseler olmasnn, gerektiinde iyi halinin sabit olmasnn (tezkiye) art koulmas da byledir. Usulne uygun ekilde grlen ve karara balanan davalar kural olarak yeniden yarglama konusu olmaz ve hkimin karar taraflar balar.

III. TCAR HAYAT

slm dini tabii ve ftr bir din olduundan bu dinde, insanlarn imkn ve kabiliyetlerine gre alp kazanmalar, gerekli i birliini ve i blmn salamalar ve ihtiyalar dorultusunda harcama yapmalar tabii karlanm, ancak bu konuda baz temel l ve ilkeler getirilerek i ve ticaret hayatnn dzen ve gven iinde, hakszlk ve suistimalden uzak olarak ilemesine yardmc olmak istenmitir. slmn ticar hayatla ilgili getirdii ilkeler, esasen hukuk alanda koyduu kurallarn bir parasn tekil eder ve hepsi birden fkhn mumelt ahkmn oluturur. Bunun iin de klasik kaynaklarda byle bir ayrma rastlanmaz. Bununla birlikte gnmzde ticar hayat, ayr yasal dzenlemelere konu olan, farkl rf ve detlerin cereyan ettii nemli bir alan olduundan burada ayrca ele alnmas tercih edilmitir. Bu itibarla burada, daha nce sz edilen ilke ve amalar ve hukuk hayatta geerli prensiplere ilve olarak ticar hayata ilikin din hkmlere ve slm kltr ve geleneine temas edilecek, bu erevede gndeme gelebilecek eitli gncel meselelere ve kazan yollarna aklama getirilmeye allacaktr.

HUKUK VE TCAR HAYAT

409

A) Hell Kazan slmda kazanma, mal mlk edinme tpk ilim gibi farz telakki edilmi, kiinin kimseye muhta olmadan hayatn srdrebilmesi, oluk ocuunun nafakasn temin etmesi maksadyla mer yoldan alp kazanmas ibadet ve cihad lsnde kutsal ve deerli bir davran olarak nitelendirilmitir. slmda alp kazanma bu ekilde tevik edilmekle birlikte, kazan yollar ayr ayr saylarak aralarnda stnlk ve ncelik sralamas yaplmayp konu tamamen kiilerin ve toplumlarn art ve imknlarna, ihtiya ve kabiliyetlerine braklarak kendi tabii seyri iinde ekillenmesi istenmitir. Fakat slm, kazan yollar, mal ve mlk edinme konusunda nemli bir ilke olan meruiyet prensibini esas alarak hrszlk, gasp, faiz, zina, kumar, rvet gibi kazan yollarn din, ahlk ve hukuk planda yasaklam, bu yollarla elde edilen kazanca ve mala da hibir deer atfetmemitir. slmda asl ve tabii kazan yolu emektir. Dnya nfusunun az, tabii servet ve imknlarn hayli zengin olduu dnemlerde kimsesiz ve ilenmemi araziyi ileyerek mlkiyete katma, sahipsiz odun ve otlar mlk edinme, avlanma gibi usuller de netice itibariyle emek yoluyla kazan kapsamnda grlm ve tevik edilmi, daha sonralar da bu yollarn iletilmesi belli kurallara balanmtr. Miras, vasiyet, nafaka, zekt, hibe gibi rz ve istisna yollarla kazanlan mallar da balangc itibariyle emee dayal kazanlardr. Hz. Peygamber bir hadiste, Hi kimse elinin emeinden daha hayrl bir ey yemi deildir (Buhr, By, 15; Enbiy, 37) buyurmu, kendisine en temiz kazancn ne olduu sorulduunda da, Kiinin kendi elinin emei, bir de drst ticaretin kazanc (Msned, IV, 141) cevabn vermitir. Yine bir defasnda Reslullah, Tebk dnnde Sad b. Muz ile karlap tokalam, ellerinin nasrlam olduunu grnce bunun sebebini sormu, o da oluk ocuumun nafakasn temin iin hurma bahemde alyorum cevabn verince Hz. Peygamber, Sad b. Muzn elini pm ve te bu eller Allahn sevdii ellerdir buyurmutur. (Serahs, Mebsut, c. 30, s. 245) Bu hadislerde vgyle sz edilen almay, sadece tarlada, ba ve bahede bedenen alma eklinde deil, gerek beden gerekse zihin gcne dayal olarak sarfedilen her trl emek ve alma eklinde anlamak gerekir. Kuranda, Erkekler iin de alp elde ettiklerinden bir pay vardr, kadnlar iin de alp elde ettiklerinden bir pay vardr (en-Nis 4/32) denile-

rek hem emein nemi vurgulanmakta hem de sermayenin kr payna iaret edilmektedir. Ziraat, zenaat ve bir meslein icras dorudan emee dayal kazan yollardr. Ticaret, kabzmallk, simsarlk, komisyonculuk,

410

LMHAL

ortaklk, i ve kira akdi gibi mal ve menfaat mbdelesi aracl ve devren iktisap usulleri de dolayl olarak emee dayal kazan yollardr. Her iki yol da kural olarak tasvip edilmitir ve meruiyet dairesinde kalnd srece deerlidir. slm bu konularda hell ve mer olan ekil ve usulleri ayr ayr belirtmek yerine, sadece yasak ve gayri mer olan usul ve davranlara iaret ederek i, ticaret ve kazan hayatnn kendi tabii seyrinde geliimine frsat tanmtr. ve ticaret hayatyla ilgili karlkl rz ve gnl honutluunu temel ilke olarak koymu, akidlere ve verilen sze ball emretmi, aldatma, yalan beyanda bulunma, zorlama, karaborsaclk, kar tarafn skntda olmasndan yararlanma, belirsizlik ve risk smrs yoluyla kazanc yasaklamtr. Sermayenin riske katlmakszn emeksiz kazanc demek olan faiz, haksz kazan temin etmenin balca yollar olan hrszlk, gasp, rvet, l ve tartda hile, kumar haram klnm, zina gibi dorudan haram ileyerek veya iki satm gibi haramn ilenmesine yardmc olunarak gelir elde edilmesi yasaklanm, bu yollardan elde edilen gelir de deersiz ve hukuken korumasz mal kabul edilmitir. Hatta, yukarda temas edildii gibi, ehire dardan mal getiren kimselerin bilgisizliinden yararlanarak ellerinden mal ucuza alma, elde edilmesi kesin olmayan mahsul ve meyveyi nceden satma, el altnda bulunmayan veya teslimi zayf bir ihtimal olan mal satma, bir bakasnn pazarl devam ederken fiyat verme, mteri kztrma gibi bir taraf iin risk ve aldanma unsuru tayan ticaret de, karlkl rz bulunsa bile, ciz grlmemitir. Kiinin bireysel ve ahlk yetikinlii, kul hakkn ihllden saknma duyarll, kendine ve yaratanna kar sorumluluk duygusuna sahip olmas da yine mslman toplumlarda ticar hayat iin salam bir zemin oluturur. Bu tr yasaklama ve kstlamalara uyularak elde edilen kazan, slm nazarnda, Hz. Peygamberin Ved hutbesinde ifade ettii gibi, kutsal aylar, kutsal yerler, mslmanlarn canlar ve rzlar kadar dokunulmazdr ve saygdeerdir (bn Mce, kame, 78). Balangtaki oluum itibariyle emee dayanmakla birlikte ilgili birey asndan emek unsuru bulunmayan nafaka, miras, zekt ve sadaka, hibe, vasiyet, dl, ganimet, ikt, diyet, mehir, muhlea bedeli ve buluntu mal gibi hukuk ilemlerin ve kazan usullerinin mer klnnn da yarar ve hikmetleri ak olup, bu hkmlerin ter kln, z olarak, yaknlar aras ba ve dayanmay koruma, toplumda sosyal adaleti salama, kiilerin ihtiyacnn giderilmesi veya haklarnn karlanmas gibi eitli amalar tamaktadr. slm dininin iki asl kayna olan Kuran ve Snnette ticar hayatla ve kazan yollaryla ilgili olarak temas veya iaret edilen yasaklama ve

HUKUK VE TCAR HAYAT

411

snrlamalar, rnek olay ve kavramlar itibariyle belli bir snrllk tasa bile, gzetmek istedii yarar ve ilke, sakndrmak istedii zarar ve hakszlk asndan her devir ve dnemin ticar hayatn dzenlemeye imkn verir lde geni ve kapsamldr. Byle olunca mslmanlarn alma ve ticaret hayatnda, klasik fkh literatrnde kaydedilen olay ve rneklendirmeleri l alp kendilerini sadece onlarla baml hissetmeleri yerine, dinin insan ilikileri ve ticar hayatla ilgili olarak koyduu aklk, drstlk, gven, doru szllk, sznde durma, art ve akidlere bal kalma, zayflk, bilgisizlik ve skntda olmay suistimal etmeme gibi genel ilkelerine bal kalmalar gerekir. Kanunlarn, polisin ve hukuk meyyidelerin nfuz alannn ok snrl olduu ve ticar hayatn genelde ikili ilikiler eklinde kapal devrede seyrettii gnmzde ancak bu ilkelerin korunup gzetilmesi halinde hell ve mer kazan elde etmek mmkn olur. slm bilginleri hem din bilgileri hem de hayat tecrbelerinden hareketle, haram lokma ile beslenen vcudun ibadet ve faaliyetlerinin faydasz ve verimsiz, gayri mer yollarla oluturulan sermayenin kazan ve krnn bereketsiz olacan, gayri mer kazancn kiiye dnyada huzursuz ve mutsuz bir hayat, hirette de skntl bir hesaptan te bir ey getirmeyeceini ifade ederler. B) Faiz Yasa Faiz yasa, slmn temel ilkelerinden biridir. Daha nce de ifade edildii gibi, slm herhangi bir zarar ve maduriyete yol amayan insan ilikilerine, dzgn bir izgide seyreden hukuk ve ticar hayata kural olarak mdahale etmemi, sadece yanl ve haksz uygulamalar konusunda insanlar uyarm, bu ynde baz snrlama ve kstlama getirmitir. Faiz yasa da byledir. Faizin Arapadaki karl rib olup szlkte, herhangi bir eydeki art ve fazlal ifade eder. Terim olarak ise rib, bor verilen bir paray belli bir sre sonunda belirli bir fazlalkla veya herhangi bir bor ilikisi ile doan ve sresinde denmeyen bir alacak iin ek vade tanyp vade sonunda bu alaca fazlalkla geri almann, yine bu ekilde alnan fazlaln genel addr. Bu trden art ve uygulamalar ieren ilemlere de faizli ilemler denir. Trkede daha ok, yine Arapa kkenli faiz kelimesi yaygnlk kazanm olup genelde rib ile eanlaml olarak kullanlr. Faiz yasa slmla balam olmayp uzun bir gemii vardr. Yahudilik ve Hristiyanlkta da faiz yasa olmakla birlikte, yahudiler Tevrat tahrif ederek faizi kendi aralarnda (sriloullar) yasak sayp kendilerinden olmayanlara

412

LMHAL

kar serbest saymlardr. Kuran da yahudilerin bu tutumuna deinmekte, yasakland halde faiz alp vermelerinin yol at ve aaca sonulardan sz etmektedir (en-Nis 4/160-161). Tarih boyunca gelip gemi birok dnr, filozof ve devlet adam da ak bir hakszla yol at, sermayeyi belli bir snfn elinde toplad, geni halk kitlelerinin smrlmesine sebep olduu iin faize kar km, onunla mcadele edip nlemeye almlardr. Nitekim Efltun faizi doru bulmamakta, Aristo parann paray dourmayacan belirterek faiz yoluyla salanan kazanc, tabii olmayan kazan diye nitelendirmektedir. Luka ncilinde de faiz yasandan sz edilmi olup hristiyan dnyasnda faiz yasa uzun bir sre devam etmitir. Ancak Batnn iktisad geliiminin dourduu ihtiyalar karlayacak yeni messeseler ortaya konamad ve kilisenin elinde de hatr saylr bir sermaye olutuu iin faiz yasa giderek hogrlmeye ve almaya balanm, Fransz htillinden sonra iyice yaygnlap Bat ekonomisinin temel unsuru haline gelmitir. Ayrca, sermayeyi ellerinde bulunduranlarn, hibir aba gstermeksizin ve riske girmeksizin bu sermaye araclyla gelir elde etmek istemeleri, te yandan ticaret erbabnn ve alan fakir kesimin de devaml sermayeye ihtiya duymas sebebiyle faiz her dnem ve devir toplumunda az veya ok bulunagelmi, yol at zararlar bilindii halde yaam ve yaygnlk kazanmtr. slmn ortaya kt VII. yzyl Arap toplumunda da faiz btn eitleriyle biliniyor ve uygulanyordu. Bu yzden sermaye belli kesimin elinde younlam, gittike katlanan faiz borcunu deyemeyen kimseler veya bunlarn ocuklar kle olarak satlmaya balanm, sonu itibariyle az bir kesim byk kar salamasna kar geni halk kesimi perian olmutu. Kuran bu yaygn deti aamal bir ak ierisinde, gerekli nlemleri alarak ve bu uygulamann yerini tutacak kurumlar da gstererek yasaklam, Hz. Peygamber de devrinde bilinen ve yaplan faizli ticar ilemlerin faizden arndrlmasna klavuzluk etmi, bu konudaki emir ve yasaklaryla, belli l ve ilkeleri karmaya elverili bir uygulamay balatmtr. a) Kuranda Faiz Yasa Kuranda faiz (rib) yasana deiik slp ve anlatm tarzlaryla birden ok yerde temas edilir. Fakat hibirinde ribnn tanm yaplmaz, ayrc zellikleri ve kapsam belirtilmez. Ancak Kuranda geen ribnn anlam, o dnem Araplarnn bu kelimeye ykledii mnadan farkl deildir.

HUKUK VE TCAR HAYAT

413

Kuranda rib meselesi drt yerde ele alnm ve rib yasa iki yasanda olduu gibi aamal yntem izlenerek drt aamada ortaya konmutur. Bu konuda ilk yet Mekke dneminde, yani mslman toplumun inan ve ahlk temellerinin kuruluu salamlatrld dnemde nzil olmutur. Mekk Rum sresinin 39. yetinde yle buyurulmutur: nsanlarn mallarnda art olsun diye verdiiniz faiz Allah katnda artmaz. Fakat Allahn rzsn isteyerek verdiiniz zekta gelince, ite onu verenler (sevaplarn ve mallarn) kat kat arttranlardr. Bu yet faizi aka yasaklamamakla

birlikte Allah katnda irkin grldne ve bereketsizliine deinerek onu dolayl olarak reddetmekte, mminlere bu ynde uyarda bulunmaktadr. Medine dneminde nzil olan Nis sresinin 160-161. yetleri ile Allah, yahudilere faizin haram klndn, fakat onlarn bunu hell sayp alpvermeye devam ettiini, bu yzden de birok ceza ve azaba uradklarn ve urayacaklarn haber vererek yine dolayl olarak faiz yasana temas etmi ve bu konuda mslmanlar ynlendirmitir. nc aamada ise, Ey iman edenler, kat kat faiz yemeyin. Allahtan
korkun ki kurtulua eresiniz (l-i mrn 3/130) buyurularak faiz aka

yasaklanmtr. Tabii ki Kurann bu slbu, ilk planda Mekkede yaygn olan bileik faizli bor ilemlerini kapsyor gzkyorsa da yetteki kat kat kayd, tek dereceli faizin hell olduu anlamnda olmayp o gnk olguyu aklamak iin gelmitir. Drdnc aamaya gelince, artk faiz bir nceki kayd da tamakszn iddetli bir slpla yasaklanm, faizi brakanlara baz imknlar gsterilirken faizde srar edenlere ac sonular bildirilmitir. Bu konuya ayrlm bulunan Bakara sresinin 275-279. yetlerinde yle buyurulur: Faiz yiyen kimseler (kabirlerinden) tpk eytan arpm kimseler gibi arplm olarak kalkarlar. Onlarn bu hali, alveri de (ticaret) faiz gibidir demelerindendir. Oysa ki Allah ticareti hell, faizi haram klmtr. Bundan sonra kime rabbinden bir t gelir de faizden vazgeerse gemite olan kendisinindir ve ii Allaha kalmtr. Kim tekrar faize dnerse, ite onlar cehennemliktir, orada devaml kalrlar. Allah faizi mahveder, sadakalar oaltr. Allah hibir gnahkr kfiri sevmez... Ey iman edenler, Allahtan korkun, eer gerekten inanyorsanz, faiz olarak artakalan (ana parann zerindeki) miktar almayn. ayet bunu yapmazsanz (faize devam ederseniz), Allah ve Resul ile savaa girdiinizi bilin. Tvbe ederseniz ana sermayeniz sizindir. Ne hakszlk edersiniz, ne de hakszla uratlrsnz.

414

LMHAL

Bu yette Allah Tel, faiz ile alveriin farkl olduunu vurgulayp, faiz alp vermenin dnyadaki ve hiretteki kt sonularna iaret etmi, bu arada, ana paradan fazla ksmn da faiz olacan belirtmitir. Kurann bu slbu, faiz yasa konusunda ak ve kati bir dellettir. te yandan bu yetlerde geen rib kelimesi, kapal bir kelime olmayp vahyin ilk muhatab olan Araplar arasnda bilenen ve uygulanan yaygn faiz eklini ifade eder. O da, vadeye karlk alacakta art yapma uygulamasdr. b) Snnette Faiz Yasa Hz. Peygamberin snneti, Kurann koyduu faiz yasa ilkesini aklam, uygulamasn gstermi, ayrca Kuranda iaret edilmeyen baz ilemleri de faiz olarak nitelendirip yasaklamtr. Mesel, Hz. Peygamber Ved haccnda yle buyurmutur. Dikkat
edin. Chiliye dneminin faizlerinin hepsi de kaldrlmtr. Ana paralarnz sizindir. Bu suretle ne hakszla uratlm, ne de hakszlk yapm olursunuz... (Eb Dvd, By, 5). Bir baka hadiste de, Faiz ancak veresiyededir (Buhr, By, 79; Mslim, Mskat, 101-103) buyururken Chi-

liye dneminde yaygn olan vade karl alaca artrma detine iaret etmitir. Buna ilve olarak Hz. Peygamber, kendi dneminde uygulanan ilemleri ve alm satm trlerini de, ya faize yol aaca, ya da faiz olduu iin yasaklamtr. Mesel, ey-y sitte veya emvl-i ribeviyye hadisi diye mehur bir hadiste yle buyurmulardr: Altna mukabil altn, gme
mukabil gm, budayla buday, arpa ile arpay, hurma ile hurmay, tuza mukabil tuzu satmaynz. Ancak eit miktarlarda ve pein olursa o mstesna. Her kim artrr veya fazla alrsa faiz alp vermi olur. Bunda alan ile veren arasnda fark yoktur. Hadisin baka yoldan gelen rivayetlerinin son ksmnda Cinsler deiirse pein olmak artyla nasl satarsanz satnz. Pein olmak kaydyla altn gmle, gm altnla, buday hurmayla, arpay hurmayla satabilirsiniz... (Buhr, By, 77-81; Mslim, Mskat, 79-85) ilveleri vardr.

Bu konuda birok hadis rivayet edilmi olup bunlarda Hz. Peygamber zetle, altn ve gmn, hurma, buday, arpa ve tuzun (ve aada grlecei zere bu zellikteki gda maddelerinin) ayn cins karlkla vadeli veya fazla karlkl deiimini yasaklam, cinslerin deimesi halinde, pein olmas kaydyla mbdeleye izin vermi, altn veya gm ile para olmayan deiiminde ise pein ve eit olma artlarn aramamtr. Ayn ekilde kuru

HUKUK VE TCAR HAYAT

415

hurma ile ya hurmann, iyi cins hurma ile kt cins hurmann fazlalkla deiimi, gmn vadeli olarak altn karl satm yasaklanm, altnn altnla, gmn gmle deiimine ancak pein ve tartlarnn eit olmas halinde izin verilmitir. Hatta Reslullah, zerinde altn bulunan bir gerdanln bile altnn ayrldktan sonra satlmasn istemi (Mslim, Mskat, 89-90), iki lek kt cins hurmay verip bir lek iyi cins hurma alan sahbye byle bir ilemin faiz olduunu belirterek, Sakn byle yapma! yi
cins hurma almak istediin zaman nce kalitesi dk hurmay parayla sat, sonra eline geen para ile iyi cins hurma satn al (Mslim, Mskat, 96)

buyurmutur. Hz. Peygamber ayn cins iki eyin biri dierinden fazla olarak deiimini, hatta dalndaki ya hurma ile kuru hurmann tahminen deiimini de (beyul-mzbene) yasaklamtr. Ancak Medinede bahe sahiplerinin bu yndeki ihtiyalarn ve isteklerini gz nne alarak Resl-i Ekrem bahe sahipleri iin dalndaki ya hurmay, tahmin suretiyle ayn miktarda kuru hurma ile deiime (beyul-ary, beyul-ariyye) izin vermitir. Halbuki aataki hurmann fazla olmas ihtimali gz nne alnrsa bu fazlalk faiz olur. Fakat Hz. Peygamber belli bir ihtiyaca binaen genel kuraldan bir istisna olarak buna izin vermitir. Ariyye satna 5 veskten (yaklak 9001000 kg.) aas iin izin verdii rivayetleri de gz nne alnnca Resulullahn bahe sahiplerinin veya elinde kuru hurma bulunup taze hurma yemek isteyenlerin bu yndeki ihtiyacn ve isteini mkul karlad, byle kk aptaki bir deiimin faize, smr ve aldatmaya yol amayaca iin izin verdii sylenebilir. Bu izinden hareketle ya zm ile kuru zmn deiimini ciz gren mezhepler de vardr. Buday, hurma, arpa vb.nin fazlalkla deiimi yasa ve dalnda henz olgunlamam meyvenin sat yasa ile ilgili hadisler birlikte ele alnnca, buradaki asl amacn bahe sahiplerinin ve reticilerin korunmas, paraya olan ihtiyalarnn istismar edilerek kandrlmalarnn nlenmesi olduu sonucuna varlabilir. Grld zere Kuran, kesin bir ifade ile Chiliye faizi, bor faizi
(ribed-deyn) veya riben-nese denilen, vade karlnda alacan mikta-

rnn artrlmas eklindeki faizi yasaklam, snnet de bu yasa teyit etmitir. Buna ilve olarak snnet, Araplar arasnda cr olup pek faiz olarak grlmeyen baz ticar ilemleri ve mbdele ekillerini de yasaklamtr. Bu o gnk Arap toplumu iin de yeni bir durum olup daha sonra slm literatrde bu ribel-fadl veya alveri faizi adyla anlr olmutur. Birinci nevi

416

LMHAL

faizin, yani vade sebebiyle tahakkuk ettirilen fazlaln haramlnda hibir tartma ve tereddt bulunmamaktadr. Buna karlk parann ve gda maddelerinin pein olarak fakat fazlalkla deiiminin (ribel-fadl) yasaklanm olmasnn gerekesi ve illeti zerinde farkl grler bulunduundan, bu yasan ls, snr ve hangi cins ve nevi mallar kapsad hususu tartmaldr. c) Faiz Yasann Amac Faiz yasa, slm iktisadnn hem ana elerinden birisi, hem de mkul bir gereidir. slm servetin tl braklmamasn, retim ve yatrm dnda tutulmamasn isteyerek faiz ortamnn douunu engelleyici baz tedbirler almtr. slmda temel retim faktr olarak emek kabul edilip, sermayenin risk ve zarara katlanmadan tek bana kazan arac olmas nlenmitir. nk bu, sermaye ve servetin giderek belli bir zmrenin elinde toplanmasna, neticede insanlarn snflamasna, byk bir kesimin maduriyetine sebep olacaktr. slmn yerletirmeye alt ahlk anlay, yardmlama ve sosyal dayanma ilkesi, zekt ve infak emri, emek ve sermayenin birlikte retime ve yatrma ynelmesi, kr ve zarar birlikte gslemesi prensibi ve benzeri dzenlemeler, bir btnn birbirini tamamlayan paralardr. slm, nimetleri ve klfetleri topluma dengeli biimde yaymay ilke edinmitir. Ar diyet borcu altndaki suluya hazine veya akrabalarnn hatta mensubu bulunduu meslek kesiminin yardmn salarken, sava ganimetini, sermayenin belli ellerde dolamasn nleme gerekesiyle, geni bir kesime yaymtr. slm miras hukukunda miras zmrenin genilii de bu anlayn sonucudur. Halbuki maddeci Bat toplumunda ise, sermayenin belli ellerde toplanmas istenmekte, bu amala sermayenin belli merkezlerden daha organizeli ekilde retim ve yatrma aktarlmas, buna karlk geni bir alan zmre olumas salanmaya allmaktadr. Buna gre faiz Batnn iktisad hayatnn ve anlaynn en vazgeilmez unsurlarndan birini oluturmaktadr. Bat tipi hayat ve dnce tarzna hzla adapte olan mslman toplumlarda da faizin iktisad hayatn temel unsuru ve sermayenin en tabii hakk olarak grlmeye balanmas bu sebepledir. Kuran faiz ile zekt ve infakn karlatrmasn yaparak zekt ve infakn deerli ve kalc, faizin ise deersiz ve bereketsiz olduunu bildirmektedir (el-Bakara 2/276; er-Rm 30/39). Gerekten de zekt ve infak sosyal adaleti ve refah arttrc olduundan deerli ve bereketlidir. Faiz ise gelir akn

HUKUK VE TCAR HAYAT

417

belli ellerde toplayp sosyal refah nleyeceinden, dolaysyla geni bir kesimin tketim eilimini ve imknn azaltacandan, bazan sosyal patlamalara sebep olduundan neticede bereketsiz bir yoldur. te yandan, zekt ve infakn Allah katnda ecir ve mkfat ile, faizin de ceza ve gnah ile karlanmas bir mslman iin kukusuz daha da nemli bir farkllktr. Kurann, faizle ticaret arasndaki ilikiye deinerek ticaretin hell, faizin haram olduunu bildirmesi de dikkat ekicidir. nk ticaret retken olup toplumda emee ve sermayeye dengeli bir pay verir, parann akn hzlandrr, belli istihdam imknlar ortaya karr. Faiz ise retken deil tek tarafl kar salayan bir smrdr. Eit ve iki tarafl risk tayan ticaret ile eitsiz ve tek tarafl risk tayan faiz arasnda nemli bir mahiyet fark vardr. Faizle ticaretin ayn olmadn vurgulayan bir slp kullanrken, Kurann bu noktaya dikkat ekmeyi amalad sylenebilir. Hadislerde geen ribel-fadl yani eitsizlie dayanan faizli alveri ve mbdele yasa da birtakm hikmet ve gayelere dayaldr. ncelikle belirtilmelidir ki, drt mezhep imam da dahil olmak zere slm hukukularnn byk ounluu hadiste saylan maddelerin snrlama iin deil belirli illetlere dayal rnekleme iin anld kanaatindedir. Ayn cinsten olan fakat kalite ve miktar farkll olan mallarn mbdelesi yerine birincinin satlmas, ikincinin de para ile satn alnmas, yani devreye parann ve pazarn girmesi istenmitir. Bu da bir ynyle, toplumda iktisad ve hayat nemi haiz maddelerin piyasada dolap her kesimin ve ihtiya sahiplerinin yararlanmasna imkn verilmesi amacyla aklanabilir. Belirtilen ynyle ribelfadl yasa, esasen toplumda ticaretin hacmini geniletmeyi amalayan bir tedbir grnmndedir. te yandan bu yasakla dar durumda kalan reticinin smrlmesi, kandrlmas da nlenmek istenmitir. Byle bir ihtimalin en aza indii zel durumlarda ise yasak kaldrlmtr. Grld zere Kuran ve Snnette ribnn (faiz) tanm yaplmamakta, baz rnekler zerinde durulmaktadr. slm hukuk ve iktisadnda faiz ise maln mal ile deiimi mahiyetindeki bir akidde karl bulunmayan bir fazlalk olarak tanmlanr. Ancak, faiz denilen bu fazlaln neye karlk dendii teden beri Batl iktisatlar arasnda da tartma konusudur. Bir ksm faizi, paray dn alann paradan salayaca kr iin dn verene, onun fedakrlna kar dedii bir tazminat olarak deerlendirir. Halbuki piyasa artlarna gre deikenlik tayan, oran/miktar ve meydana gelip gelmeyecei belirsiz olan, hatta negatif ynde (zarar eklinde) gerekleme ihtimaline ak olan

418

LMHAL

kr ile, sabit bir oran/miktar olan faiz arasnda ba kurulmas doyurucu bir izah saylamaz. Piyasadaki kr haddinin azalmaya balad dnemlerde de yine sabit olarak denecek olan faiz, ticar faaliyetlere, yatrm ve sanayiye byk bir yk tekil edecektir. Nitekim gnmzde yksek kredi faizleri ticaretteki kr haddini kabilecei en yksek snra kmaya zorlamakta, bundan da geni tketici ve halk kesimi zarar grmektedir. Kredi kullanan yeterli ve bekledii kr yapamadnda iyerini, fabrikasn kapatp satmak ve faizi demek zorunda kalmaktadr. te yandan faizli krediyle alan iktisad organizasyonlar, dierleriyle rekabet etmekte zorlanmakta, hatta ou defa bu hi mmkn olmamaktadr. Bundan zellikle yatrmn ksa srede kra geiremeyen iletmeler zarar grmekte, dolaysyla bu sistem ksa vadeli yksek krl alanlarda yatrm hzlandrp kk iletmeleri ve esnaf madur etmektedir. Gnmzde bu sebeple kapanan i yerleri, satlan fabrika, ifls eden byk iletme ve irketlerin says az deildir. Baz Batl iktisatlar ise faizi, fedakrlk ve teebbse bizzat girmekten geri durmann (imsak) karl olarak izah etmeyi yetersiz bulurlar ve onu beklemenin karl olarak grrler. Bunlara gre, tasarruf eden bugnk tketimini gelecek bir zamana ertelemitir. Faiz bunu zendirmekte ve tevik etmektedir. Ne var ki, bu beklemenin maliyetini tesbit edici bir l koyma imkn yoktur. Gnmzde ferd tasarruflardan ziyade kolektif tasarruflar sz konusu olduundan, iktisatlar faizi tasarruf ile yatrm arasndaki dengeyi salayan bir unsur olarak telakki eder, tasarrufa denen bir prim olarak deerlendirirler. Aslnda sabit bir oran ve miktar olan faiz, sermayenin verimliliine snr koymakta, onu ou zaman ksa vadeli yatrmlara ynlendirmekte, emein retimden yeterli pay almasn nlemektedir. Bunun iin slm, sermayenin retim ve krdan sabit bir pay alarak btn risk ve sorumluluu emee yklemesine kar km, sermayenin payn deiken bir oran/miktar zerine oturtarak emek-sermaye arasnda mkul bir denge kurmutur. d) Faiz Yasann lleti slm dininin koymu olduu emirler, yasaklar ve prensipler, her eyden nce mslmanlar iin bir imtihan vesilesi olup mslmanlar slmn hkmlerine sadakatle bal kaldklar, onlar koruyup yaattklar lde iyi mslman olabilirler. Bununla birlikte dinin emir ve yasaklar, pek ok yet ve hadiste hatrlatld zere belli akl gerekelere, mkul izah ve llere de sahiptir. Bu sebeple, slm hukukular hem riin faiz yasan daha iyi

HUKUK VE TCAR HAYAT

419

anlamak, hem de faiz yasann mahiyet ve kapsam konusunda objektif kriterler belirleyebilmek iin bu yasan illetinin ne olduu konusu zerinde geni biimde durmulardr. llet, ksaca, varl hkmn varln, yokluu hkmn de yokluunu gerektiren zelliktir. Ayn anlayn bir uzants olarak, benzer durumlarda ayn hkmn uygulanmas (kyas ilemi) iin dayanak tekil eden zellik de illet diye anlr. Hanef ve Hanbellere gre rib yasann illeti, mbdele edilecek mallar arasnda cins ve l-tart birliinin bulunmasdr. filere gre illet, gda maddesi ve para olma, Mliklere gre ise saklanp depolanabilen gda maddesi ve para olma zelliidir. Byle olunca, Haneflere ve Hanbellere gre, mbdele edilecek iki maln hem cinsleri, hem de l-tart snflar ayn ise, pein olarak ve eit miktarlarda mbdele edilmelidir. Aksi takdirde faiz gereklemi olur. Burada aslolan miktar bakmndan eitlik olup nitelik ynnden farkllk dikkate alnmaz. Mesel on lek budayn on iki lek budayla pein olarak da olsa deiimi kaliteleri farkl bile olsa faiz saylr. Araya vade girerse, cins birlii veya l-tart birliinden birinin bulunmas faizin gereklemesi iin yeterlidir. Mesel, ayn cins olduklar iin altn ile altnn veya buday ile budayn eit miktarda bile olsa veresiye deiimi ciz olmad gibi ayn gruba dahil buday ile arpa veya altn ile gm, yahut demir ile bakr da veresiye mbdele edilmez. Buna karlk budayn veresiye olarak altn, gm, demir karl deiimi cizdir. filere gre, mbdele edilen mallarn her ikisi de yiyecek veya para (semen) ise, veresiye olma halinde faiz gerekleir. ki ayr snftan maln veresiye mbdelesi ise cizdir. Mesel, hurma ile arpann veresiye mbdelesi ciz grlmezken, budayn demir karl mbdelesi ciz grlr. Altn ve gmn pein mbdelesi ciz iken veresiye olunca ciz grlmemesi, aradaki deer farknn vadeden ileri gelmi ve bylece faiz amacna hizmet etmi olmas ihtimaline dayanmaktadr. Burada belirtilmelidir ki, hadiste faiz yasa iin model ve madd vka olarak ele alnan maddelerden ok, bu yasan konmasndaki amacn iyi belirlenip bu amacn btn ticar ilikilerde korunmas daha nemlidir. Bu itibarla faiz yasan hadiste zikredilen mal ve mbdele ekillerine hasretmek, faizi ok dar kalplara oturtup faize vesile olabilecek birok yolu ak brakmak olacaktr. zellikle Zhiriyye mezhebinin bu konudaki lafzc yaklam bir yana braklrsa slm bilginlerinin byk ounluunun, rib

420

LMHAL

yasann illeti zerinde youn biimde fikir retme ihtiyacn duymalar bu dnceyi desteklemektedir. e) Faiz-Kr likisi Faizin de bir nevi ticaret kr olduu teden beri ileri srlmekte olup Kuran buna ak ve veciz bir slpla cevap vermitir (bk. el-Bakara 2/276). Ticarette elde edilen kr, belli bir emein, alma ve teebbsn karl iken faiz sadece vadenin karldr. Ticarette satan ile alann menfaatleri arasnda denge varken, faizli ilemlerde karlkl menfaatten ziyade bir tarafn skmasndan kaynaklanan tek tarafl istifade ve smr vardr. Ticarette kr bir defa alnr ve biter, faiz ise devaml katlanarak byr. Ticarette zarar ve risk daima mevcutken faizde sermaye sahibi hibir risk yklenmeyip btn riski emek sahibinin omuzlarnda brakmaktadr. Ticaret retken ve verimli, faiz ise tl bir kazan yoludur. Bu yzden de Kuranda, Allahn ticareti hell, faizi ise haram kld belirtilmitir (el-Bakara 2/276). f) Faiz Konusunda slm Bilginlerinin Tavr Kuranda ve Snnette faiz (rib) aka yasaklanm olup bu konuda btn slm bilginleri fikir birlii iindedir. Ancak fkh bilginleri faizin kapsam ve faizli ilemlerin hukuk sonular konusunda farkl tavr ve grler ortaya koymulardr. Bir grup bilgine gre; faizin her tr haram olduu gibi, faiz phesi tayan veya faize yol aabilen her trl ticar ilemler de yasaktr. Bu konuda bir ayrm ve derecelendirme yapmamak gerekir. Gerek yetler ve gerek hadislerin iddetli bir slpla faizi yasaklamas byle anlalmaldr. Ancak lm tehlikesi gibi zaruret hallerinde dier haramlar gibi faizi alp vermek de mubah olabilir. Dier bir grup bilgin, faiz konusunda bir ayrm ve derecelendirmeye giderler. Bunlara gre asl haram olan, vadeden kaynaklanan faiz yani riben-nesedir. Pein mbdelelerdeki fazlaln (ribel-fadl) faiz saylmas ise faize yol ama tehlikesi sebebiyledir. Elbette ki bir eyin bizzat haram olmas ile dolaysyla haram olmas arasnda fark vardr. Bundan dolay da vadeden doan faiz ancak zaruret halinde ciz olabilirken, fazlalk faizi (ribel-fadl) ihtiya halinde de mubah olabilir. zellikle son devir Msr bilginlerinden bir ksm ise, Kuranda yasaklanan faizin Chiliye dnemi faizi olduunu, yani alacan vadesi gelip de denmediinde vadesini uzatp miktar arttrma eklindeki katl veresiye

HUKUK VE TCAR HAYAT

421

faizi olduunu, ilgili yetteki edf- mudafe kaydnn da (l-i mrn 3/130) bunu ifade iin sevkedildiini ileri srp mal batan veresiye verirken veya paray dn verirken belirlenen bir fazlal bu yasaklanan faizin kapsamnda grmezler. Bir grup slm limi, kredi faizlerini emek-sermaye ortaklnn deiik bir nevi olarak deerlendirmekte, bir baka grup ise gnmz toplumlarnda artlarn deitiinden, faizli kredi kullanmnda zaruret ve kamu yarar bulunduundan sz etmektedir. Bu arada, tketim kredisinden alnan faizi haram grp retim ve yatrm kredisinden alnan faizi haram saymayanlar, devletle vatanda arasnda faizin cereyan etmeyeceini syleyenler toplumsal kalknma ve sosyal adalet noktasndan, dman lkesinde faizli ilemleri ciz grenler de mslmann bundan krl kaca noktasndan hareket ederler. Ancak faiz yasa konusunda klasik doktrinde hkim izginin bir hayli dnda kalan bu yaklamlar, slmn asl iki kayna olan Kuran ve Snnetin yeni yorumundan ok iinde yaanlan Batl iktisad hayatn ve artlarn etkisi altnda gndeme gelen ve slm toplumunda kkl yatrmlar iin kredi kaynaklar retmeyi, sosyal devlet olgusunu gelitirmeyi hedefleyen araylar olarak nitelendirmek daha doru olur. Din hkmlerde Kuran ile Snnetin arasn ayrmak yanl olup Snneti, Kurann aklaycs ve uygulanmasnn gstericisi kabul etmek gerekir. slm sistem olarak faizi reddedip onun yerini alacak baka kurumlar ikame etmeye nem vermitir. Bu itibarla, byle kapsaml bir faiz yasan, yatrm ve retim kredileri, konut kredisi, devlet bankas kredisi gibi baz mnferit olay ve rnekler zerine uygulayp, taraflara bir zararnn olmadn, aksine iki tarafa da yarar saladn, yleyse hell olmas gerektiini genel bir ilke olarak ileri srmek de isabetli bir yol deildir. slm emir ve yasaklarnda genel ve toplumsal yarar ve zarar dikkate alr, yoksa ahslarn zel yarar ve zarar l alnmaz. Faiz alp vermek iin slmn, Zaruretler haramlar mubah klar ilkesini iletmek de ok sakncal bir yoldur. nce, zaruretin sbjektif deil objektif lleri vardr. kinci olarak, hukukta kurallar istisna durumlara gre deil normal ve olaan durumlara ve yapya gre konur. O halde istisna durumun genelletirilmesi, ona gre verilen istisna hkmleri de kural haline getirme yanllna yol aacaktr. g) Faizde Hile slmn faiz konusundaki ok sk ve ak yasana ramen teden beri mslman toplumlarda faize ulama iin hileli yollarn kefedildii de bilinen

422

LMHAL

bir gerektir. Mesel ilk mctehidler devrinden itibaren beyul-ne denilen alveri ekli toplumda belli bir yaama ans bulmutur. Bu nevi alverite bir kimse vadeli ald bir mal daha dk para ile pein olarak satmakta, bylece fazla demeli de olsa vade ile para bulmu olmaktadr. Yine Osmanl toplumunun zellikle sonraki dnemlerinde grlmeye balanan mumele-i eriyye de, faizle bor para salama yolunda zorlanm hileli bir yoldur. Bu ilem de yle yaplr: Bir kimse baka bir kimseden belli bir mebla bor olarak alr, sonra onun yannda bulunan bir mal faiz olarak denecek miktarda bir bedelle ve ayn vade ile satn alr, sonra bu mal geri hibe ve iade eder. Bu amala yaplan ilemin baka ekilleri de vardr. slm dininde niyete, kiinin yaratanna, kendine ve toplumuna kar drst olmasna son derece nem verildii, din de kolaylk ilkesi zerine kurulduu halde mslman toplumlarda bu tr hileli yollarn gndeme gelmi olmas insan zaaflardan kaynaklanabildii gibi ilk dnemlerden devralnan kural ve llerin deien toplumsal hayata ve artlara cevap veremez oluuyla da balantldr. Nitekim, faiz konusunda klasik doktrinde yer alan kurallarn, faizden kanmada gsterilmesi gereken titizlii vurgulayabilmek iin yaplan rneklendirmelerin, deien iktisad art ve ihtiyalara tam mutabk olmay ve kredi temini iin alternatif kurum ve usullerin de gelitirilmemi olmas Osmanl dneminde devlet kontrolnde bir mumele-i eriyye uygulamasnn temel milini tekil etmitir. h) Enflasyon-Faiz likisi Enflasyonun akidlere ve bor ilikilerine etkisi aada ayrca ele alnacaktr. Faizin enflasyonla ilikisine gelince; parann satn alma gcnn yani gerek deerinin hzl bir d kaydettii, enflasyonun ok yksek oranlarda seyrettii toplumlarda faiz, bu snra kadar parann enflasyon karsndaki eriyiini durdurucu bir zm olarak grlmekte, dolaysyla bilhassa dar ve orta gelirlinin faize ynelmesinin nemli bir sebebini de bu oluturmaktadr. Burada u sorulabilir: Enflasyon orann amayan bir faiz oran gerek faiz saylr m? Vade fark ile banka faiz oranlar arasnda sk bir ilikinin olduu, enflasyonun bir sebebinin de faiz olduu, faizin gerek kr yn kadar balangtaki niyet ynnn de olduu gz nnde bulundurulursa, bu soruya ak bir cevap vermek bir hayli glemektedir. Fakat her hlkrda, balangta belirli bir miktar veya oran zerinden garanti edilen bir fazlaln faiz dnda mtalaa edilmesi de mmkn deildir.

HUKUK VE TCAR HAYAT

423

Ancak slmda zarar vermek ve zarara zararla karlk vermek yasak olduundan, enflasyonun yksek olduu ortamlarda dn verilen parann gerek deerini koruyucu nlemler almakta (mesel altn gibi gcn koruyabilen bir mbdele aracn esas almakta veya nceden bir fazla demeyi art komakszn deme zamannda enflasyon sebebiyle hsl olan zararn bu nisbette telfi edilmesinde) saknca yoktur.

) Vade Fark-Faiz likisi Vadeli satn ciz olup olmad konusu aada ele alnacaktr. Vadeli satta vade karl alnan fazlaln faizle ilikisi teden beri slm hukukularn megul etmi bir konudur. Ancak klasik fkh kltrndeki faiz anlayna gre ifade etmek gerekirse, faiz parann vade sebebiyle para kazanmas, vadeli sat ise maln vade sebebiyle pein deerine gre fazla paraya satlmas olduundan faizle vade fark arasnda fark bulunduu ve vade farknn faiz olmad gr hkim olmutur. Dier bir anlatmla, fakihlerin faiz tanm esas alnp ekl ve objektif olarak bir deerlendirme yapldnda, vadeli satlarda satm srasnda belirlenen ve satm bedeline dahil olan vade farknn faiz olarak nitelendirilmemesi gerekir. Hanefler de dahil fakihlerin ounluunun gr bu istikamettedir. Akidlerde d grn ve objektif ltler kullanldnda ounluun gr dorudur ve kiiler kendi niyetleriyle ba baa olup bunun sorumluluunu Allaha kar tarlar. Aralarnda baz Mliklerin de bulunduu aznl tekil eden fakihler ise akidlerde niyet, saik ve ze nem verip vadeli sat, maln pein deerinin vadeli olarak daha yksek bir deerle satm mahiyetinde grr, bu sebeple de vade farkn da bir tr faiz sayar. Bu son grte vadeli satta aradan mal kaldrlp para ile para mukayese edilmekte, taraflarn zihninde de bu dnmn bulunduu var saylmaktadr. Gnmz ticar hayatnda vade farknn alnmasnn sebebi ve hesaplanma yntemi dikkatlice izlendiinde, bunun klasik doktrinde tanmland ekliyle, faiz phesinden uzak olduunu sylemek bir hayli zorlamaktadr. Vade sebebiyle yaplan fazla demenin bir ksmnn sat bedelini enflasyonun olumsuz etkisine kar korumay amalayan bir tedbir, bir ksmnn ise beklemenin, denmeme riskinin ve mahrum kalnan pein krn karl mahiyetinde olduu, bu sebeple de ciz olaca iddias belli lde dorudur. Ancak gnmzde bankalarn kredilere uygulad aylk faiz oranlar ile piyasadaki aylk vade fark oranlarnn daima paralel seyrettii de gzden

424

LMHAL

uzak tutulmamaldr. Kr pay datan finans kurumlarnn ortak yatrm ve retimin glkleri sebebiyle- gelirlerinin nemli bir ksmnn ticar faiz oranna paralel seyreden bu vade fark uygulamasndan kaynaklandn buna ilve edebiliriz. Byle olunca, vade farknn faizle hibir iliki ve bann bulunmadn sylemek vkaya uymamakta, kt zerinde kalmaktadr. Faiz ortadan kaldrlmadka ekonomide ve ticar hayatta onun etkisinden uzak kalmak mmkn olmayacaktr. Vade farknn, hatta enflasyon oranndaki artn faizle ilikisi konusundaki bulankln asl sebebi ise, faizin ne olduunun belirsizliidir. Byle olunca, ncelikli olarak faizin toplum genelini ve hukuk dzenini ilgilendirir tarzda tanmnn yaplmas ve ltlerin belirlenmesi gerekmektedir. Vade farknn faizle ilikisi de, taraflar vade farkna sevkeden sebeplere gre sbjektif nitelikte bir deer hkmyle aklanabilecei gibi, hukuk dzeninin belirleyecei objektif ltlere gre genel bir aklamaya da tbi tutulabilir. j) Deerlendirme slm faizi yasaklarken sermayeyi mstakil bir kazan vastas olmaktan karp emek ile birlikte retim ve yatrma girmeye tevik etmitir. Toplumda yeni kredi imknlarn oluturacak birok kurumu tevik etmi, mslmanlar zihnen, ahlken buna hazrlamtr. Mslmanlarn da gsterilen bu ynde admlar atp faiz yerine yeni alternatif sistemler ve kredi imknlar retmeleri, bu ihtiyac karlayacak baka kurumlar oluturmalar gerekirdi. Bu yaplmad srece gerek anlamda hakszlk edilmeyen ve hakszla uranlmayan ideal bir iktisad hayata geilemeyecei gibi faiz kapsn zorlayan hileli yollar ve usuller de artacaktr. slm, din-ahlk umdeleri, ilke ve prensipleri, emir ve yasaklar ile kendi ierisinde belli bir btnle sahip olup bunlar birbirini destekleyeci ve tamamlayc bir rol ve konuma sahiptir. Faiz yasa da bu btnn bir parasdr. Toplum, slm hayat tarzna ve anlaya adapte olup sistem gelitiinde, haliyle faizin yerini alacak orijinal ve slm ilkelerle atmayan messeseler kurulacak, faize hileli yollardan ulamaya ihtiya kalmayacaktr. Mslman toplumlarda zaman zaman faiz konusunda grlen zorlamalar da herhalde bu btnln salanamamasndan kaynaklanmaktadr. Faizsiz banka modeli de ancak byle bir ortamda salkl yaama ans bulabilir. slm lkeleri de dahil gnmz toplumlarnda ahlk ve din hassasiyetin kaybedilmesine paralel olarak faizin hzla yaygnlap iktisad hayatn deta ayrlmaz bir paras haline gelmeye balad ac bir gerektir. Ancak

HUKUK VE TCAR HAYAT

425

bundan sadece belli bir kesimin, mesel faizle borlanan borlunun, kredi alan yatrmcnn zarar grdn sylemek doru olmaz. Faiz maliyete yansdndan bundan en ok geni halk kitlesi zarar grmekte, sermayenin belli ellerde toplanmas hzlanmakta, insanlar acmasz ve barbarca bir mcadelenin iine itilmektedir. te yandan yksek faizle alnan kredilerle yaplan yatrmlar ve giriilen teebbsler beklenen kr vermediinde kapatlp satlmakta, bundan da yine byk bir kesim zarar grmektedir. Haram kazanla beslenen yeni nesiller din emir ve yasaklara kar daha kaytsz olmakta, netice itibariyle faiz alan da vereni de dnyev ve uhrev birok sknt ve strapla, gnah ve perianlkla kar karya brakmaktadr. u halde, Kurn- Kermin rib yasa zerinde srarla durmasnn, bu kt sonularn nlenmesi amacna ynelik olduunu dikkatten uzak tutmamak gerekir. Ancak, slmn getirdii faiz yasayla ilgili olarak yukarda zetlenen teorik bilgi ve yaklam genel ereve olarak izmek vazgeilmez bir nem tamakla birlikte, konunun gnmz artlarna uyarlanmas ve toplumsal kalknmada aktif bir neme sahip sermaye birikimi ve yatrmlara finansal kaynak temini problemlerine zm bulunmas da icap etmektedir. Bu itibarla, an biriken problemlerine k yolu ve alternatif zmler retmeden sadece faizin haram olduunu, faize yol aan hilenin ve faiz phesinin de faiz olduunu sylemek, haramn anmas ve almas ya da dindar kesimin ekonomik hayattan uzak durarak pasif ve mtevazi ilerle yetinmesi gibi iki yanltan birini yaygnlatracaktr. Hatta slm toplumlarnda mslman kesimin giderek ekonomik gc yitirmi ve bu gc gayri mslimlere kaptrm olmasnn nemli bir sebebi de faiz yasan anlay tarzlar ve bu yasan yerini dolduracak alternatif zmler retilmemi olmasdr. Faizin slm dininde kesin olarak yasakland doru olmakla birlikte neyin art deer olduu, hangi usul ve lde elde edilen fazlaln faiz olaca ve yasak kapsamna girecei tartma ve yoruma ak bir konudur. Bu sebeple de bu hususta teden beri farkl ltlerin ve yaklam farkllklarnn sergilendii grlr. Dier bir anlatmla, faizin dinde yasaklanm olmas birtakm hikmetlere mebni ilh bir belirleme, bir ynyle taabbd bir hkm olmakla birlikte faiz yasann ierik ve kapsam, konunun esasen mumelt alanna girmesi sebebiyle ictihad bir nitelik tar. Bu nedenle bir kimsenin, gnmzde byle bir yasaa gerek bulunmadn hatta faizi yasaklamann mevcut ekonomik gelimeler kasnda doru bir yol olmadn sylemesi slmn ak bir hkmn red ve inkr etmesi

426

LMHAL

anlamna gelir. Buna karlk bir mslman limin u veya bu tr bir madd karl veya art faiz saymamas, faiz yasan inkr deil, o eyin bu yasak kapsamna girmediini belirleme olacandan tamamen farkl bir durumdur. Bu itibarla gnmzde slm bilginleri arasnda yaplan faiz tartmalarn ve bu arada ileri srlen farkl zm nerilerini faiz yasan tanma-tanmama eklinde deil yasan ierik ve erevesini belirleme ynnde gayretler olarak nitelendirmek gerekir. yle anlalyor ki, vade farkn faiz dnda mtalaa etmek, enflasyon farkn faiz saymamak, faizsiz banka modelini ve murbaha usuln n plana karmak ok bireysel ve mevzi kalmakta, meseleyi zmeye yetmemektedir. Bunlarn faiz saylmas ise hi zm deildir. O takdirde iktisad hayat cendere iine itilmi ve daha da zorlatrlm olacandan birok rtl faiz yolu kendiliinden alacaktr. Belki daha salkl bir yol, faiz meselesini ilke olarak dinen haram olmas itibariyle diner bir konu, insann smrlmesine ve haksz kazanca yol amas ynyle ahlk bir mesele olarak ele almak, mumelttan olmas, toplumsal hayat ve hukuk dzenini yakndan ilgilendirmesi sebebiyle de pozitif hukuk dzenine ve kanunlatrmaya taalluk eden bir konu olarak grmektir. Zaten salkl bir slm toplumunda da bu tr konular, din ve ahlk ynyle ferdi, yasal dzenlemeler itibariyle de mevcut hukuk dzenini ilgilendirdiinden, slm hukukularnn bu konudaki farkl gr ve nerileri bireye ynelik bir fetva olarak deil, kanunlatrmaya katk salayacak bir doktrin olarak grlr. Byle bir sre baladnda belki de, klasik doktrindeki llerden gerekiyorsa sarfnazar edilip faizin ne olduu ve ne olmas gerektii hususunda iktisatlarn ve dier sosyal bilimcilerin katklarn da almak, bylece toplumun geneline ynelik baz lleri belirlemek mmkn olacaktr. Son eyrek asr iinde slm lkelerinde faiz konusunda eitli konferans ve kongrenin yaplm ve milletleraras baz kararlarn alnm olmas, bu konuda giderek younlap derinleen aratrmalar, din bilgi ve kaygya sahip kii ve mercilerce yaplacak kanunlatrmalar iin de nemli bir adm olabilecek seviyededir. C) ne Sat En yaygn tanmlamaya gre ne, bir maln belli bir fiyat karlnda vadeli olarak satlp, satlan fiyattan daha dk bir fiyatla geri satn alnmasdr. Ayn ilemin, araya nc bir kii sokularak yaplmas da ne sat kapsamnda deerlendirilmektedir. Byle bir usuln genelde faiz yasan amak ve vadeli kredi temin etmek isteyen kimseler tarafndan

HUKUK VE TCAR HAYAT

427

kullanlmakta olmas, ne satn normal bir alm satm olmaktan karp faizle yakndan ilikili hale getirmekte, bunun iin de fkh kltrmzde konu bu erevede ele alnmaktadr. slm hukukunda konular incelenirken kiilerin maksat ve niyetlerinden ziyade davranlarn da akseden objektif grntlerinin esas alnd, hukuk ilemlerin mmkn olduu lde objektif ve ak kurallara baland bilinmektedir. nk hukuk hayatta dzen ve istikrarn kurulabilmesi, nc ahslarn haklarnn korunabilmesi bir lde buna baldr. Fakat fkhta davranlarn dayand niyet ve saik de ihmal edilmemi, en azndan hkmler diyan-kaz ayrmna tbi tutularak, bir hukuk ilemin eklen hukuka uygunluunun kiilerin Allah katnda sorumluluktan kurtulmada yeterli olmayabilecei, zira Allah katnda kiilerin i irade ve dncelerinin de nemli olduu srarla vurgulanmtr. slm hukukunda ne satnn ciz olup olmadna ilikin tartmalar bu bilgiler nda deerlendirmek gerekir. ne sat slm hukukunda, akidlerde ekil artlarnn m taraflarn gerek niyet ve maksatlarnn m esas alnaca, akdi yapanlarn kast ve niyetinin akde etki edip etmedii, yasak olan bir sonuca mer birtakm yollardan gidilerek ulamann yani hle-i eriyyenin ciz olup olmayaca gibi alardan ele alnp tartlmtr. Hanef hukukular, prensip olarak niyet ve kastn, akdin shhatine etki etmeyeceini kabul ettikleri, hle-i eriyyeye uygulamada sklkla bavurduklar ve akd ilikilerde prensip olarak akdin rknnn kusursuz bir ekilde mevcut olmasn yeterli grdkleri halde, Hz. ienin bu meseleye ilikin bir szn dikkate alarak ne yoluyla satmn ciz olmayp fsid olduunu ileri srmlerdir. Hanef hukukularn bu konudaki dayana Hz. ieden nakledilen u haberdir: Bir kadn Hz. ieye gelerek, Benim bir criyem vard. Bunu Zeyd b. Erkama vadeli (veresiye) olarak 800 dirheme sattm. Sonra da ayn criyeyi Zeyd b. Erkamdan 600 dirheme pein olarak satn aldm ve parasn dedim. imdi benim ondan 800 dirhem alacam var dedi. ie, Ne kt satm yapmsn ve ne kt satn alma yapmsn! Git, Zeyde haber ver; Allah onun Hz. Peygamberle birlikte yapt cihad iptal etti. Ancak, tvbe ederse o baka diye cevap verdi. Kadn bunun zerine ieye, Ana param alp fazla ksm iade etsem olur mu? diye sordu. ie de, Kime
rabbinden bir t gelip vazgeerse, daha nce yaptklar kendinedir (elBakara 2/275) melindeki yeti okudu (Abdrrezzk es-Sann, el-Musannef, VIII, 184-185; evkn, Neyll-evtr, V, 206).

