Mika WALTARI

Trylogia rzymska cz druga:

RZYMIANIN MINUTUS
Przeoya z fiskiego Kazimiera Manowska Wydawnictwo Ksinica

ydw wypdzi z Rzymu za to, e bezustannie wichrzyli, podegani przez jakiego Chrestosa". Swetoniusz, ywoty cezarw, Boski Klaudiusz (prze. J. Niemirska-Pliszczyska)

Jako modzieniec, w cigu pierwszych piciu lat swojej wadzy, by tak wspaniay i rozwija Rzym tak wszechstronnie, e Trajanus, w peni zasuenie, wci ponownie i wielokrotnie zapewnia, e osignicia wszystkich innych cesarzy s mizerne w porwnaniu z picioletnim panowaniem Nerona". Aureliusz Wiktor, O cesarzach, 5

KSIGA PIERWSZA

ANTIOCHIA

Miaem siedem lat, gdy weteran Barbus uratowa mi ycie. Pamitam dobrze, e okamaem Sofroni, moj niak, aby wyrwa si nad brzeg Orontesu. Wartki prd i wiry rzeki tworzyy kuszcy widok, wic wycignem si na przybrzenym pomocie i oddaem obserwacji. Barbus podszed do mnie i przyjanie spyta: Chcesz si nauczy pywa, chopcze? Odpowiedziaem, e chc. Rozejrza si dookoa, zapa mnie za kark i poladki i wrzuci do wody, po czym podnis przeraliwy wrzask. Wzywajc na pomoc Herkulesa i zwyciskiego Jupitera rzymskiego, cisn na pomost achman sucy mu za paszcz, i skoczy za mn. Przybiegli zaalarmowani jego krzykiem ludzie. Wszyscy widzieli i jednogonie potwierdzali, e z naraeniem wasnego ycia wyrwa mnie z odmtw rzeki, wycign na brzeg i wytarza na ziemi, ebym wyrzyga wod, ktrej si opiem. Kiedy Sofronia, szlochajc i rwc wosy z gowy, dotara na miejsce wypadku, Barbus wzi mnie w swe mocne ramiona i zanis a do domu, cho si wyrywaem, bo jego brudna odzie i mierdzcy winem oddech napaway mnie obrzydzeniem. Ojciec nie chwyci mnie w objcia, natomiast ugoci winem Barbusa i uwierzy w jego opowiadanie, e zelizgnem si z pomostu i wpadem do rzeki. Niczego nie prostowaem, nauczyem si milcze w obecnoci ojca. Zreszt byem oczarowany skromn relacj Barbusa jak to w czasach swej suby w legionach w penym rynsztunku przepywa Dunaj i Ren, a nawet Eufrat. Ojciec pi z nim wino ze zdenerwowania i sam zacz opowiada, e w modoci, w latach nauki w szkole filozoficznej na Rodos, wygra zakad, przepywajc z wyspy a na kontynent. Obaj doszli do zgodnego wniosku, e nasta dla mnie najwyszy czas na nauk pywania. Ojciec podarowa Barbusowi nowe szaty; wkadajc je weteran mia okazj zademonstrowa liczne blizny. Okazao si, e najwicej szram znajduje si na plecach; wedug jego relacji powstay one w Armenii, kiedy dosta si do niewoli u Partw; najpierw go wwczas wychostano, a potem zwyczajem rzymskim przybito do krzya w ostatnej chwili odratowali go wierni druhowie. Barbus pozosta w naszym domu. Odprowadza mnie do szkoy i przyprowadza do domu, jeli nie by za bardzo pijany. Przede wszystkim ksztatowa we mnie rzymsko, bo urodzi si i wychowa w Rzymie, za pene trzydzieci lat odsuy w pitnastym legionie. Co do tej ostatniej sprawy ojciec si upewni, bo mimo swego roztargnienia i trudnego charakteru nie chcia trzyma w swym domu jakiego dezertera.

Dziki Barbusowi oprcz pywania nauczyem si te jazdy konnej. Na jego danie, kiedy skoczyem czternacie lat, ojciec kupi mi konia, abym mg wstpi do modzieowej gwardii konnej Antiochii. Wprawdzie cesarz Gajusz Kaligula wasnorcznie wykreli nazwisko mego ojca z listy stanu ekwitw w Rzymie, ale w Antiochii przysporzyo mu to wicej zaszczytu ni wstydu, bo wszyscy dobrze pamitali, jaki zdradliwy potrafi by Kaligula, jeszcze bdc dzieckiem. Zamordowano go potem w Rzymie, w Cyrku Wielkim, kiedy usiowa podnie do godnoci senatora ulubionego konia. W tym czasie mj ojciec wbrew swej woli osign tak pozycj w Antiochii, e obywatele miasta chcieli go wczy w poczet poselstwa, ktre miao zoy cesarzowi Klaudiuszowi gratulacje z powodu objcia wadzy. Niewtpliwie odzyskaby wtedy utracony tytu ekwity. Ale ojciec kategorycznie sprzeciwi si wwczas wyjazdowi do Rzymu, owiadczy, e chce by czowiekiem cichym i pokornym i wcale nie tskni za jakimkolwiek tytuem. Pniej dopiero wyszo na jaw, e mia po temu swoje wane powody. Z przybyciem Barbusa do naszego domu przypadkowo zbieg si rozkwit majtku ojca. Mia on zwyczaj mwi z gorycz, e brak mu szczcia, poniewa wraz z moim przyjciem na wiat utraci kobiet, ktr naprawd kocha. I jeszcze w Damaszku przyj tak praktyk, e w rocznic mierci mojej matki szed na targ i kupowa jakiego sabowitego niewolnika. Przez jaki czas trzyma go w domu, a gdy ten odzyskiwa ju siy, udawa si do urzdu i opacajc odpowiedni podatek wyzwala go. Wyzwolecom nie nadawa nazwiska Manilianus, ale Marcin, i wyposaa ich na tyle, eby mogli wyuczy si i pracowa w swoim zawodzie. W ten sposb wyzwoli Marcina, handlarza jedwabiem, i innego Marcina, rybaka. Marcin fryzjer niele zarabia, prowadzc wytwrni modnych damskich peruk. Najbardziej jednak wzbogaci si Marcin grnik, ktry namwi mego ojca do nabycia kopalni miedzi w Cylicji. Ojciec czsto si ali, e nie moe zrobi bodaj najmniejszego miosiernego uczynku, eby nie osign jakiego poytku lub rozgosu. Trwajc przy swoim, jak sdz, skrytym postanowieniu, udziela najrnorodniejszej pomocy ludziom zarwno przydatnym, jak i nieprzydatnym i by o wiele bardziej hojny dla obcych ni dla mnie, wasnego syna. Po siedmiu latach spdzonych w Damaszku osiedli si w Antiochii. Poniewa zna wiele jzykw, by czowiekiem powaanym i szanowanym, przeto przez jaki czas pracowa na stanowisku doradcy prokonsula, specjalizujc si w problematyce ydowskiej, z ktr zetkn si ju swego czasu, gdy podrowa po Judei i Galilei. Jako czowiek z natury agodny i dobroduszny zawsze zaleca rozwizania ugodowe zamiast przedsiwzi skrajnych. W ten sposb zyska sobie przychylno mieszkacw Antiochii. W jaki czas po skreleniu go przez cesarza z listy ekwitw zosta wybrany do rady miejskiej; stao si tak nie dziki jego energii czy silnej woli, lecz dlatego, e kada partia spodziewaa si co skorzysta na tym wyborze. Kiedy Kaligula zada, aby jego boski wizerunek postawi w wityni w Jeruzalem i w kadej synagodze na prowincji, ojciec szybko zrozumia, e realizacja tego dania grozi wybuchem zbrojnego powstania i poradzi ydom, eby nie udzielali negatywnej odpowiedzi, ktra zdenerwowaaby cesarza, ale grali na zwok. A wic ydzi antiochescy dali do zrozumienia senatowi rzymskiemu, e pragn sami ponie koszty budowy drogiego im pomnika cesarza Gajusza w synagodze, ale e wydarzyy si nieszczcia w trakcie prac przygotowawczych, bo znw wystpiy zowrbne znaki. Kiedy za cesarz Gajusz zosta zamordowany, ojciec zyska ogromne uznanie i przypisano mu dar przewidywania. Ja jednak nie sdz, aby cokolwiek wiedzia na temat przygotowywanego zabjstwa. Po prostu zgodnie ze

swym zwyczajem chcia zyska na czasie, by zapobiec zamieszkom, ktre przyniosyby miastu straty. Ale ojciec potrafi te by uparty. Jako czonek rady miejskiej ostro sprzeciwia si fundowaniu ludowi igrzysk z udziaem dzikich zwierzt i gladiatorw, a nawet przedstawie teatralnych. Korzystajc z porad wyzwolecw zbudowa kruganki handlowe, ktre nazwano jego imieniem. Z dzierawy tych sklepw uzyska wysokie przychody, tak wic oprcz rozgosu osign sukces finansowy. Wyzwolecy nie mogli zrozumie, dlaczego ojciec traktuje mnie tak surowo i chce, bym si zadowoli prowadzonym przez niego prymitywnym trybem ycia. Na wycigi obdarowywali mnie pienidzmi, piknymi szatami, ozdabiali moje siodo i uprz dla konia oraz jak mogli najstaranniej skrywali przed ojcem moje wybryki. Byem mody i gupi, chciaem przodowa we wszystkim, a ju szczeglnie pragnem wyrnia si wrd arystokratycznej modziey. Wyzwolecy uwaali to za dobry prognostyk dla ich osobistych pozycji i dla sawy mego ojca. Dziki Barbusowi ojciec zrozumia konieczno opanowania przeze mnie aciny. To, czego zdoa nauczy mnie Barbus, byo raczej acin legionow, z pewnoci niewystarczajc dla Rzymianina. Zasadzi mnie wic do czytania dzie Wergiliusza i Tytusa Liwiusza, a Barbus caymi wieczorami opowiada o wzgrzach Rzymu, o osobliwociach i tradycjach miasta, o bogach i wodzach a wzbudzi we mnie gorc tsknot za Rzymem. Przecie nie byem Syryjczykiem, tylko rodowitym Rzymianinem z rodu Manilianusw i Mecenasw. Moja matka bya Greczynk, wic nie zaniedbaem nauki jzyka greckiego, a gdy miaem pitnacie lat, znaem ju wielu poetw. Przez dwa lata moim nauczycielem by Timajos, ktrego ojciec kupi po niepokojach na Rodos. Oczywicie chcia go wyzwoli, ale Timajos kategorycznie si temu sprzeciwi, twierdzc, e nie ma adnej rnicy midzy niewolnikiem a czowiekiem wolnym, poniewa wolno jest w sercu kadego czowieka. Do cna zgorzkniay Timajos oprcz poezji uczy mnie filozofii stoickiej, a nauk aciny straszliwie ignorowa, poniewa jego zdaniem Rzymianie byli barbarzycami; nosi do Rzymu ukryty al za odebranie wolnoci jego ojczystej wyspie. Rodos byo pastwem suwerennym do czasu, gdy jego przywdcy ukrzyowali kilku obywateli Rzymu i w ten sposb przekroczyli granice tolerancji senatu rzymskiego. Nie zwracaem szczeglnej uwagi na filozofi Timajosa, jako e mj mistrz nie postpowa bynajmniej wedle wasnych nauk i chtnie korzysta z dobrego stou i wygodnej pocieli. W naszym domu mia tak wielkie przywileje jako niewolnik, e z pewnoci nigdy by ich nie zakosztowa jako wolny sofista na Rodos przecie nie by ani natchnionym poet, ani sawnym filozofem. W zabawie w modzieow gwardi konn Antiochii uczestniczyo nas dziesiciu. Rywalizowalimy midzy sob w dokonywaniu karkoomnych wyczynw i swawolnych wybrykw. Zoylimy wzajem przysig i obralimy pewne drzewo jako miejsce ofiar. Pewnego razu wracajc z wicze postanowilimy przegalopowa przez miasto i dla zdenerwowania kupcw kady z nas mia zerwa jeden z wiecw, jakie zawieszano nad drzwiami sklepw. W popiechu zerwaem przepasany czarn wstg wieniec aobny z lici dbowych. Powinienem by uzna to za zy znak wieszczy; przyznaj, e si przestraszyem, ale mimo tego zawiesiem ten wieniec na naszym drzewie ofiarnym. Kady, kto zna Antiochi, moe sobie wyobrazi, jakie zamieszanie wzbudzi nasz figiel. Policja wprawdzie nas nie zapaa, ale musielimy si przyzna sami, bo zagroono ukaraniem

wszystkich modych jedcw. Ze sprawy wygalimy si kar pienin, poniewa sdziowie nie chcieli obraa naszych rodzicw. Pniej patalimy psoty raczej poza murami miasta... Pewnego razu zobaczylimy nad brzegiem rzeki grupk dziewczt zajtych jak tajemnicz krztanin. Sdzilimy, e s to wieniaczki. Wpado mi do gowy, aby je porwa na wzr dawnych Rzymian, ktrzy porwali Sabinki. Zaproponowaem to moim zaprzysionym przyjacioom i strasznie im si to spodobao. Ca zgraj wpadlimy na wybrzee kady z nas porwa na swoje siodo pierwsz z brzegu dziewczyn. atwiej byo proponowa, ni zrobi! Bardzo trudno jest trzyma przed sob na siodle wrzeszczc i wyrywajc si dziewuch! Nie wiedziaem, co miabym zrobi z dziewczyn, wic askotaem j, eby zmusi do miechu. Kiedy osdziem, e wystarczajco udowodniem swoj wadz nad ni, pogalopowaem z powrotem. Identycznie postpili moi towarzysze. Kiedy odjedalimy, dziewczta ciskay w nas kamieniami. Zaczy mnie gnbi ze przeczucia, bo ju trzymajc dziewczyn w objciach zorientowaem si, e wcale nie bya wieniaczk. I rzeczywicie. Dziewczyny pochodziy z miasta, z dobrych rodzin, a wyszy na brzeg rzeki dla dokonania obrzdu oczyszczenia i zoenia odpowiednich ofiar w zwizku z osigniciem dojrzaoci pciowej. Powinnimy si tego domyli po kolorowych wstkach, rozwieszonych na krzewach. Ale ktry z nas, modzieniaszkw, orientowa si w tajnych obrzdach modych dziewczt? By moe z uwagi na opini dziewczyny trzymayby jzyk za zbami, ale bya z nimi fanatyczna kapanka, ktra uznaa, e wiadomie zbezczecilimy uroczysto. Grozi straszliwy skandal. Pojawia si opinia, i dla zadouczynienia powinnimy oeni si z dziewczynami, ktrych czysto jakoby zostaa naruszona. Na szczcie aden z nas nie nosi jeszcze togi mskiej. Timajos tak si zezoci, e cho by niewolnikiem, smagn mnie lask. Barbus wyrwa mu lask, a mnie kaza ucieka z miasta; by bardzo przesdny i ba si wszystkich bogw, nawet tych syryjskich. Timajos bogw si nie obawia, widzia w nich tylko alegorie, ale uwaa, e przyniosem mu wstyd swoim zachowaniem. A najgorsze nie udao si ukry caej awantury przed ojcem. Byem gupi i wraliwy. Kiedy zobaczyem zdenerwowanie i strach moich preceptorw, zaczem uwaa swoje przewinienie za wiksze, ni byo w rzeczywistoci. Timajos, czowiek stary i do tego stoik, powinien by zachowa przytomno umysu i raczej podtrzymywa mnie na duchu, skoro los mnie dowiadczy. Ale on dopiero teraz odsoni swoje waciwe oblicze: Za kogo ty si waciwie uwaasz, zarozumiay i wstrtny obuzie? Nie bez racji da ci ojciec imi Minutusa, to znaczy mao wanego. Twoja matka bya gorsz od niewolnicy greck ulicznic i tancerk. Taki jest twj rodowd! Cesarz Gajusz zupenie susznie skreli nazwisko twego ojca z listy ekwitw; przecie Poncjusz Piat wyrzuci go z Judei za mieszanie si w ydowskie zabobony, to nawet nie jest prawdziwy Manilianus, tylko adoptowany! Uzyska majtek dziki haniebnemu testamentowi, by zamieszany w skandaliczne babskie intrygi i nie moe wrci do Rzymu! Jeste zerem i bdziesz jeszcze mniejszym zerem, ty bezwstydny synu zachannego ojca! Pewno jeszcze by mwi dalej, ale rbnem go w twarz. Przeraziem si tego czynu, bo uczniowi nie godzi si bi nauczyciela, choby by niewolnikiem. Ale on pierwszy uderzy mnie lask, a przede wszystkim nie mogem znie obelg, jakimi obrzuci moj matk, chocia jej nigdy nie znaem.

 Dziki ci, Minutusie, za ten znak rzek Timajos, otarszy z ust krew i zoliwie si umiechajc. Nigdy z krzywego proste nie uronie, z plebejusza nie zrobisz arystokraty. Dowiedz si jeszcze, e twj ojciec po kryjomu pije krew razem z ydami, a w swoim pokoju potajemnie wznosi toasty na cze bogini Fortuny. Jake inaczej osignby takie sukcesy i wzbogaciby si bez swego udziau! Mam ju dosy i jego, i ciebie, i tego niespokojnego wiata, gdzie nieprawo zwycia sprawiedliwo, a mdro siedzi pod drzwiami, za ktrymi ucztuje bezczelno. Nie zwracaem uwagi na t gadanin, bo miaem do do mylenia o wasnej biedzie. Ogarno mnie gwatowne pragnienie, aby jakim odwanym czynem udowodni, e nie jestem zerem i rwnoczenie zadouczyni za popenione przestpstwo. Razem z moimi zaprzysionymi przyjacimi przypomnielimy sobie o lwie, ktry w odlegoci poowy dnia drogi od miasta rozszarpywa bydo. Bardzo rzadko lew pojawia si tak blisko duego miasta, tote wiele mwiono o nim i o potrzebie schwytania go. Pomylaem, e gdybymy tego lwa zapali ywcem i podarowali miejskiemu amfiteatrowi, to zmazalibymy swj wystpek i zyskali saw bohaterw. To bya myl idiotyczna i tylko zgryzota moga j spodzi w zranionym sercu pitnastolatka, najgupsze za byo to, e Barbus, ktry by ju zalany, uzna plan za wspaniay. Nie bardzo zreszt mg si mu sprzeciwi, skoro tak wiele opowiada o swoich bohaterskich wyczynach, w tym o niezliczonych przypadkach owienia lww w sieci. W ten sposb legionici dorabiali do marnego odu. Musielimy niezwocznie wyjecha z miasta, bo policja moga ju by w drodze, aby nas aresztowa; pewien byem, e nastpnego dnia rano zabior nam konie na zawsze. Byo nas szeciu, bo trzej okazali si na tyle mdrzy, e natychmiast opowiedzieli rodzicom o paskudnym zajciu i zostali wysani z miasta. Porzdnie wystraszeni koledzy natychmiast zachwycili si moim pomysem i znowu zaczlimy si chepi midzy sob. Po kryjomu wyprowadzilimy ze stajni konie i wyjechali z miasta. Rwnoczenie Barbus wyudzi od Marcina (tego, co handlowa jedwabiem) sakiewk srebrnych monet, uda si do amfiteatru i wrczy j pewnemu jakoby bardzo dowiadczonemu owcy soni. Zaadowali cay wz sieciami, broni i osonami ze skry i dopdzili nas za miastem, przy drzewie ofiarnym. Barbus nie zapomnia te o zaopatrzeniu si w miso, chleb i kilka dzbanw wina. Wino przywrcio mi apetyt, bo ze strachu i zmartwienia dotychczas nawet ksa nie mogem przekn. Kiedy zawieci ksiyc, ruszylimy w drog. Barbus i owca soni dodawali nam otuchy, prawic o owieckich zwyczajach w wielu krajach. O owieniu lww mwili jako o rzeczy tak banalnej, e podnieceni winem zaczlimy prosi ich, aby nie spieszyli z pomoc, bo cay splendor powinien przypa nam. Obaj szczerze to obiecali i zapewnili, e suy bd tylko rad i dowiadczeniem. Zreszt na wasne oczy w amfiteatrze widziaem, jak grupa mczyzn zrcznie chwytaa lwa w sieci i z jak atwoci zabi go mczyzna, uzbrojony w dwie wcznie. O wicie dotarlimy do wsi. Mieszkacy rozpalali wanie pod kuchniami. Okazao si, e nie tylko nie byli wystraszeni obecnoci lwa, ale przeciwnie, bardzo z niego dumni. Jak daleko pami ludzka siga, lww tu nie byo, ten za zamieszka w wwozie przy pobliskiej grze i wydepta sobie ciek do rdeka. Poprzedniej nocy zabi i zjad koz, ktr mieszkacy wioski przywizali do drzewa przy tej ciece, pragnc w ten sposb ochroni swoje cenniejsze bydo. Ten lew wcale nie przeladowa ludzi, wrcz ich przestrzega, bo opuszczajc parw wydawa kilka stumionych rykw. Nie by te zbyt wymagajcy: z braku czego lepszego zadowala si

cierwem, o ile szakale go nie wyprzedziy. Wieniacy zbudowali masywn klatk, w ktrej mieli zamiar przetransportowa lwa do Antiochii, i tam go sprzeda. Klatka bya konieczna, bo schwytany do sieci lew musi by mocno skrpowany; jego czonki mogyby ulec uszkodzeniu, gdyby go szybko nie oswobodzono z wizw i nie wsadzono do klatki. Wieniacy nie zachwycili si naszymi planami, ale na szczcie nie zdyli jeszcze sprzeda lwa; spostrzegszy nasz zapa wymogli od nas dwa tysice sestercji za prawo schwytania lwa; za t cen gotowi byli teraz odstpi przygotowan klatk. Kiedy ju zawarlimy transakcj i przeliczono pienidze, Barbus zacz nagle dygota jakoby z zimna i zaproponowa, eby i spa, a polowanie na lwa przeoy na dzie nastpny; moe mieszkacy Antiochii przez noc troch ochon po naszym bezwstydnym uczynku. owca dzikich zwierzt natomiast rozsdnie zauway, e wanie teraz, o wicie, kiedy lew najad si i napi, porusza si niemrawo i sen go morzy, przypada najlepsza pora, aby go wykurzy z legowiska. Obaj panowie przywdziali wic skrzane osony i wraz z miejscowymi przewodnikami pojechalimy konno do podna gry. Tu pokazano nam ciek wydeptan przez lwa, jego wodopj, odciski wielkich ap i wiee ajno. Poczulimy nawet zapach lwa i konie stay si pochliwe. Im bardziej zblialimy si do wwozu, tym ten zapach by ostrzejszy, a konie dray, przewracay oczami i wzbraniay si przed postawieniem kadego kroku. Bardzo bylimy tym zdziwieni, przecie nasze konie nawyky do haasu i gosu trb, a w czasie wicze polowych skakalimy na nich przez ogniska. Poniewa brakowao nam dowiadczenia w dziedzinie oww na grubego zwierza, sdzilimy e bezpieczniej bdzie atakowa lwa konno. Musielimy jednak zsi z siode i odesa konie, tak byy wystraszone zapachem lwa. Podchodzilimy wic pieszo do wwozu, z ktrego dobiegao chrapanie tak przeraliwe, e ziemia draa nam pod nogami. Chocia moliwe, e to nasze ydki tak dygotay, przecie pierwszy raz w yciu zblialimy si do legowiska lwa! Miejscowi chopi wcale si lwa nie bali i byli dobrze obeznani z jego obyczajami. Zapewniali, e bdzie chrapa a do wieczora. Zaklinali si nawet, e tak utuczyli go i rozleniwili, e najwikszym problemem bdzie obudzenie go i wypdzenie z legowiska. Lew wydepta sobie szerok ciek przez krzewy, ale brzegi urwiska byy tak wysokie i strome, e Barbus i owca uznali za wskazane ograniczy si jedynie do przekazania nam wszechstronnych porad. Wskazali wic sposb rozoenia cikiej sieci przy wylocie wwozu, z obydwu stron miao j trzyma po trzech modziecw. Sidmy powinen krzycze i skaka, aby obudzi lwa. Olepiony dziennym wiatem zwierz bdzie ucieka przed atakiem i wpadnie prosto do sieci. Wtedy trzeba okrci sie wok lwa tyle razy, ile tylko bdzie moliwe, i uwaa, aby nie dosta si w zasig ap albo paszczy wyrywajcego si drapienika. Po namyle doszlimy do wniosku, e nie bdzie to wcale takie proste, jak wyjaniali. Usiedlimy na ziemi, aby si naradzi, ktry z nas ma budzi lwa. Barbus uwaa, e najlepiej byoby trci bydlaka wczni w tyek nie za mocno, tyle tylko, eby go zdenerwowa, ale nie skaleczy. owca dzikich zwierzt zapewnia, e sam chtnie by nam wywiadczy t malek przysug, ale wskutek reumatyzmu ma strasznie sztywne kolana, a zreszt nie chce nas pozbawia honoru. Moi towarzysze spogldali na mnie z ukosa i zapewniali, e ten honor z caego serca mnie powierzaj. Przecie cay pomys zrodzi si w mojej gowie. Zreszt to ja ich skusiem do zabawy w porwanie Sabinek i std wzia si caa historia. Czuem ostry zapach lwa, rozgorczkowany przypomniaem chopcom, e jestem jedynym synem mego ojca. Okazao si

jednak, e jedynakw byo a piciu, szsty mia tylko siostry, a najmodszy, Kharisios, szybko wyjani, e jego brat jest jka i w ogle kalek. owca dzikich zwierzt zdenerwowa si i zaproponowa, ebymy rozgrzali elazne prty i zapalili pochodnie, aby dymem i ogniem wykurzy lwa z pieczary. Ostro zaprotestowali przeciwko temu wieniacy, poniewa wskutek dugiej posuchy wszystko dokoa byo straszliwie wysuszone, uycie ognia grozio poarem terenw a po Antiochi, nie mwic o zniszczeniu okolicznych pl i wiosek. Barbus zrozumia, e moi koledzy stale naciskaj na mnie, wic bd musia podj si budzenia lwa. Przechyli dzban z winem, drcym gosem przywoa na pomoc Herkulesa i zapewni, e kocha mnie bardziej ni wasnego syna, ktrego zreszt nigdy nie mia. Zadanie jest dla mnie nieodpowiednie, powiedzia, przeto jako stary weteran legionw jest gotw mnie wyrczy. Jeli w tym przedsiwziciu straci ycie, bo ma zy wzrok i osabione koczyny, to ma nadziej, i opac mu stos caopalny i wygosz pogrzebow mow, aby jego sawne czyny stay si wasnoci ogu. Swoj mierci choby czciowo udowodni, e wszystko, co o tych czynach przez lata opowiada, byo prawd. Po czym naprawd zacz si gramoli ze stromego zbocza i usiowa chwyci wczni do rki. Bardzo tym mnie wzruszy. Zalewajc si zami mocno obejmowalimy si wzajem. Nie mogem pozwoli, aby stary czowiek umar przeze mnie! Poprosiem wic, by opowiedzia ojcu, e zginem jak mczyzna i eby to wynagrodzio mu wszystkie przykroci, jakie ponis przeze mnie, bo przecie nawet matka umara przy moim urodzeniu, a teraz, wprawdzie zupenie niewiadomie, naraziem jego imi na hab w caej Antiochii. Barbus domaga si, abym wypi solidny yk wina, bo jak zapewnia, gdy wino wypeni brzuch mczyzny, to wszystko staje si atwe. Piem wic wino i zaklinaem mych kolegw, aby mocno trzymali sie i za skarby wiata jej nie popucili. Obydwiema rkami chwyciem wczni, zacisnem zby i skradajc si, zszedem z urwiska. W uszach dudnio mi chrapanie lwa. Spostrzegem co lecego na ziemi i nie przygldajc si, niemal na lepo, dgnem to co wczni. Usyszaem ryk lwa, ale sam wrzasnem chyba jeszcze goniej i pognaem szybciej ni na zawodach w gimnazjonie prosto w sie, ktr moi towarzysze pospiesznie rozwiesili, cho mieli z tym czeka na mj powrt. Z dusz na ramieniu szarpaem sie, chcc si z niej wydosta. Tymczasem kulejc i porykujc nadszed lew. Zdziwiony przyglda si mojej szamotaninie. Koledzy nie wytrzymali nerwowo, pucili sie i z wrzaskiem rzucili si do ucieczki. Z jednej strony drogi owca zwierzyny dar si, eby sie natychmiast zarzuci na lwa, zanim jego wzrok oswoi si ze wiatem, bo inaczej stanie si nieszczcie. Z drugiej strony Barbus krzycza, abym wzi si w gar i pamita, e jestem Rzymianinem z rodu Manilianusw. Gdyby mi si co stao, on zejdzie na d i zabije lwa mieczem, ale wpierw musz sprbowa schwyta go ywcem. Nie wiem, czy ktra z tych rad do mnie dotara, ale na szczcie, dziki temu, e koledzy porzucili sie, zdoaem si z niej wyplta. Tchrzostwo przyjaci tak mnie rozwcieczyo, e podniosem sie i stanem oko w oko z lwem. Patrzy na mnie majestatycznie, a zarazem ze zgryzot i wyrzutem, skary si cichym pomrukiem, unoszc do gry tyln ap, z ktrej pyna krew. Pocztkowo trzymaem sie w uniesionych rkach, ale bya zbyt cika dla jednego czowieka, wic cignem j za sob i w pewnym momencie zarzuciem na lwa. To go zdenerwowao; skoczy do przodu, zahaczy o sie i przewrci si na bok. Straszliwie ryczc tarza si po ziemi i sam owin sie dookoa siebie, ale zdy te trzepn mnie ap. Sia tego ciosu wyrzucia mnie daleko; chyba to uratowao mi ycie.

Barbus i owca grubego zwierza okrzykami wspomagali si nawzajem. owca przygwodzi do ziemi szyj lwa drewnianymi widami, a Barbus nasun sie na jego tylne apy. Syryjczycy byli gotowi przyj z pomoc, ale ja krzykiem powstrzymaem ich i wezwaem moich tchrzliwych przyjaci, aby przyszli zwiza lwa, bo inaczej cay nasz plan wemie w eb. W kocu to zrobili, cho lew pokiereszowa ich troch pazurami. owca sprawdzi liny i wzy krpujce lwa, ja za siedziaem na ziemi, trzsc si z gniewu; byem tak wcieky, e a si porzygaem. Wieniacy wsunli dug erd midzy apy lwa i ponieli go do wioski. Gdy tak zwisa z erdzi, nie wyglda na tak wielkiego i wspaniaego jak wtedy, kiedy wychodzi na wiato dzienne. Okazao si, e by to ju stary, osabiony i nkany przez muchy zwierzak, grzyw mia wyleniaa, a z paszczy wyzieray zepsute zby. Bardzo si baem, czy w czasie transportu do wioski nie udusi si w ptach. Z emocji wprawdzie omal nie postradaem gosu, lecz mimo to zdyem po drodze precyzyjnie wyoy kolegom, co myl o nich i w ogle o zaprzysionej przyjani. Jeli czegokolwiek si nauczyem z tej caej historii, to tego, e kiedy w gr wchodzi ycie nie mona polega na nikim. Moi towarzysze ze wstydem przeknli moje wyrzuty, przypominali nasz przysig i wasny udzia w owieniu lwa. Chtnie przyznawali mi najwiksz zasug, ale rwnoczenie demonstrowali swoje zadrapania. Ja te pokazywaem swoje rami, bez przerwy broczce krwi, a z osabienia kolana mi si uginay. W kocu uznalimy, i kady z nas w tym heroicznym starciu zyska chwalebne szramy na cae ycie. W wiosce, gdy ju lwa caego i ywego pomylnie zamknito w mocnej klatce, urzdzilimy uczt. Barbus i owca spili si na umr, natomiast miejscowe dziewczyny, aby nas uczci, taczyy w korowodach i ustroiy nas w girlandy kwiatw. Na drugi dzie wypoyczylimy wou, ktry cign klatk, a sami maszerowalimy w triumfalnym pochodzie, z wiecami na gowach, a do Antiochii, mdrze dokadajc stara, aby zakrwawione bandae bardziej ukazyway ni zakryway rany odniesione w walce z dzikim zwierzciem. W bramie miejskiej policja zamierzaa nas zatrzyma i zabra nam konie, ale dowdca warty okaza si czowiekiem rozsdnym i postanowi osobicie nas eskortowa, jako e owiadczylimy gotowo dobrowolnego zgoszenia si do urzdu miasta. Dwch policjantw torowao nam drog za pomoc paek, bo jak to zwykle bywa w Antiochii mnstwo wakoni zbiego si na wie o wydarzeniu. Pocztkowo tum wykrzykiwa przeklestwa i ciska w nas grudkami gnoju i zgniymi owocami, poniewa rozpowszechnia si plotka, e zhabilimy wszystkie zwierzta i bogw caego miasta. Lew, rozdraniony haasem i wrzaskami tumu, w obawie o wasn skr podnis tak przeraliwy ryk, e nasze konie zaczy znw stawa dba, poci si i krci bami. Moliwe, e owca dzikich zwierzt mia udzia w dranieniu bydlaka. W kadym razie tum gorliwie zrobi nam przejcie, a kilka kobiet na widok zakrwawionych banday zaczo nam gono wspczu i wylewa zy. Wreszcie na wasne oczy ujrzelimy szerok i dug gwn ulic miasta z jej nie koczcymi si kolumnadami, a nasza podr przeksztacia si w triumfalny marsz. Nie upyno wiele czasu, gdy zmienna w nastrojach gawied ja nam sypa kwiaty pod nogi. Roso w nas poczucie wasnej wanoci bardzo bylimy jeszcze modzi! i zanim dotarlimy do urzdu miasta, czulimy si raczej bohaterami ni przestpcami. Dostojnicy miejscy pozwolili nam podarowa sobie schwytanego lwa i w ten sposb powici go bogu opiekuczemu miasta, Jupiterowi, ktrego w Antiochii nazywaj Baalem, potem za zaprowadzono nas przed oblicze sdziw. Ju wczeniej rozmawia z nimi opacony

przez mojego ojca doskonay prawnik, a i nasze dobrowolne zgoszenie si wywaro korzystne wraenie. Adwokat domaga si odroczenia sprawy w celu jej wszechstronnego wyjanienia. Polemizowa te z kwalifikacj sprawy, wywodzc, e jest ona przedmiotem sporu, jako e jego zdaniem nie mia miejsca niezaprzeczalny akt obrazy obrzdw, a tylko pomwienie. da te, aby odwoa si do wyroczni w Dafne, ktra jest najwyszym autorytetem w odniesieniu do starych obrzdw religijnych i interpretacji sporw o ich zniewaenie. Suchajc jego dononego gosu poczulimy si bezpieczni, nie wpakowano nas do wizienia, wszyscy wrcilimy do domw leczy rany. Konie jednak bezpardonowo skonfiskowano, czemu nie mona byo zapobiec, musielimy te wysucha reprymendy: o niesubordynacji modziey i czego mona oczekiwa w przyszoci, skoro synowie najlepszych rodzin w miecie demonstruj ze wzorce ludowi i jak wszystko wygldao zupenie inaczej, kiedy nasi rodzice i dziadkowie byli modzi. Wrciem do domu w towarzystwie Barbusa i zobaczyem zawieszony na drzwiach aobny wieniec. Pocztkowo nikt z nami nie chcia rozmawia, nawet Sofronia. W kocu, wybuchnwszy paczem, opowiedziaa, e Timajos poprosi wieczorem o ceber gorcej wody i podci sobie yy. Znaleziono go dopiero rano, ju martwego. Ojciec zamkn si w swoim pokoju i nie przyjmowa nawet wyzwolecw, ktrzy go usiowali pocieszy. Nikt nie lubi swarliwego i podejrzliwego Timajosa, ktry nigdy z niczego nie by zadowolony, ale mier jest zawsze mierci. Nie mogem si uwolni do poczucia winy. Przecie uderzyem swego nauczyciela, a zachowanie moje okryo go wstydem! Ogarno mnie przeraenie, zapomniaem, e stawaem oko w oko z lwem. Pierwsz moj myl byo uciec na wieczne czasy, uda si na morze, zosta gladiatorem, zacign si do legionw w najodleglejszych lodowatych krainach albo na pustynnych granicach Partw. Wprawdzie nie wsadzono mnie do wizienia, ale przecie nie mogem ucieka z miasta; postanowiem wic pj w lady Timajosa i w ten sposb uwolni ojca i od mojej natrtnej obecnoci, i od odpowiedzialnoci za mnie. Minutusie powiedzia Barbus, ktry take by porzdnie przestraszony kiedy wszystko jest stracone i nie ma adnej nadziei, wtedy najlepiej jest chwyci byka za rogi. Poka mi byka rzuciem z gniewem. Barbus wyjani, e powiedzia to w przenoni. Jego zdaniem powinienem i miao do ojca i to im wczeniej, tym lepiej. I doda: Jeeli si boisz, pjd pierwszy i przyjm na siebie gwny wybuch jego zoci. Opowiem, jak sam jeden goymi rkami poskromie rozwcieczonego lwa. Jeli ma cho odrobin ojcowskiego uczucia, to powinienem go tym uagodzi. Skoro trzeba i, to pjd zaraz podjem postanowienie po krtkim namyle. Przecie ty te jeste moim nauczycielem, jak byl nim Timajos. Wystarczy ju, e ten biedny stoik odebra sobie ycie przeze mnie. Ojciec mgby ci tak nawymyla, e rzuciby si na wasny miecz, a to byaby gupota. A zreszt on i tak nawet w poowie nie wierzy w twoje opowieci, ja za nie mam zamiaru nawet wspomina mu o lwie, jeli mnie nie zapyta, gdzie byem. Gdybym ja by twoim ojcem rzek Barbus kazabym ci sprawi solidne lanie, a potem uczynibym dla ciebie wszystko, co tylko moliwe. le si stao, e nigdy nie dostae

batw od ojca. Pamitaj, w czasie wcirw chwy midzy zby kawaek rzemienia i przypomnij sobie moje zaszczytne blizny na plecach. Gorco mnie uciska i zacz zbiera swoje manatki, bo by przekonany, e ojciec wyrzuci go z domu. . A tymczasem ojciec przyj mnie zgoa inaczej, ni mylaem. Waciwie powinienem si by tego spodziewa, przecie on zawsze postpowa odwrotnie ni wszyscy. Znuony czuwaniem i zapakany skoczy do mnie, chwyci mnie w objcia, przycisn mocno do piersi, caowa moj twarz i wosy, tuli mnie w ramionach. W taki sposb i tak czule nigdy mnie nie obejmowa: gdy byem may i aknem pieszczot, nie chcia mnie dotyka ani nawet patrze na mnie. Synu mj, Minutusie wyszepta. Mylaem, e ci na wieki straciem, e skoro wzilicie pienidze, to razem z tym weteranem-pijanic ucieklicie na kraniec wiata. A Timajosem si nie przejmuj. Chcia zemci si na nas za swj niewolniczy los i sabo swojej filozofii. Przecie nie sposb wierzy, e nigdy nie mona naprawi swych czynw i otrzyma przebaczenia. Och, Minutusie, aden ze mnie wychowawca, sam siebie nie potrafiem wychowa. Ale ty masz czoo swojej matki, jej oczy, jej prosty, krtki nos i nawet jej pikne usta. Czy kiedykolwiek przebaczysz mi srogo mego serca i zaniedbania wzgldem ciebie? Jego niepojta czuo tak mnie wzruszya, e na cay gos si rozpakaem, cho miaem ju pitnacie lat. Padem przed ojcem na kolana, objem jego nogi, bagaem o wybaczenie za mj postpek, ktry przynis mu hab i obiecywaem popraw, jeli tylko jeszcze raz mi daruje. Ojciec te osun si na ziemi, ciska mnie i caowa i przepraszalimy siebie nawzajem. Tak bardzo ulyo mi na sercu, gdy ojciec bra na siebie win za mier Timajosa i swoje niedopatrzenia, e rozszlochaem si jeszcze goniej. Barbus usysza moje kania i nie mg duej wytrzyma. Z trzaskiem i brzkiem wpad do pokoju, dzierc w doniach tarcz i nagi miecz. Sdzi, e ojciec mnie bije. Za nim z wrzaskiem wtoczya si Sofronia, przemoc wyrwaa mnie z rk ojca i zamkna w swoich obfitych i przepastnych ramionach. Oboje jli prosi mego srogiego ojca, aby ich, a nie mnie, ukara chost, bo oni s gwnymi winowajcami; ja przecie jeszcze jestem dzieckiem i na pewno patajc niewinne psoty nie zamierzaem zrobi niczego zego. Ojciec zmiesza si, wsta z kolan i gorco zaprzeczy oskareniu o srogo, zapewniajc, e w ogle mnie nie uderzy. Barbus rycho zorientowa si, w jakim nastroju jest ojciec: wezwa gono bogw rzymskich i wykrzykiwa, e jedynie wbijajc miecz we wasn pier moe odkupi swoj win jak Timajos. By tak podniecony, e niewtpliwie by to uczyni, gdybymy wszyscy troje, mj ojciec, Sofronia i ja, wsplnymi siami nie odebrali mu miecza i tarczy. Do czego potrzebna mu bya tarcza, tego nijak nie rozumiaem. Pniej tumaczy, e chcia si ni osoni, gdyby ojciec bi go po gowie, bo jego stara gowa nie wytrzymaaby takich ciosw, jakie znosi swego czasu w Armenii. Ojciec kaza Sofronii wysa kogo po zakup najlepszego misa i przygotowa uroczysty obiad. Stwierdzi, e na pewno jestemy godni, a on sam ksa nie przekn, odkd zobaczy, e zniknem z domu i poczu, e zawid jako wychowawca. Zaprosi na ten obiad swoich wyzwolecw z miasta, bo wszyscy oni bardzo si martwili o mnie. Pniej ojciec wasnorcznie przemy moje rany, namaci je i przewiza lnianymi bandaami, chocia jeli o mnie chodzi, to chtnie jeszcze czas jaki nosibym te zakrwawione przewizki. Barbus wykorzysta okazj, aby opowiedzie ca histori pojmania lwa, ojciec spochmurnia i bardzo mia sobie za ze, e aby naprawi skutki dziecinnych figlw jego syn wola naraa si na mier w paszczy lwa, ni szuka oparcia u wasnego ojca.

W kocu zmczony dugim gadaniem Barbus poszed zaspokoi pragnienie i zostalimy we dwch. Ojciec spowania i owiadczy, e musi ze mn porozmawia na temat przyszoci, przecie wkrtce mam otrzyma msk tog. Ale trudno mu byo zacz t rozmow, bo nigdy dotd nie rozmawia ze mn jak ojciec z synem. Patrzy tylko na mnie zmczonymi oczyma i na prno szuka w mylach odpowiednich sw. Ja te patrzyem na niego. Dostrzegem, e wosy mu si przerzedziy, a twarz pooray zmarszczki. By bliej pidziesitki ni czterdziestki, widziaem starzejcego si, samotnego czowieka, ktry nie potrafi cieszy si yciem ani bogactwem swoich wyzwolecw. Wok leao wiele ksikowych zwojw pierwszy raz w yciu spostrzegem, e brak byo choby jednego wizerunku bstwa czy bodaj ducha opiekuczego. Przypomniaem sobie zoliwe oskarenia Timajosa i powiedziaem: Ojcze, Timajos przed mierci obgadywa moj matk i ciebie. Tylko dlatego uderzyem go w twarz, cho oczywicie nie usprawiedliwia to mojego postpowania. Opowiedz mi o matce i o sobie. Mam prawo wiedzie wszystko, choby to byo najgorsze. Bo jak inaczej bd mg czuwa nad sob i swoimi postpkami? Twoja matka zmara przy porodzie wymijajco rzek ojciec. By wyranie zakopotany, zaciera rce i unika mego spojrzenia. Nie mogem tego ani sobie, ani tobie wybaczy a do dzi, kiedy ujrzaem, e jeste ywym jej portretem, chocia masz mocniejsz budow ciaa. Dopiero teraz, gdy przeyem strach, e mog ci utraci, zrozumiaem, e poza tob nie mam zbyt wiele, mj synu, Minutusie. Czy moja matka bya tancerk, ulicznic i niewolnic, jak w zoci twierdzi Timajos? spytaem wprost. eby nigdy takich sw nawet nie wymawia zdenerwowa si ojciec. Twoja matka bya kobiet bardziej wartociow ni wszystkie, ktre znaem! I nie bya nigdy niewolnic, tylko przez jaki czas powicia si subie Apollina. Razem z ni wdrowalimy kiedy po Galilei i Jeruzalem w poszukiwaniu ydowskiego krla i jego Krlestwa. Jego sowa umocniy moje straszliwe podejrzenie. Drcym gosem powiedziaem: Timajos mwi te, e oskarono ci wwczas o udzia w intrygach ydowskich, co zmusio namiestnika Judei do wypdzenia ci. Z tego te powodu, a nie przez kaprys Gajusza, stracie tytu ekwity. Powstrzymywaem si od relacjonowania ci tego wszystkiego do czasu, a nauczysz si myle samodzielnie gos ojca rwnie dra. - Nie chciaem te zmusza ci do mylenia o tym, czego sam do koca nie rozumiem. Twoje wychowanie miao pewne dobre strony: Sofronia nauczya ci wraliwoci, ktrej nie bybym w stanie ci przekaza. Barbus ocali ci z topieli i pomg mi zrozumie, e masz prawo wyrosn na Rzymianina. Timajosa kupiem, eby pozna ndz wszystkich ziemskich bogw oraz czczo filozofii na tym kruchym wiecie. Najlepiej to potwierdzi swoj idiotyczn mierci. Pozwoliem ci uczszcza do szkoy publicznej, aby przywyk do towarzystwa innych dzieci. Daem ci konia, bo prawnie naleysz do starego rzymskiego rodu. Ale teraz znalaze si na rozdrou i musisz wybra drog, ktr pjdziesz. Mog tylko zaamywa z blu rce i ywi nadziej, e potrafisz wybra drog suszn. Nie chc ci do niczego zmusza, bo mam do zaoferowania tylko rzeczy, ktrych sam nie pojmuj. Ojcze przeraziem si chyba nie przeszede po kryjomu na judaizm, chocia zajmowae si ydowskimi sprawami?

 Ale Minutusie odpar ze zdziwieniem przecie chodzie ze mn do ani i do gimnazjonu. Sam widziae, e nie nosz na ciele znaku ich religii. Nie zaprzeczam, e przeczytaem wiele witych hebrajskich ksig, eby lepiej zrozumie ydw. Czuj do nich raczej ukryty al, poniewa ukrzyowali swojego* krla. Ten al do ydw, rwnie do ich krla, ktry trzeciego dnia zmartwychwsta i zaoy niewidzialne Krlestwo, wzrs po mierci twojej matki. ydowscy uczniowie krla naprawd wierz, e ktrego dnia on wrci, aby zaoy Krlestwo widzialne. To wszystko jest bardzo skomplikowane i nie daje si ogarn rozumem, wic nie jestem w stanie ci tego nauczy. Twoja matka na pewno by potrafia, bo rozumiaa sprawy Krlestwa lepiej ode mnie, ja za nadal nie pojmuj, dlaczego musiaa umrze przez ciebie. Zaczem mie wtpliwoci co do stanu umysu mego ojca. Przypomniaem te sobie, e we wszystkich sprawach zachowywa si inaczej ni inni ludzie. Wykrzyknem zapalczywie: A jednak razem z ydami pie krew na ich zabobonnych tajnych obrzdach! Nie moesz tych spraw zrozumie, skoro nie masz wystarczajcej wiedzy powiedzia rozgniewany, ale tonem usprawiedliwiajcym si. Po czym otworzy skrzynk, zamknit na klucz, wyj z niej drewniany kubek i delikatnie trzymajc go w obu doniach rzek: To jest puchar twojej matki, Myriny. Pewnej bezksiycowej nocy w grach Galilei oboje wypilimy z niego eliksir niemiertelnoci, a kubek stale by peny. Wtedy te objawi si Krl i rozmawia z kadym, cho byo nas ponad piset osb. Twojej matce obieca, e nigdy w yciu nie zazna pragnienia. Uczniowie Krla zobowizali mnie, ebym nie mwi o tym nikomu, bo ich zdaniem Krlestwo przeznaczone jest tylko dla ydw, wic jako Rzymianin nie bd w nim mia adnego udziau. Zrozumiaem, e oto spogldam na naczynie, ktre Timajos nazwa pucharem Fortuny, bogini Szczcia. Wziem je do rki: bya to tylko zniszczona drewniana czarka, ale wzruszaa mnie myl, e posugiwaa si ni i szanowaa j moja matka. Z politowaniem spojrzaem na ojca: Nie mog ci wyrzuca twej zabobonnej wiary, bo czary ydowskie zamciy w gowach wielu nawet mdrzejszym od ciebie. Niewtpliwie puchar przynis ci sukcesy i bogactwa, ale nie mwmy o niemiertelnoci, bo nie chc ci obrazi. Opowiadasz o nowym Bogu, ale przecie i starzy bogowie umierali i powstawali z martwych, jak Ozyrys i Tammuz, Attis i Adonis czy Dionizos, nie wspomn o wielu pomniejszych. Ale to s tylko bajki, alegoryczne przypowieci, ktrymi karmi si prostaczkw w trakcie misteriw. Ludzie cywilizowani nie pij krwi, a co do tajnych obrzdw, to mam ich po uszy przez te gupie dziewuchy, ktre rozwieszay kolorowe wstki na krzakach. Och, gdyby mg mnie zrozumie! ali si ojciec, potrzsajc gow i zaciskajc mocno obie rce. Ale rozumiem a za dobrze, cho jestem tylko chopcem! Przecie wychowaem si w Antiochii! Mwisz o Chrestosie czyli Chrystusie, ten nowy zabobon jest jeszcze bardziej zgubny i bardziej haniebny od innych nauk ydowskich. Rzeczywicie ukrzyowano go, ale nie by adnym krlem ani te nie zmartwychwsta, tylko jego uczniowie wykradli ciao z grobu. Zreszt nie ma sensu o tym mwi, niech si o to martwi sami ydzi. On naprawd by Krlem. Nawet na krzyu widnia trjjzyczny napis: Jezus Nazarejski, krl ydowski. Widziaem to na wasne oczy. Jeli nie wierzysz ydom, to uwierz namiestnikowi Rzymu. Jego ciaa wcale nie wykradli uczniowie, tylko ydowska Rada Najwysza przekupia

wartownikw, eby tak wiadczyli. Wiem, bo widziaem to na wasne oczy. Na wschodnim wybrzeu Morza Galilejskiego spotkaem Zmartwychwstaego, a przynajmniej wierz, e to by On. Kaza mi odnale twoj matk, ktra znajdowaa si wwczas w wielkich tarapatach w Tyberiadzie. Od tych wydarze upyno wprawdzie ju szesnacie lat, ale teraz odyy w mej pamici. Nie bd si z tob kci w sprawach boskich wtrciem pospiesznie ; nie mogem sobie pozwoli na uraenie ojca. Jest jednak sprawa, co do ktrej chciabym mie pewno: czy jeli zechcesz, to bdziesz mg wrci do Rzymu? Timajos twierdzi, e ze wzgldu na twoj przeszo nigdy nie moesz przestpi bram miasta. Jam jest Marek Mezencjusz Manilianus ojciec wyprostowa si, zmarszczy brwi i spojrza na mnie surowo i oczywicie mog wrci do Rzymu, kiedy tylko zechc. Nie jestem banit ani Antiochia nie jest miejscem mojego wygnania, sam to powiniene rozumie. Miaem wasne powody osobiste, ktre powstrzymyway mnie od powrotu do Rzymu. Obecnie mgbym wrci, bo mam ju swoje lata i nie poddaj si ju tak bardzo wpywom innych, jak to miao miejsce w latach modoci. Nie dopytuj si o szczegy. Nie zrozumiesz tego. Mwie o rozdrou i mojej przyszoci, ktr sam wybior. Co miae na myli? spytaem, ogromnie ucieszony jego zapewnieniem. W obecnych czasach, tutaj w Antiochiiojciec niepewnie pociera czoo i dobiera sowa wrd tych, ktrzy id waciw drog, stopniowo wyjania si, e Krlestwo przeznaczone jest nie tylko dla ydw. Podejrzewam gwoli penej uczciwoci rzekn: wiem e chrzcili i brali na uroczyst wieczerz rwnie nie obrzezanych Grekw i Syryjczykw. Ta praktyka wzbudzia wiele sporw. Obecnie dziaa w Antiochii pewien yd z Cypru, ktrego osobicie spotkaem w Jeruzalem, gdy Duch spyn z niebios na jego gow. Ten Cypryjczyk zaprosi pewnego yda z Tarsu imieniem Szawe, ktrego swego czasu poznaem w Damaszku. Szawe straci wzrok od mocy boskiego objawienia, ale potem z powrotem go odzyska. Nie znam dokadnie okolicznoci tego wydarzenia, ale na pewno jest to czowiek, ktrego warto zobaczy. Ot moim gorcym yczeniem jest, aby poszed i wysucha nauki tego ma. Jeli uda mu si ciebie przekona, ochrzci ci na poddanego Krlestwa Chrystusowego i bdziesz mg uczestniczy w ich tajnym posiku. Obejdzie si bez obrzezania, nie musisz si ba, e bdziesz podlega prawu ydowskiemu. Czy naprawd chcesz, eby mnie wywicili na tajnych ydowskich obrzdach? krzyknem nie wierzc wasnym uszom. ebym suy jakiemu ukrzyowanemu Krlowi i Krlestwu, ktrego nie ma!? Bo jak inaczej mona nazwa co, czego nie wida? To moja wina, na pewno nie znajduj odpowiednich sw, aby ci przekona. W kadym razie nic by nie straci, gdyby wysucha tego, co ci mowie maj do powiedzenia. Nigdy nie pozwol ydom pola si wod wicon! wrzeszczaem przeraony tak ewentualnoci. Nie zgodz si te pi krwi razem z ydami! Stracibym te resztki dobrej opinii, ktre mi jeszcze zostay! Jeszcze raz ojciec prbowa cierpliwie wytumaczy mi, e przecie Szawe jest wyksztaconym ydem, ktry studiowa retoryk w Tarsie. Poza niewolnikami i rzemielnikami przychodz go sucha potajemnie niewiasty ze sfer arystokratycznych. Lecz ja zatkaem uszy, tupaem nogami i zupenie wyprowadzony z rwnowagi przeraliwie si darem: Nie, nie, nie! Ojciec si opanowa i chodno powiedzia:

 Niech bdzie, jak chcesz. Cesarz Klaudiusz, ktry jest czowiekiem wyksztaconym, dokadnie obliczy, e najbliszej wiosny minie osiemset lat od zaoenia Miasta. Wprawdzie ju boski August urzdzi uroczystoci jubileuszowe, uczestniczyo w nich wielu obecnie yjcych, i to jeszcze krzepkich ludzi. Jednak nowy jubileusz daje wspania okazj podry do Rzymu. Nie skoczy jeszcze mwi, a ju rzuciem mu si na szyj. Caowaem go, krzyczaem z radoci i biegaem po pokoju, przecie byem jeszcze chopcem! Zaczli wanie nadchodzi wyzwolecy, zaproszeni na uroczysty posiek, wic musia uda si do przedsionka, aby przyjmowa goci i prezenty od nich. Kaza mi stan obok siebie na znak, e popiera mnie we wszystkim. Wyzwolecy bardzo si z tego ucieszyli, gaskali mnie po gowie, zachwycali bandaami i pocieszali z powodu straty konia. Kiedy ju wszyscy usadowili si na sofach, a ja usiadem na taboreciku u ng ojca, ten wyjani, e celem zgromadzenia jest narada rodzinna i podjcie decyzji co do mej przyszoci, ale z umiechem doda: Nie pozwlcie, aby to le wpyno na wasze apetyty. Na pocztku oywimy nastrj winem. Dobre wino daje dobrych przyjaci, a rady przyjaci s mi bardzo potrzebne. Ojciec nie prysn winem na podog, lecz Barbus nie da si zastraszy jego ateizmem. Oddal ofiar bogom i gono ich pozdrowi, ja te poszedem w jego lady. Podobnie uczynili wyzwolecy, koniuszkami palcw strzepujc w milczeniu kropl wina na posadzk. Gdy tak na nich patrzyem, serce rozpieraa mi mio, bo wszyscy oni rozpieszczali mnie i kady yczy gorco, abym wyrs na czcigodnego czowieka, bo przecie moja pozycja w wiecie bdzie dodawaa im splendoru. Po ojcu za wiele si ju nie spodziewali, znali go i przywykli do jego obyczajw. Najpierw roztrzsano nieszczcie, jakie mnie spotkao, gdy niewiadomie dopuciem si obrazy tajnych obrzdw dojrzewajcych pciowo dziewczt. Prawnik uzyska ju odroczenie sprawy. Jeli uda mu si przekazanie orzekania o sprawie do wyroczni w Dafne, to nie trzeba si ju niczego obawia, tego wszyscy byli pewni, bo potrzebne bd tylko pienidze. Zreszt w t spraw zamieszanych jest dziewiciu innych modocianych jedcw, a wszyscy oni maj rodzicw o niebagatelnym prestiu. Gdy tak dyskutowalimy, dostarczono kosz jabek i piknie spleciony z fiokw wianek dla mnie. Do przesyki doczona bya tabliczka, na ktrej kolawymi literami napisano: Admete pozdrawia wadc lwa Minutusa jest mi smutno e przeze mnie stracie konia pikny Minutusie wcale nie byo mi le w twoich objciach jeli bdzie takie yczenie bogini eby mnie znowu wzi w objcia to nie bd si sprzeciwia ani moi rodzice. Zdumiony przeczytaem list na gos. Wyzwolecy zakrzyczeli z gniewu i kategorycznie zabronili mi zakadania wianka na gow, poniewa gest taki mg by zinterpretowany jako zgoda na propozycj zawart w licie. Uznali w list za dowd bezczelnej intrygi oto rodzice jakiej nic nie wartej dziewuchy chc j wyda za m za chopaka z najlepszej rodziny w miecie. Ojciec za powiedzia: Wszyscy wiecie, e mocno wierz w przeznaczenie. Czowiekowi nie przydarzy si nic, co by nie miao si przydarzy. Wiele dowiadcze potwierdza t moj wiar i przemawia na jej korzy. Wielokrotnie widziaem, jak zo przemienia si w dobro, a to, co na pierwszy rzut oka wydaje si dobrem, zmienia si w zo. Gwoli bezstronnoci jednak powiem, e s aspekty przemawiajce przeciwko moim przekonaniom. Jednak nie sdz ani nie wierz, aby przeznaczeniem Minutusa by lub z zupenie obc dziewczyn tylko dlatego, e wcign j na

siodo i przez moment trzyma w objciach. Dziewczyna zreszt moe szczerze uwaa, e porwa j, aby j polubi. W adnym wypadku nie chc mwi le ani o niej, ani o postpowaniu jej rodzicw. Co do mnie wierz, e caa sprawa miaa na celu wywarcie na mnie nacisku, abym podj decyzj. Zrobiem to. Minutus wybra drog, ktra prowadzi do Rzymu a skoro tak, to musi dokadnie zastanowi si przed podjciem decyzji o maestwie. Kiedy wyzwolecy usyszeli, e wybieram si do Rzymu, podnieli z radoci tak wrzaw, e a ojcu zrobio si przykro. Westchn i rzek: To wasza wygrana, nie moja. Dobrze wiecie, z jakim entuzjazmem rozmawiaem z kadym z was na temat nowej drogi. Kady z was baga mnie, abym z tym skoczy, a Marcin grnik nawet wysa mnie na kuracj wodn w nadziei, e kpiele i zimne okady wyposz moje szalone myli. Marcin grnik zmiesza si, ale Marcin handlarz jedwabi pospieszy zapewni, e kuracja wodna jest dobra na wszystko, a szczeglnie na kaca po przepiciu winem. Po wykupieniu kademu z was laski wyzwoleczej czstowaem was eliksirem niemiertelnoci z drewnianego pucharu mojej nieboszczki ony kontynuowa ojciec. Lecz wy nie zaczlicie gromadzi innych skarbw, jak tylko te ziemskie, ktrych kres w kadej chwili moe nastpi. Tak wida by musiao, eby mnie kusi przesytem, rozkosz i czczymi honorami, ktre nie przedstawiaj dla mnie najmniejszej wartoci. Nie chc bowiem niczego innego, jak by cichym i pokornego serca. Wyzwolecy pospiesznie jli zapewnia, e oni te, najlepiej jak potrafi, staraj si by cisi i pokorni, na ile tylko dobrym kupcom to si udaje. Bo jeli czowiek popisuje si swym bogactwem, to sam prowokuje wadze, by wymierzay wysze podatki i musi paci wiksze apwki urzdnikom. A przeszoci, ktra doprowadzia ich do niewoli, nie maj si co chepi, wic najlepiej, gdy siedz cicho. Przez was i przez krnbrno mego syna Minutusa powiedzia ojciec nie mog ledzi nowej drogi, ktra otworzya si szeroko dla gojw, zarwno dla Grekw, jak i Rzymian. Gdybym uzna si za chrzecijanina, a t drog nazwa oderwaniem od ortodoksyjnego ydostwa, to wy i wszyscy domownicy musielibycie i za mym przykadem, a z przymusu nie ma adnego poytku. Nie, naprawd nie wierz, eby Duch owieci na przykad Barbusa, choby nie wiem kto pooy rk na jego gowie i tchn na. Nie mwic ju o Minutusie, ktry ju na sam myl o tym zacz wrzeszcze. Dlatego najwyszy czas, bym powrci do mego rodu. Jeli co zaczynam, robi to konsekwentnie. Wyjedam razem z Minutusem do Rzymu i wraz z jubileuszow amnesti odzyskam tytu ekwity. Minutus przywdzieje msk tog w Rzymie, w obecnoci czonkw rodu. Otrzyma te w Rzymie konia na miejsce tego, ktrego utraci. Bya to dla mnie niespodzianka, o ktrej nie omieliem si nawet ni. Miaem tylko nadziej, e kiedy w przyszoci, dziki swej odwadze i zdolnociom, zdoam pomc ojcu w odzyskaniu czci utraconej przez kaprys cesarza. Ale dla wyzwolecw nie bya to adna nowina. Z ich zachowania wywnioskowaem, e od dawna naciskali ojca, by stara si o przywrcenie tytuu rycerskiego, bo spodziewali si z tego powodu korzyci i zaszczytw dla siebie samych. Teraz wic gorliwie przytakiwali i wyobraali sobie, e ju maj dojcie do wyzwolecw cesarza Klaudiusza, ktrzy piastowali wane funkcje w administracji pastwowej. Ojciec posiada domy czynszowe na Awentynie i posiadoci ziemskie w Cerei. Z nawizk osiga takie dochody roczne, jakich wymagano od czonkw stanu rycerskiego.

 To wszystko s sprawy drugorzdne owiadczy ojciec, uciszajc gwar. Wane, e w kocu otrzymaem wszytkie papiery metrykalne Minutusa. Wymagao to ogromnie duo kunsztu prawnego. Pocztkowo zamierzaem go po prostu adoptowa, ale mj adwokat przekona mnie, e to nie byoby najlepsze rozwizanie, bo dopuszczaoby moliwo zakwestionowania jego rzymskiego rodowodu. Rozwin cay stos dokumentw, czyta je na gos i wyjania: Najwaniejszy jest akt zawartego midzy mn a Myrin lubu, potwierdzony przez urzd rzymski w Damaszku. Jest to bez wtpienia oryginalny, rzetelny i prawnie wany dokument. Gdy przed laty dowiedziaem si, e moja ona spodziewa si dziecka, byem bardzo szczliwy i chciaem zapewni memu spadkobiercy jak najlepsz pozycj. Zapatrzy si w sufit i mwi dalej: Wyjanienie rodowodu matki Minutusa byo duo trudniejsze, poniewa w swoim czasie nie przywizywalimy do tego wagi i nawet o tym nie rozmawialimy ze sob. Po mudnych dociekaniach okazao si, e jej rodzina wywodzi si z miasta Myrina, lecego w prowincji Azja w pobliu miasta Kyme. Za porad prawnikw wziem to miasto jako punkt wyjcia z uwagi na zbieno jego nazwy i imienia mojej ony. Dowiedzielimy si, e po utracie majtku rodzina Myriny przesiedlia si na archipelag, ale pochodzenie rodu jest bardzo wysokie. Dla potwierdzenia tego faktu kazaem postawi pomnik mojej ony przed ratuszem w Myrinie, a take przesaem miastu rne dary dla utrwalenia jej pamici. W gruncie rzeczy moi specjalici zbudowali od nowa cay ratusz, zreszt niezbyt duy, a rada miejska podja si wyprowadzenia genealogii Myriny od czasw najdawniejszych, nawet od boga jakiej rzeki, ale nie uwaaem tego za potrzebne. Mj czowiek odnalaz na wyspie Kos starego, szanowanego kapana wityni Eskulapa, ktry dobrze pamita rodzicw Myriny i podobno przysiga, e jest cielesnym wujkiem Myriny. Po mierci szanowanych, cho ubogich rodzicw, Myrina i jej brat powicili si Apollinowi i opucili wysp. Och, jakbym chcia spotka tego dziadka-wujka, przecie jest on jedynym moim yjcym krewnym ze strony matki zawoaem. To zbdne szybko odrzek ojciec. On stoi ju nad grobem i w dodatku ma kiepsk pami. Zadbaem, eby mia dach nad gow, jedzenie i opiek a do mierci. Zapamitaj tylko, e ze strony matki naleysz do starego greckiego rodu. Kiedy wyroniesz na mczyzn, bdziesz mg odpowiednim darem wspomc pami mieszkacw biednego miasteczka Myrina. Jeli chodzi o mnie, to przez adopcj nale do rodu Manilianusw. Mj przybrany ojciec, a wic twj prawny dziadek, by synnym astronomem. Napisa dzieo, ktre nadal jest czytane we wszystkich bibliotekach caego wiata. Ale z pewnoci dziwi ci moje drugie imi: Mezencjusz. Jest ono pamitk mego prawdziwego rodowodu. Synny Mecenas, przyjaciel boskiego Augusta, ktry by moim dalekim krewnym i za ycia opiekowa si moimi dziadkami, chocia zapomnia o nich w testamencie, pochodzi z rodu wadcw Caere, ktrzy byli krlami dugo przed ucieczk Eneasza z Troi. Tak wic zacztek twojej rzymskiej krwi daa krew starodawnych Etruskw. Ale prawnie trzymajmy si rodu Manilianusw. W Rzymie lepiej jest nie chwali si Etruskami, bo Rzymianie niechtnie wspominaj czasy, kiedy Etruskowie rzdzili nimi jako krlowie. Ojciec mwi tak uroczycie, e wszyscy suchali w napiciu i absolutnej ciszy. Tylko Barbus nie zapomnia od czasu do czasu popi troch wina. Mj przybrany ojciec Manilianus by czowiekiem biednym. Zamiast zarabia pienidze na sztuce przepowiedni, wydawa majtek na ksiki i na badanie gwiazd. Raczej przez roztargnienie boskiego Tyberiusza anieli dziki jego przychylnoci mg nosi tytu rycerski. Za dugo byoby opowiada, jak w modoci tu, w Antiochii, godowaem, zarabiajc jako kancelista.

Nie miaem wierzchowca z powodu ubstwa Manilianusa. Po powrocie do Rzymu szczliwym przypadkiem spotkaem si z przychylnoci pewnej arystokratycznej niewiasty, przemilcz jej nazwisko. Ta mdra i dowiadczona kobieta przedstawia mnie pewnej starej, schorowanej, lecz szlachetnej wdowie, ktra zostawia mi w spadku cay swj majtek. Dziki temu testamentowi umocniem prawo do noszenia zotego piercienia. Miaem wwczas ju prawie trzydzieci lat i nie chciaem ubiega si o urzdy. Poza tym rodzina wdowy kwestionowaa testament, a nawet skadaa oszczercze oskarenia, jakobym otru moj dobrodziejk. Sprawiedliwo bya po mojej stronie, ale z uwagi na przykr spraw sdow i jeszcze z innych powodw wyjechaem z Rzymu i udaem si na studia do Aleksandrii. Rzym wprawdzie synie z plotek, ale nie sdz, aby ktokolwiek jeszcze pamita te stare dzieje i intrygi zoliwych i chciwych ludzi. Opowiadam to tylko dlatego, aby udowodni Minutusowi, e z moim wyjazdem z Rzymu nie wi si adne wstydliwe kwestie i nie ma adnych przeszkd, bym wrci do miasta. Myl, e naley wyjecha niezwocznie, bo to okres najlepszy dla eglugi. Dziki temu bd mia ca zim na uporzdkowanie wszystkich spraw przed uroczystoci jubileuszow. Wyzwolecy zaczli gorczkowo projektowa powoanie bogatej wity, aby zarwno w podry, jak i w Rzymie wszyscy widzieli nasz zamono i wysokie pochodzenie. Ale ojciec z dezaprobat odrzuci wszelkie tego rodzaju propozycje i powiedzia: Chc podrowa bez szumu i fanfaronady; podobnie bd si ubiega o zwrot tytuu ekwity nie przez bogactwo czy znajomoci, ale z racji mego pochodzenia. Cesarz ma kopoty z zaspokojeniem pretensji starych rodw rzymskich, ale szanuje senat, a w mojej sprawie gos decydujcy ma cenzor. Na pewno bd wic potrzebowa pienidzy. Wezm ze sob Barbusa, eby pilnowa mojej sakiewki. On zawsze marzy, aby bodaj przez jeden dzie by panem w maej gospodzie rzymskiej. Przede wszystkim skontaktuj si z ostatnimi yjcymi Manilianusami i udam si pod ich opiek. Ale nie ma adnych powodw, aby dowiedzieli si o waszej zamonoci. Sam jestem czowiekiem biednym, moje majtnoci ledwie osigaj poziom wymagany przez cenzora. Sdz, e nienagannoci i skromnoci osign wicej, ni gdybym pozorowa przymioty, ktrych nie posiadam. Wyzwolecy stwierdzili, e ojciec nadal nie zna wiata, ale on oczywicie postanowi zaatwi t spraw po swojemu, a oni ju przywykli do tego i mogli jedynie liczy na jego zwyke szczcie. Zjedlimy i wypili. Pochodnie przed domem dogasay i zaczy si arzy, w lampach wypala si olej. Siedziaem cicho i usiowaem si opanowa, aby nie drapa zranienia, ktre strasznie swdziao. Przed domem zebrao si kilku ebrakw i ojciec, przestrzegajc starej syryjskiej tradycji, poleci rozdzieli midzy nich resztki pozostaego jada. Wyzwolecy zaczli ju zbiera si do wyjcia, gdy do domu weszo dwch ydw, ktrych pocztkowo wzito za ebrakw i chciano wygoni. Ale ojciec podnis si szybko, powita ich z szacunkiem i zawoa: Znam tych ludzi, to s apostoowie Boga. Wracajcie wszyscy i posuchajmy, co maj nam do powiedzenia. Jeden z nich, Barnaba, by czowiekiem postawnym i nosi siw brod, by kupcem z Cypru. On czy te jego rodzina posiadali dom w Jeruzalem i tam ojciec go spotka jeszcze przed moim przyjciem na wiat. Drugi by znacznie modszy. Nosi paszcz z czarnej gsto tkanej koziej weny. Gow mia ju nieco wyysia i odstajce uszy, a oczy tak przenikliwe, e wyzwolecy unikali jego spojrzenia i osaniali si rkami. To by ten Szawe, o ktrym mi wspomina ojciec. Szawe ostatnio zmieni imi: nazwa si Pawem. Powiedzia, e uczyni to z

pokory, a take dlatego, e z poprzednim imieniem zwizana bya za opinia wyznawcw Chrystusa. Pawe oznacza mao znaczcy", czyli to samo co Minutus. To skonio mnie do wikszego zainteresowania si jego osob. Nie by przystojny, ale z jego oczu i twarzy bi taki ar, e nawet przez myl mi nie przeszo, aby si z nim spiera. Cokolwiek bym mu powiedzia, nie zrobioby to na nim najmniejszego wraenia. On natomiast musia wywiera wpyw na innych. Barnaba w porwnaniu z nim, ju choby z uwagi na swj wiek, wyglda na czowieka umiarkowanego. Wyzwolecy poczuli si zakopotani przybyciem tych nieoczekiwanych goci, ale nie chcc obrazi ojca nie wychodzili. Pocztkowo Barnaba i Pawe zachowywali si powcigliwie. Opowiadali, e doznali objawienia, nakazujcego im goszenie dobrej nowiny wrd ydw i pogan. Na t misj otrzymali zgod i bogosawiestwo starszych gminy chrzecijaskiej w Jeruzalem, ktrym zawieli pienidze na utrzymanie. Wyzwolecy bardzo si ucieszyli i zoyli im yczenia szczliwej podry: zapewnili te, e zaprawd ju najwyszy czas, aby opucili Antiochi, jako e stale powodowali niesnaski i ktnie midzy ydami. Widocznie w objawieniach chrzecijan kryje si mdro, chocia dotychczas uwaali ich za mcicieli. Szczerze obiecali nawet udzieli zapomogi na drog i nie szczdzili przestrg: Jestecie odwani i nie w ciemi bici, ale uwaajcie na siebie, gdy bdziecie krytykowa drewniane i kamienne wizerunki bokw Grekw lub prawo ydowskie. Malekie mieciny w gbi kraju nie s tak kulturalne i tolerancyjne jak Antiochia. Pawe odmwi przyjcia darw i zapewni, e przestrzega tradycji ydowskich uczonych, a utrzymuje si z uczciwej pracy. Nauk o ukrzyowanym Chrystusie, ktry wkrtce ma przyj sdzi ywych i umarych i w ktrego wiara moe doprowadzicdo ywota wiecznego, gosi nie dla wasnej korzyci. Przemawiaj do innych, nie do nas. Niepotrzebnie chcesz wzruszy nasze serca odrzekli wyzwolecy. Barnaba wyjania ugodowo, e ju wczeniej wiele razem wdrowali i znaj trudy i ryzyko podry. Gosili o cudach Boga z tak si, e chorzy wracali do zdrowia. Mieszkacy jakiego miasteczka w gbi kraju przez pomyk wzili Barnab za wcielenie Jupitera, a Pawa za Merkurego i przyprowadzili im w ofierze przybranego wiecami byka. Z wielkim trudem udao im si obroni przed tymi bezbonymi objawami czci. Po tym incydencie ydzi wyprowadzili Pawa z miasta i zaczli go kamienowa, ale przestraszyli si urzdnikw i uciekli; myleli, e Pawe zgin, on jednak doszed do siebie. Co was optao pytali ze zdumieniem wyzwolecy e nie wystarcza wam chleb powszedni, tylko naraacie wasne ycie, by gosi i o synu Boym i odpuszczeniu grzechw? I Barbus parskn gonym miechem, gdy pomyla, e kto mg si : pomyli i wzi tych dwch ydw za bogw. Mj ojciec go zbeszta -, i chwyciwszy si za gow j wyrzeka: Badaem wasze drogi i prbowaem pojedna was z ydami. i Chciabym wierzy, e mwicie prawd, ale Duch nie doprowadzi was do : jednomylnoci. Przeciwnie, kcicie si midzy sob, jedni mwi , zupenie co innego ni drudzy. W Jeruzalem wierzcy sprzedali cay swj dobytek i kadego dnia oczekuj powrotu Krla. Czekaj tak ju ponad szesnacie lat. Pienidze si rozeszy i yj tylko z jamuny. Co wy na to? Pawe zapewni, e on sam nigdy nikogo nie namawia do porzucenia uczciwej pracy i rozdania majtku biednym. Z kolei Barnaba powiedzia, e po zesaniu Ducha kady postpowa

tak, jak mu Duch rozkaza. Kiedy w Jeruzalem zaczy si przeladowania i tortury, wielu ucieko do innych krajw, w tym do Antiochii, gdzie zajli si handlem lub rzemiosem; jednym poszo lepiej, drugim gorzej. Jeli rzeczywicie macie w sobie moc Boga, to zrbcie przed nami jaki cud, ebymy uwierzyli powiedziaem, bo niezalenie od mej woli Pawe zacz dziaa na m wyobrani. Milcz, Minutusie, nie blunij! zawoa ojciec. Poparli mnie wyzwolecy; twierdzili, e byoby rzecz suszn i sprawiedliw, aby ci mowie jakim cudem, bodaj najmniejszym, udokumentowali swoje wielkie sowa. Usta Pawa zaczy dre, a jego oczy arzy si w na p pogronym w mroku pokoju i zrozumiaem, e ogarna go silna pokusa uczynienia jakiego cudu na naszych oczach. To mnie przerazio, poniewa zauwayem, e patrzc na niego wierz, i moe to uczyni, a rwnoczenie wiedziaem, e i tak mnie nie nawrci. Przecie byle wdrowny mag albo kuglarz potrafi czyni cuda. Wasz Krl, Jezus Nazarejski, uczyni w swych wdrwkach wiele cudw, nawet wskrzesza umarych, a mimo to ydzi mu nie uwierzyli powiedzia mj ojciec. Gorzej, bo zmusili prokuratora rzymskiego, aby go ukrzyowa. Niezbadany jest dar wiary. Ja otrzymaem go tylko w poowie i jestem niedowiarkiem i czowiekiem nieszczliwym. Barnaba i Pawe wiele jeszcze mwili, a wyzwolecy zdenerwowali si i zawoali: O Bogu ju wystarczy! le wam nie yczymy, ale powiedzcie, czego w kocu chcecie od naszego gospodarza, skoro pnym wieczorem wtargnlicie do jego domu, aby mu przeszkadza. Ma on przecie wasne kopoty. Opowiadali, e ich dziaalno tak dokuczya antiocheskim ydom, a doszo do sojuszu partii faryzeuszy i saduceuszy! ydzi arliwie pracuj na rzecz wityni jeruzalemskiej i otrzymywali wspaniae dary od sekty bojani boej. Ale ochrzczeni ydzi przekabacili ich na swoj stron, poniewa zapewniali przebaczenie grzechw i moliwo nieprzestrzegania ydowskiego prawa. Wtedy ydzi zaczli wnosi pozwy przeciwko chrzecijanom i odwoywa si do rady miasta. Teraz wic Barnaba i Pawe chcieli opuci miasto korzystajc z dobrej pogody, ale obawiali si, e rada wyle za nimi pozew. Wypracowaem rne metody osigania kompromisw umoliwiajcych radzie miejskiej dystansowanie si wobec konfliktw w onie ydw uspokajajco wyjania ojciec z wyranym zadowoleniem. ydzi musz zaagodzi spory midzy sektami. Rada uznaa gmin chrzecijask za jedn z wielu sekt ydowskich, chocia gmina ta nie wymaga od swych czonkw ani obrzezania, ani penego przestrzegania prawa mojeszowego. Dlatego ochrona chrzecijan, jeli inni ydzi ich atakuj, staa si obowizkiem wadz miejskich. I odwrotnie, bd one chroni tych innych, jeli stron agresywn bd chrzecijanie. Przecie wszyscy jestemy ydami rzek gboko zatroskany Barnaba a obrzezanie jest pieczci ortodoksyjnego ydostwa. ydzi antiochescy wymylili, e nie obrzezani chrzecijanie prawnie nie s ydami i mona ich skaza za obraz lub profanacj ydowskiej wiary. O ile mi wiadomo odpar ojciec, ktry stawa si bardzo uparty, kiedy raz co sobie wbi do gowy jedyn rnic midzy ydami a chrzecijanami jest to, e zarwno ci obrzezani, jak i nie obrzezani chrzecijanie wierz, i w postaci Jezusa Chrystusa ydowski

pomazaniec Mesjasz ju przyszed jako czowiek na ziemi, powsta z martwych i wrci wczeniej czy pniej zaoy tysicletnie Krlestwo. ydzi w to nie wierz, tylko nadal oczekuj mesjasza. Lecz w wietle prawa rzecz obojtn jest, czy ludzie wierz w tego, ktry ju przyszed, czy te w tego, ktry dopiero ma przyj, skoro jedni i drudzy wierz w mesjasza. Miasto Antiochia nie czuje si kompetentne w rozwikaniu dylematu, czy mesjasz ju przyszed, czy te nie. ydzi i chrzecijanie musz miedzy sob wyjani ten problem, nie przeladujc si nawzajem. Tak byo dotychczas i mogo by dalej zdenerwowa si Pawe gdyby obrzezani chrzecijanie nie byli tchrzami. Taki Kajfasz na przykad najpierw jad razem z nie obrzezanymi, a potem od nich stroni, bo bardziej ba si starszych gminy w Jeruzalem anieli Boga. W twarz mu wyrzuciem to tchrzostwo, ale zo ju si stao i coraz czciej chrzecijanie obrzezani spoywaj swj posiek tylko we wasnym gronie, a nie obrzezani osobno. Dlatego tych ostatnich nie mona ju nawet nazywa ydami. Nie, wrd nas nie ma ydw ani Grekw, nie ma wolnych ani niewolnikw, bowiem wszyscy jestemy wyznawcami Chrystusa. Ojciec zauway, e nie byoby najmdrzej wystpowa z takimi argumentami przed sdem, albowiem w takim przypadku chrzecijanie mogliby utraci przywilej, ktry ich osania. Dla nich byoby lepiej, gdyby uznali, e s ydami i korzystali ze wszystkich pastwowych prerogatyw, jakie przysuguj ydom, nawet gdyby lekcewayli obrzezanie i ydowskie prawo. Jeli wystarczajco mocna grupa sekty stwierdzi, e nauka o mesjaszu stanowi sedno judaizmu, niezalenie od tego, czy on ju przyby czy nie mwi mj ojciec wwczas rada miejska uzna obrzezanie za przestarza, mao wan okoliczno i bdzie moga wspiera chrzecijan, jeli oni ze swej strony bd wspiera rad miasta. Zapali si, mwi z patosem i wyjani jeszcze kilka razy, jakie korzyci mogliby odnie chrzecijanie przez wykorzystanie specjalnej pozycji w pastwie i przywilejw, nie tylko w Antiochii, ale i w innych prowincjach rzymskich. Ale tych dwch nie udao mu si przekona. Oni mieli swoj wasn koncepcj. Wedug nich yd jest ydem, a wszyscy inni s gojami: goj moe zosta ochrzczony i tak samo yd moe zosta ochrzczony i wwczas midzy nimi nie bdzie adnej rnicy, bo wtedy wszyscy bd w Chrystusie. Jednak yd nawet ochrzczony pozostaje ydem, natomiast ochrzczony goj moe zosta ydem tylko przez obrzezanie, ale to nie jest potrzebne i nawet niewskazane, bo cay wiat ma si dowiedzie, e chrzecijanin nie musi by ydem. Ojciec rzek cierpko, e ta filozofia wykracza poza zasig jego rozumu. Swego czasu gotw by kornie sta si poddanym Krlestwa Jezusa Nazarejskiego^ ale go nie przyjto, bo nie by ydem. Zwierzchnicy sekty nazarejskiej nawet zabronili mu rozmawia o Krlu. Wysnuwajc z tego wnioski, najmdrzej byoby nadal czeka, a sprawy Krlestwa zostan tak wyjanione, e nawet prosty czowiek bdzie mg je zrozumie. Wida Opatrzno wysya go teraz do Rzymu, bo w Antiochii mona jedynie spodziewa si takich kopotw, i to zarwno ze strony ydw, jak i chrzecijan, e najlepszy rozjemca niczego tu nie wskra. Obieca jednak przedoy radzie miejskiej wniosek, aby nie skazywa chrzecijan za profanacj wiary judejskiej, poniewa przyjmujc wymylony przez ydw chrzest i uznajc Mesjasza za Krla, de facto, chocia nie dosownie de iure, byli w wiadomym sensie ydami. Przy takim podejciu rada bdzie moga spraw odwleka i po jakim czasie odrzuci powdztwo ydw.

Tym Barnaba i Pawe musieli si zadowoli, skoro nic innego nie mogli uzyska. Ojciec zapewni, e jego sympatia jest raczej po stronie chrzecijan ni ydw. Wyzwolecy ze swej strony zaklinali mego ojca, aby niezwocznie ustpi z rady miejskiej, bo i tak ma dosy swoich spraw na gowie. Lecz ojciec zupenie susznie odrzek, e wanie teraz nie moe tego zrobi, poniewa zoenie dymisji wszyscy by przyjli jako potwierdzenie mojej winy w profanacji witego obrzdu dziewczt. Wyzwolecy zaczli si obawia, e okazywanie przez mego ojca chrzecijanom sympatii moe wznieci podejrzenia, e do zbezczeszczenia tego obrzdu podjudza mnie sam ojciec. Wiadome jest przecie, e tak chrzecijanie, jak i ydzi czuli nieprzejednany wstrt do wizerunkw bogw, witych ofiar i tradycyjnych obrzdw. Po przyjciu chrztu i wypiciu wraz ze wspwyznawcami krwi mwili chrzecijanie rozbijaj i pal lary i penaty; wol raczej zniszczy wite ksigi, ni odsprzeda je tym, ktrzy mogliby z nich korzysta. Taki brak tolerancji sprawia, e staj si niebezpieczni. O, nasz dobry i cierpliwy panie, przesta mie z nimi do czynienia! Bo inaczej twj syn le skoczy! Z szacunku dla mego ojca musz powiedzie, e po wizycie tych dwch ydw przesta mnie zachca, bym poszed i posucha ich nauk. Zreszt Pawe i Barnaba pokcili si i wyjechali z Antiochii, kady w inn stron. Po ich wyjedzie prawowierni ydzi uspokoili si, bo chrzecijanie unikali wszczynania publicznych sporw i utworzyli wasne zamknite grono. Na wniosek mojego ojca rada miasta nie zgodzia si na przyjcie ydowskiego powdztwa przeciwko Barnabie i Pawowi o profanacj ydowskiej wiary. Owiadczya, e ydzi maj wyjani midzy sob spory odnonie do swojej wiary. Ta sama decyzja staa si podstaw do przekazania wyroczni w Dafne rozstrzygnicia w sprawie mojej i moich kolegw. Nasi rodzice zapacili wysokie kary, a my spdzilimy trzy dni i trzy noce w zagajniku Dafne na obrzdach oczyszczajcych. Rodzice obraonych dziewczyn ju wicej nie wystpowali z propozycjami matrymonialnymi. W zwizku z obrzdami oczyszczajcymi musielimy zoy pewne przyrzeczenie bogini Ksiyca, ale o tym nie mogem powiedzie ojcu, zreszt jego to wcale nie interesowao. Wbrew swemu zwyczajowi ojciec poszed razem ze mn do amfiteatru, gdzie nas, siedmiu chopcw, usadowiono na honorowych miejscach, zaraz za sponsorami przedstawienia. Lew, wychudzony i rozdraniony, zaprezentowa si na piasku areny wspanialej, ni mielibymy zamarzy. Bez trudu rozszarpa skazanego na mier zoczyc, ugryz w kolano pierwszego gladiatora i poleg, walczc bohatersko do koca. Publiczno wya z zachwytu i powstaniem z miejsc oraz oklaskami uczcia lwa i nas. Myl, e ojciec by ze mnie dumny, chocia nic nie powiedzia. Kilka dni pniej poegnalimy zapakan sub i wyjechalimy do portu w Seleukei, dokd odprowadzili nas wyzwolecy. Tam ojciec, ja i Barbus wsiedlimy na statek, aby wyruszy do Neapolu, a stamtd do Rzymu.

KSIGA DRUGA

RZYM

Czy potrafi wyrazi, co czuem, gdy w blasku jesieni, majc pitnacie lat, przybyem do Rzymu, od dziecka karmiony legendami o tych witych wzgrzach i dolinach? Wydawao mi si, e ziemia dry pod moimi nogami, a kady kamie bruku opowiada swoj osiemsetletni histori. Nawet wezbrany Tybr jawi si tak dostojnie, e doznaem zawrotu gowy. Moe by to skutek stresu, wywoanego dug podr, albo mczcego podniecenia, ale ogarno mnie radosne odurzenie, sodsze od upojenia winem. Oto miasto, ktre wada caym cywilizowanym wiatem a po Parti i Germani, dziedzictwo moje i moich przodkw! Ode mnie samego, od moich chci, siy i zdolnoci bdzie zaleao, czy zapisz si w jego historii, czy te wraz ze spopielaym stosem pogrzebowym zapadn w niepami. Ale czuem, e nigdy nie bd zupenie zapomniany, bo w tych ciemnych, brunatnych, jakby malowanych barwami jesieni cianach, w iskrzcych zotem, marmurowych kolumnach, ja, Rzymianin, przetrwam wieczno. Maszerowalimy do domu ciotki ojca, Lelii Manilii. Barbus gboko oddycha, perorujc: Ponad czterdzieci lat brak mi byo zapachu Rzymu! Jest to zapach, ktrego si nigdy nie zapomina i ktry najlepiej daje si odczu w Suburze pod wieczr, kiedy wo gotowanej strawy zlewa si z zastarzaymi zapachami ciasnych uliczek. Jest to mieszanka czosnku, przypalonej oliwy, zioowych przypraw, defekacji, kadzide witynnych, a przede wszystkim pewnej podstawowej woni, ktrej nie mog nazwa inaczej, jak tylko zapachem Rzymu, bo nigdzie indziej go nie wyczuwaem. Ale wydaje mi si, e przez czterdzieci lat zmieniy si czci skadowe tej mieszanki. Moe zreszt to mj nos si zestarza, z wielkim trudem odnajduj niezapomniany aromat mego dziecistwa i modoci. Szlimy pieszo, bo w cigu dnia uywanie rodkw transportu w Rzymie jest zabronione. I tak z powodu toku poruszanie si jest prawie niemoliwe. Ze wzgldu na mnie a moe i ze wzgldu na siebie ojciec wybra na Awentyn okrn drog przez Forum: wzgrze Palatynu zostao po lewej stronie, a przed nami wznosi si Kapitol. Skrcilimy na star drog Etruskw, wiodc koo Cyrku Wielkiego. Odwracaem gow to w jedn, to w drug stron, ojciec cierpliwie wymienia nazwy wity i gmachw, a Barbus podziwia nowe budowle Forum, ktrych za jego czasw jeszcze nie byo. Ojciec spoci si i ciko dysza, pomylaem z alem, e jest ju stary, cho jeszcze nie ukoczy pidziesiciu lat.

Ale zatrzyma si i odsapn zgodzi si dopiero koo okrgej wityni Westy. Z otworu jej dachu unosia si nad Rzymem cienka smuka dymu, a ojciec ochoczo obieca, e zaraz jutro bd mg pj z Barbusem obejrze pieczar, w ktrej wilczyca wykarmia Romulusa i Remusa; pomnik tej wilczycy boski August kaza doprowadzi do porzdku, eby cay wiat go podziwia. Przed pieczar nadal roso wite drzewo bliniaczych braci. A o woniach Rzymu ojciec tak powiedzia: Dla mnie zapach Rzymu to niezapomniany aromat r i wonnoci, czystych pcien i wieo umytych kamiennych posadzek. Ten aromat jest niepowtarzalny, poniewa powietrze i ziemia Rzymu dorzuca do niego swoj wo. Ale sama myl o tym jest dla mnie tak przygnbiajca, e wolabym umrze, ni wrci tu i znowu chodzi po tych niezapomnianych ulicach. Dlatego nie zatrzymujmy si abym si zbytnio nie rozczuli i nie straci panowania nad sob, ktre usiowaem osign przez ostatnie pitnacie lat. Dowiadczenie yciowe poucza owiadczy Barbus e umys i caa moja istota lepiej odbiera zapachy i gosy po pierwszych dwch ykach wina ni kiedykolwiek indziej. Nic i nigdy nie smakowao mi tak bardzo, jak obsmaane mae kiebaski, ktre jadem w Rzymie. Zatrzymajmy si bodaj na chwil, abymy sprbowali gorcej kiebasy. Jej smak powinien by taki jak dawniej, cho zapach w nozdrzach si zmienib Ojciec musia si rozemia. Zatrzymalimy si na skraju targowiska byda i weszli do malekiej traktierni, ktra bya tak stara, e jej fundamenty osiady duo poniej nawierzchni ulicy. Barbus chciwie wdycha powietrze: ja te je wdychaem, a przesycone byo zapachem wina i gorcego jada. Zachwycony Barbus zawoa: Chwaa Herkulesowi, e w Rzymie jest jeszcze co z dawnych lat. T knajp pamitam, chocia moim zdaniem bya znacznie wiksza i przestronniejsza ni teraz. Wdychaj mocno, Minutusie, bo jeste modszy ode mnie. Czy nie czujesz woni ryby i szlamu, trzciny i krowiego ajna, ludzkiego potu i cyrkowego kadzida? Przepuka usta winem, prysn kropl na podog, wpakowa do gby kawa gorcej kiebasy, przeuwa i rozkoszowa si, przechylajc gow z boku na bok. W kocu powiedzia: Tak, wraca mi pami czego, co dawniej odczuwaem. Ale chyba i usta mam ju za stare, bo nie ogarnia mnie taka szczliwo, jak przeywaem niegdy, gdy zapychaem si kiebas i trzymaem w rku kubek wina. zy pokazay si w pomarszczonych kcikach jego oczu i dopowiedzia z westchnieniem: Jestem jak mara przeszoci, ktra przybywa na uroczystoci jubileuszowe! Nie mam tu nikogo znajomego, krewnego ani protektora. Mode pokolenie zajo bez enady miejsce starych, kiebasa stracia swj smak, a wino swj zapach. Miaem nadziej, e spotkam kogo ze swych dawnych towarzyszy broni, z oddziau pretorianw albo bodaj z rzymskiej stray poarnej, ale teraz obawiam si, e raczej bymy si nie poznali po twarzach. Czuj si jak Priam na gruzach Troi. Przybieg waciciel traktierni o ociekajcej tuszczem gbie. Zapewni, e w najbliszych dniach bdziemy mogli spotka w jego progach uczestnikw igrzysk cyrkowych, urzdnikw archiwum, aktorw i architektw, ktrzy przed uroczystociami osiemsetlecia bd odnawia stare budowle i pomniki. Pod jego dachem moemy te pozna sympatyczn ma wilczyc. Lecz Barbus by niepocieszony. Rzek ponuro, e nie chce nawet sysze o wilczycy, bo ona te by go nie poznaa. Potem weszlimy na Awentyn i ojciec zacz utyskiwa, e niepotrzebnie zaszlimy do knajpy, bo czosnkowa kiebasa ciy mu na odku, a wino wcale nie polepszyo jego

samopoczucia. Skary si na ucisk w piersiach i mwi, e ma ze przeczucia, do czego przyczyni si kruk, ktry przelecia obok nas z lewej strony. Mijalimy nowe i stare wielopitrowe kamienice czynszowe; kilka prastarych wity midzy wysokimi domami wygldao jakby zapady w ziemi. Wreszcie na przeciwlegym stoku wzgrza odnalelimy dom rodzinny Manilianusw. W porwnaniu do naszego domu w Antiochii by to budynek may i zniszczony, z nadbudowanym pitrem dla powikszenia powierzchni mieszkalnej. Otacza go mur i zapuszczony ogrd. Zauwaywszy moj pogardliw min, ojciec powiedzia ostro, e ju sam ogrodzony teren i wielko dziaki ogrodowej wiadcz o wieku budynku i o wysokim pochodzeniu jego wacicieli. Tragarze ju dawno przynieli z portu kufry, wic ciocia Lelia bya uprzedzona o naszym przybyciu. Poczekaa, a ojciec zapaci tragarzom i dopiero wtedy ruszya ku nam po schodach i ciek midzy krzewami laurowymi. Bya wysok, chud kobiet o pomarszczonych, starannie urowanych policzkach i czernionych powiekach. Na palcu miaa piercie, a na szyi miedziany acuch. Rce jej dray, kiedy hamujc okrzyki radoci, ostronie, wysza nam naprzeciw. Ojciec jak zwykle skromnie pozosta w tyle, by osobicie dopilnowa bagau; ciotka stana wic przed Barbusem, schylia gow jak do modlitwy i wykrzykna: Och, Marku, c za radosny dzie! Niewiele si zmienie od czasw modoci. Jedynie postaw poprawie i figur masz bardziej krzepk. Oj, ciociu Lelio! parskn miechem ojciec. Jak zwykle niedowidzisz i jeste roztrzepana. To ja jestem Marek. A ten tu stary szanowny weteran to nasz towarzysz podry, Barbus, mj klient. Ciocia Lelia bardzo si zdenerwowaa swoj pomyk. Podesza do ojca, zlustrowaa go dokadnie, drcymi rkami dotkna jego ramion i brzucha, a wreszcie owiadczya: Nic dziwnego, e ci nie poznaam. Masz twarz opuchnit, a brzuch obwisy, a trudno mi uwierzy wasnym oczom! Przecie bye kiedy niemal przystojnym mczyzn! Dzikuj za twe sowa, kochana ciociu Lelio ojciec nie poczu si wcale obraony. Kamie spad mi z serca, bo dawniej wygld zewntrzny by moj udrk. Skoro mnie nie poznaa, to wtpi, by ktokolwiek inny rozpozna mnie z twarzy. A ty wygldasz jak dawniej, zgrabna, o szlachetnych rysach! Lata ci nie zmieniy! Obejmij mego syna Minutusa i bd dla niego dobra i czua, jak niegdy dla mnie, w latach mojej modoci i lekkomylnoci. Ciocia Lelia ochoczo chwycia mnie w objcia, suchymi wargami pocaowaa w czoo i oczy, drc rk pogadzia po twarzy i zawoaa: Ach, Minutusie, masz ju puszek na brodzie. Nie jeste dzieckiem, ktre bym moga koysa w ramionach. Trzymajc moj gow rkami badawczo przyjrzaa mi si i rzeka: Bardziej przypominasz Greka ni Rzymianina, ale niewtpliwie te zielone oczy i jasne wosy s bardzo oryginalne. Gdyby by dziewczyn, powiedziaabym, e jeste pikny, ale i tak z pewnoci dobrze si oenisz. Twoja matka bya Greczynk, o ile dobrze pamitam. Mwic zacinaa si, jakby nie bya pewna swych sw sdz, e po prostu z przeraenia. W drzwiach domu powitali nas ysy bezzbny niewolnik i jednooka kulawa niewolnica. Oboje padli na kolana przed moim ojcem i wykrzykiwali pozdrowienia, widocznie poinstruowani przez ciotk. Ojciec poczu si zakopotany, poklepa cioci po ramieniu i zaproponowa, aby jako gospodyni poprowadzia nas w gb domu. Poniewa dla uczczenia naszego przyjazdu kazaa zapali ogie przed otarzem, ciasna sala pena bya dymu i wszyscy na wycigi zanosili si

kaszlem. Z trudem dostrzegem wypalone z gliny wizerunki duchw opiekuczych naszego rodu i poke maski woskowe, ktre w kbach dymu wyglday jak ywe. Nerwowo podskakujc i gestykulujc ciotka ja bardzo wylewnie tumaczy, e zgodnie z tradycj rodow Manilianusw powinnimy niezwocznie zoy w ofierze prosi. Poniewa jednak nie bya pewna terminu naszego przyjazdu, przeto nie kupia prosiaka i nie moe poczstowa nas niczym innym, jak oliwkami, serem i zup jarzynow. Ona sama zreszt od dawna misa nie spoywa. Ogldalimy pokoje. Kty zasnuwaa pajczyna, oa prezentoway si rwnie aonie, jak kilka szpetnych gratw w ten sposb dotaro do mnie, e ciocia Lelia ya w gbokim ubstwie. Z biblioteki astronoma Manilianusa pozostao zaledwie kilka nadgryzionych przez szczury zwojw; ciotka przyznaa, e sprzedaa te jego popiersie publicznej bibliotece, mieszczcej si u stp Palatynu. W kocu wybuchna paczem i zawoaa: To wszystko moja wina, Marku! Jestem kiepsk gospodyni, bo w modoci za dobrze mi si powodzio. Tego domu w ogle nie mogabym utrzyma, gdyby mi nie przysya pienidzy z Antiochii. Nie mam pojcia, gdzie podziay si te pienidze, cho wiem z pewnoci, e nie wydaam ich na ywno, wino i pachniaa. Cigle mam nadziej, e ktrego dnia jeszcze mj los si odmieni. Tak mi przepowiedziano. Nie gniewaj si na mnie i nie daj ode mnie dokadnego rachunku z pienidzy, ktre mi przysyae. Ojciec zapewnia, e wcale nie przyjecha do Rzymu w roli kontrolera finansowego. Przeciwnie, szczerze aowa, e nie przysya wicej pienidzy na utrzymanie domu i jego renowacj. Ale teraz owiadczy wszystko si zmieni, jak to cioci Lelii przepowiedziano. Kaza Barbusowi otwiera kufry i rozkada na pododze drogie wschodnie materiay. Wrczy cioci w prezencie jedwabn sukni i szal, zaoy jej na szyj naszyjnik ze szlachetnych kamieni i kaza jej przymierzy mikkie pantofelki z czerwonej skrki. Podarowa jej te wspania peruk, co doprowadzio j do jeszcze wikszego paczu. Och, Marku, naprawd jeste tak bogaty? zawoaa. Chyba nie zdobye tych cennych rzeczy przez jakie przestpstwo? Mylaam, e popade w ruin i dostae si w szpony naogw, w ktre wpadaj Rzymianie zbyt dugo mieszkajcy na Bliskim Wschodzie. Dlatego tak zmartwiam si, kiedy zobaczyam twoj nabrzmia twarz, ale na pewno tylko tak mi si zdawao, bo zy zasnuy mi oczy. Teraz, gdy przyjrzaam ci si dokadnie, dochodz do przekonania, e wcale tak le nie wygldsz, jak pocztkowo mylaam. Ciocia Lelia nadal baa si, e ojciec przejmie dom, a j odele, eby biedowaa gdzie na wsi. Ta myl j tak gnbia, e co chwila powtarzaa, i niewiasta jej pokroju nigdy nie bdzie dobrze si czua poza Rzymem. Gdy si troch omielia, przypominaa, e bd co bd jest wdow po senatorze i nadal przyjmuj j w wielu zacnych domach Rzymu, chocia jej m, Gneusz Leliusz, straci ycie i majtek jeszcze za rzdw cesarza Tyberiusza. Poprosiem, by mi opowiedziaa o senatorze Gneuszu Leliuszu. Ciocia Lelia wysuchaa mojej proby, po czym przechylia gow i spytaa: Marku, jak to si stao, e twj syn mwi po acinie z tak straszliwym akcentem syryjskim? To zaniedbanie trzeba szybko naprawi, bo inaczej chopiec stanie si pomiewiskiem caego Rzymu. Ojciec niefrasobliwie odpar, e on sam tak czsto mwi po grecku czy aramejsku, e jego acina musi mie obce naleciaoci. Ale ciocia Lelia surowo ofukna:

 U ciebie to jest dopuszczalne, bo jeste ju stary i kady pomyli, e nabawie si obcego akcentu w wojsku albo w trakcie penienia urzdw pastwowych w ktrej prowincji. eby poprawi wymow Minutusa trzeba zatrudni na stae nauczyciela retoryki albo aktora. Chopiec musi chodzi do teatru i sucha publicznych deklamacji dzie literackich. Cesarz Klaudiusz jest okropnie pedantyczny, jeli idzie o czysto jzyka, chocia pozwala, by zabierajc gos w sprawach pastwowych jego wyzwolecy mwili po grecku, a onie daje te inne swobody, ktrych ze wzgldu na obyczajowo nie bd wyszczeglnia. Odwrcia si w moj stron i wyjania: Mj nieszczliwy m, senator Leliusz, nie by ani gupszy, ani bardziej naiwny od Klaudiusza. Klaudiusz swego czasu zarczy swego nieletniego syna Druzusa z crk prefekta Sejana, a sam poj za on jego przybran siostr Eli. Druzus by tak samo gupi jak jego ojciec, udusi si gruszk. Mj m nieboszczyk te pragn zyska przychylno Sejana, bo myla, e to bdzie z korzyci dla pastwa. Czy i ty, Marku, nie bye kiedy zamieszany w intrygi Sejana? Tak nagle znikne z Rzymu tu przed odkryciem jego spisku Przez cae lata nic o tobie nie byo sycha. Cesarz Gajusz, ten sympatyczny chopiec Kaligula, wykreli ci z wykazu rycerzy po prostu dlatego, e nikt nic o tobie nie wiedzia. Ja te nie wiem powiedzia artobliwie i przekreli twoje nazwisko. Tak mi opowiadano, ale by moe opowiadajcy chcieli uszanowa moje uczucia i nie wyjawili wszystkiego, o czym wiedzieli. Ojciec powiedzia stanowczym tonem, e natychmiast, zaraz jutro uda si do archiwum pastwowego, by zbada, czemu jego nazwisko zostao skrelone z wykazu ekwitw. Ciocia Lelia nie wykazaa entuzjazmu, wrcz zapytaa, czy nie byoby bezpieczniej nie wsadza kija w mrowisko. Cesarz Klaudiusz bywa po pijanemu zy i kapryny, chocia naprawi wiele bdw, popenionych przez Gajusza. Ale masz racj, ze wzgldu na Minutusa musimy odzyska honor naszego rodu przyznaa. Najprociej byoby ubra chopca w tog msk i zaprowadzi przed oblicze Walerii Mesaliny. Moda cesarzowa lubuje si w chopcach, ktrzy wanie przywdziali mskie togi, zabiera ich do swych pokojw, by tam na osobnoci wypyta o rodowody i marzenia na przyszo. Gdybym nie bya tak dumna, mogabym w imieniu Minutusa prosi o rozmow z t suk. Ale obawiam si, e nie przyjaby przychylnie mojej proby. Dobrze wie, e w modoci byam najlepsz przyjacik matki cesarza Gajusza. Byam te jedn z rzymskich patrycjuszek, ktre pomogy Agrypinie i Julii po ich powrocie z wygnania w godnym pochowaniu szcztkw ich biednego brata. Nieszczsnego Gajusza zamordowano tak straszliwie! A potem ydzi sfinansowali wysunicie Klaudiusza na cesarza. Agrypinie poszczcio si, dostaa bogatego ma, ale biedn Juli znowu wygnano z Rzymu, bo zdaniem Mesaliny za bardzo krcia si koo swego stryja Klaudiusza. Ach, a ilu mczyzn wypdzono przez te dwie dziewczyny! Pamitam pewnego Tygellina, wprawdzie nie mia adnego wyksztacenia, ale jeli idzie o wygld zewntrzny, nalea do najlepiej zbudowanych modych Rzymian. Ten si wcale nie przej wygnaniem. Zaoy przedsibiorstwo rybne, a teraz podobno hoduje konie wycigowe. Pewien filozof iberyjski, Seneka, ktry opublikowa wiele dzie, pozostawa w intymnym zwizku z Juli, chocia by chory na grulic w rezultacie od wielu lat wzdycha na wygnaniu na Korsyce. Mesalina uwaa, e bratanicom Klaudiusza nie wypada ajdaczy si, nawet gdy czyni to potajemnie. Teraz z nich trzech przy yciu zostaa tylko Agrypina Tu ciotka musiaa gbiej zaczerpn oddechu i ojcu udao si zabra gos. Powiedzia, e swego czasu spotka Anneusza Senek w Aleksandrii.