428

LMHAL

Hz. ienin sznn bu gre dayanak klnmas yle aklanr: Hz. ienin byle bir satm akdi yapan Zeyd b. Erkam hakkndaki ar ifadesi, yani dinden dnme dnda bir davran sebebiyle o zamana kadar yapt taatlerin boa gideceini belirtmesi, akl ve rey ile bilinebilecek bir konu deildir. yleyse Hz. ie bunu, Hz. Peygamberden duymu olmaldr. Bu da, Zeydin yapt akdin fsid olduunu gstermektedir. nk fsid akid bir msiyettir. Dier yandan Hz. ie bu akdi, kt bir satma ve kt bir satn alma olarak nitelemitir. Bu vasf, fsid akde uygun den bir vasftr. Hanef hukukularn bu konudaki temel gerekeleri Hz. ienin sz olmakla beraber, baz Hanefler sz konusu akidde rib phesi bulunmasn da ciz olmama gerekesi olarak gstermiler ve bu hususu da u ekilde aklamlardr: kinci akiddeki fiyat (semen), gerekte ilk akiddeki fiyatn bedelidir. Hal byle olunca, muvazal (karlkl ivazlarn deiimini salayan) bir akid olan satm akdinde, birinci fiyatn ikinci fiyattan fazla olan ksmna hibir bedel tekabl etmemektedir ki, bu da ribnn tanm ile uyumaktadr. Her ne kadar bu rib, iki akdin btn ile sabit olmakta ve akidlerden biriyle, rib deil sadece rib phesi sabit olmakta ise de bu gibi konularda phe, hakikat hkmnde tutulur. Bunun yannda, ne ile ilgili olarak yle bir hadis daha nakledilmektedir: bn mer, Ne zamana kaldk! Eskiden hibirimiz kendisinin dirhem ve dinarnn mslman kardeinden daha lyk olduunu dnmezdi. imdi ise dirhem ve dinar, her birimize mslman kardeinden daha sevimli gelmeye balad dedikten sonra Hz. Peygamberin yle dediini nakletmitir: Dirhem ve dinar konusunda cimrilik edip de alm satmlarnz ne
yoluyla yaparsanz, ineklerin kuyruuna yapp ekip-bime ile yetinirseniz ve cihad terkederseniz Allah size yle bir zillet verir ki, dininize dnmedike bu zilleti sizden kaldrmaz (Eb Dvd, By, 56; Msned, II, 84).

Hanef hukukular bu akdin, yerleik kuraldan (kyas) hareketle deil, Hz. ienin sz (eser) sebebiyle fsid sayldn, Hz. ienin sznde ise yalnzca satt fiyattan daha ucuza satn almann ifade edildiini ileri srerek, bir kimsenin satt bir mal, henz paras denmeden, satt fiyattan daha yksek fiyata satn almasnn ciz olduunu sylemilerdir. Yine Hanef ekolnde, mteri satn ald maln bedelini dedikten sonra, satcnn ayn mal daha yksek fiyata geri satn almasnda saknca grlmemitir. nk bu durumda iki akiddeki iki fiyatn birbirine bedel olma durumu sz konusu deildir.

HUKUK VE TCAR HAYAT

429

Mlikler meseleye sedd-i zeryi ilkesi, yani ktle giden yollar kapatma prensibi asndan bakmlar ve d grn itibariyle mubah olduu halde faize gtrd iin ne satmn ciz grmemilerdir. Hanbellerden bnl-Kayyim, konuyu hile asndan ele alm ve taraflarn sahih bir akid grnts altnda mer olmayan kastlarn sakladklarn ne srerek byle bir akdin ciz olamayacan sylemitir. Mliklerin yaklam ile Hanbellerin yaklam arasnda ince bir farkn bulunduu gzden kamamaktadr. Mlikler, nenin haram olan ribya gtrebilecek bir vasta olarak ktye kullanlabileceinden ve taraflarn bu thmet altnda bulunacandan hareketle ne satmn yasaklarken, Hanbeller, zellikle bnl-Kayyim, taraflarn zaten asl niyetlerinin faizli ilem olduuna ve bu satm hle olarak kullandklarna deta kesin gzyle bakmtr. ne satmn ciz grmeyen ekollerde, sz konusu iki satmdan hangisinin fsid olduu ve feshedilmesi gerektii konusu da tartlmtr. Hanef ekolnde daha ziyade ikinci akdin fsid olduu ifade edilirken, Mlik ve Hanbel ekollerinde arlkl gr her iki akdin de fsid olduu ve feshedilmesi gerektii ynndedir. fi ise, akdin shhat artlarnn mevcut olup onu fsid klacak artlarn bulunmad noktasndan hareketle ne satmnn sahih olduunu sylemitir. fi, taraflarn niyetlerini hi dikkate almam, akdin ekil artlarn tayor olmasn yeterli grmtr. finin sadece aa vurulmu kasta itibar edip, niyete itibar etmeme eklindeki eilimi, bu meselede aka grlmektedir. fi, Haneflerin gereke olarak kullandklar Hz. ieye nisbet edilen haberi de sabit grmemektedir. Ayrca fi hukukular, nenin cevaz konusunda, konuya delleti ak ve tam olmayan baka bir hadisi gereke gstermilerdir (Buhr, By, 89; Vekle, 3; Mslim, Mskat, 18; el-Muvatta, By, 20, 21). Gerek Hz. ieden yaplan rivayet gerekse bn merin sz, eer rivayetler sahih kabul edilirse, ne yoluyla alm satmn o dnemlerde mevcut olduunu gstermekte ise de onlarn gstermelik akid yapma kast tamadklar, ihtiyaca ve artlara gre bunu yaptklar dnlmelidir. Olayn yle cereyan etmi olmas mmkndr: Zeyd, o kadndan vadeli olarak bir criye satn alm, fakat bir mddet sonra baka bir ey iin kendisine para lzm olmu ve criyeyi ilk sahibine pein ve daha ucuza satmay teklif etmi ve o da kabul etmi olabilir. Eer o kabul etmeseydi, Zeyd o criyeyi baka birine satmak durumunda kalacakt. Bu erevede cereyan eden akdin

430

LMHAL

mer olduunda kuku yoktur. O halde denilebilir ki, nceden koulan bir arta bal olmakszn yapld takdirde bu ilemin mer olmamas iin hibir sebep yoktur. Ancak, bu ilem faizi glgeleme amacyla yaygnlatrlr ve kurumlatrlrsa, dier ekol asndan ciz grlmesi mmkn deildir. Hatta, bu durumda faize ulama kast artk aa vurulmu saylacandan bu ilem, fi ekol asndan da meruiyetini yitirmi olur. ne yoluyla satm, terminolojideki yaygn ve teknik kullanm bu olmakla birlikte, zellikle Mlik hukukular, benzer baz satmlar da ne satm kapsamnda deerlendirmilerdir. bn Rd bu noktada neyi ciz, mekruh ve haram olmak zere ksma ayrmtr. a) Ciz olan ne yle devam eder: A, Bye gidip, sende u mal varsa satn alacam der. B, u anda o maln bulunmadn syler, fakat akabinde Aya, sorduu mal satn aldn, dilerse pein veya vadeli olarak satabileceini haber verir. Bu ekildeki ilem cizdir. Taraflarn birbirlerine herhangi bir taahhd yoktur. A mal dilerse alr dilerse almaz. b) Mekruh nenin ekli yledir; A, Bye giderek, filn mal kendisi iin satn almasn, kr oran zerinde anlamakszn kendisinin o mal ondan bir miktar kr vererek satn alacan syler. Bu ilem, mekruhtur. c) Haram ne ise, ayn ilemin kr oran zerinde nceden anlalarak yaplmasdr. yle ki; A, Bye Filn mal pein 100 liraya satn al, ben o mal senden vadeli olarak 120 liraya satn alaym der ve akid bu suretle yaplm olur. Dier slm hukuk ekollerinde pek sz konusu edilmeyen bu ilem, Mlik hukuularca ciz grlmemitir. Mlik hukukular tarafndan sz konusu edilen bu muhtevadaki ne, gnmzde leasing olarak adlandrlan sisteme benzemektedir. ne kapsam ierisinde deerlendirilen yle bir ilem daha vardr: htiya sahibi olan ahs, daha iyi durumda olan birinden bor ister. Fakat bu ahs, bir menfaat elde etmeden bor vermek istemez ve yle der: Sana bor veremem. Fakat, piyasa deeri 100 lira olan u mal sana 120 liraya vadeli olarak satarm, sen de bunu gtrp 100 liraya satarsn. Bor isteyen ahs buna raz olunca ilem gereklemi olur (bn bidn, Reddl-muhtr, V, 273). Ancak, bu tr ilem terminolojide tevarruk olarak adlandrlmakta olup (bk. bn Kayyim, lml-muvakkn, III, 170, 200) Hanbel ekol dndaki ekollerce genelde ciz kabul edilmektedir. Fakat bu ilem, aka zor durumda bulunan birinin bu durumundan yararlanma olduundan dinen mekruh saylmtr.

HUKUK VE TCAR HAYAT

431

Bu hukuk yaklamlar yannda meslenin bir de din-ahlk boyutu vardr ki o da, zellikle bn mer hadisinde aka grld zere, mslmanlarn aralarndaki sosyal yardmlamay herhangi bir madd yarar salama dncesi olmakszn gerekletirmeye alma ynndeki vecbeleridir. Bu itibarla, kiinin din adan iine sindiremeyecei dolambal yollara bavurmasn nlemenin tabii yolunun, toplumda ihtiyac olanlarn faizsiz kredi kullanabilmelerine imkn verecek kurumlar ve iktisad yapy oluturup gelitirmekten getii, bunu gerekletirmenin de bata zenginler olmak zere btn mslmanlar iin kanlmaz bir grev olduu unutulmamaldr. D) Dviz ve Para Deiimi (Sarf) Szlkte paray bozdurmak, harcamak, evirmek gibi anlamlara gelen sarf, slm hukukunda altn, gm veya dier nakit paralarn kendi cinsiyle veya dier para cinsleriyle deiimini ifade eden bir terimdir. Sarf, hem gnlk hayatta ska bavurulan hem de faiz amal olarak kullanlma ihtimali bulunan bir ticar ilem tr olmas sebebiyle fkh kitaplarnda ayrntl olarak ele alnm, konu etrafnda zengin bir hukuk doktrini olumutur. slm hukukunda akidlerde ve hukuk ilemlerde kural olarak ekil serbestlii ilkesi hkim olmakla birlikte, parann parayla deiiminde yaplan ilemin faizden uzak olmasn temin maksadyla iki bedelin de pein denmesi, araya vadenin girmemesi art aranr. Vade faiziyle vade unsuruna dayal rib (riben-nese) ile ilgili hadiste Hz. Peygambernin yle buyurduu rivayet edilmitir: Altn ve gmten pein olmayan pein karlnda satmaynz (Buhr, By, 78; Mslim, Mskat, 81, 83; Tirmiz, By, 24). Bu yzden altn ve gmn kendi cinsleriyle, karlkl olarak

veya itibar para ile deiimi ve satmnda, iki bedelin de taraflar akid meclisinden ayrlmadan denmi olmas gerekir; dolaysyla, altn ve gmn vadeli satm ciz olmaz. nk iki bedelin de para olmas halinde ribennese denilen, Kuran ve hadiste ayr ayr yasaklanan faizli ilem gereklemi olur. Altnn altnla, gmn gmle ve ayn cins parann kendi cinsiyle deiiminde pein demenin yan sra miktarlarn da eit olmas art aranr. Hayber fethi sonrasnda bir sahb altn ilemeli bir gerdanl altn para (dinar) ile almak isteyince Hz. Peygamber gerdanlktaki altnn karlmasn ve altnn ayn miktar altn para ile deiimini, geri kalan ksmna da deer konarak satn alnmasn istemitir (Mslim, Mskat, 17). Dviz cinsleri

432

LMHAL

dahil olmak zere piyasadaki her para birimi de, kendi iinde bir cins oluturur. Yabanc olsun mill olsun btn paralar -para olmalar ynnden- bir cins saylr ve birbiri ile ancak pein olarak mbdele edilirler. Bu konuda getirilen snrlama, ey-y sitte veya alveri faizi adyla mehur hadiste rnek kabilinden zikredilerek altn ve gm gibi mbdele aralarnn veya buday, arpa, hurma gibi gda maddelerinin kendi cinsleriyle ancak eit miktarlarda deiimine izin veren hadisin uygulamas mahiyetindedir. Sarf ilemiyle ilgili olarak yukarda zikredilen iki art ihlle yol aaca iin sarf ileminde art muhayyerlii de ciz grlmemitir. Mesel altn veya gmn pein para ile alnp satld bir sarf akdinde, taraflardan birinin de belli bir sre muhayyerlik ileri srerek akdin o anda ilerlik kazanmasn nlemesi ciz grlmemitir. te yandan, sarf akdinde iki bedelin de pein olarak kabzedilmesi art, borcun baka bir borla takas edilmesinin ciz olup olmayaca tartmasn dourmutur. Parann parayla deiimi ilemiyle ilgili olarak getirilen bu kurallar ve kstlamalar, yabanc lke paras ile yerli parann alm satm demek olan gnmzdeki dviz ticaretini de dorudan ilgilendirmekte olup, bu kurallardan kan sonu, vadenin sz konusu edilmedii, alm satmn pein yapld durumlarda dviz deiim ilemlerinin ciz olduudur. nk, bu tr ilemleri faizli ilem olmaktan koruyan en nemli kriter, bedellerden herhangi birinin vadeye balanmamasdr. E) Enflasyonun Bor likilerine Etkisi Enflasyon, parann satn alma gcnn zayflamas veya para ve para hkmndeki nominal mill deerin tedavldeki reel mill deere (mallara) oranla artmas olarak tanmlanr. Enflasyon esasen, piyasadaki arz-talep dengesinin bozulmas, piyasada tedavl eden parann oalmas, bte a gibi bilinen ve bilinmeyen birok sebepten kaynaklanan iktisad bir problemdir. Bununla birlikte halk dilinde hayat pahall veya parann deer kaybetmesi olarak da ifade edilen enflasyonun, parann devrede olduu bor ilikilerini dorudan etkiledii, faizle de belli bir ilikisinin kurulabilecei dnlrse, enflasyonun bor ilikilerine etkisinin slm hukuk doktrinindeki hkim prensipler asndan ele alnp fkh hkmnn tartlmasnn gerektii kendiliinden ortaya kar. Bor ilikilerinin aklk ve drstlk iinde seyretmesi, taraflarn hak ve ykmllklerini nceden net bir ekilde bilmesi hususunun dier hukuk sistemleri gibi slm hukukunun da temel ilkesi olduunu ve fakihlerin bunu

HUKUK VE TCAR HAYAT

433

salamaya ynelik olarak bir dizi tedbirden sz ettiini biliyoruz. slmn bor ilikilerinde srarla zerinde durduu esaslarn banda, taraflarn hak ve borlarn ak ve ayrntl ekilde belirleyerek szleme yapmas, szleme artlarna titizlikle uymas, hibir tarafn dier tarafa akid d, mkul olmayan bir zarar vermemesi gibi ilkeler gelir. Halbuki enflasyon orannn ok yksek olduu toplum ve dnemlerde, vadeli para borcunun sz konusu olduu akidler bakmndan bu ilkeleri korumak mmkn olmamakta, alacakl taraf parann deer kaybetmesinden ciddi ekilde zarar grmektedir. Bu yzdendir ki bu toplumlarda uzun vadeli dn para verme, borluya sre tanma, vadeli sat, maa, cret ve mal fiyatlarnn belirlenmesi gibi birok husus enflasyon sebebiyle ciddi bir sknt ve ekime konusu olmakta, neticede slmn karz ve yardmlama gibi ahlk umdelerinin ihmali, faiz ve haksz kazan gibi temel yasaklarn ihlli artmaktadr. slmda zarar ve kar zarar verme yasaklanm ve zararn izle olunaca ilkesi benimsenmitir (Mecelle, md. 19-20). Byle olunca para alacakls olan ahs, enflasyon sebebiyle urad zararnn giderilmesini istemekte haksz deildir. Buna karlk para borlusu, deme esnasnda bor sresince parann deer kaybetmesi yznden, balangtaki borcuna gre rakam olarak- daha fazla para demeye zorlandnda, bu onun asndan her zaman dil bir hkm olmayabilir. nk, parann deer kaybetmesinin sorumlusu borlu olmad gibi, piyasadaki fiyat ve cret art borluya ayn oranda veya hi yansmam da olabilir. Ancak alacakl asndan ilgili nc bir merci mevcut olmadndan, parasnn kaybettii deeri talep etmekte kendine borluyu hedef semi olmaktadr. te yandan, faiz konusundaki klasik ve yerleik anlaya gre, alnan bor aynen iade edilmeli, vade ve sre sebebiyle miktarda herhangi bir artrma gidilmemelidir. Farkl alardan yaplabilecek bu ve benzeri yaklamlar neticede enflasyonun akde ve para borcuna etkisinin ne olaca ve parada meydana gelen deer kaybnn kim tarafndan stlenilecei ve nasl telfi edilecei konusunu gndeme getirmektedir. slm hukukunun klasik dneminde kaleme alnm eserlerde bu konuyla dorudan alkal hkmlerin bulunmay gayet tabiidir. Bunun en bata gelen sebebi, klasik doktrinin teekkl ettii dnem olan Emev ve Abbsler dnemi slm toplumunun iktisaden ok iyi durumda olmas, mbdele arac olarak da altnn ve ksmen gmn (dinar ve dirhem) kullanlmakta olmas, altn ve gm dndaki paralarn (fels) ise sadece kk demelerde kullanlm olmasdr. zellikle altn kendi z kymetini koruduu iin o dnemde bakr, nikel vb. paralarn (fels) deer kaybetmesi dnlebilir. Ancak slm hukukularnn nemli bir ksm bu paralarn

434

LMHAL

kk aptaki demelerde kullanlmakta olmas, bunlarn altn ve gme oranla deer kaybetmesinin de alacakl taraf iin ciddi bir zarar dourmayaca ve akdi etkilemeyecei noktasndan hareketle bu konuda farkl bir dzenlemeye gitmemilerdir. Fakat, mesel Haneflerden Eb Ysuf, altn ve gm oran dk olan veya dier madenlerden mmul para ile yaplan alveri veya borlanmalarda para deerinde dme veya ykselme olursa, deme vaktinde akdin yapld gnk deer zerinden demede bulunulmas gerektii grndedir (el-Fetval-Bezzziyye, I, 537). Hanef mezhebinde benimsenen ve fetvada esas alnan gr de bu olmutur. Eb Ysufun burada, akdin kurulduu gndeki karlklar aras dengeyi korumaya alt grlmektedir. Enflasyon konusuna k tutan, klasik doktrinde mevcut bu ve benzeri ipular yan sra slm hukukunun akid ve borlar hukuku alannda koyduu temel kurallar, slm hukukunun genel ilkeleri ve amalar, bu tr konularda salkl bir zme ulamay mmkn klar. Salam ve gl bir iktisad hayata, deer kaybetmeyen bir paraya sahip bulunmak ideal olmakla birlikte bunun mmkn olmamas halinde, mevcut artlar ierisinde her yeni durum deerlendirilir. Bilindii zere, akdin kurulduu zamandaki yapsnn ve dengesinin korunmas, taraflarn alaca, deyecei, deme zaman ve ekli ve dier btn hak ve sorumluluklarnn nceden ayrntl ekilde bilinmesi ve belirlenmesi, slm borlar hukukunun temel ilkelerindendir. Akid kurulduktan sonra meydana gelen ve taraflardan birine ar bir yk getiren beklenmedik durumlar bile hakkaniyet ls iinde gz nne alnm ve yk taraflar arasnda dengeli ekilde datlmtr. Bununla birlikte dn, vadeli sat, kira ve i akdi gibi akdin kuruluu ile deme zaman arasna srenin girdii akidlerde, para alacaklsnn enflasyondan doan zararnn tazmin ve telfi edilmesi, slm hukukunun genel ilke ve amalarna uygunluk gstermekte ise de bu tazmin ve zararn kime ne oranda yklenecei, zararn tesbitinde hangi kriterlerin kullanlaca ayr bir tartma konusudur. te yandan, gnmz toplumlarnda enflasyon, beklenmedik ve hesapta olmayan bir gelime olmayp ne oranda gerekleecei yaklak bir ekilde bilinebilmekte ve bu tahmin genelde vadeli para borlarna yanstlmaktadr. Bu itibarla enflasyonu akdi feshe imkn verici ni ve beklenmedik bir durum ve mazeret kabul etmek de hukuken isabetli deildir. Vadeli para borlarnda enflasyon farknn denip denmeyecei, denecekse kimin tarafndan ve hangi usulde denecei konusu gnmz slm

HUKUK VE TCAR HAYAT

435

limlerini hayli megul eden bir husus olup bu konuda iki temel temayln ortaya kt sylenebilir. Birinci grup slm limlerine gre, enflasyon farkn borluya detme doru olmaz. Nitekim, slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisi, bu ynde kap aralamann baka problemleri beraberinde getireceini ve slm hukukunun dier ilke ve dzenlemeleri asndan nemli sakncalara yol aacan ileri srerek 10-15 Aralk 1988 tarihli V. Genel Kurul Toplantsnda, herhangi bir para birimine gre belirlenmi olan bir borcun artk -parann deer kayb veya deer kazanmas dikkate alnmakszn- belirlenen bu miktara gre denmesi gerektii, kayna ne olursa olsun zimmette sabit bir borcun piyasa fiyatlarna gre ayarlanmasnn ciz olmad kararn almtr. slm Kalknma Bankasnn 10-11 Eyll 1993 tarihlerinde dzenlemi olduu para meseleleri ile ilgili ilm toplantnn sonu bildirisinde de yukarda sz edilen akademi kararnn teyit edilmesi kararlatrlmtr. u kadar var ki, bu yndeki kararn, alacaklnn haklarn grmezden gelme fikrine deil, parann enflasyon sebebiyle urad kaybn telfisinde enflasyon nisbetini esas almann getirecei sakncalara dayal olduu dikkatten uzak tutulmamaldr. Dier bir grup slm limine gre ise, bor ilikilerinde alacaklnn alacandan fazla almaya hakk olmamakla birlikte, alacandan eksik miktar kabule de zorlanmamas gerekir. Bu sebeple de bor demelerinde enflasyon farknn dikkate alnmas isabetlidir; saysal olarak meydana gelen bu art hak edilmeyen bir fazlalk biiminde dnlmemelidir. mkn olduu halde vadesi gelen borcunu demeyen kimse hakknda Hz. Peygamber, deme
gc bulunan bir kimsenin borcunu demeyip geciktirmesi zulmdr; bu davran onun knanmasn ve cezalandrlmasn hell klar (Buhr, Havle, 1-2, stikrz, 14; Eb Dvd, By, 10; Tirmiz By, 28) bu-

yurmutur. Enflasyonun parann satn alma gcne olan olumsuz etkisini yok sayarak para borcunu ayn miktarda fakat eksik deerde deyen kimse de bu hadisin kapsamna girmi olur. nk, bu kimse byle bir deme ile kendine akidde ngrlmeyen bir kazan salam, eksik deerde deme yapt iin kar tarafa da zarar vermi olur. Bu yolla elde edecei kazan hell olmayaca gibi, alacaklnn urad zararn da borlu tarafndan tazmin edilmesi gerekir. Enflasyonun piyasada maliyetleri ve vade farkn etkiledii, dolayl vergi olduu, devletin genel iktisad politikasnn rn olan enflasyonun vebalini sadece borluya yklemenin hakkaniyete uygun dmedii ve sorunu

436

LMHAL

zmeyecei, enflasyonla faiz arasnda da scak bir ba olduu gibi itirazlarn belli llerde hakllk tad dorudur. Ayrca enflasyonun hi bulunmad veya en aza indii salam bir ekonomiye sahip olmann gereklilii ve nemi de aktr. Btn bu itiraz ve temenniler bir tarafa, gnmzde enflasyon bir realite olarak mevcut olduu srece bu enflasyon farknn para borlarna olan etkisini grmezden gelmek doru olmaz. Bunun iin de ikinci grup limlerin gr daha isabetlidir. O halde, enflasyon tahmini yaplarak belirlenmi olan vadeli sat bedeli iin deil ama vadeli olmayan satm akdinden ve dn verme ileminden doan para borcu denirken bu son grn esas alnmas slmn bor ilikilerinde hkim kld ilkelere, adalet ve hakkaniyet prensibine daha uygundur. Dier bir ifadeyle, vadesinde denmeyen para borcu veya dn alnan bir bor denirken enflasyon farknn da denmesi, fazla deme ve faiz saylmaz. Aksine klasik kaynaklardan eitli gerekeler reterek ayn miktarda borcu demekte srar etmek, gerekte eksik deme saylr ve alacakly haksz zarara uratr. Mesel 1000 lira dn alan ahs yl sonunda yine 1000 lira der, bu arada parann deeri de % 50 orannda dm olursa gerekte 500 lira demi olmaktadr. Enflasyon farkn amayan art demelerin faiz olmayaca tezi de temelde bu noktadan yola kmaktadr. Enflasyonun meydana gelmesinde dn alan ahsn sorumlu olmad iin enflasyon farkn ona detmenin doru olmayaca, gerekte kamu ekonomisi yneticilerinin sorumlu olduu dnlebilirse de bunun pratik bir zm olmad ortadadr. Bu durumda ancak, enflasyonist politika izleyerek vatandann elindeki parasnn her gn bir miktarn geri alan devletin kul hakk ihll ettiini sylemek mmkn olur. Btn bu sylenenler, enflasyon farkna dn verenin katlanmasn istemeyi hakl klmaz. Bu ortamda belki de en hakl olan, birine insan amala bor veren veya zamannda alacan tahsil edemeyen alacakldr. Byle olunca onun bu hakknn en yakn taraf olan borlu tarafndan denmesi adalete uygundur. Din retinin karz- hasen diyerek zendirdii dn verme ileminin gnmzde altna veya dvize bal dn verme eklinde cereyan etmesinin temelinde de paraya zamanla para kazandrma deil dn verdii paray enflasyona kar olsun koruyabilme dncesi yatmaktadr. Kredi ve dn ilemlerinde enflasyonun olumsuz etkisini giderici bu kabil zmler getirilmezse, ihtiya sahibi kiiler faizle kredi teminine, para faizsiz mlk icarsz eklinde faiz hilelerine mahkm edilmi, hem insan ilikilerin hem de ekonomik geliimin n tkanm olur.

HUKUK VE TCAR HAYAT

437

F) Vadeli Sat Vadeli veya veresiye sat tabiriyle, bir maln sat bedelinin ksmen veya tamamen akidden ve satlan maln teslim vaktinden sonra denmek zere satm kastedilir. Taksitli sat da mahiyeti itibariyle vadeli sat grubunda yer alr. Satm akdinde bedelin pein olarak denmesi de, vadeye veya takside balanarak denmesi de mmkn ve ciz olup her dnemde yaygn bir temldr. Bu hususa Kurn- Kermin en uzun yeti saylan mdyene yeti (el-Bakara 2/282) iaret etmekte, ayn ekilde Hz. Peygamberin de bu ynde uygulamas bulunmaktadr. Sz konusu yetin meli yledir: Ey inananlar! Belirli bir sreye kadar borlandnzda bunu yazn... Resl-i Ekremin de bir yahudiden yiyecek satn ald ve borcu mukabilinde zrhn rehin olarak brakt hadis kitaplarnda nakledilmektedir (bk. Buhr, By, 14). Veresiye alm satmda fkh adan problem olan nokta, pein alm satmdan farkl olarak, vade sebebiyle bedelde bir fazlaln sz konusu olmas halinde bu fazlaln neye karlk saylaca, daha dorusu bunun ciz olup olmad hususudur. Yani mteri mal vadeli olarak almay tercih ettiinde, ayn maln pein fiyatndan daha fazla bir fiyat demek durumunda kalnca bu alm satmn hkm ne olacaktr? Burada cevaplandrlmas gereken bir soru da udur: Vade karlnda semendeki art, yine vade mukabilinde bortaki (deyn) art gibi saylr m saylmaz m? Eer onun gibidir denirse, bu durumda faiz sz konusu olacandan, vadeli satmn da haram olmas gerekir. Yok, ondan farkldr denirse bu takdirde vadeli satm ciz olur. zetle ifade etmek gerekirse, baz limler vade fark ile sata kar karken, slm hukukularn ounluu bir mal pein fiyattan daha fazlaya vadeli olarak satmann ciz olduunu ileri srmlerdir. Bir mal vadeli olarak pein fiyatndan daha fazlaya satma ilemine kar kanlarn gerekeleri zetle yledir: 1. Vade sebebiyle fiyat artrmak faizdir. nk, demeyi geciktirme sebebiyle fiyatta art yapmak, geciktirme sebebiyle borta (deyn) art yapmaktan farkszdr. Yani her iki durumda da geciktirme karl olarak art yaplmaktadr. Vade sebebiyle bortaki art faiz olduuna gre, vade sebebiyle semendeki art da faiz olur. 2. Vade sebebiyle fiyatn artrlmas, bir karl olmayan arttr ki bu da rib kapsamna girmek demektir.

438

LMHAL

3. Vade ile satan satc aslnda satmak iin darda kalm kiidir. nk, satc baka bir yolla maln elinden karamamaktadr. Ayn ekilde mteri de darda kalm demektir. nk pein olarak karlayamad ihtiyacn ancak pahal olmasna ramen vadeli olarak satn almak suretiyle giderebilmektedir. Gerek satc gerek mteri muztar olduuna gre akidde karlkl rz gereklememektedir. Dolaysyla akid fsit olmaktadr. 4. Bir hadiste Kim bir satm ierisinde iki satm yaparsa, ya daha ucuz
(eksik) olann tercih eder ya da faizi (Eb Dvd, By, 53; Abdrrezzk es-Sann, el-Musannef, VIII, 137) denilmektedir. Buna gre taraflar daha

dk olan tercih etmeyip daha fazla olan tercih ettiklerine gre her ikisi de haram olan faize bulam olurlar. Bu hadisten karlan sonu ise bir maln vade sebebiyle gnn fiyatndan fazlaya satlmasnn yasak olduudur. 5. Semmk, Hz. Peygamber bir akidde iki akid yaplmasn yasaklamtr hadisini rivayet ettikten sonra bu durumu Sat yapan kiinin, pein alrsan u fiyata, vadeli alrsan u fiyata diyerek sat yapmas olarak aklamtr. Vadeli sat prensip olarak ciz gren ounluun bu konudaki delilleri yle zetlenebilir: 1. Birok ticar ilerin vadeli satma dayal olduu, tcirlerin bundan bir yarar salamalarnn normal olduu ve salanacak bu yararn ticaret kapsamna girdii aktr. Bu adan bakldnda, bir mal pein fiyatndan daha fazla bir fiyatla satan kii, fiyatlarn farkl zamanlarda deime farkn hesaba katyor demektir. Nitekim ounlukla grld gibi, bir maln fiyat srekli olarak ayn ve sabit kalmamaktadr. Bu durumda bir ticaret maln bedelini demeksizin teslim alan kii, yararlanlabilen, dolaysyla bir fayda ve ekonomik deere sahip bir gelir salayan bir eyi alm olur. Satcnn vade sebebiyle ald fark, bu gelirin bedeli olarak dnlmelidir. u halde bu ilem faiz kapsam dnda kalmaktadr. 2. Vade karlnda semende yaplan art, deme anna kadar geen zamann karl olarak deerlendirilemez. nk baz insanlar, bir ihtiya sebebiyle veya gelecekte maln ucuzlama ihtimalini hesaba katarak, bir mal satn ald fiyattan daha ucuza vadeli olarak satabilir. Yine baz insanlar, bir mal gerek kymetinin altnda pein veya vadeli olarak satabilmektedir. yleyse vade sebebiyle semende yaplan art deme anna kadar geen srenin karl saylmamaldr. 3. yette, Birbirinizin mallarn ancak karlkl rzya dayanan bir ticaret yoluyla yiyebilirsiniz (en-Nis 4/29) buyurulmaktadr. Buna gre, bir

HUKUK VE TCAR HAYAT

439

mal vadeli olarak pein fiyatndan daha fazlaya satma iki tarafn da karlkl rzs ile gereklemektedir. Rznn bulunmadn ileri srmek ve bu sebeple vadeli sat sakat kabul etmek doru olmaz. nk bu yolu tercih eden satc, bunu ticaretine reva kazandrmak iin bir metot olarak dnmektedir. Dolaysyla, satc mkreh (zor altnda bulunan kii) konumunda deildir ve bunu kendi istek ve tercihi ile yapmaktadr. Ayn ekilde mteri de mkreh saylamaz. Zira, maln vadeli olarak satlmasnn, mteriye o mal satn almay dndrmesi, bu ilemi cazip klmas, mterinin mkreh olduu anlamna gelmez. Kald ki, mterinin mal satn alma amac (saik), akdin temeli olan rzya halel getirmez, dolaysyla akde etki etmez. 4. Hz. Peygamberin, alacaklarda eksiltme durumunda mddeti mala karlk olarak drd bir uygulamas vardr. yle ki, Reslullah Ben Nadrin yurtlarndan karlmalarn emrettiinde, Ben Nadrden bir grup insan Resl-i Ekreme gelerek, Ey Allahn Peygamberi! Sen bizim srlp karlmamz emrettin. Halbuki bizim, halktan henz vadesi gelmemi alacaklarmz var dediler. Bunun zerine Hz. Peygamber, ndirin, pein aln demitir (Drekutn, III, 46). Grld gibi Reslullah, vadenin ksaltlmasna karlk olarak borcun bir ksmnn drlmesine izin vermitir. Vade sebebiyle fiyat artrmann bu durumdan hibir fark yoktur. 5. Bir satm ierisinde iki satmn yasaklanmas meselesine gelince; baz bilginler vadeli olarak yaplan alm satm, bir satm ierisinde iki satm akdi yapma erevesine almlar ve Hz. Peygamberin bir satmda iki satm yasaklayan hadisiyle bunu geersiz sayma yoluna gitmilerdir. Burada ncelikle hadisin shhatini ve Reslullahn bir satmda iki satm sznden neyi kastettiini ortaya koymakta yarar vardr. Bir kere bu hadisin shhatinde ihtilf vardr. Hadisin sahih olduu var saylsa bile bununla vadeli satmn yasaklna istidll edilemez. nk, Semmkn yorumu yannda hadise getirilen baka yorumlar da vardr. Mesel, fi bir satmda iki satma, Evini bana u kadara satman artyla bineimi sana u fiyata satyorum diyerek yaplan satm eklinde bir yorum getirmitir. stelik Semmkn yorumu kabul edilse bile, bu yorumun taraflarn bir seenek zerinde anlamadan ayrlmalar durumuna ilikin olduu dnlebilir. Bu itibarla satc pein alrsan u fiyata, vadeli alrsan u fiyata diyerek maln satmak istese ve mteri bu seeneklerden birini tercih ederek (mesel, vadeli u fiyata alyorum diyerek) irade beyannda bulunursa akid sahih olarak kurulmu olur.

440

LMHAL

yle anlalyor ki, ounluun hareket noktas slm hukukunun akid sistemine aykr olmad gibi insanlarn ihtiyalarn karlamaya daha uygun grnmektedir. zellikle, alm gcnn olduka azald gnmz artlarnda, herkesin ihtiyalarn pein olarak karlamas mmkn olmad gibi, mallarn fiyatlarnn srekli artt, yksek bir enflasyon orannn parann deerini gnden gne erittii bir ortamda satcdan, pein fiyatna vadeli olarak satmasn istemek de mmkn deildir. Satc, eer satt maln paras ayn maldan bir yenisini rahatlkla geri satn alamyorsa yapt i ticaret olmaktan kar. Bu tr satmn yaygnlamasnn iktisad hayat zerinde olumsuz etkilerde bulunabilecei dikkate alnarak, artlara daha uygun bir alternatif uygulamann yerletirilmesine allmas meseleye daha kkl bir zm salar. Vade farkn, parann zaman karlnda para kazanmas eklinde deerlendirip faiz saymak fkhn klasik doktrinindeki faiz anlayna da uygun olmaz. nk pein 100 liraya satlan bir maln bir ay vade ile 110 liraya satlmasn, 100 lirann bir ay vade ile 110 lira karlnda satm eklinde tantmak doru olmaz. Zira birincisinde maln para karlnda satm, ikincisinde ise parann para karl satm sz konusudur. Vadeli sat ciz grmeyenler, aradan mal kaldrarak bu sat parann parayla satm eklinde alglyorlar. slm hukukunda davranlarn ve hukuk ilemlerin da akseden ynnn esas alnp kiilerin niyetlerinin kendisi ile Allah arasnda bir mesele olarak grldn, niyet ve saik ok belirgin olmadka hukuk deerlendirmeye alnmad bilinmektedir. Bu adan dnldnde vadeli satn ciz, vade sebebiyle alnan farkn da hell olduunu syleyen ounluk hakldr. Bu hukuk dzeni asndan genelde byle olmakla birlikte, konunun din ve kiisel yn, kiileri vade farkna sevkeden sebepler asndan ayr bir zeminde ele alnabilir. Nitekim satc sat bedeline vade fark ekleyerek vade sresince mahrum kalaca kr hesap etmi veya enflasyonun olumsuz etkisine kar kendini korumak istemi olabilecei gibi bankalarn kredilere uygulad aylk faiz oranlarn l alarak, sat bedeline bu oran uygulam, daha akas zihnen kendini alcya kredi vermi de sayabilir. Byle olunca akidlerde maksat ve saike nem veren mam Mlikin bir maln pein ona, vadeli on bee satmn mekruh grmesi kolay anlalr. Ticar piyasada aylk banka faiz oranlar ile vade fark oranlar arasnda belirgin bir paralellik bulunduu srece, kiilerin ama ve niyetlerine gre birtakm sbjektif deerlendirmeler yapmak, hatta kiileri bu konuda ihtiyata ve sorumlulua davet etmek kanlmaz olmaktadr. Hem bu muhtemel

HUKUK VE TCAR HAYAT

441

sakncay nlemek, hem de parann satn alma gcndeki veya maln fiyatndaki hzl ve beklenmedik deiimden zarar grmemek iin, vadeli satlan maln sat bedeli ak braklp deme zamannda, maln o gnk sat bedeli tahsil edilmektedir. Bu usul de netice itibariyle ciz olup, iki taraf asndan daha az riskli bir yoldur. G) Pey Akesi ve Ceza art Yaplan alm satm yrrle koymas halinde toplam fiyata mahsup edilmek, akidden caymas halinde satcya kalmak zere, mterinin mal sahibine ekonomik deeri olan herhangi bir ey vererek bir mal satn almas Trkede pey veya pimanlk akesi, kaporal alveri gibi terimlerle ifade edilmekte, klasik slm eserlerde el-bey bil-urbn, verilen ey de urbn (arabn ve urbn) olarak adlandrlmaktadr. Hukuk literatrnde yer alan yukardaki bu tanm her ne kadar alm satm zerine yaplmsa da, urbn, kiralama vb. akidlerde de sz konusu olmaktadr. Pozitif Trk hukukunda, akid meydana geldiinde yaplan bu tr bir deme, ayet taraflarn birbirlerine balandklarn gsterme amacna dayanyorsa buna pey akesi denir. Bunun normal artlarda hkm, bu akeyi alan tarafn onu alacana mahsup etmesidir; bir baka anlatmla pey akesinin ksm bir ifa tekil etmesidir. Eer byle bir deme akidden caymann yaptrm olmas amacyla yaplmsa, buna pimanlk akesi ad verilir. Bu durumda taraflardan her biri tek tarafl bir irade aklamas ile akidden dnebilir; fakat akidden cayan pimanlk akesini veren taraf ise verdiini terketmeyi, alan taraf ise aldnn iki mislini demeyi kabul etmi olur. Bununla birlikte Trk Borlar Kanununda pey akesi teriminin her iki durumu da kapsayabilecek bir st kavram gibi kullanld sylenebilir. Hz. Peygamberin urbn yoluyla satm yasakladna dair (el-Muvatta, By, 1) bir rivayet vardr. Bununla birlikte Hz. merin byle bir akid yapt, bn merin bu akdi ciz grd de (Zemaher, el-Fik, II, 416; bnl-Esr, en-Nihye, III, 202) rivayet edilmektedir. slm hukukularnn ounluu yukardaki hadisi esas almalarnn yan sra bu satmn, garar ierdii ve akdin gereklememe riski tad, bakasnn maln haksz ve bedelsiz yeme kabilinden olduu, bnyesinde fsid art (hibe art ve beenmedii takdirde iade etme art) bulunduu ve peinat verene tannan muhayyerliin mehul olduu gibi noktalardan hareketle, bu ekilde yaplan akdi geersiz saymlardr. Hanef fkh literatrnde, Hanef

442

LMHAL

imamlardan bu konuda ak bir gr nakledilmemekle beraber, dier ekollerin kitaplarnda Eb Hanfenin de bu grte olduu belirtilmektedir. Ahmed b. Hanbel ve urbn yoluyla satm yasaklayan hadisi sahih kabul etmeyen Hanbel bilginler ise, Hz. merin uygulamasn gereke gstererek ve akidlerde art koma hrriyetini en geni biimde tanma hususundaki eilimlerinin gerei olarak bu ekildeki alm satm ciz grmlerdir. Genel olarak amz slm hukuk bilginlerinin konuya bak yle zetlenebilir: Gnmzde ticar hayatn gerekleri ve slm hukukunun genel ilkeleri, yklendii edimi yerine getirmekte geciken tarafn mal tazminat demekle ykml olaca artnn (ceza artn) koulmasna olumlu bakmay mmkn klmaktadr. Pey akesinin de bu erevede deerlendirilmesi mmkndr. yle ki, belli bir miktar deme yapp mal alan tarafa mal iade etme hakknn tannd bir akidde, satc iin byle bir muhayyerliin tannmamas durumunda satc, mal baka birine satma ve pazarlama imknna sahip olmamaktadr. te byle bir akidde satcnn mteriden ald ve mterinin vazgemesi halinde kendisinde kalacak olan kapora, daha iyi bir satm imknn karma riskinin karl olarak deerlendirilebilir. Ancak, taraflar arasnda anlamazlk kmamas iin, eer bu muhayyerlik sresi konusunda yerleik bir teml yoksa, muhayyerlik sresinin akid esnasnda tesbit edilmesi arttr. nemli olan hukuk muamelelerde istikrar ve gveni salamak, hakszl nlemektir. Bunu gerekletirmek zere getirilecek tedbirler yerinde ve uygun karlanmaldr. H) Kr Haddi Gerek Kuran ve Snnette gerekse sahbe uygulamalarnda kr iin belirli bir oran getirilmemi ve bu husus kural olarak fert veya toplum olarak mslmanlara braklmtr. nk byle sabit bir oran her zaman, her yerde ve btn mallar asndan adaleti gerekletirmeyebilir. yleyse kr haddi meselesi esas itibariyle ekonomik ve sosyal artlara gre yeniden dzenlemesi yaplabilecek hususlardan biridir. Bu konuda, mnferit uygulamalardan hareketle bir genelleme yapmak ve sabit bir kural gelitirmek isabetli bir yol olarak dnlemez. Bunun yerine ekonomik artlar muvacehesinde genel ilkelerden hareketle zamana ve zemine gre deien bir politika izlenmesi herhalde daha dorudur. Hz. Peygamberin bu yndeki uygulamalar gzden geirilirse, Reslullahn fiyatlara mdahaleden kand ve piyasann arz-talep dengesine bal olarak doal bir biimde kendiliinden olumasn istedii aka grlr.

HUKUK VE TCAR HAYAT

443

Mesel, Hz. Peygamberin tasvibini kazanan yle bir uygulama vardr: Resl-i Ekrem, Hakm b. Hizma 1 dinar vererek, kendisine kurbanlk bir koyun almas iin gndermi, o da bu parayla iki koyun satn alm ve birini tekrar 1 dinara satarak 1 dinar ve bir koyunla Reslullahn yanna gelmitir. Hz. Peygamber, Hakm b. Hizma hayr duada bulunmutur. (Eb Dvd, Byu, 28; Tirmiz, Byu, 34) Bu durumda, yaklak olarak % 100lk bir kr elde edilmi olmaktadr ve Resl-i Ekrem buna kar kmamtr. Yine bunu destekleyici mahiyette olmak zere Reslullahn fiyat belirlemeye (tesr) yanamad da hatrlanabilir. Bu iki uygulama esas alnrsa, slm hukukunda muayyen bir kr haddi anlaynn getirilmedii ve bunun yerine arz ve talep kanunlar dorultusunda ve serbest piyasa ortam ierisinde oluacak fiyatlarn l alnd, bu konuda bir dzenleme yapmak gerekiyorsa onun da mslman toplumlarn inisiyatiflerine brakld sonucuna gidilebilir. Prensip bu olmakla birlikte, sun mdahaleler sebebiyle arz ve talep dengesinin bozulmasndan doan sakncalar gidermek ve tketicinin ihtiyalarnn istismarn nlemek amacyla yerine gre birtakm tedbirlere bavurulabilir. Burada kr haddi ile gabin arasndaki ilikiyi ortaya koymakta yarar vardr. Baz aratrmaclar kr haddi ile gabin arasnda dorudan bir iliki kurarak, ana parann te birlik ksmndan fazla olan kr gabn- fhi saymlar ve bunun ciz olmadna hkmetmilerdir. Halbuki, gabin baka eydir, kr haddi baka eydir. Aralarnda dorudan bir balant da yoktur. nk tcir % 50 veya % 100 kr ettii halde gabin yapm olmayabilir. Bununla birlikte, ls ne olursa olsun krn mer olabilmesi iin aldatma, ihtikr, zulm ve kandrma ile hibir surette birlikte olmamas, o konuda yasal bir dzenleme ve snrlama varsa ona aykr olmamas arttr. Maln bir kusurunu gizleyerek veya aldatc reklamlarla etkileyerek yaplan satmlarda bir hakszlk sz konusu olabilir. Krn hell olabilmesi iin, ticar ilemlerde haramlardan kanmak arttr. Eer herhangi bir surette harama bulalmsa, mesel ticareti haram olan mallarn ticareti yaplmsa, faiz, karaborsa, aldatma, kandrma yaplmsa veya mterinin bilgisizliinden ve zor durumda olmasndan istifade edilmise bu takdirde elde edilecek kr hell olmaz. te yandan, gerekli grd takdirde devletin fiyatlara mdahale ederek, kr iin belirli bir l getirmesi de mmkndr ve o takdirde kamu yarar iin alnm olan bu snrlamaya uymak gerekir. Byle olunca, slmn iki asl kaynanda kr haddi iin bir snrlandrmann ngrlmemi, serbest piyasa ekonomisinin esas alnm olmas, devletin ticar hayat tabii seyrine oturtmak iin gerekli

444

LMHAL

sosyal ve yasal tedbirleri almas kaydna bal bir serbesti mahiyetindedir. mtiyazlarn ve gizli bir tekellemenin meydana geldii alanlarda devletin bu sosyal amal mdahalesine daha ok ihiya duyulmaktadr. Bu itibarla rf ve detteki mkul lleri, yasal snrlamalar gz ard ederek, insanlarn bilgisizliinden/gveninden de yararlanarak mallarn mmkn olan en yksek krla sata sunulmas, ayrca bu davrana slmda kr haddi yoktur anlayyla meruiyet atfedilmesi doru olmaz. Piyasann ve fiyatlarn hr irade ve sebest rekabet ortamnda olumas iin kr haddinin nceden belirlenmemi olmas, ticar hayatta kamu yararn hedef alan hukuk dzenlemelerin olmayaca anlamna gelmez. Sonu olarak belirtmek gerekirse, slmda kr iin belirli bir alt veya st snr konmam, bu tabii ve ahlk artlara, gerekiyorsa yasal dzenlemelere braklmtr. I) Hava Paras Kiracnn kiralanan gayri menkul boaltmas veya devretmesi karlnda yeni kiracdan (hatta baz hallerde gayri menkul mlikinden) istedii toplu bedele, bazan da mlk sahibinin kira akdi yaplrken kiracdan (periyodik demelerden ayr olarak) istedii pein bedele hava paras denilir. slm borlar ve ticaret hukukunda akdin neyi konu ald, taraflarn hak ve borlarnn ne olaca gibi akdin kuruluu ve ileyii ile ilgili temel noktalarn nceden aka bilinmesi ve belirtilmesi istenir. Hile, aldatma, beklenmedik risk ve zarar, kar tarafn zor durumda olmasndan yararlanarak ar kazan elde etme, sebepsiz ve emeksiz kazan ise knanr ve mmkn olduu lde hukuk meyyidelerle nlenmeye veya telfi edilmeye allr. Bu ve benzeri dzenlemeler, slmn insan ilikilerinde aklk ve drstl hkim klma, toplumda bar, gven ve hukuk dzenini kurma amacnn da bir parasn oluturur. Bu itibarla klasik literatrde, gnmzdeki anlamda ve uygulanan ekliyle hava paras ve hkm konusu yer almasa bile, bu hususun slm borlar ve ticaret hukukunun genel ilke ve amalar asndan deerlendirilmesi mmkndr. Hava parasnn hukuk ve din hkm aratrlrken bu det ve uygulamann genel iktisad sebeplerinin, taraflarn konum ve amalarnn da gz nnde bulundurulmas gerekir. Gnmzdeki hava parasnn bir sebebi enflasyonun kira bedeline olan etkisi ve yasal korumaclktr. yerleri ve dier gayri menkuller balangta piyasa deerinden kiralansa bile parann hzla deer kaybetmesi, kiracnn da yasalarla belli lde korunup kira

HUKUK VE TCAR HAYAT

445

akdinin ileriki yllara tarlmas, enflasyon orannn kira bedeline yanstlmasnda da ou zaman yasal veya fiil zorluklarn bulunmas sebebiyle, kiracnn giderek ok avantajl bir konum kazand sklkla grlr. Byle durumlarda kirac, kendi emek ve gayretinin dnda ou zaman da hakll ve meruiyeti tartlabilir sebeplerle oluan bu konumunu iktisad ynden deerlendirmekte, kira szlemesinde devir yasa bulunsa bile ortaklk ve gizli kiraclk gibi eitli yollarla bu i yerini yeni kiracya hava paras denilen ykl bir mebla karl devredebilmektedir. Burada kiracnn kendine ait olmayan bir hak ve menfaat karl bedel ald ve haksz bir kazan elde ettii aktr. Bu durum zellikle vakf, belediye, hazine mal gibi kamu mallarnn uzun sre iin dk bir bedelle kiralanmas veya enflasyon sebebiyle kira bedelinin giderek sembolik bir deme durumunu almas halinde daha ok grlmektedir. Bu tr mallar teden beri, gerek ynetimlerindeki geveklik gerekse halkn bu tr mallarla ilgili yanl telakki ve eilimleri sebebiyle zaman zaman haksz kazan ve istismar konusu olmaktadr. Bu yzdendir ki, sonraki dnem Hanef fkhnda, bu tr mallarn ancak yl iin kiraya verilebilecei, kira bedelinin de piyasa deerinden aa olmayaca belirtilerek belli lde nlem alnmaya allmtr. Fkh kitaplarnda gnmzdeki hava parasna benzerlik gsteren ilk rnek ve tartmalar da vakf mallarnn kiraclnn belli bir bedelle devri sebebiyle gndeme gelmektedir. Vakf maln icreteyn usulyle kiralanmas halinde yeni kiracdan alnan bu bedel hakl bir sebebe dayansa da, dierlerinde kiracnn ou defa vakfa ait hak ve menfaat karl bedel ald sylenebilir. Gnmzde uygulanan ekliyle hava parasnn ikinci sebebi ise, zellikle i yeri kiraclnda kiracnn oluturduu mteri potansiyelinin, isim ve marka hakknn, i yerinde bulunan demirbalarn veya i yerine yaplan harcamalarn yeni kiracya bedel karl devridir. Kira szlemesinin de buna imkn vermesi halinde, kiracnn bu durumda haksz ve sebepsiz bir kazan elde ettii sylenemez. nk kirac burada mal sahibine ait olan bir hak ve menfaati deil, kendi emek, fedakrlk ve gayretinin sonucu oluan bir hakk satmaktadr. lk dnem Hanef hukukular mcerret ve mnev haklar ve menfaatler karlnda bedel almay ciz grmemiken, daha sonralar rf ve toplumsal ihtiyalar sebebiyle bu ciz grlmeye balanmtr. ada slm hukukular telif hakk, patent ve isim hakk da dahil, mnev haklarn satn ciz grmekte, karlnda bedel alnmasnn haksz kazan olmayacan ifade etmektedirler. Byle olunca, kiracnn bu mahiyetteki haklar iin alaca karln ciz olmas gerekir. Kiracnn

446

LMHAL

devre yetkili olup olmayacanda ise ncelikli olarak kira szlemesine, sonra da o blgede yerleik rf ve uygulamaya baklr. Hava parasnn dier uygulama ekilleri de yukarda zetlenen iki yaklam iinde ele alnp deerlendirilebilir. Sz gelimi, mal sahibinin kira akdi balangcnda kiracdan aylk demeler dnda pein olarak ald toplu para, hava parasndan ziyade kira bedelinin bir paras eklinde grlmeli ve kira akdinin herhangi bir sebeple feshi halinde de ona gre ilem grmelidir. Kirac belli bir sre iin pein deme ile kiraya tuttuu gayri menkul sresinden nce tahliye etmesi halinde, kullanmad sreye isabet eden kira bedelini mal sahibinden hakl olarak talep edebilmelidir. Bu konuda taraflar aras kira szlemesi esas olmakla birlikte, mal sahibi bu erken tahliye sebebiyle ak bir zarara uramad srece sz konusu bedeli en azndan dinen ve ahlken iade etme ykmllndedir. Buna karlk kira sresi sona erdikten sonra, kiracnn yasalarn korumasndan veya zilyedliin salad fiil durumdan yararlanarak kiralanan tahliye iin bedel talep etmesi ise haksz bir taleptir. Nitekim slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 1988 ylnda Ciddede yaplan IV. Dnem Toplantsnda da benzeri bir karar alnm, kira akdi devam ederken kiralanan erken tahliye eden kiracnn kalan kira sresi karlnda yeni kiracdan veya mal sahibinden alaca bedel ciz grlrken, kira sresi sona erdikten sonra kiralananda artk gayri menkul mlikinin hak sahibi olduu, onun muvafakati olmadan kiralanann bir bakasna devredilmesinin ve bunun iin bedel alnmasnn ciz olmayaca belirtilmitir. Akid ve hukuk ilemlerde taraflarn hak ve ykmllkleri arasndaki dengeyi korumak, haksz kazanc nleyip kiileri sadece aln terlerinin ve mer haklarnn karln almaya ikna etmek olduka zordur. Bunun hukuk kurallaryla ve madd yaptrmlarla salanmas da ou defa mmkn olmaz. Her eyden nce taraflarn hak ve hakkaniyeti bilmeleri, kul hakk ihllinin ar bir vebal yklediine inanmalar, sorumluluk duygularnn yeterince gelimi olmas ve bunun olumlu etkilerinin insan ilikilerine yansmas gerekir. Gnmzde slm, ok snrl ve dar bir erevede anlald ve uyguland, slmn insan ve hayat btnyle kucaklayan akde ve retisi iyi kavranamad iin, iktisad ve hukuk ilikiler kendi piyasa artlar ve dinamii ierisinde olumakta, meruiyetinin lsn kendisi koymakta, sonuta da gl ve becerikli kimselerin daha hakl olduu bir fiil durumlar ortam domaktadr. Artk bu noktadan sonra kiilerin din duygu ve inanlar bile kazancn hakszln grmede yetersiz kalmaktadr. Bu itibarla, hava paras da dahil iktisad ve ticar hayatta cr eitli ilem ve

HUKUK VE TCAR HAYAT

447

kazan yollarnn mer ve ciz olup olmadn evrenin genel kabulne gre deil de slmn hak ve meruiyetle ilgili genel ilke ve amalarna gre deerlendirmek gerekir. Hell kazancn yolu da insan ilikilerinde karlkl rzy gzetmek, hakl ve hell kazanc gaye edinmek, mlkiyet hakkna saygl olmak ve mal sahibinin gnl honutluu bulunmadka hak ve hukukuna el uzatmamaktan geer. J) Borsa ve Hisse Senedi Bat kkenli bir terim olan borsa, devletin kurduu ve denetledii zel hukuk kurallar iinde taraflarn kar karya gelip ticar deere sahip mallarn alm satmn yaptklar kurum, devamll bulunan pazar yeri olarak tanmlanr. Borsa nceleri ticaret ve sanayi borsalar, tarm rnleri borsalar, altn borsas eklinde doup gelimi ise de gnmzde hisse senetlerinin, tahvil, hazine bonosu ve kambiyo belgeleri gibi kymetli evrakn alnp satld menkul kymetler borsas n plana kmtr. Borsa denince de artk bu son tr anlalmaya balanmtr. Tahvil, hazine bonosu gibi faizli bor senedi mahiyetindeki kymetli evrakn alm satm, bunlar ister devlet isterse hususi ahs ve irketler karsn, faizle bor alp verme niteliinde olduundan ciz grlmez. Dvize endeksli tahviller ve bor senetleri iin de durum ayndr. irketlere ortakl temsil eden hisse senetlerine ve irketlerin kr ve zararna ortakl ifade eden kr-zarar ortakl belgelerine gelince durum farkldr. ktisad ilikilerin younlap sermaye piyasasnn nem kazand gnmzde hisse senetleri, sermaye piyasasnn en nemli arac haline gelmi ve bir ortaklk belgesi olarak deil de bamsz bir mal olarak alnp satlmaya balanmtr. Yine kr getiren baz tesisler devlet tarafndan kr ortakl yoluyla halka alm, bylece faizden kanan kesimin birikimleri de devreye sokularak toplanan sermaye ile yeni i sahalarna ve yatrmlara ynelme imkn bulunmutur. Ancak bu gelimeler, bu tr kymetli evrakn alm satmnn fkh hkmyle ilgili baz farkl yaklamlar da gndeme getirmitir. Trk ticaret hukukunda menkul kymetler, belgede yer alan hakkn niteliine gre alacak senetleri ve ortaklk senetleri eklinde iki ana gruba ayrlabilir. Bir para borcunu ve alacan temsil eden tahviller, kr ve zarar ortakl belgeleri, finansman bonolar ve gelir ortakl senetleri mahiyeti itibariyle para ve alacak senetleridir. Buna karlk mal haklarn yan sra ynetime katlma gibi haklar da salayan ve gerek bir ortaklk ilikisi kuran hisse senedi ise, ortaklk senetleri grubunun tipik rneidir. te

448

LMHAL

yandan menkul kymetlerin, salad gelirin zelliine gre, sabit gelirli ve deiken gelirli senetler eklinde ikiye ayrlmas da mmkndr. Tahviller sabit gelirli; hisse senetleri, kr ve zarar ortakl belgeleri, gelir ortakl senetleri ise deiken gelirli senetlerdir. Ortaklk senedi ve deiken gelirli senet mahiyetinde olan hisse senetleri, Trk hukukunda anonim ve payl komandit irketlerde paylar temsil eden bir kymetli evraktr. En nemli fonksiyonu da pay temsil etmesidir. Hisse senetlerinin bir baka zellii de pay tedavl ettirebilmesidir. Hisse senetleri, ortakln sermayesinin belli bir payn temsil ettiinden itibar kymete sahiptir; borsada alnp satlabilen birer kymetli evraktr; hatta borsann en nemli aralarndan biridir. Hisse senedinin piyasa/borsa deeri ise, eitli faktrlere bal olarak itibar deerinin altnda veya stnde olabilir. Hisse senetleri, nama yazl veya hamiline yazl eklinde ikiye ayrlabildii gibi di ve imtiyazl hisse senetleri eklinde de ikiye ayrlabilir. Hisse senedi, sahibine mal haklar ve ynetime ilikin haklar salar. Mal haklarn banda, kr pay alma hakk, rchan hakk, bedelsiz pay alma hakk, tasfiye pay hakk vb. gelmektedir. Kanunlar, geni halk kitlelerinin yatrmlara itirakini salamak iin ortaklklarn hisse senedi arzna belli artlarda izin vermekte, hisse senedinin iki taraf iin de gvenli bir finans ve gelir arac olmasn salayc birtakm tedbirler almaya almaktadr. Gnmzdeki youn ticar ilikilerin ve iktisad faaliyetlerin borsayla, bankayla ve faizle sk ilikisi ve i ie olmas, hakl olarak mslmanlarn bu tr gelimelere kaygyla bakmasna yol amakta, bu arada anonim irketlerin ve hisse senetlerinin er hkm konusunda farkl yaklamlara ve yorumlara sebep olmaktadr. Sermaye piyasasnn kurulu aamasnda olduu, devlet denetiminde ve yasal dzenlemelerde de boluklarn bulunduu toplumlarda ve dnemlerde bu tereddt ve kayglar hakl olarak daha da artmaktadr. Ancak teorik erevede kalarak ifade etmek gerekirse tahvil, genelde sahibine nceden belirlenen miktarda sabit bir faiz geliri temin eden bir bor senedi ve dn ilemi olduundan kural olarak faizli ilem saylr. Bu yzden de getirisi ne oranda olursa olsun, tahvilden bir yatrm arac olarak yararlanmann dinen ciz olmadnda gr birlii vardr. Hisse senetleri ise, irketin krna gre getirisi deien bir ortaklk senedi olduundan, mahiyeti itibariyle tahvilden farkldr. Hisse senetlerinin er durumu ve hkm konusunda, ada slm bilginlerinden ok az konuyu zel bir aratrmaya tbi tutarak fikir beyan etmitir. Bir ksm, hisse senedinin

HUKUK VE TCAR HAYAT

449

ihracnn ve alm satmnn ciz olmad, ounluk ise cevaz ynnde gr belirtmitir. amz mslman iktisatlarndan bir ksm, Batdan alnan ada irketlerin ve zellikle sermaye irketlerinin, bu arada hisse senetlerinin de Batnn kapitalist ve smrgeci bak asn ve deerlerini yansttn, slm hukukunun irketlerle ilgili yerleik form ve kurallarna uymadn ileri srmekte ve eran ciz olmadn, bu irketlerle yaplacak muamelelerin btl olacan, dolaysyla krnn hell olmayacan ifade etmekte, netice itibariyle de hisse senetlerini ciz grmemektedir. Gereke olarak da, yukarda aktarlanlara ilve olarak, hisse senedinin piyasa deerinin birok faktre bal olarak deitiini ve irket varlndan ayrlarak mstakil bir kymet kazandn, irketlerin mal varlnda hell ve haramn, faiz ve gayri mer kazancn i ie olduunu ileri srmektedir. Bu konuda grn aklayan ada slm bilginlerinin ve yazarlarnn ounluu, hisse senedinin, kr ve zarar ile birlikte irketin mal varlna ortakl temsil ettii dncesinden hareketle kural olarak hisse senedi alm satmn ciz grmekte, hisse senedinin salayaca haklar ve bu haklarn kullanm eklini kanun ve anlamalarn belirleyeceini ifade etmektedirler. Bu grup ilim adamlar arasnda Muhammed Eb Zehre, M. Ysuf Ms, Mahmd eltt, Abdlvehhb Hallf, Ali el-Haff, Abdurrahman Hasan gibi isimler bata gelmektedir. Hisse senedinin ihracnn ve alnp satlmasnn fkh kurallar asndan da ciz olduunu ifade eden mslman limlerin dayandklar gerekeler u ekilde zetlenebilir: irket, sermayesini belli hisselere ayrmakta ve isteyen bu hisselere sahip olmaktadr. Hisseler irkete tbi olarak kr ve zarara aktr. Hisse senedine dayal irket nevi klasik doktrinde mudrebe ad altnda mubah klnm olup, mudrebede de kr ve zarara ortak olma esas vardr. Gerekli er artlar tayan bir irkete bu ekilde hisse senedi alarak ortak olmann cevaznda phe yoktur. Hatta, Batnn ticaret hukukundan alnan anonim irketlerin ana hatlaryla slm fkhndaki irket trleri iinde mtalaa edilebilecei, dinin temel ilke ve kurallarndan biri ile atmad srece, ihtiya ve kalknma sonucu ortaya kan ve kamu yararna ynelik olan bu nevi gelimelerin alnmasnda din bir sakncann bulunmad da aktr. Gnmz slm bilginlerinin ounluu hisse senedi alm satmn kural olarak ciz ve bu yolla elde edilecek kazanc hell saymakla birlikte, konuyu deiik ynleri ile inceleyen yazarlar, irketin dinen ciz olmayan alanda

450

LMHAL

faaliyet gstermemesi gerektii kaydna nemle iaret etmekte, anonim irketlerin ileyiindeki baz aksaklklara ve hakszlklara dikkat ekmekte, itibar kymetinden daha dk bedelle hisse senedi ihracna, imtiyazl hisse senetlerine, belli maduriyetlere sebep olmalar alarndan itiraz etmektedirler. Ancak anonim irketin ve hisse senedinin tabiatnn gerei olmayan bu olumsuz gelimeler, sermaye piyasasn ibe altnda brakan speklatif hareketler haliyle anonim irketin ve hisse senedinin cevazn dorudan etkilemez. Hisse senetlerinin bir ortaklk belgesi olarak deil de bamsz bir mal eklinde alnp satlmasnn ciz olmad tezi de doru deildir. Mubah ve ciz olu asl olduundan, kendi bana bir mal haline gelmi, alm satmyla kr hesaplanan bir hisse senedinin cevazn engelleyen gl bir gereke mevcut deildir. slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin giriimiyle 1988 ylnda Rabatta toplanan Borsa Seminerinin sonu bildirisinde ve ad geen akademinin 1992 ylnda Ciddede yaplan VII. Dnem Toplantsnda hisse senetlerinin kr ve zarara itirak etmesi sebebiyle kural olarak hell olduu, fakat er hkmnn bunu karan irketin ticar ilem ve amalarnn mer oluuyla yakndan ilgili bulunduu belirtilmitir. irketin faiz, iki imali ve ticareti, karaborsaclk, hile, yalan ve aldatma gibi dinen haram vastalarla kazan salamas halinde hisse senetlerini alp satmann ve bundan gelir elde etmenin haram ve msiyete itirak etmek olduundan ciz olmayaca bildirilmi, esasen faaliyet alan haram ilemler yapma, dinen yasak hizmet ve mal retiminde bulunma olmamakla beraber, baz haram ilemlere taraf olmas sebebiyle irketin krna haram kazan karm olmas hallerinde ise, pay sahiplerinin bu miktar yaklak olarak hesaplayp kendisinin hayr ve hasenat niyeti ile olmakszn ve toplum hakk olduu inanc ile hayr yolunda harcamas tavsiye edilmitir. Daha nce de deiik vesilelerle ifade edildii gibi, slm borlar ve ticaret hukukunda taraflar beklenmedik zarar ve maduriyetlere iten her trl bilinmezlik, kapallk ve risk mmkn olduunca nlenmeye allm, aklk, drstlk ve gvenin hkim olaca bir bor ilikisi ve ticar hayat kurulmaya allmtr. Buna karlk, zellikle sermaye piyasasnn belirli bir dzen ve istikrara kavumad, gnlk siyas kararlarla ve bask gruplarnn mdahaleleriyle kolayca yn deitirebildii ve byk apta deiikliklerin yaand, speklatif mdahalelerin ve sun fiyat oluumlarnn iyi niyetli yatrmclar madur ettii toplumlarda borsa bir tr kumar ve risk ticareti grnmn alabilmektedir. Bu durumda slmn yukarda zikredilen gven ve akl salamaya ynelik ilke ve kurallarnn gerekletii

HUKUK VE TCAR HAYAT

451

sylenemez. Bu itibarla, tpk irketin gayri mer alanda faaliyet gstermesinin, karaca hisse senedi ticaretinin hkmn etkiledii gibi, sermaye piyasasnda hkim olan bu risk ve kargaa ortam da hisse senedinin hkmn geici olarak etkileyebilir. Fakat bu giderilmesi ve nlem alnmas gereken geici bir durum olup hisse senedinin aslen ciz olduu hkmn deitirmez. Halkn elinde bulunan kk aptaki tasarruflarn birleerek gl bir finans kayna tekil etmesi ve yatrma ynelmesi lke ekonomileri iin ne kadar yararlysa, mslmanlarn slmn ngrd ilkeler ve sakndrd yasaklar dikkate alan, mer alanda ve mer tarzda faaliyet gsteren borsay ve ticar organizasyonlar kurmaya ve desteklemeye ynelmeleri de o derece nemlidir. Din hassasiyetini yitirmemi kimselerin gsterebilecei bu tepki ve i birlii, sermaye piyasasnda gven, drstlk ve istikrarn dllendirilmesi anlamna da gelecei iin, bu tavrn neticede lke ekonomisine nemli lde yarar salayaca aktr. K) Sigorta Kelime olarak da gven, emniyet ve garanti anlam tayan sigorta kavram, riskin oalp yaygnlamas karsnda insann kendini biraz daha gvende hissetmesi araynn rndr. Bat toplumlarnda be alt asrlk kkl bir gemii ve yaygn bir uygulamas olan sigorta, slm dnyasna ok daha ge intikal etmi ve zellikle son yzylda dinen ciz olup olmad youn bir ekilde tartlmaya ve deerlendirilmeye balanmtr. Sigorta, belli bir teknik ve sistem ierisinde kaza ve kayplarn zararn telfi etmeyi amalayan ve karlkl deme esasna dayanan akd bir sistemdir. Bunun uygulanmasna temel tekil eden ve sigorta eden ile sigorta edilen arasnda belli haklar ve ykmllkler douran akde de sigorta szlemesi denir. Daha ak bir ifadeyle sigorta szlemesi ile, sigortal belli bir prim demeyi, mal vermeyi, sigortac da buna karlk olarak szlemede belirtilen bir kaza ve zararn meydana gelmesi halinde bunu telfi etmeyi veya belli bir mebla demeyi taahht etmektedir. Sigorta yeni bir szleme tr olduundan, slm hukukunun klasik kaynaklarnda buna dair bir gr bulunmamas tabiidir. Ancak bu durum konunun, slm hukukunun genel ilkeleri ve amalar erevesinde din bir deerlendirmeye tbi tutulamayaca anlamna gelmez. Aksine slm bilginlerinin byk ounluu, meselenin srf bu yzden er deerlendirme dnda braklamayaca noktasnda fikir birlii etmi ve slm hukukuyla ilgili eserlerindeki

452

LMHAL

zmlerin ok nemli bir blm bu yaklama gre belirlenmitir. Buna gre, sigortann din hkmn slm hukukunun genel prensip ve amalar erevesinde aratrrken, phesiz slm hukukularnn benzeri meseleler karsnda ortaya koyduklar gr ve tavrlardan da, konuyu deerlendirmeye yardmc hareket noktalar ve ipular olarak yararlanlmas gerekir. ncelikle belirtmek gerekir ki, sigorta sisteminde, kaza ve zararn meydana gelmedii durumlarda denen primlerin karlksz kalmas, kaza ve zarar meydana geldiinde ise primler tutarn ok aan bir meblan denecek olmas, klasik akid yaplarna ve llerine gre bir belirsizlik ve dengesizlik tadndan, sigortann er hkm konusunda ciddi tereddtler ve itirazlar olmutur. Ksa bir tarihe vermek gerekirse, sigorta slm dnyasnda ilk defa bundan yaklak iki asr nce mehur Hanef hukukusu bn bidn (. 1252/1836) tarafndan sz konusu edilmitir. bn bidn gayri mslimlerin mslman tcirlere sigortal olarak tamaclk yaptndan bahisle, sigortacnn telef olan mal hukuken demek zorunda olamadn, gayri mslim de olsa byle bir borcunun bulunmadn belirtir. Gereke olarak da bu ekil tamann emanet, riyet ve icre akdi hkmlerine tbi olduunu, dolaysyla tamacnn ancak kast ve kusur halinde tazmin ykmllnn bulunacan belirtir. Her trl helk ve ziyanda onlar sorumlu tutmann klasik Hanef ictihadlarna uygun olmadn, bunun fsid bir akid olduunu, dman lkesindeki mslman tcir iin ise sigorta yoluyla denen hasar bedelini almann ciz olabileceini ifade eder (Reddl-muhtr, IV, 169-173). Osmanl dneminde sigorta sistemine ilk defa 1864 tarihli Deniz Ticaret Kanununda temas edilmi, 1870 ylnda stanbul-Beyolunda vuku bulan byk yangnda eyhlislmlktan sigortann cevaz hakknda fetva alnmtr. Yine 1327de eyhlislmlktan hayat sigortas hakknda fetva sorulmu, verilen fetvada slm lkesinde hayat sigortas ciz grlmemi, yabanc lkede ve yabanc sigortac ile yaplan sigorta akdi ve bundan doan tazminat ve deme ciz grlmtr. Sigortann er hkm konusundaki tartma ve gr beyanlar, son yzylda giderek daha da younlamtr. Ancak tartmalar ve slma aykrlk iddialar daha ok cretli sigorta sistemi ile ilgilidir. Devletin tesis ettii sosyal sigorta veya karlkl yelik sigortas genelde ciz grlmektedir. Byle olunca konuyu sigorta trne gre ayr ayr ele almak gerekir.

HUKUK VE TCAR HAYAT

453

1. Sosyal Sigorta. Devletin btn vatandalarn kapsayacak ekilde yangn, kaza, hastalk, isizlik, kimsesizlik gibi durumlarla kar karya kalanlar himaye edici sosyal dayanma ve btnlemeyi salayc geni bir sigorta sistemi kurmas ve vatandalarna da bu konuda dil, dengeli birtakm dev ve ykmllkler yklemesi, slmn da kurulmasn devaml tevik ettii bir sistemdir, slmn amacna ve ruhuna da uygun dmektedir. 2. Karlkl yelik Sigortas. Bir i koluna mensup iilerin, yelerin ortak katlmyla gerekleen ve ilerinden birisi bir felketle kar karya kaldnda onun zararn telfi etmeyi amalayan bir sigorta sistemi de, sosyal sigortann daha dar alandaki bir uygulamas mahiyetinde olup elbette tevike deer, makbul bir sigorta eididir. slm hukukunda teden beri mevcut olan kle sistemi, hatta kasme usul ve sistemi, toplu demeleri ve ykleri belli bir kesime yayma, sorumluluklar paylama amacn tar. Maktuln diyetini demeyi sadece sulu zerinde brakmayp onun yakn akrabalarna da deme sorumluluu getiren kle sistemi Hulef-yi Ridnden itibaren daha da gelitirilmi ve giderek belli i kolu ve meslek gruplar yeleri arasnda ortak bir dayanma ve yardmlamaya dnmtr. Kasme de, fili mehul bir cinayete kurban giden kimsenin kan bedelinin (diyet) belirli bir usul erevesinde belirli bir blge halkna paylatrlarak detilmesi sistemidir. slm ncesi dnemde de cr olan bu sistemi slm, belli bir sosyal dayanmay hedeflediinden devam ettirmitir. 3. cretli-Ferd Sigorta. Sigortann nc eidi ise toplumumuzda ok daha yaygn olan cretli sigorta sistemidir. Bunda ise, sigortac kaza, yangn, lm gibi durumlarda zarar telfi etmeyi veya belli bir mebla demeyi stlenmekte, bunlar meydana gelmezse hibir deme yapmamakta, sigortal taraf da periyodik olarak belli bir deme yapmay (prim) stlenmektedir. Bu nevi sigortada, slm hukukunun szlemeleri olabildiince arndrmay hedefledii belirsizlik, aldanma, ansn belirleyici rol stlenmesi, ar aldanma gibi olumsuz ncelikler belli lde de olsa mevcut olduundan, son devir slm bilginlerinin nemli bir ksm bu tr sigortay slm hukukunun ilke ve amalar ile badar bulmamaktadr. Bir grup slm bilgini ise aksi grte olup bu nevi sigortay da ciz grmektedir. cretli sigortay ciz grmeyen mslman limler ve bunlarn ileri srdkleri gerekeler u ekilde zetlenebilir: Osmanl eyhlislmlarndan Mustafa Sabri Efendi, cretli sigortay kumar ve faizle ilikisi sebebiyle ciz grmemi, karlkl sigorta ile ticar irketin birlemesinden ibaret yeni bir

454

LMHAL

sigorta sistemi nermitir. Msrl bilginlerden Muhibbddin Hatb, cretli sigortay kumara benzeterek reddetmekte, karlkl sigortay ise slmn ruhuna uygun bir yardmlama olarak grp bunu tasvip ve tevik etmektedir. Muhammed Buhayt el-Mut ise sigortay btn nevileriyle reddedip haram grmektedir. Ysuf Kardv, cretli sigortann karlkl yardmlama saylamayacan, irket akdi de olmadn, faizle yakn bann bulunduunu belirterek ciz grmemekte, sosyal ve genel sigortay tavsiye etmektedir. Msrl mslman limlerden Muhammed Eb Zehre, sosyal ve karlkl yardmlamaya dayanan sigorta szlemelerini mubah saymakta, cretliprimli sigortay ise, kumar veya kumar phesi bulunduu, bilinmezlik ihtiva ettii, faizle yakn alkas olduu iin mekruh grmekte; ayrca, cretli sigortay gerektiren iktisad bir zaruretin bulunmadn da ifade etmektedir. Muhammed Eb Zehre dier birok slm limi gibi sigortay tamamen reddetmeyip, belli nevi ve ksmlara ayrmakta, bir ksmn ciz grrken dier bir ksmn da mekruh yani sakncal grmektedir. Ezher niversitesi retim yelerinden Muhammed el-Meden de bu konuda haramdr, helldir gibi genellemeler yaplmasn doru bulmayp, konunun uzmanlarca incelenip ksm ve nevilere gre ayr ayr deerlendirilme yaplmasn nermektedir. ada limlerden Ahmed Th es-Sens de, sigorta akdini bir ynyle slm hukukundaki muvlt akdine benzetmekte ve mesuliyet sigortasna lml bakmaktadr. Muhammed Hamdullah, sosyal dayanmay ve sorumluluu olabildiince geni bir kesime yayp karlkl yardmlamay salayacak ve devlet eliyle kurulacak bir sosyal sigortay, ticar irket hviyetindeki karlkl sigortay ciz grp tevik ederken, cretli sigorta sisteminin slmda ho grlmediini, bir bakma ans oyununa benzediini ifade eder. Dnya slm Birliine bal Fkh Akademisinin 1977 ylnda Mekkede yapt toplantda yelerin byk ksm ise, sigortann btn nevileriyle haram olduunu belirterek u gerekeleri ileri srmlerdir: 1. Sigorta akdi garar (belirsizlik) iermektedir. nk iki taraf da ne verip ne alacan tam bilmemektedir. 2. Sigorta kumarn bir eididir. 3. Sigorta her iki neviyle de faizi (ribel-fadl ve ribenin-nese) ierir. 4. Sigorta, bedelsiz olarak bir bakasnn maln alma demektir. Bu ise yette yasaklanmtr (en-Nis 4/29). Son devir slm bilginlerinden Msrl M. Red Rz, Muhammed Abduh, M. Ysuf Ms, Muhammed el-Beh, M. A. Mennn ve Mustafa Ahmed ezZerka gibi limler ise, baz kayt ve artlar ileri srmekle birlikte kural olarak

HUKUK VE TCAR HAYAT

455

sigorta akdini ciz grmektedirler. Gereke olarak da sigortann, karlkl yardmlama ve dayanma, sermaye-emek ortakl, veklet ve temsil akdi erevesinde kaldn, slmn da ferdin mal ve gelecei asndan gvencede olmasn, fertler arasnda dayanma ve yardmlamay tevik ettiini, insanlarn ni felket ve zararlara kar korunmasnn ve ykn geni kitlelerce paylalmasnn mubah ve gerekli olduunu ve slm kaynaklarnda da bunu destekleyen akid ve uygulama rnekleri bulunduunu ileri srerler. Konuyla ilgili derinlemesine bir aratrma yapan Mustafa ez-Zerka, sigortay kural olarak olumlu bulurken slmn genel maksatlarndan, slm borlar ve akidler hukukunun ilkelerinden hareket etmekte, bey bil-vef akdiyle kyaslama yapmakta, sigortann gerekte bir ans oyunu olmayp karlkl yardmlamaya dayanan ve kr gayesi de gden bir iktisad messese olduunu ileri srmektedir. Sigortay bir nevi kumar, mterek bahis ve ans oyunu sayan, tevekkle aykr bulan, bilinmezlik ve belirsizlik (garar) unsurlar ierdiini ileri sren grleri ayr ayr cevaplandrarak reddetmekte, sigorta irketinin faizle itigal etmesini ciz grmemekle birlikte bunu sigortann ciz olup olmamasndan ayr mtalaa etmektedir. Sonu olarak da, karlkl yardmlamaya dayanan yelik sigortasn slmn ruhuna uygun bir sistem olarak grp tecviz ve tevik etmekte, cretli-primli sigortay da slm hukukunda benzeri akid ve uygulamalarn bulunduu, slmn genel ama ve ilkelerine uygun olduu, haram olduuna dair bir delilin de bulunmad gerekeleriyle ciz grmektedir. slm Konferans Tekiltna bal slm Fkh Akademisinin 22-28 Aralk 1985 tarihleri arasnda gerekletirilen II. Dnem Toplantsnda, sigorta ve reasrans konusunda sunulan aratrmalar, daha nce dier fkh akademileri ve ilm kurullarn ortaya koyduu grler derinlemesine incelenip tartldktan sonra, 9 nolu karar ile u sonulara ulalmtr: 1. Ticar sigorta irketlerinin uygulamakta olduu sabit prim esasna dayal ticar sigorta szlemesi, akdi geersiz klacak lde byk garar (belirsizlik) iermekte olup, dinen haramdr. 2. slm mumelt llerine uygun olan alternatif szleme, teberru ve yardmlama esasna dayal sigorta szlemesi ve yine ayn esasa dayal reasrans szlemesidir. 3. Mslman toplumlarn ekonomilerinin smr dzenlerinden kurtulabilmesi iin, slm lkelerini yardmlama esasna dayal sigorta ve reasrans kurumlar tesis etmeye armak gerekir.

456

LMHAL

Din leri Yksek Kurulunun sigorta ile ilgili, 07.04.2005 tarihli 64 nolu karar da u ekildedir: Sigorta; sigortacnn, bir prim karlnda dier bir kimsenin para ile llebilir bir menfaatini halele uratan bir tehlikenin (rizikonun) meydana gelmesi halinde tazminat vermeyi yahut bir veya birka kimsenin hayat mddetleri sebebiyle veya hayatlarnda meydana gelen belli bir takm hadiseler dolaysyla bir para demeyi veya sair edalarda bulunmay stlendii bir akittir (Trk Ticaret Kanunu Madde 1263). Sigorta, slm'n ilk dnemlerinde bilinmeyen, yakn zamanlarda ortaya km bir akittir. Bu nedenle sigorta konusunda fkh kaynaklarmzda bir aklama bulunmamaktadr. Bu konuda ilk defa gr beyan eden, bn bidn'dir. Ad geen mellif sigorta konusunu, Radd'l-Muhtr adl haiyesinin Kitabu'l-Cihd blmnn Mste'men alt bal altnda ele almtr. ada aratrmaclar sigorta konusunu incelemi ve din hkmn aklamaya almlardr. Sosyal sigortalar ve karlkl sigortann caiz olduu konusunda bu bilginler ittifak etmekle birlikte, ticar sigortann hkm konusunda gr ayrl ierisindedirler. Ticar sigortann hkm konusunda ayr gr bulunmaktadr: 1. Birinci gre gre, ticar sigortalarn hibir eidi caiz deildir. Zra ticar sigortada bilinmeyen unsurlar bulunmakta, bu ilem kumar veya mterek bahse benzemekte, faiz iermektedir. Ayrca sigorta haksz tazmindir. Sigorta akdi, gvence gibi objektif olmayan bir eyin satdr. Sigorta ve zellikle hayat sigortasnda takdir-i ilhye meydan okuma vardr. slm'n yasaklad bu unsurlar tayan sigortann da haram olmas gerekir. Buna gre, sigortacnn prim, sigortalnn da tazminat almas caiz deildir. 2. kinci gre gre, hayat sigortas caiz deildir; mal ve eya sigortas ise esas itibariyle caiz olmakla birlikte, dinen ho deildir. Ayrca faiz esasna dayanan sigortalar caiz deildir. 3. nc gre gre, sigortay yasaklayan kesin bir nass bulunmadndan, faiz karmamas ve genel ahlka aykr olmamas artyla sigortann btn eitleri caizdir. Zira akitlerde asl olan, yasaklayc bir nass bulunmadnda helal olmasdr. slm dini, yeni gelimeler karsnda ortaya kan durum ve artlara cevap verebilecek zellie sahiptir. Hz. Peygamber dneminde bulunmayp daha sonra ortaya kan akitler iin de durum byledir. Bu akitler, slm hukukunun esaslarna muhalif bir unsur ihtiva etmiyor; akdin mevzuu,

HUKUK VE TCAR HAYAT

457

irade beyan, karlkl rza gibi dinen aranan btn unsur ve artlar tayorsa sahihtir. Sigorta da, Hz. Peygamber dneminde olmayan ve klasik fkh kaynaklarnda yer almayan, yeniada ortaya km bir akittir. Bu itibarla sigorta, dinin maksatlar dorultusunda ve nasslarn genel ilkeleri nda deerlendirilerek hkm ortaya konabilir. Bu amala ncelikle sigorta konusunda yaplan tenkitler ele alnacak, daha sonra da genel bir deerlendirme yaplacaktr. a) Sigorta ve Garar/Cehalet likisi Baz bilginler, sigorta akdi yaplrken, rizikonun gerekleip gereklemeyecei, gereklemesi halinde ne kadar tazminat denecei bilinmedii iin garar unsuru tamas sebebiyle caiz olmadn sylemilerdir. Garar, akdin haksz kazanca yol aacak lde kapallk tamas demektir. Hukuk ilemlerde ve zellikle de iki tarafa bor ykleyen szlemelerde, akdin konusunun bilinir ve belirli olmas gerekir. Kur'n ve snnette, szlemelerde aklk, drstlk ve gven ilkeleri zerinde srarla durulmutur (bk. Bakara 2/188; Nis 4/29). Alverilerde garar yasaklayan hadislerden (Buhr, Buy', 75; Mslim, Buy', 4) hareketle slm hukukular, akitlerde nemli lde kapallk ve risk ieren, taraflar arasnda anlamazla yol aan gararn yasak olduu konusunda ittifak etmilerdir. Ancak hangi derecedeki gararn, hangi tr akitlerde etkili olaca konusunda ihtilaf etmilerdir. Genel olarak garar, nem ve derecelerine gre; akdi iptal edici, akdi ifsat edici ve kanlmas mmkn olmayan garar eklinde e ayrlabilir. Kanlmas mmkn olmayan gararn akde herhangi bir tesiri yoktur. Buna karlk, nemli lde kapallk ve risk ieren, ana karnndaki yavru, kam hayvann satm gibi akitler batldr. Kapallk ve risk, eer akdin konusunun vasf, miktar ve vade gibi hususlarda olup, daha sonra giderilebilir lde ise, bu tr garar, akdi ifsat eder. Bu belirsizlikler ortadan kalktnda, sahih bir akde dnr. Cehaletle ilgili olarak; taraflar arasnda ekimeye yol amas kuvvetle muhtemel olan akdin konusundaki cehaletin, akdin shhatine engel olduu; ekimeye yol amayaca kuvvetle muhtemel olan durumlarda ise, akdin shhatine engel tekil etmeyecei konusunda alimler ittifak etmilerdir. Buna karlk ekimeye neden olmas muhtemel durumlarda, akdin shhatine mani tekil edip etmeyecei hususunda ihtilaf etmilerdir.

458

LMHAL

Garar ve cehaletle ilgili dzenlemelerin amac, hukuk ilemlerde karlkl rzay, aklk ve drstl salamak, taraflarn beklenmedik bir zarar ve risk altna girmesine, aldatlmasna engel olmaktr. Hz. Peygamber'in yasaklad tasarruflara bakldnda, yasak olan gararn, karlksz olarak bir tarafn kazancn dier tarafn da zararn ansa balamas bakmndan, akdi kumar haline getirecek derecede ar belirsizlikler olduu grlr. Buna gre akdi bozacak gararn derecesi, gnn artlarna gre belirlenebilir; ortaya kan yeni hukuki ilemler de bu dorultuda hkme balanabilir. Dier taraftan garar, bizzat kendisi haram olduu iin deil, tartmaya ve insanlarn birbirlerini aldatp haksz kazan salamalarna yol at iin haram klnmtr. Bu balamda sigorta deerlendirildiinde sigortada, tartmaya yol aacak belirsizlik ve bilinmezliin bulunmad grlr. nk sigorta, detayl bir ekilde hukukta dzenlenmi olup, kendine mahsus ok ince hesaplarla ilemektedir. Sigortada ihtimal unsuru yalnzca sigortac iin bahis mevzuudur; sigorta edilen, kaza meydana gelirse sigortalya tazminat der, gelmezse hibir ey demez. Bunun yannda mezkur ihtimal ancak teker teker sigortaya bal akitler ele alnd zaman vardr, sigortacnn yrtt akitlerin hepsi gz nnde bulundurulduunda, sigorta sistemi iin akde mani bir belirsizlik yoktur. nk sistem, sigortac iin dahi ihtimal unsurunu kaldran istatistik bir esas iinde bulunmaktadr. Hz. mer, bn Mes'd, bn Abbs, bn mer gibi byk sahabe fakihlerinin ve Haneflerin kabul etmi olduklar muvlt akdi, sigortada bulunan belirsizliin akdin shhatine mani olmadn gstermektedir. Bir eit yardmlama szlemesi olan muvlt akdi, miras brakacak hibir akrabas ve yakn bulunmayan bir kiinin, dier bir ahsla, ihtiya olursa kendinin diyet borcunu demesi, buna karlk kendisine miras olmas zerine yapt bir anlamadr. Bu akitle akraba evresi bulunmayan bir kimse, Mslman toplumda kendine yardmc ve evre edinmi olur. Dier tarafn akdi kabul etmesi zerine, muvalt akdi yapan kiinin diyet demesi gerektiinde, anlama yapt mevls diyetini der; ldnde de geride mirass bulunmaz ise miras himayeyi kabul eden kii alr (bk.
Mebst, VIII/91 vd.).

Kald ki sigortadaki bilinmezlik tek tarafl iken, muvlt akdinde iki ynl bilinmezlik mevcuttur. yle ki, akdin kurulmas esnasnda, kimsesiz olan kiinin kaza ile lme sebebiyet verip vermeyecei bilinmedii gibi, ne

HUKUK VE TCAR HAYAT

459

kadar miras brakaca ve miras brakp brakmayaca da bilinmemektedir. Dier taraftan sigorta sistemi, btn dnyada umumi iktisadi hayata bal dier sistemlere nispetle en byk ve salam bir teml ve tedbir haline gelerek, hukuken dzenlenmitir. Bundan sonra, tartmaya yol aacak belirsizlik olduu sylenemez. b) Sigorta - Kumar likisi Sigortay deerlendiren gnmz bilginlerinden bazlar, sigortann konusu olan riskin olup olmayaca belirsiz olduundan kumar anlam tadn ileri srerek sigortann caiz olmadn sylemilerdir. Kumar, ortaya para koyarak oynanan talih oyunudur. Sigortann kumara benzetilmesi doru deildir. Zira sigorta szlemeleri kumar ve bahis gibi ansa bal szlemelerden deildir. Kumar ve bahiste taraflar, kararlatrm olduklar paray kaybetmeyi bata gze alp, bir ihtiyac karlamay deil, oyun aracl ile emeksiz bir zenginlemeyi amalamaktadrlar. Sigorta szlemesinde ise sigortalnn tesadfe bal bir olaydan zenginlemesi sz konusu deildir. nk sigortac, risk gerekleince, zerine ald riskin meydana getirdii zarar, sigorta szlemesine dayal olarak der. Sigorta szlemesinde ngrlen riskin gereklemesi halinde sigortalnn urad zarar giderilmekte olup sigortalya bir zenginleme salamamaktadr. Kumarda hibir surette dayanma ve yardmlama zellii ve niyeti yoktur. Aksine, kar taraf malup etme ve maln alma niyeti vardr. Bu da dayanmay deil, kin ve nefreti dourur. Sigorta szlemelerinde ise, riskin gereklemesi, kumar ve bahiste olduu gibi taraflarca istenilen bir durum deildir. Ayrca kumar ve bahiste tehlikenin (kaybetmenin) nlenebilme ihtimali bulunmakla birlikte, sigorta szlemelerinde rizikonun nlenebilmesi sz konusu deildir. Kumarda alnan meblan hibir snr yoktur. Kumarda insan btn maddi ve ahlk deerlerini yok edebilir. Sigortada ise belli bir kayp (risk) karlnda, onun kadar alma sz konusudur. ncelikle kumarn haram olmasnn birinci amili, daha nce de belirtildii gibi, ahlk ve itimdir. Bu itibarla en byk itim ve ahlk dertlerden biri olan kumar ile, faaliyet sahasnda insann malna ve canna dokunan kazalarn-felaketlerin zararn ve acsn azaltmak iin bir tr yardmlama olan sigorta sisteminin birbirine kyaslanmas uygun olmaz.

460

LMHAL

c) Sigortann Konusu Sigorta szlemesinde, sigortalnn demi olduu prime karlk, gven verme gibi mcerret/sbjektif bir ey satld ifade edilerek sigortann caiz olmad ileri srlmektedir. Ayrca gven vermek bir hayr ii olduundan bunun karlnda para alnamayaca iddia edilmektedir. Sigortada gerek karlk, sigortalnn dedii primle elde ettii teminattr. Bu teminat ve taahht ise, risk meydana gelmeden, akdin yaplmasyla hasl olmaktadr. Zira sigortalya gvenlik veren bu taahht ve teminat sayesinde, riskin meydana gelmesi ile gelmemesi, sigortal asndan farksz hale gelmektedir. yle ki, risk meydana gelmezse mallarnn, haklarnn ve menfaatlerinin zarar grmesi sz konusu deildir; risk meydana gelirse alaca tazminat sayesinde kayb telfi edilebilir. Gvenin bir hayr ii olduunu syleyerek satnn caiz olmadn sylemenin de hibir delili yoktur. Kald ki bilginler, Kur'an retimi, imamlk, mezzinlik gibi srf ibadet ve hayr iinde dahi cret alnmasnn caiz olduunu sylemilerdir. d) Sigorta ve Haksz Tazmin likisi Sigorta konusunu aratran baz bilginler, sigortada haksz tazmin bulunduunu sylemektedirler. Onlara gre, sigortac bu akitle, sigortalnn zararn demeyi stlenmekte, bylece ykml olmad bir borcu yklenmektedir. Mesel, emanet akdinde, emanet alann, kusuru olmakszn emanet olarak braklan maln helak olmas halinde, akitte art koulmu olsa bile, tazmin edilmesi gerekmez. Sigortada haksz tazmin sz konusu deildir. Zira sigortac demeleri bilerek, hesaplayarak ve isteyerek yapmaktadr. Kald ki bunun benzeri, kefalet, muvalt gibi meru akitlerde de bulunmaktadr. Hanef, Malik ve Hanbellere gre mehul bir borca kefil olmak sahihtir ve gerektiinde kefilin bu borcu demesi gerekir. Mesela bir kii, dierine "u yolu tutup git; nk emin bir yoldur, eer bana bir ey gelirse ben deyeceim" dese, o da sz konusu yoldan giderken soyulsa, teminat veren zarar der (bk. bn bidn,
Raddu'l-Muhtr, V/332).

slm dininde benimsenen kile sistemi de, sigortann haksz tazminat olduu gerekesiyle reddedilmesinin uygun olmadn gstermektedir. Kaza ile bir insann lmne sebep olan kiinin demesi gereken tazminat, kilesine, yani erkek tarafndan akrabalarna veya divan, meslek ve benzeri mensubu bulunduu gruba taksim edilir. kile sisteminin meru olduu

HUKUK VE TCAR HAYAT

461

konusunda sahih hadisler bulunmaktadr (bk. Buhr, Diyt, 24; Mslim,

Kasme, 11; Tirmiz, Diyt, 18).

kile sisteminde, tazmnatn taksim edilmesi iki hikmete yneliktir: a) hata ile diyeti gerektiren bir eylemi ileyen kimsenin ar mal ykn hafifletmek, b) kazya urayanlarn heder olmasn nlemek. bn bidn, Reddu'l-Muhtr adl eserinde, " slm'dan nce iyilik olsun diye ve asalet icab tazminat ykleniyorlard; slm da bunu kabul etti; yani gerekli ve mecbur kld. Bu adete insanlar arasnda rastlanr; hrszlk, yangn gibi bir zarara maruz kalan kimse iin -ayn sebeple- yardm toplarlar." demektedir
(bk. bn bidn, Raddu'l-Muhtr, VI/640 vd.).

Maliklerin kabul ettii borlu klan vaat de, sigortacnn riski stlenmesinin aykr olmadn gstermektedir: Bir ahs dierine -aslnda mecbur olmad halde- dn veya ireti vereceini yahut da bir zarar karlayacan vaat etse bu vaat ile borlu hale gelir. Sz verilen ahs zikredilen sebebi yapmaya teebbs etmedike sz veren cayabilir, teebbsten sonra ise cayamaz. Mesel bir eyi satn almak isteyen kimseye almak istedii eyin bedelini vaat etmesi, onun da satn almas; evlenmede mehir meblan dn vereceini syleyip berikinin buna gvenerek evlenmesi gibi durumlarda sz borlu klar. bn Rd bunu "nk bu, sata balanm bir vaattir; vaat bir sebebe baland zaman, sebep gerekleince yerine getirilmesi gerekir. Grler iinde en yaygn olan budur" eklinde izah etmektedir (Uley, Fethu'l-Aliyyi'l-Malik fi'l-Fet Al Mezhebi'l-mmi'l-Mlik, I/241 vd.). Buna gre, "sigorta akdi, sigortacnn, borlandran vaat yoluyla, meydana gelmesi muhtemel bir olayn zararn, vaat edilen ahs adna yklenmesinden ibarettir" denilebilir. e) Sigorta ve Faiz - Haksz Kazan likisi Sigortann caiz olmadn ileri sren bilginler, sigortada stlenilen risk meydana geldiinde denen tazminatn fazla olmas durumunda alnan ile denen arasnda fark bulunduundan faiz olduunu, denk olmas halinde de vadeli olarak nakdin satlmas nedeniyle faiz gerekletiini sylemektedirler. Ayrca sigorta irketlerinin primleri faize yatrarak deerlendirdikleri de ne srlmektedir. Sigortada stlenilen riskin meydana gelmemesi veya tazminatn az olmas durumunda ise, sigortacnn karl olmayan, haksz bir kazan elde ettii ifade edilmektedir. Faiz, akitte art koulmu bulunan karlksz fazlalk veya ribev mallardan ayn snfa dahil olanlarn birbirleriyle veresiye olarak satlmas anlamna gelmektedir (Mebst, XII/109; Mun, IV/3). Faizi dier muamele-

462

LMHAL

lerden ayran en nemli zellik, fazlaln lafzen veya hkmen akitte art koulmu olmasdr. Mesel borcun iadesinde, bir hediye verilmesi halinde, bu fazlalk art koulmad iin faiz deildir. Genel olarak sigortada, mutlak anlamda faizin tanmnda yer alan "art koulmu karlksz fazlalk" bulunmamaktadr. Sigorta, prim karlnda tazminatn sat olmayp, gven ve teminat verme karlnda prim almaktr. Sigortacnn prim almasna ramen kaza meydana gelmedii takdirde bu primin karlksz olduu sylenemez; zira sigortacnn sigorta szlemesinden doan borcu sadece riziko gerekleince sigorta tazminatn demek deil bunun yannda sigorta sresi iinde muhtemel rizikoyu da zerinde tamaktr. Bu erevede sigortacnn rizikoyu zerinde tama borcunun karln, sigortalnn prim borcu oluturmaktadr. Dier taraftan sigorta sistemi, sigortalnn, faizde olduu gibi daha ok kazanmas amacna ynelik olmayp, kaybnn telafisi esas zerine alr. Kaza sigortalarnda sigortac, sigortalnn gerekten urad zarar, tehlikenin olumas ile sigorta ettirdii malda meydana gelen azalmay telafi etmektedir. Bu sebeple sigortacnn verecei tazminat miktar, sigortalnn maruz kald zarar ve sigorta szlemesinde belirlenen sigorta bedelini hibir ekilde amamaktadr. Bu suretle, sigortalnn sebepsiz yere mal kazanm olmasna imkan verilmemektedir. Sigortacnn, birikimli hayat sigortas ile bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sistemi primleri dndaki paralar hangi alanda deerlendirdii, sigortac ile sigortal arasndaki ilikide ve sigortann hkm zerinde etkili deildir. Bu konuda sorumluluk sigortacya aittir. Ancak ticar sigorta eitlerinden birikimli hayat sigortas ile bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sisteminde, genel olarak primler irketler tarafndan nemalandrlarak itirakilere kr pay datlmaktadr. Bu da bir nevi ortaklk olduundan, yatrlan primlerin deerlendirilme alanlar dn hkm bakmndan nem kazanmaktadr. Buna gre yatrlan primlerin, dinen hell olan alanlarda deerlendirilmesi durumunda, bu tr birikimli hayat sigortas yaptrmak ve bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sistemine dahil olmak ve bunlarn verdii kar paylarn almak caiz; hell olmayan alanlarda nemalandrlmas halinde ise caiz deildir. Dier taraftan, belli bir sre prim dendikten sonra, sigorta irketinin maktu bir mebla demesi veya aylk balamas eklinde yaplacak hayat sigortas; parann vadeli olarak sat olacandan faiz kapsamnda deerlendirilir.

HUKUK VE TCAR HAYAT

463

f) Sigorta ve Kader likisi Sigorta akdinde, zellikle hayat sigortasnda Allah'n kudretine meydan okuma manasnn mevcut olduu ileri srlmektedir. Halbuki sigorta, sigortalanan riskin vuku bulmayacann deil, vuku bulduu takdirde riskin meydana getirecei zararlar tazmin edilmesi veya hafifletilmesinin taahhddr. Sigorta, kiinin yalnz bana tayamayaca bir zarar, dier sigortallarn katklaryla sigortacnn stlenmesidir. zet olarak; Akitlerde asl olan caiz olmaktr; slm'n ngrd temel prensiplere aykr bir husus iermeyen ve akdin dinen aranan btn unsur ve artlarn tayan her akit sahihtir. Bu itibarla, Asr- saadette ve mtehit imamlar dneminde bilinmeyen ve yakn zamanda ortaya kan sigorta da, sz konusu unsur ve artlar tamas halinde caizdir. Bu balamda sigortann caiz olmadn ileri sren bilginlerin gerekeleri deerlendirilmi ve bu gerekeler sigortann caiz olmadn ortaya koyacak nitelikte grlmemitir. Dier taraftan ticar sigortalarn, sadece hedefinin kazan olduu gerekesiyle reddedilmesi de doru deildir. Bu gerekeyle caiz olmadn syleyen fkhlarn hemen tamam, sosyal sigortalar ve karlkl sigortalar, hedefi yardmlamadr diye caiz grmektedirler. Oysa z itibariyle sosyal sigorta kurumlar ile zel sigortalar arasnda, hkm deiikliine gtrecek temel bir fark yoktur. Sosyal sigortalarla zel sigortalar arasndaki farklar; sosyal sigortalarn kanunla kurulmu kurumlar tarafndan yaplyor olmas, zorunlu olmas, sigortal olabilmek iin kiilerin belli bir statde olmalar, denecek prim ve bu sigorta ile salanacak menfaatlerin her sigortalnn zel durumuna gre dzenleniyor ve sosyal sigortalarn ngrd risklerin daha ziyade sosyal snflar tehdit ediyor olmasdr. Sigorta, meydana gelen zararn yalnzca riske maruz kalann zerinde kalmas yerine, sigortallarn dedikleri primlerden denen tazminat yoluyla btn sigortallara datlmasn ve bylece felaket ve kazalarn zararnn hafifletilmesini gaye edinmi karlkl taahht ve yardmlamaya dayanan bir sistemdir. slm'n, sosyal ve iktisad hayata dair btn dzenlemelerinin hedefi, hak ve grevlerde, mutlak manada karlkl yardmlama ve keflet esasna dayanan bir toplum meydana getirmektir. Buna gre sigorta slm dinindeki bu yce hedefe aykr deildir.

464

LMHAL

Bata ticaret olmak zere pek ok ilikinin globalletii gnmz dnyasnda ticar sigortann bulunmamas bal bana bir risk tekil eder ve Mslmanlarn ekonomik adan malubiyetini sonu verir. Yukarda zikredilen aklamalar nda; a) Genel olarak, sosyal sigortalar, karlkl sigortalar ve ticar sigortalarn caiz olduuna, b) Kr pay esasna dayal alan birikimli hayat sigortas ile bireysel emeklilik tasarruf ve yatrm sisteminin ise, yatrlan primlerin, dinen hell olan alanlarda deerlendirilmesi durumunda caiz olduuna, c) Konusu din tarafndan yasaklanm olan sigortann caiz olmadna, Karar verildi. yle anlalyor ki, amz slm limlerinin neredeyse tamam, devlet eliyle gerekletirilecek genel sosyal sigortay slmn tecviz ve tevik ettii, meslek kurulular ve yeler aras karlkl sigorta sisteminin kurulmasnn hem slm gelenee hem de gnmzn art ve ihtiyalarna uygun olduu grne sahip olup prensip olarak sigorta sisteminin ciz ve gerekli olduunu ifade etmektedirler. Tereddtler ve farkl grler ticar sigorta, bunun iinde de hayat sigortas zerinde younlamaktadr. Bu arada ticar sigorta sisteminin baz belirsizlikler ve kumar ierdii, sigorta irketlerinin faizle i ie olduu, hayat sigortasnn slmn tevekkl anlayna aykr olduu, hatta ticar sigorta sisteminin slm anlay ve ahlka aykr olduu ve ancak belli ihtiya ve zaruret halinde bavurulabilecek istisna bir zm olduu eklinde farkl yaklam ve gerekeler ileri srlmektedir. Ancak mslman toplumlarn sigorta konusuyla ilgili olarak son yzyldaki teori ve pratii dikkatle izlendiinde Batdan alnan bu sisteme kar nceleri ok daha gl bir direncin olutuu, iktisad artlarn ve ticar ihtiyalarn geliimine paralel olarak bu konudaki tereddtlerin giderek azald ve baz teknik ayrntlara ve dar bir alana mnhasr kald grlr. Dier bir ifadeyle, sigorta konusundaki ekimser veya muhalif tavr, ileri srlen din gerekelerden ziyade mslman toplumlarn reaksiyoner yapsyla, toplumsal bnyenin d etki ve kurumlara kar son derece duyarl ve ihtiyatl olup ancak belli bir test aamasndan sonra onlar bnyesine alabilmesiyle daha yakndan ilgilidir. Bunun iin de, gnmz slm toplumlarnda sigorta sisteminin kabul grmeye balamasn mslmanlarn din hassasiyetlerini giderek yitirmesine, alternatif bir sistem retemedii iin mevcut durumu kabullenme zorunda kalmasna balamak yeterli ve tatmin-

HUKUK VE TCAR HAYAT

465

kr bir aklama deildir. Bu konuda daha gereki bir aklama olarak u denebilir: Sistemin ileyiini yakndan izleyenler sigortada kumar ve belirsizliin deil riski mtereken stlenme fikrinin ar bastn, faizin asl unsur deil biriken sermayeyi oaltma arac olduunu, dier birok sakncann da sigorta sisteminden deil irketin ynetim biiminden kaynaklandn farketmi ve bunun iin de toplum sakncal grd hususlardan zami lde kanarak ve deta slah ederek sistemi bnyesine almaya almtr. nce sosyal sigortann, isizlik ve salk sigortasnn, karlkl yelik sigortasnn, sonralar i yeri, i makineleri ve kaza sigortalarnn ciz grlmeye balanmas ve uygulamaya girmesi, hayat sigortasnn da geliim izgisi hakknda nemli bir ipucu saylabilir. Youn bir risk ortamnda yaayan gnmz insanna bir nebze olsun gven ve destek veren bu tr gelimelere gvenlik, salk, alma hayat gibi temel prolemlerinde gerekli mesafeleri alamam, sosyal devlet ve hukuk devleti anlay yeterince zmsenmemi toplumlarda daha ok ihtiya vardr. Sigorta konusundaki tekellemenin krlp daha farkl iletme, katlm ve paylam usullerine imkn verilmesi, haliyle bu konuda nemli bir adm olacaktr. Sakncalardan arndrlm sigorta sistemi oluturuluncaya kadar mslmanlarn, mevcut cretli sigorta irketlerine, risk tayan deerlerini sigorta ettirmeleri, yani sigortac deil, sigortal olmalar, sigortacnn ciz olmayan tasarruflarna katlmay iermedii ve zaruret de bulunduu iin ciz olmaldr.

SOSYAL HAYAT

Blm 19

Ondokuzuncu Blm

Sosyal Hayat

Buraya kadar ele alnan konulardan, slm dininin fert ve toplum hayatna btncl yaklat, insann dnyada huzur, gven ve mutluluk iinde yaamas, hiret hayatnda da bu hayat izgisini koruyabilmesi iin hayatn her alanna ll ve gerekli aklamalar getirdii ve insan ynlendirdii grlr. man dinin z, ibadetler dindarln deta simgesi olarak bilinmekle birlikte Mslmanln bunlardan ibaret olmad aktr. Her ne kadar geni halk kitlesi arasnda ibadetlerin ekil ksm, dinin ve dindarln gstergesi olarak alglanmakta, hatta bu alanda younlap hayatn dier alanlarnda alabildiine hoyrat, bencil ve karc davranabilen mslman tiplerine ska rastlanmakta ise de, bu fevkalde yanl bir kanaat ve yanltc bir grnmdr. ekil kolay, eklin arkasnda yatan mnay kavramak ve yaamak zordur. Belirli davranlar, dindarlk adna da olsa yapmak kolay fakat bu davran biimlerinin gtrmek istedii hedefe ulamak zordur. Dindarln zor ve nemli olan ksm da ikincisidir. Mslmann med cezir hali yaayarak seccade zerinde veya ibadetlerin ekl ifas konusunda titizlik gstermesi ancak aile hayatndan ticar hayata, insan ilikilerinden sosyal dev ve sorumluluklara kadar dier alanlarda ise deta ikinci bir kimlie brnerek pragmatist, bencil ve aldrmaz bir biimde davranabilmesi dinin ve dindarln yanl anlalmasnn tipik rneklerinden biridir. Halbuki gerek dindarn dindarl hayatn her alanna yaymas yaratcya balln gstergesi saylan ekl davranlarda olduu kadar sosyal ilikilerde, nc ahslarn haklar konusunda ve toplumsal hayata ilikin alanlarda da dinin tledii ekilde hak bilir, dil, ll ve fedakr olmas gerekir.