Razem to znaczy jednoczenie szukali w bibliotece materiaw potrzebnych do opracowania dziea o Indiach. O Walerii Mesalinie, modej maonce Klaudiusza, wiele sysza i wolaby mnie trzyma z daleka od tej kobiety. Taktownie poprosi, eby ciocia Lelia na razie nie podejmowaa adnych krokw dla mojego dobra. Ojciec sam pragnie zaj si t spraw i nie yczy sobie, eby kobiety si do tego mieszay. Ju w modoci, zapewni z gorycz, mia babskiego wcibstwa po uszy. Ciocia Lelia miaa zamiar co powiedzie, ale spojrzaa na mnie i wolaa zamilkn. Zaczlimy w kocu je te oliwki, ser i zup jarzynow. Ojciec postara si, abymy nie zjedli wszystkiego i zostawili kawaek sera wielkoci pici; w przeciwnym razie starzy niewolnicy prawdopodobnie zostaliby bez posiku. Ja nigdy bym na to nie wpad, bo w naszym antiocheskim domu najlepsze ksy rezerwowano dla mnie, a jedzenia zawsze wystarczao zarwno dla wszystkich domownikw, jak i dla ubogich, stale krccych si wok mego ojca. Nastpnego dnia ojciec sprowadzi architekta, ktremu zleci przeprowadzenie generalnego remontu rodzinnego domu, oraz ogrodnikw majcych uporzdkowa zaniedbany ogrd. Rosa w nim dwchsetletnia sykomora, ktr posadzi ktry z Manilianuszy, zamordowanych pniej na rodku ulicy przez jakiego Mariusza, i kilka innych starych jak wiat drzew; ojciec jak oka w gowie pilnowa, eby ich nie uszkodzono. Zadba te, aby zakonserwowano dom nie tuszujc jego wiekowoci. Te starania wytumaczy mi nastpujco: Masz okazj oglda cay przepych Rzymu, ale kiedy, gdy ju bdziesz mczyzn, zrozumiesz, e naprawd luksusowa jest nasza posiado. Nawet najbogatszy dorobkiewicz nie jest w stanie posadzi wok swego paacu takich prastarych drzew, a starodawne ksztaty s cenniejsze od wszystkich kolumn i ozdb. Wyranie przenis si mylami w przeszo, bo zmarkotnia i powiedzia: Kiedy w Damaszku planowaem budow prostego domku, obsadzonego drzewami; chciaem w nim wie spokojne ycie z twoj matk, Myrin. Kiedy umara, wpadem w tak rozpacz, e przez wiele lat nie istniao nic, co miaoby dla mnie jakiekolwiek znaczenie. Chyba targnbym si na swoje ycie, gdyby nie obowizek wobec ciebie. Ponadto swego czasu pewien rybak nad brzegiem Morza Galilejskiego co mi obieca, a ta obietnica wci mnie ciekawi, cho teraz pamitam j jak przez mg. Na temat tej obietnicy nie chcia nic wicej opowiedzie, powtrzy tylko, e jest szczliwy z posiadania tych prastarych drzew, bo nigdy nie zazna radoci sadzenia drzew i obserwowania ich wzrostu. Poniewa dom by okupowany przez architektw i murarzy, a ojciec od rana do wieczora przesiadywa w miecie, aby pilnowa swoich spraw, Barbus i ja niezmordowanie krylimy po Rzymie, ogldajc ludzi i rzeczy godne widzenia. Z okazji jubileuszu cesarz Klaudiusz kaza odrestaurowa wszystkie stare witynie i bacznie przestrzega, aby kapani i badacze wyszperali zwizane z tymi zabytkami prastare podania, a teksty tych poda ujednolicili zgodnie ze wspczesnymi wymogami. O jednym i tym samym witym miejscu, drzewie, gazie, pieczarze, rdle czy kolumnie kryy skrajnie rne legendy, ktre wprowadzay zamt wrd przybywajcych do Rzymu turystw. Stali mieszkacy miasta nie wykazali wikszego zainteresowania prastarymi zabytkami ani tradycjami, natomiast chtnie dyskutowali o przygotowywanych na jubileusz spektaklach teatralnych i przedstawieniach cyrkowych. Cesarskie budowle Palatynu, witynie Kapitolu, rzymskie anie i teatry nie zachwyciy mnie, ktry wychowaem si w Antiochii, obfitujcej w rwnie luksusowe albo wspanialsze budowle. Rzym ze swymi popltanymi uliczkami i stromymi stokami wzgrz wydawa si ciasny

przywykemu do przestronnoci i prostych ulic Antiochii. Myl tu oczywicie o centrum Antiochii, wok ktrego szeroko rozpocieraj si siedliska ndzy milionowego miasta. Ale przecie adnego porzdnego czowieka adne sprawy nie wi z peryferiami miasta! W Rzymie natomiast na kadym wzgrzu i w kadej dolinie nawet najwartociowsze z punktu widzenia tradycji posiadoci prywatne i witynie ssiaduj bezporednio z zawrotnie wysokimi domami czynszowymi. Tylko jeden budynek oczarowa mnie swym ogromem i dziejami: mauzoleum boskiego Augusta na Polu Marsowym. Zbudowano je w formie rotundy, poniewa najwaniejsze rzymskie witynie s rotundami na pamitk minionych wiekw, kiedy najstarsi mieszkacy Rzymu mieszkali w kolistych chatach. Prosty majestat mauzoleum by moim zdaniem godzien najwikszego wadcy wszystkich czasw. Nie znudzio mnie czytanie na brzowych tablicach tekstw, ktre wyszczeglniay najwaniejsze czyny Augusta, dokonane dla umocnienia pastwa. Barbus nie zachwyca si nimi; powiedzia, e kiedy suy w legionach, odnosi si podejrzliwie do wszystkich epitafiw, poniewa czsto pomijaj one fakty historycznie wane, a zawieraj ich interpretacj. Klska moe by przedstawiona jako zwycistwo, a bdy polityczne jako przejawy mdroci rzdzcych. Zapewnia, e midzy wierszami epitafiw boskiego Augusta ukryto zagad caych legionw, zatopienie setek okrtw wojennych i niezliczone morderstwa, popenione w czasie wojny domowej. Barbus urodzi si w czasie, kiedy August przywrci ju ad i porzdek w cesarstwie oraz utrwali potg Rzymu, ale jego ojciec, zamiast wylicza chwalebne czyny Augusta, chtniej mwi o ukochanym przez siebie Marku Antoniuszu, ktry pono niejednokrotnie wchodzi na mwnic Forum tak pijany, i w najgortszym ferworze musia przerywa przemwienie, aby si wyrzyga do stojcego obok naczynia. Och, w tamtych latach odwoywano si jeszcze do uczu narodowych! August w cigu dugich lat rzdw wygra z senatem i zdoby szacunek ludzi, ale ycie w Rzymie, przynajmniej wedle opowiada ojca Barbusa, stao si duo gorsze. Rozwanego Augusta tak naprawd nikt nie lubi, natomiast Antoniusza ludzie kochali wanie za jego bdy i wspania lekkomylno Przyzwyczaiem si ju do historyjek Barbusa, ale gdyby o nich wiedzia ojciec, na pewno by nie uzna ich za waciwe. Mauzoleum Augusta tak zachwycio mnie prostot swego majestatu, e wci na nowo maszerowalimy przez Rzym, eby je oglda. Oczywicie, Pole Marsowe kusio mnie rwnie, poniewa synowie senatorw i ekwitw wiczyli tam pilnie gry jedzieckie przed uroczystociami jubileuszowymi. Z zawici patrzyem, jak na dwik trbki formuj si, rozpraszaj i ustawiaj w inne szeregi. Dobrze znaem te wszystkie obroty i wiedziaem, e potrafibym dosiada konia rwnie dobrze jak oni, a nawet lepiej. wiczenia zawsze obserwowaa gromadka zatroskanych matek, bo uczestniczyli w nich chopcy w wieku od siedmiu do pitnastu lat. Chopcy oczywicie udawali, e nie dostrzegaj matek i syczeli ze zoci, gdy ktry maluch spad z konia, a przeraona matka pdzia z rozwianymi szatami, by ratowa dziecko spod kopyt koskich. Najmodsi mieli zreszt potulne i dobrze wytresowane konie, ktre natychmiast zatrzymyway si, aby osania niesfornego jedca. Te konie patrycjuszy rzymskich nie byy bynajmniej dziarskimi komi wojskowymi. Nasze, antiocheskie, byy znacznie gortsze. W gronie widzw na Polu Marsowym zobaczyem kiedy otoczon wspania wit Waleri Mesalin i z zaciekawieniem si jej przyjrzaem. Oczywicie nie podszedem zbyt blisko, a z daleka wcale nie wydaa mi si tak olniewajco pikna, jak opowiadano. Jej siedmioletni synek,

ktremu cesarz Klaudiusz na pamitk zwycistw osignitych w Brytanii i na cze swego triumfu nada imi Brytanik, by chopcem bladym, wtym i zupenie wyranie ba si konia, na ktrym jedzi. Waciwie z racji swego pochodzenia powinien by dowodzi modzie, ale to byo niemoliwe; gdy tylko dosiad konia, twarz mu pucha, a z oczu zy pyny strumieniem. Po treningu by purpurowy od wysypki i niewiele widzia na oczy, tak byy zapuchnite. Zgraja prniakw, ktra przysza, eby si pogapi, nawet go nie witaa okrzykami, bo nie zwraca na nich uwagi. W kocu Mesalina kazaa pretorianom przegoni gapiw. Mwiono w miecie, e Klaudiusz nie odway si przyj, by popatrze na wiczenia Brytanika, poniewa na staro zgupia na punkcie swego jedynego syna i obawia si, e mgby wpa w gniew na widok jego upadku z konia. No i nic dziwnego ani August, ani Tyberiusz czy Kaligula nie mieli nigdy syna-spadkobiercy. Ze wzgldu jakoby na dziecinne lata Brytanika Klaudiusz wyznaczy na dowdc jedcw grupy modzieowej Lucjusza Domicjusza, syna swej bratanicy, Domicji Agrypiny. Lucjusz nie mia jeszcze dziesiciu lat, ale diametralnie rni si do wydelikaconego Brytanika. By rosym jak na swj wiek i miaym jedcem. Czsto ju po zakoczeniu treningu dziarsko toczy koniem, eby zyska poklask widzw. Po swym ojcu, Domicjuszu, odziedziczy czerwony kolor wosw i chtnie w czasie wicze zdejmowa z gowy hem, chepic si znakiem rozpoznawczym swego nieposkromionego rodu. Ale ludzie wyej cenili fakt, e by siostrzecem Kaliguli. Poza tym w jego yach pyna krew Julii, siostry Juliusza Cezara, oraz Marka Antoniusza. Mj Barbus wielokrotnie rubasznym gosem wykrzykiwa pod jego adresem yczliwe, cho sprone dowcipy, ktre ludzie kwitowali salwami miechu. Twierdzono, e matka Lucjusza, Agrypina, nie omiela si oglda wicze razem z innymi matkami, poniewa obawia si chorobliwej zawici Walerii Mesaliny i pomna na los swojej siostry unika jak tylko moe publicznych wystpie. Lucjusz Domicjusz nie potrzebowa zreszt opieki matki, bo swoim zachowaniem zdoby sympati widzw. Mia doskonale opanowane ruchy ciaa, patrzy miao i wida byo, e w trakcie wicze nawet starsi chopcy bez zawici chtnie podporzdkowuj si jego rozkazom. Spragniony jazdy konnej, opieraem si okciami o wygadzone od staroci drewniane ogrodzenia i obserwowaem wiczenia. Nagle skoczy si okres prniaczego ycia. Ojciec wynaj dla mnie retora. By to ponury i gderliwy nauczyciel sztuki mwienia, ktry zoliwie poprawia akcent w kadym moim sowie i specjalnie wybiera do gonego czytania nudne utwory wzywajce do opanowania, podporzdkowania si losowi i pielgnowania cnt mskich. Zdaje si, e ojciec mia bezbdny dar wyszukiwania nauczycieli-drczycieli. W czasie remontu domu obaj z Barbusem mieszkalimy na pitrze w przesyconym zestarzaym zapachem kadzida pokoju, ktrego ciany zamalowane byy magicznymi znakami. Sdziem, e pochodz one z czasw astronoma Manilianusa i nie zwracaem na nie uwagi. W tym pomieszczeniu zaczem jednak le sypia; miaem tak koszmarne sny, e budziem si od wasnego krzyku, albo te budzi mnie Barbus, bo jczaem drczony przez upiory. Retor szybko zniechci si stukotem motkw w domu i zarzdzi, e lekcje odbywa si bd w salkach deklamacyjnych, dziaajcych przy aniach publicznych. Tam ujawnia si jego brzydota chude koczyny i okrgy tawy brzuch budziy obrzydzenie. Mj wstrt si pogbi, gdy udajc, e czyni to artem, zacz mnie gaska po rkach i nogach; twierdzi, e na pewno ju w Antiochii zakosztowaem mskich pieszczot. Zaproponowa, abym na czas remontu przeprowadzi si do jego pokoju, a mieszka w Suburze, na najwyszym pitrze szpetnego domu

czynszowego. Do tej nory trzeba si byo wspina po drabinie, wic przekonywa, e nikt nie bdzie nam przeszkadza w studiach i wdraaniu mnie do dorosego ycia. Barbus rycho zorientowa si co do rzeczywistych zamiarw retora i ostro go ostrzeg, a gdy to nie pomogo, solidnie przetrzepa mu skr. Chosta tak przestraszya naszego mdrca, e nie mia odwagi przyj do ojca po pienidze. e za my obydwaj nie mielimy poda prawdziwej przyczyny zniknicia retora z pola widzenia, przeto ojciec doszed do przekonania, e mj wielce utalentowany nauczyciel do mia mojej krnbrnoci. Caa ta sprawa wywoaa sprzeczk z ojcem, w trakcie ktrej krzyknem: Kup mi konia, to poznam w Rzymie modych ludzi, znajd odpowiednie towarzystwo i naucz si dobrych manier! W Antiochii ko omal nie przywid ci do zguby zauway. Klaudiusz wyda nowy mdry dekret, moc ktrego w czasie przegldu stanw starzy albo sabowici senatorzy czy ekwici nie musz dosiada koni, tylko mog je prowadzi. Take karier urzdnicz, a nawet sub wojskow, mona bdzie obecnie odbywa tylko tytularnie. Co za czasy, co za obyczaje! wykrzyknem lekcewaco. Daj mi przynajmniej wystarczajco duo pienidzy, abym znalaz przyjaci wrd aktorw, muzykw i zawodnikw. Za ich porednictwem poznam t apatyczn modzie, ktra unika suby wojskowej. Ciotka Lelia przestrzegaa, e niedobrze, aby nie mia towarzystwa swoich rwienikw przyzna, ale nie zaakceptowa mojej propozycji. Co do mnie, to poczyniem znajomoci w krgu armatorw i kupcw handlujcych zboem. Po klsce godu cesarz Klaudiusz zleci budow nowego portu w Ostii i zrekompensowa armatorom straty z powodu wszystkich rozbitych frachtowcw. Za namow Marcina rybaka kupiem udziay w przedsibiorstwach eglugowych, bo nie grozi im ryzyko strat. Kilku armatorw zbio nieze majtki na doprowadzeniu wycofanych z uytku ajb do stanu uywalnoci. Ale ci dorobkiewicze wiod takie ycie, e nie pragn dla ciebie towarzystwa ich synw. Czy przyjechae do Rzymu, eby si dorobi? spytaem, bo wydao mi si, e ojciec sam nie wie, czego chce. Sam wiesz najlepiej, e nie szukam niczego innego, jak tylko spokoju i prostego ycia. Ale wyzwolecy przekonali mnie, e popenia si przestpstwo wobec pastwa i spoeczestwa, jeli gromadzi si zoto na dnie kufra. Poza tym chc dokupi ziemi w Cerei, skd si wywodz. Nigdy nie zapominaj, e Manilianusami jestemy tylko przez adopcj. Spojrza mi gboko w oczy i doda: W kciku oka masz fadk, a jest to charakterystyczna cecha pochodzenia z etruskiego rodu. Zbadaem archiwum pastwowe i na wasne oczy widziaem list ekwitw sporzdzon dla cesarza Gajusza. Przy moim nazwisku nie ma adnego wpisu, tylko przekrela je falista linia. Gajusz by chory i dray mu rce. Nie obcia mnie wyrok sdowy ani nawet pozew. Prokurator Poncjusz Piat popad w nieask ju dziesi lat temu, straci swj urzd i przeniesiono go do Galii. Ale w posiadaniu cesarza Klaudiusza znajduje si tajne archiwum, ktre moe zawiera jak niekorzystn wzmiank o mnie. Spotkaem cesarskiego wyzwoleca, Feliksa, w ktrego gestii znajduj si problemy Judei. Obieca mi, e przy nadarzajcej si okazji sprbuje wypyta osobistego sekretarza cesarza, Narcyza. Najchtniej spotkabym si osobicie z tym wpywowym czowiekiem, ale podobno wejcie do niego kosztuje dziesi tysicy sestercji. Wolabym unikn pospolitego apownictwa ze wzgldu na szacunek dla samego siebie, a nie ze sknerstwa.

Ojciec mwi jeszcze, e dokadnie si przysuchiwa i zapamita wszystko, co ludzie gadaj o cesarzu Klaudiuszu: i dobrze, i le. Ostateczne i definitywne przywrcenie naszego nazwska do spisu ekwitw zaley od cesarza. A na stare lata Klaudiusz sta si taki rozkojarzony, e przypadkiem moe mu co strzeli do gowy albo uzna, e otrzyma jaki znak wieszczy, ktry uniemoliwi podjcie nawet najlepiej uzasadnionej decyzji. Zdarza si, e zasypia na posiedzeniu senatu czy sdu i zapomina o wszystkim. Ojciec powiedzia te, e wykorzysta czas oczekiwania i przeczyta wszystkie opublikowane przez cesarza dziea, nawet podrcznik gry w koci. Klaudiusz naley do tych nielicznych Rzymian, ktrzy jeszcze znaj jzyk etruski i umiej czyta ich teksty wyjani. Zrb mi przyjemno, id do biblioteki publicznej u podna Palatynu i przeczytaj napisan przez niego histori Etruskw. Liczy ona sporo zwojw, ale wcale nie jest nudna. Wyjania wiele rytualnych tekstw, wygaszanych przez kapanw przy skadaniu ofiar, dotychczas byy one bezmylnie recytowane. Za jaki czas pojedziemy do Cerei, bo trzeba zobaczy nasze ziemie, sam ich jeszcze nigdy nie widziaem. Tam bdziesz mg jedzi konno. Caa ta rozmowa jeszcze bardziej pogorszya mj nastrj, miaem ochot ju tylko zaciska zby i paka. Po wyjciu ojca Barbus spojrza chytrze na mnie i zauway: Ciekawe, jak wielu ludzi po przekroczeniu wieku redniego zapomina, co czuli, kiedy sami byli modzi. Pamitam jeszcze dobrze, e gdy byem w twoim wieku, czsto chciao mi si paka bez powodu i miewaem paskudne sny. Doskonale wiem, czym mona byoby ci uspokoi, ale nie omiel si czego takiego zorganizowa ze wzgldu na twojego ojca. Ciocia Lelia take patrzya na mnie z trosk. Wezwaa mnie na rozmow, rozsdnie rozejrzaa si dookoa, czy kto nie podsuchuj ej i rzeka: Jeli obiecasz i przysigniesz, e nie powiesz ojcu, odkryj ci tajemnic. Wycznie przez uprzejmo obiecaem i przysigem, chocia w gbi ducha mia mi si chciao, bo nie sdziem, eby moga mie jakie istotne tajemnice. Jednake myliem si, poniewa opowiedziaa: W pokoju, w ktrym pisz, mieszka u mnie dugo pewien yd*, Szymon mag. Twierdzi, e jest Samarytaninem, ale przecie oni s te ydami. To na pewno jego kadzida i magiczne znaki zakcaj ci sen. On przyby do Rzymu kilka lat temu i zyska saw uzdrowiciela chorych, jasnowidza i cudotwrcy. Senator Marcellus da mu mieszkanie w swoim domu i wznis pomnik na jego cze, bo wierzy, e dysponuje bosk moc. Wyprbowano j nawet. Najpierw Szymon umierci modego niewolnika, a potem go wskrzesi, cho chopak by ju zimny i nie dawa adnych oznak ycia. Dobrze, dobrze, cioteczko, ale ja ju w Antiochii widziaem wystarczajco wielu ydw. Daj mi dokoczy gorczkowaa si ciocia Lelia. Ot inni ydzi, ktrzy mieszkaj na Zatybrzu i tutaj, na Awentynie, zaczli strasznie zazdroci Szymonowi, ktry potrafi nawet stawa si niewidzialnym i unosi si w powietrzu. I ci ydzi zaprosili innego czarownika, ktry te mia na imi Szymon. Obu poddano prbie. Szymon, to znaczy mj Szymon, poleci ludziom, aby wpatrywali si w ma chmurk i nagle znikn z pola widzenia, a potem wylecia z tej chmury nad Forum. Wtedy ten drugi yd wezwa gromkim gosem swego boka Chrestosa, a Szymon mag spad z nieba i zama nog. To go bardzo zniechcio. Pozwoli, eby go wyniesiono z miasta i ukry si gdzie na wsi, gdzie leczy nog do czasu, gdy ten drugi, ktry te uzdrawia chorych, znikn z horyzontu. Szymon mag wrci wwczas ze swoj crk do miasta i

zaprosiam go do siebie, bo nie znalaz lepszych protektorw. Przebywa tu, jak dugo miaam pienidze, a potem wyprowadzi si w poblie wityni Luny i tam przyjmuje klientw. Ju nie lewituje ani nie wskrzesza umarych, ale jego crka jako kapanka Luny ma tam pene utrzymanie i wielu patrycjuszw ucieka si do ich pomocy przy odnajdywaniu utraconych rzeczy. Po co mi wszystko opowiadasz? spytaem podejrzliwie. Mam wyrzuty sumienia z powodu Szymona maga, ale on mnie nie przyjmie, bo nie mam pienidzy. Zreszt ze wzgldu na twego ojca nie miaam nawet odwagi prbowa go spotka. Sdz, e mgby ci wyleczy z koszmarw sennych i zego samopoczucia. Ponadto mgby ustali, co powiniene je, a czego unika i ktre dni s dla ciebie pomylne, a ktre zgubne. Mnie na przykad zabroni je grochu i od tego czasu na sam widok nawet suchego grochu czuj obrzydzenie. eby mnie zachci do czytania historii Etruskw, ojciec da mi kilka zotych monet. Pomylaem, e ciocia Lelia jest osob niespena rozumu i ucieka si do zabobonw i czarw, bo poza tym niewiele ma przyjemnoci w yciu. Ochoczo te uznaem, e dajcy rado samarytaski mag i jego crka moe by bardziej interesujcy ni zakurzona biblioteka, w ktrej starcy bez przerwy szeleszcz suchymi zwojami. Swego czasu poznaem ju jedn wityni Ksiyca, gdy skadaem przyrzeczenie w wyroczni w Dafne. Ciocia bardzo si ucieszya, kiedy obiecaem, e pjd z ni do maga. Woya jedwabne szaty, wymalowaa wyschnite policzki, zaoya na gow czerwon peruk, a na pomarszczonej szyi zawiesia naszyjnik ze szlachetnych kamieni. Barbus zaklina j na wszystkich bogw, eby zakrya gow, bo inaczej ludzie mog j wzi za wacicielk domu publicznego. Ciocia Lelia nie obrazia si, szturchna palcem Barbusa w ebra i zabronia mu pjcia z nami. Ale Barbus przyrzek wicie mojemu ojcu, e nigdy w Rzymie z oczu mnie nie spuci. W kocu uzgodnilimy, e odprowadzi nas a pod wityni Luny, ale zaczeka na zewntrz. witynia Luny na Awentynie jest tak stara, e nawet nie ma adnej legendy, jak modsza od niej witynia Diany. Krl Serwiusz Tulliusz postawi tu najpierw kolist wityni z drewnianych bali. Obudowano j potem pytami kamiennymi. Wntrze wityni jest tak wite, e nie pokryto pierwotnego klepiska kamienn posadzk. Poza nielicznymi wotami nie byo tam innych przedmiotw kultowych, jedynie kamienne jajo, ktrego powierzchnia od cigego nacierania oliw staa si czarna i gadka. Wchodzcego do pogronego w mroku wntrza przenika wity dreszcz, jak to si zdarza jedynie w bardzo starych wityniach. Taki sam dreszcz odczuem wczeniej, gdy wszedem do sanktuarium Saturna, ktre jest najstarsz, najwitsz i najbardziej przeraajc rzymsk wityni. Jej najwyszy kapan, na og sam cesarz, w pierwszy dzie roku uderza w wity miedziany gong, wiszcy na dbowym supie. W wityni Luny nie byo adnego supa, tylko kamienne jajo. Dlatego Barbus z przyjemnoci zosta na dworze i nie mia ochoty wchodzi do wntrza wityni. Na trjnogu obok kamiennego jaja siedziaa blada jak mier kobieta, tak nieruchomo, e najpierw mylaem, e to posg. Ale ciocia Lelia kwilcym pokornym gosikiem nazwaa j Helen i kupia od niej nieco wiconej oliwy, aby namaci jajo. W czasie namaszczania mamrotaa rytualne zaklcia, ktre wymawiaj tylko kobiety. Mczyzna nie jest zobowizany do skadania czoobitnoci temu jaju, wic kiedy Lelia skadaa ofiar, ja ogldaem wota. Z zadowoleniem zauwayem wrd nich malekie, okrge srebrne szkatueczki. Wstydziem si

swego lubu, zoonego w Antiochii bogini Ksiyca. Pomylaem, e najlepiej bdzie przynie kiedy do wityni obiecane wotum w takiej wanie zamknitej szkatuce. Trupio blada, jakby stale ya pod ziemi, kapanka zwrcia twarz i wpia we mnie przenikliwy wzrok czarnych oczu. Umiechna si blado i rzeka: Nie wstyd si swoich myli, pikny chopcze! Bogini Ksiyca jest potniejsza, ni sdzisz. Jeli zyskasz jej przychylno, bdziesz mia moc, ktra jest bez porwnania wiksza ni okrutna sia Marsa i bezowocna mdro Minerwy. Mwia starym dialektem aciskim, wic wydawao si, e uywa jakiego zamierzchego, zapomnianego jzyka. Nagle wydao mi si, e jej twarz powikszya si i sczyo si z niej tajemnicze wiato ksiyca; gdy si umiechna, mimo bladoci staa si naprawd pikna. Ciocia Lelia wci mwia do niej tym samym jkliwym gosem i nagle jakby si przeksztacia w chudego kota, ktry snu si wok kamiennego jaja pokornie stulajc uszy. Nie, nie, to nie kot rzeka kapanka, nadal si umiechajc. To lwica. Czy nie widzisz? Co masz wsplnego ze lwic, chopcze? Przeraziem si tymi sowami, bo przez krtk chwil zamiast ciotki widziaem chud, smtn lwic, ktra patrzya na mnie z takim samym wyrzutem, jak ta stara lwica z wioski pod Antiochi, gdy j dgnem wczni w tyln ap. Ale potarem czoo rk i wraenie to momentalnie pierzcho. Czy twj ojciec jest w domu? Czy zechce nas przyj? spytaa ciocia Lelia. Mj ojciec, Szymon, dugo poci i podrowa po wielu krajach, aby wreszcie wrci i stawi si przed ludmi, ktrzy go szanuj i widz w nim wyraziciela mocy boej. Teraz wanie czuwa i czeka na was oboje. Tylnymi drzwiami wyprowadzia nas ze wityni i poszlimy do pobliskiego wysokiego domu czynszowego. Na parterze tego domu mieci si sklep z pamitkami tanimi i drogimi rysunkami ksiyca i gwiazd oraz miniaturowymi, oszlifowanymi do poysku kamiennymi jajeczkami. Kapanka Helena wrcia do swej poprzedniej postaci, miaa poke chude oblicze, jej biaa opocza bya wybrudzona i tak przesiknita woni kadzida, a mnie zemdlio. Nie bya ju moda i wygldaa aonie. Jej czarne oczy straciy wyraz czujnoci, z roztargnieniem jedn po drugiej braa do rk pamitki i apatycznie prbowaa ktr nam wcisn, chocia musiaa dobrze wiedzie, e niczego nie kupimy. Przez sklepik i amfilad dziwnych pomieszcze zaprowadzia nas do zgrzybiaego ze staroci pokoju, na rodku ktrego na pododze siedzia czarnobrody mczyzna z grubym nosem. Podnis na nas wzrok tak zamglony, jakby nadal przebywa w innych wiatach, ale wsta, aby przywita si z cioci Leli. Paskudnie kula. Wanie rozmawiaem z pewn wiedm etiopsk rzek stumionym gosem. Czemu mi przeszkadzasz, Lelio Manilio? Po twej jedwabnej chucie i naszyjniku widz, e otrzymaa dobra, ktre ci przepowiedziaem. Czego chcesz jeszcze ode mnie? Ciocia Lelia powiedziaa lkliwie, e sypiam w dawnym jego pokoju, mcz mnie noc koszmary, zgrzytam zbami i krzycz przez sen. Ciocia chciaaby zna przyczyn tego stanu rzeczy i o ile moliwe prosi o rodki zaradcze. Kochany Szymonie, w takim gniewie opucie mj dom, jestem i twoj duniczk dodaa i kazaa mi wrczy magowi trzy zote monety.

Szymon nie wzi pienidzy, tylko skin na crk, a ta z obojtn min zgarna monety. Rozgniewaa mnie ta demonstracja pychy, wszak trzy rzymskie aureusy stanowi rwnowarto trzystu sestercji albo siedemdziesiciu piciu srebrnych monet! Szymon mag ponownie usiad na dywanie, a mnie kaza si naprzeciwko. Kapanka Helena dosypaa szczypt kadzida do naczynka z wglem. Dugo milcza i tylko wpatrywa si we mnie, a si odezwaem: Syszaem, e zamae nog, gdy uczye si lata? Miaem wie w Samarii, po drugiej stronie morza zacz wreszcie mwi monotonnym gosem, ale ciocia Lelia przerwaa mu bagalnie: Och, Szymonie, czy nie moesz mi rozkaza, jak to czynie niegdy? Szymon uroczycie unis w gr wskazujcy palec. Ciocia Lelia zastyga nieruchomo, wpatrujc si w niego. On za nawet nie spojrzawszy na ni wyda polecenie: Nie wolno ci ju odwraca gowy, Lelio Manilio! Nie przeszkadzaj nam, tylko id wykpa si w rdle, ktre znasz. Kiedy wejdziesz do wody, ogarnie ci rozkosz i odmodniejesz. Ciotka nigdzie nie posza, lecz staa w miejscu, bezmylnie patrzya gdzie przed siebie i wykonywaa takie ruchy, jakby si rozbieraa. Mag nadal wpatrywa si we mnie i opowiada: Miaem wie kamienn. Ksiyc i wszystkie pi planet mi suyo, miaem w sobie moc bosk. Bogini Ksiyca przybraa posta Heleny i staa si moj crk. Z jej pomoc przepowiadaem, widziaem przeszo i przyszo. Ale potem przyszli z Galilei czarownicy, ktrych moc bya wiksza ni moja. Wystarczyo, by pooyli rk na czyjej gowie, a ten kto zaczyna mwi obcymi jzykami i otrzymywa ducha. Byem jeszcze mody i chciaem pozna wszystkie tajemnice, wic prosiem, eby pooyli donie i na moj gow. Obiecaem im ogromn sum pienidzy, jeli udziel mi mocy, abym mg czyni takie same cuda, jak oni. Lecz tamci okazali si skpcami, rzucili na mnie przeklestwo i surowo zabronili mi nawet wymienia imi Boga. Patrz mi w oczy, chopcze. Jak si nazywasz? Minutus odrzekem odruchowo, bowiem jego monotonny gos upi mnie bardziej ni opowiadanie. Przecie powiniene bez pytania zna moje imi, skoro jeste tak wielkim magiem dorzuciem ironicznie. Minutus, Minutus powtrzy. Zanim ksiyc po trzykro si wypeni, otrzymasz drugie imi. Nie usuchaem galilejskich czarownikw. Przeciwnie, uzdrawiaem chorych moc imienia ich Boga, a mnie zaczli przeladowa i zawiedli do Jeruzalem, oskarajc o kradzie malekiego zotego poska Erosa, ktry z dobrej woli podarowaa mi pewna bogata niewiasta. Patrz mi w oczy, Minutusie! Galilejczycy zaczarowali t niewiast i zapomniaa, e sama mi go podarowaa. Twierdzili, e ukradem posek stajc si niewidzialnym. Zaraz uwierzysz, e kiedy chc, mog sta si niewidzialny. Licz do trzech, Minutusie. Jeden, dwa, trzy. Teraz ju mnie nie widzisz. Rzeczywicie na moment znikn mi sprzed oczu, zamiast niego widziaem arzc si kul, ktra chyba bya tarcz ksiyca. Potrzsnem gow, zacisnem i ponownie otworzyem powieki mag siedzia przede mn jak przedtem. Nadal ci widz, Szymonie rzekem podejrzliwie. Nie chc wicej patrze ci w oczy.

 Jeste mao podatny rozemia si przyjanie i obydwiema rkami zrobi znak wyzwolenia. Nie bd ci zmusza, bo nigdy nic dobrego z tego nie przychodzi. Ale spjrz na Leli Manili! Obejrzaem si. Ciocia wzniosa ramiona do gry i przegia si ukiem do tyu z wyrazem upojenia na twarzy. Zmarszczki wokj jej ust i oczu wygadziy si, a ciao byo elastyczne, jak u modej dziewczyny. Gdzie teraz jeste, Lelio Manilio? spyta rozkazujcym tonem Szymon mag. Kpi si w twoim rdle zaszczebiotaa natychmiast gosikiem modej dziewczyny. Przyjemna woda otacza mnie dokoa, dr caa. Kp si dalej, Lelio zachca mag i doda zwracajc sie do mnie: Takie czary to drobnostka, ktra nikomu nie zaszkodzi. Ciebie, poniewa jeste taki oporny, mgbym zaczarowa w taki sposb, aby upad i pokaleczy rce i nogi. Po c jednak marnowa siy? Ale skoro tu ju przyszed, to ci powrymy. Heleno, zanij! Ju pi, Szymonie odpara posusznie kapanka, chocia oczy miaa otwarte. Co powiesz o chopcu, ktremu na imi Minutus? Jego zwierzciem jest lew. Ten lew rzuca si na mnie z wciekoci i nie mog go omin. Z tyu za lwem naciga na ciciw miercionon strza mczyzna, ktrego rysw nie rozrniam, bo jest zbyt daleko w przyszoci. Ale widz wyranie Minutusa w ogromnym pokoju z pkami penymi zwojw ksikowych. Jaka niewiasta podaje mu otwarty zwj. Kobieta jest moda, ma czarne rce, a jej ojciec nie jest jej ojcem. Strze si jej, Minutusie! Teraz znw widz, jak Minutus pdzi na grzbiecie siwego ogiera. Ma na sobie iskrzcy si pancerz. Sysz krzyk tumu. A lew naciera na mnie. Musz ucieka. Szymonie, ratuj mnie! Krzykna i zakrya rkami twarz. Szymon prdko kaza si jej obudzi, spojrza na mnie badawczo i spyta: Czy ty sam nie bawisz si w czary? Bo ta lwica tak zazdronie ci strzee! Nie martw si, nie bd ci wicej trapi koszmary, jeli tylko we nie wezwiesz na pomoc lwa. Czy usyszae to, co chciae? Najwaniejsze usyszaem przyznaem. Byo to zupenie przyjemne, cho nie wiem, czy si sprawdzi. Z ca pewnoci wdzicznie bd wspomina ciebie i twoj crk, gdy wrd wrzawy tumu dosid siwego ogiera. Szymon odwrci si w stron cioci, zawoa j po imieniu i rozkaza: Pora wyj ze rda. Na pamitk twj boski przyjaciel uszczypnie ci w rk. To nie bdzie bolao, tylko przyjemnie zapiecze. Obud si! Ciocia Lelia powoli budzia si ze stanu odrtwienia. Z wyrazem ekstazy na twarzy dotykaa swego lewego ramienia. Z ciekawoci wpatrywaem si w to chude rami i naprawd pucho w oczach i tworzy si wielki siniak! Ciotka przesuwaa domi po caym ciele i draa z rozkoszy, a musiaem si odwrci. Kapanka Helena rozchylajc wargi umiechaa si do mnie kuszco. Na ni te nie chciaem patrze. Czuem si zagubiony, a zarazem tak, jakby mi nakuwali ciao szpilkami. Skwapliwie poegnaem si, chwyciem ciotk za rk i si wyprowadziem j z pokoju, bo nadal bya jak zamroczona. W sklepiku na dole kapanka wzia do rki malekie czarne jajeczko, podaa mi je i rzeka:

 Masz to w prezencie ode mnie. Niechaj osania twoje sny w czasie peni ksiyca. Pomylaem ze wstrtem, e nie chc od niej adnego prezentu. Dlatego powiedziaem: Wol to kupi. Ile chcesz? Tylko jeden wosek z tej jasnej czupryny odpara i ju wycigaa rk, eby wyrwa mi wos. Ciocia Lelia ze strachem odskoczya w ty i szepna mi, ebym raczej zapaci pienidzmi. Nie miaem drobnych, wic podaem jej zot monet; chyba dostateczna zapata za amulet i wrby. Obojtnie wzia monet i rzeka zoliwie: Wysoko cenisz swoje owosienie! Ale moe masz racj. Bogini to wie najlepiej. Przed wityni odnalazem Barbusa, ktry bardzo stara si ukry fakt, e wykorzysta! czas oczekiwania na wypicie sporej iloci wina, wic wlk si za nami mocno chwiejnym krokiem. Ciocia Lelia bya w swawolnym nastroju, pocieraa siniaka na rku i paplaa: Szymon mag od dawna nie by mi tak przychylny. Naprawd odyam i odmodniaam, nie odczuwam nawet najmniejszego blu w caym ciele. Ale dobrze, e nie dae wyrwa sobie wosa tej bezczelnej dziewce. Majc go, mogaby we nie przyj do twego ka! Ze strachem podniosa rk do ust, spojrzaa na mnie i dodaa: Jeste ju przecie duym chopcem. Chyba ojciec wyjani ci te sprawy. Wiem na pewno, e Szymon czsto zaczarowuje mczyzn, by kadli si z jego crk. Taki chop jest wwczas cakowicie w jego rku, choby w zamian uzyska rne dobrodziejstwa. Powinnam bya ci ostrzec, ale jako nie pomylaam o tym, bo przecie jeste jeszcze nieletni. Dopiero kiedy Helena chciaa wyrwa ci ten wos, pojam, do czego zmierza. Po spotkaniu z magiem nie miaem ju sennych koszmarw. Kiedy zmory usioway mn zawadn, przypominaem sobie rad Szymona i wzywaem lwa. Przychodzi natychmiast, sadowi si tu koo mnie i wydawa si istnie tak realnie, e mogem gaska jego futro: ale gdy otrzsaem si z tego p snu, p jawy, okazywao si, e gadz tylko mikkie fady mojego okrycia. Obecno Iwa sprawiaa mi tak wielk rado, e zaczem wzywa go, gdy tylko zapadaem w sen. Take w czasie spacerw po miecie chtnie wyobraaem sobie, e lew opiekuczo kroczy tu za mn. Wiele lat pniej zrozumiaem, e w Antiochii pdziem aktywne ycie i przebywaem stale w gronie kolegw, natomiast w pierwszych miesicach pobytu w Rzymie byem samotny i czuem si jak prowincjusz. Dlatego wymyliem sobie tego lwa, ktry mi towarzyszy. Przy peni ksiyca na wszelki wypadek ciskaem w nocy w rku czarne kamienne jajo i cho ksiyc wieci mi prosto w twarz, wcale si ju nie baem. Kilka dni po spotkaniu z Szymonem przypomniaem sobie prob ojca. Udaem si do biblioteki publicznej u stp Palatynu i spytaem nadtego bibliotekarza o histori Etruskw. Poniewa mnie zignorowa, prawdopodobnie z powodu mojego chopicego odzienia, wic jako e miaem ju do rzymskiej pychy wcieky zagroziem skarg do cesarza, i w bibliotece nie zezwalaj czyta dzie jego pira. Wtedy szybko wezwa ubranego na niebiesko niewolnika i ten zaprowadzi mnie do sali, w ktrej sta duy posg Klaudiusza, wskaza te schowki na ksiki i zachci, abym sam wyszuka potrzebne mi zwoje. Zdumiony zatrzymaem si, aby popatrze na wizerunek cesarza. Klaudiusz kaza si przedstawi w postaci Apolla, lecz rzebiarz wcale go nie upikszy, nie pomin ani cienkich jak patyki ng, ani cwaniackiej gby pijaka: w sumie wizerunek by raczej pocieszny ni dostojny.

Widocznie pomylaem cesarz nie jest zarozumiay, skoro zezwoli na postawienie w bibliotece publicznej tak karykaturalnego posgu. Pocztkowo wydawao si, e jestem jedynym obecnym w sali; Rzymianie zapewne niezbyt ceni cesarza jako pisarza, skoro pozwalaj, by mole zjaday jego dziea. Potem jednak przy wskim okienku zauwayem siedzc plecami do mnie mod kobiet, pilnie co czytajc. Dugo szukaem historii Etruskw. Znalazem napisan przez Klaudiusza histori Kartaginy, natomiast schowki, w ktrych powinny lee zwoje z dziejami Etruskw, byy puste. Zerknem ponownie na czytajc i stwierdziem, e zgromadzia koo siebie cay stos pergaminowych zwojw. Zarezerwowaem cay dzie na czytanie, bo z uwagi na niebezpieczestwo poaru w bibliotece nie wolno byo uywa lampy, a chciaem wywiza si z danej ojcu obietnicy jak najszybciej. Chocia wic wstydziem si rozmowy z zupenie obc kobiet, wziem si w gar, podszedem do niej i zapytaem, czy czyta histori Etruskw i czy koniecznie musi uywa jednoczenie wszystkich zwojw. Gos zabarwiem ironi, chocia dobrze wiedziaem, e wrd niewiast, ktre otrzymay staranne wychowanie, jest wiele prawdziwych poeraczek ksiek. Zazwyczaj jednak nie rozczytuj si w dzieach historycznych, ale w Owidiuszu, romansach i przygodach podrniczych. Zagadnita gwatownie drgna, jakby dopiero teraz dotaro do niej, e nie jest ju sama, i zwrcia ku mnie gow. Bya moda i sdzc po uczesaniu niezamna. Nie bya pikna, miaa twarz o nieregularnych i raczej grubych rysach, gadk skr opalon jak u niewolnicy, due usta o penych wargach i oczy o dzikim wyrazie. Ucz si witych rytuaw i porwnuj ich teksty, zamieszczone w rnych ksigach mkna ostro. Nie ma si z czego mia. Mimo jej zuchwaoci odniosem wraenie, e jest niemniej skrpowana ni ja. Zauwayem na jej rkach plamy atramentu przeciekajcym pirem trzcinowym robia notatki na tanim papirusie. Charakter pisma wiadczy, e nawyka do pisania, ale przez marn jako papirusu te notatki wyglday niechlujnie. Wcale si nie miej zapewniem szybko i umiechnem si do niej. Przeciwnie, ywi szacunek dla twoich studiw. Nie omielibym si przeszkadza ci, ale obiecaem ojcu, e przeczytam wanie to dzieo. Prawd jest, e nie zrozumiem go tak dobrze, jak ty. Ale obietnica jest rzecz wit. Miaem nadziej, e spyta o nazwisko mego ojca, co umoliwi mi pytanie, jak si nazywa. Ale nie okazaa adnej ciekawoci. Patrzya na mnie jak na natrtn much, ze sterty zwojw wybraa jeden i podaa mi pierwsz cz historii. Prosz rzeka. Bierz to i przesta si do mnie przystawia! Zaczerwieniem si strasznie. Dziewczyna oczywicie mylia si, jeli sdzia, e szukaem pretekstu do poderwania jej. Wziem zwj, poszedem na drugi koniec sali i odwrcony do niej plecami zabraem si do czytania. Czytaem moliwie jak najszybciej, nie usiujc nawet zapamitywa caych litanii nazwisk, przytaczanych w ksice. Widocznie Klaudiusz uwaa za konieczne podawanie, od kogo zaczerpn dan informacj, co kto napisa o danej sprawie i co on sam o niej sdzi. Jestem przekonany, e nie czytaem dotychczas bardziej szczegowego i bardziej rozwlekego tekstu. Gdy swego czasu Timajos narzuca mi lektur wielu dzie, nauczyem si szybkiego czytania i zapamitywania jedynie tych wydarze czy opisw, ktre przypady mi do gustu. Oczywicie,

gdy Timajos odpytywa mnie z przeczytanej treci, zwykle pltaem si w faktach. W taki sam sposb miaem zamiar przerzuci i t ksig. Ale dziewczyna nie daa mi spokojnie czyta. Wrzasna co do siebie i gono zakla, szeleszczc zwojami papirusw. Wyranie sprzykrzyo si jej wci na nowo ostrzy trzcin, wic przeamaa j w rku, po czym tupna i krzykna rozzoszczona: Czy jeste guchy i lepy, wstrtny chopaku?! Id natychmiast do bibliotekarza i przynie mi solidne piro. Kto ci wychowywa, e nie dostrzegasz, i potrzebuj pira? Znowu si zaczerwieniem, ale i rozgniewaem, bo zachowanie dziewczyny nie wiadczyo o jej dobrym wychowaniu. Pomylaem jednak, e po przeczytaniu pierwszego zwoju bd potrzebowa nastpnych a nie miaem ochoty bi si z ni. Opanowaem wic swj gniew i udaem si na poszukiwanie pira. Bibliotekarz mrucza, e regulamin wprawdzie przewiduje gratisowe udzielanie czytelnikom papirusu i pir na notatki, ale dotychczas nikt nie by tak biedny, eby za to nie paci. Zdenerwowany daem mu srebrn monet, a wwczas skwapliwie wrczy mi cay pk pir i rulonik nie najlepszego papirusu. Wrciem do sali Klaudiusza i w milczeniu podaem to wszystko dziewczynie. Wyrwaa mi z rki i nawet nie podzikowaa. Kiedy skoczyem czytanie pierwszego zwoju, podszedem do niej i poprosiem o drugi. Zapytaa zdziwiona: Naprawd umiesz tak szybko czyta? Czy co z przeczytanego testu zostaje ci w gowie? Zapamitaem przynajmniej to, e kapani etruscy mieli paskudny zwyczaj rzucania jadowitych mij na napastnikw w czasie walki. Nic dziwnego, e studiujesz ich zwyczaje. Odniosem wraenie, e zawstydzia si swojego zachowania. Pucia mimo uszu moj zoliwostk i pokornie, jak maa dziewczynka, wycigna do mnie trzcinowe piro, proszc: Czy mgby naostrzy mi piro? Widocznie nie potrafi dobrze nacina, bo od razu zaczyna mi zalewa. To wina kiepskiego papirusu odrzekem. Wziem od niej piro i scyzoryk i na koniuszku palca rozciem ostrze. Nie przyciskaj go zbyt mocno, bo inaczej zaraz bdzie kleks. Jeeli opanujesz zo, to i na takim zym papirusie bdziesz dobrze pisa. Nagle umiechna si do mnie. Byo to tak poraajce, jakby byskawica zaiskrzya midzy burzowymi chmurami. Jej grubo ciosane rysy, due usta i skone oczy stay si na moment czarujce, cho chwil wczeniej nie potrafibym w to uwierzy. Zaskoczony przygldaem si jej, a wwczas brzydko si wykrzywia, wystawia jzyk i krzykna: Zabieraj swoj ksig i id czyta, skoro tak to lubisz! Za chwil jednak znw przeszkodzia mi w czytaniu. Cigle podchodzia z daniem ostrzenia pira, a wreszcie moje palce stay si tak samo czarne, jak jej. Okazao si, e atrament skada si z samych grudek, a wreszcie przekla cay kaamarz. Koo poudnia wycigna wzeek, otworzya go i zacza bezceremonialnie zajada. Wyrywaa kaway z bochenka chleba i gryza ser. Dobrze wiem usprawiedliwiaa si spostrzegszy mj karccy wzrok e w bibliotece nie wolno je, ale co? Jeli wyjd na dwr, ludzie bd mnie popycha, a rni wakonie potraktuj mnie jako dogodny obiekt do wintuszenia, poniewa jestem samotna. Po chwili dodaa, patrzc w ziemi: Mj niewolnik przyjdzie po mnie dopiero pod wieczr, kiedy zamykaj bibliotek.

W tym momencie zrozumiaem, e nie ma adnego niewolnika. Wobec skromnoci wiktuaw jasne te byo, e nie miaa pienidzy na pira i papirus to dlatego zuchwale zadaa, bym wzi dla niej piro od bibliotekarza. Gupio mi si zrobio, bo w adnym wypadku nie chciabym jej urazi. A jednoczenie gdy zobaczyem, z jakim smakiem zajada, poczuem gd. Widocznie niewiadomie gono przeknem lin, bo nagle zrobia si serdeczna i zawoaa: Chopcze, ale ty jeste godny! Rozerwaa chleb na dwie czci, za okrgy serek grylimy na zmian by taki malutki, e zabrako go, zanim zaczlimy je na serio. Modym wszystko smakuje. To by doskonay wiejski chleb chwaliem i serek te wiey, prosto ze wsi. Trudno takie dobre rzeczy dosta w Rzymie. Mieszkam za murami miasta powiedziaa, zadowolona z moich sw. Jeli wiesz, gdzie jest cyrk Gajusza, cmentarz i wyrocznia, to wanie tam, za Watykanem. Nadal nie podaa swego imienia. Wrcilimy do ksig. Dziewczyna notowaa i mruczc, uczya si na pami starych tekstw, ktre Klaudiusz przepisa ze witych zwojw, ja za utrwalaem w pamici przebieg wojen cerejskich i skad floty Cerei. Pod wieczr cie Palatynu wyduy si, przykry bibliotek i w sali zrobio si ciemno, bo niebo te pociemniao. Nie psujmy oczu powiedziaem. Jutro bdzie nowy dzie, a ja mam ju po uszy tej zaniedziaej historii. Jeste dziewczyn wyksztacona wic mogaby mi pomc i w skrcie zreferowa tre pozostaych ksig albo przynajmniej to, co w nich najwaniejsze. Mj ojciec ma majtek ziemski w pobliu Cerei. Jestem przekonany, e skontroluje moj znajomo wszytkiego, co cesarz Klaudiusz opowiada o historii tego miasta. Nie zrozum le mojej propozycji cignem zawstydzony ale mam ochot na gorc kiebas. Znam miejsce, gdzie j dobrze przyrzdzaj i w zamian za pomoc chtnie bym ci tam zaprosi. Czy naprawd mnie nie poznajesz? zapytaa z niedowierzaniem. Zmarszczya brwi, podesza do mnie i patrzya mi w twarz z tak maej odlegoci, e poczuem jej gorcy oddech. Po chwili dodaa: Nie, istotnie nie poznajesz mnie i nie masz zych zamiarw. Jeste modym nieopierzonym chopcem. Lada dzie mam przywdzia msk tog zaprotestowaem obraony. Uroczysto odoono tylko ze wzgldu na sprawy rodzinne. Nie jeste wiele starsza ode mnie. Kochany chopcze powiedziaa artobliwie ja ju skoczyam dwadziecia lat i w porwnaniu z tob jestem star bab. Do tego silniejsz od ciebie. Czy nie boisz si wyj z obc kobiet? Mwic to wpychaa byle jak ksiki do schowka, zebraa swoje rzeczy i poprawia odzienie tak szybko zbieraa si do wyjcia, jakby si obawiaa, e mog wycofa propozycj. Przed wyjciem zrobia jeszcze co, co mnie niepomiernie zdumiao: podesza do posgu cesarza Klaudiusza i zanim zdoaem temu zapobiec spluna na niego. Zauwaya moje przeraenie, rozemiaa si i jeszcze raz oplua pomnik. Naprawd bya le wychowana. Bezceremonialnie wepchna mi rk pod pach i to ona mnie prowadzia; wyranie wyczuem jej si, nie przechwalaa si. Wyniole poegnaa bibliotekarza, ktry przyszed zerkn, czy przypadkiem nie schowalimy jakiego zwoju pod ubranie. Jednake nie przeprowadzi rewizji osobistej, jak to niekiedy czyniono.

O niewolniku ju nie byo mowy. Pod wieczr wielu ludzi spacerowao po Forum. Dziewczyna take chciaa przej si tam i z powrotem midzy wityniami i kuriami. Cay czas trzymaa mnie wadczo pod rk, jakby chciaa wszem wobec zademonstrowa, e chwycia zdobycz. Kilku darmozjadw co do niej wykrzykiwao, jakby j znali, a ona bez enady im odpowiadaa, grubo si miejc. Naprzeciw nas pojawi si jaki senator, a take dwch ekwitw, otoczonych wit. Gdy dostrzegli dziewczyn, szybko odwrcili gowy. Ale ona wcale si tym nie przeja. Jak sam syszysz, nikt tu nie uwaa mnie za osob cnotliw miaa si. Ale nie jestem tak zupenie zepsuta. Nie musisz si ba. Zgodzia si wej ze mn do traktierni przy targu byda. miao zamwiem gorce kiebaski, waz wieprzowego misa i wino. Dziewczyna jada apczywie jak wilk, a zatuszczone palce wycieraa o poy szat. Wina nie rozcieczaa, wic i ja go nie mieszaem z wod, przeto szybko upiem si, bo nie byem przyzwyczajony do mocnych trunkw. Dziewucha podpiewywaa, klepaa mnie po twarzy, jarmarcznym jzykiem wymylaa wacicielowi, a kiedy przypadkowo dotknem jej kolana, niespodzianie pogaskaa kuakiem moj rk. Pomylaem, e jest niespena rozumu. Traktiernia zapenia si ludmi. Znalaz si jaki muzykant i piewak, a take wesokowie, ktrzy bawili ludzi i potrzsajc dzbanem zbierali drobne monety. Jeden z nich, ubrany w achmany, stan przed nami, brzdkn strunami cytry i zapiewa wyranie pod adresem dziewczyny: Przybywa cra wilka o obwisych licach; na kamiennych schodkach na wiat przysza ojciec pijanica, matka kurwa, a kuzyn pozbawia dziewictwa. Wicej nie zdy. Dziewczyna wstaa, rbna go po pysku i wrzasna: Lepsza krew wilka ni szczyny w yach, jak u ciebie! Waciciel traktierni szybko wyprowadzi piewaka, nam za wasnorcznie przynis jeszcze wina i prosi: Clarissima, twoja wizyta jest dla mnie zaszczytem, ale chopak jest niepenoletni. Bagam, prosz was, wypijcie wasze kubki do dna i wyjdcie, bo inaczej bd mia edylw na karku. Zrobio si pno i czuem si zaenowany zachowaniem dziewczyny. Moe naprawd jest zdeprawowan gwniar, a waciciel potraktowa j jak patrycjuszk tylko przez przekor? Ku mojemu zadowoleniu bez sprzeciwu zgodzia si na wyjcie, ale na ulicy zaraz zapaa mnie mocno za rk i prosia: Odprowad mnie do mostu na Tybrze! Niespokojne chmury pdziy nisko nad gowami, rudo mienic si od wiate pochodni. Spieniona jesiennym sztormem niewidoczna woda wzdychaa u naszych stp. Smrd szlamu i gnijcej trzciny zatyka nozdrza. Dziewczyna wioda mnie ku mostowij prowadzcemu na wysp Eskulapa. Mieci si na niej szpital przy wityni boga medycyny, waciciele podrzucali do niego chorych, bezuytecznych ju niewolnikw, aby tam dogorywali. Po drugiej stronie wyspy inny most wid do Zatybrza, czternastej dzielnicy miasta zamieszkiwanej gwnie przez ydw. Most nie by miejscem sympatycznym w ciemny wieczr. Niebo wanie przecierao si, midzy

chmurami bysno kilka jesiennych gwiazd, prd rzeki poyskiwa czerni, a wichura niosa od strony wyspy jki chorych i konajcych jak z krainy umarych. Dziewczyna przechylia si przez porcz mostu i spluna w najwiksz gbi Tybru. Zachcaa i mnie, bym splun i prowokacyjnie pytaa, czy boj si boga rzeki. Wcale nie miaem ochoty obraa Tybru, ale tak mnie podpuszczaa, e splunem, jak to chopiec. W tym momencie migotliwym ukiem przeleciaa nad Tybrem spadajca gwiazda. A po godzin mierci zapamitam szum rzeki, niespokojny ruch zrudzialych chmur i wietlisty lot gwiazdy nad czarnym lnicym Tybrem. Dziewczyna przytulia si do mnie i wyczuem sprysto jej ciaa. Bya o p gowy nisza ode mnie. Gwiazda poleciaa ci ze wschodu na zachd szepna. Jestem zabobonna. Zauwayam te, e na rku masz szczliwe pitna. Czy mgby i mnie przynie szczcie? Powiedz w kocu bodaj swoje imi. Ja przecie podaem ci swoje nazwisko i opowiedziaem o ojcu. Oj, dostan bur w domu, e wracam tak pno. Tak, tak, jeste jeszcze maym chopczykiem westchna i cigna z ng buty. Najchtniej chodz boso. Buty tak otary mi nogi, e kutykaam i opieraam si o ciebie, teraz nie potrzebuj ju oparcia. Le wic do domu, eby przeze mnie nie dosta reprymendy. Nadal dopytywaem si o jej miano. Wreszcie gboko westchna i spytaa: A czy obiecasz, e niewinnymi wargami pocaujesz mnie w usta, gdy powiem ci, jak si nazywam? Odrzekem, e nie wolno mi tkn adnej dziewczyny, pki nie speni przyrzeczenia zoonego wyroczni w Dafne. Nazywam si Klaudia Plaucja Urgulania powiedziaa. Klaudia? powtrzyem pytajco. Czyby pochodzia z rodu Klaudiuszy? Naprawd nic o mnie nie wiesz? pytaa zdumiona, e nadal jej nie rozpoznaem. No tak, urodzie sie w Syrii. Moi rodzice rozwiedli si, a ja przyszam na wiat pi miesicy pniej. Ojciec nie wzi mnie w ramiona, tylko kaza nag pooy na kamiennym progu domu mojej matki. Wolaabym, aby kaza mnie cisn do kloaki! Sd przyzna mi prawo do uywania nazwiska Klaudiuszy, ale aden szanowany mczyzna nie bdzie chcia si ze mn oeni, poniewa ojciec wbrew prawu ogosi, e jestem dzieckiem nielubnym. Czy ju teraz rozumiesz, e czytam jego dziea, aby si utwierdzi w przekonaniu o jego ograniczonoci, i dlatego opluwam jego pomnik?! Na wszystkich bogw, znanych i nieznanych! krzyknem osupiay. Twierdzisz, e jeste crk cesarza Klaudiusza, gupia dziewucho?! Wszyscy Rzymianie o tym wiedz odburkna. Dlatego ten spotkany senator nie odway si mnie pozdrowi. Trzymaj mnie w ukryciu na wsi, za Watykanem. Ale spenij obietnic, skoro ci odkryam swe nazwisko, czego nie powinnam bya zrobi. Upucia buty na ziemi i zamkna mnie w objciach, chocia pocztkowo si wyrywaem. Pniej jednak przycisnem j mocno do siebie i w ciemnoci pocaowaem. I nic mi si nie stao, chocia zamaem przyrzeczenie dane Lunie. Ale moe bogini si nie obrazia, poniewa nawet nie zadraem, gdym j caowa. Nie wiem. Klaudia trzymaa rce na moich ramionach, gorco oddychaa mi w twarz i prosia:

 Minutusie, obiecaj, e odszukasz mnie, gdy ju przywdziejesz msk tog. Wymamrotaem, e i po tej uroczystoci bd cakowicie zaleny od ojca. Ale Klaudia rzeka stanowczo: Skoro mnie pocaowae, to ju jeste zwizany ze mn. Schylia si, poszukaa po ciemku butw, wzia je w jedn rk, drug poklepaa mnie po zimnym policzku i ucieka biegiem. Woaem za ni, e absolutnie nie czuj si z ni zwizany, poniewa pocaowaa mnie przemoc, ale Klaudia znikna w ciemnoci. Wicher donosi z wyspy jki chorych, a woda zowieszczo szemraa, wic pospieszyem do domu. Barbus na prno poszukiwa mnie w bibliotece i na Forum; by wcieky, ale nie odway si powiedzie cioci Lelii, e zniknem. Ojca, jak zwykle, nie byo do pna. Nazajutrz dyskretnie wypytaem cioci Leli o Klaudi. Powiedziaem, e w bibliotece spotkaem Klaudi Plaucj i daem jej trzcinowe piro. Ciocia Lelia przerazia si: eby nie way si mie do czynienia z t bezczeln dziewuch! Uciekaj, jeli j znowu zobaczysz! Cesarz Klaudiusz wiele razy aowa, e nie kaza jej utopi, gdy bya niemowlciem, ale wwczas si na to nie odway. Matka dziewczyny bya kobiet nieposkromion i Klaudiusz ba si o wasn skr! Cesarz Gajusz na zo swemu stryjowi nazywa zawsze Klaudi kuzynk. Myl, e wcign j w swoje amoralne towarzystwo. Nieszczsny Gajusz uzna siebie za boga i sypia nawet ze swoj siostr! Klaudii nie przyjm w adnym przyzwoitym domu. Jej matk zabi przypadkowo pewien gladiator i nawet go nie oskarono, poniewa potrafi udowodni, e broni swojej czci. Bo z upywem lat Urgulania stawaa si coraz mniej wybredna w miostkach. Szybko zapomniaem o Klaudii, poniwa ojciec zabra mnie do Cerei. Spdzilimy tam cay miesic na ogldaniu naszego rodowego majtku ziemskiego. Wstrzsajce wraenie wywary na mnie kurhany starodawnych krlw i wielmow etruskich, bez koca cignce si po obydwu stronach witej drogi. Rzymianie, ktrzy setki lat temu zawadnli Cere, dawno ograbili stare grobowce ze skarbw, ale wiele byo te mogi cakiem wieych. Zaczem odczuwa dum ze swego pochodzenia. Z opowiada mego ojca wcale nie wynikao, e staroytni Etruskowie byli tak potni. Z opisw cesarza Klaudiusza take wcale nie mona byo odgadn ponurego majestatu kurhanw krlewskich. Trzeba je byo ujrze na wasne oczy. Mieszkacy zuboaych miast omijali noc krain umarych i twierdzili, e tam straszy. Natomiast w cigu dnia przewijao si tdy mnstwo turystw, ktrzy ogldali stare kopce oraz paskorzeby w ograbionych celach grobowcowych. Ojciec wykorzysta okazj, aby uzupeni kolekcj miniaturowych poskw z brzu i kultowych naczynek z czarnej gliny, znajdowanych przez miejscowych chopw przy orce lub kopaniu piwnic. Najcenniejsze okazy wywieziono ju za czasw Augusta, kiedy modne byo kolekcjonowanie etruskich brzw. Najczciej zaniedziae rzeby odrywano od pokryw urn z prochami. Rolnictwo nie wzbudzio mego zainteresowania. Gdy ojciec oglda pola, sady oliwne i winnice, towarzyszyem mu wprawdzie, ale nudziem si setnie. Poeci wychwalaj prostot wiejskiego ycia, ja jednak nie czuem powoania, aby osi na wsi, podobnie zreszt jak oni. W okolicach Cerei mona polowa jedynie na lisy, zajce i ptactwo, a wcale nie pocigao mnie takie owiectwo, do ktrego uywa si side, wnykw, potrzaskw czy nasmarowanych klejem erdzi, a mska odwaga jest zbyteczna. Obserwowaem zachowanie mego ojca w stosunku do niewolnikw i wyzwolecw, ktrzy pracowali na jego ziemi, i doszedem do wniosku, e dla mieszczucha rolnictwo jest drog

zabaw. Tylko ogromne latyfundia, zatrudniajce masowo niewolnicz si robocz, mogy by efektywne i przynosi dochd, ale taki sposb gospodarowania ojciec uwaa za odraajcy. Wol patrze na podlegych sobie ludzi, ktrzy s szczliwi i maj zdrowe dzieci powiedzia. Chtnie godz si nawet, aby bogacili si moim kosztem. Cenna jest wiadomo, e gdzie jest takie miejsce, do ktrego zawsze mona wrci, jeli szczcie ci opuci. Zwrciem mu uwag, e chopi nigdy nie s zadowoleni i cigle na wszystko si skar. To za duo padao, to znowu byo za sucho, raz szkodniki zniszczyy winorole, a kiedy indziej zbir oliwek by tak obfity, e cena oliwy okropnie spada. I moim zdaniem nasi dzierawcy wcale ojca nie szanowali, tylko zauwaywszy jego dobroduszno stawali si nachalni i wiecznie narzekali na ndzne mieszkania, liche sprzty i chorowite zwierzta. Czasem ojciec si piekli i stawa si nieustpliwy, ale wwczas dzierawcy szybko nakrywali do stou i czstowali ojca zimnym biaym winem. Dzieci ploty mu wianki na gow i taczyy wok niego tak dugo, a si udobrucha i szed na nowe ustpstwa. W czasie pobytu na wsi ojciec pi tak duo, e chyba nigdy nie trzewia. W samej Cerei spotkalimy jakich brzuchatych kapanw i kupcw, ktrzy jak my mieli fadk w kcie oka i szczycili si rodowodem sprzed tysica lat. Przy ich pomocy ojciec opracowa nasze drzewo genealogiczne, ktrego prakorzenie sigay czasw, kiedy tyran Syrakuz zniszczy port i spali flot Cerei. Ojciec zakupi sobie take miejsce na pochwek przy witej drodze. Pewnego dnia nadesza z Rzymu wiadomo, e wszystko zostao przygotowane. Cenzor zaakceptowa danie ojca, by przywrcono mu tytu ekwity. Spraw mona przedoy cesarzowi Klaudiuszowi dowolnego dnia; oznaczao to, e trzeba wraca do Rzymu. Po przyjedzie wiele dni czekalimy nie opuszczajc mieszkania, poniewa w kadej chwili moglimy by wezwani na Palatyn. Sekretarz Klaudiusza, Narcyz, obieca wybra moment sprzyjajcy audiencji. Zima bya ostra, kamienne posadzki lodowato zimne i w domach czynszowych codziennie umierali ludzie od czadu, bo opalane wglem drzewnym piecyki le funkcjonoway. W cigu dnia wprawdzie wiecio soce, zapowiadajc wiosn, ale nawet udajcy si do kurii senatorowie bez zaenowania kazali nosi za sob przenone piecyki, aby je wstawia pod wykadane koci soniow siedziska. Ciocia Lelia narzekaa, e niewiele zostao ze starych dobrych obyczajw rzymskich. Jeszcze za czasw Augusta senatorowie wybraliby raczej zapalenie puc albo doywotni reumatyzm, anieli takie babskie cackanie si z wasnym cielskiem. Ciocia Lelia chciaa koniecznie zobaczy wito luperkaliw i pochd luperkw. Zapewniaa, e cesarz Klaudiusz jako najwyszy kapan bdzie osobicie nadzorowa przebieg uroczystoci, wic z pewnoci w tych dniach nie wezwie nas na Palatyn. W dzie idw lutowych o wicie podprowadziem j tak blisko pod stare drzewo figowe, jak tylko byo to moliwe. Kapan zabi koza na ofiar faunowi Luperkusowi i zakrwawionym noem naznaczy czoa wszystkich luperkw , ktrzy cierali to znami zwilonymi mlekiem skrawkami lnianego ptna i parskali rytualnym miechem. Rozchodzcy si z groty wity miech brzmia tak dononie i dranico, e tum zawy arliwie, a kilka oszoomionych kobiet pobiego na drog, ktrej strzegli wartownicy, aby bya wolna dla uroczystego pochodu. Tymczasem kapani pocili noami ofiarnymi kol skr na paski i podskakujc w rytualnym tacu wybiegli na drog. Byli zupenie nadzy, zanosili si

grzmicym miechem i siekli rzemieniami toczce si niewiasty, a krwawe prgi zbroczyy ich szaty. W szalonym tacu luperkowie obiegli cae wzgrze Palatynu. Ciocia Lelia bya zachwycona. Zapewniaa, e od lat nie syszaa tak gromkiego miechu! Wyjania mi, e kobieta, ktr by luperkowie wy siekli zakrwawionym rzemieniem, w cigu roku zajdzie w ci. By to niezawodny sposb na bezpodno. Narzekaa tylko, e niewiasty ze sfer arystokratycznych nie chc mie dzieci, a biczowa pozwalaj si tylko ony zwykych obywateli. Na trasie pochodu luperkw nie dostrzega ani jednej ony senatora! Niektrzy widzowie twierdzili, e widzieli cesarza Klaudiusza, jak podniecony i golusieki skaka i wykrzykiwa radonie u wejcia do groty. Kiedy pochd obieg wzgrze i wrci do groty, by zoy ofiar ze szczennej suki, poszlimy do domu i zgodnie z tradycj zjedli gotowane miso koza i bueczki pszenne, wypiekane w ksztacie narzdu pciowego. Ciocia Lelia pia wino i cieszya si, e wreszcie po chodnej zimie nadchodzi cudowna rzymska wiosna. Wanie namawialimy ojca, aby zrobi sobie sjest, zanim zacznie mwi co, czego moje uszy nie powinny sysze, gdy nadbieg zadyszany niewolnik. By to goniec sekretarza Narcyza, ktry da, abymy natychmiast, nie tracc ani chwili, przybyli do Palatynu. Poszlimy tam na piechot w towarzystwie jedynie Barbusa, czemu niewolnik bardzo si dziwi. Na szczcie, w zwizku z luperkami, bylimy ju ubrani w uroczyste szaty, jak obyczaj nakazywa. Odziany w biel i zoto niewolnik wyjani, e wszystkie znaki wieszcze byy pomylne, a uroczystoci przebiegy bezbdnie. Dlatego cesarz Klaudiusz jest w doskonaym humorze i w roli najwyszego kapana goci luperkw w swoich pokojach. W bramie Palatynu i mnie, i ojca dokadnie przeszukano, obmacujc rkami; Barbusa nie wpuszczono z nami, poniewa nis miecz. Ojciec by zdziwiony, e i mnie zrewidowano, chocia nie nosiem jeszcze mskiej togi. Narcyz, wyzwoleniec cesarza i jego prywatny sekretarz, by Grekiem, obcionym nieprawdopodobnym brzemieniem prac. Przyj nas nadspodziewanie przyjanie, chocia ojciec nie posa mu adnych prezentw. Zupenie otwarcie powiedzia, e dla dobra kraju w okresie poprzedzajcym rne zmiany naleao ludzi godnych zaufania podnie do stanu ekwitw, aeby wiedzieli i pamitali, komu maj by wdziczni za uzyskan pozycj. Przekartkowal dokumenty mego ojca i wycign z nich zmitoszony kawaek papieru. Wrczy go ojcu i rzek: Bdzie najlepiej, jeli zachowasz dla siebie t tajn informacj z czasw Tyberiusza o twoim charakterze i obyczajach. To s ju sprawy zapomniane i dzi nie maj adnego znaczenia. Ojciec przeczyta wistek, zrobi si czerwony i szybko schowa go pod szat. Narcyz kontynuowa ju zgoa innym tonem: Cesarz dumny jest ze swej wiedzy i znajomoci ludzi, ale czepia si szczegw. Potrafi cay dzie papla o przeszoci, aby udowodni, jak ma dobr pami, a rwnoczenie zapomnie o najwaniejszych sprawach biecych. A kt z nas kiedy w modoci nie spdzi nocy w krzewach r w Bajach? wtrci zmieszany ojciec. W moim przypadku to byo i mino. Jednak nie wiem, jak ci mam dzikowa. Opowiadano mi wiele, e cesarz Klaudiusz, a w szczeglnoci Waleria Mesalina, pilnuje skrupulatnie nieskazitelnoci etycznej rzymskiego rycerstwa. By moe kiedy ci powiem, czym bdziesz mg mi si odwdziczy rzek Narcyz z pospnym umiechem. Nazywaj mnie chciwym, ale eby nie popeni gupstwa, proponujc mi pienidze, Marku Manilianusie! Jestem wyzwolecem cesarza i dlatego wszystko, co posiadam, jest wasnoci cesarza, a wszystko co robi, robi wedle mego rozumu i dowiadczenia dla dobra cesarza i pastwa. Ale spieszmy, bowiem najbardziej wskazanym dla

audiencji momentem jest chwila, kiedy po smacznym posiku cesarz szykuje si na poudniow sjest. Zaprowadzi nas do sali audiencyjnej, mieszczcej si w poudniowym skrzydle paacu. ciany zdobiy malowida przedstawiajce wojn trojask. Narcyz wasnorcznie opuci zasony, przytumiajc ostry blask soca. Wszed Klaudiusz, podpierany z dwch stron przez suebnych niewolnikw. Na sygna Narcyza niewolnicy posadzili cesarza na tronie. Nuci sobie pod nosem hymn fauna i zerka na nas oczami krtkowidza. Wyglda bardziej dostojnie gdy siedzia, chocia i teraz jego gowa chwiaa si z boku na bok. By bardzo podobny do swych wizerunkw posgw i popiersi na zotych monetach, ale w czasie posiku wino i sosy ochlapay mu szaty na piersiach. Wyranie podochoci sobie i postanowi zanim ogarnie go senno z entuzjazmem zaatwi sprawy pastwowe. Narcyz przedstawi nas i powiedzia: Sprawa jest jasna. Tu jest wykaz przodkw, wiadectwo stanu majtkowego i rekomendacja cenzora. Marek Mezencjusz Manilianus zasuy si w Antiochii jako czonek rady miejskiej i naley mu si pene zadouczynienie za wyrzdzon krzywd. On sam nie jest dny sawy, ale jego syn bdzie dobrze suy krajowi. Mruczc pgosem tyczce astrologa Manilianusa wspomnienia z lat modoci cesarz Klaudiusz rozwin zwoje dokumentw i przebieg je wzrokiem. Zainteresowao go pochodzenie mojej matki i pogry si w naukowych rozwaaniach. Myrina powiedzia to krlowa amazonek, ktra walczya z Gorgonami, ale w kocu zabi j niejaki Mopsos, wydalony przez Likurga z Tracji. Waciwie Myrina to byo jej imi boskie, gdy ziemskie brzmiao Batjeja. Stosowniejszym byoby, aby twoja ona uywaa tego ziemskiego imienia. Narcyzie, zaznacz to w notatkach i popraw imi w dokumentach. Ojciec z penym szacunkiem podzikowa cesarzowi za to sprostowanie i obieca bezzwocznie dopilnowa, aby rwnie na pomniku, postawionym ku czci mojej matki przez jej rodzinne miasto, dopisano imi Batjeja. Cesarz musia odnie wraenie, e moja matka bya jedn z najznakomitszych mieszkanek Myriny, skoro miasto postawio jej pomnik. Masz pikne greckie pochodzenie, chopcze powiedzia Klaudiusz i spoglda na mnie przychylnie zaczerwienionymi oczami. Grecka cywilizacja, ale rzymska sztuka budowy pastwa. Jeste czysty i pikny, jak moja wasna zota moneta, na ktrej wybiem z jednej strony tekst po acinie, a z drugiej po grecku. Czemu tak pikny i dobrze zbudowany chopiec nosi imi Minutus? To ju przesadna skromno! Ojciec szybko wyjani, e odoylimy dzie zaoenia mskiej togi do czasu, a bdzie mona jednoczenie wpisa mnie na list ekwitw w wityni Kastora i Polluksa. Za najwikszy zaszczyt uznalibymy wymylenie przez Klaudiusza dodatkowego imienia dla mnie. Po czym powiedzia: Posiadam majtek ziemski w Cerei. Mj prawdziwy rd ma korzenie w tamtych czasach, kiedy tyran Syrakuz zniszczy potg morsk Cerei. Ale te okolicznoci s ci lepiej znane ni mnie, clarissimus. A wic nie bez powodu zauwayem w twojej twarzy co znajomego krzykn zachwycony Klaudiusz. Znam twoj twarz i oczy ze starodawnych etruskich malowide nagrobnych, ktre badaem, gdy byem mody, chocia zniszczyy je wilgo i rozwydrzenie ludzi. Skoro ty nosisz imi Mezencjusza, to dla chopca bdzie odpowiednie imi Lauzusa. Czy moe wiesz, kim by Lauzus, chopcze?

Odpowiedziaem, e Lauzus by synem krla Mezencjusza, ktry u boku Turnusa walczy przeciwko Eneaszowi. I dodaem z udan niewinnoci: Wyczytaem to w napisanej przez ciebie historii Etruskw, inaczej bym tego nie wiedzia. Pamitam twoje uwagi, e to samo imi nastpuje w kronikach Alby jako imi syna krla Numitora. Dlatego zakadasz, e krlowie Alby byli w stosunkach pokrewiestwa z krlami Cerei, chocia s to tak stare dzieje, e wiadomoci o nich nie mog by pewne. Czy naprawd mimo modego wieku przeczytae moje skromne dzieo, Minutusie? zapyta Klaudiusz i a dosta czkawki z wraenia. Narcyz lekko poklepa go po plecach i poleci niewolnikom przynie wina. Klaudiusz i nas kaza poczstowa, przy czym przestrzeg ojca, aby nie pozwala mi pi nie rozcieczonego wina, zanim nie osign jego wieku. Popijajc wino rozkaza, aby przyniesiono desk i koci i zaproponowa: Mam wraenie, e dzisiejsze idy lutowe s dla mnie dniem pomylnym. Nie mog gra o wysokie stawki, bo jestem ubogi. Moi wyzwolecy s ode mnie duo bogatsi, wic moe Narcyz poyczy mi troch, abym rozegra z tob partyjk, Marku Mezencjuszu. Ojciec przebiegle ostrzega przed zmierzeniem si z nim twierdzc, e mia bardzo zdolnych nauczycieli. Ale Klaudiusz chichoczc zapewnia, e bieda i dowiadczenie byy mu przed laty najlepszymi nauczycielami, kiedy musia ywi si w publicznych jadodajniach i zarabia na ycie graniem o miedziaki. Zaczli rzuca kostki; mia wielk ochot przegra, przeszkodzia mu nadzwyczaj dobra passa. Wygra trzy razy pod rzd, chocia Klaudiusz usiowa zamawia i zaczarowywa kostki. Cesarz pospnia, a gowa trzsa mu si coraz bardziej. Kto ci uczy gry, przeklty czowieku, skoro koci nie s mi dzi posuszne? Ojciec wyjani pokornie, e to sam cesarz uczy go gra i dokadnie oblicza prawdopodobiestwo rzutw, bo gdy si liczy wycznie na szczcie, to traci si wicej ni wygrywa. Owiadczy e bardzo duo skorzysta z opublikowanego przez Klaudiusza Podrcznika do gry w koci. Nie powinienem by tego wydawa zamrucza Klaudiusz, chocia wyranie wida byo, e jest zadowolony. Zacz ziewa, a jego gowa kiwaa si tak, e ojcu udao si niepostrzeenie przewrci kostk na straty, dziki czemu cesarz odbi swoj poprzedni przegran. Narcyz wykorzysta t okazj, aby skoni Klaudiusza do potwierdzenia podpisem naszej przynalenoci do stanu rycerskiego. Cesarz chtnie zoy swj podpis, chocia wydaje mi si, e pochonity gr zapomnia, o co waciwie chodzio. Czy rzeczywicie yczysz sobie, cezarze, abym da memu synowi dodatkowe imi Lauzusa? Byoby dla mnie najwikszym zaszczytem, gdyby sam zgodzi si wprowadzi mego syna w dorose ycie. Narcyzie, zapisz i to w notatniku poleci wadczo Klaudiusz i napi si wina, trzsc gow. A ty, Mezencjuszu, zawiadom mnie, kiedy chopcu bd ucina wosy, a przyjd do ciebie z wizyt, o ile wane sprawy pastwowe mi nie przeszkodz. Nagle wsta i omal nie upad na twarz, ale niewolnicy zdyli uj go pod rce. Okropnie czkajc doda: Badania naukowe rozproszyy mj umys, wic lepiej pamitam rzeczy stare ni nowe. Dlatego ka natychmiast notowa, na co zezwalam, a czego zabraniam. Teraz pjd, eby dokadnie si wyrzyga. Bo inaczej brzuch mnie rozboli od tego twardego misa koziego. Gdy ju prowadzony przez niewolnikw cesarz wyszed z sali, Narcyz poradzi:

 Wyznacz termin przywdziania mskiej togi przez twojego syna w pierwszy pomylny dla ciebie dzie i zawiadom mnie o tym. Moliwe, e cesarz zapamita swoj obietnic i zoy ci wizyt. W kadym bd razie ja mu przypomn. Ciocia Lelia miaa sporo kopotw z zaproszeniem na moj uroczysto bodaj kilku dostojnikw, ktrych mona by traktowa jako przynalenych do rodu Manilianuszy. Udao jej si znale bdcego u schyku ycia byego konsula, ktry przyjanie trzyma mnie za rk, kiedy skadaem w ofierze prosiaka. Zjawio si wiele kobiet w wieku cioci Lelii, ktre przyszy do naszego domu, eby si naje za darmo. Gdakay i ggay jak stado ptactwa, gdy fryzjer strzyg mi wosy na gowie wedug najnowszej mody i zgoli par kaczkw z brody. Miaem due trudnoci z wyrwaniem si z rk tych bab, bo ubierajc mnie w tog gaskay i klepay po policzkach. Okazyway rwnie nieposkromion ciekawo, gdy zaprowadziem fryzjera do swego pokoju, aby zgoli mi wstydliwy zarost, wiadczcy o mej mskoci. Te woski wraz z zarostem z brody szybko schowaem do srebrnego puzderka, gdzie znajdowa si ju wizerunek ksiyca i lwa. Fryzjer podmiewa si troch, ale zapewnia, e otrzymujcy msk tog modziecy z wyszych sfer czsto te wanie wstydliwe loczki skadaj w ofierze Wenus, aby pozyska sobie jej przychylno. Cesarz Klaudiusz nie przyby, ale kaza Narcyzowi wysa dla mnie zoty piercie i pozwoli odnotowa w wykazie ekwitw, e on sam osobicie doda mi imi Lauzusa. Nasi gocie odprowadzili nas do wityni Kastora i Polluksa. Ojciec wnis wymagan opat rejestracyjn, po czym zaoy mi na kciuk zoty piercie. Odwitna toga nie miaa ju wskiego obramowania purpurowego. Z archiwum udalimy si do sali posiedze stanu rycerskiego i wykupilimy zezwolenie na wybranie dla mnie konia ze stajni na Polu Marsowym. Moglimy oczywicie czeka a do uroczystoci jubileuszowych, kiedy zgodnie ze zwyczajem miano przyj do stanu rycerskiego ca grup nowych czonkw, ale ojciec uwaa, e indywidualna ceremonia bdzie bardziej zaszczytna, przecie to byo przywrcenie dawnego tytuu, a nie nadanie nowego. Nasze nazwisko wpisano w poprzednim miejscu, a wic w rodku listy, a nie na kocu. Dawao to mi prawo pierwszestwa, gdybym siga po karier urzdnicz lub gdyby stan rycerski wybiera przedstawicieli na uroczystoci jubileuszowe. Po powrocie do domu otrzymaem w prezencie od ojca ekwipunek jedziecki wraz ze zdobion srebrem tarcz, posrebrzanym hemem z czerwonym piropuszem oraz dugim mieczem i wczni. Gocie domagali si jeden przez drugiego, ebym natychmiast przymierzy to wszystko, a ja oczywicie nie mogem oprze si pokusie. Barbus pomg mi zaoy skrzany kubrak i wkrtce, dumny jak paw, maszerowaem po caym domu w butach jedzieckich, w hemie na gowie i z obnaonym mieczem w rku. By ju wieczr. Nasz dom ton w powodzi wiate, a na ulicy toczyli si gapie, obserwujcy goci wchodzcych i wychodzcych. Wanie okrzykami sympatii powitali przepiknie udekorowan lektyk, ktr wnieli na dziedziniec czarni jak sadza niewolnicy. Potykajc si o rbek swoich szat wybiega ciocia Lelia, aby powita spnionego gocia. Z lektyki podniosa si drobna, pulchniutka kobieta, ktrej a nazbyt widocznie kwitnce ksztaty uwypuklay jedwabne szaty. Jej twarz o delikatnych rysach bya piknie wymalowana. Odsuna na bok kwef i pozwolia wycaowa si w oba policzki. Ciocia Lelia krzykna przenikliwym gosem: Och, Minutusie, patrz! Znamienita Tulia Waleria skada ci gratulacje! Jest wdow, a jej ostatnim mem by senator Waleriusz.

A ta olniewajco pikna, cho ju dobrze dojrzaa kobieta wycigna alabastrowe rce i zamkna mnie w ramionach razem z moim mieczem i w ogle caym ekwipunkiem. Och, Minutusie Lauzusie! zawoaa. Syszaam, e sam cesarz da ci drugie imi, a kiedy patrz w twoj twarz, wcale si temu nie dziwi. Gdyby swego czasu moje szczcie nie rozwiao si przez kaprys twego ojca, mgby by moim synem! Twj ojciec i ja bylimy dobrymi przyjacimi, ale zapewne nadal wstydzi si swego zachowania wobec mnie, skoro po przyjedzie do Rzymu nie przyszed si przywita. Dalej mocno mnie obejmowaa, wyczuwaem pod jedwabiem jej mikkie piersi i mocn wo pachnide. Jednoczenie rozgldaa si dookoa. Mj ojciec zdrtwia, kiedy j zobaczy, zrobi si trupio blady i uczyni taki ruch, jakby chcia uciec i schowa si pod ziemi. Pikna Tulia, trzymajc mnie za rk, podesza do niego z czarujcym umiechem i powiedziaa: Nie bj si, Marku. W takim dniu jak dzisiejszy doprawdy wszystko wybaczam. Co mino, nie wrci i przestamy ju nad tym rozpacza. Cho wylaam przez ciebie morze ez, ty nieczuy gazie! Jedn rk nadal mnie trzymaa, a drug obja ojca za szyj i mocno pocaowaa go w usta. Ojciec si zdj jej rk z szyi, dra, z trudem utrzymywa si na nogach, a kiedy si odezwa, niespodziewanie okazao si, e si jka: Tulio, Tulio, zrozum, pragn tylko spokoju. Wolabym ujrze gow Gorgony ni ciebie w moim domu wanie dzisiejszego wieczoru! Marek jest taki sam jak dawniej Tulia zasonia mu usta rk, zwracajc si do cioci Lelii. Kto powinien o niego dba! Skoro zobaczyam jego zmieszanie i usyszaam, jakie plecie gupstwa, przestaam aowa, e przeamaam sw dum i przyszam do niego, skoro on krpowa si przyj do mnie. Oczarowaa mnie ta pikna, odziana w jedwabie wiatowa kobieta i odczuwaem zoliw satysfakcj, dostrzegajc jak ojciec traci zimn krew na jej widok. Pani Tulia skierowaa uwag na innych goci, niektrych witaa przyjanie, innych wyniole. Stare baby pochyliy ku sobie gowy i wziy j na jzyki, ale ten dowd braku sympatii w najmniejszym stopniu jej nie obszed. Poczstowaa si jakim smakoykiem i wypia odrobin wina, ale zadaa, abym usiad obok niej, tumaczc: To jest dozwolone, bo cho ju jeste mczyzn, to przecie mogabym by twoj matk. Mikk doni gadzia mj kark, wzdychaa i zagldaa mi w oczy, a cae ciao zaczo mnie swdzie. Ojciec to zauway, podszed do nas z zacinitymi piciami i rzuci rozkazujco: Zostaw mego syna w spokoju! Dosy ju przeyem przez ciebie! Jeli ktokolwiek uczyni dla ciebie co dobrego westchna pani Tulia, tsknie potrzsajc gow i mia w stosunku do ciebie najlepsze zamiary, to tym kim byam ja, Marku. Pojechaam za tob a do Aleksandrii, ale nie myl, e i dzi bd ci deptaa po pitach. Przyszam, eby ci ostrzec ze wzgldu na twego syna. Waleria Mesalina jest wcieka, e Klaudiusz nie zapyta jej o zgod przed nadaniem imienia i przesaniem zotego piercienia Minutusowi. Natomiast inne znane osobistoci zainteresowane s tob i twoim synem i mog wam pomc w sprawach, ktrych nie chce akceptowa ta straszna kobieta. Bdziesz mia trudny wybr, Marku.

 Nawet palcem nie zamierzam ruszy, aby udobrucha Waleri Mesalin zaklina si ojciec. Mwi o niej wiele zego. Sdz, e te bezwstydne historie s specjalnie preparowane I doda, e do koca ycia ma dosy babskich ktni i intryg. Ta kobieta mimo modego wieku jest tak absolutnie zepsuta zapewnia Tulia, udajc ziewanie e najbardziej wyuzdane perwersje nie s w stanie jej zadziwi. Jeli mi nie wierzysz, mog natychmiast opowiedzie, co robia kilka dni temu, w czasie luperkalii, kiedy cesarza Klaudiusza absorboway obowizki kapaskie. Ojciec zasoni uszy obiema rkami na znak, e nie chce sucha, ale Tulia cigna: Podoba mi si, e jeste odwany, Marku. Wielu ludzi dry przed gniewem tej bezwstydnej kobiety. Ale przecie nawet Klaudiusz nie moe by wiecznie lepy, wic prowadzc dalekowzroczn polityk lepiej jest by oponentem Mesaliny, ni jej sojusznikiem. Nie chc si w nic miesza, nie chc nawet zna babskich intryg woa ojciec z rozpacz w gosie. Nigdy bym nie uwierzy, e po tylu latach zaraz na powitanie chcesz mnie wplta w jakie swoje sprawki, Przez ktre mog utraci reputacj i wtpi, abym j kiedykolwiek odzyska. Jeste niepoprawna, Tulio! Nareszcie wiem, dlaczego swego czasu tak szalaam na twoim Punkcie, Marku! zawoaa Tulia, rozemiaa si i trcia rk do ojca. Nigdy aden mczyzna nie potrafi tak sodko wymawia mego imienia! W rzeczywistoci w gosie ojca, gdy wymawia jej imi, wyczuwaem odrobin smutku. W aden sposb nie mogem zrozumie, co taka liczna i mona niewiasta moga widzie w mym ojcu? Ciocia Lelia podesza do nas swawolnie chichoczc, trcia artobliwie mego ojca i przestrzega z humorem: ebycie si tylko nie posprzeczali, jak modzi zakochani! Najwyszy czas, kochana Tulio, aby si ustatkowaa. Miaa ju czterech mw, a ostatniego tak niedawno odprowadzia z honorami do grobu. Masz racj, urocza Lelio, czas si ustatkowa przyznaa Tulia. Jestem niewypowiedzianie szczliwa, e odnalazam Marka. Jego blisko przedziwnie mnie uspokaja. Odwrciwszy si w moj stron cigna: A ty, nowy Achillesie, pogbiasz mj niepokj. Gdybym bya bodaj dziesi lat modsza, na pewno zaprosiabym ci, aby razem ze mn oglda ksiyc. Ale jestem ju za stara. Id wic do swoich zabaw. Mam wiele spraw do wyjanienia z twoim ojcem. Zrobio mi si nieswojo, gdy wspomniaa o ksiycu, wic poszedem na gr, eby zdj strj rycerski. Rk dotknem krtko ostrzyonych wosw i gadkich policzkw. Nagle zrobio mi si smutno i poczuem si oszukany. Tak dugo czekaem na ten dzie, niem o nim i nie zdarzyo si nic nadzwyczajnego! Potem przypomniaem sobie, e powinienem speni obietnic zoon wyroczni w Dafne. Zawoaem Barbusa, ale on wypi zbyt wiele, aby mc si ruszy i tylko mamrota co ze swojego wyra. Uwiadomiem sobie wasn doroso: ju nie potrzebuj opiekuna! Ponadto mylaem dzi tyle si wydarzyo, e z atwoci mog zlekceway dane przyrzeczenie. W gbi serca nie wierzyem, e spenienie obietnicy moe odgrywa jak znaczc rol. Szacunek dla bogw by tylko starym dobrym zwyczajem. Bogowie s jeno alegori. Niczym nie wadaj. yciem ludzkim rzdzi wycznie lepy przypadek. Po duszym rozmylaniu doszedem do wniosku, e jednak rozsdniej bdzie speni obietnic.

Wziem wic puzderko i tylnym wyjciem wyszedem z domu. W kuchni przyjem gratulacje od spoconych i zapracowanych niewolnikw. Zachciem ich, aby jedli i pili, ile tylko mog; adnych wicej goci si nie spodziewalimy. Przechodzc przez bram sumiennie poprawiem dopalajce si pochodnie. Ze smutkiem pomylaem, e moe by to najbardziej uroczysty dzie mego ycia; przecie jest ono podobne pochodni, ktra pocztkowo ponie jasno, a pniej ganie kopcc i dymic. Z gbokiego cienia wylizgna si jaka owienita w brzow opocz posta, ktra zaszeptaa: Minutusie, ycz ci szczcia. Przyniosam te prezent: ciastka, ktre sama upiekam. Chciaam je zostawi niewolnikom, ale los okaza si dla mnie askawy i spotkaam ci. W tajemniczej postaci poznaem Klaudi, przed ktr tak przestrzegaa mnie ciocia Lelia! Rwnoczenie jednak czuem si pochlebiony, e ta dziwna dziewczyna pamitaa o zoeniu mi gratulacji w dniu, w ktrym staem si mczyzn. Niespodziewanie ogarna mnie gwatowna rado na widok jej gstych czarnych brwi, duych ust i ogorzaej cery. Ona bya inna ni ci wszyscy starzy i skwaszeni gocie, jacy zebrali si w naszym domu. Klaudia bya ywa, autentyczna i niczego nie udawaa. Bya moim przyjacielem. Gdy dolecia mnie z jej wosw wiey zapach mity, wwczas pikna pani Tulia wydaa mi si sztuczna i mda ze swymi wonnociami, chocia potrafia nieprzyjemnie mnie podnieca, gadzc rk po karku. Klaudio, Klaudio! krzyknem ciesz si, e ci widz. Naprawd wasnorcznie upieka dla mnie ciasteczka? Minutusie szepna Klaudia, niemiao dotykajc rk mej twarzy. Nie bya tak gwatowna i pewna siebie jak wtedy, gdy spotkalimy si po raz pierwszy. Z pewnoci wiele ci o mnie naopowiadano, ale ja nie jestem a taka za! Odkd ci spotkaam, pragn mie tylko dobre myli. Przyniose mi szczcie. Rami w rami ruszylimy w stron wityni Luny. Klaudia uoya fady mojej togi i razem jedlimy upieczone przez ni ciasteczka, gryzc je kolejno, tak jak wtedy, w bibliotece, jedlimy ser. Ciasteczka byy przyprawione miodem i kminkiem. Klaudia opowiadaa, e sama zebraa mid i kminek i wasnorcznie zmea pszeniczne ziarno na starych arnach. Nie chwycia mnie pod pach, jakby bya oniemielona i unikaa zetknicia ze mn. Kierowany msk intuicj sam ujem jej do i prowadziem j, by si nie potkna na wybojach. Ogarnity uczuciem ufnoci opowiedziaem jej o zoonym lubowaniu, polegajcym na zoeniu w wityni Luny srebrnej szkatuki wraz z zawartoci jako ofiary postrzyynowej. Fuj, to to jest witynia o paskudnej sawie! zawoaa Klaudia. Po nocach, za zamknitymi drzwiami, odprawiaj tam bezwstydne, tajne obrzdy. Jak to dobrze, e czekaam przed twoim domem! Gdyby sam tam poszed, straciby wicej ni ofiar postrzyynow! Jeli o mnie chodzi, nie mam ochoty nawet patrze na oficjalne ofiary. Kamienie i drzewa bogami! Bazeski staruszek na Palatynie wznawia zapomniane obrzdy, eby ludzi zwiza starymi ptami. Ja mam swoje wite drzewo i przejrzysty ruczaj. Kiedy jestem przygnbiona, wchodz na wzgrze Watykanu i obok starej wyroczni obserwuj lot ptakw. Mwisz jak mj ojciec. Nie chcia zaprosi augura, eby mi powry z wtroby ofiarnego prosiaka! Ale moce i czary istniej. Nawet mdrzy ludzie to potwierdzaj. Dlatego wol speni moje lubowanie ni go zaniecha.

 ydzi maj niewidzialnego Boga, ktry nie ma wizerunku spojrzaa na mnie niepewnie. Bg to porywczy i mciwy, ale mwi o nim te i dobrze. Wiele patrycjuszek bywa w synagodze Juliusza Cezara i posya dary pienine do wityni w Jeruzalem, eby zyska jego przychylno. To wszystko widziaem ju w Antiochii! Syszaem take, e ydowski niewidzialny Bg posa swojego Syna, eby zosta krlem Judei. Ukrzyowano go jako buntownika, ale powsta z martwych, eby wyzwoli ludzi spod wadzy starych bogw. Mam nadziej, Klaudio, e nie przystaa do tych ydowskich ateistycznych bluniercw! W kadym razie jest to nowa nauka, a ja popieram kad nowo, choby tylko na zo pijanicy z Palatynu gronie fukna Klaudia; zmarszczya czoo i a do blu cisna mi rk. Wreszcie doszlimy do zapadej w ziemi wityni Luny. Drzwi byy otwarte na ocie, a wewntrz palio si kilka kagankw olejnych, ale nikogo nie byo wida. Zoyem moje puzderko obok innych wotw. Waciwie powinienem przywoa dzwoneczkiem kapank, ale wcale nie chciaem oglda jej trupio bladej twarzy. Szybciutko zanurzyem palec w witym oleju i grzbietem palca przejechaem po czarnym kamiennym jaju. Klaudia umiechna si figlarnie i na pustym siedzisku kapanki pooya w darze swoje ciasteczko. Potem wybieglimy ze wityni jak dzieci, ktre spatay figla. Przed wityni pocaowalimy si. Klaudia obiema domi trzymaa moje gorce policzki i zazdronie pytaa: Czy ojciec ci zarczy, czy kaza ci wybra spord przyprowadzonych na twoje wito maych dziewczynek? Takie sprawy zaatwia si zwykle w dniu otrzymania przez modzieca togi mskiej. Nawet nie zastanawiaem si, po co stare przyjaciki ciotki Lelii przyprowadziy ze sob kilka maych dziewczynek, ktre wpatryway si we mnie z paluszkami w buziach. Sdziem, e przyszy naje si ciasta i sodyczy. Przestraszony zaprzeczyem: Nie, nie, mj ojciec nie ma najmniejszego zamiaru zarcza mnie z kimkolwiek. Och, gdybym moga opanowa swj szalony charakter i spokojnie przedstawi ci swoje myli! Zanim nadejdzie czas, nie wi si z nikim! To przynosi nieszczcie. W Rzymie zbyt czsto zdarzaj si zdrady maeskie. Rnica wieku midzy nami na pewno wydaje ci si ogromna. Przecie jestem o pi lat starsza od ciebie! Ale kiedy ju odsuysz obowizek trybuna wojskowego, to ta rnica znacznie si zmniejszy. Zjade upieczone przeze mnie ciasteczka i z wasnej woli mnie pocaowae! Do niczego ci to nie zobowizuje, ale oznacza mam nadziej e nie jestem ci obojtna. Czytuj poetw, a take Cynn. Wiem, e powinnam sta si istot trudn do zdobycia, aby wzdycha z miosnej tsknoty albo biega po lenych ciekach woajc moje imi. Moe powinnam da ci do zrozumienia, e gorco zabiega o mnie inny, wybitniejszy od ciebie mczyzna, z ktrym gotowa jestem nawet bez lubu uciec do Bajw albo wrcz do odlegej Galii. Bdziesz teraz mia tyle spraw na gowie, e wtpi, aby chcia z mego powodu biega po lasach i wzdycha. Nie pozostaje mi wic nic innego, jak tylko gorco ci prosi, aby czasami o mnie wspomnia i nie wiza si z nikim, zanim mi o tym nie powiesz. Widziaem, e wcale nie bya daleka od zamiarw maeskich, wic ta jej proba wydaa si raczej umiarkowana. Przecie z przyjemnoci j pocaowaem i rozgrzaem si, trzymajc j w objciach. Wic powiedziaem:

 Chtnie ci to obiecuj przynajmniej do czasu, a nie zaczniesz mwi: gdzie ty, tam i ja. Nigdy nie lubiem dziewczt w moim wieku, a ciebie lubi, bo jeste dojrzalsza i czytasz ksigi. Ale sama zacza mwi o poetach. Nie pamitam, aby w ich miosnych trelach bya kiedykolwiek opiewana ceremonia lubna. Przeciwnie, przedstawiaj oni mio woln i nieokieznan. Nie opiewaj ogniska domowego, lecz zapach r i powiat ksiyca. Sam nie wiesz, co pleciesz rzeka oskarajco Klaudia; wyranie zaniepokoia si i odsuna ode mnie. Dlaczego miaabym nie marzy o mienicym si czerwonym welonie, szafranowotym peplum i zwizanym na dwa wzy lnianym pasie w talii? Przecie to jest marzenie kadej kobiety, gdy gadzi twarz i cauje usta mczyzny. Zaskoczya mnie tymi sowami, wic przemoc zamknem j w ramionach, aby caowa gorce usta i szyj. Klaudia wyrwaa si, uderzya mnie w twarz, a zapieko i wybuchnla paczem, wycierajc domi oczy. Sdziam, e inaczej o mnie mylisz pochlipywaa. To ma by podzikowanie za to, e pohamowaam mj porywczy charakter i chciaam dobrze o tobie myle! A tymczasem tobie chodzi tylko o to, eby mnie rzuci na plecy i rozewrze moje kolana dla zaspokojenia dzy. Nie jestem tak dziewczyn! Jeste dostatecznie silna, by si obroni powiedziaem, bo jej zy ugasiy moje podniecenie i wzruszyy mnie. Nie wiem nawet, czy potrafibym zrobi to, co mi zarzucasz. Nie zabawiaem si z niewolnicami ani nie uwioda mnie moja preceptorka. Niepotrzebnie zalewasz si zami, na pewno jeste bardziej ode mnie dowiadczona. Mwisz serio? Klaudi tak zadziwiy moje sowa, e zapomniaa o paczu i wpatrywaa si we mnie pytajcym wzrokiem. Zawsze mylaam, e chopcy zachowuj si jak mapy. Z im lepszego domu pochodz, tym wicej prezentuj mapich cech. Lecz jeli mwisz prawd, tym bardziej musz uciszy rozkoysane ciao. Gdybym zezwolia na wszystko, otrzymalibymy krtk rado i dugie zapomnienie, a ty zaczby mn gardzi. Zapewne sama to wiesz najlepiej fuknem, bo twarz mnie palia i czuem si zawiedziony. Nie patrzc na ni ruszyem w stron domu. Po chwili wahania posza za mn, trzymajc si z tyu, i dugo nie zamienilimy ani sowa. Ale w kocu musiaem parskn wesoym miechem, bo mimo wszystko byo mi mio, e sza tak pokornie. Klaudia za natychmiast wykorzystaa okazj, pooya mi rk na ramieniu i poprosia: Obiecaj mi co jeszcze, kochany. Nie id zaraz do domu publicznego, ani nie powi si Wenus, jak to robi wielu chopcw, gdy otrzymuj msk tog. Jeli przyjdzie ci nieodparta ch a wiem, e mczyni s nieposkromieni to obiecaj, e powiesz mi wczeniej, chocia zranisz tym moje serce. Obiecaem jej, bo tak gorco prosia. Nie tyle mylaem o tej obietnicy, ile o tym, jakiego konia dostan. Byem taki mody, nawet Kleopatra by u mnie nie wygraa z rumakiem! Wic miejc si obiecaem, co chciaa, dodajc, e jest kochana, ale postrzelona. Rozstalimy si z umiechem, jak przyjaciele. Wrciem do domu w momencie, gdy ojciec gramoli si do lektyki pani Tulii, aby j uprzejmie odprowadzi; mieszkaa po drugiej stronie miasta, na wzgrzu Wiminal, na pograniczu dzielnic Altasemita i Eskwilina. Ojciec wytrzeszcza oczy, ale nawet nie pyta, gdzie byem, tylko kaza zaraz i spa. Podejrzewaem, e wypi sporo wina, cho trzyma si pewnie na nogach.

Spaem mocno i dugo, a po obudzeniu si doznaem wielkiego rozczarowania, bo okazao si, e ojca nie ma w domu; a ja marzyem tylko o tym, by z samego rana uda si do stajni ekwitw i wybra konia. Dom sprztano po uczcie, a ciocia Lelia narzekaa na bl gowy. Zapytaem, dokd ojciec zdy wyj tak wczenie; ciocia Lelia rzeka ze zoci: Twj ojciec jest dostatecznie dorosy, eby wiedzia, co robi. Widocznie mia wiele do omwienia ze swoj przyjacik z lat modoci i pewnie zanocowa u Tulii. Tam jest do miejsca dla wielu panw. Barbus i ja schronilimy si w ogrodzie. Ukryci w krzewach gralimy w koci, podczas kiedy w domu szalay szczotki i cebry z wod. Wiosna wisiaa w powietrzu. W kocu gdzie koo poudnia szybkim krokiem nadszed ojciec. Wyglda jak wcieky; by nie ogolony, oczy mia czerwone jak krlik i zakrywa twarz ubrudzon po togi. Towarzyszy mu jurysta ze zwojem papirusw i przyborami do pisania. Barbus szturchn mnie w bok, co miao znaczy, ebym nie otwiera gby. Mj zawsze potulny ojczulek kopn w kt cebry i kaza niewolnikom znikn z oczu szybciej ni byskawica. Po krtkiej naradzie z juryst wezwa mnie na rozmow. Ciocia Lelia pakaa jak fontanna, co tak mnie zmieszao, e z trudem, jkajc si zdoaem spyta ojca, czy wybra mi konia. Ty i ten twj ko doprowadzilicie mnie do zagady zoci si ojciec. Mia zmienion twarz i gdy si na niego patrzyo, daway si odczyta rozterki duchowe, jakie musia przeywa w latach modoci. Szybko opanowa si jednak i powiedzia: Wszystkiemu sam jestem winien! Moja wasna sabo acno moe doprowadzi mnie do zguby! Nieubagany los zmieni wszystkie zamiary! Musz niezwocznie wraca do Antiochii. Przeznaczyem dla ciebie dochd z moich posiadoci w Cerei oraz z tutejszych nieruchomoci. Otrzymasz wystarczajco duy dla pozycji ekwity roczny dochd dwudziestu tysicy sestercji. Zarzd domu powierzam cioci Lelii. Dom bdzie stanowi twoj wasno, cioci Lelii przyznaem rent. I niech przestanie szlocha! Na twego opiekuna wyznaczam tego oto prawnika, ktry pochodzi ze starego rodu rycerskiego. Moecie i choby zaraz do stajni, eby sobie wybra rumaka. Ja, nie tracc ani chwili, musz jecha do Antiochii! Ojciec by tak zdenerwowany, e niewiele brakowao, aby wybieg z domu tak jak sta. Jednake prawnik i ciocia Lelia namawiali go, eby zaopatrzy si na drog w niezbdn odzie i ywno, chocia on sam niecierpliwie zapewnia, e przy bramach miasta wynajmie powz, ktrym uda si do Puteoli, a po drodze moe kupi wszystko, co mu bdzie potrzebne. Po wczorajszym uroczystym i radosnym dniu w naszym domu zapanowa przygnbiajcy zamt. Niewolnicy jeden po drugim zaczli paka i gono lamentowa, sdzc, e spotkao nas jakie nieoczekiwane nieszczcie. Ojcu tak byo spieszno, e nie chcia ani je, ani pi. Nie wyjania niczego, tylko powtarza, e jest wystarczajco dorosy, eby mg decydowa o swoich sprawach. Obieca te natychmiast po szczliwym przybyciu do Antiochii napisa do mnie list, w ktrym udzieli rad, jakimi powinienem si kierowa. Nie moglimy, ciocia Lelia, Barbus i ja, pozwoli, aby ucieka z domu jak zajc przed chartem, wic poszlimy go odprowadzi. Niewolnicy szli za nami, niosc spakowane naprdce toboki. Kiedy doszlimy do bramy kapuaskiej u podna wzgrza Coeli, ojciec odetchn z ulg i zacz si z nami egna, zapewniajc, e widzi ju za bram witajc zot jutrzenk swobody

i, e nigdy w yciu nie powinien by rusza si z Antiochii. Wtedy wanie podszed do nas jeden z miejskich edylw z lask urzdow w rku i dwoma krzepkimi policjantami z tyu. Ty ekwit Markiem Mezencjuszem Manilianusem? zapyta. Jeli tak, to pewna znamienita patrycjuszka ma do ciebie wan spraw. Ojciec najpierw spurpurowia, a potem zsinia na twarzy. Z pochylon gow stwierdzi, e nie ma adnej sprawy do adnej niewiasty i prbowa wej do bramy. Ale edyl go ostrzeg: Jeli sprbujesz przej poza mur miasta, to bd musia zatrzyma ci pod zarzutem ucieczki. Mam tu dla ciebie wezwanie do prefekta V_y policji. Nasz jurysta stan obok ojca, zada, aby edyl rozpdzi tum ciekawskich gapiw, i zapyta, o co ojciec jest oskarony. Edyl wyjani: To jest drobna, ale przykra sprawa. Proponuj, eby strony doszy midzy sob do porozumienia. Szanowna wdowa po senatorze, Tulia Waleria, twierdzi, i ostatniej nocy w obecnoci wiadkw zgodnie z prawem wymienia z obecnym tu Mezencjuszem Manilianusem wane przyrzeczenie maeskie, po ktrym de facto zostaa uwiedziona. Obawiajc si, e Manilianus moe nie mie uczciwych zamiarw, rozkazaa swemu niewolnikowi, by ledzi go, gdy bez poegnania opuci jej dom. A skoro pani Tulia upewnia si, e zamierza on uciec, zwrcia si do prefekta policji. Jeli Manilianus opuci mury miasta, zostanie oskarony o zamanie obietnicy maeskiej i o zniewolenie, a ponadto o kradzie drogiego naszyjnika. To ostatnie jest bardziej haniebne ni niedotrzymanie przyrzeczenia maeskiego. Zdenerwowany ojciec zacz si szarpa z odzieniem i wycign spod jego fad naszyjnik, w socu zabysy rnobarwne szlachetne kamienie. amicym si gosem powiedzia: Pani Tulia wasnorcznie zaoya mi ten przeklty naszyjnik! W popiechu zapomniaem go odda. Wane interesy zmuszaj mnie do powrotu do Antiochii. Oczywicie zwracam naszyjnik i dam dowolne porczenie, ale musz natychmiast wyjecha z miasta. Czy przypadkiem nie wymienilicie naszyjnikw dla przypiecztowania zarczyn i obietnicy lubu? spyta edyl. Byem pijany i nie wiedziaem, co robi odpar ojciec. Czsto obwinieni powouj si na filozofw, ktrzy jakoby twierdz, e prawnie wane maestwa mog by zawierane na podstawie owiadczenia, zoonego w obecnoci wiadkw odrzek edyl. Czy mam rozumie, e zakpie po pijanemu z szanowanej niewiasty, eby si z tob przespaa? Taki postpek jest w dwjnasb karalny. Dam ci okazj, by zaatwi spraw polubownie, lecz jeli przekroczysz bram miejsk, wwczas aresztuj ci i przeka spraw do sdu. Nasz prawnik zaklina ojca, aby przesta mwi, i obieca, e bdzie mu towarzyszy do domu Tulii Walerii, aby zaagodzi spraw. Wyczerpany ojciec, cigle drczony kacem, wybuchn gorzkim paczem i prosi: Zostawcie mnie w spokoju! Wolabym i do wizienia, odda tytu ekwity i zapaci kar, ni znowu oglda t podstpn bab. Na pewno mnie otrua, dosypaa jakiego wistwa do wina i dlatego tak zgupiaem. Naprawd nie pamitam, jak si to stao. Wszystko mona wyjani, zapewnia jurysta, i obieca broni ojca w sdzie. Wtedy wmieszaa si do sprawy ciocia Lelia, tupna nog i z wypiekami na twarzy wrzasna:

 Nie bdziesz ju przynosi wstydu szacownemu imieniu Manilianusw! Taki proces sdowy byby hab, Marku! Raz oka si mczyzn i odpowiadaj za swoje czyny! Z paczem przyczyem si do dania cioci Lelii. Woaem, e taka rozprawa zrobi ze mnie pomiewisko i zniszczy moj przyszo. Prosiem, ebymy zaraz poszli do pani Tulii i obiecaem, e padn na kolana przed t pikn i szlachetn niewiast i bd baga, by mu wybaczya. Ojciec nie by w stanie sprzeciwi si nam wszystkim. W asycie edyla i policji poszlimy na Wiminal, a za nami niewolnicy nieli rzeczy ojca, poniewa nikt nie poleci im, by wrcili do domu. Dom i ogrd Tulii Walerii imponowa ogromem i luksusem. W przedsionku na nasze spotkanie wyszed odziany w zielono-ziote szaty portier olbrzymiego wzrostu. Z szacunkiem powita mego ojca, woajc: Witamy z powrotem w twoim domu! Moja pani z niecierpliwoci ci oczekuje! Ojciec rzuci ostatnie rozpaczliwe spojrzenie wok siebie i sabym gosem poprosi, abymy zaczekali w atrium, a sam wszed do rodka. Caa chmara niewolnikw obiega nas, czstujc na wycigi owocami i winem ze srebrnych naczy. Ciocia Lelia dyskretnie rozejrzaa si dookoa i zauwaya: S mczyni, ktrzy nie rozumiej wasnego szczcia. Nie pojmuj, czego Marek moe jeszcze chcie? Mina zaledwie chwila, a ju pani Tulia przybiega nas powita. Miaa na sobie tylko przejrzyst jedwabn szat porann, ale wosy byy ju wytwornie uoone, twarz starannie umalowana. Promieniejc radoci woaa: Chyba umr ze szczcia, bo Marek wrci do mnie, i to z rzeczami. Ju nigdy wicej nie opuci tego domu i bdziemy razem do koca! Rozkazaa niewolnikowi, aby poda edylowi sakiewk z czerwonej skry jako wynagrodzenie za jego starania, do nas za rzeka ze skruch: W gbi serca ani przez moment nie zwtpiam w Marka, ale samotna wdowa musi by ostrona, a on w modoci bywa lekkomylny. Widz, e wzi ze sob juryst, wic bdzie mona od razu spisa akt zawarcia zwizku maeskiego. Kochany Marek! Tak swawolnie zachowywa si w ou, e nie sdziam, by by a tak przewidujcy! Ojciec pokaszliwa i gono przeyka lin, ale nie wykrztusi ani sowa. Pani Tulia zaprowadzia nas do wntrza domu, gdzie w wielkich salach mona byo zachwyca si mozaik na posadzkach i malowidami ciennymi. Pozwolia nam te zerkn do sypialni, ale zaraz skoczya speszona i krzykna: Nie, nie, nie wchodcie do rodka! Tam jest jeszcze straszny baagan po ubiegej nocy! W imi jedynego wszechmocnego Boga! to w kocu mj ojciec wydoby z siebie gos. Zwyciya, Tulio! Poddaj si swemu losowi. Prosz, odelij edyla, eby duej nie by wiadkiem mego upadku. Wspaniale ubrani niewolnicy uwijali si wok, wielce starajc si o obsuenie i uprzyjemnienie nam pobytu. Dwaj golutecy mali chopcy biegali po caym domu, udajc amorki. Zastanawiaem si, czy si nie poprzezibiaj, ale wnet zorientowaem si, e kamienn posadzk tego domu ogrzewa pynca ukrytymi przewodami gorca woda. Edyl i prawnik mego ojca naradzali si midzy sob; doszli do wniosku, e zoone w obecnoci wiadkw

przyrzeczenie maeskie ma moc prawn i nie wymaga publicznego potwierdzenia. Po uzyskaniu od ojca zapewnienia, e bez szemrania gotw jest podpisa akt lubu, edyl wyszed wraz z policjantami. Prawnik zaklina edyla, aby o caej tej sprawie trzyma jzyk za zbami, ale nawet ja niewielkim swym rozumem pojmowaem, e edyl nie bdzie w stanie zachowa tylko dla siebie tak smaczne kompromitujcej historyjki. Ale czy naprawd bya to kompromitacja? Czy ojciec nie powinien czu si raczej pochlebiony, e znamienita i jak wida nadzwyczaj zamona niewiasta koniecznie chce wyj za niego za m? Mimo niewybrednych zwyczajw i skromnego wygldu zewntrznego ojciec kry widocznie w sobie cechy, ktrych nie byem wiadomy, a ktre mogyby wzbudzi zainteresowanie caego Rzymu zarwno jego, jak i moj osob. Dla mnie to maestwo mogo by ze wszech miar korzystne. Przynajmniej zmuszao ojca do pozostania w Rzymie: nie zostawi mnie samego na pastw losu w wielkim i cigle nie znanym mi miecie. Ale c to byo takiego, co pikna i rozpieszczona pani Tulia widziaa w ojcu? Przez moment bysno mi w duchu podejrzenie, e prowadzia rozpustne ycie, zaduya si po uszy i teraz chodzi jej tylko o jego pienidze. W skali Rzymu jednak ojciec wcale nie by bogaty, mia tylko licznych zamonych wyzwolecw w Antiochii i innych miastach Wschodu. Moje obawy rozpierzchy si w czasie narad nad umow lubn, gdy oboje w idealnej zgodzie postanowili, e kade z nich bdzie samodzielnie zarzdzao swoim majtkiem. Jak tylko znajdziesz czas i zechcesz, kochany Marku powiedziaa pani Tulia pragnabym, aby skontrolowa skarbnika, przegldn wykazy majtku i udzieli mi porad w interesach. Czy ja, prosta wdowa, mog si w tym wszystkim wyznawa? Syszaam za, e jeste zdolnym przedsibiorc, chocia w modoci nikt by ci o to nie posdza! Ojciec z irytacj stwierdzi, e dziki cesarzowi Klaudiuszowi i jego wyzwolecom w kraju panuje ad i porzdek, a mdrze rozdysponowane majtki same wzrastaj. Drapic si po brodzie doda: W gowie czuj pustk i adnej mdrej myli. Musz i do fryzjera i wykpa si, eby odpocz i pozbiera resztki mojej woli. Pani Tulia poprowadzia nas przez peen marmurowych rzeb i fontann olbrzymi dziedziniec na zaplecze domu i pokazaa wasn azienk z gorcym i zimnym basenem, ani parow i pokojami wypoczynkowymi. Czekali tam gotowi do usug: fryzjer, masayci i niewolnik kpielowy. Nie bdziesz ju nigdy musia wydawa pienidzy na szatniarzy, da si popycha prostakom i znosi fetoru cudzego potu mwia. Jeli w czasie kpieli zatsknisz za deklamacj, poezj czy muzyk, to jest tu taka specjalna salka. Jeli zapragniesz towarzystwa, bdziemy razem wybiera naszych goci. Na pocztek, eby poczu si bardziej u siebie, pjd wykpa si z tob, te jestem zmczona po twoich szaleczych wyczynach! Niech Minutus si ze mn wykpie! zawoa strasznie skoowany ojciec. Nawet nie pamitam, kiedy ostatni raz byem w ani w towarzystwie kobiety! Przed laty nie bye taki wstydliwy, Marku! rzeka pikna Tulia z roziskrzonymi oczami. Ta twoja skromno urzeka mnie. Ostatniej nocy stwierdziam, e twoje ciao pene jest wigoru, cho nieco zwiotczae i atwo dostajesz zadyszki. Idcie wic do kpieli, Marku i Minutusie! Tymczasem naradz si z moj kochan przyjacik, Leli, jak najlepiej

zorganizowa dalsze ycie. My, kobiety, lepiej si na tym znamy ni wy, oderwani od ycia mczyni! Prywatne termy pani Tulii zdobiy pikne, cho bardzo frywolne marmurowe kopie greckich rzeb. Krany miay ksztat wykonanych ze srebra abdzich gwek. Niewolnicy byli umiejtnymi fachowcami i ojciec musia przyzna fryzjerowi, e dotknicie ostrza jego brzytwy na twarzy byo lekkie jak tchnienie. Nie mg tylko zrozumie, po co Tulia, wdowa, trzyma w domu mskiego fryzjera? Takie niewiasty jak pani Tulia maj wielu konkurentw odpar fryzjer. Byem w tym domu jeszcze przed tragiczn mierci starego senatora Waleriusza. By srogi i kapryny. Dlatego wszyscy ucieszylimy si, e ty, dobry panie, zajmiesz jego miejsce. Dlaczego mwisz, e jego mier bya tragiczna? spytaem. U schyku ycia sta si dokuczliwym starcem odpowiedzia ospowaty niewolnik, ktry mocnymi palcami masowa moje ciao. By tak przywizany do swojego majtku, e co tydzie chcia zmienia testament. Polizgn si tutaj, w tym pokoju, uderzy gow o krawd basenu z gorc wod i uton, zanim ktokolwiek zdy przyj mu z pomoc. Powiedziaem rozsdnie, e wypadki zawsze przychodz niespodziewanie oraz e nikt nie moe by wystarczajco ostrony, by unikn nieszczcia, jeeli jest mu przeznaczone. Masaysta przytakn, a mj ojciec rzek ponuro: W kadym bd razie bya to lekka mier, na pewno lepsza od rozmaitych aosnych dolegliwoci trapicych starego czowieka. W kocu ojciec zasn, wzdychajc i wzdrygajc si przez sen. Fryzjer zapyta szeptem, czy ma zawoa niewolnic, eby mnie zabawia, skoro nie mog zasn. Odparem, e wolabym co poczyta. Przynis z biblioteki kilka greckich romansw miosnych, ktre mnie tylko znudziy. Chtniej bym poczyta o uszlachetnianiu ras koni. Ojciec spa do zachodu soca. Gdy ju ubralimy si w nowe szaty, ktre poda nam garderobiany, okazao si, e cay wielki dom wypeniaj gocie. Najwicej byo modych, wesoych i rozemianych ludzi, ale znalazo si te kilku spasionych staruchw, wygldajcych na rozpustnikw: nie mogem ich darzy szacunkiem, chocia jeden z nich nosi czerwone buty senatora. Z pewnym centurionem gwardii pretoriaskiej wszczem rozmow o koniach, ale ku mojemu ogromnemu zdumieniu by on bardziej zainteresowany niewiastami, ktre nie wzdrygay si przed piciem wina i be zaenowania rozwizyway szaty, eby mc swobodniej oddycha. Wnet zorientowaem si, ku czemu zaczyna zmierza to przyjcie weselne. Poszedem wic po Barbusa, ktrego suba suto ugocia. Ten, trzymajc si za gow, powiedzia: Okazano mi tutaj wiksz gocinno, ni kiedykolwiek w yciu dowiadczyem, mao brakowao, bym si oeni, gdybym jako stary weteran nie trzyma si rozsdnie na bacznoci. Ten dom nie jest waciwym miejscem ani dla ciebie, Minutusie, ani dla mnie, jakem onierz! Gdy rozbrzmiay instrumenty muzyczne, a nagie tancerki i akrobaci rozszaleli si po caym domu, poszukaem ojca. Lea na sofie obok pani Tulii, przygnbiony i zamknity w sobie. By moe w Rzymie s takie zwyczaje rzekem e wytworne niewiasty obrzyguj ciany, a mczyni wykonuj rozpustne gesty, ale nie ycz sobie, aby wszyscy uwaali, i maj prawo dotyka mego ciaa. Nie jestem niewolnikiem ani kastratem. Chc i do domu!