468

LMHAL

slm toplumlarnn nnde ehirleme, yol, park ve yeil alan dzenlemeleri, sosyal sorumluluk ve kontrol, apartman hayat ve komuluk ilikileri, trafik kurallar, tre ve trenler gibi birlikte yaamay gzelletirici ve toplumsal eyi glendirici kural, kavram ve projelerde daha almas gereken hayli mesafenin bulunmas slmn hayatn btn alanlarna btncl yaklamnn pek iyi kavranmadnn, bireysel dindarlk snrnn fazla alamadnn ak bir gstergesi saylmaldr. Bununla birlikte Mslmanlkla Dou toplumlarna zg insan hasletlerin bilekesiyle bu toplumlarda ok gzel sosyal kurumlarn ve dayanma rneklerinin ortaya ktn da inkr etmemek gerekir. Burada hayflanlan husus, slmn bireysel dindarl aan sosyal devler ve sorumluluklar konusundaki ilkelerinin, reti ve abasnn btn olumlu toplumsal projelerde ana unsur ve motivasyon kayna olmas imkn varken, bunun ok iyi anlalamam ve deerlendirilememi olmasdr. lke olarak temas edilen bu sosyal sorumluluklar ve davranlar din kltrmzde ksmen slm ahlknn ksmen de fkhn konular arasnda yer alm ve dnemlerine gre gncellik tayan sosyal dev ve kurumlar konusunda yapc bir kamuoyu oluturulmaya allmtr. Burada, sosyal nitelii ar basan bir ksm sorumluluk ve davran biimlerine yer verilecek, daha ok bireysel ve ikili insan ilikisi niteliinde olanlar ise bir sonraki blmde ele alnacaktr.
I. SORUMLULUK BLNC ve EVRE

Bir toplumda ahlk deerlerin yerlemesinde ve korunmasnda olduu gibi, toplum dzenini bozucu, insanlarn rahat ve huzurunu karc ilerin nlenmesinde de, bir kontrol sisteminin bulunmas ve buna ilve olarak sorumluluk bilincinin oluturulmas son derece nemlidir. nsann yaratl sorumluluk esas zerine kuruludur. slmn yaratl inancna gre, grlen lemde, sorumluluu yklenme bilincine sahip olan tek yaratk insandr. slm bilginleri Ahzb sresinin Biz emaneti, dalara
talara teklif ettik, onlar bu emaneti tamaya yanamadlar. Bunu insan yklendi (el-Ahzb 33/72) yetinde sz konusu edilen emanetten maksa-

dn en genel anlamda sorumluluk olduunu belirtmilerdir. Zriyt sresinde Cinleri ve insanlar, bana ibadet etsinler diye yarattm (ez-Zriyt 51/56) buyurularak, sorumluluun en nemli boyutuna iaret edilmektedir. Ancak, insann sorumluluu yalnzca Tanr karsndaki sorumluluktan ibaret deildir. Hatta, sorumluun srf Tanrya hasredilmesini Hz. Peygam-

SOSYAL HAYAT

469

ber ho karlamam ve insann daha baka sorumluluklar bulunduunu eitli vesilelerle ifade etmitir. Nitekim, btn zamann ibadet ve taatle geiren bir sahbiye Peygamberimiz, Srf ibadetle megul olman doru
deil. Kendinin kendin zerinde, oluk ocuunun senin zerinde hakk vardr. Her hak sahibine hakkn vermelisin (Buhr, Savm, 51) diyerek

sorumluluun dier baz boyutlarna dikkat ekmitir. Dier bir hadislerinde de, Hepiniz obansnz ve hepiniz gzetiminiz altnda bulunanlardan (riyyenizden) sorumlusunuz (Buhr, Cuma, 11; Mslim, mre, 20) buyurarak gzetme ve koruma sorumluluuna iaret etmitir. Fakihlerin haklar tasnif ederken srf kul haklar ile Allah-kul karma haklarna da yer vermeleri sorumluluk anlaynn geni boyutlarn yanstmaktadr. Burada insann Tanr karsndaki sorumluluundan esasta bamsz olmamakla birlikte, kategorik olarak farkl boyutta deerlendirilen sosyal sorumluluk bilincine ve bunun da iki nemli yn olan doal evre ve sosyal evre sorumluluuna deinilecektir. A) Doal evre Gnmzde evre sorunlar, bata insan olmak zere btn canl trleriyle, doal gzellikleri tehdit eder bir boyut kazanmtr. Yeryz zirvesi, biraz ge de olsa bu tehlikenin farkna varldnn ve cilen nlem alnmas gerektiinin somut bir ifadesi olarak deerlendirilebilir. Btn dnyada bu ynde ortak bir bilin (evrensel bilin) uyanmaya baladna gre, artk yaplacak ey, bu bilincin daha gl ve yaygn hale gelmesine almak ve fert plannda bu bilincin gereine gre davranmaktr. Bu noktada, Kuran mesajnn, evre sorumluluu bilincine katksn belirginletirmek yerinde olur. Kurann ama btnl ierisinde eitli boyutlaryla dengeye ilikin iaretler, mesajlar mevcuttur. evre sorunlar doada var olan dengenin bozulmasnn bir sonucu olduuna gre, kinattaki denge ve henkten bahsedilmeksizin ve bu alt yapya oturtmakszn evre meselesini Kuran asndan deerlendirmek pek doru olmasa gerektir. yleyse, ncelikle kinattaki dengeye ve henge iaret eden yetler, bu adan bir yoruma tbi tutulup teorik bir alt yap oluturulmaldr. evreci bir yaklamla okunduunda evre sresi olarak adlandrlabilecek olan Rahmn sresinin yalnzca 7 ve 8. yetleri bile bu hususta gerekli mesaj almak iin yeterli saylabilir. Bu yetlerde Allahn gkyzn ykselttii, kinata dzen ve

470

LMHAL

dengeyi koyduu bildirilmekte ve bu dengeye mdahalede ar gidilmemesi istenmektedir. Yani insan, nesnel dnyay ve onun yasalarn anlamaya alacak, belli llerde ona mdahale edebilecek, fakat dengeyi tehlikeye drmeyecektir. Aslnda, dengeyi ve dengenin srlarn anlamak iin tabiat yasalarn kefetmek gerekmektedir.
Biz her eyi bir l ile yarattk ve bunu bir defaya mahsus olarak yaptk (el-Kamer 54/49-50); Yeri yaydk ve ierisine kazklar attk ve yeryznde -hikmet terazisi ile tartlm- her ll eyden yarattk (el-Hicr 15/19); Size belli bir lde verdiimiz nimetleri idareli kullann. nk her ne kadar bizim katmzda bunlar depolanm ise de sizin byle bir deponuz yok (el-Hicr 15/21) anlamndaki yetler de muhataplarna hem yeryz-

nn ve btn kinatn yaratcsnn Allah olduu inancn, hem de evre bilincini ve evre sorumluluunu telkin eden ilh mesajlardr. Zaten yaratcnn varl ve ilh dzen fikri ile sorumluluk duygusu, her eyi yerli yerince ve gerektii ekilde kullanma ve yle davranma bilinci, birbirini destekleyen iki ana temadr. Kuran da srekli olarak bu temay iler. Kuranda denge ve hengin vurguland birok yet bir tarafa, Allahn hakm sfat ve rab isminin muhtevas ve bunlarn insan boyutu zerinde dnmek bile evre konusunda felsef alt yapy oluturacak malzemeyi temine yeterli olabilir. Bundan sonras, dengeyi koruma grevini insana zat bir bor ve grev olarak yklemek ve bunu meyyidelendirmektir. Elbette ki, Tanrnn yeryzndeki halifesi olan insan, Tanrnn emanetini koruma grevini de en azndan kendi varln idame ettirebilmek iin doal olarak yklenmi olmaktadr. nsan tabiata hkmetmeye ve dengeleri bozmaya giriirse, emanete hyanet etmi olur. Kuranda trevleriyle birlikte yaklak elli yerde geen ve mfessirlerce msiyet, helk, ktlk, ldrme (katl), harap olma, harap etme, kfr ve mal haksz yere almak gibi anlamlara geldii sylenen fesd kelimesinin muhtevas zerinde tefekkr edilirse, Kurann neleri bozulma ve kirlenme olarak grdne ve bunlar karsndaki tavr alna ynelik iaretler yakalanabilir. Bu yetler, evredeki madd kirlenme ve tkeniin aslnda insanln evrensel ahlk deerlerden uzaklamasndan doan mnev kirlenmenin bir sonucu olarak deerlendirilebileceini, en azndan aralarnda kuvvetli bir balant bulunduunu gstermektedir. Doal gzelliklerin hatta doal mevcudun korunmasnda en gl kontrol bilinci, insann kendi vicdandr. Yapt iin Allah katnda gnah, hukuk dzeni asndan su ve btn insanlara kar ayp ve kul hakk ihlli

SOSYAL HAYAT

471

olduunun uuruna varmasdr. Bununla birlikte konuyu sadece bireysel bilin ve kontrol yaptrmna balamann yetersizlii de aktr. Sz konusu gayenin gereklemesinin ikinci aya ise, bu alanda kamusal ve sosyal organizasyonlara gidilmesi ve gl kontrol sistemlerinin kurulmasdr. Fkhta kamu mallarnn, vakf ve yetim malnn zel bir statde tutulup daha etkin koruyucu tedbirlerden sz edilmesi, bunlara yaplan tecavzlerin toplum ve kul hakkn ihll olarak nitelendirilmesi de bu yndeki abalara hukuk bir destek salamaktadr. zellikle gelimekte olan slm lkelerinin, slmn bu genel telkinini ve ynlendirmesini de frsat bilerek doal evrenin bozulmasn, su kaynaklarnn kirlenmesini, insanlarn ve kurumlarn zaaflarndan kaynaklanan arpk ehirlemeyi, orman, vakf ve kamu arazilerinin yamalanmasn nleyici yasal ve sosyal nlemleri almas cil bir nem tamaktadr. B) Sosyal evre evre sorumluluu denince ilk akla gelen doal evredir. Ancak, evremiz yalnzca bundan ibaret deildir. nsann bir de sosyal evresi vardr. Nasl ki, doal evre insann daha huzurlu ve mutlu yaamas iin gerekli ise sosyal evrenin ve bu evredeki dzenin korunmas ayn lde, hatta daha ncelikli olarak gereklidir. imdi evrenin bu iki ynnn korunmasyla ilgili olarak Peygamber efendimizin szlerine kulak verelim: man, altm ksur
ubedir. Bu ubelerden birisi insanlara sknt verecek eyleri gidermektir. Bu mnada yol ortasnda bulunan bir ta kaldrmak imann gereidir (Buhr, mn, 3; Mslim, mn, 58). inizden her kim, irkin bir davran veya naho bir ey grdnde, onu eliyle deitirsin. Bunu eliyle deitirmeye gc yoksa diliyle deitirsin. Buna da gc yetmiyorsa, gnlnde o eye veya harekete buzetsin (tepkisini canl tutsun). Bu sonuncu tavr, imann en zayf eklidir (Mslim, mn, 78; Eb Dvd, Salt, 232). Bu hadislerde

dikkat eken hususlardan biri, sorumluluk bilincinin iman erevesine alnm olmasdr ki, bu durum mslmann hayat anlaynn iman ile bantsn gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Evet, evremizden sorumluyuz. Hem de btn ynleriyle evremizden sorumluyuz. nsann salkl, mutlu ve huzurlu yaamas iin doal evrenin korunmas gereklidir, fakat bu asla yeterli deildir. Bunun yannda ve belki de daha da nemli olarak sosyal evrenin de korunmas gereklidir. yle dnelim: Gnmzde zlerek, su kaplumbaalar, kelaynak kular gibi doaya bir gzellik katan baz hayvan trlerinin yok olmaya doru

472

LMHAL

gittiini gryoruz. Hepimiz, bunlarn varlklarnn devam iin bir eyler yapabilmeyi arzuluyoruz. Bu ileri omuzlayanlar takdirle ve kranla anyoruz. Peki evre sorumluluu bu kadar m? evremizdeki a, ak insanlar unutarak, onlar iin hibir ey yapmayarak, toplumdaki mnev kirlenme ve bozulmaya, insan ilikilerinin zn ve ahlk temelini yitirip bir kar kavgasna dnmesine seyirci kalarak evre sorumluluundan bahsetmek eksik olmaz m? Burada Komusu aken tok yatan bizden deildir (Hakim, Mstedrek, II, 12) diyen yce buyrua da kulak vermek gerekmez mi? Sosyal evreyi korumak iin ne yapyoruz ya da ne yapmalyz? Doal evre ile birlikte bu konuya da eilmemiz gerekir. evre sorumluluu bilincinin gereini yerine getirebilmek iin, her eyden nce, kii hak ve zgrlkleri ile evre sorumluluu bilinci arasnda ok iyi bir dengenin kurulmas gerekmektedir. Bu denge kurulamad zaman, ne hak ve zgrlklerin anlam doru bir biimde anlalabilir ne de evre sorumluluu bilincinin gerei yerine getirilebilir. Diyelim ki, su kaplumbaasn ldren ya da sokaa tkren veya p dken birini gren kimsenin onu ikaz etmesi ve yapmak istedii ie engel olmas yerinde ve gerekli bir davrantr; yapt i dorudur ve evresinden sorumlu bir vatandatan beklenen gzel bir tepkidir. Bunun aksini kimse iddia etmez. Fakat, toplum deerlerine, toplumun genel ahlk anlayna aykr bir davrana kar klmas da ayn deerde bir sorumluluk ve duyarllk rneidir. Ancak bu ikinci davran byle deil de sorumsuzluk ve kii zgrlklerine saygszlk olarak alglanyorsa, evre sorumluluu asndan o kii veya kiilerde ifte standart bir anlay hkim demektir. Bu noktada Hz. Peygamberin u benzetmesine kulak vererek sosyal evre ile ilgili sorumluluklarmz hatrlamak iyi olur. Bir gemiyi paylaan ve bir ksm stte bir ksm altta bulunan insanlar dnn. Altta bulunanlar, su ihtiyalarn karlamak iin gemiyi delmek istediklerinde, sttekiler buna mani olmazlarsa gemi batar ve hepsi birden boulur; eer mani olurlarsa hepsi de kurtulur (Buhr, irket, 6). Hepimiz dnya gemisindeyiz. Bu gemiyi batracak davranlara sessiz ve ilgisiz kalmamak gerekir. Sessiz ve ilgisiz kalmak bir tarafa, herkesten toplumsal rgy glendirecek, sosyal dzen ve evreyi iyiletirecek olumlu katkda bulunmas beklenir. slm toplumlarnda genel ahlk ve db, sosyal dzen ve evreyi korumada Kuran ve hadislerde ska tekrarlanan emir bil-marf nehiy anil-mnker ilkesinden ve bu ilkenin tarih srete gereklemesinde etkin bir rol stlenen hisbe tekiltndan, ayrca sosyal yapy salamlatrmadaki aktif katks sebebiyle vakflardan ana hatlaryla sz etmek gerekir.

SOSYAL HAYAT

473

slm kltrnde emir bil-marf nehiy anil-mnker, toplumda iyiliin hkim klnmas ve yaygnlatrlmas, ktln nlenmesi ve bylece erdemli bir toplum oluturulmas ve yaatlmas iin gsterilen faaliyetlerin hepsini ifade eden bir terimdir. Kuranda ska ktln, irkinliin nlenmesi, iyiliin, doru ve yararl ilerin yaplmas istenir. Fakat Kuranda neyin kt (mnker) neyin de iyi (mruf) olduu konusunda bir saym ve ayrntya gidilmeyip konu slm dininin genel ilke ve kurallarna ve mslman toplumun kolektif uuruna braklr. Hz. Peygamber de her vesileyle sosyal hayatta ve insan ilikilerinde iyiliin, yararl ve olumlu davranlarn egemen olmasna gayret etmi, bu konuda nclk ve rneklik etmi, btn mslmanlar da bu konuda duyarl olmaya ve sorumlulua armtr. Konuyla ilgili ok saydaki yet ve hadis yannda bilhassa, bir ktle, irkin ve uygunsuz bir duruma ahit olan kimsenin buna eliyle deilse diliyle engel olmasn, buna da gc yetmezse kalbiyle ktle fke duymasn emreden hadis (yk. bk.), slmn ortaya koyduu dnya gr ve deer yarglarna aykr tutum ve davranlara kar fiil tedbirler almay, szl uyar ve psikolojik diren eklinde tepkiler gstermeyi gerekli klmaktadr. slm limleri dinin nemli ilkelerinden biri olan ve salkl bir kamuoyunun ve sosyal evrenin olumas iin deta n art mesabesinde bulunan bu faaliyetin din ierikli bir grev (farz) olduunda gr birliindedir. Bununla birlikte bu konuda ikili bir ayrma gidilir. yiliin emredilip ktln nlenmesi grevinin kamu dzenini dorudan ilgilendiren alanlarda farz- kifye olduu, kamu grevi niteliindeki bu faaliyetin ancak yetkili merciler ve ahslar tarafndan usulne uygun ekilde yerine getirilecei, aksi takdirde kargaaya ve keyf mdahalelere zemin hazrlanm olaca, ahslarn mahremiyetinin ve zel hukukunun ihll edilebilecei belirtilir. Tarih sre itibariyle bu grevin ifas hisbe veya ihtisap adyla anlan kurumlar tarafndan yerine getirilmitir. Buna karlk dinin ak hkmlerine aykrlk tekil eden, kamu yetkisini ve ictihad ehliyetini gerektirmeyen konularda ise bu grevin ifas farz- ayn olup fertlerin ayr ayr sorumluluklar vardr. yiliin emredilip ktln nlenmesi ilkesi, fert ve toplum hayatnda din, akl ve mer vicdan tarafndan benimsenen inan ve deerlerin hkim klnmas, tre ve yaama tarznn korunmas; dinin, akln ve sa duyunun reddettii her trl ktln nlenmesi yolundaki ferd ve toplu gayretleri, sivil ve resm nlemleri ifade etmektedir. slm toplumlarnn tarihinde de

474

LMHAL

devletin srdrd faaliyetlerden ayr olarak vaaz, nasihat, irad ve ikaz gibi almalar da her devirde etkili ekilde yrtlm, zellikle din gayret ve hamiyeti gl kiiler artlarn elverdii lde toplumun her kesim ve kesitinde iyiliin hkim olmas, ktln nlenmesi yolunda aba sarfetmilerdir. Fertlerin din ve ahlk hayatn gelimesine, sosyal evrenin korunup kamu dzeninin salanmasna katkda bulunmay bir Mslmanlk ve vatandalk borcu olarak grmesi, slm toplumuna zg temel zelliklerden biridir. slm toplumlarnda sosyal yapnn ve rgnn salamlnda bu tr kavram ve anlaylarn byk katks vardr. Bu grevin ifasnda zaafa dlmesi ise, insan davranlarda ve sosyal hayatta giderek bencil, kaba ve saygsz davranlarn artmas, ktlerin cret ve cesaret bulmas, iyi insanlarn iine kapal ve etkisiz kalmas, neticede toplumda gerekte aznlkta olan ktlerin ve ktln fiiliyatta egemen olmas demektir. Hisbe ise, slm toplumlarnda genel ahlk ve kamu dzenini koruma ve denetleme faaliyetini ve bununla grevli resm kuruluu ifade eder. Bu ile grevli memura da genelde muhtesip ad verilir. Hisbe grev ve tekilt, slmn emir bil-marf ve nehiy anil-mnker ilkesinin, yani toplumda iyilii hkim klma, ktl nleme prensibinin kamu hukukuyla ilgili ksmn temsil eder. Daha nce de ifade edildii gibi, esasnda toplumda her bireyin bu ynde faaliyet gstermesi, iyiliin yaylmasnda, zellikle de kt det ve davranlarla mcadelede aktif rol stlenmesi beklenir ve gerekir. Toplumsal sa duyu ve olumlu kamuoyu ancak byle kurulabilir. Fakat byle bir grevin ifasnn din konularda bilgiyi, insanlarla salkl iliki kurma kabiliyetini ve madd yaptrm gcn gerektirdii aktr. Bunun iin de kamu dzeniyle alkal alanlarda bu faaliyetin ifas fertlerin deil de devletin grevleri arasnda saylm, bununla ilgili olarak resm yetkililer ve bir tekilt ihdasna gidilmi, bylece doabilecek kargaa, keyflik, dzensizlik ve hak ihllleri nlenmitir. Hisbe faaliyetinin Hz. Peygamber ve Hulef-yi Ridn dnemlerine uzanan uzun bir tarih gemii vardr. Hisbe faaliyeti kii, toplum ve devlet haklarna kar tecavz ve ihllleri nlemeyi, toplumun ortak deerlerini korumay gaye edinir. Bu yaplrken de, kiilerin zel hayatlarnn irdelenmemesi, kiilik haklarnn inenmemesi, ktln ak ve herkes tarafndan reddedilen bir nitelik tamas gibi hususlara dikkat edilir. lenen ktln gayri mer olduu anlatlr, nasihatte bulunulur, ortam ve imknlar ortadan kaldrlr, gerekiyorsa madd yaptrm uygulanr. nemli olan a-

SOSYAL HAYAT

475

hslarn cezalandrlmas deil, ktln nlenmesidir. Hisbe faaliyetinin konusunu, hem toplum haklar, hem de kii haklar tekil eder. Tarih uygulamalar nda, hisbe tekiltnn grev alan olarak ezann vaktinde okunmas, ibadetlerde alen ihlllere ve bidatlara engel olunmas, taknlk lsne varan elencelerin ve evreyi rahatsz eden grlt ve davranlarn, iki kullanmnn, snr aan kadn-erkek ilikilerinin engellenmesi, l ve tartda sahtekrln, insan ilikilerinde hile ve aldatmalarn nlenmesi, ihtiyatan kaynaklanmayan dilenciliin menedilmesi, ehliyetsiz kimselerin meslek icra etmelerine engel olunmas gibi grevler saylabilir. Ayn ekilde komu haklarna tecavzn, her trl meslek ahlk ihllinin nlenmesi, ar ve pazar dzeninin salanmas, kamu yarar tayan yol, kpr gibi hizmetlerin aksatlmadan ifas gibi konular da hisbe tekiltnn grev alanna girer. Bu ve benzeri faaliyetlerin, toplum dzeninin kurulmasnda ve sosyal evrenin korunmasnda etkili olaca aktr. Gerek ferd boyutuyla gerekse toplumsal ve kamu grevi boyutuyla olsun, slmn iyilii emredip ktl engelleme ilkesi, devletin ve kanunlarn ulamakta glk ektii alanlarda ve ikili ilikilerde iyilemeyi, gzellik ve adaletin hkim olmasn salad, kamu dzeninin yerlemesinde ve toplumsal sa duyunun korunmasnda aktif bir katkya sahip olduu iin her zaman iin vazgeilmez bir neme sahip olmutur. Bu tr faaliyetlere gnmzde de deiik boyut ve seviyelerde ihtiya vardr. Toplumun ortak deerlerine ve dzenine, genel ahlk kurallarna sayg hem dinin fertlere ykledii bir grev hem de bir vatandalk borcudur. Ayn ekilde toplumda iyilii hkim klma ve ktl nleme abasnn, keyflik ve kabalktan kurtarlmas, kolektif bir uur ve refleks haline getirilmesi, bilgiye dayanmas, gzellik ve nezaketle yerine getirilmesi de din ve insan bir ykmllktr. Vakflar da, tarih boyunca mslman toplumlarda sosyal yapy salamlatrmada, sosyal denge ve adaleti korumada etkin bir rol stlenmitir. Kaynan iyilik ve hayrda yarmay, Allah yolunda harcamada bulunmay, toplumda kimsesiz, fakir ve dknlere yardm elini uzatmay tevik eden, kalc olann da bu tr yatrmlar olduunu bildiren yet ve hadislerden alan vakflar, ilk dnemlerden itibaren tarih boyunca slm toplumlarnda sosyal yapy salamlatrmada, devletin yetiemedii alanlarda sosyal dengeyi salamada ve yaralar sarmada etkin bir rol stlenmitir. slm medeniyetinin deta simgelerinden biri olan vakflarn, Hz. Peygamber dneminden itibaren, ordunun donatmna yardmc olma, ime suyu

476

LMHAL

temin etme, fakir ve kimsesizlere a ve barnak salama, hastalar tedavi etme, ilmin yaylmasn salayc aralar temin etme, rencileri destekleme, hayvanlar koruma, ibadethanelerin ve dier kamu tesislerinin ina, bakm ve onarmn salama gibi kamu yarar olarak nitelendirilebilecek btn alanlarda aktif bir rol stlenmitir. slm mimarisinin, kltr ve medeniyetinin birok aheseri de bu tr gayeleri gerekletirmeye mtuf olarak kurulmu tesislerdir. Vakf mallar, plak mlkiyeti (rakabe) Allaha yani topluma, menfaati ise lehine vakf tesis edilmi bulunan hak sahiplerine ait mal statsnde sayld iin daima zel bir sayg ve korumaya mazhar olmutur. Mlkiyetinin Allaha ait olmas, topluma ait olmas anlamn tadndan vakf mallar, bir tr kamu mal saylrlar. slm toplumlarnda vakflar, deta devletin bilerek terkettii veya yetiemedii alanlarda, kamu hizmet ve yatrmlarn tamamlayc sivil inisiyatif ve rgtlenme eklinde faaliyet gsterdiinden doal ve sosyal evrenin korunmasnda nemli bir hizmet ifa etmi, deta hisbe tekiltnn simetrik desteini oluturmutur. Gnmzde de vakflarn, bu ilevini ana hatlaryla koruduu, bazan da kamu hizmetinin yetersiz veya yanl ynde srarl olduu ya da byle algland alanlarda alternatif hizmet sunmay hedeflediinden sivil demokrasinin ve kltrel zenginliin nemli bir parasn tekil ettii grlr.

II. SOSYAL DZEN KURALLARI Toplu halde, belirli dzen ve kurallara uyarak yaama, sadece insana mahsus bir kabiliyet ve ihtiya olmayp btn canllar iin sz konusudur. Son dnemlerde yaplan aratrmalar, hayvanlarn da ihtiya, art ve ftratlarna uygun biimde eitli gruplar oluturduklar ve bu birliktelii belli kurallara baladklar, aykr davrananlara baz yaptrmlar uyguladklar, ayn hususun bitkiler iin de geerli olup bu konunun yeni bir bilim dal olan bitki sosyolojisinin alann tekil ettii bilinmektedir. Bununla birlikte sosyal hayata en yatkn olan ve buna en ok ihtiyac bulunan varln da insan olduu aktr. te, sosyal dzen kurallar bu tabii ihtiyac en iyi ekilde karlamaya ve birlikte yaamay ekilmez olmaktan karp anlaml klmaya ynelik nlemlerdir. Din, ahlk ve hukuk kurallar da bir ynyle sosyal hayat dzene koymay, insanlarn birbirlerine zarar vermeden hatta destek olarak yaamasn ve neticede birlikte yaamay gzelletirmeyi

SOSYAL HAYAT

477

hedeflerler. Sosyal dzen kurallarnn nemli bir ksmn grg kurallar (db-
mueret) denilen birlikte yaama sanat oluturur. Ahlk ilmiyle ve kural-

laryla da i ie olan bu kurallar, bireyin benliine yerleen iyi huydan ve iyiyi ktden ayrp onu iyiye ynlendiren melekeden (edep) beslenir; beeni, takdir ve knanp ayplanma eklinde toplumsal yaptrmla da desteklenir. Netice itibariyle toplum halinde yaamann yazl olmayan anayasasn oluturur, insan olmann nezaketini hatta kiinin kendine saygsn temsil eder. slm dininin zn iman esaslarnn, ana unsurunu da ibadetlerin tekil ettii dorudur, fakat dindarlk bunlardan ibaret deildir. Dindarlk, yaratana kulluk, yaratlana efkat ve sayg, hibir canlnn hakkn ihll etmeden, hibir kalbi incitmeden hak ve istikamet zere yaama demektir. Bireysel huzur, gven ve mutluluk iin de toplumsal skn ve bar iin de bu gereklidir. Din ve dindarlk yle anlalmaz ve uygulanmazsa, ortaya kaba, hoyrat ve bencil bir dindar tipi n plana kar; cahil kesimler de dini byle alglar ve dinden uzaklarlar. Genel ahlk, db, grg ve nezaket kurallar insanlara dini ho gstermek iin deil, dinin ve dindarln tabii gerei olduu iin benimsenmeli ve uygulanmaldr. Byle olduu iin de ahlk ve db din kltrmzde vazgeilmez bir neme sahip olmu, din hayatmzn ve eitimimizin ayrlmaz bir parasn tekil etmitir. db- muereti renmenin farz- ayn saylmas da bu sebepledir (bn bidn, Reddl-muhtr, I, 29). Ahlk ve db grubunu tekil eden deer ve kurallar doal ve sosyal evrenin korunmasnda da etkin, yapc ve uyarc bir role sahip olup bu alandaki dier abalara gl bir destek salar. db, grg ve sosyal dzen kurallarnn z ve mahiyeti ayn olmakla birlikte biim ve ekilleri toplumdan topluma deiebilir, kltr ve gelenek farkllklarna tbi olarak farkllk gsterebilir. Bunlar arasnda trafik kurallar, genel salk ve koruyucu hekimlik kurallar gibi olduka evrensel nitelikte olanlar da toplant, sohbet, toplu ibadet, ziyafet, toplu tama aralarnda seyahat gibi mahall karakteri ar basanlar da bulunabilir. Bu tr sosyal dzen kurallarna uymak, toplu halde yaamann ve bakalarna saygl davranmann tabii gerei olduu gibi dinin genel ilke ve amalarnn, byklere sayg ve kklere sevginin, toplum dzenini ve kul hakkn ihll yasann da gereidir. Toplumsal dzeni bozucu, insanlarn birlikte ve gven iinde yaamasn gletirici, toplumsal kargaa ve bozgunculua yol ac davranlar din literatrde fitne ve fesat terimleriyle ifade edilir ve

478

LMHAL

iddetle knanr. Yoldan geenlere eziyet veren olumsuz bir durumun giderilmesinin imandan bir para sayld, aataki ku yuvasnn bozulmasnn insanla aykr grld, bakalarn rahatsz eden bir kyafet ve koku ile camiye ve toplum iine girilmesinin knand dnlrse, slm dininde sosyal dzeni salayc kurallara uymann ibadet lsnde deerli sayld kolayca anlalr. Byle olunca mslmanlarn trafik kurallar, genel salk kurallar, toplu seyahat aralarnda geerli nezaket kurallar, cami, okul, salon, otel, lokanta, cadde gibi umuma ak yerlerde sz konusu olan grg kurallar gibi birlikte yaamann tabii gerekleri olan sosyal dzen kurallarna uyma hususunda da zami titizlii gstermesi gerekir. Bu tr bir uyum, onun dininin ve dindarlnn da, toplum iinde birey olma konum ve sorumluluunun da tabii gereidir.

III. KOMULUK LKLER Komu tabiri, birbirine bitiik veya yakn yerlerde yaayanlar iin kullanlr. Komu olmann dourduu birtakm hak ve grevlerin yan sra bunlarn saland bir ilikiler dzeni bulunmaktadr. Bunlara genel olarak komuluk veya komuluk ilikileri denilir. Komuluk ilikileri zellikle ky ve kasaba gibi kk yerleim blgelerinde sosyal dayanma asndan nemli olduu gibi, ailelerin huzur ve gven iinde yaamalar asndan da nemlidir. yi komuluk ilikileri mutluluk ve sevincin paylalmasnda, sknt ve kederin gslenmesinde ayr bir neme sahip olduundan fert ve ailelere toplum iinde destek olur. Dolaysyla sosyal bnyeyi glendirir. Kt komuluk ilikileri de srekli rahatszlk, gvensizlik ve yalnzlk hissi uyandrr. Kltrmzdeki szlm bir anlayn ifadesi olan, Ev alma, komu al zdeyii, komuluk ilikilerinin her iki yn asndan da son derece isabetli bir tesbiti dile getirmektedir. Yine dilimizdeki Komu komunun klne muhtatr, Komuda pier, bize de der gibi zdeyiler ve sk gelip gitmeleri anlatmak zere, komu kapsna evirmek ve benzeri deyimler, komuluk ilikilerinin anlamn ve boyutlarn gstermek bakmndan nemlidir. Sosyal dayanma ve yardmlama asndan insana aileden sonra en yakn sosyal evreyi komular tekil ettii iindir ki, gerek Kuran ve gerekse hadislerde komuluk ilikilerine titizlikle deinilmitir. Bir yette ana baba ve yakn akrabalardan sonra, yakn ve uzak komuya iyilik etmek, iyi davranmak tavsiye edilmektedir (en-Nis 4/36). Peygamberimiz komuluk

SOSYAL HAYAT

479

haklar konusunda kendisine yaplan sk tavsiyeleri anlatmak ve komuluk hukukuna dikkat ekmek maksadyla, Cebril bana komu haklar konusunda yle hkmler getirdi ki, bu gidile her halde komu komuya vris klnr diye dndm (Buhr, Edeb, 123) demitir. Peygamberimizin, Komusu elinden, dilinden emin olmayan kii mmin saylmaz (Buhr, Edeb, 29) sz, komuluk ilikisinin nemini ve ne kadar hassas bir konu olduunu ak bir ekilde gstermektedir. Yine Reslullahn Allaha ve hiret gnne inanan kimse komusuna ikramda bulunsun (Buhr, Edeb, 31) gibi szleri de bu balamda deerlendirilebilir.

Resl-i Ekrem komuluk ilikilerinde nasl davranmak gerektiine ilikin olarak u hususlara dikkat ekmitir: 1. Hastalandnda gemi olsun ziyaretine gitmek. 2. ldnde cenazesinin kaldrlmasnda bulunmak. 3. Bor istediinde vermek. 4. Darda kaldnda yardmna komak. 5. Bir nimete kavutuunda tebrik etmek. 6. Bana bir musibet geldiinde teselli etmek. 7. Evi onun rzgrn (gneini, manzarasn) engelleyecek ekilde yksek yapmamak. 8. Ne piirdiini ona belli etmemek, belli ederse piirdiinden ona da vermek (Mecmauz-zevid, VIII, 168-170). Hz. Peygamberin bu tavsiyesi komuluk ilikilerine olduka kuatc bir ereve izmekle birlikte, komunun komu zerindeki btn haklarn saymay deil belki nemli olanlarna rnek kabilinden iaret etmeyi amalar. Bu itibarla bir mslmann, din ve dindarlk fark, kltr ve blge fark gzetmeksizin btn komularyla iyi iliki iinde olmas, slmn yardmlama, dayanma, zarar vermeme, ks durmama ilkeleri dorultusunda hareket etmesi, bu konudaki rf ve deti ihmal etmemesi gerekir. Gnmzde hzl ehirlemenin, ehir yaplamasnn ve deien i hayatnn komuluk ilikilerini olumsuz ynde etkiledii grlmektedir. Ayn apartmanda yaadklar halde yardmlama, dayanma bir tarafa tanmayan, konumayan insanlar bulunmaktadr. Apartman hayatna, deien i hayatna uygun iliki biimlerinin olumas, buna fizik anlamda imkn salayacak zmlerin aratrlmas beklenmektedir. Komuluk ilikilerinin msbet ynleri hakkyla gerekletirilemese de, hi deilse olumsuz ynlerinden kanmak mmkndr. Bunun iin komular rahatsz edecek davranlardan, evin iinde bile olsa yksek sesle konumaktan, televizyon, teyp gibi cihazlarn sesini ykseltmekten ve ne trl olursa olsun grlt yapmaktan kanmak gerekir. Allah katnda da kul katnda da hakknda komularnn iyi ahitlik yapt bir kii olmaya almak yeterlidir.

480

LMHAL

IV. TRE ve TRENLER Dou toplumlarnn nemli meziyetlerinden birisi sosyal rgnn ok salam olmasdr. Bu meziyet, devlet ve yasalarn yetiemedii, eksik brakt alanlarda sosyal bozulmay nleyici ve sosyal dengeyi salayc bir ilevi de yerine getirmektedir. Hzl ehirleme ve apartman hayat, alma hayat, ekirdek aile gibi modern yaama biiminin nlenemez sonular, ayn zamanda sosyal deerleri ve ilikileri de derinden etkilemekte, hatta belirleyici olmaktadr. Bu balamda akl ve bilimin, yenileme ve modernlemeyi, dinin ise deimemeyi ve gelenei muhafaza etmeyi temsil ettii sylenemez. Aksine dinin deimeyi tabii karlad, hayatn deimeye ak alanlarnda ayrntdan ziyade ilke ve amalar belirlemekle yetindii, buna mukabil deiirken yozlamay ve bozulmay nleyici baz nlemlerde srar ettii sylenebilir. Toplumsal hayatn ve ilikilerin nemli bir gesini temsil eden tre ve trenler de toplumdan topluma ve geliim srecine bal olarak deiik formlar alabilir. Dinin bu deiime ve farklla kar kmas sz konusu olmadna gre toplumsal tre ve trenler, esas itibariyle deil, ekil ve sonular itibariyle yani dinin gzettii temel deerler ve bunlar koruma amacyla getirdii ilkeler asndan tartmaya alabilir. A) Mevlid Mevlid kelimesi, doum, doum yeri ve doum vakti gibi anlamlara gelir. Peygamberimiz Hz. Muhammedin doumunu anlatmak iin kullanlan mevld-i neb Trkemizde ksaca mevlid kandili olarak anlr. Msrda Ftmler dneminde balatlan Hz. Peygamberin doumunu anma ve kutlama trenleri, ok gemeden Eyybler tarafndan benimsenerek eitli trenler ve enlikler yaplm, lim, air, din ve devlet ilerinde yararlk gsterenlere hilatler giydirilmi ve hediyeler verilmitir. Daha sonra mevlid trenleri slm dnyasnda yaygnlk kazanarak gnmze kadar devam etmitir. Esasen Reslullahn doum yldnmn kutlama maksadyla balayan mevlid treni giderek, Kadir, Mirac, Regaib ve Berat gecelerinde veya snnet, evlenme, lm, deprem gibi nemli olaylar vesilesiyle yaplmaya balanm ve toplumsal geleneimizde yer alan nemli bir din-kltrel e olmutur. Osmanllar dneminde mevlid trenine ayr bir nemin verildii bilinmektedir. Osmanlnn ileri dneminde Mevlid Alay diye anlan grkemli trenlerde eyhlislm, vezirler ve dier asker ve mlk erkn, byk mderrisler,

SOSYAL HAYAT

481

belli bir dzen iinde reblevvel aynn on ikisinde Sultan Ahmed Camiinde yerlerini alrlard. Padiahn gelmesinden sonra vaazlar verilir, mevlidhanlar tarafndan Sleyman elebinin yazd mevlid okunur ve bu esnada Medineden getirilmi olan hurmalar camide bulunanlara ikram edilirdi. Gnmzde de Trkiye Diyanet Vakf Peygamberimizin doumunu anmak ve kutlamak amacyla o haftay Kutlu Doum Haftas olarak iln etmi ve yzyllardan beri sregelen bu gelenee ayr bir anlam katmtr. Bu hafta mnasebetiyle eitli ilm, fikr, din paneller ve sempozyumlar yaplmakta, eitli alanlarda yarmalar dzenlenmektedir. Edebiyatmzda Peygamberimiz'in doum gn olan bu kutlu gn anlatan birok eser yazlmtr. Bunlar iinde Sleyman elebinin yazd mevlid, Osmanldan beri halen lkemizde deiik vesilelerle cokuyla, bir yin atmosferi ierisinde okunmakta ve dinlenmektedir. Mevlid okuma ve okutmann bidat olduu eklinde birtakm iddialar gndeme getirilmitir. Bidat, Hz. Peygamber zamannda olmayan din mahiyetli bir hususun sonradan dine sokuturulmas, dinden saylmas olarak tarif edilir. Mevlid okuma ve okutmann bidat olarak nitelendirilebilmesi iin ona, lnn krknc gnnde veya sene-i devriyesinde mevlid okutmak gereklidir demek gibi din bir gereklilik veya ibadet eklinde bir muhteva yklenmesi gerekir. Mevlid okumann gerekli, vcip veya mendup olduu iddia edilmediine, en fazla bunun ho ve gzel bir gelenek olduu bilinip kabul edildiine gre bunun bidat olarak deerlendirilip, insanlarn kafasna kuku sokmak son derece yanltr. Mevlid okunacana hatim okunsa, Kurandan bir blm (ar) okunsa daha sevap ve daha faziletli olmaz m? eklindeki bir itiraz da yersizdir. Kuran okumak, namaz klmak daha sevap ve faziletli bir davrantr, ama burada mesele sadece sevap meselesi deildir. Mevlid, toplumsal bir cokunun, Hz. Peygamber sevgisinin ve ona balln st dzeyde edeb ve estetik olarak hissedilmesi, yaanmas ve da vurulmas demektir. Kuran okumakla mevlid okumay birbiriyle mukayese etmek veya birini dierine alternatif gstermek yerine ikisini ayr ayr ve her birini kendi yeri ve amac dorultusunda deerlendirmek ve yaatmak daha doru olur. Burada hatrlanmas ve hatrlatlmas gereken nemli bir husus vardr; o da, mevlid gibi din eitim ve cokuyu ieren sosyal ve geleneksel trelerin asl ibadetlerin yerine gemedii, bu tr sosyal devlerin kiileri zerlerine bizzat gerekli olan namaz, oru, Kuran okuma, infak ve yardm gibi din ykmllklerden muaf tutmad hususudur. Ancak gnmzde, zellikle

482

LMHAL

de toplumumuzun din konularda salkl ve doru ekilde bilgilendirilmemi kesimlerinde mevlid, trbe ziyareti, Kuran okutma, mbarek gn ve gecelerde din trenlere katlma gibi daha ok ekille ilgili dindarln hayli rabet grd ve bunun giderek din vecbelerin yerini ald da zlerek mahede edilen bir gerektir. Halbuki btn bunlar, zde yakalanan ve yaatlan dindarl ve gerek din vecbeleri gzelletiren ve kolaylatran tli ve ekl katklar olarak tannmal ve bilinmelidir. B) Ziyaretleme Sosyal yapnn salaml, toplumun ekirdeini oluturan ailenin salamlyla, aile bireyleri ve akraba arasnda scak ilikilerin ve gven ortamnn bulunmasyla yakndan ilgilidir. Batda sanayileme, ehirleme, i blm ve geim mcadelesi gibi birok mil ailelerin paralanmasna, aile fertleri ve akraba arasnda balarn kopmasna yol am, neticede fertleri bireyselleen ve maddleen bir dnyada acmasz bir rekabet ortamna srklemitir. Bat toplumu bu olumsuz gelimeleri huzurevleri, genel isizlik ve salk sigortas, tebrikleme, noel ve doum gn partileri gibi baz kurum ve etkinliklerle bir lde telfi etme abasndadr. Dou toplumlarnda zellikle de mslmanlar arasnda aile ve akrabalk balar daha gl, bu ynyle toplumsal rg daha salamdr. Bunda henz Batdaki geliim safhalarnn yaanmam olmasnn etkisi de bulunmakla, slm dininin anne babaya sayg, komu ve akrabay gzetme ve onlarla iyi ilikiler iinde olma ynndeki telkin ve tavsiyelerinin de nemli pay vardr. Kuranda mnafklarn belirgin zellii olarak yeryznde bozgunculuk yapmalar ve akrabalk balarn koparmalar gsterilir (er-Rad 13/25; Muhammed 47/22). Resl-i Ekrem de, hsm ve akrabas ile balarn kesen kimsenin bulunduu meclise rahmetin inmeyeceini, byle kimselerin cennete giremeyeceini belirterek (Buhr, Edeb, 11; Mslim, Birr, 18-19) ciddi bir uyarda bulunmutur. Bir baka hadisinde de iyiliklerden en mkemmelinin bir kimsenin baba dostunu grp gzetmesi (Mslim, Birr, 1112; Eb Dvd, Edeb, 120) olduunu bildirmitir. Hz. Peygamberin yakn ve uzak akrabay ziyaret etmeyi, hastay ziyaret edip onun gnln almay, ihtiyac varsa ona yardmc olmay tevik eden hadislerinin says bir hayli fazladr. Ramazan ve kurban bayramlarnn nemli bir ilevi de aile bireyleri ve akraba arasnda ziyaretlemeyi, dayanma ve kaynamay arttrmaktr. Ayn ekilde yaknn kaybeden kimselerin ziyaret edilip tziyede bulunulmas da gerekir. Btn bunlar hem din bir vecbe hem de bir mslmann dier din kardei zerindeki hakkdr.

SOSYAL HAYAT

483

C) Bayramlama Bayramlar, mill ve din duygularn, inanlarn pekimesi, taze ve canl tutulmas ilevi yannda, topluluun birlik ve beraberliini salamada ve bunun bireylerin bilincinde yer etmesinde de byk rol oynar. Ayn ekilde, kaynan kltten alan sanat (mzik, halay) ve kaynan mitten alan edebiyat da ayn ekilde birletirici etki ve ileve sahiptir; bireylerde ortak anlayn domasn tevik eder. Mslmanlarn, en nemli sevin gnleri olan ve bizzat Hz. Peygamber tarafndan iln edilen ramazan ve kurban bayramlarnda birbirlerini tebrik etmelerine Arapa ve Osmanlcada muyede, Trkede bayramlama denilir. Bayramlamann el skmak, kklerin byklerin ellerini pmesi, yemek ve tatl ikram etme, hediyeleme eklindeki uygulamalar zaman iinde gelierek gelenek halini almtr. lk dnem mslmanlarnn bayramlama ekli hakknda yeterli bilgi olmamakla birlikte, bayramlarda Allah kabul etsin eklindeki dileklerle tebrikletikleri, bu tebriklemenin Emevler devrinde de srdrld bilinmektedir. Abbsler dneminde, bata Badat, Kuds, am gibi byk ehirler olmak zere eitli merkezlerde canl bir ekilde yaplan bayramlama ve kutlamalar srasnda tatl ikram etme uygulamas Ftmlerde geleneklemeye balamtr. Seluklular zamannda da ramazan ve kurban bayram kutlamalarna byk nem verilir; ayrca Nevruz ve Mihrican bayramlarnda da enlikler yaplrd. Bayramlama, sevgi, sayg, sla-i rahim, ikram ve cmertlik gibi erdemlerin gzel bir tezahr olarak en byk itibar ve nemi Osmanllarda kazanm, grkemli trenlere, geleneklerin olumasna vesile olmutur. Osmanllarda bayramlama namazdan sonra balar, kkler byklerin ellerini per, bykler de kklere hediye datrd. Ayrca bayram mnasebetiyle tebrik iin evleri dolaan beki, p, tulumbac, davulcu gibi hizmetlilere bahi verilirdi. Toplumun eitli kesimlerinde hiyerarik bir dzene gre ziyaretleme ve bayramlama tam bir itina ile yerine getirilen muaeret kurallaryd. Gerekten din bayramlar, insanlar arasnda kaynamann, dostluklar ve ahbaplklar ilerletmenin bir yolu olarak belli bir neme sahip olduklar gibi, din his ve uurun toplumsal boyutta tazelenmesinin de bir vesilesidir. Kendisi eitli sebeplerle bayramlama trenlerine katlmayan insan bile bunu hisseder ve yaar. Bayramlamann, gergin ve souk ilikileri yumuatma, krgn, dargn ve ksknlerin barmas gibi bir fonksiyon icra ettii de sylenir. Bununla

484

LMHAL

birlikte, her zaman insanlarla iyi geinmek, eitli nedenlerle meydana gelmi olan dargnlk ve krgnl kaldrmaya almak daha uygun olur. nsan bu hislerle dolu olmadktan sonra bayram gn, bayramlama yoluyla salanan barma treni, bir gsteri olmaktan te gitmeyebilir. D) Tokalama ve Kucaklama Burada insan ve sosyal ilikilerin ok yaygn bir yn olan ve dostluk, sevgi ve sayg tezahr olarak kabul edilen el skma, el pme ve sarlp kucaklama gibi konulara deinmek yerinde olur. Toplumdan topluma ve geleneklere gre deien ve farkl anlam ifade eden bu tr davranlar hakknda Kuran ve Snnette ak bir hkm yer almaz. Ancak konu bir ynyle dinin kadn erkek ilikilerine, mahremiyet llerine ve cins hayata ilikin olarak getirdii dzenlemelerle ilgili olduu gibi, bir ynyle de dinin sosyal btnlemeyi destekleyen kural ve tavsiyeleriyle ilgilidir. Konu birinci adan ele alndnda ekimser davranma ve baz kayt ve snrlamalar getirme ihtiyac domakta, ikinci adan ele aldnda ise konuyu toplumlarn inisiyatifine brakp ilke olarak desteklemek temayl ar basmaktadr. Gnmz slm limlerinin bu tr yeni meselelerde farkl grler ne srmeleri bu a ve gereke farkllndan kaynaklanmaktadr. nsanlarn uygun vesilelerle sevgi ve sayg belirtisi olarak tokalamalar, birbirlerini kucaklamalar, din kardelii, akraba sevgisi ve komuluk ilikileri gibi ilkeler asndan esasen ok olumlu birer davrantr. Bununla birlikte, daha nce cins hayata ilikin haramlar ve helller konusunda temas edildii zere, slmda kar cinsler aras ilikilerde mahremler (birbiriyle evlenmeleri dinen ciz olmayacak lde yakn akraba) ve mahrem olmayanlar ayrm da yaplarak baz ller ve snrlamalar getirilmitir. Bu yasaklama ve kstlamalar ilke olarak kar cinsler aras ilikilerde sz konusu olmakla birlikte muhtemel sapmalar, arlk ve yanllklar nleme dncesinden hareket eden baz fakihler erkeklerin ve kadnlarn kendi cinsleriyle kucaklamasn ho da karlamam, mekruh grmlerdir. Fakat Hanef fakihlerin ounluu ile dier bir ksm fakihler ise, bunda bir saknca olmad grndedir. Bu bilginler grlerini, Hz. Peygamberin Hayberin fethi gn Habeistandan dnen amcazdesi Cafer b. Eb Tlibi byk bir sevinle karlam ve onu kucaklam olmas hadisesiyle desteklemilerdir. Esasen bu tr davranlarn hkmn, slmda kucaklama yoktur gibi kategorik ifadelerle hemen kestirip atmak veya baka dnemin art ve gele-

SOSYAL HAYAT

485

nekleri dikkate alnarak verilmi hkmleri ne srerek ispatlamaya almak doru deildir. Aksine, ncelikle davrann salt mahiyetine bakp onu genel ilkeler asndan test etmeli, daha sonra, iinde yaanlan toplumda mevcut rf, det ve gelenekler asndan durumuna bakmal, ondan sonra o davran hakknda bir deer yargsnda bulunmaldr. Eer rf, det ve gelenek farkl bir muhtevada olumu ve farkl bir ynde gelimi ise, daha farkl bir kltr ve gelenee sahip nceki dnem fakihlerinin bu konuya ilikin aklamalar aynen deil de korumak istedii ama ynyle ele alnmaldr. Baz Bat lkelerinde iki erkein, kucaklap pmelerinin, onlarn ecinsel olduu anlamna gelebilecei, ayn davrann Trkiyede de ayn mnaya gelmesini gerektirmeyecei iin, kucaklamann hkmn Avrupadaki anlamna gre deil, Trkiyedeki mnasna gre belirlemek gerekir. Gnmz mslmanlar arasnda benzer bir sorun da, kadnlarla erkeklerin el skmalar hususunda yaanmaktadr. Konu mevcut artlar ve toplumsal ilikileri ve deiimi de gz ard etmeyen bir yaklamla ele alnp deerlendirildii vakit, kadn ve erkein el skmasnn gelenek ve grg kurallar asndan ve din hkm asndan ayr ayr ele alnmas gerekli olur. Toplumlarn veya belirli kesimlerin kltr ve geleneinde byle bir tokalama deti yoksa, kadnla erkein el skmas kadnn mahremiyeti, dokunulmazl asndan olumlu karlanmyor veya erkein kskanln mcip oluyorsa, bu durumu sosyal bir realite, bu tutumu en azndan bir insan hakk eklinde kabul edip byle bir ekimserlie sayg duymak gerekir. Bu, konunun gelenek ve kltr boyutudur. Byle olduu iin de kendisi elini uzatmadka tokalamak iin kadnlara el uzatlmamas ve emrivki yaplmamas, kadnlarn tokalamaya zorlanmamas, kadnn tokalamak iin erkee elini uzatmas halinde tokalalmas hemen hemen btn kltrlerde yaygn bir nezaket ve db kuraldr. Onun deiimiyle birlikte buna bal davranlar da biim deitirebilecektir. Ancak gelenek ve kltr farkll toplumlarn zenginlii olup onlar arasnda ileri ve geri, gelimi ve ilkel diye ayrma gidilmesi, bu tr nitelendirilmeler yaplmas yanl olduu kadar izflik de tar. Bu itibarla topluma bu veya u ynde kltr deiimi empoze etmek, bu ynde politikalar oluturmak yerine bunu toplumlarn tabii geliim ve deiim srecine brakmak en uygun olandr. Kadn ve erkein birbirleriyle tokalamasnn din hkm ise, konunun bir dier boyutudur. Elbette ki bu tr konularda rf ve detin, gelenek ve trelerin oluumunda dinin birinci derecede etkisi vardr. Ayn yargnn tersi de mmkndr; yani toplumlarn kltr ve geleneinde mevcut ekimserliin

486

LMHAL

giderek din bir atmosfere tanm olmas da muhtemeldir. Byle bir davrann dinen gnah, mekruh veya haram olduunu syleyebilmek iin bunun din asndan gerekelerini ortaya koymak gerekir. zetle belirtmek gerekirse, kadn ve erkein tokalamasn yasaklayan bir yet olmad gibi Hz. Peygamberin bu ynde herhangi bir sz de yoktur. Reslullahn kadnlardan biat alrken onlarla tokalamam olmas, o toplumda kadnlarla tokalama detinin mevcut olmadndan, Resl-i Ekremin kadnlarla tokalamay ciz grmedii eklinde deil de kadnlarla biatlamada toplumun kltrne uygun bir usul uygulad eklinde anlalmaldr. Bu sebeple, bu yndeki rivayetlerden sarih bir yasaklama hkm karmak doru olmaz. Ancak o dnemde kadnlarla erkeklerin tokalamalar gibi bir detin bulunmad bilinmektedir. O halde tokalamann gnahl hkm nereden kmtr? Yaygn olarak kabul edilen bir fkh kuralna gre, harama gtren ey de haramdr. Baka bir ifadeyle bir eyin vesilesi, kendisi hkmndedir. Tokalamann gnahl/haraml hkm bu kuraln iletilmesiyle elde edilmitir. yle ki; slm dini zinay kesin olarak yasaklam, zinaya gtrc yollar da mmkn olduu lde kapatmaya almtr. Bunun iin zina sadece cinsel temastan ibaret saylmam, aralarnda evlilik ba bulunmayan kimselerin cinsel ierik ve amal birtakm davranlar da yasak kapsamnda mtalaa edilmitir. Ancak bu yasaklamann ne gibi davranlara kadar uzanaca, arada kurulacak sebep-sonu ilikisine gre deiebilecek niteliktedir. Nitekim kadn ve erkein tokalamayla gerekletirdikleri yakn temas zinaya gtrc bir sebep, bu konuda ilk adm olarak grenler kadn ile erkein tokalamasnn haram olduu hkmne varmlardr. Bu tokalamann zinaya gtrme ihtimali zayfladnda hkm de haramlktan mekruhlua indirilmi, daha dorusu bunu zayf bir ihtimal olarak grenler ihtimalin derecesine gre tokalamann tenzhen veya tahrmen mekruh olduunu sylemilerdir. Bu izgi devam ettirilecek olur da eer tokalamann zinaya gtrmesi muhtemel grlmezse, bu takdirde onun mubah olduunu sylemek mmkn olur. te yandan tokalamann zinaya gtrme ihtimalini tayp tamad hususu da, genel ve kategorik olarak deil, belki toplumun eitli kesimlerine, insan ilikilerinin ve davranlarnn biimlerine ve ortamna gre deikenlik gsterebilecek bir husustur. Benzeri bir durum mahremler aras ilikilerde de geerlidir. Dinin ak ilkelerinde, emir ve yasaklarnda bu tr bir grecelik sz konusu olmazken onlar koruyucu mahiyetteki dolayl snrlama ve tedbirlerde bundan sz edilebilir. Bu itibarla fertlerin, dinin bu nlemlerle korumak istedii ilkeleri ve sakndrmak istedii hususlar bilmesi ve davranlarn ona gre ayarlamas, bu konuda bireysel inisiyatif ve sorumlulua alan braklmas gerekir.

SOSYAL HAYAT

487

E) Are Are (r), kamer takvime gre muharrem aynn onuncu gndr. Bu gnde tutulmas tavsiye edilen oruca r orucu denir. Tm Sm dinlerde zel bir yere sahip grnen are gn, Chiliye Araplarnca da nemli saylmtr. Hatta Resl-i Ekremin de peygamberlik ncesi ve sonras dnemde bir sre bu gnde oru tuttuuna dair rivayetlere de rastlanr. Medine dneminde bu orucu mslmanlara tavsiye ettii bilinen bir husustur (Buhr, Savm, 69; Mslim, Sym, 134; Tirmiz, Savm, 50; Msned, VI, 29-30). Salam belgelere dayanmamakla birlikte bugnde gerekletiine inanlan birtakm olaylar bulunmaktadr. Hz. Ms ve sriloullarnn Firavunun zulmnden kurtulmalar, Hz. Nhun gemisinin Cudi dana oturmas, Hz. demin tvbesinin kabul edilmesi, Hz. Ynusun baln karnndan karlmas, Hz. Msnn ve Hz. snn doumlar, inana gre are gnnde gereklemitir. Hz. Peygamber, Biz Msya sizden daha lykz (Mslim, Sym, 202; bn Mce, Sym, 31) diyerek yahudilerin are gn tuttuklar orucu, bir gn ncesi veya sonrasyla tutmay tavsiye etmitir. Hz. Hseyinin Kerbelda ehid edilmesi de muharremin onuncu gn gerekletii iin, are gn ayn zamanda, slm tarihinde son derece ac, ackl ve zc bir olay hatrlatma zellii de tamaktadr. Bu sebeple iler, are gnn Hz. Hseyinin intikamn alma szn tazeledikleri bir matem gn kabul ederler; hatta dvnerek ve kendilerine ikence yaparak bu oruca balarlar. Gerek bu uygulama gerekse bu uygulamaya karlk Emevlerin bu gnn bir bayram sevinci ile kutlanmasn salama ynndeki gayretleri temelde siyasal bak ve gr farkll ile ilgilidir. Mslman Trklerdeki muharrem aynda ve zellikle bu ayn onuncu gnnden itibaren are ad verilen bir tatl piirilerek datlmas gelenei, hayr ilemek ve gnl almak iin gzel bir vesile olagelmitir. Bu tr uygulamalarda, -dinde bir dayana bulunmad srece- bir matem veya kutlama niyeti ve eklinin bulunmamasna dikkat edilmeli; slmiyetin daima tevik edegeldii hayr ve hasenat ilemek iin, dinde oru tutulmas tavsiye edilen byle bir gn iyi vesile sayma niyetinin dna klmamaldr.