 Mam za saby charakter i zbyt lubi wygod, abym unikn deprawacji odpar ojciec wic cho ty staraj si mie siln wol. Ciesz si z twojej decyzji. Musz tu zosta, ze swoim losem nikt nie wygra! Ty nadal mieszkaj z cioci Leli, masz ju zreszt wasny majtek. Pobyt w tym domu nie przynisby ci niczego dobrego. Pani Tulia nie patrzya ju na mnie tak czule, jak wczoraj wieczorem. Zapytaem, czy gdybym przyszed rano, to ojciec towarzyszyby mi na Pole Marsowe, aby wybra rumaka, ale pani Tulia szorstko fukna: Twj ojciec jest ju za stary na jazd konn! Zleciaby tylko z koskiego grzbietu i rozbi sobie kochan gow! Na uroczystociach jubileuszowych nie musi jecha, moe prowadzi konia. Do ojca za rzeka: Minutus wdzia ju msk tog i nie powinien si duej chowa za twoimi plecami. Jeli nie jest na tyle mczyzn, aby sam wybra sobie konia, to nigdy nic z niego nie wyronie! Nie bdziesz rankiem zrywa si i pdzi, eby kci si z rotmistrzami czy koniuszymi na Polu Marsowym. Niech tak bdzie! zgodzi si ojciec. Nie mog ju ci osania, Minutusie! Id do domu i zabierz ze sob cioci Leli. Jest za stara i zbyt przyzwoita, aby zrozumie nowoczesny styl ycia. Wyjd, zanim ujrzysz mnie zbyt pijanym. Bardzo si obawiam, e wino stanie si mym jedynym pocieszycielem. Zrozumiaem, e utraciem ojca. Bardzo krtko cieszyem si jego yczliwoci! Ale zrozumiaem te, e najlepiej samemu hartowa charakter i samodzielnie budowa ycie. Wziem cioci Leli za rk i jak tylko mogem najmocniej, trzepnlem w tyek pgo bab z zamroczonymi oczyma, ktra usiowaa rzuci mi si na szyj. To uderzenie tylko j zachcio, wic Barbus musia si j ode mnie odrywa. Pani Tulia bya zadowolona, e bez kopotu si nas pozbya, wic askawie uyczya nam wasnej lektyki. Ju siedzc w lektyce ciocia Lelia poprawia szaty i zacza gdaka: Syszaam rne plotki na temat obyczajw w nowoczesnych domach, a jednak wasnym oczom nie mogam uwierzy! Tulia Waleria ma przecie opini stosunkowo przyzwoitej niewiasty! Moe to maestwo j tak rozzuchwalio po duszym okresie wdowiestwa, chocia wygldao na to, e wielu panw czuo si tam jak u siebie w domu! Ojciec sporo si namczy, eby j utrzyma w cuglach. Nazajutrz rano, maczajc kawaek chleba w miodzie, rzekem do Barbusa: Musz i wybra sobie konia. Pjd sam, jestem ju mczyzn i nie potrzebuj opiekuna. Teraz masz wic szans na zrealizowanie starego marzenia zosta wacicielem jakiej traktierni. Ogldaem mae przyjemne lokale w rnych dzielnicach miasta odpar powanie i dziki dobroci twego ojca mgbym ktry kupi. Ale doszedem do wniosku, e ta myl ju mnie tak nie pociga jak wtedy, gdy jako legionista leaem na twardej ziemi i piem kwane wino. Jestem asy na wino, a kiedy sobie popij, chtnie czstuj innych. Traktiernia zawsze potrzebuje nie tylko gospodarza, ale i gospodyni, a wiem z dowiadczenia, e taka kobieta musi mie twardy charakter. Tak wic, przynajmniej na razie, najchtniej zostabym u ciebie na subie. To prawda, e nie potrzebujesz mnie jako obrocy, ale kady cenicy siebie ekwita ma asyst, ktra czasem skada si nawet z dziesiciu albo i stu ludzi. Myl, e okazaby rozsdek, zatrzymujc pokrytego bliznami weterana w charakterze przybocznego, ot tak, dla podtrzymania prestiu. Ponadto obawiam si, e masz przed sob cikie tygodnie. Dla innych ekwitw jeste przecie nowicjuszem. Pamitasz, opowiadaem ci o szkole, jak daj todziobom w legionie,

ale chyba nie wszystkiemu wierzye, a zreszt ja te troch przesadzaem, eby ci zabawi. Przede wszystkim trzymaj si, zacinij zby i nie denerwuj swoich przeoonych. Chodmy razem! Moe bd mg ci co doradzi! W czasie marszu przez miasto na Pole Marsowe Barbus powiedzia: Gdybym po wikszej iloci wina nie by tak skonny do bijatyki, dzi miabym prawo nosi szlify modszego setnika oraz odznak Wystpu Muru. Od trybuna wojskowego Lucjusza Porcjusza, ktrego broczcego krwi przeniosem na wasnym grzbiecie, przepywajc Dunaj midzy dryfujcymi krami, otrzymaem na pamitk pikny acuch. Musiaem go jednak zastawi w jakiej traktierni i nie zdyem go wykupi, gdy zostalimy przeniesieni. Wstpmy do sklepu z militariami i kupmy dla mnie uywany pamitkowy acuch. Dla ciebie te bdzie zaszczytne, jeli go bd mia na szyi. Powiedziaem, e w jego opowiadaniach byo wystarczajco duo orderw, ale Barbus nabi sobie gow i specjalnie zboczy, aby kupi miedzian odznak zwycistwa; napis by bardzo zatarty i nie mona byo ustali, ktry to zwycizca ozdobi ni jakiego weterana. Przyczepi odznak na ramieniu i powiedzia, e teraz bdzie si czu bezpieczniejszy wrd ekwitw. Na duym placu okoo setki modych adeptw sztuki rycerskiej wiczyo wanie zabawy jedzieckie przed uroczystociami jubileuszowymi. Koniuszy, wielki i nieokrzesany chop, przeczyta kwit upowaniajcy do otrzymania konia, zachichota i zawoa: Zaraz znajdziemy dla ciebie odpowiedniego konia, kawalerze! Chcesz duego czy maego, ostrego czy agodnego, biaego czy czarnego? Zaprowadzi nas do stajni. Wskazaem na kilka koni, ktre najbardziej przypady mi do gustu, ale stajenny zajrza do papierw i powiedzia, i ju je zarezerwowano. Skoro masz zamiar wzi udzia w widowisku jubileuszowym, to powiniene wzi konia potulnego i takiego, ktry jest przyzwyczajony do cyrkowej wrzawy i reaguje na gos trbki powiedzia. Czy dosiadae ju konia? Skromnie powiedziaem, e trenowaem troch w Antiochii, bo Barbus zabroni mi si wychwala. Dorzuciem te: Sdz, e wszystkie konie w tej stajni przyzwyczajone s do gosu trbki. Najchtniej wzibym konia nie wyszkolonego, ktrego mgbym ujedzi wedle swego upodobania ale obawiam si, e nie zdybym uoy go przed jubileuszem. Nadzwyczajne, nadzwyczajne! wykrzykn koniuszy, krztuszc si ze miechu. Odkd to modziecy bior si za urabianie konia do swego gustu! Na Herkulesa, pkn ze miechu! U nas to robi zawodowi ujedacze! Jeden taki ujedacz podszed do nas, zlustrowa mnie od stp do gw i zaproponowa: Przecie mamy Arminie. Przyzwyczajona jest do wystpowania w cyrku i mona jej woy na grzbiet nawet wr kamieni tu wskaza na stojc w boksie wielk gniad klacz, ktra odwrcia si i patrzya na mnie podejrzliwie. Nie, tylko nie Arminia! zaprotestowa koniuszy. To zbyt dobry wierzchowiec dla takiego modego czowieka! Prezentuje si wymienicie i jest agodna jak owieczka. Trzeba j przeznaczy dla jakiego starego senatora, ktry w czasie pokazw bdzie chcia jecha wierzchem. Barbus szepn zachcajco, bym wzi tego nowego i bezpiecznego wierzchowca. Po uszach i oczach Arminii wnioskowaem, e chyba nie jest tak agodna, jak twierdzi koniuszy.

 Wiem, e nie otrzymam dobrego konia za darmo, i kwit, ktry wam pokazaem, nie ma tu nic do rzeczy owiadczyem. Jeli pozwolisz, z chci dosid tej klaczy na prb. On j wyprbuje i jeszcze ci za to zapaci zachwyci si ujedacz. Po chwilowym oporze koniuszy w kocu si zgodzi: Klaczka jest za dobra dla takiego modzieniaszka, ale niech bdzie. Wkadaj buty z cholewami i zakadaj ekwipunek! Przynios ci siodo! Powiedziaem zmartwiony, e nie wziem ze sob ekwipunku, ale koniuszy spojrza na mnie jak na idiot i gono rykn: Chyba nie chcesz wiczy w paradnym rynsztunku?! Pastwo zafunduje ci ubranie do wicze. Zaprowadzi mnie do magazynu, a usuni niewolnicy zaoyli mi puklerz i tak mocno cignli rzemienie, e z trudem oddychaem. Dostaem te pogity hem i stare buty z krtkimi cholewami. Nie dali mi tarczy, miecza ani wczni, proponujc prbn przejadk. Gniada klacz z radoci wybiega ze stajni i przepiknie zaraa; na komend koniuszego stana nieruchomo. Z wodzami w garci wskoczyem na grzbiet i poprawiem owcz skr na siodle. Koniuszy rzek z aprobat: Wida, e ju dosiadae konia a potem rykn gosem podobnym do grzmotu: Rycerz Minutus Lauzus Manilianus wybra Arminie i zamierza na niej jedzi! Wszyscy wiczcy jedcy rozpierzchli si na obrzea placu, trbka zagraa na alarm i zacza si zabawa: jedynie utowi szczcia, a nie sztuce jedzieckiej zawdziczam, e obyo si bez kontuzji. Zdyem jeszcze usysze polecenie koniuszego, aby uwaa na wraliwe kciki pyska klaczy i nie ciga wodzy zbyt silnie. Tylko e pysk Arminii by twardy, jak z elaza. Nic jej nie obchodziy wodze ani uzda. Najpierw podniosa zad do gry, eby mnie zrzuci przez eb. Kiedy si jej to nie udao, zacza taczy na tylnych nogach, nieoczekiwanie przechodzia w nieumiarkowany galop i wyczyniaa wszystkie sztuczki, znane tylko wrednym i dowiadczonym koniom cyrkowym, aby zrzuci z sioda pocztkujcego jedca. Teraz zrozumiaem, dlaczego wszyscy jedcy rozpierzchli si po bokach! Nie byo innego sposobu, jak tylko cign z caych si wodze, eby chocia odrobin skrci jej eb w lewo, bo adowaa si wprost na palisad; tu przed ni gwatownie zahamowaa; gdybym si tego nie spodziewa, niewtpliwie rbnbym w ogrodzenie miadc gow mimo hemu. Utrzymaem si w siodle, co rozwcieczyo klacz pogalopowaa przez pole, przepiknie biorc przeszkody. To bya naprawd silna i przebiega klacz! Kiedy ocknem si z pierwszego szoku, zasmakowaem w tej zabawie, wydaem dziki okrzyk i wyadowaem wcieko i zmczenie bijc konia pitami po bokach. Zdziwiona odwrcia eb; prbowaa na mnie zerkn. Na tyle poddaa si wodzom, e w penym galopie skierowaem j wprost na koniuszego i ujedacza, ktrzy przestali si mia i przeraeni skryli si za drzwiami stajni. Koniuszy z czerwon od wciekoci twarz wykrzykiwa jakie rozkazy. Trbka zagraa nowy sygna, jedcy uformowali si w szeregi i ruszyli naprzeciw mnie, nabierajc pdu. Arminia wcale nie miaa zamiaru usun si z ich drogi. Bryzgajc pian i gwatownie koyszc bem galopowaa wprost na oddzia jedcw. Ju widziaem oczyma duszy, jak mnie roznosz na kopytach, gdy czy to dlatego, e tamtych zawiody nerwy, czy te tak byo

umwione w ostatniej sekundzie szeregi si rozwary i przegalopowaem przez rodek. Kady, kto tylko mg sign, prbowa wczni zrzuci mnie z sioda, ub cho waln po plecach; rozpdzona Arminia, ksajc, skaczc i wierzgajc przedara si przez watah jedcw tak zrcznie, e nie odniosem wikszych obrae. Zoliwa i wyranie z gry zaplanowana prba nastraszenia tak mnie rozgniewaa, e wytajc wszystkie siy zawrciem Arminie i ruszyem, aby zaatakowa jednego z jedcw. W ostatniej chwili przypomniaem sobie rad Barbusa. Opanowaem si i przegalopowaem obok niego, krzyczc, miejc si i pozdrawiajc rk. W kocu Arminia uspokoia si i bez szemrania daa sob powodowa. Wprawdzie gdy przed stajni zsunem si z sioda, chciaa ugry mnie w rami, ale myl, e uwaaa to za art, wic odpowiedziaem jej prztyczkiem w nos. Ujedacz patrzy na mnie jak na dziw natury, ale koniuszy by rozgniewany: Zmordowae konia, cay pokryty jest pian, do krwi rozszarpae mu pysk! Tak nie wolno! Mj ko i moja sprawa, jak na nim jed powiedziaem niedbale. Mylisz si! odrzek rozwcieczony. Nie moesz na nim jecha na pokazie, bo nie trzyma si szeregu i nie sucha komendy, przyzwyczaia si kusowa innym przed nosem. Wic bd jedzi innym przed nosem rzuciem miao. Sam wyznaczye mi to miejsce, przydzielajc tego konia. Wielu jedcw zsiado z koni i otoczyo nas koem. Dodawali mi odwagi, nazywali porzdnym chopem i jednogonie powiadczali, e koniuszy da mi konia na wasno przez ogoszenie mego nazwiska. Ale to by tylko art przyzna si wreszcie koniuszy. Kady nowicjusz, jeli tylko jest dobrze zbudowany, dostaje t klacz na prb. Arminia jest prawdziwym koniem bojowym, a nie adnym uoonym wierzchowcem na jakie pokazy jubileuszowe! Walczya z dzikimi zwierztami na arenie! Za kogo ty si uwaasz, bezczelny modzieniaszku?! art na stron! upieraem si. Utrzymaem si w siodle, a ty wpade we wasnorcznie zastawion puapk. To wstyd trzyma takiego konia w ciemnym boksie na postrach nowicjuszy! Zaatwmy to polubownie! Bd na nim codziennie jedzi, a jeli go nie podporzdkuj sobie, to na pokaz dasz mi innego konia. Koniuszy rycza, wzywajc wszystkich bogw na wiadkw, e oto dam od niego dwch koni, ale jedcy byli po mojej stronie i krzyczeli, e do si ju naartowa kosztem Arminii. Kady z nich jako nowicjusz dosiada klaczy, i chocia zaczyna jazd jako may chopiec, do dzi nosi guzy, blizny lub lady zamania koci jako pamitk tego wydarzenia. Jeli wic jestem taki gupi i sam chc zama kark, to mam prawo dosiada Arminii, ktra przecie jest wasnoci stanu rycerskiego jako caoci. Nie chciaem zadziera z koniuszym, wic obiecaem mu suty napiwek. Obiecaem te, e postawi kilka amfor wina caemu oddziaowi, eby mi cholewy dobrze leay na nodze. W ten sposb wkupiem si do grona jedcw i zyskaem w nich przyjaci. Wkrtce wyznaczono mnie do grupy zaawansowanych, ktrzy serio przygotowywali si do wystpw na uroczystociach jubileuszowych. Jeden z czonkw tej grupy zama nog i zajem jego miejsce. Przygotowywalimy pozorowan utarczk konnicy; wiczenie tak trudne i niebezpieczne, e jego

uczestnikw dobierano nie spord wysoko urodzonych lub majtnych, lecz wycznie na podstawie faktycznego opanowania sztuki jedzieckiej. Nie wiczylimy jednak codziennie. Moi co bardziej sumienni koledzy, ktrzy chcieli w przyszoci podj karier urzdnicz, wykorzystywali te wolne dni na obserwowanie przebiegu rozpraw sdowych w sprawach karnych lub cywilnych. W ten sposb szkolili si w zakresie prawa. Szedem za ich przykadem, poniewa jeli zajdzie taka potrzeba, kady ekwita musi umie wystpi jako sdzia, a i penic sub trybuna wojskowego moe si znale w skadzie sdu wojennego. Dwa razy udao mi si obserwowa przebieg posiedze sdu najwyszego, kiedy Klaudiusz rozstrzyga sprawy zastrzeone dla cesarza. Oczywicie nie by on w stanie rozstrzyga wszystkich spraw, w ktrych odwoywano si do niego, to byoby absolutnie niemoliwe, przecie kady obywatel rzymski, jeli tylko dysponuje odpowiedni gotwk, ma prawo do takiego odwoania si w ostatniej instancji. W sprawach tyczcych mieszkacw Rzymu najczciej prefekt miasta albo przygotowuje i przedstawia cesarzowi postanowienie kocowe, albo sam podejmuje decyzj z upowanienia Klaudiusza. Odwoania obywateli zamieszkaych w prowincjach zaatwia w ten sam sposb prefekt gwardii pretoriaskiej. Klaudiusz chtnie zasiada na fotelu sdziowskim, gdy tylko czas mu na to pozwala. Ludzie zbierali si ju o wicie i awanturujc si wypeniali sal sdow do ostatniego miejsca, poniewa spodziewali si, e zobacz i usysz co ciekawego. Przy okazji rozpraw sdowych cesarz udziela bowiem porad yciowych; czasem w rodku rozprawy zabiera si do jedzenia, demonstrujc waciwe sobie obarstwo, niekiedy za bywa tak pijany, e zasypia, a kiedy si budzi nie pamita w ogle, o co chodzi. Odniosem wraenie, e Klaudiusz bardzo stara si by sprawiedliwym sdzi. Ale dobrotliwy to on nie by. W trakcie drugiej obserwowanej przeze mnie rozprawy skaza na ukrzyowanie dwch wczgw, ktrzy zamieszkali w Rzymie, przedstawiali si jako obywatele rzymscy i prbowali korzysta z bezpatnych racji zboowych. Obydwaj twierdzili, e otrzymali obywatelstwo w czasie wojny numidyjskiej za przysugi, jakie wywiadczyli naszym wojskom, ale nie potrafili tego dowie. Mruc srogo oczy, Klaudiusz skierowa do senatu projekt ustawy, moc ktrej ludzie, ktrzy uzurpowa sobie bd obywatelstwo rzymskie, bd mogli by ukrzyowani na podstawie samego orzeczenia policji, bez przewodu sdowego. W czasie rozpatrywania w senacie tego projektu kilku starszych senatorw publicznie stwierdzio, e obywatelstwo rzymskie mona kupi od skarbnika cesarza, Pallasa, albo jeszcze taniej u Walerii Mesaliny. Wymienili nawet cen, jak trzeba zapaci. Klaudiusz zasmuci si, wsta, i trzsc gow przysiga senatowi, e za jego rzdw adna osoba prywatna ani miasto nie otrzymao praw obywatelskich bez naleytych uzasadnie. Opowiedzieli mi to synowie senatorw, ktrym jak wiadomo po osigniciu okrelonego wieku przysugiwao szerokie czerwone obramowanie togi. Nie mog si pochwali swoim wystpem w turnieju jedzieckim w czasie uroczystoci jubileuszowych. Nasze dwa modzieowe oddziay przeprowadziy w Wielkim Cyrku potyczk konnicy zgodnie z wszystkimi reguami gry wojennej. To nie bya tylko zabawa, chocia z gry zaoono, e nie bdzie w niej zwycizcw ani zwycionych. Utrzymaem si na grzbiecie Arminii do samego koca, ale po naszym pokazie zostaem odniesiony do domu i ominy mnie przedstawienia w amfiteatrze i w cyrku, a powiadano o nich, e byy to igrzyska najwspanialsze i najlepiej zorganizowane ze wszystkich dotychczasowych. Wielu moich kolegw take nie uczestniczyo w tych uroczystociach, woleli siedzie przy moim ou; zapewniali, e beze mnie nie odnieliby takiego sukcesu. Musz stwierdzi, e wrd wrzaskw kilkusettysicznego

podnieconego tumu walczyem ofiarnie na gniadej klaczy do chwili, gdy pky mi ebra i lewa ko biodrowa. Ale mimo tego, jak ju powiedziaem, utrzymaem si na grzbiecie Arminii do samego koca. W czasie uroczystoci jubileuszowych najistotniejsze znaczenie polityczne miaa demonstracja powszechnej sympatii wobec siostrzeca Kaliguli, dziesicioletniego Lucjusza Domicjusza, ktry piknie i odwanie dowodzi niewinnymi igraszkami najmodszych jedcw. Brytanik, jedyny syn Klaudiusza, pozosta zupenie w jego cieniu. Cesarz wprawdzie przywoywa go do swojej loy i usiowa go forowa, ale tum domaga si tylko Lucjusza Domicjusza, ten za tak adnie i z tak bezporednioci przyjmowa skadane mu hody, e wzbudza przez to jeszcze wiksze emocje. Wydaje mi si, e okazywanie mu sympatii byo swoist manifestacj niechci wobec Walerii Mesaliny; w czasie uroczystego pochodu cesarzowa bezczelnie zaja miejsce w powozie westalek, jakby w ten sposb moga oczyci swoj reputacj. Gdyby nie zdolny lekarz wojskowy ze wityni Kastora i Polluksa, do koca ycia zostabym kalek. Traktowa mnie surowo i cierpiaem przez niego straszliwe mki. Dwa miesice przeleaem w ubkach, pniej dugo musiaem wiczy chodzenie o kulach przez kilka miesicy nie mogem ruszy si z domu. Bl, strach przed doywotnim kalectwem i spostrzeenie, jak bardzo ulotn rzecz jest popularno, na pewno dobrze na mnie wpyny. Przynajmniej nie mogem wzi udziau w bjce, jak moi najbardziej krewcy towarzysze urzdzili noc na ulicach Rzymu. W czasie uroczystoci wiele wybaczano, ale dwch kolegw wydalono z Rzymu na zawsze, poniewa pobili na mier pewnego starego ekwit, ktry stan w obronie napastowanej przez rozwydrzonych wyrostkw modej ony. Doszedem do wniosku, e to los wyznaczy mi przymus leenia i straszliwe ble, abym mg uksztatowa swj charakter. Ponownie odtrcony przez ojca w rezultacie jego maestwa sam musiaem ustali, czego oczekuj od ycia. Przeleaem w ou ca wiosn a do kanikuy i ogarno mnie tak gbokie zniechcenie, e dotychczasowe ycie wydao mi si zupenie pozbawione sensu. Nie smakoway mi te dobre i poywne potrawy, przygotowywane przez ciotk Leli. Nocami sen umyka mi z oczu. Wspominaem wiecznie zagniewanego Timajosa, ktry popeni samobjstwo z mojego powodu. Wreszcie zrozumiaem, e dobre opanowanie konia nie moe by wszystkim w yciu. Chciaem przemyle i ustali, co dla mnie jest najlepsze i najodpowiedniejsze: rzetelna cnotliwo czy komfort i uywanie? Nieoczekiwanie ksiki filozoficzne, ktre uwaaem za nudziarstwo, nabray duego znaczenia. Szybko doszedem do przekonania, e dyscyplina i opanowanie day mi wicej zadowolenia ni dziecinna samowola. Moim najwierniejszym przyjacielem okaza si dwa lata ode mnie starszy syn pewnego senatora, Lucjusz Pollio. By to szczupy, sabowity modzieniec, ktry z trudem opanowa sztuk jedzieck. Polubi mnie, chocia natur miaem kracowo rn od niego, porywcz, pewn siebie i bezczeln, ale nigdy nie powiedziaem mu zego sowa. Chyba podwiadomie naladowaem ojca w tym, e byem bardziej uprzejmy i przyjacielski wobec sabszych ni wobec rwnych sobie. Bicie niewolnika, nawet bezczelnego, zawsze uwaaem za rzecz odraajc. Rodzina mego przyjaciela tradycyjnie pielgnowaa zainteresowania literackie i naukowe. Sam Lucjusz by bardziej molem ksikowym ni jedcem. wiczenia konne stanowiy dla niego wycznie przykry obowizek, ktrego naleao dopeni z uwagi na przysz karier urzdnicz, ale hartowanie ciaa wcale go nie ncio. Przynosi mi poyczone z biblioteki swego

ojca ksiki, zapoznanie si z ktrymi, jak sdzi, mogo by dla mnie poyteczne. Zazdroci mi nienagannej znajomoci jzyka greckiego. Mia ukryte ambicje pisarskie, cho jego ojciec, senator Mummiusz Pollio, mia nadziej, e zostanie politykiem. Co mona osign przez marnowanie czasu na uprawianie wicze jedzieckich lub suchanie rozpraw sdowych? pyta zadziornie Lucjusz. We waciwym czasie zostan mianowany dowdc centurii i wykorzystam dowiadczenie podlegego mi centuriona, potem na jakiej prowincji bd dowodzi oddziaem ekwitw, a zakocz jako trybun wojskowy sztabu legionu, ktry buduje drogi gdzie na kracu ziemi. Dopiero gdy skocz trzydzieci lat, mog si ubiega o stanowisko kwestora, chocia moe to nastpi wczeniej, bo mona otrzyma zwolnienie od przepisowego wieku, jeli powoam si na zasugi wasne albo przodkw. Wiem, e bd zym oficerem i marnym urzdnikiem, naprawd nie czuj najmniejszego zainteresowania tymi zawodami. Gdy tak le, to dochodz do wniosku, e chyba pogruchotanie koci dla zyskania chwilowego poklasku nie byo mdre stwierdziem. Ale czego ty waciwie chcesz? Rzym panuje na kuli ziemskiej i nie zmierza do nowych podbojw. Ju boski August rozsdnie ograniczy liczb legionw do niezbdnych dwudziestu piciu. Obecnie najistotniejsze znaczenie ma uszlachetnienie okrutnych zwyczajw rzymskich przez cywilizacj greck. Ksigi, poezja, teatr, muzyka, taniec, pikna kultura fizyczna s waniejsze od krwawych igrzysk w amfiteatrze. Tylko nie zabraniaj wycigw konnych w cyrku prosiem aonie. Tam przynajmniej mona oglda dzielne rumaki! Hazard, rozpusta i wyuzdane hulanki to nie jest kultura i cywilizacja ponuro cign Lucjusz. Czasem prbuj zorganizowa sympozjon, aby na mod starodawnych filozofw podyskutowa po grecku, ale wszystko zwykle si koczy na ordynarnych kawaach i piciu na umr. W Rzymie nie sposb znale towarzystwo, ktre zachwycaoby si pikn muzyk czy piewem albo potrafio doceni tragedi klasyczn. Najchtniej wyjechabym na studia do Aten albo na Rodos, ale ojciec nie wyraa zgody. Jego zdaniem kultura grecka tylko osabia msk cnot modziey rzymskiej. Zupenie jakby z tej dawnej rzymskiej cnoty zostao co wicej poza obud i surowymi minami. Odnosiem wiele korzyci ze spotka z Lucjuszem, ktry chtnie wyjania zasady administracji pastwowej. Mwi na przykad, e senat, jeli chce, moe obali wniesiony przez cesarza projekt ustawy, a z kolei cesarz, bdcy wszak doywotnio trybunem ludowym, mg zaoy weto wobec projektu senackiego. Wikszoci prowincji rzymskich zarzdzali prokonsulowie, ale niektre stanowiy jak gdyby wasno prywatn cesarza i on sam mianowa ich zarzdcw. Najwaniejsz tak prowincj cesarsk by Egipt. Poza tym istniay oczywicie liczne pastwa i krlestwa sprzymierzone ich wadcw od dziecistwa wdraano w obyczaje rzymskie w specjalnej szkole mieszczcej si na Palatynie. Dotychczas nie miaem pojcia, jak przejrzysty i rozsdny, chocia pozornie skomplikowany by ten system zarzdzania. Zwierzyem si Lucjuszowi, e chciabym zosta oficerem gwardii. Wsplnie zastanawialimy si nad moliwociami zrealizowania tego zamierzenia. Nie mogem oczywicie marzy o dostaniu si do gwardii pretoriaskiej ewentualne wakaty trybunw wojskowych w tej elitarnej jednostce obsadzali synowie senatorw. Mogem podj sub w legionach: polowa

na lwy na pograniczu Mauretanii, uczestniczy w cigych utarczkach granicznych w Brytanii albo w sporach o pastwiska w Germanii. Ale w ten sposb raczej nie osigniesz sukcesu, choby doszo do wojny zapewnia Lucjusz. O potyczkach granicznych nawet nie zawsze sporzdza si raporty, poniewa gwnym zadaniem dowdcw legionw jest utrzymanie pokoju na granicy. Zbyt ambitny i dny walk dowdca legionu moe utraci swoj pozycj, zanim si obejrzy. Najwiksze moliwoci wybicia si energiczny mczyzna moe znale we flocie. Dowdca floty nie musi nawet pochodzi ze stanu rycerskiego przecie w Rzymie nie ma wityni Neptuna! We flocie od razu otrzymaby stanowisko dowdcze. Oczywicie spraw nawigacyjnych pilnowaby zdolny podoficer. Miaby wygodne ycie i dobre dochody. Do floty nie cisn si ludzie bkitnej krwi. Na tyle czuj si Rzymianinem odrzekem e nie uwaam eglowania z jednego miejsca na drugie za zajcie odpowiednie dla mczyzny teraz, gdy ju nie ma na morzu piratw. Najbardziej przydatny bybym na wschodzie, poniewa jak kady, kto wychowa si w Antiochii, znam jzyk aramejski. Lecz budowanie drg i ycie w miastach garnizonowych, gdzie legionici mog si eni i zajmowa rkodzielnictwem, a setnicy przeksztacaj si w kupcw, wcale mi nie odpowiada. A po co w ogle miaby si zagrzebywa gdzie na kracach ziemi? Bez porwnania lepiej jest trzyma si Rzymu. Tu zawsze, wczeniej czy pniej, czowieka zauwa. Twoje umiejtnoci jedzieckie, dobry wygld i pikne oczy przy ucie szczcia mog w cigu roku zapewni ci lepsze stanowisko, ni mgby osign w cigu dziesiciu lat jako dowdca kohorty wrd barbarzycw. Wtrciem, e sukces uzyskany jedynie dziki piknym oczom uzalenia protegowanego i moe prowadzi do gwatownego upadku. Jestem tak starowiecki, e chciabym sam si przekona, do czego si nadaj. Rzym nie jest chyba a tak zdeprawowanym miastem, aby kompetentny mczyzna dziki swoim zdolnociom nie by w stanie osign pozycji, na jak zasuguje. Ale to jest powolna droga powiedzia Lucjusz, cho rwnoczenie przyzna, e w Rzymie zawsze brakowao zdolnych ludzi. Nie wystarczy, e sam sobie udowodnisz swoje talenty. Musz je jeszcze zauway inni. Dla Rzymianina nie na innego miasta na wiecie, gdzie yje si tak jak tu. Jeli nawet cignie mnie do Aten czy na Rodos, to wczeniej czy pniej i tak wrcibym do Rzymu. W czasie letniego skwaru Rzym jest przepoconym, mierdzcym miastem, penym ohydnych much. Nawet w Antiochii jest rzewiej! To prawda, w Rzymie roi si od obrzydliwych much przyzna Lucjusz, spogldajc na mnie w taki sposb, jakby sdzi, e chciaem powiedzie znacznie wicej, ni powiedziaem. Prawdziwe musze cierwa. Powinienem trzyma jzyk za zbami, bo dobrze wiem, e twemu ojcu przywrcono tytu rycerski jedynie dziki butnemu wyzwolecowi cesarza. Chyba wiesz, e Narcyzowi nadskakuj delegacje miast i krlw, e zebra ponad dwadziecia milionw sestercji ze sprzeday praw obywatelskich i stanowisk. Ale Waleria Mesalina jest jeszcze bardziej zachanna. Doprowadzia do zamordowania jednego z najszlachetniejszych ludzi Rzymu, Lukullusa, i przeja po nim ogrody na wzgrzu Pincjo. Ze swoich pokoi na Palatynie zrobia dom publiczny i nie dosy na tym cae noce spdza w przebraniu na Suburze wrd ulicznic, gdzie za kilka miedziakw idzie do ka z kadym, kto si nawinie.

Zatkaem uszy rkoma i tumaczyem, e Narcyz jest nienagannie zachowujcym si Grekiem i e nie mog uwierzy w te paskudztwa, ktre ludzie opowiadaj o piknej, kaprynej maonce cesarza. Przecie Mesalina jest tylko o siedem lat od nas starsza! woaem. I tak dwicznie si mieje! Ma dwoje uroczych dzieci, a na uroczystociach jubileuszowych siedziaa obok nieskazitelnych westalek. O habie oa maeskiego Klaudiusza gono nawet u naszych wrogw, Partw i Germanw powiedzia zimno Lucjusz. Oczywicie plotki s tylko plotkami, ale znam osobicie modych rycerzy, ktrzy si chepi, e spali z Mesalina na rozkaz cesarza. Klaudiusz nakazuje wykonywa kade polecenie Mesaliny. Lucjuszu, wiesz doskonale, choby z sympozjonw, jak chopcy potrafi si popisywa powiedziaem po namyle. Im kto jest wiksz oferm wobec dziewczt, tym bardziej po winie zgrywa si, przechwala i zmyla historyjki o swoich podbojach. Rozpowszechnianie si tych plotek a poza granice pastwa potwierdza moj tez, e s celowo rozsiewane. Im bardziej bezczelne kamstwo, tym atwiej si w nie wierzy. Czowiek w ogle ma naturaln skonno do wierzenia w to, co mu si mwi. A ju takie kamstwa, ktre drani poczucie moralnoci, wydaj si najbardziej wiarygodne. Ja mam inne wyjanienie szepn drcym gosem zarumieniony Lucjusz. By moe Waleria Mesalina bya naprawd niewinn dziewczyn, kiedy w wieku czternastu lat wydawano j za pidziesicioletniego pijaka i rozpustnika Klaudiusza, ktrym gardzili nawet jego wani krewni! Wanie Klaudiusz zdeprawowa Mesalin, upija j mirr, a staa si nimfomank. Teraz Klaudiusz jest ju niedonym staruchem i nie jest wykluczone, e wiadomie przymyka oczy. Jest te pewne, e da od Mesaliny, aby przysyaa mu do ka coraz to nowe niewolnice, a im modsze, tym lepsze. Co on z nimi robi, to inna sprawa. Pewnej osobie, ktrej nazwiska nie podam, ale ktrej wierz, z paczem opowiadaa to sama Mesalina, zaklinajc si, e mwi prawd. Jestemy przyjacimi, Lucjuszu, ale ty pochodzisz ze znakomitszego ni mj rodu, wic przestamy o tym mwi. Wiem, e po zamordowaniu cesarza Gajusza senat przywrci republik. Grabicy Palatyn pretorianie przypadkowo znaleli stryja Kaliguli, ukrytego midzy kotarami, i okrzyknli go imperatorem, poniewa by jedynym, ktry z racji pochodzenia mia do tego prawo. To ju historia, tak stara, e nawet nie mieszna. Ale si nie dziwi, e Klaudiusz bardziej ufa swoim wyzwolecom i matce swoich dzieci ni senatowi. Czy wybraby raczej na wp szalonego tyrana czy wolno? spyta gorzko Lucjusz. Republika kierowana przez senat i konsulw nie oznacza wolnoci demokratycznej, lecz wadz arystokracji, rozboje na prowincjach i nowe wojny domowe. To s moje wnioski z nauki historii. Powiniene si zadowoli upikszaniem Rzymu od wewntrz i szerzeniem greckiej cywilizacji, a nie gadaniem trzy po trzy. Dziwne, e z mlekiem matki wyssaem idee republikaskie przyzna ze miechem Lucjusz. A moe jest to naprawd tylko krwawy strzp przeszoci? Wracam do swoich ksiek. Tym nikomu nie zaszkodz. Nawet sobie. I niechaj Rzym bdzie sobie nadal peen much podsumowaem. We dwch i tak nie moemy ich wytrzebi.

Kiedy bezczynnie leaem, ogarnity ponurymi mylami, spotka mnie niespodziewany zaszczyt: wizyta dziesicioletniego Lucjusza Domicjusza, przywdcy arystokratycznych modzikw. Cakiem zwyczajnie i bez wczeniejszych zapowiedzi przyszed ze swoj matk, Agrypin. Lektyk i eskort zostawili na ulicy przed domem, bo wstpili tylko na chwil, zoy wyrazy ubolewania z powodu mojego wypadku. Barbus, ktry peni obowizki portiera, oczywicie zdy ju sobie popi i spa jak suse. Domicjusz dla zabawy trci go okciem w gow i wyda komend bojow, na co Barbus zerwa si na rwne nogi, zasalutowa i krzykn: Ave, caesar imperator! Agrypina z ciekawoci spytaa, dlaczego powita chopca jak cesarza? Barbus tumaczy, e wanie w jego nie centurion okada go kijem, a kiedy otworzy oczy, zobaczy w olniewajcym blasku dnia nieziemskiej wielkoci bogini Junon i cesarza, ktry w iskrzcym rynsztunku dokonywa przegldu wojsk. Dopiero teraz, gdy Agrypina przemwia do niego, rozjani mu si wzrok i rozpozna Domicjusza po wygldzie zewntrznym, a Agrypin po boskiej urodzie i postawie. Tak bardzo si nie pomyliem schlebia. Przecie jeste siostr Gajusza, a cesarz Klaudiusz jest twoim stryjem. Ze strony Juliusza Cezara wywodzisz si od Wenus, a ze strony Marka Antoniusza od Herkulesa. Nic wic dziwnego, e pozdrowiem twego syna z najwyszymi honorami! Ciotka Lelia wpada w absolutny popoch z powodu tej wizyty. Z przekrzywion peruk biegaa, poprawiaa mi kodry i ubolewaa, e Agrypina nie uprzedzia o swoim przybyciu, aby mona byo dom odpowiednio przygotowa na tak wielki zaszczyt. Wiesz dobrze, kochana Lelio powiedziaa ze smutkiem Agrypina e po mierci mojej siostry Julii nie czuj si bezpiecznie i wol nie skada adnych oficjalnych wizyt. Lucjusz koniecznie chcia jednak zobaczy si ze swoim bohaterem, Minutusem Lauzusem, wic zupenie wyjtkowo wpadlimy, aby yczy mu szybkiego powrotu do zdrowia. ywy, bezsprzecznie ujmujcy i mimo czerwonej czupryny pikny chopak skoczy, by mnie niemiao ucaowa i zaraz si wycofa, z podziwem wpatrujc si w moj twarz. Ach, Minutusie zawoa. Wanie ciebie, a nie kogo innego z racji jego pochodzenia, nagrodzibym imieniem Magnus. eby wiedzia, jak zachwycaem si twoim niezrwnanym mstwem! Nikt z widzw nie odgad, e masz pogruchotane koci, bo do koca wytrwae w siodle! Zachowywa si doprawdy tak czarujco, e musia wzbudza sympati bardzo si o to stara. Aby odwzajemni jego uprzejmo, powiedziaem: Na pewno pikniejszy i bardziej mistrzowski by twj popis jazdy na czele grupy modzikw przed rydwanami i machinami bojowymi. Sam tego, niestety, nie widziaem, bo szykowaem si do wystpu, ale syszaem, jak lud skandowa twoje imi i jak ci oklaskiwa, a baem si, e run mury amfiteatru. Chyba nie byo zbyt rozsdnie nadstawia karku tylko dla zabawy wtrcia z umiechem Agrypina. Kiedy Rzymowi moe by potrzebna twoja odwaga i sztuka w prawdziwej walce. Przyniosam ci w darze malek ksig, z ktrej moesz si uczy opanowania. Domicjusz wzi zwj i poda mi. Agrypina odwrcia si do cioci Lelii i powiedziaa usprawiedliwiajco:

 T ksig napisa na Korsyce mj przyjaciel Seneka. Mwi ona o spokoju ducha. To waciwa lektura dla modego czowieka, ktry ponosi konsekwencje swojej odwagi. Jeli rwnoczenie zastanowi si, dlaczego czowiek o tak szlachetnym charakterze musi y na wygnaniu jak w grobie, to odpowiedzialnoci za to trzeba obarczy aktualn sytuacj Rzymu, a nie mnie. Ale ciocia Lelia wcale nie suchaa, zbyt pilnie rozwaaa, czym podj goci. Przecie wstyd byby wielki, gdyby opucili dom, niczego nie skosztowawszy. Po krtkim wymawianiu si, Agrypina wyrazia zgod, mwic: Z yczeniami pomylnoci dla twego domu moemy wypi yk tego orzewiajcego napoju cytrynowego, ktry stoi w dzbanie obok oa dzielnego pacjenta. Lucjusz chtnie podzieli si z nim jednym ciastkiem. Ciocia Lelia spojrzaa na ni okrgymi ze zdumienia oczami i ze strachem spytaa: Czy sprawy naprawd posuny si tak daleko, kochana Agrypino? Agrypina miaa wwczas trzydzieci cztery lata, bya wysoka i zgrabna, miaa szlachetne, cho bez wyrazu rysy twarzy, a oczy wielkie i byszczce. Ze zdumieniem ujrzaem, e te oczy napeniy si zami. Pochylia gow, cichutko si rozpakaa i w kocu wyznaa: Dobrze si, Lelio, domylasz! Najchtniej wasnymi rkami czerpaabym z akweduktu wod dla mego syna i sama wybieraa na bazarze produkty, ktre miao bym jada i ktrymi jego bym nakarmia. Zbyt otwarcie i gono lud demonstrowa sympati dla niego w czasie uroczystoci jubileuszowych. Trzy dni pniej usiowano go zamordowa, gdy odpoczywa w cigu dnia. Opowiedz, Lucjuszu! Spaem po obiedzie. Chopiec podnis oczy do gry, jakby recytowa z pamici. Obudziem si, kiedy drzwi si otwary i dwch wygldajcych na zoczycw ludzi wtargno do pokoju. Okropnie si przerazili, gdy usiadem i na mojej szyi zobaczyli mij. To nie bya ywa mija, tylko jej wysuszona skra, ktr znalazem w ogrodzie i tak sobie, dla zabawy owinem ni szyj. Ale oni myleli, e jest ywa i uciekli tak szybko, e nie mona ich byo zapa, cho biegem za nimi, wzywajc na pomoc sub. Nie ufam take subie dodaa Agrypina. To dziwne, e nikogo nie byo w pobliu chopca i e zupenie obcy ludzie niepostrzeenie dostali si do domu. Tak wic przemkno mi przez myl ale niech tam, lepiej tego nie opowiada! Nie mog zrobi nic wicej, jak tylko oprawi t such skrk w zot bransolet, niech Lucjusz stale nosi j jako talizman. Ciotka Lelia bya oczywicie ciekawa, jaka to myl przemkna Agrypinie i natarczywie si o to wypytywaa. Po chwili wahania Agrypina ktra by moe celowo w ten sposb chciaa wzbudzi zaciekawienie suchaczy rzeka: Pomylaam, e Lucjusza powinno stale otacza kilku modziecw z dobrych domw, ktrych oddaniu mona by ufa, a ktrzy jednoczenie byliby jego towarzyszami i stanowili wzorce postpowania. Ale nie, nie, co takiego przyniosoby tylko szkod tym modym ludziom. Mogliby straci wszystkie szanse na realizacj marze o przyszoci! Ciocia Lelia nie wydawaa si zachwycona, ja za nie byem pewien, czy to bya propozycja dla mnie. W tym samym momencie Lucjusz dotkn niemiao mojej rki i zawoa: Gdyby ty by w mojej eskorcie, nikogo i niczego bym si nie ba! Ciocia Lelia zacza co jka, ale ja powiedziaem ochoczo:

 Zaczynam ju chodzi o kulach. Wkrtce biodro wydobrzeje. By moe zostan kulawy na cae ycie, ale jeli nie wzbudzi to drwiny, bardzo chciabym doczy do eskorty Lucjusza i ochrania go, dopki nie doronie i bdzie w stanie sam zadba o siebie. To ju wkrtce nastpi, przecie jest jak na swj wiek duy, dobrze zbudowany, wietnie jedzi konno i posuguje si broni. Mwic prawd mistrzowsko uczesany Lucjusz ze swoimi wypieszczonymi ruchami wyglda raczej na dziewczyn. To wraenie pogbia jeszcze specyficzny, mlecznobiay kolor jego skry przy jaskrawoczerwonych wosach. Lecz mylaem ma dopiero dziesi lat, a ju umie prowadzi nie tylko wierzchowca, ale i modzieow gwardi konn na paradzie przed formacjami bojowymi. Tak wic naprawd wcale nie jest tak dziewczcy ani dziecinny. Rozmawialimy jeszcze o koniach, o poetach greckich i pieniarzach, ktrymi Lucjusz si zachwyca, ale adnej konkretnej umowy nie zawarlimy. Tyle tylko zrozumiaem, e jeli zechc przyj do domu Agrypiny, zawsze bd mile widziany. Wreszcie wyszli, a na odchodnym Agrypina polecia swej subie wypaci Barbusowi zot monet ze swojej sakiewki. Ona jest bardzo osamotniona, biedactwo roztrzsaa wizyt ciotka Lelia. Wysokie pochodzenie izoluje j od mniej urodzonych, za rwni jej stanem nie maj odwagi utrzymywa z ni stosunkw, bo si boj wpa w nieask. A przykro patrze, e niewiasta z najwyszych sfer zabiega o przyja kaleki dla swego syna. Czy ona naprawd si boi, e mog go otru? spytaem ostronie. Nie obraziem si na ciotk za tego kalek, te byem zaskoczony wizyt. Z igy robi widy mkna. Przecie w biay dzie nikt nikogo w Rzymie nie morduje! I to w zamieszkanym domu! Historyjka wyglda na zmylon. Lepiej nie mieszaj si do tego. To prawda, e cesarz Gajusz, ten zoty hultaj Kaligula, mia szkatu z truciznami, ale podobno Klaudiusz j zniszczy, a zielarzy i trucicieli karze si bez litoci. Chyba wiesz, e maonek Agrypiny, a ojciec Lucjusza, Domicjusz, by bratem Domicji Lepidy, matki Mesaliny? Trzyletni Lucjusz dziedziczy po nim, ale Gajusz zagarn cay majtek. Agrypin zesano za wygnanie i gdzie na odludnej wyspie utrzymywaa si z poowu gbek. Lucjuszem opiekowaa si jego ciotka, Domicja. Jego nauczycielem byl fryzjer Anicet. To do dzi mona pozna po jego wosach. Domicja Lepida jest obecnie skcona ze swoj crk Mesalin; jest te jedyn osob, ktra otwarcie way si utrzymywa kontakty z Agrypina i rozpieszcza Lucjusza. Mesalin uywa nazwiska swego dziadka Waleriusza Mesali, aby podkreli, i w prostej linii pochodzi z rodu boskiego Augusta. Matka jest na ni wcieka, gdy zbyt jawnie demonstruje mio Gajuszowi Syliuszowi, pokazuje si wszdzie wraz z nim, czuje si w jego domu jak u siebie i podobno nawet pocigaa tam z Palatynu cenne meble, odziedziczone po cesarzach. Z drugiej strony tak fascynacj atwo zrozumie, przecie Syliusz jest najprzystojniejszym mczyzn w Rzymie! To wszystko moe by zupenie niewinne, skoro odbywa si tak jawnie. Oczywicie nie wystarcza jej towarzystwo starego pijaka i choleryka. Klaudiusz zaniedbuje j, ma wiele urzdowych obowizkw, a w wolnych chwilach chtniej gra w koci ni chodzi do teatru. Zreszt i w teatrze najchtniej oglda rozszarpywanie przestpcw przez dzikie bestie, co nie jest adn przyjemnoci dla modej kobiety. Do ju nasuchaem si o Mesalinie! krzyknem, chwytajc si za gow. Jej stosunki rodzinne zupenie zamciy mi w gowie! Ale to zupenie proste! paplaa dalej ciotka Lelia, podekscytowana tak znakomit wizyt. Boski August by wnukiem siostry boskiego Juliusza Cezara. Mesalina jest prawnuczk jego siostry Oktawu z jej pierwszego maestwa, a cesarz Klaudiusz jest

potomkiem z drugiego jej maestwa z Markiem Antoniuszem. Agrypina jest wnuczk brata Oktawu, a rwnoczenie wdow po drugim jej wnuku, Gneuszu Domicjuszu, zatem Lucjusz Domicjusz posuchaj! jest jednoczenie prawnukiem Oktawu i wnukiem siostrzeca drugiej jej wnuczki, dalekim kuzynem Mesaliny. Wic cesarz Klaudiusz zawar trzecie maestwo z wnuczk syna siostry swojej matki, ktra to wnuczka nazwaa siebie Waleri Messalin, jeli dobrze zrozumiaem. Widz, e Mesalina ma rwnie arystokratyczne pochodzenie jak Agrypina. W pewnym sensie przyznaa ciocia Lelia. Ale nie ma w niej zepsutej krwi Marka Antoniusza. W jej synu, Brytaniku, ta krew oczywicie jest, przez Klaudiusza, to znaczy jeli Jeli co? powtrzyem pytajco, bo przerwaa. No tak, przecie Klaudiusz mia ju przedtem jednego bkarta powiedziaa niechtnie ciocia Lelia. Ale nie jest cakowicie pewne, czy Brytanik jest naprawd jego synem, skoro wiadomo, co gadaj o Mesalinie. Swego czasu plotkowano, e jej maestwo byo celowo zaaranowane przez cesarza Gajusza dla ratowania reputacji dziewczyny. Ciociu Lelio powiedziaem uroczycie przez lojalno wobec cesarza powinienem donie wadzom o zniesawieniu! Przecie cesarz i tak nie uwierzyby, e jego pikna ona moe co zego uczyni skwitowaa ciotka Lelia z irytacj, ale jednoczenie rozejrzaa si dookoa, czy nikt nie sysza naszej rozmowy. Pniej spytaem Barbusa, czy naprawd widzia ten proroczy sen, zanim go obudzili dostojni gocie. Barbus twierdzi, e co naprawd widzia albo z nagego obudzenia, albo z nadmiaru wina. Tumaczy mi: W czasie letnich upaw wino moe powodowa u mczyzn takie sny, a strach! Ju jaki czas chodziem o lasce, gdy lekarz przyprowadzi mi wietnego masayst, ktry tak doskonale masowa mi biodro i zwiotczae od dugiego leenia minie, e wkrtce mogem chodzi zupenie swobodnie. Na nie do koca jeszcze sprawn nog zakadaem but o grubej podeszwie i waciwie wcale nie byo wida, e utykam. Znowu zaczem jedzi konno i szybko zauwayem, e tylko nieliczni modzi ekwici uczestnicz w wiczeniach. Zdecydowana ich wikszo nie marzya o karierze wojskowej, chcieli tylko mc utrzyma si w siodle w czasie przyszorocznych popisw rycerzy. Kilku starszych ode mnie modziecw, zbyt leniwych, aby zdawa egzamin administracyjny, dziki wysokim rekomendacjom dostao si do przybocznej gwardii cesarskiej na stanowiska trybunw wojskowych albo nadcenturionow. Nie byo to takie trudne, jako e w obozie pretorianskim na peryferiach miasta stale stacjonoway dwa legiony gwardyjskie. Na placu wicze garnizonowych paradowali w zdobionym srebrem rynsztunku i purpurowych opoczach na ramionach, natomiast trudy i znoje zostawiali podlegym sobie centurionom. Najmniejsz jednostk gwardii bya kohorta, do dowodzenia ktr mg pretendowa tylko czonek rodw patrycjuszowskich. A mnie ogarn niepokj i ch dziaania. Kilkakrotnie odwiedzaem Lucjusza Domicjusza, ale by zbyt dziecinny, abym mg w nim widzie przyjaciela. Interesowa si gwnie kleceniem wierszy, ktre odczytywa z woskowych tabliczek i prosi o uwagi. Umia te nadzwyczaj adnie lepi z gliny zwierzta i figurki ludzi. Bardzo lubi, kiedy go chwalono, lecz jeli usysza uwag

krytyczn od razu traci humor, chocia prbowa to ukry. Zupenie serio zaproponowa, ebym zacz bra lekcje u jego nauczyciela taca, ktry nauczyby mnie poruszania si z gracj i powabnego gestykulowania. Ze sztuki taca nie ma wiele poytku dla kogo, kto zamierza pozna tajniki wadania mieczem, wczni i tarcz odrzekem. Lucjusz powiedzia, e walki na miecze w amfiteatrze, gdzie okrutni gladiatorzy rani si i zabijaj nawzajem, s ohydne. Nie zamierzam by gladiatorem odparem uraony. Rycerz rzymski musi pozna prawdziw wojn. Prowadzenie wojny jest krwaw i jaow robot stwierdzi. Rzym wprowadzi pokj w caym wiecie. Krewny mego nieboszczyka ojca, Gneusz Domicjusz Korbulon, naley do niespokojnych duchw. Przebywa w Germanii, po drugiej stronie Renu, bo pragnie zasuy na triumf. Jeli chcesz, mog do niego napisa i poleci ci na stanowisko trybuna wojskowego. Tylko pamitaj, e to twardy czowiek i na pewno zaprzgnie ci do cikiej pracy, jeli szybko go nie odwoaj. Myl, e stryj Klaudiusz nie bdzie chcia przyzna odznak triumfalnych adnemu krewnemu mego ojca. Powiedziaem, e przemyl spraw, Barbus przeprowadzi wywiad o Korbulonie i okazao si, e ma on zasugi raczej jako budowniczy drg w Galii ni jako wojownik w lasach Germanii. Przeczytaem t ma ksig, ktr otrzymaem w darze od Agrypiny. Seneka uywa piknego stylu dla udowodnienia tezy, e mdry czowiek potrafi zachowa spokj ducha we wszystkich prbach losu. Moim zdaniem by to styl monotonny, bo Seneka nie przytacza zbyt wielu przykadw, i z jego wywodw niewiele zostawao w gowie. Mj przyjaciel Lucjusz Pollio wypoyczy mi napisany przez Senek list kondolencyjny do wyzwoleca cezara, Polibiusza, w zwizku ze mierci jego brata. W licie tym Seneka wywodzi, e waciwie Polibiusz nie ma powodu do zmartwienia, skoro ma szczcie suy cesarzowi. Wszyscy bardzo ubawili si tym listem, bo jego adresat wanie zosta oskarony o sprzedawanie praw obywatelskich i stracony. Pollio opowiada, e na tle wysokoci zyskw z tej sprzeday Polibiusz pokci si z Mesalin. Cesarzowa go oskarya pozostali wyzwolecy byli tym bardzo oburzeni. Czyli filozof Seneka mia wci zezowate szczcie. Dziwio mnie, e w czasie dugiej choroby Klaudia ani razu mnie nie odwiedzia. Czuem si tym dotknity, cho byem wiadomy, e dotychczasowe kontakty z ni przyniosy mi wicej przykroci ni przyjemnoci. Nie mogem jednak zapomnie jej czarnych brwi, miaych oczu i penych warg. Kiedy ju wydobrzaem, zaczem robi dugie spacery dla zdrowia i spokoju. Nastaa wanie gorca jesie. Byo zbyt ciepo, aby nosi tog; zrezygnowaem te z czerwono obramowanej chlamidy, aby na obrzeach miasta nie wzbudza zbytniej uwagi. Uciekajc przed miejskim smrodem przeszedem na drug stron rzeki, okryem amfiteatr cesarza Gajusza, na rodku ktrego sta obelisk przetransportowany z Egiptu nieprawdopodobnym kosztem, i wspiem si na wzgrze Watykanu. Miecia si tam stara jak wiat siedziba wyroczni, ktrej drewniane ciany kaza Klaudiusz obmurowa cegami. Stary augur wznis do gry zakrzywion lask, aby zwrci na siebie uwag, ale nie trudzi si, by za mn woa. Zszedem po zboczu wzgrza w stron ogrodw, coraz bardziej oddalajc si od miasta. Wok wida byo zamone wiejskie domy. Std i z dalszych okolic co noc nie koczcym si sznurem toczyy si wzki, aby w halach targowych wyadowa i sprzedawa swj adunek hurtownikom. Przed witem wszystkie wozy musiay wrci poza granice miasta.

Nie miaem ochoty wypytywa o Klaudi opalonych na ciemny brz niewolnikw, pracujcych w skwarze dnia w ogrodach, wic szedem na chybi trafi przed siebie. Pozwoliem, by same nogi mnie niosy. Klaudia wspominaa kiedy o rdle i starych drzewach. Rozgldaem si dokoa i przeczucie zawiodo mnie do wyschnitego koryta ruczaju. Obok duego dworku, w cieniu prastarych drzew, staa maleka chata. W przylegym ogrodzie warzywnym pracowaa pochylona Klaudia z rkami i nogami ubabranymi ziemi. Miaa na sobie tylko zgrzebn tunik, a na gowie szeroki spiczasty kapelusz somkowy jako oson przed arem soca. Od naszego ostatniego spotkania upyno wiele miesicy, wic z pocztku jej nie poznaem. Bya mi jednak tak bliska, e po chwili zdradziy j figura i ruchy rk. Witaj, Klaudio! zawoaem. Wypenia mnie pulsujca rado i kucnem na ziemi, aby zajrze jej w twarz. Klaudia wyprostowaa si i spojrzaa na mnie okrgymi z przeraenia oczami. Nagle zalaa si rumiecem, cisna we mnie wizk zielska, zerwaa si i pobiega do domu. Byem zaskoczony takim przyjciem i sam na siebie klem, przecierajc zaprszone ziemi oczy. Z wahaniem wyjrzaem za dom. Rozpryskujc wod w rdle, mya sobie twarz. Gniewnym krzykiem kazaa mi czeka na miejscu. Uczesaa wosy, woya czyst chlamid i przysza do mnie. Czowiek dobrze wychowany zapowiada swoje przyjcie fukna gniewnie. Ale jakiego zachowania mona oczekiwa od syna syryjskiego lichwiarza? Czego chcesz? Tak zoliwie mnie zniewaya! Zrobio mi si gorco, straciem cay humor i bez sowa odwrciem si, eby odej. Zaledwie postpiem par krokw, pobiega za mn, chwycia mnie za rk i zawoaa: Ale jeste zapalczywy, Minutusie! Nie odchod! Wybacz mi niewyparzony jzyk! Zdenerwowaam si, bo zaskoczye mnie przy codziennej robocie, tak brzydk i brudn! Zaprowadzia mnie do swojej prostej chaty, ktra pachniaa dymem, zioami i czyst bielizn, i pochwalia si: Popatrz, potrafi prz i tka, co powinna umie kada Rzymianka! Nie zapominaj, e nasi pradawni krlowie sami orali pole par wow. Wyranie pragna usprawiedliwi swoje ubstwo. Powiedziaem uprzejmie: Wanie tak, z twarz obmyt rdlan wod, chtniej ci widz, Klaudio, anieli wszytkie wypacykowane i odziane w jedwabie miejskie niewiasty! Przyznaj uczciwie odpowiedziaa e wolaabym mie skr bia jak mleko, piknie umalowan twarz, wosy starannie ufryzowane w loki wok czoa i szaty, ktre wicej ukazuj ni kryj; pragnabym te roztacza wok wonie wschodnich balsamw. Ale ona mego wuja, Paulina Plaucja, ktra pozwolia mi tu zamieszka po mierci matki, nie cierpi tego. Sama zawsze ubiera si w aobne szaty, chtniej milczy ni mwi i w ogle rni si od innych ludzi. Pienidzy ma pod dostatkiem, ale wydaje je na cele dobroczynne i inne, bardziej wtpliwe, natomiast nigdy nie pozwoliaby mi kupi ru do twarzy ani barwnikw do powiek. Musiaem si rozemia, bo policzki Klaudii byy tak zdrowe, czyste i rumiane, e nie potrzebowaa adnych rodkw upikszajcych. Chciaem przytrzyma jej rk, ale ona wyrwaa si i burkna, e latem ma rce szorstkie jak niewolnica. Odniosem wraenie, e skrywa co przede mn. Spytaem, czy syszaa o moim wypadku, a ona odpara wymijajco:

 Twoja ciocia nie wpuciaby mnie do domu. Pogodziam si z tym. Rozumiem, e moja przyja nie moe ci przynie adnej korzyci, tylko same zmartwienia. Dobrze ci ycz, Minutusie! Zawoaem zapalczywie, e sam ukadam swoje ycie i dobieram sobie przyjaci wedle wasnego uznania. Dodaem te: Ju wkrtce uwolnisz si ode mnie. Obiecano mi list polecajcy do sawnego Korbulona i wkrtce pod jego dowdztwem bd walczy przeciwko Germanom. Noga ju wydobrzaa, jest tylko odrobin krtsza od drugiej. Klaudia szybko zapewnia, e nawet nie zauwaya, bym cho troch utyka. Po chwili posmutniaa i rzeka: Wolaabym ci widzie na wyprawie wojennej ni w Rzymie, gdzie w kadej chwili jaka obca niewiasta moe mi ciebie zabra. Mniej bym bolaa, gdyby ponis mier na wojnie dla gupiej dzy sawy, ni gdyby oczarowaa ci inna kobieta. Czemu jednak chcesz jecha do Germanii? Germanie s bardzo silnymi i sprawnymi wojownikami. Jeli adnie poprosz, to ciotka Paulina na pewno da ci list polecajcy do wuja Aulusa Plaucjusza w Brytanii. On tam dowodzi czterema legionami i odnosi due sukcesy, bo Brytowie okazali si sabszymi przeciwnikami ni Germanie. Wujek Aulus wcale nie jest genialnym wodzem, ale w Brytanii nawet Klaudiusz zasuy sobie na triumf. Std wnioskuj, e Brytw nie warto szanowa jako przeciwnikw. Mwia rzeczy cakiem dla mnie nowe, wic zaciekawiony wypytywaem o szczegy. Wyjania, e jej matka wywodzia si z rodu Plaucjuszy. Kiedy Paulina, ona Aulusa Plaucjusza, przyja osierocon siostrzenic ma pod swoj opiek, jej dobroduszny m traktowa Klaudi jak czonka rodziny, bo nie mieli wasnych dzieci. Wujek Aulus nie chcia widzie w mojej matce czonka rodu Urgulanw opowiadaa dla niego bya Plaucj, wic czu si gboko dotknity, gdy Klaudiusz bezpodstawnie rozwid si z ni, a mnie golusiek odesa na prg jej domu. Aulus chcia mnie adoptowa, ale na to jestem zbyt dumna. Jestem i pozostan crk Klaudiusza, mimo e jest odraajcym rozpustnikiem. Kwestie jej pochodzenia byy wedug mnie przykrym tematem rozmowy, natomiast zaintrygowaa mnie myl o wojnie w Brytanii. Twj prawowity ojciec Klaudiusz wcale nie zama Brytw, chocia odby triumf z tego powodu powiedziaem. Przeciwnie, nadal toczy si tam bezustanna wojna. Powiadaj, e Aulus w cigu kilku lat zabi ju ponad pi tysicy wrogw, zatem zasuguje na odbycie triumfu. Plemiona zamieszkujce wysp s ywotne i zdradzieckie, gdy tylko spacyfikuje si jedn cz kraju, natychmiast w innej wybucha wojna z now si. Chodmy zaraz do twojej cioci Pauliny! Ale jeste spragniony sawy onierskiej kpia Klaudia. Ciocia kategorycznie zabronia mi chodzi samej do miasta i opluwa pomniki cesarza. No, ale bd miaa ciebie jako eskort. Chtnie pjd, bo od wielu tygodni nie opuszczaam ju wioski. Poszlimy wic do miasta. Wstpiem do domu, by si odpowiednio ubra. Klaudia, ktra baa si cioci Lelii, nie wesza do rodka, tylko rozmawiaa z Barbusem przy bramie. Kiedy wreszcie ruszylimy do domu Plaucj uszw na wzgrzu Coelio, oczy Klaudii iskrzyy zoci. Ach, wic zadajesz si z pani Agrypin i jej przekltym synalkiem!

 powiedziaa ze zoci. To bezwstydne babsko jest niebezpieczne, cho mogaby by twoj matk. Zdumiony wyjaniem, e Agrypina jest pikn i skromn niewiast, jej syna uwaam za zbyt modego i dziecinnego, aby mg by moim przyjacielem. Ale Klaudia nie daa si udobrucha i krzyczaa: Dobrze wiem, e wszyscy Klaudiusze s zdemoralizowani do szpiku koci! Agrypina przesypia si z kim popadnie, jeli tylko widzi w tym swoj korzy. Jej staym kochankiem jest skarbnik cesarza, Pallas. Na prno pragnie zdoby nowego maonka. Znamienici mowie s zbyt ostroni, by da si wcign w jej intrygi, ale ciebie, niedowiadczonego modzieniaszka, uwiedzie w Rzymie kada rozwiza matrona-wdowa! Tak sprzeczajc si szlimy przez miasto. Klaudia nie ukrywaa radoci, gdy wyznaem, e skrupulatnie dotrzymuj obietnicy, ktr jej daem, gdy w dniu otrzymania mskiej togi wracalimy ze wityni Luny. W atrium domu Plaucjuszw stay starodawne popiersia, maski pomiertne i pamitki wojenne. Paulina Plaucja bya kobiet w zaawansowanym wieku. Jej due oczy przenikay czowieka na wskro. Zdaje si, e niedawno pakaa. Gdy usyszaa moje nazwisko i w jakiej sprawie przychodzimy, zdziwia si, dotkna chud rk mej twarzy i rzeka: To co niezwykego, jakby znak, dany mi przez jedynego i niepojtego Boga. By moe nie wiesz, Minutusie Manilianusie, e twj ojciec i ja zostalimy przyjacimi? Po podzieleniu si chlebem i winem w czasie agapY) wieczerzy mioci, wymienilimy ze sob wity pocaunek. Ale pani Tulia kazaa ledzi twego ojca. Zebraa przeciwko mnie dowody i wanie doniosa, e jestem zamieszana w bezwstydne tajne obrzdy wschodnie. Natychmiast zrozumiaem, skd Klaudia wiedziaa o faszywych naukach ydowskich. Osupiay krzyknem: Na wszystkich bogw Rzymu! Czyby mj ojciec i tutaj uczestniczy w tajnych zwizkach chrzecijaskich? Sdziem, e od wyjazdu z Antiochii uwolni si od tych bredni! Minutusie, to nie s brednie, tylko droga do prawdy i wiecznego ycia stara kobieta patrzya na mnie dziwnie byszczcymi oczyma. Nie wstydz si wierzy, e yd, Jezus Nazarejski, by i jest Synem Boga. On objawi si twemu ojcu w Galilei, wic Marek Manilianus moe nam opowiedzie o nim wicej ni ktokolwiek inny. Maestwo z dn wadzy Tuli uwaa za kar za swoje grzechy. Odrzuci pych i tak jak ja przyj wity chrzest. Oboje nie wstydzimy si tego, chocia w gromadzie chrzecijan nie ma wielu ludzi zamonych ani szlachetnie urodzonych. Przeraajca wiadomo zamkna mi usta. Klaudia, ktra zauwaya mj ponury, oskarycielski wzrok, usprawiedliwiaa si: Ja nie zostaam ochrzczona, cho suchaam ich nauk w ydowskiej dzielnicy po tamtej stronie Tybru. Ich tajne obrzdy i wity posiek uwalniaj od wszystkich grzechw. To s zoczycy krzyknem w gniewie wieczni awanturnicy, siewcy niepokoju, warchoy! Widziaem to w Antiochii! Prawdziwi ydzi nienawidz ich bardziej ni dumy! Nie trzeba by ydem, eby wierzy, e Jezus Nazarejski jest Synem Boga wyjaniaa Paulina. Ale ja nie miaem ochoty na podejmowanie teologicznych rozwaa. Wprost lepiem z gniewu na myl, e ojciec ostatecznie upad, stajc si zwolennikiem godnych pogardy chrzecijan.

 Ojciec zwykle w pijanym widzie uala si nad sob powiedziaem surowo. Wystaczy mu byle co, aby tylko urwa si spod wadzy pani Tulii. Ale przecie wasnemu synowi mg powiedzie o swym aosnym pooeniu! Niepomiernie dziwio mnie, e ta nowa, zgubna i zabobonna wiara rozprzestrzenia si w Rzymie, kolebce wojownikw. Gadania ojca w Antiochii nie traktowaem powanie. Jeli chodzi o Klaudi, ta dziewczyna nie miaa nic do stracenia, moga szuka pociechy w nowych wierzeniach. Po raz pierwszy odczuem co w rodzaju szacunku dla siy chrzecijastwa, gdy zobaczyem, e zainteresowaa si nim tak wysoko postawiona kobieta jak Paulina Plaucja. Tu przed waszym przyjciem owiadczya Plaucja, ktra z dezaprobat potrzsaa gow, kiedy bez szacunku mwiem o swoim ojcu otrzymaam wiadomo, e cesarz, chronic reputacj mego ma, nie wyrazi zgody na publiczny przewd sdowy przeciwko mnie. Aulus Plaucjusz i ja jestemy zalubieni wedle tradycyjnego rytuau, wic Klaudiusz postanowi odda mnie pod sd rodzinny, ktremu przewodniczy bdzie Aulus po powrocie z Brytanii. Kiedy tu wchodzilicie, wanie zastanawiaam si, w jaki sposb mogabym go zawiadomi, zanim zaczn do niego dociera rne plotki i wyolbrzymione oskarenia. Sumienie mam czyste, nie uczyniam niczego zego, niczego, co przynosi hab. Czy mgby niezwocznie ruszy do Brytanii? I czy wemiesz list do mojego ma, Minutusie? Nie miaem najmniejszej ochoty odgrywa roli posaca wiozcego synnemu wodzowi rzymskiemu niemie wiadomoci rodzinne. Rozumiaem a za dobrze, e w ten sposb nie zaskarbi sobie jego przychylnoci. Ale ciepe spojrzenie starej kobiety oczarowao mnie. Pomylaem, e chyba jestem jej co duny, bo to wanie przez ojca popada w tarapaty, a przecie prawo rodzinne, stosowane wobec maestw zawartych wedug tradycyjnego rytuau, umoliwiao Aulusowi Plaucjuszowi skazanie jej nawet na mier. Taki chyba mj los owiadczyem. Jestem gotw wyjecha ju jutro; wezm list, jeli napiszesz w nim, e nie jestem zamieszany w wasze zabobony. Obiecaa to i natychmiast zabraa si do pisania listu. Po namyle doszedem do wniosku, e jeli pojad wierzchem na Arminii, to podr bdzie trwaa bardzo dugo, bo przecie od czasu do czasu trzeba da koniowi wypocz. Paulina powiedziaa, e wyposay mnie w odznak kuriera dowdcy legionu, jadcego z wanymi informacjami. Ta odznaka, zawieszona na puklerzu, upowania do korzystania z cesarskich koni i powozw pocztowych, jakbym by podrujcym senatorem. No tak, Paulina bya przecie maonk naczelnego wodza Brytanii i moga to zrobi. Ale w rewanu zadaa ode mnie jeszcze jednej przysugi: Na zboczu Awentynu mieszka Akwila, rzemielnik, ktry szyje namioty. Id do niego wieczorem, kiedy ju bdzie ciemno. Powiedz mu, albo jego onie Prysce, e mnie zdradzono, a ju oni bd mie si na bacznoci. Gdyby kto obcy wypytywa ci, po co tam idziesz, to musisz powiedzie, e wysano ci dla odwoania zamwienia. Nie mog tam wysa adnego z niewolnikw, bo w zwizku z donosem mj dom jest obserwowany. W duchu klem na to wciganie mnie w ohydne knowania chrzecijaskie, ale Paulina dotkna palcami mego czoa i piersi, bogosawic w imi Jezusa Nazarejskiego, wic krpowaem si odmwi. Powiedziaem, e pjd na Awentyn, a jutro rano, gotw do wyjazdu, wstpi po list. Poegnalimy si, wyszlimy i Klaudia zacza ciko wzdycha, ale ja ju yem nieoczekiwan decyzj i perspektyw podry, ktra moga rozwiza wszystkie moje problemy. Wiedziaem, e powinienem by wstpi do wityni Herkulesa i zoy ofiar za pomylno

wyprawy, ale nie miaem na to ochoty. Nie czuem przywizania do tradycyjnych bogw rzymskich, chocia waciwie jako Rzymianin powinienem by dumny, e nale do najbardziej pobonego narodu wiata. Pocieszaem si myl, e filozofia pomaga y i umiera po msku bez uciekania si do zabobonw. Pod pojciem zabobonu rozumiaem wierzenia ydw i chrzecijan, a nie prastare bstwa Rzymu. Mimo oporw Klaudii zadaem, aby wesza do domu i przedstawiem j cioci Lelii jako moj przyjacik. Skoro mj ojciec zosta godnym pogardy chrzecijaninem powiedziaem to ty nie masz czego si wstydzi w naszym domu. Przecie jeste crk cesarza i pochodzisz z wielkiego rodu! Ciotka Lelia potrafia robi dobr min do zej gry. Pokonawszy zdumienie chwycia Klaudi w ramiona, pilnie si jej przyjrzaa i stwierdzia: Wyrosa z ciebie zdrowa i dziarska moda kobieta. Widywaam ci wielokrotnie, gdy bya ma dziewczynk i pamitam, e cesarz Gajusz, ten czarujcy chopak, zawsze nazywa ci kuzynk. Ojciec zachowa si w stosunku do ciebie obrzydliwie, ale co na to moga poradzi Plaucja Paulina? Czy naprawd wasnorcznie strzyesz owce w jej posiadoci wiejskiej za murami miasta, jak mi opowiadano? Pogadajcie ze sob zaproponowaem. O ile wiem, kobiety zawsze maj sobie co do powiedzenia. Pjd zobaczy si z moim prawnikiem i z ojcem, bo jutro rano wyjedam do Brytanii. Ciocia Lelia wybuchna paczem i lamentowaa, e Brytania jest zamglon, mokr wysp, a jej straszliwy klimat rujnuje zdrowie tych, ktrzy unosz cao gowy z bitew z pomalowanymi w niebieskie pasy barbarzycami. W czasie triumfu cesarza Klaudiusza widziaa w cyrku krwaw i podstpn walk dwch oddziaw wojownikw brytyjskich. Rozgrabiono i spalono specjalnie odtworzone miasteczko brytyjskie i ciocia wyrazia przekonanie, e jeli owo miasteczko wiernie odbijao rzeczywisto, to w Brytanii s nikle szanse na zdobycie upw wojennych. Zostawiem cioci Klaudi, eby j pocieszaa, poszedem do prawnika po pienidze, a pniej do domu pani Tulii. Przyja mnie wyniole i rzeka: Twj ojciec w napadzie chandry jak zwykle zamkn si w swoim pokoju i nie chce nikogo widzie. Do mnie od wielu dni nie przemwi ani sowa. Polecenia dla suby wydaje kiwniciem gowy albo rki. Sprbuj namwi go, eby przemwi, nim stanie si kompletnym niemow! Pocieszyem j stwierdzeniem, e takie same fochy stroi w Antiochii. Kiedy dowiedziaa si o mojej podry do Brytanii i wstpieniu do armii, oywia si i pochwalia mj plan: To jest mdra myl! Mam nadziej, e przysporzysz ojcu splendoru! Na prno usiowaam zainteresowa go sprawami pastwowymi. W modoci studiowa przecie prawo, ale teraz wszystko wywietrzao mu z gowy. Twj ojciec jest zbyt leniwy i nieporadny, eby zdoby godn siebie pozycj. Wszedem do pokoju ojca. Siedzia trzymajc si za gow i popija wino z ukochanej drewnianej czarki. Spojrza na mnie przekrwionymi oczyma. Starannie zamknem za sob drzwi i powiedziaem: Pozdrowienia od twojej przyjaciki Pauliny Plaucji! Przez twoje wite pocaunki popada w tarapaty i zostaa oskarona o zgubne zabobony! Jad i wioz jej mowi t

wiadomo. Przyszedem ci prosi, aby mi zoy yczenia szczliwej podry. Nie wiem, czy w ogle stamtd wrc, bo zamierzam wstpi do armii i odby sub wojskow w Brytanii. Nie pragnem dla ciebie kariery onierza wyjka ojciec ale moe to lepsze ni ycie wrd ladacznic w tym Babilonie! Wiem, e Tulia z gupiej zazdroci sprowadzia nieszczcie na Pauline, a przecie to ja powinienem by oskarony! Ochrzciem si i kadli rce na mojej gowie, jednak Duch na mnie nie zstpi. Ju nigdy ani sowem nie odezw si do Tulii! Ojcze, czego waciwie pani Tulia chce od ciebie? Chce, ebym zosta senatorem odpowiedzia potulnie. Cigle si tego domaga. To prawda, e mam posiadoci ziemskie w Italii i wystarczajco szlacheckie pochodzenie, aby zosta czonkiem senatu. Tulia korzysta z przywilejw, jakie odpowiednia ustawa przyznaje matkom trojga dzieci, chocia nigdy nie pofatygowaa si, by urodzi cho jedno. W modoci j kochaem. Pojechaa za mn do Aleksandrii i nigdy mi nie wybaczya, e wybraem wwczas twoj matk, Myrin. Teraz codziennie wbija szpilki w moje czue punkty, jak wbija si wczni w kark byka, i wyrzeka na mj mj brak ambicji. Zrobi ze mnie naogowego pijaka, jeli nie podporzdkuj si jej woli i nie postaram si o wejcie w skad senatu. Synu mj, Minutusie! Nie ma we mnie wilczej krwi, cho mwic prawd wielu gorszych ode mnie siedzi w krzesach z koci soniowej i nosi czerwone buty. Wybacz mi, synu! Chyba rozumiesz, e nie miaem innego wyjcia, jak tylko zosta chrzecijaninem! Nie mogem sobie wyobrazi mego ojca w todze z szerokim purpurowym szlakiem. Z gorycz powiedziaem: Cesarz Gajusz mianowa senatorem swego konia, e za stare rzymskie rody wygasaj jeden po drugim, przeto cesarz Klaudiusz zamierza zaliczy w skad senatu barbarzyskich Galw. Ale po co robi senatora z takiego mczyzny-baranka jak ty, tego zupenie nie rozumiem. Sam mnie ostrzegae, e kto si pnie zbyt wysoko, ten prdko spadnie na d. Ogarniaa mnie coraz wiksza lito, gdy patrzyem na opuchnit twarz i niespokojne oczy ojca. Zrozumiaem, e yjc w domu pani Tulii musia schroni si do swojej skorupy. Ale uwaaem, e dla jego zdrowia psychicznego udzia w posiedzeniach senatu byby o wiele korzystniejszy ni zajmowanie si potajemnymi zwizkami chrzecijan. Jakby wyczuwajc tok moich myli, ojciec spojrza na mnie i powiedzia: Musz zrezygnowa z uczszczania na agapy, bo mgbym tylko przynie chrzecijanom kopoty, jak przyniosem je Paulinie. Rozwcieczona Tulia przysiga, e jeli nie zerw z nimi, doprowadzi do wypdzenia ich z Rzymu. A wszystko przez niewinny pocaunek, ktry wedle zwyczaju skadamy sobie po witym posiku. Jed do Brytanii. Wycign ku mnie swj ukochany drewniany puchar. Ju czas, aby przej spadek po swojej nieboszczce matce. Boj si, e Tulia w zoci mogaby spali t czar. Wkrtce minie osiemnacie lat od czasu, gdy Jezus Nazarejski pi raz z niej po swoim zmartwychwstaniu, kiedy chodzi po Galilei na przebitych gwodziami nogach i z bliznami po chocie na plecach. Nigdy nikomu nie oddaj tego pucharu! Moe matka stanie ci si blisza, skoro bdziesz pi z niego? Ja nie umiaem by dla ciebie takim ojcem, jakim chciabym by. Wziem drewnian czark, o ktrej wyzwolecy mego ojca w Antiochii myleli, e jest naczyniem bogini Fortuny. Pomylaem, e nie zdoaa ustrzec mego ojca przed pani Tuli, mimo e ojciec nie uwaa tego wspaniaego domu, luksusu ani nawet tytuu senatora za rzeczy dla niego wane. Zarazem jednak odczuwaem cichy szacunek do tego starego pucharu, ktry oto przejem na wasno.

 Uczy mi jeszcze przysug prosi pokornie mj ojciec. Na zboczu Awentynu mieszka rzemielnik, ktry szyje namioty Nazywa si Akwila przerwaem mu nie bez ironii. Wanie mam mu przekaza wiadomo od Plaucji Pauliny, wic od razu poinformuj, e i ty rezygnujesz z ich towarzystwa. Caa oscho i gorycz spyny ze mnie, gdy wziem w donie drewnian czark. Objem ojca i przytuliem si do niego, aby ukry pynce zy. On te ciska mnie mocno. Potem rozstalimy si, nie patrzc ju na siebie. Pani Tulia czekaa na mnie, z godnoci zasiadajc na szerokiej awie pani domu. Patrzc na mnie z ukosa zalecia: Strze swojej drogiej gowy w Brytanii, Minutusie! Dla twego ojca wane jest, e jego syn suy pastwu i dobru ogu. Nie lubiam ciebie, bo wygldasz na przewrotnego i zamknitego w sobie. Lecz jeli dasz si pozna w Brytanii z dobrej strony, to po twoim powrocie zorganizuj oenek, ktry powie ci z jakim starym rzymskim rodem, a wtedy przyszo bdziesz mia zagwarantowan. Daa mi w podarku sakiewk z pidziesicioma zotymi monetami mwic: Nie bardzo orientuj si w yciu onierskim, ale mam wraenie, e mody rekrut szybciej awansuje, jeli szczodrze czstuje winem i gra w koci w gronie swoich zwierzchnikw, ni kiedy uczestniczy w niebezpiecznych wyprawach. Nie oszczdzaj zbytnio pienidzy, raczej zacigaj dugi. Dopiero wtedy uznaj ci za prawdziwego mczyzn! Oczywicie nie moga wiedzie, e zawsze, od dziecka, pragnem udowodni sam sobie, e potrafi co osign bez powoywania si na majtek czy pochodzenie. Piknie podzikowaem za dar i kornie prosiem, aby dbaa o zdrowie mego ojca. Zdrowie twego ojca jest dla mnie najwaniejsz spraw na wiecie tak dugo, jak bdzie postpowa wedle moich ycze zapewnia pani Tulia. Wracajc do domu wstpiem do wityni Kastora i Polluksa i zgosiem kuratorowi konnicy swj wyjazd do Brytanii. W domu ciotka Lelia i Klaudia wybieray mi najlepsz wenian bielizn dla osony przed chodami Brytanii. Przygotoway olbrzymi stert rnego odzienia musiabym mie chyba kolas do przewiezienia tego wszystkiego! Nie zamierzaem bra ze sob nawet ekwipunku rycerskiego, oczywicie poza mieczem. Uwaaem, e w obcym kraju i nie znanych mi warunkach najlepiej bdzie, jeli wyposa si na miejscu, zgodnie z tamtejszymi zwyczajami. Barbus przestrzega mnie przed kpinami, na jakie naraaj si rzymscy mamisynkowie, taszczcy ze sob niepotrzebne rupiecie. W znojny i parny jesienny wieczr, gdy niebo niespokojnie poczerwieniao, odnalazem rzemielnika szyjcego namioty, Akwil. Musia by zamonym czowiekiem, mia du tkalni. Podejrzliwie wyszed do drzwi i rozejrza si w obawie przed szpiegami. Liczy sobie okoo czterdziestu lat i wcale nie by podobny do yda. Nie nosi brody ani nie mia frdzli przy paszczu, dlatego wziem go za wyzwoleca Akwili. Klaudia, ktra upara si i posza ze mn, powitaa go jak starego znajomego. Gdy Akwila usysza moje nazwisko i pozdrowienia od ojca, przesta si ba, chocia w jego oczach widnia taki sam niespokojny wyraz, jaki miay oczy mego ojca. Czoo Akwili przecinay pionowe zmarszczki, jakby by augurem lub wrbit. Przyjanie zaprosi nas do wntrza domu, a jego ona, Pryska, natychmiast chciaa nas czstowa owocami i napojem. Sdzc po nosie Pryska bya rodowit ydwk, kobiet energiczn i gadatliw, w modoci na pewno pikn. Oboje bardzo si przejli oskareniem Pauliny

o zabobony oraz podjtym przez ojca postanowieniem przerwania kontaktw z ich tajnym zwizkiem, aby im nie przysporzy kopotw. Mamy wrogw i ludzi zawistnych przyznali. ydzi nas przeladuj, wyganiaj z synagogi i bij na ulicy. Pewien wpywowy Samarytanin, Szymon mag, take gorco nas nienawidzi. Ale osania nas Duch, ktry wkada nam w usta waciwe sowa, wic nie musimy si obawia adnej mocy ziemskiej. Przecie nie jeste ydem zwrciem si do Akwili. Jestem obrzezanym ydem, urodziem si w Trapezuncie, w poudniowo-wschodnim zaktku wybrzea Morza Czarnego rozemia si. Moja matka bya Greczynk, ojciec za przyj chrzest w Jerozolimie podczas wita pidziesitnicy. Mieszkaem w Poncie, ale gdy zaczy si awantury, bo jedni chcieli skada ofiary cesarzowi przed synagog, a drudzy byli temu przeciwni, przeniosem si do Rzymu. Zamieszkaem w dzielnicy ubogich na stoku Awentynu, wrd ydw, ktrzy przestali wierzy, e przestrzeganie praw Mojesza uwolni ich od grzechw. Najbardziej nienawidz nas ydzi z tamtego brzegu, poniewa ludzie chtniej wybieraj nasz drog, uwaajc j za atwiejsz wyjaniaa Pryska. Nie sdz, aby nasza droga bya atwiejsza. Mamy jednak ask i tajemn wiedz. Nie byli ludmi nieprzyjemnymi i nie dostrzegaem w nich tak charakterystycznej dla ydw pychy. Klaudia przyznaa si, e wraz z Paulina suchaa ich nauk. Podobno niczego nie ukrywali. Kady mg do nich przyj i uczestniczy w zebraniach, w czasie ktrych czsto wpadali w ekstaz i przemawiali nieznanymi jzykami. Tylko uczestnictwo w agapach byo zastrzeone dla wybranych, ale podobnie byo z obrzdami Syryjczykw i Egipcjan, z ktrymi take mona si byo zetkn w Rzymie. Akwila i Pryska zapewniali, e kady czowiek, niewolnik czy wolny, biedny czy bogaty, mdry czy gupi jest rwny przed ich Bogiem. Wszystkich uwaali za swych braci i siostry. Nie uwierzyem temu tak do koca, bo za bardzo si zmartwili na wie o zerwaniu z nimi mojego ojca i Pauliny Plaucji. Klaudia stwierdzia, e Paulina w gbi serca nie zrywa z nimi, ale pragnie chroni opini swego ma. Zrobio si pno. Odprowadziem Klaudi do domu Plaucjuszw. Po drodze powiedziaa: Moe mi nie uwierzysz, ale w gbi serca jestem bardzo wierzca. Bardziej ni ksztat moich uszu dowodzi to, e jestem crk Klaudiusza. Bogowie nie s nigdzie tak blisko codziennego ycia ludzi, jak u Rzymian. Co chwila przemawiaj znakami i sygnaami, jeli tylko potrafisz odczyta ich tajny jzyk. Mimo to, od kiedy suchaam chrzecijan, zaczam sdzi, e ich Duch jest chyba jeszcze bliej czowieka. Jeeli poddasz si jego wadzy, to ju nie trzeba niczego si ba ani zgadywa. Suc bogom rzymskim nigdy nie jest si zupenie pewnym, czy ofiar zoono w sposb waciwy i czy rytualne sowa, ktrych nawet kapani nie rozumiej, wyrzeczono prawidowo. Przepowiednie z lotu ptakw lub ksztatu wtroby zale od umiejtnoci augurw i wrbitw. Bardzo wiele razy przebieg pniejszych wydarze ujawnia bdno przepowiedni i po czasie mona byo tylko dziwi si, e tak le zinterpretowali wieszcze znaki. A pod wadz Ducha wszystko przebiega prosto, susznie i zgodnie z celem. Nie miaem zamiaru z ni dyskutowa. Klaudia wsuna do w moj rk i szczerze przyznaa:

 Poza tob, Minutusie, nie mam nic do stracenia. Chyba dlatego odczuwam skonno do tej obcej zabobonnej wiary. By moe ten sam powd, dla ktrego opluwam pomniki Klaudiusza, odstrcza mnie od rzymskich bogw, ktrym on usiuje przywrci dawn chwa. W czasie wizyty u tych dwojga godnych zaufania ludzi poczuam potrzeb modlenia si do ich niewidzialnego Boga, aby ci osania od niebezpieczestw w czasie podry, ochrania w Brytanii i aby do mnie kiedy wrci. O ile wiem rozemiaem si ydowskiemu Bogu mona skada ofiary tylko w ich witym miecie, Jeruzalem! Musiaaby wysa duo pienidzy, aby usysza twoje mody. Chrzecijanie nie daj adnych ofiar odpara z przekonaniem Klaudia. Trzeba tylko wypenia wol Boga zgodnie z nauczaniem Jezusa Nazafl^kiego. Wystarczy odda si wadzy Ducha, a On bdzie si modli za cielcie. Rzeczywicie dziwna wiara stwierdziem ze miechem. Wydaje sie by mniej kosztowna nawet od skadania w ofierze glinianych poskw zwierzt, jak to robi najubosi. Nastpnego dnia rano otrzymaem wierzchowca i odznak kuriera. Paulina wrczya mi list do Aulusa Plaucjusza, a Klaudia pakaa. Popdziem przez Itali i Gali starym onierskim szlakiem.

KSIGA TRZECIA

BRYTANIA

Przybyem do Brytanii u progu zimy, przygnbiony mg i lodowatymi deszczami. Jak wiadomo wszystkim, ktrzy tam bywali, Brytania kademu moe popsu nastrj. Tam w ogle nie ma miast, nawet takich, jakie istniej bodaj w pnocnej Galii. Kto nie zemrze na zapalenie puc, to z ca pewnoci nabawi si dozgonnego reumatyzmu, jeli wczeniej Brytowie nie podern mu garda gdzie w zarolach gogu, albo nie oddadz druidom, eby mogli odczyta z rzymskich trzewi losy tubylczych plemion. Tak zapewniali mnie legionici, ktrzy przecie su trzydzieci lat. Aulusa Plaucjusza zastaem w Londinium to taki orodek handlu nad brzegiem rwcego potoku. Znajdowao si tam kilka domw, wzniesionych w rzymskim stylu, wic wdz obra go na kwater gwn. Po przeczytaniu listu od ony wcale nie straci humoru, cho spodziewaem si tego. Przeciwnie, parskn miechem i rk trzepn kolano. Przed dwoma tygodniami otrzyma poufny list od Klaudiusza cesarz przyzna mu odznaki triumfalne. Teraz wic przygotowywa si do zakoczenia swoich spraw w Brytanii: na wiosn postanowi zrezygnowa z dowodzenia i wrci do Rzymu. Ach, wic mam zwoa ca rodzin, aby osdzi moj ukochan on! mia si tak, a zy mu z oczu pyny. Bd rad, jeli Paulina nie wyskubie mi resztek wosw z gowy, gdy si dowie, jakie ycie wiodem w Brytanii. Kopotw religijnych miaem tu pod dostatkiem, kiedy wycinaem wite gaje druidw. Musiaem pokry koszty morskiego frachtu posgw bogw, aby odwie tutejszych mieszkacw od ohydnego zwyczaju skadania ofiar z ludzi. Na pocztku stale niszczyli te posgi, no i cigle zrywali si do powsta. Wszystkie wschodnie zabobony s cakiem niewinne w porwnaniu z tutejszymi. Oskarenie Pauliny jest intryg kochanych kolegw senatorw, zazdrosnych o moje wzbogacenie si, jako e od piciu lat dowodz czterema legionami. Jakby w tym kraju ktokolwiek mg si wzbogaci! Jest zupenie odwrotnie: pienidze z Rzymu wpadaj tu jak w studni bez dna. Klaudiusz przyzna mi prawo odbycia triumfu, bo chce przekona wszystkich o podbiciu Brytanii. A tak naprawd tego kraju nikt nigdy nie ujarzmi, tli si w nim stae zarzewie buntu. Jeli w uczciwej bitwie pokonasz jednego z ich krlw, to natychmiast jego miejsce zajmuje inny, nie liczy si z zakadnikami ani nie uznaje przymierza, zawartego przez tego pierwszego. To znw jakie plemi zagarnia zdobyt przez nas ziemi i niszczy garnizon. Nie moemy te rozbroi sprzymierzonych plemion, bo przecie musz czym si broni przed swymi ssiadami. Z radoci wrcibym do Rzymu i bez triumfalnych odznak, byle tylko opuci ten zapomniany przez bogw zaktek ziemi!

Potem spowania, spojrza na mnie srogo i zapyta: Czyby w Rzymie przed twoim wyjazdem zdyy rozej si pogoski o przyznaniu mi triumfu? Bo waciwie dlaczego taki modziak jak ty miaby dobrowolnie oferowa mi swoje suby? Widocznie niewielkim wysikiem pragniesz mie udzia w mojej chwale! Gboko uraony wyjaniem, e a do tej chwili nie miaem o tym pojcia, bo w Rzymie powszechnie twierdzono, e Klaudiusz z zawici nikomu nie przyzna odznak triumfalnych za walki w Brytanii, skoro sam wici triumf za jej podbicie. Przyjechaem do synnego wodza uczy si sztuki wojennej jako jego podwadny powiedziaem. Znudzio mnie jaowe wiczenie si w jedzie konnej. Tu nie ma koni o jedwabistej sierci ani zdobionych srebrem puklerzy burkn nieprzychylnie Aulus. Ani gorcych ani czy zdolnych masaystw. Natomiast jest przeraliwe wycie pomalowanych w niebieskie prgi barbarzycw, kryjcych si w lasach, jest codzienny dawicy strach przed zasadzk, wieczny katar, nieuleczalny kaszel i staa tsknota za domem. I wiele nie przesadzi, o czym przekonaem si w cigu dwch lat spdzonych w Brytanii. Kilka dni zatrzyma mnie w swoim sztabie, bo chcia si upewni co do mego pochodzenia i wypyta o najnowsze rzymskie plotki, a take zapozna mnie z lokalnymi warunkami i usytuowaniem legionw. Podarowa mi skrzan odzie, konia i bro, a take przyjacielsk rad: Pilnuj swego wierzchowca, by go nie ukradli Brytowie. Oni walcz gowie na rydwanach wojennych, poniewa ich kuce nie nadaj si pod wierzch. My, Rzymianie, chtnie wcielamy plemiona sojusznicze do oddziaw pomocniczych. Mamy oddziay brytyjskich rydwanw wojennych. Ale nigdy nie ufaj Brytom! Nigdy nie odwracaj si do nich plecami! Bardzo chc zdoby rose konie bojowe i utworzy wasn konnic. Klaudiusz zawdzicza swoje zwycistwo soniom, ktrych Brytowie nigdy wczeniej nie widzieli. Sonie rozwaliy brytyjskie zasieki z drewnianych bali i sposzyy zaprzgi bojowe. Teraz nauczyli si walczy ze soniami: ciskaj im oszczepy w oczy albo obrzucaj je poncymi pochodniami. No, a sonie nie czuj si tu dobrze, ostatni z tych, ktre przywiz Klaudiusz, zdech przed rokiem na zapalenie puc. Skieruj ci do legionu Flawiusza Wespazjana, to najbardziej dowiadczony i godny zaufania dowdca legionu. Jest powolny, ale nigdy nie traci panowania nad sob. Pochodznie ma bardzo niskie, a obyczaje prostackie, mimo to jest porzdnym czowiekiem. Nie ma wic szans na osignicie wyszego stanowiska, ale skoro tego pragniesz, nauczysz si przy nim wojowa. Flawiusza Wespazjana spotkaem nad brzegiem rozlewistej rzeki Antona; jego legion budowa acuch drewnianych warowni majcych gwarantowa spokj w tej okolicy. Wdz liczy okoo czterdziestu lat, by krpy, szerokoczoy, a jego zacinite wargi wiadczyy o poczuciu humoru. Stale chodzi odty, ale to bya chyba poza, bo chtnie mia si gono i wykpiwa wasne wady, co nie jest cech czowieka sabego. Sama jego obecno dawaa poczucie bezpieczestwa. Chytrze na mnie spojrza i zawoa: Czyby szczcie si do nas miao umiechn? No, no, mody ekwita z wasnej i nieprzymuszonej woli szuka laurw w ponurych bagnistych lasach Brytanii! Nie, to chyba niemoliwe! Przyznaj si od razu, co nabroie i jakie grzechy chcesz ukry pod skrzydami legionowego ora, to szybciej dojdziemy do porozumienia! Po dokadnym zapoznaniu si z moim rodowodem i krgami przyjaci w Rzymie doszed do wniosku, e moe nie przynios mu ujmy, ale korzyci ze mnie na pewno mie nie bdzie. Z natury jednak yczliwy podj si wdraania mnie do brudw, surowoci i wysikw

onierskiego ycia. Na pocztek zabra w podr inspekcyjn, abym zapozna si z krajem, i podyktowa mi raport do Aulusa Plaucjusza, poniewa niechtnie bra piro do rki. Kiedy si upewni, e dobrze powoduj koniem i nie potykam si o wasny miecz, przekaza mnie pod opiek technika legionowego, abym zaznajomi si ze sztuk budowania drewnianych fortyfikacji. Mae, odosobnione garnizony nigdy nie miay penej obsady. Cz onierzy urzdzaa polowanie lub w inny sposb zdobywaa prowiant, inni pracowali przy wyrbie drzew, a pozostali wznosili umocnienia. Na odchodnym Wespazjan przykaza mi pilnowa, eby onierze czycili bro, a wartownicy czuwali, bo prnowanie rozkada dyscyplin w wojsku i jest matk wszelkiego za. Po kilku dniach znudzio mnie obchodzenie obozu i wysuchiwanie starych spronych kawaw legionowych. Chwyciem topr i stanem do wyrbu. Przy wbijaniu pali kafarem braem si do lin i razem z onierzami piewaem dla utrzymania rytmu uderze, nie baczc na boto, ktre nas ochlapywao od stp do gw. Wieczorami obydwch centurionw i technika raczyem winem, ktre po nieprzyzwoicie wysokiej cenie mona byo naby u wdrownych kupcw. Ale czsto doczaem te do grona oszpeconych bliznami weteranw, aby przy ognisku dzieli z nimi kasz i solone misiwo. Zmniaem, zdziczaem i nauczyem si kl, a take nie przejmowa zoliwymi pytaniami, jak dawno odstawiono mnie od matczynej piersi. W naszym obozie stacjonowao dwudziestu onierzy konnicy galijskiej. Kiedy ich dowdca zorientowa si, e nie zamierzam rywalizowa z nim o wadz, zabra mnie na wypraw po prowiant, abym mg zabi swego pierwszego Bryta. Po sforsowaniu rzeki wjechalimy w gb lasu a do wioski, ktrej mieszkacy skaryli si na napady ociennych plemion. Bro trzymali w ukryciu, ale weterani piechoty, ktrzy podyli za nami, umieli j wykrywa pod polepami chaup albo w kupach nawozu. Skoro za znaleli bro, zarekwirowali zboe i bydo, a mczyzn, ktrzy usiowali broni dobytku, bezlitonie zabili: twierdzili, e Brytowie nie nadaj si na niewolnikw. Kobiety, ktre nie zdyy si ukry, zgwacili sprawnie i z radosnym miechem. Byem przeraony tym bezmylnym i bezsensownym wyniszczaniem. Dowdca konnicy mia si ze mnie i da, bym wzi si w karby i trzyma bro w pogotowiu. Twierdzi, e wezwanie onierzy do ochrony wioski byo zwyk puapk, co potwierdza fakt ukrycia broni. I nie myli si, bo z nastaniem witu pomalowani w niebieskie prgi Brytowie z wyciem zaatakowali wiosk ze wszystkich stron, majc nadziej na zaskoczenie nas. Nasze strae czuway i atwo odparlimy atak barbarzycw nie nosili oni adnych puklerzy ochronnych, jak nasi legionici. Ci sami weterani, ktrzy poprzedniego dnia buszowali po wiosce i ktrym obiecywaem nigdy nie darowa ich postpkw, teraz otoczyli mnie piercieniem i troskliwie osaniali w czasie walki wrcz. Wreszcie Brytowie uciekli, zostawiajc jednego rannego. Powalony na kolana Bryt przeraliwie jcza, opiSbjc si na skrzanej tarczy, i niemrawo porusza mieczem. Weterani rozwarli szyk, wypchnli mnie do przodu i ze miechem krzyczeli: Oto jest, zabijaj swego Bryta, kruszyno! To byo atwe zadanie: osoni si tarcz i zabi rannego, cho zbrojnego czowieka. Ciem go po szyi. Kiedy jednak umiera, obficie broczc krwi, musiaem si odwrci i zwymiotowa.

Wstyd mi byo tej saboci, wic szybko dosiadem konia i doczyem do Galw, ktrzy gonili uciekajcych i kryjcych si po zarolach Brytw, a gos trbki wezwa nas do powrotu. Opuszczalimy wiosk zachowujc wszelkie rodki ostronoci z uwagi na moliwy kontratak, ktrego centurion by pewien. Teraz musielimy doprowadzi bydo i dowie upchane w wiklinowych koszach zboe do obozu. Przez ca drog Brytowie nkali nas niespodziewanymi atakami. Cieszyem si, e wyszedem cao i mog osania innych, siedzc na koskim grzbiecie, ale uznaem, e takie wojowanie nie przyniesie mi zaszczytu. Wreszcie przeprawilimy si przez rzek i znaleli pod oson naszych warowni. Stracilimy dwch onierzy i jednego konia, rannych za byo wielu. Cakowicie wyczerpany poszedem spa do swojej drewnianej chaty o glinianej polepie, ale co chwila zrywaem si, bo wci zdawao mi si, e sysz wojenne wycie Brytw. Nie miaem najmniejszej ochoty bra udziau w podziale zdobyczy wojennej, jaki si odby nastpnego dnia, ale dowdca konnicy wrd artw wychwala moje zachowanie i zapewnia, e machaem mieczem jak dorosy, a ryczaem ze strachu prawie tak samo gronie jak Brytowie, wic mam do upw takie samo prawo jak wszyscy inni. Sdz, e przez specyficzne poczucie humoru stare wygi wypchnli przede mnie zwizan dziewczynk, ktr pochwycili na brzegu rzeki, woajc: To jest twoja zdobycz, eby ci si nie cnio i eby nas nie rzuci, dzielny rycerzu, Minutusie-osesku! Wcieky zawoaem, e nie chc si sta pomiewiskiem ani karmi niewolnicy, ale weterani udawali niewinitka, woajc: Jeli ktry z nas j wemie, to gdy tylko rozwiemy jej rce, wpakuje mu n w gardo! A ty jeste dobrze wychowanym modziecem i znasz grek. Moe polubi ciebie prdzej ni nas! Skwapliwie udzielali rad co do sposobw wychowywania niewolnicy. Miaem j bi rano i wieczorem dla samej zasady i eby utemperowa jej., rogat dusz. Podali mi jeszcze inne wyprbowane metody, ale nie mam zamiaru brudzi nimi czystego papirusu. Nadal upieraem si, e nie chc adnej niewolnicy, ale oni spochmurnieli i mwili: Nie pozostaje wic nic innego, jak tylko sprzeda t dziewczynk za kilka denarw wdrownemu handlarzowi. Moesz si domyla, co j wtedy bdzie czekao. Zrozumiaem, e nigdy bym sobie nie darowa, gdyby z mojej winy to wystraszone dziecko biciem i godzeniem wykierowano na obozow prostytutk. Niechtnie zgodziem si przyj niewolnic jako udzia w podziale zdobyczy wojennych, wyprosiem weteranw z chaty i oparszy rce na kolanach zaczem si jej przyglda. Dziecinna buzia dziewczynki bya posiniaczona i brudna od sadzy, a rudawe wosy zlepionymi kosmykami opaday jej na oczy. Spogldaa na mnie spod tej grzywy, przypominajc brytyjskiego rebaka. Rozmieszyo mnie to porwnanie, wic porozcinaem jej wizy i gestem zachciem, aby umya twarz i zaplota warkocze. Rozcieraa napuchnite nadgarstki rk i tylko podejrzliwie patrzya spode ba. W kocu posaem po technika, ktry troch zna miejscowy jzyk. Technik mia si z tarapatw, w jakie si wpakowaem; zauway te, e dziewczynka wyglda zdrowo i ma proste koczyny. Usyszawszy znajomy jzyk branka omielia si. Jaki czas ywo ze sob rozmawiali, po czym technik powiedzia:

 Ona nie chce si my ani czesa, bo si ciebie boi. Jeli j tkniesz, to zaklina si na zajcz bogini, e zabije ci. Zapewniem, e nie ywi wobec niej adnych zych zamiarw, ale technik radzi, aby upi dziewczynk winem. Niecywilizowani Brytowie nie s przyzwyczajeni do wina, wic upiaby si szybko i wwczas mgbym z ni zrobi, co tylko zechc. Musz tylko uwaa, eby samemu si nie upi, bo inaczej dziewczyna, gdy wytrzewieje, podernie mi gardo. To wanie si przydarzyo obozowemu garbarzowi, ktry popeni ten bd, e upi si razem ze swoj brank. Zniecierpliwiony powtrzyem, e nie zamierzam tkn dziewczynki. Technik jednak dalej marudzi, e lepiej trzyma j zwizan, bo inaczej przy pierwszej okazji ucieknie do swoich. Wyjaniem, e niczego innego nie pragn i poleciem mu, by powiedzia maej, e wieczorem przeprowadz j koo wartownikw i puszcz na wolno. Technik dziwnie mi si przyglda. Ju wczeniej zauway owiadczy e musz by niespena rozumu, skoro bdc ekwit dobrowolnie pracowaem wraz z onierzami, ale nie przypuszcza, e jestem a taki gupi. Porozmawia znowu z dziewczyn i powiedzia: Ona nadal ci nie ufa. Boi si, e zaprowadzisz j do lasu i tam zgwacisz. Gdyby za udao jej si wymkn z twoich rk, to tutejsi Brytowie mogliby j uwizi jako zakadniczk, bo pochodzi z innych stron. Nazywa si Lugunda. Nagle zalniy mu oczy, obliza wargi i patrzc na dziewczynk zaproponowa: Dam ci dwie srebrne monety za dziewczyn i uwolnisz si od niej. Dziewczynka zauwaya jego spojrzenie, zerwaa si na rwne nogi i uchwycia mojej rki, jakbym by jej ostatni ostoj. Jednoczenie wygosia dugie, obfitujce w dziwne syki przemwienie. Technik tumaczy, krztuszc si ze miechu: Dziewczyna twierdzi, e jeli tkniesz j wbrew jej woli, wwczas ponownie narodzisz si jako aba. Ale wczeniej jej wspplemiecy rozetn ci brzuch i wycign z niego bebechy, a w tyek wbij ci rozarzon wczni. Sam widzisz, e najmdrzej postpisz, jeli odsprzedasz j bardziej dowiadczonemu mczynie. Bya taka chwila, e chciaem j da technikowi w prezencie, ale zamiast tego cierpliwie zapewniem jeszcze raz, e nie mam zamiaru jej tkn, chc tylko zatrzyma j, jakby bya brytyjskim rebiciem. rebakom szczotkuje si grzywy, a w chodne noce narzuca na grzbiety czapraki. Wielu starych legionistw z nudw hodowao rne zwierzaki. Dziewczyna jest lepsza od psa, bo mog si od niej nauczy jzyka Brytw. Nie mam pojcia, czy technik dokadnie przetumaczy moje sowa i czy w ogle jego znajomo jzyka barbarzycw bya wystarczajca, aby mg w nim wyrazi moj myl. Prawdopodobnie powiedzia jej, e obchodzi mnie tyle samo co ko czy pies, bo odskoczya ode mnie i przystpia do mycia twarzy w drewnianej kadzi, jakby chciaa udowodni, e nie jest adnym zwierzciem. Odprawiem technika, a dziewczynie podaem kawaek myda. Zdziwia si, bo nigdy niczego takiego nie widziaa. Prawd mwic ja te poznaem je bardzo niedawno. W czasie podry do Brytanii jeden z noclegw przypad mi w galijskm miecie Lutecja, gdzie poszedem do ndznej miejscowej ani. Akurat bya to rocznica mierci mojej matki i moich narodzin. Wanie ukoczyem siedemnacie lat ale nie otrzymaem ycze od nikogo. No, i w tej ani doznaem zdziwienia, bo chudy niewolnik naciera moje ciao mydem! Miao lepsze waciwoci oczyszczajce ni pumeks, ktrym si dotychczas szorowaem. Przypomniaem sobie, e dostaem od pani Tulii pienidze i za trzy zote monety kupiem tego niewolnika razem z jego

mydem. Rano, przed wyjazdem z Lutecji, udaem si do urzdu miejskiego, opaciem podatek za wyzwolenie i daem mu zgod na uywanie imienia Minucjusz. Kilka kawakw myda, jakie od niego otrzymaem, przezornie trzymaem w ukryciu, bo zauwayem, e takie nowinki wzbudzaj pogard wrd legionistw. Dziewczynie bardzo spodobao si mydo, zapomniaa o swoim strachu, umya si i uczesaa wosy. Nasmarowaem jej opuchnite nadgarstki odpowiedni maci. Ubranie miaa w strzpach, bo wyrywaa si, gdy j chwytano w kolczastych krzewach. Od handlarza wdrownego kupiem jej dwa przyodziewki jeden lejszy, drugi ciepy, weniany. Od tej pory zacza chodzi za mn krok w krok jak wierny pies. Szybko zauwayem, e atwiej mi przychodzio uczenie jej aciny nili poznawanie barbarzyskiego jzyka, penego syczcych dwikw. W dugie zimowe wieczory prbowaem nawet uczy j czyta przy wietle ogniska. Robiem to dla zabicia czasu; kreliem litery na piasku, a ona je odrysowywaa. Jedynymi ksikami w obozie byy kalendarz centuriona i sennik chaldejsko-egipski, wasno wdrownego kupca. Bardzo aowaem, e nie wziem ze sob czego do czytania. Za to nauczanie Lugundy przebiegao atwiej i przyjemniej na podstawie poyczonego od handlarza sennika, ni gdybym si posugiwa na przykad malek ksieczk Seneki o spokoju ducha. miechem zbywaem sprone uwagi weteranw na temat dziewczyny; wiedziaem, e s mi yczliwi. Uwaali, e oswoiem t dzikusk dziki jakim czarodziejskim sztuczkom. Oczywicie sdzili, e z ni sypiam, ja za nie wyprowadzaem ich z bdu, cho w rzeczywistoci nie tknem dziewczyny. Wprawdzie miaa ju trzynacie lat, a w Rzymie wydawane s za m dziewczyny dwunastoletnie, ale ja sdziem, e w pnocnych krajach barbarzyskich kobiety rozwijaj si wolniej i duej zachowuj niewinno. Nie sdz, e jej dziewictwo przeszkadzaoby mi, gdybym chcia j zniewoli. Myl jednak, e czua dla mnie szacunek z powodu mej wstrzemiliwoci, a to sprawiao mi wiksz rado, ni gdybym si z ni przespa. Moe zreszt wstrzymywao mnie rwnie przyrzeczenie, jakie daem Klaudii, e nie uczyni niczego podobnego bez uprzedzenia jej. Lodowato zimne strugi deszczu bez przerwy lay si z nieba, drogi, w normalnych warunkach kiepskie, zmieniy si w nieprzejezdne grzskie bagniska, ktre po nocnych przymrozkach skuwa ld, trzaskajcy pod nogami. ycie obozowe zamaro. Dwch modych Galw z oddziaw pomocniczych, ktrzy po trzydziestu latach suby mogli otrzyma obywatelstwo rzymskie, cichcem wkradao si do mej chaty, gdy uczyem Lugund. Najpierw tylko si przygldali z otwartymi ustami, pniej gono powtarzali aciskie swka. Zanim si spostrzegem, zaczem ich uczy aciny i sztuki pisania szo to jakby za jednym zamachem. Awans w legionach jest uwarunkowany znajomoci sztuki czytania i pisania; bez tabliczek woskowych nie mona przecie prowadzi wojen! W trakcie takiej lekcji szkolnej zaskoczy nas Wespazjan, ktry niespodziewanie zwizytowa garnizon. Mia zwyczaj przyjeda bez zapowiedzi, nie pozwala nawet dawa sygnau alarmowego wartownikom, wszystko sam oglda i bada tok dnia powszedniego w obozie. W ten sposb, uwaa, dowdca uzyskuje rzetelniejszy obraz stanu legionu, ni gdyby uprzedzi o swoim przybyciu. Wanie ze zdartego na strzpy sennika chaldejsko-egipskiego gono czytaem, co znaczy ogldanie we nie hipopotama i palcem wskazywaem na odczytywane sowa, za Galowie i Lugunda, pochyleni nad ksig, powtarzali za mn aciskie wyrazy, kiedy wszed Wespazjan. Rykn takim miechem, e a przysiad i bi rkami kolana, a zy ciurkiem pyny mu z oczu.

Wszyscy przestraszylimy si nie na arty. Natychmiast stanlimy na baczno, a Lugunda schowaa si za moimi plecami. Po miechu Wespazjana szybko zorientowaem si, e wcale nie jest zy. Wreszcie powstrzyma miech i przypatrywa si nam ze zmarszczonymi brwiami. Modzi Galowie byli schludni, a teraz przyjli nienagann postaw musia doj do wniosku, e s dobrymi onierzami. Powiedzia, e ceni sobie ich ch uczenia si aciny i pisania, bo to lepszy sposb spdzania wolnego czasu ni pijastwo czy rozrby. Zniy si nawet do tego^ e opowiedzia, jak to za czasw cesarza Kaliguli na wasne oczy widzia w amfiteatrze hipopotama; obrazowo objani, jakie to potne bydl. Galowie oczywicie myleli, e s to wymysy wodza i teraz oni miali si, cho nieco lkliwie. Nie popsuo to humoru Wespazjana, ktry kaza im przygotowa rynsztunek do przegldu. Z szacunkiem poprosiem, aby rozgoci si. Uczyni to z chci, rozejrza si dookoa i zauway z wyczuwaln zazdroci: Ale umiae wietnie si urzdzi, chopcze! Razem z pomocnikiem technika legionowego wasnorcznie ciem grube bale na deski do uoenia podogi i na meble. Na cianach izby wisiay rcznie tkane kolorowe kilimy miejscowej roboty, stao kilka piknych glinianych naczy, a oe z trzcinowym materacem nakrywaa skra niedwiedzia, ktrego sam powaliem wczni. Do ogrzewania suyy naczynia z rozarzonym wglem drzewnym. Oczywicie najlepiej, gdy wojownik przywyknie spa na goej ziemi i czuje si dobrze nawet w wiskim chlewie perorowa Wespazjan. Ale wwczas czowiek niestety nabawia si reumatyzmu do koca ycia, przynajmniej tutaj, w Brytanii. Podobno wasnorcznie zabie jednego Bryta, ale nie chciae uczestniczy w innych wyprawach wojennych? Nie przypuszczaem jednak, e masz zacicie do nauczania, przecie po przyjedzie tak zdecydowanie deklarowae ch zdobycia sawy onierskiej. Zarumieniem si ze wstydu, a on cign artobliwie: Wszyscy dowdcy i trybuni wojenni powinni potrafi wykona kad rzecz lepiej ni ich podwadny. Taki Korbulon, ktrego obecnie uwaa si za znakomitego wodza, zyska sobie renom dziki temu, e w penym ekwipunku przez p dnia bieg rwno z zaprzgiem Kaliguli. No, on musia biec, ale ty nie musiae brudzi rk przy wyrbie drzew czy wbijaniu pali. Nie gniewaj si za te docinki! ywi gboki szacunek dla ludzi uczonych i ubolewam, e nie starczyo mi zdolnoci dla zdobycia porzdnego wyksztacenia. Gdy byem edylem, cesarz Gajusz kaza obrzuci gnojem moj tog, bo jego zdaniem nie dopilnowaem dokadnego czyszczenia bocznych zaukw Rzymu. Byem te pretorem, cho w zasadzie nie dysponowaem odpowiednim majtkiem dla piastowania tak wysokiego stanowiska. Spytaem, czy mog zaproponowa mu troch wina. Odrzek, e chtnie u mnie chwil wypocznie, bo zwizytowa ju obz i rozstawi ludzi do roboty. Wydostaem wic ze skrzyni drewnian czark, ktr uwaaem za najcenniejsze naczynie. Wespazjan zdumiony obraca j w rku, mwic: Przecie masz prawo nosi zoty piercie! Oczywicie posiadam srebrne naczynia, ale ta drewniana czara jest mi najdrosza, bo odziedziczyem j po mojej matce. Wespazjan kiwn pospiesznie gow i powiedzia z aprobat: Dobrze, e szanujesz pami matki. Ja mam po swojej babce srebrny kielich i uywam go tylko w uroczyste dni, cho s tacy, co podkpiwaj ze starego, pogitego naczynia.

Nie aowa sobie wina, a ja szczodrze mu dolewaem; tak ju przywykem do ndznego ycia legionowego, e w myli obliczaem, ile te zaoszczdzi, pijc na mj koszt. Te wyliczenia wcale nie wynikay ze skpstwa, po prostu nauczono mnie, e za dziesi miedzianych ropo czyli dwie i p sestercji dziennie legionista ma si wyywi, zadba o czyst bielizn i jeszcze co odoy do kufra legionowego na swoje konto; z tego konta bdzie mg czerpa, jeli zachoruje czy odniesie rany. Unikaem suby patrolowej, ale nie jestem tchrzem wyjaniem korzystajc z przychylnoci Wespazjana. W moim mniemaniu bardziej godne mczyzny jest powalenie wczni niedwiedzia ni zabicie rannego Bryta. Chtnie pjd na prawdziw wojn, ale mordowania bezbronnych barbarzycw, gwacenia kobiet i rabowania tych ndznych wiosek nie uwaam za uczciwe prowadzenie wojny. Zastanawiam si, czy taka polityka jest korzystna dla Rzymu? Koszty utrzymania legionu musz by cho w czci pokryte przez kraj, w ktrym stacjonuje wojsko odpowiedzia Wespazjan, powoli wstrzsajc wielk gow. Nigdy nie zmusilibymy barbarzycw do szanowania pokoju rzymskiego, rzymskiego prawa i bogw rzymskich, gdybymy wczeniej nie wpoili im strachu przed nami. Wkrtce wiosenne soce rozproszy angielskie mgy i wwczas mog nastpi dla nas trudne czasy. Aulus Plaucjusz przygotowuje si do wyjazdu na uroczystoci triumfalne i zabierze do Rzymu oddziay najbardziej zasuone, czyli najlepiej wyszkolone. Tych weteranw czeka ciki przemarsz, bd wic dali pienidzy, aby opaci kilka dni pijastwa. Spord dowdcw legionw wanie ja zdobywca wyspy Vectis najbardziej zasuguj na udzia w triumfie. Jednake kto musi si zatroszczy o Brytani, zanim cesarz nie mianuje nowego wodza na miejsce Aulusa Plaucjusza. Aulus obieca i przysiga, e jeli zgodz si zosta, wystara si dla mnie przynajmniej o odznaczenia triumfalne. Pocierajc zmczone czoo, mwi dalej: Na ile to ode mnie bdzie zaleao, wyprawy upiecze si skocz i zaczniemy prowadzi polityk pokojow. Wwczas jednak od plemion podbitych i sojuszniczych bdziemy musieli ciga wiksze podatki; przecie trzeba utrzyma wojsko! To doprowadzi do wybuchu nowego powstania. No, do tego momentu upynie troch czasu, bo przecie Aulus Plaucjusz zabierze do Rzymu jako trofea wojenne zakadnikw: pokonanych krlw i wodzw plemiennych. Zakadnicy przywykn do wygd cywilizowanego ycia, a ich dzieci bdziemy wychowywa w szkoach na Palatynie i w rezultacie wyrzekn si ich rodziny i plemiona. W kadym razie moemy spodziewa si pewnego wytchnienia a do czasu, gdy Brytowie midzy sob ustal, ktre rody wygraj rywalizacj o wadz. Jeli oka dobry refleks, to mog zorganizowa powstanie ju w czasie przesilenia letniego, na przykad w dzie ich wita religijnego. Tego dnia na kamiennej pycie wszystkie plemiona wsplnie skadaj ofiar z jecw. Ciekawe, e najbardziej arliwie su bogom krlestwa zmarych i bogini z twarz sowy. Ale przecie sowa jest take ptakiem naszej Minerwy? Zastanowi si chwil nad t zbienoci i mwi dalej: Stanowczo za mao wiemy o Brytanii, o jej rnych plemionach, jzyku, zwyczajach i bogach. Mamy nieze rozeznanie w drogach, rzekach, brodach, grach, lasach, strumieniach, wygonach i wodopojach, poniewa zdobycie takich informacji jest pierwszym zadaniem mdrego wodza. S wprawdzie kupcy wdrowni, ktrzy spokojnie handluj z rnymi take wrogimi nam plemionami, ale zazwyczaj Brytowie ograbiaj kadego, kto tylko wyjdzie poza teren kontrolowany przez legiony. Wrd Brytw mona spotka ludzi wyksztaconych, ktrzy podrowali do Galii i

Rzymu i ktrzy znaj acin, ale nie potrafilimy dotychczas dogada si z nimi. Gdyby teraz kto zgromadzi odpowiednio wiele prawdziwych informacji o Brytach, ich zwyczajach i wierzeniach; gdyby napisa rzeteln ksik o Brytanii, wywiadczyby Rzymowi wiksz przysug, ni gdyby dokona podboju caego tego wyspiarskiego kraju. Boski Juliusz Cezar niewiele wiedzia o Brytach, wierzy we wszystkie opowiadane o nich brednie; zreszt w swojej ksice, pisanej na potrzeby propagandy, wyolbrzymia wasne zwycistwa, zapominajc, e w ten sposb mimo woli skada hod Galom. Ksika, o ktrej myl, powinna mie charakter podrcznika informacyjnego, jej autor nie moe niczego zmyla, tylko opowiedzie, co widzia na wasne oczy, albo o czym wie na pewno. Na przykad: plemiona, ktre tocz midzy sob krwawe walki, maj tych samych bogw i wsplne miejsca, gdzie skadaj ofiary. Twierdz, e ich bogowie i kamienie ofiarne maj tysice lat i s starsze od naszych! To oczywicie ndzne wymysy, ale w ksidze powinno znale si stwierdzenie, e Brytowie naprawd w to wierz. Znowu pocign wina z drewnianej czarki, jeszcze bardziej si rozochoci i perorowa dalej: Na pewno z czasem bd musieli przej zwyczaje i cywilizacj Rzymu, ale podejrzewam, e gdybymy znali ich obyczaje, moglibymy ich szybciej i atwiej cywilizowa. To byoby korzystne wanie teraz, kiedy pragniemy pokojowego etapu podbojw, bo najlepsze oddziay opuszcz Brytani i bdziemy oczekiwa na przyjazd nowego niedowiadczonego wodza. Skoro zabie Bryta, na pewno bdziesz chcia wyjecha z Aulusem Plaucjuszem i wzi udzia w triumfie. Twoje pochodzenie upowania ci do tego. Dam ci rekomendacj. Przynajmniej bd mia w Rzymie jednego prawdziwego przyjaciela. Nagle zachmurzy si i rzek z przygnbieniem: Mj syn, Tytus, wychowuje si na Palatynie jako towarzysz nauki i zabaw Brytanika. Chciaem zagwarantowa mu lepsz przyszo, ni zdobyem dla siebie. Moe kiedy bdzie wodzem, ktry ostatecznie podbije Brytani? Z przyjemnoci poinformowaem go, e widziaem Tytusa w towarzystwie Brytanika, kiedy uczyli si jazdy konnej przed uroczystociami jubileuszowymi. Wespazjan odpar, e nie widzia swego syna ju cztery lata i teraz te go nie zobaczy. Wielki szum, a poytek niewielki z tego caego triumfu skwitowa z gorycz. Bezsensowne trwonienie pienidzy dla uciechy rzymskich prniakw! Nie zaprzeczam, e i ja chtnie przeczogabym si kiedy na klczkach po stopniach wityni Jowisza na Kapitolu w wiecu laurowym na gowie. Kt z legionistw o tym nie marzy? Ale zala si mona i w Brytanii, z pewnoci wyniesie to taniej. Owiadczyem, e jeli mgbym mu si przyda w Brytanii, to chtnie zostan pod jego dowdztwem. Nie paam chci uczestniczenia w odbyciu triumfu, na ktry niczym nie zasuyem. Wespazjan uzna to za wyraz wielkiego zaufania do swojej osoby, i wyranie si wzruszy: Im wicej pij z tej twojej drewnianej czarki, tym bardziej ci lubi powiedzia ze zami w oczach. Chciabym, eby Tytus wyrs na czowieka podobnego do ciebie. Chyba mog powierzy ci tajemnic? Wyzna, e przed Aulusem Plaucjuszem, ktry zbiera jecw, aby wystpili w pochodzie triumfalnym i w walkach w amfiteatrze, ukrywa brytyjskiego kapana. Aulus pragnby mie druida w swym orszaku i pokaza go rzymskiej gawiedzi na arenie. Prawdziwy druid nigdy nie przystanie na udzia w takiej zabawie stwierdzi Wespazjan. Raczej niech Aulus przebierze kogokolwiek za kapana; w Rzymie nikt nie dostrzee rnicy. Mam zamiar oczywicie po wyjedzie Plaucjusza uwolni kapana i

odesa go do jego plemienia wraz z zapewnieniem o moich najlepszych zamiarach. Gdyby by, Minutusie, wystarczajco odwany, mgby uda si wraz z nim i pozna obyczaje Brytw. Dziki jego porednictwu nawizaby przyjacielskie kontakty z brytyjskimi modymi arystokratami; druid gwarantowaby ci bezpieczestwo. Podejrzewam, e ci nasi kupcy, ktrzy z powodzeniem handluj z Brytami, kupuj u druidw za wysok cen jakie znaki bezpieczestwa, chocia nigdy nie mieli mi si do tego przyzna. Wcale nie miaem ochoty na mieszanie si w sprawy obcej, przeraajcej religii. Zastanawiaem si, czy nie przeladuje mnie jaka kltwa? Przecie i w Rzymie zostaem niemal przemoc wcignity w tajniki zabobonw chrzecijaskich! Zaufanie naley odwzajemnia pomylaem i opowiedziaem Wespazjanowi okolicznoci mego wyjazdu do Brytanii. Strasznie rozmieszya go myl, e maonka bohatera uroczystoci triumfalnych miaa by przez niego skazana za udzia w bezwstydnych zabobonach. Chcc wykaza, e jest zorientowany w rzymskich plotkach, powiedzia: Osobicie znam Pauline Plaucj. O ile wiem, pomieszao si jej w gowie od czasu, gdy wykryto, e we wasnym domu umoliwiaa modemu filozofowi zdaje si, e si nazywa Seneka schadzki z Juli, siostr cesarza Kaliguli. Z tego powodu tamci oboje zostali wydaleni z kraju, a w kocu Julia stracia ycie. Plaucja zaamaa si pod oskareniem o strczycielstwo i dostaa bzika; przywdziaa aob i zamkna si w samotnoci. Oczywicie, e w takiej sytuacji rne myli mogy jej chodzi po gowie. Lugunda przez cay czas siedziaa skulona w kciku i czujnie na nas patrzya, umiechajc si, kiedy ja si umiechaem i smutniejc, gdy stawaem si powany. Wespazjan spojrza na ni z roztargnieniem i nagle powiedzia: Kobietom w ogle mog wpada do gowy dziwne pomysy. Mczyni nigdy nie mog by pewni ich zamiarw. Boski Cezar mia ze zdanie o brytyjskich niewiastach, ale on w ogle nie ceni kobiet. Ja tam uwaam, e kobiety s dobre i ze, zupenie niezalenie od tego, czy i jak wysoko s cywilizowane. Mczyzna nie moe osign wikszego szczcia ni przyja dobrej kobiety. Twoja dzikuska jest jeszcze dzieckiem, ale kto wie, czy nie bdziesz mia z niej wicej poytku, ni sdzisz. Zwrcili si do mnie przedstawiciele jej plemienia z propozycj wykupu dziewczyny. Czego takiego Brytowie nigdy nie robi! Wspplemiecw, ktrzy dostaj si do niewoli, uznaj za straconych na zawsze. Przez chwil z niejakim trudem rozmawia z dziewczyn w tubylczym jzyku. Niewiele z tego rozumiaem; Lugunda podesza i przytulia si do mego boku, jakby szukajc opieki. Odpowiadaa Wespazjanowi najpierw ze strachem, potem z oywieniem; w kocu Wespazjan potrzsn gow i znw zwrci si do mnie: To te jest u Brytw beznadziejne. Te plemiona, ktre mieszkaj na poudniowym wybrzeu, mwi innym jzykiem ni te ze rodka kraju, a ludzie z pnocy tylko z trudem mog si porozumie z mieszkacami poudnia. Twoj Lugund jeszcze jako niemowl kapani wybrali, aby pilnowaa zajcy. Jeli dobrze zrozumiaem, druidzi wierz, e potrafi prawidowo okreli, czy z malekiego dziecka wyronie kapan! Organizacja druidw jest wysoce zhierarchizowana, aby osign kolejne stopnie musz si uczy przez cae ycie. U nas osignicie urzdu kapaskiego jest dowodem zdobycia szacunku politycznego, natomiast u Brytw kapan jest rwnoczenie lekarzem, sdzi, a nawet poet o ile barbarzycy mog mie poezj. Bardzo bym chcia kiedy piastowa w Rzymie urzd kapaski, aby pozna tajemnice suby naszym bogom. Nie jest to wcale takie proste, jak sdz uczeni kpiarze. Uwaam, e kady czowiek, nawet taki, ktry osign wysok pozycj polityczn, powinien si

ba i szanowa rzymskich bogw. Ale moe si myl. I nie wiem, czy susznie czyni, udzielajc ci tych informacji, przecie jeste tylko prostym, zdziczaym odakiem. Sdz, e Wespazjan wcale nie by taki nieokrzesany, jakiego udawa. Chyba ukrywa si za t mask, aby w ten sposb zgbia pych i zarozumialstwo innych. Nie wiedziaem dotychczas, e druidzi wyznaczyli Lugund na kapank; oczywicie zauwayem, e nie moga przekn nawet ksa zajczego misa i strasznie ubolewaa, kiedy chwytaem zajce w sida, ale uwaaem to za jej kaprys, wiedziaem te, e rne rody i plemiona brytyjskie uwaay rozmaite zwierzta za wite; przecie u nas te kapanowi Diany z Nemi nie wolno nie tylko dotkn, ale nawet oglda konia. Pogadawszy jeszcze chwil z Lugund Wespazjan parskn miechem, klepn si po kolanach i zawoa: Ona wcale nie chce wraca do swoich, woli zosta u ciebie. Powiada, e nauczysz j czarw, ktrych nawet ich kapani nie znaj. Na Herkulesa, uwaa ci za witego, bo nawet nie usiowae jej zniewoli! Zirytowany fuknem, e nie jestem witym, ale wie mnie pewna obietnica, zreszt Lugunda jest jeszcze dzieckiem. Wespazjan chytrze na mnie spojrza, potar szerokie policzki i zauway, e adna kobieta nie jest dzieckiem. Chwil si namyla, po czym powiedzia: Nie mog jej zmusza do powrotu do swoich. Chyba powinnimy pozwoli, aby zasigna rady u zajca. Nazajutrz Wespazjan przeprowadzi przegld obozu, po czym swoim zwyczajem szorstko przemwi do onierzy, dajc, aby odtd zaprzestali rozbijania czaszek i przeladowania Brytw. Kady Bryt ma by dla was jak ojciec czy brat, Brytyjka jak matka, a nawet najbardziej kuszca dziewucha jak siostra! Czy zrozumielicie, cymbay?! Macie ich tak traktowa! Machajcie zielonymi gazkami, dawajcie podarunki, karmcie ich i dawajcie im pi! Dobrze wiecie, e wedle prawa wojennego za samowoln grabie grozi spalenie na stosie. Czyli strzecie si, ebym nie musia przypala waszej skry! Pamitajcie cign toczc gronym spojrzeniem e jeszcze gorzej was przypiek, jeli pozwolicie Brytom ukra choby jeden miecz czy konia! Pamitajcie, e to barbarzycy! Macie ich troskliwie uczy naszych zwyczajw! Nauczcie ich gra w koci, pi wino, zaklina si na rzymskich bogw. To bdzie pierwszy krok do wyszej kultury! Jeli Bryt walnie was po gbie, to nadstawcie do bicia jeszcze drug stron! Na Marsa, syszaem o nowej zabobonnej religii, ktra tak kae czyni, cho w to nie uwierzycie! Jednak nie nadstawiajcie si tak zbyt czsto, raczej rozstrzygajcie spory w zapasach, biegach z przeszkodami albo ich zwyczajem grajcie w pik! Rzadko syszaem, aby legionici tak pokadali si ze miechu, jak w czasie przemwienia Wespazjana. Szeregi koysay si, kto nawet upuci tarcz do bota. Wespazjan wasnorcznie wychosta niezgrab poyczon od centuriona lask, co wzbudzio jeszcze wiksz wesoo. Na koniec wdz celebrowa przy obozowym otarzu, a czyni to tak uroczycie i tak nabonie przestrzega caego ceremoniau, e wszyscy przestali si mia. Zoy! w ofierze wiele cielt, owiec i wi, wic wszyscy si cieszylimy, e dobrze napchamy sobie brzuchy darmow pieczenia i gono wysawialimy jego yczliwo. Po przegldzie wysa mnie, abym od weterana, ktry dla zabawy trzyma w klatce zajce, kupi jedno zwierztko. Wsadzi je za pazuch i we trjk on, Lugunda i ja poszlimy

gboko w las. Wespazjan nie wzi eskorty, bo nie ba si niczego, zreszt obydwaj bylimy w penym rynsztunku i z broni. W lesie da zajca Lugundzie; dziewczyna schowaa go pod paszcz i zacza szuka odpowiedniego miejsca. Tak nami bez wyranej przyczyny krcia, e zaczem si obawia, czy nie wpadniemy w brytyjsk puapk. W pewnej chwili kruk zerwa si przed nami do lotu kraczc gono, ale na szczcie polecia w prawo. W kocu Lugunda zatrzymaa si u stp niebotycznego dbu. Okrcia si wkoo, pomachaa rkami w rne strony wiata, rzucia w gr gar zbutwiaych odzi i sprawdzia, gdzie upady, a wreszcie zacza mwi zaklcia. Mwia i piewaa monotonnym gosem tak dugo, e poczuem senno. Nagle wyrwaa zajca z zanadrza, wyrzucia go w powietrze i stojc w miejscu, wycignita do przodu, wpatrywaa si za nim pociemniaymi z napicia oczami. Zajc co si pomkn dugimi susami wprost na pnocny zachd i znikn w lesie. Lugunda rozpakaa si, obja mnie za szyj i przylgna do mnie, drc z paczu. Sam wybrae i kupie zajca, Minutusie powiedzia Wespazjan. Ja nie braem udziau w tej transakcji. Jeli dobrze zrozumiaem, zajc da od Lugundy, aby natychmiast wracaa do swego plemienia. Gdyby si zatrzyma i wsadzi gow w krzaki, to byby zy omen dla wszystkich naszych zamierze. Na tyle znam si na wrbach z uyciem zajca. Po przyjacielsku poklepa Lugund po ramieniu i co do niej powiedzia, wskazujc na mnie. Lugunda uspokoia si, zajaniaa umiechem i wielokrotnie ucaowaa moj rk. Obiecaem, e przeprowadzisz j bezpiecznie na miejsce wyjani Wespazjan. Trzeba pomyle jeszcze o kilku sprawach. Nie wyruszycie natychmiast, bo musisz si zaprzyjani z tym wizionym druidem. Jeste na tyle zwariowanym modzianem, e moesz si przedstawi jako wdrowny sofista, ktry poszukuje mdroci w rnych krajach. Proponuj, eby przyodzia si w kol skr. Dziewucha powiadczy, e jeste witym mem i druid ci ochroni. Oni wicie dotrzymuj obietnic zoonych pod przysig w imi bogw krlestwa umarych. Jeli ci to nie odpowiada, bdziemy musieli znale jaki inny, a rwnie przekonujcy sposb budowania podstaw pokojowej polityki. Razem z Wespazjanem wmaszerowalimy do gwnego obozu. Bardzo byem zdziwiony, opuszczajc nasz warowni, bo wielu ludzi, z ktrymi przeyem zim, okazao mi przywizanie przecie na pocztku tak zoliwie si do mnie odnosili! Otrzymaem liczne mae upominki, nigdy nie bronili, bym si odgryza, kiedy mi dokuczali i zapewniali, e pynie we mnie prawdziwa wilcza krew, mimo e znam grek. Przykro mi byo rozstawa si z nimi. W chwili gdy weszlimy do obozu legionu, powinienem zgodnie z regulaminem odda honory oru, ale zapomniaem o tym. Wespazjan rykn z wciekoci, rozkaza haniebnie mnie rozbroi i osadzi w ciemnym karcerze. Zaskoczya mnie jego srogo a do momentu, kiedy sobie uwiadomiem, e przecie chodzi o to, abym mia okazj pozna druida. Okazao si, e brytyjski kapan nie mia jeszcze nawet trzydziestu lat, ale by ze wszech miar czowiekiem interesujcym. Zna niele acin i nosi rzymskie szaty. Dosta si do niewoli, gdy w drodze powrotnej z wysunitej najbardziej na zachd i okolonej oceanem czci Galii jego statek szuka schronienia przed sztormem na znajdujcym si w naszych rkach wybrzeu Brytanii. Twj dowdca, Wespazjan, jest przebiegym czowiekiem powiedzia z umiechem. Wtpi, by ktokolwiek poza nim dostrzeg we mnie druida; nikt inny nie podejrzewaby nawet, e jestem Brytem, przecie nie maluj twarzy na niebiesko! Obieca uratowa mnie od poniajcej mierci w rzymskim amfiteatrze; nie uczyni jednak niczego, by go zadowoli. Zrobi tylko to, co mi wyranie nakazuj moje sny i znaki wieszcze. Oszczdzajc moje ycie

Wespazjan niewiadomie realizuje wol potniejsz od swojej. Nie boj si mczeskiej mierci, jestem wszak wywicony. U nasady kciuka wbia mi si drzazga i rka paskudnie mi spucha. Druid prawie bezbolenie wyj drzazg jedn rk, gdy drug uciska mi nadgarstek. Po tym zabiegu dugo trzyma moj obola i rozpalon rk midzy swoimi domi. Nazajutrz stwierdziem, e gdzie znikno cae zaropienie, a nawet lad po drzazdze! Wespazjan lepiej ni inni Rzymianie rozumie, e obecna wojna toczy si midzy bogami Brytw a bogami Rzymu mwi druid. Dlatego zabiega o zawarcie rozejmu midzy bogami. Uwaam, e to jest bez porwnania mdrzejsze ni zawieranie przez Rzymian sojuszy politycznych z poszczeglnymi plemionami. Nasi bogowie mog sobie pozwoli na rozejm, poniewa oni nigdy nie umr; natomiast znaki wieszcze zapowiadaj rych mier bogw Rzymu. Dlatego nigdy caa Brytania nie dostanie si pod wadz Rzymu, chocia Wespazjan jest taki przebiegy. Oczywicie kady musi wierzy w swoich bogw. Usiowa rwnie broni przeraajcego obyczaju skadania ofiar z ludzi: Dusz mona kupi tylko za cen duszy. Gdy zachoruje czowiek ze znamienitego rodu, to dla odzyskania zdrowia skada w ofierze przestpc albo niewolnika. Dla nas mier nie oznacza tego samego co dla was, Rzymian, poniewa wiemy, e wczeniej czy pniej ponownie si narodzimy, e mier jest tylko zmian czasu i miejsca, niczym wicej. Nie zamierzam twierdzi, e wszyscy ludzie narodz si ponownie, ale druid, ktry zdoby pene wicenia, doskonale wie, e odrodzi si i na nowo zajmie godn pozycj spoeczn. mier jest wic tylko mocnym snem. Wespazjan wyzwoli druida, przestrzegajc wszystkich przepisw prawa, wypaci z wasnej sakiewki podatek od wyzwolenia i pozwoli mu uywa swego drugiego nazwiska rodowego Petro; miao to przypomina byemu niewolnikowi o obowizkach, jakie prawo rzymskie nakada na nowo wyzwolonych w stosunku do ich wyzwolicieli. Potem podarowa nam trzy muy i wysa nas na ziemie podbite. W karcerze urosy mi wosy i jasna, rzadka broda; ponadto ubraem si w kol skr, chocia Petro mia si z tych rodkw ostronoci. Gdy ju przekroczylimy rzek i dotarlimy do lenej guszy, Petro wyrzuci w krzaki lask wyzwoleca i wyda z siebie mrocy krew w yach skowyt. Po chwili otoczya nas gromada uzbrojonych i wymalowanych w niebieskie pasy Brytw. Ale ani mnie, ani Lugundzie nie uczynili niczego zego. Na przeomie zimy i wczesnej wiosny jechaem na grzbiecie mua w towarzystwie Petra i Lugundy wrd rnych plemion a do ziemi Brygantw. Petro chtnie zaznajamia mnie z obyczajami i wierzeniami Brytw, ale milcza jak gaz, gdy chciaem si czego dowiedzie o tajemnicach wywice druidw. Nie widz powodu, aby tu szczegowo opisywa moj podr, poniewa wszystko przedstawiem w ksice, ktra znajduje si w wielu bibliotekach i nadal cieszy si poczytnoci. Musz przyzna, e dopiero po wielu latach zrozumiaem, i przez cay czas tej wdrwki i pobytu wrd Brygantw byem owadnity jakim urokiem. Czy wynika on z tajemniczego oddziaywania Petra, czy z obecnoci Lugundy, a moe tylko z mojej modoci nie mam pojcia. Ale wiem, e wwczas wszystko wydawao si pikniejsze, ni byo w rzeczywistoci; podobay mi si obyczaje i ludzie, ktrych pniej znielubiem tak samo gorco, jak sdziem, e ich lubi. Przez to jedyne brytyjskie lato, w cigu zaledwie poowy roku, rozwinem si i zmdrzaem bardziej, ni wydawao si to moliwe w tak krtkim czasie.

Zim wrciem na tereny podbite przez Rzymian, do Londinium, aby napisa pamitnik, w ktrym chciaem zawrze dowiadczenia z podry. Lugunda zostaa wrd swego plemienia i miaa opiekowa si zajcami. Wprawdzie koniecznie chciaa jecha ze mn, ale Petro ze swej strony pragn, abym do nich powrci, wic przekona Lugund, e wrc tym pewniej, jeli ona zostnie w swoim wedle wiary Brytw znakomitym rodzie. Stanem przed Wespazjanem ubrany w pikne futro, z wymalowan w niebieskie prgi twarz i zotymi kolczykami w uszach. Nie pozna mnie! Uczyniem najprostszy znak umowny druidw Petro nauczy mnie tego gestu, abym nie wpad w jakie tarapaty w przypadku spotkania z obcym plemieniem brytyjskim i przemwiem uroczycie w jzyku podbitych: Jam Ituna z ziemi Brygantw, wspplemiennik Rzymianina Minutusa Lauzusa Manilianusa. Przywo ci wieci od niego. Da si zabi druidom, aby w ten sposb zdoby dla ciebie pomylno. Nie moe ju wrci na ziemi we wasnej postaci, ja za obiecaem, e ufunduj mu pamitkow tablic z rzymskimi literami. Czy moesz mi poleci odpowiedniego kamieniarza? Na wszystkich bogw Hadesu, z Hekate na czele! krzykn osupiay Wespazjan. Minutus Manilianus nie yje? Co ja teraz napisz jego ojcu?! Umierajc za ciebie, mdry i zdolny mj pobratymiec widzia we nie hipopotama cignem dalej z powag. To oznacza dla ciebie powoli wzrastajc wadz, ktrej adna moc ziemska nie moe przeszkodzi. Flawiuszu Wespazjanie, bogowie brytyjscy powiadczaj, e przed mierci bdziesz uzdrawia chorych dotkniciem doni i ogosz ci bogiem w ziemi egipskiej. Ze strachu omal mnie nie sparaliowao wykrzykn Wespazjan, ktry dopiero teraz mnie pozna i parskn miechem, wspomniawszy sennik chaldejski. Co za bzdury tu pleciesz? Naprawd miaem taki sen, kiedy przebywaem w kraju Brygantw; po otrzymaniu wysokiego stopnia druidy zapadem w letarg, podobny do mierci. Moe tylko tak przestraszyem si wtedy, gdy niespodzianie zaskoczye mnie przy czytaniu Lugundzie o hipopotamie, e to zwierz wrcio we nie i moe to nie ma adnego znaczenia stwierdziem rozsdnie. Miaem te sen o Egipcie, tak wyrany, e mgbym opisa miejsce i wityni, przed ktr si wszystko dziao. Siedziae otoczony tumem, gruby i ysy, na fotelu sdziowskim. lepiec i chromy bagali ci gorco, eby ich uzdrowi. Dugo odmawiae, a w kocu zgodzie si splun lepcowi w oczy i kopn chromego. Niewidomy natychmiast przewidzia, a kaleka stan na obie nogi. Na ten widok tum przynis ci dary ofiarne i ogosi bogiem. Wespazjan mia si gono nienaturalnym miechem, a pniej ostrzeg mnie: arty s artami, ale w adnym wypadku nikomu nie opowiadaj tych snw. Obiecuj zachowa w pamici wymienione przez ciebie metody uzdrowie, jeli znajd si kiedy w przedstawionych przez ciebie okolicznociach. Ale najbardziej prawdopodobne jest to, e nawet jako bezzbny staruszek bd nadal broni rzymskich przywilejw w Brytanii cigle w stopniu dowdcy legionu. Nie mwi tego tak cakiem powanie, przecie na todze nosi ju odznaczenia triumfalne. Zoyem mu gratulacje z tej okazji, ale Wespazjan spochmurnia i powiedzia mi najwiesz

nowin z Rzymu: cesarz Klaudiusz zamordowa swoj mod on Mesalin i przed gwardi pretoriask przysiga szlochajc, e ju nigdy si nie oeni. Poinformowano mnie z dobrych rde, e Mesalina rozesza si z Klaudiuszem i wysza za m za konsula Syliusza, z ktrym jakoby ju wczeniej utrzymywaa bliskie stosunki opowiada. Zawarli zwizek maeski, kiedy Klaudiusz wyjecha z miasta. Podobno planowali przywrcenie ustroju republikaskiego bd powierzenie przez senat nowo zajmie godn pozycj spoeczn. mier jest wic tylko mocnym snem. Wespazjan wyzwoli druida, przestrzegajc wszystkich przepisw prawa, wypaci z wasnej sakiewki podatek od wyzwolenia i pozwoli mu uywa swego drugiego nazwiska rodowego Petro; miao to przypomina byemu niewolnikowi o obowizkach, jakie prawo rzymskie nakada na nowo wyzwolonych w stosunku do ich wyzwolicieli. Potem podarowa nam trzy muy i wysa nas na ziemie podbite. W karcerze urosy mi wosy i jasna, rzadka broda; ponadto ubraem si w kol skr, chocia Petro mia si z tych rodkw ostronoci. Gdy ju przekroczylimy rzek i dotarlimy do lenej guszy, Petro wyrzuci w krzaki lask wyzwoleca i wyda z siebie mrocy krew w yach skowyt. Po chwili otoczya nas gromada uzbrojonych i wymalowanych w niebieskie pasy Brytw. Ale ani mnie, ani Lugundzie nie uczynili niczego zego. Na przeomie zimy i wczesnej wiosny jechaem na grzbiecie mua w towarzystwie Petra i Lugundy wrd rnych plemion a do ziemi Brygantw. Petro chemie zaznajamia mnie z obyczajami i wierzeniami Brytw, ale milcza jak gaz, gdy chciaem si czego dowiedzie o tajemnicach wywice druidw. Nie widz powodu, aby tu szczegowo opisywa moj podr, poniewa wszystko przedstawiem w ksice, ktra znajduje si w wielu bibliotekach i nadal cieszy si poczytnoci. Musz przyzna, e dopiero po wielu latach zrozumiaem, i przez cay czas tej wdrwki i pobytu wrd Brygantw byem owadnity jakim urokiem. Czy wynika on z tajemniczego oddziaywania Petra, czy z obecnoci Lugundy, a moe tylko z mojej modoci nie mam pojcia. Ale wiem, e wwczas wszystko wydawao si pikniejsze, ni byo w rzeczywistoci; podobay mi si obyczaje i ludzie, ktrych pniej znielubiem tak samo gorco, jak sdziem, e ich lubi. Przez to jedyne brytyjskie lato, w cigu zaledwie poowy roku, rozwinem si i zmdrzaem bardziej, ni wydawao si to moliwe w tak krtkim czasie. Zim wrciem na tereny podbite przez Rzymian, do Londinium, aby napisa pamitnik, w ktrym chciaem zawrze dowiadczenia z podry. Lugunda zostaa wrd swego plemienia i miaa opiekowa si zajcami. Wprawdzie koniecznie chciaa jecha ze mn, ale Petro ze swej strony pragn, abym do nich powrci, wic przekona Lugund, e wrc tym pewniej, jeli ona zostnie w swoim wedle wiary Brytw znakomitym rodzie. Stanem przed Wespazjanem ubrany w pikne futro, z wymalowan w niebieskie prgi twarz i zotymi kolczykami w uszach. Nie pozna mnie! Uczyniem najprostszy znak umowny druidw Petro nauczy mnie tego gestu, abym nie wpad w jakie tarapaty w przypadku spotkania z obcym plemieniem brytyjskim i przemwiem uroczycie w jzyku podbitych: Jam Ituna z ziemi Brygantw, wspplemiennik Rzymianina Minutusa Lauzusa Manilianusa. Przywo ci wieci od niego. Da si zabi druidom, aby w ten sposb zdoby dla ciebie pomylno. Nie moe ju wrci na ziemi we wasnej postaci, ja za obiecaem, e ufunduj mu pamitkow tablic z rzymskimi literami. Czy moesz mi poleci odpowiedniego kamieniarza?

 Na wszystkich bogw Hadesu, z Hekate na czele! krzykn osupiay Wespazjan. Minutus Manilianus nie yje? Co ja teraz napisz jego ojcu?! Umierajc za ciebie, mdry i zdolny mj pobratymiec widzia we nie hipopotama cignem dalej z powag. To oznacza dla ciebie powoli wzrastajc wadz, ktrej adna moc ziemska nie moe przeszkodzi. Flawiuszu Wespazjanie, bogowie brytyjscy powiadczaj, e przed mierci bdziesz uzdrawia chorych dotkniciem doni i ogosz ci bogiem w ziemi egipskiej. Ze strachu omal mnie nie sparaliowao wykrzykn Wespazjan, ktry dopiero teraz mnie pozna i parskn miechem, wspomniawszy sennik chaldejski. Co za bzdury tu pleciesz? Naprawd miaem taki sen, kiedy przebywaem w kraju Brygantw; po otrzymaniu wysokiego stopnia druidy zapadem w letarg, podobny do mierci. Moe tylko tak przestraszyem si wtedy, gdy niespodzianie zaskoczye mnie przy czytaniu Lugundzie o hipopotamie, e to zwierz wrcio we nie i moe to nie ma adnego znaczenia stwierdziem rozsdnie. Miaem te sen o Egipcie, tak wyrany, e mgbym opisa miejsce i wityni, przed ktr si wszystko dziao. Siedziae otoczony tumem, gruby i ysy, na fotelu sdziowskim. lepiec i chromy bagali ci gorco, eby ich uzdrowi. Dugo odmawiae, a w kocu zgodzie si splun lepcowi w oczy i kopn chromego. Niewidomy natychmiast przewidzia, a kaleka stan na obie nogi. Na ten widok tum przynis ci dary ofiarne i ogosi bogiem. Wespazjan mia si gono nienaturalnym miechem, a pniej ostrzeg mnie: arty s artami, ale w adnym wypadku nikomu nie opowiadaj tych snw. Obiecuj zachowa w pamici wymienione przez ciebie metody uzdrowie, jeli znajd si kiedy w przedstawionych przez ciebie okolicznociach. Ale najbardziej prawdopodobne jest to, e nawet jako bezzbny staruszek bd nadal broni rzymskich przywilejw w Brytanii cigle w stopniu dowdcy legionu. Nie mwi tego tak cakiem powanie, przecie na todze nosi ju odznaczenia triumfalne. Zoyem mu gratulacje z tej okazji, ale Wespazjan spochmurnia i powiedzia mi najwiesz nowin z Rzymu: cesarz Klaudiusz zamordowa swoj mod on Mesalin i przed gwardi pretoriask przysiga szlochajc, e ju nigdy si nie oeni. Poinformowano mnie z dobrych rde, e Mesalina rozesza si z Klaudiuszem i wysza za m za konsula Syliusza, z ktrym jakoby ju wczeniej utrzymywaa bliskie stosunki opowiada. Zawarli zwizek maeski, kiedy Klaudiusz wyjecha z miasta. Podobno planowali przywrcenie ustroju republikaskiego bd powierzenie przez senat godnoci cesarza Syliuszowi. Trudno zrozumie, co si stao naprawd. Wyzwolecy Klaudiusza, Narcyz, Pallas i inni, przekonali cesarza, e Mesalina dybie na jego ycie. To by byo zgodne z logik. Tylko e w czasie uczty weselnej spiskowcy popenili bd i upili si, przedwczenie witujc zwycistwo. Klaudiusz niespodziewanie wrci do miasta i przecign pretorianw na swoj stron. Senatorw i rycerzy cinano masowo, tylko kilku dostpio tej aski, e pozwolono im popeni samobjstwo. Najwidoczniej spisek mia szeroki zasig i by dokadnie przygotowany. Co za gupia historia! krzyknem. Na wyjezdnym z Rzymu syszaem, e wyzwolecy cesarscy czuj si zagroeni, bo z woli Mesaliny stracono ich koleg Polibiusza. Nie mogem jednak uwierzy w to cae zo, jakie przypisywano Mesalinie; sdziem raczej, e kto specjalnie rozpuszcza plotki, aby jej popsu opini.

 Nie bd nic o tym mwi, poniewa jestem tylko prostym dowdc legionu i yj tu jak w skrzanym worku, nie majc pojcia, co si naprawd dzieje Wespazjan pociera wielk gow, chytrze na mnie spogldajc. Powiadaj, e po wykryciu spisku cito pidziesiciu senatorw i dwustu ekwitw. Najbardziej si martwi o mojego Tytusa. Przecie on mieszka w paacu Mesaliny. Ksztaci si razem z Brytanikiem. Mylaem, e to mu uatwi zdobycie wysokiej pozycji w przyszoci. Jeli jednak Klaudiusz tak le sdzi o matce swoich dzieci, e skaza j na mier, to przy jego kaprynym charakterze atwo moe si mci na wasnych potomkach. Ju miaem na kocu jzyka stwierdzenie, e przecie ma pod swoim dowdztwem wszystkie cztery legiony stacjonujce w Brytanii i zamiast oczekiwa na wyznaczenie przez cesarza nowego namiestnika, mgby opanowa mroczn wysp dla siebie. Ale przeknem te sowa. Pniej rozmawialimy ju tylko o plemionach Brytanii i krlach, ktrych poznaem dziki Petrowi. Wespazjan kaza mi napisa dokadne sprawozdanie z podry, ale nie wypaci ze swojej sakiewki grosza ani na papirus, atrament i pira, ani na pokrycie kosztw pobytu w Londinium. Poniewa nazwisko moje nie figurowao ju na licie wypat mojego legionu, nie otrzymywaem adnych pienidzy i czuem si jak mie, wyrzucony w lodowat i mglist zim. Wynajem mieszkanie w domu galijskiego kupca zboem i zabraem si do pisania. Szybko zrozumiaem, e to wcale nie jest takie atwe! Potrafiem skomentowa lub streci cudzy utwr, ale tu trzeba byo przedstawi wasne przeycia! Zmarnowaem mnstwo cennego papirusu z masy trzcinowej i wiele razy nerwowo maszerowaem tam i z powrotem wzdu brzegu rzeki Tamesy, owinity w weniane okrycia i futra dla ochrony przed lodowatym chodem. Wespazjan uda si na przegld legionw, a po powrocie wezwa mnie do siebie i zabra si do czytania moich wypocin. Po przeczytaniu rzek zakopotany: Nie potrafi ocenia literatury; zbyt szanuj ludzi uczonych, eby nawet prbowa to robi. Wydaje mi si, e ugryze za duy kawaek i nie potrafisz go przekn. Piszesz adnie, powiniene si jednak zdecydowa, czy to ma by poemat czy fachowy przewodnik po brytyjskiej geografii, religii i plemionach. Mio si czyta opisy zielonych anw, kwitnicia jarzbiny i pieww maych ptaszkw, ale wojownik czy kupiec nie bdzie mia poytku z takich wiadomoci. Ponadto za bardzo wierzysz druidom i brytyjskim arystokratom, gdy opowiadaj o tworzeniu si plemion i boskim pochodzeniu ich krlw. Z takim zachwytem piszesz o ich osigniciach i szlachetnych czynach, jakby zapomnia, e jeste Rzymianinem. Na twoim miejscu nie odwaybym si te ustami Brytw krytykowa boskiego Juliusza Cezara i stwierdza, e on wcale ich nie podbi, tylko na prno ugania si za ich rydwanami. Takie stwierdzenie, niezbyt zreszt dalekie od prawdy, podkrela wprawdzie zasugi cesarza Klaudiusza, ktry dziki systemowi sojuszw z plemionami Brytw potrafi zaprowadzi pokj na tak znacznym obszarze wyspy, ale przecie sam rozumiesz, e nie wypada obraa boskiego Juliusza Cezara! To patriotyczne przemwienie wywoao u mnie silniejsze bicie serca. Zrozumiaem, e w trakcie pisania uciekaem od chodu zimy i bolesnego poczucia samotnoci do wspomnie lata, wic zupenie zapomniaem o przeytych kopotach i pamitaem tylko to, co byo dobre i urocze. Zrozumiaem te, e tskniem za Lugund i e dziki braterskiej wizi, jaka poczya mnie z Brygantami, pisaem, jakbym by Brytem, a nie Rzymianinem. Mimo tego zrozumienia poczuem si jak kady autor dotknity i obraony t krytyk, wic fuknem:

 Przykro mi, e zawiodem twoje oczekiwania! Chyba spakuj manatki i wrc do Rzymu, jeli tylko przez wzburzone morze zimowe zdoam przedosta si do Galii. Jeste jeszcze mody, wic wybaczam ci twoj raptowno rzek pojednawczo Wespazjan, uspokajajco kadc mi swoj wielk do na ramieniu. Czy nie byoby lepiej, gdyby mi towarzyszy w podry subowej do Komulodunum, miasta weteranw? Pniej na dwa miesice otrzymasz dowdztwo kohorty i na stanowisku prefekta osigniesz formalny stopie oficerski. Zapewni ci to wikszy presti wrd Brygantw, do ktrych wrcisz wiosn, za jesieni ponownie zabierzesz si do ksiki. W ten sposb ju wczesn wiosn dosuyem si odznaki trybuna wojskowego, chocia miaem dopiero osiemnacie lat. To schlebiao mojej prnoci, wic jak umiaem najlepiej usiowaem udowodni, e odczuwam ciar powierzonej mi odpowiedzialnoci, chocia faktycznie ograniczaa si ona do kontroli umocnie, postpu prac budowlanych i wicze marszowych. Troch pniej otrzymaem od ojca znaczn sum pienidzy i nastpujcy list: Marek Mezencjusz Manilianus pozdrawia swego syna Minutusa Lauzusa. By moe syszae o zmianach, jakie zaszy w Rzymie? Raczej dziki mojej onie Tulii, bo przez ni byem zamieszany w wykrycie spisku, ni dla wasnych zasug, otrzymaem szerokie purpurowe obramowanie togi i krzeso kurune. Musisz teraz zachowywa si odpowiednio do godnoci syna senatora. Wysyam Ci do Londinium polecenie wypaty pieninej. Tutaj mwi si, e Brytowie ogosili Klaudiusza bogiem i wznieli mu wityni o spiczastym dachu. Postpisz mdrze, jeli zoysz w tej wityni odpowiedni dar. O ile wiem, ciocia Lelia czuje si dobrze. Zamieszka u niej wyzwolony przez Ciebie Minucjusz, ktry gotuje i sprzedaje galijskie mydo. Moja ona Tulia pozdrawia Ci. Wypij za moje zdrowie z pucharu Twojej matki. A wic ojciec otrzyma godno senatora! Nigdy bym w to nie uwierzy! Przestaem si dziwi skwapliwoci, z jak Wespazjan przyzna mi stopie trybuna wojskowego; przecie wczeniej ni ja otrzyma informacje z Rzymu. Sprawio mi to gorzk satysfakcj, a mj szacunek do senatu zmniejszy si wydatnie. Duo pniej dowiedziaem si, e ojciec zosta wybrany pretorem i zorganizowa kilka przedstawie teatralnych dla ludu, za po odpowiednim czasie zrezygnowa z funkcji na rzecz kogo bardziej zasuonego. Doszedem do przekonania, e skoro mona osign kady urzd, nawet zdobione koci soniow krzeso kurulne, bez przestrzegania zasady precedencji w okrelonym wieku, a jedynie dziki bogactwu i przychylnoci cesarza, to nie ma ju niczego, co miaoby warto. Najbardziej dziwiem si, e centurioni i ekwici przyjli przyznanie mi godnoci trybuna wojskowego za rzecz zupenie naturaln, skoro byem synem senatora. Stosujc si do rady ojca, postaraem si, aby w miecie weteranw Brytowie wznieli drewnian wityni na cze Klaudiusza i ofiarowaem do niej kolorowo pomalowan drewnian rzeb. Nie omieliem si zoy bogatszej ofiary, poniewa Brytowie skadali jedynie tanie przedmioty, takie jak tarcze, bro, tkaniny i gliniane stgwie. Wespazjan podarowa wityni swj miecz zamany w walce twierdzi, e nie chcia obrazi brytyjskich krlw zoeniem czego cenniejszego. Zdyem wpisa swoje nazwisko na list ofiar, ktr kolegium kapaskie wityni wysao do cesarza Klaudiusza, proszc go jednoczenie gorco o przysanie wasnego wizerunku do wityni i oskarajc weteranw, e niewaciwie odnosz si do Trynobantw i Ikenw, osiadych w okolicy Komulodunum. W nowym miecie byo na razie niewielu weteranw; zgodnie z prawem wojennym przydzielono im ziemi, a oni traktowali byych wacicieli pl jak

niewolnikw. Wprawdzie ani Trynobanci, ani Ikenowie nie przystpili do sojuszu z Rzymem, ale te nie prowadzili przeciwko niemu wojny. Gdy wiosn zazielenia si wszystko i rozkwitaj kwiaty, w rolniczej czci Brytanii robi si bardzo adnie, chocia brzmi to nieprawdopodobnie, jeli pamita si o mrocznych lasach, zatrwaajcych bagnach i smutnych wrzosowiskach. Przekonaem si naocznie, e Brytania wcale nie jest taka biedna i nieokrzesana, jak si zwyko twierdzi. Wrd Brytw panuje rwnie poszanowanie prawa, poniewa druidzi wszdzie peni rol bezstronnych sdziw. Dlatego aden krl ani wdz nie moe stosowa samowoli wobec swoich poddanych. U progu lata z radoci zdjem z siebie tog, wojskowy ekwipunek i odznaczenia, pomalowaem twarz w niebieskie prgi i zaoyem pstrokat opocz bdc dowodem wysokiej pozycji wrd Brygantw. Wespazjan wprawdzie twierdzi, e nawet dzicy Brytowie nie mogliby zabi potomka znamienitego rodu i syna senatora, ale dobrze wiedzia, e bezpieczniej przemierza ziemie Brytw pod oson druidw. Z prnoci postanowiem podrowa na wasn odpowiedzialno i na wasny koszt. Przez prno te, dla parady, chciaem pojecha na koniu i wzi ze sob jakiego wysoko urodzonego brytyjskiego modziana w charakterze honorowej eskorty, ale Wespazjan sprzeciwi si temu kategorycznie. Zachwala natomiast muy ich wytrzymao i przydatno w trudnych warunkach terenowych. Uwaa, e konie stanowi ogromn pokus dla Brytw, ktrzy pragn uszlachetni swoje malekie koniki i uzyska ras przydatn do potrzeb bojowych: dotkliwie odczuli przecie przewag rzymskiej konnicy nad formacjami rydwanw. Wanie dlatego skaza na mier przez ukrzyowanie pewnego kupca, ktry prbowa na statku pyncym z Galii przemyci konie, aby za wygrowan cen sprzedawa je Brytom. Ograniczyem si wic do zakupu odpowiednich darw dla moich przyjaci i gospodarzy. Przede wszystkim objuczyem grzbiety muw dzbanami wina, poniewa znamienici Brytowie byli na nie jeszcze bardziej asi ni legionici. W najduszy dzie lata obserwowaem obrzdek kultu soca w uformowanej z potnych gazw kolistej wityni. Znalazem te zote ozdoby i sznur bursztynw w staroytnej mogile i zwiedziem kopalni cyny, po ktr setki lat temu regularnie przypywali tu Kartagiczycy. Najwiksz niespodziank sprawia mi Lugunda, ktra przez zim wyrosa z dziecka na mod kobiet. Spotkaem j w zajczym ogrodzie. Miaa na sobie biay paszcz kapanki i srebrn wstk we wosach. Jej oczy byszczay jak oczy bogini. Objlimy si na powitanie i przestraszeni oboje nagle cofnlimy si, nie miejc dotk jedno drugiego. Ze wzgldu na obowizki kapaskie nie moga w tym roku towarzyszy mi w podry do obcych plemion. eby prawd powiedzie wyjechaem z ziemi Ikenw uciekajc przed ni! W czasie caej wdrwki stale towarzyszy mi jej obraz! Wbrew sobie mylaem o niej przed snem i rano, tu po obudzeniu. Z wycieczki wrciem szybciej ni zamierzaem, ale nie przysporzyem sobie przez to radoci. Pocztkowo oboje ucieszylimy si ze spotkania, ale zaraz z byle powodu zaczynalimy si kci i obraa nawzajem tak dotkliwie, e czsto kadem si spa, nienawidzc jej z caego serca i odgraajc si, e nie chc jej widzie na oczy. Wystarczyo jednak, aby umiechna si do mnie albo przyniosa ukochanego zajczka do pogaskania, a ju topniaem jak wosk. Zapominaem, e jestem ekwit rzymskim, e mj ojciec jest senatorem, a ja sam mam prawo nosi purpurowy paszcz trybuna wojskowego. Kiedy tak siedziaem na ciepej murawie i trzymaem w objciach jej opierajcego si zajczka, Rzym wydawa mi si czym dalekim i bladym jak senne widziado. Lugunda podesza, przytulia policzek do mojej twarzy, zabraa mi

zajca i kuszco bysna lnicymi oczyma, wzia zajca na podoek i z wypiekami na twarzy patrzya na mnie tak wyzywajco, e zaczem aowa agodnego postpowania z ni, gdy bya moj niewolnic. Niekiedy okazywaa mi wicej przyjani. Oprowadzaa mnie po pastwiskach, na ktrych brykay stada byda, polach i wioskach nalecych do jej rodzicw. W spichrzach i komorach demonstrowaa piknie tkane ptna, ozdoby i rne cenne przedmioty, ktre w jej rodzie matki przekazyway crkom. Dlaczego nie interesujesz si ziemi Ikenw? pytaa chytrze. Czy nie jest tu atwo oddycha? Czy nie smakuje ci nasz jczmienny chleb i gste piwo? Mj ojciec podarowaby ci kuce i zdobiony srebrem rydwan. Ziemi dostaby tyle, ile w cigu dnia zdoaby objecha, gdyby go tylko poprosi! Kiedy indziej znw daa: Opowiedz mi o Rzymie! Chciaabym spacerowa po brukowanych ulicach, oglda wielkie witynie z kolumnami i.nagromadzone w nich trofea wojenne. Chciaabym pozna kobiety, ktre s inne ni ja, nauczy si ich obyczajw! Zbyt wyranie okazujesz, e widzisz we mnie tylko nieokrzesan dziewczyn ikerisk. Pewnego razu, w chwili szczeroci, powiedziaa: Czy jeszcze pamitasz, jak w zimowe noce trzymae mnie w ramionach i ogrzewae swoim wasnym ciaem, gdy tskniam za domem? Teraz jestem w domu i druidzi wybrali mnie na opiekunk zajcy. Ty oczywicie nie potrafisz zrozumie, jaki to ogromny zaszczyt, ale wyznam, e wolaabym teraz by razem z tob w tamtej drewnianej chacie i uczy si czytania i pisania. Chod w me ramiona, Lugundo, chtnie ci ogrzej i pogadz twoje wosy! prosiem drcym gosem, z zaschnitymi ustami. Lugunda parskna dwicznym miechem i zawoaa drwico: Zap mnie, jeli potrafisz! Jestem szybsza od ciebie, ty niezdarny Rzymianinie, ktry nie potrafi zapa nawet zajca! Zerwaa si lekko i pobiega przez k, a ja za ni, chocia nie byem ju dzieckiem. Dogoniem j nad brzegiem strumienia, schwytaem w ramiona i oboje upadlimy na traw. Szarpaa si w mych objciach i opieraa si, wrzeszczc; nagle odwrcia si, zakrya twarz domi i wybuchna paczem. Prbowaem j pociesza, gdy rwnie nagle zerwaa si i pchna mnie do wody, woajc: Ochd sobie gow w zimnej wodzie, przeklty Rzymianinie! Byem jeszcze tak niedowiadczony jako mczyzna, e nie rozumiaem ani wasnych uczu, ani tego, co si dziao midzy nami. Owieci mnie dopiero Petro, ten druid wyzwolony przez Wespazjana. Wanie u progu jesieni wrci z tajemniczej wyspy, lecej gdzie na morzu zachodnim Alivernikus; uzyska tam najwyszy stopie kapaski. Nie wiedziaem, e obserwowa nasz zabaw, dostrzegem go pniej, gdy usiad na ziemi, zakry oczy rk, przytuli gow do kolan i pogry si w ekstazie. Nie mielimy go budzi, bo oboje wiedzielimy, e teraz wdruje wrd duchw podziemnego krlestwa. Usiedlimy przed nim na kpie trawy i czekali, a si obudzi. Ockn si i patrzy na nas, jakby przyby z innego wiata.

 Przy tobie, Minutusie Lauzusie, znajduje si ogromne zwierz, pies z wielk grzyw powiedzia. Lugunda ma na obron tylko zajca. To nie jest pies! zawoaem uraony. To prawdziwy lew. Nigdy nie widziae na wasne oczy takiego szlachetnego zwierzcia, wic wybaczam ci t omyk. Twj pies cign niezmcenie Petro pozbawi ycia zajca, a wwczas serce Lugundy pknie, jeli si na czas nie rozstaniecie. Ale ja wcale le nie ycz Lugundzie! zapewniem. Przecie bawimy si ze sob jak brat ze siostr. Co podobnego! zaprotestowaa gwatownie Lugunda. Taki Rzymianin miaby mi zama serce?! Przepdz jego psa, niech zdechnie! Nie lubi takich zoliwych snw, Petro! A Ituna nie jest moim bratem! Moe bdzie lepiej, gdy porozmawiam o tych sprawach z kadym z was osobno przyzna Petro. Najpierw z tob, Ituno Minutusie, a potem z Lugunda. Lugundo, id do swych zajcy. Dziewczyna popatrzya na nas oczyma pokymi ze zoci, ale nie omielia si sprzeciwi poleceniu druida. Cigle siedzc na skrzyowanych nogach, Petro podnis jak gazk i z roztargnieniem zacz ni rysowa na ziemi. Kiedy Rzymian wyrzuci si za morze. Brytania jest ziemi bogw krlestwa umarych; bogowie ziemi nie mog zwyciy bogw podziemi, dopki ten wiat bdzie istnia. Choby nawet Rzymianie wyrbali nasze uwicone gaje, rozwalili nasze wite kamienne krgi, zbudowali drogi i nauczyli nas swojego sposobu gospodarowania, aby jako niewolnikw podatkowych przywiza nas do ziemi, to i tak, gdy nadejdzie odpowiednia chwila, Rzymian wyrzuci si za morze. Musi si tylko narodzi m, ktry bdzie umia zjednoczy samodzielne plemiona i bdzie zna wojenn sztuk Rzymian. Dlatego stacjonuj tu cztery legiony rzymskie wtrciem. Minie jedno albo dwa pokolenia, a Brytania stanie si cywilizowanym krajem i podporzdkuje si zasadom pokoju rzymskiego. Obydwaj wyrazilimy wic wasne pogldy w kwestii przyszoci Brytanii i nie warto byo kontynuowa tego tematu. Petro zapyta: Czego chcesz od Lugundy, Ituno Minutusie? mwic to, wpatrywa si we mnie tak intensywnie, e spuciem wzrok i zarumieniem si. Czy nigdy nie przyszo ci na myl, e mgby z ni zawrze zwizek maeski wedug rytuau brytyjskiego i zrobi jej dziecko? Nie masz si czego obawia, takie maestwo nie byoby wane z punktu widzenia prawa rzymskiego i nie staoby si przeszkod w wyjedzie, gdy tego zapragniesz. Lugundzie pozostanie wwczas dziecko jako trwaa pamitka waszego zwizku. Jeli nadal bdziesz tylko bawi si ni, to serce jej pknie, gdy odjedziesz. Przeraziem si samej myli o dziecku, cho w gbi serca wiedziaem, czego waciwie chciaem od Lugundy. Zawierajc maestwo Rzymianin mwi: gdzie ty, tam i ja odparem. Nie jestem szukajcym przygd majtkiem czy wdrownym kupcem, ktry to tu, to tam zawiera zwizki maeskie, jeli inaczej nie mog zrealizowa swoich zachcianek. Nie mam zych zamiarw wobec Lugundy.

 Gdybycie si pobrali wyjania Petro Lugunda nie poniosaby adnego uszczerbku na honorze. Wprawdzie jeste Rzymianinem, ale jednak pochodzisz z patrycjuszowskiego rodu. U nas kobieta ma wiele swobody, moe sama wybiera maonka, a nawet wygna go z domu, jeli zawiedzie jej oczekiwania. Kapanka zajcy nie jest kapank waszej Westy, nie musi zobowizywa si do zachowania dziewictwa. Ukrywasz co, czego nie miesz otwarcie powiedzie! krzyknem oskarajco, bo byem wiadomy, jak okrutne s obrzdy druidw i zaczem co podejrzewa. Petro odrzuci gazk, szybko wsta i owiadczy: wite ofiary bd potrzebne w przyszoci, gdy zaczniemy przegania Rzymian z Brytanii. Ale jeszcze przez wiele lat utrzymanie pokoju bdzie dla nas rwnie wane, jak dla was. Rzym niczego wicej nie pragnie, jak mc zniewoli kolejne plemi Brytw po kadym nierozwanym powstaniu. Wcale nie przewiduj zoenia twego dziecka w ofierze. Po prostu potrzebujemy wilczej krwi do naszych y podobnie jak potrzebna nam jest rasa duych koni. Rozmieszya mnie myl, e przebiegy Petro chce mnie wykorzysta do uszlachetnienia gatunku ludzkiego! Z pewnoci Wespazjan nie bra tego pod uwag, gdy wysya mnie do Brytw. Powiedziaem: Ostudzie moj gow. Teraz rozumiem, jak nieodpowiedzialnie bawiem si z Lugund. Nie wierz jednak, aby Lugunda marzya o podzieleniu lubnego oa ze mn. Tak dziwacznie si przy mnie zachowuje. Czy nigdy nie widziae psw, pdzcych za suk w cieczce? A gdy j dopadn, to suka gryzie psy po karkach i opatkach. Podobnie wygldalicie przed chwil, gdy gonilicie si i w objciach tarzali po ziemi. Wyobraaem sobie, co myli o mnie Lugunda i poczuem wstrt do siebie. Przecie dla Rzymianina i rycerza nie moe by nic bardziej godnego wzgardy ni uleganie wasnym dzom i popenienie dla ich zaspokojenia mezaliansu z prymitywn barbarzysk dziewczyn, choby bya ona tak pikna jak Lugunda. Chc wrci do swoich owiadczyem oschle. Brytania acno moe si sta dla mnie za ciasna! Okazao si, e Petro rozmawia na ten temat z Lugund. Przysza o zmroku, obja mnie za szyj i patrzya mi w oczy a jej oczy miay barw bursztynu. Sodko draa w moich ramionach, gdy mwia: Minutusie Ituno, przecie dobrze wiesz, e jestem tylko twoja! Petro powiedzia, e odjedasz i nigdy nie wrcisz. Ju sama myl o tym rani moje serce. Czy naprawd byoby wielkim wstydem dla ciebie, gdyby wzi ze mn lub wedle obyczaju Brytw? To nie byby wstyd, tylko zy uczynek! zapewniem drcym gosem czujc, e nagle zibn. Jakie to ma znaczenie, dobry czy zy! krzykna niecierpliwie. Czuj, e twoje serce bije tak samo gwatownie jak moje! Trzymajc j za ramiona odsunem nieco od siebie i wyjaniajco powiedziaem: Wpajano mi, e panowanie nad sob jest lepsze ni uleganie chuciom.

 Z punktu widzenia rzymskiego prawa jestem niewolnic, twoj zdobycz wojenn upieraa si. Masz prawo zrobi ze mn, co chcesz.. Przecie w zeszym roku nie zgodzie si przyj za mnie wykupu od moich rodzicw! Nie mogem wykrztusi ani sowa, wic tylko pokrciem gow, a Lugunda prosia: We mnie ze sob. Pjd, gdziekolwiek zechcesz. Zostawi rodzin, porzuc zajce! Bd twoj sug, niewolnic! Osuna si na kolana i unikajc spojrzenia na mnie szepna: Gdyby wiedzia, ile dumy kosztuj mnie takie sowa, przeraziby si, Rzymianinie! Ale we mnie gboko tkwio przekonanie, e jestem od niej mocniejszy, wic musz j broni przed saboci. Prbowaem to wytumaczy, ale wszystko, co mwiem, odbijao si o jej upart, pochylon gow. W kocu wstaa, popatrzya na mnie jak na obcego i rzeka sucho: Obrazie mnie miertelnie. Nigdy tego nie zrozumiesz. Od tej chwili nienawidz ci i stale bd si modlia, eby zdech! Dotkno mnie to do ywego, a rozbola mnie brzuch. Najchtniej odjechabym std natychmiast, ale wanie zakoczyy si niwa i obchodzono tradycyjne doynki, wic gdybym teraz std si ruszy, niewtpliwie obrazibym jej rodzicw. Chciaem te opisa obrzdki doynkowe, no i podpatrzy, gdzie Ikenowie ukrywaj zboe. Nastpnego wieczoru przypadaa penia ksiyca. Ju dobrze szumiao mi w gowie od ikeskiego piwa, gdy zobaczyem, e modziecy z okolicznych domw szlacheckich pdz swoimi rydwanami na skraj cierniska i rozpalaj tam ogromne ognisko. Wybrali sobie ciel ze stada, zabili je jako ofiar i w ogle strasznie rozrabiali. Poszedem do nich. Kilku spord nich znaem dobrze, ale teraz nie odnosili si do mnie tak przyjanie i z zainteresowaniem, jak przedtem. Przeciwnie, zaczli mi dopieka: Zetrzyj z gby te niebieskie paski, przeklty Rzymianinie! Lepiej nam poka swj puklerz i miecz, splamiony krwi Brytw! Czy to prawda, e Rzymianie kpi si w gorcej wodzie i dlatego trac msko? zapyta ktry. Ale tak! Dlatego niewiasty rzymskie sypiaj ze swoimi niewolnikami. Ich cesarz musia zabi swoj on za takie kurewstwo odpowiedzia drugi. W tej zniewadze byo tyle prawdy, e zrobio mi si przykro. Wybaczam moim przyjacioom te zoliwoci, widocznie piwo uderzyo im do gowy albo zaszkodzio im miso z kradzionego cielaka. Mimo to nie przystoi wam nieprzyzwoicie wyraa si o cesarzu, moim imperatorze! Zmierzmy si z nim w zapasach. Przekonamy si, czy tak jak inni Rzymianie nie ma jaj! wykrzykn kto z tumu. ' Zrozumiaem, e wiadomie chc wywoa awantur, ale nie mogem i ju si wycofa, poniewa opluwali wdowie oe cesarza Klaudiusza. Kilku dwigno z ziemi ogromny kamie i podnioso go wysoko, demonstrujc si. Musiaem szybko odskoczy do tyu, aby unikn zmiadenia mi stp przez upuszczony kamie. Wybuchnli szyderczym miechem, klepali si po kolanach i woali: Patrzcie, Rzymianin podskakuje jak zajc! acno nauczy si tu zajczego biegu! Jaki inny narwaniec rzuci si do zapasw, usiujc mnie co si okada piciami. Zapasy s obowizkowo trenowane w legionach, tote atwo si z nim rozprawiem, zwaszcza e by bardziej ode mnie pijany. Rzuciem go na ziemi na wznak i przycisnem nog szyj, cho si

szarpa, nie chcc uzna przegranej. Wtedy wszyscy pozostali, jak jeden m, rzucili si na mnie i przygnietli do ziemi, mocno trzymajc za rce i nogi. Co zrobimy z Rzymianinem? Otwrzmy mu brzuch, eby sobie powry z jego bebechw! Wykastrujmy go, eby wicej nie skaka za naszymi dziewczynami jak zajc! Najlepiej wpakowa go na stos! Zobaczymy, jak temperatur wytrzyma rzymska skra! wykrzykiwali jeden przez drugiego. Nie wiedziaem, czy to powane pogrki, czy te po pijanemu chc mnie nastraszy, ale gnietli mnie paskudnie, wcale nie na arty, i tylko ambicja nie pozwalaa mi wzywa pomocy. Zreszt wiedziaem, e mego gosu nikt w oddalonym domostwie nie usyszy, bo ognisko gono trzaskao, a wok niego panowa okropny harmider. Leaem wic nieruchomo w milczeniu i tylko czekaem, a nieco odwrc uwag ode mnie, a wwczas nagym zrywem wydostan si z ich rk. Ale modziecy podjudzali si wzajemnie i byli coraz bardziej rozwcieczeni. Zaczem na serio obawia si o ycie. Nagle ucichli i rozstpili si, a do mnie podesza Lugunda. Zatrzymaa si, popatrzya i zacza drwi: Ciesz si z caego serca, gdy widz, jak pokorny i bezbronny Rzymianin ley na ziemi. Miaabym ochot wyprbowa twoj skr i minie ostrzem noa, ale obowizuje mnie zakaz brudzenia rk krwi ludzk! Wykrzywia si i pokazaa mi jzyk, ale potem ja uspokaja modzieniaszkw, zwracajc si do nich po imieniu: Tylko go nie zabijcie! To wywoaoby krwaw zemst Rzymian! Lepiej wytnijcie rzg z brzozy, odwrcie go twarz do ziemi i mocno trzymajcie, a ja wam poka, jak obchodzi si z Rzymianinem! Na wycigi jedni szykowali rzgi, drudzy zdzierali ze mnie odzie. Lugunda najpierw ostronie, jakby na prb, uderzya mnie rzg, ale potem sieka bezlitonie i z caej siy. Zacisnem zby, eby nie wyda z siebie gosu, a moje milczenie tylko j rozwcieczao, wic chostaa coraz mocniej, a moim ciaem targay skurcze, a z oczu strumieniem popyny zy blu. W kocu zmczya si, odrzucia rzg i zawoaa: No, Minutusie! Nie jestemy ju nic sobie duni! Modziecy, ktrzy mnie trzymali, odstpili do tyu z piciami w pogotowiu na wypadek, gdybym si na nich rzuci. W gowie mi omotao, z nosa cieka krew, a plecy pony ywym ogniem, ale milczaem, zlizujc krew z warg. Musiaem wyglda przeraajco, bo nikt ju ze mnie nie drwi i zrobili miejsce, abym przeszed. Podniosem z ziemi porwane odzienie i poszedem, ale nie w stron zabudowa, a na olep w len gstwin. Po gowie bkaa mi si myl, e dla wszystkich uczestnikw zajcia byoby najkorzystniej, aby nikt mego wstydu nie widzia. Daleko nie zaszedem, nogi mi si pltay, coraz czciej potykaem si i wreszcie padem jak dugi na ziemi, na wilgotny mech. Po jakim czasie modziecy zgasili i rozrzucili ognisko. Syszaem, jak gwizdali na swoje zaprzgi i jak odjechali, a ziemia dudnia pod koami ich rydwanw. Ksiyc wieci przeraliwie ostro, a las zdawa si zupenie czarny. Otarem krew z twarzy garci mchu i krzykiem wzywaem swego lwa: Lwie, jeli jeste, zarycz i rzu si za nimi! Inaczej nigdy ju w ciebie nie uwierz!

Nie przyszed. Czuem si coraz bardziej samotny. Nagle pojawia si Lugunda. Jej twarz w wietle ksiyca bya niesamowicie biaa. Ostronie odgarniaa gazie, a wreszcie dostrzega mnie i stana. Dotkna moich plecw i spytaa: Jak si czujesz? Bardzo bolao? Musiaam to zrobi! Ogarna mnie szalona chtka, by rzuci j na ziemi i wy chosta do krwi. Opanowaem t chtk, musiaem jednak zapyta: Czy to ty wszystko zorganizowaa, Lugundo? A kt by inny? Mylisz, e tamci omieliliby si zaatakowa Rzymianina? Uklka obok mnie i zanim zdoaem przeszkodzi, dotkna wstydliwych miejsc mego ciaa, pytajc z trosk: Chyba nie zdyli ci zmiady jder, jak zamierzali? Byaby wielka szkoda, gdyby nie mg spodzi dzieci z jak patrycjuszk rzymsk! Wtedy straciem panowanie nad sob. Trzasnem j w twarz z jednej i drugiej strony, skoczyem, a zwalia si na ziemi i przygniotem j swoim ciarem, chocia piciami okadaa mnie po ramionach, kopaa i gryza. Ale nie wzywaa pomocy! Nagle jej opr osab i przyja mnie. Moja energia witalna spyna w ni i czuem tak ostr rozkosz, e musiaem gono krzycze. Pniej niejasno uwiadamiaem sobie, e mnie obejmuje i bez koca cauje. Wreszcie dotaro do mnie, co zrobiem. Przeraony odsunem si od niej i usiadem. Za chwil Lugunda rwnie usiada i... parskna miechem. Wiesz, co si nam przydarzyo? spytaa kpico. Nadal byem tak przeraony, e nie mogem odpowiedzie, dopiero po chwili krzyknem: Krew z ciebie pynie! Ciesz si, e chocia to zobaczye, guptasie! szepna zawstydzona. Dalej milczaem, a ona znowu si rozemiaa i wyjania: Petro mi wszystko podpowiedzia, sama bym tego nie wymylia. Wcale nie sprawiao mi przyjemnoci chostanie ci tak niemiosiernie. Ale Petro powiedzia, e jest to jedyny sposb postpowania z zahartowanym i wstydliwym Rzymianinem. Wstaa i chwycia moj rk Najlepiej chodmy zaraz do Petra. Na pewno przygotowa ju yczek wina i miark mki. O czym ty mwisz? Przecie mnie zgwacie, chocia wyrywaam si tak dugo, jak mi nakazuje honor wyjania ze zdziwieniem. Chyba nie chcesz, eby ojciec zdj miecz ze ciany i zacz szuka mojego honoru w twoim brzuchu? Ma do tego pene prawo. Rzymianie szanuj nasze zwyczaje. Najrozsdniej bdzie, jeli Petro natrze nam wosy oliw i mk. Jeli koniecznie chcesz, to moe rwnie woy piercie na mj palec, jak to robi Rzymianie. Ale Lugundo zawoaem nie masz chyba zamiaru i za mn do Rzymu czy choby do Londinium! Nie zamierzam lata za tob ton jej gosu by wyniosy i opryskliwy. Nie obawiaj si! Bdziesz mg wrci do mnie, jeli zechcesz, ale rwnie dobrze mog, znuona czekaniem, rozbi nasz kubek weselny i twoje imi obrci w popi. Wtedy znw bd wolna! Czy twj rozum nie podpowiada ci, e lepiej przestrzega naszych obyczajw, ni powodowa skandale, ktrych echa mog dotrze a do Rzymu? To nie arty, w czasie pokoju zgwaci kapank

zajcy! A moe temu zaprzeczysz? Przecie rzucie si na mnie jak dzikie zwierz w rui i przemoc zamae mj opr! Dlaczego nie krzyczaa? oskaraem j gorzko. Nie trzeba byo najpierw bezwstydnie dotyka mego najczulszego miejsca, kiedy byem podniecony tamt awantur. Bardzo si martwiam o twoj zdolno rozrodcz gaa, a jednoczenie spogldaa pogodnym wzrokiem. Skd mogam wiedzie, e lekkie dotknicie, wycznie w celach leczniczych, doprowadzi ci do lepego szau?! Moja szczera skrucha na nic si nie przydaa! Poszlimy nad strumie i oboje starannie umylimy si. Potem, trzymajc si za rce, udalimy si do zbudowanego na palach domostwa, gdzie rodzice Lugundy oczekiwali ju nas w wielkiej izbie. Petro zmiesza oliw z mk i natar tym nasze gowy, a take da do wypicia po yczku wina z glinianego kubka. Kubek ten ojciec Lugundy pieczoowicie schowa do skrzyni, po czym zaprowadzi nas do przygotowanego ju oa weselnego, popchn mnie na Lugund i nakry wielk skrzan tarcz. Gdy ju wszyscy domownicy dyskretnie wyszli z izby weselnej, Lugunda zrzucia tarcz na podog i pokornie spytaa, czy ze swojej wasnej woli nie zechciabym czule i po przyjacielsku zrobi tego samego, co uczyniem w lesie wiedziony lep wciekoci. Tamto si ju przecie stao i nie mona temu zapobiec. Objlimy si wic gorco, a wedle rzymskiego zwyczaju najpierw pocaowaem j w usta. Pniej Lugunda wstaa i maci agodzc ostronie nasmarowaa mi plecy, ktre naprawd bardzo bolay, gdy sobie o nich przypominaem. Zanim zapadem w jeden z najgbszych snw w moim yciu, uprzytomniem sobie, e zamaem obietnic, jak daem Klaudii. Ca odpowiedzialno zwaliem na magiczn si nowiu i czary druidw. Widocznie nikt nie moe unikn okrelonego z gry losu, mylaem, bo nie mogem wymyli niczego rozsdnego. Nastpnego dnia podjem przygotowania do wyjazdu, ale ojciec Lugundy zada, abym razem z nim obejrza pola, stada byda, pastwiska i lasy, ktre zamierza wydzieli Lugundzie i jej spadkobiercom. Na tej wycieczce zeszo nam trzy dni, a po powrocie, nie chcc okaza si gorszy, podarowaem Lugundzie zdjty z wasnej szyi zoty acuch trybuna wojskowego. Chyba jednak ojciec Lugundy uzna, e nie jest to prezent zbyt wartociowy, bo wyj ze skrzyni zoty naszyjnik gruboci dziecicej rki i zaoy swojej crce na szyj. Takie ozdoby nosz tylko krlowe i najznamienitsze niewiasty brytyjskie! Tak wic wreszcie, barania gowa, zrozumiaem, e Lugunda wywodzi si ze znacznie wyszego, ni mogem przypuszcza, rodu; by to rd a tak znamienity, e jej ojciec nie musia si przechwala swym pochodzeniem. Petro wyjani mi, e gdybym nie by rzymskim ekwit i synem senatora, to w lubnym ou otrzymabym cios mieczem w brzuch, a nie skrzan tarcz rodow na plecy. Z pewnoci zawdziczam nie tylko wpywowemu teciowi, ale i Petrowi, ktry by wszak kapanem, lekarzem i sdzi, e nie oskarono mnie o czary. Ot ten znamienity modzian brytyjski, ktry w noc peni ksiyca rzuci si na mnie z piciami, jeszcze tej samej nocy roztrzaska sobie gow. Jego pdzcy w penym galopie rydwan sposzyo jakie zwierz. Od czasu do czasu wracaem myl do zamania obietnicy, jak zoyem Klaudii. Stao si to wbrew mojej woli. Drczyo mnie te wraenie, e Lugunda byaby lepsz kochank ni on. W duchu uwaaem, e zwizek maeski zawarty wedle obyczaju Brytw nie ma mocy prawnej. Ale byem mody. Moje dugo trzymane w ryzach ciao zupenie si pogryo w pieszczotach i czuoci Lugundy; z dnia na dzie odkadaem wyjazd z kraju Ikenw. Na szczcie okazao si,

e nadmierne zaspokajanie dzy nudzi si szybciej ni podporzdkowana woli dyscyplina ciaa. Po kilku dniach co nas zdenerwowao, wymienilimy zapalczywe sowa i we wszystkim innym poza kiem mielimy odmienne zdanie. Gdy w kocu wyjedaem, czuem si tak, jakbym si wyrwa z niewoli czy spod uroku czarw. Wylatywaem jak ptak z klatki na wolno i wcale nie robiem sobie wyrzutw, e porzucam Lugund! W kocu osigna, czego chciaa i niech si tym zadowoli mylaem. Wespazjan zwolni mnie znowu z obowizkw oficera i z wicze, zasiadem z powrotem do pisania ksiki o Brytanii. Wyzwoliem si z marzycielskiego oczarowania poprzedniego lata i pisaem o wszystkim tak jasno i rzeczowo, jak tylko potrafiem. Nie patrzyem ju na Brytw przez oszlifowany ametyst, nawet wymiewaem niektre ich obyczaje. Przyznaem Juliuszowi Cezarowi zasugi w cywilizowaniu Brytanii, ale te stwierdziem, e zawarcie przez boskiego Augusta sojuszu z Brygantami oni sami uznawali jedynie za przyjazn wymian darw, i to korzystn dla nich, poniewa jak twierdzili za utrzymanie pokoju otrzymali wicej, ni sami dali. Natomiast wyraziem pene uznanie cesarzowi Klaudiuszowi za podporzdkowanie sobie poudniowych czci Brytanii, a Aulusowi Plaucjuszowi za ich spacyfikowanie. Wespazjan prosi osobicie, abym nie pisa zbyt wiele o jego zasugach. Nadal na prno czeka na nowego penomocnika albo wodza naczelnego legionw, aby mc formalnie przeksztaci podbite ziemie w podleg prawu rzymskiemu prowincj lub jej cz. Nic dziwnego, e nie chcia saw wojenn legionw burzy w Rzymie zej krwi. Nie chc, aby mnie odwoano do Rzymu przez zbytni aktywno wywodzi. Wanie odwoano Korbuona z Germanii, i to w trakcie wyprawy wojennej! Nie porwnuj siebie z nim, ale przecie cesarz Klaudiusz jest zawistny, a Brytania to jego najczulsze miejsce. Zbyt mao mam sprytu i wyksztacenia, aby atwo mi przychodzio dostosowywanie si do zmieniajcych si warunkw. Najchtniej zostabym w Brytanii, wic nie warto przypomina bez potrzeby moich zasug, abym nie musia wraca do Rzymu, do starej biedy. Dowiedziaem si, e cesarz Klaudiusz nie dotrzyma przysigi, ktr z praw rk owinit biaym ptnem i wielkim paczem skada wobec pretorianw, klnc si na bogini Fides. Upyno ledwie kilka miesicy od stracenia Mesaliny, a ju poinformowa senat, e nie potrafi y bez ony i e wybra na maonk najznamienitsz z rzymskich niewiast, crk wasnego brata, Agrypin; t sam Agrypin, ktrej syn, Lucjusz Domicjusz, swego czasu zabiega o moj przyja. Dla zawarcia maestwa z wasn bratanic cesarz zoy projekt ustawy, ktra dopuszczaa kazirodztwo. Senat oczywicie z radoci j uchwali. Co bardziej przewidujcy senatorowie ze zami w oczach bagali Klaudiusza, by uniewani swoj przysig i dla dobra pastwa wstpi w nowy zwizek maeski. W przecigu krtkiego czasu stosunki w Rzymie zupenie si zmieniy. Wespazjan mdrze ostrzega, by nie wtyka palca w gorc kasz: Agrypina jest pikn i mdr kobiet zapewnia obudnie. Na pewno gorzkie dowiadczenia modoci i dwa poprzednie maestwa wiele j nauczyy. Mam nadziej, e okae si dobr matk dla Brytanika, bo wwczas nie odtrci Tytusa. Jak si okazuje, popeniem bd, powierzajc wychowanie mego syna Mesalinie. Wespazjan doskonale wiedzia, e gdy skocz pisa, bd mia do Brytanii i wyjad do Rzymu. Trzeba przecie opublikowa ksik! Ja za nie byem niczego pewny. W miar zbliania si wiosny coraz czciej wspominaem Lugund. Pamitaem tylko o tym, jak sodka

bya w moich ramionach i jak przedziwnie wwczas ciemnia blask jej bursztynowych oczu. Wszystko inne poszo w niepami. Wespazjan po ojcowsku zastanawia si nad moj przyszoci, bo zauway mj niepokj i doszed do wniosku, e przed wyjazdem do Rzymu powinienem naby dowiadczenia wojennego. Wysa wic mnie w gry zachodnie w celu spacyfikowania pewnego maego plemienia, ktre zaatakowao tereny plemion sprzymierzonych z Rzymem i zagrabio bydo i zboe. Odda pod moj komend nadcenturiona, jedn kohort piechoty oraz oddzia konnicy galijskiej. Pomoga mi znajomo warunkw brytyjskich. Udao nam si okry i spali kilka wiosek, za sami ponielimy tylko minimalne straty. Opowiedziaem o tej wyprawie w zakoczeniu swojej ksiki. Przedstawiem tam taktyk zaskakujcego ataku w trudnym dla marszu terenie grskim; oczywicie nie wymieniem swego imienia. Zabijanie barbarzycw, ktrzy nawet nie maj hemw, gdy samemu siedzi si na rosym koniu i dysponuje penym rynsztunkiem, jest bardzo atwe, ale uwaaem, e osobiste stawanie do walki wrcz nie naley do obowizkw trybuna wojskowego. Mino wito Floraliw, gdy wrcilimy z wyprawy na zachd. W Londinium czeka na mnie pisany kiepsk acin na brzozowej korze list, w ktrym proszono, bym przyby do kraju Ikenw i wzi w objcia swojego nowo narodzonego syna. Ta nieoczekiwana proba zamiast wzmc stumia tsknot za Lugund, natomiast pobudzia ochot do natychmiastowej podry do Rzymu. Byem jeszcze taki mody! Wierzyem, e zmieniajc miejsce pobytu uwolni si od wszystkich win! Wespazjan zachowa si jak przyjaciel; da mi tabliczk kuriersk i listy do Rzymu. Nie zraony gwatownym wichrem, wsiadem na statek i w czasie przeprawy do Galii obrzygaem grzywy chyba wszystkich spienionych fal caego morza Brytanii. Na wp martwy wyszedem na brzeg i nie mam nic wicej do powiedzenia o Brytanii. Powziem mocne postanowienie, e nigdy nie wrc na t wysp, jeli nie bdzie mona tam przejecha such nog. Jest to jedno z niewielu moich mocnych postanowie, ktrych zdoaem dotrzyma.

KSIGA CZWARTA

KLAUDIA

Jak wspaniale jest by modym! Jeeli w osiemnastym roku ycia wasnymi zasugami zdobywasz odznak trybuna wojskowego, to wydaje ci si, e wszyscy ci uwielbiaj i bez zajknienia zdoasz zaprezentowa swoj pierworodn ksik najbardziej autorytatywnym suchaczom! Teraz, gdy maonk Klaudiusza po zbyt modej Mesalinie zostaa Agrypina, Rzym przeywa swoje najpikniejsze lato; nawet jego cuchnce powietrze stao si jakby czystsze. Przestay by modne rozpustne hulanki. Obyczaje ulegy poprawie, bo plotka gosia, e Agrypina, ilekro Klaudiusz na to zezwoli, ciga do Palatynu wykazy ekwitw i senatorw i bez litoci wykrela nazwiska ludzi wiodcych bezwstydne ycie lub toncych w dugach. Klaudiusz, ktry nadal peni urzd cenzora i ciko wzdycha uginajc si pod brzemieniem obowizkw pastwowych, chtnie akceptowa wszystkie propozycje swej ony, bdcej wszak kobiet o duym dowiadczeniu politycznym. Klaudiusz zreszt take prbowa wzi si w gar, a jego wyzwolecy, zwaszcza sekretarz Narcyz i prokurator finansw pastwowych Pallas, znowu cieszyli si najwikszymi askami. Podobno Pallas, chocia zmczony cik prac, caymi nocami naradza si z niestrudzenie aktywn i nieustpliw Agrypina. Gdy po powrocie do Rzymu zoyem uszanowanie Agrypinie, wydao mi si, e staa si bardziej serdeczna i jakby promienna. Pofatygowaa si, by osobicie zaprowadzi mnie do szkoy na Palatynie, przywoaa omioletniego syna Wespazjana, Tytusa, i tkliwie pogaskaa po gowie pasierba. Jak na dziewiciolatka Brytanik wyglda niepozornie, by zamknity w sobie i mia nieprzychylny wyraz twarzy; nic dziwnego, skoro tak tragicznie straci pikn matk. Nawet najwiksza czuo macochy nie zrekompensuje takiej straty! Po wyjciu ze szkoy Agrypina skarya si, e ku rozpaczy swego ojca Brytanik miewa od czasu do czasu ataki padaczki i dlatego nie moe uprawia wicze fizycznych. Szczeglnie w czasie peni ksiyca chopiec bywa bardzo niespokojny i wymaga troskliwej opieki. Tym chtniej zaprowadzia mnie do bardziej sonecznej czci Palatynu, bym powita jej syna, piknego i zdrowego Lucjusza Domicjusza. Przedstawia mnie take jego nauczycielowi. Pierwszym krokiem Agrypiny po osigniciu wadzy byo cignicie z banicji Seneki i mianowanie go wychowawc Lucjusza. Pobyt na Korsyce najwidoczniej by korzystny dla zdrowia filozofa: stan jego puc, na ktry tak skary si

w listach z wygnania, uleg wyranej poprawie. Seneka mia okoo czterdziestu piciu lat i by korpulentny. Przywita mnie serdecznie. Nosi buty z czerwonej skry ze sprzczkami widomy znak osignicia godnoci czonka senatu. Lucjusz Domicjusz zaskoczy mnie rzuci mi si na szyj i ucaowa, jakby spotka dawno utraconego przyjaciela. Trzymajc mnie za rk posadzi obok siebie, wypytywa o moje przeycia w Brytanii i podziwia, e rada rycerska wityni Kastora i Polluksa zatwierdzia mi godno trybuna wojskowego, mimo e byem taki mody. Omielony tak ywioowo okazywan mi yczliwoci, odwayem si wspomnie o mojej maej ksieczce i pokornie prosiem Senek, by zechcia j przeczyta i udzieli rad stylistycznych, zanim zostanie wydana. Seneka po przyjacielsku wyrazi zgod i gwnie z tego powodu zaczem bywa na Palatynie. Po przeczytaniu tekstu owiadczy, e mojej relacji wprawdzie brakuje patosu, ale zastosowanie stylu surowego i rzeczowego uzna za zasadne, skoro chodzio gwnie o przedstawienie geografii, historii, obyczajw rnych plemion, zabobonw religijnych i sztuki wojennej Brytw. Lucjusz zapali si do gonego odczytywania mojego dziea; chcia mi zademonstrowa, jak dobrze deklamuje. Mia wyjtkowo pikny glos i gboko wczuwa si w czytany tekst, jakby mj utwr by szczeglnie wany i godny pochway. Szczerze owiadczyem: Gdyby czyta publicznie, miabym zagwarantowany sukces. W wykwintnej atmosferze Paatynu rycho doszedem do wniosku, e na dugi czas bd mia do prostego ycia obozowego i surowych obyczajw wojskowych. Z ogromn ochot poddawaem si wpywowi Lucjusza, ktry uczy mnie piknej gestykulacji potrzebnej pisarzowi, ktry publicznie odczytuje swj utwr. Za jego rad zaczem uczszcza do teatru, czsto te towarzyszyem mu w jego spacerach po ogrodach Lukullusa na wzgrzu Pincjo, ktre jego matka odziedziczya po Mesalinie, gdy zostaa maonk cesarza. Lucjusz mia zwyczaj biega i cieszy si jak chopiec, ale przez cay czas pilnie zwraca uwag na gracj ruchw. Zdarzao si, e nagle przystawa, jakby gboko nad czym zadumany, po czym tak piknie formuowa myl, ktra przysza mu wwczas do gowy, e nie chciao si wierzy, aby zdolny by do tego chopiec, ktry jeszcze nie przeszed mutacji. Lucjusza musiao si polubi, poniewa dokada wielu stara, aby si przypodoba. Odnosio si wraenie, jakby z powodu pozbawionego uciech dziecistwa czu potrzeb obdarowania radoci kadego, choby by niewolnikiem. Seneka zdy go ju nauczy, e niewolnik te jest czowiekiem. Ja nauczyem si tego od mego ojca jeszcze w Antiochii. Wydawao mi si, e atmosfera powszechnej yczliwoci zapanowaa w caym Rzymie. Nawet pani Tulia przyja mnie serdecznie i nie bronia spotyka si z ojcem, kiedy tylko chciaem. Ubieraa si teraz z godnoci, jak przystoi matce trojga dzieci i maonce senatora; nie zakadaa te na siebie tyle biuterii co przedtem. Ojciec sprawi mi niespodzienk. Nie byl ju spuchnity, zasapany i przygnbiony, jak przed moim wyjazdem do Brytanii. Pani Tulia kupia greckiego lekarza, ktry odby studia w Aleksandrii. Lekarz mia stale opiekowa si ojcem; oczywicie natychmiast zosta wyzwolony. Przepisa ojcu kpiele, masae oraz ograniczenie iloci pitego wina. Zaleci te codzienne rzucanie pik, aby schud i godnie wyglda w todze z szerokim pasem purpurowym. Opinia o ojcu jako czowieku bogatym i dobrodusznym tak si w Rzymie rozpowszechnia, e codziennie w przedsionku domu kbi si tum klientw i ludzi zanoszcych proby o pomoc. Wielu osobom pomg, ale stale odmawia rekomendacji starajcym si o przyznanie obywatelstwa rzymskiego, cho jako senator mia prawo udzielania takich zalece.

 Twj ojciec jest za dobry i za potulny mwia pani Tulia ale chyba jego przykad dobrze na mnie wpyn. O wielu sprawach zaczam teraz myle inaczej. Niewiasta czwarty raz zamna musi si zastanowi nad swoj przeszoci i wysnu z niej waciwe wnioski. Wyuzdanie Mesaliny wiodo do pogrzebania w bocie starej rzymskiej cnoty, bo jej zy przykad kusi do naladownictwa. Jestem wraliw kobiet, atwo przejmuj aktualnie obowizujce obyczaje. Na szczcie w por zdoaam si ustatkowa. Jestem teraz szczliwsza ni wtedy, gdy speniaam wszystkie swoje zachcianki i codziennie rano budziam si z blem gowy. Niczego si nie boj, chyba tego, e nadto utyj, wiodc tak spokojne i cnotliwe ycie. Poprawiwszy swe obyczaje, pani Tulia zacza bardziej troszczy si o majtek. Ojcu wcale si nie podobao, e wraz z dowiadczonymi zarzdcami i prokuratorami wtyka nos take w sprawy jego wasnego majtku. Musia posiada duo ziemi w Italii, by to przecie warunek utrzymania godnoci senatorskiej. Chtnie by podnis wydajno swych dbr przez osuszanie i drenowanie gleby oraz wprowadzanie nowych metod gospodarowania, ale pani Tulia potrafia udowodni, e przy korzystaniu z pracy niewolnikw nie mona zrobi nic wicej, jak tylko stosowa stare metody: gospodarno i bezwzgldn srogo. Zmniejszenie obcienia niewolnikw jest sentymentalizmem i rycho zemci si na wacicielach twierdzia. Wieloletnie dowiadczenie dowodzi, e prasy do wyciskania oleju, pugi i wszelkie narzdzia rolnicze, cznie z motykami, musz by tak masywne, eby niewolnicy nie mogli ich poama. Zatrudniam surowych zarzdcw i dziki temu twj ojciec osiga znaczne dochody z uprawy ziemi, cho dotychczas ponosi tylko straty. Ojciec musia przyzna, e to prawda, lecz z gorycz dopowiedzia: Ale rwnoczenie straciem wszelk ochot na odwiedzanie moich dbr. Pani Tulia rzeka ugodowo, e biorc pod uwag drogie wszystkim zdrowie ojca, ma on wystarczajco duo obowizkw w Rzymie, wic nie powinien obcia sobie gowy sprawami, ktre ona rozumie duo lepiej. Musz wreszcie opowiedzie o Klaudii. Poszedem powita j niechtnie i nkany wyrzutami sumienia. Zewntrznie wcale si nie zmienia. Mimo to patrzyem na ni jak na osob obc. Najpierw promiennie si umiechna na mj widok, wnet jednak usta si jej wykrzywiy, a oczy pociemniay. Miaam paskudne sny o tobie powiedziaa. Widz, e si sprawdzaj. Nie jeste tym samym Minutusem, jakim bye. Jak moga sobie wyobraa zawoaem ze zoci e po spdzeniu dwch lat w Brytanii, zabijaniu barbarzycw i zasueniu na czerwony piropusz na hem i napisaniu ksiki w ogle si nie zmieni! yjesz jak w stojcej sadzawce, ale nie moesz tego samego da ode mnie! Wiem dobrze, co masz na myli, Minutusie Klaudia spojrzaa mi w oczy i wycigna rk, by dotkn mej twarzy. Byam gupia, nie powinnam da od ciebie obietnicy, ktrej mczyzna prawdopodobnie nie jest w stanie dotrzyma. Chyba zrobibym najmdrzej, gdybym si wtedy unis honorem, poszed w swoj stron i w ten sposb zakoczy nasz przyja. Najatwiej przecie obrazi si, gdy czowiek wie, e popeni bd. Ale gdy ujrzaem, jak gorzko przeywa swoje rozczarowanie, zamknem j w ramionach, caowaem i gaskaem. Nagle ogarna mnie nieprzeparta ochota, aby bodaj jednemu czowiekowi na wiecie opowiedzie o Lugundzie i o tym wszystkim, co mi si przydarzyo.

Usiedlimy na kamiennej awce na pobliskim zboczu w cieniu starego drzewa. Opowiadaem jak mogem najszczerzej, jak Lugunda dostaa si w moje rce, jak uczyem j czyta i jak bardzo bya mi pomocna w czasie pobytu wrd Brytw. Potem jzyk zacz mi si plta i musiaem coraz czciej spoglda w ziemi. Klaudia oburcz schwycia moje donie, potrzsaa nimi, zagldaa mi w oczy i zachcaa, bym mwi. Opowiedziaem wic tyle, ile pozwoli mi szacunek dla siebie samego jednak nie odwayem si wyzna, e Lugunda urodzia mi syna. Natomiast z gupiej modzieczej prnoci wychwalaem swoj msko i niewinno Lugundy, cho nie miao to adnego sensu. Ku mojemu zdumieniu Klaudia najbardziej poczua si dotknita tym, e Lugunda bya kapank zajcy. Obrzydo mi obserwowanie lotu ptakw na Wzgrzu Watykaskim powiedziaa. Nie wierz ju w przepowiednie. Rzymscy bogowie stali si dla mnie tylko kamiennymi posgami, ktre nie maj adnej wadzy. Oczywicie istniej ze siy i nie dziwi si, e na obcej ziemi i przy braku dowiadczenia pade ofiar czarw. Lecz jeli szczerym sercem bdziesz aowa swego upadku, to mog ci wskaza now drog. Czowiek potrzebuje czego wicej ni czarw, przepowiedni i kamiennych posgw. W czasie twej nieobecnoci dowiadczyam czego, o czym nie sdziam, by mogo by przeyte przez kogokolwiek. Nie podejrzewajc niczego zego gorco poprosiem, aby o tym opowiedziaa. Serce stano mi w piersi, gdy z jej sw wywnioskowaem, e Paulina, ona Aulusa Plaucjusza, wykorzystywaa j do utrzymywania kontaktu z chrzecijaskimi przyjacimi. W ten sposb Klaudia daa si wcign w haniebne tajne stowarzyszenie bardziej nawet, ni bya w nie wcignita Paulina! Oni maj moc uzdrawiania chorych i odpuszczania grzechw zapewniaa podniecona Klaudia. Niewolnik i najbiedniejszy wyrobnik jest w czasie ich witego posiku rwny najbogatszemu i najznamienitszemu. Witamy si ze sob pocaunkiem mioci. Na wewanie ducha cae zgromadzenie ogarnia wity dreszcz, proci ludzie mwi obcymi jzykami, a twarze staj si wietlane w ciemnoci. Patrzyem na ni, jakby bya chora. Ona za schwycia moj rk w obie donie i prosia: Nie osdzaj, zanim ich nie poznasz. Wczoraj by dzie Saturna i ydowski szabat. Dzisiaj jest wity dzie chrzecijan, poniewa nastpnego dnia po szabacie ich krl powsta z martwych. Zreszt kadego dnia niebo moe si otworzy i on wrci na ziemi, by zaoy tysicletnie Krlestwo, w ktrym ostatni bd pierwszymi, a pierwsi ostatnimi. Gdy Klaudia to mwia, bya wwczas tak pikna i jednoczenie przeraajca, jak wieszczca w ekstazie kapanka wyroczni. Oczywiste jest, e mwia przez ni jaka tajemnicza i przemona sia. Ta sama sia zapewne sparaliowaa moj wol i zaciemnia umys, bo gdy zaproponowaa, abymy udali si na spotkanie z chrzecijanami wbrew wasnej woli wstaem i poszedem za ni. Sdzia, e si boj, wic zapewniaa mnie, e nie musz robi niczego, czego nie zechc, mam tylko patrze i sucha. W gbi duszy usprawiedliwiaem siebie: skoro w Brytanii usiowaem poznawa religi druidw, to przecie warto zorientowa si w nowych religiach Rzymu. Do Zatybrza, ydowskiej dzielnicy miasta, dotarlimy w chwili, gdy trway tam rozruchy. Po ulicach biegay wrzeszczce kobiety, a mczyni bili si na pici, a take rzucali kamieniami. Nawet szacowni ydzi

o siwych brodach, w uroczystych szatach z frdzlami w rogach, brali w tych rozruchach udzia, a policja prefekta miasta nie bya w stanie poradzi sobie z tym wszystkim. Gdy tylko rozpdzia pakami jedn grup, to natychmiast wybuchaa bjka w innym zauku. Na wszystkich bogw rzymskich, co tu si dzieje? zapytaem zdyszanego policjanta, ktry ociera krew z czoa. Jaki zbiegy niewolnik Chrestos napuszcza na siebie ydw odpowiedzia. Jak widzisz, mostem wali tutaj chmara hooty z innych czci miasta. Lepiej zwiewaj ze sw dziewuch. Ogoszono alarm w obozach pretorianw. Wkrtce poleje si tu krew i z innych, nie tylko z mojej gby. Wczoraj mwia Klaudia, ktra pilnie rozgldaa si dookoa i wykrzykiwaa z radoci ydzi wygnali z synagogi wszystkich wyznawcw Chrystusa i strasznie ich sponiewierali. Teraz chrzecijanie oddaj im t sam miark. Z pomoc im spiesz rwnie tacy chrzecijanie, ktrzy nie s ydami. W wskich zaukach rzeczywicie kbili si potnie zbudowani niewolnicy, kowale, tragarze z portw na Tybrze: tworzyli grup uderzeniow, rozbijali zamknite sklepy i wdzierali si do domw, z ktrych dochodziy aosne lamenty. Fanatyczni ydzi s nieustraszonymi bojownikami w imi swego niewidzialnego Boga. Zebrali si przed synagogami i dzielnie odpierali ataki. U nikogo nie widziaem prawdziwej broni. Posiadanie jej jest ydom wzbronione, podobnie jak wszelkiej hoocie, ktra napywaa do Rzymu ze wszystkich stron wiata, a szczeglnie ze Wschodu. To tu, to tam widziaem, jak mczyni w rednim wieku wznosili rce do gry i woali: Pokj, pokj, w imi Jezusa Chrystusa!" Udao im si uspokaja poszczeglnych awanturnikw, ktrzy wypuszczali kamienie z garci i umykali z placu boju. Tyle e miano Chrystusa wzbudzio istn furi szacownych ydw, stojcych przed pikn synagog Juliusza Cezara. Zaczli oni rwa wosy z brd i rozdziera szaty oraz miota przeklestwa. Miaem pene rce roboty, aby osania Klaudi i jednoczenie powstrzymywa j przed wmieszaniem si w awantur, bo z uporem para do domu, w ktrym wieczorem miay si odby tajne obrzdy. Roznamitniona gromada fanatycznych ydw kada pokotem wszystkich, ktrzy usiowali tam dotrze, i wyrzucaa ze rodka tych, ktrzy si ukryli wewntrz. Rozrywali niesione przez biedakw wzeki i wywracali kobiaki z jedzeniem, wdeptywali ywno w boto, przewracali na ziemi, kopali i bili tych ludzi, jakby byli zwierztami. Nie wiem waciwie, jak to si wszystko stao czy opanowaa mnie wrodzona Rzymianom ch utrzymania porzdku, czy prbowaem broni sabszych przed poniewieraniem ich przez atakujcych, czy Klaudia pocigna mnie za sob? Nagle zorientowaem si, e cign jakiego yda za tward brod i chwytem zapaniczym wyrywam mu z rk drg ten yd z furi kopa po gowie przewrcon przez siebie dziewczyn. Troch pniej z zapaem biem si wrcz widocznie po stronie chrzecijan, bo Klaudia entuzjastycznie zagrzewaa mnie, bym z caej siy grzmoci w imi Jezusa Nazarejskiego, ktrego ydzi nie uznawali za Chrystusa. W rozruchach wzio udzia tysice ludzi, mczyzn i kobiet, modych starych, nawet dzieci. Prawowierni ydzi mieli ogromn przewag i niewtpliwie pognbiliby chrzecijan, gdyby nie nadesza pomoc zza Tybru i ze strony gniedcej si w porcie hooty, ktr cieszy kada awantura. Zamieszki skoczyyby si szybciej, ni na dobre wybuchy, gdyby rzeczywicie pretorianie wkroczyli do akcji.