488

LMHAL

F) Ylba Yarm yzyl akn bir sreden beri mild takvimin benimsendii lkemizde, ylba tabiriyle mild yln ilk aynn ilk gn olan 1 Ocak kastedilir. Ylba kutlamalar denilince de eski yln sona erip yeni yla geildii 31 Aralk/1 Ocak gecesi yaplan elence ve faaliyetler anlalr. Ancak ylba elenceleri, ilk bakta yeni yla giriin kutlamalar gibi gzkmekle birlikte bunun hristiyan Batnn Noel bayramyla da yakn ilgisi bulunmaktadr. Hristiyan Batda mild takvimin balangcna esas olarak Hz. snn doum tarihi alnm ve bu giderek dier lkelerde de benimsenmitir. Bu bakmdan hristiyanlar aralk aynn son haftasn, doumun arefesini tekil etmesi bakmndan, en nemli din bayramlar olarak kabul etmilerdir. Bu hafta ierisinde hristiyanlar kiliseye giderler, ayrca birbirlerini ziyaret edip hediyeleirler. Din bir atmosfer iinde geen Noel bayram akabinde ise, yeni yla giri byk bir lgnlkla, lks ve israfla kutlanr. Toplumumuzda ve dier mslman toplumlarda ylba kutlamas ad altnda dzenlenen elence toplantlar ise, hibir kltrel ve geleneksel temele sahip deildir. Bu bakmdan hristiyan olmayan lkelerde ylba kutlamalar Batnn kr krne taklit edilmesinin veya hristiyan Batnn kltr ihracnn bir sonucu olarak deerlendirilebilir. lkemizde teden beri ylba kutlamalaryla ilgili olarak yaplan tenkitler ve gsterilen hassasiyet de buradan kaynaklanr. Yoksa hicr ylba da mild ylba da birbirlerine din ynden stnlkleri bulunmayan ve zaman lmede esas alnan iki ayr balang noktasdr. Hatta mslmanlarn Hz. Peygamberin hicretini esas alan hicr takvim yerine Hz. snn doumunu esas alan mild takvimi kullanmas ve yeni yln balamas sebebiyle tebrikleip birbirlerine iyi dileklerini ifade etmeleri, tek bana ele alndnda sakncasz grlebilir. slmdaki baz hkmler asndan aylarn ve yllarn kamer, yani ayn hareketlerini esas alan takvimle hesaplanmasnn nem tayor olmas ile bu konunun birbirine kartrlmamas gerekir. Ancak Hz. Peygamberin mslmanlara dier din topluluklara gre farkl bir kimlik bilinci ve kltr deerleri manzumesi kazandrmak iin gayret ettii, bu uurda sa-sakal, klk-kyafet, yeme-ime db da dahil pek ok konuda tavsiyede bulunduu dnlrse, ylba kutlamalarnn, sradan bir kutlama olarak alglanmas ve tabii karlanmas mmkn olmaz. Aksine, toplumumuzda kltrel tahribata, kimlik bunalmna yol at, yeni yetien kuaklar kendi

SOSYAL HAYAT

489

z deerlerinden ve geleneklerinden koparp Batnn nce hayat tarzna altrd, sonra deer ve inan esaslarna scak bakmaya ve giderek onlar benimsemeye gtrd dikkate alnrsa, ylba kutlamas, Noel aac sslemesi, Noel babann hediye brakmas gibi detlerin terkedilerek kendi kltr ve deerlerimizden kaynaklanan alternatif program ve faaliyetlerin yerlemesine almann nemi ortaya kar. Gnmzde toplumlarn kltrel deerlerini, hatta itikad ve ahlk eilimlerini, sahip olduklar hayat tarz, ekonomik yap, yerleim ve ulam imkn, iklim ve evre, eitim, folklor, rf ve det gibi ilk bakta konuyla ilgisiz gzken birok hususu derinden etkilemekte ve sonuta mekanizma kendi deerlerini retmektedir. Avrupadaki mslman-Trk iilerimizin ocuklar ve torunlarnn bugn Batnn kltr ve gelenekleri altnda nasl deitii ve giderek o toplumla btnlemeye balad iyi izlenirse toplumumuza yabanc kltrlerden tanan veya yabanc toplumlara zenti eklinde balayan rf ve detlere kar duyarl olunmasnn nemi daha iyi anlalr. Bunun iin alnabilecek bir nlem de, kendi kltrel mirasmzdan ve din anlay ve heyecanmzdan kaynaklanan deerleri, gelenek ve detleri iyiletirerek yaatmaya ve gelitirmeye almak olabilir. G) Nevruz Farsada yeni gn anlamna gelen nevruz, yaygn olarak baharn geliini kutlamak zere yaplan tabiat bayram olarak bilinmektedir. Kkeni tam olarak bilinmemekle birlikte kelime bu anlamyla eski ranllar arasnda baharn geliini kutlamak iin yaplan zel tren ve bayramlara verilmitir. Bu tren ve bayramlar ran gne takviminin ilk ay olan nisann (Farvardin) ilk gn balar ve on iki gn srer. Nevruzun kkenine ilikin olarak destan gsterilmektedir. Bunlardan biri Fars kltrne ait olup nevruzun, Kssi Devleti Kral Cemdin Bbile girdii gn anlatan hayal yklere dayanr. kinci destana gre -ki bu Kurman ve Zazalara mal edilmektedir- Kawa adl bir demirci ustasnn zalim hkmdar Dahhake kar dalarda nevruz atei yakarak balatt ayaklanmadr. ncsi Ergenekon destandr. Bu bayram ran geleneinde mitik ran Kral Cemdle ilikilendirilir. Firdevsnin ehnmesine (m.s. 1000 yllar civarnda tamamland) gre, bu bayram Cemdin cinler tarafndan ina edilen bir arabayla gklere doru kn kutlamak iin icra edilmektedir. Taber gibi slm tarihileri de bu mistik gr kabul ederler. Bununla birlikte bu bayramn kkenini ktan

490

LMHAL

bahara geii kutlayan geleneklere balamak daha doru olacaktr. Klasik ran geleneini yanstan bu bayram Zerdtlikte Martn 13nde kutlanan Hamaspathmaedeya bayram ile birletirilmitir. Bu bayram len ruhlara adanm bir bayramdr. Bu durumda randa nevruzun hem bahar bayram ve hem de lm olan atalar anma bayram olarak kutlandn sylemek mmkndr. Zerdt geleneinde nevruz afakla balar. Zerdt gelenekte bu bayramn bir baka amac da ate ve onun ilh koruyucusu Artavahiti (bir nevi melek) anmaktr. Baharn bu ilk gn, kn yer altndaki varlklar korumak zere yer altna inen ve len vakti ile ahslatrlan melek Rapithvana dualar edilir. Nevruzda bu melek yer altndan yeniden yeryzne kar. Ahamenid krallar (m.. 559-330) nevruzu, merkezleri Persopoliste kutlarlard. Ssn dneminde nevruz trenleri yazn biti bayram Mihricn ile de birletirildi. slm dnemlerde nevruz, Zerdt kimliinden karak varln rann mill bayram olarak devam ettirdi. i gelenekte yerleik bulunan anlaya gre demin yaratlmas, Tanrnn beeriyetle ahid yapmas; brhimin putlar krmas; Hz. Peygamberin Hz. Aliyi yanna alarak Mekkedeki putlar krmas ve Hz. Aliyi halife olarak tayin etmesi nevruz gnnde gereklemitir. slm ncesindeki nevruz trenlerinde baharn geliini sembolize edecek ekilde zel kaplar ierisinde yeil yaprakl bitkiler konur, bunlar nevruz masas denilen zel bir masa zerine yerletirilirdi. Yine ayn masaya kutsal metinler, bir ayna ve eitli meyveler konur, bunlarn banda dualar edilirdi. Akrabalar ziyaret edilir, ateler yaklarak etrafnda oyunlar oynanrd. Ayn trenler i randa da srmtr. Bununla birlikte bu motiflere Kurandan okunan yetler veya atlar da eklenmitir. Batl aratrmaclarn tesbitlerine gre, nevruz bayram ile ilgili gelenek ve trelerin muhtemel bir dier kk Ergenekon destanna dayanmaktadr. Olayn meydana geli zaman (21 Mart) ve her ikisinde de demirci ustasnn ve ate yakma olaynn yer almas gibi Ergenekon destannda mevcut baz hususlarn Kawa destannda da bulunmas bu iki destann ayn veya yakn kltrlerden kaynaklandna karne saylmaktadr. Orta Asya Trklerinin zellikle Uygur, Kazan, Ufa Trklerinin nevruz gn yaplan toplantlarda Ergenekon destann okumalar, Azerbaycan gibi kimi Trk blgelerinde nevruza Ergenekon bayram da denilmesi bu sebeple olabilir.

SOSYAL HAYAT

491

Nevruz gece ile gndzn birbirine eit olduu 21 Mart gndr. Nevruz Osmanllarda bahar bayram ve yeni yln balangc olarak kullanlmtr. Nevruz inana gre baharn ilk gn ve ylbadr. Takvimler bu yzden marttan balar. Osmanllarda mal ylba olarak nevruz alnm ve bu durum 1980lere kadar devam etmitir. i, Alev ve Bekta Trk topluluklarnda olduu kadar Snn topluluklarda da nevruz gelenei yaygn olarak grlmektedir. Osmanl Devletinde nevruz Snn kesim tarafndan da kutlanmtr. Nevrziye denilen zel yiyecekler hazrlanr, akraba ziyaretleri yaplr ve hediyeleilirdi. Trkler nevruzu, nevrz- sultn, sultan nevruz veya Orta Asya Trk topluluklarndaki kullanmyla sultan navrz adyla kutlamaktadrlar. Osmanl airleri, ramazan bayram ve dier bayramlarda olduu gibi, devlet erknndan dl (cize) alabilmek iin onlara kasideler sunmulardr. Bu tr kaside ve gazellere nevrziyye denilmektedir. Nefnin Nevruz gazelinden bir beyit:
Eridi bahar oldu yine hemdem-i nevrz d etse nola dilleri cm- Cemi nevrz.

Pir Sultan Abdaln nevrziyyesinden bir drtlk:

k olan canlar bugn gelirler Sultan nevrz gn birlik olurlar Hallk- cihndan ziy olurlar Himmeti erince nevrz sultann.

Bayramlarn halkn ruhu olduunu, kk ve devamllk bilincini diri tutuunu bilen Sovyetler, din inanlar kadar bu tr bayramlar da yasaklamlar, unutturmaya almlardr. Bugn Trkmenistanda 1992 ylnda beri nevruz mill bayram olarak kutlanmakta, lkemizde de bu amala trenler dzenlemektedir. Bu trenleri yapma ve ona katlmann din hkm trenin sebep, ierik ve amacna baldr. H) Ya Gn ve Yl Dnm Her toplumda zaman ierisinde oluan alkanlk, tre ve gelenekler vardr. Temel inan ve ahlk esaslarna aykr olmadklar veya olumsuz sonulara yol amadklar srece bunlarn varlnda veya bunlara uyulmasnda bir saknca yoktur. Birey ve toplum iin, madd ve mnev bnye

492

LMHAL

asndan, zararl olabilecek eylerin devamn istemek zaten mkul olmad gibi ciz de deildir. Toplumumuzda balangta ocuklar ve genler iin dnlen, sonra da gittike yaygnlaan bir ya gn kutlamas, yldnm (sene-i devriye) anma ve kutlamas deti olumutur. Ftmler tarafndan IV. (X.) yzylda Hz. Peygamberin doum gnnn yldnmnn kutland bilinmektedir. Ftmler bunun yannda Hz. Ali, Ftma, Hasan, Hseyin ve halifeleri iin de mevlid (doum yldnm) merasimleri yapyorlard. Ya gn kutlamalarn yapl amac ve dourduu sonular itibariyle deerlendirmek gerekir. Bu kutlamalarda ama, bir kiinin domu ve o anda kutlam olduu yaa gelmi olmasnn sevincini yakn arkada ve dostlaryla paylamaktan, bunu toplanp hoa vakit geirmek iin vesile yapmaktan ibaret olduunda, kutlamann mer ller iinde yaplmas artyla, mkul ve ciz olduunu sylemek gerekir. Ylba elence ve kutlamalarnda da olduu gibi, bu tr kutlamalarn yabanc kltre imrenme ve taklit unsurlar galip gelirse sakncal olaca tabiidir.

SLM AHLKI

Blm 20

Yirminci Blm

slm Ahlk

I. TANIMLAR ve GENEL BLGLER A) Ahlkn Tarifi ve Mahiyeti Ahlk terimi iin slm ahlklarnca yaplan tanmlar iinde en beenileni ve en yaygn olan mam Gazzlye (. 505/1111) ait olandr. Gazzlden nce, biraz daha eksik olarak bn Sn (. 428/1037) ve bn Miskeveyh (. 421/1030) gibi slm filozoflarnda da grlen, fakat Gazzl tarafndan gelitirilmi ve ikmal edilmi olan bu tanm yledir: Ahlk, insan nefsinde yerleen yle bir melekedir ki (heyet) fiiller, hibir fikr zorlama olmakszn, dnp tanmadan bu meleke sayesinde kolaylkla ve rahatlkla ortaya kar. Bu tanmn tahlili, bizi ahlkn mahiyeti hakknda aadaki sonulara gtrmektedir: 1. Ahlk, insann iledii fiil ve davranlardan, yaygn ifadesiyle amelden ziyade, bu davranlarn kayna ve mili olan, onlar meydana getiren mnev kabiliyetler veya yatknlklar kompleksini (Gazzlnin tabiri ile heyet) ifade eder. Buna gre ahlk fiiller, ahlkn kendisi olmayp onun

494

LMHAL

bir sonucu ve da yansmasdr. Bu nokta, zellikle ahlk eitimi bakmndan nemlidir. Dier nemli bir nokta da udur: Bir insann yapm olduu herhangi bir iin d deerine bakarak onun ahlknn iyi veya kt olduu hakknda verilecek hkm her zaman isabetli olmayabilir. nk sonucu ne olursa olsun, Hz. Peygamberin de belirttii gibi, Ameller niyetlere gredir (Buhr, Bedl-vahy, 1). u halde ahlk konusunda insanlar yarglamak olduka zordur. Bu yzden Kurn- Kermde, Size selm veren kimseye Sen mslman deilsin demeyin (en-Nis 4/96) buyurulmutur. 2. Ahlk, sadece iyi huylar ve kabiliyetler mnasna gelmez. Kelimenin asl mnas ile iyi ve kt huylarn hepsine birden ahlk denir. Buna gre ahlksz insan yoktur, iyi veya kt ahlkl insan vardr. slm kaynaklarda iyi huylara ahlk- hamde, ahlk- hasene, kt huylara ise ahlk- zemme, ahlk- seyyie gibi adlar verilmitir. 3. Ahlk, insanda gelip geici bir hal olmayp onun mnev yapsnda yerleen, bir meleke halini alan yatknlk ve kabiliyetler btndr. Ahlkn bu zellii sebebiyledir ki slm ahlklar -dilimizdeki gzel ifadesi ilekrk ylda bir iyilik yapmann ahlkllk almeti olmadn srarla belirtmilerdir. Hz. Peygamberin, Amellerin en hayrls, az da olsa devaml olandr (Buhr, Libs, 43) mnasndaki hadisi bu anlayn veciz bir ifadesidir. 4. Ahlk insan dnp tanmaya, herhangi bir bask ve zorlamaya gerek kalmakszn, grevi olduuna inand ileri rahatlkla ve memnuniyetle yapmaya sevkeder. Byle bir ahlk formasyonuna sahip olmayan insanlarn ndiren yaptklar iyi iler, ahlk bir temele dayanmaktan ziyade, olsa olsa riya, korku, menfaat temini gibi ahlkn onaylamad ve rezlet (erdemsizlik) sayd baka sebep ve maksatlarla alkaldr. 5. Ahlkl olabilmek iin grevleri rahatlkla ve memnuniyetle yerine getirme zorunluluu, ahlkn geliip glenmesinde alkanlklarn ihmal edilemez bir nem tadn gstermektedir. Bundan dolay slm ahlklar ahlk eitime byk nem vermilerdir. nk alkanlklar ancak eitimle kazanlr. Burada eitimden maksat, ahlkn nazar bilgilerini tahsil etmek yannda, kiinin ocukluktan itibaren iyi rneklerle yaamas, iyilik yapmaya altrlmas, bencil ve gayri mer arzu ve ihtiraslarna kar koymak suretiyle kendi kendini eitmesi, nefsini slah etmesidir. Bu ise bir irade eitimidir.

SLM AHLKI

495

B) Ahlk lmi Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere ahlk, insanda olumas zlenen ve istenen yksek ruh ve mnev vasflarn, olumlu yeteneklerin ortak ifadesidir. nsan, bu vasflar kendisinde en doru ve en ileri bir ekilde nasl gelitirebilecei hususunda baz bilgilere muhtatr ki, ahlk ilmi bu ihtiyac karlamay amalar. te yandan, insanda bir ksm yksek vasf ve kabiliyetlerin srf yetenek veya g halinde bulunmas yeterli deildir. Bu vasflarn insan hayra yneltmesi ve erden uzaklatrmas beklenir. Fakat insan hayr-er, erdem-erdemsizlik gibi kavramlar ve bu kavramlarla ifade edilen tutum ve davranlar bilmezse bu konuda hatalara dmesi kanlmazdr. te insan, fiillerin deerleri konusunda isabetli hkmler verebilmek ve doru seimler yapabilmek iin de ahlk ilmine muhtatr. Bu nedenle, ahlk ilmini ruhan tp ilmi diye adlandran Kind, Eb Bekir er-Rz, Frb, Gazzl gibi ahlk bilgin ve dnrleri, insanlar iin ahlk ilmini tp ilminden daha yararl ve deerli grmlerdir. Dnyada kendi duygu, dnce ve davranlar hakknda iyi veya kt eklinde deer hkmleri veren yegne varlk insandr. Bu sebeple ahlk ilmi, ahlk fil olarak insan ve onun akl, irade, vicdan gibi ahlk kabiliyetleri ile fke, ehvet vb. duygularn ve bunlardan doan fazilet ve reziletleri ele alr; bunlardan ahlk hayat adna yararl olanlar gelitirmenin, zararl olanlar da slah etmenin yollarn aratrr ve gsterir. Bu noktada ahlk ilmi zellikle psikolojinin verilerinden yararlanr. Nitekim gerek Kurn- Kermde ve Hz. Peygamberin hadislerinde gerekse hemen btn mslman ahlklarn ve zellikle mutasavvflarn eserlerinde ayan takdir psikolojik tahliller grlr. te yandan ahlk ilmi bir kurallar ilmidir; insanlarn din, ahs, ailev ve toplumsal yaaylarnda uymalar gereken kaide ve kanunlar belirler. Ahlk bir deerler ilmidir ve dolaysyla ahlk filin davranlarna atfedilen deerlerin mahiyetini, lsn ve kaynan aratrr; iyi fiilleri yapmay ve kt fiilleri terketmeyi emreder. Bylece insanlarn mkellef bulunduklar grevleri sralar ve bunlar ifa veya ihmal etmenin sonularn aratrr ve gsterir. Hz. Peygamber, Ben ahlk gzelliklerini tamamlamak iin gnderildim (el-Muvatta, Hsnl-hulk, 8) buyurmutur. Bu hadis, bir bakma, ahlk ilminin gayesini gstermektedir. Buna gre ahlk ilminin gayesi, Reslullahn yaln ifadesiyle, insanlara ahlk gzellikleri yani iyi huylar ve yksek nitelikler kazandrmaktr.

496

LMHAL

Ahlk temelde bir davran bilimidir; bu da onun hem teorik hem de pratik bilgiler vermesini gerekli klar. Bu bilgilerin oluturduu blmlere de nazar (teorik, kuramsal) ve amel (pratik, uygulamal) ahlk denilmektedir. Nazar ahlkta ahlk problemleri tahlil edilerek insann ahlk yaayna temel oluturacak genel prensipler, kaide ve kanunlar tesbit edilir. Bununla birlikte ahlk ilmi uygulamal bir ilimdir; yani bu ilim sadece bilmek iin deil, fakat asl yapmak iin vardr. Bu sebepledir ki insann ahlkl olabilmesi iin nasl yaamas gerektiini, grev ve sorumluluklarnn nelerden ibaret olduunu bildirmek zere amel (pratik) ahlk gelitirilmitir. C) Ahlk Felsefesi Hikmet sevgisi mnasna gelen felsefe tabiri, genel olarak varlk ve olaylarn akl ve dnce yoluyla aratrlmasn gaye edinen disiplinin addr. zellikle Kindden (. 252/866) itibaren slm dncesine giren ve en az be yzyl boyunca Eb Bekir Zekeriyy er-Rz, Frb, hvn- Saf, Ebl-Hasan el-mir, bn Sn, bn Rd, ehbeddin es-Shreverd, Nasrddn-i Ts gibi ahsiyetler yetitiren ve rnler veren felsefenin nemli problemlerinden biri de ahlk olmutur. Felsefenin umumiyetle insann iki temel yeteneini konu edindii kabul edilir ki, bunlar da bilmek ve yapmaktr. Buna gre felsefe, bir yandan Neyi bilebiliriz? Bilgilerimizin deeri nedir? sorularnn, bir yandan da Neyi yapmalyz? Eylemlerimizin deeri nedir ve ne olmaldr? sorularnn cevabn aratran bir disiplindir. slm dnrleri, felsefenin bu iki temel kolundan birine hikmet-i nazariyye, ikincisine de hikmet-i ameliyye demilerdir. u halde felsefe hem lemin srlarn zmeye, varl olabildiince btnl ve derinlii ile kavramaya, bylece insann muhta bulunduu ve aramakta olduu gerei yakalamaya alr; hem de nasl davranmak gerektiini, insana yarar hayat tarznn hangisi olduunu gstermek ister. nk gerekten stn ve insan hayatn neden ibaret olduunu bilmek de insann en zarur ihtiyac ve bitmeyen araydr. Bylece ahlk, felsefenin belli bal aratrma sahalar arasnda yer alr. D) slm Ahlk slm ahlk sznden ne kastedildiini ifade etmeden nce slm tabirindeki ahlk mesaja iaret etmekte yarar vardr. slm, teslim olma, kurtulua erme ve msleme mnalarna gelir ve bu mnas ile ifade ettii dinin temel hususiyetini anlatr. Bunlar iinde dorudan ahlk ilgilendireni ise msleme anlamdr.

SLM AHLKI

497

slm ile ayn kkten olan msleme, atma ve ztlamay ortadan kaldrarak uyumak, anlamak, birbirinden emin olmak, dosta mnasebetler kurmak demektir ve bu anlamyla ileride ayrntl olarak incelenecek olan hilim kavramyla ayn mnay ifade eder. Buna gre slm kabul eden kimse, cemiyetin dier fertleri ile anlap uyuan, onlarla bar iinde yaamak isteyen insandr. Nitekim, slm ile ayn kkten olan selm kelimesi, Furkan sresinin 63. yetinde, slmn bir msleme (bar ve dostluk) dini olduunu ifade edecek tarzda kullanlmtr. Mslman olan ve olmayan birok aratrmacya gre bu yet, Hz. Muhammedin risletinden nceki dneme Chiliye devri, mteakip dneme ise slm devri denilmesinin sebebini gstermektedir. Zira yle grlyor ki, chiliye kelimesi, ilmin zdd olan ve nazar bilgilerden yoksunluu ifade eden cehlden deil, fakat amel bilgisizlik, yani sefahat, serkelik mnasndaki cehaletten gelmektedir (Ahmed Emn, Fecrl-slm, s. 69). Nitekim Trkemizde de cehalet kelimesi sk sk bu mnada kullanlmaktadr. Hz. Peygamberin baz hadislerinde de cehalet, fke ve serkelii ifade iin kullanlmtr (Buhr, mn, 22; Mslim, Tevbe, 56). te bu anlamdaki Chiliyet ahlkn kaldrarak yerine iyi huyluluu, dostluk ve bar getiren dine, bu tesiri sebebiyle de slm denilmitir. Batl aratrmaclarn ou slm ahlk sznden, slm leminde yaplm olan ahlk almalarn kastederken, mslman aratrmaclarn byk ksm, zellikle Kuran ve Snnetin ortaya koyduu ahlk anlamaktadrlar. Bu durumda slm ahlk ne filozoflarn az ok eski Yunan tesirindeki- rasyonel ahlk dnceleri; ne mutasavvflarn az ok Yeni Efltunculuk, Hint, ran tesiri tayan- mistik tecrbeleri ne de fukahann zaman zaman srf ekl ve sr olmakla itham edilen- speklatif almalardr. Kitap ve Snnetin hkmleri ve kanunlar slm ahlknn esasn tekil eder; iaret edilen btn bu ahlk nazariyelerinin slm ahlk ile alkalar da bu iki temel kaynan ahlk hkmleri ve prensipleri ile uyumlar nisbetindedir. Ancak, mslman ilim ve fikir adamlarnn ahlk nazariyeleri ve almalar da, en azndan slm ahlknn yorumlanmas, zamanla ortaya kan ihtiyalar karsnda inkiaf ettirilmesi, zenginletirilmesi ve sistemletirilmesi bakmndan ihmal edilemez bir kymet tar.

498

LMHAL

II. TARH ve LTERATR A) Chiliye Dnemi Ahlkna Ksa Bir Bak slm ncesi Araplarnn ahlk zihniyeti hakkndaki en nemli kaynaklar Chiliye iiri, ataszleri (emsal) ve hitbet rnekleriyle Kuran, hadisler ve ilk dneme ait dier slm belgeler; Roma, Bizans, ran gibi yabanc kaynaklardr. zellikle Chiliye iiri, ataszleri ve hitbet rneklerinden edinilen bilgilere gre Chiliye edebiyatnda ahlk ve bu kelimenin tekili olan hulk ndiren kullanlmtr. Kabileci Arap toplum yapsnda hayatta kalma mcadelesi, airet insannn herhalde en temel meguliyetiydi; bu da byk lde kabilenin insan ve mal gc yannda mnev gcne ve saygnlna bal bulunduu iin zellikle eref, cesaret ve cmertlik Chiliye ahlknda btn erdemlerin en stnde yer alyordu; bu erdemler de genellikle mrvvet (mre) kavramyla ifade ediliyordu. Bununla balantl baka bir kavram da asabiyettir. a) Mrvvet, geni anlamyla yiitlik ve mertliin en ileri dzeyi olarak alglanyordu. Ksaca vlmeye deer her ey demek olan bu kavramn Romadaki summum bonum (hayrlarn hayr) tabirinin dengi olduu dnlebilir. Chiliye Araplarnn anlaynda mrvvet, bata hilim olmak zere sabr, balama, misafirperverlik, yoksullara yardm, iyi komuluk, zayflar koruma gibi erdemleri kapsamaktayd. Ancak dier birok kavramda olduu gibi mrvvette de hayret verici bir anlam sapmas olmu; bu kavram, kandan baka hibir eyin gideremeyecei azap verici bir susuzluk ve delilik diye anlatlabilecek bir eref hastal halini almt (bk. zutsu, Kuranda Dn ve Ahlk Kavramlar, s. 101). Chiliye dnemi ahlk zihniyetini ieren literatrde, mrvvet gibi onunla az ok ilgisi bulunan hayr, mruf, hak, ecaat, kerem, seh, cd, vef vb. ahlk muhteva tayan kavramlar ve bunlarn ztlarnn kullanm da olduka yaygnd. Ancak btn bu kavramlar ve terimler, yksek ve evrensel bir ahlk anlayn ifade etmekten geni lde uzak olup dnyev ve kabileci bir karakter tamaktayd. b) Asabiyet, ksaca kabile yeleri arasnda kaytsz artsz dayanma yasasn ifade etmekte ve Arapn hayatna yn veren, ahlk zihniyet ve deerlerine hkim olan Chiliye ruhunu yanstmaktayd. Kii ve kabile erefi, dnemin ahlk zihniyetini belirleyen etkenlerden biriydi. Bir ksmna yukarda iaret edilen erdemlerin temel amac da kii ve

SLM AHLKI

499

kabile erefini arttrmak, insanlarn hayranlk ve saygsn kazanmakt. Bu dnemde iyilik iin iyilik deil, onur kazanmak iin iyilik anlay hkimdi. Bu yzden, ounlukla fahr ve tefhur kelimeleriyle ifade edilen kibir, gurur, soyluluk ve stnlk yar, -Kurn- Kermde de eletirici bir srede (Teksr sresi) bildirildii zere- onlara zaman zaman kabirlere gidip mezar talaryla vnmek gibi samalklar bile yaptrrd. Edebiyatn balca temalarndan birinin medih ve zem olmas da o dnem ahlknn egoist karakterini yanstmas bakmndan dikkat ekicidir. te asabiyet, Chiliye ahlknn, en geni snr kabileyi amayan bu egoist karakterini ifade eder. Dine fazla bir ilgi duymayan, hatta dnemin hayat anlay, inan ve dncesi hakknda en temel kaynak olan iirde dine ve din konulara mesel kadn, ak ve arap gibi hafif mevzularla medih, zem ve tefhur gibi egoist ve duygusal konulardan daha az yer veren Chiliye Araplarnda yine de bir Allah inanc vard. Bununla birlikte koyu putperestlik, onlarn Allaha gstermeleri beklenen sayg ve ilgilerini ldrm olup bu durum, dinin insanlarda brakt derun ve ahlk tesirden Chiliye Araplarn mahrum etmiti. Hrriyet bilinci veya duygusu da Chiliye Araplarnn balca zelliklerindendir. Baz aratrmaclar, Chiliye dneminde kabileyi aan siyas birlikler kurulamayn, onlardaki bu hrriyet ruhuna balamlardr. Ancak onlardaki bu, bencil ve ilkel bir hrriyet idi. lkel hrriyetin en temel nitelii ise otorite tanmamaktr. Nitekim Chiliye Araplar byle bir otorite dzenini her zaman reddetmilerdir. Sonu olarak Chiliye dneminin btn ahlk erdemlerinin arkasnda kiinin veya kabilenin gururu (fahr), eref (mecd) ve fke (gazap, hamiyye) duygularn tatmin etme; asalet, cmertlik ve yiitlikle hret kazanma, sayg grme, baka kabileler karsnda hem korku hem de hayranlk duygusu uyandrma arsuzu yatmaktayd. Esasen bu dnemin, fert ve kabile gururu, kibir ve serkelik nitelikleri dolaysyla chiliye diye anld, baka birok delil yannda, Amr b. Klsmn Muallakasndan da aka anlalmaktadr:
Sakn biri bize kar bir chillik yapmaya kalkmasn! Sonra biz chillikte btn chillerden baskn karz!

500

LMHAL

B) Kuran ve Snnette Ahlk a) slmn Ahlkta Meydana Getirdii Zihniyet Deiiklii slm ahlk zihniyetinin balca niteliklerinin ne olduu sorusuna cevap olarak ok ey sylenebilirse de -ileride daha ayrntl bilgiler edineceimizbu konuda imdilik zellikle u hususlarn altn izmek mmkndr: nsann mnev hayatn, bireysel ve sosyal davranlarn gzetip kollayan bir Allah inanc; insann kendisiyle hesaplamasn hedefleyen bir irade eitimi; btn insanla ak bir mmet birlii ve kardelik ruhu; hak, adalet ve eitlik gibi evrensel deerlere yneli. 1. Arap kabilelerinin koyu ve anlamsz putperestlikleri, yksek bir ahlkn kurulmasna bal bana bir engel tekil ediyordu (Goldziher, Le Dogme et le loi en Islam, s. 4, 11). Aslnda bu tesbiti, inanszlk veya btl inan buhran yaayan her topluma genellemek mmkndr. Bu sebepledir ki slm dini evrensel, mutlak ve genel geerlii olan bir ahlk yap kurarken, bu ahlkn en nemli teminat olmak zere her eyi bilen, her eye muktedir, rahmeti ok geni, fakat cezalandrmas da ok iddetli olan yce Tanr uurunu kkletirmeyi; insana her trl bencil, karc istek ve eilimlerini aarak yce Allahn koyduu genel ve kesin kurallar hayatnn her alan iin sarslmaz kanunlar olarak alma bilincini kazandrmay ve bu suretle nefsn tutkular karsnda zgrleen bir birey ve kamu vicdan gelitirmeyi hedeflemitir. 2. slm dini insanda, kendi dndakilerle kr bir mcadeleye girimek yerine, kendi nefsiyle hesaplama iradesini gelitirdi; Chiliye dnemindeki airet ruhunun ve geici hazlara dknln dourduu kaba ve hoyrat geleneklerin karsna, insann nefsini dizginlemesi, tabiatndaki fke ve iddetten korunmas anlamna gelen hilim ve efkati koydu. Bu suretle insana, o gne kadar kendi dndakilere evirdii mcadele enerjisini, kendi nefsinin kt temayllerine kar yneltmesini retti. Hz. Peygamber, deta btn ktlklerin anas olan, bundan dolay da Kurn- Kermin ok byk bir zulm sayd (Lokmn 31/13) putperstlikten toplumu temizleyerek bir olan Allaha itaat temeline dayal bir ahlk ve din birlik salama grevini stlenmi; bylece kabile ve soy sop anlay yerine Allaha sayg (takv), ferd ve sosyal planda ycelmenin ve deer kazanmann ls haline gelmi; bu lye uygun olarak slmn retileri, Allahn btn yaratklarna kar merhametli olmay, insan ilikilerinde drstlk ve gvenilirlii, sevgi ve fedakrl, samimiyet ve iyi niyeti, fakat btn bunlarn baarla-

SLM AHLKI

501

bilmesi iin de kt eilimlerin bastrlmasn ve daha birok erdemi ihtiva etmitir. 3. slmiyetin gerekletirdii en byk zihniyet deiiklii, asabiyet duygularn yok edip kabilecilik balarn krarak insanlar evrensel deerlere, zellikle temelde btn insanln kardelii bilincine yneltmesidir. Gerekten slmiyet, btn insanlarn bir tek erkek ve kadnn soyundan geldiklerini, onlarn -birbirleriyle kiisel veya rk stnlk yarna girmek iin deil- tanp bilimek iin kavimlere ve kabilelere ayrldnn (elHucurt 49/13), bylece ftr ve biyolojik farkllklarn ahlk ve mnev anlamda stnlk sebebi saylamayacan retti; stnln, yalnzca kiisel abalarla kazanlabilen ve samimi dindarln, din ve ahlk erdemlerin ana kavram olan takv kapsamndaki meziyetlerde olduunu ortaya koydu; soy stnl, kabilecilik ve rklk davalarn btnyle reddetti. l-i mrn sresinin 103. yetinde mslmanlara hep birlikte Allahn dinine (hablullah) sarlmalar emredildikten sonra, Allahn dmanlklar kardelie evirmesi ve bylece onlar bir ate ukuruna dmekten kurtarmas, Allahn kendilerine bir nimeti olarak nitelenir. Baka bir yette ise Kurn- Kermin evrensel diyebileceimiz bir ahlk buyruu u ekilde ifade edilir: yilik ve takv zerinde yardmlan, ktlk ve dmanlk yolunda yardmlamayn (el-Mide 5/2). Hz. Peygamber, Irklk (asabiyet)
duygusuyla birbirine fkelenen, rklk uruna savarken ya da byle bir dava gderken kr krne alm bir bayrak altnda len kimsenin bu lmnn, Chiliye lm olduunu belirtttii hadisleriyle (Mslim, mre 57; Nes, Tahrm, 28; bn Mce, Fiten, 7) asabiyet ruhunu yk-

maktayd. 4. sm dini adalet ve zulm kavramlarn da Chiliye telakkisinden bsbtn baka bir konumda ele ald ve adalete kesin olarak evrensel bir boyut kazandrd. Kurn- Kermde (el-Bakara 2/143) slm toplumunun bir nitelii olarak geen vasat mmet tabirindeki vasat kelimesi btn tefsirlerde adalet mnasnda anlalmtr. Buna gre slm ahlk toplumsal bnyede de arlklardan uzakl, dengeli ve uyumlu bir hayat tarzn ngrmtr. Kuranda hak ve adaletin mutlakl ylesine vurgulanmtr ki, bizzat Allahn hirette hibir hakszla mahal vermeyecek ekilde adaletle hkmedecei ve Onun vaadinin kesin (hak) olduu bildirilmitir (Ynus 10/54-55; el-Enbiy 21/47; ez-Zmer 39/69). Btn bu ve benzeri sebeplerden dolay adalet ilkesi slm ahlk dncesinin merkezi olarak gsterilmektedir (mesel bk. Max Horten, Moral Philosophers in Islam, Islamic Culture, XIII (1974), s. 6).

502

LMHAL

Zulm ise, slm ahlknda son derece ilgin bir yaklamla ele alnmtr. Buna gre Kuran, bakalarna yaplan ktlkleri, her eyden nce ktl ileyenin kendisine yapm olduu bir zulm sayar. Sz gelimi, evlenme ve boanma ile ilgili konularda eine zarar vermeye kalkan kii, Kukusuz kendisine ktlk etmi olur (el-Bakara 2/231). Hz. Peygamber, Zalim de olsa mazlum da olsa kardeine yardm et eklindeki Chiliye dneminin acmaszlk ve iddet ilkesini, Zalime yaplacak yardm, onun iki elini tutmaktr (zulmne engel olmaktr) (Buhr, Mezlim, 4; krh, 7) diyerek tersine evirip yksek ve evrensel bir ahlk ilkesi haline getirmiti. Kuran, Snnet ve dier btn slm literatrde adalet kavram eitlii de ieren bir anlam zenginlii iinde kullanlr. slmn koymu olduu, btn insanl kucaklayc olan bu kapsamdaki adalet ilkesi, Chiliye dneminin, eitlik prensibine bsbtn aykr bir ekil alan ilkel hrriyet anlayn da kkten deitirdi. Kurn- Kermdeki inanm bir klenin hr ve soylu bir mrikten daha deerli olduu eklindeki (el-Bakara 2/221) yepyeni insanlk ve deer anlay nedeniyle slma en byk tepki, kendilerini ahrr (zgr, soylu) diye niteleyerek baka zmrelerden stn gren mtegallibe snfndan geldi. Onlarn, Hz. Peygambere, kleleri ve gszleri yanndan uzaklatrmas halinde kendisiyle grme yapabilecekleri eklindeki kstaha teklifleri Kuran tarafndan annda reddedildi (el-Kehf 18/28) ve bu suretle soyluluk kuruntular zerine kurulu, eitlik ve adalet ilkelerine aykr, kaba ferdiyeti hrriyet anlaynn yerine meden ve sosyal eitliki hrriyet anlay konuldu. b) Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar Bu baln baz glkler tadn belirtmek gerekir. Glklerden biri, Kuran ve hadislerdeki hangi kavramlarn tam olarak ahlk kavram olduunun tesbitidir. Mesel amel-i slih tabiri byledir. nk hayrl, iyi, uygun veya yararl i, faaliyet anlamna gelen bu deyim, bu nitelikleri tayan hukuk, ibadet, ahlk ve siyasetle ilgili btn olumlu faaliyetleri kapsar. Hatta Peygamberimiz, her eyden nce gnlden teslim olma anlamna gelen slm ve kukusuz bir ekilde inanma anlamna gelen iman dahi amel diye isimlendirmitir (Buhr, Tevhd, 47). te yandan, zellikle Kuran ve Snnet ahlk bakmndan teorik olarak her ahlkl davran ayn zamanda din bir itaat ve ibadettir; nk bu davranla ilh bir emir yerine getirmektedir; bylece iyilik, gsteri iin veya

SLM AHLKI

503

bize ne getirip ne gtrdn hesap ederek deil, Allahn emri olduu ve Onun emrine saygnn gerei olduu iin yaplm bulunmaktadr. Bilhassa Kurn- Kermde ve hadislerde, ahlk kavramlar arasnda, temel veya tli, ok nemli veya az nemli gibi bir ayrma da gidilmemitir. nk bazan kk bir ahlk jest, mesel bir yetimin ban okamak, iimizde, nemli saylan birok davrantan daha yksek duygular uyandrabilir. Mesel Kurn- Kermde gzel bir szn, arkasndan eza gelen bir sadakadan daha deerli olduu bildirilmitir (el-Bakara 2/263). aret edilen bu glklere ramen, Kuran ve hadislerdeki btn ahlk kavramlarn burada tahlil etmenin imknszlndan dolay, hi olmazsa kapsamlarnn genilii, hatta bir bakma dier btn ahlk erdemleri de kuatt dikkate alnarak iki kavram hakknda bilgi verilecek; ayrca, yer yer konuyla ilgili baka kavramlara da deinilecektir. slm ahlkn kesin ve arpc biimde yanstan bu iki temel kavram takv ve hilimdir. 1. Takv Takv kelimesi szlklerde nsann, ibadet ve gzel iler yaparak kendisine ac verecek durumlardan korunmas eklinde tarif edilir. Seyyid erf el-Crcn, et-Tarft isimli terimler szlnde (bk. Takv md.) takvnn Allaha itaat ederek Onun verecei cezalardan korunmak; insann kendisini, yapt veya yapmad eyler yznden mstahak olaca ukubattan yine Allaha itaat ederek korumas anlamna geldiini belirtir. Ayn limin kaydettii dier baz tariflere gre takv, Kulun msivdan saknmasdr; dinin edep ve erkanna saygl olmaktr; insan Allahtan uzaklatran her eyden uzak durmaktr; nefsn hazlar terketmek, yasaklardan uzak durmaktr; gnlnde Allahtan baka hibir ey grmemendir; kendini hibir kimseden daha iyi diye dnmemendir; Allahtan baka her eyi terketmektir; szde ve davranta Hz. Peygambere uymaktr. Fahreddin er-Rz, Bakara sresinin 196. yetini tefsir ederken, takv iin, btn din ve ahlk devleri yerine getirme, din ve ahlkn sakncal bulduu tutum ve davranlardan da kanma anlamn ieren bir tanm yapmtr. Tannm mutasavvf Eb Tlib el-Mekknin tarifi ise daha ksa fakat olduka kapsamldr: Takv btn iyilikleri kapsayan bir isimdir (Ktl-kulb, I, 196). Kurn- Kermde, hiret inancnn youn olarak ilendii ilk zamanlarda inen yetlerde takv, Allahn iddetli azabna kar siper vazifesi g-

504

LMHAL

recek olan korku ve kayg uurunu ve bu uurun bir sonucu olarak Allahn buyruklarna uyup yasaklad eylerden titizlikle kanmay ifade eder. Ancak zamanla, slm cemaatinin hem say hem de keyfiyet bakmndan gelimesine paralel olarak, takv kavramnn ieriinin de gelitii ve zenginletii grlr. Bakara sresinin hac ile ilgili 197. yetinde baz ktlkler, ahlk olmayan davranlar sralandktan sonra mutlak olarak iyiliin nemi vurgulanmakta, ardndan da genel olarak ktlkleri terkedip iyilikler yapmaya mil bir kavram olarak takvnn nemi ifade edilmektedir. Burada takvnn en hayrl azk eklinde nitelendirilmesi onun din ve ahlk hayat iin vazgeilmezliine iaret eder. Yine Bakara sresinde (2/237) takvnn, balama ve feragati de kapsayan geni ahlk ieriine iaret edilmitir. Mide sresinin 8. yetinde takv, adaleti de iine alan yksek bir fazilet olarak gsterilir. Sosyal hayatn dzeni iin adaletin gereklilii gz nne alnacak olursa, bu yete gre takvnn, artk sadece ferd ve vicdan fazilet deil, ayn zamanda toplumsal dzenin de bir gerei olduu ortaya kar. Takvnn bu sosyal fonksiyonu, Hucurt sresinin 13. yetinde evrensel boyutta ele alnmtr. Burada Allahn btn insanlar bir erkekle bir kadndan (dem ile Havv) yaratt; birbirleriyle (stnlk ve soyluluk yarna girimek, srtmek ve atmak iin deil), tanp bilimek iin onlar halklara ve kabilelere ayrd ifade edildikten sonra Allah nezdinde sizin en erefliniz, takvda en ileri olannzdr buyurulmutur. Kanaatimizce insanln eitlii ve evrensel barlk ilkelerini vurgulayan ifadelerin ardndan, en byk deer ls olarak takvnn zikredilmesi, bu erdemin, sz konusu ilkelere sayg anlamn ierdiine de iaret eder. Nitekim az nce deindiimiz, ahitlikte adaleti gzetmeyi emreden Mide sresinin 8. yetindeki takvda da eitlik ilkesine sayg anlam vard. Mustafa Sdk er-Rfi czl-Kurn adl eserinde (s. 100 vd.) takvnn eitlie esas tekil etmesi bakmndan Kuran ahlknn temeli saylmas gerektiini belirtir. Hz. Peygamber, kendisine yneltilen, nsanlar arasnda en byk kerem sahibi kimdir? sorusuna, Takvda en ileri olanlardr (Buhr, Enbiy, 8, 14, 19) cevabn vermitir. Bilindii gibi kerem hem eref ve itibar hem de cmertlik ve yardm severlik anlamna gelir. Bylece takv sahibi insann, insanlara kar iyilik sever, ayn zamanda da deerli ve erefli insan olduu anlalmaktadr. Takvnn bu ahlk ve insancl ieriini ifade eden daha baka rnekler de vardr. Mesel Feth sresinin 26. yetine gre mrik Araplarn kalbinde Chiliye hamiyeti vardr; Peygamber ve arkadalarnn

SLM AHLKI

505

hasleti ise seknet ve takvdr. Burada Chiliye hamiyeti, barbarlk, kstahlk ve saygszl; seknet ve takv da ar ballk, uygarlk, insanlarn eref ve haysiyetlerine sayg anlamn tar (ayrca bk. el-Bakara 2/206). Takvnn anlam konusundaki ilgin rneklerden biri de onun hay ile ilikisini gsteren Arf sresinin 26. yetidir. Burada takv elbisesi deyimi kullanlarak dolayl bir slpla takv, gnah duygularn rtp kapatan, bastran ve bylece gnah ilemeyi nleyen bir koruyucu, ruhu bezeyen bir erdem eklinde takdim edilmektedir. Yani elbise bedeni kapatt, koruduu ve ssledii gibi takv da hem ruhumuzun kt duygularn rter hem de ruhumuzu ssler. Byle olunca takv sahibi kiinin kaba, hain, haksz, isyankr, ehvet dkn, a gzl, edepsiz, haysz olmas dnlemez. Takvnn ayn zamanda bir kibarlk erdemi olduunu gsteren yetler de vardr (mesel bk. el-Bakara 2/189; el-Hucurt 49/1). Burada nemle vurgulanmas gereken husus, takvnn daima tzim, hrmet, sayg gibi kelimelerle ifade edilen yksek ahlk fazilet iin kullanlddr. Fakat takv, her eyden nce Allaha, Onun koyduu kurallara saygdr; bunlar ihll etmekten saknmaktr. Takvnn bu ekilde saygy ifade ettiini gsteren gzel bir rnek de Hac sresinde (30-32. yetler) geer. Benzer bir yaklam ayn srenin 37. yetinde geen, Kurbanlarnzn etleri de kanlar da Allaha ulamaz; fakat Ona sizin takvnz ular melindeki yette grlyor. Bu yet aka, btn din ve ahlk faaliyetlerimizi Allaha sayg ve Onun rzsn kazanma niyetiyle yapmamz gerektiini gsteriyor. Baz yetlerde takv, btn ktlkleri ifade eden fcr kelimesinin zdd olarak gemektedir (bk. e-ems 91/8-10); Sd sresinin 26-28. yetlerinde ise siyas ahlk da iine alacak ekilde kullanlmtr. Kurn- Kermde takvnn kart olarak zulm de gsterilmitir. Csiye sresinin 19. yetinde bildirildiine gre Zlimler birbirinin dostudur; Allah da takv sahibi olanlarn dostudur. Bu yette zulm, daha ziyade inkrclarn Allaha ve slm ilkelere kar inat ve anlamsz direnilerini, mslmanlara reva grdkleri hakszlklar ifade eder. Aka grld zere, Kurn- Kermin byk nem verdii takv kavram, btn bu bilgilerden kan sonuca gre balca u iki anlam iermektedir: a) Takv, itikad konularda yanl ve btl inanlara kaplmaktan, amel ve ahlk konularda eksik, kusurlu, kt, zararl ve haksz davranlardan,

506

LMHAL

slm dininde esaslar belirlenmi olan hayat tarzna uymayan bir yaaytan saknmak, uzak durmaktr. b) Takv, btn faaliyetlerde, devlerin yerine getirilmesinde, her trl ktlklerin terkedilmesinde ncelikle Allahtan ittika etmektir; yani Allah korkusunu, Ona kar saygl olmay n plana kararak bu saygy btn davranlarn ve hayatn temeli yapmaktr. Buna gre takv btn ahlk erdemlerin temelidir ve insan ona sahip olduu oranda dier erdemlere de sahip olur. 2. Hilim Hilim terimi, akl ve kltrle kazanlan, insan ilikilerinde sabrl, hogrl, balayc, uzlamac ve meden davranlar sergilemeyi salayan ahlk erdem eklinde tanmlanabilir. Baz kaynaklarda hilim kavram, sefeh ve cehl kavramlarnn zdd olarak gsterilmektedir. Bu iki kelime zulm, serkelik, saldrganlk, barbarlk gibi Chiliye dnemindeki hkim ahlk zihniyetin karakteristik yapsn oluturan duygu ve davranlar ifade etmektedir. Nitekim mehur Chiliye airi Amr b. Klsmn Muallakasnda geen, Hele biri kalkp da bize kar chillik etmeye grsn, o zaman biz chillikte btn chillerden baskn karz anlamndaki beyit, chiliye kelimesinin o kltrdeki anlamna iaret eden en arpc rneklerdendir. Aslnda Kurann mriklere ynelttii youn eletirilerin temelinde de onlardaki bu chillik (barbarlk) ahlk vardr. nk onlar aslnda akllar yatmad iin inkr etmiyorlard; fakat gurur, kibir, inat, saldrganlk ve dmanlk gibi hoyrat duygular ve kt alkanlklar yznden; slmn getirdii adalet, eitlik, kardelik, merhamet, sabr, tahamml, uzlama, kaynama, bar gibi ilkeleri ilerine sindiremedikleri iin inkrclkta direniyorlard. te Kurandaki hamiyyetelchiliyye (Chiliye kstahl; el-Feth 48/26) deyimi onlarn bu barbarlk ve uzlamazlk karakterini ifade eder. Kurn- Kermde hilim kelimesi bir yette oul (ahlm) olarak gemekte, burada Onlara bunu hilimleri (ahlm) mi emrediyor, yoksa onlar azgn bir topluluk mudur? (et-Tr 52/32) denilmektedir. Btn tefsirlerde bu yetteki ahlm akl kelimesiyle aklanr. Bunun dnda, hilim sahibi anlamnda halm Allahn isimlerinden (esm-i hsn) biri olarak mafiret (balama), ilim gibi kavramlarla birlikte on bir yette tekrar edilmitir. Tefsir ve kelm kitaplarnda esm-i hsndan biri olarak halmin, ok sabrl, gnahkrlar cezalandrmakta acele etmeyen veya kullarnn isyanndan

SLM AHLKI

507

etkilenmeyen, gnahkrlara gazap etmesi kendisini tela sevketmeyen, her ii olmas gerektii lde yapan anlamna geldii belirtilir. bn Hibbn el-Bst Ravzatl-ukal ve nzhetl-fuzal adl ahlk kitabnda (s. 209) bu yetlere dayanarak hilmin akldan daha stn bir erdem olduunu, nk yce Allahn Kuranda kendisini aklla deil hilimle nitelediini ifade eder. Bu gr Gazzl de tekrar etmitir (hy, III, 179). Ayrca, yine halm iki yette (et-Tevbe 9/14; Hd 11/75) Hz. brhimin, bir yette (esSfft 37/101) Hz. shakn nitelii olarak yer almaktadr. Hz. Peygamber, hemen btn hadis mecmualarnda ve edeb-ahlk mahiyetteki antolojik eserlerde yer verilen bir hadisinde bir sahbyi verken, Sende Allahn sevdii iki haslet vardr; bunlardan biri hilim, dieri de teennidir (Mslim, mn, 25, 26; Eb Dvd, Edeb, 149) buyurmutur. bnl-Esre gre bu hadisteki hilim akl, teenni de kararllk, ar ballk anlamna gelir (en-Nihye, I, 434). Eb Dvdun Sneninde KitblEdebin ilk bab Hilim ve Peygamberin Ahlk baln tar. Bu balk, Reslullahn ahlknn temelini hilim faziletinin oluturduunu ima eder. Burada Reslullahn hogrsn, affediciliini ve sabrn anlatan hadisler yer alr. Ayrca btn hadis mecmualarnda, slm bilginlerince hilmin kapsamnda gsterilen akl, basret, kararllk, fkeye hkim olma, affetme, hogr, sabr, vakar, rfk gibi ahlk erdemlere dair pek ok hadis bulunmaktadr. zellikle Ignaz Goldziherden itibaren msterikler slm ahlknn, dolaysyla slm insann karakterini belirleyen temel erdemin hilim olduu kanaatine varmlardr. Zira Chiliye dneminde ok az sayda insan bu faziletin kymetini takdir ederken slm dini bunu, ahlk ve sosyal alanda btn mslmanlara yaymay amalamtr (I. Goldziher, Muslims Studies, s. 206-207; Charles Pellat, Risle fil-Hilm, s. 152). Kuran ve hadisler yannda, 142 (759) ylnda vefat eden Abdullah b. Mukaffan el-Edebl-kebri, daha sonra bn Kuteybenin Uynl-ahbr, Chizin bata el-Mehsin velezdd, el-Beyn vet-tebyn olmak zere eitli eserlerinde ve daha birok benzerinde verilen bilgiler hilmin pek ok erdemi kapsayan bir slm ahlk kavram olduunu gstermektedir. Btn kaynaklarda hilim, biri zihn, dieri ahlk olmak zere iki anlamda gemektedir. Zihn anlamda hilim akl demektir. Bu mnadaki hilim ahmaklk, sefahat ve cahilliin zdd olarak gsterilir. te Onlara bunu akllar m emrediyor? melindeki yet dolayl olarak mslmanlara akln iradna uymay, akll davranmay; ahmak, beyinsiz ve cahil kalmaktan

508

LMHAL

uzak durmay gerekli klmaktadr. Bu yetin devamndaki Yoksa onlar tuyan etmi bir kavim midir? ifadesinden anlaldna gre hilimde, tuyannn zdd olan bir anlam da vardr. Buna gre akll insan tuyan etmez, yani azgnlk yapmaz, haddi amaz, fkeye kaplp kendinden gemez. Hilmin ahlk ve amel gelimilii ifade eden mnasn en iyi ortaya koyan bn Sn, lml-ahlk adl rislesinde (Tisu Resil, Kostantiniye 1298, s. 108) bu mnadaki hilmin altnda u faziletleri sralar: fkeyi yenme, kerem (cmertlik, onurlu davran), hogr, af, gnl zenginlii, dayankllk, kararllk, kin gtmemek. Muhtelif kaynaklarda bunlara sabr, seknet, vakar; ihtiraslara ve dier bencil duygulara hkimiyet gibi daha birok fazilet eklenmektedir. En nde gelen mslman ahlk bilginlerinden olan mam Mverdye gre hilim huylarn en ycelerindendir (Edebddny ved-dn, s. 245). slm literatrde hilmin kapsam iinde gsterilen faziletler hakknda pek ok yet ve hadis vardr. Gazzl, genellikle slm ahlk sahasnda yazlm eserlerin en nemlisi olarak kabul edilen hy ulmid-dninde (III, 177), bir yette geen Rabbnler olunuz (l-i mrn 3/79) ifadesini halm ve bilgili kimseler olunuz eklinde yorumlamtr. Hasan- Basr de bu yetin devamndaki Cahiller onlara szl satamada bulunduunda, Selm! derler ifadesini Onlar halm insanlardr; kendilerine kar cahilce ve kstaha davrananlara bu ekilde cahillik ve kstahlkla karlk vermezler biiminde aklamtr. lerinde hilim kelimesi gememekle birilikte, anlamlar itibariyle hilim erdeminin slm ahlkndaki yerini ve nemini ifade eden yzlerce yete rnek olarak unlar zikredilebilir: Onlar fkelendikleri zaman bile affederler (e-r 42/37); Her kim sabreder ve balarsa, bilsin ki bu tutum davranlarn en soylusu, en olumlusudur (e-r 42/43); Gzel bir sz ve balama, arkasndan eziyet gelen sadakadan daha hayrldr (el-Bakara 2/263); (Mslmanlar) affetsinler, hogrl olsunlar. Allahn sizi balamasn istemez misiniz? (en-Nr 24/22); Af yolunu tut, iyilii emret ve cahillikten uzak dur (el-Arf 7/199); Rabbinizin bana, takv sahipleri iin hazrlam olduu, genilii gkler ve yer kadar olan cennete koun! O takv sahipleri ki, bollukta da darlkta da Allah rzs iin mal harcarlar; fkelerini yenerler ve insanlar affederler. Allah da (byle) gzel davranta bulunanlar sever (l-i mrn 3/133-134); yilikle ktlk bir olmaz. Sen (ktl) en gzel bir tutumla karla. O zaman greceksin ki, seninle aranzda dmanlk bulunan kimse candan bir dost olacaktr (Fusslet 41/34).