Wok kwestii zdawienia zamieszek wszake wywiza si prestiowy spr midzy prefektem gwardii a prefektem miasta, jako e jurysdykcja i utrzymywanie adu w obrbie murw nale do obowizkw prefekta miasta. W kocu zagray trby i policja miejska w najwikszym popiechu w hemach ochronnych z tarczami i mieczami szybko, ale w sposb zorganizowany, wesza w obrb dzielnicy ydowskiej. Zabito kilku najgorszych awanturnikw wywoujc ogln panik. Ulice opustoszay. Gdzieniegdzie czogali si poszkodowani, ktrzy nie mogli stan na nogach. Przyjaciele i krewniacy unosili z placu boju nieprzytomnych, aby ich ukry po domach. Rozum mi wrci, gdy Klaudia wcigna mnie do wntrza domu. Wypuciem z rk zakrwawiony drg: z przeraeniem pojem, co by byo, gdyby mnie zatrzymano za mieszanie si w ydowsk bjk na tle rnic religijnych. Mogem przecie straci nie tylko godno trybuna wojskowego, ale i purpurowe obramowanie togi! Klaudia zaprowadzia mnie do wielkiego suchego podziemia, w ktrym ochrzczeni ydzi w najlepsze wykrzykiwali do siebie z zaczerwienionymi twarzami, wiodc spr o winnych wybuchu zamieszek, za szlochajce kobiety przewizyway poszkodowanym rany i maciami smaroway guzy. W podziemiu schronio si kilku trzscych si ze strachu staruszkw, ktrzy sdzc po odzieniu nie byli ydami. Moim zdaniem byli po prostu pogubieni w tym wszystkim i zastanawiali si tylko, jak najlepiej wybrn z tarapatw. W pewnej chwili do podziemi wszed mczyzna, w ktrym dopiero gdy wytar krew i boto z twarzy rozpoznaem rzemielnika szyjcego namioty, Akwil. By w strasznym stanie, bo ydzi wytarzali go w kloace i rozbili mu nos. Mimo to zacz gorczkowo wykrzykiwa: Wy, psubraty, ktrych nie chc wicej nazywa brami! Czy wolno w Chrystusie jest tylko oson waszego wasnego za?! Bij was za wasze grzechy! Gdzie wasza wytrzymao? Przecie nam kazano by ulegym wobec kadego ludzkiego adu i zamyka gby gupim oszczercom czynieniem dobra! Teraz nie chodzi o pogan, wrd ktrych bez szemrania yjemy i staramy si, aby nauczyli si chwali Boga widzc nasze dobre uczynki! negowali mu inni. Nie, teraz idzie o ydw, ktrzy nas bij i zniewaaj naszego pana, Chrystusa! O Niego i o Jego cze powstalimy, wcale nie w obronie naszego ndznego ywota, ale chcielimy przeciwstawi si zu. Przepchnem si do Akwili, potrzsnem go za rk i prbowaem szepn, e musz ulotni si z tego towarzystwa. Lecz kiedy Akwila mnie pozna, twarz mu pojaniaa z radoci, pobogosawi mnie i zawoa: Minutusie, synu Marka Manilianusa, a wic i ty wybrae jedyn drog! Chwyci mnie w objcia, ucaowa, wpad w ekstaz i zacz naucza: Chrystus cierpia i za ciebie! We z niego przykad i pjd w jego lady! On na oszczerstwa nie odpowiada kalumniami i cierpic nie odgraa si! Ty wic take nie odpacaj zym za zo. Skoro cierpisz dla Chrystusa, wychwalaj za to Boga! Nie jestem w stanie powtrzy wszystkiego, co plt. Wcale nie docieray do niego moje repliki, a niewtpliwie pogrony w ekstazie mia du si oddziaywania na ludzi. Stopniowo prawie wszyscy zaczli si modli, proszc o odpuszczenie grzechw, i tylko kilka osb wci przez zacinite zby mruczao, e Krlestwo nigdy nie przyniesie owocw, jeli ydzi bez przeszkd bd ublia, ujarzmia i poniewiera poddanych Chrystusa. Policja zatrzymaa du gromad ludzi, wcale nie zwaajc, czy byli wrd niej prawowierni ydzi, ydzi ochrzczeni czy zwyka hoota. Poniewa pretorianie pilnowali mostw, wielu ludzi

uciekao do miasta odziami; odczepiali je od pomostw, aby z prdem wody spyny do portu. Miasto byo bezbronne, bo ca policj odkomenderowano do dzielnicy ydowskiej. Motoch kry po ulicach, wykrzykujc jako haso poznane na tamtym brzegu imi Chrystusa. Zaczto grabi sklepy i podpala domy, wic prefekt, uspokoiwszy nieco ydowsk dzielnic, musia z powrotem odprawi policj do obrony centrum. To mnie uratowao, bo wczeniej otrzymali rozkaz sprawdzenia caej dzielnicy dom po domu, eby znale i zatrzyma Chrystusa, ktry podjudza ydw do swawoli. Nasta wieczr. Przygnbiony siedziaem na ziemi, rk podparszy brod, i poczuem gd. Chrzecijanie zebrali razem t cz ywnoci, ktrej nie zniszczono w czasie rozruchw i podzielili j midzy obecnych baczc, aby nikogo nie omin. By tam chleb i olej, cebula, gotowany groch i nawet wino. Zwyczajem chrzecijan Akwila pobogosawi chleb i wino jako ciao i krew Chrystusa Nazarejskiego. Wziem, gdy mi podano, i podzieliem si z Klaudi tym chlebem ubogich. Otrzymaem take ser i suszone miso. Piem te wino z tego samego naczynia co inni. Po skoczonym posiku wszyscy serdecznie si ucaowali. Klaudia te mnie pocaowaa i zawoaa: Och, Minutusie, jake si ciesz, e i ty jad ciao i pi krew Chrystusa, aby otrzyma odpuszczenie grzechw i ywot wieczny! Czy nie odczuwasz w gbi serca zmiany ducha, jakby zdj z siebie achmany dawnego ycia i przywdzia nowe szaty? Powiedziaem zgryliwie, e jeli nastpiy we mnie jakie zmiany, to s one rezultatem wypicia taniego kwanego wina. Dopiero po pewnym czasie pojem jej sowa oto uczestniczyem w tajnym posiku chrzecijan! Tak mnie to przerazio, e a poczuem gwatowne nudnoci, cho dobrze wiedziaem, e w naczyniu nie byo adnej krwi. Bzdury opowiadasz! zdenerwowaem si. Gdy czowiek jest godny, to chleb jest chlebem, a wino winem. Jeli midzy wami nie dzieje si nic gorszego, to nie rozumiem, dlaczego o waszym zabobonie opowiadaj takie idiotyczne brednie! A jeszcze mniej rozumiem, w jaki sposb te niewinne posiki doprowadzaj do krwawych rozruchw? ydzi wierz, e s lepsi od innych ludzi, poniewa maj swoje wite ksigi, zakon i wityni w Jerozolimie. Drani ludzi swoj mieszn pych, bo nie chc nawet jada razem z innymi. A wy, chrzecijanie, przez ten niedorzeczny posiek chcecie jeszcze bardziej si wyrnia ni ydzi! Jezus Chrystus, Syn Boga krzykna rozzoszczona Klaudia nie robi rnicy midzy ydami i gojami. Jeli kto w niego wierzy i zanurzy si w wodzie albo pozwoli pola si wod w jego imieniu, to otrzyma przebaczenie grzechw i wieczny ywot! Musisz przecie przyzna, e czowiek oczyszczony z grzechw jest lepszy od grzesznika, podobnie jak czysty chiton jest lepszy od brudnego! Z ca powag zaproponowaa, abym zacz sucha nauk Akwili i innych ludzi, ktrzy znaj tajemnice Chrystusa, i abym si zgodzi pola swoj gow wod. Widziaem przecie na wasne oczy, jak odnosili si do siebie ochrzczeni po spoyciu witego posiku. Byem chyba lepy, e nie dostrzegaem w nich ducha, ktrym si rni od innych ludzi. Nie miao sensu kci si z ni, kiedy bya taka podniecona, wic w kocu zgodziem si zainteresowa ich naukami. Moe i byo w nich co rozsdnego. Nie uwaaem, e le postpuj, bronic si przed ydami. Ale podejrzewaem, e bd srogo ukarani, jeli zamieszki si przedu, i to niezalenie od tego, czy wina bya po ich, czy te prawowiernych ydw stronie. Akwila przyzna, e konflikty zdarzay si ju wczeniej, cho nie na tak szerok skal. Zapewnia, e chrzecijanie usiowali tak organizowa swoje spotkania, by nie skupia na sobie

zbytniej uwagi, i e na ze sowo odpowiadali dobrym. Ale przecie ochrzczeni ydzi maj pene prawo chodzi do synagogi, eby posucha czytanych ksig i eby przemawia. Przecie wielu z nich uczestniczyo w kosztach budowy tych synagog! W gorc letni noc poszedem odprowadzi Klaudi do jej chaty koo Watykanu. Po drugiej stronie rzeki wida byo uny poarw i dochodzi stamtd szum gawiedzi. Niezliczone wozy, ktre dowoziy ywno na bazary i hale targowe, zatarasoway drog. Zaniepokojeni wieniacy wypytywali jedni drugich, co si dzieje w miecie. Z ust do ust krya pogoska, e jaki przeraajcy Chrestos podburza ydw do morderstw i podpale. Nie syszaem, aby ktokolwiek powiedzia o ydach dobre sowo. W trakcie marszu rozbolaa mnie noga, a zaczem utyka, a i guz na gowie bola coraz bardziej. Dziwiem si, e wczeniej wcale nie odczuwaem obrae, jakich doznaem w czasie bijatyki. Wreszcie dotarlimy do chaty Klaudii. Byem w tak opakanym stanie, e nie pucia mnie do domu i zaprosia na nocleg. Opieraem si, ale wpakowaa mnie do swojego oa i sama te si pooya. Tak si wiercia koo mnie i wzdychaa, e w kocu spytaem, co jej waciwie dolega. Nie jestem czysta ani bezgrzeszna wyznaa. Krople ognia paday na moje serce za kadym sowem, gdy opowiadae o tej bezczelnej brytyjskiej dziewusze, chocia nie chciaam nawet zapamita jej imienia. Wybacz mi, e nie dotrzymaem obietnicy poprosiem. Co mnie obchodzi twoja obietnica! Przeklinam sama siebie! Mam w sobie gorc krew mojej matki, a moim ojcem jest rozpustny Klaudiusz. Nic na to nie poradz, e pon strasznym niepokojem, kiedy leysz w moim ku. Miaa rce zimne jak ld, a i usta te zimne, co wyczuem, gdy nachylia si i pocaowaa mnie. Och, Minutusie! szepna. Z trudem przychodzi mi to wyznanie: mj kuzyn, Kaligula, zgwaci mnie, kiedy byam jeszcze dzieckiem. Dlatego nienawidziam wszystkich mczyzn, ale nie ciebie, od momentu gdy przyje mnie za przyjacik tak, jak jestem. Nie ma sensu wicej wyjania. Chciaem j pocieszy, wic przycignem do siebie, bo draa z zimna i wstydu. I nie bd si usprawiedliwia, e przecie bya pi lat ode mnie starsza. Szczerze przyznam, i poniosa mnie namitno, gdy paczc i miejc si pada mi w ramiona. Zrozumiaem te, e j kocham. Rano obudzilimy si oboje tak szczliwi, e o niczym innym nie chcielimy myle, jak tylko o sobie. Promieniejca radoci Klaudia w moich oczach bya pikna mimo grubych rysw twarzy i mocnych, szerokich brwi. Lugunda zmienia si w daleki cie. W porwnaniu z t nieletni kapryn dziewczynk Klaudia bya dojrza kobiet. Nie skadalimy sobie adnych obietnic, nawet nie chcielimy myle o przyszoci. Kiedy niejasne poczucie winy drczyo moj wiadomo, wwczas mylaem, e przecie Klaudia wiedziaa, co robi. Przynajmniej miaa teraz co innego ni tajne obrzdki zabobonnych chrzecijan. Co moim zdaniem byo pozytywne. Po powrocie do domu zostaem cierpko powitany przez cioci Leli. Martwia si o mnie, przecie nie byo mnie w domu cautk noc i jeszcze p nastpnego dnia, a nikogo o tym nie uprzedziem. Pilnie przyjrzaa si zaczerwienionym oczom i gderaa:

 Twarz ci tak promienieje, jakby ukrywa wstydliwe tajemnice. Chyba nie zabdzie do syryjskiego lupanaru? Podejrzliwie wchaa moje szaty. Nie, nie mierdzisz burdelem. Gdzie ty spdzi noc? Tylko nie zapacz si w jak gupi histori miosn! To by przysporzyo tylko kopotw tobie i innym. Trafia celnie: sponem rumiecem. Na szczcie miaa te inne powody do zmartwienia. Wyobra sobie, e mj przyjaciel, Szymon mag, wczoraj wieczorem omal nie pad ofiar mordu! Poszed jak zwykle na drug stron Tybru, aby miosiernie uzdrawia chorych, a tam jacy wyposaeni w piropusze napadli na niego i prawie na mier go pobili. Nie mogem zrozumie, co ciocia Lelia miaa na myli, mwic o piropuszach: okazao si, e pomieszaa aciski wyraz cristatus z greckim terminem oznaczajcym ochrzczonego. Gdy wytumaczyem jej t rnic, zdenerwowaa si: A nazywaj jak chcesz tych dnych krwi ludzi, ktrzy czatuj na ycie Szymona od czasu, gdy konkurowa o wadz z chrzecijaskim rybakiem Szymonem. Ci ludzie przycigali do tajnego stowarzyszenia bogate niewiasty, ktre naleay do krgu przyjaci Szymona, rzucali na nie czary i przez pojenie ich krwi nakaniali do obrzydliwego rozpustnego caowania. Szymon dowiedzia si o miejscu ich zebra, chocia chytrze usiowali je zmieni: Tote zemcili si na nim i nawet ydzi go nie bronili, bo jest Samarytaninem...,. Powiedziaem, e nie wierz w picie krwi ani w podliwe pocaunki, ale ciocia Lelia zapewniaa, e wie o tym wszystkim od naocznych wiadkw, ktrych Szymon mag wysa na szpiegowanie tajemnic czubatych". Nie mogem spiera si w tej materii, eby nie wszed na jaw mj udzia w ydowskich rozruchach. Mj przyjaciel Lucjusz Pollio jego ojciec tego roku sprawowa urzd konsula przyszed do mnie bardzo podniecony i wywodzi: ydzi staj si coraz bardziej bezczelni! Prefekt miasta przez cay ranek przesuchiwa zatrzymanych i ostatecznie ustali, e yd o nazwisku Chrestos podburza niewolnikw i posplstwo do buntu. Ten Chrestos nie by poprzednio gladiatorem, jak swego czasu by nim Spartakus: w Jerozolimie skazano go na ukrzyowanie jako przestpc politycznego, ale w jaki sposb ocala. Prefekt zarzdzi poszukiwania Chrestosa i wyznaczy nagrod za jego gow; co do mnie, podejrzewam, e skoro bunt zosta stumiony, to podegacz ulotni si z miasta. Miaem ochot wyjani temu molowi ksikowemu, e ydzi przez Chrystusa rozumiej przepowiedzianego im mesjasza, ale nie mogem przecie ujawni, e sporo wiem o nowym buntowniczym nauczaniu ydowskim. Przejrzelimy jeszcze raz rkopis mojej ksiki, aby wygadzi jzyk i styl. Pollio obieca, e jeli ksika przebrnie przez prb ogniow czytania publicznego, znajdzie wydawc. Uwaa, e mj utwr powinien zyska due powodzenie. Klaudiusz chtnie przypomni sobie swoj zwycisk wypraw do Brytanii. Zawsze mona mu byo schlebi, wykazujc zainteresowanie sprawami wyspy. Spory wok wasnoci synagog, od ktrych zaczy si ydowskie rozruchy, prefekt miasta rozwiza w ten sposb, e przyzna prawo do korzystania z nich tym, ktrzy partycypowali w kosztach budowy. Przecie wasne synagogi posiadali zarwno ydzi ortodoksyjni, jak i postpowi. Lecz kiedy ydowscy wyznawcy Chrystusa mieli przej synagog w swoje wadanie, ortodoksi zabrali drogocenne zwoje witych tekstw i w nocy podpalili budynek, aby raczej go zniszczy, anieli odda. Z tego wynikny nowe awantury. W kocu prawowierni ydzi popenili w swym zuchwalstwie wielki polityczny bd, bo odwoali si do cesarza.

Klaudiusz od dawna by rozgniewany na te rozruchy, ktre mu przeszkadzay w miodowym miesicu. Wciek si jeszcze bardziej, kiedy zadufana rada ydowska omielia si przypomnie mu, e bez ich pomocy nie zostaby cesarzem. Rzecz miaa si tak, e swego czasu Herod Agrypa, hulaszczy kolega Klaudiusza, poyczy od bogatych ydw rzymskich znaczne kwoty, ktrych nowy cesarz potrzebowa na opacenie pretorianw po mierci Kaliguli. Klaudiusz musia zapaci lichwiarski procent od tej poyczki, a w ogle w swej prnoci nie chcia pamita o caym tym wydarzeniu. Nic dziwnego, e stary pijak nie posiada si ze zoci. Jkajc si bardziej ni zwykle wyprosi za drzwi delegacj i zagrozi wyrzuceniem z miasta wszystkich ydw, jeli jeszcze raz usyszy o jakich zamieszkach. Nakaza rwnie ydom, aby przekazali prefektowi Rzymu Chrestosa; policja uwaaa, e ukryli go gdzie na Zatybrzu, poniewa mimo obiecanej nagrody dotychczas go nie schwytano. W Rzymie mieszkao dwadziecia pi tysicy ydw. Niektrzy osignli bogactwo i presti spoeczny, a nawet obywatelstwo rzymskie. A do czasu przesiedlenia ydw do Pompei religia mojeszowa wzbudzaa zainteresowanie wrd Rzymianek. wito szabatowe weszo w rzymski obyczaj na wiele pokole liczni obywatele traktowali dzie Saturna wrcz jako oglnie przyjty dzie wolny. Niewolnicy dobrodusznych panw dali tego wolnego dnia, aby poleniuchowa. Rada ydowska, ktrej zadaniem byo sdzenie spraw jej wspplemiecw, zbieranie podatku na wityni w Jerozolimie i troska o utrzymanie wasnych przywilejw, postanowia szuka poparcia wrd senatorw. Przecie uwolnili od zajmowania si handlem bd od prowadzenia spraw finansowych wielu senatorw, ktrzy dziki wraliwoci kobiet odczuwali sympati dla ydw. Niektrzy bali si nawet obrazi ydw, gdy uwaali, e wrd nich jest mnstwo czarownikw. Chocia wic ydzi nie uwierzyli w groby cesarza, to postanowili na wszelki wypadek mie w senacie przyjaci, gdyby pod obrady kurii postawiono spraw wydalenia ydw. Senatorowie zupenie nie mogli zrozumie wyjanie rady. Wikszo rozsdnie proponowaa, aby ydzi skupili sw energi i przedsibiorczo na schwytaniu Chrestosa, ktry nadal ukrywa si w Rzymie, i wydanie go prefektowi, co wyjani spraw. ydzi wywodzili, e chodzi o czowieka, ktry przed prawie dwudziestu laty zosta ukrzyowany w Jerozolimie, a gadanie o jego zmartwychwstaniu jest wierutnym kamstwem. Wtedy ju senatorowie machnli na wszystko rk i owiadczyli: Kada religia ma swj wity posiek, nawet rzymskie gildy rzemielnicze czcz w ten sposb bogw, ktrzy okazuj wzgldy danemu rzemiosu. Wy sami take spoywacie posiek w wigili dnia Saturna, kiedy zapala si gwiazda wieczorna, i zapraszacie na ubogich. Skoro jest wrd was tak duo zwolennikw Chrestosa, to choby byli oni okropnie gupi i zabobonni trudno im zabroni urzdzania witego posiku, dopki przekonywajco si nie udowodni, e rwnoczenie naruszaj dobre obyczaje albo wichrz przeciwko pastwu. Ochrzczeni ydzi i przyczajca si do nich hoota mieli swoich przywdcw. U ojca, w domu pani Tulii, spotkaem ku mojemu zdziwieniu Akwil ze zaman w oywionej polemice chrzstk nosow, jego energiczn on Prysk i kilku innych, skdind szanowanych obywateli, ktrzy nie mieli innych wad poza t, e zaakceptowali tajne nauczanie chrzecijan. Poszedem do ojca, bo chciaem w cztery oczy pomwi z nim o Klaudii. Ju dwa razy w tygodniu bywaem u niej i zostawaem take na noc. Odnosiem wraenie, nie miaem

pewno, e co naley w tej sprawie uczyni, chocia Klaudia nie wystpowaa z adnymi roszczeniami. Nie ukrywaem swego zaskoczenia gomi ojca, ale on powiedzia: Nie odchod, Minutusie! Wiesz, e dysponuj bardzo dokadnymi wiadomociami o krlu ydowskim, poniewa po jego ukrzyowaniu wdrowaem po Galilei i nawet mog osobicie zawiadczy, e powsta z martwych. Jego uczniowie odtrcili mnie od siebie, ale wiem z ca pewnoci, e On nie podburza do takich zamieszek, jakie wydarzyy si w Rzymie. To wszystko syszaem ju dawniej. Nie mogem zrozumie, dlaczego mj ojciec, czowiek skdind rozsdny, na staro cigle przeywa t star histori. Krzywonosy Akwila usprawiedliwia si: Urodziem si ydem, chodz do synagogi i przestrzegam prawa, na ile wzgldy praktyczne pozwalaj, bym nie obrazi innych ydw. Ale prawo mnie nie zbawi. Czowiek nie jest w stanie wypenia go do koca. Chrystus rozkaza nam kocha innych, nawet naszych wrogw. Jest to rwnie trudne jak wypenianie prawa. Wynika to ze saboci natury ludzkiej. W naszej gromadzie jest wielu takich, ktrzy znowu zaczynaj da, aby ci, ktrzy do nas doczaj, z samej mioci dali si obrzeza, aby w ten sposb osign ugod z ydami. Jestem tylko niewiast dorwaa si do gosu Pryska ale tyle rozumiem, e narodziny Jezusa Chrystusa, syna Boga, ktry przyszed na ziemi i zoy siebie w ofierze, abymy otrzymali odpuszczenie grzechw, dao nam nowe przymierze. Popenilibymy przestpstwo przeciwko niemu, gdybymy od tych, ktrzy Boga uznaj i kadego dnia pobonie oczekuj jego powrotu, dali zjednoczenia ze starym przymierzem. Nie mielibymy nic przeciwko temu, eby cierpie ten wprawdzie nieprzyjemny, ale przemijajcy bl owiadczyli inni gdyby to rzeczywicie byo wyrazem mioci. Ale istnieje obawa, e to tylko prba naszej wytrzymaoci. Bdziemy musieli oddali z naszej gromady sabych braci. Obrzezanie niczego nie da. Kiedy w synagodze kto wstanie, aby zawiadczy o Pomazacu, ka mu zamilkn i poddadz chocie, jeli nie w szabat, to nastpnego dnia. Tak, tak, cokolwiek bymy robili, zawsze jestemy sol w oku nachmurzy si Akwita. Nienawidz nas bardziej ni bawochwalcw. Nawet we wasnym gronie nie potrafimy skoncentrowa si na samej mioci i pokorze, bo kady jest pewien, e wie najwicej. A najgorliwszymi nauczycielami s ci, ktrzy dopiero teraz znaleli drog i uznali Chrystusa. Powiadaj dodaa Pryska e On sam dola oliwy do ognia, rozczy mw i ony i podnis rk dziecka na rodzicw. Wanie tak dzieje si teraz w Rzymie, chocia my chcemy dobrze. W jaki sposb ktnia, niezgoda, nienawi, al i zawi moe by owocem mioci, tego nie rozumiem. Suchajc ich zawrzaem susznym gniewem. Krzyknem: Czego chcecie od mego ojca?! Dlaczego dokuczacie mu tak, e amie rce i krci gow? To potulny i dobroduszny czowiek! Nie pozwol, bycie go wcignli w swoje idiotyczne swary! Zamilcz, Minutusie! rozkaza ojciec, wyprostowujc si. Zapatrzy si wstecz w dalek przeszo, a w kocu rzek: W zasadzie wszystko naley wyjania przez rozmowy, ale te niewyjanione sprawy plcz si jeszcze bardziej, kiedy si o nich mwi. Poniewa

prosicie mnie o rad, proponuj: odraczajcie! W Antiochii, za czasw cesarza Kaliguli, dziki skorzystaniu z takiej wanie rady, ydzi bardzo duo zyskali. Zmieszani gocie patrzyli na ojca, nie rozumiejc, co ma na myli. Ojciec umiechn si z roztargnieniem: Odczcie si od ydw, zrezygnujcie z synagogi, przestacie paci podatki na wityni. Jeli chcecie, zbudujcie dom zgromadzenia. S przecie w waszej gromadzie ludzie bogaci. Ponadto moecie otrzyma wsparcie od mczyzn i kobiet, ktrych sta na kupno spokoju ducha przez otaczanie opiek rnych wyzna. Nie dranijcie ydw. Milczcie, kiedy wam ubliaj. Zajmijcie si swoimi wasnymi sprawami, tak jak to ja czyni, nikogo nie obraajc. To nie jest mdra rada! wykrzyknli jednogonie. Przecie musimy zawiadcza o naszym Krlu i gosi nadejcie jego Krlestwa! Inaczej nie bdziemy Jego godni! Jego Krlestwa dugo nie wida rzek ojciec, rozkadajc rce i gboko wzdychajc ale niewtpliwie jego duch jest w was, a nie we mnie. Rbcie co chcecie. Jeli nad wasz spraw bdzie obradowa senat, postaram si was wesprze. Chyba przyszlicie do mnie po tak obietnic. Lecz, jeli pozwolicie, nie bd mwi o Krlestwie. To wzbudzioby tylko polityczne podejrzenia co do waszych celw. Tym si zadowolili i poszli swoj drog. Czas by po temu najwyszy, w portyku wpadli wprost na wracajc z wizyty pani Tuli. Och, Marku zawoaa zdenerwowana ile to ju razy prosiam ci, by nie przyjmowa w domu ydw! Nie sprzeciwiam si, gdy chodzisz sucha filozofw. Jeli ci to bawi, pomagaj biednym, wysyaj lekarstwa chorym i obdarowuj wianem dziewczyny-sieroty. Kady moe wykorzystywa swj wolny czas jak chce. Ale w imi bogw, dla twojego wasnego zdrowia, trzymaj si z dala od ydw! A skoro ju miaa zepsuty humor, to skupia uwag na mnie i ja wypomina mi marne obuwie, nieumiejtne uoenie togi i niezdarnie, zbyt krtko ostrzyone wosy. Nie jeste ju prostym onierzem wyrzekaa. Z uwagi na stanowisko twego ojca powiniene bardziej troszczy si o wygld zewntrzny. Musz ci chyba podarowa fryzjera i garderobian. Ciocia Lelia jest zbyt starowiecka i ma za krtki wzrok, aby odpowiednio zadba o ciebie. Gburowato odpowiedziaem, e ju mam fryzjera, bo nie chciaem, eby jej niewolnik szpiegowa moje kroki. To zreszt byo prawd, bo na swoje urodziny kupiem i wyzwoliem jednego godnego poaowania niewolnika-fryzjera, a take pomogem mu w zaoeniu zakadu w Suburze. Doskonale zarabia na wytwarzaniu damskich peruk i na strczycielstwie. Ponadto dopowiedziaem, e przecie ciocia Lelia na mier by si obrazia, gdyby obcy niewolnik zacz si wtrca do mojej odziey, a take e z niewolnikami wicej kopotw ni pociechy. Pani Tulia zwrcia uwag, e to tylko kwestia utrzymania dyscypliny, po czym zmienia temat: A waciwie to czy ty masz jaki cel w yciu, Minutusie? Syszaam, e cae noce spdzasz w domach publicznych i zaniedbujesz wiczenia wymowy. Jeli rzeczywicie zamierzasz czyta publicznie swoj ksik, to musisz si wzi w karby. Ju najwyszy czas, aby zawar odpowiedni dla twego stanu zwizek maeski.

Tumaczyem, e chciabym z umiarem nacieszy si swoj modoci, i e nie popadem w adne kopoty z powodu pijastwa czy rycerskiej fantazji. Powiedziaem te: Mam oczy otwarte. wicz jedziectwo. W pretorium przysuchuj si ciekawym rozprawom sdowym. Czytam ksiki. Nawet filozof Seneka jest mi przychylny. Oczywicie, z czasem bd zabiega o urzd kwestora, ale na to jestem jeszcze za mody i zbyt niedowiadczony, cho zapewnie przyznano by mi pewne ulgi. Zrozum pani Tulia patrzya na mnie z politowaniem e najwaniejsze jest poznawanie odpowiednich ludzi. Zorganizowaam ci zaproszenia do dobrych domw, ale skarono mi si, e jeste nadty, milczcy i nie odwzajemniasz przyjani za przyja. Kochana macocho owiadczyem. Ze wszech miar doceniam twe zdolnoci! Ale wszystko, co w Rzymie syszaem i widziaem, odstrasza mnie od nawizywania zbyt bliskich stosunkw z ludmi, ktrzy w chwili obecnej wydaj si odpowiedni. Zaledwie rok temu dwustu ekwitw, nie mwic o senatorach, stracono albo zmuszono do popenienia samobjstwa tylko dlatego, e byli w tamtej chwili waciwymi ludmi albo utrzymywali z takimi bliskie kontakty. Wszystko si zmienio dziki Agrypinie powiedziaa z wielkim popiechem pani Tulia. Zastanowia si nad moimi sowami i zaproponowaa: Chyba najmdrzej by byo, gdyby zacz zawodowo uprawia jedziectwo i przystpi do ktrego stronnictwa cyrkowego. One nie prowadz dziaalnoci politycznej, ale uczestnictwo w nich umoliwia kontakty przyjacielskie z ludmi znajdujcymi si na najwyszych szczeblach spoecznych. Ty przecie lubisz konie. Mam dosy koni! zaoponowaem. Konie s bezpieczniejsze ni kobiety zoliwie ripostowaa pani Tulia. Ojciec w zamyleniu spojrza na ni, i przyzna, e i tym razem ma racj. Pani Tulia troch zagodniaa: Niepotrzebnie zwrciby na siebie zbytni uwag, gdyby nagle zacz wystawia na wycigach wasne rydwany, chocia ojciec mgby sobie na to pozwoli. Zreszt jest tylko kwesti czasu, a bdziemy musieli przeksztaca pola w pastwiska. Od chwili zakoczenia budowy portu w Ostii rolnictwo w Italii bdzie przynosio same straty. Ale wtpi, czy z ciebie bdzie dobry selekcjoner koni. Zosta raczej przy zakadach na gonitwy rydwanw. I bez cyrku miaem wystarczajco duo na gowie. By przecie stary dom na Awentynie, by swarliwy na staro Barbus, ktrym trzeba si byo opiekowa. Bya ciocia Lelia, do tego musiaem broni mego galijskiego wyzwoleca; smrd, jaki si rozchodzi w trakcie gotowania myda, wywoa awantur ze strony ssiadw. W sdzie obroniem go z atwoci, bo garbarnie i farbiarnie, do ktrych przywoono wielkie kadzie uryny z naroy ulic, mierdziay jeszcze bardziej. Gorzej, e stosowanie myda zamiast pumeksu przyjmowao si bardzo opornie jako sprzeczne z obyczajami przodkw. Opacony przez ssiadw ekspert da wrcz wprowadzenia zakazu uywania myda. Powoywa si na praprapradziadkw a od Romulusa, ktrzy wszak poprzestawali na skrobaniu si zdrowym i hartujcym ciao pumeksem. Bronic swego wyzwoleca wychwalaem Rzym jako wiatowe imperium. Woaem patetycznie: Romulus nie pali przywiezionych ze wschodu kadzide przed posgami bogw! Nasi surowi praojcowie nie sprowadzali na swoje posiki ani ikry jesiotra znad Morza Czarnego, ani dzikich ptakw stepowych, ani jzyczkw flamingw czy ryb indyjskich, teraz jednak Rzym sta si piecem, w ktrym w jedno stapiaj si narody i ich obyczaje. Rzym najlepiej wada wszystkim i przyswaja sobie obce obyczaje.

Tak wic mydo nie zostao w Rzymie zakazane i mj wyzwoleniec udoskonali swoje wyroby, perfumujc je i nadajc produktom przepikne nazwy. Na oryginalnym egipskim mydle Kleopatra" zarobilimy na zakup maej posiadoci przy jednym z bocznych zaukw Subury. Musz jednak przyzna, e najlepszymi klientami poza kobietami byli zamieszkujcy w Rzymie Grecy i ludzie Wschodu. W aniach publicznych stosowanie myda cigle jeszcze byo uznawane za oznak rozwizoci. Duo wic miaem roboty, a jednak wieczorami, przed snem, ogarniao mnie nieokrelone uczucie wtpliwoci; po co waciwie przyszedem na ten wiat? Niekiedy cieszyem si z malekich sukcesw, a czasami pograem w smutku, bo wszystko wydawao si bezsensowne. yciem rzdzi Przypadek i bogini Szczcia. Nieubagan czci losu ludzkiego, wczeniej czy pniej, bya mier. Mnie dotychczas sprzyjao szczcie, ale rado z kadego sukcesu szybko gasa i znowu byem niezadowolony z siebie. Gdzie w poowie zimy nadszed dzie, do ktrego tak gorliwie si przygotowywaem. W sali wykadowej biblioteki cesarskiej na Palatynie miaem publicznie czyta swoj ksik. Dziki wstawiennictwu mego przyjaciela Lucjusza Domicjusza sam cesarz kaza oznajmi, i po poudniowym posiku przyjdzie posucha mego odczytu. W rezultacie wszyscy, ktrzy zabiegali o przychylno cesarza, na wycigi- jli rezerwowa miejsca na sali. Przybyli oficerowie, ktrzy suyli w Brytanii, czonkowie komisji senackiej, roztrzsajcej sprawy brytyjskie, a nawet Aulus Plaucjusz, ktry podbojem wyspy zasuy na uroczystoci triumfalne. Cz suchaczy zostaa nawet za drzwiami i kiedy przyby Klaudiusz, skarya si na zbytni szczupo sali, przez co nie mogli uczestniczy w odczycie mimo ogromnego zainteresowania. Zaczem odczyt z samego rana i mimo zrozumiaego napicia czytaem bez zajknienia. Wcignem si w temat, jak kady pisarz, ktry powici wiele troski i uwagi swemu dzieu. W trakcie czytania wcale mi nie przeszkadzao, e nie kto inny, tylko Lucjusz Domicjusz stale co szepta i wymachiwa rkami, prbujc mi w ten sposb podpowiada, jak mam czyta. W poowie dnia podano a nazbyt wykwintny posiek, ktry przygotowaa pani Tulia, a ojciec zapaci. Gdy doszedem do opisu brytyjskich bogw i tajnych obrzdw, wiele osb drzemao, chocia moim zdaniem to by najciekawszy fragment ksiki. Potem musiaem przerwa czytanie, poniewa Klaudiusz wraz z Agrypin rzeczywicie przyszli posucha. Zasiedli na honorowych miejscach i zawoali Lucjusza Domicjusza, by usiad midzy nimi. Sala wykadowa bya pena po brzegi. Skarcym si na ciasnot Klaudiusz powiedzia z chichotem: Jeli ksika jest tego warta^ niech autor j jeszcze raz przeczyta! Ale uwaajcie, macie naprawd przyj i pilnie sucha! A teraz zejdcie mi z oczu, ebym was nie widzia! Inaczej nie bdzie tu czym oddycha! Gwoli uczciwoci trzeba powiedzie, e cesarz by lekko pijany i gono beka. Nie zdyem przeczyta nawet kilku wierszy, gdy przerwa mi: Mam ju kiepsk pami. Moe pozwolisz, e ze wzgldu na mj wiek i urzd pierwszego obywatela bd si wtrca, aby stwierdzi, kiedy masz racj albo kiedy si mylisz. Zacz rozwlekle relacjonowa wane spostrzeenia na temat skadania ofiar przez druidw i opowiada, jak to bezskutecznie poszukiwa w Brytanii wielkich plecionych z gazi wierzby posgw bogw, do rodka ktrych miano wciska jecw, aby ich zoy na ofiary caopalne.

 Wierz, e znajd si naoczni wiadkowie, ktrzy to zawiadcz zapewnia. Ale najbardziej wierz wasnym oczom, wic nie przekn atwo tej historyjki. Lecz bd tak dobry i czytaj dalej, mody Lauzusie! Nie zdoaem czyta zbyt dugo, bo znw sobie przypomnia co, co widzia w Brytanii na wasne oczy i musia to koniecznie natychmiast opowiedzie. Wybuchy miechu suchaczy strasznie mnie peszyy. Klaudiusz mia te rzeczowe uwagi o mojej ksice. W kocu cesarz i Aulus Plaucjusz, zapomniawszy o meritum sprawy, zagbili si w szczegy wspomnie z wyprawy wojennej. Publiczno zachcaa ich okrzykami Suchajcie, suchajcie!". Musiaem zamilkn. Jedynie powstrzymujcy gest rki Seneki pozwoli mi rozadowa irytacj. Do rozmowy wmiesza si senator nazwiskiem Ostoriusz, ktremu zdawao si, e o Brytanii wszystko wie najlepiej. Stwierdzi, e cesarz popeni bd polityczny, przerywajc sw wypraw przed ujrzamieniem wszystkich plemion brytyjskich. Ujarzmi Brytw! To atwiej powiedzie, ni zrobi! odci ostro Klaudiusz, ktry poczu si obraony. Aulusie, poka mu swoje blizny! A wanie, przypomniaem sobie, e zaniedbaem sprawy Brytanii i nie mianowaem prokuratora po twoim odejciu ze stanowiska naczelnego wodza. No, ale mam ciebie, Ostoriuszu! Nie jestem w tej sali jedyny, ktry ma do suchania, e zawsze wszystko wiesz najlepiej. Szykuj si do wyjazdu do Brytanii! Niechaj Narcyz wypisze ci penomocnictwa! Cesarz zapewne oczekiwa, e moja ksika udowodni suchaczom, jak trudnym zadaniem jest cywilizowanie Brytanii. Jego wystpienie suchacze przyjli gonym rechotaniem. Gdy zmieszany Ostoriusz wyszed z sali, pozwolono mi w spokoju przeczyta ksik do koca. Klaudiusz yczliwie wyrazi nawet zgod, bym kontynuowa przy wietle lampy, poniewa sam mi przeszkadza i zabra wiele czasu. Koniec lektury Klaudiusz przyj oklaskami, wobec czego publiczno zgotowaa mi gorc owacj. Nikt nie mia ochoty na proponowanie poprawek, poniewa byo pno i wszyscy byli godni. Cz suchaczy bya zaproszona do domu mego ojca na przyjcie zorganizowane przez pani Tuli, ktra miaa doskonaego kucharza. Klaudiusz za powiedzia: Mnie wprawdzie nie zaproszono, ale poszedbym i bez zaproszenia, gdyby moja ukochana maonka nie zaplanowaa na ten wieczr przyjcia na cze posa Partw. Wanie przyjecha, na nasze utrapienie. Skoro mowa o kopotach, przypomniaem sobie, e jako dzikczynienie za szczcie maeskie postanowiem odbudowa witni Wenus w miecie Eryks na Sycylii. Podobno run dach tej wityni. Z pewnoci zechcecie wesprze prace budowlane, aby w ten sposb zasuy sobie na takie samo szczcie, jakie osignem teraz po wszystkich wczeniejszych rozczarowaniach. Puci w obieg ist i zebra solidn sumk, bo kady krpowa si wyj z sali bez wpisania godnej siebie kwoty, chocia w duchu kl go za gupot i nietakt. W domu pani Tulii nie rozmawiano o mojej ksice. Seneka przedstawi mnie swojemu wydawcy. By to starszy mczyzna, wyblaky od lczenia nad czytaniem, mia krtki wzrok i zgity kark. Zadeklarowa ch wydania ksiki w nakadzie na pocztek piciuset egzemplarzy. Oczywicie mgby sam ponie koszty wydania swego dziea oceni przyjanie. Nazwisko znanego wydawcy zwikszy popyt na ksik. Mj wyzwoleniec ma stu dowiadczonych niewolnikw-skrybw, ktrzy pod dyktando niemal bezbdnie przepisuj ksik za ksik.

Seneka w grnolotnych sowach wychwala wydawc jako czowieka, ktry nie odstpi go w adnych tarapatach, nawet w czasie wygnania, tylko wiernie wydawa liczne jego publikacje, pisane na Korsyce. Wydawca powiedzia yczliwie: Najwicej zarabiam na przekadanych z jzyka greckiego miosnych historyjkach i przygodach podrniczych, lecz aden utwr Seneki nie przynis mi straty. Kaszlnem porozumiewawczo i powiedziaem, e chtnie bd uczestniczy w kosztach publikacji mojego utworu. Przecie to ogromny zaszczyt, e wybitny wydawca daje swoje cenne nazwisko jako rkojmi jakoci ksiki. Pniej musiaem wita przychodzcych goci. Byo ich tak wielu, e w gowie mi si mcio. Niepotrzebnie wypiem za duo wina. W kocu ogarna mnie wielka depresja, bo uwiadomiem sobie, e tak naprawd to nikogo z obecnych nie interesuj ani ja, ani moja przyszo. Ksika bya tylko pretekstem, dziki ktremu mogli naje si rarytasw i napi najlepszego kampanijskiego wina, zoliwie obgada si wzajem i na stronie dziwi si sukcesom ojca, do ktrych jakoby nie mia adnych osobistych predyspozycji. Tym bardziej zatskniem za Klaudi, ktr uwaaem za jedyn osob na wiecie, ktra mnie naprawd rozumie i yczy jak najlepiej. Oczywicie nie omielia si przyj na odczyt, ale wiedziaem, z jakim napiciem go oczekiwaa. Na pewno nie moga zasn, prawdopodobnie wysza z chaty, patrzya na gwiazdy bd w stron Rzymu. Wok trwaa noc, na oddalonej drodze turkotay chopskie wzki z warzywami i ryczao prowadzone na ubj bydo. W czasie naszych wsplnych nocy tak przywykem do tych odgosw, e je pokochaem. Sama myl o nich tak mi si kojarzya z Klaudi, e ciao zaczo mi pon. Nie ma niczego bardziej przygnbiajcego ni widok domu po wielkiej uczcie. Kopcce kadzida dogorywaj w ozdobnych kloszach, podtrzymywani przez niewolnikw ostatni gocie wsiadaj do lektyk, lampy gasn, a suba czyci plamy z wina na mozaikach podg i zmywa rzygowiny z marmurowej ciany. Pani Tulia bya oczywicie nadal pochonita reminiscencjami z przyjcia, ktre uznaa za wasny sukces, i zapamitale rozprawiaa z ojcem o tym lub innym gociu, co ktry powiedzia czy zrobi. Ja za z gorycz uznaem, e jestem tu zupenie zbyteczny. Gdybym by bardziej dowiadczony, zwalibym to na karb przepicia, ale poniewa byem mody, powanie traktowaem swoje uczucia. Dlatego nie interesowao mnie nawet towarzystwo ojca, ktry razem z pani Tuli popija dla orzewienia lekkie wino i zajada wieutkie frutti di mare. Podzikowaem im i przez nikogo nie odprowadzany poszedem w swoj stron. Nie mylaem o niczym, tylko tskniem do Klaudii. W jej chacie byo ciepo, a ko pachniao owcz wen. Dosypaa do naczynia wgla drzewnego. Twierdzia, e wcale nie oczekiwaa mego przyjcia, bo i czemu miabym porzuci dobre towarzystwo po osigniciu sukcesu literackiego. W jej czarnych oczach bysny zy, gdy szepna: Och, Minutusie, dopiero teraz wierz, e naprawd mnie kochasz! Po dugich pieszczotach i niespokojnym nie wkrad si do chaty chd zimowego poranka. Soca nie byo wida, a zimowa szarzyzna dziaaa przygnbiajco. Patrzylimy na siebie wyczerpani i bladzi. Klaudio, co bdzie z tob i ze mn? Bez ciebie czuj si nieprawdziwie, jak zagubiony w wiecie zimnych gwiazd. Szczliwy jestem tylko z tob. Ale tak dalej by nie moe! Egoistycznie ywiem chyba skryt nadziej na jej odpowied, e wanie tak jest najlepiej i e tak bdzie dalej, bo inaczej nie mona. Ale Klaudia, westchnwszy z gbok ulg, zawoaa:

 Kocham ci jeszcze bardziej, Minutusie, skoro sam podje ten bolesny temat. Oczywicie, e tak dalej by nie moe! Wtpi, czy bdc mczyzn rozumiesz, z jakim ogromnym strachem czekam na kad zmian fazy ksiyca! Nie godzi si, bym cigle tylko czekaa, e jaki kaprys przywiedzie ci tutaj. Moje ycie stao si jeno obaw i bolesnym wyczekiwaniem. Udao ci si doskonale skrywa swoje uczucia zauwayem z ironi, bo uraziy mnie jej sowa. Dotychczas dawaa mi do zrozumienia, e jeste jedynie szczliwa, gdy tu przychodz. Co wic proponujesz? Klaudia opanowaa si i nie tylko nie rozgniewaa, lecz powiedziaa ulegle: Rozkosz potrafi tak rozdrani umys, e zakochani wywouj ktnie, aby po awanturze i zach mc przey tym sodsz zgod. Ale dzisiaj mnie nie zdenerwujesz. Zaciskajc rce cigna: Wszystko byoby proste, gdybym bya niewolnic; mgby mnie kupi i zamieszkaabym u ciebie. Ta pozycja nawet by mnie zadowolia, byleby mnie tylko kocha. Ale jako odtrcona crka Klaudiusza znajduj si poza wszelkim prawem. Wszyscy znaj jego straszliwe kaprysy, wic aden szanowany obywatel nie omieli si wystpi w mojej obronie. Kaza przecie zamordowa maonka mej przyrodniej siostry, Antonii, aby ze wzgldw politycznych wyda j za Korneliusza Sull. Antonia nawet nie chce o mnie sysze, aby nie odwiey w pamici ojca przykrych wspomnie. Przecie Klaudiusz rozszed si z moj matk, bo chcia si oeni z jej matk. Paulina gorliwie namawiaa swego ma, aby mnie adoptowa, ale Aulus Plaucjusz nie chce wpa w nieask. Od razu po powrocie z Brytanii musia przecie zwoa zgromadzenie rodzinne, aby zmusi cioci Pauline do rezygnacji z uczestniczenia w posikach chrzecijaskich. Jedynym wyjciem byoby znale jakiego zuboaego ekwit, aby za pienidze wzi mnie w objcia i uzna za swoj crk. Ale taki czowiek rwnoczenie staby si winnym zdrady maeskiej z twoj matk w czasie, kiedy bya jeszcze maonk Klaudiusza. Dla niego byaby to publiczna kompromitacja! Klaudiusz jest cesarzem i nie moe sobie na to pozwoli. Mimo caego uczucia, jakie ywiem do Klaudii, zimny dreszcz przebieg mi po plecach, gdy sobie uzmysowiem, e przez cay czas ona skrztnie ukrywaa zamiar zawarcia ze mn prawnego zwizku maeskiego! Oczywicie, kochaem j i ycia sobie bez niej nie wyobraaem, ale przerazia mnie myl, e przedwczenie zawarbym zwizek, ktry w perspektywie byby dla mnie tylko balastem. Gdyby tak Klaudiusz umar szepna Klaudia, rozgldajc si ze strachem dookoa. .. Pohamuj si! Czego takiego w ogle nie wypada mwi! To jest zdrowe byczysko. Nic mu nie dolega poza sporadyczn zgag i wzdciami po przearciu i przepiciu. Nie przypuszczam te, e Brytanik, gdy zostanie cesarzem, uzna ci za siostr przyrodni. Ma i tak do upokorze z powodu wasnej matki. Kaligula oficjalnie uzna mnie za kuzynk, chocia tylko dlatego, e chcia zakpi ze swego stryja. Ale wtedy byam dzieckiem, przeraonym tym wszystkim, do czego mnie zmusza. Gdybym okazaa si tak wszetecznic, jak chcia ze mnie uczyni, na pewno zmusiby Klaudiusza do uznania mnie. Przecie wtedy nikt sobie nawet nie wyobraa, e Klaudiusz mgby zosta cesarzem! Gajusz trzyma go w paacu jako dozorc lupanarium. Ale ja brzydziam si nim do tego stopnia, e nie chciaam takiego uznania. Zreszt wszyscy rozsdni ludzie wierzyli wwczas, e po mierci chorego umysowo Gajusza nastpi powrt do ustroju republikaskiego, a w takim wypadku moje pochodzenie nie miaoby wikszego znaczenia.

Nie chciaem dalej dyskutowa nad wstydliw przeszoci Klaudii, wic chwycia mnie mocno za rce, zajrzaa gboko w oczy i zaproponowaa: Jest tylko jedno wyjcie, Minutusie. Wyjedmy z Rzymu! Porzu myli o karierze urzdniczej! Gdzie daleko za morzem w jakiej wiosce czy miecie bdziemy mogli y, nie przeszkadzajc nikomu! Nie mogem patrze jej w oczy i wyrwaem si z jej rk. Klaudia wzdrygna si, ale cigna: Z wyran przyjemnoci trzymae owieczki, gdy je strzygam i amae gazie na ognisko, wychwalae te rdlan wod i przygotowywane przeze mnie proste potrawy jako smaczniejsze od ambrozji niebiaskiej. Wanie takie szczcie moemy odnale na kadym skrawku wiata, byle do daleko od Rzymu. Nie zaprzecz swoim sowom powiedziaem powanie po chwili zastanowienia. Ale taka decyzja miaaby charakter ostateczny. Nie moemy wyrusza na dobrowolne wygnanie bez zastanowienia! I ju z samej zoliwoci dodaem: A co wtedy bdzie z Krlestwem, ktrego oczekujesz, i z tajnymi posikami chrzecijan? Odkd grzesz z tob powiedziaa ze smutkiem nie odczuwam w krgu chrzecijan ju takiego jasnego uniesienia jak dawniej. Wydaje mi si, e oni wszystko o mnie wiedz i bolej nad tym. Dlatego zaczam ich unika. Z kadym spotkaniem wzrasta moje uczucie winy. Jeli wszystko bdzie tak jak dotychczas, to wiara i nadzieja opuszcz mnie zupenie. Po powrocie do domu czuem si tak, jakby mi kark oblano zimn wod. Zrozumiaem, e czyniem le, wykorzystujc Klaudi jak ulicznic i w dodatku nie pacc jej za to. Uwaaem jednak maestwo za zbyt wysok cen. Nie miaem te ochoty na opuszczenie Rzymu, dobrze pamitaem, jak tskniem za tym miastem i jako chopiec w Antiochii, i jako mczyzna w Brytanii. W rezultacie coraz rzadziej odwiedzaem Klaudi i wyszukiwaem sobie przerne zajcia, a podliwo ciaa znowu zmuszaa, bym szed do niej. Czulimy si szczliwi jedynie w ku, bo poza nim dokuczalimy sobie i oskaralimy si wzajem dopty, dopki nie znalazem pretekstu, aby j opuci. Nastpnej wiosny Klaudiusz wygoni ydw z Rzymu, poniewa nie byo jednego dnia bez bjek i zamieszek, niepokojcych cae miasto. W Aleksandrii ydzi i Grecy zabijali si nawzajem, a w Jerozolimie fanatycy wzniecali tak straszliwe zamieszki, e Klaudiusz w kocu mia do tego wszystkiego. Jego wpywowi wyzwolecy gorliwie poparli t decyzj, bo zyskali okazj sprzedawania najbogatszym ydom za ogromne sumy zwolnie od wygnania. Sprawy wydalenia ydw nawet nie przekazano senatowi do zatwierdzenia, mimo e wielu ydw ju od kilku pokole mieszkao w miecie, a nawet uzyskao rzymskie obywatelstwo. Cesarz uwaa, e wszystko jest w porzdku, poniewa nikogo nie pozbawi obywatelstwa. Krya rwnie pogoska, e ydzi przekupili wielu senatorw. Po tamtej stronie Tybru opustoszay budynki, synagogi za zamknito. Liczni ydzi, ktrzy nie mieli pienidzy na wykup zwolnienia, ukrywali si w Rzymie. Zarzdcy poszczeglnych dzielnic mieli pene rce roboty. Zdarzao si nawet, e na rodku ulicy policja zatrzymywaa podejrzanego i zmuszaa go do pokazania czonka, aby stwierdzi, czy nie jest obrzezany. Czsto ujawniano ydw w ubikacjach publicznych, bo obywatele rzymscy ich nie kochali. Nawet niewolnicy mieli do nich ukryty al. Aresztowanych ydw wysyano do robt portowych w Ostii albo do kopalni na Sardynii. Z punktu widzenia gospodarki pastwa byo to

marnotrawstwem ydzi naleeli do najzdolniejszych rzemielnikw. Ale Klaudiusz by bezlitosny. Midzy ydami rozgorza gniewny i jeszcze bardziej zacity od poprzedniego spr o to, kto waciwie doprowadzi do wygnania. Przy drogach wychodzcych z Rzymu znajdowano zwoki ydw, a czy byli to chrzecijanie czy prawowierni tego nie sposb byo stwierdzi. Stra miejska nie przykadaa si do chwytania zabjcw, chyba e zbrodni dokonywano na jej oczach. Gdy znalezione zwoki ujawniay obrzezaniem swe pochodzenie, wartownicy powiadali, e najlepszy yd to yd martwy." Nie obrzezani chrzecijanie ze smutkiem rozprawiali o wygnaniu swych nauczycieli i odprowadzali ich, osaniajc przed przemoc. Byli to ludzie proci, niskiego stanu, czsto niewolnicy; na skutek przeytych rozczarowa odczuwali gbok gorycz. Po wypdzeniu ydw zapanowao wrd nich zamieszanie i panika. Byli jak stado bez pasterzy. Odnosili si do siebie ze wspczuciem i zbierali si na wsplne ubogie posiki. Lecz jedni nauczali tak, a drudzy inaczej, wic wkrtce rozdzielili si na dwie spierajce si frakcje. Starsi trzymali si cile na wasne uszy syszanych opowiada o yciu i naukach Jezusa Nazarejskiego, natomiast inni podawali wasne warianty tych opowieci. Byli i tacy, ktrzy prbowali swych si w uzdrawianiu ludzi. Wprowadzali si w stan ekstazy i kadli rce na chorych, ale nie zawsze uzyskiwali podany rezultat. Szymona maga nie obja ekspulsja z miasta. Moe wykupi sobie zwolnienie, a moe uwaano, i skoro jest Samarytaninem, to nie jest ydem. Ciocia Lelia opowiadaa, e nadal uzdrawia niezawodnie, poniewa bya w nim boska moc. Wykryem, e leczy tylko tych, na ktrych dziaaa jego energia. Nie miaem ochoty si z nim spotka. Szymon przeciga na swoj stron bogate i ciekawe kobiety z grupy ochrzczonych. Wierzyy one w niego znacznie bardziej ni te, ktre nawoyway do pokornego i prostego ycia oraz wzajemnej mioci i ktre oczekiway rychego nadejcia syna Boego. Mag rycho si omieli i ponownie podj prby latania: znika nagle z oczu patrzcych i pokazywa si w innym miejscu. Wielu kopotw przysparza mi Barbus, poniewa lekceway obowizki wartownika przy bramie i gdzie si ulatnia. Ciotka Lelia obawiaa si wamania i daa, abym robi Barbusowi wymwki. Ten za tumaczy si: Jestem obywatelem, jak inni. Gdy rozdzielaj zboe, przynosz do domu peen kosz. Wiesz, e nie bardzo obchodz mnie bogowie. Gdy istniaa gwatowna potrzeba, skadaem ofiar Herkulesowi. Lecz kiedy lata zaczynaj czowiekowi ciy, trzeba zastanowi si nad przyszoci. Kilku straakw i starych onierzy stworzyo tajne stowarzyszenie przyjto mnie do niego i dziki temu nigdy nie umr. ki krlestwa zmarych s ponure przyznaem. Gdy ju zostaniesz cieniem, wystarczy ci do szczcia zlizywanie krwi z podna otarza ofiarnego. Czy nie jest rozsdniej podda si swemu losowi i sta si cieniem i popioem, gdy czas ycia minie? Nie mam prawa zdradza tajemnic wtajemniczonych mwi Barbus potrzsajc gow ale tyle mog ci powiedzie, e nowy bg ma na imi Mitra. Urodzi si ze skay. Pasterze go znaleli i pokonili si mu. On zabi byka i przynis na ten wiat wszelkie dobro. Tym, ktrzy otrzymali chrzest z krwi, wtajemniczonym, zapewnia niemiertelno. Jeli dobrze zrozumiaem, otrzymam po mierci nowe czonki i zamieszkam we wspaniaych koszarach, gdzie bdzie atwa suba, a wina i miodu w brd.

 Barbusie! powiedziaem ostrzegawczo. Mylaem, e skoro w yciu dowiadczye wiele, to nie uwierzysz w takie bzdury! Powiniene zastosowa zimne kpiele! Bardzo si boj, e masz przywidzenia w nastpstwie naduywania wina. Nie, nie! zaklina si Barbus, wznoszc uroczycie trzsce si rce. Kiedy kocz czyta modlitwy, w ciemnoci zaczyna lni blask jego korony i dzwoni wity dzwoneczek. Wtedy czowiek wewntrz dry a do szpiku koci, wosy na gowie staj dba i nawet niedowiarek wierzy w bosko Mitry. Pniej zjadamy razem wity posiek. Jeli akurat jaki centurion przechodzi oczyszczajcy chrzest z krwi, to jemy miso woowe i pijemy wino, po czym razem piewamy. yjemy w ciekawych czasach zauwayem. Ciotka Lelia zapada w bogo przy pomocy samaryjskiego maga, mj wasny ojciec trapi si o chrzecijan, a ty, stary wojowniku, zacigasz si do tajnej sekty wschodniej! Soce wstaje wszak na wschodzie rezolutnie odpar Barbus. Wprawdzie zabjc byka jest bg soca, a wic patron koni, ale nie gardzi podobnymi do mnie starymi piechurami. Nie ma te adnych przeszkd, eby i ty pozna pocztki nauki Mitry, jeli mi obiecasz milczenie. W naszej gromadzie jest wielu starych i modych ekwitw, ktrym si przejady zwyke ofiary i posgi bogw. Wanie wtedy byem zmczony wycigami i zakadami, bezsensownymi zabawami w towarzystwie pyszalkowatych i samolubnych aktorw i nie koczcymi si dysputami z przyjacimi tego mola ksikowego, Polliona, wok filozofii i nowej poezji. Obiecaem wic, e bd towarzyszy Barbusowi, gdy pjdzie na tajny posiek. Barbus by bardzo zadowolony i dumny. Ku mojemu zdziwieniu przed uczt naprawd poci, starannie si umy, nie wzi nawet do ust wina i zaoy czyste szaty. O zmierzchu zaprowadzi mnie krtymi i mierdzcymi uliczkami do podziemnej wityni w dolinie midzy wzgrzami Eskwilin i Celius. Zeszlimy po schodach do skpo owietlonej kamiennej sali, gdzie powita nas kapan Mitry w narzuconej na ramiona lwiej skrze. Bez zbdnych pyta pozwoli mi uczestniczy w tajnym obrzdzie. Nie mamy si czego wstydzi wyjani. Od tych, ktrzy uznaj naszego boga, Mitr, wymagamy czystoci, uczciwoci i mskoci, to s warunki uzyskania spokoju ducha i dobrego ycia po mierci. Masz czyste oblicze i godn postaw, wic wierz, e nasz bg ci si spodoba. Ale prosz, by bez potrzeby nie opowiada o nas postronnym. Zgromadzio si ju wielu starych i modych mczyzn. Ku mojemu zdumieniu rozpoznaem wrd nich kilku pretorianw gwardii, trybunw wojskowych i centurionw, ale przewaali weterani i inwalidzi wojenni. Wszyscy mieli na sobie czyste szaty i odznaki, ktre wiadczyy o osigniciu okrelonego stopnia wtajemniczenia. Wydaje si, e dla poziomu wtajemniczenia nie miay znaczenia ani stopie wojskowy, ani posiadany majtek. Barbus wyjani, e jeli jaki dzielny i nienagannie postpujcy weteran otrzymuje oczyszczajcy chrzest z krwi byka, to za tego byka pac ju ochrzczeni zamoni czonkowie stowarzyszenia. On sam zadowoli si niskim stopniem misteryjnym, poniewa nie zawsze postpowa bez zarzutu i czasami mija si z prawd w swych opowiadaniach. W podziemnej sali byo tak mroczno, e nie mona byo dobrze rozrni twarzy uczestnikw. Jednake dostrzegem na otarzu posg ukoronowanego bstwa, ktre zabijao byka. Nastpia absolutna cisza. Najstarszy z gromady zacz gono czyta wite teksty. Czyta je po acinie i tylko kilku bardziej witych zda nie mogem zrozumie. Zorientowaem si, e

wedug ich nauczania na wiecie panuje ciga walka midzy wiatem a ciemnoci, dobrem i zem. W kocu zgasy ostatnie wiata, usyszaem tajemniczy plusk wody i rozleg si srebrzysty dwik dzwonka. Wiele osb ciko wzdychao, a Barbus mocno cisn moj rk. wiato, wydobywajce si z ukrytego otworu, zaczo powoli owietla koron i posg Mitry. Nie wypada mi opowiada szczegw o tych tajnych obrzdach; upewniem si co do istnienia prawdziwej nabonoci wyznawcw Mitry i ich wiary w przysze ycie. Po decydujcym zwycistwie sil dobra i wiata zapalono pochodnie i podano prosty posiek: kawaek ylastej woowiny i tanie wino, jakie si pija w obozach wojskowych. Uczestnicy misterium byli pogodni, ich twarze byszczay radoci i rozmawiali midzy sob przyjanie, nie baczc na pozycj czy stopie wtajemniczenia. Suchaem arliwych pieww i opowiada uczestnikw misterium i odniosem wraenie, e wszyscy oni s uczciwymi, cho prostymi ludmi, ktrzy maj szczer ch y nienagannie. Najwicej byo tu wdowcw albo kawalerw; tak od zwyciskiego boga soca, jak i z towarzystwa ludzi sobie podobnych czerpali rado i poczucie bezpieczestwa. W kadym razie nie bali si czarw i nie uznawali adnych znakw wieszczych poza tymi, ktre przypisywali Mitrze. Uznaem, e uczestnictwo w zebraniach wyznawcw Mitry dobrze wpywao na Barbusa, ale osobicie nie czuem si nimi zainteresowany. By moe byem zbyt wyksztacony i za mody. Wprawdzie pod koniec zebrania opowiadali rne anegdoty, ale takie same mona usysze przy ogniskach obozowych na dowolnej granicy imperium rzymskiego. Nie powtrzyem wizyty w przybytku Mitry. Nadal byem niespokojny. Sdz, e dziki wyznawcom Mitry zaczem bardziej zastanawia si nad siami dobra i za. Moe czowiek rzeczywicie podobny jest do licia unoszonego na wietrze? Nie wierzyem, aby jakimi ofiarami mona byo zjedna sobie bogw i kupi ich przychylno. Z drugiej strony nie rozumiaem, w jaki sposb polanie gowy wod czy nawet bycz krwi moe uwolni czowieka od mocy za. Doszedem do wniosku, e pogardzani przez wszystkich chrzecijanie s szczliwsi w swej prostocie, poniewa wierz, e przez pooenie rki na gowie otrzymuj ducha, ktry pomaga im odrni dobro od za. Uwaaj, e wystarczy odwoa si do imienia Zbawiciela wiata, a bd wolni od wadzy zych mocy. Peen niepokoju i z obola dusz mylaem te o ojcu. Przecie nie by czowiekiem prostym, a jednak w czasie swego pobytu wrd ydw na wasne oczy widzia i dowiadczy czego, od czego nigdy nie by w stanie si uwolni. W swojej modzieczej pysze uwaaem si za mdrzejszego od niego, ale to jednak on by ode mnie mdrzejszy. W momentach takich zamyle wycigaem z zamknitego kuferka wytart drewnian czark, tuliem j w doniach i mylaem o matce, Greczynce, ktrej nigdy nie znaem. W kocu, wstydzc si wasnego postpowania, ktre uwaaem za przesdne, wypijaem z niej odrobin wina w intencji matki. Czuem si wwczas tak, jakby jej dobro i tkliwo bya tu przy mnie. Wstydziem si o tym komukolwiek powiedzie. Zaczem rwnie zamcza si jazd konn w nadziei, e okieznanie narowistego konia i kracowe wyczerpanie fizyczne sprawi mi wiksze zadowolenie ni ktliwa noc z Klaudi. I chyba tak byo, bo nie nkay mnie wyrzuty sumienia ani poczucie winy. Mody Lucjusz Domicjusz cigle doskonali swe umiejtnoci jedzieckie, poniewa dy do penego opanowania piknej jazdy na grzbiecie dobrze wyszkolonego wierzchowca.

Oficjalnie by najlepszy spord modzikw i aby ucieszy Agrypin, stan ekwitw postanowi wybi zot monet na jego cze. e za ledwie przed rokiem cesarz Klaudiusz adoptowa Lucjusza, przeto na awersie monety wytoczono jego adn chopic gow, a naokoo nowe imiona po adopcji: Na cze Nerona Klaudiusza Druzusa oraz jego dziadka brata Klaudiusza Germanika". Na rewersie napisano: Stan rycerski cieszy si swym ksiciem". Koszty wybicia monety pokrya sama Agrypina, a nie ekwici; we wszystkich prowincjach rozdawano j jako pamitk, chocia rwnoczenie bya monet obiegow, podobnie jak wszystkie inne wybijane w mennicy przy wityni Juno Monety. Agrypina dysponowaa swobodnie znacznymi funduszami na polityczn propagand swojego syna. Po drugim mu, Passienusie Kryspusie, ktry nader krtko by ojczymem Lucjusza Domicjusza, odziedziczya dwiecie milionw sestercji, a jako maonka cesarza i serdeczna przyjacika prokuratora skarbu pastwa Pallasa, potrafia ten majtek jeszcze pomnoy. Nadane Lucjuszowi dodatkowe imi Germanik miao lepsze tradycje i brzmiao wspanialej ni imi Brytanik. Nie lubilimy Brytanika, bo by chory na epilepsj i nie mg uprawia jedziectwa. Zreszt na temat jego pochodzenia nadal kryy rne pogoski; przecie Kaligula nagle i zupenie nieoczekiwanie wyda pitnastoletni Mesalin za podstarzaego Klaudiusza. Jako przyjaciel Lucjusza uczestniczyem w uroczystoci adopcyjnej i zwizanych z ni obrzdach ofiarnych. Cay Rzym przyznawa zgodnie, e Lucjusz Domicjusz zasuguje na swoj now pozycj syna cesarza tak przez arystokratyczne ba, cesarskie! pochodzenie, jak i przez wrodzony mu wdzik i gracj. Od chwili adopcji nazywalimy go tylko Neronem. Imiona adopcyjne wybra na pamitk swego dziadka, modszego brata cesarza Tyberiusza. Lucjusz Domicjusz, czyli Neron, by najbardziej wszechstronnie uzdolniony ze wszystkich znanych mi chopcw, a fizycznie i umysowo bardziej rozwinity, ni wskazywaby na to jego wiek. W walkach zapaniczych pokonywa kadego rownolatka, chocia trzeba przyzna, e nikt nie chcia go pokona, aby nie urazi jego wraliwej natury. Neron potrafi nagie zala si zami, gdy jego matka albo retor Seneka zbyt ostro go upomnieli. Mia najlepszych w Rzymie nauczycieli, a Seneka uczy go krasomwstwa. Nie miaem nic przeciwko przyjani nauczyciela i ucznia, ale zauwayem, e Neron potrafi sprytnie i przekonywajco kama, gdy zrobi co zdaniem Seneki zego. Ale przecie tak robi wszyscy chopcy, zreszt nikt nie mg dugo gniewa si na Nerona. Agrypina dbaa, aby Neron uczestniczy w oficjalnych przyjciach i siada u podna sofy Klaudiusza, rwnie blisko jak Brytanik. W ten sposb zarwno arystokracja rzymska, jak i przedstawiciele prowincji poznawali Nerona i mogli porwnywa obu chopcw: czarujcego, radosnego Nerona i ponurego Brytanika. Agrypina zapraszaa do siebie na obiady przedstawicieli arystokratycznej modziey rzymskiej. W takcie tych obiadw funkcj gospodarza peni Neron, za Seneka podpowiada tematy, na ktre kady modzieniec wygasza mow. Wydaje mi si, e przed takim obiadem zaznajamia Nerona z tematem i razem z nim opracowywa wystpienie, poniewa jego pupil zawsze zwycia w tym wspzawodnictwie. Czsto bywaem zapraszany na te obiady; sdz, e Neron szczerze mnie lubi. Co najmniej poowa goci nosia ju mskie togi. Znudzio mi si sucha, jak kady dla wikszego efektu powtarza wywiechtane wersety Wergiliusza, Horacego albo poetw greckich. Zaczem przygotowywa si do tych imprez obiadowych: czytaem dziea Seneki i uczyem si na pami jego ulubionych zwrotw o hamowaniu gniewu, kruchoci ycia i mdrym,, nieugitym

zachowaniu spokoju niezalenie od osiganego powodzenia. Wprawdzie ju wtedy, gdy osobicie poznaem Senek, nabraem do niego szacunku, poniewa nie byo na wiecie takiej sprawy, o ktrej by nie mg dobrze wyszkolonym gosem, mdrze i ciepo wyrazi swego przemylanego pogldu. Mimo to miaem zamiar wyprbowa, czy niewzruszono mdrca wygra z naturaln ludzk prnoci. Seneka natychmiast przejrza mnie na wylot, ale czu si pochlebiony, e cytowaem jego wasne myli na rwni z aforyzmami zaczerpnitymi z dzie klasycznych autorytetw. A musz tu doda, e chytrze nie przytaczaem w ogle jego nazwiska to byoby pochlebstwo szyte zbyt grubymi nimi tylko cytujc dopowiadaem: Gdzie to wanie wyczytaem" albo na zawsze utkwio mi w pamici". Pewnego razu Seneka podsun temat: wielcy ludzie. Wszycy po kolei przywoywali Aleksandra Wielkiego, Juliusza Cezara Augusta lub starodawnych bohaterw Rzymu. Kiedy przysza moja kolej, powiedziaem: Sawa wojenna i wielko czowieka nie zawsze id w parze. Kiedy czytaem pewn ksik, nie pamitam niestety jej tytuu, i napotkaem zdanie: Nikt nie moe by wielki, jeli nie jest dobry". Ta myl porazia mnie jak uderzenie pioruna. A Neron i tym razem nas zaskoczy. Niemiao, udajc skromno i starannie dobierajc sowa, powiedzia, e mylom o wielkoci czowieka musi towarzyszy myl o jego cierpieniach i niepowodzeniach. W jego pamici mwi utrwali si obraz pewnej kobiety, bo nikt nie moe zaprzeczy, e i kobieta moe si wznie na piedesta wielkoci. Myla wic o kobiecie, na ktr wygnanie i przeladowanie podziaay tak jak ogie, ktry oczyszcza szlachetny metal, bo zamiast goryczy i nienawici wyniosa z nich czuo, sprawiedliwo i dobro. Nie chce by stronniczy prawi ale musi ulec wzruszeniu i wznie toast za wielkiego, znanego czowieka. W tym miejscu dla zwikszenia napicia suchaczy zawiesi gos i po chwili przerwy powiedzia: Za moj matk Agrypin! Niech nikt nie way si speni tego toastu, jeli jest innego zdania. Moe to mio synowska zalepia moje oczy i mimo woli jestem stronniczy! Oczywicie wszyscy z radoci wznieli w gr puchary i jednogonie wychwalali rozum i krasomwstwo Nerona, ktry tak nieoczekiwanie i nowatorsko uj problem ludzkiej wielkoci. Uwaam zreszt, e kobieta, ktra za modu uczestniczya w rozwizoci swego brata cesarza Kaliguli, ktr skazano na wygnanie za zdrad pastwa i zdrad maesk popenion z wasnym szwagrem, ktra zdoaa utrzymywa si ze sprzeday wyowionych na dzikiej wyspie gbek, a ktra mimo to zachowaa tyle szlachetnoci i kobiecego wdziku, e senat jednomyln uchwa zezwoli jej na korzystanie w czasie wielkich igrzysk z powozu westalek, posuwajcego si tu za procesj posgw bstw Rzymu Uwaam, e taka kobieta zaiste zasugiwaa na uwielbienie. Agrypina nie chciaa nikogo przeladowa ani na nikim mci si, wrcz przeciwnie: wypraszaa ask dla wygnanych! Na wasne uszy syszaem, e mwia: Co wieczr przebiegam mylami wydarzenia caego dnia. Czuj si le, jeli zauwa, e nie udao mi si dokona niczego dobrego. Zachcaa wszystkich, i modych, i starych, aby zwracali si do niej ze swymi troskami, poniewa brzemi spraw pastwowych byo ju za cikie dla cesarza i nie wypadao zawraca mu gowy sprawami prywatnymi. Zdarzao si, e Agrypina spacaa dugi jakiego zuboaego

senatora, ktremu grozia utrata kurulnego krzesa, e aranowaa stosowne maestwa, a take zaatwiaa posady mczyznom, ktrym zaleao na zrobieniu kariery. I wanie dlatego, mimo caej absurdalnoci tego pomysu, owadna mn myl, e Agrypina jest jedyn istot ludzk, ktra potrafi rozwiza problem Klaudii! Nie mogem przecie powiedzie o Klaudii ani cioci Lelii, ani tym bardziej pani Tulii. Postanowiem zaczeka na sprzyjajc okazj rozmowy z Agrypina w cztery oczy. Neron przeszed mutacj gosu, ktra go strasznie zocia, a zaraz pniej otrzyma msk tog. Ju jako dorosy mczyzna skada ofiar Jupiterowi: ani razu nie zajkn si ani nie pomyli przy powtarzaniu sw uroczystej litanii ofiarnej. Z okazji penolecia urzdzi przyjcie dla caej rzymskiej modziey, a senat bez jednego gosu sprzeciwu uchwali przyznanie mu po skoczeniu dwudziestu lat godnoci konsula. Uchwaa ta oznaczaa, e jako wybrany konsul ma prawo zasiadania i gosu w senacie. W tym czasie przyjechali do Rzymu delegaci synnej dziki szkole filozofw wyspy Rodos, aby stara si o przywrcenie dawnych wolnoci i samorzdu. Nie wiem, w jakiej komitywie by Klaudiusz z mieszkacami wyspy. Wiem natomiast, e Seneka uzna ten przyjazd za sprzyjajc okazj dziewiczego wystpienia Nerona w kurii. W tajemnicy starannie przygotowa Nerona do tego wystpienia. Ojciec opowiedzia mi o powszechnym zaskoczeniu senatorw, gdy po zrelacjonowaniu sprawy przez delegatw z Rodos i po kilku ironicznych uwagach suchaczy wsta mody Neron i niemiao wypowiedzia tradycyjn formu: Szanowni ojcowie!" Wszyscy spojrzeli ze zdumieniem, ale skoro Klaudiusz kiwn potakujco gow, Neron wszed na mwnic. W podniosych zwrotach przypomnia histori wyspy i najsawniejszych jej filozofw; przywoa te nazwiska znanych Rzymian, ktrzy na Rodos szlifowali swoje wyksztacenie. Czy wyspa, kwitnca rami mdrcw, uczonych, poetw i mwcw, nie do ju wycierpiaa za swoje bdy? Czy ze wzgldu na swoj saw nie zasuguje na wolno? mwi. Wszyscy spojrzeli wwczas na Klaudiusza jak na morderc, bo przecie to wanie on odebra wolno uroczej wyspie. Klaudiusz z jednej strony poczu si winny, z drugiej rozczulony piknym przemwieniem Nerona. Nie omieszka jednak przypi senatowi atki: Przestacie si na mnie gapi jak woy na malowane wrota, ojcowie! Postanwcie sami! Przecie jestecie senatem Rzymu! Zarzdzono gosowanie i zgoszona przez Nerona propozycja uaskawienia wyspy, zyskaa prawie piset gosw poparcia. Ostatnie sowo pozostao przy Klaudiuszu, ktry w trakcie rozmowy z delegatami Rodos owiadczy: Niech wic bdzie wedle waszej woli, tylko na przyszo nie wyraajcie zgody na krzyowanie obywateli rzymskich. Oglny miech zakoczy zgodne i jednomylne rozpatrzenie sprawy. Najstarsi i najbardziej opozycyjnie nastawieni senatorowie gratulowali Neronowi -wystpienia i odniesionego sukcesu politycznego. Ojciec wyzna, e najbardziej uja go skromno Nerona, ktry cay czas powtarza gratulujcym: Mnie nie chwalcie! Pochway nale si mojemu nauczycielowi! Podszed do Seneki i na oczach wszystkich go uciska. Seneka umiecha si i gono powiedzia:

 Nawet najlepszy retor nie zdoa wykrzesa dobrego mwcy z tpego modziana. Starsi senatorowie nie lubili Seneki, poniewa zachowywa si jak czowiek wiatowy i poniewa w swych utworach stare, dobre zasady stoicyzmu przeksztaca w letni kasz. Twierdzili rwnie, e zbyt gorliwie gromadzi wok siebie dorodnych chopcw jako uczniw. Nie sdz, aby to bya wina wycznie Seneki, bo Neron do tego stopnia nienawidzi zewntrznej brzydoty, e nieregularne rysy twarzy lub znamiona na czyim ciele pozbawiay go apetytu. Do mnie Seneka nigdy si nie zaleca; byem te wiadkiem, jak odtrci Nerona, gdy ten chcia go ucaowa. Po otrzymaniu urzdu pretora Seneka zajmowa si gwnie sprawami cywilnymi, ktre same przez si s trudniejsze i bardziej skomplikowane od spraw karnych, poniewa najczciej dotycz majtku, prawa wadania, rozwodw i testamentw. Przyzna kiedy, e jego charakter nie pozwala mu nikogo skazywa na chost lub na cicie. Zauway, e gorliwie uczszczam do pretorium i sucham ciekawych rozpraw, wic pewnego dnia podszed do mnie i powiedzia: Jeste zdolnym modziecem, Minutusie Lauzusie, znasz nie tylko acin, ale i grek, wykazujesz te due zainteresowanie zagadnieniami prawniczymi, jak przystoi prawdziwemu Rzymianinowi. Dlaczego nie miaby zosta pomocnikiem pretora? Udzielabym ci odpowiednich rad i wskazywa sprawy precedensowe w zapomnianych tabulariach. Podbechta tym moj prno, wic rozgorczkowany zapewniem go, e byoby to dla mnie najwikszym zaszczytem. Seneka za spospnia i od niechcenia zauway, e wielu modziecw oddaoby nawet wasne oko, gdyby otrzymali tak znakomit okazj rozpoczcia obiecujcej kariery. Natychmiast zrozumiaem, co mia na myli i owiadczyem, e do koca ycia bd mu wdziczny za t nieporwnywaln przychylno. Seneka ucili: Wiesz, e jak na warunki rzymskie nie jestem czowiekiem bogatym. Wanie buduj sobie wasny domek, aby po jego ukoczeniu zawrze nowy zwizek maeski i skoczy z niepotrzebnymi plotkami. Jeste bogaty, wic sta ci na zapacenie mi wynagrodzenia za to, e bd ci uczy. Udaem zmieszanie i pospiesznie prosiem o wybaczenie, e go nie zrozumiaem. Spytaem te, ile sobie yczy. Seneka umiechn si, poklepa mnie po ramieniu i poradzi: Czy nie byoby rozsdniej, aby w tej sprawie porozumia si ze swoim zamonym ojczulkiem, Markiem Mezencjuszem? Zaraz poszedem porozmawia z ojcem, a po drodze zastanawiaem si, czy dziesi zotych monet nie bdzie za duym prezentem dla filozofa, ktry tak sawi skromno i proste ycie. Ojciec wybuchn miechem i zawoa: Znam ja to skromne ycie! Sam zaatwi t spraw, nie martw si o to! Duo pniej dowiedziaem si, e ojciec wysa Senece tysic zotych monet, a wic sto tysicy sestercji. Moim zdaniem bya to suma niewyobraalnie wielka, ale Seneka wcale si nie obrazi i odnosi si do mnie jeszcze bardziej yczliwie; moe chcia mi w ten sposb wynagrodzi przejawion przez ojca nowobogack ch popisywania si. Wiele miesicy pracowaem jako pomocnik Seneki w pretorium. Pozwala mi robi podsumowania przemwie obrocw, a niekiedy dyktowa werdykty, wic czuem si doceniony i wany. Razem z Neronem chodzilimy do tabulariurn, aby wrd nagromadzonych tam tabliczek woskowych wyszukiwa prawa ustanawiane setki lat temu, nieraz zapomniane, niespjne ze sob, czsto anulowane. Obaj robilimy notatki, aby niespodziewanie mc z nich

skorzysta w odpowiedniej chwili. Na przykad gdy jaki zarozumiay adwokat robi si zbyt wany. Seneka by w swoich orzeczeniach bezstronny i sprawiedliwy. aden adwokat nie mg go zwie pikn retoryk, bo przecie sam by najlepszym mwc swoich czasw! Mimo tego niektrzy przegrywajcy rozsiewali plotki, e bierze apwki. Zawsze tak plotkowano na temat kadego pretora. Seneka zapewnia, e nigdy nie godzi si przyj adnego podarunku przed ogoszeniem wyroku. Gdy jednak spr toczy si o prawo wadania parcel wartoci miliona sestercji, to jeli po rozprawie wygrywajcy wrczy sdziemu jaki upominek, wwczas wszystko jest w porzdku. Nikt nie wyyje z pensji pretora mawia zwaszcza e w czasie swego urzdowania musi organizowa darmowe przedstawienia dla ludu. Znowu nadesza wiosna, a wraz z zielonoci ziemi, ciepem soca i melodi cytry teksty prawnicze w mojej gowie przeksztacay si w lekkomylne strofy Owidiusza i Propercjusza. W ciepy wieczr, kiedy chmury rozarzyy si zotem, trafia si w kocu od dawna oczekiwana przeze mnie okazja. Neron zaprowadzi mnie do ogrodw na wzgrzu Pincjo; zastalimy tam jego matk, wydajc dyspozycje ogrodnikom. Twarz Agrypiny pojaniaa, a oczy promieniay radoci jak zawsze, gdy ujrzaa swego piknego syna. Zwrcia si do mnie po matczynemu: Co ci gnbi, Minutusie Manilianusie? Zupenie jakby poera ci jaki robak! Twarz masz niespokojn i nawet w oczy nie moesz mi patrze... Musiaem spojrze w jej jasne i wszystkowiedzce oczy bogini. Mamroczc spytaem: Czy mgbym porozmawia z tob o swoim zmartwieniu? Po przyjacielsku odprowadzia mnie nieco dalej od ogrodnikw i kopicych ziemi niewolnikw, zachcajc, bym mwi szczerze i bez obawy. Opowiedziaem jej o Klaudii: ju po pierwszych moich sowach zadraa, chocia ani jeden rys si nie zmieni w jej spokojnej twarzy. Reputacja Plaucji Urgulanii zawsze budzia zastrzeenia owiadczya. Znaam j, gdy byam mod dziewczyn, chocia wolaabym nigdy jej nie zna. Jak to si stao, e poznae Klaudi? Przecie, o ile wiem, jej nie wolno wchodzi w obrb murw miasta! Ten bkart powinien zajmowa si wypasem kz w ktrym gospodarstwie rolnym Aulusa Plaucjusza! Opowiedziaem okolicznoci naszego pierwszego spotkania, gdy usiowaem mwi dalej, Agrypina przerwaa mi, stawiajc wci nowe pytania, aby jak powiedziaa doj do sedna sprawy. W kocu jednak udao mi si wykrztusi z siebie: Kochamy si i oenibym si z ni, gdybymy tylko wymylili, jak to mona przeprowadzi. Minutusie, takich dziewczyn nie bierze si za ony! oburzya si Agrypina. Najlepiej jak umiaem, prbowaem uwypukla dobre cechy Klaudii, ale wtpi, aby Agrypina mnie suchaa. Ze zami w oczach patrzya na krwawo zachodzce nad Rzymem soce; zdawao si, e przeze mnie stracia dobry nastrj. W kocu przerwaa potok mojej wymowy: Czy sypialicie ze sob? Odpowiedz wprost! Musiaem powiedzie prawd. Chyba nawet troch koloryzowaem, bo opowiadaem o naszym oboplnym szczciu i o tym, jak nam byo dobrze razem, a przecie ostatnio przez te cige ktnie wcale tak nie byo. Agrypina pytaa dalej: Czy dawae jej prezenty?

Oczywicie, dawaem Klaudii jakie drobiazgi; kady zakochany modzieniec dla wasnej przyjemnoci daje dziewczynie podarunki, ktre j uszczliwiaj. Gorliwie przytaknem. Pienidze te? Po namyle przyznaem, e daem Klaudii kilka srebrnych monet na kupno prowiantw i wina. A ona jest pi lat od ciebie starsza stwierdzia Agrypina. W zamyleniu krcia gow o szlachetnych rysach i spogldaa na mnie przejrzystymi jak szko oczami. Spytaem zaenowany, czy nie ma adnej moliwoci, eby jaka uczciwa rodzina zaadoptowaa Klaudi. Nieszczsny Minutusie, w co ty si wpakowa?! W caym Rzymie nie znajdziesz ani jednej uczciwej rodziny, ktra nawet za najwysz cen zechciaaby adoptowa twoj Klaudi. Gdyby jaka bya gotowa da jej nazwisko, byoby to dowodem, e rodzina ta nie zasuguje na miano uczciwej. Prbowaem jeszcze broni sprawy, ale Agrypina bya niewzruszona: Moim obowizkiem jako opiekunki stanu rycerskiego jest troska o to, co bdzie najlepsze dla ciebie, a nie dla tej nieszczsnej ladacznicy. Ty nie masz pojcia o jej opinii! Nie bd ci przekonywa, jeste tak zalepiony, e wtpi, czyby mi uwierzy. Zastanowi si nad wasz spraw. Moe bd zmuszona powiedzie o wszystkim nieszczsnemu Klaudiuszowi, cho nie chciaabym przysparza mu kopotw. Przesta si martwi, Minutusie, i nie zaprztaj wicej t spraw swojej zdolnej gowy. Postpie susznie i mdrze, e zwrcie si do mnie o rad. Jaka szkoda, e nie pomylae o tym wczeniej, zanim ta zdeprawowana dziewucha ci uwioda! Usiowaem wyjani, e le mnie zrozumiaa. Klaudia wcale nie bya zdeprawowana ani zepsuta. Przecie gdyby taka bya, nawet bym nie pomyla o maestwie. Naley przyzna, e Agrypina odniosa si do mnie z wielk cierpliwoci. Dokadnie wypytaa o wszystko, co robilimy w ku, Klaudia i ja, i daa mi do zrozumienia, jaka jest rnica midzy cnotliwoci a zepsuciem; dowodzia te, e w tych sprawach Klaudia bya bardziej dowiadczona ode mnie. Sam boski August skaza na wygnanie poet Owidiusza, ktry w nieprzyzwoitej ksidze prbowa udowodni, e mio jest sztuk tumaczya. Chyba nie wtpisz w suszno werdyktu Augusta? Takie zabawy dobre s w domach publicznych! Sam musisz przyzna, e nie moesz patrze mi w oczy bez rumieca na twarzy. Mimo tak nieprzyjemnego toku rozmowy odczuem, e powierzajc spraw mdrej i szlachetnej Agrypinie zrzuciem z serca ogromny ciar. Pospieszyem za mury miasta, aby opowiedzie wszystko Klaudii. Wczeniej nie wspominaem jej o swym planie, aby nie wzbudzi w niej przedwczesnych nadziei. Wysuchawszy mej relacji Klaudia osupiaa; zblada tak straszliwie, e piegi po obydwu stronach jej grubego nosa stay si cakiem brzowe. Minutusie, Minutusie, co ty narobi? Czy jeste zupenie szalony?! zawoaa. Uczuem si obraony takim brakiem zrozumienia dla stara, ktre podjem przecie dla jej dobra! Nie lada odwagi moralnej wymagao wszak ode mnie poruszenie tak draliwej kwestii z niewiast z najwyszych sfer. Spytaem teraz, co Klaudia ma przeciwko tak szlachetnej kobiecie jak Agrypina? Klaudia nie chciaa nic wyjania, tylko siedziaa zgaszona, z rkami na kolanach, i nawet nie spogldaa na mnie.

Nie pomogy te pieszczoty. Klaudia stanowczo mnie odsuna nie mogem tego zrozumie inaczej, jak tylko e ma na sumieniu co, czego nie chciaa albo nie moga powiedzie. Nie usyszaem aldnego argumentu, powtarzaa tylko, e nie warto mi niczego tumaczy, skoro jestem taki naiwny, e zawierzyem Agrypinie. Wyszedem od Klaudii rozgniewany. To ona zniszczya nasz zwizek swoimi staymi awanturami o maestwo i o przyszo. Odszedem ju spory kawaek, gdy Klaudia wysza na prg chaty i zawoaa za mn: Czy tak si mamy rozsta, Minutusie? By moe nigdy si ju nie zobaczymy! Byem rozczarowany, e nie pozwolia mi na pieszczoty: dotychczas w ten sposb zawsze dochodzilimy po ktni do zgody. Z wciekoci wrzasnem: Mam nadziej, e nigdy si ju wicej nie spotkamy! Jednak gdy doszedem do mostu na Tybrze, poczuem skruch i zawrcibym, gdyby nie mska duma. Upyn w spokoju cay miesic. Pewnego dnia Seneka wzi mnie na bok i owiadczy: Minutusie Lauzusie, masz ju dwadziecia lat! Czas, aby pozna zarzdzanie prowincjami. To wane dla twojej przyszej kariery. Jak zapewne wiesz, w tym roku mj modszy brat otrzyma za swe zasugi zarzd Achaj. Napisa do mnie niedawno, e potrzebuje pomocnika, ktry oprcz znajomoci prawa dysponowaby dowiadczeniem wojskowym. Jeste wprawdzie bardzo mody, ale sdz, e znam ci dobrze. Twj ojciec by dla mnie tak hojny, e postanowiem da ci t wspania szans na awans. Ruszaj w drog od razu. Jed niezwocznie do Brundyzjum, a stamtd pierwszym statkiem do Koryntu. Zrozumiaem, e jest to rozkaz, a nie tylko oznaka sympatii. Ale czy taki mody czowiek jak ja mg otrzyma przyjemniejszy rozkaz wyjazdu do prowincji? Korynt by miastem synnym z umiejtnoci ycia jego mieszkacw, lea w pobliu starych Aten, mogem przy okazji wyjazdw subowych zwiedzi wszystkie najbardziej uwicone miejsca Grecji. Za kilka lat, po powrocie, bd ju chyba mg stara si o dobry urzd. Gdzie w granicach trzydziestu lat czsto si to udawao, gdy w gr wchodziy zasugi albo dobre ukady. Z szacunkiem podzikowaem Senece i zaczem natychmiast szykowa si do drogi. W gruncie rzeczy ta delegacja przysza w sam por! Do Rzymu dotary wieci, e plemiona brytyjskie podniosy bunt, moe dla zabawy chciay wyprbowa zdolnoci Ostoriusza? Wespazjana dobrze znano na wyspach, a Ostoriusz jeszcze si nie oswoi z warunkami brytyjskimi. Ju nawet zaczem si ba, e znowu skieruj mnie do Brytanii, a wcale nie miaem ochoty tam wraca. Nawet dotychczas najspokojniejsze i najbardziej godne zaufania plemi sojusznicze, to znaczy Ikeni, zaatakowali nas na pozostajcym we wadaniu Rzymu brzegu rzeki. Trudno by mi byo walczy z Ikenami ze wzgldu na Lugund. Uwaaem, e chocia Klaudia ostatnio odnosia si do mnie zupenie niewaciwie, to jednak powinienem si z ni poegna przed wyjazdem. Podyem wic za rzek, lecz domek Klaudii by pusty i zamknity na cztery spusty. Na moje woania nikt nie odpowiada. Nie widziaem te jej stadka owiec. Pobiegem do pobliskiego dworku Plaucjuszw z pytaniem, gdzie si podziaa Klaudia. Spotkaem si z nader nieprzychylnym przyjciem. Nikt niczego o Klaudii nie wiedzia; wygldao na to, e kto wyda surowy zakaz wymieniania jej imienia. Byem zaszokowany. Z popiechem wrciem do miasta i udaem si do domu Aulusa Plaucjusza. Poprosiem o rozmow z Paulina. Stara kobieta, wiecznie odziana w aobne szaty, bya jeszcze bardziej ni dawniej zapakana, ale nie chciaa mi udzieli adnych informacji o Klaudii.

 Im mniej bdziesz wiedzia o tej sprawie, tym lepiej powiedziaa, spogldajc na mnie z wrogoci. Doprowadzie Klaudi do zguby, ale moe i bez ciebie, wczeniej czy pniej, byoby tak samo. Jeste jeszcze taki mody! Nie mog uwierzy, e wiedziae, co robisz. Mimo tego nie mog ci wybaczy. Modl si, aby Bg ci to darowa. Zagadkowo tej wypowiedzi zaniepokoia mnie. Nie wiedziaem, co o tym myle. Czuem si zupenie niewinny, przecie cokolwiek zaszo midzy mn a Klaudi, to wszystko stao si z jej wasnej woli. Na dusze rozwaania nie miaem czasu. Zmieniem szaty i pobiegem na Palatyn, aby poegna si z Neronem, ktry zapewnia, e mi zazdroci okazji poznania na miejscu cywilizacji greckiej. Przyjanie trzymajc mnie za rk zaprowadzi do swojej matki, chocia ona wanie razem z pospnym Pallasem sprawdzaa stan finansw pastwowych. Pallasa uwaano za najbogatszego czowieka w Rzymie. By tak nadty, e nigdy nie wydawa niewolnikom polece gosem gestem rki pokazywa, czego chce, i dania takie musiay by natychmiast spenione. Agrypina wyranie nie bya zadowolona, e jej przeszkadzamy, ale na widok syna jak zawsze umiechna si. yczya mi sukcesw, ostrzega przed lekkomylnymi obyczajami Koryntian i wyrazia nadziej, e cho bd si napawa kultur greck, to jednak wrc Rzymianinem. Co tam mamrotaem w odpowiedzi i patrzc jej w oczy dawaem rk znaki odwoujce j na bok. Szybko poja, o co mi chodzi. Znamienity wyzwoleniec Pallas nie mia nawet zamiaru spojrze na mnie, niecierpliwie szeleci papirusowym zwojem, z ktrego przepisywa jakie liczby na woskow tabliczk. Agrypina zachcia Nerona, aby popatrzy, jak byskawicznie Pallas sumuje olbrzymie liczby, a mnie zaprowadzia do drugiej sali. Lepiej eby Neron nie sysza, o czym rozmawiamy wyjania. On jest jeszcze cnotliwy, chocia nosi msk tog. To nie bya prawda, bo Neron przechwala si nam, e sypia z jak niewolnic i e dla zabawy prbowa stosunku z pewnym chopcem. Oczywicie nie mogem tego powiedzie Agrypinie! Ta za spojrzaa na mnie swymi jasnymi oczami, z wyrazem boskiego spokoju na twarzy westchna i rzeka: Wiem, e chcesz usysze co o Klaudii. Nie chciaabym przysparza ci rozczarowa. Modzi ludzie ciko przeywaj takie sprawy. Ale dla ciebie bdzie lepiej, jeli w por otworzysz oczy, choby to nie wiem jak bolao. Wyznaczyam Klaudii opiek. Przecie musiaam pozna prawd o jej sposobie ' ycia. Nie obchodzi mnie, e zamaa wyrany zakaz poruszania si w obrbie murw. Ani to, e uczestniczya w tajnych posikach niewolnikw, w czasie ktrych maj miejsce rne bezecestwa. Ale jest niewybaczalne, e poza mruami miasta, bez niezbdnego nadzoru zdrowotnego sprzedawaa swoje ciao za pienidze wonicom, pastuchom i komu tylko si dao! Na to straszne, nieprawdopodobne oskarenie otworzyem szeroko usta. Agrypina spojrzaa na mnie z politowaniem: Spraw wyjaniono w policji, nie robiono wok niej szumu. wiadkw byo wielu. Lepiej, eby nie wiedzia, kim oni byli. Z litoci dla niej, za bardzo by si wstydzi. Klaudii nie ukarano zgodnie z prawem, nie wychostano jej, ani nawet nie obcito jej wosw. Dla poprawy obyczajw wysano j na rok do zamknitego domu w pewnym maym miasteczku. Nie podam ci adresu, eby nie narobi jakich gupstw. Gdyby po powrocie z Koryntu nadal chcia j

zobaczy, to jeeli poprawi swoje obyczaje, zorganizuj ci spotkanie. Ale musisz mi obieca, e teraz nie bdziesz prbowa si z ni skontaktowa. Tyle mi jeste duny. Jej wyjanienia byy dla mnie tak niezrozumiae, e w gowie mi si mcio, a kolana si ugiy. Przypomniaem sobie jednak wszystko, co w Klaudii byo dziwne, dowiadczone i nienaturalnie namitne. Agrypina pooya sw pikn do na moj i zachcia: Zastanw si dobrze, Minutusie! Tylko modziecza prno powstrzymuje ci od tego, by uwierzy, jak bardzo ci oszukano. Traktuj to jako nauk, aby w przyszoci nie ufa zepsutym kobietom, choby nie wiadomo co prboway ci wmwi. Szczciem w nieszczciu na czas zwrcie si do mnie i wyrwae si z jej side. To byo mdre posunicie! Wpatrywaem si w ni, prbujc znale bodaj najmniejsz oznak zmieszania na jej gadkiej twarzy i w jasnych oczach, Lekko pogadzia rk moj twarz i poprosia: Spjrz mi w oczy, Minutusie Lauzusie! Komu bardziej wierzysz, mnie czy taniej dziewczynie, ktra tak straszliwie wykorzystaa twj brak dowiadczenia?! Rozum i zraniona ambicja podpowiaday mi, e bardziej powinienem wierzy tej dobrej kobiecie i maonce cesarza. Pochyliem gow, bo piekce zy pyny mi z oczu, tak bolesne byo moje rozczarowanie. Agrypina przycigna moj twarz mocno do swojej mikkiej piersi. I nagle, wrd szalonej burzy uczu, poczuem, jak gorcy dreszcz przenika moje ciao! Zrobio mi si jeszcze bardziej wstyd za samego siebie. Nie prosz, aby mi dzikowa, chocia duo zrobiam dla ciebie w sprawie, ktra dla mnie osobicie bya ohydna szeptaa mi do ucha, w ktrym czuem rozkoszne ciepo jej oddechu. Wiem, e kiedy, gdy dokadnie wszystko przemylisz, bdziesz mi wdziczny. Wyrwaam ci z najwikszego zagroenia, jakie moe spotka modego czowieka na progu ycia. Uwaajc, aby nikt nie widzia, odepchna mnie od siebie i uroczo si do mnie umiechna. Twarz miaem rozpalon, a oczy pene ez. Nie chciaem, by ktokolwiek mnie zobaczy. Agrypina wskazaa mi tylne wyjcie z Palatynu. Zszedem na d po stromym zboczu zaukiem Wiktorii z oochvlona sowa i notvkaiac sie o biae kamienie.

KSIGA PITA

KORYNT

Korynt jest najywszym i najbardziej spragnionym ycia miastem na wiecie; tak przynajmniej zapewniaj jego mieszkacy. Dwiecie lat temu Mummiusz doszcztnie spali go; dziki dalekowzrocznoci boskiego Juliusza Cezara w miecie dwignitym z popiow yje obecnie p miliona mieszkacw, pochodzcych ze wszystkich krajw wiata. Wieczorami z gry zamkowej dobrze wida, jak wiata ogromnego miasta jarz si do pnych godzin nocnych. Dziki swemu barwnemu yciu Korynt moe by dobrym miejscem rekonwalescencji pospnego modzieca, ktry ciko przeywa sw atwowierno. Mj nowy suga Hieraks wielokrotnie aowa, e gdy sta na podium handlarza niewolnikw, bardzo gorco ze zami w oczach baga, abym go kupi. Umia czyta i pisa, przygotowywa posiki, robi zakupy i masae oraz mwi po grecku i prost acin. Zapewnia, e w towarzystwie swojego poprzedniego waciciela podrowa po wielu krajach i zdoby umiejtnoci agodzenia trudw podry. Cena, jak handlarz wyznaczy, bya bardzo wysoka, miaa dowodzi znakomitej jakoci niewolnika; oczywicie istniaa moliwo uzgodnienia jej. Sam Hieraks nalega jednak, abym si nie targowa zbytnio, poniewa poprzedni waciciel wbrew wasnej woli musia go sprzeda, gdy w nastpstwie niesprawiedliwego wyroku sdowego popad w kopoty finansowe. Domylaem si, e mj przyszy suga mia obiecan prowizj, jeli jego gadanina pomoe utrzyma cen. Nie miaem wwczas nastroju do targowania si. Hieraks wyranie obawia si, e dostanie si do rygorystycznego domu wyniosych starych ludzi i namawia mnie do kupna w nadziei, e otrzyma przyjaznego modego pana. Z uwagi na moj mrukliwo i melancholijno nauczy si milcze, cho go to duo kosztowao, bo by urodzonym gadu. Podr morska wcale mnie nie oywia, nadal nie miaem ochoty na adne rozmowy. Polecenia wydawaem jak prokurator Pallas jedynie ruchem rki. Hieraks wszelkimi sposobami przypodobywa mi si w obawie, e pod zewntrzn powok ponuractwa ukrywam okrutny charakter i e bd czerpa rado z umartwiania niewolnika. Mj suga niewolnikiem si urodzi i na niewolnika zosta wychowany. Nie wyglda na mocarza, ale kupiem go, bo nie chciao mi si szuka niczego lepszego zreszt nie mia adnych widocznych wad ciaa, a zby zdrowe, cho skoczy trzydzieci lat. Oczywicie domylaem si, e musi mie jak wad, skoro wystawiono go na sprzeda, ale przecie nie mogem jecha bez sugi. Pocztkowo by dla mnie jednym wielkim utrapieniem, ale rycho

nauczyem go milcze i wyglda tak samo ponuro jak ja; dobrze te dba o moje rzeczy, odzienie i ywno. Umia goli moj cigle jeszcze mikk brod i nawet mnie przy tym zbytnio nie zacina. By ju swego czasu w Koryncie; wybra nam znajdujc si w pobliu Neptuna gospod pod nazw Statek i latarnia". Zdziwi si, e po szczliwym zakoczeniu niebezpiecznej podry morskiej nie pobiegem natychmiast zoy ofiary dzikczynnej, tylko zaraz po umyciu si i przebraniu poszedem na forum, aby si zameldowa u prokonsula. Rezydencja prokonsula miecia si w piknym budynku z kolumnad frontow. Dziedziniec zewntrzny otacza mur, do ktrego przylegaa budka wartownicza. Przy bramie dwaj dyurujcy legionici dubali w zbach, gawdzili z przechodniami, a tarcze i wcznie oparli o mur. Zoliwie spojrzeli na wski czerwony pas mojej togi, ale o nic nie pytajc wpucili mnie do rodka. Prokonsul Lucjusz Anneusz Gallio przyj mnie ubrany w greckie szaty, pachncy wonnociami i w wiecu z kwiatw na gowie: wyglda, jakby wanie wybiera si na uczt. By czowiekiem pogodnym i natychmiast kaza mnie poczstowa winem z Samos, sam za zabra si do odczytywania listw od starszego brata Seneki i innych osb. Listy te przywiozem ze sob jako kurier senatu. Wypiem tylko p zawartoci szklanego pucharu, poniewa gboko gardziem caym wiatem, na ktry przyszedem ku swemu nieszczciu, i w ogle niczego dobrego o ludziach nie mylaem. Po przeczytaniu listw Gallio spowania. Dusz chwil mi si przyglda i powiedzia: Tog zakadaj tylko na posiedzenia sdu. Musimy pamita, e Achaj jest Achaj. Jej cywilizacja jest starsza, a przynajmniej nieporwnywalnie bardziej uduchowiona od rzymskiej. Grecy przestrzegaj swego prawa i podtrzymuj tradycj. Polityk rzymski powinien jak najmniej miesza si w ich sprawy, trzeba pozwala, aby toczyy si one wasnym trybem, jeli nikt si do nas nie zwraca bezporednio. Przestpstw przeciw yciu jest tu bardzo niewiele. Najwikszym utrapieniem, jak to w miecie portowym, s kradziee i oszustwa. W Koryncie nie ma jeszcze amfiteatru, mamy natomiast wspaniay cyrk, w ktrym organizowane s wycigi. Teatry graj co wieczr, a ich repertuar jest urozmaicony. Innych rozrywek jest a za duo dla przyzwoitego modego rycerza. Nie przyjechaem do Koryntu dla zabawy odparem ze zoci. Chc si przygotowa do piastowania urzdw pastwowych. Tak, tak, wiem o tym z listu mojego brata. Chyba najlepiej bdzie, jeli najpierw zgosisz si do dowdcy kohorty. Jest nim Rubriusz, bd dla niego uprzejmy. Moesz zwikszy wymiar wicze wojskowych, bo pod jego komend onierze strasznie zgnunieli. Pniej pojedziesz na lustracj innych obozw. Nie ma ich wiele. Nawet nie wypada, aby do Aten czy innych miast witych Rzymianin wkracza! w wojskowym ubiorze ju raczej owinity w gagany filozofa. Raz w tygodniu odbywam posiedzenie sdu przed moim domem, oczywicie powiniene by na nich obecny. Sdy odbywaj si tu nie wczesnym rankiem, ale po poudniu. Co kraj to obyczaj! Teraz przedstawi ci szefom mojej kancelarii. Przyjanie rozmawiajc o pogodzie poszlimy w gb domu, gdzie poznaem szefa finansw i prawnika, naczelnika urzdu podatkowego Achai, oraz przedstawiciela handlowego Rzymu. Chciaem ci zaprosi do zamieszkania w moim domu powiedzia yczliwie Gallio. Ale dla Rzymu bdzie korzystniej, jeli zamieszkasz w dobrej gospodzie albo zaoysz wasny dom. Bdziesz mg wwczas nawiza bliskie kontakty z Grekami, poznasz ich yczenia,

zwyczaje i skargi. Pamitaj, e Achaje naley trzyma w garci bardzo ostronie, jak bak mydlan. Wanie oczekuj pewnych uczonych i filozofw, ktrych zaprosiem na obiad. Zaprosibym i ciebie, ale widz, e jeste zmczony podr, wic jedzenie by ci nie smakowao, skoro i wina prawie nie sprbowae. Wypocznij po trudach podry, poznaj miasto i kiedy ci bdzie pasowao, zamelduj si Rubriuszowi. Nie ma adnego popiechu. Przedstawi mnie te swojej onie. Maonka prokonsula nosia haftowany zotem grecki peplos, na nogach miaa sanday ze zotej skry, a w piknie uczesane wosy wplota zot wstk. Najpierw spojrzaa na mnie figlarnie, potem zerkna na Gallia, nagle spowaniaa i powitaa mnie takim pospnym gosem, jakby przygniata j smutek caego wiata. Niemal w ten samej chwili zakrya usta rk, parskna miechem, odwrcia si i ucieka z pokoju. Pomylaem, e urodzona w Iberii pani Helwia mimo stanowiska jej ma zachowywaa si zupenie dziecinnie. Gallio skry umiech, popatrzy powanie w lad za on i potwierdzi moj opini: Ach, Lauzusie, ona jest jeszcze taka moda! Nie potrafi dostosowa si do obowizkw wynikajcych z jej pozycji. Na szczcie w Koryncie nie ma to adnego znaczenia. Nastpnego dnia rano dugo amaem sobie gow, czy posa do garnizonu po wierzchowca i honorow asyst, aby uroczycie przedstawi si zwierzchnikowi. Miaem prawo po temu, ale poniewa nie znaem Rubriusza doszedem do wniosku, e lepiej si nie pyszni. Tak wic zgodnie z wojskowym obyczajem zaoyem puklerz ze srebrnym orem, wzuem nagolenniki i podkute gwodziami buty, na gow za wsadziem hem z czerwonym piropuszem. Hieraks pomg mi zarzuci na ramiona krtk purpurow chlamid trybuna wojskowego i spi j na barku klamr. Ju moje wyjcie wzbudzio ogromne zainteresowanie; w drzwiach gospody nawet kucharze i sprztaczki cisnli si, eby popatrze. Ruszyem energicznym marszem. Po pewnym czasie ekwipunek zacz gono stuka, ludzie toczyli si, aby mnie podziwia. Mczyni wykrzykiwali wskazujc na mj piropusz, kobiety usioway maca puklerz, a niedorostki, krzyczc i nawoujc si, staray si maszerowa rwno ze mn. Dopiero po pewnym czasie zorientowaem si, e kpi sobie z ceremoniau wojskowego. Znalazem si w tak przykrym pooeniu, e ogarna mnie szalona ochota na wyrwanie z pochwy miecza i pazowanie nim dookoa. Purpurowy z obrazy nakoniem do interwencji nadchodzcego wanie policjanta miejskiego, ktry za pomoc trzciny rozproszy zbiegowisko na tyle, e uzyskaem przejcie. Ale i tak przynajmniej sto osb odprowadzio mnie a do bram koszar. Ujrzawszy haaliwy tum, kusem walcy w ich stron, wartownicy chyo zapali z podcieni tarcze i wcznie, a jeden z nich nawet zatrbi na alarm. Ludzie jednak nie mieli najmniejszej ochoty na wkroczenie w obrb obozu i zarobienie w ten sposb na chost. Zatrzymali si pkolem przed ostrzami wczni, ironicznie yczc mi szczcia i z wdzicznoci zapewniajc, e od lat nie mieli tak pysznego widowiska. Z gbi obozu przybieg centurion, odziany w sam jeno tunik. Zwoana sygnaem trbki alarmowej garstka legionistw dzierc wcznie i tarcze ustawia si w co w rodzaju szeregu. Chyba naley mi wybaczy modziecz gupot, bo ryknem na nich i zaczem ich musztrowa, do czego jeszcze nie miaem prawa, bo przecie nie zameldowaem si oficjalnie u Rubriusza. Po wydaniu komendy biegiem marsz pod mur i z powrotem i zajcia postawy w

naleytym szyku, poprosiem o meldunek centuriona. Stojc na rozkraczonych nogach centurion wzi si pod boki i owiadczy: Dowdca Rubriusz pi po cikich wiczeniach nocnych i nie wypada go budzi. onierze take s wyczerpani wiczeniami. Moe wpadnij do mego pokoju na yczek wina, a przy okazji opowiesz, kim jeste, skd pochodzisz i czemu si nam tak nagle objawiasz jak bg wojny, Mars, co spad z nieba marszczc gb i zgrzytajc zbami. Mia na ciele liczne blizny i zuyt twarz, by wic weteranem. Nie mogem zrobi nic innego, tylko przyj jego zaproszenie. Mody ekwita atwo moe straci wszelki autorytet u centuriona, a nie miaem ochoty, aby mnie zawstydzi wobec tych wszystkich onierzy. Poszedem wic do jego pokoju, woniejcego skr i rodkami do czyszczenia metalu. Chcia nala mi wina z glinianej amfory, ale odmwiem; tumaczyem, e zoyem lubowanie, pij wycznie wod, a jem tylko warzywa. Patrzy na mnie ze zdziwieniem i rzek: Koryntu nie mona traktowa jako miejsca zesania! Musisz mie znakomite pochodzenie, skoro za jakie skandaliczne sprawki w Rzymie odkomenderowano ci za kar tutaj. Bez skrpowania drapa si po brodzie, a zarost chrzci, ziewa od ucha do ucha i opa wino. Na mj rozkaz przynis rulon notatek kancelisty Rubriusza, wyjaniajc: W miecie mamy tylko punkty wartownicze na dziedzicu rezydencji prokonsula i przy gwnej bramie. W portach, to znaczy w Kenchrze i w Likejonie, trzymamy warty stae. Penicy je onierze maj tam swoje kwatery, wic nie musz biega w t i nazad midzy koszarami a portem. W sumie na garnizon Koryntu skada si kohorta piechoty, a oprcz tego technicy, zaopatrzeniowcy i inni fachowcy. Gdyby wybucha wojna, moemy stanowi samodzieln jednostk. Spytaem o konnic. Centurion odpowiedzia: Obecnie nie mamy ani jednego jedca. Wprawdzie jest kilka koni na potrzeby dowdcy i namiestnika, ale oni najchtniej korzystaj z lektyk. Oczywicie bdziesz mg wybra sobie wierzchowca, jakiego zechcesz, jeli nie potrafisz obej si bez niego. W razie potrzeby korzystamy z pomocy miejskiego oddziau konnicy. Spytaem o obsug urzdze, harmonogram zaj i program wicze; centurion spojrza na mnie ze zdziwieniem i zaproponowa: Moe raczej porozmawiaj o tych sprawach z Rubriuszem. Jestem tylko jego podwadnym! Dla zabicia czasu skontrolowaem zamiecone i zasnute pajczyn sale sypialne, arsena broni i otarz. Nie byo na nim ora, tylko tradycyjny symbol wojenny kohorty, ozdobiony piropuszem i pamitkow tablic. Inspekcja wprawia mnie w zdumienie i przeraenie. Na Herkulesa i duchy opiekucze cesarza! krzyknem. Gdzie s wszyscy onierze? Jak mylisz, co by byo, gdyby nagle zatrbiono do boju?! Zapytaj o to mojego przeoonego, Rubriusza! odburkn ze zoci znudzony centurion. Koo poudnia Rubriusz wreszcie wezwa mnie przed swoje oblicze. By zupenie ysy, gb mia spuchnit, cer pokryt popkanymi ykami i sinawe wargi; przy chodzeniu powczy lew nog. Kwatera dowdcy bya piknie urzdzona w greckim stylu, usugiway co najmniej trzy mode kobiety. Rubriusz przyj mnie serdecznie; ziejc w twarz odorem przetrawionego wina zaprasza, bym bez adnych ceregieli siada i czu si jak u siebie w domu.