SLM AHLKI

509

Bu son yet, sevginin olumasnda ve dolaysyla sosyal barn salanmasnda hilim erdeminin roln gstermesi bakmndan zellikle ilgi ekicidir. Zira burada hilim ruhunu yanstan en saygn davranlardan biri olan ktle kar iyilik, dman bile dost yapan bir g olarak deerlendirilmitir. nl ahlk bilgini bnl-Mukaffa, hilmin bu gcne u szlerle iaret eder: Sakn sana iftira atana fke ve intikam duygusuyla karlk verme! Hilim ve vakar iinde mkul karlk ver. Hi phen olmasn ki stnlk ve kuvvet daima yumuak (halm) olanndr (el-Edebl-kebr, s. 45-46). Buraya kadar ifade edilenlerden anlalaca zere slm ahlk hilim sahibi olmay; yani sabr, seknet ve vakar gibi erdemlerle donanmay; fkeye, ihtiraslara ve dier bencil duygulara hkim olmay; kendini bilmez insanlarn kstaha davranlar karsnda akll, soukkanl, ar bal hareket etmeyi ngrr. Fakat bu davranlarn, erdemlilikten kaynaklanmasn ister; cahillikten, gszlk ve onursuzluktan kaynaklanmas halinde ise bunu bir zillet ve cizlik sayar ve reddeder. Bir rivayette Reslullahn,
Eer hasmndan daha gl isen, onu balayarak gl olmann krn demi ol (Mverd, s. 245) buyurduu bildirilir. Burada aka bala-

mann gl olunduu zaman bir deer ifade ettii vurgulanmaktadr. Hz. mere atfedilen bir szde de, Allah nezdinde devlet bakannn hilminden, rfkndan ve yumuaklndan daha deerli bir hilim bulunmad belirtilir. nk o, gl olduu halde yumuaktr. Ahlk ve faziletiyle tannan Emev Halifesi mer b. Abdlazzin Hilmin ilimle, affn kudretle birlemesi sonucunda ulalan faziletten daha stn asla yoktur (Chiz, el-Beyn, I, 175) anlamndaki sz, zellikle Chizin halmi sahf (zayf, ciz) kelimesinin kart olarak kullanmas da (el-Osmniyye, s. 193) hilmin cahillik ve gszlkten kaynaklanan bir fazilet olmadna iaret eder. Kuran ahlkn en iyi kavrayan ve yaayanlardan biri olarak tannan Hasan- Basrye isnat edilen (Gazzl, hy, III, 166) ve hilmin kapsad balca faziletlere vurgu yapan u sz Kuran ve Peygamber ahlknn bir zeti saymak mmkndr: Mslmann balca almetleri unlardr: Dininde gl, kararl ve yumuak, iman salam, bilgili ve halm, zeki ve merhametli, hem hakl hem balayc, hem zengin hem tutumlu, hasta olduunda tahammll, gl ve iyilik sever, arkadalk ve dostluun skntlarna katlanr, zorluklara sabreder, fkesine malp olmaz, gurur ve kibire kaplmaz, ihtiraslarna yenilmez; midesi yznden erefsizlik yapmaz; hrs yznden klmez; basit hedeflerle yetinmez; mazluma yardm eder, zayfa acr, cimrilik yapmaz, israf etmez; kendisine ktlk edeni balar; cahili hogrr; nefsi skntda olsa da herkes kendisinden yararlanr.

510

LMHAL

Buraya kadar aklanmaya allan takv ve hilim kavramlar dnda Kurn- Kerm ve hadislerde daha pek ok ahlk kavram varsa da bunlarn hepsini yukardakilere benzer tahlillere tbi tutmak bu almann amacn ve erevesini taar. Ancak aadaki blmlerde yeri geldike dier baz erdemler hakknda da bilgi verilecektir. C) slm Ahlknn Bir Bilim Dal Olarak Ortaya k a) lk Gelimeler ve rnek Eserler slmn ilk yzylnda ahlk genellikle yukarda bir lde arzedilen din ilke ve kurallara dayanmaktayd. Mslmanlar, Kurann emrine uyarak hayatlarn Hz. Peygamberin getirdii retilere gre dzenlemeleri gerektiine inanmlard. Takriben II. (VIII.) yzyln balarndan itibaren ortaya kan yeni durumlar karsnda giderek az ok farkl ahlk anlaylar domaya balad. Kelm ilminde kader ve kullarn fiilleri ile ilgili meseleler ayn zamanda ahlkn da en nemli teorik konularyd. Tasavvuf geni lde ahlk ilgilendiren problemlerden domu ve az ok yeni bir hayat slbu ve giderek bunu temellendirmeye ynelik bir teori oluturmaya ynelmiti. zellikle Grek felsefe kaynaklarnn Arapaya aktarlmas sonucunda mslman filozoflar da temel ahlk problemlerini rasyonel yntemlerle irdeleyen eserler yazmlardr. Btn bu gelimelerin yannda temelini Kurandan alan ve Hz. Peygamber ile ashabn hayatlarnda ekillenmi olan geleneksel slm ahlkna ball ilke edinen anlay da varln srdrd ve genel olarak ahlka veya bu alann zel konularna dair eserlerden oluan zengin bir literatr dodu. Daha ok hadisi ve fakihler tarafndan yaplan bu yndeki ahlk almalarnn ilk rnekleri arasnda Abdullah b. Mbrekin (. 181/707) Kitbz-Zhd ver-rekik, Ahmed b. Hanbelin (. 241/855) ez-Zhd, Buhrnin (. 256/877) el-Edebl-mfredi zikredilebilir. Ayrca, bata Ktb-i Sitte olmak zere hemen btn hadis mecmualarnda Kitbl-Edeb, Kitbl-Birr, Kitb Hsnil-hulk gibi balklar altnda zellikle ahlk hadislerini ihtiva eden blmler bulunur. slm kltr tarihi boyunca devam eden krk hadis klliyatnn bata gelen konular da ahlkla ilgili olanlardr. Fur-i fkh trnden eserlerde amel ahlk, tefsir ilmine ait ahkmlKurn trndeki eserlerde de nazar veya amel ahlkla ilgili konulara yer verildiine iaret etmek gerekir. Daha sonraki dnemlerde slm kltr tarihinin en ok eser verilen alanlarndan biri haline gelen slm ahlknn bata gelen klasiklerinden bi-

SLM AHLKI

511

ri, bn Hibbn el-Bstnin (. 354/965), ahlk konularndaki birikiminin yannda, kiisel tecrbelerini de yanstan Ravzatl-ukal ve nzhetlfuzal adl eseri olup tecrbeye dayal ve gereki grlerin yer ald eser slm ahlk kltrnn en deerli ve yararl kaynaklar arasnda gsterilmeye deer bir nem tamaktadr. Hz. Peygamberin ahlkn btn insanlk iin en yksek hayat ideali olarak gsteren bn Hazmn (. 456/1064) din-felsef mahiyetteki el-Ahlk ves-siyer f mdvtin-nfsu mellifinin zihn birikiminin ve hayat tecrbelerinin bir zeti olan muhtevasnn nemi yannda edeb bakmdan da byk bir deer tar. Eb Nasr et-Tabersnin (. 548/1153) Mekriml-ahlk da yine Hz. Muhammedin, hayatn btn alanlarna ait tutum ve davranlarn sergileyen ve onu bir ahlk ideali olarak gsteren en tipik geleneksel ahlk kitab rneklerindendir. Rgb elsfahnnin ez-Zera il mekrimi-era isimli ahlk kitabnn nemini ifade etmek iin Gazzlnin, tasavvufun dnda kalan ahlk konularnda bu eseri birinci kaynak olarak kullandn belirtmek yeterli olacaktr. Ayn gelenek iinde sekin bir yere sahip olan ve yazld dnemden bu yzyln bana kadar Gazzlnin (. 505/1111) hyndan sonra en ok okunan ahlk kitab olma zellii tayan Mverdnin (. 450/1058) Edebddny ved-dn adl kitab, tarih boyunca mslmanlarn ahlk kimlik ve kiiliinin olumasnda en bata rol oynam eserler arasnda yer alr. b) Edep Kavram ve Edeb-Ahlk Mahiyette Telifler slm ahlk kltrnde ahlka yakn anlamda en ok kullanlan kelimelerden biri olan edep kavram genellikle bir toplumda rf, det ve kural halini alm iyi tutum ve davranlar veya bunlar kazandran bilgiler eklinde tarif edilir. Edep teriminin snnet kavramyla ilikili olduu da ileri srlr (Nallino, La Litterature arabe, s. 12-14). Chiliye dnemiyle slmn balangcnda edep ve ayn kkten baka kelimelerin -seyrek olarak- davet, incelik, kibarlk, beenme, alkanlk, det gibi daha ok din d anlamlarda ve bir lde ahlk bir kavram olarak kullanld grlmektedir (bk. Abdlkadir el-Badd, Hiznetl-edeb, IX, 434). Daha sonra edep, bir ey hakkndaki bilgi, ayn kkten tedib, birini bir konuda bilgilendirme, edip ise bir ey hakknda bilgilendirilmi kii anlamnda kullanlmaya baland. Fakat bu kullanmlarda daima terimin ahlk ve davran bilgileriyle ilikisi gz nnde bulundurulmutur. Abdullah b. Mesdun rivayet ettii bir hadiste de, Gerekten bu Kuran Allahn bir sofrasdr (medebetullh);
Onun sofrasndan gcnz yettiince bilgi toplamaya aln

buyurulurken sofra anlamnda yine edep kknden gelen bir kelime

512

LMHAL

(medebe) kullanlmtr. Baka bir hadiste de yine Kurandan Allahn edebi diye sz edilmesi ilgi ekicidir (son iki hadis iin bk. Drim, FezillKurn, 1; Hakim, Mstedrek, I, 555). Buna gre Kurn- Kerm bir edep ve

ahlk kaynadr. slmda edep kltrnn en eski kaynaklarndan olan bn Kuteybenin Edebl-ktib (Edebl-kttb) adl eserinde (s. 14, 20) tamamen Kuran ve Snnet ahlknn zne uygun olarak bir dilin edeplendirilmesinden, bir de nefsin edeplendirilmesinden sz edilir. Kii dilini edeplendirmeden, yani edebiyat ve dil bilimlerinde eitilmeden nce nefsini edeplendirmeli, ahlkn gzelletirmelidir. Nefsin edeplendirilmesi iffet, hilim, sabr, geree sayg, vakar, merhamet gibi erdemlerle olur. Hris b. Esed el-Muhsibnin dbn-nfs adl kitab, bilhassa ahlk ve tasavvufa dair sonraki almalarda geni ilgi grecek olan nefsin edeplendirilmesi konusunda yazlan eserlerin ilki olmaldr. II. (VIII.) yzyldan itibaren yazlmaya balayan edep kitaplarnda bu terimin, daha sonra db- mueret denilecek olan meden ve ahlk davran tarzlar ile bu hususlarda gerekli olan pratik bilgiler hakknda kullanld grlr. Bylece edep, uygar bir mslmann donanm olduu en gzel niteliklerin genel ad olmutur. Byle bir uygarl insanlara kazandrmak maksadyla bnl-Mukaffan yazd el-Edebl-kebr ve el-Edebs-sagr adl risleler slm kltr tarihinde edeb bal altnda yazlm ilk eserlerdir. Ayn mellif, bu risleleri yannda, el-Edebl-veczde ve Kelile ve Dimne adl nl evirisinde, dier ahlk konular yannda bilhassa hkmdar-halk ilikisinin ne tarzda srdrlmesi gerektii konusundaki grleriyle daha sonra dbl-mlk, dbl-vzer ve Siysetnme gibi balklarla teekkl edecek bir ahlk-edebiyat trnn hazrlaycs olmutur. Bilhassa Chiz ve rencisi Eb Hayyn et-Tevhd (. 413/1023) gibi mtefekkir-edebiyatlarn eserleriyle bu kltr saf bilgiden ok, btn nitelikleri, duygular, davranlar, madd ve mnev deerleriyle insan merkez alan bilgi ve hikmeti kapsamtr. Ayn yzyln dier bir nl yazar da en az Chiz kadar edep literatrne hkim olan bn Kuteybedir. Onun drt ciltlik Uynl-ahbr slm edep-ahlk kltrnn her seviyedeki insana hitap eden en zengin kaynaklarndandr. Dil arlkl Edebl-ktib adl eseri ise, st kademedeki devlet memurlar iin yazlan eserlerin ilki ve en geni kapsaml rnei olup bu trde Edebl-vzer, Edebl-kad, Edeblmft, Edebn-nedm, dbl-mlk, dbs-siyse gibi balklar tayan eserlerin telifi sonraki yzyllarda da srmtr.

SLM AHLKI

513

mam Ebl-Hasan el-Mverdnin edebe dair Edebd-dny ved-dn adl kitab, bu kaynaklarn lmsz rneklerindendir. Gerek ilm ve fikr bakmdan gerekse sistematik ynden bu alann en deerli rnei Gazzlnin hy ulmid-dninin ilgili blmleridir. Eserde edep terimine din, dnyev, tasavvuf, ahlk ve sosyal uygulamalar sistematize eden ilke ve kurallar iine alacak ekilde kapsam zenginlii kazandrlmtr. slm kltrnde edep terimi erken dnemlerden itibaren din literatrde de geni bir kullanm alan bulmutur. Buhrnin el-Cmius-sahhi gibi dier birok hadis mecmuasnda da edeb blmleri yer almaktadr. Yine Buhrnin zellikle geni anlamda ahlka dair derledii hadis ve haberlerden oluan eserinin ad el-Edebl-mfreddir. Ahmed b. Hseyin elBeyhaknin el-db adl eseri de ahlk ve muaeret konularna dair hadislerden oluur. Edep terimi gelenek, grenek, ahlk gibi ilk anlamlar yannda, slm kltrnn tarih geliimi iinde eitli mevkiler, meslek ve sanatlar; eitim ve retim; tasavvuf ve tarikat; ilm aratrma ve tartmalar; ibadet, dua ve Kuran tilveti gibi din faaliyetler; yeme ime, giyim kuam, temizlik vb. gnlk meguliyetler; her trl sosyal iliki ve hayatn dier alanlarna dair bilgiler ve en uygun davran tarzlar iin kullanlan son derece geni kapsaml bir terim haline gelmitir. Kukusuz btn bu konularda en ideal rnek Hz. Peygamber kabul edildii iin slm ahlk ve edep literatrne giren eserlerin ounda dbn-neb (Peygamberin edebi, ahlk) veya benzer balklar altnda Reslullahn ahlk kiilii ilk rnek olarak sunulmutur. Bata Kurn- Kerm ve hadis klliyat olmak zere, btn bu ve benzeri kaynaklarda yksek bir ahlka ulamann artlarna ve kurallarna, dolaysyla gerek mslman kimliinin llerine yer verilmi ve baka birok toplumun barbarca hayat biimlerini aamadklar alarda bu eserler, slm dnyasnda her inantan, her grten, her milletten insanlarn haklarna saygnn hkim olduu, stn insan niteliklerle donanm, erdemli ve uygar bir toplumun olumasnda son derece etkili olmulardr. Edep kavram zaman ierisinde kazand eitli anlamlaryla Trk-slm kltr tarihine de girmi; Trkede bu alanda yazlm eserler yannda, edepli olmakla ahlkl ve erdemli olmak ayn mnada kullanlmtr.

514

LMHAL

III. SLMIN BELL BALI AHLK PROBLEMLERNE BAKII A) Ahlk zgrlk zgrlk ahlk dncesinin en temel problemi saylabilir. nk ahlk insana iyilii yapma ktl terketme ynnde devler ykler ve bunlardan sorumlu tutar. Bunun gerekleebilmesi iin insann hem iyilii isteme (irade) veya seme (ihtiyar) zgrlne hem de yapma zgrlne ya da imknna (istitat) sahip olmas gerekir. Pratikte hibir insan, kendisinin temelde bu zgrlklerden yoksun olduunu dnmez; hatta bu zgrlkleri doutan getirdii bir hak olarak grr ve bunlarn elinden alnmasna kesinlikle kar kar. Bununla birlikte gerek dnce tarihinde gerekse eitli dinlerin teolojilerinde insann tabiat kanunlar veya Tanrnn iradesi karsnda zgr olup olmad, insanlk tarihinin en eski ve en iddetli tartma konular arasnda yer almtr. Nitekim slm dnyasnda ilk ihtilf konusu olarak bilinen kader sorunu da esas itibariyle insann zgr olup olmad ve bu zgrln snrnn ne olduu sorunudur. Kader ve dolaysyla insann zgrl meselesi daha slmn ilk zamanlarnda mslmanlarn dikkatini ekmiti. nk slm dini, bir yandan btn varlklarn var olmasn, btn olaylarn vukuunu, dolaysyla insanlarn her trl fiillerini, bu arada, irad denilen davranlarn Allahn ilim, irade ve kudretine balyor ve bunlar yaratann Allah olduunu; dier yandan insanlara din, hukuk ve ahlk grev ykleyerek bunlardan sorumlu olduklarn bildiriyordu. Bu sebeple, daha Asr- sadette konuyla ilgili sorular sorulmaya balamt. Fakat slm Peygamberi, konunun akl mnakaaya elverili olmadn mslmanlara mnasip bir dille ifade ederek onlar tartmaya girmekten menetti. Kurn- Kermde de kader-insan iradesi meselesini de iine alan mtebih yetler hakknda tartmann uygun olmadna iaret edilmiti. Ne var ki, Asr- sadetten sonra konu ile ilgili tartmalar yeniden balad. Bu tartmalar zamanla Cebriyye, Mutezile ve Ehl-i snnet (Eariyye ve Mtrdiyye) diye anlan balca gr ve mezhebin domasna yol at. Bunlardan Cebriyye, insann, Allahn kudret ve iradesi karsnda tam bir cebir altnda bulunduunu ve asla zgr olmadn savunurken Mutezile kullarn, kendi fiillerinin meydana getiricisi, yapcs ve yaratcs olduklarn, nk insann irade sahibi hr bir varlk olduunu ileri sryor; Reslullah ile sahbe-i kirmn akaid sahasnda tuttuklar yolu izleyenler mnasna ge-

SLM AHLKI

515

len Ehl-i snnet vel-cemat nderleri ise hem Allahn kaz-kaderi ile kll iradesini, hem de kulun snrl iradesini (irde-i cziyye) ispat etmeye almak suretiyle ihtiyatl bir yol izliyordu. Netice itibariyle, Gazzlnin de belirttii gibi Ehl-i snnet mezhebi, Cebriyye ile Kaderiyye (kaderi inkr edenler) arasnda orta bir yol tuttu: Onlar, ne insanlarda (sonradan cz irade denecek olan) ihtiyr bsbtn yok saymlar, ne de Allahn kaz ve kaderini inkr etmilerdir. Aksine, kullarn fiillerinin bir ynden kullardan, bir ynden de Allahtan olduunu, fiillerin ortaya knda kulun seme imknnn bulunduunu ifade etmilerdir. Gazzl, bu genel prensibi kabul etmekle birlikte, tasavvuf bir slpla irade hrriyetinin ispat edilemez olduunu da ifade etmektedir (geni bilgi iin bk. Mustafa arc, Anahatlaryla slm Ahlk, s. 96-106). Yukarda iaret edilen teorik tartmalar ne ynde geliirse gelisin, slm inanc bakmndan gerek olan udur ki; zt, sfatlar ve fiilleri ile mutlak ve ortaksz olan Allah, snrsz ilmi, iradesi ve kudreti ile btn lemin ve bu arada insann her trl faaliyetlerinin hlik ve mlikidir. Kurn- Kermin bu inanc telkin eden yetleri, selim akla ve mmin kalbe, ilh kudretin azameti karsndaki kkln, snrlln ve aczini hissettirir. Bylece insan, bu stn irade ve kudret karsnda kulluunun uuruna varr; Onun himayesine ve hidayetine muhta olduunu hisseder. te yandan insan, kendisine baktnda, akl sahibi bir varlk olarak, baz davran biimleri arasnda deer farkll grdn ve bunlardan birini veya tekini seip yapmak imknna sahip olduunu dnr; bu ynyle Allahn lutuf ve ihsan sayesinde yeryzndeki baka varlklardan farkl olduunun uuruna varr ki, bu uur da kll ve ilh kanunun bir parasdr. Kurn- Kerme bu adan bakldnda, insan baz faaliyetlerinde hr iradeli kabul eden, bu sebeple ona vazifeler ykleyen ve sorumlu addeden yetler grlr. Bylece, ahlkta zgrlk problemi akl ve bilgi plannda zlmeye alld srece kmazlarla karlalmtr. Hal byle olunca, irade hrriyetini, bir bilgi ve akl konusu deil, iman konusu olarak ele almak gerekecektir. Bu yzden slm Peygamberi, kaz ve kader konusunun mnakaa edilmesine rz gstermemitir. nk, bir ynyle de insann irade hrriyetini ilgilendiren bu konunun mnakaas, teoride hibir kesin sonuca gtrmeyecei gibi, din inan ve ahlk hayat bakmndan sakncalar dourabilecekti ve yle olduu da grlmtr.

516

LMHAL

B) Ahlkn Kayna Din d ahlk teorilerinde ahlkn yahut ahlk devlerin kaynann akl, vicdan veya toplum olduu ynnde eitli grler ileri srlm, ciddi tartmalar yaplmtr. slm dini de gerek birey gerekse toplum olarak insana ve onun akl, vicdan gibi mnev kapasitelerine byk deer vermitir. nsan grnr lemin yegne mkellef ve sorumlu varl olarak tanyan Kurn- Kerme gre Allah insan en gzel bir tabiatta yaratm (etTn 95/4), ona kendi ruhundan flemitir (el-Hicr 15/29). Ancak insann bu stn ruh cephesi yannda bir de topraktan yaratlan beer cephesi vardr. te insandaki bu ikilik onun ahlk bakmdan ift kutuplu bir varlk olmas sonucunu dourmutur. Allah insan nefsine fcrunu da takvsn da ilham etmi, yani ona iyilik ve ktln kaynaklar olan kabiliyetleri birlikte vermitir. Dolaysyla Nefsini temiz tutan kurtulua ermi, onu kirletense hsrana uramtr (e-ems 91/9-10). nsann bu ift kutuplu tabiat sebebiyle Kurn- Kermde onun ahlk hkm ve tercihlerinde yanlabilecei de zellikle belirtilmitir. Bu husus Hz. Ysufun dilinden u ekilde ortaya konmutur: Ben nefsimi temize karamam; nk nefis srarla ktl emreder; ama rabbimin merhamet etmesi durumu baka. Rabbim balayc ve merhametlidir (Ysuf 12/53)

Hz. Peygamber de kendisinin bile ancak Allahn lutfu sayesinde gzel ahlk kazanabileceini ifade eder (Mslim, Msfirn, 201; Nes, ftitah, 16, 17). te Kurann insan hakkndaki bu ihtiyatl iyimserlii ve Allahn iyi ahlk zerindeki etkisi slm ahlknn temelde din kaynakl olmas sonucunu dourmutur. Kuran ve Snnete gre hakknda nas bulunan konularda ykmlln ve dolaysyla ahlkn kayna dindir. Allah ve Resul
bir eye hkmedince, artk mmin erkek ve kadnlara ilerinde bir seme hakk kalmaz. Her kim Allah ve Resulne isyan ederse apak bir sapkla dm olur (el-Ahzb 33/36). Hz. Peygamber, ahlk hkmlerin de dahil

olduu hellleri haram, haramlar hell saymaya ynelik bir anlamann geersiz olduunu aklamtr (Eb Dvd, Akzye, 12). Bununla birlikte, Allahn hkmlerine aykr olmamak kaydyla ana, baba, devlet gibi baka otoriteler de vazife koyabilirler ve bunlara itaat gerekir (Buhr, Ahkm, 4, 43; Mslim, mre, 34, 38). Kuran ve Snnette ahlk ile ilgili genel hkmler yannda birok ahlk davran iin zel hkmler de yer alm olmakla birlikte, her eye ramen, hakknda hkm bulunmayan girift meselelerle karlalabilecei

SLM AHLKI

517

de hesaba katlmtr. Hz. Peygamber, Hell de haram da bellidir; bu ikisi

arasnda ise pheli durumlar vardr. phelerden saknan kii dininin erefini korumu olur (Buhr, mn, 39; By, 2; Mslim, Mskat, 107, 108) buyurmu ve byle durumlarda kalp ve vicdann verdii hkme uy-

may tlemitir. Ancak Kuran ve hadislerde vicdann hkmleri ihtiyatla karlanmtr. nk insan nefsi, kendisine ktlk ve edepsizlikler telkin eden eytann basks altndadr (el-Bakara 2/169). Ayrca slm terminolojide hev ad verilen kt arzu ve eilimler ile uursuz taklit de ahlk ve fazilet yolunun engelleri olarak gsterilmitir (mesel bk. el-Bakara 2/170-171; el-Furkan 25/43; el-Csiye 45/23). Sonu olarak slmda ahlkn asl kayna Kuran ve onun nda oluan snnettir. Nitekim Hz. ie bir soru mnasebetiyle Hz. Peygamberin ahlknn Kuran ahlk olduunu belirtmitir (Mslim, Msfirn, 139). Bu sebeple slm ahlk dncesi Kuran ve Snnetle balar. Bu iki kaynak din ve dnyev hayatn genel erevesini izmi, amel kurallarn belirlemi, bylece daha sonra fkh ve hadisiler, kelmclar, mutasavvflar, hatta filozoflar tarafndan gelitirilecek olan ahlk anlaylarnn temelini oluturmutur. Kurn- Kerm ihtiva ettii dier konular gibi ahlk konularn da herhangi bir ahlk kitab gibi sistematik olarak ele almamakla birlikte, eksiksiz bir ahlk sistemi oluturacak zenginlikte nazar prensipler ve amel kurallar getirmitir. C) Ahlkn Gayesi Din d ahlk grleri ahlk iin genellikle dnyev gayelerden sz etmiler ve bedensel haz, ruhsal haz, kiisel veya toplumsal yarar yahut mutluluk gibi farkl gayeler gstermiler; nl Alman filozofu Kant ise btn bu grleri reddederek, ahlkn kendi dnda, dier bir deyile iyi veya devden baka bir amacnn olamayacan savunmutur (geni bilgi iin bk. arc, a.g.e., s. 108-128). Kuran ve Snnette ise gzel ahlk (ahlk- hamde) oluturan erdemlerin bu dnyada fert ve toplum hayatna kazandrd madd ve mnev faydalar, kt ahlk (ahlk- zemme) oluturan erdemsizliklerin dourduu zararlar zerinde durulmutur. Allah, krederseniz (nimetlerimi) arttrrm (brhm 14/7); eytan iki ve kumarla aranza dmanlk ve nefret sokmak ister (el-Mide 5/91) buyurur; iyi kullarn yeryzne hkim klacan bildirir (el-Enbiy 21/105). Ayrca birok eski milletlerin yklnda ahlk kntnn nemli lde rol oynad haber verilir. Bununla birlikte,

518

LMHAL

ahlk prensiplerine aykr davranlarn dourduu bu tr tabii ve fizik zararlar, sosyal ve mnev skntlar slmda ahlk yaptrm saylmaz; dolaysyla kiiyi sorumluluktan kurtarmaz. Geri dnyev musibetlerin gnahlar iin kefret saylacana dair baz hadisler vardr (bk. Buhr, Fiten, 17; Mslim, Birr, 49; Drim, Rikak, 56; Msned, V, 173, 177, 289). Fakat bu, ahlk fenalklarn dourduu musibet ve zararn zaruri sonucu deil, musibete urayan kiinin bu durumdayken gsterdii sabr, rz, tevekkl gibi mslmana yakr olumlu tavrlarn karldr. Dier yandan, kiinin ruh benliinde iyiliin meydana getirdii sevincin, ktln meydana getirdii pimanlk ve elemin Kuran ve Snnette byk bir deer tad grlr. Nitekim Peygamber efendimiz, Bir insan
iyilik yaptnda sevin, ktlk yaptnda znt duyabiliyorsa artk o gerekten mmindir (Msned, I, 398) buyurmu, hatta iyilik (bir) ve kt-

l (ism), kiinin vicdannda (nefs) meydana getirdii etkilenmenin mahiyetine gre tarif etmitir (Mslim, Birr, 14, 15; Tirmiz, Zhd, 52). Ancak vicdan duygusu insan ktlk yapmas halinde knayan bir g (ennefsl-levvme) olabilecei gibi (el-Kyme 75/2), ktlk karsnda duyarlln kaybederek kaskat kesilmi kalp haline de dnebilir (el-Mide 5/13; ez-Zmer 39/22). Bu yzden slmda btn ahlk vazifeler uhrev yaptrmlara balanm (el-Kasas 28/83-84; Th 20/15; el-Mmin 40/17; elCsiye 45/27), iyiler iin cennet vaad edilmi, ktler cehennemle tehdit edilmitir. Bununla birlikte ahlk kurallarnn uygulanmasnda, zellikle toplumsal dzenin salkl iletilmesinde genellikle sadece bu motiflere dayanan bir ahlk tam olarak saygya deer saylamayacandan, Kuran ve Snnette Allah en yksek derecede sevmek (el-Bakara 2/165), Onun honutluuna lyk olmak ve Ondan honut olmak (el-Mide 5/119) temel ahlk ama ve motif olarak gsterilmi, doru inan ve temiz yaayn en stn gayesinin Allah rzs olduu vurgulanmtr (et-Tevbe 9/72; el-Hadd 57/27). Kurn- Kermde her eyin stnde ve her eyden daha deerli olduu bildirilen (et-Tevbe 9/72) Allah rzs yani Allahn kulundan honut olmas, inananlar iin bu dnyada hissedilemez deildir. Allaha derinden inanp sayg duyan ve her durumda Onunla birlikteliinin bilincini yaayan, bu inan ve duygular iinde ruhunu erdemlerle ve hayatn iyiliklerle ssleyen, iradesinin btn gcyle ktlklere kar koyan, gcn aan durumlarda Allaha snp (tevekkl) inyetini dileyen insan, Onun honutluunu kazanm olmann verdii stn mnev hazz ve mutluluu ruhunun derinliklerinde duyabilir; fakat bu mutluluu en mkemmel derecede hirette hissedecektir. te Hz. Peygamberin, gzlerin grmedii, kulaklarn

SLM AHLKI

519

duymad ve hibir akln dnemeyecei kadar stn (Buhr, Bedlvahy, 8, Tevhd, 35; Mslim, Cennet, 5, 6) olarak tanmlad uhrev

dl de bu mutluluktur. slm ahlknn bu dinamik yaps, onun sadece bir kitle ahlk veya sadece bir sekinler ahlk olmad, aksine madd, zihn ve psikolojik bakmlardan her seviyedeki insann kayglarn, beklentilerini ve zlemlerini dikkate alan; bununla birlikte ona, iinde bulunduu durumdan daha ideal olana doru ykselme imkn salayan kapsaml ve uyumlu bir ahlk olduunu gsterir. Buna gre hayr statik olmad gibi gaye de statik deildir. Btn insanlarn yapabilecekleri, dolaysyla yapmak zorunda olduklar iyilikler (farzlar) yannda, yaplmas kiinin fazilet ve kemal derecesine bal hayrlar da vardr. Ahlk, bilgi ve fazilet bakmndan srekli bir yenilenmedir. Bunun iin insan, Kurn- Kerme gre, ncelikle inan sevgisi kazanmal, fenalklardan ve isyankrlktan nefret etmeli (el-Hucurt 49/7, 14), kalbini yani i dnyasn Allah uuru (zikrullah) ile huzura kavuturmaldr (er-Rad 13/28). Bu suretle Allah uuru insana ahlk ve mnev hayattan zevk alma, hatalarnn farkna varma, onlardan yz evirme ve Allahtan ba dileme frsat salayacaktr (l-i mrn 3/135). slmn ngrd bu ahlk terakkinin ulaaca son nokta, insann gaye bakmndan kar kayglarn amas, hatta cennet midi ve cehennem korkusunun da tesinde btn dnce ve davranlarn Allahn emrine ve rzsna uygun dp dmeyecei asndan deerlendirmesidir (Hd 11/112; e-r 42/15; elnsn 76/8-9).

IV. BALICA AHLK GREV ve SORUMLULUKLAR A) nsann Kendi Kiiliine Kar Grevleri slm ahlk her bireyi insan olarak bir deer kabul eder. Kurn- Kermde eitli vesilelerle insan yeryznn halifesi olarak takdim edilmi (mesel bk. el-Bakara 2/30; el-Enm 6/165), Hz. Peygamber de Her doan ocuk temiz yaratl (ftrat) zere doar (Buhr, Ceniz, 92) buyurarak, insan yaratltan sulu sayan telakkiyi temelden reddetmi; bu noktadan hareketle slm dnce geleneinde insan eref-i mahlkat diye tanmlanmtr. Kurn- Kermin deiik yerlerinde Allahn buyruu uyarnca Hz. dem karsnda meleklerin secdeye kapandn bildiren yetler de slm dncesinde oluan bu yargnn isabetli olduunu kantlamaktadr. Bu

520

LMHAL

sebeple, aslnda insanlk iin ahlk dzenini kuran yce Kudret, hayatn hangi alanna ilikin olursa olsun, btn erdemlerin, bir bakma onlara sahip olan bireyi yceltmeyi ve gerek anlamda insan yapmay amalamasn dilemitir. Bu bakmdan Allah, kiinin yapt iyilikler veya ktlkleri -kime kar yaplm olursa olsun- ncelikle kiinin kendisine yaplm saymaktadr. Kurn- Kermde, Kim iyi bir i yaparsa kendi lehine yapm olur; kim de kt bir i yaparsa kendi aleyhine yapm olur (Fusslet 41/46) buyurulmaktadr. a) nsann Bedensel Varl ile lgili Grevleri Ahlk bir beden sal ilmi deildir. Bununla birlikte slm ahlknda, insann din ve dnyev grevlerini doru ve yeterli olarak yerine getirebilmesi iin kendi bedensel varln koruma ve gelitirme hususunda baz grevleri bulunduu kabul edilmitir. Kukusuz bu grevlerin banda insann kendi hayatn korumas gelir. slmiyet hibir insana kendi hayatna son verme hakk tanmam, bu sebeple intihar da kesinlikle yasaklamtr. Hz. Peygamberin bu husustaki hadisleri (mesel bk. Mslim, mn, 175; Tirmiz, Tb, 7; Nes, Tahrm, 2) son derece ar bir slp tamaktadr. Yine onun insan salna dair aklama ve uygulamalar, hadis kitaplarnda Tbb- nebev balyla zel blmler almasna veya ayn balkla mstakil kitaplar yazlmasna imkn hazrlamtr. Ayrca Hristiyanln aksine (kr. Yeni Ahid, Matta, 15/17; Markos, 7/18-20) slm dini iki, kumar, fuhu gibi sala zarar veren ktlkler karsnda kaytsz kalmaz. Aksine Kurn- Kerm, kapsaml bir ifadeyle, Kendi elinizle kendinizi tehlikeye atmaynz (el-Bakara 2/195) derken, Hz. Peygamber de saln ihmal edecek derecede ibadet etmeyi bile onaylamam ve bu ekilde kendisini ibadete veren bir sahbyi uyarrken, Bedeninin de sende hakk vardr (Buhr, Savm, 55) buyurmutur. Beden sal bireysel grevler iin olduu kadar toplumsal grevler iin de gereklidir. Nitekim Kurn- Kermde, Dmanlarnza kar kuvvet hazrlaynz (el-Enfl 8/60) buyurulurken, bu hususta en nemli unsur olan insan gcnn de kastedildiinde kuku yoktur. Unutulmamaldr ki, hak daima kuvvetten stn olmakla birlikte, hakkn korunabilmesinin kuvvete bal olduu da tecrb bir gerektir. Bu sebeple Hz. Peygamber, Gl mmin zayf mminden hayrldr (Mslim, Kader, 34) buyurmulardr. b) nsann Ruhsal ve Mnev Varl ile lgili Grevleri Ahlk limleri genellikle insann dier varlklar karsndaki stnlnn akl, zek, kalp, vicdan, tefekkr, estetik duygu, inanma, iyilik sevgisi

SLM AHLKI

521

gibi ruhsal ve mnev meziyetlerinden ileri geldiini kabul ederler. Bu meziyet veya yetenekler sebebiyledir ki yaratcs tarafndan insana, Kukusuz biz dem olunu erefli kldk (el-sr 17/70) buyurularak iltifatta bulunulmutur. u halde insann, ruhsal ve mnev meziyetlerini korumas, gelitirmesi, stn yeteneklerini iyilik yollarnda etkin ve verimli hale getirmesi, onun hem kendi varlna kar hem kendisini gzel yeteneklerle donatan Allaha kar bir borcudur. Yukarda da iaret edildii zere slm ahlk, her gzel haslet ve iyi davrann ncelikle onu yapan ycelteceini kabul eder. Bu sebeple insan, elinden geldii kadar iyi hasletler ve erdemler kazanmaya, gzel davranlar gerekletirmeye almaldr. Ahlk kitaplarnda bu erdemler arasnda zerinde nemle durulanlarn balcalar unlardr: 1. Takv Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar bal ile bu blmn banda geni olarak yer verilmiti. Hatrlanaca zere Kurn- Kermde takv Allah nezdinde en yksek insanlk deeri olarak gsterilmitir. u halde kiinin byle bir deeri kazanmas onun kendisine kar grevlerinin de banda yer alr. 2. Hilim Yine Kuran ve Snnette Temel Ahlk Kavramlar bal altnda incelenen ikinci kavram da hilim olup slm ahlk zerine inceleme yapanlarn hilmi mslmann karakterini en iyi ifade eden bir kavram olarak kabul ettiklerini, nk bu kavramn -akll olma ve akllca davranma eklinde zetlenebilecek anlam yannda- ar bal olma, affetme, sabr, hogr, bar ve kardelik, acelecilik yapp saldrganca hareket etmekten saknma gibi insanlarla uygarca iliki kurmaya katk yapan birok erdemi birlikte ifade eden geni kapsaml bir kavram ve dolaysyla slmn en temel faziletlerinden biri olduu grlmt. 3. Hikmet Btn zel bilgi alanlarn kuatan doru, yararl, kapsaml ve derin bilgi; ilh gerekleri, zellikle Kurann yksek anlamn kavramaktan doan bilgi; slm dininin ilkelerine inanmak ve bunlara uygun yaamakla gerekleen stn hayat tarz, Hz. Peygamberin mslmanlar iin doru bilgi ve erdemli yaay kayna olma deeri tayan snneti gibi anlamlarda

522

LMHAL

kullanlan hikmet kavram Kurn- Kermde, ok hayr diye nitelenir; on bir yette kitap ile birlikte kullanlarak hikmetin, ilh kitaplar veya bu kitaplarda vahyedilen derin bilgiler anlam tadna iaret edilir. Fahreddin er-Rz, Kad Beyzv gibi mfessirlerin, ilgili yetlerin yorumu dolaysyla yaptklar aklamalarda hikmet zetle, btn doru bilgilerle gzel yaay kapsayan bir kavram olarak tanmlanr. Hikmete sarl. nk hayr hikmettedir (Drim, Mukaddime, 34) anlamndaki hadiste de hikmetin bu anlam zenginliine iaret edilmitir. Bu nemi sebebiyle Hz. Peygamberin,
Hikmet mminin yitiidir, onu nerede bulursa alr (Tirmiz, lim, 19; bn Mce, Zhd, 15) buyurduu rivayet edilir.

Hikmet, insan teki canllardan ayran dnme veya bilme gcnn meyvesidir. Bu sebeple slm kltrnde dnr karlnda hakm kelimesi kullanlmtr. Kurn- Kermde ve dier slm kaynaklarda ilim, mrifet veya irfan, fikir (fikr), tefkir, tefekkr, tedebbr, taakkul, nazar, rey, zikir, itibar gibi ok eitli kelimelerle insan iin dnme faaliyetinin nemi vurgulanm; insann ancak bu ekildeki dnce zenginlii ile insanlk deerini koruyup gelitireceine iaret edilmitir. Akl sahibi olmak, bilmek ve bildikleri zerinde dnp sonular elde etmek, uygulamak insana zg bir ayrcalktr (ez-Zmer 39/5). Akllarn kullanmayanlar sar ve dilsizdirler (el-Bakara 2/171); byleleri hayvanlardan daha akndr (el-Enfl 8/22). Bu yzden Hz. Peygamberin,Bir saatlik tefekkr, bir senelik ibadetten daha hayrldr buyurduklar rivayet edilir (Acln, Kefl-Haf, I, 31). Bu ve benzeri yet ve hadislerin de etkisiyle slm ahlk kltrnde hikmet erdemi temel erdemler (fezil-i asliyye) denilen drt erdemin daima en banda yer alr ve bunlar ounlukla hikmet, ecaat, iffet, adalet eklinde sralanr. Dnme ve onun rn olan bilgi ve dolaysyla bilim yer yznde sadece insana zg bir haslettir. Kuran, Hz. demin meleklerden daha stn olma sebebini, ona verilen, fakat meleklerin bilmedii bilgilerle izah eder. nk ilim Allahn sfatdr. Bu nedenle ilim ve hikmetten yoksun kalarak kendisini tanrsal bir nitelikten de yoksun brakan insan, kendi ahsna kar en byk zarar vermi saylr; ayrca kendisine en deerli nimet olan akl balayan Allaha da nankrlk etmi olur. Yukardaki tanmlardan da anlalaca zere hikmet, bilgi-amel btnln de kapsar. Zira zellikle ahlk gibi uygulamal bir alana ilikin bilgiler ancak hayata geirilerek anlam ve deer kazanr. Bu yzden Kurn- Kermde bilgilerine uygun davranmayanlar ar bir dille eletirilmi (elCuma 62/5), Hz. Peygamber de, Faydas olmayan ilimden Allaha snrm (Mslim, Zikir, 73) buyurmutur.

SLM AHLKI

523

4. ffet nsann arzularn, tutkularn aklnn ve inancnn kontrolnde tutarak, Allah ve insanlar nezdinde kendisini kk drecek davranlardan saknmasn salayan bir erdem anlamndaki iffet kavramnn Kurn- Kermde, haya, vakar, kiinin kendi ahsiyet ve onurunu korumas eklinde yorumlanabilecek bir konumda kullanld grlmektedir (el-Bakara 2/273). Dier baz yetlerde ise insann, kendisine ait olmayan bir mala el uzatmamas (en-Nis 4/6), edepli ve hayal olmas (en-Nr 24/33, 60) anlamnda kullanlmtr. Hz. Peygamber de iffetli mslmanlardan vgyle sz etmitir (mesel bk. Buhr, Tefsr, 9; Ahkm, 16). Ahlk bilginlerine gre, ister mide istekleri olsun ister cinsel istekler olsun, her trl nefsn arzulara ar dknlk, insan bir bakma hayvanlatrr. nk hayvanlar gibi bu insan da tutkularn dizginleme erdemini gsterememitir. slm ahlk kltrnde insann nefsn arzularna esir olma zaafna hev denmi; bu zaaftan korunmann da ancak akln buyruuna uymakla mmkn olaca ifade edilmitir. Nitekim Eb Bekir er-Rznin et-Tbbrrhnsi, mam Mverdnin Edebd-dny ved-dni gibi birok ahlk kitabnn ilk konular akl-hev atmasna ayrlmtr. zellikle Gazzl hy ve Mznl-amel gibi eserlerinde bu konuya byk nem vermitir. Bata Kurn- Kerm ve hadisler olmak zere slm kaynaklarda hev, insann iyi ve kt konusunda doru seim yapmasn ve akla uygun davranmasn nleyen nefsn arzular anlamnda kullanlr. Kurn- Kermde nefsn arzularna ar dkn olan, bu yzden de inan ve yaaynda haktan ayrlan, isyana ve gnahlara saplanan insan hevsn tanrs yapan (el-Furkan 25/43; el-Csiye 45/23) eklinde anlmaktadr. Hz. Peygamber de, En kt
kul, hevsna kul olup da dallete dn kimsedir (Tirmiz, Kymet, 17)

buyurmutur. te iffet erdemi, insan bylesine tehlikeli olan tutkulardan koruyup kollayan ve ona hayvan eilimleri, tutkular karsnda bamszlk kazandran ahlk bir donanmdr. Nitekim, bata Gazzl olmak zere mslman ahlk bilginleri ve mutasavvflar, bu tutkulardan kurtulmay gerek zgrlk saymlar; insann kendini mnen gelitirme ilevine bu noktadan balamasn gerekli grmlerdir. 5. Doruluk ve Drstlk slm kaynaklarda doruluk ve drstlk ok eitli kelimelerle ifade edilmekte olup bunlarn banda sdk ve istikamet kavramlar gelir. nsann,

524

LMHAL

sz ve davranlaryla niyet ve inancnda doru, drst ve iyilikten yana olmas eklinde tanmlanabilecek olan sdk erdemi genellikle yalann zdd olarak kullanlr. stikamet de, Allahn buyruuna uygun ekilde doru, drst ve temiz kalpli olma demektir. Doruluk ve drstlk erdemine sahip olan kiiye sddk denir. nsanln genel ahlk anlaynda olduu gibi slm ahlknda da doruluk ve drstlk, insan onurunun ve salkl toplum yapsnn vazgeilmez artlarndan biri olarak telakki edilmi ve insann kendi kiiliine kar en nemli devleri arasnda gsterilmitir. Hz. Peygamber, kendisinden gzel bir nasihat isteyen kiiye, Allaha inandm de, sonra da dosdoru ol (Mslim, mn, 13) buyurmutur. Kurn- Kerm, bu ekilde iman edip doru olanlarn zerlerine meleklerin ineceini ve onlara hiretle ilgili mjdeler vereceini ifade eder (Fusslet 41/30). Kant ahlknn temelini oluturduu kabul edilen kategorik imperatif (artsz buyruk), Sana buyurulduu gibi dosdoru ol! eklinde daha nce Kuranda yer almtr (el-Hd 11/112; e-r 42/15). Doruluk ve drstln bylesine nemli olmas, kiinin kendi ahsna kar tutumundan balamak zere, ilikili bulunduu btn kiilere ve evrelere kar her trl tutum ve davranlarn ilgilendiren, ticar faaliyetlerden kamu grevlerine kadar hayatn btn alanlarnda ve btn mesleklerde aranan bir erdem olmasndan ileri gelir. slm ahlk literatrnde konumada, niyet ve iradede, karar vermede ve kararnda durmada, (riynn zdd olarak) amelde, din ve mnev hallerde drstlk gibi doruluk ve drstln eitli ekilleri zerinde durulmutur. Drstlkle uyumayan, dolaysyla kii onurunu andran ktlklerin banda yalan gelir. Kuran ve hadislere gre yalan bir mnafklk almetidir (en-Nis 4/145; el-Mnfikun 63/1; Buhr, mn, 24; Mslim, mn, 107). slm dini prensip olarak insann ruhsal gelimesine, toplum dzenine ve barna zarar veren her trl ktl yasaklamakla birlikte, gerek yetlerde gerekse hadislerde yalan konusunda olduka ar ifadelerin kullanld grlmektedir. Bunun sebebi, ahlk kltrndeki veciz ifadesiyle yalann btn ktlklerin anas (mml-habis) olmasdr. Bu nedenle Hz. Peygamber, Size doru olmanz emrederim. nk doruluk iyi
olmaya, iyilik de cennete gtrr. nsan dorulukta sebat ederek nihayet Allah katnda sddk diye yazlr. Sizi yalan sylemekten de menederim. nk yalan ktlk ilemeye, ktlk de cehenneme gtrr. nsan yalan syleye syleye sonunda Allah katnda kezzb diye yazlr (Buhr,

SLM AHLKI

525

Edeb, 69; Mslim, Birr, 102-105) buyurmutur. te slm ahlknda

doruluun btn iyiliklerin temeli, yalann ise btn ktlklerin anas olmas telakkisi, Kuran ve hadislerde ortaya konan bu anlaytan kaynaklanmaktadr. Riy ve dalkavukluk gibi davranlar da doruluk ve drstle aykr, Kurann aziz sayd (el-Mnfikun 63/8) mminin onurunu zedeleyen, dolaysyla kiinin kendisini zenle korumas gereken ktlklerdir. nk dalkavuklarn ve riyakrlarn en byk sermayeleri yalandr. Onlarn aslsz veya abartl, byle olduu iin de drstlkle badamayan vgleri hem kendi kiiliklerini lekelemekte hem de vlen kiilerin bo ve temelsiz bir gurura kaplarak kusurlarn grmelerine engel olmaktadr. Bu yzden Hz. Peygamber, bu kiileri insanlarn en ktleri arasnda saym (Buhr, Edeb, 52; Mslim, Birr, 100); Dalkavuklarla karlatnzda yzlerine toprak savurun! (Mslim, Zhd, 14) buyurarak onlara yz verilmemesini tlemitir. 6. Tevazu Tevazu, insanlara kar alak gnll olma, kibirlenip bbrlenmekten saknma anlamna gelen bir ahlk terimidir. Kurn- Kermde Allahn iyi kullarndan sz eden bir yette en bata tevazu erdemine iaret edilerek, Onlar yeryznde tevazu iinde yrrler (el-Furkan 25/63) buyurulmutur. Kuran ahlk ile eitilmi olan Hz. Peygamber, btn mslmanlar karsnda mtevazi olmay, deimez bir davran kural olarak zenle korumu; mslmanlarn onu Anam babam sana fed olsun y Reslallah! diyecek derecede ok sevmelerinde de alak gnlllnn ok byk bir rol olmutur. Bu sebeple slm ahlk geleneinde tevazu, bir peygamber sfat olarak deer grr. Bununla birlikte bir mslmann, bakalar tarafndan hor ve hakir drlecek, izzeti nefsini zedeleyecek ekilde kendisini kk drmesi de slm ahlkyla badamaz. Zira Kuranda Allah ve Resul ile birlikte mminin kiilii de aziz saylmtr (el-Mnfikun 63/6). Bu sebeple ahlk kitaplarnda her mslmann kendi sosyal seviyesine gre onurunu koruyacak ekilde davranmas gerektiine dikkat ekilir. Ayrca, zellikle mslmanlarn mslman olmayanlar karsnda, hakszla ve arla sapmadan, onurlu davranmas da Kurann bir buyruudur (bk. el-Feth 48/29). Ahlk kitaplarnda izzeti nefis duygusunun, tevazu snrn aarak gurur ve kibire sapmas tehlikesine de nemle iaret edilir. mam Mverd, kibiri

526

LMHAL

btn kt huylarn en banda ve en tehlikelisi olarak gsterir. nk kibir (insanlar arasnda) kin dourur, toplumsal uyuma ve kaynamay baltalar, dostlarn gnllerine nefret sokar. Gazzl de hyda (III, 236-309),
Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kii cennete giremeyecektir (Msned, IV, 134) anlamndaki hadisi hatrlattktan sonra u grlere yer verir: Ki-

bir cennetin btn kaplarn kapatr; zira kibirli insan kendisi iin sevip istediini teki mslmanlar iin isteyemez. Kibirde benlik iddias bulunduundan byle birisi alak gnll olamaz. Oysa alak gnlllk takv sahiplerinin bata gelen erdemidir.

B) Ailede Ahlk Grevler a) Ailenin nemi Dier canllardan farkl olarak insanlar tarih boyunca cinsel ihtiyalarn, bilinli ve amal olarak kurduklar aile dzeni ve disiplini iinde karlayagelmilerdir. Nis sresinin ilk yetinde de iaret buyurulduu zere bu kurumun bata gelen amac, salkl nesiller yetitirmek suretiyle insan soyunun devamna katkda bulunmaktr. Hz. Peygamber de bu hususa vurgu yapmtr (bn Mce, Nikh, 1). Geri insanlar dier canllar gibi evlenmeden de ocuk sahibi olabilirler. Ancak, insan yavrusunun bedensel ve ruhsal geliiminin, annenin tek bana stesinden gelemeyecei kadar uzun ve zahmetli bir bakm gerektirmesi yannda, insann bir kltr varl oluu da aile kurumunu gerekli klmtr. Zira inanlar, deerler, gelenek ve greneklerle iyi alkanlklar ncelikle ve en salkl bir ekilde ailede kazanlr. Kurn- Kermde de iaret buyurulduu gibi (er-Rm 30/21), aile kurumunun belki de en nemli ilevi sevgi odakl bir ilikiler dnyas oluturmasdr. Aile kurumu kskanlklar, dolaysyla atmalar nleyerek toplumsal dzenin salkl ileyiine de katkda bulunur. Aile kurumu ve onun evresinde oluturulmu kurallar, kadn-erkek ilikisine biyolojik tatminlerin tesinde deer ve anlamlar katar. slmiyetin bir yandan zinay ar yaptrmlarla yasaklarken bir yandan evlenmeyi tevik etmesinin sebebi de budur. Erdemli ve mkemmel bir toplum yaps gerekletirmenin en nemli art olan hak ve sorumluluk bilinci, toplumun ekirdek birimi olan aile iin de vazgeilmez bir nem tar. Nitekim Hz. Peygamber, aile bireylerinin

SLM AHLKI

527

haklarn ihmal etmek pahasna nfile namaz klmaya, oru tutmaya vb. ibadetler yapmaya bile izin vermemitir (Buhr, Savm, 55). slm ahlklar, kural olarak dier btn insanlarn ve mslmanlarn birbirleriyle ilikilerinde sz konusu olan hak ve ykmllklerden aile bireylerinin de birbirlerine kar sorumlu olduklarn belirtmiler; ayrca onlarn kendi aralarnda aile kurumuna zg hak ve sorumluluklarnn da bulunduunu ifade etmilerdir. b) Eler Arasnda Haklar ve Grevler Toplum iinde olduu gibi aile iinde de haklara riayet edilmesi ve sorumluluklarn yerine getirilmesi iin belli bir dzen ve disiplinin kurulmasna, rollerin belli olmasna ihtiya vardr. Nis sresinin 34. yetine baklrsa Kurn- Kerm, aile reislii yetki ve sorumluluunu, koyduu genel ahlk ve adalet ilkeleri erevesinde erkee vermitir. Hadislerde de erkein bu konumuna iaret eden ve kadnn kocasna saygl olmasn tleyen aklamalar bulunmaktadr (mesel bk. Buhr, Ahkm, 1; Eb Dvd, Nikh, 40; bn Mce, Nikh, 4). Bununla birlikte, slmiyetin tamamen aile dzeninin salkl ileyiini temin maksadyla erkee tanm olduu aile reislii ilevi, ona asla kadn zerinde bir bask ve zorbalk imkn vermez; ahlk ilkeleriyle elien, bu nedenle de Kurann Peygambere bile tanmad (mesel bk. el-Gaiye 88/21-22) bu imkn sradan insanlara tanmas mmkn deildir. Dolaysyla kadnn kocasna saygs da cebr deil, ahlk bir saygdr. Kurn- Kerm, Kadnlarla iyi geininiz (en-Nis 4/19) buyurur. Hz. Peygamber de insanlarn en iyisinin elerine kar iyi davrananlar olduunu ifade eder (Tirmiz, Rad, 11). Knalzdenin slm ve Trk ahlk kltrnn klasiklerinden olan Ahlk- Al adl eserinde (II, 23) kocann eine kar grevleri zetle u ekilde sralanr: Erkek karsna kar iyi davranmal, haklarn gzetmeli; gc lsnde gzel ve deerli elbiseler giydirmeli; evin ynetimine onu da ortak etmeli, evin dhil ilerini ve hizmetilerin ynetimini ona brakmal; kadnn akrabasna sayg ve ikramda bulunmaldr. Erkek, karsyla yetinip zerine evlenmemelidir; nk iki evlilik kskanlk ve geimsizlik dourur. Knalzde ok kadnla evliliin insan tabiatna aykrln u ekilde ifade eder: Evde erkek, tende can gibidir; iki tene bir can olmad gibi iki kadna da bir erkek yakmaz. Mslman ahlklarn bu yndeki nerileri slm toplumlarnn geleneinde hkim olan izgiye de uygundur. Nitekim slm medeniyeti tarihinin

528

LMHAL

nde gelen uzmanlarndan Alman aratrmac Adam Metzin el-Hadratlslmiyye fil-karnir-rbi el-hicr balkl deerli almasndaki (I, 179-180) bir tesbitine gre btn tarih bilgiler, slm toplumunda ana gvdeyi oluturan orta tabakann bir tek kadnla yetindiini belgelemektedir. Esasen dnemin ileri gelenleri de, halk, tek kadnla evlilie tevik ediyordu. Mesel Ftm Halifesi Muiz-Lidnillh, nde gelen bir toplulukla sohbet ederken, Kadnlarnza ilgi gsterin; einiz olan bir tek kadnla iktifa edin; ok kadnla dp kalkmayn. Hayatnzn tad kaar, zarar grrsnz... Bir erkee bir kadn yeter demitir. nl air Ebl-Al el-Maarr de iirlerinde tek kadnla evliliin yararlarndan sz eder (a.e., II, 179). slm hukukunda da ok evlilik dinin bir emri olarak deil, ihtiya halinde kullanlabilecek bir ruhsat olarak tantlm, kural olarak tek evlilik tavsiye edilmitir. ok evlilik iin ou diyan nitelikte bir dizi arttan sz edilmesi de bu gayeye mtuftur. c) Ana Babann ocuklarna Kar Grevleri Her yeni doan ocuk, aile iin yeni bir mutluluk ve sevin vesilesi olmas yannda yeni sorumluluklar da getirir. Ebeveynin bu konudaki grevlerini noktada toplamak mmkndr: 1. ocuun madd ihtiyalarnn karlanmas. ocuklarn beslenme, barnma, giyim kuam ve salk gibi madd ve bedensel ihtiyalarnn karlanmas ailenin bata gelen grevidir. Hz. Peygamber, kiinin hayr yolunda harcadklar iinde sevab en bol olannn, aile bireylerine yapt harcamalar olduunu belirtmi; baka bir hadisinde de, nsann aile bireylerini sefil brakmas gnah olarak kendisine yeter (Eb Dvd, Zekt, 45) buyurmulardr. 2. ocua sevgi ve efkat gsterilmesi. Peygamber efendimizin gerek kendi ocuklar ve torunlarna gerekse dier ocuklara kar son derece efkat, merhamet ve sevgi hisleri duymas, onlar barna basp okamas, pmesi, hatalarn balamas, akalamas, hatta oyunlarna katlmas ile ilgili pek ok hadis rivayet edilmitir. Onun ocukara olan bu dknln yadrgayan birini, Allah senin kalbinden merhameti skp almsa ben ne yaparm! (Buhr, Edeb, 18) diyerek eletirmitir. Modern psikoloji, ebeveynin sevgi ve efkat gibi mnev ilgisinin en az madd ilgi kadar nemli olduunu, bu ilgiden yoksun kalan ocuklarn uyum problemlerinin bulunduunu, su ileme eilimlerinin daha gl olduunu

SLM AHLKI

529

gstermektedir. Ayrca, ocuun anne style beslenmesi bedensel olduu kadar ruh sal bakmndan da ok yararl grlmekte ve bylece Kurn- Kermin, Anneler ocuklarn tam iki yl emzirsinler (el-Bakara 2/233) anlamndaki yetinin nemi daha iyi anlalm bulunmaktadr. 3. ocuun eitimi. ocuun din, ahlk ve meslek eitimi ailenin en zor ve o kadar da nemli grevidir. Mslman ahlk ve eitim bilginleri Allahn rab (terbiye edici, eitici) eklindeki ismini de buna delil gsterirler. Hz. Peygamberin, Ben ancak bir retmen olarak gnderildim (bn Mce, Mukaddime, 17) anlamndaki hadisi ise eitimin bir peygamber meslei olduunu gsterir. Eitimin temel amac ise ocuklarn bilgide ve ahlkta donanml olmalarn salamaktr. Hibir baba ocuuna gzel terbiyeden daha deerli bir miras brakamaz (Tirmiz, Birr, 33) anlamndaki hadisin ak ifadesi yannda, lim talep etmek her mslmana farzdr (bn Mce, Mukaddime, 17) mnasndaki hadis de bu hususta ebeveyne sorumluluk yklemektedir. Aile ortam ayn zamanda bir eitim ortam olduundan ada eitimciler gibi mslman eitimci ve ahlklar da aile eitiminin nemi ve tarz zerinde geni olarak durmulardr. Bata Mverdye ait Edebd-dny ved-dn ve Gazzlye ait hy ulmid-dn adl lmsz eserler olmak zere ahlk ve eitim konularndaki saysz eserde yer alan bu husustaki nerileri u ekilde zetlemek mmkndr: Bykler, davranlaryla ocuklar iin iyi rnek olmaya nem vermeli; eitim srasnda onlar byk yerine koymayp kendileri onlarn dzeyine inmeli ve onlar anlamaya almal; oyun oynamalarna frsat vermeli, eitici oyunlara ynlendirmeli, onlara daima doru ve tutarl bilgiler vermeli; hogr ilkesine zenle riayet etmeli; ancak bunun lsn iyi ayarlayarak ocuklarn marp arszlamasna yol amamaya zen gstermelidirler. d) ocuklarn Ana Babalarna Kar Grevleri Hem Kurn- Kermde hem de hadislerde ounlukla Allaha kulluk vecbesinin hemen ardndan ana babaya saygl olma ve iyi davranmann bir grev olduuna dikkat ekilir (mesel bk. el-Enm 6/151-153; el-sr 17/22-37). Meryem sresinde Hz. brhim ile babas zer arasndaki bir diyalogu aktaran yetler (19/41-88), evldn ebeveynine kar saygsna bir rnek oluturmas bakmndan ilgi ekicidir. Burada Hz. brhim zere her sznn banda babacm diye hitap eder; babas mrik olmasna, son derece kaba ve tehdit edici ifadeler kullanmasna ramen yine de o saygsn

530

LMHAL

koruyarak, Selm olsun sana! Rabbimden senin iin af dileyeceim der. Hz. Peygamber de en nemli amelleri, Allah katndaki deerine gre, Vaktinde klnan namaz, ebeveyne iyilik ve Allah yolunda cihad (Buhr, Edeb, 1; Mslim, mn, 137) eklinde sralamtr. ok mehur bir hadiste, kebir (byk gnahlar) diye bilinen balca ktlklerin en bykleri, Allaha ortak komak, ebeveyne si olmak ve yalan yere ahitlik yapmak (Buhr, Edeb, 1; Mslim, mn, 143, 144) eklinde ifade edilmitir.

Ana babaya iyilik edip onlar incitmekten kanmann nemine dair pek ok yet ve hadisin yannda, ahlk kitaplarnda da konuya byk nem verilmi; onlarn, birer insan olarak tabii haklarnn yannda; evltlarn onlara kar yerine getirmeleri gereken birok grevden sz edilmi olup bunlarn balcalarn yle sralamak mmkndr: Madd ve mnev ihtiyalarn karlamaya, huzurlu bir yaama ortam salamaya almak, istetmeden vermek, kendilerinden ar fedakrlklar beklememek, haklarnda ikyeti olmamak, kusurlarn saklayp iyiliklerinden sz ederek itibarlarn korumak, uyarlmalar zorunlu olan durumlarda ise uyarlar incitmeden yapmak, hayatta iken ve ldkten sonra haklarnda duac olmak, haram olmayan konularda isteklerini yerine getirmek, hayr ve ibadetlerine yardmc olmak, ldklerinde vasiyetlerini yerine getirmek ve arkalarndan hayr hasenatta bulunmak, htralarn yaatmak zere dostlaryla ve sevdikleriyle ilikiyi devam ettirmek, nihayet dinin ve rfn gerekli veya gzel bulduu dier hususlarda lzm geleni yapmak. e) Akrabalar Arasnda Haklar ve Grevler Genel olarak mslmanlar ve bilhassa komular arasnda sz konusu olan iyilik ve ikram, yardmlama, dayanma, ziyaretleme, hogr, iyi ve kt gnleri paylama, davete icbet, hasta ziyareti, bayramlama, tebrikleme, tziye gibi sosyal ve ahlk grevler akrabalar arasnda da geerli ve gereklidir. Ancak btn bunlar ncelikle akraba ile ilikileri srdrmeyi gerektirdii iin gerek hadislerde gerekse ahlk kitaplarnda bu konuya sla-i rahim bal altnda zel bir nem verilmitir. Bir kuts hadiste Allah Tel, kim akrabalk ilikisini yaatrsa kendisinin de o kuluna ilgisini srdreceini, fakat akrabasn terkedenlerden de ilgisini keseceini bildirmitir (Buhr, Edeb, 13). Hz. Peygamber de, konuyla ilgili pek ok hadisinden birinde, Btn faziletlerin en stn, senden ziyareti kesen akraban ziyaret ederek ilikiyi yaatmandr (Msned, III, 438) buyurmu; ziyaretlemenin rzk bollatracan (Buhr, Edeb, 12; Mslim, Birr, 20, 21); akrabaya mal yard-

mnda bulunmann bakalarna yaplan yardmn iki kat sevap kazandraca-

SLM AHLKI

531

n (Nes, Zekt, 82; Tirmiz, Zekt, 26) bildirmi; hatta bir hadiste akrabalk ilikisini kesenler cennete giremeyecekler arasnda gsterilmitir (Buhr, Edeb, 11; Mslim, Birr, 18, 19). C) Toplumsal Grev ve Sorumluluklar nsann toplumsal bir varlk olduu eklindeki yaygn gr mslman bilginlerce de kabul edilmitir. Esasen Kurn- Kermde de bu hususun benimsendii grlmektedir (mesel bk. el-Enfl 8/63). Ayrca pek ok yet ve hadiste toplumsal hayat dzenleyen hkmlerin konulmas insann sosyal bir varlk olduu kabulnn bir sonucudur. Hz. Peygamberin hayatndan da ilham alarak hi tereddt etmeden belirtebiliriz ki, slm retide ideal insan, kendini toplumdan izole etmi, dnyaya ve hayata srtn evirmi mnzev insan deil, bir toplum iinde yaayan, dnya hayatnn olumlu ve olumsuz artlaryla yzyze gelen, hayatla ve dnya ile hesaplaan; hayat, dnyay, toplumu ve devleti Allahn iradesine ve insanln en yksek mutluluuna uygun klma abalarna katkda bulunan, nihayet bakalar iin de yaayabilen ve onlardan gelecek skntlara katlanabilen insandr. Bu sebeple slmiyet, yalnz bireysel hayatla ilgili deil, toplum ve devlet dzeniyle ilgili olarak da nemli ilkeler koymu olup bunlar iinde ahlk olanlar geni bir yer tutar. Aada balcalarna iaret edilecek olan bu ilkeler hakknda gerek Kurn- Kerm ve hadislerde, gerekse dier slm literatrde ok zengin bilgiler bulunmaktadr. a) Sevgi, Kardelik ve Dostluk slm ahlk literatrnde muhabbet, meveddet gibi kelimelerle ifade edilen sevgi duygusu, insann hemcinsleriyle arasndaki iliki ve kaynamasnn en nemli unsuru ve dolaysyla toplumsal hayatn kurulmas ve glendirilmesinin vazgeilmez art olduu iin Kurn- Kermde ve hadislerde mslmanlarn karde olduu belirtilerek (mesel bk. l-i mrn 3/103; el-Hucurt 49/10) onlar arasnda gl bir sevgi ba kurulmas ngrlmtr. Gerek anlamda ilk mslman toplumun kurulduu Medinede, Mekkeden g edenlere kucak aan Medineli mslmanlar Kurn- Kermde, Onlar, hicret edip yanlarna gelenleri severler (el-Har 59/9) diye takdir edilir. Bunlarn muhacirlere yaptklar yardmlar sebebiyle Kurn- Kermde, ensar (yardm severler) diye anlmalar (et-Tevbe 9/100, 117) ve btn slm tarihi boyunca sadece bu isimle ebedlemeleri, slm ahlknda sevgi ve onun rn olan dayanmann nemine iaret eder.

532

LMHAL

nl mslman dnr Frb (. 339/950), Fusll-meden adl ahlk ve siyaset kitabnda bir lkenin bireylerini ve nesillerini bir araya getirip kaynatran en nemli gcn sevgi olduunu belirtir. Frbye gre toplum sevgiyle kaynar, adaletle yaar. Sevgi ya doal ve kendiliinden olur (ana babann evldn sevmesi gibi); ya da irad olur. rad sevgi, ancak -bata Allaha iman olmak zere- insanlarn ortak inanlarda ve (adalet, doruluk, drstlk, cmertlik, edep, hay gibi) faziletlerde birlemeleriyle mmkndr. Bu suretle birbirini seven lke insanlar, kendilerinkiyle birlikte sevdikleri dier insanlarn yarar ve mutluluklarn da dnrler. Bylece aralarndaki birlik ve kaynama daha da artar. Buna karlk birbirini sevmeyen bireyler, birbirinin yararn ve mutluluunu da istemezler. Gazzl ise benzer aklamalar getirerek konuyu derin bir vukufla iledii hyn ilgili blmnde sevginin derecelerini zetle yle sralar: nsan ncelikle kendisini ve kendi varlnn devamn salayan eyleri, ikinci olarak da kendisine iyilik ve ikramda bulunanlar sever. Bu sebeple gerek Kuranda gerekse hadislerde sevginin geliip yaygnlamas iin insanlarn birbirlerine iyilik ve ikramda bulunmalar emredilmitir. Sevginin en yksek derecesi ise, bu tr ben merkezli anlay aarak bakasn, ondaki iyilik, erdem, gzellik ve yetkinlik gibi stn nitelikler dolaysyla sevmektir. Bylece insanda sevgi, madd olan sevmekle balar, mnev olan sevmekle geliir. En yksek sevgi ise Allah sevgisi ve Allah iin sevgidir. slm ahlknda Allah iin sevgi deyimi ayn zamanda karlksz sevgiyi ifade eder. Hz. Peygamberin bu sevgiyi kiinin imanndan haz duymasn salayan nemli meziyet arasnda zikretmesi ilgi ekicidir (bk. Buhr, mn, 9, 14). Baka bir hadiste byle bir sevgiyle kaynam toplumsal yap yle tanmlanr: Mminler birbirini sevmekte, birbirine efkat gstermekte ve korumakta, herhangi bir organ rahatsz olduunda dier organlar da bu yzden uykusuzlua ve hummaya tutulan bir vcut gibidirler (Buhr, Edeb, 27).

Bylece sevgi ve sevginin doal bir sonucu olan kardelik, dostluk gibi kavramlar, sadece bir duygu yapsn deil, insanlar olumlu eylemlere ynelten bir ahlk motifini ve toplumsal dayanma unsurunu da ifade etmektedir. slm ahlknn bu aksiyoner karakterini dile getirmek zere Hz. Peygamber yle buyurmulardr: Mslman mslmann kardeidir. Ona
ihanet etmez, yalan sylemez, onu skntda brakmaz. Her mslmann dierine namusu, mal ve kan haramdr. Takv ite buradadr (kalptedir). Bir kimsenin mslman kardeini hor grmesi kendisine yapaca ktlk olarak yeter! (Buhr, Mezlim, 3; Mslim, Birr, 58, 72; Tirmiz, Birr, 18).

SLM AHLKI

533

Mslman mslmann kardeidir. Ona hakszlk etmez, onu dman eline brakmaz. Kim mslman kardeinin ihtiyacn giderirse Allah da onun ihtiyacn giderir; kim mslman kardeini bir skntdan kurtarrsa Allah da onu bir skntdan kurtarr; kim mslman kardeinin bir kusurunu gizlerse Allah da onun kusurunu gizler (affeder) (Buhr, Mezlim, 3; Mslim, Birr, 58).

nsanlar arasnda esas olan sevgi ve kardelik olduuna gre hakl gerekeye dayanmadan herhangi bir kimseye kar dmanlk duygusu besleyip dmanca davranmann slm ahlk bakmndan asla onaylanamayaca aktr. Nitekim Kurn- Kermde, yce Allahn daha nce Araplar arasndaki dmanlklar kardelie evirerek aralarnda kaynamay gerekletirmesinin onlar iin nasl bir byk lutuf olduu anlatlmakta (l-i mrn 3/103); yaplan iyiliklerin en kkl dmanlklar bile scak dostluklara evirecei ifade edilmektedir (Fusslet 41/34). bn Hibbn el-Bst, toplumsal hayatta dmanlklar nlemenin en etkili yolunun sevgi olduunu syler. Ona gre bakalarnn kendisine dman olmasn istemeyen kimse iin en uygun yol kendisinin de bakasna dman olmamasdr. zellikle kurulmu bir dostluu dmanla evirmek ok byk bir sutur. Akll insan ktle ktlkle karlk vermez, kfr ve hakareti silh olarak kullanmaz (Ravzatl-ukal ve nzhetl-fuzal, s. 94-95). b) Toplumsal Bar ve Uzlama slm kaynaklarda toplumsal bar, uzlama ve kaynamay ifade eden kavramlar arasnda en yaygn kullanlan lfet kelimesidir. zellikle Chiliye kabilecilii ve asabiyet duygusunun tahribatyla byk bir paralanma ve nefret dneminden sonra slm toplumu iin bar, uzlama ve kaynama zel bir nem kazanm; yet ve hadislerde gerek lfet ve bundan tretilmi kelimelerle, gerekse ayn veya yakn anlamlarda kullanlan sulh, slah gibi baka kelimelerle mslmanlar arasnda bar ve kardelie dayal gl balar kurulmas amalanmtr. Chiliye dnemiyle slm dnemin insan farkna iaret etmesi bakmndan son derece ilgi ekici olan bir yette Hz. Peygambere hitaben yle buyurulmutur: Yeryzndeki her
eyi verseydin yine de onlarn kalplerini uzlatramazdn; fakat Allah onlarn aralarn uzlatrp kaynatrd (el-Enfl 8/63). Hz. Peygamber de uzlama

ve kaynama abas gstermenin mslmanlar iin bir grev olduuna yle iaret eder: Mmin lfet eden (uzlap kaynaan) insandr; lfet etmeyen
ve kendisiyle lfet kurulamayan insanda hayr yoktur (Msned, II, 400; V, 235).

534

LMHAL

Toplumsal bar ve uzlama konusunu byk bir dirayetle ileyen mam Mverdnin Edebd-dny ved-dndeki grlerinden de yararlanarak, bu toplumsal grevi gerekletirmenin balca yollarn yle sralayabiliriz: 1. Din duygusu. Bu duygu ztlklar nleyerek yardmlama ve dayanmay salar. Nitekim hicretten nce Medineli Evs ve Hazrec kabileleri arasndaki kin ve dmanlklar, bu kabilelerin mslman olmasyla ortadan kaldrlmtr. 2. Sevgiyle oluan kardelik ve dostluk. Mverdye gre bu en gl lfet sebebidir. Nitekim Hz. Peygamber, yine hicret sonrasnda ilk mslman devleti ve toplumu kurarken toplumsal uzlama ve kaynamay onlarn arasnda kardelikler tesis ederek salamtr. 3. yilik ve ikram. nsanlarn karlkl olarak birbirlerine iyilik ve ikramda bulunmalar, aralarnda gnl balar kurulmasna ve sonuta lfetin gereklemesine ortam ve imkn hazrlar. Nitekim iyilik etmenin bu toplumsal etkisini Kurn- Kerm de ifade etmektedir (el-Mide 5/2). 4. Selmlama. Hz. Peygamber Allaha yemin ederek balad bir sznde, man etmedike cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedike de iman etmi olmazsnz buyurduktan sonra yanndakilere, aralarnda sevgi ban ancak selmlaarak kurabileceklerini bildirmitir (Mslim, mn, 9394). Selmn bu nemi sebebiyledir ki, Kurn- Kermde evlere girerken mutlaka selm verilmesi (en-Nr 24/27), selma daha gzeliyle veya aynyla karlk verilmesi (en-Nis 4/86) emredilmitir. 5. Tokalama. Kaynaklarda genellikle musfaha kelimesiyle ifade edilen tokalama Hz. Peygamberin snnetinde de yer alan slm bir muaeret kuraldr. Bu kelimenin kk olan safh kelimesinin yetlerde hogrl ve affedici olma anlamlarnda getiini dikkate alarak (mesel bk. el-Bakara 2/109; el-Hicr 15/85; ez-Zuhruf 43/79), tokalamann da bir kimsenin, elini skt insana kar hogrsn, affediciliini ve sevgisini simgeleyen bir davran olarak deerlendirmek gerekmektedir. Nitekim dargn olan kimselerin el skarak barmalar birbirlerini affedip yeniden dost olduklarn ifade eder. Tokalamann bu yksek ahlk anlam sebebiyle olmaldr ki Hz. Peygamber, Birbiriyle karlaan iki mslman tokalatnda, daha oradan ayrlmadan hatalar affedilir (Eb Dvd, Edeb, 142) buyurmutur. 6. Mdr. likilerin ktye gitmesini nlemek maksadyla, huzursuzluk karp zarar verecek insanlar karsnda durumu idare edip vaziyeti kurtarma anlamna gelen ahlk bir erdem olan mdr, Hz. Peygam-

SLM AHLKI

535

berin toplumsal bar gerekletirmek ve baz zorbalarn zararlarn nlemek zere bavurduu bir snnetidir. Mdrnn rndan karlarak riyakrlk noktasna gtrlmesine ise slm ahlknda mdhene denmi ve bunun bir rezilet (erdemsizlik) olduu bildirilmitir. 7. Barma-bartrma. Kurn- Kermde genellikle bir lke veya beldedeki huzursuzluk ve kargaa ortam ifsad, bar ve gvenlik ortam da slah masdarndan kelimelerle ifade edilerek ifsadn ktl, slahn da faydas ve gereklilii vurgulanr. Pek ok yette iyi iler iin yaygn olarak -bar anlamndaki sulh ile ayn kkten- slih ve sliht, iyi mslmanlar iin slihn ve slihn kelimelerinin kullanlmas da iyilikle bar, iyi mslman olmakla bar olmak arasndaki ilikiye iaret etmesi bakmndan nemlidir. Yine Kuranda ilke olarak Bar daha hayrldr (enNis 4/128) buyurulur ve aralarnda atma kanlarn bartrlmas emredilir (el-Enfl 8/1; el-Hucurt 49/9-10). Hz. Peygamber mslmanlarn uzun sre dargn durmalarn yasaklam, dargnlar bartrmay sadaka diye deerlendirmitir (Buhr, Sulh, 11). c) nsan Haklarna Sayg Temel insan haklar diye anlan ve amzda byk bir nem verildii grlen haklarn, zamanmzn bir kefiymi gibi ortaya konmas kesinlikle yanl ve yanltcdr. Esasen btn ilh dinler, bir ksm bu eserde yeri geldike ele alnan, birkana da aada deinilecek olan bu haklarn nemini ifade etmitir. Kurn- Kermde, hadislerde ve dier slm kaynaklarda hak kavram, doru, gerek, grev, sorumluluk, bor gibi teki anlamlar yannda korunmas, gzetilmesi ya da sahibine denmesi gerekli olan madd ve mnev imkn, deer, pay, eya ve menfaatler iin de kullanlmtr. Zenginin malnda yoksulun hakk bulunduunu bildiren yetlerle (ez-Zriyt 51/19; elMeric 70/24) akrabaya, yoksula, yolcuya hakkn vermeyi emreden yetler (el-sr 17/26; er-Rm 30/38) insanlarn geimlerinin teminat altna alnmasn ngrr. Hadislerde de benzer ifadeler yannda fakirin hakk, isteyenin hakk, din kardelii hakk, arkadalk hakk, dostluk hakk, mslmann mslman zerindeki hakk, akraba hakk, komuluk hakk, kocann hakk, zevcenin hakk, misafir hakk, yolculuk hakk gibi ifadeler ile (bk. Wensinck, el-Mucem, hkk md.) hayvan haklarna ilikin aklamalar (mesel bk.
Mslim, Libs, 107; Birr, 61; Sayd, 59; Eb Dvd, Cihd, 51; Tirmiz, Kymet, 2; Nes, Dahy, 42), hak kavramnn kapsam geniliini ve

536

LMHAL

nemini ortaya koymas bakmndan nemlidir. nsann zerindeki baz haklar sraladktan sonra btn vakti ibadetle geirerek bu haklar ihmal etmenin yanl olacana dikkat eken bir hadisin sonunda geen, Her hak
sahibine hakkn ver (Buhr, Savm, 51-55; Mslim, Sym, 182, 187)

buyruu, herkese haklara riayet etme ykmll getirdii gibi, Hak sahibinin konuma yetkisi vardr (Buhr, Hibe, 23; Mslim, Mskat, 120) anlamndaki hadis de hak sahibine hakkn kullanma, koruma ve is-

teme yetkisi tanmaktadr. Yine hadislerde geen Allahn hakk, kulllarn hakk gibi ifadeler zamanla slm kaynaklarda btn haklarn Allah haklar (hukukullah) ve kul haklar (hukuku ibd) veya insan haklar (hukuku demiyyn) eklinde iki ana blmde ele alnmasna yol am; bazan bunlara her iki hak alann da ilgilendiren nc bir haklar grubu eklenmitir (bk. Mverd, elAhkms-sultniyye, s. 278, 303, 308). Mesel ilk mutasavvflardan Hris el-Muhsibnin er-Riye li-hukkllh adl kitabnda takv, vera, tevekkl, ihls, riya, kibir gibi konular ele alnmak suretiyle iman ve ibadetle birlikte ahlk erdemlerle bezenip ktlklerden arnmann da Allahn kullar zerindeki hakk olduu ortaya konmutur. Kul haklar veya insan haklar kavram ise bakalarna ait olup dokunulmaz kabul edilmesi gereken madd veya mnev imkn ve menfaatler ile mslmanlarn bakalar lehine yerine getirmeleri gerekli olan grevleri ifade eder. nsanlarn toplum halinde yaamalar, birbirleri karsnda duruma gre saylamayacak kadar haklar ve sorumluluklar dourur. Bu eserde sz konusu haklardan yeri geldike bahsedilmi olup burada sadece birka zerinde durmak yeterli olacaktr. 1. Yaama hakk. Kukusuz insan haklarnn en banda yaama hakk gelir. Kurn- Kerm, sava veya mer mdafaa gibi zorunlu durumlar dnda, kastl olarak insan hayatna kymann ne kadar byk bir su olduunu yle dile getirmektedir: Bir cana karlk veya yeryznde bozgunculuk karmaya karlk olmakszn (yani hak etmedii halde) bir cana kyan kimse sanki btn insanlar ldrm gibidir (el-Mide 5/32). Ayn yetin devamnda Birine hayat veren kimse de btn insanlara hayat vermi gibidir buyurularak, bir kimsenin hayatn balamak, ldrlmesine engel

olmak veya herhangi bir ekilde onu lmden kurtarmak suretiyle hayatn devam ettirmesine sebep olmann da btn insanlara hayat vermek kadar deerli bir davran olduu bildirilmitir.

SLM AHLKI

537

Baka dinden olmakla beraber mslmanlarla sava halinde bulunmayan dier toplumlara mensup insanlarn hayatlar da ilke olarak dokunulmazdr (bk. Buhr, Cizye, 5; Diyt, 30). Sava halinde bile fiilen savaa katlmayan kadnlara, ocuklara, din adamlarna, fiilen savaa katlmayp iiyle gcyle megul olanlara, hatta sava meydanndan kaanlara ve yarallara dokunulmayaca hkm getirilmitir (Yahy b. dem, KitblHarc, s. 48). Ayn nedenle slmiyetin, insann bizzat kendi hayat hakkna da sayg gstermesini ngrd ve bu sebeple intihar kesinlikle yasaklad daha nce ifade edilmiti. 2. Kiilerin ahsiyet ve onurlarnn korunmas. Bu da temel bir hak olup slm dini mslmanlara birbirlerinin rz, namus, eref ve haysiyetlerine saygl olmay emretmitir. slm ahlknda insanlarla alay etmek, kfr ve hakaret, gybet, haset, iftira, ikence, bask gibi onur ve haysiyet krc tutum ve davranlarn yasak olduunu gsteren pek ok yet ve hadis bulunmakta olup btn bu hkmlerle kiilerin ahsiyet ve onurlarnn korunmas amalanmtr. 3. zel hayatn gizlilii. nsanlarn birbirleri hakknda kt zan beslemelerini ve birbirlerinin gizli durumlarn aratrmalarn yasaklayan (elHucurt 49/9); ayn ekilde evlere izin alp selm vererek girmeyi emreden yetler (en-Nr 24/27-28) ve hadisler (Buhr, Edeb, 60; Mslim, Birr, 72; Zhd, 52), insanlarn mahremiyetine sayg gstermenin bir grev olduuna dellet eder. Konumalarnda genellikle son derece nazik bir dil kullanan, krc olmamaya zen gsteren Hz. Peygamber, insanlar arkalarndan ekitiren ve zel hayatlarn deifre etmeye alanlar ar bir dille eletirerek Allahn kyamet gnnde bunlar rezil edecei uyarsnda bulunmutur (Msned, IV, 421). 4. Din ve vicdan hrriyeti. man, iten benimseme ve gnll inanma meselesidir. Bu ekilde inanmam olan bedevlerin man ettik demelerini yersiz bulan Kuran, onlara, Henz iman kalbinize girmemitir (el-Hucurt 49/14) diye cevap verilmesini ister. u halde iman bir gnl meselesi olup asla bask konusu olamaz. Nitekim slmn ortaya k gerek anlamda bir vicdan hrriyeti mcadelesi eklinde olmutur. Kukusuz slm, insanlar imana davet etmekle birlikte, bundan da nemlisi vicdanlar zerine bask yaplmasn iddetle eletiriyordu. Kurn- Kermin mrik Araplarla Ehl-i kitaba ynelttii eletirilerin temelinde byk lde bu kesimlerin mslmanlar karsnda takndklar zorba, baskc ve inat tavr vard. nsanlar zerinde terr estirerek onlarn dinlerini zgrce semelerine engel olanlara

538

LMHAL

kar yzlerce yette ok sert bir slp kullanld grlmektedir (mesel bk. l-i mrn 3/99; el-Arf 7/86; en-Nahl 16/88; el-Mnfikun 63/2). Mslmanlk karsndaki basklar anlatan yetlerin birinde, zorbalarn insanlara, Bu
Kuran dinlemeyin; okunuu srasnda grlt karn; bylece belki ona galip gelirsiniz (kuru grltyle Kurann sesini boarsnz) (Fusslet 41/26) di-

ye tlimat verdikleri; Kuran yetlerini okuyanlarn zerlerine saldrmaya kalktklar (el-Hac 22/72) bildirilmektedir. Nitekim gittike arlaan bu basklar karsnda mslmanlar nce iki defa Habeistana sonra da Medineye g etmek zorunda kalmlard. Kurn- Kerm, eski kavimlerin din hayatlar hakknda bilgi verirken gsz insanlarn vicdanlar zerinde bask uygulayp gerei kabul etmelerine engel olan zorbalardan sz ederek, baskya urayanlarn hirette bunlara, Siz olmasaydnz biz kesinlikle iman edecektik (Sebe 34/31) diyeceklerini bildirir. Bu suretle Kurn- Kerm, mslman olmayan kesimlerin din ve vicdan kanaatler zerinde bask kurmalarn eletirirken, mslmanlara da ayn konuda ykmllkler getirmitir. Bunlarn en kesin olan, Dinde zorlama yoktur (el-Bakara 2/256) eklindeki ak ve kesin hkmdr. Birok yette Hz. Peygamberin bile din grevinin tebliden ibaret bulunduu, onun yalnzca mjdeleyici ve uyarc olduu, insanlar zerinde bask kurup zor kullanma yetkisinin bulunmad aklkla ifade edilmitir (mesel bk. Ynus 10/108; el-sr 17/105). Onun bir zorba deil, sadece uyarc olduu belirtilirken (el-Gaiye 88/21-22), bu uyarma ve hatrlatmann yani davetin yntemi ise yle belirlenmitir: Rabbinin yoluna hikmetle ve gzel
tle ar; onlarla mcadeleni en gzel bir yolla yap. Senin rabbin, kendi yolundan sapan ok iyi bilmektedir; yine O, doru yolda olan da ok iyi bilmektedir (en-Nahl 16/125). Esasen insanlarn vicdanlar zerinde bask

kurup zorbalk yapmann, slm ahlknn karakterini ifade ettiini daha nce ortaya konulan hilim erdemiyle de uzlatrlmas mmkn deildir. Kurn- Kerm'deki, Bir toplulua duyduunuz kzgnlk sizi adaletsizlik yapmaya itmesin (el-Mide 5/8) eklindeki genel uyarnn, din ve vicdan kanaatler zerinde bask kurma yasan da kapsadnda kuku yoktur. Temel insan haklar olarak yukarda sunulanlarn dnda slm dini vatandalk, snma, ikamet, seyahat ve gvenlikle ilgili haklar; renme, bilgi edinme, haber alma, dnce ve ifade hrriyeti, seme ve seilme, rgtlenme, kanun karsnda eitlik gibi sosyal ve siyas haklar; mlk edinme, alma, tasarruf ve harcama gibi ekonomik haklar konusunda da dzenle-

SLM AHLKI

539

meler getirmi olup bunlara bu almann dier ilgili blmlerinde deinilmitir. D) ve Ticaretle lgili Grev ve Sorumluluklar a) alma, retim ve Kazanmann nemi Kurn- Kermde Allahn geceyi istirahat, gndz de geim temini iin yaratt (el-Kasas 28/73), kural olarak insan iin alp abalamaktan baka bir kazan ve baar yolu olmad (en-Necm 53/39) belirtilmitir. Arf sresinde (7/32) dnya nimetleri iin Allahn ziyneti ve gzel rzklar denilmi; Cuma sresinde de (62/9) mslmanlara, yeryzne dalarak bu gzel rzklardan kazanp yararlanmalar tlenmitir. Hibir
kimse elinin emeiyle kazandndan daha hayrl bir lokma yememitir (Buhr, By, 15) buyuran slm Peygamberi, dadan odun toplama ol-

sa bile, bir i tutmann bakalarna el avu amaktan daha iyi olduunu sylemitir (Buhr, Zekt, 50). Bu ksa bilgilerden de anlalaca zere ister retim, ister ticaret yoluyla olsun, slmda ferd kazanma teebbsleri merdur. zel kabiliyetlerin toplumun gelimesine ve refahna yararl klnmas iin gerekli ortam ve artlar hazrlamak yerine, bu kabiliyetlerin icat etme, retme ve kr etme eilimlerinin kreltilmesi, snnetullahn bir sonucu olan bireysel ve toplumsal ftrat ve tabiata aykr der. slm, kendi sistemi iinde ferd kabiliyetleri toplumun refahna ve gelimesine yararl klmak iin gerekli nlemleri almtr. Hukuk ve toplumsal yaptrmlarla birlikte slmn asl tedbiri, erdemlerle donanm insandr. Bu insann ayrc zellii ise Allaha sayg ve insanlara sevgisidir. slmn asl meselesinin, belli bir hukuk ve iktisad sistem kurmadan nce, erdemli insan yetitirmek olduunun ak delili, Mekkede inen yetlerle Medinede inen yetlerin ieriidir. Mekk yetler, byk apta iman ve ahlka, yani mnev ve ruhsal gelimeye arlk verirken, Meden yetlerde hukuk, iktisad, siyas vb. sosyal konular youndur. alma, retim ve kazanmann nemiyle ilgili olarak ahlk kitaplarnda yer alan bilgiler iinde Mverdnin gr ve tahlillerinin ok byk bir deer tad grlmektedir. Mverd insanlarn gelecekle ilgili ekonomik dnce ve projelerini geni emel eklinde adlandrarak bunun daha iyi bir gelecek, daha gelimi bir lke ve toplum projesi olduunu belirtir. Mverdye gre insanlarn daha ok alp daha ok kazanma arzusu tamalar, Allahn insanlk iin bir lutfudur. Eer insanlar gelecek kaygs ve projesi tamadan gnlk ihtiyalaryla yetinseler ve daha fazlasna kar bir

540

LMHAL

istek duymasalard dnya harap olurdu. lkelerin daha ok gelimesi ve mmur hale gelmesi, bireylerin iindeki kazanma arzusuna baldr. Bu sayede her nesil bir sonraki nesle, bir nceki nesilden aldndan daha gelimi ve bakml bir lke brakr. Bylece zaman getike lke daha dzenli, daha huzurlu bir hale gelir. Bu sebeple Hz. Peygamber, Emel, mmetime Allahn bir rahmetidir (Hatib el-Badad, Tarih, II, 52) buyurmulardr. Fakat emel ile hayal arasnda fark vardr. Emel sebeplere sarlmak, hayal ise bo kuruntularla avunmaktr (Edebd-dny ved-dn, s. 145-146). Mverd, bolluk ve refahn artmasyla toplum bar arasndaki ilikiyi irdelerken de dengeli bir gelir dalmyla refahn yaygnlatrlmasnn insanlar rahatlatacan, bylece lke imknlarndan, zenginlerle birlikte fakirlerin de pay alacan; bunun da yokluktan kaynaklanan kskanlk ve dmanlklar ortadan kaldrarak bireyler ve kesimler arasnda kaynamay arttracan ifade eder. Ayn lime gre geim bolluu insanlar cmert, tok gzl ve gvenilir yapar. Refah ve bolluun faydalar btn topluma sirayet ettii gibi, yokluk ve ktln zarar ve tahribat da btn topluma zarar verir. Refahn yaygnlamas iki eyle salanr: alanlarnn okluu, ihtiya maddelerinin bolluu (a.g.e., s. 146-147). Bu aklamalardan sonra kazanma ve retim ile ilgili grevler ylece toparlanabilir: b) retim ve Kazanma ile lgili Grevler slmda her hak ve imkn, bir sorumluluk ve grevin karldr. Hz. Peygamber bunu, verdii mull rneklerle yle ifade etmitir:
hirette insan, hayatn nerede tkettiinden, servetini nasl kazanp nerede harcadndan, ne gibi iler yaptndan, bedenini nasl yprattndan ve bildiklerini yaayp yaamadndan sorguya ekilmedike Allahn divanndan ayrlamaz (Tirmiz, Kyme, 1).

slm ahlklar, insana tannan hak ve imknlar karsnda terettp eden grevleri yerine getirmeyi ounlukla kr terimi ile ifade ederler. Buna gre servetin kr, u iki kategorideki grevlere riayet etmek suretiyle yerine getirilir: 1. Kazanma faaliyetleri srasnda hlis bir niyet tamak. Bu, ahs ve ailev ihtiyalar karlama ve genel olarak insanlarn refahlarna, maddmnev gelimelerine katkda bulunma, nihayet Allahn rzsn kazanma niyetidir. u halde erdemli mslman, iktisad faaliyetlerini genel din yap-

SLM AHLKI

541

nn btnyle dnda dnmez. O, kendi imannn ve vicdannn buyruundaki irade ile kendisini Allaha ve Onun kullarna hizmete sunan; kararlarn ve isteklerini bizzat kendi iradesi ile snrlayabilen bir ahsiyet olmay baarmtr. slmda, bir ksmna burada iaret edilen iktisad hayatla ilgili kstlamalarnn hukuk olmaktan ok ahlk olmasnn sebebi de budur. 2. Meslek bilgi ve ehliyet. slm ahlklar, her mslmann megul olduu i ve ticaret alanyla ilgili iktisad bilgileri; ayrca, haramdan korunmak ve hell kazan salamak iin gerekli din ve ahlk bilgileri renmesinin lzumunu belirtmilerdir. Meslek bilgi ve ehliyetin nemi gnmzde her zamankinden daha ok nem kazanmtr. Bilgili ve ehliyetli i ve meslek erbab, bir toplumun deerli ekonomik potansiyeli kabul edilmektedir. Hayatn baka alanlarnda olduu gibi iktisad alanda da eksik, rk, kalitesiz mal retimi gibi bilgisizlik ve ehliyetsizlikten doan her trl ekonomik kayplar hem fertlere hem de topluma zarar vermektedir. Mslman, dier mslmanlarn, elinden ve dilinden zarar grmedii kimse eklinde tarif eden ve insann, kendisine yaplmasn istedii eyi, kendi de bakasna yapmadka mmin saylamayacan belirten slm ahlk iin meslek bilgi ve ehliyetin nemi aktr. 3. Allahn haram kld eylerin retim ve ticareti ile megul olmamak. Bu eserin ilgili blmlerinde grld zere kumar, hrszlk, dolandrclk, zimmet, faizcilik, tefecilik, speklasyon (ihtikr), rvetilik ve kaaklk gibi toplum zararna olan ve insanlk erefi ile badamayan yollardan kazan salamay yasaklayan, bu tr kazan yollarna tevessl etmenin, mslmann temiz ve yksek ahsiyeti, stn hizmet anlayyla badamadna iaret eden yzlerce yet ve hadis bulunmakta; ayrca ahlk ve fkh literatrnde de bu tr kazan yollarnn kesinlikle reddedildii grlmektedir. 4. inin haklarn gzetmek. nsan haklaryla ilgili konular vesilesiyle grdmz temel slm zihniyette hak ve adaleti btn insan ilikilerinin ilkesi olarak grr. verenin iiye, slmn lleri ierisinde, zamann ve rfn icaplarna gre mkul bir creti zamannda demesi ve dier madd ve mnev haklarna riayet etmesi de esasen bu erevede dnlmelidir. Ayrca dorudan bu konuya dair zel aklamalar da bulunmaktadr. Bir hads-i kudsde Allah Tel yle buyurmutur:

542

LMHAL

zmre vardr ki, kyamet gnnde onlarla hesaplaacam! Beni ahit tutarak sz verdikten sonra sznde durmayanlar, hr insan satarak bedelini yiyenler ve ii altrp ondan yararland halde cretini vermeyenler (Buhr, cr, 10). Hz. Peygamber de iinin cretinin teri kurumadan (zamannda) denmesini emreder (bn Mce, Ruhn, 4).

Kleliin cr olduu bir dnemde, Kleleriniz sizin ancak kardelerinizdir. Allah onlar sizin elinize emanet etmitir. Bu sebeple onlara yediinizden yedirin, giydiinizden giydirin... (Buhr, mn, 22) diyen bir dinin iile-

re hakszlk yaplmasna izin vermesi kesinlikle dnlemez. Esasen slmiyet, getirmi olduu mnev ve ahlk ilkelerle i verendeki ihtiraslar dizginlemek, ona efkat duygusu kazandrmak suretiyle taleplerini sradan insann taleplerine doru ekerken, ona iisine yaanabilir bir hayat ortam ve artlar hazrlama iradesini de kazandrr. 5. verenin haklarn gzetmek. Kurn- Kerm, mslmanlarn usulsz yollarla birbirlerinin haklarn yemelerini prensip olarak yasaklamtr. Bu sebeple ii, i sahibinden kendi haklarna bekledii saygy, ayn ekilde kendisi de gstermeli; i veren gibi o da bu konuda hakkaniyet esaslarna uygun olarak ve karlkl rz ile dzenlenmi szleme esaslarna ve artlarna uymaldr. Hz. Peygamber, Mslmanlar, kabul ettikleri artlara uymak zorundadrlar (Buhr, cr, 14) buyurmu ve szleme yapld halde buna uymamay mnfklk almeti olarak nitelemitir (Buhr, mn, 24). phesiz iinin, taahhtlerine uyarak iini belirtildii ekilde yapmas, yalnz kendi ahlk ahsiyetine ve i verene kar bir grevi deil, ayn zamanda topluma kar da bir borcudur. nk retimin artmas ve genel refah dzeyinin ykselmesi, ii-iveren evresinin zihn ve beden gayretlerine baldr. Milyonlarca insann ilerini angarya kabul ettii bir toplumda ekonominin kmesi ve insanlarn sefalete srklenmesi kanlmaz bir sonutur.
... Senin i verdiin kimselerin en iyisi, gl ve emniyetli olandr (elKasas 28/26) melindeki yet, dolayl olarak iinin ii ile ilgili asl grevle-

rini de belirtmektedir. Buna gre iinin iki asl grevi vardr: 1. Fizik gcn kullanmak yani kurallara gre yapmas gereken ii savsaklamadan ve emeini esirgemeden yapmak. 2. Emniyetli olmak yani i vereni ve oradaki ara-gereleri birer emanet kabul ederek esirgemek, zarar vermemek, tahrip etmemek, buna izin vermemek.

SLM AHLKI

543

c) Harcama ve Tketimle lgili Grevler Her ekonomik sistem gibi slmiyet de mal sahibinin, kendi maln ynetmek ve kullanmak hususunda baz hukuk ve ahlk kaytlar getirmi olup bunlarn balcalar ylece sralanabilir: 1. Toplumun zararna tketim ve harcamalarda bulunmamak. slmiyet kardelik dinidir ve fertlerin, genel olarak kendilerine yaplmasn istemedikleri ileri, kendilerinin de bakalar aleyhine yapmamalarn emreder. slmiyet, o gnk hayat artlar iinde toplumun zararna olan harcamalarn belli ballarn belirleyerek bunlar zellikle yasaklam olup iki, kumar, fuhu, rvet bunlardan bazlardr. 2. Lks ve ihtiam iin harcama yapmamak. ktisatlar tketim maddelerini zorunlu maddeler, rahatlk ve kolaylk salayc maddeler ve lks saylan maddeler eklinde ksmda deerlendirirler. Zorunlu maddelerden maksat, insann hayatn srdrebilmesi iin gerekli olan maddelerdir ki, besin maddeleri, giyim eyas ve mesken bunlarn belli ballardr. Rahatlk ve kolaylk salayc maddeler, tketiciyi madd ve psikolojik ynden rahatlatmak suretiyle zamann ve verimliliini daha iyi deerlendirmesine yarayan maddeler olarak tarif edilmektedir. Lks maddelere gelince bunlar, bir tanma gre, tketimi -kiinin verimliliini arttrmak yle dursun- farkl llerde dren maddelerdir. slm ahlk asndan bunlar, ihtiya giderme, rahatlk ve kolaylk salama niyet ve dncesinden ziyade nefsn tatmin, gurur, kibir, vnme ve bakalarndan stn olma arzusu gibi bencil duygularn ve ihtiraslarn krkledii tketim ve harcamalara konu olan maddelerdir. ktisatlarn tketim maddelerini bu ekilde l ayrm, slm literatrde deer ve yararlarn zarr, hc ve tahsn eklinde e ayrlmasn hatrlatmaktadr. Zarriyyt oluturan din, akl, can, mal ve nesil (rz) din hkmlerin ana gayesini, fert ve toplumlarn varlklarn koruyabilmesi iin kanlmaz olan deerleri temsil eder. Hciyyt insanlarn yaantlarn kolaylk iinde ve skntya dmeden srdrebilmek iin muhta olduklar eyler demektir. Tahsniyyt veya kemliyyt ise, stn ahlka, gzel detlere ve olgun insan olmann gereklerine uygun den her trl durum ve davran iine alr. Yukarda sz edilen l ayrmdaki, rahatlk ve kolaylk salayc maddeler slm bilginlerinin adlandrmasyla hciyyt ve tahsniyyt gruplarnda yer alan harcamalardr. Dinde lks ve israf haram klnd iin, bu tr harcamalar slm bilginlerinin bu gruplandrmasnda yer almaz.

544

LMHAL

Harcama ve tketimin ncelii srasnda zorunlu maddeler bata yer alr. slm dini nefsin devam iin gerekli olan imknlardan yeteri kadar faydalanmay tabii ve zorunlu grr. yet ve hadislerden daha nce verilen rnekler gstermitir ki, slmda zhd, kiinin kendisini ve ailesini a, ak ve sefil brakmas pahasna dnyaya srt evirmek anlamna gelmez. Rahatlk ve kolaylk salayc maddeler iin harcamalar yapmak da dinimizde uygun grlm ve tevik edilmitir. Bizzat Hz. Peygamberin de hizmetileri ve binek hayvanlar vard. Temiz ve yeni elbise giyer, gzel koku srnrd. Huzuruna pejmrde kyafetle gelen varlkl birini, Allah sana mal verdiyse, Onun nimet ve ikram eseri zerinde grlmelidir! (Eb Dvd, Libs, 14; Tirmiz, Edeb, 54) diyerek ikaz etmitir.

Lks maddelerinin tketimine gelince, bu yndeki harcamalarn dinimizde tasvip edilmedii, knanp yasakland aktr. nk, bu tr maddelere dknlk, Kurn- Kermin tabiri ile insanlarn kalplerini katlatrmakta; yani onlar Allaha sayg ve itaatten, insanlara sevgi ve efkatten uzaklatrmakta; bencil, muhteris, gururlu ve kibirli yapmaktadr. Lks madde tketimi, insanlarn ihtiyalarn karlamak iin yaratlm olan Allahn mlkn, gayesinin dnda kullanmak demektir. Bu tr gereksiz harcamalar, kaynaklarn, topluma faydal olmayan mallarn retiminde kullanlmasna yol amakta ve ekonominin sosyal verimini drmektedir. Dier ynden lks maddelerin tketimi imkn kt olanlarn vicdanlarn rahatsz etmekte, fke ve kskanlk dourmakta ve bylece sosyal huzursuzluklara yol amaktadr. 3. sraf etmemek. Dinen haram klnan maddeler ile lks saylanlarn tketimi israf olduu gibi hell kabul edilen maddelerin gnn icaplarna gre ihtiyatan fazla tketimi de haramdr. Yiyiniz, iiniz; israf da etmeyiniz. nk Allah msrifleri sevmez (el-Arf 7/30). slm telakkiye gre servet, bir nimet ve imkn olduu kadar, bir yktr de. Zira Kurn- Kerm servetin bir fitne yani imtihan vastas olduunu bildirmitir. Hz. Peygamberin deyimi ile mal zayi etmek yani yerinde kullanmayarak sap savurmak, kiiyi ar bir vebal altna sokar. Esasen, genel olarak tutumluluk ve itidal, slmn ibadetlerde bile tledii temel bir ilkesidir. Bu yzden slm ahlk Abdest alrken suyu gereinden fazla kullanmaynz; sofranz sade olsun; tka-basa doymadan ka braknz; altn, ipek gibi pahal eya kullanmaynz; giyiminiz temiz ve sade olsun; eviniz ve ev eyanz lkse kamasn; genel olarak harcamalarnzda ne eli sk olunuz, ne de sap savurunuz eklinde, ilk bakta basit gibi grnen baz

SLM AHLKI

545

tlimleri ile insanlar hayatn her alannda tutumlu olmaya, btn iktisad kaynaklar en yararl ve rasyonel bir ekilde kullanmaya tevik etmitir. 4. nfak ve cmertlik yapmak. Cmertlik, slm ahlknn en ok nem verdii faziletlerden biridir. nk cmertlik, bakalarna yardm arzusunun insanda karakter halini almas demektir; ahlkn ve insaniyetin, yardm etmeyi gerekli kld her durumda kiiyi gnl rahatl iinde bu hayr yapmaya sevkeden bir haslettir. Buna karlk cimrilik, slm ahlklar tarafndan ahlk ve psikolojik bir hastalk kabul edilmitir. Hz. Peygamber, cmert olanla cimri olann psikolojik hallerini yle tasvir etmitir: Mal hrs, demir zrh gibidir. Cmert insanda yardm arzusu mal hrsna galip gelir; cmertlik yaptka zerindeki skc zrh gever; yani mal hrsnn verdii gnl rahatszlndan kurtulur, ferahlar; ayn zamanda, bakalarnn straplarn hafifletmi olacandan dolay vicdan huzuru duyar. Buna karlk, cimri insandaki mal hrs, kendisini gittike daralan bir zrh gibi huzursuz eder; insanlarn straplarn grmekten dolay ruhen rahatsz olmasna ramen, cimrilik yznden, vicdann rahatlatacak msbet faaliyetler gsteremez; bylece cimrilik huyu kendisini tam bir bask altna alr (Buhr, Zekt, 29). Bu sebeple Reslullah cimrilik duygusundan Allaha snmtr (Buhr, Cihd, 74). Yine o, cimrilik konusunda mslmanlar uyararak, gemite baz kavimlerin cimrilik yznden birbirlerinin mallarna saldrmak, kanlarn aktmak suretiyle helk olduklarn belirtmi (Mslim, Birr, 56), bylece bencillik ve menfaatiliin ifadesi olan bu tutumun sosyal patlamalara yol amasnn kanlmaz olduunu tesbit etmitir. slmn getirmi olduu infak ilkesi, toplumdaki yokluk ve sefaleti; sosyal adaletsizlii ve gelir dalmndaki eitsizliin douraca sosyal patlamalar nlemeyi amalar. te pek ok yet ve hadiste infak, ihsan ve cmertliin ilh bir sfat ve peygamberlerin sahip olduklar erdemlerden biri eklinde gsterilmesi, ayrca cimriliin iddetle ktlenmesi, slm ahlklarnn bu konuya zel bir nem vermelerine yol amtr. Ahlk kitaplarnda cmertlik hususunda yer alan bilgi ve dnceler dikkate alndnda bir harcamann cmertlik saylabilmesi ve bu harcamay yapana cmert denilebilmesi iin balca u artlara uyulmaldr: a) Yardmn isteyerek ve seve seve yaplmas gerekir. Nitekim Kurn- Kermde bu hususa iaret edilmitir (el-Har 59/9). slm ahlklarna gre, dier btn ahlk erdemler gibi cmertlik de insanda bir huy ve meleke haline gelmekle gerekleir ve ancak byle bir kimse gnll hayrlar yapabilir.