 Na pewno jeste zdumiony luzem, w jakim yjemy w Koryncie powiedzia. To bardzo dobrze, e mody rycerz przyjeda robi ruch w interesie. Naprawd masz prawo do odznaki trybuna wojskowego? Aha, zdobye j w Brytanii! No tak, rozumiem. To jest odznaka honorowa, a nie symbol wadzy! Poprosiem go o instrukcje subowe, co wprawio go w zakopotanie. Po wielokrotnych westchnieniach wyjani: Tu, w Koryncie, nie ma potrzeby utrzymywania gotowoci bojowej. Rajcowie i mieszkacy miasta mogliby to przyj za obraz. Wielu onierzy si poenio. Pozwoliem im mieszka z rodzinami i zaj si handlem lub rzemiosem. Od czasu do czasu, szczeglnie w dni oficjalnych wit pastwowych, robimy parad. Ale tylko tutaj, w obrbie murw, eby nie wzbudzi w miecie zbytniej sensacji. Omieliem si gniewnie wtrci, e onierze, ktrych widziaem, s niemrawi i niezdyscyplinowani, w arsenale bro i tarcze pokrywa gruba warstwa kurzu, a kwatery onierzy s po prostu brudne, na co spokojnie odpowiedzia: Bardzo moliwe. Dawno nie robiem inspekcji onierskiej czci obozu. ycie towarzyskie w Koryncie wiele wymaga od mczyzny w moim wieku. Na szczcie mam godnego zaufania centuriona. On odpowiada za wszystko. Jego pytaj, jeli czego nie bdziesz wiedzia. Biorc rzecz formalnie, ty powiniene by moim najbliszym podwadnym, ale on by si poczu dotknity, gdybym go odsun. Uzgodnijcie midzy sob takie wykonywanie obowizkw, eby jeden na drugiego niepotrzebnie si nie skary. Do w yciu miaem przykroci! Teraz pragn tylko spokojnie doczeka zakoczenia suby. Niewiele ju lat pozostao! Spojrza na mnie niespodziewanie ostro i jakby w roztargnieniu doda: Chyba ci wiadomo, e moja siostra, Rubria, jest przeoon westalek? Udzieli mi take yczliwych porad: Zawsze pamitaj, e Korynt jest miastem greckim, cho nie brak przybyszw z obcych krajw. Tutaj zasugi wojskowe si nie licz. Duo waniejsza jest umiejtno wspycia towarzyskiego. Najpierw dobrze si rozejrzyj, a potem u sobie wygodny rozkad dnia. Tylko nie forsuj zbytnio moich onierzy! Z t przestrog wyszedem. Na dziedzicu spotkaem centuriona; spojrza na mnie z ukosa i zapyta: Wyjanilicie sobie sprawy? Dwch legionistw przechodzio wanie przez bram. Nieli tarcze na plecach i wcznie na ramionach. Centurion spokojnie powiedzia, e onierze id na zmian warty. Najpierw oniemiaem, po chwili za wrzasnem: Przecie nikt ich nie sprawdza! Tak ich puszczacie, z brudnymi nogami, dugimi wosami, bez podoficera i eskorty?! My tu w Koryncie nie mamy zwyczaju robi paradnej zmiany warty. Ty te powiniene zrezygnowa z grzywiastego hemu i przyj obyczaje tego kraju! Wezwaem onierzy i kazaem posprzta koszary, oczyci bro, zgoli brody, obci wosy i w ogle upodobni si do Rzymian. Owiadczyem, e nazajutrz rano po wschodzie soca dokonam przegldu ekwipunku. Na wszelki wypadek kazaem take wyszorowa karcer i przygotowa wiee rzgi. Centurion nic nie mwi. Dowiadczeni onierze spogldali ze zdumieniem to na mnie, to na jego surowo zmarszczon twarz, ale doszli do wniosku, e lepiej

zamkn gby na kdki. Ja za skorzystaem z udzielonych mi rad o tyle, e po powrocie do zajazdu powiesiem na koku swj reprezentacyjny strj; postanowiem, e jutro zao zwyky skrzany kubrak, a na gow okrgy hem wiczebny. Hieraks kaza ugotowa dla mnie kapusty i fasoli. Po posiku napiem si wody i wycignem w swoim pokoju na ku. Byem w tak ponurym nastroju, e nie miaem najmniejszej ochoty na zwiedzanie miasta. O wicie nastpnego dnia wrciem do koszar. Co tu si jednak zmienio. Wartownicy przy bramie trzymali wcznie w rkach; na mj widok wypryli si i wznieli okrzyk powitalny. Centurion w penym ekwipunku przygotowywa si do wicze polowych i ochrypym gosem zwoywa zaspanych maruderw do kpieli w basenie. Fryzjer mia pene rce roboty. Przed okopconym otarzem palio si trzaskajce ognisko i w ogle z koszarowego dziedzica czu byo zdrowy onierski pot, a nie chlew wiski. Wybacz, e nie odtrbilimy twego powitania zakpi centurion ale Rubriusz jest rano bardzo wraliwy na haasy. Przejmij komend, ja sobie popatrz z boku. onierze z niecierpliwoci oczekuj, e zoysz afiary bogom. Chyba im nie poaujesz dwch wi, jeli uznasz, e byk jest za drogi. Tak byem wychowywany, e nie miaem duego dowiadczenia w skadaniu ofiar. Nie chciaem te narazi si na pomiewisko przy zabijaniu kwiczcych wieprzkw. Za wczenie na ofiary! zawoaem. Musz wpierw zobaczy, czy w ogle warto tu zosta? A moe zrezygnuj z dowodzenia? Rozpoczlimy wiczenia w szyku zwartym. Rycho zorientowaem si, e bardzo nieliczna grupa dobrze rozumie komendy i potrafi, jeli tylko chce, maszerowa z werw. Wikszo onierzy fatalnie sapaa w czasie marszu biegiem, ale w szyku bojowym potrafili jednak rzuca wczni no, powiedzmy w pobliu wypchanego som worka. W czasie wicze na tpe miecze ujawnio si kilku bardzo zdolnych szermierzy. Spocony centurion zaproponowa: Moe daj komend spocznij" i pochwal si swoimi umiejtnociami szermierczymi. Wprawdzie jestem ju stary i otyy, ale chtnie ci zademonstruj, jak posugujemy si mieczem w Panonii. Bo wanie w Panonii, w Karnuntum otrzymaem lask centuriona. Ku mojemu zaskoczeniu miaem z nim sporo kopotw! Prawdopodobnie udaoby mu si przyprze mnie tarcz do muru, ale si zasapa. Zawstydziem si swojego zadufania, gdy uwiadomiem sobie, e wszyscy ci ludzie s ode mnie duo starsi i su w wojsku co najmniej dwadziecia lat duej ni ja. Wszyscy te mieli jak rang wojskow. Przecie w przecitnym legionie jest prawie siedemdziesit rnych grup uposae plus dodatki za gorliwo w subie. Postanowiem dogada si z centurionem, wic zaproponowaem: Jestem gotw ofiarowa byka, kupi te w twoim imieniu dorodnego barana, aby go zoy w ofierze. Najstarszy z weteranw moe ofiarowa wieprzka. W ten sposb zapewnimy sobie wybr dobrego misa. Nie chc, eby ktokolwiek czu do mnie al z powodu sabej znajomoci musztry! Natychmiast pol na targ najlepszych znawcw, aby wybrali godne sztuki na ofiary! zawoa udobruchany. Wina chyba te postawisz?! Moe lepiej by byo powiesi miso w przewiewnym miejscu do jutra? Przecie trzeba zaprosi wszystkich onierzy legionu!

 Rubriusz si na to nie zgodzi! odrzek centurion bez namysu. Ni e ma przecie jutro adnego wita pastwowego. Jeli chcesz pozna wszystkich onierzy, to chtnie zaprowadz ci do nich jutro. Dzisiaj za nikt nie odmwi wieej pieczeni. Jestemy przecie legionistami! Po poudniu wrcili z targu delegowani tam onierze. Zdziwiony byem widzc, jak cign potnego byka, ktremu przysonili oczy, a nogi sptali linami. Wiedli take barana te w przepasce na lepiach. Na wozie prowiantowym przywieli w drewnianej skrzyni winiaka. Z niepokojem mylaem, ile te mnie to wszystko bdzie kosztowao, ale w chwil pniej ju nie miaem czasu myle o niczym innym, jak tylko o ratowaniu wasnej skry. onierze bowiem zamknli bram, rozptali byka i barana, a winiaka wypucili ze skrzyni. Przeraliwie kwiczcy wieprzek zacz gania po dziedzicu. Byk unis ogon i run prosto na mur. Rozzoszczony baran becza przeraliwie, a onierze w panice szukali ratunku w zabudowaniach bd na okalajcym murze. Na domiar Rubriusz wyszed przed drzwi swojej kwatery i j si wydziera na cay gos: Bd przeklty, Minutusie Manilianusie! Co za demony tob kieruj, e burzysz mj spokj?! Przecie jeszcze nie czas na saturnalia! Najodwaniejsi onierze skoczyli ratowa wozy, gdy obawiali si, e rozjuszony byk rozwali gliniane amfory z winem. Jaki dowcipny legionista cign byka za ogon; pono chcia go w ten sposb uspokoi. Centurion popatrzy na mnie i owiadczy: Zwierz ofiarne nie moe mie wad, ale na ofiar musi i potulnie. Ciekaw jestem, jak zaoysz bykowi wieniec na gow i zaprowadzisz go przed otarz ofiarny? Pamitaj, e ze znaki bd dla nas wszystkich z wrb! Lepiej martw si o swego barana, bo onierze ju ostrz noe, eby zaku swojego prosiaka! zawoaem ze miechem. Z wiecem w rku zbliyem si do byka. Przemawiaem do niego agodnie w imi Jupitera Kapitoliskiego. Byk ry ziemi kopytami, a tuman kurzu si unosi, i opuci w d rogaty eb. Ledwo zdoaem uskoczy z bok, kiedy mnie zaatakowa. Rogi mia niewtpliwie due, wyronite, wygite w symetryczne uki! Pikny okaz ofiarnego zwierzcia, ale wolabym nie oglda tych rogw z bliska. Jakim cudem udao mi si zarzuci wianek na rogi byka, ale wanie wtedy potrzsn on bem, wic wieniec zawisn na jednym rogu i przesoni mu lewe lepie, co jeszcze bardziej go rozzocio. Zrozumiaem, e legionici zrobili mi szpetny kawa, ale przecie w gr wchodzi mj honor! Zapaem z kuni ogromny mot kowalski. Uskakujc jak zajc przed atakiem byka, usiowaem skierowa go bodaj w poblie otarza. Udao si; podskoczyem z lewej strony i motem uderzyem w nasad ba, a zwierz si zakoysao, przechylio i zwalio na kolana, ryjc kopytami. Woaem onierzy, aby mi pomogli, ale jakby oguchli. Ogarnity lep wciekoci zmiadyem motem czoo byka, chwyciem topr ofiarny i zadaem mu cios w gardo, a krew trysna z ttnic. Tym samym toporem rozpataem mu brzuch i wycignem wtrob. Niezbyt pewnym gosem wyrecytowaem z pamici mody ofiarne do boga wojny i uniosem wysoko wtrob byka, aby wszyscy zobaczyli, e nie ma na niej skazy. Wtedy nadesza pomoc. onierze w mgnieniu oka odarli zwierz ze skry i pocili na kawaki. Koci goleniowe i wntrznoci wrzucili w poncy przed otarzem ogie. Tymczasem centurion zapa barana za rogi i skrci! mu kark, a onierze zakuli przeraonego zapachem krwi winiaka, ktry ze strachu przesta kwicze. Od stp do gowy zakrwawiony jak rzenik musiaem stanowi przeraajce

widowisko, gdy dononym rykiem przyzywaem Jupitera, Marsa i Herkulesa, aby rozdzielili midzy sob ofiary askawie i sprawiedliwie, czyli tak, jak bd uwaali za najlepsze. Rubriusz uspokoi si, tudzie z werw zapewnia, e nigdy, nawet w czasie bitwy nie widzia tylu krwawych ofiar i e na przyszo wolaby ich nie oglda. Pozwoli swoim suebnym kobietom wzi udzia w wiartowaniu misa i udziela im wskazwek co do przyprawiania go zioami w czasie duszenia w glinianych naczyniach. Kucharz szybko przygotowywa gary, a ja osobicie dorzucaem drew do ofiarnego ogniska, aby nadmiar zwierzcych flakw nie zdusi pomieni. Nie mogem odmwi udziau w uczcie. onierze przecigali si w wyszukiwaniu dla mnie najlepszych ksw. Musiaem take pi wino. Po mczcym dniu ju samo miso mnie zmogo, a wino natychmiast podcio mi nogi, bo nie piem go od dawna. Po zmroku na dziedziniec wlizgny si kobiety wiadomej profesji; byy wrd nich nawet mode i pene wdziku dziewczyny. To przypomniao mi wasne przypadoci. Gorzko zapakaem i jem przekonywa centuriona, e nie mona ufa adnej kobiecie na wiecie, bo kada jest tylko faszem i zdrad. Majaczy mi jeszcze w pamici, e onierze obnosili mnie na ramionach wok dziedzica na postumencie posgu boga wojny i piewali na moj cze stare i sprone legionowe pieni. Nie wiem, co byo dalej. Obudziem si w czasie ostatniej warty nocnej; leaem na twardej drewnianej awie. Chwyciy mnie torsje. Trzymajc si oburcz za gow wybiegem na dwr. onierze leeli na dziedzicu, jak i gdzie popado. Czuem si podle, a gdy sprbowaem spojrze do gry, gwiazdy na porannym niebie taczyy mi w oczach. Poszedem si cho troch umy. Tak potwornie wstydziem si swego zachowania, e gdyby wieczorem nie zabrano nam broni, chyba rzucibym si na wasny miecz. Dugo bkaem si po ulicach Koryntu, owietlonych dogorywajcymi pochodniami ub smol w glinianych naczyniach, w kocu jeanaJs znalazem moj zajazd. tueraKs oczekiwa mnie z niepokojem, a gdy zobaczy, w jak opakanym stanie si znajduj, rozebra mnie, wytar wilgotnym rcznikiem, napoi czym gorzkim i pooy do ka, okrywajc wenianym kocem. Obudziem si, przeklinajc dzie swych narodzin, a on ostronie nakarmi mnie tkiem, rozbetanym w winie, a pniej poda pyszn potraw z siekanego misa, ktr wrzuciem do wyposzczonego brzucha, zanim zdyem sobie przypomnie o swym lubowaniu. Dzikuj wszystkim znanym i nieznanym bogom przemwi Hieraks, wzdychajc z ulg przede wszystkim bogini Szczcia! Martwiem si ju o ciebie, baem si, e rozum ci si miesza! Nie jest przecie rzecz normaln, eby modzieniec w twoim wieku i o twojej pozycji patrzy na wiat z tak ponur min, jad tylko kapust i popija j czyst wod! Ciar spad mi z serca, gdy zobaczyem ci mierdzcego winem i obrzyganego, bo to oznacza, e ulegasz czowieczym sabociom. Obawiam si, e po wsze czasy jestem zhabiony w oczach mieszkacw Koryntu! odparem z aoci. Jak przez mg pamitam, e wspzawodniczc z legionistami taczyem grecki taniec kozw! Jeli prokonsul Gallio dowie si o tym, to podejrzewam, e odwrotn poczt wrcz mi zawiadomienie, e wobec utraconej reputacji nadaj si jedynie na marnego kancelist albo poledniego obroc w Rzymie. Hieraks skoni mnie do odbycia spaceru po szerokich ulicach miasta; zapewnia, e taka piesza wdrwka dobrze mi zrobi. Razem ogldalimy zabytki Koryntu: zbutwiay dzib statku Argo w wityni Neptuna, rdeko Pegaza i lad jego kopyta odcinity w skale. Mj suga

prbowa te namwi mnie do wdrapania si na strom gr, gdzie wznosi si synna witynia Wenus, ale zostao mi jeszcze w gowie do rozsdku, by mu stanowczo odmwi. Za to poszlimy obejrze inn sawn niezwyko Koryntu: drewniany, obficie natuszczony tor, po ktrym niewolnicy przecigali nawet due statki z Kenchry do Likejonu lub w drug stron. Wydawa si mogo, e taka praca wymaga olbrzymiej liczby niewolnikw, a take wielu migajcych batami dozorcw. Tymczasem greccy armatorzy tak znakomicie zorganizowali to cae przedsiwzicie za pomoc blokw i podnonikw, e patrzcy odnosi wraenie, jakby statki same pdziy po drewnianym torze. Jeden z greckich majtkw, ktry zauway nasze zainteresowanie, zaklina si na imiona nereid, e przy pomylnym wietrze agle statkw rozwijaj si. Byem skonny uwierzy mu, ale Hieraks doradzi mi zachowanie wikszego dystansu wobec opowieci Greka. Po zachodzie soca mj suga zaprowadzi mnie do sympatycznej knajpy, z tarasu ktrej roztacza si wspaniay widok na miasto, purpurowe morze i siniejce gry. Sam zamwi posiek, nie pytajc mnie o zdanie. Pozwoliem mu je razem ze mn; przecie nie mogem przed nim chepi si wasnym dostojestwem! Znowu zjadem jakie miso i wypiem nieco orzewiajcego wina przyprawionego ywic. Poczuem si duo lepiej, a i moje kopoty jakby zmalay. Hieraks opowiada o rnych swoich przeyciach, wielokrotnie doprowadzajc mnie do miechu. Mimo to nastpnego dnia po przyjciu do koszar odczuwaem spore zakopotanie. Na szczcie wszystkie lady orgii byy uprztnite, wartownicy w naleytej postawie stali na waciwych miejscach, a obozowy porzdek dnia przebiega bez najmniejszych zakce. Jeste jeszcze mody i niedowiadczony owiadczy centurion. Nie ma sensu podjudzanie pokrytych bliznami onierzy do bitek midzy sob ani do ryczenia po nocach w pijanym widzie. Mam nadziej, e to by ostatni taki przypadek! Nie dawaj si ponosi wrodzonemu rzymskiemu barbarzystwu! Prbuj naladowa delikatniejsze obyczaje Koryntu! Zgodnie z wczeniejsz obietnic poszed ze mn, abym mg pozna rda utrzymania oraz profesje i miejsca pracy legionistw. Byli oni kowalami, garbarzami, tkaczami, nawet garncarzami. Inni przez wieloletni sub uzyskiwali obywatelstwo rzymskie, a wykorzystujc je enili si z crkami bogatych kupcw. W ten sposb zyskiwali przywileje i gwarancje prowadzenia komfortowego ycia. Ich ekwipunek onierski dawno zjady szczury, ostrza wczni przeara rdza, a tarczy nikt od lat nie czyci. Niektrzy w ogle nie wiedzieli, gdzie jest ich bro! Wszdzie przyjmowano nas gocinnie, czstowano jadem i winem, a nawet usiowano wciska w gar srebrne monety. Pewien trudnicy si handlem wonnociami legionista, ktry zgubi tarcz, usiowa wepchn za mn do pokoju mod ladacznic. Zwymylaem go, on za powiedzia z gorycz: Dobrze, masz wadz i moesz mnie ukara. Ale przecie tyle pacimy Rubriuszowi za prawo wykonywania wolnego zawodu, e nie mam ju czym wypeni twojej sakiewki! Dopiero wtedy przejrzaem na oczy! Zapewniem go szybko, e wcale nie usiuj wycisn z niego apwki, natomiast mam obowizek sprawdzenia, czy wpisani na list kohorty onierze s zdolni do noszenia broni i czy dbaj o swj ekwipunek. Handlarz rozpogodzi si i obieca, e najszybciej jak to moliwe kupi na targu staroci now tarcz i e bdzie bra udzia w wiczeniach wojskowych, aby nabra tyzny.

Doszedem do wniosku, e skoro siostra Rubriusza peni w Rzymie funkcje kapanki Westy, to lepiej nie wtrca si w jego interesy. Dobrych rad udzieli mi take centurion: We wszystkim najlepszy jest umiar. W interesie Rzymu ley, aby nie przejawia nadgorliwoci w sprawach wojskowych. W Koryncie stacjonuje zaledwie dziesita cz legionu. Nie mamy ora ani nawet numeracji. Jestemy tylko jednostk wydzielon, cho tradycje naszego obozu sigaj czasw Sulli i Pompejusza. W czasie suby kady musi zatroszczy si o swoj przyszo, nie ma tu do ziemi, ktr mona by przydzieli weteranom. Zreszt ludzi przywykych do Koryntu przeraa sama myl, e musieliby uprawia dziewicze tereny, lece gdzie daleko od wielkomiejskich wygd. Odesza mi cakowicie ochota mieszania si do spraw, ktre nie naleay do mnie. Centurion by zgodnym czowiekiem. Ustalilimy program wicze, ktre przynajmniej pozornie zapewniyby zaodze utrzymanie kondycji fizycznej. Przeprowadzilimy przegld dziaajcych posterunkw wartowniczych i uzgodnilimy, e zmiany warty bd przeprowadzane zgodnie z ruchem zegara sonecznego i wodnego. Wartownikowi nie wolno odtd byo lee ani siedzie i musia utrzymywa swj ekwipunek w jak najlepszym stanie. Wprawdzie nie rozumiaem, czego strzeg wartownicy przy bramie wjazdowej do miasta, ale centurion owiadczy, e posterunek ten istnieje od lat i nie mona go znie. Mieszkacy Koryntu uznaliby to za obraz, przecie pacc podatki o na utrzymanie rzymskiego garnizonu. Uwaaem, e dobrze speniam obowizki trybuna wojskowego w Koryncie. Legionici wkrtce wyzbyli si uprzedze wobec mnie i wesoo mnie witali. W dzie rozpatrywania spraw sdowych przez prokonsula stawiem si przed nim ubrany w tog. Grecki kancelista wstpnie zreferowa majce si odby sprawy, a Gallio ziewajc pozwoli wynie swoje sdziowskie krzeso midzy kolumny portyku, gdzie wznosio si podium pretora. Gallio jako sdzia okazywa dobroduszno i poczucie sprawiedliwoci. Pyta o zdanie innych sdziw, artowa, kiedy bya ku temu okazja, sam dokadnie przesuchiwa wiadkw i odracza kad spraw, jeli jego zdaniem wystpienia obrocy i wiadkw nie day wystarczajcych wyjanie. Przy rozpatrywaniu spraw bahych wcale nie wydawa wyrokw, tylko da, aby strony doszy do porozumienia i zgody pod grob ukarania obydwu stron za lekcewaenie sdu. Po rozprawie zaprosi mnie na obiad, w czasie ktrego mwi wiele o brzach korynckich, ktrych kolekcjonowanie byo obecnie w Rzymie bardzo modne. Kocham pikne przedmioty i chtnie gromadz je wok siebie opowiada. Oryginalne stuletnie naczynie brzowe, pokryte paskorzebami, moe by niezrwnanym dzieem sztuki i mie wiksz warto ni pienidze. Ale kolekcjonowanie nie powinno by celem samym w sobie. W tym przypadku zgadzam si z pogldem mego brata. Bogaty prniak moe powica takim rzeczom swj czas, bo przecie bywa, e zajmuje si znacznie gorszymi zajciami. Czowieka mierzy si jego czynami! Dlatego budowa w ubogiej dzielnicy wodocigu, aby zapobiec chorobom, budowa mostu czy choby ofiarowanie ludowi dobrego przedstawienia, jest moim zdaniem o wiele cenniejsze, ni stworzona z pazernoci kolekcja brzw. Po obiedzie zaprowadzi mnie do swojej biblioteki, pokaza rzadko spotykane egzemplarze ksiek i szczerze zaprasza do korzystania z tego ksigozbioru. Mogem czyta, co tylko zapragn, aby w ten sposb pozna dzieje panowania rzymskiego w prowincji i zrozumie tradycje tych rzdw. , Samo czytanie lub suchanie filozofw nie jest peni ycia powiedzia Gallio. Modo nie bdzie trwaa wiecznie. Kady czowiek doywa takiej chwili, w ktrej auje

utraconych szans. Nie naley jednak bez umiaru korzysta z uciech Koryntu. Absurdalne s te ofiary, skadane bogu wojny. Przecie w caych Achaj ach Ares nie ma ju ani jednej wityni! A Afrodyta skania swoje urocze muszelkowate uszka w kierunku zamonych armatorw! Domyliem si, e wie o kawale, jaki mi spatali onierze w koszarach, ale doszedem do wniosku, e lepiej si nie tumaczy. Wrciem do zajazdu przybity jaow mdroci Galliona i szarzyzn rozpraw sdowych. Na pewno sta ci na ycie wedug wasnego widzimisi owiadczy Hieraks. Mieszkanie w zajedzie przez cay rok jest gupim marnotrawstwem! Korynt to miasto sukcesu! Duo mdrzej ulokowaby swoje pienidze, gdyby kupi wasny dom z ogrodem i przy mojej pomocy wygodnie si urzdzi. Jeli brak ci gotwki, na pewno moesz poyczy ile zechcesz od namiestnika Rzymu. Domy wymagaj staych remontw wykrcaem si. Ze sub s tylko kopoty. Jako waciciel nieruchomoci musz paci podatki. Po co mam ciga sobie na gow zmartwienia? Duo prociej bdzie przenie si do taszego zajazdu, jeli uwaasz, e tutaj zdzieraj ze mnie skr. Jestem twoim niewolnikiem take po to, aby uwalnia ci od wszelkich trosk dnia powszedniego. Daj mi tylko penomocnictwo, a wszystko zorganizuj jak naley. Do ciebie bdzie naleao jedynie zoenie podpisu w ksigach notarialnych w wityni Merkuriusza. We wasnym domu bdziesz mg si odwzajemnia gocin za gocin. Zastanw si, ile kosztuje w zajedzie obiad na sze osb z winem? A w domu sam bd robi zakupy na targowisku, wino do piwnicy zakupi po cenach hurtowych, no i odpowiednio poucz kucharza. Przestaniesz te y na cenzurowanym; teraz kady postronny moe jak sp obserwowa, gdzie sikasz albo jak nos wycierasz. Bya to roztropna propozycja. Po kilku dniach staem si wacicielem do duego, pitrowego domku z ogrodem. Salon posiada pikn posadzk mozaikow, a pokoi jak na moje potrzeby byo a za duo. Okazao si, e mam rwnie kuchark i odwiernego Greka. Dom by wyposaony w stare wygodne meble, wic nie kuo w oczy nowobogactwo. Nawet greckie duchy opiekucze, okopcone i namaszczone oliw pozostay na swoich miejscach w otarzykach po obu stronach wnki ciennej. Hieraks mia jeszcze ochot na zakupienie z jakiej licytacji woskowych portretw przodkw, ale nie chciaem sobie fundowa obcych praszczurw. Pierwsze przyjcie urzdziem dla Rubriusza, nadcenturiona i greckiego prawnika prokonsula. Hieraks wynaj mistrza ceremonii i dobr tancerk oraz flecist, ktrzy zapewnili nam lekki program rozrywkowy. Potrawy byy doskonae. Gocie na lekkim rauszu wyszli koo pnocy. Pniej si okazao, e kazali si zanie w lektykach do najbliszego domu publicznego: przysano mi stamtd sony rachunek. W ten sposb pouczono mnie o obyczajach lokalnych: byem kawalerem, wic powinienem kademu gociowi zapewni towarzyszk ze wityni Wenus. Postanowiem jednak, e nie przejm tego obyczaju. Na dobre zadomowiem si w mojej posiadoci, za czas spdzaem na studiowaniu protokow ze skomplikowanych spraw sdowych, ktre prowadzi Gallio. W jakim jego zdaniem stosownym momencie Hieraks powiedzia: Mody kawaler, ktry posiada wasny dom, powinien rozsdnie rozejrze si za dobrze ubran, zadban i muzykaln przyjacik. Warto takiej dziewczyny podnosi znaczenie

modzieca, a mdra kobieta potrafi rozwija czowieka nie tylko w ku. Mieszkacy Koryntu mog pomyle, e zajmuje ci twoja pe, bo Grecy s skonni do takich przywar. Hieraksie! zawoaem. Czy nikt na tym wiecie nie jest w stanie myle dobrze o mczynie, ktry z wasnej woli nie pragnie kobiety i stara si y cnotliwie? Nie odpar zdecydowanie Hieraks po chwili gbokiego namysu. Przynajmniej tutaj, w Koryncie, nikt dobrze nie pomyli o takim mczynie. Ludzie bd podejrzewa, e skrywa inne skonnoci. I pospieszy doda, bo zauway gniew na mej twarzy: Oczywicie, jest w miecie kilku pitagorejczykw i uczniw Apolloniusza z Tiany, ale ci zalecajcy ascez filozofowie dawno przeyli swj najlepszy wiek i teraz maj sabe odki. Hieraksie! Jeli powiesz jeszcze sowo na ten temat albo sprbujesz wpakowa mi do ka jak wyrozumia przyjacik, gdy bd pijany, wtedy powiesz ci za kciuki i ka odwiernemu wymierzy ci chost! Nie mam litoci, gdy obraa si moje dobre intencje! Hieraks konsekwentnie, krok za krokiem, ksztatowa mnie na takiego pana, ktry odpowiadaby jego upodobaniom. I znowu nadszed dzie rozpraw sdowych. Zaledwie Gallio, jeszcze troch odczuwajcy skutki wczorajszej uczty, zdoa zasi na sdziowskim fotelu i adnie udrapowa tog wok kolan, kiedy stugowy tum ydw wpakowa si na dziedziniec, wlokc za sob dwch mczyzn, sdzc po strojach take ydw. Zgodnie z obyczajem tego narodu oskarenia wykrzykiwao jednoczenie wiele osb, a Gallio, ktry przez chwil si umiecha, krzykn ostro, aby jeden mwi za wszystkich. Przez moment naradzali si nad sprecyzowaniem oskarenia i wreszcie jeden wystpi do przodu: Ten czowiek namawia ludzi, aby czcili Boga niezgodnie z prawem! Pomylaem z przeraeniem, e nawet tutaj mog by wmieszany w ydowskie awantury, a przecie jestem czonkiem skadu sdziowskiego! Zapatrzyem si w promienne renice ysiejcego mczyzny z wielk brod, ktry nawet w charakterze oskaronego zachowywa si z godnoci i szczelnie zaciska wok siebie zniszczon opocz z koziej skry. Jak przez sen przypomniaem sobie, e widziaem go wiele lat temu, w domu mego ojca w Antiochii. Przestraszyem si jeszcze bardziej, bo za jego przyczyn wybuchy wwczas w Antiochii takie konflikty, e nawet ci ydzi, ktrzy uznali Chrystusa, bardzo chtnie pozbyli si go, aby rozbija jedno ich narodu w innych miejscach. Mczyzna otworzy ju usta, aby zacz mwi, ale Gallio, ktry odgad, na co si zanosi, nakaza mu milczenie i zwrci si do ydw: Gdyby chodzio o jakie przestpstwo albo zy uczynek, zajbym si wami jak naley. Lecz skoro spr toczy si o sowa, nazwy i o wasze prawo, sami musicie go rozwiza. Nie chc by sdzi w takich sprawach! Rozkaza ydom, aby odeszli, odwrci si ku nam i wyjani: Gdybym da ydom choby may palec, ju bym si od nich nie uwolni. ydzi nie zadowolili si orzeczeniem Galliona. Naradzili si midzy sob i na naszych oczach rzucili si na przewodniczcego synagogi i mocno go poturbowali. Oskaronego nie omielili si bi, poniewa by obywatelem rzymskim. Ale Gallio i teraz nie zareagowa. Odwrci si do nas ze miechem:

 Na wasne oczy moecie si przekona, jak dziki rzymskim przywilejom ydzi wypeniaj swoje wasne prawo. Moemy na to pozwala, dopki jeden drugiego nie zabije albo trwale nie uszkodzi ciaa. ydzi zorientowali si wreszcie, e ich zachowanie wywouje tylko miech Rzymian, wic poszli swoj drog, wznoszc okrzyki i obelgi. Rubriusz zapyta: Czy nie warto pogoni ich drzewcami wczni, eby oduczy wszczynania awantur przed sdem?! Po co dobrowolnie pcha rk w gniazdo os? stanowczo odradzi Gallio. Zwrciliby wtedy swoj nienawi przeciwko nam. Lepiej nic o nich nie wiedzie. Jeszcze by doszo do tego, e musiabym wyrzuci ydw z Koryntu, a miasto nie moe sobie pozwoli na taki uszczerbek w gospodarce! Po rozprawie prokonsul zaprosi nas na obiad, ale by roztargniony i zajty swoimi mylami. Po obiedzie zawoa mnie na bok i w zaufaniu wyjani: Znam dobrze mczyzn, ktrego dzi oskarono. Mieszka przez rok w Koryncie, wid wtedy nienaganne ycie, utrzymujc si z szycia namiotw. Nazywa si teraz Pawe. Podobno przej imi poprzedniego prokonsula Cypru, Pawa Sergiusza, eby ukry wasn przeszo. Jego nauczanie wywaro na Sergiuszu gbokie wraenie. Sergiusz nie jest prostakiem, prowadzi badania astrologiczne, mia nawet wasnego maga. Tak wic ten Pawe nie moe by czowiekiem tuzinkowym. Gdy tak stan miao przede mn, odniosem wraenie, e jego wzrok przenika mnie do gbi. To jest najwikszy pieniacz ze wszystkich ydw powiedziaem. Ju w Antiochii, kiedy byem chopcem, usiowa wpakowa mego dobrotliwego ojca w ydowskie awantury. Pewno bye jeszcze za mody, aby rozumie jego nauki zauway delikatnie Gallio. Przed przybyciem do Koryntu naucza podobno w Atenach. Mieszkacy Aten tumnie go suchali i obiecywali, e bd go sucha w przyszoci. Chyba nie uwaasz si za mdrzejszego od Ateczykw? Zaprosibym go po kryjomu do swego domu, aby dokadnie pozna podstawy jego nauki, ale mgbym w ten sposb wywoa plotki i obrazi bogatych ydw. A przecie musz by absolutnie bezstronny! O ile wiem, Pawe zaoy wasn synagog i korzystnie odrnia si od innych ydw tym, e si nie wywysza i naucza wszystkich bez wyjtku, nawet Grekw chtniej ni ydw. Gallio musia wiele rozmyla nad tymi sprawami, bo kontynuowa: W Rzymie nie uwierzyem w t gupi histori o zbiegym niewolniku Chrestosie. W naszych czasach wiat jest zupenie pozbawiony gbszych idei. Nawet nie wspominam o bogach przecie to tylko bajeczki, wymylane dla uciechy prostaczkw. Ale i mdro nie czyni czowieka dobrym ani nie przynosi mu prawdziwego spokoju ducha spjrz tylko na stoikw i epikurejczykw! Moe przed tym ubogim ydem naprawd odkrya si jaka boska tajemnica? Bo niby dlaczego jego nauczanie stao si powodem takich nieprawdopodobnych konfliktw, gniewu i zawici wrd ydw?! Nie bd dalej streszcza wypowiedzi skacowanego Galliona, powiem tylko, e na zakoczenie wyda mi rozkaz: Id i zbadaj nauczanie tego czowieka, Minutusie! Jeste najlepszym kandydatem do takich zlece, poniewa znasz go od dawna i sporo wiesz o ydowskim Jehowie, prawie i

zwyczajach tego ludu. Podobno twj ojciec syn w Antiochii z udanych inicjatyw rozjemczych w sprawach midzy ydami a rad miasta. Czuem, e wpadem w potrzask. Gallio udawa, e nie syszy moich kontrargumentw. Przezwyci swoje uprzedzenia zada. Poszukujcy prawdy musi by na tyle otwarty, na ile nie przeszkodz temu obowizki, wynikajce z penienia funkcji administracyjnej. Jeste wolny. Mgby duo gupiej spdza czas, nili badajc mdro nieszczliwego yda, ktry chce zbawi cay wiat. A co bdzie, jeli ulegn jego czarom?! spytaem, ale Gallio nie uzna mojego pytania za godne odpowiedzi. Rozkaz to rozkaz. Postanowiem wykona go najlepiej, jak potrafi. Prokonsul przede wszystkim pragn zrozumie zasady nauk tyle niebezpiecznych, co i wpywowych wichrzycieli. W dzie Saturna, odziany w zwyke greckie szaty, odnalazem przeto ydowsk synagog i wszedem do budynku obok. By to dom pewnego spokojnego kupca, ktry przekaza go Pawowi na uytek jego wyznawcw. Grn sal zebra wypeniali proci ludzie, w oczach ktrych arzya si rado oczekiwania. Witali si ze sob po przyjacielsku. Mnie take przywitano i nikt nie spyta o moje imi. Sdzc po odziey, w tumie przewaali rzemielnicy, drobni kupcy i niewolnicy, cho trafiay si i starsze, przystrojone srebrnymi ozdobami kobiety. ydw bya tylko niewielka garstka. Pawe przyby w otoczeniu wielu uczniw. Obecni powitali go co najmniej jak wysannika Boga, a kilka kobiet rozpakao si na sam jego widok. Mwi mocnym dononym gosem, z ogromn wiar i przekonaniem; wydawao si, e spocon gromad zebranych przeniko gorce tchnienie wiatru. Ten gos przyprawia ludzi o dreszcz. Staraem si dokadnie sucha i robi notatki na tabliczce woskowej: powoywa si na wite ksigi ydowskie i cytujc je udowadnia, e ukrzyowany w Jeruzalem Jezus Nazarjski jest prawdziwym, zapowiedzianym przez prorokw Mesjaszem, czyli Chrystusem. Ciekawe, e zupenie szczerze opowiada o swej przeszoci. By to niewtpliwie m znamienity; zapewnia, e studiowa w swoim rodzinnym miecie, Tarsie, w znanej szkole filozoficznej, a potem w Jeruzalem pod kierunkiem znanych mistrzw. By jeszcze modziecem, gdy ju wybrano go czonkiem Najwyszej Rady ydowskiej. Opowiada, e by fanatykiem prawa ydowskiego i przeladowa uczniw Jezusa. To wanie on pilnowa szat tych, ktrzy bezprawnie ukamienowali pierwszego czonka gminy ubogich. On przeladowa, chosta i wlk przed sd pielgrzymw nowej drogi i na wasn prob otrzyma penomocnictwa do aresztowania tych zwolennikw Nazarejczyka, ktrzy w obawie przed przeladowaniem uciekli do Damaszku. I oto w drodze do Damaszku wok Pawa rozbyso tak nieziemskie wiato, e olep. Wwczas objawi mu si sam Jezus. Od tego momentu sta si innym czowiekiem. W Damaszku niejaki Ananiasz, ktry ju dawniej uzna Chrystusa, pooy rk na jego gowie i przywrci mu wzrok. Nazarejczyk chcia mu pokaza, e wiele musi wycierpie, aby mg wyjania i rozwietla ludziom imi Jezusa. I rzeczywicie cierpia. Wielokrotnie otrzymywa chost. Raz go kamienowano i by bliski mierci. Zapewnia, e nosi na swym ciele stygmaty mierci Chrystusa. Suchacze wszystko to ju kilkakrotnie syszeli, a mimo to suchali nabonie, wydajc z siebie okrzyki radoci. Pawe kaza im rozejrze si wok siebie i na wasne oczy upewni, e pord nich jest niewielu mdrcw, monych czy szlachetnie urodzonych. Co wedle niego miao by dowodem,

e Bg wybra wanie to, co jest gupie w oczach wiata, aby zawstydzi mdrcw, wybra to, co sabe, aby mocnych poniy i to, co nie jest szlachetnie urodzone, aby si adne stworzenie nie chepio wobec Boga. Natchniony duchem mwi o badaniach naukowych i o igrzyskach sportowych. Take o mioci i moim zdaniem to byo najbardziej przekonywajce z wszystkiego, co na ten temat kiedykolwiek syszaem. Czowiek powiedzia musi kocha bliniego jak siebie samego, i to do tego stopnia, e gdyby uczyni co dla innego czowieka bez mioci, to czyn taki bdzie bezuyteczny. Twierdzi, e choby czowiek rozda cay swj majtek, by nakarmi biednych, choby nawet wyda swe ciao na caopalenie, lecz nie uczyni tego z mioci bliniego niczego by nie uczyni. To jego twierdzenie najbardziej mnie uderzyo. Przecie Gallio te powiedzia, e sama mdro nie czyni czowieka dobrym. Zaczem si nad tym zastanawia i nie suchaem ju dokadnie, co mwi dalej. Jego sowa przelatyway nade mn jak oskot burzy. Niewtpliwie przemawia w natchnieniu i przeskakiwa z jednego tematu na drugi, zgodnie z tym, co duch mu podpowiada. Ale doskonale pamita, co mwi. Tym si rni od spotykanych przeze mnie w Rzymie chrzecijan; kady z tamtych mwi raz to, a kiedy indziej zupenie co innego. W porwnaniu z pomienn nauk Pawa wszystko, czego dotd suchaem, wydao mi si dziecinnym gaworzeniem. Staraem si wyowi z jego nauki najwaniejsze sprawy, a take odnotowa na woskowej tabliczce problemy sporne, aby jak to zwykli czyni Grecy mc je z nim przedyskutowa. Byo to trudne, poniewa przelatywa z jednego tematu na drugi jak na skrzydach wiatru. W gbi duszy byem mu przeciwny, cho musiaem przyzna, e nie jest przecitnym czowiekiem. Zakoczy nauk bogosawiestwem, a wwczas kilku suchaczy ogarna ekstaza, zaczli szybko i z przekonaniem mwi w jakich obcych jzykach, chocia nikt nie rozumia ich sw. Pawe cierpliwie ich wysucha, przyzna, e maj duchow wi z Bogiem, ale zgani, e nie potrafi wyjani swoich sw. Owiadczy, e kilka zrozumiaych sw, ktre mog pouczy innych, ma wiksz wag ni dziesi tysicy sw wypowiedzianych w obcej mowie. Cay tum zgromadzi si wok Pawa. Wiele osb prbowao ukradkiem dotkn jego szat, aby zaczerpn z nich moc. Pawe cierpliwie odpowiada na pytania, udziela rad, ale w kocu si zmczy. Jego natchnion duchem twarz naznaczyo cierpienie. Otoczyli go uczniowie i w imi Chrystusa poczli baga ludzi, aby go wicej nie trudzili bahymi pytaniami, na ktre oni sami mog odpowiedzie. Potem kazano wyj wszystkim, ktrzy nie byli ochrzczeni. Kilka osb prosio, aby ich Pawe ochrzci i pooy rk na ich gowach, ale on kategorycznie odmawia i zachca, by przyjli chrzest od jego uczniw, ktrzy otrzymali dar aski. Na pocztku swego pobytu w Koryncie Pawe udziela chrztu. Ale poniewa ludzie przechwalali si, e otrzymali chrzest w imi Pawa i ducha z jego ducha, nie chcia tego czyni teraz, bo podobne gadanie mogo sta si przyczyn konfliktw. Wyranie nie mia manii wielkoci. Wrciem do domu pogrony w gbokich rozmylaniach i zamknem si w pokoju. Oczywicie nie wierzyem w to, co mwi Pawe przeciwnie, wyszukiwaem argumenty przeciwko jego tezom. Wzbudzi jednak moje zainteresowanie jako czowiek. Nie mogem si nie zgodzi, e przey jaki nieprawdopodobny wstrzs, po ktrym radykalnie zmieni swoje ycie.

Prorocze sny nie s wcale rzadkoci, a kiedy dochodz do tego tajne obrzdy, wwczas zwyky czowiek odczuwa tchnienie boskoci zblione do objawienia. Wanie po to istniej misteria. Lecz przypadek Pawa by zupenie inny. Z caej jego osobowoci wyczuwao si, e na ziemi zacza dziaa jaka nowa, tajemnicza moc. Za Pawem przemawiao rwnie to, e nie usiowa zyskiwa sobie sympatii arystokracji czy bogaczy i nie zabiega o otrzymanie od nich darw, jak to czyni wdrowni kapani bogini Izydy czy kuglarze. Wedle Pawa najlichszy niewolnik, nawet pgwek, by rwnie wany jeli nie waniejszy od czowieka mdrego i szlachetnie urodzonego. Wprawdzie Seneka te naucza, e niewolnik jest czowiekiem, ale Seneka nie mia ochoty przyjani si z niewolnikami i dobiera sobie inne towarzystwo. Rozmylaem i rozmylaem, a si zorientowaem, e wyszukuj argumenty przeciwko Pawowi, a nie za nim. Przemawia przez niego potny duch, wic nie mogem chodno, obiektywnie i z umiechem na ustach roztrzsa jego bezsensownego zabobonu. Rozum podpowiada mi, e gdyby jego myli nie wywary na mnie wraenia, nie odczuwabym tak gbokiego sprzeciwu w stosunku do jego niezachwianej pewnoci. Zmczyy mnie te wszystkie rozwaania i nagle zapragnem napi si wina ze starego matczynego pucharka drewnianego, do ktrego ojciec przywizywa tak ogromne znaczenie. Wygrzebaem go z kuferka, napeniem winem i wypiem. Wanie si ciemniao, ale nie zapalaem lampy. I nagle moje myli jakby oderway si od rzeczywistoci. Do moich obowizkw subowych naleao asystowanie przy egzekucjach. Wic wiem, e gdy czowiekowi ucinaj gow, to jego ciao przez chwil jeszcze drga, a potem czowieka ju nie ma. Pamitam te, jak kiedy w Brytanii spalilimy wiosk, a pewien legionista podkutym buciorem odwrci ciao Bryta i chichoczc zapyta: Czy sdzisz, e istnieje jaka rnica midzy zwokami czowieka a cierwem bydlcia? Wyjanij mi t rnic, mdralo w czerwonym piropuszu! Wspczesna filozofia racjonalna odmawia czowiekowi wszelkiej nadziei. Moe on wybiera midzy umiarkowanym korzystaniem ze zmysw albo surow dyscyplin ycia, ktrego gwnym celem jest suba pastwu czy dobru publicznemu. ycie kadego moe niespodzianie przerwa zaraza, spadajca z dachu cega lub przypadkowy upadek. Jeli ycie staje si nie do zniesienia, czowiek mdry popenia samobjstwo. Roliny, kamienie, zwierzta i ludzie s tylko lep, bezcelow gr atomw. Rwnie mdr rzecz jest by czowiekiem zym, jak i dobrym. Bogowie, ofiary, proroctwa to tylko usankcjonowane przez pastwo zabobony, ktre zadowalaj kobiety i prostaczkw. Oczywicie istniej osobnicy podobni do Szymona maga czy druidw, ktrzy rozwijajc swoj duchowo mog skoni innego czowieka do pogrenia si w nie, podobnym mierci; mog te opanowa kogo o sabej woli. Ale moc takich osobnikw tkwi w nich samych, nie przychodzi do nich z zewntrz. Jestem o tym gboko przekonany, nie wierz wcale w opowieci druidw o ich wdrwkach po podziemnym krlestwie umarych i ogldaniu namacalnych zjaw. Mdrzec moe wasnym yciem dawa przykady innym, a spokojn mierci udowodni znikomo ycia i mierci. Ale uwaam, e nie warto szczeglnie dy do realizacji takiego ideau ywota. Siedziaem w ciemnoci, snujc jakie oderwane myli. Obejmowaem rkami gadk drewnian czark, a jednoczenie przedziwnie wyczuwaem miosiern blisko mojej matki.

Wspominaem take ojca, ktry wierzy, e ukrzyowany krl ydowski wsta z martwych i ktry zapewnia mnie, e widzia go na wasne oczy wtedy, gdy razem z mam wdrowali po Galilei. Kiedy byem maym chopcem i nawet pniej baem si, e si skompromituje, jeli bdzie wygasza takie absurdalne twierdzenia w przyzwoitym towarzystwie. A waciwie wobec bezsensu ycia co mnie obchodz pogldy przyzwoitych i bardziej ode mnie znamienitych ludzi?! Przecie szlachetnie urodzony ekwita powinien suy pastwu, ktrego gwnym celem jest zachowanie pokoju i podporzdkowanie systemowi rzymskiemu caego wiata. Ale czy dobre drogi, wspaniae wodocigi, potne mosty i niezniszczalne kamienne budowle mog by ostatecznym celem ycia? Dlaczego w ogle wanie, ja, Minutus Lauzus Manilianus, yj i istniej? Pytaem o to wwczas i nadal wci pytam tutaj, w kpielisku gdzie lecz dolegliwoci odkowe i dla zabicia czasu opisuj moje ycie, aby by tego wiadomy, mj synu, ktry wanie przywdziae msk tog. Nastpnego dnia udaem si do zauka rzemielnikw szyjcych namioty, aby odszuka Pawa i porozmawia z nim w cztery oczy. By przecie nie tylko ydem, ale i obywatelem Rzymu. Kierownik gildii rzemielniczej od razu wiedzia, o kogo mi chodzi. Parskn miechem i powiedzia: Mylisz o tym uczonym ydzie, ktry zerwa z prawem, stworzy now sekt, grozi, e krew spadnie ydom na gowy i da nie tylko obrzezania, ale i kastracji? Morowy z niego chop! A jaki zapamitay w pracy! Jego nie trzeba specjalnie prosi, wygosi kazanie choby i przy krosnach. Duo si z niego namiaem! Dziki jego sawie sporo klientw do nas wali! A tobie potrzebny namiot czy zimowa opocza? Wreszcie uwolniem si i poszedem zakurzon i zasypan kozi sierci drk do otwartego na ocie warsztatu: nie bez zaskoczenia ujrzaem obok Pawa tkajcego na krosnach... krzywonosego Akwil, ktrego poznaem w Rzymie. ona Akwili, Pryska, poznaa mnie; krzykna z radoci, przedstawia Pawowi i opowiedziaa, jak w Rzymie po drugiej stronie Tybru dzielnie broniem chrzecijan;, gdy cierali si z prawowiernymi ydami. Ale to stare dzieje! dodaa szybko. Teraz wstydzimy si naszej pychy i zarozumiaoci. Nauczylimy si obecnie nadstawia drugi policzek bijcemu i modli za tych, ktrzy nam ubliaj. Mwia z t sam ywoci co dawniej, a jej m by nadal milczcy i witajc si ze mn nie przerywa swej monotonnej pracy. Zapytaem o ich przymusowy wyjazd z Rzymu i jak si im uoyo ycie w Koryncie. Ni narzekali. Pryska tylko rozpakaa si, gdy wspomniaa tych, ktrych ciaa zostaway w przydronych rowach. Ale oni otrzymali ju wiece zwycizcw, wiece niemiertelnoci zapewnia. Nie zginli z przeklestwem na ustach, tylko sawic Jezusa Chrystusa, ktry uwolni ich od grzechw i wadzy mierci i doprowadzi do ycia wiecznego. W ogle nie odezwaem si do niej, przecie bya tylko dziarsk ydowsk bab, ktra duo zego przyczynia w Rzymie zarwno chrzecijanom, jak i prawowiernym ydom. Z szacunkiem zwrciem si do Pawa: Suchaem wczoraj twojej nauki. Chc uzyska dokadne wyjanienie drogi, jak proponujesz. Z twojego wystpienia wyuskaem kwestie sporne, ktre mog by pocztkiem

dyskusji. Ale dyskusja w tym miejscu nie jest moliwa. Czy nie zechciaby przyj do mnie na wieczorny posiek? O ile wiem, w twoich naukach nie ma adnych tajemnic, a take nic nie stoi na przeszkodzie, by spoy posiek z Rzymianinem. Bardzo byem zaskoczony, gdy okazao si, e Pawe nie doceni wagi mego zaproszenia. Ze zmczonej twarzy spojrzay na mnie jego przeszywajce oczy. Powiedzia krtko, e mdro Boga obali wszystkie kwestie sporne jako gupstwa, jego za nie powoano na dyskutanta, lecz aby wiadczy o Jezusie Chrystusie w zwizku z objawieniem, jakie przey. Wszake syszaem, e wystpowae na forum w Atenach odparem. Bez dyskusji z Ateczykami na pewno si nie obeszo. Wydaje si, e Pawe niechtnie wspomina swoj wizyt w Atenach. Widocznie spotka si tam z bolesnymi drwinami. Powiedzia, e na ateskim akropolu widzia otarz, wzniesiony nieznanemu bogu. Jeli dobrze zrozumiaem, przekonywa Ateczykw, i Bg nieba i ziemi po to stworzy rodzaj ludzki, aby ten szuka Boga. Powoywa si na poetw, aby wykaza, e nie jest prostakiem i e wszelki czowiek pochodzi od Boga. Powiedzia im te, e obecnie ludzie nie musz szuka na olep Boga; wprawdzie przez jaki czas Bg tolerowa ignorancj swojej istoty, ale obecnie oznajmi, e wszyscy ludzie na caym wiecie musz si poprawi. Ustanowi ju dzie sdu nad caym wiatem i wyznaczy do tego zadania Jezusa Nazarejskiego. Aby za Jezusowi zawierzono obudzi Go z martwych po Jego ukrzyowaniu. Wyobraziem sobie wraenia Ateczykw, gdy suchali takiego wykadu! Pawe zapewnia wprawdzie, e wrd ludzi, ktrzy mu uwierzyli, by nawet jeden sdzia sdu miejskiego, ale czy oni rzeczywicie uwierzyli, czy te przez uprzejmo nie chcieli obrazi obcego mwcy, ktry przemawia z takim przekonaniem tego ju nie dociekaem. Moe jednak zgodzisz si szczerze odpowiedzie na moje pytania, a je przecie i tak musisz, jak kady z nas nalegaem. Obiecuj, e nie bd ani przerywa ci retorycznymi pytaniami, ani polemizowa z tob, tylko sucha. Akwila i Pryska zachcali Pawa do przyjcia zaproszenia i zapewniali, e nie mog o mnie powiedzie niczego zego. Prawdopodobnie widzieli, e uczestniczyem zreszt przez pomyk we wsplnym posiku chrzecijan. Take mj ojciec mwili pomaga biednym i ludzie uwaali go za bogobojnego. Nie sdz te, aby mogli mie wobec mnie jakie polityczne podejrzenia. Przyjrzaem si Pawowi w trakcie mudnej pracy przy krosnach; zdawao mi si, e jest wyczerpany i jakby niezupenie zdrowy. I nagle co si stao, chyba olnia go jaka myl. Twarz mu pojaniaa i cay promienia umiechem; oznajmi, e z chci przyjdzie i odpowie na moje pytania. Pryska wzia mnie na bok i powiedziaa, e Pawa czsto zapraszaj bogaci i ciekawscy, a jego to mczy. Zwykle je tylko warzywa i pije wod; w ogle zdaniem Pryski za duo poci. Przede wszystkim powinienem zrozumie, e Pawe nie jest adnym magiem ani cudotwrc, chocia zdarza si, e dziki duchowi uzdrawia chorych. Prosia, ebym stara si nie denerwowa Pawa. Chocia kazania wygasza w wielkim natchnieniu, to atwo go urazi, a wtedy wpada w przygnbienie. Nie jest te zdrowy. Nie bez powodu mwi, e jest sabszy ni najsabsi. Pojawienie si za, kamstwa czy obudy wrd tych, ktrzy, jak mniema, zrozumieli dobr nowin, poskramiao jego ducha, ale dziki objawieniu czerpa siy z wasnej saboci.

Nie zdziwiy mnie uwagi Pryski, bo czsto si zdarza, e ludzie wybitni s z natury kontrowersyjni i maj takie saboci, o ktre trudno by ich podejrzewa. aden czowiek nie moe by stale taki, jakim chciaby by. Inaczej byby nie czowiekiem, a bogiem. Po powrocie do domu wydaem odpowiednie dyspozycje co do posiku i rozejrzaem si wokoo. Dziwne, lecz meble i przedmioty wyday mi si obce. Podobnie obcy wyda si te Hieraks, cho sdziem, e ju dobrze go znam. C za wiedziaem o odwiernych albo kucharkach? Rozmowy z nimi niczego by nie day, bo mwiliby tylko to, co jak sdzili pragnem usysze. Powinienem by szczliwy i cieszy si z ycia. Miaem pienidze, dobre imi i dobr pozycj w subie pastwowej, arystokratycznych protektorw, zdrowe ciao. Przewaajca wikszo ludzi nigdy w yciu nie zdobdzie tego, co ja osignem w modym wieku. Mimo tego wcale nie byem radosny. Pawe przyby w licznej eskorcie, gdy zabysa pierwsza gwiazda, ale poegna swych uczniw przed progiem domu. Przez uprzejmo dla gocia zasoniem poski domowych bokw, poniewa wiedziaem, e wizerunki postaci ludzkich obraaj uczucia religijne ydw. Poleciem te Hieraksowi, aby na cze mojego gocia zapali wiece z pszczelego wosku. Po potrawach jarskich podano misne; powiedziaem, e nie musi ich je, jeli jego nauka tego zabrania. Pawe jad bez oporw i z umiechem powiedzia, e nie chce przyprawia mnie o straty, wic nie pyta, gdzie kupiono miso. Owiadczy, e chce by Grekiem dla Grekw i ydem dla ydw. Wypi nieco rozcieczonego wina, cho doda, e zamierza wkrtce zoy lubowanie wstrzemiliwoci. Wcale nie miaem zamiaru zastawia na niego puapki przez serwowanie nieodpowiednich potraw czy te zadawanie podchwytliwych pyta. W trakcie rozmowy dbaem o moliwie ogldne formuowanie wypowiedzi. Wszsk leao w interesie Gatiiona no i Rzymu aby dokadnie wyjani stosunek Pawa do pastwa rzymskiego i dobra ogu. Szczerze zapewni, e wszystkim radzi, eby byli posuszni ziemskim zwierzchnikom, przestrzegali adu i wystrzegali si za. Nie buntowa niewolnikw przeciwko ich panom. Uwaa, e kady powinien zadowoli si wasn pozycj. Niewolnik musi spenia wol swego pana, a pan musi si dobrze odnosi do swoich sug, poniewa i on ma swego Pana. Czy mia na myli cesarza? Nie. Mia na myli ywego Boga, stwrc nieba i ziemi, i Jezusa Chrystusa, jego Syna, ktry zgodnie z zapowiedzi przyjdzie sdzi ywych i umarych. Poniechaem chwilowo tej draliwej kwestii, natomiast spytaem, jakie wskazania yciowe dawa nowo nawrconym. Wida byo, e wiele si nad tym zastanawia, ale odpowiedzia krtko: Zgnbieni, nabierzcie odwagi, opiekujcie si sabymi, we wszystkim bdcie wyrozumiali! Nikomu zem za zo nie odpacajcie, lecz starajcie si dobrze czyni wobec wszystkich ludzi. Bdcie zawsze radoni. Bez przerwy si mdlcie. Dzikujcie przy kadej okazji! Jeszcze mwi, e zachca braci, aby pdzili spokojne ycie i zarabiali prac wasnych rk. Nie do nich naley osdzanie cudzoonikw, skpcw, zaborcw i bawochwalcw. Wasnym yciem powinni dawa przykad innym. Gdyby jednak cudzoonikiem, skpcem, bawochwalc, szyderc, pijakiem lub uzurpatorem okaza si kto z ich wsplnoty, wwczas trzeba go skarci, jeli si za nie poprawi nie naley z nim obcowa ani nawet je w jego towarzystwie.

 A wic mnie nie skarcisz, chocia w twoich oczach jestem z pewnoci bawochwalc, cudzoonikiem i pijakiem? spytaem z umiechem. Jeste obcy. Nie moj spraw jest ciebie osdza. Upominamy tylko tych, ktrzy nale do naszego krgu. Ciebie osdzi Bg. Powiedzia to tak powanie, jako spraw oczywist, e w gbi duszy zadraem. I chocia obiecywaem sobie, e go nie ura, musiaem ironicznie zapyta; A kiedy to, wedle ciebie, nadejdzie dzie sdu? Odpowiedzia, e nie czuje si powoany do przepowiadania. Dzie ten nadejdzie niespodzianie, jak zodziej w nocy. Domyliem si, i wierzy w powrt Jezusa jeszcze za swego ycia. Wyjanij, jak to si stanie? prosiem. Sam Pan zstpi z nieba na haso i na glos archanioa, i na dwik trby Boej, a zmarli w Chrystusie powstan pierwsi. Potem my, ywi i pozostawieni wraz z nimi bdziemy porwani w powietrze, na oboki naprzeciw Pana i w ten sposb zawsze bdziemy z Panem. A sd? Tak wiele o nim mwisz? Jezus ukae z nieba swoj moc z anioami w pomieniach ognistych. I zapaci tym, ktrzy nie znaj Boga i nie suchali dobrej nowiny naszego Pana. Spotka ich kara wiecznego odtrcenia od oblicza Boga i mocy Jego wiatoci. Przyznaj, e goszc swoj nauk wcale nie usiowa mi schlebia. agodnie radzi, bym nie naduywa dobroci i cierpliwoci Boga, gdy Bg nienawidzi srogoci i zatwardziaoci serca. Jego gniewu nie wolno lekceway. Pawe osobicie do nikogo nie czuje urazy, ale myl, i gniew Boy spadnie na tych, ktrzy nie wierz, przeraa go do tego stopnia, e gotw jest powici wasne szczcie, aby ich ocali. Tak mocno przeywa wizj przyszego sdu. Zapyta mnie wprost, czy uwaam, e on na prno znosi chosty i kamienowanie, niebezpieczestwa podry, prac, wysiek, posty, czuwanie, chd i nago ciaa, codzienn natarczywo drugich i stay niepokj o gminy, ktre zaoy w rnych prowincjach Wschodu, po to aby ludzie nie zawiedli si, nie zeszli z waciwej drogi i nie ulegali naukom, goszonym przez faszywych prorokw. Te sowa poruszyy mnie, czuem ich szczero. Delikatnie zwrciem uwag, e wielu jest wdrownych mdrcw, a niektrzy z nich maj upodobanie w wiecznej tuaczce i nigdzie nie mog znale swojego miejsca, inni za rozkoszuj si wasnymi krzywdami i cierpieniami, ponoszonymi z niesprawiedliwoci. Nie poczu si uraony moimi sowami, wrcz przeciwnie, rozpromieni si i z wielk pewnoci stwierdzi: Mam upodobanie w moich sabociach, w obelgach, w niedostatkach, w przeladowaniach, w uciskach z powodu Chrystusa. Albowiem ilekro niedomagam, tylekro jestem mocny. Opowiedzia mi jeszcze cho si nie dopytywaem o anioach i wadzy duchowej, o podrach po wielu krajach i penomocnictwie, jakie uzyska od najwyszych zwierzchnikw gminy chrzecijaskiej w Jeruzalem. Najbardziej dziwio mnie to, e w ogle nie przejawia ochoty, aby mnie nawrci.

Pod koniec naszej rozmowy uczuem, e ulegam mocy i wadzy jego . gosu. Odczuwaem silnie jego obecno, zapach wiec, aromat potraw i wo czystej koziej sierci. Dobrze si czuem w jego obecnoci, ale mimo tego na wp wiadomie chciaem odej. Wyrwaem si z odrtwienia i gono zawoaem: Na jakiej podstawie sdzisz, e wiesz wszystko lepiej ni inni ludzie? Rozoy rce i po prostu powiedzia: Jestem wsppracownikiem Boga. Nie byo to blunierstwo, tylko spokojne stwierdzenie. Pocieraem czoo rk i jak oczadzony chodziem tam i z powrotem po pokoju. Wszak jeli racja bya po jego stronie, to miaem yciow szans znalezienia sensu i celu ycia! Drcym gosem powiedziaem: Nie rozumiem twych sw. Lecz po rce na moj gow, skoro taki macie zwyczaj, aby twj duch i na mnie zstpi i owieci mnie! Nie dotkn mnie. Obieca tylko modli si za mnie, abym poj, e Jezus jest Chrystusem. Czasu bowiem pozostao niewiele, wiat zblia si ku upadkowi. Po opuszczeniu przez Pawa mojego domu caa rozmowa wydaa mi si absurdem. Krzyczaem gono. Urgaem swej atwowiernoci. Kopaem meble i rozbijaem o podog gliniane naczynia. Hieraks wpad do pokoju, zobaczy, w jakim jestem stanie i wezwa do pomocy odwiernego. Wsplnymi siami wpakowali mnie do ka. Gono szlochaem i ryczaem jak szaleniec. Czuem, e jaka obca moc potrzsa mn i wyrywa si ze mnie tym straszliwym rykiem. Kracowo wyczerpany zapadem wreszcie w sen. Rano gowa mnie palia, a cae ciao miaem obolae; znuony pozostaem w ku i pokornie zayem gorzkie lekarstwa, przygotowane przez Hieraksa, ktry pyta: Czemu zaprosie tego osawionego maga ydowskiego? Od yda nie oczekuj niczego dobrego! Nawet mdrego potrafi zmieni w wariata! On nie jest czarownikiem! zaprotestowaem. Albo jest szalecem, albo najmocniejszym duchowo czowiekiem, jakiego kiedykolwiek spotkaem. Obawiam si, e istotnie jest powiernikiem nieznanego Boga. Urodziem si niewolnikiem i na niewolnika mnie wychowano Hieraks patrzy na mnie zmartwiony. Nauczyem si ocenia sprawy z pozycji niewolnika. Ale jestem od ciebie starszy, duo podrowaem, na wasnej skrze poznaem dobro i zo i potrafi ocenia ludzi. Jeli chcesz, pjd posucha tego yda i potem szczerze powiem, co o nim myl. Wzruszyem si jego oddaniem i pomylaem, e gdyby Hieraks sprbowa zebra informacje o Pawle, mogoby to okaza si korzystne. Dobrze, id, posuchaj, jak Pawe naucza i dowiedz si o nim wszstkiego, co si da. Sporzdziem dla Galliona krtk notatk, uywajc moliwie najbardziej oficjalnego stylu. Minutus Lauzus Manilianus o Pawle-ydzie. Suchaem jego nauki w sekciarskiej synagodze. Przesuchiwaem go w cztery oczy. Mwi szczerze. Nie udawa. Niczego nie zataja. Jest ydem, jego rodzice byi ydami. Studiowa w Tarsie, potem w Jerozolimie. Od urodzenia posiada obywatelstwo rzymskie. Z domu zamony.

Rabin. Poprzednio by czonkiem Najwyszej Rady ydowskiej w Jerozolimie. Przeladowa uczniw i zwolennikw Jezusa Nazar ejskiego. Dozna objawienia. W Damaszku uzna Jezusa za Mesjasza. y na pustyni. W Antiochii mia konflikt z najzdolniejszym uczniem Jezusa, Szymonem, pniej si z nim pogodzi. Otrzyma penomocnictwa goszenia dobrej nowiny o Jezusie Chrystusie, rwnie nie obrzezanym. Podrowa po prowincjach Wschodu. Wielokrotnie karany. Taktyka: idzie najpierw do ydowskiej synagogi. Gosi, e Jezus jest Mesjaszem. Otrzymuje baty. Nawraca suchaczy, ktrzy interesuj si ydowskim Bogiem. Obrzezanie nie jest potrzebne. Nie musi si przestrzega ydowskiego prawa. Kto wierzy, e Jezus jest Chrystusem, otrzymuje ask ycie wieczne. Nie jest podegaczem ludu. Nie nakania niewolnikw do powstania. Zachca do spokojnego ycia. Nie zniewaa postronnych, tylko swoich. Ma ogromny autorytet osobisty. Oddziauje najbardziej na tych, ktrzy poprzednio zetknli si z ydostwem. Uwaga : zapewnia, e Jezus Nazarejski wrci ktrego dnia, aby osdzi wiat i wwczas gniew Boga bdzie skierowany na wszystkich postronnych. Czyli jest wrogiem zwyczajnego rodzaju ludzkiego. Politycznie, z punktu widzenia interesw Rzymu, cakowicie nieszkodliwy. Powoduje ktnie i rozam wrd ydw. Co jest dziaaniem pozytywnym dla Rzymu. Nie znalazem w tym czowieku niczego godnego napitnowania. Zaniosem notatk do prokonsula. Przeczyta i spojrza na mnie spode ba. Dra mu mikki podbrdek, gdy ostro rzuci: Jeste bardzo lakoniczny. To tylko pro memoria, jeli chcesz, mog ci wicej opowiedzie o tym czowieku! Jaka jest jego boska tajemnica? spyta z wyranym zmczeniem. Nie wiem powiedziaem ze zoci. Potem pochyliem si i z dreniem przyznaem: Gdybym nie by Rzymianinem, zrzucibym odznak trybuna, zostawi urzd i poszed za nim! Gallio przyjrza mi si badawczo, wyprostowa, unis brod i surowo zawoa: Zrobiem bd, wysyajc ci na zwiady! Jeste jeszcze za mody! Cign smtnie potrzsajc gow: Tak, tak, mdroci wiata i rozkosze ycia jeszcze ci nie przeary. Chyba nie jeste chory, cho tak dygoczesz? Wprawdzie mamy tu dobre wodocigi, ale czasem przypadkowo mona si napi zepsutej wody, a wwczas zapada si na chorob zwan gorczk Koryntu. Sam przez to przeszedem. Ale nie bj si! Nie sdz, eby ich Nazarejczyk jeszcze za naszych czasw wrci, aby dokona sdu nad ludzkoci! Widz, e Pawe gosi star jak wiat nauk Wschodu. Nauk o nieustajcej walce dobra ze zym i wiata z ciemnoci. Ostatecznie wiato zwyciy, a wiat pogry si w praogniu. T nauk zrodzia prymitywna potrzeba utworzenia systemu, wedug ktrego wiatem rzdzi przypadek i Szczcie, wobec czego czsto ginie czowiek cnotliwy, a zy odnosi sukcesy. Jeli dobrze rozumiem, twj Pawe naucza, e nawet czowiek maluczki, nawet niewolnik, moe osign szczliwo na tamtym wiecie. Przeprowadzajc prymitywne rozumowanie zaleca wic, aby pokornie zadowala si sw podrzdn rol i nie burzy przeciw niesprawiedliwoci tego wiata. To nauka nie dla nas, rozsdnie trzymajmy si od niej z daleka! Niech nam wystarczy penienie rzdw na ziemi.

 ydw najbardziej oburza twierdzenie Pawa, jakoby Jezus Nazarejski by Chrystusem, ktrego Krlestwo nie jest z tego wiata poucza Gallio. Przecie ydzi stale marz, e przyjdzie mesjasz, ktry bdzie krlem i wadc wiata. Mesjasz ma utworzy tysicletnie krlestwo i odda w nim rzdy ydom. To marzenie stale wywouje zamieszki polityczne! W Jeruzalem przynajmniej raz w kadym pokoleniu zjawiaj si faszywi mesjasze! Jezus Nazarejski nie by jedynym ukrzyowanym czy inaczej zgadzonym takim przestpc politycznym. Dawniej ydzi sami kamienowali mesjaszw, teraz Rzym zmusi ich do respektowania swego systemu prawnego. On jedyny wsta z martwych i po mierci objawi si wielu ludziom zaoponowaem. Chrzecijanie w to wierz. Sny i mrzonki! zakrzycza Gallio. Zostaw to niewiastom! Chyba jednak siy nadprzyrodzone nie byy mu cakiem obce, przecie wiele o nich mwi. Zreszt czy mona znale Rzymianina, ktry by nie by zabobonny? Chcc zmieni temat rozmowy Gallio zaproponowa, aby napi si wina. Zawoa swoj on i zacz nam czyta sztuk teatraln, ktr przetumaczy z greki na acin. Niektre fragmenty czyta w oryginale, aby udowodni, e acin mona doskonale odda rytm jzyka greckiego oczywicie jeli si ma odrobin talentu. Tematyk sztuki zaczerpnito z opowieci o Troi. Powinno to mnie zainteresowa, przecie Trojanin Eneasz by protoplast Rzymian. A tymczasem jako e podchmieliem sobie zamiast chwali tumacza, powiedziaem: Literacki jzyk grecki jest pikny, ale odbieram go dzi, jakby by jzykiem martwym. Pawe naucza w ywym, wspczesnym dialekcie. W dialekcie mona pisa tylko pospolite bazeskie farsy, wykorzystujc jego efekt komiczny Gallio patrzy na mnie z politowaniem. Zupenie tak samo postpuj rzymscy aktorzy farsowi, ktrzy posuguj si jzykiem jarmarcznym. Filozofia w dialekcie? Co za bzdura! Stanowczym ruchem zwin rulon rkopisu. Twarz mu poczerwieniaa i rzek rozkazujcym tonem: Musisz wyrzuci z siebie t ydowsk trucizn! W Delfach trwa spr graniczny, ktry trzeba dokadnie wyjani. W Olimpii powstay kontrowersje wok programu igrzysk. We si do roboty! W kancelarii otrzymasz potrzebne informacje i penomocnictwa! Urocza Helwia koniuszkami palcw musna skro Galliona i pogadzia jego grube policzki, mwic pojednawczo: Czemu skazujesz tego zdolnego modziana na uciliwe podre? Przyjdzie waciwy czas i Grecy sami zwrc si do ciebie o rozsdzenie tych spornych kwestii. Przecie jestemy w Koryncie! Zawarcie przyjani z dowiadczon kobiet korzystniej wpynie na chopca ni jazdy konne tam i z powrotem! Rozemianymi oczami spogldaa na mnie ponad gow Galliona, poprawiajc peplos zsuwajcy si z biaego ramienia. Gdybym by bardziej dowiadczony, zachwycibym si mistrzowskim uoeniem fad jej szat, misternym uczesaniem i noszonymi przez ni oryginalnymi ozdobami indyjskimi. Ale nie! zignorowaem spojrzenie Helwii, zerwaem si na rwne nogi, stanem w rozkroku i krzyknem: Wedle rozkazu, prokonsulu!

Tak wic spr wewntrzydowski, a raczej tkwicy u jego podstaw Pawe, sta si przyczyn rozbienoci midzy mn a Gallionem. Zostawiem dom pod opiek Hieraksa i w eskorcie legionistw i w towarzystwie greckiego przewodnika wyjechaem z Koryntu. Za duo zachwycajcych wrae z podry po Delfach, Olimpii tenach ju opublikowano, abym mg z nimi konkurowa. Nawet Rzym : by w stanie zagrabi wicej ni malek czstk tamtejszych skarbw uki, cho trzeba przyzna, e poczwszy od Sulli wielce staralimy si bogaci Rzym cudownociami Grecji. A Sulla zna si na sztuce! Zmuszaem si, wrcz przymuszaem, do ogldania osobliwoci, ale ani lorowe marmury, ani ko soniowa i zoto w najwspanialszych dzieach uki rzebiarskiej wszech czasw nie przemawiay do mego serca. Napisaem dokadny protok w sprawie konfliktu granicznego w Delii. Dla zachowania bezstronnoci uczestniczyem w przyjciach wydach przez obydwie strony sporu. W wyroczni poznaem Pyti. Z wymainych przez ni bezadnych sw kapani uoyli pochlebny dla mnie uwiersz. Nie chc go tutaj cytowa. W pobliu Olimpii znajduje si teren i witynia, ktr przed ponad erystu laty wielki wdz grecki Ksenofont powici Artemidzie. Swego Lsu dziesiciny z plonw, zebranych na powiconym obszarze, wyko'stywano na organizowanie uroczystoci doynkowych dla okolicznych eszkacw. Owoce z wiekowych drzew oliwkowych sanktuarium mogli era wszyscy. Ale z biegiem lat przesuwano kamienie graniczne, teren itynny kurczy si, a witynia straszliwie niszczaa. Nawet posgi 5tw zagrabiono do Rzymu w czasach Pompejusza. Mieszkacy skaryli , e ten, kto gospodaruje na powiconym terenie, nie wywizuje si ze ych obowizkw. Starannie przechowywano kamienn tablic, na kt mona byo wyranie przeczyta: To miejsce jest powicone temidzie. Waciciel ma co roku paci dziesicin. Z nadwyek ma zymywa wityni. Jeli kto tego zaniedba, bogini zachowa to pamici!" Na zgromadzeniu ludowym kilku starych mieszkacw wspominao alem, jak za dawnych czasw w dni wita Artemidy rozdzielano mk, 10 i sodycze. Na witym terenie kady mia prawo polowa. Pooliem im spokojnie mwi. Waciciel terenu w kocu zapewni, e izie respektowa tradycje doynkowe, ale utrzymanie wityni w nale:ym stanie przerasta jego moliwoci. Podjem nastpujc decyzj: Powysza kwestia nie podlega orzecznictwu rzymskiemu. Wedug tablicy fundacyjnej spraw naley wyjani z bogini! To orzeczenie nikogo nie zadowolio. Do tego zdarzyo si, e jeszcze w czasie mego pobytu w Olimpii waciciel terenu witynnego w czasie polowania na koza spad do przepaci i zabi si. Mwiono, e to Artemida zadaa spaty dugu. Poniewa nie mia spadkobiercw w linii prostej, okoliczni mieszkacy solidarnie rozdzielili midzy siebie wit ziemi. Odnotowaem to wydarzenie, aby opowiedzie je Klaudiuszowi, jeli jeszcze kiedy bd si mg przed nim stawi. Cesarz uwielbia takie staroytne tablice i mgby spowodowa odnowienie wityni. W kocu dotarem do Aten. Przestrzegajc przyjtych obyczajw przed murami miasta zdjem z siebie ekwipunek, narzuciem bia chlamid, woyem wieniec na gow i wkroczyem do miasta w towarzystwie jedynie przewodnika. onierzom daem wolne, aby wypoczli lub zabawili si w Pireusie, gdzie stacjonowa rzymski garnizon. Zgodnie z tym, co wczeniej syszaem, w Atenach jest wicej posgw bogw ni ywych ludzi. S tam wspaniae budowle, fundowane przez monarchw ze Wschodu, a na forum od rana

do wieczora przechadzaj si filozofowie ze swoimi uczniami. W kadym zaktku istniej sklepiki z pamitkami, gdzie mona naby straszne mieci, ale i drogocenne miniaturowe kopie posgw bstw i wity ateskich. Po zoeniu oficjalnych wizyt i odbyciu spotkania z areopagiem w sali kolumnowej ratusza miejskiego rozlokowaem si w najlepszym zajedzie i poznaem kilku modziecw, ktrzy uzupeniali tu wyksztacenie. Niektrzy wychwalali swych nauczycieli, inni wyliczali imiona synnych heter z domw publicznych i podawali ceny ich usug, a take wymieniali restauracje, ktre warto odwiedzi. Mnstwo ludzi wyraao ch podjcia si roli przewodnika po Atenach i pokazania mi miasta. Wystarczyo jednak, e przez kilka dni pokazywaem si na forum i suchaem wykadw filozofw przywykli do mnie i nie naprzykrzali si. Jeeli dobrze zrozumiaem, to wszyscy filozofowie atescy uczyli osigania spokoju ducha. Przemawiali z zapaem i zwykle wiele moralizowali przy uyciu trafnych porwna; chtnie te prowadzili midzy sob dysputy. Wrd nich pojawiali si ludzie noszcy dugie wosy i odziani w kole skry. Ci chwalili si, e studiowali tajemn mdro w Indiach lub Etiopii. Opowiadali takie brednie o swoich wojaach, e suchacze pokadali si ze miechu. Podobno kilku takich szczeglnie bezwstydnych wczgw czonkowie areopagu wypdzili z Aten, ale w zasadzie wolno byo ple, co lina na jzyk przyniesie, byle tylko nie obraa bogw i nie miesza si do polityki. Jadem, piem i prbowaem rozkoszowa si yciem. Mio byo siada w soneczny dzie na rozgrzanej marmurowej aweczce na skraju forum i z penym odkiem obserwowa ywo gestykulujce cienie mwcw na marmurowej posadzce. Prawd jest, e anegdoty attyckie cechuje dosadno. W polemice zwykle bierze gr ta opowiastka, ktra wywoa najwicej miechu. Odnosiem jednak wraenie, e ten miech jest pozbawiony radoci, a wynikajce z nauk myli wcale nie dr umysw, jak musiaoby si dzia, gdyby wysnuto je z prawdziwej mdroci. Wywnioskowaem wic, e obecnie w Atenach nauczaj raczej wyrafinowanej sztuki ycia jako przeciwwagi dla rzymskiego barbarzystwa ni rzetelnej filozofii. Ktrego dnia przysiad obok mnie bystrooki kapan Dionizosa. Zaczlimy rozmawia i w pewnej chwili powiedziaem, e mdro, goszona na ateskim forum, nie jest prawdziw mdroci, a jedynie retoryk; sama w sobie jest pikna, ale pusta. Mj rozmwca by zdziwiony: Czy nie wiesz, cudzoziemcze, e bosko mona poj jedynie w korybanckiej ekstazie? Najwyszy stopie pojmowania jest zwizany z misteriami i orgiami. Prawdziwego wtajemniczenia moe dokona wycznie mistagog lub hierofanta, przenigdy zwyky filozof. Prawdopodobnie chcia przez to powiedzie, i uczonych ateskich rni pojmowanie sztuki ycia, nad czym z zapaem dyskutuj, a take tajemnica boskoci, ale o tym mwi nie wolno, poniewa nikt nie potrafi wyrazi tego sowami; jest to kwestia przeycia wewntrznego. Nie miaem ochoty na wtajemniczanie w misteria. Jeszcze w Rzymie syszaem, e zwizane jest to z chost, zamroczeniem alkoholowym, spkowaniem i spoywaniem witego posiku. Kapan bez protestu przyj ode mnie kilka drachm i poszed szuka bardziej podatnej ofiary. Na przekr samemu sobie postanowiem studiowa w Atenach, dopki prokonsul Gallio nie wezwie mnie z powrotem do Koryntu. Ale w obecnym stanie ducha nie pocigay mnie ksigi w bibliotece; nie znalazem te nauczyciela, ktrego uczniem chciabym zosta. Dzie za dniem stawaem si coraz bardziej ponury i czuem si obco. Kilkakrotnie jadem i piem w towarzystwie modych Rzymian tylko po to, aby rozmawia po acinie zamiast w perlistej grece.

Ktrego razu wraz z nimi poszedem do synnego domu publicznego pewnej hetery. Suchaem gry na flecie, ogldaem wystpy tancerek i akrobatw, z przyjemnoci rozmawiaem z wacicielk domu, ktra z umiechem zapewniaa, e potrafi podnie rozkosze zmysowe do rangi sztuki. Nie uwioda mnie, zreszt w jej domu nikogo nie zmuszano do uprawiania rozkoszy. Powiedziaa, e woli rozmawia z gociem, ni i z nim do ka. Za usugi miosne daa tak niebotycznej ceny, e tylko najbogatsi starzy rozpustnicy mogli j uici. Bya zamona i nie chciaa nas, modych Rzymian, naraa na strat przeznaczonych na podr pienidzy. A na koniec rzeka: Moe moja sztuka rozkoszy przeznaczona jest dla zniedoniaych starcw? Mimo to jestem z niej dumna. Ty jeste mody. Czujesz autentycznie gd i pragnienie. Wino z ywic i czarny chleb bardziej smakuj godnemu ni cypryjskie wino i jzyczki flamingw sytemu. Jeli pokochasz jak dziewczyn, to sam widok jej nagiego ramienia bdzie ci milszy ni zaspokojenie dzy. Wygad zmarszczki na czole i ciesz si yciem, pki jeszcze jeste mody! Powiedz mi raczej o boskich tajemnicach powiedziaem szorstko. Swoj sztuk suysz przecie Afrodycie! Spojrzaa na mnie piknie wymalowanymi oczyma i z roztargnieniem powiedziaa: Afrodyta jest wprawdzie kapryn i bezlitosn, ale doskona bogini. Im bardziej starasz si o jej wzgldy i im wicej skadasz jej ofiar, tym bardziej jest niezadowolona. Urodzia si z morskiej piany i jest do niej podobna. Piana wzdyma si, pryska i znika. Ona te pryska i znika kademu, kto namitnie poda jej cudownych czonkw. Uniosa obie rce i w zamyleniu przygldaa si swym czerwono pomalowanym paznokciom; na jej gadkim czole osiada zmarszczka. Mog ci da przykad kaprysu bogini cigna. Do naszego cechu naley kobieta, ktrej piknoci nie zniszczyy lata. Ma cigle gadk skr bez zmarszczek i bezbdnie uksztatowane ciao. Rzebiarze korzystali z jej usug jako modelki. W ten sposb zyskaa sobie wielk saw. Bogini nawiedzia j takim kaprysem, e uwodzia kadego sawnego filozofa, ktry przybywa do Aten naucza cnt wstrzemiliwoci. Przez prno doprowadzaa mdrcw do haby, eby pokonani szlochali w jej ramionach. Udawaa, e pokornie sucha ich nauk i wielu twardych mw udao si jej nabra. Umiaa tak arliwie wsuchiwa si w ich sowa, e mdrcy wychwalali j ponad wszystkie spotykane kobiety. Lecz ona wcale nie bya ciekawa ich filozofii. Wysilaa cay swj kunszt tylko po to, eby zdepta ich zasady! Gdy to osigaa, szydzc uciekaa od nich i nie chciaa ich wicej widzie, chocia wielu czogao si przed ni na kolanach, a jeden przed jej progiem popeni samobjstwo. Ale jakie ptora roku temu przyby do Aten pewien uczony yd-tuacz. yd! krzyknem i zerwaem si na rwne nogi. Gowa zaswdziaa, jakby wszystkie wosy staway mi dba. Hetera opacznie przyja moje zdumienie. Wiem, e ydzi s potnymi czarownikami. Ale ten by inny. Naucza na forum. Zgodnie ze zwyczajem najpierw przesuchiwa go areopag. M to by krzywonosy, ysy i kolawy, lecz pasjonujcy. Kobiet, o ktrej ci opowiadam, ogarna przemona ch upokorzenia go. Zaprosia go wraz z innymi gomi do swego domu, rzekomo aby wysucha nauki. Ubraa si skromnie i na cze gocia nakrya gow. Ale, cho sama ju nie wiem, co wyprawiaa, nie tylko nie udao si jej go uwie, lecz nawet zbliy do niego! Wreszcie stracia nadziej i naprawd zacza wsuchiwa si w jego nauki. Kiedy ten yd opuci miasto, pogrya si w aobie i zamkna swj dom przed ludmi. Teraz utrzymuje kontakty jedynie z kilkoma osobami, na

ktrych ta nauka rwnie wywara due wraenie. Bo kada, nawet najdziwniejsza filozofia znajdzie w Atenach swoich zwolennikw. Tak oto bogini ukaraa jej prno, cho przecie wiele przysporzya bogini splendoru, strcajc z piedestau tych wszystkich filozofw. Ja uwaam, e ten yd wcale nie by a taki mdry, ale e bogini zaczarowaa go, by opar si pokusie. Nasza przyjacika czuje si tak bardzo upokorzona, e grozi odejciem z cechu i zamierza prowadzi przyzwoite ycie czerpic z nagromadzonych oszczdnoci. Rozemiaa si i pytajco spojrzaa na mnie, czy te si rozemiaem. Ale mnie nie byo wesoo. Spowaniaa i przyznaa: Modo umyka, znika uroda, ale si prawdziwego wdziku przy poparciu bogini mona zachowa do pnego wieku. Przykadem seniorka naszego cechu, ktra nawet w wieku siedemdziesiciu lat potrafia oczarowa kadego modzieniaszka. Jak si nazywa i gdzie jej szuka? Jest ju prochem. Bogini daa jej umrze we wasnym ou. Zmara na atak serca w trakcie uprawiania sztuki. Nie o ni pytam, ale o t kobiet, ktra kusia yda! Nazywa si Damaris. atwo znajdziesz jej dom. Ale, jak ju mwiam, jest rozgoryczona i nie przyjmuje adnych goci. A jak ci si mj dom podoba? Przypomniaem sobie dobre obyczaje, pochwaliem jej dom, wystpy artystyczne, aromatyczne wina i niezrwnan urod gospodyni. Uspokoia si i zapomniaa o dsach. Przez grzeczno chwil odczekaem, wstaem, pooyem na tacy podarunek i w fatalnym ponurym nastroju wrciem do zajazdu. Osoba Pawa jak przeklestwo dopada mnie nawet w Atenach! Bo to przecie o niego chodzio. Dugo nie mogem zasn. A do brzasku, ktry wdar si przez szpary okiennic, wsuchiwaem si w odgosy zajazdu. Chciabym w ogle nie y albo nigdy si nie narodzi. Niczego nie aowaem. Modo miaem udan. Byem zdrowy, tylko lekko utykaem, ale to byoby przeszkod jedynie w osigniciu stanowiska w kolegium pontyfikw w Rzymie. Dlaczego wydarto mi rado? Czemu Klaudia tak straszliwie mnie oszukaa? Dlaczego spotkanie z Pawem doprowadzio mnie do rozpaczy?! W kocu zapadem w gboki sen i spaem do poudnia. Zaraz po obudzeniu si wiedziaem, e nio mi si co uroczego, ale nie pamitaem co. Miaem jednak zupen pewno, e uzyskanie informacji o heterze Damaris nie byo kwesti przypadku. Tak mnie to ucieszyo, e zjadem z apetytem obiad, udaem si do fryzjera i pozwoliem sobie utrefi wosy, tudzie jak mogem najstaranniej uoyem fady mej greckiej szaty. Szybko znalazem pikny dom Damaris. W drzwiach tkwia koatka z korynckiego brzu w ksztacie jaszczurki. Wielokrotnie stukaem. Jaki przechodzie zrobi nieprzyzwoity gest rk i pokrci gow; dawa do zrozumienia, e stukam na prno. Wreszcie drzwi otworzya moda zapakana niewolnica. Prbowaa zatrzasn mi je przed nosem, ale zdyem wetkn nog w szpar i powiedziaem, bo nic innego nie przychodzio nii do gowy: W Koryncie spotkaem yda Pawa. Chc z twoj pani o nim porozmawia. O nic innego mi nie chodzi. Po chwili wahania dziewczyna wpucia mnie do sali zapenionej kolorowymi rzebami, zdobnymi sofami i wschodnimi kilimami. Po krtkiej chwili wpada do sali Damaris. Bya bosa i na wp ubrana. Jej twarz promieniaa nadziej. Pozdrowia mnie, wznoszc obie rce i spytaa:

 Kim jeste, panie? Czy naprawd przynosisz mi pozdrowienia od apostoa Pawa? Jem wyjania, e niedawno spotkaem Pawa w Koryncie i dugo z nim rozmawiaem. Wywar na mnie tak ogromne wraenie, e nie mog o nim zapomnie. Wic kiedy usyszaem, e ona rwnie wpada w kopoty z powodu nauk yda-tuacza, postanowiem si z ni spotka i porozmawia. Mwic to przygldaem si kobiecie; stwierdziem, e jej najlepszy wiek ju przemin. Bya jednak nadal pikna, a jej zgrabnej figurze nic nie mona byo zarzuci. Gdyby si ubraa w kuszce szaty, utrefia wosy i umalowaa si, wwczas w przymionym wietle mogaby robi wraenie na mczyznach. Rado znikna z jej twarzy. Odsuna si szybko ode mnie, suchaa ze sabncym zainteresowaniem. Usiada na skraju sofy i zaprosia mnie, abym take usiad. Chyba zauwaya mj badawczy wzrok, bo jak to kobieta poprawia wosy, otulia si szczelniej szat i prbowaa okry bose stopy narzut. Rozszerzonymi oczyma patrzya pytajco na mnie. A mnie ogarno przyjemne uczucie zadowolenia, e na ni patrz. Umiechnem si i powiedziaem: Przez tego strasznego yda czuj si jak mysz w puapce. Czy i ty, Damaris, odnosisz podobne wraenie? Moe zastanwmy si wsplnie, jak wydosta si z tej puapki i odzyska rado ycia! Czemu jeste przestraszony? umiechna si, ale jednoczenie zaprzeczya rk. Pawe jest zwiastunem zmartwychwstaego Chrystusa i gosi radosn nowin. Teraz, po spotkaniu z nim, pojam, e nigdy dotychczas nie zaznaam prawdziwej radoci! Czy to naprawd ty rzucaa na kolana mdrcw?! krzyknem zdumiony. Mwisz jak szalona! Dawni przyjaciele mwi, e straciam rozum przyznaa bez wahania. Ale wol postrada rozum dziki jego nauce, ni y tak, jak yam dawniej. On przejrza mnie na wskro, czego nie zrobili tamci rozpustni mdrcy o biaych brodach. Odczulam wstyd i przeraziam si sama sob. Dziki Chrystusowi uzyskaam odpuszczenie grzechw. Z zamknitymi oczami id now drog, jakby mnie duch prowadzi. Skoro tak powiedziaem rozczarowany to chyba nie mamy sobie duo do powiedzenia. Nie odchod! To nie by przypadek, e przyszede do mnie, ale sygna serca! Jeli chcesz, poznam ci z brami, ktrzy go suchali i wierz w dobr nowin! Tak oto poznaem Damaris i kilkoro Grekw, ktrzy wieczorami przychodzili tylnym wejciem do jej domu, aby dyskutowa o Pawle i jego nauczaniu. Ju wczeniej przez ciekawo ludzie ci interesowali si ydowskim Bogiem, czytali ksigi i bywali w synagodze. W wywodach Pawa oczarowao ich to, e nie da obrzezania ani przestrzegania ydowskiego prawa, tylko gosi nowe przymierze z Bogiem. Wierzyli, e Jezus Nazarejski jest Chrystusem i synem Boga, ktry przyszed na wiat, aby przez swoje cierpienie, mier i zmartwychwstanie wybawi ich od grzechw. Poniewa pochodzili z Attyki i byli ludmi wyksztaconymi, prbowali w sposb skomplikowany wyjani, jak to jest moliwe, e Jezus by rwnoczenie czowiekiem i synem Boga. Mogli na ten temat dyskutowa bez koca z paajcymi oczyma. Z ich dyskusji wywnioskowaem, e uwaali siebie za duo mdrzejszych od samego Pawa, ktrego przecie

uznawali za gosiciela sowa Boego. Ale wiara im nie wystarczaa. Chcieli posi wiedz tajemn. Spord nich najwyszym wyksztaceniem wyrnia si Dionizjusz. By czonkiem areopagu i przesuchiwa Pawa po jego przyjedzie do Aten. Z Tessalonik i Berei, gdzie Pawe wczeniej przebywa, dotary pogoski, e wraz ze swoimi uczniami wywoywa rne zamieszki i niepokoje. Wystpujc przed areopagiem Pawe odwoa si do poetw greckich, a jego twierdzenia o zmartwychwstaniu umarych wzbudziy wielkie zainteresowanie Dionizjusza, wic skontaktowa si z Pawem, eby dogbniej zbada t kwesti. Swego czasu Dionizjusz studiowa pisma yda Filona z Aleksandrii, traktujce o poczwrnej symbolice witych ksig, ktr utosamia z czterokoowymi wozami, wocymi natur bosk. Dionizjusz uwaa, i ilon dokona poczenia mdroci staroytnego Egiptu i orfikw z egzegez ydowskiego pisma. Niegdy interpretorami wiedzy boskiej byli Pitagoras, Platon, Pindar i Ajschylos. Dionizjusz uznawa poczenie caej dotychczasowej wiedzy za oryginaln i pen wiedz o Bogu; dysponujc t tajemn wiedz duch ludzki mg, wyrwawszy si ze wiata zmysw, poczy z wieczn, niezmcon wiatoci Boga. Gwoli uczciwoci musz przyzna, e Dionizjusz mwi ogromnie zawile i nie rozumieli go nawet jego przyjaciele, c wic mwi o mnie! Ale intencje mia chyba dobre. Damaris przysuchiwaa si z daleka; na jej twarzy bka si umiech chyba taki sam jak ten, z ktrym suchaa uwodzonych przez siebie mdrcw. Po dyskusji Damaris podaa skromny posiek i wszyscy obecni, w tym i ja, amali si chlebem i pili cienkie wino w imi Chrystusa, poniewa Pawe wprowadzi taki zwyczaj. Nawet tak prostemu posikowi Ateczycy potrafili przypisa poczwrn symbolik: mia on by materialnym, etycznie konstruktywnym oraz mistycznym poczeniem si z Chrystusem, a take osigniciem wzajemnego braterstwa obecnych. Przyznaj, e w czasie dyskusji patrzyem tylko na Damaris. Po posiku pocaowaem j taki zwyczaj maj chrzecijanie co sprawio mi du przyjemno. Nigdy nie widziaem, aby jaka kobieta zachowywaa si rwnie uroczo, a rwnoczenie tak naturalnie jak ona. Kady jej gest by pikny, a gos czarujcy; suchao si raczej jego brzmienia ni sw. Poruszaa si z tak gracj, e mio byo przyglda si wszystkim jej czynnociom. Wszystko wskazywao na to, e Pawe zostawi Grekom wiele twardych orzechw do zgryzienia. Oni naprawd yli polemikami. Owszem, uwierz Pawowi, ale pod warunkiem, e do jego nauk zastosuj wasne metody badawcze. A ja ja jak zaczarowany wpatrywaem si w Damaris i puszczaem mimo uszu wszystkie ich wywody. Grecy potwierdzali, e sama istota czowieka tskni za wiatoci Boga, ale zaraz zaczli si zastanawia, czy aby w kamieniu, rolinie lub zwierzciu nie istnieje w prostej, wci rozwijanej formie, taka sama tsknota. Dionizjusz zapewnia, e Pawe dysponowa zaskakujco obfit tajemn wiedz o dominacji ducha sdz jednak, e on sam by gboko przekonany o wyszoci wasnych przekona o duchowym adzie kosmosu. Wszystkie te dyskusje byy dla mnie jeno szumem rwcego strumienia. Przywykem obdarowywa Damaris drobiazgami kwiatami, owocami smaonymi w cukrze, ciasteczkami czy przejrzystym fiokowym miodem z gr Hymettu. Przyjmowaa te prezenty patrzc mi prosto w oczy jasnym wzrokiem dowiadczonej kobiety; byem przy niej jak byle ptak i niezdara. Zanim si zorientowaem, powicaem jej wszystkie swoje myli i tylko wyczekiwaem na chwil, gdy mogem znowu i do niej.

Czasem spotykalimy si tylko my dwoje. Opowiadaa mi wwczas o sobie. Wspominaa swoje dziecistwo, kwiaty rosnce na stepie pnocnego wybrzea Morza Czarnego, mwia o tym, jak j, gdy bya jeszcze ma dziewczynk, sprzedano na dorocznym targu niewolnikw w Delos. Ale o swoim szkoleniu i dowiadczeniu hetery nie chciaa opowiada, chocia kobiety jej autoramentu chtnie chepi si swymi osigniciami. A przecie miaa wiele powodw do chwalenia si! Zauwayem, e wcale nie byem ciekaw jej mrocznej przeszoci. Gdy spogldaem w jej twarz, widziaem, jak spoza oblicza dojrzaej kobiety wyziera maa dziewczynka, ktra umykaa z domu, by splata wianuszki ze stepowych bylin, a potem staa si upem zwyrodnialcw. Z wartkim prdem w d rzeki wieziono mae, bezbronne dziecko, z ktrego wyrosa synna Damaris, uwieczniona przez artystw w marmurze i koci soniowej jako Afrodyta z Aten. Nadszed moment, kiedy sam sobie musiaem wyzna, e zakochany w niej jestem po uszy. Bardziej ni czegokolwiek w yciu podaem jej bliskoci, dotyku, pocaunku. Moje wczeniejsze przeycia erotyczne straciy wszelkie znaczenie wobec tego, co wyobraaem sobie odnale w jej ramionach. Gdy mylaem o tym, wszystko inne przestawao istnie. Przeraziem si. Czyby przeznaczeniem moim miao by zakochanie si w starszej ode mnie o dwadziecia lat, sponiewieranej heterze? Kiedy uprzytomniem sobie, e j kocham, powinienem by natychmiast czmycha z Aten. Ale nie mogem na to si zdoby. Zrozumiaem mdrcw, ktrzy modlili si do niej. Zrozumiaem nawet tego, ktry popeni samobjstwo na progu jej domu, gdy zrozumia, e poda jej bez nadziei. Nie mogem ucieka. Musiaem j zobaczy. Znowu siedzielimy razem i znowu na ni patrzyem. Nagle usta mi zadray i gorce zy podania popyny mi z oczu. Szepnem: Damaris, wybacz mi! Boj si, e do szalestwa si w tobie zakochaem! Damaris spojrzaa na mnie jasnym wzrokiem, wycigna rk i koniuszkami palcw dotkna grzbietu mojej doni. To municie przeszyo mnie paraliujcym dreszczem, spazmatycznie westchnem. Tego i ja si obawiaam powiedziaa. Widziaam, jak to nadchodzi. Najpierw miao posta niewinnego biaego oboku na nieboskonie. Teraz stao si czarn burzow chmur, ktra w tobie szaleje. Powinnam bya wczeniej ci std wyprosi, ale jestem tylko kobiet, mimo wszystko. Podpara rk podbrdek, aby wygadzi zmarszczki na szyi, wpatrywaa si przed siebie i dodaa: Tak jest zawsze. Usta zasychaj, jzyk dygoce, zawi oczy. Mwia prawd. Jzyk w zaschnitych ustach tak mi dra, e sowa nie mogem wykrztusi. Padem na kolana i prbowaem j obj. Ale Damaris nadzwyczaj atwo mi si wywina i powiedziaa osche: Za jedn, jedyn noc ze mn pacono tysic monet w zocie. Swego czasu jeden bogacz straci przeze mnie kopalni srebra i biedny jak mysz kocielna musia dorabia si od pocztku. Mog ci da tysic monet zota, nawet dwa tysice, tylko pjd do bankiera obiecaem porywczo, drc z podniecenia. Jeli mody chopiec podoba mi si, wystarczay mi fioki w prezencie odrzeka kaprynie. Ale nie mwmy o tym. Nie chc od ciebie prezentw. Sama ci dam upominek. Bdzie nim rozpaczliwe podsumowanie wszystkich moich dowiadcze: rozkosz fizyczna jest tortur. Zaspokojenie ciaa nigdy nie jest penym zaspokojeniem, ono wzbudza wiksz dz. Oddawanie si rozkoszom cielesnym jest dorzucaniem aru do ognia. Mj ogie ju si wypali.

Nigdy nie zapal pomienia ofiarnego na niczyj zgub. Czy nie rozumiesz, e wstydz si dawnego ycia?! Czubkami palcw dotkna mojej doni wyszeptaem, pochylajc gow, a zy kapay mi na marmurow posadzk. le zrobiam przyznaa. Chciaam ci dotkn, aby nigdy o mnie nie zapomnia. Tsknota znaczy o wiele wicej ni jej spenienie! Jest to przykra, ale rzetelna prawda. Wierzaj mi, Minutusie, mj drogi! Jeli teraz si rozstaniemy, obojgu nam zostanie pikne wspomnienie. Nigdy le o sobie nie pomylimy. Ja mam now drog. Ale drg jest wiele. By moe kiedy i twoja droga bdzie ci wioda do tej samej szczliwoci, co moja. Ogarnity dz modliem si, ebraem, poniaem i przysigaem, e poza ni nic na wiecie nie ma dla mnie adnego znaczenia. Ani majtek, ani godno rycerska, ani honor Rzymianina. Byem gotw wszystko dla niej powici, jeli tylko raz wemie mnie w ramiona i odda mi si. I mwiem to serio. Damaris westchna i zadraa; z jej oczu take popyny zy. Leciuteko dotkna rk mych wosw; mnie si zdawao, e owion mnie ar ognia. Twoje wosy pachn mit szepna. Natychmiast cofna rk, zacisna donie i powiedziaa: A wic wycznie dla zaspokojenia swojej dzy gotw jeste odrzuci ca swoj przyszo? Dlaczego nie chcesz zrozumie, e gotowa jestem ofiarowa wszystko, co posiadam, aby odnale jedyn prawdziw rado? Czy nie pojmujesz tego, Minutusie?! Niewytumaczalny Bg tak bardzo ukocha wiat, stworzony przez siebie, e jako czowiek tu si narodzi, by dla prawdziwej mioci czowieka z Bogiem cierpie za wszystkich i uwolni rodzaj ludzki od grzechu? Przesta mi wygasza kazania, przeklta dziewko! krzyczaem gosem ochrypym z podania. Zapac, ile dasz! Damaris ochona i patrzya na mnie z poblad twarz. Po dugim namyle rzeka arogancko: Niech bdzie, jak chcesz! Przyjd jutro wieczorem, abym moga przygotowa si dla ciebie! Tylko eby potem mnie nie szkalowa! Ta obietnica mnie odurzya, chocia w tonie jej gosu kryo si co zowieszczego. Wyszedem na chwiejnych nogach. Zziajany ze zniecierpliwienia cay dzie aziem po miecie. Wdrapywaem si na Akropol, aby patrze na morze o barwie wina i zabija w ten sposb czas. Nastpnego dnia rano udaem si do ani i do gimnazjonu, gdzie wiczyem pilnie, chocia gdy tylko wspomniaem Damaris, wszelki gwatowny ruch powodowa przepyw ognia przez moje ciao. W kocu zapad ametystowy zmierzch, a na niebie zalnia wieczorna gwiazda. Porywczo zapukaem do drzwi Damaris. Nikt nie otwiera. Pomylaem, e w ostatniej chwili postanowia odwoa swoj decyzj i ze zdenerwowania a kolana ugiy si pode mn. Pchnem drzwi i ku swej radoci stwierdziem, e nie byy zamknite. Wszedem do rodka. W sali palio si jasne wiato. Poczuem odraajcy smrd zjeczaego kadzida. Sofka bya nakryta porwanymi achmanami. Prymitywne lampy okopciy ciany. Bezmylnie rozgldaem si po tym niedawno tak piknym pokoju i niechccy uderzyem okciem w tac. Brzk roznis si po caym domu. W

chwil pniej powczystym krokiem wsuna si Damaris. Patrzyem z przeraeniem. To nie bya Damaris, ktr znaem! Wargi pokrywaa wyzywajco krwista, jakby brudna szminka, zmierzwione wosy zwisay w kosmykach, jak u portowej dziewki, okryway j cuchnce winem i rzygowinami strzpy achmanw. Wok oczu wymalowaa okropne czarne krgi, barwiczka uwydatnia wszystkie zmarszczki. Bya to twarz zgrzybiaej, zuytej ulicznicy. Oto jestem, Minutusie, twoja Damaris! powiedziaa obcym gosem. Jestem taka, jakiej mnie podasz. Bierz mnie! Wystarczy pi miedzianych asw! Przeraony osunem si przed ni na kolana. Pochyliem gow i pakaem z bezradnej tsknoty. Wreszcie wykrztusiem: Wybacz mi Damaris, moja ukochana! Zrozumiae, widz rzeka swoim zwykym gosem e tak chciae mnie uczyni. Pragne mnie poniy. To wszystko jedno, czy miaoby to miejsce w ou pachncym fiokami, czy te we wnce portowego muru w smrodzie wiskiego ajna i uryny. Straszliwie rozczarowany pakaem, opierajc gow na jej ramieniu. Podanie odpyno. Pocieszajco gadzia mnie po gowie i czule do mnie przemawiaa. Odesza na chwil, aby si umy, przyodzia czyste szaty i uczesa si. Gdy wrcia, twarz jej promieniaa tak radoci, e mimo drenia warg musiaem si umiechn. Dzikuj ci, Minutusie, mj kochany! powiedziaa. W ostatniej chwili cofne si przed zepchniciem mnie w przeszo. Przez cae ycie bd ci wdziczna za t dobro, za to, e nie pozbawie mnie radoci nowej drogi, jak chc kroczy. Kiedy zrozumiesz, e rado w Chrystusie jest cudowniejsza od wszystkich ziemskich uciech! Dugo rozmawialimy, trzymajc si za rce jak brat z siostr, albo raczej jak matka z synem. Usiowaem ostronie zasugerowa jej, e by moe prawd jest tylko to, co mona zobaczy na wasne oczy, a wszystko pozostae zudn gr wyobrani. Lecz ona, nie spuszczajc ze mnie swych piknych, byszczcych oczu, mwia: Moje uczucia oscyluj midzy gbokim przygnbieniem a ogromn radoci; w najlepszych chwilach odczuwam rado, ktra przekracza ziemskie granice. To jest dla mnie aska, prawda i miosierdzie. W nic innego nie chc wierzy ani niczego rozumie! Na koniec za powiedziaa: Najrozsdniej zrobisz wracajc do swych obowizkw w Koryncie. Przemyl to, co ci spotkao, mj kochany! By moe nigdy w yciu ju si nie zobaczymy. Nie wiem jeszcze, co zrobi. Najchtniej poszabym za Pawem, ale kobieta o tak kiepskiej reputacji wstyd by mu tylko przyniosa. To prawda, ten, ktry go posa, Jezus Chrystus, nie osdza grzesznych niewiast, ale Pawa szpieguj i wiecznie o co podejrzewaj. Gdybym posza za nim, to wedle opinii tego wiata stanby w zym wietle. Jeli go spotkasz w Koryncie, przeka mu pozdrowienia od Damaris! Kiedy zupenie odrtwiay, nie wiedzc ju w co wierzy ani o czym marzy, wrciem do zajazdu, zastaem tam oczekujcego na mnie onierza z mojej eskorty. Nie mia miecza, a na ramionach nosi brudn opocz. Wyobraaem sobie, z jakim niepokojem przemyka obok niezliczonych pomnikw i posgw bogw. onierz pad przede mn na kolana i baga: Przebacz, trybunie, e zamaem twj rozkaz, ale mj towarzysz i ja nie zniesiemy duej takiego ycia. Twj wierzchowiec usycha z tsknoty i kadego z nas zrzuca z grzbietu, kiedy

prbujemy go przejeda. Z wartownikami portowymi mamy stae awantury o od. Ale przede wszystkim przeklci Ateczycy obskubuj nas tak zdradziecko, e w ich rkach jestemy jak sptane barany, chocia uwaamy si za mw zahartowanych w utarczkach z korynckimi oszustami. Najgorszy jest sofista, ktry do cna nas oskuba, udowadniajc, e Achilles nigdy nie docignie wia. My wymiewamy korynckich spryciarzy, ktrzy chowaj trzy kolorowe kulki pod czarki od wina i ka odgadywa, gdzie ktra jest. Ale ten straszliwy sofista wierci nam dziury w brzuchach! Twierdzi, e Achilles nigdy nie wygra z wiem! I oto dzieli drog na p, potem znowu na p i jeszcze na p, w nieskoczono i udowadnia, e Achilles ma wci malusieki kawaek do mety i nigdy nie zdy do celu przed wiem. Sami stanlimy do biegu z wiem i oczywicie wygralimy, ale jego dowodu nie bylimy w stanie obali, chocia wiele razy podejmowalimy zakad. Na rzymskie ory, wied nas z powrotem do Koryntu, nim ostatecznie postradamy rozum! Skary si tak aonie i elokwentnie, e nie da mi doj do gosu. Oczywicie skarciem go, ale nie prbowaem rozwiza zagadki z wiem, bo nie byem w nastroju po temu. Kazaem mu wzi mj baga na plecy i opuciem Ateny przez nikogo nie egnany i z takim popiechem, e zapomniaem odebra z pralni dwa chitony. Ostro ganiem sam siebie, e oczarowany przez Damaris zaniedbaem obowizki dowdcy. Po moim przybyciu do portu onierze usiowali si domy i trzscymi rkami jeden drugiemu strzygli wosy i brody. W tanich portowych spelunach zastawili nawet swoje miecze, a za to grozia mier na krzyu! Ca win wziem na siebie. Kupiem im misa i wina, eby zjedli i nabrali si. Zreszt miaem powody do wdzicznoci, bo nie sprzedali mojego sioda ani konia, ale pali go na miejscowych kach i nawet kupowali mu owies. Spraw ich zaduenia wyjaniem z wartownikami portowymi. Z ich raportw wynikao, e byy wystarczajce powody do przetrzymywnia onierzy w karcerze i e skargi na surowe traktowanie nie maj sensu. Z sowitym naddatkiem wypaciem mej eskorcie zalegy od z wasnej kieszeni. Ci gupcy natychmiast udali si do owego sofisty; chcieli kupi rozwizanie zagadki wia i Achillesa, eby mc zarabia na zakadach w Koryncie! Powoujc si na wszystkich bogw Ateczyk twierdzi, e rozwizanie zagadki stanowi bosk tajemnic, ktrej niedorozwinite umysy nie s w stanie poj, podobnie jak nie pojm sowa nieskoczono. Obiecywa natomiast nauczy ich pitagorejskiego dziaania matematycznego, w ktrym sumuje si wiele liczb i w kocu nic nie zostaje. Ale onierze nie mogli skorzysta z tej propozycji, bo nie umieli liczy. Wszyscy wyjechalimy z Pireusu w ponurych nastrojach i drog, ktr sam przebybym w jeden dzie, pokonywalimy trzy dni. Nocowalimy w Eleusis i Megarze. onierze na tyle si oywili, e w marszu piewali i pohukiwali. W kocu dotarlimy do Koryntu. W koszarach przekazaem ich centurionowi, ktry najbardziej si ucieszy z faktu, e moe zatrzyma w kieszeni ich zalegy od. Rubriusz przyj mnie w chitonie mokrym od wina i w przekrzywionym wiecu z lici laurowych na gowie. Nie bardzo wiedzia, kim jestem, i wielokrotnie pyta o moje imi. Speszony tumaczy, e dozna urazu gowy w Panonii, a take e jest stary i cierpicy i tylko czeka, eby przej na wysuony odpoczynek. Potem udaem si do rezydencji prokonsula. Od sekretarza usyszaem, e mieszkacy Delf odwoali si do cesarza ze swoimi sporami granicznymi i zapacili za to odwoanie. Z kolei mieszkacy witych terenw Artemidy w pobliu Olimpu wysali skarg, jakobym wymiewa

bogini i w ten sposb spowodowa miertelny wypadek. Oczywicie uczynili to dla ratowania wasnej skry, poniewa ziemi podzielili midzy siebie, a wityni doprowadzili do ostatecznej ruiny. Z Aten nie nadeszy adne zaalenia na moje postpownie. Dowdca wartowni portowej w Pireusie by prawie analfabet, nie lubi wic uywa tabliczek woskowych. Chodziem z opuszczon gow, ale Gallio przyj mnie serdecznie, nawet uciska i od razu zaprosi na obiad, mwic: Zapewne to od nadmiaru ateskiej mdroci wzdychasz jak napczniay bukak wina. Ale porozmawiajmy o sprawach Rzymu. W czasie obiadu streci list Seneki. Neron rozwija si z dnia na dzie i z takim szacunkiem odnosi si do senatorw i zwykych ekwitw, e ci uwaaj go za rado i szczcie caego spoeczestwa. Klaudiusz oeni go z Oktawi, swoj omioletni crk z poprzedniego maestwa z Mesalin, aby udowodni Agrypinie, e kocha j bardziej od tamtej. Z punktu widzenia prawa maestwo Nerona byo kazirodztwem, bo przecie Klaudiusz adoptowa Nerona, wic Oktawia staa si jego siostr. Ale przeszkod prawn usunito, bo jeden z senatorw adoptowa Oktawie przed lubem. Brytanik nie wykazywa takich zdolnoci jak Neron. Czsto chorowa, przebywa w swoich pokojach w Palatynie i odnosi si nieprzychylnie do swojej macochy, Agrypiny. Na miejsce dwch poprzednich prefektw wyznaczono jednego dowdc pretorianw, jednorkiego niedwiedziowatego weterana, Burrusa, ktry by dobrym przyjacielem Seneki i wielkim szacunkiem darzy Agrypin jako crk Germanika. Cesarz czuje si dobrze relacjonowa Gallio, zerkajc do otrzymanego listu i rwnoczenie ula nieco wina z pucharu na podog. Zachowuje si wci po cesarsku, jak dotychczas, i cierpi tylko na nieszkodliw zgag. Jeli za chodzi o sprawy gospodarki, to wkrtce oddany bdzie do uytku port w Ostii, ktry stanie si bezpiecznym schronieniem dla statkw ze zboem. Miliony zotych monet utopiono w botach i mieliznach, ale ju nigdy w Rzymie nie trzeba bdzie obawia si rozruchw, spowodowanych wstrzymaniem rozdziau zboa. Swego czasu na forum zbuntowana grupa ludzi tak przyciskaa Klaudiusza do muru, e by w strachu o wasn skr. Cena afrykaskiego zboa spadnie i uprawa zboa w Italii przestanie si opaca. Dalekowzroczni senatorowie przerzucili si na hodowl byda rzenego i na licytacjach sprzedaj niewolnikw rolnych do innych krajw. Uspokoiem si, poniewa Gallio papla po ojcowsku i nie wypomina przeduonego pobytu w Atenach. A prokonsul bada mnie wzrokiem i jednoczenie cign lekkim tonem: Jeste blady i tylko oczy ci byszcz. Studiowanie w Atenach wielu uczciwym rzymskim modzianom zawrcio w gowie! Syszaem, e pobierae nauki u pewnej mdrej niewiasty. To niewtpliwie wyczerpuje fizycznie i nadwera kiesze. Mam nadziej, e nie zaduye si po uszy. Wiesz co, Minutusie? wiey morski wiatr dobrze by ci zrobi! Zanim zdyem podj niezdarne tumaczenie si, ostrzegawczo wznis rk i powiedzia z umiechem: Twoje prywatne ycie mnie nie interesuje. Najwaniejsze, e za porednictwem mego brata serdecznie ci pozdrawiaj mody Neron i pikna Agrypina. Neron wypytywa o ciebie. Moemy tylko sawi Fortun, e taka wspaniaa kobieta jak Agrypina dzieli troski wadzy z Klaudiuszem. Podobno wysae pikny brzowy wazon koryncki w podarunku dla Agrypiny? Bardzo j to ucieszyo.

Przez moment poczuem tsknot za Rzymem. ycie tam wydawao si proste i biego w utartych koleinach. W tym samym momencie uwiadomiem sobie, e przez zmian miejsca pobytu nie uwolni si od adnych problemw. Westchnem. O ile-wiem, miae po drodze konflikt z Artemid Gallio umiecha si roztargniony. Powiniene osobicie zoy odpowiedni dar ofiarny w wityni w Efezie. Musz wysa poufny list do prokonsula Azji. Gdy go spotkasz, moesz mu opowiedzie o nadzwyczajnych zdolnociach Nerona, jego piknym zachowaniu w senacie i o mdrym wychowaniu go przez Agrypin. Maestwo Nerona z Oktawi ma due znaczenie polityczne, zastanw si nad tym, to zrozumiesz. Oczywicie mieszkaj teraz osobno, bo to jeszcze maa dziewczynka. Czuem w gowie taki zamt, e mogem jedynie bezmylnie potakiwa. Gallio za roztacza przede mn ca gam swoich rozmyla: Mwic midzy nami, styl ycia Mesaliny narzuca co najmniej podejrzenie co do pochodzenia zarwno Brytanika, jak i Oktawu. Ale Klaudiusz uwaa je za wasne dzieci, s te nimi z punktu widzenia prawa, wic nawet Agrypina nie way si bolenie rani ma wysuwaniem jakichkolwiek podejrze. Powiedziaem, e jeszcze przed wyjazdem do Brytanii syszaem o tym, ale sdziem, e specjalnie rozpuszcza si te straszliwe plotki o Mesalinie, wic nie wierzyem w nie. Ona bya taka moda, pikna i lubia si bawi, Klaudiusz za by staruchem. Nie wierz, by bya a taka za. Pamitaj, e przez lekkomylno Mesaliny skrcono o gow lub dano ask podcicia sobie y pidziesiciu senatorom i dwustu ekwitom Gallio machn niecierpliwie rk, w ktrej dziery puchar wina. Wtpi, czy gdyby nie to, twj ojciec otrzymaby szeroki pas purpurowy. Jeli ci dobrze zrozumiaem, prokonsulu powiedziaem z wahaniem Klaudiusz ma kopoty z odkiem i otpiay umys. Kiedy bdzie musia zapaci za swoje bdy, mimo skadania wysokich ofiar swemu bstwu opiekuczemu. Niechaj przepadn zowieszcze sowa! krzykn Gallic Uznajmy, e tego nigdy nie powiedzia. Mimo swoich saboci Klaudiusz tak dobrze wada Rzymem, e po jego mierci senat bez adnego problemu bdzie mg ogosi go bogiem, choby to miao wzbudzi sporo miechu. Czowiek dalekowzroczny musi jednak zastanowi si, kto bdzie jego nastpc. Czyby Neron?! szepnem z nadziej w gosie. Przecie to jeszcze podrostek! Po raz pierwszy pomylaem o tym i byem przejty, przecie od dawna, zanim jeszcze Agrypina zostaa maonk Klaudiusza, byem jego przyjacielem. Nie bj si swoich myli, trybunie Minutusie! poradzi Gallic Niebezpiecznie jednak o tym mwi, jak dugo Klaudiusz yje i oddycha. Zrozumienie rozwoju wypadkw miaoby szczeglne znaczenie, gdyby ta sama znakomita myl na czas narodzia si w krgach zarzdw wielu prowincji. Nie bd mia nic przeciwko temu, eby z Efezu pojecha do Antiochii. To przecie twoje rodzinne miasto! Podobno tamtejsi wyzwolecy twojego ojca zgromadzili ogromne bogactwa i wpywy. Trzeba tylko, by dobrze mwi o Neronie, nic wicej ! Ani sowa o przyszoci. Tego si wprost wystrzegaj. Niechaj kady sam wycignie wnioski z rozmowy! Ludzie na Wschodzie s bieglejsi w rachunkach politycznych ni Rzymianie! Zostawi mi troch czasu na zastanowienie si i podj dalej:

 Oczywicie sam poniesiesz koszty podry, chocia formalnie otrzymasz listy, w ktrych raczej bd rekomendowa ci, anieli przedstawia administracyjne problemy sporne midzy prowincjami. Wszystko co powiesz, bdzie pochodzio wycznie od ciebie, nie ode mnie. Jeste szczery i jeszcze tak mody, e wtpi, aby ktokolwiek ci podejrzewa o intrygi polityczne. I nie w tym rzecz. Rozumiesz. W prowincjach wschodnich yj banici, ktrzy cierpi trudy wygnania z powodu podejrzliwoci Klaudiusza. Maj oni licznych przyjaci w Rzymie. Nie unikaj tych ludzi, bo po mierci Klaudiusza nawet ydzi zostan uaskawieni. Gwarantuje to mj brat, ktry sam przez osiem lat by banit. Moesz wzmiankowa o dolegliwociach odkowych Klaudiusza, ale nigdy nie omieszkaj dodawa, e najprawdopodobniej to zwyka zgaga, cho rak odka daje takie same objawy. Mwic midzy nami, Agrypina jest gboko zaniepokojona stanem zdrowia Klaudiusza. A poniewa jest on arokiem, nigdy nie bdzie przestrzega adnej rozsdnej diety. Przemkno mi przez myl, e prokonsul Gallio musi mie dobrze w czubie, skoro omiela si gono mwi do mnie takie rzeczy. Sdz, e przecenia moj dz sawy, poniewa uwaa, e kademu modemu Rzymianinowi wrodzone s wysokie ambicje. We mnie take pyna kropla wilczej krwi. Odwayem si wspomnie o stanie Rubriusza, poniewa baem si, e wobec jego pijastwa bd musia przej odpowiedzialno za garnizon w Koryncie. Gallio odpar: Rubriusz ju taki jest i nic na to nie poradz. Ale take z tego powodu lepiej bdzie, jeli wyjedziesz. Garnizonem zajmie si centurion. Finanse, zdaniem cenzora, s w porzdku, naleay do moich obowizkw. Niczego wicej zrobi nie mogem. Wprawdzie jestem hegemonem Achajw nie z wyboru senatu, ale mam osobiste penomocnictwa cesarza. Moesz podrowa, jak dugo zechcesz, nawet rok! I odesa mnie, polecajc, abym si dobrze wyspa. By pny wieczr. Mimo tego przed moim domem pony pochodnie, a z budynku dochodziy piewy i nawoywania. W jaki sposb Hieraks dowiedzia si o moim powrocie i przygotowa mi huczne powitanie? Wszedem do domu i ujrzaem tum mczyzn i kobiet, ktrzy w najlepsze koczyli wieczerz. Wszyscy byli pijani. Jaki go wybauszajc oczy skaka po pokoju, inny wykrzykiwa niezrozumiae wyrazy. Hieraks w roli gospodarza kolejno obcaowywa wszystkich. Zmiesza si na mj widok, ale po chwili odzyska pewno siebie i zawoa: Niech bdzie bogosawiony twj przyjazd, panie mj, Minutusie! Jak widzisz, .wiczymy nauk witych pieni. Zgodnie z twoim poleceniem zaznajomiem si z now ydowsk nauk. Jak ula pasuje takiemu mizernemu niewolnikowi jak ja! Odwierny i kucharka szybko si opamitali i padli przede mn na kolana. Hieraks, ujrzawszy gniew na mej twarzy, odcign mnie na bok i szybko wyjania: Nie gniewaj si! Wszystko jest na dobrej drodze. Surowy Pawe z jakiego powodu zaama si, obci wosy i poeglowa do Azji i do Jeruzalem, aby zda relacj starszynie. Po jego wyjedzie midzy chrzecijanami zaczy si spory, kto jest powoany do udzielania rad innym. ydzi jak zawsze s samolubnie przekonani o wasnej, najwyszej kompetencji we wszystkim, take w sprawach Chrystusa. Dlatego wykorzystaem twj dom na zgromadzenie gojw podzielajcych moje pogldy. Najlepiej jak potrafimy wiczymy si w nowej nauce i moemy zje lepiej, ni na wsplnych biesiadach, na ktre przychodzi wielu nieproszonych i ubogich goci. Przyjcie opac z wasnej kieszeni. Mam na widoku pewn bogat i jeszcze kwitnc wdwk! Nawizaem take z chrzecijanami bardzo korzystne kontakty. Jest to niewtpliwie najlepszy tajny zwizek, o jakim syszaem!

 Zostae chrzecijaninem, przyje chrzest, odpokutowae i robie wszystko, co z tym zwizane?! pytaem osupiay. Przecie sam mi kazae! tumaczy si Hieraks. Bez pozwolenia nie mieszabym si, jestem tylko twoim niewolnikiem. Ale wrd chrzecijan zrzuciem z siebie pitno niewolnictwa. Wedle ich nauki wobec Chrystusa ty i ja jestemy sobie rwni. Ty masz by dla mnie dobry, a ja musz ci wiernie suy. Gdy pozbdziemy si wrogich i ograniczonych ydw, to nasze stowarzyszenie mioci stanie si ozdob caego Koryntu. Ozdob czy straszakiem? spytaem podejrzliwie. Byem jednak zmczony i gowa mnie bolaa, wic poszedem spa i pozwoliem im spokojnie odmawia modlitwy, piewa pieni, mwi rnymi jzykami i skaka z radoci. Nazajutrz Hieraks okazywa wiksz skruch. Wpad w popoch, gdy mu powiedziaem, e wyjedam do Azji i mam zamiar wzi go ze sob, poniewa duszy czas nie poradz sobie bez suby. To straszne! krzycza, rwc wosy z gowy. Ledwo si zadomowiem i podjem rne korzystne interesy! Jeli teraz przerwiesz, to poniesiesz niepowetowane straty! Nie mog zostawi korynckich chrzecijan na lodzie, gdy po wyjedzie Pawa s skceni i rozbici. A wdowy i sieroty?! Trzeba si nimi zaj, to nakazuje ich wiara, a ja jedyny mam rozeznanie w sprawach gospodarczych. Opowiedziano mi pouczajc historyjk o gospodarzu, ktry powierzy swoim sugom zote talenty, a potem zada rozliczenia z ich wykorzystania. Nie chciabym w dniu wypaty okaza si niezdatnym sug. W czasie mej nieobecnoci Hieraks uty i zwania. W czasie trudw dugiej podry nie miabym z niego wielkiego poytku. Byby wiecznie skwaszony z alu za wygodnym yciem w Koryncie. Wkrtce bdzie rocznica mierci mojej matki owiadczyem. Wyzwol ci i bdziesz mg zosta w Koryncie, aby prowadzi mj dom. Wiem, e ponisbym straty, gdybym nagle musia sprzeda t wszystko, co zakupie dla mojej wygody. Wanie to samo mylaem! zawoa Hieraks z entuzjazmem. Z pewnoci Bg chrzecijan ci natchn! Tyle sobie zaoszczdziem, e mog zapaci poow sumy wykupu. Z pewnymi prawnikami z ratusza miejskiego podjem nawet pertraktacje o nisk wycen mojej osoby. Przecie grubas nie bardzo si nadaje do czarnej roboty, a ponadto mam take ukryte wady, ktre na licytacji bardzo obniaj warto niewolnika. Nie przyjem propozycji jego udziau finansowego, bo oszczdnoci przydadz mu si, gdy zacznie rozwija jak dziaalno gospodarcz. Poniosem wszystkie koszty i wrczyem mu pstrokat lask wyzwoleca. Podpisaem take otwarte penomocnictwo na zarzdzanie domem i ruchomociami w Koryncie. I przyznam, e byem rad, bo w ten sposb uwolniem si i od niego, i od zaatwiania wszelkich formalnoci administracyjno-gospodarczych. Nie byem zadowolony, e tak szybko przysta do chrzecijan i wolaem odpowiada za niego tylko jako za wyzwoleca. Hieraks Lauzjusz odprowadzi mnie do portu w Kenchry, gdzie wsiadem na pyncy do Efezu aglowiec. Dzikowa mi, e pozwoliem mu uywa imienia Lauzjusz, poniewa jego zdaniem byo ono adniejsze dostojniejsze anieli skromne Minucjusz. Jego poegnalne zy byy niemal szczere, ale sdz, e odetchn z ulg, gdy aglowiec odpyn, a on uwolni si od zbyt modego i nieobliczalnego pana.

Pod wieczr morze miao barw czerwonego wina. Gorco pragnem, aby sony morski wiatr jesienny wywia mi z gowy wspomnienia niepotrzebnej mioci. Damaris, Damaris!

KSIGA SZSTA

SABINA

Troksobor, wdz grskiego plemienia Klitw, wykorzysta fakt, e w Armenii wybuchy rozruchy i stacjonujce w Syrii legiony ruszyy ze swych garnizonw; uformowa sprawn band i robi wypady na przybrzene miasta Cylicji, ktre grabi i zakca eglug. Dochowujcy sojuszu z Rzymem krl Cylicji, wiekowy ju Antioch, by bezradny, poniewa jego wasn armi take wysano do Armenii jako oddziay posikowe legionw. Klitowie tak si rozzuchwalili, e obiegli portowe miasto Anemurium. Wanie jechaem z Efezu do Antiochii, gdy spotkaem oddzia syryjskiej jazdy konnej pod dowdztwem prefekta Kurcjusza Sewera, ktry spieszy temu miastu na pomoc. Uwaaem, e powinienem si do nich przyczy, skoro znaleli si w potrzebie. Przed bramami Anemurium ponielimy sromotn klsk. Sam teren nie by zbyt korzystny dla dziaa naszego szwadronu konnicy, a nie bez winy by i Sewer, ktry uwaa, e jeli dostatecznie gono kae d w trby i penym galopem ruszy do ataku, to przerazi i zmusi do ucieczki niewyszkolon grupk bandytw. Nie zna jednak ani terenu, ani faktycznej liczby bojownikw Troksobora. Zostaem ranny w bok, w rk i nog. Zaoono mi ptl na szyi i ze zwizanymi z tyu rkami zacignito w trudno dostpne gry Klitw. Przez dwa lata przebywaem w niewoli u Troksobora. Wyzwolecy ojca z Antiochii chcieli mnie wykupi, ale Troksobor mia wojownicz natur i by sprytny, wic wola trzyma kilku wysoko postawionych Rzymian jako zakadnikw, ni gromadzi po schowkach zoto. Prokonsul Syrii i krl Antioch w informacji, wysanej do senatu, zbagatelizowali powstanie grali i chcieli je stumi wasnymi siami, obawiali si bowiem gniewu Klaudiusza. Kiedy mnie przycisn do muru mawia Troksobor zotem si nie wykupi. Ale was, rycerze rzymscy, mog na kocu ukrzyowa i w ten sposb zapewni sobie wspania asyst w drodze do krlestwa zmarych. W zalenoci od swego kaprysu odnosi si do nas to dobrze, to znw le. Bywao, e wzywa nas na swoje dzikie biesiady, karmi, poi i po pijanemu ze zami w oczach mami swoj przyjani. Ale po takiej uczcie zamyka nas w straszliwej norze, zamurowywa wejcie i przez otwr wielkoci pici karmi najgorszymi ochapami. Ledwie oddychalimy w smrodzie wasnych fekaliw. W czasie niewoli dwch onierzy popenio samobjstwo, otwierajc sobie yy ostrym kamieniem.

Moje rany jtrzyy si i straszliwie dokuczay. Ociekaem rop i mylaem, e umr. Przez dwa lata niewoli nauczyem si y w skrajnie prymitywnych warunkach, gotowy w kadej chwili na tortury albo na mier. Synu mj, Juliuszu! Mj jedyny chopcze! Jeli przeczytasz to kiedy po mojej mierci, dowiesz si, e niektre blizny na mojej twarzy nie pochodz z walk w Brytanii, jak Ci mwiem w swej prnoci. Na dwa lata przed Twoim urodzeniem bezsilnie biem gow o chropowat cian skaln, kiedy uczono mnie cierpliwoci. Pamitaj o tym, gdy bdziesz krytykowa swojego staromodnego i chciwego ojca. Ju w pierwszych klskach Troksobor straci tylu wojownikw, ilu w dni sukcesw zgromadzi wok siebie i przeszkoli. Popeni bowiem ten kardynalny bd, e zalepiony pocztkowymi osigniciami par do walki na terenie otwartym, a jego niezdyscyplinowane oddziay nie dotrzymyway pola regularnym jednostkom. Krl Antioch prowadzi pen agodnoci polityk wobec jecw z band: uwalnia ich i obiecywa ask dla wszystkich, ktrzy odstpiliby od Troksobora. Wikszo jego wojownikw, ktrzy zdobyli ju nieze upy, uznaa gr za skoczon, dezerterowaa z bandy i wracaa do swoich rodzinnych wiosek, aby przey reszt ywota jako ludzie na skal Cylicji zamoni. Troksobor tropi i mordowa takich dezerterw, co nie przysparzao mu popularnoci wrd Klitw. W kocu najblisi mu ludzie, ktrzy do mieli jego okruciestwa i kaprysw, uwizili go, aby zyska ask dla siebie. Ten zamach stanu mia miejsce w ostatniej dla nas, zakadnikw chwili: oddziay krla Antiocha podchodziy ju blisko, niewolnicy Troksobora burzyli mury, zamykajce wejcia do naszych nor, a pale dla naszych cia byy ju wbite w ziemi. Moi towarzysze niewoli prosili gorco, aby wykorzysta chocia jeden z nich i ukrzyowa Troksobora, ale krl Antioch kaza mu natychmiast podern gardo. Z towarzyszami niewoli rozstaem si nader chtnie. Do mielimy siebie nawzajem w ponurej norze, w godzie i ndzy. Nasi wyzwoliciele wracali do Antiochii, ja za w Anemurium wsiadem na rzymski aglowiec wojenny, ktry pyn do Efezu. Krl Antioch sowicie wynagrodzi wszystkie nasze cierpienia, abymy tylko trzymali jzyk za zbami. Zreszt sami doszlimy do przekonania, e przebywanie w tak haniebnej niewoli nie jest powodem do chluby. wczesny prokonsul Efezu, Juniusz Sylan, przyj mnie po przyjacielsku. Zaprosi do swej podmiejskiej posiadoci i poleci osobistemu lekarzowi, by si mn zaj. Sylan mia okoo pidziesiciu lat, by moe tpawy, ale opini mia nieposzlakowan; podobno swego czasu cesarz Kaligula z uwagi na jego zamono przezwa go zot barani gow. Kiedy zaczem mwi o Agrypinie i Neronie, Sylan ostro zaprotestowa, aby w jego obecnoci pado bodaj sowo na temat dolegliwoci odkowych cesarza Klaudiusza. Wanie z Rzymu wydalono kilka osobistoci, ktre dopytyway si astrologw o dugo ycia cesarza. Senat uchwali ustaw, na podstawie ktrej wygnano z Rzymu wszystkich Chalde j czyk w. Sylan ywi gbokie przekonanie, e Agrypina bya gwn przyczyn mierci jego brata Lucjusza, podobnie jak swego czasu Mesalina doprowadzia do zguby Appiusza Sylana, rozgaszajc ze sny, jakie miaa o nim. Jak moesz tak le myle o najznamienitszych kobietach Rzymu?! zapytaem zirytowany, bo rozgnieway mnie jego gupie podejrzenia. Agrypina jest szlachetn kobiet. Jej brat, Gajusz, by cesarzem, za ona sama jest maonk cesarza i wywodzi si od boskiego Augusta. Sylan umiechn si gupkowato i owiadczy:

 Nawet pochodzenie nikogo ju w Rzymie nie chroni. Pamitasz zapewne Domicj Lepid, siostr ojca Nerona? T, ktra wychowywaa Lucjusza Nerona, kiedy Agrypin skazano na wygnanie za jawne kurewstwo i zdrad ojczyzny? Domicja zawsze tkliwie opiekowaa si chopcem, za Agrypina bywaa dla niego sroga. Wanie teraz oskarono Lepid, e czarami usiowaa zaszkodzi Agrypinie, i skazano na mier. Ona take pochodzia z rodu Augusta, podobnie jak jej m, nieboszczyk Appiusz. A poza tym - cign chytrze jeli rzeczywicie mier nie zapomniaa o Klaudiuszu, cho nie wolno o tym mwi gono, to przecie i ja w czwartym pokoleniu jestem potomkiem boskiego Augusta. Nie zdziwibym si, gdyby senat wola dowiadczonego ma ni dorastajcego chopca. Ciesz si dobr opini i nie mam adnych wrogw. Mia racj, bo Sylana uwaano za tak naiwnego, e nawet nikt nie pomyla, aby go znienawidzi. Na serio zamierzasz by imperatorem? spytaem zaskoczony i zdumiony jego egoizmem. Nie rozgaszaj tego publicznie poprosi Juniusz Sylan, skromnie si rumienic. Przecie o nastpstwie tronu decyduje senat. Ale mwic szczerze naprawd nie mog popiera Nerona. Jego ojciec mia okropn reputacj, by te tak okrutny, e kiedy na Forum wybi kciukiem oko pewnemu rycerzowi za to tylko, e nie ustpi mu z drogi z oznakami szacunku. Dziki swoim bogactwom Sylan y i zachowywa si w Azji jak krl. Od niego dowiedziaem si, e prokonsul Gallio po skoczeniu swego urzdowania zachorowa na tradycyjn dla rodu Anneuszy chorob puc i uda si na leczenie do Rzymu, a potem pojecha szuka zdrowia w suchym klimacie Egiptu. Podejrzewam, e w Egipcie poza pielgnowaniem zdrowia mia jeszcze inne sprawy do zaatwienia. Uznaem, e nie mog mu pisa o zaskakujcych marzeniach Sylana, ale e trzeba kogo poinformowa, i poparcie dla Nerona w prowincjach nie jest tak oczywiste, jak to sobie wyobraali jego matka i Seneka. Po dugim namyle napisaem w kocu list bezporednio do Seneki. Szeroko rozwiodem si o swojej niewoli, w zakoczeniu za dodaem: Prokonsul Juniusz Sylan okazuje mi wielk gocinno i nie chce, abym std wyjecha, zanim lekarze nie zlikwiduj ropnych wyciekw z moich ran. Zasmucio mnie to, e on nie myli tak dobrze jak ja o Agrypinie i Neronie, tylko chepi si, e jest potomkiem boskiego Augusta i mocno wierzy, e ma w senacie wielu przyjaci. Oczekuj twojej rady, czy mam wrci do Rzymu, czy na razie tu zosta? Niewola przytpia mj umys i osabia mnie fizycznie. Pozwoliem, by czas upywa mi na niczym. Obserwowaem wycigi i obstawiaem rydwany Sylana. W Efezie dziaa te wspaniay teatr. Jeli brakowao innych rozrywek, mona byo znakomicie spdzi czas w wityni Diany, ktra jest jednym z cudw wiata i zamyka w sobie mnstwo dzie sztuki i pamitek przeszoci. Dziki dobremu jedzeniu, wygodnemu spaniu i opiece zdolnych lekarzy wracaem do zdrowia. Zaczem znowu jedzi konno i uczestniczy w polowaniach na dziki, urzdzanych dla podlegych Sylanowi trybunw wojennych. Grecki lekarz Sylana by wierny tradycjom wyspy Kos. Gdy spytaem o wysoko honorarium, powiedzia ze miechem:

 Dla prowadzenia praktyki lekarskiej Efez jest najgorszym miejscem pod socem. Tu uzdrawianiem zajmuj si niejako zawodowo kapani Artemidy, a poza tym setki czarownikw, przybywajcych z caego wiata. Aktualnie modny jest jeden yd, ktry dotkniciem rki leczy i uzdrawia nawet umysowo chorych. Jego zuyte rczniki i bielizn sprzedaj w caym kraju jako najlepsze lekarstwo na kad chorob. Ale on uwaa, e to jeszcze za mao! Wynaj cay budynek szkolny, aby naucza o potdze, dziki ktrej dokonuje uzdrowie. Jest zawistny o kolegw po fachu i pogardliwie wyraa si o ksidze czarw i uzdrawiajcych amuletach. ydzi s zawsze powodem wszelkiego zamtu powiedziaem z gorycz. Nie wystarcza im, gdy we wasnym gronie su wasnemu Bogu, ale kryjc si za przywilejami zaraaj jeszcze Grekw! Obaj jestemy ludmi owieconymi odrzek lekarz. Wiemy, e istnieje tylko jeden Bg, ktrego objawion postaci jest wszystko co ywe. Posgi bogw wykonane ludzk rk s tylko symbolami. Uwaam, e ydowski Bg nie ma nic wsplnego z jedynym Bogiem nieba i ziemi. Myli o bogach nkay mnie rozemiaem si kiedy godowaem i tarzaem we wasnych fekaliach i brudzie w ciemnej norze, bez adnej nadziei na przyszo. O ydach za nie chc w ogle sucha. Wystarczy, e mnie masujesz i leczysz. Joska jesie jest ciepa. Heliusz, wyzwoleniec Juniusza Sylana i administrator jego majtkw w Azji, rozpieszcza mnie ponad miar. Organizowa wystpy teatralne i pantomimy dla oywienia posikw, a jeli wygldaem na zasmuconego, posya do mego oa pikne niewolnice. Pyny zote dni i ciemnogranatowe noce. Mylaem, e niczego ju poza zwykym yciem nie podam. O niczym nie marzyem, staem si nieczuy i obojtny nawet na wasn przyszo. U progu zimy kuriersk galer przypyn do Efezu leciwy przedstwiciel stanu rycerskiego, Publiusz Celer. Przywiz aobn wiadomo: cesarz Klaudiusz zmar na dolegliwoci odkowe, co byo od dawna przewidywane. Prefekt pretorianw, Afraniusz Burrus, popar Nerona. W obozie pretoriaskim Neron wygosi pikn mow i obieca onierzom nagrody pienine. Przy oglnym aplauzie okrzyknito go imperatorem. Senat jednomylnie zatwierdzi t godno. Prokonsul Juniusz Sylan dokadnie zbada przywiezione przez Celera penomocnictwa. Mimo swego wieku Celer by mem postawnym i wyglda na czowieka, ktry wie, czego chce. Cios miecza zostawi w kciku jego warg blizn, ktra wykrzywia mu usta i nadaa szyderczy wyraz jego twarzy. Dla mnie przywiz podzikowanie Seneki za list i zacht, bym wraca do Rzymu, bo mody Neron pragnie skupi wok siebie prawdziwych przyjaci. Dawne przestpstwa, konflikty i bdy zostay zapomniane i wybaczone. Banici mog wraca do Rzymu. Wspierany przez ojcw senatu Neron chce by dawc szczcia dla caego rodzaju ludzkiego. Przeprowadzono niezbdne czynnoci urzdowe. Wadze prowincji Azja postanowiy zamwi posg Nerona u najlepszego rzebiarza Rzymu. Juniusz Sylan nie urzdzi adnej oficjalnej uczty, tylko zaprosi najbliszych przyjaci do swojej posiadoci podmiejskiej. Uczestniczylimy w niej w liczbie nie wikszej ni trzydzieci osb. Po wylaniu kilku ofiarnych kropli wina za cesarza Klaudiusza, ktry decyzj senatu zosta ogoszony bogiem, Juniusz Sylan zwrci sw nalan twarz w stron Celera i zawoa: Przestamy gada o bzdurach! Opowiedz, co naprawd wydarzyo si w Rzymie!

 Czyby znuyo ci penienie urzdu? krzywo umiechn si Celer, unoszc w gr brwi. Czym si podniecasz? Twj wiek i postura nie wytrzymaj zbdnych wzrusze! Juniusz Sylan rzeczywicie ciko oddycha i zachowywa si agresywnie, jak czowiek oszukany w swych nadziejach. Celer za prbowa wszystko obrci w art i opowiada: W dniu pogrzebu Klaudiusza Neron jako jego syn wygosi na Forum mow poegnaln. Nie wiem, czy przygotowa j sam, czy te z pomoc Seneki. Mimo modego wieku Neron jest zdolnym poet. Przemawia dononym gosem i piknie gestykulowa. Ojcowie senatorzy, stan rycerski i zwykli ludzie suchali z zapartym tchem, jak Neron wysawia znamienity rd Klaudiusza, jego triumfy wojenne i osignicia naukowe, a take fakt, e w czasie jego panowania adne nieszczcia nie dotkny pastwa. Pniej Neron znakomicie zmieni ton i zacz wychwala rozum, mdro i sztuk kierowania pastwem zmarego w taki sposb, jakby wypenia narzucony przez obyczaj przykry obowizek. Wtedy ju nikt nie mg si powstrzyma od miechu. Potne rechoty przeryway mow. Ludzie chichotali nawet wtedy, gdy Neron mwi o niepowetowanej stracie, aobie i smutku. Pogrzeb zmieni si w fars. Nikt ju nie skrywa ulgi, e Rzym uwolni si od samowoli srogiego, dnego rozkoszy uycia, arocznego wadcy. Juniusz Sylan rbn zotym pucharem o krawd sofy tak mocno, e wino obryzgao mi twarz, i wrzasn: Klaudiusz by moim przyjacielem i nie pozwol, by zniewaano pami o nim! Ojcowie senatorzy szybko si zorientuj, e sterowany przez dn wadzy mamusi siedemnastolatek nie nadaje si do rzdzenia wiatem. Klaudiusza ogoszono bogiem stwierdzi Celer a o adnym bogu nie przystoi le mwi. Znajdujc si na ukwieconych polach elizejskich Klaudiusz jest ju ponad ludzkimi ocenami i oszczerstwami. To chyba rozumiesz, prokonsulu. Wprawdzie brat Seneki, Gallio, zauway artobliwie, e Klaudiusza zacignito do nieba za brod na haku, podobnie jak z wizienia Tullianum cignie si do Tybru ciaa przestpcw politycznych, ale ten art jest jedynie wiadectwem tego, e w Rzymie znowu ludzie wa si myle swobodnie. Poniewa Juniusz Sylan by nada rozwcieczony i ciko oddycha, Publiusz Celer zmieni ton: Ogoszony imperatorem Neron odda cze Agrypinie, podajc straom haso Najlepsza matka". Do senatu zwrci si z pokorn prob o rady, ktre ma nadziej otrzyma, by mg dobrze rzdzi. W modoci owiadczy nie miesza si do adnych wojen ani konfliktw narodowociowych. adnej nienawici, adnego odwetu za bdy nie chce wnie do Palatynu. Nie chce nawet wadzy sdowniczej. Dwr cesarski ma by oddzielony od pastwa. Senatowi przywraca jego dawne uprawnienia. Sprawy sporne Italii i prowincji bdzie rozstrzyga trybuna konsulw. Neron zgodzi si jedynie zatroszczy o oddane jego opiece wierne senatowi legiony. Sylan wybuchn tak potnym miechem, e jego nalana twarz zrobia si fioletowa i zawoa: Czy usiujesz nam wmwi, e senat nie pozna si na takiej obudzie? Wikszego zakamania nie mona sobie wyobrazi. Ja znam Agrypin! Wypij raczej za zdrowie imperatora i zapomnij o swym skrywanym alu, prokonsulu! rzek ostrzegawczym tonem Publiusz Celer.

Wezwany jego gestem Heliusz przynis nowy zoty puchar. Celer na oczach wszystkich zmiesza wino, sprbowa i poda Sylanowi, ktry jak zwykle wychyli kilkoma haustami do dna, bo nie mg odmwi toastu za nowego cesarza, choby mu si to nie podobao. Po wypiciu chcia jeszcze powiedzie jak zoliwo, ale nagle yy na skroniach mu nabrzmiay, chwyci si rk za gardo; nie wykrztusi sowa, tylko jkn, a twarz mu zsiniaa i sczerniaa. Patrzylimy na to przeraeni, ale zanim ktokolwiek zdoa mu przyj z pomoc, zwali si z sofy na ziemi. Opuchnite ciao drgno kilka razy i na naszych oczach Sylan wyda z siebie ostatnie rzce tchnienie. Stao si to tak szybko, e wszyscy zerwalimy si z miejsc na rwne nogi i sparaliowani strachem ust nie mogli otworzy. Tylko Publiusz Celer zachowa rwnowag. Ostrzegaem, eby si nie podnieca powiedzia. Zabia go niespodziewana wiadomo o zmianie rzdw oraz wzicie gorcej kpieli tu przed obiadem. Trzeba jednak uzna, e ten atak serca przyszed w dobrej porze. Sami syszelicie, e ywi ze uczucia wobec imperatora i jego matki. Jego modszy brat, Lucjusz, popeni samobjstwo, aby popsu wesele Klaudiusza z Agrypin, poniewa Klaudiusz zerwa jego zarczyny z Oktawi. Wszyscy zaczli mwi rwnoczenie. Zgodnie stwierdzili, e nadmierna irytacja moe spowodowa pknicie serca u otyego mczyzny, a w takim przypadku twarz ofiary szybko czernieje. Heliusz wezwa lekarza, ktry przestrzegajc zdrowych zasad z wyspy Kos uda si ju na spoczynek, ale zaalarmowany przybieg szybko, przewraca ciao, prosi o wicej wiata i podejrzliwie oglda gardo Sylana, po czym, nie mwic ani sowa, nakry gow po opoczy. Publiusz Celer zasypa go pytaniami; przyzna zdawionym gosem, e wielokrotnie ostrzega gospodarza, by nie jad za duo. Przyzna te, e symptomy s waciwe dla paraliu serca. Przygotuj orzeczenie lekarskie i oficjalny raport o tym wstrzsajcym wypadku zada Celer. My wszyscy podpiszemy jako wiadkowie. Dobrze wiem, e po nagym zgonie znamienitej osoby ze jzyki szybko id w ruch. Dlatego dam, aby wszyscy powiadczyli, e sam prbowaem z tego pucharu, ktry mu podaem. Zmieszani patrzylimy na siebie. To prawda, widzielimy, e Celer prbowa wina, ale gdyby w pucharze bya trucizna, mgby tylko udawa, e pije. Opowiedziaem dokadnie cay przebieg wydarzenia, poniewa pniej kryy pogoski, jakoby Agrypin wysaa Celera z poleceniem otrucia Sylana. Jego mier zaprawd nastpia w odpowiedniej dla niej chwili. Chodziy take suchy, e Celer przekupi Heliusza i lekarza. I mnie, jako przyjaciela Nerona, wmieszano w ten przykry incydent. Na danie senatu wniesiono powdztwo sdowe przeciwko Celerowi, aby spraw dokadnie zbada, ale odraczano przewd z roku na rok, a w kocu umorzono, gdy Celer umar ze staroci Byem gotw wiadczy na jego korzy, bo cae wydarzenie ogldaem na wasne oczy. Dodam, e Heliusz obj znaczce stanowisko w subie Nerona. W Efezie i wszystkich prowincjach azjatyckich naga mier prokonsula wzbudzia spore zamieszanie. Aby przeciwdziaa rozruchom, nie urzdzilimy duych uroczystoci pogrzebowych, tylko spalilimy zwoki Sylana w jego ukochanym parku, w pobliu dworu. Kiedy stos pogrzebowy ostyg, zebralimy popioy do drogocennej urny, aby odesa je do Rzymu, do szybko wypeniajcego si rodzinnego mauzoleum Sylanw. Publiusz Celer wykorzysta swoje penomocnictwo, aby do czasu wylosowania w senacie kolejnego prokonsula Azji spenia tu jego obowizki.

Nawiasem mwic, ustawowy okres penienia tej suby przez Sylana zblia si ku kocowi. Ju sama zmiana wadzy wywoywaa w Efezie sporo zamieszania. Sytuacj dodatkowo zaostrzya niespodziewana mier prokonsula. Zjechaa tu niezliczona gromada wrw, cudotwrcw i handlarzy przepowiedni i amuletw, przede wszystkim srebrnych miniaturek wityni Artemidy. Ta zbieranina wykorzystywaa kad okazj do rozrabiania na rogach ulic i do bjek z ydami. Gwnym winowajc by oczywicie Pawe, ktry, jak si wtedy dowiedziaem, od kilku at sia niepokj i wzbudza kontrowersje w Efezie. To wanie on by cudotwrc, o ktrym tak ironicznie napomyka lekarz Sylana; e te sam na to wtedy nie wpadem! Zwolennikom Pawa udao si zebra wiele znajdujcych si w prywatnym posiadaniu kalendarzy astrologicznych oraz sennikw i demonstracyjnie spali je na forum miasta. Spalone zwoje miay warto okoo dwustu tysicy sestercji. Demonstracja oburzya zabobonnych mieszkacw Efezu, za ludzie wyksztaceni uznali palenie ksig za zy omen. Wprawdzie nie przejmowali si specjalnie przepowiedniami dobrych czy zych dni ani wyjanianiem snw, ale obawiali si, e po spaleniu dzie astrologicznych przyjdzie kolej na wzniesienie stosu caopalnego z ksig filozoficznych i poetyckich. Tak wic znw usyszaem o Pawle jako o mcicielu pokoju. Ogarna mnie bezsilna zo. Najchtniej wyjechabym natychmiast z Efezu, ale Publiusz Celer zada, abym obj dowdztwo nad szwadronem konnicy miejskiej i rzymskim garnizonem, gdy obawia si wikszych ni dotychczas rozruchw. Nie mino kilka dni, gdy z rady miasta nadesza alarmujca informacja: ogromne masy ludzi zalewaj wszystkie ulice, wiodce do greckiego teatru, gdzie zbiera si nielegalne zgromadzenie ludowe. Rzemielnicy cign na to zgromadzenie dwch zwolennikw Pawa: on sam zosta przez rad ostrzeony, aby nie szed do teatru, bo moe doj do rozruchw, a nawet do mordw. Poniewa rada miasta nie panowaa nad sytuacj, Publiusz Celer postawi w stan gotowoci bojowej konnic miejsk, a kohort piechurw obsadzi stanowiska w rodku teatru. Wykrzywiajc usta chodno si umiecha i zapewnia, e tylko szuka okazji, aby zbuntowanemu motochowi da lekcj dyscypliny na mod rzymsk. W eskorcie trbacza i dowdcy kohorty udaem si do teatru miejskiego, w ktrym panowa harmider i niepokj. Tylko niewielu wiedziao, o co waciwie chodzi. Czy szukali jedynie jak to Grecy moliwoci wykorzystania swoich strun gosowych? U nikogo nie zauwayem broni. Domylaem si, jaka by powstaa panika, gdybym da rozkaz opuszczenia teatru. Przedstawiciel cechu zotnikw przepycha si przez tum do mwnicy. Zapewne ju wczeniej musia duo krzycze, bo mia gos zupenie zachrypnity i nie mg dokoczy swej mowy. Zdoaem jednak usysze, e oskara Pawa-yda jiie tylko o dziaania w Efezie, ale w ogle w caej prowincji azjatyckiej, e oszukuje nard negujc boski charakter bokw wykonanych rk ludzk. Istnieje niebezpieczestwo chrypia z mwnicy e nie bdzie si szanowa wityni wielkiej Artemidy, a sama bogini straci swoj wszechwadz. Ona, ktrej caa Azja i cay wiat jest posuszny! Wielka jest Artemis z Efezu zacza skandowa potna grupa ludzi, a trwao to tak dugo, e mj zdenerwowany trbacz podnis trbk, by da sygna alarmu. Przeszkodziem mu skinieniem rki.

Do mwnicy przepychaa si grupka ydw z frdzlami w naroach paszczy. Wypchnli do przodu pewnego kotlarza, Aleksandra, i woali, aby dopuszczono go do gosu. Podobno Aleksander chcia owiadczy, e prawowierni ydzi wcale nie popieraj Pawa, ktry zreszt nie cieszy si penym zaufaniem nawet wrd chrzecijan. Ludzie nie pozwolili mu przemawia; mieli racj o tyle, e prawowierni ydzi w ogle nie uznaj posgw bogw i nie pozwalaj na ich wytwarzanie. Aby uniemoliwi Aleksandrowi zabranie gosu, tum znowu zacz skandowa: Wielka jest Artemis z Efezu! i krzycza tak co najmniej przez dwa odstpy czasu na zegarze wodnym. Tu koo mnie stan Publiusz Celer z obnaonym mieczem w rku i gono zapyta: Czemu- nie kaesz trbi na alarm? Szybko rozpdzimy to zgromadzenie! W panice rozdepcz setki ludzi! ostrzegem, ale taka ewentualno chyba odpowiadaa Celerowi, wic szybko dodaem: Oni tylko wysawiaj swoj Artemid! Byoby blunierstwem i politycznym bdem, gdybymy z tego powodu rozpdzili zgromadzenie! W pewnym momencie kanclerz rady miejskiej zacz nam przesya rozpaczliwe wezwania do zachowania spokoju. Wszed na mwnic, a mia taki autorytet, e tum ucich. Moe zreszt tak zdarli ju garda, e nie mogli duej krzycze. Obydwch chrzecijan wypchnito do przodu. Byli pobici, porwano na nich szaty, ale w gruncie rzeczy nic zego im si nie stao. ydzi demonstracyjnie ich opluwali. Kanclerz zabroni nie przemylanych wybrykw- i przypomnia, e Efez jest miastem otoczonym szczeglnie ask Artemidy. Uzna, e uczniowie Pawa nie s ani grabiecami wityni, ani bluniercami. Demetriusz i jego bracia cechowi mog ich pozwa przed sd, a jeli kto ma do nich inne pretensje czy skargi, to mona rozstrzygn je zgodnie z prawem na posiedzeniu ludowym. Dzisiejsze wydarzenia mog by zinterpretowane jako prba buntu, chocia wcale nimi nie s przestrzega kanclerz, wskazujc wyranie w kierunku nas, Rzymian. Prosi, aby ludzie rozeszli si w spokoju i w naleytym porzdku, bo nie bierze odpowiedzialnoci za ewentualne konsekwencje. Ludzie rozrabiali dalej. Najroztropniejsi przysunli si ku nam, niby to po to, aby oglda trbacza i mj czerwony piropusz, ale tak naprawd w nadziei, e w ten sposb atwiej wyjd z teatru, jeli nie zapanuje spokj. Dawalimy poczucie bezpieczestwa, zupenie odwrotnie ni Pawe, ktry by ucielenieniem niepokoju i ktry rozpala kontrowersje. Przyznam, e niewiele z naszej rozmowy pamitam. Dyskutowali Hieraks ktry schlebia Piotrowi i tumacz, znacznie modszy od Piotra-Kefasa szczupy yd imieniem Marek. Piotr mwi po aramejsku spokojnie, krtkimi zdaniami. Usiowaem sobie przypomnie dawn znajomo tego jzyka, aby zrozumie sens jego wypowiedzi przed ich przetumaczeniem. W gruncie rzeczy Piotr nie powiedzia niczego, co byoby warte zapamitania. Najwaniejsza bya atmosfera bezpieczestwa, jak wok siebie roztacza. Cytowa wite ksigi ydowskie i jak dziecko popisywa si swoj wiedz. Z wielk godnoci omija pochlebstwa Hieraksa i zachca, by wysawia Boga i Jezusa Chrystusa, ktry przez swe miosierdzie sprawi, i Hieraks ponownie narodzi si dla ywej wiary. Hieraks wzruszy si do ez i szczerze przyzna, e by moe w gbi duszy istotnie narodzi si na nowo, ale jego ciaem nadal wada dza i egoizm. Piotr go nie osdza, tylko spoglda na niego dobrotliwie i zarazem chytrze, jakby na wylot widzia wszystkie ludzkie saboci, ale dostrzega te okruchy najlepszych intencji w jego niewolniczej naturze.

Zapytaem, czy Piotr w duchu stroni ode mnie, Rzymianina. Zapewni, e gotw jest zawsze odpowiedzie kademu, kto chce pozna ziarno prawdy. On pierwszy ochrzci nie obrzezanego Rzymianina i jego rodzin. w m by rzymskim centurionem, zauway z dum. A wic pomylaem udzielanie chrztu gojom nie byo indywidualnym pomysem Pawa. Spytaem zniecierpliwiony, jakie bogosawiestwo moe zawiera woda? Woda jest tylko wod! Ktokolwiek przygotowuje si do udziau w jakichkolwiek misteriach, oczyszcza si w kpieli! Piotr moim zdaniem bardzo naiwnie zacytowa starodawn ydowsk przypowie o Noem, ktry zbudowa ogromn ark i uratowa si z potopu. Teraz woda ratuje czowieka przez chrzest w imi zmartwychwstaego Jezusa Chrystusa. Dla mnie to byo tylko czcze gadanie! Piotr-Kefas doda, e chrzest sam przez si nie obmywa ciaa z brudu, tylko symbolizuje prob do Boga o czysto sumienia. Hieraks zauway, e nudz si, wic zacz gorco prosi, aby Piotr opowiedzia, jak uratowa si z rk krla Heroda i jakich cudw dokona w imi Jezusa Chrystusa. Ale Piotr wci bacznie mi si przyglda i nie chcia si przechwala cudami. Zacz natomiast sam siebie oskara, e zbyt mao rozumia Chrystusa, kiedy chodzi za nim przed mierci Jezusa na krzyu. Waciwie nie mia czym si chepi poza tym, e jako pierwszy uzna w nim Chrystusa, cho wwczas nie wszystko rozumia, a nawet do dzi nie wszystko jest dla niego jasne. Jezus mu powiedzia swego czasu: Id precz, szatanie!" Wic teraz, gdy czasem prbuje popisywa si mdroci, te sowa ponownie dwicz mu w uszach. Nawet podczas ostatniej wieczerzy, kiedy Jezus schyli si, aby umy nogi swoim uczniom, Piotr spyta, czy nie mgby im jeszcze umy gw. Sam nie wie, czy powiedzia to serio czy na arty? Zreszt i jego wiara bya saba, bo gdy prbowa naladowa Jezusa i chodzi po powierzchni Morza Galilejskiego, wpad do wody i omal nie uton. Wic Jezus spacerowa po gbinie? spytaem z ironi w gosie. Hieraks szybko potwierdzi, bo Piotr opowiada ju o tym. Wanie ta relacja przypiecztowaa wiar Hieraksa, e Jezus by prawdziwym Chrystusem. Przecie zwyky czowiek takiego wyczynu nie dokona! A Szymon mag lata w Rzymie midzy chmurami mruknem zmienionym gosem. Czy to ty swoj magi cigne go na ziemi, a pka mu rzepka w kolanie? Piotr-Kefas nie odpowiedzia wprost, ale przyzna, e swego czasu Szymon mag prbowa za pienidze kupi od niego moc czynienia cudw, a w swojej dziaalnoci naduywa imienia Chrystusa. Ludzie bardzo naiwni brali go nawet za Piotra, ktry take nazywa si Szymonem, gdy jeszcze by rybakiem. Dopiero Jezus nada mu imi Piotra, czyli Kefasa, czyli skay. Teraz najchtniej uywa tego imienia, aby nikt go nie myli z Szymonem magiem, ktry by popularny szczeglnie w duych miastach, gdzie uprawia magi. Piotr niechtnie wspomina Szymona maga. Wrci natomiast do swoich opowieci. Mwi, e w czasie ostatniej modlitwy Jezusa Nazarejskiego nie potrafi czuwa ze swym mistrzem. Kiedy Jezusa aresztowali, on pozosta z tyu; ogrzewa si na dziedzicu przy piecyku wglowym i a trzy razy si zapar, e nie zna Jezusa. Tak wanie, jak mu to Jezus przepowiedzia, gdy Piotr przechwala si, e gotw bdzie dzieli z nim jego cierpienia. Sdz, e sia Piotra krya si wanie w tych prostych opowieciach, ktre powtarza przez lata i zna je na pami. Przecie by prostym rybakiem, nie umia czyta ani pisa, ale pamita

dokadnie kade sowo Jezusa. Wasn pokor pragn dawa przykad chrzecijanom, ktrzy niejednokrotnie jak choby Hieraks na podobiestwo ab nadymali si w imi Chrystusa. Nie, Piotr nie wzbudza antypatii, chocia wida byo, e w gniewie moe by grony. Syszaem, e wozi ze sob on, ale jej nie widziaem, gdy bya w gbi domu razem z innymi niewiastami. Piotr dokadnie mnie obejrza, ale wcale nie usiowa nawraca. Uznaem to za obraliwe. Bo opowiada wszystko w taki sposb, jakby oceni, e ja si nie nadaj do wybranej grupy. Wprawdzie nie czuem potrzeby przyczenia si do nich, ale chtnie bym skorzysta z okazji, aby owiadczy wyniole, e zbyt szybko chce ze mnie uczyni chrzecijanina. Zauwayem, e nie chcia powiedzie ani jednego zego sowa o Pawle, chocia podsuwaem mu pewne sugestie. By moe nie chcia odsania wewntrznych sporw przed osobami postronnymi. My, chrzecijanie, uwaamy si za braci wykada swoje pogldy Hieraks, gdy wracalimy do domu. Ludzie rni si midzy sob, wic i my jestemy rni. Dlatego powstao stronnictwo Pawa, stronnictwo Apollosa, stronnictwo Piotra, no i jeszcze nasze jestemy po prostu zwolennikami Chrystusa i pragniemy zgody ze wszystkimi. Znalelimy si jakby midzy motem a kowadem, gniewem i zawici. Ci, ktrzy dopiero teraz uwierzyli, s nastawieni wojowniczo wobec ludzi hodujcych innym obyczajom. Po spotkaniu i rozmowie z Piotrem nie bd si chcia rni od innych ani udawa od nich lepszego. Przymusowy duszy pobyt w Koryncie rozdrani mnie okropnie; nie mogem wprost usiedzie we wasnym domu. Kupiem miniaturow rzeb z koci soniowej, przedstawiajc rydwan w zaprzgu; przeznaczyem j dla Nerona. Pamitaem, e jako dziecko chtnie bawi si takimi miniaturkami, jako e matka nie pozwalaa mu uczestniczy w prawdziwych wycigach rydwanw. Kiedy w kocu po dugim rejsie, nie wolnym od sztormw, wrciem przez Puteoli do Rzymu, byo ju po uroczystociach Saturnaliw. Ciocia Lelia zmizerniaa, ktliwie wypominaa, e j porzuciem i niemal przez trzy lata nie dawaem znaku ycia. Barbus szczerze si ucieszy moim powrotem; owiadczy, e kupi byka na ofiar dla Mitry, bo mia o mnie kiepskie sny. Kiedy w kilku sowach opowiedziaem mu o swych przeyciach, wyrazi przekonanie, e wanie dziki tej ofierze udao mi si wyrwa z wizienia w Cylicji. Miaem zamiar przede wszystkim uda si na Wiminal, aby przywita si z ojcem, bo ju zupenie zapomniaem, jak wyglda. Ciocia Lelia powstrzymaa mnie, odwoaa na bok i szepna: Lepiej nie chod nigdzie, zanim si nie dowiesz, co si w Rzymie dzieje! Zadyszana z niezdrowego podniecenia opowiadaa, e cesarz Klaudiusz na krtko przed zgonem chcia pozwoli Brytanikowi, aby mimo modego wieku przywdzia msk tog. Kiedy naduy wina, bardzo le mwi o Agrypinie, zarzucajc jej dz wadzy. A ona z zemsty nakarmia go trujcymi grzybami. Ludzie w Rzymie mwili o tym zupenie otwarcie. Take Neron wiedzia o wszystkim i podobno z drwicym umiechem kpi, e spoycie dania z grzybw zmienia czowieka w boga. Bo Klaudiusza obwoano bogiem. Agrypina buduje wanie nieboszczykowi wityni, ale niewielu chtnych si zgosio do nowego kolegium kapaskiego. A wic Rzym po staremu jest gniazdem plotek i intryg! powiedziaem z gorycz. Przecie od kilku lat byo wiadomo, e Klaudiusz choruje na raka odka, chocia si do tego

nie przyznawa. Czemu koniecznie chcesz zepsu mi humor? Znam osobicie Agrypin i jestem przyjacielem Nerona. Jak mgbym o nich le myle?! Narcyz, sekretarz Klaudiusza, te dosta rozkaz udania si do Hadesu! cigna ciocia Lelia, nie zwracajc na mnie najmniejszej uwagi. Na jego dobro naley zapisa, e zanim popeni samobjstwo, osobicie spali tajne archiwum Klaudiusza, ktrym Agrypina za wszelk cen usiowaa zawadn. Uratowa tym ycie wielu znamienitych ludzi. Agrypina musiaa zadowoli si stoma milionami sestercji, ktre odziedziczya po zmarym wyzwolecu. Moesz mi wierzy albo nie, ale w Rzymie zaczaby si krwawa ania, gdyby Agrypina przeforsowaa swoje zamierzenia. Na szczcie Seneka i prefekt gwardii Burrus s ludmi mdrymi i zdoali zapobiec jej knowaniom. Seneka uzyska godno konsula, bo dobrze wyczu yczenie senatu i napisa taki panegiryk na cze Klaudiusza, e kady, kto usyszy o jego boskoci, pokada si ze miechu. Uwaam to za akt trywialnej zemsty za dug banicj. My, mieszkacy Rzymu, doskonale wiemy, e Seneka zasuy sobie na wygnanie, wywoujc publiczny skandal cudzostwem z siostr Agrypiny. W rezultacie biedna Julia stracia ycie. Wtpi, by po tym filozofie-lekkoduchu mona si byo spodziewa jakiej zmiany na lepsze w sprawach pastwa! Co za czasy nastay! Odkd Klaudiusz przesta zmusza do noszenia togi, nawet modzie ubiera si nieprzyzwoicie wedle mody greckiej! Zanim zdoaem si uwolni od ciotki Lelii, zdya mi naple mnstwo innych gupot. Wreszcie szybkim krokiem udaem si na wzgrze Wiminal do domu ojca; zauwayem, e mieszkacy Rzymu czyni wraenie swobodniejszych ni dawniej. Dowcipkowali, na posgach stojcych na forum kto nabazgra satyryczne strofy, a przechodnie gono czytali je i zamiewali si. Nikt napisw nie ciera. Mimo wczesnej popoudniowej pory w zaukach krcili si podpici dugowosi modziecy, brzdkajcy na cytrach. W przedsionku domu pani Tulii jak zwykle toczyli si klienci z petycjami o wsparcie, przysugi i porady. Ku memu utrapieniu byo wielu ydw, od ktrych wida mj ojciec nigdy si nie uwolni. Na mj widok pani Tulia przerwaa oywion rozmow z dwiema znanymi plotkarkami i ku mojemu zdumieniu podesza, aby mnie uciska. Na jej pulchnych paluszkach lniy piercienie, a wiotczejc szyj prbowaa osania wieloma naszyjnikami z drogocennych kamieni. Najwyszy czas wraca z manowcw na rodzime cieki, Minutusie! zawoaa. Twj ojciec rozchorowa si ze zgryzoty, gdy si dowiedzia, e zagine, chocia przypominaam mu jego zachowanie w modoci. Na szczcie, jak wida, jeste cay i zdrowy, zbereniku! Czy w Azji bie si po pijanemu, e nosisz na twarzy takie paskudne blizny? Baam si, e ojciec na mier si zamartwi o ciebie! Ojciec postarza si, ale wyglda dostojnie, jak przystoi senatorowi. Dugo patrzyem na niego po kilkuletniej przerwie, i zauwayem, e oczy mia bardziej zatroskane ni dawniej. Nie moglimy rozmawia bez wiadkw, ale by ogromnie szczliwy, gdy mnie zobaczy. Zdoaem mu krtko zrelacjonowa moje przejcia w niewoli i dyskretnie zapyta, dlaczego w jego domu wci jest peno ydw? Ojciec, jakby w poczuciu winy, zacz si usprawiedliwia: Brat skarbnika Pallasa, Feliks, jest obecnie prokuratorem Judei. Wiesz, ten sam, ktry si oeni z wnuczk Kleopatry. Mieszkacy Judei bardzo si skar na jego zachanno. Cho moe te skargi wynikaj z malkontenctwa ydw, ktrym trudno dogodzi. Znowu tam kogo zamordowano. Waciwie Judea chyba rzdzi banda zbjw. Tylko pal i grabi. Feliks nie potrafi utrzyma porzdku. ydzi bd chcieli oskary go przed senatem. Ale ktry z senatorw zechce si w to miesza?! Pallas jest za mocny, eby mu si naraa! Poza tym Armenia i

Brytania przysparzaj nam do kopotw! Obecnie zgromadzenia senatu nie odbywaj si w kurii, ale na Paatynie, gdzie nas zapraszaj. Waciwie tu jest wygodniej, bo w przestarzaej kurii cz senatorw musiaa sta, gdy zebra si peny skad. Poza tym nogi tam zim marzy. Ale na Paatynie Agrypina przysuchuje si naszym dyskusjom zza kotary. A jak Neron? spytaem z zapartym tchem. Jakie wywar na tobie wraenie? Podobno kiedy mia podpisa swym imieniem pierwszy wyrok mierci, powiedzia, e wolaby nie umie pisa. Moe naprawd wyronie z niego chluba rodzaju ludzkiego? Wielu w to wierzy. W kadym bd razie zwrci konsulom i senatowi cz wadzy sdowniczej. Nie mog odgadn, czy w ten sposb honoruje senatorw, czy te chce si pozby jurysdykcji, aby mie wicej czasu na przyjemniejsze zajcia. Czoo ojca byo poorane zmarszczkami. Patrzy z roztargnieniem i mwi nie przywizujc wagi do swoich sw. Nagle spojrza mi prosto w oczy i zapyta: Minutusie, synu mj. Do czego zmierzasz w yciu? Dwa lata ndznej poniewierki w pieczarze! wykrzyknem, bo przekora wzia we mnie gr. Kapryna Fortuna dwa lata wydara mi z ycia! Jeli w ogle mog mie jakie marzenia, to tylko takie, aby te dwa lata wydrze jej z garda, cieszy si nimi do syta i penymi garciami czerpa z ycia, nie odmawiajc sobie niczego! A moe to ja yj w ciemnej pieczarze powiedzia ojciec z niezmiernym smutkiem i ruchem rki wskaza na pokj, jakby czynic aluzj do blasku i przepychu domu pani Tulii. Piastuj wane stanowisko i odbieram hody, cho o to nie prosiem. Ale ty jeste krwi swojej matki i nie moesz si zgubi! Czy masz jeszcze czark mamy? Tego drewnianego kubka nawet banda z Cylicji nie miaa ochoty mi zagrabi. Kiedy przez wiele dni nie dawano nam pi i jzyki przysychay do garda, a oddechy cuchny jak u bydlt, wwczas wyobraaem sobie, e czarka jest pena i podnosiem j do ust. Ale nie bya pena. Nie wspomniaem ojcu o Pawle ani o Piotrze, bo chciaem zapomnie o nich tak dokadnie, jakbym ich nigdy w yciu nie spotka. A ojciec powiedzia: Pragnbym by biednym i nieznanym niewolnikiem, byem tylko mg swe ycie zacz od nowa. Dla mnie ju jest za pno na wszystko. Okowy przeary moje ciao! Osobicie nie byem zwolennikiem filozoficznych mrzonek o prostocie ycia. Seneka gosi przepikne teorie o dobrodziejstwach ubstwa i spokoju ducha, ale odda si czarowi sawy i bogactwa; wszem wobec twierdzi przy tym, e czowieka mdrego nie mog one zniewoli. Zaczlimy rozmow o sprawach bytowych. Po naradzie z Tuli, ktra miaa wasne propozycje odnonie do mego ycia, ojciec obieca przekaza mi milion sestercji, abym mg y zgodnie z wymogami mojej spoecznej pozycji, urzdza przyjcia i nawizywa poyteczne kontakty. Prcz tego obieca mnie wspiera w razie potrzeby. Chwilowo nie mg mi wicej ofiarowa. Twemu ojcu brak czego, co by go zainteresowao i wypenio mu ycie skarya si pani Tulia. Nie ciekawi go nawet odczyty, jakie organizuj w naszym domu, chocia specjalnie wybudowaam audytorium; mylaam zreszt, e bdziesz pisarzem. Mgby bodaj kolekcjonowa stare instrumenty muzyczne albo greckie malowida. Tacy ludzie te ciesz si saw. Niektrzy pasjonuj si hodowl rzadkich ryb, inni szkol gladiatorw. Mgby pozwoli sobie na wystawianie koni w wycigach. Jest to wprawdzie najdrosze, ale rwnoczenie najciekawsze zajcie dla mczyzny w rednim wieku. Ale on jest uparty! Nic mu nie

odpowiada! Od czasu do czasu wyzwala jakiego niewolnika albo rozdaje dary prniakom. Na szczcie nie ma gorszych skonnoci. Dziki oboplnym ustpstwom znalelimy zadowalajcy nas modus vivendi. Oboje zapraszali mnie na wieczerz, ale pragnem jak najszybciej zameldowa si na Palatynie, zanim skdind dotrze tam informacja o moim przybyciu do miasta. Taki byem w sobie zadufany! Czasy zmieniy si o tyle, e wartownicy wpucili mnie do paacu nawet nie sprawdziwszy, czy mam bro przy sobie. Ale naprawd osupiaem, gdy zobaczyem, ilu ludzi prbowao szuka szczcia w kolumnowym przedsionku. Seneka tak by zawalony obowizkami, e w ogle nie mg mnie przyj. Natomiast Neron zamkn si w swoim gabinecie, aby pisa wiersze. Nie wolno mu byo przeszkadza, bo przebywa tam w towarzystwie biaogw-poetek. Poczuem si niezrcznie, gdy spostrzegem, jak niezliczona rzesza ludzi za wszelk cen stara si zyska sobie przychylno cesarza. Ju zamierzaem odej, gdy podszed do mnie jeden z licznych sekretarzy Pallasa i zaprowadzi do Agrypiny. Roztrcajc meble i kopic nogami drogie wschodnie kobierce krya tam i z powrotem po swoich pokojach. Czemu od razu nie zgosie si do mnie?! krzykna ostro. A moe i ty nie czujesz ju szacunku wobec mnie? Nie ma w wiecie nic gorszego ni czowiek niewdziczny! Wtpi, czy ktra z matek ofiarowaa swojemu synowi i jego przyjacioom rwnie duo jak ja! Augusto, mater patriae! zawoaem, cho dobrze wiedziaem, e tego tytuu jej nie przyznano. Oficjalnie bya tylko kapank boskiego Klaudiusza. Jak moesz posdza mnie o niewdziczno?! Nie miaem w dniach cikiej aoby zawraca ci gowy gupstwami! Agrypina spojrzaa na mnie nieufnie i zacza zaraz wzdycha i zaamywa rce, zapewniajc: Jako matka nowego cesarza nie mog okazywa uczu alu, jaki drczy mnie po mierci Klaudiusza. Neron jest taki mody! Potrzebuje rad matki, aby dobrze wypenia swoje trudne obowizki. Ja wiem lepiej od innych, jak zaatwia sprawy z korzyci dla ojczyzny i pro publico bono. Moj rozpacz zmniejsza fakt, e biedny Klaudiusz by ju bliski obdu. Nie moglimy ogosi nawet jego ostatniej woli, bo nosi ona wyrane oznaki pomieszania zmysw. mier bya wybawieniem dla biednego starca! Teraz jest mu dobrze midzy bogami, cho obawiam si, e boski August bdzie zaskoczony, gdy trzsc gow do niebiaskich "wrt zastuka Klaudiuszjkaa! Dobrze, e wrcie, Minutusie Lauzusie! mwic to Agrypina uja moj rk i przycisna j do swego wydatnego biustu; owiona mnie silna wo fiokowych pachnide. Mimo bdu, jaki z braku dowiadczenia popenie swego czasu, nie jeste lekkoduchem! A wanie teraz Neron najbardziej potrzebuje prawdziwych przyjaci. Mj syn ma saby charakter i atwo nim manipulowa. By moe zbyt ostro z nim postpowaam. Pocztkowo siada przy mnie w tej samej lektyce albo z szacunkiem szed za mn, a teraz specjalnie mnie unika. Czy wiesz, e ja mam prawo wjeda w lektyce nawet na Kapitol?! Neron traci nieprawdopodobne sumy na prniakw, grajkw, aktorw, wonicw wycigowych, poetw, pochlebcw zupenie jakby nie rozumia wartoci pienidza! Pallas jest bardzo tym zaniepokojony. To przecie on doprowadzi do adu finanse pastwowe za czasw nieszczsnego Klaudiusza! Fiskus cesarski oddzielono od finansw pastwowych! Neron tego nie zauwaa! Na dodatek upodoba sobie pewn niewolnic. Masz pojcie?! Neron gania do biaoskrej niewolnicy chtniej ni do wasnej

matki! Takie zachowanie nie licuje z godnoci cesarza! Zakamani przyjaciele jeszcze podbechtuj lekkomylnego chopca! A przecie matczyne pieszczoty mogyby mu zastpi brudne przelotne miostki! Pikna, harda Agrypina, ktra umiaa trzyma si w ryzach i zachowywa dumnie jak bogini, teraz, zbytnio ufajc w moj przyja, tak si zagalopowaa, e odkrya swoje karty. Seneka nikczemnie mnie zawid! woaa. To jest podstpny obudnik! cignam go z banicji, daam miejsce w senacie, zatrudniam w charakterze retora Nerona. Wszystkie swoje sukcesy jedynie mnie zawdzicza! A czy wiesz, e w Armenii te wybuchy zamieszki? Kiedy Neronn przyjmowa delegacj Armenii, weszam do sali, eby zgodnie z prawem usi przy nim. Wwczas za rad Seneki Neron wyszed mi naprzeciw i wyprowadzi z sali tak czule, jak tylko syn potrafi! To bya publiczna zniewaga! Niewiasty maj si trzyma z dala od spraw wagi pastwowej. A przecie bez tej niewiasty Neron nigdy nie zostaby imperatorem! Wyobraziem sobie, co mogli pomyle delegaci Armenii, gdyby zobaczyli wystpujc publicznie u boku cesarza biaogow! Neron nie bysn tu dyplomacj wiksz ni Agrypina. Ale tego jej oczywicie nie mogem powiedzie. Patrzyem na ni ze strachem, jak na zranion lwic. Zrozumiaem, e w decydujcej fazie walki o wadz bd si musia opowiedzie za ni albo za doradcami Nerona. Rezultat tej walki nieatwo przewidzie, bo dobrze znaem cakowit zaleno Nerona od swojej matki! Zakopotany prbowaem co napomkn o swoich przeyciach, ale Agrypina nie miaa ochoty mnie sucha. Okazaa zainteresowanie opowiadaniem o nagym ataku Sylana. Tak byo najlepiej! Bez tego w przyszoci znowu trzeba by byo szuka pretekstu i oskara go o udzia w spisku! Wszyscy Sylanowie przez swoje rodowe zadufanie okazywali si gadami! W tym momencie wszed suga z informacj, e Neron siada do jak zwykle spnionej wieczerzy. Agrypina trcia mnie w rami i zachcia: Id, guptasie, id do niego! Nie pozwl, eby ci odtrci! Mwia to tak przekonywajco, e pogalopowaem, wmawiajc powstrzymujcemu mnie sudze, e zostaem zaproszony na wieczerz. Neron siedzia w maej sali stoowej, obliczonej na jakie pidziesit osb, ale wypenionej takim tumem, e nie starczyo miejsc na sofach, cho ludzie cisnli si po troje na jednej. Wikszo obecnych musiaa si zadowoli zwykymi stokami. Neron by spocony i ubrany niedbale, ale na jego sympatycznej modej twarzy malowao si zadowolenie. Pocztkowo wpatrywa si we mnie wzrokiem krtkowidza, ale zaraz chwyci mnie w objcia i ucaowa; kaza przynie dla mnie krzeso i postawi je tu koo siebie. Muzy s dla mnie przychylne! zawoa i natychmiast pochyli si, eby mi tajemniczo szepn do ucha: Minutusie, Minutusie, czy kiedy kocha bez opamitania? Kocha i by kochanym! Czy mona pragn wicej?! Jad szybko i apczywie, co chwila wychwalajc muzyka Terpnosa, odzianego w powczyst opocz, ktry, jak si dopiero dowiedziaem, by najlepszym artyst naszych czasw. Taki byem zacofany! W czasie trwania wieczerzy Terpnos skomponowa muzyk do lirycznych strof Nerona, a potem wrd absolutnej ciszy piewa dla goci. Gos mia wyszkolony i tak majestatyczny, e przenika czowieka do gbi. Kiedy skoczy, akompaniujc sobie na cytrze, zgotowalimy mu ogromn owacj. Nie potrafi powiedzie, czy strofy Nerona byy oryginalne, czy te naladoway innych poetw, ale z ca pewnoci robiy

due wraenie w wykonaniu Terpnosa. Prawd mwic nie jestem zbyt muzykalny. Udajc skromno Neron podzikowa za oklaski, wzi instrument od Terpnosa i smtnie zabrzdka melodi, ale piewa si nie odway, cho wielu go o to prosio. Kiedy zapiewam powiedzia. Jak Terpnos mnie nauczy i przez wiczenia wzmocni mj gos. Wiem, e mam zdolnoci! Jeli kiedy wystpi, bd rywalizowa z najlepszymi! To jedyna pasja mego ycia! Wci ponawia proby, aby Terpnos piewa. Ze zoci mrucza na tych, ktrzy znudzeni muzyk rozmawiali midzy sob i popijali wino. Ja, mwic uczciwie, z trudem powstrzymywaem ziewanie. Obserwowaem goci i zauwayem, e przy dobieraniu przyjaci Neron nie zwraca szczeglnej uwagi na ich pochodzenie; widocznie kierowa si wasnym upodobaniem. Z rodu patrycjuszowskiego wywodzi si jedynie Marek Othon, ktrego ojciec, podobnie jak i mj, wywodzi si od krlw etruskich; senat nawet ustawi jego popiersie na Palatynie, cho mia fataln opini. By bezczelny i prymitywny, a syna bi bezlitonie nawet wtedy, gdy ten otrzyma ju msk tog. By tu Klaudiusz Senecjo, ktrego ojciec by wyzwolecem cesarza Kaliguli. Zarwno Othon, jak i Klaudiusz,"byli przystojnymi modzianami i jeli chcieli, potrafili zachowywa si czarujco. Widziaem te bogatego krewnego Seneki, Anneusza Serena, ktremu Neron szepta co na ucho, kiedy Terpnos przerwa wystp, aby odwiey gos surowym jajkiem. Suchajc muzyki Neron zasn; z tymi adnymi rysami i czerwonymi wosami wyglda jak marmurowy relief picego Endymiona. Gdy si zbudzi, kaza gociom opuci sal; zostao tylko dziesi osb, w tym i ja, bo wyranie mnie nie wyprosi. Kaza nam wdzia dziwne szaty i tylnym wyjciem udalimy si na dalszy cig zabawy do miasta. Neron przebra si za niewolnika i nakry gow kapturem. Wszyscy na tyle mielimy w czubie, e byle psota nas cieszya. Z szumem i haasem zbiegalimy po stromej ciece na Forum i tu, obchodzc wkoo atrium kapanek Westy, gono sykalimy na siebie, eby zachowa spokj. Othon opowiada bezwstydne historyjki o westalkach widomy dowd jego bezbonoci. Gdy dochodzilimy do ulicy zotnikw, naprzeciwko nas wyjecha pijany ekwita, ktry wyrzeka, e zgubi swoich kompanw. Neron wszcz z nim awantur, a rycerz a pali si do bjki. Othon zdj swoj opocz i pohutalimy w niej pijanego, po czym Senecjo wrzuci go dla zabawy do kloaki, ale wycignlimy go stamtd, eby si nie utopi. Tukc i walc w okiennice sklepw lub zrywajc je i cignc za sob w charakterze upw, dotarlimy w kocu do cuchncych zaukw Suburry. Tutaj przemoc wyrzucilimy goci z maej spelunki, ktra bya jeszcze czynna, i zmusilimy waciciela, aby nas ugoci winem. Wino, jak naleao si spodziewa, byo pode, wic wytoczylimy kadzie na ulice i wylali. Bezradny gospodarz wybuchn paczem wiedzc, e nic nam nie moe zrobi, wic Seren obieca za wszystko zapaci. Neron obnosi si dumnie z ran na policzku, jak odnis w bjce z pastuchem z Lacjum, bowiem, jak twierdzi, udzia w bjce przynosi mczynie zaszczyt. Kategorycznie te zabroni ukarania tego pastucha. Senecjo mia ochot na swawole z nierzdnicami, ale Neron powiedzia, e jego surowa matka nie pozwala mu spotyka si nawet z najlepsz ladacznic. Wtedy Seren z tajemnicz min kaza nam przysic, e pary z ust nie pucimy, i zaprowadzi nas do piknego domu na zboczu Palatynu. Powiedzia, e kupi go i urzdzi dla najpikniejszej kobiety na wiecie. Neron udawa, e jest zmieszany i co chwila pyta, czy wypada przeczyta napisane dla niej wiersze.

To wszystko byo wyreyserowane, bo w tym domu mieszkaa przepikna niewolnica, Greczynka imieniem Akte, w ktrej Neron by po uszy zakochany. Seren gra rol kochanka, ktry niby to od siebie obsypywa j prezentami, w rzeczywistoci kupowanymi przez Nerona. Musz przyzna, e Akte miaa przepikn figur i rzeczywicie bya liczna. Ona te musiaa kocha Nerona, skoro bardzo si ucieszya, gdy nad ranem, obudzona ze snu, ujrzaa go pijaniutkiego w gronie haaliwych kompanw. Neron przysiga, e Akte jest spokrewniona z krlem Attalosem i obieca to jeszcze kiedy wiatu udowodni. Ja byem oburzony, e domaga si, by dziewczyna stana przed nami naga, bo chepi si jej nienobia skr. Dobrze wychowana, wyksztacona Akte mocno si wzbraniaa, a Neron zachwyca si jej skromnoci i rumiecem wstydu na policzkach; upiera si jednak, e nie moe niczego odmwi swoim przyjacioom, ktrzy na wasne oczy musz si przekona, e jest najszczliwszym i godnym zazdroci modzianem. W ten sposb zaczo si moje nowe ycie w Rzymie. Nie byo to ycie godne. Po pewnym czasie Neron owiadczy mi gotowo poparcia w staraniach o jakie stanowisko. Chcia zapewni mi dowdztwo kohorty w gwardii pretoriaskiej. Nie przyjem tej propozycji i zapewniem go, e pragn tylko by jego przyjacielem i uczy si przy nim sztuki ycia. Masz racj, Minutusie! powiedzia, bo spodobaa mu si ta odpowied. Nie ma takiego urzdu, ktry nie marnowaby czasu mczyzny! Trzeba przyzna, e jeli ju musia zasi w sdzie, bo nie udao si danej sprawy zepchn ani na prefekta miasta, ani na pretora Burrusa, to rozstrzyga spory w sposb przemylany i sprawiedliwy. Ogranicza gadulstwo prawnikw i aby wyeliminowa pochlebcw da pisemnych opinii od bezstronnych sdziw. Podejmowa decyzje dopiero po zapoznaniu si z ich orzeczeniami i po przemyleniu sprawy. Publicznie wystpowa z wielk godnoci, pomimo e by taki mody i e na og ubiera si niedbale i na wzr artystw nosi dugie wosy. Mie siedemnacie lat, pozycj imperatora wadcy wiata, a rwnoczenie y pod kuratel zazdrosnej i dnej wadzy matki! Nie zazdrociem mu. Wydaje mi si, e jedynie pena namitnoci mio do Akte ocalia Nerona przed agresj Agrypiny. Neron cierpia z powodu obraliwych sw, jakimi matka obrzucaa jego ukochan. A przecie mg wpa znacznie gorzej! Akte nie mieszaa si do polityki i nie daa dla siebie prezentw, cho na pewno cieszya si z ich otrzymywania. Stopniowo wyciszaa w Neronie rodzinne okruciestwo Domicjuszy i z wielkim szacunkiem odnosia si do Seneki. Prawdopodobnie z tego powodu Seneka po cichu popiera ten zwizek miosny. Uwaa, e znacznie gorsza byaby mio Nerona do jakiej panny czy modej matki ze sfer arystokratycznych. Maestwo Nerona z Oktawi, z uwagi na jej nieletnio, byo czysto formalne; Neron odczuwa zreszt wstrt do swej tytularnej ony, poniewa bya siostr Brytanika. By prawd powiedzie Oktawia nie odznaczaa si sympatycznymi cechami. Bya skryta i zarozumiaa, niewiele te miaa do powiedzenia. Niestety, po matce, Mesalinie, nie odziedziczya ani wdziku, ani urody. Agrypina miaa duo rozsdku, wic rycho dosza do wniosku, e ataki zoci coraz bardziej oddalaj j od Nerona. Natychmiast przyja poz tkliwej matki, namitnie caowaa i piecia Nerona, nawet zapraszaa go do wasnej sypialni wszystko po to, aby sta si jego najlepsz i najwierniejsz powiernic. Takie sytuacje wprawiay Nerona w niepokj. Zdarzyo si, e szuka w paacowych garderobach jakiego nowego prezentu dla Akte i kierujc si najlepszymi intencjami wybra te najpikniejsz szat i drogocenny naszyjnik, ktry kaza posa swojej matce. Agrypina omal nie oszalaa ze zoci; wyjc z nienawici krzyczaa, e wszystkie skarby

w paacu s spadkiem po Klaudiuszu, a wic jej wasnoci i Neron moe z nich korzysta tylko za jej przyzwoleniem. Ja take staem si obiektem ataku wciekoci Agrypiny, poniewa uwaaa, e zbyt ogldnie opowiadam jej o politycznych pogldach i modzieczych wyskokach Nerona i jego przyjaci. Prawdopodobnie ta kobieta, ktra tak wiele lat musiaa maskowa sw dz wadzy, liczc na zdobycie jej przez zdominowanie syna, teraz przeywaa gorycz poraki i czua, e traci grunt pod nogami. Twarz jej brzydko wyduya si, oczy przypominay Meduz, a uywaa sw tak wulgarnych, e trudno byo ich sucha bez wstydu. Coraz bardziej traciem dobre zdanie o niej. W najwiksz rozterk popad Neron z powodu ogromnej mioci do matki; mioci wikszej, ni przystoi synowi. I to Agrypina doprowadzia do takiego zwizku! Dlatego Neron rwnoczenie tskni za matk i unika jej, uciekajc w objcia Akte albo wyadowujc si w nocnych bjkach na ulicach Rzymu. Ponadto ze strony jego charakteru trzymay na uwizi pouczenia Seneki. Przecie Neron ze wszystkich si stara si przynajmniej zewntrznie udowodni, e spenia pokadane w nim przez cay wiat nadzieje. Bd Agrypiny polega na tym, e przez gupi zazdro nie potrafia ju nad sob panowa. Midzy motem a kowadem znalaz si Afraniusz Burrus, czowiek stary, bez wtpienia nieposzlakowany i godny zaufania, ktry stanowisko prefekta gwardii pretoriaskiej zawdzicza Agrypinie. By nader rzadko spotykanym typem Rzymianina: nie marzy o osobistej sawie, tylko o spaceniu dugu wdzicznoci wobec swoich dobroczycw. Mia kalek rk i wasnymi siami nigdy by nie osign takiego urzdu. Stara si udowodni, e jest go godzien. Przyjmowa wic na siebie ca mas niepotrzebnej roboty, bo nie mia zmysu organizacyjnego i nie potrafi sobie dobra zrcznych pomocnikw. Do zakresu jego wadzy sdziowskiej naleay wanie i sprawy karne midzynarodowe; kwestie wewntrzne rozstrzyga prefekt miasta. To Burrus proklamowa Nerona cesarzem i on zaprowadzi go do obozu pretorianw t chwil uwaa zapewne za najbardziej zaszczytny moment ycia. Modocianego imperatora traktowa jak swego podopiecznego, po ojcowsku, wic eby unikn zjadliwych uwag Agrypiny, dyskretnie znika z Palatynu, tumaczc si nawaem pracy. Jedynym ale rzeczywicie potnym oparciem Agrypiny by grecki wyzwoleniec Pallas, ktry uzurpowa sobie pochodzenie z rodu legendarnych wadcw Arkadii. Suc Rzymowi kolejno pod panowaniem trzech cesarzy sta si tak przebiegy, e swoje decyzje wydawa tylko na pimie, aby nikt nie mg wypaczy jego sw. Kto chce, niech wierzy w plotk, e czyy go z Agrypin stosunki pciowe. W kadym razie pewne jest, e to Pallas pierwszy zaleca Klaudiuszowi maestwo z Agrypin. Byemu niewolnikowi oczywicie musiaa schlebia przyja, okazywana otwarcie przez pierwsz dam Rzymu! Pallas odnosi si do Nerona jak do nastolatka, co ma zielono w gowie. Przy kadej okazji stara si demonstrowa swoje bezcenne dowiadczenie w sprawach finansw pastwowych. Kiedy Neron, chcc zdoby popularno wrd ludu miasta i prowincji, zaproponowa obnienie podatkw, Pallas natychmiast go popar, ale rwnoczenie spyta, skd zamierza czerpa potrzebne fundusze i z rysikiem w rku udowodni, e przy obnieniu podatkw pastwo zbankrutuje. Neron mia rozliczne talenty, ale nigdy nie interesowa si matematyk; liczenie nie przystoi cesarzowi, bo naley do obowizkw niewolnika. Pallas by czowiekiem bardzo odwanym. wier wieku temu ryzykujc yciem wyjecha na Capri, aby zdemaskowa przed Tyberiuszem spisek Sejana. Zgromadzi ogromny majtek pono trzysta milionw sestercji i rwnie due wpywy. Szanowa Brytanika i Oktawie, bo

byli dziemi Klaudiusza; nie by te bezporednio zamieszany w nieszczsn mier Mesaliny. Gdy przed laty zgodzi si kierowa finansami pastwa, postawi Klaudiuszowi warunek, e nigdy nie bdzie si rozlicza ze swojej pracy. Ten sam warunek postawi Neronowi w pierwszym dniu jego panowania, kiedy mody cesarz kaza Pallasowi wypaci obiecane pretorianom premie. Ale Pallas by ju podstarzaym, zmczonym yciem czowiekiem. Za jego czasw zarzdzanie finansami zastygo w starych moduach i tradycjach. Wierz, e tak istotnie byo, bo zapewniali mnie o tym ludzie znajcy si na rzeczy. Pallas stale sdzi, e jest niezastpiony. Przy wszelkich konfliktach z Neronem stale grozi, e zoy rezygnacj ze stanowiska, co automatycznie pocign miao za sob ruin finansw pastwowych. Powoywa si przy tym na tak wanie opini Agrypiny. W trakcie szczeglnie burzliwych awantur z Neronem Agrypin straszya go: Naley otworzy testament Klaudiusza i przeczyta go na tajnym posiedzeniu senatu! Najwyszy czas, aby Brytanik przywdzia msk tog i zacz ci pomaga w rzdzeniu! Rzuc wszystko i na zawsze wyjad ze sw ukochan na Rodos, aby y jak poeta i artysta! Mam ju dosy wiecznych przeklestw i kopotw! wrzeszcza na to Neron. Ta myl go zreszt nie opuszczaa. Bardzo czsto wraca do tego tematu i wymienia imiona przyjaci, ktrych chciaby zabra na Rodos. Nie zamierza dzieli si z Brytanikiem wadz, raczej wola zrezygnowa z pozycji imperatora. Dobrze wiedzia, e wspierany przez Pallasa Brytanik w kadej chwili moe sta si jego rywalem w sprawowaniu wadzy, co przecie ustanawia ukryty przez Agrypin testament Klaudiusza, s Wreszcie Seneka w trosce o wasne stanowisko przedsiwzi odpowiednie dziaania. Przy wspudziale najznamienitszych bankierw Rzymu przygotowa szczegowy projekt reformy systemu finansowo-podatkowego pastwa. Skoni Burrusa do otoczenia pretorianami Palatynu i Forum, a Neronowi zaproponowa, aby wezwa Pallasa i zawiadomi go, e udziela mu dymisji. Neron czu taki respekt wobec Pallasa, e prbowa si wymiga: Moe lepiej uczyni jak on i wysa mu rozkaz na pimie? Seneka odrzuci ten pomys; chcia zahartowa Nerona, bo wiedzia, jak trudno bdzie mu spojrze Pallasowi w oczy. Do Pallasa docieray wprawdzie pogoski o przygotowywanych projektach reform, ale zbyt sobie lekceway filozofa i nauczyciela Senek, eby je powanie traktowa. Neron stale chcia mie wok siebie przyjaci, bo potrzebowa duchowego wsparcia i sympatii. Dziki temu staem si mimowolnym wiadkiem tego arcynieprzyjemnego spotkania. Rozkaz Nerona dotar do Pallasa w chwili, kiedy Palatyn by ju otoczony, wic nie udao mu si uprzedzi Agrypiny. Stawi si przed Neronem i trzeba przyzna, e zachowa si jak udzielny ksi. Jego zniszczone troskami i odpowiedzialnoci za sprawy finansowe rysy nawet nie drgny, gdy teatralnie gestykulujcy Neron przemawia do niego, wspominajc o krlach Arkadii i ze wzruszeniem dzikujc za osignicia w subie pastwowej. Nie znios, by zestarza si przedwczenie i eby zama ci ciar odpowiedzialnoci, na ktry nieraz si skarye zakoczy Neron swoj mow. By da wyraz mej nadzwyczajnej yczliwoci, pozwalam ci bezzwocznie wyjecha do twojej wiejskiej rezydencji, o ktrej przepychu i wspaniaociach kr legendy, aby do koca ycia mg cieszy si bogactwem, ktre zgromadzie, nie plamic swego honoru najmniejsz skaz. Chyba mi pozwolisz, bym przed odejciem zoy na Kapitolu przysugujc memu stanowisku przysig oczyszczajc? to byo jedyne pytanie Pallasa.

Neron odpar, e zgodnie z wasn obietnic nie moe takiej przysigi da od tak oddanego i cieszcego si zaufaniem sugi, jeli jednak Pallas chce j zoy dla spokoju wasnego sumienia, to on oczywicie nic nie ma przeciwko temu. Przeciwnie. Uwaa, e przysiga pooy kres nie koczcym si plotkom na temat uczciwoci Pallasa. Wszyscy potwierdzilimy to gorcymi oklaskami, miechem i gonymi okrzykami. Neron w purpurowym paszczu na ramionach puszy si jak kogut i umiecha, bardzo z siebie zadowolony. Pallas zimnym wzrokiem mierzy kolejno kadego z nas. Nigdy nie zapomn tego spojrzenia! Pene byo lodowatej pogardy dla nas, najbliszych druhw Nerona! W pniejszych latach odczuem wstyd, gdy wreszcie zrozumiaem, e trzysta milionw sestercji to naprawd nie byo nadmierne wynagrodzenie za prowadzenie przez dwadziecia pi lat i to zupenie sensownie! finansw gigantycznego imperium. Seneka zgromadzi tak sam kwot w cigu piciu lat jako rekompensat za wygnanie! Nie wspomn ju o moim wasnym majtku, ktrego wielko musz Ci kiedy, Juliuszu, udokumentowa w zapisie spadkowym. Przez cae lata nie zdoaem tego zrobi. Przemarsz pretorianw przez miasto spowodowa zbiegowiska na Forum i w innych miejscach publicznych. Wiadomo, e Pallas popad w nieask, wzbudzia powszechny zachwyt. Nic bowiem bardziej nie moe ucieszy motochu ni upadek czowieka bogatego lub sprawujcego wadz. Uliczni aktorzy w spektaklach satyrycznych, wystawianych na rogach ulic, od razu zaczli wykpiwa zarozumialstwo Pallasa i przecigali si w kleceniu zoliwych przypiewek na jego temat. Ale gdy Pallas w otoczeniu omiuset wyzwolecw i pomocnikw uroczystym pochodem schodzi pieszo z Palatynu, tum zamilk i zrobi mu przejcie. Pallas zachowywa si jak monarcha ze Wschodu. Jego wita olepiaa ludzi wykwintem szat i mnogoci zota, srebra i drogich kamieni. Nikt bardziej od byego niewolnika nie chepi si bogactwem ubiorw, nic wic dziwnego, e Pallas rozkaza swoim ludziom przywdzia najbogatsze szaty. Wstpujc na Kapitol narzuci na siebie bia tog. Najpierw uda si do mennicy w wityni Junony Monety, a stamtd do skarbca w wityni Saturna. Przed kadym z bogw zoy przysig oczyszczajc i potwierdzi j jeszcze w wityni Jupitera. Odchodzc ze stanowiska, Pallas zabra ze sob swoich wyzwolecw, latami szkolonych w rnych specjalnociach. Sdzi, e w ten sposb spowoduje chaos w finansach pastwowych i e po kilku dniach Neron bdzie zmuszony wystpi o ich powrt do pracy. Ale Seneka przewidzia wszystko. Piciuset przyuczonych niewolnikw, wypoyczonych przez bankierw, natychmiast zapenio dom rzdowy. Zreszt skoro tylko byy skarbnik imperium opuci miasto, wielu jego protegowanych skwapliwie wrcio do pracy. Seneka przej najwaniejsze decyzje w sprawach finansowych. Utworzy te swego rodzaju bank pastwowy, ktry udziela ogromnych poyczek wadcom ociennych pastw. Pienidze wic nie leay bezczynnie w skarbcu, lecz przynosiy obfite odsetki, ktrych lwi cz zgarnia Seneka. Neron przez wiele dni nie odway si na spotkanie z matk. Agrypina czua si miertelnie obraona; zamkna si w swoich pokojach i wzywaa do towarzystwa jedynie Brytanika i jego nauczycieli. Czyby chciaa zademonstrowa, kogo teraz zamierza faworyzowa? Druhem Brytanika by syn Wespazjana, Tytus, a przez jaki czas take dalszy kuzyn Seneki, Anneusz Lukanus, ktry mimo modego wieku potrafi ku zadowoleniu Nerona ukada pikne wiersze. Neron zawsze szuka towarzystwa poetw i artystw, a nawet organizowa konkursy poetyckie, cho niechtnie uznawa kogokolwiek za lepszego od siebie.

Neron znakomicie odegra swoj rol przy odsuniciu Pallasa, ale nie mg znale spokoju, gdy tylko pomyla o matce. Wydawao si, e zada sobie pokut: zacz pod kierunkiem Terpnosa szkoli swj gos, poci i godzinami lea z oowian pyt na piersiach, co miao wzmocni, jego piew. Ogromnie nas to krpowao, wrcz wstydzilimy si jego postpowania tak bardzo, e pilnowalimy, aby kto przypadkowy nie usysza, jak wiczy. Z dnia na dzie mody cesarz pospnia i coraz czciej kaza sobie opowiada o urokach ycia na Rodos. Uskara si na surowe obyczaje patrycjuszy i robio mu si niedobrze, kiedy zauway jakiego senatora starej daty, ktry nie uywa chustki do nosa i bezceremonialnie smarka przez palce. Aby si rozerwa, codziennie chodzi do teatru, ale kry si przed tumem w gbi swojej loy. Ju wtedy zdolny pieniarz albo tancerz pantomimy mg liczy na wysokie honorarium, jeli potrafi niepodzielnie zapanowa na scenie i zdominowa innych aktorw, chr i zesp muzykw. Neron mia zwyczaj powtarza, e nie ma pikniejszej melodii ni przecigy odgos oklaskw albo tupot ng tysicy widzw podziwiajcych artyst. Bywao, e publiczno wszczynaa awantury, domagajc si ulubionego aktora; na widowni wybuchay wwczas bjki. W takich razach Neron pokazywa si publicznie i okrzykami podega awanturnikw. Kiedy nawet cisn krzesem z loy; przez przypadek trafi jednego z pretorw w gow. Wszyscy chykiem szybciutko opucilimy teatr. Samopoczucie Nerona w pewnym stopniu poprawiay dobre wieci nadchodzce z Armenii. Za rad Seneki i Burrusa cesarz odwoa z Germanii najsawniejszego dowdc wojennego Rzymu, Korbulona, i poleci mu poprowadzenie wyprawy przeciw Partom, ktrzy zagarnli Armeni pastwo buforowe, utworzone zgodnie z tradycyjn polityk rzymsk. Rywalizujc midzy sob Korbulon i prokonsul Syrii dotarli z legionami a na brzegi Eufratu i wykazali si tak determinacj, e Partowie uznali za rozsdniej sze wycofanie si z Armenii, aby unikn niechybnej klski. Z tego powodu senat postanowi zarzdzi w Rzymie uroczystoci dzikczynne, a take przyzna Neronowi odznaki zasuonego obywatela i prawo przybierania limi lauru pkw rzeg jego liktorw. Kampania Korbulona zmoderowaa powszechne nastroje; wczeniej wiele osb obawiao si rychej wojny z Partami. Pogoski o jej wybuchu zakciy gospodark imperium, a szczeglnie handel. Pod koniec roku bardziej ni dotychczas okazale, bo przez cztery dni, obchodzono wito Saturnaliw. Ludzie przecigali si w obdarowywaniu si wzajem drogimi podarkami; powszechnie wymiewano starych skpcw, ktrzy wysyali jedynie tradycyjne gliniane figurki i witeczne chleby. Ca ogromn sal paacu na Palatynie zajy prezenty przysane Neronowi, bowiem patrycjusze z bogatych prowincji konkurowali midzy sob w wyszukiwaniu dla niego rzeczy najdroszych i najbardziej wymylnych. Kancelici mieli pene rce roboty z wycen wartoci darw i kompletowaniem informacji o darczycach, poniewa Neron uwaa, i jego pozycja nakazuje, aby w zamian wysya dar jeszcze wspanialszy. Ulicami przewalay si gromady przemiewcw, baznw i piewakw. Wszdzie sycha byo dwiki cytr, piewy i okrzyki. Niewolnicy przebierali si w szaty swoich panw i odgrywali ich rol, a panowie pokornie im usugiwali i cierpliwie speniali ich zachcianki przez ten jeden jedyny dzie w roku, w ktrym Saturn zrwnuje panw ze sugami. Z okazji wita Neron urzdzi na Palatynie tradycyjn uczt dla modych patrycjuszy; los wskaza na niego jako na krla Saturnaliw, a tym samym da mu prawo nakazania kademu realizacji jakiej psoty. Zdylimy ju wypi tyle wina, e sabsi kondycyjnie obrzygiwali

ciany, kiedy Neron niewtpliwie zoliwie zaproponowa, aby Brytanik co nam zapiewa. Wargi Brytanika zaday, ale musia speni rozkaz krla Saturnaliw. Wszyscy czekalimy na wietn zabaw, a tymczasem Brytanik wzi do rki cytr i przy jej wtrze piknym gosem zapiewa skarg Matko, Ojczyzno moja, ziemio Priama!". Suchajc tej najsmutniejszej ze wszystkich pieni musielimy spuszcza oczy i nawzajem unika swego wzroku. Brytanik skoczy piewa, a w sali zapanowaa grobowa cisza. Nie moglimy go oklaskiwa, bo wyborem pieni chopiec jasno da do zrozumienia, e jest wiadomy obrabowania go z wadzy. Nie moglimy te wymia go, bo piewem odda gbi tragedii nie tylko wasnej, ale i gincej Troi! Pikny gos Brytanika i jego udany wystp by niemi niespodziank dla Nerona. Potrafi jednak ukry swoje uczucia, nawet pochwali zdolnoci Brytanika, ktry zreszt zaraz wyszed, skarc si na ze samopoczucie. Prawdopodobnie obawia si, e ze wzruszenia moe dosta ataku padaczki. Razem z nim wyszli jego modzi druhowie demonstrujc otrzymane w domu dobre wychowanie. Ta demonstracja cho moe nie tylko ona? wywoaa gniewn furi Nerona. Ta pie jest wezwaniem do wojny domowej! krzykn nagle. Pamitajcie, e Pompejusz mia osiemnacie, a boski August dziewitnacie lat, kiedy dowodzili legionami w wojnie domowej! Dugo nie bdziecie czeka! A jeli Rzym woli mie ponurego i chorego na padaczk chopca cesarzem, to ja zrzekam si tronu i wyjad na Rodos! Nie dopuszcz do spustosze, jakie pociga za sob wojna domowa! Historia daje tego wymowne przykady! Lepiej podci sobie yy albo wypi trucizn, anieli przyzwoli na ruin, jaka czeka ojczyzn! Chocia wszyscy bylimy solidnie zalani, przerazilimy si. Jeszcze par osb poegnao si i szybko wyszo. A my, pozostali, wychwalalimy Nerona i twierdzili, e przy nim Brytanik nie ma adnych szans. Wtedy Neron powiedzia: Najpierw bdzie tylko pomaga w rzdzeniu, a za nim bdzie staa moja matka. Potem wywoa wojn domow. Kto wie, czy nie ukada w tajemnicy list proskrypcyjnych? Moe i wasze nazwiska s ju na nich?! To byy przeraajce sowa! Neron mwi gosem tragicznym, ale mia racj, cho my prbowalimy obrci wszystko w art i twierdzilimy, e plecie duby smalone, jak przystoi krlowi Saturnaliw. Rozweselilimy go w kocu, zacz artowa i poszczeglnym osobom wydawa polecenia dokonania rnych psot. Komu na przykad rozkaza, aby ukrad westalce sanday. Senecjo mia cign z ka i przyprowadzi star dam dworu, dziki ktrej swego czasu dosta si na Palatyn, cho nie by patrycjuszem. Neron koniecznie chcia wymyli co bardziej nieprawdopodobnego. Niewielu druhw zostao ju koo niego, kiedy nagle zawoa: Moje licie laurowe temu, kto przyprowadzi Lokust! Wygldao na to, e poza mn wszyscy obecni wiedzieli, o kim mowa. Z ca naiwnoci spytaem: Kto to jest Lokusta? Nikt sowem nie odpowiedzia, dopiero Neron rzek: To kobieta, ktra duo przesza i potrafi ugotowa bosk potraw z grzybw. Moe i ja zechc skosztowa potrawy bogw, skoro mnie obraono miertelnie? Nie zwrciem uwagi na te tajemnicze sowa i krzyknem:

 Dla mnie twoje laury! Nie dae mi jeszcze adnego polecenia! Tobie, Minutusie, najlepszy mj druhu przyzna Neron przypado najtrudniejsze zadanie! Minutus zostanie bohaterem Saturnaliw! A po nas ju tylko chaos! zabekota Othon. Nie, chaos ju za naszych czasw! rycza Neron. Czemu mamy go nie oglda? W tym momencie wesza do sali stara dama dworu, pijana jak bachantka. Bya na wp ubrana i rozrzucaa wok siebie gazki mirtu, cho zaenowany Senecjo prbowa j powstrzyma. Ta kobieta wiedziaa o Rzymie wszystko, wic zapytaem j, gdzie mog znale Lokust. Wcale si nie zdziwia, tylko zachichotaa, zakrywajc usta, i poradzia, abym poszuka jej koo wzgrza Celius. Natychmiast ruszyem w drog. Miasto byo tak owietlone, e byo widno jak w biay dzie; nie musiaem te dugo pyta, od razu wskazano mi maleki domek Lokusty. Zastukaem i niespodziewanie otworzy drzwi gburowaty pretorianin, ktry nie chcia mnie wpuci do rodka. Dopiero kiedy dostrzeg wski pas purpury na mojej todze, sta si bardziej uprzejmy i wyjani: Niewiasta imieniem Lokusta znajduje si pod stra, obwiniana jest bowiem o cikie przestpstwa. Nie moe si z nikim spotyka ani rozmawia. Przez ni ja nieszczsny nie mog cieszy si Saturnaliami! Musiaem uda si do obozu pretorianw, eby odnale przeoonego tego onierza. Na szczcie okaza si nim Juliusz Pollio, brat mego przyjaciela z modoci, mola ksikowego Lucjusza Pollio. Juliusza znaem osobicie, ostatnio awansowa i by ju trybunem wojskowym. Nie tylko nie sprzeciwi si rozkazowi krla Saturnaliw, ale wrcz wykorzysta go jako okazj dla dostania si w poblie Nerona. Owiadczy: Odpowiadam za Lokust! Musz i razem z ni, aby jej pilnowa! Lokusta nie bya jeszcze stara, ale jej twarz przypominaa mask pomiertn; nogi miaa tak straszliwie okaleczone w wyniku tortur, e musielimy sprowadzi lektyk, eby j dostarczy na Palatyn. Przez cay czas podry nie przemwia ani sowem, tylko palcym wzrokiem wpatrywaa si gdzie w dal. Czaio si w niej co przeraajcego, jaki zwiastun za. Neron z pozostaymi druhami przenis si do maej salki przyj i odprawi wszystkich niewolnikw. Ku mojemu zdumieniu okazao si, e w rodku nocy przybyli do niego Seneka i Burrus. Nie wiem, czy to Neron ich zaprosi, czy moe wezwa ich Othon, zaniepokojony nastrojem Nerona. Po radosnym uniesieniu Saturnaliw nie zostao ju ladu. Wszyscy jakby przygnieceni straszliwym ciarem unikali wzajem swoich spojrze. Gdy wprowadzilimy Lokust, Seneka powiedzia do Nerona: Jeste wadc i decyzja naley do ciebie. Tak chce los. Pozwl jednak, e ja si oddal i wyszed nakrywajc gow kapturem. Czybym by gorszy od mojej matki? krzykn ostro Neron. Chyba mog porozmawia z jej oddan przyjacik i spyta, jak si przyrzdza potraw bogw?! W swojej naiwnoci pomylaem, e Lokusta bya zapewne dawniej kuchark na Palatynie. Burrus pospnie wymamrota: Jeste wadc. Sam wiesz najlepiej, co robisz i z opuszczon gow i luno zwieszon u boku kalek rk wyszed z sali.