546

LMHAL

Bu sebeple, ndiren veya zorla hayr yapan bir kimseye cmert denemez. Buna karlk iyilik yapma niyet ve iradesi tad halde madd bakmdan bunu gerekletirme imkn bulamayan insan da cmert saylr. Bakalarna karlksz yardmda bulunmak ar bir grevdir. Bundan dolay, kendisine hangi sadakann daha hayrl olduu sorulan Hz. Peygamber, Saln yerinde ve mala dkn olduun, zengin olmay istemekte ve fakirlikten korkmakta olduun zamanda verdiin sadakalar (Buhr, Zekt, 11) ek-

linde cevap vermitir. b) Mal, yaratl gayesine en uygun ekilde kullanlmal, din ve ahlk llere gre gereken yerlere, gerektii lde harcanmaldr. Ahlk kitaplarnda dier erdemler gibi cmertlik erdemi de israf ve cimrilik denilen iki arln ortas (itidal) olarak gsterilmitir. sraf, ahs ve ailev harcamalarda ileri gitmek, nefsin kt arzularn tatmin iin harcama yapmak, insan ve din bir ama tamakszn, eldeki imknlar, yaratl gayelerinin dnda sap savurmak; cimrilik ise dinin ve rfn harcamay gerekli grd mal, gereken yerlere harcamaktan kanmaktr. Kurn- Kermde mslmanlara her iki arlktan da kanarak harcamalarnda ll olmalar emredilmitir (el-Arf 7/31; el-sr 17/29; el-Furkan 25/67). c) Cmertliin dier bir art da ilgili kii veya kurumdan yardma mukabil hizmet, mkfat, vg veya teekkr gibi herhangi bir madd ya da mnev karlk beklememek (bk. el-nsn 76/8-10), gsteriten, yardm edileni incitecek, kk drecek tutumlardan dikkatle kanmaktr (el-Bakara 2/261-265). d) Yardm olarak verilen maln gzden dme bir ey olmayp sahibi nezdinde deer tamas da cmertliin artlarndandr (l-i mrn 3/92). Kuran, hadis ve dier slm kaynaklarda genellikle Allah yolunda infak eklindeki ifade ile cmertlik vazifesinin, karlk beklemeden ve hasb olarak yerine getirilmesi gerektii anlatlmak istenir. nfak kelimesi nafaka ile ayn kktendir ve en geni mnas ile muhta durumda olanlarn nafakalarn temin etmek anlamna gelir. Bu bakmdan yoksullara hibir karlk beklemeksizin para veya mal vermek infak ve cmertlik saylaca gibi; yatrmlar yapmak, yeni yeni i yerleri kurmak ve gelitirmek ve mmkn olduu kadar fazla personel istihdam etmek suretiyle ok sayda kiilerin ve ailelerin nafakalarn yani geimlerini kesintisiz olarak salamalarna almak da bir infaktr ve -kanaatimizce- zamanmzn ekonomik artlar iinde bu ekilde infak, ilkine gre hem daha hayrldr hem de daha insandir. ...
Altn ve gm (genel olarak paray ve serveti) biriktirip saklayarak Allah

SLM AHLKI

547

yolunda infak etmeyenler yok mu, ite onlara ac bir azab mjdele! (etTevbe 9/34) melindeki yetin, imkn bulunduu halde bu ekilde in-

sanlarn geimini temin etmelerine imkn hazrlayacak kurumlar yapmaktan kananlar da kapsad dnlebilir. E) Siyasetle lgili Grev ve Sorumluluklar a) slm Dncesinde Siyasetin nemi slm dininin en belirgin ve temel niteliklerinden biri hem dnya hem hiret dini oluudur. Bundan dolaydr ki Hz. Peygamber Medineye hicret eder etmez, yalnz dar anlamda bir din nderi deil, ayn zamanda siyas bir lider olarak davranm; din faaliyetleri yannda toplumsal ve siyas ilerin dzenlenmesi ve ynlendirilmesi iini de zerine alm; Medinedeki mslman olan ve olmayan btn unsurlarn benimsedii bir anayasal belge hazrlayarak dinin ngrd ilke ve hedeflerle uyumlu bir siyas yap oluturmaya balamtr. Siyaset mesleinin zaman zaman baz toplumlarda ahlk ilkelerinin dna saptrlarak deer anmasna uratlmasn rz bir durum olarak deerlendirmek gerekir. Nitekim bizzat Hz. Peygamber ve ashabnn nde gelenleri olan Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Alinin de birer siyas lider olduklar gz nne alndnda slmda siyasetin ne kadar yce bir meslek ve ura olduu aka ortaya kar. Bu durumu dikkate alan slm bilgin ve dnrleri, genellikle siyasete hem toplumsal faaliyet hem de bir bilim dal olarak byk bir nem vermiler ve onu mesleklerin en ereflisi saymlardr. slm ilimlerden fkhn nemli bir ksmn siyaset konular oluturur. Genel fkh kitaplarndan ayr olarak slm hukuk literatr iinde el-Ahkms-sultniyye ve benzeri eser trlerinin yer almas, fkh bilginlerinin siyaset konusunu kendi ilgi alanlar iinde grm olmalarnn nemli bir delilidir. zellikle a mezhebinin devlet bakannn tayinini (nasb) itikad bir konu olarak ele almas dolaysyla, kelm ilminde de siyasetle ilgili baz konulara yer verilmitir. Ayrca slm dnrleri, zellikle Frbden itibaren slm kltr tarihi bakmndan byk deer tayan, olduka orijinal bir siyaset felsefesi gelitirmilerdir. Btn slm bilginleri siyaseti, insann toplumsal bir varlk olmasnn sonucu sayarlar. Bunlardan Gazzl, siyaseti zellikle iki adan gerekli grmtr:

548

LMHAL

1. nce siyaset doal ve toplumsal zorunluluun bir sonucudur. yle ki: nsanlar, yalnz balarna altndan kalkamayacaklar oklukta ihtiyalarla ykldrler. Bu durum, insanlarn birlikte yaamalarn zorunlu klar; ancak bu birliktelik srtme ve ekimelere de yol aar. te ihtiyalarn -ekimelere yol amayacak ekilde- bar, gvenlik ve adalet iinde karlanmas ancak siyaset denilen yaplanmayla mmkn olur. Bylece Gazzl siyasetin ahlk boyutuna da iaret etmi olur. 2. Siyaset, din hayatn salkl yrtlmesi iin de gereklidir. nk dnya ilerinin dzgn ve salkl ilemedii yerde din devler de aksar. Bu suretle toplumda huzur ve gvenlii salayan siyaset, bireylerin din ykmllklerini yerine getirebilmeleri iin rahat bir ortam hazrlam olur. Siyasetin din ve dnya hayatna bu hizmeti dolaysyla slm bilginleri, adaletle yrtlen siyaseti stn bir ibadet saymlardr (Gazzl, hy, I, 12; III, 195-196). Bata Frb olmak zere btn slm bilginleri siyaseti, yalnz dar anlamda haklar paylatran, sosyal birlii koruyan, sorumluluklar dzenleyen cisman bir ynetim saymakla yetinmemi, bunun yannda ve daha da nemlisi, slmn itikad ve ahlk boyutuna uygun olarak, toplumdaki herkesin mnev gelimesini ve en yksek mutluluktan pay almasn salayc btn imknlar aratran bir disiplin olarak grmlerdir. Bu, siyasetin bir peygamber meslei olmasnn gereidir. b) Yneticinin Baz Nitelikleri ve Grevleri 1. Ehliyet ve Liyakat Hz. Peygamber, , ehlinden bakasna verildii zaman kyameti bekle (Buhr, lim, 13; mre, 170) buyurmutur. Bu hadiste i anlamna gelen emr kelimesi, ncelikle devlet ii yani idar ve siyas grev olarak dnlmtr. Nitekim Kurn- Kermde devlet adamlar iin ll-emr (i banda olanlar) ifadesi kullanlmtr (en-Nis 4/59). Yukardaki hadis, siyasette ehliyetin nemini ak bir ekilde gstermektedir. Bu sebeple slm bilginleri, eserlerinde siyas ve idar grevlere getirilecek kiilerde aranmas gereken niteliklere geni yer vermilerdir. Bunlardan Frb, ideal bir devlet bakannda bulunmas gereken balca nitelikleri yle sralar: Beden sal ve kusursuzluu, anlama ve kavrama stnl, gl hfza, gl zek, etkili hitbet, renme sevgisi ve yetenei, mideye dkn olmama, doruluk sevgisi, cmertlik ve ikram sevgisi, gnl zenginlii ve tok gzllk, adalet

SLM AHLKI

549

sevgisi, azim ve kararllk (el-Mednetl-fzla, s. 88-90). Benzer artlar Gazzl tarafndan da sralanmtr (bk. et-Tibrl-mesbk, s. 53). Ayrca Gazzlye gre siyasette liyakat kaygsn en ok duymas gereken kii, bu grevi stlenecek olandr. nk siyas makamda bulunan kimse, kontrol elinde tutmak ve genel dzeni salamak iin, baka mesleklerde bulunanlara hkim olmas; insanlar, dnya ve hirette kendilerini mutlu klacak en doru yola yneltmesi gereken insandr. Bu yzden siyaset meslei, erefli olduu kadar da tehlikelidir. Nitekim Hz. Peygamber, On kii zerinde bile
olsa, yneticilik yapm olan her insan kyamet gnnde (Allahn huzuruna) elleri boynuna bal olarak gelir. Sonra da ya adeleti sayesinde kurtulur veya hakszlk etmi olduu iin mahvolur! (Drim, Siyer, 72; Msned, II, 431; V, 267) buyurmutur. Bir toplumda sevginin yaygnlamas, adaletin

gereklemesi ve haksz g kullanmnn ortadan kalkmas ancak o toplumda ynetimin faziletli insanlarn elinde bulunmasyla mmkn olur. Onun iin Frb yle der: Bir faziletli insan ld veya ldrld zaman insanlar ona alamasn; asl onu kaybeden lke halkna alasn! 2. Adalet ve Drstlk Sad sresinin 26-28. yetlerinden kan sonuca gre mttaki (takv sahibi) bir ynetici, ynetimini adalet ve hakkaniyet llerine gre srdrr; hkm ve kararlarnda keyf arzularna uyup Allahn tayin ettii llerden sapmaz. Takv sahibi ynetici inanl kiidir ve kendisi iin olduu gibi halk iin de en iyi, en yararl olan ileri yapar. Fcir (kendisi gnahlarla kirlenmi) ynetici ise kt arzularna uyup Allah yolundan sapmtr; o, ynetimiyle lkeyi bozup tahrip eder. Siyaset mesleinde adalet ve drstlk btn faziletlerin banda gelir. Nitekim tarih boyunca ve btn toplumlarda devletin ilevleri iinde en nemlilerinin adalet ve drstlk olduu dnlmtr. lgili slm kaynaklarda da siyasette adalet ve drstlk konusu zerinde nemle durulmutur. slm dnyasnn nde gelen siyaset dnrlerinden Frbnin ifadesiyle, Toplum sevgiyle kaynar, adaletle yaar. Toplumun bekasnn teminat olan adalet, ncelikle bir devlet ilevidir. Devlet, her vatandana hakk olan geim imknlarn, eref ve itibarn, saln, eitimini, huzur ve gvenliini, makam ve mevkiini vermekle ykmldr. Devlet bunlar verdii ve bunlar koruduu takdirde adaleti gerekletirmi olur. Mverdnin de belirttii gibi (Edebd-dny ved-dn, s. 141) herkesi kucaklayan bir adalet uygulamas, fertleri kaynamaya ve her bakmdan

550

LMHAL

saygya sevkeder. Ayrca ancak kapsaml bir adaletle lke mmur olur; iktisad gelime gerekleir ve devlet gvencede olur. Mverd, Bir lkeyi zulm kadar tahrip edebilecek baka hibir ey yoktur diyerek lkedeki btn bozukluklarda adaletsizliin mutlaka bir paynn ve etkisinin bulunduunu ifade ederken evrensel bir gzlemi dile getirmitir. Bu yzden slm bilginleri adaleti, insann bizzat kendisine kar dil olmasndan balayarak btn lkeye dalga dalga yaylmas gereken bir rahmet gibi grrler. Frb, siyasette adaletin tanmn yaparken lkenin madd ve mnev imknlarnda, her vatandan ehliyet ve liyakati lsnde hakk ve pay bulunduunu belirterek bu pay eksiksiz vemenin adalet, eksik vermenin veya hi vermemenin ya da verilen haklar gvence altna alp korumamann bireye zulm, bir ksm insanlara hak ettiinden fazlasn vermenin de topluma zulm olduunu ifade eder. Devlet hibir vatandandan bir hakk, iradesi dnda, bedelini vermeden alma hakkna sahip deildir. lgintir ki Frb, bireye kar yaplan bir hakszln topluma kar ilenmi bir su saylabileceini de dnmtr ki, bireysel haklara toplumsal bir boyut tannmas ancak amzda gndeme getirilebilmitir. Yine Frb, bireylere haklarnn verilmemesini veya kanunda ngrlenden daha ar cezalar verilmesini, yalnz bireye deil, topluma kar da bir su olarak deerlendirmi olup bu da gnmzde hukukun stnl, eitlik gibi kavramlarla dile getirilen yksek bir dncedir. c) Ynetilenlerin Grev ve Sorumluluklar 1. Siyas Otoriteye Sayg slm dini, btn toplumsal kurumlarda olduu gibi en geni toplumsal kurum olan devlette de nizam fikrine ve uyuma nem verir. Bu sebeple Kurn- Kermde, Allaha, Peygambere ve iinizden kan yneticilere itaat ediniz (en-Nis 4/59) buyurulmutur. Hz. Peygamber de, Kendi ilerinizi
yrtenlere (devlet adamlarna) itaat edin, rabbinizin cennetine girin (Tirmiz, Cuma, 81) anlamndaki hadisiyle bu itaatin deerine iaret etmitir. Ehl-i snnet anlayna gre devlet bakan gnahkr da (fsk) olsa ona

itaat etmek gerekir. Bir Ehl-i snnet bilgini olan Gazzl, Zalim de olsalar devlet adamlarna hakaret etmek doru deildir der ve buna gereke olarak Amr b. sn, Ehliyetsiz olsa bile bir hkmdarn varl, anarinin srp gitmesinden daha hayrldr szn hatrlatr (hy, IV, 85). Devletin bu ilevine slm siyaset biliminin nemli kaynaklarndan el-Ahkms-sultniyyenin de mellifi olan mam Mverd de iaret etmektedir. Mverd,

SLM AHLKI

551

etkili ve gl bir siyasal ynetimi, huzurlu bir dnya hayatnn balca alt artndan biri olarak grr. nk etkin devlet, ok farkl arzu, ihtiras, menfaat aray iinde olan insanlar kontrol eden, uzlatrp kaynatran, onlar birbirlerine zarar vermekten alkoyan, hukuk dzeni sayesinde dmanlk ve hakszlklar nleyen bir sosyal ve siyasal yap ve otoritedir. Toplumun ve bireylerin huzur ve gvenliini, mutluluunu salamada tek bana din yeterli deildir; dinin yannda devlet denilen bu otoriteye de ihtiya vardr. Bu yzden Hz. Peygamber, Mekkeden Medineye gelip de bir devlet kurma frsatn elde eder etmez vakit kaybetmeden bu yapy gerekletirmitir. Fakat Mverd u nemli uyary da yapmaktadr: Eer devlet, vatandalarn birbiriyle kaynamasn salayan, onlara itaat ve dayanma ruhu alayan dine nem vermezse, toplumun kendisine gnll saygsn da kazanamaz; toplum zerinde ancak bask yoluyla otoritesini srdrebilir; bu da onu bir zorba devlet ve ykc devlet haline getirir. u halde salkl bir din-devlet ilikisinin kurulmas, devletin, toplumun en yksek deeri olan dine sayg gstermesiyle mmkn olur (Edebd-dny ved-dn, s. 136-137). Aslnda burada dine sayg ifadesi, dinin vazgeilmez buyruklar olan adalet, eitlik, drstlk gibi ahlk, sosyal ve siyasal ilkelere de sayg; bunlar ihll etmek ise Allahn hkmlerini ihll anlamna gelir. Baka bir ifadeyle buradaki din kavramn, en geni anlamyla toplumun inan ve deer yarglarnn btn olarak anlamak gerekir. Bylece devletin dine saygs, onun topluma ve toplumsal deerlere saygsnn da bir yansmas olmaktadr. Bu suretle yneticiler toplumun da kendilerine sayg gstermelerini hak ederler. Nitekim bu anlamda olmak zere Hz. Peygamber, Cihadn
en stn, zalim hkmdar karsnda hakk sylemektir (bn Mce, Fiten, 21; Msned, V, 251, 256) buyurmu; yaratana isyan tekil eden hu-

suslarda yaratlma itaat edilmeyeceini bildirmitir (Buhr, Ahkm, 4; Mslim, mre, 39). 2. Toplumun Haksz Ynetime Kar Tavr Almas Hz. Peygamberin yukarda iaret edilen uyarlarn da dikkate alan slm bilginleri, devlet ve siyaset adamlarn adalet ve hakkaniyete armay, buna imkn bulanlarn nemli grevleri arasnda gstermiler; bunu slmda byk yeri olan emir bil-marf nehiy anil-mnker (iyilii emredip ktle kar kma) ilkesinin bir gerei olarak grmler ve bu grevi kendileri de yerine getirmiler; hatta bu konuda Nashatl-mlk, edeblmlk, dbl-vzer, pendnme, nashatnme gibi isimler altnda kitaplar yazmlar, zaman zaman devlet adamlarna uyar mektuplar gndermiler-

552

LMHAL

dir. Bu aktif uyar grevi ncelikle ilim adamlarna der. Bunun yannda slm bilginleri, eserlerinde halka da meruiyet zemininde hakszlklara kar koymay tlemilerdir. slm literatrde emir bil-marf nehiy anilmnker konusu ilenirken devlet ve siyaset adamlarnn haksz ve adaletsiz uygulamalarna engel olma konusuna da geni yer verildii grlr. Daha ok yapc ve bar bir kar koyu olarak nitelenebilecek bu faaliyetler, hakszlk yapan devlet ve siyaset adamlarn -yeni hakszlklara ve karklklara meydan vermeyecek biimde- yazl ve szl olarak uyarmak, protesto etmek, onlarla ilgi kurmamak, onlar ziyaret etmemek, hediyelerini kabul etmemek, onlardan maa almamak, iktidarlarnn son bulmas iin dua etmek gibi yollarn izlenmesi eklinde aklanmtr. slm hukukular din, hukuk ve ahlk kurallarndan sapan devlet bakannn dorudan makamndan dm olaca (inizl) veya mmet tarafndan drlmesi (azli) gerektii konusunu da tartmlardr. slm toplumlarnn tarihsel tecrbesinde azil ve toplu isyan rneklerine pek rastlanmazken yapc ve bar eletiriler ve ynlendirmeler ska grlr ve bu trn rnekleri ayr bir literatr tekil edecek kadar zengindir. Gerek azli konu alan hukuk tartmalarn gerekse yapc eletirilerin belki de en nemli sonucu, devlet bakann adaletli davranma, halk da yaplan hakszlklar karsnda tavr alma konusunda uyarmas, bu ynde kamuoyu ve toplumsal saduyu oluturmu olmasdr. V. Hz. PEYGAMBERN RNEK AHLKI ve AHSYET Kukusuz hem ferd hem de sosyal bakmdan slmn ideal ve rnek insan Hz. Muhammeddir. Nitekim Kurn- Kerm Reslullahn hayat ve ahsiyetini mslmanlar iin rnek olarak gstermi (el-Ahzb 33/21); bu sebeple ashb- kirm onun hayatn titizlikle izlemiler; bu hayat hem bizzat kendi yaaylarna rnek almlar hem de sonraki nesillere byk bir gayret ve itina ile nakletmilerdir. Onun ahlk ve ahsiyeti hakknda en nemli kaynak Kurn- Kermdir. nk, Hz. ienin belirttii gibi (Mslim, Msfirn, 139) Onun ahlk Kurandr. Hadis klliyatyla siyer, emil ve hilye kitaplar Hz. Peygamberin hayatn, beden zelliklerini ve ahlk kiiliini anlatan hadis ve haberleri ihtiva eder. Bu kaynaklarn verdii mlumat, yalnzca Peygamberimizin ahlkn tantmak bakmndan deil, ayn zamanda hem Asr- sadet toplumunun genel karakteri hakknda bize fikir vermesi hem de bir mslmann ahlk

SLM AHLKI

553

kiiliinin nasl olmas gerektiini gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Reslullah bir defasnda kendisini yle tantmt: Rabbimin katnda
benim on ismim var: Ben Muhammedim; Ahmedim; Mhyim, yani Allah benim vastamla inkrcl mahvedecektir; ben Hirim, yani Allah kullarn benim izimde toplayacaktr; ben rahmet Peygamberiyim, tvbe Peygamberiyim, kahramanlk Peygamberiyim. Ben Mukaffyim, yani btn insanlar Allah yoluna yneltirim. Nihayet ben (insanl) kemale erdirenim (Mslim, Fezil, 126).

Kusursuz bir ifade kabiliyetine sahip olan Reslullah, hayat boyunca sadece gerei sylemi ve sylediklerini harfi harfine yaamtr. O, daima tatl dilli, gler yzl ve toleransl olmu; bununla beraber szlerini sayg ile dinletmeyi de baarmtr. Peygamberimiz toplulukta yemek yemeyi severdi. Yemee besmele ile balar, sa elini kullanr, tka basa doymadan sofradan kalkar, yemekten nce ve sonra ellerini ykard. Sala zararl ve dinen haram olan veya kokusuyla evresindekileri rahatsz edecek eyleri yemez; bunlarn dnda hibir yemek iin sevmiyorum demezdi. Sofra kurallarna mutlaka uyar, bu konuda evresindekileri de sabrla ve nezaketle eitirdi. pek elbise giymez, altn yzk takmazd. Giyiminde temizlie ve sadelie nem verir, pejmrdelikten holanmazd. Temizlii imann yars sayard. Bizzat kendisi temiz olduu gibi bu alkanl etrafndakilere de kazandrmaya alrd. Lks ve ihtiama nem vermez, geici skntlar tasa edinmezdi. Dier mslmanlara da kanaatkr olmay, hayata daima iyimser bakmay telkin ederdi. Gnl zengindi. Affetmeyi sever, kimseyi incitmez, dmanlarnn dahi iyiliini isterdi. Kurn- Kermde onun bu meziyetinden vgyle bahsedilir ve yle buyurulur: Eer kaba, kat kalpli olsaydn, muhakkak ki insanlar evrenden dalr giderlerdi... (l-i mrn 3/159). O, insanlarn kusurlarn yzlerine vurmaz, tenkitlerini isim vermeden yapard. Bir nlk yemeini olmayana verdii iin kendisinin ve ailesinin a sabahlad geceler ok olmu; fakat kendisi ve ailesi, aln skntsn iyilik yapmann ve Allahn honutluunu kazanmann verdii mutlulukla altetmeyi bilmilerdir. Yeri gelince esiz bir yiit, yeri gelince de son derece halim selim idi. Adaleti titizlikle korur; insanlara srf mevki ve makamlarna gre muamele

554

LMHAL

etmezdi. Aksine fakirlerin, kimsesizlerin, yetimlerin, hastalarn, gariplerin, ocuklarn daha ok ilgi ve mutlulua muhta olduklarn bilir ve bunu onlardan esirgemezdi. Kibirlenmekten nefret eder, kibirle imann bir kalpte birleemeyeceini syler; kimseye kar ululuk taslamaz; fakat dmanlar karsnda da ezilip klmezdi. Otoritesini srdrmek iin sun ve zorlama tedbirlere bavurmaz; meclislerde bo bulduu yere otururdu. Dalkavukluktan nefret ederdi. Kendisine bir ilh gzyle baklmasna asla raz olmaz; kendisinin de bir insan olduunu, sadece Allahn korumasyla hata ve gnahtan kurtulabileceini -hibir kaygya kaplmadan- samimiyetle ifade ederdi. Halkn arasna katlr; insanlarla olan ilikilerini herhangi bir insan gibi srdrr; hastalar, dostlarn, komularn ziyaret eder; mslmanlarn ac ve tatl gnlerini paylamaktan geri kalmazd. Reslullahn aile hayat son derece muntazamd. Elerine sayg gsterir; haklarna riayet eder; hatta geceleyin ibadet etmek istedii zaman bile einden izin alma inceliini gsterirdi. Aile bireyleriyle akalamay sever, ndiren vuku bulan aile ii tatszlklar anlayla karlar, ikazlarn incitmeden, medence yapard. Din ve dnya ileri arasnda ideal bir uyum kurmas, onun en nemli zelliklerinden ve baarsnn sebeplerinden biridir. Bir hristiyan olan msterik M. G. Demombynes, Muhammed (s. 599-600) isimli nemli eserinde, slmiyetin Hristiyanla stnln ve Hz. Peygamberin baarsnn sebeplerini yle anlatyor: snn vaaznda br dnya iin hazrlk, bu dnyann nimetlerinden vazgemekle balar. slmda ise kesinlikle byle bir ey yoktur... slma gre, iyi bir ekilde kullanmak artyla hibir nimet kt deildir. Baz sahbler, ebed kurtulularn kazanabilmek iin geceleri hep namaz klacaklarn, gndzleri oru tutacaklarn, evlenmeyeceklerini, evli olanlar elerine yaklamayacaklarn sylemilerdi. Hz. Peygamber bu gelimeyi duyunca onlar u szlerle uyard: Sizin yle yle sylediinizi
duyuyorum. Bakn, yemin ederim ki ben, Allaha hepinizden daha ok sayglym. Bununla birlikte oru tuttuum gnler de olur, tutmadm gnler de. Namaz da klarm, uyku da uyurum. Kadnlarla da evlenirim... Kim benim snnetimden (yolumdan) yz evirirse benden yz evirmi olur (Buhr, Nikh, 1). Dnyada zhd iinde olmak, helli haram saymak deildir (Tirmiz, Zhd, 29).

SLM AHLKI

555

Kuran Allah elisini gzel rnek olarak gsteriyor. Muhammed Hamdullahn dedii gibi, ayet Hz. Muhammed, insann dnya hayatn, zevklerini tamamen reddeden, bunlardan uzak kalan bir melek hayat srdrmek isteseydi, onun srdrd bu hayat, insanlar iin l domu bir kural olarak kalacakt (slm Peygamberi, II, 664). Nitekim Romann barbarlatrd Hristiyanlk dnyaya hkim olsa bile, sya nisbet edilen Hristiyanlk kilise hatta mnastrlarn duvarlarn aamamtr. Reslullahn dier bir nemli zellii, Kurann deyimiyle insan-peygamber oluudur (el-sr 17/93). Onun ebed mesajna gre, kendisi de dahil olmak zere, Btn insanlar hata eder; hata edenlerin en hayrls ise tvbe edenlerdir (Tirmiz, Kymet, 49). En mkemmel insann hayatnda bile iyilik-ktlk mcadelesinin bittii bir son nokta yoktur. O sebepledir ki, kendisine Yalandnz, y Reslellah! denildiinde o, Beni Hd ve r sreleri yalandrd (Tirmiz, Tefsr, 56, 6) buyurmulardr. nk her iki srede de, Sana buyurulduu gibi dosdoru ol! (Hd 11/112; er 42/15) denilmektedir. Fahreddin er-Rznin de belirttii gibi bu yet, ahlk hayatn kolay olmadn gsterir. Zira bir mr boyu doruluk izgizinden sapmadan ilerlemek, Kurann deyimiyle, bu sarp yokuu trmanabilmek zor, zor olduu kadar da kutsal bir abadr. slm dini prensip olarak Hristiyanlkta olduu gibi, Hz. Peygamber de dahil olmak zere, hibir insan ilhlk mertebesinde hatasz kabul etmemitir. Bu yzden Peygamberimiz, sk sk tvbe ve istifar ettiini syler; iyilik yolunda sebat ettirmesi, ahlkn gzelletirmesi iin Allaha dua ederdi (mesel bk. Mslim, Msfirn, 201; Nes, ftith, 16, 17). Hz. Muhammed, Allah tarafndan ebed risletle grevlendirilmi olmak bakmndan en byk eref ve imtiyaza mazhar olmutur. Bunun yannda o hem bir insan ve kul olarak hem de kendi deyimiyle ahlk gzellikleri tamamlamak iin gnderilmi bir rehber olarak btn mrn erdemli yaamaya adam olmak bakmndan da en sekin insandr ve bu yzden sve-i hasene (gzel rnek)dir. Onun en yksek ve rnek faziletlerinden biri de kendisini kanunlar st grmemesidir. Kurn- Kermde defalarca ona, kendisine vahyedilene uymas emredilmitir. Zmer sresinin 12. yetinde ona verilen bir tlimat olan, Ben mslmanlarn ilki olmakla emrolundum eklindeki ifade, onun ahlk ve fazilette de nc ve rnek olmasn gerektirir. Bu sebepledir ki, Kurn- Kermdeki pek ok emir ve yasak dorudan ona hitap eder.

556

LMHAL

Herkesin kabul ettii zere ktlklerin en fenas, bir insann inanmad bir gr savunmas, yapmad bir ii emretmesidir. Kuranda da,
Yapmayacanz bir eyi sylemeniz Allah katnda byk bir fkeye sebep olur (es-Saf 61/3) buyurulmutur. Mnafklarn cehennemin en dibinde gsterilmesi de bundandr (en-Nis 4/145). Bu adan, Hz. Peygamberin

inanmad veya yaamad bir gr, bir ii buyurduuna, kendi kendisiyle elitiine dair tek bir rnek yoktur. Bu yzden dmanlar tarafndan bile Muhammedl-emn diye anlm; risletine ilk inananlar, kendisini en iyi tanyan yaknlar olmutur. Tarihte ilkeler koyan nice dnrler unutulup gitmi; fakat yalnz peygamberler, alar boyunca hak, drstlk, iyilik ve fazilet rnei olarak saygyla izlenmilerdir. zellikle, hayatn ayrntlaryla tanma bahtna erdiimiz yegne peygamber olan Allah Resulnn, getirdii evrensel ilkeler yannda, bir ocuun ban okamas, kzmas beklenen bir kstahl tebessmle karlamas, sradan insanlarn meseleleriyle itenlikle ilgilenmesi gibi basit grnen faziletli davranlar bile esiz bir ahlk kahramannn, fazilet bidesinin zengin ahlk kiiliini oluturmutur. Kurn- Kermin birka yetinde Hz. Peygamber, baz kk yanlglar sebebiyle ikaz edilmitir. Bu yetler onun bir ilh gibi kabul edilmemesi gerektiini gstermesi bakmndan nemlidir. Fakat, bundan daha nemlisi udur ki, Reslullah bu yetleri, en kk bir komplekse kaplmadan, ak yreklilikle halka okumu, duyurmu; dahas namazlarda okunmasna izin vermitir. Tarihte kendisini eletiren szleri okumay ibadet sayacak kadar ahlkta ve fazilette ycelmi olan bir baka ahsiyet yoktur. te bundan dolay o, insanla rnek, lemlere rahmettir. Allah Resul, davet ettii insanlara, hiret kurtuluundan baka hibir pein kar vaad etmiyordu. Aksine, bu yolun uzun, etin ve dikenli olduunu, onlara, gklerin, yerin ve dalarn bile tayamayaca bir emanet getirdiini aklyor; fakat samimi bir mmin, lekesiz bir insan olarak her trl btllardan, edepsiz ve aalk davranlardan kurtularak, doru ve samimi imana, faziletlerle ssl insanla aryordu. Bizzat kendi yaayyla da bu imann ve faziletin zengin rneini sergiliyordu. Nitekim Mekkede mriklerin dayanlmaz boyutlara ulaan basks karsnda Habeistana snan mslmanlarn szcs Cafer b. Eb Tlibin, Habe hkmdarnn huzurunda yapt konumada u arpc ifadeler yer alyordu: Biz vaktiyle Chiliye halk olarak putlara tapar, l hayvan eti yerdik. Bir sr edepsizlikler yapardk; yaknlarmza ilgisiz kalr, komularmza ktlk

SLM AHLKI

557

ederdik. Gl olanlarmz zayflar ezerdi. te Allah bize Peygamberimizi gndermezden nceki halimiz bu idi... O Peygamber bize doruluu retti; emanete sadk kalmay, akrabamza ilgi gstermeyi, komularmza iyi davranmay, insanlarn haklarna ve hayatlarna saygl olmay emretti. irkin davranlar, yalanc ahitlii, yetim mal yemeyi, namuslu kadnlara iftira atmay yasaklad. (Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 202) Reslullahn dmanlar, onu, atalarnn dinini terkettii, air, mecnun sihirbaz olduu gibi iddialar ve samalklarla halkn gznden drmeye altlar. Fakat, bir hristiyan ilhiyatnn da dedii gibi, Hz. Muhammedin adalar onda hibir ahlk kusur gremediler (M. Watt, Hz. Muhammed, s. 246); bu sebeple de ona asla gerek bir kusur isnat edemediler. Sadece, her zaman ve her devirde btn zalimlerin bavurduu yollar izlediler; yani onunla ve ona inananlarla alay ettiler, hakaret ettiler, zulmettiler, abluka altna alp ala mahkm ettiler. Ancak otoritesini ve saygnln zorbalktan deil, getirdii ilh prensiplerden, dayand dorulardan, yaad erdemlerden alan Allah elisinin karsnda zalimlerin direnii sadece bir ocukluk devresi kadar srebildi. En sonunda Allah ona, hakszlkla karld kutsal yurdu Mekkeye muzaffer olarak dnme mutluluunu yaatt. Mekke fethedilince Reslullah, btn sulularn balandn iln etti. O vakte kadar, Eb Cehilden sonra mriklerin lideri ve slmn en yaman dman olan Eb Sfyn slm kararghna geldiinde, Hz. Peygamber onu saygyla karlam; hatta evinin dokunulmazl, oraya snanlarn gvence iinde olduu tlimatn vermiti. Bu tavr bize, esiz bir cesarete sahip muzaffer bir kumandann, ayn zamanda alak gnll, kinden uzak ve balayc olmas lzm geldiini gsterir. Chiliye dneminde Araplar cizlik, pasiflik ve korkaklktan nefret eder; cesaret ve yiitlikten holanrlard. Ancak gl ve yiit olduu halde fkesini ve gururunu yenenlere de byk sayg duyarlard. Eer Hz. Peygamberin ar ball ve yumuakl cizlikten ileri gelseydi; veya tersine, yiitlik ve cesareti kendisine gurur ve kibir verseydi asla sevilmez ve taraftar bulamazd. Hz. ie, onun ok nemli iki zelliini u szlerle anlatr: Allah Resul, iki durumdan birini semek gerektiinde, eer kt deilse, mutlaka kolay olann seerdi (insanlarn ilerini zorlatrmazd)... Bir de Allah Resul, kendisiyle ilgili ktlklerden dolay asla intikam peinde olmamtr. Fakat Allahn bir kanunu ihll edilince mutlaka bunun cezasn verirdi (Buhr, Edeb, 80).

558

LMHAL

Endlsl nl lim bn Hazm (. 456/1064), her cmlesi bir hikmet deeri tayan el-Ahlk ves-siyer adl ahlk kitabnda yle der: hiret iyiliini, dnya bilgeliini, dzgn yaay, btn ahlk gzelliklerini, btn faziletleri kazanmak isteyen kii, Hz. Muhammedi rnek alsn (s. 19-20). nk Reslullah btn hayrlarda en ileridedir. Allah onun ahlkn vm, faziletleri en mkemmel ekliyle onda toplam ve onu her trl kusurlardan arndrmtr (s. 50).

ndeks*

abdest, I, 195, 228 db, I, 167-169, 226, 251-252, 255; II, 469, 503-505 adak (bk. nezir) adalet, II, 493, 541-542 det, I, 151-152 fk/fk, I, 521 hiret, I, 117 ahkm- hamse, I, 164 ahlk, I, 16-18; II, 485-487 akid, II, 343, 347, 362 akde (oulu akaid), I, 67 akka, II, 11 lem-i ervh, II, 156 alveri faizi, II, 415 Allah hakk, II, 528 Allah korkusu, I, 51-52 Allah sevgisi, I, 52-54 Allahn takdiri, I, 133-134; II, 23 aml irketi, II, 389 amel defteri, I, 127 amel-i kesr, I, 260 amel-i slih, II, 494 amel farz, I, 166 ment, I, 71, 81 mil, I, 481-482 animizm, I, 5 Arf, I, 129 arast, I, 126

arefe gn, I, 533 riyet, II, 390-391 asabe, II, 247 asabiyet, II, 285, 490 asgar cret, II, 338 ashb- feriz, II, 247 ashb- iml, I, 127 ashb- yemn, I, 127 sitne, I, 60 asl gnah, II, 316 astroloji, II, 149 astronomi, II, 149 aure, II, 479 aure orucu, I, 386, 389 atletizm, II, 115 avret, I, 229-230; II, 71-72 ayn akidler, II, 346, 393 Azril, I, 94 bahra, II, 35 bin talk, II, 228, 230 bas, I, 125 basar, I, 90 btl, I, 162-163, 259; II, 204, 209210, 347, 350-352, 366 bayramlama, II, 475 bedel hacc, I, 566-568 bedene, I, 556, 559-560 beka, I, 88 Bektiyye, I, 59

Din literatrde kullanlan terim ve kavramlar eitli alanlarda deiik anlamlar kazanp farkl ekillerde tanmlandndan, eserin sonuna szlk ilve etmek yerine bu terim ve kavramlara vurgu yaplan ve haklarnda aklayc bilgi verilen yerlerin cilt ve sayfa numaralarnn verilmesi tercih edilmitir.

560

LMHAL

beret-i zimme, I, 153 berzah, I, 121 besmele, I, 242 bey, II, 365 beyz- mstatl, I, 234 beynnet-i kbr, II, 227, 228, 230 beyul-hast, II, , 359, 368 beyul-ne, II, 369, 426-431 beyul-mlmese, II, 359, 367 beyul-mnbeze, II, 359, 367-368 bidat, II, 143-144, 473 bidat- hasene, II, 144 bidat- seyyie, II, 144 bid talk, II, 231 binicilik, II, 116 Bizantinizm, II, 256-257 bor faizi, II, 415 borsa, II, 447-451 Brahmanizm, I, 10, 11; II, 34 Budizm, I, 2, 8, 11 bul, I, 159; II, 23, 211 bul muhayyerlii, II, 214 butln, I, 162-163; II, 351 by (bk. sihir) Caferiyye, I, 40, 341 Chiliye, II, 489, 491, 498 ciz, I, 171-172 Cebril, I, 94 Cebriyye, I, 28; II, 506-507 cehalet, II, 349, 360, 367 cehennem, I, 130 cehl, II, 498 celbl-menfaa, I, 151 cellle, II, 42 celse, I, 254, 263 cem, I, 233, 325, 329-330 cem-i takdm, I, 329, 333, 528, 537 cem-i tehr, I, 329, 333, 537

cenbet (= cnplk), I, 205 cennet, I, 131-132 ceza art, II, 441-442 Cibrl hadisi, I, 17, 134-135 cihad, II, 309 cimrilik, II, 537 cin, I, 96-97; II, 152-154, 157 cinayet, I, 558-559 cmertlik, II, 537-538 cule, II, 362 czf, II, 377 ok hukukluluk, II, 270 dbbetl-arz, I, 123 dlle, II, 404 damn akidleri, II, 354 Dvd orucu, I, 387-388 deccl, I, 123 defin, I, 355, 365-367 define, I, 450-451 defl-mefsede, I, 151 dellet, I, 144 delil, I, 144 dem, I, 556, 559-560 demokrasi, II, 260-261 dergh, I, 60 devir, I, 374-377 deyn, II, 362 diktatrlk, II, 260 din, I, 1-4, 15-16 din ve vicdan hrriyeti, II, 307-312, 529-530 dinar, I, 442; II, 19 din nikh, II, 200-201 dirhem, I, 442; II, 19 di dolgusu/kaplamas, I, 203 diyan-kaz, II, 342, 364, 406-407 dvme, II, 82 duh namaz, I, 315

NDEKS

561

duman, I, 123 dnya hayat, I, 49-51 ecel, I, 140 ecr-i hs, II, 334 ecr-i mterek, II, 334 ecr-i misl, II, 337, 363, 382 ecr-i msemm, II, 382 ed, I, 233, 334 edep, II, 503-506 edille-i erbaa, I, 144 edip, I, 503 efl-i mkellefn, I, 163-164 ehl-i bidat, I, 23 ehl-i hads, I, 33 Ehl-i kitap, I, 9, 99; II, 8, 47-48, 55, 207, 217, 309 ehl-i rey, I, 33 Ehl-i snnet, I, 22-23, 135, 137; II, 506-507 ehliyet, I, 157-159; II, 204-205, 210211, 351 ehll-hal vel-akd, II, 276, 298, 300 emanet, I, 109; II, 401-402 emanet akidleri, II, 354 emir bil-marf nehiy anil-mnker, I, 465-466, 543-544 emvl irketi, II, 389 emvl-i btna, I, 437 emvl-i zhire, I, 437 enflasyon, II, 337-338, 383, 422423, 432-436 esm-i hsn, I, 85-87; II, 498 Eariyye, I, 25-26, 135 erts-sat, I, 123 evlt edinme, II, 243 evst- mufassal, I, 253 evvbn namaz, I, 315 eyym- nahr, I, 546

ezan, I, 266-267 fahr, II, 491 fite (oulu fevit), I, 334 faiz, II, 411-426 fakih (oulu fukaha), I, 31 fakir, I, 478; II, 6, 8 farz, I, 165-166, 223 farz- ayn, I, 166, 223 farz- kifye, I, 166, 223 fsid, I, 162-163, 259; II, 209-210, 242-243, 347, 350-351, 366 Ftiha, I, 241-242, 249-250, 253 fecr, I, 234 fecr-i kzib, I, 234 fecr-i sdk, I, 234, 537 felsefe, II, 488 feminizm, II, 323-324 feriz, II, 246 fesad, I, 162-163; II, 351, 462 fesih, II, 223, 352 fetnet, I, 110 fevt, I, 565-566 fey-i zevl, I, 234-235 fkh, I, 31, 141-143 ftratullah, I, 5; II, 78-79, 81 f seblillh, I, 487, 488 fidye, I, 413-415 fitne, II, 320 fitre, I, 502 fr, I, 492; II, 215, 245 fr-i fkh, I, 141 gabin, II, 355 gabn-i fhi, II, 355-356 gabn-i yesr, II, 355-356 gaiplik, II, 235-236 Gallikanizm, II, 257 gams yemini, II, 27 garar, II, 349, 358-360, 367

562

LMHAL

garimn, I, 485-487 gasil, I, 355, 356-358 gasp, II, 190-192 gayb, I, 97; II, 146 gayr-i mekked snnet, I, 168, 309 gn, II, 106-107 grev-lokavt, II, 332, 338 gurre, II, 139 gre, II, 115 haber-i vhid, I, 173 hac, I, 514 hacc- ekber, I, 515 hcet namaz, I, 317-318 hciyyt, II, 535 hades, I, 186, 192, 227 hkimiyet, II, 288-289, 292, 303 haksz fiil, II, 192, 363 haksz iktisap, II, 193, 363 halife (bk. hilfet) halk, I, 136-137, 542-543 halvet, II, 132, 219 hm, II, 35 hamele-i ar, I, 95 hamr, II, 61-62, 69 Hanbel mezhebi, I, 37-38 Hanef mezhebi, I, 34-36 hapis hakk, II, 337 hara, I, 448 haram, I, 173-174; II, 31-33, 40, 375-376 haram li-aynih, I, 175 haram li-gayrih, I, 175-176 haramla tedavi, II, 63-64, 164-166 Harem, I, 520 Hriclik, I, 29; II, 286, 303 hair, I, 126-127 hata, II, 350 hava paras, II, 444-447

havic-i asliyye, I, 432-433; II, 5 havle, II, 395-396 havelnl-havl, I, 434-436, 445 havuz, I, 128, 189, 192-193 havz- kevser, I, 128 hay, II, 497 hayat, I, 89 hayr, I, 138-139; II, 487 hayz, I, 205-206, 211-214, 228, 337, 389, 555; II, 15, 19 hazr, I, 174 hedy, I, 556-558; II, 3 hell, I, 172; II, 32 hervele, I, 535 hesap, I, 127-128 hev, II, 509, 515 Hristiyanlk, I, 8-12, 22; II, 1, 31-32, 35, 43-44, 157, 199-200, 238, 251-255, 308, 331 hrszlk, II, 189-190 hibe, II, 393-395 hidne, II, 244 hidyet, II, 30 hikmet, I, 177, 220; II, 488, 513514 Hil, I, 520-521 hilfet, II, 29, 271-283, 287-289, 297, 301, 544 hile, I, 178; II, 350, 357-358, 421422, 427 hilim, II, 489, 492, 498-502, 513 hilkat, II, 83 Hinduizm, I, 2, 8, 10 hisb, I, 433-434, 442-443, 447, 449 hisbe, II, 466-467 hukuk, I, 18

NDEKS

563

Hukuk- ile Kararnmesi, II, 205206, 222, 226, 236, 238-239, 294 hukuk- ibd (bk. kul hakk) hukukullah (bk. Allah hakk) hul, II, 224, 232 hull, I, 11, 63 hurmet, I, 174 hurmet-i mushere, II, 209-210 hu, I, 222-223, 256 hutbe, I, 299 hkm, I, 160-161 hlle, II, 228 hrriyet, I, 293; II, 491, 494, 506507 hsf namaz, I, 321-322 rz, II, 186 skat, I, 370-374, 415-417 slah, II, 525 tk, II, 28 ztb, I, 532 iade, I, 229 ibadet, I, 16-17, 48, 50, 54-55, 63, 217-219; II, 13-14, 23, 31, 127 ibha-i asliyye, I, 152 ibnssebl, I, 488-490 ibrd, I, 237 icap, II, 346 icre akdi, II, 333, 378 icre-i dem, II, 379 iczet, II, 348 icm, I, 146-148; II, 276 icml iman, I, 70-71 ictihad, I, 155-156; II, 292 iddet, II, 239-241 iffet, II, 129, 184-185, 515 ifrad hacc, I, 549 iftitah tekbiri, I, 240, 252, 518

ine, I, 409-411 ihanet, I, 115 ihls, I, 16-18 ihram, I, 512-513, 518 ihsan, I, 16-18, 55 ihsr, I, 564-565 ihtilf- metli, I, 392-393 ikamet, I, 268, 294 ikrah, II, 14, 207, 226, 350 ikrar, I, 69-70; II, 243 l, II, 237 il, I, 409-411; II, 63-64, 164-166 ilh inyet, II, 30 ilim, I, 90 ilkel monoteizm, I, 6 illet, I, 148; II, 14, 44, 87-88, 418419 lliyyn, I, 95 ilm-i ncm, II, 149-150 ilmihal, I, 180-182 imam nikh, II, 200-201 immet, I, 277; II, 285-286, 290, 294, 297 immet-i kbr, I, 277; II, 297 immet-i sur, I, 277; II, 297 mmiyye, I, 29-31; II, 228, 231 iman, I, 16-17, 55, 68-69, 75, 79; II, 494 imsak, I, 234, 381 inikad, II, 204, 209, 347 inan, II, 389 ncil, I, 102 ne (bk. beyul-ne) infak, II, 537-539 infisah, II, 352 infish art, II, 205-206 insan haklar, II, 15-16, 18, 182, 186, 303-307, 527-531

564

LMHAL

irade, I, 90, 135 irade beyan, II, 345, 348, 351 irhs, I, 115 irtidad, I, 80, 337 irtisl, I, 269 iset, I, 226, 251, 343 slm, I, 17-18, 75; II, 488-489, 494 slm hukuku, I, 141-143 ism-i azam, I, 85, 287 smiliyye, I, 29-30 ismet, I, 109 israf, II, 33-34, 68, 85, 535-537 srfil, I, 94 istibr, I, 193-194 istidrc, I, 115 istihre namaz, I, 318-319 istihze, I, 215-216 istihsan, I, 149-150 istikamet, II, 515-516 istikbl-i kble, I, 231-232 istilm, I, 532 istinc, I, 193-194 istishb, I, 152 istislh, I, 149, 151 istitat, I, 516 itikf, I, 404-405 itlf, II, 192 ivazl akidler, II, 354 izr, I, 359 izn-i m, I, 298-299 Jainizm, I, 8 kabir hayat, I, 121 kabul, II, 346 kade-i ahre, I, 247-248 kade-i l, I, 250 kader, I, 132-135; II, 506 Kaderiyye (bk. Mutezile) kadlkudt, I, 35

kadn haklar, II, 312-325 kfir, I, 77 khin, II, 152, 160 kaln, II, 217 kamet, I, 268 kams, I, 359 kan davas, II, 180 kapora, II, 441 kr haddi, II, 377, 442-444 karz, II, 391-392 kasem, II, 25 kasr, I, 325, 327 kavme, I, 254 kaz, I, 133-134, 233, 334-339, 406-409, 411, 541 kazf, II, 185 kebre (oulu kebir), I, 76 kefet, II, 214 keflet, II, 396-398 kefret, I, 411-413 kelm, I, 91 kelime-i ehdet (bk. ehdet kelimesi) kelime-i tevhid (bk. tevhid kelimesi) kerhet, I, 172 kermet, I, 66, 115 kesb, I, 136 keif ve ilham, I, 66; II, 163 kble, I, 231-232 kdem, I, 88 kraat, I, 241-244, 250, 259, 351 krn hacc, I, 549 kyam, I, 241 kym bi-nefsih, I, 89 kyamet, I, 121 kyas, I, 148-149; II, 14 kibir, II, 517-518 Kirmen Ktibn, I, 94-95

NDEKS

565

kisr- mufassal, I, 253 kitap, I, 99, 145 komuluk, II, 470-471 Konfyslk, I, 8 konkordato, II, 259 korku namaz, I, 333-334 klelik, II, 15-16, 326-328, 534 kudret, I, 91 kudm tavaf, I, 544-545 kul hakk, II, 186, 528 Kuran, I, 102-106, 115-116, 143, 196, 205, 213, 215; II, 262-264 kurban, II, 1 kuluk namaz, I, 315 kuyu, I, 192-193 kfr, I, 78-80 ksf namaz, I, 321-322 lav yemini, II, 27 lhik, I, 279-280, 285-287 laik devlet, II, 258 laiklik, II, 258, 310-311 lzm, II, 209 lehvel-hads, II, 107 lin, II, 237 liffe, I, 359 lukata, I, 402; II, 450 lzum, II, 347 maden, I, 451-453 mahrem, II, 71 maher, I, 126-127 mahzur, I, 174 ml-i mstefd, I, 436 Mlik mezhebi, I, 36-37 mni, I, 162 maraz- mevt, II, 230 maslaha, I, 151 Mtrdiyye, I, 26-27, 135

mazeret, I, 201, 205-206, 212-216, 275-276, 292-293, 330-331, 335-336, 395-398; II, 15, 19 Mecc, I, 124 mel, I, 242-243 meb, II, 351, 365 Mecelle, II, 294 meclis birlii, II, 205 Mecslik, I, 8, 9, 10, 11 Medine szlemesi, II, 266 mehir, II, 202-212, 218 mehr-i misl, II, 219 mehr-i muaccel (bk. muaccel mehir) mehr-i meccel (bk. meccel mehir) mehr-i msemm, II, 219 mekruh, I, 172-173, 256; II, 40, 106 melh, II, 106 melek, I, 92 mensik, I, 514 mendup, I, 167, 224-225, 252 merhn, II, 398 meslih-i mrsele, I, 151 mesbk, I, 285, 350 mesh, I, 202-203 mest, I, 202 menet, I, 115 mevt arazi, I, 450 meveddet, II, 523 mevkuf, II, 347, 366 Mevleviyye, I, 59 mevlid, II, 472-474 meysir, II, 121-122 meyte, II, 38-39, 42, 47, 57 meyyit, I, 355 mezhep, I, 21 Mkil, I, 94 mkat, I, 521, 522 milel, I, 9

566

LMHAL

miskal, I, 442 miskin, I, 478 mzan, I, 128 monari, II, 260, 301 Mutezile, I, 27-28; II, 161, 506-507 muaccel mehir, II, 219 mumelt, I, 104; II, 361 mumele-i eriyye, II, 422 muyede, II, 475 mubah, I, 169; II, 32, 105 mcize, I, 113-117 mudrebe, II, 388, 389 mufvada, II, 389 muhlea, II, 224, 230, 232 muhlefetn lil-havdis, I, 88 muharremt, II, 196, 215 muhayyerlik, II, 347, 352-353 muhztn-nis, I, 273-275 muhtazar, I, 355 mukarrebn, I, 95 mukassa, II, 377 mukayyed su, I, 188 mukm, I, 294, 323; II, 4 mukted, I, 279, 282 murbaha, II, 376-377 mris, II, 246 Mushaf, I, 196, 205, 213, 215 musarrt hadisi, II, 373 mutlak su, I, 187, 206 muvlt, I, 197, 333, 532 mbarek gece, I, 322 mctehid, I, 155 mdhene, II, 527 mdr, II, 527 mdrik, I, 282-284 meccel mehir, II, 219 mekked snnet, I, 168, 309 mellefe-i kulb, I, 483-484

mezzin, I, 266 mfsid, I, 163, 259 mkreh, II, 226 mmin, I, 77 mnakit yemin, II, 27 mnafk, I, 77-78; II, 534 mnferid, I, 282 Mnker ve Nekir, I, 95 mrted, I, 55, 337 mrtehin, II, 398 mrvvet, II, 490 mskat, II, 388-389 msveme, II, 376-377 mstehap, I, 63, 169-170 mtekavvim mal, II, 45, 64, 366 mvekkil, II, 405 mzraa, II, 388-389 nafaka, II, 68, 219-220, 234-235, 241, 245 nahr, II, 9, 46, 50 Nakibendiyye, I, 59 namaz, I, 219-223 namaz dualar, I, 264 nize, II, 220 Natrizm, I, 5 nazar, II, 166 neb (oulu enbiy), I, 63, 106 necset, I, 190, 195, 229 nece, II, 373-374 necis, I, 186, 190; II, 45, 61, 64, 94 nefz, II, 208, 347 nem, I, 426, 431-432 nesep, II, 242 Nevruz, II, 481-483 nezir, II, 10, 21 nezir tavaf, I, 533 nifas, I, 205-206, 214-215, 228, 337, 389, 555; II, 15

NDEKS

567

nihal, I, 9 nisab, I, 433; II, 5-6 niyet, I, 238-239, 310, 399-402, 437-439, 440, 519, 529 okuluk, II, 115-116 oligari, II, 260-261 oru, I, 381 rf, I, 151-152 r, I, 448 tanazi, II, 183 zgrlk (bk. hrriyet) zr/zrl, I, 201, 205-206, 215, 228, 275-276 pey akesi, II, 441-442 peygamber, I, 16, 63, 106-107 pimanlk akesi (bk. pey akesi) rey, I, 155 rey ve ictihad, I, 33-34, 39, 155 regaib, I, 224-225 rehin, II, 398-401 remel, I, 532 remy-i cimr, I, 537-538 resul, I, 106 revtib, I, 225, 308 rz, II, 345, 354-355 rzk, I, 139 rib, II, 411-412 ribt, I, 60 ribel-fadl, II, 415, 417 riben-nese, II, 415 ric talk, II, 227-229 rics, II, 64-65 rikb, I, 484-485 rikak (oulu rekaik), I, 48 rikz, I, 450-451 riya, II, 517 ruh, II, 155-157 ruhsat, I, 179-180

rukb, II, 394 ryet-i hill, I, 392-394 ryetullah, I, 132 rk, I, 246-247 rkn, I, 161; II, 344 rya, II, 160-162 rya tabiri, II, 160, 162 s, I, 507-508 say, I, 512, 526, 534-536 Sbilik, I, 9-11; II, 150 sadaka, I, 423 sader tavaf, I, 544 sahb (oulu sahbe), I, 41, 153 shib-i tertb (bk. tertip sahibi) sahih, I, 162-163; II, 206, 209, 242, 347 sibe, II, 35 salt, I, 220 salavat, I, 264 saltanat, II, 272-274 sanat, II, 95-97 sarf, II, 365, 431-432 sarg, I, 203-204 savm (oulu sym), I, 381 savm- Dvd (bk. Dvd orucu) sebeb-i nzl, I, 103 sebep, I, 161 secde, I, 247 secde-i tilvet (bk. tilvet secdesi) sedd-i zeri, I, 154 sefeh, II, 498 sefer, I, 294, 323-326; II, 4-5 sehiv secdesi, I, 339 selm, I, 250-251, 255; II, 489 Selefiyye/Selef, I, 24-25 selem, II, 365 sem, II, 106 semen, II, 351, 368

568

LMHAL

sem, I, 90 sendika, II, 332 setr-i avret, I, 229-231; II, 71 Sezaropapizm, II, 257 sddk, II, 516 sdk, I, 109; II, 515-516 sfts-salt, I, 262 shhat, I, 162-163, 197; II, 206, 209, 347, 349 shr hsmlk, II, 209, 215 sla-i rahim, II, 522-523 srat, I, 128 sigorta, II, 451-457 sihir, II, 154, 160 siyaset, II, 539-540 su deposu, I, 192-193 sual, I, 127 sf, I, 48, 63 suhuf, I, 101 sulh, II, 525 sr, I, 124 sret, II, 97-98 sr cem, I, 329 sbhneke, I, 253, 263 sbt, I, 144 sbt sfat, I, 89-91 skn, II, 394 snnet, I, 143, 145-146, 167-168, 225-226, 251; II, 3, 11, 262264, 503 snn talk, II, 231 st hsml, II, 215 ban orucu, I, 387 fi mezhebi, I, 37 ahitlik, II, 169, 206-207, 318-319 ri, II, 291-292, 391-393 art, I, 161 efaat, I, 129

ehdet kelimesi, I, 70 ehid (oulu hed), I, 377-378 ek gn, I, 389 er, I, 138-139; II, 487 er, II, 292, 363 eru men kablen, I, 153 evval orucu, I, 386 eytan, I, 98-99 a, I, 29-31, 34; II, 228, 273, 276, 286, 299 intoizm, I, 8 irk, I, 78 irket, II, 388 fa, II, 383-388 kr, I, 161 kr secdesi, I, 354 tadl-i erkn, I, 248, 251, 254 talk art, II, 205-206, 232 tbin, I, 33, 41 tafsl iman, I, 71 tagls, I, 236 tarr, II, 350, 355-358 tahret, I, 184-186 tahiyyt, I, 247, 250, 254, 263 tahiyyetl-mescid, I, 316, 533 tahkk iman, I, 71-72 tahrme, I, 240, 518 tahrmen mekruh, I, 173-174; II, 31 tahsniyyt, II, 535 takas, II, 377-378 takdr-i ilh (bk. Allahn takdiri) takld iman, I, 71-72 taksr, I, 542 takv, I, 48, 51, 53; II, 493, 495498, 513 talk, II, 28, 224 Taoizm, I, 8 tarikat, I, 59

NDEKS

569

tasavvuf, I, 48, 54-57 tasvir, II, 97-98, 105 tatavvu, I, 225, 533, 556 tavaf, I, 512, 529 tziye, I, 355, 369-370; II, 474 teti, II, 345 tebenn (bk. evlt edinme) tebeut-tbin, I, 33 tebli, I, 110 tebzr, II, 33 tehiz, I, 355 tefhur, II, 491 tefrk, II, 224, 233 tehalll, I, 543-544 teheccd, I, 315 tekml nazariyesi, I, 6 tekfin, I, 355, 359-360 tekfir, I, 79-80 tekke, I, 60-61 tekvin, I, 91 telakkir-rkbn, II, 371 telbiye, I, 519 telfik, I, 40, 45-48 telkin, I, 355, 367-368 temettu hacc, I, 549 temlik, I, 439-440 temyiz, I, 158 tenahnuh, I, 260 tensh, I, 11, 64; II, 157, 160 tenzhen mekruh, I, 174; II, 31 teokrasi, II, 256 teravih, I, 311 teressl, I, 269 terike, II, 246-247 terk, II, 235 tertip, I, 197 tertip sahibi, I, 338 terviye gn, I, 552

tesbih namaz, I, 319-320 tesmiye, II, 48-49, 55 terk tekbiri, I, 307-308 tey, I, 355, 365 tevazu, II, 517 tevekkl, I, 137 tevhid, I, 21, 83; II, 105 tevhid kelimesi, I, 70 tevkil, II, 405 tevliye, II, 376-377 Tevrat, I, 101 teyemmm, I, 208, 228 tezkiye, II, 42, 46 tvl-i mufassal, I, 253 tilvet secdesi, I, 251, 352-354 timsl, II, 98 tokalama, II, 476-478, 526 totemizm, I, 5 tvbe namaz, I, 319 trampa, II, 365 tumenne, I, 247-248 Trke dua, I, 264-266 udhiyye, I, 556; II, 1 umr, II, 394 umre, I, 547 urbn (bk. pey akesi) usul, I, 492; II, 215, 245 usl-i fkh, I, 141 talk, II, 216, 228, 230 lfet, II, 525 ll-azm, I, 111 vcip, I, 166-167, 226 vade fark (bk. vadeli sat) vadeli sat, II, 377, 423-424, 437441 vahdniyet, I, 89 vahdet-i vcd, I, 60-61 vahiy, I, 16, 112

570

LMHAL

vakfe, I, 512, 526-529, 536-537 vakf, II, 467-468 vakit, I, 233-234, 506 vasat mmet, II, 493 vasle, II, 35 vatan- asl, I, 328 vatan- istikamet, I, 328 vatan- skn, I, 328 Ved hutbesi, I, 582-584 ved tavaf, I, 544-545 veda, II, 376-377, 401 veklet, II, 204, 405 vekil, II, 405 velyet, II, 204, 211 velyet-i icbr, II, 212 velyet-i ihtiyr, II, 212 velyet-i irket, II, 212 vel, I, 63, 65-66; II, 213 vcd, I, 88 vch irketi, II, 389 yamur duas, I, 320-321 Yahudilik, I, 8-12, 122; II, 1, 31-32, 35, 43, 157 ya gn, II, 483-484 Yecc, I, 124 yemin, II, 25-27 Yeseviyye, I, 59, 61

ylba, II, 480-481 yolcu (bk. sefer) Zhiriyye, I, 39; II, 231, 299 zamm- sre, I, 249, 341 zarrt- dniyye, I, 71; II, 185 zt sfat, I, 88-89 zviye, I, 60 zebh, II, 9, 46, 50 Zebr, I, 102 zekt, I, 423 zelletl-kar, I, 245-246 zengin, I, 432-433, 493; II, 5, 8 Zerdtlik, II, 482 zevid snnet, I, 168 zevil-erhm, II, 247 Zeydiyye, I, 29-30, 34, 40; II, 228 zhr, II, 17 zllullah fil-arz, II, 289, 301 zilhicce orucu, I, 387 ziyaret, II, 474, 522-523 ziyaret tavaf, I, 529 zuhr-i ahr, I, 302-303 zulm, II, 493-494, 497 zhd, I, 48, 50, 54-55

Diyanet leri Bakanl www.diyanet.gov.tr