 Niechaj kady idzie w swoj stron rozkaza Neron, wytrzeszczajc oczy i zostawi mnie sam na sam z ukochan przyjacik mojej matki. Musimy wyjani wiele wanych zagadnie sztuki kulinarnej! Uprzejmie zaprowadziem Juliusza Polliona do pustej ju wielkiej sali, aby poczstowa go pozostaym z uczty winem i smakoykami. Wykorzystaem okazj i z ciekawoci spytaem: O co oskaraj Lokust? Co ona ma wsplnego z Agrypin?! Czyby nie wiedzia, e Lokusta jest synn na cay wiat trucicielk? Juliusz Pollio spojrza na mnie zdziwiony. Ju dawno by j skazano na podstawie lex Iulia, ale Agrypin spowodowaa bezterminowe odroczenie rozprawy. Przeprowadzono jednak surowe ledztwo, poddano j zwyczajowym torturom i osadzono w areszcie domowym. Podobno miaa tyle do opowiadania, e przesuchujcym j zabrako oddechu w piersiach. Teraz na mnie przysza kolej osupienia. Nie mogem wykrztusi sowa. Juliusz Pollio mrugn do mnie znaczco, pocign yk wina i zapyta: Moe jednak syszae o potrawie z grzybw, ktra przemienia Klaudiusza w boga? Cay Rzym a huczy, e Neron osign tron cesarski dziki bliskiej wsppracy jego matki z Lokusta! Podrowaem po prowincjach i z zasady nie wierz we wszystkie plotki, ktre kr po Rzymie! palnem ze zoci, bo wszystko we mnie si burzyo. Moj pierwsz myl bya obawa, e Neron zechce speni swoje pogrki i otruje si. Dopiero potem w gowie mi troszk przejaniao. Przecie obecno Seneki i Burrusa musiaa o czym wiadczy! Widocznie Neron, obraony prowokacyjnym zachowaniem Brytanika, postanowi osobicie przesucha Lokust, aby oskary Agrypin o otrucie Klaudiusza. W ten sposb mgby acno zamkn matce usta albo na tajnym posiedzeniu senatu skaza j na wygnanie z Rzymu. Bo oczywicie nie mg matki oskary publicznie. Ten tok rozumowania troch mnie uspokoi, cho bardzo trudno byo mi uwierzy w otrucie Klaudiusza przez Agrypin. Przecie ju na kilka lat przed mierci Klaudiusza syszaem, e ma raka odka. Sdz, e bdzie najlepiej powiedziaem po namyle jeli obaj zatrzymamy dla siebie to wszystko, co si tu dzisiejszej nocy wydarzyo! Nie sprawi mi to adnej trudnoci parskn miechem Juliusz. Jestem onierzem i bez szemrania wykonuj rozkazy! I tak pospnie zakoczy si ten wieczr, ktry zapowiada si zupenie inaczej. Wrciem na Awentyn pogrony w mrocznych rozmylaniach. Czuem, e niechccy wmieszaem si w polityczne rozgrywki na najwyszym szczeblu. Oczywicie Neron mg wezwa Lokust bez mojej pomocy, ale Agrypina na pewno wpadnie w sza, gdy si dowie, e poredniczyem w tej sprawie. A gniew Agrypiny jest trudny do zniesienia, bo w zoci wyraa si o ludziach bezwstydnie i zjadliwie. Spaem kiepsko i miaem bardzo ze sny. Nazajutrz, mczony kacem, postanowiem wzi nogi za pas. Wyjechaem do wiejskiej posiadoci ojca w pobliu Cerei i zabraem ze sob tylko Barbusa. Bya najchodniejsza i najmroczniejsza pora roku; w wiejskim zaciszu zamierzaem zrealizowa od dawna kiekujcy we mnie pomys napisania ksiki o przeyciach w Cylicji. Byem wiadom, e aden ze mnie poeta. Nie mogem te napisa prawdziwej historii powstania w Cylicji, bo w ten sposb oskarybym krla Cylicji i prokonsula Syrii. Natomiast przypomniaem sobie, e gdy byem w gocinie u Sylana, to dla zabicia czasu czytywaem awanturnicze opowiastki; na ich wzr postanowiem napisa groteskow historyjk o bandytach,

uwypuklajc komiczne aspekty mojej niewoli i bagatelizujc wszystkie momenty tragiczne. Przez kilka dni pochonity byem realizacj tego pomysu i zapomniaem o caym wiecie. Przez t pisanin chciaem uwolni si od ohydnych wspomnie upokarzajcej niewoli i wszystkie te przeycia obrci w art. Wanie rozpryskujc inkaust dopisywaem ostatnie wiersze, gdy dotara do mnie najwiesza wiadomo z Rzymu: oto w trakcie rodzinnego obiadu Brytanik dosta ostrego ataku padaczki i przeniesiony do ka wkrtce skona. Nikt si tego nie spodziewa, bo zazwyczaj po takim ataku szybko wraca do zdrowia. Aby skrci bolesne przeycia, Neron zwyczajem przodkw jeszcze tej samej nocy kaza spali ciao Brytanika na Polu Marsowym. Odbyo si to w czasie zimowej zamieci. Po kremacji bez paradnej eskorty i uroczystych przemwie zoono prochy zmarego w mauzoleum Augusta. W oficjalnym komunikacie dla senatu i narodu Neron odwoywa si do Ojczyzny, ktra staa si teraz jego jedyn ostoj, skoro tak nagle utraci bratni pomoc w yciu i wadaniu krajem. Ojcowie senatorowie, Rzymianie! Z tym wikszym oddaniem zaufajcie ksiciu, ktry samotnie dwiga brzemi wadzy jako ostatni z mskiej linii potomek patrycjuszowskiego, cesarskiego rodu!" tak koczy si ten komunikat, ktrego krasomwcza retoryka wskazywaa na naladowanie stylu Seneki. Czowiek chtnie daje wiar temu, w co chce uwierzy. Dlatego w pierwszej chwili poczuem ulg. Naga mier Brytanika, sdziem, najfortunniej rozwie konflikty zarwno Nerona, jak i Rzymu. Agrypina nie bdzie ju moga odwoywa si do Brytanika, aby oskara swego syna o niewdziczno. Zmniejszy si te prawdopodobiestwo wojny domowej. Ale w gbi duszy gryzo mnie podejrzenie, e moe nie dopuszczam do siebie prawdy? Wic siedziaem w Cerei i wcale nie miaem ochoty wraca do Rzymu. Doszy mnie suchy, e ogromny majtek odziedziczony po Brytaniku Neron podzieli midzy przyjaci i wpywowych czonkw senatu. Podobno szasta niezmiernymi darami, jakby nimi chcia kupi ludzk yczliwo. Nie miaem zamiaru uczestniczy w podziale spadku po Brytaniku. Kiedy wreszcie na wiosn przyjechaem do Rzymu, dowiedziaem si, e Neron pozbawi Agrypin honorowej warty i kaza si jej przenie z Palatynu do zniszczonego domu starej Antonii, ciotki Klaudiusza. Wprawdzie odwiedza j czasem w tej siedzibie, ale wycznie w obecnoci wiadkw, jakby chcia j nauczy opanowania wybuchw zoci. Agrypina zacza wznosi Klaudiuszowi wityni na wzgrzu Celius. Neron rozkaza zburzy rusztowania, twierdzc, e wanie tej dziaki potrzebuje na swoj rezydencj, poczyni bowiem rozlege plany rozbudowy Palatynu. Oczywicie godno Agrypiny jako kapanki Klaudiusza bardzo na tym ucierpiaa. Od ciotki Lelii dowiedziaem si, e znowu unikano Agrypiny jak za najtrudniejszych jej dni za ycia Mesaliny. Jestem niewiast starowieck wyjaniaa ciotka Lelia nie bd si uczya greckich tacw. Neron buduje na Polu Marsowym olbrzymi drewniany amfiteatr; podobno ma zada, aby wystpoway w nim ony i crki patrycjuszy. Senatorowie ekwici zobowizali si owi dzikie zwierzta na igrzyska. Cesarz wyda ustaw zakazujc wykonywania wyrokw mierci w amfiteatrze. Gladiatorzy maj dosta drewniane miecze. Jednej rzeczy zupenie nie rozumiem cigna, przygldajc mi si zoliwie. By moe mier Brytanika bya koniecznoci polityczn, ale ty zupenie niepotrzebnie si w to wmieszae. Powiadaj, e to wanie ty przyprowadzie Neronowi t wiedm Lokust. Nic dziwnego, e ucieke do Cerei! Podobno Brytanik mia cakiem sin twarz; zupenie jak ten

Sylan z Efezu, o ktrym opowiadae. Ubielono go kred, ale rzsista ulewa zmya kred, kiedy go skadano na stos caopalny. Dziwne tylko, e Neron nie obsypa ci majtkiem, nawet domu ci nie podarowa! Chyba sobie na to zasuye! Podobno Lokucie podarowa may dworek i kilku zdolnych niewolnikw, eby wyksztacia ich w swej szczeglnej sztuce kulinarnej. Byem tak przeraony tym straszliwym oskareniem, e zaczem si jka. Ciotka Lelia pooya mi rk na ramieniu i powiedziaa ze wspczuciem: Po tej historii masz, Minutusie, bardzo zszargan opini! Jeste mi niezmiernie drogi, jak wasne dziecko. Dla nas, ktrzymy przeyli panowanie cesarza Gajusza, morderstwa polityczne nie s niczym nadzwyczajnym. Jeli jednak jeste taki, za jakiego ci maj, to powiniene przynajmniej mie z tego jakie korzyci. Bo jeeli wystawiasz na szwank swoj opini zupenie bezinteresownie, to jest to zwyka gupota! Przysigaem ciotce, e jestem niewinny i pytaem ze strachem, czy ojciec wie o tych pogoskach. Ciotka Lelia odpara: Twj ojciec jakby nie chodzi po ziemi! On yje w swoim wiecie, chocia niby jest senatorem. To my, stare matrony, rozprawiamy midzy sob, wymieniamy pogldy i wysnuwamy wnioski. Oczywicie zawsze staj w twojej obronie. Tumacz, e masz zbyt prostolinijn natur, aby si miesza w jakie trucicielskie afery. Najmdrzejsze, co mgby teraz zrobi, to zawrze przyzwoity zwizek maeski i tym zamkn ludziom gby! To by ci podreperowao reputacj. Inaczej musisz znale w sobie duo siy! Zupenie nie rozumiaem, w jaki sposb maestwo mogoby poprawi moj opini, skoro ludzie rozpowszechniaj o mnie haniebne i niesprawiedliwe pogoski. Ogarna mnie pasja dojcia prawdy, niezalenie od tego, czy bdzie ona dla mnie dobra czy za! Po tamtym fatalnym posiku, w trakcie ktrego Brytanik zmar na atak padaczki, rozchorowa si te druh Brytanika, syn Wespazjana, Tytus. Postanowiem zobaczy si z nim, poniewa znaem dobrze jego ojca; dotychczas raczej unikaem Tytusa, bo przecie zadeklarowaem si po stronie przyjaci Nerona. Tytus by bardzo blady i wyniszczony chorob. By wyranie zdumiony i peen podejrze co do przyczyn mojej niespodziewanej wizyty i przyniesienia podarunkw. Jego prostoktna twarz i ksztat brody i nosa bardziej ni u jego ojca przypominay rysy starego etruskiego rodu Flawiuszw. Wystarczyo je tylko porwna z jakimkolwiek etruskim posgiem nagrobnym. To podobiestwo szczeglnie rzucio mi si w oczy, jako e dopiero co wrciem z Cerei. Od wita Saturnaliw przebywaem poza Rzymem i pisaem powie sensacyjn, ktr by moe przerobi na sztuk teatraln. Nie wiem dokadnie, co dziao si w miecie. Doszy mnie tylko rne suchy. Podobno i moje imi jest zamieszane w nag mier Brytanika. Znasz mnie na tyle dobrze, e chyba nie podejrzewasz o ze intencje?! Powiedz prawd! Jak umar Brytanik?! Brytanik by moim najlepszym, jedynym przyjacielem. Kiedy postawi mu zoty posg wrd bogw na Kapitolu. Kiedy wyli si z choroby, wyjad z Rzymu do Brytanii, do ojca. Przy obiedzie siedziaem obok Brytanika, bo Neron nie pozwoli jego druhom zaj miejsc na sofach. By chodny wieczr i pilimy gorce napoje. Degustator Brytanika poda mu puchar z tak gorcym winem, e gdy sprbowa sparzy sobie jzyk. Kaza sobie dola zimnej wody, wypi ju bez degustacji i natychmiast straci mow i olep. Wyrwaem mu puchar z rki i sprbowaem napoju. Zakrcio mi si w gowie i pociemniao w oczach, wic natychmiast

zmusiem si do wymiotw. Od tego czasu jestem chory. Gdybym nie rzyga, prawdopodobnie take stracibym ycie. Przypuszczasz wic, e Brytanika otruto i e sam take sprbowae tej trucizny? pytaem dalej, nie dowierzajc wasnym uszom. Ja nie przypuszczam, ja wiem! Tytus patrzy z powag wiksz, ni przystoi jego wp dziecinnemu wiekowi. Nie pytaj mnie o imi mordercy. Nie bya to Agrypina, bo j te przerazia mier pasierba! Jeli mwisz prawd, zaczn wierzy w to, co ludzie opowiadali e Agrypina otrua Klaudiusza! Czyby i tego nie wiedzia? zapyta, patrzc z politowaniem migdaowymi oczami. Przecie nawet psy gromadziy si wok Agrypiny i wyy, czujc mier, kiedy wysza na Forum w czasie obwoywania Nerona imperatorem przez pretorianw. A wic wadza jest wikszym zem, ni przypuszczaem! wykrzyknem. Brzerqie wadzy jest zbyt cikie dla jednego czowieka, choby mia nie wiem jak zdolnych doradcw owiadczy Tytus. aden z rzymskich imperatorw nie zachowa czystych rk i sumienia. Dlatego czasy republiki, mimo przeladowa, wojen domowych i krzywdy ludzkiej w prowincjach, byy mimo wszystko lepsze. Brytanik zachwyca si republik. Na pewno nigdy by nie dzieli wadzy z kobiet podobn do Agrypiny! Przecie celowo rozpowszechniane przez ni plotki stay si poredni przyczyn mierci jego matki, przecie to ona otrua jego ojca! Ale Brytanik, podobnie jak Oktawia, musia si nauczy kry swoje uczucia. Jedynym jego bdem by zbyt jawnie okazywany al do Nerona. Jego bdy s dla nas nauczk! Tytus mwi bardzo mdrze. Zauwayem to gono, on za odrzek ze skromnym umiechem: Miaem duo czasu w czasie choroby, aby dobrze si nad wszystkim zastanowi. Wol myle o ludziach dobrze ni le. O tobie rwnie mam teraz lepsze zdanie, bo ze szczerego serca tu przyszede i chcesz pozna prawd. Masz racj, wadza tworzy obudnikw, ale nie sdz, eby docieka prawdy o mierci mego najlepszego druha z poduszczenia Nerona. Znam dobrze cesarza. Wydaje mu si, e podarkami przekupi ludzi, aby o wszystkim zapomnieli. Najchtniej sam by zapomnia. Ale to niemoliwe! Powiem ci: na wszelki wypadek miaem przy sobie n, gdyby chcia mnie zabi! Wycign n spod poduszki i demonstracyjnie odrzuci go, jakby chcia mi okaza pene zaufanie. Ale nie sdz, e uwierzy mi do koca; zbyt starannie przemylanych sw uywa w dalszej rozmowie. W pewnym momencie obaj drgnlimy; do pokoju niespodziewanie wesza moda, odziana w pikne szaty dziewczyna, a za ni niewolnica, niosca koszyki. Dziewczyna miaa zgrabn figur, szerokie jak u Diany ramiona, pikn twarz o surowych rysach i wosy uczesane wedug greckiej mody, w krtkie loczki. Spojrzaa na mnie pytajco zielonymi oczami. W tym spojrzeniu byo co znajomego i przygldaem si jej wprost natrtnie. Zapewne nie znasz mojej kuzynki Flawii Sabiny? rzek Tytus. Codziennie przynosi mi ze swego domu jedzenie sporzdzone wedle przepisu lekarza pod jej osobistym nadzorem. Przyjacielu, czy zechcesz podzieli ze mn posiek? Tak wic dziewczyna jest crk starszego brata Wespazjana, Flawiusa Sabina, konsula i prefekta Rzymu! Zapewne spotkaem j na jakim przyjciu albo w procesji, bo wydawaa mi si dziwnie znajoma. Przywitaem j z szacunkiem, przyznam jednak, e zascho mi w ustach i jak

zaczarowany wpatrywaem si w jej gadk buzi. Ona za, wcale nie speszona, przygotowaa nam obiad, ktry by wrcz spartaski. W koszyku nawet nie znalaz si dzban z winem. Przez grzeczno co tam zjadem, chocia kady ks stawa mi w gardle, tak natarczywie przygldaem si dziewczynie. Zdawao mi si, e adna kobieta nie zrobia na mnie dotychczas takiego wraenia! Dziewczyna nie przejawiaa najmniejszej kokieterii; bya zimna, nieprzystpna i milczca, ale rwnoczenie pewna siebie i zarozumiaa, jak przystao na crk prefekta Rzymu. W czasie obiadu zdawao mi si, e albo to wszystko mi si ni, albo si upiem, chocia pilimy tylko wod. W kocu spytaem: Czemu nic nie jesz? Przygotowaam wam posiek odpowiedziaa z ironi ale nie jestem wasz degustatork. Zreszt nie mam ochoty dzieli si z tob chlebem i sol, Minutusie Manilianusie. Za dobrze ci znam! Jak moesz mnie zna, skoro ja ciebie nie znam?! odparem uraony. Nie wida adnej blizny ani skazy! rzeka z niezadowoleniem, bez zaenowania wycigajc szczupy paluszek i dotykajc mego lewego oka. Gdybym miaa wiksze dowiadczenie, wybiabym ci to oko i dotara do mzgu. Czy pobilicie si jako dzieci? spyta Tytus, ktry sucha ze zdumieniem. Nie, ja dziecistwo spdziem w Antiochii powiedziaem odruchowo. Przypomniaem sobie w tym momencie co, co wywoao rumieniec wstydu na mojej twarzy. Sabina, ktra badawczo mnie obserwowaa, ucieszya si z mego zaenowania i zawoaa: Aha, przypomniae sobie?! Rozrabiae noc po pijanemu z niewolnikami i azgami! Uprawialicie gwaty w publicznych miejscach! Ojciec ustali wasz tosamo, tylko z wiadomych wzgldw postanowi nie pociga ci do odpowiedzialnoci. To byo jesieni. Towarzyszyem Neronowi w haaliwej nocnej eskapadzie i sprbowaem wzi w objcia nadchodzc z naprzeciwka dziewczyn. Dostaem jednak od niej takiego szturchaca okciem w oko, e jak dugi runem na plecy. Prawie przez tydzie miaem pniej ogromnego siniaka na oku. Eskorta dziewczyny wdaa si z nami w bijatyk i Othon od smagnicia pochodni mia na twarzy pcherze od poparze. Byem wtedy tak pijany, e niewiele zapamitaem. Nie zrobiem ci nic zego, chciaem tylko chwyci ci w objcia, gdy po ciemku wpada na mnie! prbowaem si tumaczy. Gdybym wiedzia, kim jeste, nastpnego dnia rano stawibym si przed tob i twoim ojcem i prosi o wybaczenie. esz! krzykna. Drugi raz nie prbuj wzi mnie w ramiona, bo skoczy si gorzej ni za pierwszym razem! Nie omiel si nawet prbowa! zaartowaem. Teraz bd ucieka na twj widok, bo zrobia na mnie paskudne wraenie! Ale nie uciekem przed ni. Przeciwnie. Odprowadziem z Palatynu a do domu prefekta. Jej zielonkawe oczy drwiy sobie ze mnie, a naga do bya gadka jak marmur. Po tygodniu mj ojciec prowadzony przez niewolnika w otoczeniu dwustu klientw wszed do domu Flawiusza Sabina z prob o rk jego crki dla mnie. Pani Tulia i ciotka Lelia by moe ukaday inne projekty maeskie, ale i to wesele byo wystawne.

Na yczenie narzeczonej ceremonie lubne odbyway si wedug najsurowszego rytuau, cho nie zamierzaem prosi o czonkostwo w adnym kolegium kapaskim. Lecz Sabina owiadczya, e maestwo zawiera na cae ycie, a nie po to, eby si zaraz rozej. Oczywicie ulegem. Prawd mwic nie musielimy dugo by maestwem, abym si zorientowa, e znajduj si pod jej pantoflem. Ale uroczystoci weselne byy wspaniae. Za pienidze mego ojca cho pod szyldem prefekta miasta zaserwowano darmowe jado wszystkim obecnym, nie tylko senatowi i ekwitom. Neron take by na przyjciu weselnym; koniecznie chcia wystpi jako druba panny modej i zgodnie ze zwyczajem piewa przy akompaniamencie fletu spron piosenk weseln, ktr sam uoy. Do szybko odwrci pochodnie w d i wyszed, nie wszczynajc adnych awantur. Zdjem z gowy Sabiny pomienny welon, zsunem zot lubn szat. Kiedy jednak chciaem rozwiza mocno zasupany lniany pasek, zacza si broni woajc: Jestem Sabink! Bierz mnie, jak porywano Sabinki! Przecie nawet nie miaem konia! C za kaprysy? Nie nadawaem si na takiego porywacza, o jakiego jej chodzio. Nie wiedziaem nawet, czego ode mnie chce przecie kiedy kochaem si z Klaudi, to obydwoje bylimy dla siebie czuli i zgodni. Sabina bya okropnie rozczarowana, ale zacisna zby, zamkna oczy i pozwolia zrobi, co chciaem i do czego zobowizywa mnie pomienny welon panny modej. Gdy skoczyem, obja mnie za szyj, szybko pocaowaa i odwrcia si plecami, aby zasn. Mylaem, e oboje jestemy tak szczliwi, jak tylko moe by szczliwymi dwoje modych zakochanych ludzi po wasnej uczcie weselnej. Zasnem zadowolony, cho moe te westchnem... Dopiero duo pniej dowiedziaem si, czego Sabinki oczekuj od mioci cielesnej. Blizny na mojej twarzy zmyliy j, sdzia, e jestem zupenie inny. Pierwsze nasze spotkanie, kiedy to prbowaem uy wobec niej przemocy, podsycio jej marzenia o tym, e bd j bra si. Niestety, pomylia si w swoich rachubach. Nie czuj do niej alu. Rozczarowaa mnie jeszcze bardziej ni ja j. Jak i dlaczego taka si staa? Nie wiem i dzi jeszcze nie jestem w stanie tego wyjani. Wenus jest bogini kapryn i nieraz srog. Juno jest bardziej godn zaufania, ale z biegiem lat staje si nudna.

KSIGA SIDMA

AGRYPINA

W najgortszej porze roku przebywalimy nad morzem, w Cerei. Moja ona, Flawia Sabina, ogarnita szaem dziaania, zbudowaa nowoczesny domek letni na miejscu dawnej, krytej trzcin chatki rybackiej. Przez cay czas po kryjomu mnie obserwowaa, wyapujc moje sabostki; wnet przestaa wypytywa mnie o przyszo, bo zorientowaa si, e kada rozmowa na temat kariery urzdniczej rozstraja mnie nerwowo. Po naszym powrocie do miasta porozmawiaa na mj temat ze swoim ojcem. Flawiusz Sabin zaprosi mnie do siebie i oznajmi: Drewniany amfiteatr na wzgrzu Celius wkrtce bdzie gotowy i Neron osobicie go otworzy. Problem polega na tym, e z caego wiata przysyaj nam drogie dzikie zwierzta, a stare bestiarium przy Via Flaminia jest okropnie ciasne. Neron pragnie zademonstrowa takie pokazy tresury zwierzt, jakich jeszcze nigdy Rzym nie oglda. Senatorowie i konni ekwici bd na arenie popisywa si sztuk owieck, wic zwierzta nie mog by zbyt rozjuszone. Widzowie za oczekuj emocji w rodzaju walki zwierzt midzy sob. Potrzebny mi jest zaufany zwierzchnik bestiarium, ktry bdzie dba o zwierzta i organizowa przedstawienia z ich udziaem. Neron wyrazi zgod, aby na to stanowisko mianowa ciebie, poniewa masz ju dowiadczenie ze zwierztami. Jest to zaszczytna funkcja w subie miasta. Chyba sam sprowokowaem t propozycj, bo gupkowato przechwalaem si, e w modoci schwytaem lwa, w Koryncie oguszyem rozwcieczonego byka, a w Cylicji ocaliem ycie wsptowarzyszowi niedoli, kiedy przywdca bandytw dla zabawy wrzuci nas do pieczary, w ktrej mieszka niedwied. Ale opieka nad setkami dzikich bestii i organizowanie spektakli w amfiteatrze jest zadaniem tak odpowiedzialnym, e owiadczyem teraz nie mam po temu ani kwalifikacji, ani zdolnoci. Owiadczenie to zirytowao mego tecia, ktry ostro powiedzia: Potrzebne pienidze dostaniesz z kasy cesarskiej. Najlepsi pogromcy z caego wiata bd chcieli u nas pracowa. Twoim zadaniem bdzie tylko ocena zwierzt i podejmowanie decyzji. Sabina ci pomoe, od dziecka biegaa do bestiarium i uwielbia tresur. Klnc swj los wrciem do domu i rozgoryczony wyrzekaemu Wolabym ju zosta urzdujcym kwestorem, jeli to miaoby ci sprawi przyjemno, ale przecie nie pogromc dzikich zwierzt! Konsulem to ju ty, nieszczniku, na pewno nigdy nie bdziesz! wycedzia Sabina, patrzc na mnie z wyrzutem. Dlaczego wic nie chcesz prowadzi ciekawego ycia

zwierzchnika bestiarium? Jeszcze nigdy tego stanowiska nie zajmowa przedstawiciel stanu rycerskiego! Wyjaniaem, e interesuje mnie raczej pisarstwo, ale Sabina gwatownie zaoponowaa: Jak warto ma dziaanie, ktre moe cign do czytelni pidziesiciu albo najwyej stu ludzi, klaszczcych z radoci, e skoczye czyta? Jeste leniem i oferm! Nie masz odrobiny ambicji, aby zrobi karier! Sabina bya tak wcieka, e wolaem jej wicej nie drani, chocia zdobywanie sawy wrd dzikich mierdzcych zwierzt wcale mi nie odpowiadao. Poszlimy do bestiarium. Nawet pobiena lustracja wystarczya do stwierdzenia, e stan zwierzt jest znacznie gorszy, ni mwi prefekt. Przywiezione ze wszystkich krain wiata zwierzta nie otrzymyway odpowiedniej karmy, nic dziwnego, e wychudy. Wspaniay tygrys by w stanie agonalnym. Nikt nie wiedzia, co jedz sprowadzone z Afryki za ogromne pienidze nosoroce, poniewa w czasie transportu zgin znajcy si na rzeczy ich nadzorca. Woda pitna bya zepsuta. Sonie nie chciay nawet tkn podawanej paszy. yrafy umieray ze strachu, bo ulokowano je tu obok pomieszcze lww. W gowie mi szumiao od skowytu i ryku umczonych zwierzt. Nozdrza zatyka smrd bijcy z ciasnych i w ogle nie czyszczonych klatek. Kierownik bestiarium i podlegli mu niewolnicy od wszystkiego umywali rce. To nie naley do moich obowizkw!" brzmiaa zwyka odpowied, kiedy usiowaem co wyjani. Pltali si te w odpowiedziach i twierdzili, e zwierzta s zmczone po walkach na arenie, chocia tak naprawd tylko podtrzymywano je przy yciu do dnia wystpu. Sabin szczeglnie zachwyciy dwie wielkie jak czowiek kosmate mapy, ktre przywieziono statkiem z odlegego zaktka Afryki. Nie chciay pi ani je podawanego im misa. Bestiarium naley cakowicie przebudowa powiedziaem stanowczo. Pogromcy musz mie odpowiednio duo miejsca na wiczenia. Klatki i pomieszczenia maj by tak obszerne, aby nawet due zwierzta mogy si w nich swobodnie porusza. Trzeba doprowadzi biec wod. Kady gatunek zwierzt ma by dogldany i karmiony przez patnego dozorc, ktry zna jego zwyczaje. Ludzie, ktrzy mnie oprowadzali, kiwali gowami i z powtpiewaniem pytali: Po co to wszystko? Zwierzta i tak zgin na arenie! Rozgniewany t odpowiedzi zachowaem si typowo dla ludzi sabych: rzuciem jabkiem w klatk z gorylami i wrzasnem: Czy mam was wychosta, abycie zaczli dobrze wykonywa swoj prac? Sabina uspokajajco pooya rk na mojej doni, ale nie odrywaa wzroku od mapy. O dziwo, kosmata rka goryla podniosa cinite przeze mnie jabko i bestia poara je jednym kapniciem potnych szczk. Zmarszczyem brwi i wyszczerzyem zby sdz, e wygldaem rwnie gronie jak goryl i rozkazaem: Dajcie im kosz owocw i wie wod w czystym naczyniu! Te dzikie bestie s misoerne! Przecie to wida po ich zbach! parskn miechem dozorca.

 Jak miesz tak mwi do swego pana?! krzykna Sabina, wyrwaa mu bicz z rki i smagna po twarzy. Dozorca przestraszy si i rozzoci, ale chcc mnie omieszy przynis kosz z owocami i wsypa je do klatki goryli. Mapy natychmiast si oywiy i mlaszczc zaczy zajada owoce; ku mojemu zdumieniu jady nawet winogrona. Caa obsuga zbiega si, eby to zobaczy; wicej ju nikt nie wymiewa moich polece. Wkrtce nie tylko zyskaem autorytet wrd moich podwadnych, ale i zorientowaem si, e gwnym powodem krytycznego pooenia zwierzt by nie brak dowiadczenia tych ludzi, lecz ich cakowite zobojtnienie na los niemych stworze, a take chciwo i brak zdolnoci organizacyjnych. Od kierownika po niewolnika wszyscy uwaali, e mog bezkarnie przywaszcza sobie rodki przeznaczone na utrzymanie zwierzt. Bezczelnie twierdzono, e zwierzta zdychaj z powodu jakich chorb, podczas gdy faktycznie zdychay z godu. Najbardziej oburzao mnie to, e dozorcy nienawidzili zwierzt i dranili je dla zabawy. Architekt, ktry zaprojektowa i nadzorowa budow drewnianego amfiteatru, obawia si obnienia rangi swego zawodu, jeli bdzie projektowa klatki i wybiegi dla zwierzt. Kiedy jednak z moich rysunkw i wyjanie Sabiny zorientowa si, e zakres robt bdzie olbrzymi, bo praktycznie trzeba bdzie wznie now dzielnic miasta, zmieni zdanie, zwaszcza e skaniali go do tego dostawcy i wykonawcy, ktrzy dostrzegli moliwo ogromnych zarobkw, jeli tylko prac wykonaj moliwie jak najszybciej. Wszystkich dozorcw, ktrzy dla zabawy rozjuszali zwierzta albo nie umieli si nimi zajmowa, zwolniem lub przeniosem do innych zaj. Rzem z Sabin zaprojektowalimy jednakow odzie dla kilkusetosobowej zaogi. Wybudowalimy tu obok bestiarium mieszkanie dla nas, bo szybko zrozumiaem, e jeli mam dobrze opiekowa si tymi drogocennymi zwierztami, to musz by przy nich w dzie i w nocy. Musielimy tyle czasu i uwagi powica zwierztom, e zapomnielimy o yciu towarzyskim i wszelkich rozrywkach. W naszym maeskim ou Sabina trzymaa lwie kocita, ktre kazaa mi karmi przez smoczek, bo ich matka zdecha przy porodzie. W cigym popiechu zapomnielimy nawet o poyciu maeskim, ale te prowadzenie bestiarium zaprawd byo prac frapujc i odpowiedzialn! Kiedy ju zapewnilimy zaodze waciwe warunki pracy, a zwierztom dostaw karmy, systematyczne karmienie i dobr opiek, trzeba byo si zabra za przygotowanie wystpw na arenie. Dzie otwarcia amfiteatru zblia si zatrwaajco szybko. Ogldaem w yciu tyle przedstawie, e dobrze wiedziaem, jak urzdzi na arenie polowanie, aby jak najmniej zagraao owczym, ale rwnoczenie trzymao widzw w napiciu. Trudniejsza bya. decyzja co do walk zwierzt midzy sob, bo ju wczeniej prezentowano na arenie bardzo dziwnych przeciwnikw. Chciaem te pokaza wiele wystpw dobrze wytresowanych zwierzt, poniewa bez specjalnej zachty zgaszali si do mnie dowiadczeni specjalici tresury z caego wiata. Duo kopotliwsze od samej tresury byo utrzymanie w tajemnicy programu wystpw. Nie mona si byo opdzi od ludzi, ktrzy stale odwiedzali bestiarium. Wreszcie nakazaem pobiera opaty za wstp. Pienidze z opat przeznaczyem na potrzeby bestiarium, chocia miaem prawo zatrzyma je dla siebie, bo przecie to ja wymyliem opaty. Dzieci i niewolnikw, jeli nie byo ich zbyt wielu, wpuszczalimy za darmo.

Spotykaem si z rnymi pomysami. Najaoniejszy przypadek stanowi mczyzna, ktry wytresowa pchy, aby sprzgnite w czwrk cigny maleki rydwan. Za niewielk opat demonstrowa pchle wycigi na prywatnych pokazach w zamonych domach. W aden sposb nie mg zrozumie, e taki pokaz jest niemoliwy w amfiteatrze dla stu tysicy widzw! Nachodzi mnie tak namolnie, e wreszcie odmwiem dalszych rozmw. Wtedy popeni samobjstwo przed bram bestiarium, oskarajc mnie o zatwardziao serca i brak zrozumienia dla jego sztuki. Na tydzie przed premier zgosi si do mnie brodaty kulawy mczyzna. Dopiero w trakcie rozmowy zorientowaem si, e by to Szymon mag! Poniewa formalnie nadal obowizywa zakaz uprawiania astrologii, przeto nie mg nosi chaldejskiej peleryny usianej gwiazdami. Wzrok mia bdny, by zabiedzony i opuszczony. Przedoy mi tak niecodzienn prob, e zaczem go podejrzewa o utrat rozumu. Ot dla odzyskania dawnej sawy chcia wzbi si w powietrze w amfiteatrze, na oczach widzw. Jeli dobrze zrozumiaem jego popltane opowiadanie, zmniejszya si jego moc uzdrowicielska i przesta by modny. Na skutek machinacji wrogich mu czarownikw zmara jego crka. Oskara chrzecijan, e ich nienawi sprowadzia na niego ndz na staro. Ja wiem, e potrafi lata tumaczy. Swego czasu unosiem si w powietrzu na oczach caego tumu i agodnie ldowaem na ziemi. Pewien chrzecijanin rzuci na mnie czary, spadem na Forum i pko mi kolano. Teraz chc sam sobie udowodni, e nadal potrafi lata. Pewnej nocy, kiedy szalaa burza, rozpostarem poy mej peleryny jak skrzyda i skoczyem z wiey na Awentynie. Poszybowaem bez kopotu i bez adnego szwanku spadem na nogi na ziemi. A mnie si wydaje, e tak naprawd to ty nigdy nie latae, tylko mcie wzrok widzw, ktrzy myleli, e lecisz powiedziaem podejrzliwie. Moe i mciem Szymon wykrca kociste palce i rwa brod ale rwnoczenie musiaem gboko wierzy i nadal wierz, e naprawd frun. W oboki ju nie potrafi wzlecie, ale wystarczy mi, jeli uda si raz albo dwa przelecie dookoa amfiteatru. Wtedy uwierz we wasn moc i moi anioowie bd mnie podtrzymywa. Jeli jeszcze masz swoj moc, to zaczaruj te olbrzymie afrykaskie goryle. Sam nie wiem, co mam z nimi zrobi. To s wcieke bestie! Chciaem, eby walczyy na arenie ze zgraj psw, ale kiedy psy ujadaj przed ich klatk, wpadaj w prawdziwy sza. adne ogrodzenie ich nie utrzyma na arenie. Publiczno wpadnie w panik! eby zyska moj przychylno, Szymon zgodzi si sprbowa zaczarowa mapy. Wlepia w nie wzrok, macha rkami i mamrota zaklcia w jzyku Samarytan. Nic to nie dao: jedna z map zapaa gar bota i przez kraty cisna mu midzy oczy, a druga wyrwaa grub ga i zacza ni tuc z caej siy w elazne prty klatki. Szymon potrzsn gow i powiedzia: One nie s nawet pludmi! Gdyby byy, okazayby mi posuszestwo! Wszystkie jego myli zajmowao wycznie latanie. Spytaem go, jak sobie wyobraa swj wystp. Wyjani, e naley wznie na rodku amfiteatru wysoki maszt, na szczyt ktrego wcignie si go w koszu, aby mg szybowa z duej wysokoci. Z ziemi nie wzbije si w gr, kiedy sto tysicy ludzi bdzie na niego patrze. Spoglda na mnie poncym wzrokiem i mwi z takim przekonaniem, e w gowie mi si mcio. Uwiadomiem sobie, e nigdy nie syszaem o takim wystpie. Szymon ryzykuje wasnym yciem i jest to jego osobista sprawa! Zreszt kto wie?! A nu mu si uda?!

Neron wanie odwiedzi amfiteatr i oglda prb taca z mieczami, ktry wykonywaa zaproszona grupa modych tancerzy greckich. By upalny dzie jesienny. Nero mia na sobie tylko przepocony chiton, poniewa entuzjastycznie oklaskiwa tancerzy, zagrzewa ich do taca, a nawet osobicie powtarza z nimi fragmenty wystpw. Propozycja Szymona maga przypada mu do gustu, lecz zauway: Taki lot moe by wydarzeniem niezwykym, ale trzeba mu nada odpowiedni opraw artystyczn. Moe przebra go za Ikara? Ale wtedy potrzebny byby Dedal... A moe zainscenizowac Pazyfae, eby widzowie si pomiali?! Fantazja Nerona nie miaa granic i dzikowaem losowi, e rycho sobie poszed. Zdylimy jednak ustali, e Szymon zgoli brod i przebierze si za modego Greka, a u ramion umocujemy mu lnice zociste skrzyda. Przekazaem Szymonowi te ustalenia, ale mag ostro zaoponowa przeciwko zgoleniu brody. Twierdzi, e mgby przez to straci swoj moc. Skrzyda mu nie przeszkadzay. Kiedy ju zapewnilimy zaodze waciwe warunki pracy, a zwierztom dostaw karmy, systematyczne karmienie i dobr opiek, trzeba byo si zabra za przygotowanie wystpw na arenie. Dzie otwarcia amfiteatru zblia si zatrwaajco szybko. Ogldaem w yciu tyle przedstawie, e dobrze wiedziaem, jak urzdzi na arenie polowanie, aby jak najmniej zagraao owczym, ale rwnoczenie trzymao widzw w napiciu. Trudniejsza bya decyzja co do walk zwierzt midzy sob, bo ju wczeniej prezentowano na arenie bardzo dziwnych przeciwnikw. Chciaem te pokaza wiele wystpw dobrze wytresowanych zwierzt, poniewa bez specjalnej zachty zgaszali si do mnie dowiadczeni specjalici tresury z caego wiata. Duo kopotliwsze od samej tresury byo utrzymanie w tajemnicy programu wystpw. Nie mona si byo opdzi od ludzi, ktrzy stale odwiedzali bestiarium. Wreszcie nakazaem pobiera opaty za wstp. Pienidze z opat przeznaczyem na potrzeby bestiarium, chocia miaem prawo zatrzyma je dla siebie, bo przecie to ja wymyliem opaty. Dzieci i niewolnikw, jeli nie byo ich zbyt wielu, wpuszczalimy za darmo. Spotykaem si z rnymi pomysami. Najaoniejszy przypadek stanowi mczyzna, ktry wytresowa pchy, aby sprzgnite w czwrk cigny maleki rydwan. Za niewielk opat demonstrowa pchle wycigi na prywatnych pokazach w zamonych domach. W aden sposb nie mg zrozumie, e taki pokaz jest niemoliwy w amfiteatrze dla stu tysicy widzw! Nachodzi mnie tak namolnie, e wreszcie odmwiem dalszych rozmw. Wtedy popeni samobjstwo przed bram bestiarium, oskarajc mnie o zatwardziao serca i brak zrozumienia dla jego sztuki. Na tydzie przed premier zgosi si do mnie brodaty kulawy mczyzna. Dopiero w trakcie rozmowy zorientowaem si, e by to Szymon mag! Poniewa formalnie nadal obowizywa zakaz uprawiania astrologii, przeto nie mg nosi chaldejskiej peleryny usianej gwiazdami. Wzrok mia bdny, by zabiedzony i opuszczony. Przedoy mi tak niecodzienn prob, e zaczem go podejrzewa o utrat rozumu. Ot dla odzyskania dawnej sawy chcia wzbi si w powietrze w amfiteatrze, na oczach widzw. Jeli dobrze zrozumiaem jego popltane opowiadanie, zmniejszya si jego moc uzdrowicielska i przesta by modny. Na skutek machinacji wrogich mu czarownikw zmara jego crka. Oskara chrzecijan, e ich nienawi sprowadzia na niego ndz na staro.

 Ja wiem, e potrafi lata tumaczy. Swego czasu unosiem si w powietrzu na oczach caego tumu i agodnie ldowaem na ziemi. Pewien chrzecijanin rzuci na mnie czary, spadem na Forum i pko mi kolano. Teraz chc sam sobie udowodni, e nadal potrafi lata. Pewnej nocy, kiedy szalaa burza, rozpostarem poy mej peleryny jak skrzyda i skoczyem z wiey na Awentynie. Poszybowaem bez kopotu i bez adnego szwanku spadem na nogi na ziemi. A mnie si wydaje, e tak naprawd to ty nigdy nie latae, tylko mcie wzrok widzw, ktrzy myleli, e lecisz powiedziaem podejrzliwie. Moe i mciem Szymon wykrca kociste palce i rwa brod ale rwnoczenie musiaem gboko wierzy i nadal wierz, e naprawd frun. W oboki ju nie potrafi wzlecie, ale wystarczy mi, jeli uda si raz albo dwa przelecie dookoa amfiteatru. Wtedy uwierz we wasn moc i moi anioowie bd mnie podtrzymywa. Jeli jeszcze masz swoj moc, to zaczaruj te olbrzymie afrykaskie goryle. Sam nie wiem, co mam z nimi zrobi. To s wcieke bestie! Chciaem, eby walczyy na arenie ze zgraj psw, ale kiedy psy ujadaj przed ich klatk, wpadaj w prawdziwy sza. adne ogrodzenie ich nie utrzyma na arenie. Publiczno wpadnie w panik! eby zyska moj przychylno, Szymon zgodzi si sprbowa zaczarowa mapy. Wlepia w nie wzrok, macha rkami i mamrota zaklcia w jzyku Samarytan. Nic to nie dao: jedna z map zapaa gar bota i przez kraty cisna mu midzy oczy, a druga wyrwaa grub ga i zacza ni tuc z caej siy w elazne prty klatki. Szymon potrzsn gow i powiedzia: One nie s nawet pludmi! Gdyby byy, okazayby mi posuszestwo! Wszystkie jego myli zajmowao wycznie latanie. Spytaem go, jak sobie wyobraa swj wystp. Wyjani, e naley wznie na rodku amfiteatru wysoki maszt, na szczyt ktrego wcignie si go w koszu, aby mg szybowa z duej wysokoci. Z ziemi nie wzbije si w gr, kiedy sto tysicy ludzi bdzie na niego patrze. Spoglda na mnie poncym wzrokiem i mwi z takim przekonaniem, e w gowie mi si mcio. Uwiadomiem sobie, e nigdy nie syszaem o takim wystpie. Szymon ryzykuje wasnym yciem i jest to jego osobista sprawa! Zreszt kto wie?! A nu mu si uda?! Neron wanie odwiedzi amfiteatr i oglda prb taca z mieczami, ktry wykonywaa zaproszona grupa modych tancerzy greckich. By upalny dzie jesienny. Nero mia na sobie tylko przepocony chiton, poniewa entuzjastycznie oklaskiwa tancerzy, zagrzewa ich do taca, a nawet osobicie powtarza z nimi fragmenty wystpw. Propozycja Szymona maga przypada mu do gustu, lecz zauway: Taki lot moe by wydarzeniem niezwykym, ale trzeba mu nada odpowiedni opraw artystyczn. Moe przebra go za Ikara? Ale wtedy potrzebny byby Dedal... A moe zainscenizowac Pazyfae, eby widzowie si pomiali?! Fantazja Nerona nie miaa granic i dzikowaem losowi, e rycho sobie poszed. Zdylimy jednak ustali, e Szymon zgoli brod i przebierze si za modego Greka, a u ramion umocujemy mu lnice zociste skrzyda. Przekazaem Szymonowi te ustalenia, ale mag ostro zaoponowa przeciwko zgoleniu brody. Twierdzi, e mgby przez to straci swoj moc. Skrzyda mu nie przeszkadzay. Opowiedziaem mu mity o Dedalu i drewnianej krowie Pazyfai, on z kolei przypomnia ydowsk opowie o Samsonie, ktry straci sw moc, gdy chytra niewiasta obcia mu wosy.

Zaczem go wymiewa, e nie jest pewien swojej mocy. Wtedy z wahaniem przysta na danie Nerona. Zapytaem, czy chce, aby mu zaraz zbudowa maszt, na ktrym mgby trenowa. Szymon nie yczy sobie adnych prb, bo nie chcia naduywa swojej mocy. Owiadczy, e woli poci i odmawia zaklcia, a ca moc zatrzyma na dzie igrzysk. Neron wyranie powiedzia, e przedstawienia amfiteatralne maj ludzi uszlachetnia i rozwesela. Po raz pierwszy w historii widowisk nie przewidziano przelewu ludzkiej krwi. Natomiast w antraktach midzy penymi napicia, mistrzowskimi pokazami, mona bdzie si mia, ile dusza zapragnie. W tym celu miano rzuca ludowi rozmaite dary: pieczone ptactwo, owoce, sodycze i wykonane z koci soniowej bilety loteryjne, na ktre mona byo wygra zboe, zoto, srebro, zwierzta pocigowe, niewolnikw, a nawet majtki ziemskie. Cesarz postanowi zrezygnowa z wystpw gladiatorw. Wyznaczy natomiast czterystu senatorw i szeciuset ekwitw, ktrzy otworzyli igrzyska, podnoszc ich rang. Lud z wielk ochot oglda sawnych mw ze znamienitych rodw, szturchajcych si drewnianymi mieczami i tpymi wczniami. Wystpujce w szyku bojowym grupy walczcych rycerzy demonstroway te mistrzowskie pokazy sztuki wojennej. Tum jednak by wyranie niepocieszony, bo nic si nikomu nie stao, i zacz gono wyraa swoje niezadowolenie. Wartownicy speniajc swe obowizki wystpili, by interweniowa, ale Neron rozkaza im wycofa si, aby jak to okreli lud przywyka do wolnoci. To posunicie cesarza wzbudzio entuzjazm i przychylno tumu. Szemrajcy si uspokoili, aby pokaza, e doceniaj zaufanie Nerona. Nastpny numer programu, pojedynek dwch opasych, zasapanych senatorw na sieci i trjzby by tak idiotyczny, e ludzie pokadali si ze miechu. Obaj dostojni panowie tak si rozjuszyli, e z pewnoci przynajmniej jeden z nich padby trupem ale trjzby nie miay ostrzy, a z sieci usunito oowiane ciarki, ktre suyy do oguszania przeciwnika. Pniej trzech chopcw wzbudzio przeraenie tumu, bo demonstrujc olbrzymie we pozwolili im owija si dookoa wasnych cia. Neron posmutnia, poniewa widzowie wyranie nie zrozumieli, e ten wystp by ilustracj legendy o Laokoonie i jego synach. Nastpiy pokazy oww na lwy, tygrysy i tury, ktre ku niezadowoleniu widzw obyy si bez ofiar wrd ludzi. Modzi owcy zawdziczali to gwnie mnie, bo kazaem ustawi na arenie ambony. Osobicie nie gustowaem w tych owach; polubiem moje zwierzta i nie byo przyjemnie patrze, jak gin. Potne owacje zebraa zwinna dziewczyna, pogromczyni lww, ktra nagle wybiega z ciemnej bramy, depczc niemal po pitach trzem bardzo gronie wygldajcym lwom. Widzowie zerwali si z miejsc, a dziewczyna trzasna biczem, zatrzymaa lwy na rodku areny; byy jej posuszne jak pieski, siaday na rozkaz i przeskakiway przez obrcze Jednak szum w amfiteatrze i owacje tumu zdenerwoway lwy. W finale wystpu pogromczyni demonstrowaa najbardziej ryzykowny numer: zmuszaa potn lwic, by otworzya paszcz, w ktr wkadaa gow. Podniecona lwica z ociganiem rozwara paszcz, i nagle zatrzasna szczk, odgryzajc gow pogromczyni. Pojawienie si ludzkiej krwi na arenie wzbudzio taki aplauz widowni, wrzaw i burz oklaskw, e musiaem czym prdzej usun lwy. Gromada niewolnikw, uzbrojonych w rozarzone prty i ponce pochodnie, otoczya bestie i zagnaa z powrotem do klatek. Gdyby si to nie udao, wwczas konni ucznicy musieliby je wystrzela. Baem si, e nie da si tego unikn, wic nie baczc, e nie mam adnej broni, biegaem po arenie i osobicie dowodziem akcj niewolnikw. W zdenerwowaniu kopnem

lwic pod brod podbitym gwodziami butem, eby wypucia z pyska gow pogromczyni. Lwica ostrzegawczo warkna, ale widocznie bya wystraszona, bo nie skoczya na mnie. Po numerze polegajcym na rozwcieczeniu nosoroca, na rodek areny wniesiono drewnian krow i aktor pantomimy, Parys, przedstawi histori Dedala i Pazyfai. Kiedy potny byk podchodzi do drewnianej krowy, wikszo widzw naprawd wierzya, e w rodku jest ukryta Pazyfae. Szymon z olbrzymimi, mienicymi si zotem skrzydami u ramion, zaskoczy widowni cakowicie. Parys usiowa gestami zachci go do taca, ale Szymon zlekceway te namowy i tylko z godnoci porusza skrzydami. Marynarze byskawicznie wcignli go na pomost zbudowany na samym szczycie zawrotnie wysokiego masztu. Kilku ydw, siedzcych na najwyej pooonych miejscach, wszczo awantur i miotali przeklestwa, ale widownia ich uciszya. W najbardziej uroczystym momencie swego ycia Szymon mag pozdrowi ze szczytu masztu cay wiat. Jestem przekonany, e do ostatniej chwili by pewien, e zwyciy i zami wszystkich konkurentw. Machajc skrzydami skoczy przepiknie w d, w kierunku loy cesarza, i spad tu przed ni. Jego krew opryskaa Nerona. Oczywicie Szymon zgin na miejscu. Pniej jeszcze dugo dyskutowano, czy lata naprawd. Niektrzy twierdzili, e kiedy w koszu wcigano go na maszt, lewe skrzydo ulego uszkodzeniu. Inni opowiadali, e upadek spowodoway ydowskie czary. Moe by do niego nie doszo, gdyby zachowa brod?! W kadym razie igrzyska trzeba byo kontynuowa. Marynarze przecignli i napili bardzo grub lin od balkonu pierwszego pitra do podna masztu. Ku ogromnemu zdumieniu widzw z balkonu zszed po linie na aren so, kierowany przez siedzcego na jego grzbiecie znanego z mstwa ekwit. Zebra olbrzymie oklaski za numer, ktrego nikt dotd nie oglda, a ktry sam wymyliem. Jeszcze nie przebrzmiay te oklaski, gdy wypucilimy na aren drugiego sonia, ktry chodzi chwiejc si i potykajc. By kompletnie pijany, bo wypi cay ceber sodkiego wina. Kiedy przypadkowo zauwayem, e bardzo lubi wino. Na soniu siedzia doskonay aktor, ktry gestami i gosem zachca swego wierzchowca, aby szed po linie. So chwia si i przeczco potrzsa gow. Wobec tego podsunito mu nastpny ceber wina. Wypi go apczywie, jakby chcia udowodni, e jest naogowym pijakiem. Teraz by ju zupenie zalany i zacz si popisywa, jak to czyni ludzie przy wzrastajcym podchmieleniu. Stan na tylnych apach, ale si przewrci i niezgrabnie wsta; wyranie by zdziwiony, e mu tak gupio wyszo. Potem przeszed kilka krokw po linie, zadziwiajco utrzymujc rwnowag, ale zsun si z niej i spad, a gruchno. Kierujcy nim jedziec jeszcze go poderwa, dolewajc mu wina, wic so balansowa na linie jak najlepszy bazen; wygldao na to, e salwy miechu widzw dodaway mu si. I chocia wydaje si to nieprawdopodobne nawet my nie bylimy na to przygotowani pijany so chwiejc si poszed po linie a do balkonu, gdzie zmordowany wysikiem przewrci si ciko, a cz amfiteatru zadraa, po czym zapad w gboki pijacki sen. I bardzo dobrze si zoyo, bo dosiadajcy sonia aktor ba si duej na nim jecha; przecie upadajc so mg go zgnie grubym cielskiem! Na balkonie nie byo nikogo, kto by zabra sonia, bo nikt z nas nie przypuszcza, e a tam dojdzie. Ten numer programu naprawd najbardziej ze wszystkich zasugiwa na oklaski, ale tylko ja byem tego wiadomy.

Kiedy wieczorem ludzie opuszczali amfiteatr, so si obudzi. Z pochylon gow i zwieszon trb pokornie wykonywa polecenia swojego tresera i zszed po schodach z pierwszego pitra nie rozgldajc si nawet po bokach; zachowywa si jak trzewiejcy pijaczyna, ktry ogromnie wstydzi si swych wczeniejszych wybrykw. Wanie obserwowaem sprowadzanie sonia na d, a jednoczenie podsuchiwaem, co sdz widzowie o programie przedstawienia, gdy spotkaem architekta, ktry budowa amfiteatr. Mia twarz szar jak ow i bez przerwy ociera pot z czoa. Dotychczas nie wznoszono tak olbrzymiej budowli drewnianej. Robilimy prby wytrzymaociowe, ale mimo tego z dreniem serca mylaem, e amfiteatr runie, gdy publiczno zacza tupa na galeriach. A jak ten twj so zwali si na balkonie, to ju mylaem, e umr ze strachu! Dlaczego wczeniej nie uprzedzie mnie, e wystpi takie obcienie?! Tysice ludzi mogo zgin, gdyby galeria runa! Na og jednak ludzie byli zadowoleni. Najwysze notowania miay miertelny skok Szymona maga i niespodziewana mier pogromczyni lww. aowano tylko, e stao si to za szybko! Senatorowie i ekwici, ktrzy wystpowali w charakterze owczych, cieszyli si, e wyszli z opresji cao. Co bardziej konserwatywni widzowie aowali, e na arenie nie polaa si krew ludzka ku czci rzymskich bogw i z rozrzewnieniem wspominali czasy Klaudiusza. Poczciwy ludek mnie znis ten niedostatek atrakcji, bo w antraktach Neron lekk rk rzuca w tum nader hojne dary. Z uznaniem przyjto te wycofanie z widowni pretorianw. Mimo ich braku zaledwie stu ludzi odnioso obraenia w bijatyce o bilety loteryjne. Maonka cesarza, Oktawia, bez szemrania zniosa upokarzajce ssiedztwo: obok niej w cesarskiej loy siedziaa pikna Akte, oddzielona jedynie ciank z otworem okiennym. Dla Agrypiny miejsca w loy zabrako. Neron poinformowa, e jego matka le si czuje. Podobno kto z widowni gono zapyta, czy przypadkiem Agrypina nie jada grzybw. Cesarz raczy okaza z tego powodu zadowolenie; uzna za dobry znak, e w jego obecnoci w amfiteatrze nard gono wyraa swoj opini. Moje bestiarium bardzo opustoszao, ale nadal wszystkie gatunki zwierzt miay swych przedstawicieli. Rozpoczem planowe uzupenianie pogowia, cigajc zwierzta z rnych stron wiata. Nie chciaem by zdany na przypadek przy organizowaniu igrzysk. Jeli si ma zwierzta, to wystarcz krtkie przygotowania i gdy Neron zada igrzysk dla ludu z okazji jakich wit, bdzie mona zapewni efektowne widowisko. Neron na pewno mia wakie powody dla organizowania widowisk; w ten sposb poprawia nastroje polityczne. Innymi sowy skania spoeczestwo, aby zapomniao o przykrych sprawach. Pewnego'dnia przygotowano mi specjalne danie: galaret z racic nosoroca. Postanowiem ten rarytas zanie osobicie na st cesarza, bo chyba jeszcze nie prbowa takiego przysmaku. Ze smutkiem spogldaem na opustoszae klatki, na niewolnikw, wykonujcych codzienne obowizki, i na prosty dom, w ktrym razem z Sabin wiedlimy intensywny, lecz sdz szczliwy ywot. Sabino! zawoaem, chcc wyrazi sw wdziczno. Bez twojej znajomoci zwierzt i niezmordowanej energii nigdy bym z honorem nie zakoczy tej trudnej pracy. Teraz wrcimy do normalnego ycia, ale kiedy, po latach, na pewno bdziemy mile ten okres wspomina! Wrcimy?! rzucia opryskliwie moja ona, zwracajc ku mnie skrzywion zoci twarz. Co chcesz przez to powiedzie, Minutusie?!

 Przecie ku zadowoleniu twego ojca i cesarza zakoczyem pomylnie zadanie, jakie mi powierzono! Zanios teraz Neronowi ten afrykaski przysmak, a nasz prokurator dokona rozrachunkw z cesarskim finansist. Neron nie ma gowy do liczenia, a i ja si do tego nie nadaj, bo tylko pobienie rozeznaj si w tak skomplikowanych rozliczeniach. Wydaje mi si, e s w porzdku i nie auj poniesionych kosztw. By moe Neron zechce wynagrodzi mnie w jaki sposb, chocia oklaski tumu s dla mnie najwysz nagrod. O nic nie bd go prosi, ale duej bym tego staego napicia nie wytrzyma! Kto z nas musia wicej wytrzyma? spytaa szybko Sabina. Uszom wasnym nie wierz! Zrobie przecie dopiero pierwszy krok na drodze kariery! Czy mgby porzuci lwy, ktre straciy sw opiekunk, albo te olbrzymie, przypominajce czowieka goryle, z ktrych jeden wymaga leczenia, bo kaszle, e a za serce ciska? Nie mw tak, Minutusie! Jeste tylko zmczony i masz zy humor! Ojciec mi obieca, e pod jego piecz zachowasz swoje stanowisko. To zaoszczdzi mu wiele kopotw, bo nie bdzie si wykca o marne grosze! Flawio Sabino! zawoaem, bo teraz ja przestaem wierzy wasnym uszom. Nie mam najmniejszego zamiaru cae ycie pielgnowa zwierzt, choby nie wiem ile kosztoway i byy najpikniejsze na wiecie! Przypomnij sobie, e ze strony ojca mj rd wywodzi si rwnie wysoko, jak takiego Othona, bo od krlw etruskich! Twoje wysokie pochodzenie jest kwesti co najmniej sporn, nie wspominajc ju o greckiej mamusi! ironicznie odparowaa Sabina. Te barwne maski woskowe w domu twojego ojca to protoplaci nie jego, ale pani Tulii! Mj rd, Flawiuszowie, wiele razy obejmowa stanowiska konsulw! yjemy jednak w nowych czasach. Wiele przemawia za tym, e na dworze Nerona dobry kierownik bestiarium bdzie zajmowa poczeniejsze miejsce ni jaki tam dowdca wojenny z Armenii czy mj wuj z mglistej Brytanii. Zwolennicy cyrkowego stronnictwa zielonych postawili na publicznych miejscach pomniki swym zawodnikom i nie wtpi, e najzdolniejsi aktorzy i piewacy te wkrtce bd mieli swoje pomniki. Ale nikomu jeszcze nie wystawiono godnego pomnika za zasugi literackie! A Seneka? udao mi si wtrci, ale rozgorczkowana Sabina przerwaa: Senece wystawiono pomnik jako nauczycielowi i czowiekowi wadzy. Czyby nie rozumia, e zwierzchnik bestiarium to stanowisko pastwowe, ktrego wielu ci zazdroci, chocia gono do tego si nie przyzna?! Nie chc konkurowa z wonicami i grajkami na cytrze odparem szorstko. Po nazwisku mog wymieni kilku starych patrycjuszy, ktrzy ju teraz unosz do nosa skraj swojej togi przy spotkaniu ze mn, aby da mi do zrozumienia, e cuchn bestiarium. Jakie piset lat temu pewien wybitny patrycjusz dumny by z koskiego gwna. Ale tamte czasy ju miny! Mwic powanie, mam do lwich kocit w naszym maeskim ou! Okazujesz im wicej czuoci ni mnie, swojemu maonkowi! Nie chciaabym ci obraa, wypominajc twoje walory maeskie! powiedziaa pospiesznie zzieleniaa ze zoci Sabina, z trudem si opanowujc. Mczyzna mdry i taktowny dawno by z tej sytuacji wycign wnioski odnonie do swojej mskoci. Z rnej jestemy ulepieni gliny! Ale maestwo jest maestwem i nie ko jest najwaniejsze! Na twoim miejscu byabym zadowolona, e zamiast szuka sobie kogo na boku, znalazam uczciwe

zajcie. Zreszt podjam ju w twoim imieniu decyzj, e bestiarium nie zostawimy! Mj ojciec jest tego samego zdania! Ale mj ojciec odpowiedziaem z dziecinn pogrk moe mie w tej sprawie odrbn opini. Jego moliwoci dokadania pienidzy do bestiarium nie s nieograniczone! Ale mwiem to bez przekonania, bo czuem si bolenie dotknity oskareniem Sabiny o brak walorw maeskich. Trzeba byo zadba o to, by egzotyczn potraw z opuszek racic nosoroca dostarczy na Palatyn w odpowiedniej temperaturze. Musiaem wic przerwa nasz ktni. Nie bya ona pierwsza w naszym poyciu, ale jak dotychczas najgorsza. Z opuszczon gow prowadziem kucharza do paacu i nie poprawiy mi humoru nawet gromkie radosne powitania przypadkowych przechodniw, ktrzy mnie poznawali i z umiechem dopytywali si, jakie niespodzianki szykuj na najblisze igrzyska w amfiteatrze. Nowy przysmak zyska akceptacj, chocia oczywicie znalaz si mdrala, ktrego zdaniem naleao uy wicej indyjskich przypraw. Neron zaprosi mnie na wsplny posiek, co byo rzecz naturaln. Kiedy wspomniaem o rozliczeniach, obojtnym tonem odesa mnie do swoich finansistw. Mj drogi mistrz, Seneka, tak chytrze zmiesza pienidze pastwowe i cesarskie, e sam nie wiem, kiedy i do kogo musz si zwraca po pienidze doda ze miechem. Jednak nie podejrzewam, aby duo wsun do wasnej kieszeni, bo przecie wtedy miaby do czynienia z rozwcieczonymi zwierztami, czego ci nigdy nie ycz. Aby okaza mi swoj szczodro, rozkaza niezwocznie wypaci mi p miliona sestercji nagrody. Co dobitnie wiadczyo, e nie mia najmniejszego pojcia o kosztach prowadzenia bestiarium. Zreszt nawet tej sumy nikt mi nigdy nie wypaci. Nie upomniaem si o ni, poniewa ojciec nie potrzebowa wsparcia finansowego. W czasie rozmowy z Neronem wtrciem niby mimochodem, e dla mnie byoby istotne, aby stanowisko szefa bestiarium podnie do rangi urzdu pastwowego, abym mg penienie tych obowizkw zaliczy sobie jako sub ojczynie. Mj te szybko zdezawuowa t propozycj. Powiedzia, e tak duego majtku nie mona wystawi na ask nieuczciwych konkursw i kaprysw senatu. Uwaa, e z punktu widzenia prawa jest to urzd dany z aski cesarza, podobnie jak urzd kucharza, garderobianego czy koniuszego, i e nie mona go utraci inaczej, jak tylko popadajc w nieask. Z zadowolonej twarzy imperatora widz, e nadal cieszysz si jego zaufaniem doda na zakoczenie Flawiusz Sabin. Bdziesz nadal kierowa bestiarium przynajmniej tak dugo, jak dugo bdzie to zaleao ode mnie, prefekta Rzymu! A teraz nie przeszkadzaj, rozmawiamy bowiem o sprawach, ktre wymagaj koncentracji! Neron zacz z oywieniem rozwija swj projekt organizowania co pi lat igrzysk na mod greck. Moemy powiedzie, e czynimy to ku wiecznej chwale i sawie cesarstwa roztrzsa gono. Osobicie zapewni, by po wsze czasy zway si one Wielkimi Igrzyskami. Pocztkowo moemy je skromnie nazywa jedynie Igrzyskami Nerona, aby ludzie do nich przywykli. Podzielimy je na igrzyska muzyczne, atletyczne i tradycyjne wycigi. Zamierzam rwnie zaprosi kapanki Westy do ogldania igrzysk atletycznych. Wyjaniono mi, e kapanki bogini Ceres na Olimpie maj taki przywilej. Dlatego widzowie bd od razu czy moje imi z Igrzyskami Olimpijskimi. Ale w Rzymie dodamy jeszcze szlachetniejsze dyscypliny. Ma to

uzasadnienie polityczne, poniewa pod nasz piecz przekazano dziedzictwo staroytnej Hellady. Musimy udowodni, e jestemy tego godni. Przede wszystkim naley zbudowa anie i gimnazjon do uprawiania wicze fizycznych. Senatorom i ekwitom zapewni bezpatn oliw i mam nadziej, e bdzie szeroko stosowana. Nie mogem si za bardzo entuzjazmowa tym planem; rozum mi podpowiada, e takie wzorowane na greckich igrzyska znacznie obni rang widowisk i pokazw zwierzt w amfiteatrze, a tym samym moj pozycj urzdow. Lud oczywicie zawsze bdzie wola amfiteatr od pieww, muzyki i zawodw atletycznych. Na tyle znam Rzymian! Ale grnolotne zainteresowanie Nerona sztuk zepchnie amfiteatr do roli rozrywki moralnie podejrzanej. Do naszego mieszkania obok bestiarium wrciem w nie najlepszym humorze. Ku mojemu strapieniu zastaem cioci Leli, ktra zdya si ju pokci z Sabin. Ciocia przysza zabra zwoki Szymona maga, poniewa chciaa je pochowa bez kremacji, zgodnie z ydowsk tradycj. Biedny Szymon nie mia ju adnych przyjaci, ktrzy by mu oddali ostatni przysug. ydzi dysponowali poza miastem rozlegymi katakumbami ciocia Lelia stracia wiele czasu, zanim uzyskaa wiadomo o tych ukrywanych miejscach pochwku nie kremowanych zwok. Nie rozumiem, jaki sens maj tego rodzaju tajemnice? ualaa si. Mnie osobicie odpowiada tradycyjny rzymski stos caopalny. Ale Szymon mag uwaa, e kiedy pewnego dnia trby wezw ydw i Samarytan, by wstali z grobw, potrzebne mu bdzie nie skremowane ciao. Szymon by moim starym przyjacielem i kiedy cierpiaam na kopoty starzejcej si niewiasty, on swoj moc je agodzi. Moe by mu si udao lata, gdyby cae gromady ydw nie modliy si o co zupenie przeciwnego. Zdyem si dowiedzie, e poniewa nikt nie zgosi si po zwoki Szymona, przeto Sabina polecia rzuci je na poarcie dzikim bestiom. Podobnie postpuje si z niewolnikami, ktrzy ulegaj wypadkowi. Wprawdzie nie pochwalam tego zwyczaju, ale to nieco obnia koszty utrzymania dzikich zwierzt, jeli tylko zadba si, aby miso nie ulego zepsuciu. Natomiast wydaem kategoryczny zakaz karmienia drogocennych zwierzt zwokami ludzi zmarych od choroby. W tym przypadku Sabina dziaaa jednak zbyt pochopnie. Przecie Szymon mag by czowiekiem szanowanym w swoim rodowisku i w peni zasugiwa na pochwek zgodny z obyczajami swego narodu. Poleciem niewolnikom odebranie ciaa lwom, ale znaleli jedynie obgryziony czerep i kilka kawakw koci. Kazaem szybko zamkn te szcztki w trumnie i przekazaem cioci Lelii, bagajc j na wszystko, aby dla wasnego spokoju ju jej nie otwieraa. Sabina okazywaa milczc pogard dla takiego sentymentalizmu. Od tego wieczora sypialimy z Sabin oddzielnie. Musz powiedzie, e spaem znacznie lepiej ni w ostatnim czasie, bo nie musiaem opdza si od lwitek, ktre miay zby ostre jak stalowe szpile. Wkrtce po mierci Szymona maga ciocia Lelia stracia ch do ycia i resztki rozumu. Od dawna ju bya star kobiet, ale dotychczas staraa si maskowa swj wiek za pomoc szat, peruk i szminek. Obecnie zrezygnowaa z walki z czasem i przesiadywaa w domu, kryjc si po ktach, mruczc co do siebie lub w kko opowiadajc o dawnych latach, ktre pamitaa znacznie lepiej ni dzie dzisiejszy.

Gdy stwierdziem, e nie ma pojcia, kto jest cesarzow, a mnie myli z moim ojcem, postanowiem nocowa w starym domu na Awentynie. Sabina nie miaa nic przeciwko temu. atwiej jej byo zaspokaja swoj dz wadzy, gdy moga samodzielnie panowa w bestiarium. Czua si doskonale w gronie treserw zwierzt, chocia oni, nie ubliajc tej godnej szacunku sztuce, byli na og ludmi prymitywnymi i nie umieli rozmawia o niczym innym jak tylko o zwierztach. Sabina doskonale radzia te sobie przy wyadunku zwierzt ze statku i targowaniu si o ich ceny. Robia to lepiej ode mnie. Przede wszystkim za potrafia utrzymywa bezlitosn dyscyplin wrd zaogi bestiarium. Szybko zorientowaem si, e tak naprawd jedynym moim zadaniem jest dostarczenie Sabinie odpowiednich sum pienidzy. Kwoty wyznaczone przez cesarski fiskus nie pokryway nawet czci kosztw utrzymania zwierzt, nie mwic ju o moliwociach prowadzenia inwestycji. Wanie dlatego dano mi do zrozumienia, e moje szefostwo jest urzdem honorowym i wymaga dokadania z wasnej kieszeni. Z finansami pastwowymi nie chciaem mie nic do czynienia, bowiem przedstawienia cyrkowe i amfiteatralne w zasadzie maj charakter przedsiwzi prywatnych, jedynie wycigi konne organizowane s pod kuratel pastwa i rzymskich bogw. Od mojego galijskiego wyzwoleca napyway pienidze z wytwrni myda, wyzwoleniec egipski sprzedawa kobietom drogie maci, a Hieraks przysya z Koryntu bogate prezenty. Ale moi wyzwolecy najchtniej lokowali dochody w inwestycjach. Producent myda wznosi nowe zakady w wielkich miastach imperium, a Hieraks zajmowa si w Koryncie sprzeda domw. Mj ojciec stwierdzi mimochodem, e bestiarium nie jest wcale przedsiwziciem opacalnym. Na pocztku rzdw Nerona panowa spokj, a drobni wytwrcy i pzedsibiorcy mieli niezliczone moliwoci prowadzenia korzystnych interesw. Zdaniem mego ojca zdobyta dziki bestiarium sawa i sympatia ludzi nie miaa wikszego znaczenia wobec braku wymiernych korzyci. Ojciec stale dawa mi pienidze, a pani Tulia staa si pospna i biadolia, e jeli tak bdzie dalej i wci bd powolny kaprysom Sabiny, to j, Tuli, czeka mier w biedzie i poniewierce. Dziki rozwojowi handlu w cigu kilku lat wyzwolecy bardzo si wzbogacili, a jeszcze lepiej powodzio si przesiedlonym do Rzymu mieszkacom Wschodu. Wielkie miasta prowincji rywalizoway z przepychem Rzymu, a mwic uczciwie przymiy go, bowiem Rzym sta si przeludniony. Wykorzystujc niedostatek mieszka w Rzymie zbudowaem kilka szeciopitrowy eh domw czynszowych, dziki namowie mojego tecia udao mi si bowiem zakupi po niskich cenach kilka parceli. Zarabiaem te na organizowaniu wycieczek na polowania do Tessalii, Armenii i Afryki oraz na sprzeday zwierzt na przedstawienia cyrkowe w miastach prowincji. Oczywicie najlepsze sztuki zostawilimy sobie. Najwiksze jednak dochody uzyskiwaem z udziaw w statkach kursujcych przez Morze Czerwone do Indii. Otrzymay one prawo wycznoci na przywz rzadkich zwierzt. W tych latach rozpocza si take sprzeda do Indii galijskich wyrobw rzemielniczych i wina z Kampanii. Rzym zawar z ksitami arabskimi umow, na podstawie ktrej zyska prawo utworzenia wasnej bazy na poudniowym cyplu wybrzea Morza Czerwonego i utrzymywania tam staego garnizonu. Byo to niezbdne ju choby dlatego, e wobec rozkwitu pastwa wzrastao

zapotrzebowanie na towary luksusowe, a Partowie nie zezwalali na przemarsz rzymskich karawan przez swoje ziemie, poniewa sami chcieli zarabia jako porednicy handlowi. Aleksandria wygraa na tym systemie, lecz inne, rwnie due miasta, jak Antiochia czy Jeruzalem, ucierpiay na obnice cen artykuw indyjskich. Dlatego te moni syryjscy kupcy zaczli rozgasza pogoski, e wojna z Partami jest nieunikniona, bo konieczne bdzie otwarcie bezporedniej drogi ldowej do Indii. Po ustabilizowaniu si sytuacji w Armenii, Rzym nawiza stosunki z Hyrkanami panujcymi na pnocy Partii, nad sonym Morzem Kaspijskim. Dziki temu mona byo otworzy drog do Chin z pominiciem porednictwa Partw i transportowa przez Morze Czarne do Rzymu zarwno jedwab, jak i wyroby porcelanowe. Mwic uczciwie, my, patrycjusze rzymscy, mielimy o tych sprawach stosunkowo mgliste wyobraenie. Mwiono, e transport towarw na grzbietach wielbdw z Chin do wybrzey Morza Czarnego trwa dwa lata. Wikszo rozsdnych ludzi nie wierzya, aby jakikolwiek kraj mg by pooony tak daleko, i uwaaa takie twierdzenia za wymysy kupcw z karawan, dbajcych o utrzymanie wygrowanych cen na ich towary. W chwilach maeskich nieporozumie Sabina radzia, abym wyruszy do Indii po tygrysy, do Chin po legendarnego smoka, albo wzdu Nilu do mrocznej Nubii po nosoroce. W momentach rozgoryczenia miewaem ochot na tak dug podr, ale rozsdek zwycia; wiedziaem, e s ludzie, ktrzy lepiej ode mnie potrafi chwyta dzikie zwierzta i dobrze znosz trudy podry. Dlatego przez wiele lat w rocznic mierci mojej matki wyzwalaem jednego z wyrniajcych si niewolnikw bestiarium, wyposaaem go w potrzebny sprzt i wysyaem w drog. Pewnego chtnego do podry Greka po wyzwoleniu wysaem do kraju Hyrkanw, skd mia si uda do Chin. Posiada t zalet, e umia pisa. Miaem nadziej, e sporzdzi ze swej podry relacj, ktra stanie si kanw mojej nowej powieci. Ale dotychczas nie da o sobie znaku ycia. Po mierci Brytanika i po zawarciu przeze mnie maestwa zaczem stopniowo odsuwa si od Nerona. Duo pniej doszedem do wniosku, e moje maestwo byo swego rodzaju ucieczk z krgu jego najbliszych przyjaci. Niewykluczone, e tylko dlatego tak szybko i lekkomylnie wybraem Sabin na on. Skoro odzyskaem nieco czasu do wasnej dyspozycji, jem organizowa we wasnym domu skromne spotkania poetw. Bratanek Seneki, Anneusz Lukan, by oczarowany moim towarzystwem, poniewa chtnie oddawaem hod jego zdolnociom poetyckim. Znacznie ode mnie starszy Petroniusz ceni sobie wysoko napisan przeze mnie malek ksieczk o zbjach z Cylicji, zwaszcza ze wzgldu na uycie w niej prostackiego jzyka. Ten Petroniusz by znanym bawidamkiem i wyznawa zasad, e jeli czowiek speni swe obowizki wobec pastwa, powinien powici si bez reszty sztuce ycia. By przyjacielem o tyle uciliwym, e we dnie sypia, a y wycznie noc; twierdzi, e straszliwy haas uliczny Rzymu przeszkadza mu spa. Zaczem myle o napisaniu nowej ksiki. Sporzdzaem notatki o polowaniach na dzikie zwierzta, ich transporcie, hodowli i tresurze. Dla uatrakcyjnienia lektury kolekcjonowaem opowieci o krew w yach mrocych przygodach, ktre bd to ogldaem na wasne oczy, bd o nich usyszaem. Staraem si jednak fantazjowa tylko tyle, ile byo niezbdne dla podtrzymania zainteresowania czytelnika. Petroniusz twierdzi, e z tego materiau moe powsta doskonaa, wartociowa poznawczo ksika. Sam chtnie cytowa wybrane z moich notatek ordynarne powiedzonka widzw z amfiteatru.

Poniewa te mj by prefektem Rzymu, zrezygnowaem z udziau w nocnych eskapadach Nerona, ktry w przebraniu wczy si po cieszcych si z saw ulicach. Postpiem mdrze; te szalone wybryki zakoczyy si tragicznie. Neron nigdy nie odczuwa alu, jeli w trakcie takiej wczgi oberwa uznawa, e by to rezultat rzetelnej bijatyki. Pewien nieszczsny senator stan w obronie czci swej maonki i mocno uderzy Nerona w gow po czym paln okropne gupstwo: gdy dowiedzia si, kogo uderzy, napisa do cesarza pokorny list z przeprosinami. Neron nie mia innego wyjcia, jak tylko wyrazi zdziwienie, e czowiek, ktry uderzy swego wadc, nie tylko mie jeszcze y, ale nawet pisa list, przechwalajc si swoim wyczynem. Senator popeni samobjstwo przez podcicie ttnic. Incydent ten Seneka ostro potpi. Pragn, aby Neron inaczej rozadowywa swj temperament. Kaza wic przebudowa cyrk Kaliguli, lecy w pobliu wzgrza Watykanu, na prywatny teren rozrywkowy Nerona. Tutaj mody cesarz mg spdza czas wedle swego upodobania, wiczc umiejtno powoenia kwadryg w gronie zaufanych przyjaci i rzymskich patrycjuszy. Take Agrypina oddaa mu swj ogrd, wychodzcy na wzgrze Janikulum, wraz z zabudowaniami. Seneka mia nadziej, e zainteresowanie si sportem ograniczy namitno Nerona do piewu i muzyki. Mody cesarz bardzo szybko sta si zapalonym i nieustraszonym wonic. Nic dziwnego przecie od dziecka kocha konie. Oczywicie na wasnym torze wycigowym nie musia oglda si za siebie ani si obawia, e kto na niego wpadnie czy przewrci jego kwadryg. Samo utrzymanie zaprzgu na wirau areny cyrkowej jest jednak wyczynem nie lada! Wielu amatorw toru wycigowego amao sobie karki albo zostawao na cae ycie kalekami, jeli na czas nie zdoao odci cugli zza pasa. Ja wolaem ostronie trzyma si raczej w krgu poetyckich i muzykalnych zainteresowa Nerona. Kiedy poprosiem go, aby podarowa mi zerwan strun z cytry; daem j jakiemu piewakowi wdrujcemu po knajpach, ktrego nauczyem kilku pieni miosnych, uoonych przez Nerona. Wywoao to sensacj i dzikowa mi gorco, e sawa o nim jako o pieniarzu, muzyku i poecie, rozchodzi si midzy prostym ludem. Nieco mnie to zakopotao, bo zrobiem to jedynie dla kpiny. Flawiusz Wespazjan, ktry ostro skci si z Ostoriuszem, otrzyma w kocu rozkaz powrotu z Brytanii. Mody Tytus zdy pod jego dowdztwem zdoby saw, kiedy na czele szwadronu jazdy i skoczy na pomoc ojcu, ktry znalaz si w okreniu. Wespazjan jednak twierdzi, e rwnie bez pomocy syna wydostaby si z zasadzki. Seneka uwaa, e prowadzenie w Brytanii dziaa wojennych jest bezsensowne i niebezpieczne, poniewa przyznanie przez niego wysoko oprocentowanych poyczek brytyjskim krlom skuteczniej uspokoio wysp ni wielce obciajce finanse pastwa ekspedycje karne. Neron przyzna Wespazjanowi godno konsula na kilka miesicy, pniej mianowa go czonkiem najwyszego kolegium kapaskiego, a wreszcie poleci go wybra na okrelony czas prokonsulem prowincji Afryka. Spotkaem si z Wespazjanem. Popatrzy na mnie z chytrym umieszkiem i zauway: Bardzo si zmienie, Minutusie Manilianusie. Nie mam na myli blizn na twarzy. Gdy ujrzaem ci w Brytanii, na myl mi nie przyszo, e kiedy spowinowacimy si. Bd co bd oenie si z moj bratanic. Mody czowiek atwiej moe zrobi karier w Rzymie ni szukajc

doywotniego reumatyzmu w Brytanii, albo wedle obyczaju brytyjskiego zawierajc kilka zwizkw maeskich... Zupenie zapomniaem o swoim brytyjskim maestwie! Wespazjan oywi wspomnienie bolesnych dowiadcze. Poprosiem go, aby przemilcza ca t spraw. Obieca i pociesza mnie: A ktry z legionistw nie ma bkarta? Rozsiewaj ich po caym wiecie! Ta twoja kapanka zajcy, Lugunda, nie zawara powtrnego maestwa, a twojego syna wychowuje wedle obyczaju rzymskiego. W przyszoci bdzie ikeskim patrycjuszem. Poczuem bolesne ukucie w sercu, bo Sabina w ogle nie przejawiaa uczu macierzyskich i nie miaa ochoty na urodzenie dziecka. By to jeden z powodw, dla ktrych od dawna nie spalimy ze sob. Wespazjan chtnie obieca utrzyma moje brytyjskie maestwo w tajemnicy, bo dobrze zna charakter swojej bratanicy. Uczestniczyem w uczcie, wydanej przez mojego tecia na cze Wespazjana, i wtedy po raz pierwszy spotkaem Lolli Poppe. Podobno jej matka bya swego czasu najpikniejsz kobiet w Rzymie i zwrcia na siebie uwag Klaudiusza, wic Mesalina wolaa pozbawi j ycia. Przyznam, e nadal nie wierzyem w to cae zo, ktre o Mesalinie cigle powtarzano. Ojciec Poppei, Lolliusz, by w modoci przyjacielem Sejana i popad w nieask cesarza. Lollia Poppea bya on pewnego przecitnego przedstawiciela stanu rycerskiego, Kryspina, i zamiast nazwiska kiepskiej sawy ojca uywaa nazwiska ojca swojej matki, Poppeusza Sabina. M ten piastowa godno konsula, a swego czasu otrzyma odznaczenia triumfalne. Zgodnie z obyczajem rodw rzymskich Poppea uwaana bya za krewn Flawiusza Sabina, ale byo to pokrewiestwo tak skomplikowane, e nigdy nie mogem dociec, na czym polegao. Nie mogem te zasign w tej kwestii informacji u cioci Lelii, bo cakowicie stracia ju pami. Witajc Poppe wyraziem al, e Sabina poza imieniem nie moe si pochwali adn z ni cech wspln. Poppea zwrcia na mnie ogromne, zamglone oczy niewinitka. Barwa tych oczu, jak zauwayem pniej, zmieniaa si w zalenoci od wiata i nastroju. Czy uwaasz, e po jednym porodzie jestem ju tak stara i zniszczona, e nie mona mnie porwna z t kuzynk dziewicy Artemidy, Sabin? spytaa prowokacyjnie interpretujc moje sowa wbrew ich intencji. Jestemy w tym samym wieku, twoja Sabina i ja! Ale nie! zaprzeczyem szybko. Spojrzaem w jej oczy i ar uderzy mi do gowy. Chciaem powiedzie, e jeste najskromniejsz i najcnotliwsz mod kobiet. Zaskoczya mnie twoja uroda, wszak po raz pierwszy ujrzaem tw twarz bez zasony. Musz nosi woalk, przysaniajc twarz przed socem, bo mam bardzo wraliw cer powiedziaa Poppea z niemiaym umiechem. Zazdroszcz twojej Sabinie, ktrej muskularne ciao bezkarnie smagaj najostrzejsze promienie, jak Dian na rozgrzanym piachu. Nie jest to moja Sabina, chocia polubiem j wedle penego ceremoniau powiedziaem sarkastycznie. Jest raczej Sabin lww i treserw dzikich zwierzt. Nie jest wstydliwa. Odpowiada jej niezbyt przyzwoite towarzystwo i z roku na rok uywa coraz gorszego jzyka. Pamitaj, e to moja kuzynka! rozemiaa si Poppea Sabina.

 Ale musz przyzna, e nie ja jedna dziwi si, e mczyzna tak wraliwy jak ty poj za on wanie Flawi Sabin, cho mg wzi kad inn! Ponuro rozejrzaem si dookoa i powiedziaem, e mona zawrze maestwo niekoniecznie z powodu obustronnej sympatii. Ojciec Flawii Sabiny jest prefektem miasta, a stryj ma prawo noszenia laurw triumfalnych. Nie mam pojcia, jak do tego doszo, ale zachcony niemiaoci Poppei zaczem jej opowiada o sobie. Nie upyno wiele czasu, gdy Poppea wyznaa mi bojaliwie, e jest nieszczliwa w maestwie z tpym centurionem gwardii pretoriaskiej. Od prawdziwego mczyzny oczekuj czego wicej ni wynioso, lnicy puklerz i czerwony piropusz na hemie. Byam niewinnym dzieckiem, gdy wydali mnie za niego. Sam widzisz, e jestem delikatna. Mam tak wraliw skr, e musz codziennie ka na ni kompresy z pszennego chleba, rozmoczonego w olim mleku. Wcale nie bya a taka krucha sam to mogem stwierdzi, gdy przypadkowo wspara si piersi o mj okie. Skr miaa rzeczywicie olniewajco bia, nigdy nie widziaem takiej, a nie wiem, do czego mgbym j porwna, bo nie jestem poet. Mruczaem co o przysowiowym zocie, koci soniowej i chiskiej porcelanie; moje spojrzenia wymownie wiadczyy o urzeczeniu jej piknoci. Nie moglimy dugo rozmawia sam na sam, musiaem przecie pamita o obowizkach zicia gospodarza. Byem jednak roztargniony, bo nie mogem myle o niczym innym jak tylko o zamglonych oczach barwy dymu i olniewajco biaej cerze Poppei. Nawet pomyliem si, recytujc stare jak wiat teksty modw do duchw opiekuczych. Wreszcie Sabina odprowadzia mnie na bok i bez ogrdek wypalia: Wlepiasz lipia w t Poppe, gba ci poczerwieniaa, jakby by pijany, chocia wcale nie wypie duo! Nie daj si nabra na jej sztuczki! To znana wyrafinowana suka! Ma swoj cen, ale obawiam si, e dla takiego jak ty cymbaa jest za droga! Obraziem si za Poppe. Cae jej zachowanie wiadczyo o ogromnej skromnoci, nie mogem si co do tego myli! Rwnoczenie jednak obraliwe sowa Sabiny rozbudziy w podwiadomoci nadziej, e jeli tylko bardzo si postaram, to bd mg zbliy si do Poppei. Udao mi si na moment uwolni od obowizkw i znowu podszedem do Poppei. Nie byo to zreszt trudne, bo kobiety najwyraniej od niej stroniy, a mczyni zgromadzili si wok honorowego gocia, aby sucha jego relacji o sytuacji Brytanii. Moje zalepione oczy postrzegay Poppe jako ma dziewczynk, ktra mimo swego osamotnienia usiuje dumnie nosi jasn gwk. Ogarna mnie fala gorcej tkliwoci dla niej. Kiedy jednak sprbowaem dotkn jej nagiego ramienia, drgna, cofna si i spojrzaa na mnie z gbokim rozczarowaniem. A wic i tobie tylko o jedno chodzi, Minutusie! szepna z wyrzutem. Jeste taki sam jak wszyscy mczyni! A tak marzyam, e zyskam w tobie przyjaciela! Teraz rozumiesz, czemu wol zasania twarz kwefem? Nie chc znosi podliwych spojrze mczyzn! Przecie jestem zamna! Co innego gdybym bya wolna, gdybym uzyskaa rozwd! Przepraszaem j i zapewniaem, e prdzej otworzybym sobie yy, nilibym mia j obrazi swoim zachowaniem. Bya bliska paczu i lekko opara si o mnie, niemale miaem j w ramionach. Z jej chaotycznej wypowiedzi dotaro do mnie, e nie ma pienidzy na przeprowadzenie sprawy rozwodowej i e jedynie sam cesarz moe rozwiza jej maestwo,

gdy Poppeusz pochodzi z rodu patrycjuszowskiego. Nie zna nikogo, kto miaby wpywy na Palatynie i mgby przedoy Neronowi jej spraw. Poznaam ju dobrze nikczemno mczyzn mwia. Jeeli zwrc si o pomoc do obcych, bd chcieli mnie wykorzysta. Ach, gdybym miaa prawdziwego przyjaciela, ktremu by wystarczya moja dozgonna wdziczno, ktry nie nastawaby na moj skromno! Pozwolia, abym j odprowadzi do domu. Jej maonek, Kryspin, skwapliwie na to przysta, bo dziki temu mg si swobodnie upi. Okazao si, e nie byli zamoni i nie posiadali lektyki. Zaproponowaem Poppei skorzystanie z naszej. Po namyle pozwolia mi usi koo siebie, wic przez ca drog czuem jej blisko. W rezultacie nie udalimy si wprost do obozu pretorianw. Noc bya pikna i gwiadzista, Poppea miaa do zapachu obozowego potu, a ja smrodu bestiarium. Ze wzgrza ogldalimy upione miasto i wiata targowisk. Jakim dziwnym trafem znalelimy si w moim domu na Awentynie; Poppea chciaa skorzysta z okazji i spyta o co cioci Leli. Ciocia jednak spaa, a Poppea wzdragaa si przed budzeniem jej w rodku nocy. Siedzielimy wic we dwoje i chyba wypilimy troch wina, ogldajc brzask poranku nad Palatynem. Snulimy marzenia, jak by to byo, gdybymy oboje byli wolni... Poppea z ufnoci opara si na moich ramionach i opowiadaa, e przez cae ycie szukaa czystej, bezinteresownej przyjani, ale nigdy jej nie znalaza. Musiaem dugo baga i nalega, aby zgodzia si przyj wysok poyczk, przeznaczon na przeprowadzenie rozwodu z Kryspinem. Aby doda Poppei otuchy, wiele opowiadaem jej o niezwykle pozytywnym nastawieniu Nerona wobec wszystkich ludzi i o jego szlachetnoci wobec przyjaci. Opisywaem zalety cesarza; Poppea, jak to kobieta, bya wszystkiego ciekawa, zwaszcza e osobicie nie zetkna si z Neronem. Mwiem wic o Akte, jej urodzie i dobrym wychowaniu, oraz o innych kobietach, z ktrymi Neron mia do czynienia. Potwierdziem, e nie skonsumowa maestwa z Oktawi, poniewa odczuwa wstrt do rodzonej siostry Brytanika, bdcej te jego siostr przez adopcj. Poppea Sabina tak subtelnie mi schlebiaa i zaskakiwaa pytaniami, e zaczem zachwyca si nie tylko jej urod, ale i rozumem. Uznaem za niezwyke, e ta pikna i wraliwa kobieta, matka dziecka, moe odczuwa wstrt do paacowego za, jakby bya nietknit dziewic. Coraz gbiej byem ni oczarowany, a im bardziej czuem, e jest nieosigalna, tym mocniej jej pragnem. Rozstalimy si o wicie; tu przed oznajmujcym nowy dzie rykiem trb pocaowaa mnie po przyjacielsku. Gdy jej mikkie usta topniay pod moimi wargami, ogarna mnie tak gwatowna euforia, e przysigem uczyni wszystko, aby jej pomc w szybkim uzyskaniu rozwizania bezsensownego maestwa. W nastpnych dniach yem jak we nie lub jakbym by odurzony. Wszystkie barwy stay si wyrazistsze, soce wiecio bardziej promiennie, a noc bya puszycie ciemna. Byem stale jakby lekko podchmielony i nawet prbowaem pisa wiersze. Spotkalimy si w wityni Minerwy i razem ogldalimy dziea malarstwa i rzeby greckich mistrzw. Poppea Sabina wyznaa, e rozmawiaa ze swoim mem. Kryspin jest skonny zgodzi si na rozwd, ale domaga si odpowiedniego odszkodowania. Poppea nadzwyczaj rozsdnie dosza do wniosku, e lepiej by byo zapaci Kryspinowi, ni traci pienidze na adwokatw i narazi na proces, ktry sam w sobie jest kompromitujcy. Przeraaa j jedynie

myl, e musiaaby poyczy ode mnie wicej pienidzy. Owiadczya, e posiada jakie odziedziczone klejnoty, ktre mona sprzeda, cho stanowi cenn pamitk rodzinn. Ale wolno jest jeszcze drosza! Niemal przemoc wmusiem jej przekaz do mojego bankiera, aby jej wypaci wiksz kwot. Bya bardzo zaenowana, wic aby udowodni mi, e nadal ywi do mnie sympati pozwolia zaprowadzi si na drug stron rzeki do dzielnicy ydowskiej i kupi w prezencie bardzo drogie pachnida i kremy, ktre tylko ydzi potrafi wytwarza wedle odwiecznych przepisw krla Salomona i krlowej Saby. Ze zdumieniem zauwayem, e Poppea zna ydowskiego Boga i wite ydowskie ksigi. Ta dziecinna ciekawo wiata czynia j w mych oczach jeszcze bardziej niewinn. Do zaatwienia pozostaa wic jedynie sprawa rozwizania maestwa przez Nerona. Mg to uczyni wycznie cesarz, wystpujc w godnoci najwyszego kapana. Neron nie przyj na stae tego stanowiska, aby unikn powikszenia brzemienia obowizkw wadcy. Nie mogem si zwrci z t spraw do Seneki. Po swym owdowieniu zawar zwizek maeski z kobiet o poow modsz od siebie i sta si zaartym wrogiem wszelkich rozwodw. Poza tym by tak zapracowany, e na spotkanie z nim trzeba by czeka miesicami. Nie chciaem te zwrci si wprost do Nerona; acno mgby nie wierzy w moje czyste intencje. Sam przecie zawarem zwizek maeski wedle penego ceremoniau! Zreszt Neron przyzwyczai si ju ironicznie poucza mnie, e zamiast pcha nos do filozofii czy muzyki, powinienem zaj si tym, na czym si znam, to jest bestiarium. Co zeszt doprowadzao mnie do szau! Przyszed mi do gowy Othon, obecnie najlepszy przyjaciel Nerona, przy tym tak bogaty i wpywowy, e nie ba si nawet z nim kci. Do jego sabostek naleao bardzo skrupulatne golenie twarzy. Wymyliem, e powiem mu o kobiecie, ktra wraliw cer pielgnuje olim mlekiem. Othon zainteresowa si natychmiast. Postanowi zrobi sobie okady z pszennego chleba, rozmoczonego w olim mleku, gdy bdzie przepity i zmczony. W zaufaniu opowiedziaem mu o Poppei Sabinie i jej niefortunnym maestwie. Oczywicie zapragn osobicie pozna Poppe, zanim podejmie si interweniowa w jej sprawie. Tak wic to ja sam, patentowany cymba, zaprowadziem Poppe do wspaniaego domu Othona! Uroda Poppei, jej skromne zachowanie i olniewajca cera wywary na naszym gospodarzu tak piorunujce wraenie, e skwapliwie zgodzi si by rzecznikiem jej sprawy u Nerona. Owiadczy jednak, e musi dokadnie zaznajomi si z wszystkimi okolicznociami, ktre mog by istotne. Z miym umiechem wypytywa Poppe o mnstwo szczegw dotyczcych jej poycia maeskiego. Rycho zauway moje skrpowanie bo nie wiedziaem, gdzie oczy podzia poradzi mi wic delikatnie, abym wyszed z pokoju. Chtnie to uczyniem, jako e ze wzgldu na skromno Poppei uznaem za waciwe, aby rozmawiaa sam na sam z dowiadczonym i wyrozumiaym Othonem. Za zamknitymi drzwiami naradzali si do pnego popoudnia, w kocu Poppea wysza, chwycia mnie za rk, zalkniony wzrok opucia na ziemi i zasonia si welonem. Othon podzikowa mi za przedstawienie go tak czarujcej kobiecie i obieca uczyni wszystko co w jego mocy, by uzyskaa rozwd. W trakcie draliwego przesuchania na biaej szyi Poppei wystpiy czerwone plamy. Tak delikatn miaa skr!

Othon speni swoj obietnic. W obecnoci sdziw i na podstawie przedstawionych mu dokumentw Neron oficjalnie ogosi rozwd Poppei z Kryspinem, pozwalajc jej zatrzyma syna. Po kilku tygodniach, nie czekajc nawet zwyczajowych dziewiciu miesicy, Othon w absolutnej tajemnicy zawar z ni zwizek maeski. Pocztkowo nie mogem w to uwierzy. Zdawao mi si, e niebo wali si na mnie, a wiat pociemnia mi w oczach. Owadn mn tak straszliwy bl gowy, e kilka dni musiaem lee w ciemnym pokoju. Gdy poczuem si lepiej, na domowym otarzu ofiarnym spaliem napisane przez siebie strofy i postanowiem nigdy wicej nie pisa wierszy. Tej obietnicy dotrzymaem do dzi! Doszedem do wniosku, e nie mog obwinia Othona. Sam na sobie dowiadczyem wszak potgi uroku Poppei. Waciwie znany z miostek Othon nie powinien przypa do gustu kobiecie tak skromnej i cnotliwej jak Poppea. Moe Othon postanowi zmieni styl ycia? Poppea moga mie dobry wpyw na niego! Otrzymaem od Poppei osobiste zaproszenie na wesele i zawczasu posaem im w prezencie lubnym najpikniejsz jak mogem naby srebrn zastaw do wina. Na samym weselu czuem si jak zjawa z zawiatw. Poppea, pikniejsza ni kiedykolwiek, podesza do mnie, obja bia jak nieg rk za szyj i za pozwoleniem Othona ucaowaa, dzikujc w ten sposb za swoje szczcie. Obiecaa te, e jak najszybciej spaci dug, ale ma nadziej, e rozumiem, jak niechtnie na pocztku maestwa podjaby z Othonem rozmow o sprawach finansowych. Dodam, e pniej zupenie zapomniaa o poyczce. Nigdy nie przejmowaem si pienidzmi i nie chciaem by natrtny, wic nie upominaem si o zwrot dugu. Z uwagi na niedawny rozwd wesele odbyo si w cisym gronie. Othon z jakich sobie znanych powodw nie chcia zaprosi Nerona, chocia ten by ciekaw kobiety, ktra potrafia zaku w kajdany mczyzn znanego z rozpustnego ycia. Na weselu piem wicej ni zazwyczaj i w jakim momencie lejc zy powiedziaem Poppei, e przecie i ja mogem otrzyma rozwd. Och, czemu mi o tym ani sowem nie wspomnia?! zawoaa ze smutkiem. Ale przecie nie mogabym zrobi takiej przykroci mojej kuzynce Flawii Sabinie! Othon ma oczywicie swoje wady. Jest nieco zniewieciay i powczy nog przy chodzeniu. Twojego utykania prawie nie wida. Ale obieca, e si poprawi i zerwie z tymi przyjacimi, ktrzy namawiaj go do zego. Biedny Othon ma bardzo delikatn natur i jest podatny na wpywy! Mam nadziej, e dziki mnie stanie si porzdnym czowiekiem! Prcz tego jest ode mnie bogatszy, pochodzi z prastarego rodu i jest najbliszym przyjacielem cesarza! dodaem, nie ukrywajc rozgoryczenia. Czyby a tak le o mnie myla, Minutusie? wyszeptaa drcymi wargami Poppea, patrzc na mnie oskarajce Powiniene wiedzie, i jeli jestem do kogo przywizana, to sawa i bogactwo nie maj dla mnie najmniejszego znaczenia. Wcale nie gardz tob, cho jeste tylko zarzdc bestiarium! Bya tak pikna w swym smutku, e zupenie si rozczuliem i prosiem j o wybaczenie. Trzeba przyzna, e Othon zupenie si zmieni. Trzyma si z dala od uczt Nerona, jeli za cesarz specjalnie posya po niego, wwczas wymyka si wczeniej pod pretekstem chci dotrzymania towarzystwa modej i piknej onie. Przy tym tak bezceremonialnie wychwala sodk sztuk miosn Poppei, e ciekawo Nerona wzrastaa coraz bardziej. Zacz natarczywie prosi Othona, by przyprowadzi mod maonk do Paatynu. Othon wykrca si twierdzeniami, e Poppea jest zbyt niemiaa i dumna. Wymyla coraz nowe preteksty zwoki, a rwnoczenie popisywa si piknoci ony i opowiada, e nawet sama Wenus, gdy narodzia

si z piany morskiej, nie moga by bardziej zachwycajca od Poppei wychodzcej z kpieli w olim mleku. Othon zakupi dla niej ca stajni dojnych olic. Oboje przecigali si w pielgnacji swych cia, ale mieli te mnstwo czasu na pieszczoty. Palia mnie mczca zazdro, unikaem wszelkich przyj, na ktre zapraszany by Othon. Przyjaciele literaci stroili sobie arty z moich kopotw. Wreszcie pocieszyem si myl, e jeli naprawd kocham Poppe, to powinienem si cieszy jej szczciem. A obiektywnie przyzna trzeba, e Poppea zrobia tak zawrotn karier maesk, jaka tylko w danej chwili bya w Rzymie moliwa. Rwnoczenie Flawia Sabina stawaa si dla mnie coraz bardziej obca. Za kadym spotkaniem dochodzio do awantur. Zaczem na serio myle o rozwodzie, chocia bardzo si obawiaem gniewu rodu Flawiuszw. Zdrady gruboskrej Sabiny nawet sobie nie mogem wyobrazi, bo stale twierdzia, e dokumentnie obrzydziem jej maeskie pieszczoty. Wcale nie reagowaa, gdy czasem przespaem si z jak niewolnic, bylebym j zostawi w spokoju. Nie miaem wic adnych podstaw prawnych do rozwizania maestwa zawartego wedle najcilejszego rytuau. Nie wayem si nawet wspomnie o rozwodzie! Jeden jedyny raz, kiedy podjem ten temat, Sabina wpada niemal w furi ze strachu, e straci swoje zwierzta. Nie pozostao mi nic innego, jak tylko marzy, e kiedy rzuc si na ni lwy, rozwcieczone staym naginaniem ich do jej woli; z pomoc dowiadczonych pogromcw i Epafrodyta zmuszaa je do wykonywania niewiarygodnych sztuczek. W ten sposb mino mi pierwszych pi lat panowania Nerona. By to chyba najszczliwszy i najpomylniejszy okres, jaki wiat przey przedtem lub potem. Ale ja sam czuem si jak zwierz osaczony w klatce. Zaniedbaem swj wygld zewntrzny, nie interesowaem si jedziectwem, zaczem przybiera na wadze. Niewiele rniem si od innych modych Rzymian. Ulice roiy si od dugowosych mczyzn, niechlujnie ubranych w przepocone chitony, ktrzy brzdkali na rnych instrumentach i piewali nowoczesne piosenki modego pokolenia, wykpiwajc dawne skostniae obyczaje. Byem zobojtniay, bo najlepsze lata mego ycia niepostrzeenie przemykay a przecie jeszcze nie skoczyem trzydziestu lat! Neron i Othon zaczli kci si ze sob. Wycznie na zo cesarzowi Othon przyprowadzi kiedy Poppe na Palatyn. Neron oczywicie nieprzytomnie si w niej zakocha. Rozpieszczony jak dziecko przyzwyczai si dostawa wszystko, czego zapragn. A tu Poppea odrzucia jego zaloty, twierdzc, e Neron nie jest w stanie da jej wicej, ni otrzymuje od Othona. Kiedy po uczcie cesarz otworzy flakon najdroszych pachnide i udzieli! z niego gociom po kropelce. W kilka dni pniej Neron przyszed na uczt do Othona gospodarz kaza rozpyli identyczne pachnido na gowy wszystkich goci. Kryy plotki, e opanowany miosn dz Neron w rodku nocy uda si lektyk do domu Othona i na prno koata do drzwi. Nie wpuszczono go do rodka, bo zdaniem Poppei pora nie bya odpowiednia na skadanie wizyt. Inna plotka gosia, e kiedy Othon w obecnoci kilku wiadkw bezczelnie krzykn do Nerona: We mnie widzisz przyszego cesarza! Nie wiem, czy t mrzonk kto mu wywry, czy te sam wbi j sobie do gowy. W kadym razie Neron zachowa zimn krew, parskn miechem i odpar: W tobie nie widz nawet przyszego konsula! Bardzo si zdziwiem, gdy w pewien pikny wiosenny dzie, kiedy w ogrodach Lukullusa na wzgrzu Pincjo zakwity czerenie, Poppea zaprosia mnie do siebie. Sdziem, e ju

wywietrzaa mi z gowy zupenie, ale wida si myliem, bo natychmiast pobiegem, bardzo poruszony. Poppea bya jeszcze pikniejsza ni dawniej. Miaa przy sobie malekiego synka i wystpowaa w roli czulej matki. Jedwabna szata raczej odsaniaa ni krya kuszce pikno jej ciaa. Och, Minutusie, jake tskniam za tob! zawoaa. Jeste jedynym przyjacielem, jakiego posiadam. Koniecznie potrzebuj twojej rady! Natychmiast przypomniaem sobie, jak mnie urzdzia, gdy byem jej doradc, i staem si podejrzliwy. Ale Poppea umiechaa si tak niewinnie, e wnet pozbyem si podejrze. Syszae zapewne, w jakie kopoty si wpakowaam przez Nerona powiedziaa. Nie pojmuj, jak to si stao?! Nie ponosz tu adnej winy! Przecie mnie znasz! Neron przeladuje mnie swoimi uczuciami do tego stopnia, e kochany Othon znalaz si w niebezpieczestwie. Moe popa w nieask, bronic mej czci. Badawczo mi si przygldaa. Jej oczy koloru dymu zmieniy nagle barw na fiokow. Zote wosy miaa upite tak piknie, e wygldaa jak grecka rzeba ze zota i koci soniowej. Wyamujc wykwintne palce wyznaa: Najgorsze jest to, e nie mog by zupenie obojtna wobec Nerona. On jest taki przystojny, a jego czerwonawe wosy i gwatowno uczu wprost mnie zniewalaj! Jest te szlachetny, a piewa jak prawdziwy artysta. Gdy sucham jego gry i piewu, jestem tak oczarowana, e oczu od niego nie mog oderwa! Gdyby by bezinteresowny, jak na przykad ty, to staraby si osoni mnie przed arem moich wasnych uczu! Moe jednak nie rozumie, ile namitnoci wzbudza we mnie jego obecno? Naprawd, Minutusie, caa dr, gdy go widz! Nigdy dotd nie draam z powodu adnego mczyzny. Na szczcie potrafi to skrywa. Bd te staraa si unika spotka z cesarzem, o ile tylko to bdzie moliwe w mojej obecnej sytuacji! Nie wiem, czy zdawaa sobie spraw, jakie przeywaem katusze, kiedy to wszystko mwia z niemiaoci i rozrzewnieniem. Przeraony zawoaem: Jeste w okropnym niebezpieczestwie, najdrosza Poppeo! Musisz ucieka! Popro, aby Othon obj stanowisko prokonsula jakiej prowincji! Musicie wyjecha z Rzymu! Jake mogabym mieszka poza Rzymem? Poppea spojrzaa na mnie jak na gupiego. Przecie umarabym z tsknoty! Ale jest jeszcze co gorszego i dziwniejszego! Gdybym tak bezgranicznie nie ufaa, e bdziesz milcza, nie odwayabym si nawet tego powiedzie. Wyobra sobie, e ju przed laty pewien jasnowidz ydowski wiesz chyba, e oni s w tych sprawach bardzo uzdolnieni owiadczy mi, e zostan on cesarza! Ale moje soneczko, kochana Poppeo! powiedziaem ugodowo. Czy nie czytaa, co pisa Cyceron o przepowiedniach?! Nie zawracaj sobie gowy takimi gupotami! A czemu wedle ciebie ma to by gupota? spytaa i nagle spochmurniaa. Othon pochodzi z prastarego rodu, ma wielu przyjaci w senacie. Powiem ci, e Neron mgby zapobiec realizacji tej przepowiedni tylko przez uniewanienie mojego maestwa. On sam jest onaty z Oktawi, chocia zaklina si, e nigdy nie pjdzie z ni do ka, bo czuje gboki wstrt do tej gupiej dziewczyny! Z drugiej strony nie mog zrozumie, dlaczego mody wadca moe i chce mie niewolnic za kochank! Moim zdaniem to takie niskie i godne poaowania, e na sam myl o tym caa si trzs!

Prbowaem tumaczy, e Akte jest liczn i spokojn dziewczyn, ktra nie miesza si do spraw pastwowych. Nikt nigdy nie sysza, aby kiedykolwiek prbowaa wykorzysta swoj pozycj dla uzyskania jakich przywilejw. Poza tym dodaem myl, e ona szczerze kocha Nerona. Poppea rozzocia si tak, e zacza tupa o podog zotymi sandakami, daa klapsa synkowi i chlipicego odesaa z pokoju. Zakochana niewolnica! krzyczaa pogardliwie. Neron jeszcze nie spotka rwnej sobie, szlachetnie urodzonej kobiety! Dlatego tak si mn zachwyci! Ale niech nie myli, e skoni mnie do zdrady maeskiej, choby moje uczucia do niego byy nie wiem jak gorce. Taka saba nie jestem! Czego waciwie chcesz ode mnie? spytaem podejrzliwie po chwili zastanowienia. Poppea delikatnie pogaskaa mnie po policzku, lekko westchna i spojrzaa na mnie paajcym wzrokiem, po czym rzeka ze skarg w gosie: Och, Minutusie, naprawd nie grzeszysz mdroci, ale moe wanie dlatego ci lubi. Przecie kobieta musi mie przyjaciela, z ktrym o wszystkim moe szczerze porozmawia. A moe ja chc tylko otworzy swoje serce przed tob? Ju samo to przyniesie mi ulg! Swoim sodkim zwyczajem bez enady przytulia si do mnie, opara gow na moim ramieniu i oddychaa mi w twarz przez otwarte usta: widziaem jej zbki, biae jak pery, i koniec jzyka. Czemu drysz, czyby ci byo zimno?! spytaa z udawan niewinnoci. Gdyby by moim prawdziwym przyjacielem, to poszedby do Nerona i wszystko mu opowiedzia. Na pewno ci przyjmie, jeli powiesz, e przychodzisz ode mnie. Jest okropnie zadurzony, bo trzymam go w niepewnoci! Co za wszystko" mam opowiada? Przecie dopiero co prosia, ebym nikomu nic nie mwi. Powiesz, eby mnie zostawi w spokoju, poniewa czuj si przy nim za saba! Jestem tylko kobiet, a jemu nie mona si oprze! Lecz jeli przez swoj sabo ulegn, bd musiaa popeni samobjstwo, aby nie straci szacunku dla siebie. Nie mog znie myli, e Othon mgby mu zrobi jak krzywd. Z gupoty wspomniaam Othonowi o tej ydowskiej przepowiedni i gboko tego auj. Nie miaam pojcia, e w gbi serca jest tak bardzo dny wadzy! Byem oburzony, e znowu chce ze mnie zrobi swego chopca na posyki, ale jej blisko czynia mnie ulegym, a bezgraniczne zaufanie, jakie do niej ywiem, skaniao mnie do bronienia jej. Prawd mwic gdzie w rodku czaio si podejrzenie, e Poppea nie potrzebuje adnej obrony, ale przecie nie mogem si myli co do jej manier, skromnoci i nieskazitelnoci, przebijajcej z jej oczu o barwie dymu! Obawiam si, e gdyby wiedziaa, jakie dreszcze wywouje w moim bezwstydnym ciele, raczej by si nie opieraa o moje ramiona! Po dugich poszukiwaniach znalazem Nerona w cyrku Kaliguli. Wanie w najlepsze wiczy jazd na iberyjskim rydwanie. W penym galopie stara si wyprzedzi na wirau zaprzg Gajusza Sofoniusza Tygellina, ktrego odwoa z wygnania i ustanowi koniuszym. Wszystkich wej do cyrku pilnoway warty, ale mimo to na widowni siedziaa caa chmara prniakw, ktrzy ponaglali Nerona okrzykami, okazujc mu swoj sympati.

Dugo czekaem, zanim umorusany pyem i potem Neron cign z gowy hem i pozwoli zdj z goleni lniane bandae. Tygellin chwali jego szybkie postpy, ale rwnoczenie ostro krytykowa bdy popenione na wirau oraz przy kierowaniu komi przyprznymi. Neron sucha pokornie i stara si zapamita wszystkie uwagi. Mia pene zaufanie do Tygellina w kwestiach powoenia zaprzgami. Tygellin z nikim si nie liczy. Wysoki, muskularny, mia pocig twarz, zachowywa si arogancko, jakby uwaa, e w yciu nie ma niczego, czego nie mona zaatwi tward rk. By srogim panem dla niewolnikw. Swego czasu wszystko mu zabrano, ale jako wygnaniec potrafi dorobi si nowego majtku na hodowli ryb i koni. Powiadaj, e nie przepuci adnej kobiecie ani chopcu, ktrzy znaleli si w jego zasigu. Poniewa gestami i mimik dawaem Neronowi do zrozumienia, e mam wan spraw, poleci mi i ze sob do ani. Udao mi si szepn mu imi Poppei Sabiny. Natychmiast odesa eskort i w dowd przychylnoci pozwoli, abym pumeksem szorowa jego wybrudzone kurzem ciao. Zadajc dociekliwe pytania wydusi ze mnie chyba wszystko, o czym mwia Poppea. Na zakoczenie szczerze do niego zaapelowaem: Ona prosi, aby j zostawi w spokoju, bo znalaza si w rozterce. Chce by uczciw maonk. Przecie sam znasz jej skromno i nieskazitelno! Neron parskn miechem, ale zaraz spowania i przytakiwa mi wielokrotnie, a potem powiedzia: Najchtniej kazabym tobie nosi licie laurowe na ostrzu wczni, heroldzie. Nie pozostaje mi nic innego, jak tylko podziwia twoj doskona znajomo kobiecej natury. Ale ja mam do babskich kaprysw! Na wiecie poza Lolli Poppea s jeszcze inne. Zostawi j w spokoju, tylko niech przestanie pcha mi si stale przed oczy! Zanie jej takie przesanie i powiedz, e stawia zbyt cikie warunki. Ale ona adnych warunkw nie stawiaa! rzekem zmieszany. Zajmij si dzikimi zwierztami i swoj maonk! zamia si Neron, spozierajc na mnie z politowaniem. I przylij tu Tygellina, eby mi umy gow! Wanie tak arogancko wyprosi mnie za drzwi! Zdoaem si jednak zorientowa, e jest bez pamici zakochany w Poppei i bolenie odczu, e go odtrca. Uradowany pobiegem natychmiast do Poppei, eby jej zanie dobre wieci. Tymczasem Poppea wcale si nie ucieszya. Przeciwnie. Cisna na ziemi szklane naczynie, ktre trzymaa w rku. Naczynie rozpryso si w kawaki, pachnido zaplamio posadzk, a jego odurzajca wo doprowadzia mnie do mdoci. Zo znieksztacia jej rysy, kiedy krzykna: Jeszcze zobaczymy, kto ostatecznie wygra! Pamitam dobrze, e dalszy cig nastpi jesieni. Siedziaem wanie u zarzdcy akweduktw i solidnie si z nim kciem na temat przeprowadzenia szerokich przewodw wodocigowych do bestiarium. Od wielu dni wia gorcy wiatr, ktry przynosi ze sob czerwony py i powodowa mocny bl gowy. Wiecznie byy jakie awantury o podzia wody, poniewa bogacze i patrycjusze na wasn rk czerpali j z akweduktw do swoich prywatnych kpielisk, ogrodw i staww. Z uwagi na duy przyrost ludnoci wody stale brakowao. Rozumiaem trudn sytuacj zarzdcy akweduktw. Jego urzd by nie do pozazdroszczenia, chocia dziki niemu sta si nie lada

bogaczem. Ale bestiarium byo bardzo wane i nie Widziaem powodu, aby wciska mu apwki, eby realizowa moje polecenia. Sporu nie rozstrzygnlimy. On si wzbrania, ja daem. Trudno nam ju byo w czasie rozmowy zachowa bodaj pozory uprzejmoci. Zostawibym ca spraw i poszed swoj drog, ale gniew mojej ony byby jeszcze trudniejszy do zniesienia. W kocu zirytowany powiedziaem: Znam na pami dekrety edylw i decyzje senatu w kwestii podziau wody. Nie mog zrobi nic innego, jak tylko odwoa si do Nerona, chocia on najczciej nie zajmuje si takimi drobiazgami. Obawiam si jednak, e wyjdziesz na tym gorzej, ni gdyby speni moj prob. Rb jak chcesz, ale na twoim miejscu nie spieszybym w tych dniach molestowa Nerona spraw podziau wody w Rzymie odpar zarzdca z ironi i wyranym brakiem sympatii dla mnie. Naprawd nie wiesz, e od dzisiaj zawieszono na czas nieokrelony wszelkie odwoania do cesarza, a take audiencje dla posw? A Seneka zgodzi si raczej da wod niewolnikom ni twoim zwierzakom! Senat jest wcieky, e wolni obywatele musz kupowa wod od wdrownych handlarzy, podczas gdy fontanny w twoim ogrodzie kolo bestiarium dzie i noc tryskaj wod! Przez duszy czas nie miaem okazji posucha, o czym plotkuj Rzymianie. Dlatego spytaem, o czym on waciwie mwi? Naprawd nie wiesz? spyta z niedowierzaniem. Othon zosta prokonsulem hiszpaskiej Luzytanii i wrczono mu rozkaz natychmiastowego wyjazdu. Dzisiaj rano Neron rozwiza jego maestwo, podobno na prob Othona. Wszystkie sprawy pastwowe wstrzymano, poniewa Neron spieszy wzi pod swoj piecz Poppe Sabin. Znam Poppe Sabin! krzyknem. Czuem si tak, jakby kto wali mnie potnym obuchem po obolaej gowie. Ona nigdy by si na to nie zgodzia! Neron musia j si zacign na Palatyn! Boj si, e na miejsce starej dostalimy now Agrypin! powiedzia zarzdca akweduktu, potrzsajc siw gow. Podobno poprzednia musi wynie si z domu Antonii na wie, do Ancjum. Nie docieray do mnie jego zoliwoci. W gowie utkwio jedno sowo: Agrypina! Zapomniaem o spragnionych zwierztach i o wysychajcym basenie hipopotama. Agrypina, tylko Agrypina moga ocali Poppe Sabin przed rozpustnymi zapdami Nerona! Jeszcze chyba posiada tyle wadzy macierzyskiej nad swoim synem, aby nie dopuci do publicznej haby najpikniejszej kobiety Rzymu! Musz ratowa Poppe, skoro ona sama ju nie moe siebie obroni! Nie kryjc wzburzenia pognaem do starego domu Antonii na Palatynie. W zwizku z przeprowadzk panowa tam straszliwy baagan. Nikt mnie nie zatrzymywa. Zobaczyem Agrypin ogarnit furi. Bya u niej Oktawia, milczca dziewczyna, ktrej z caego splendoru cesarskiej maonki pozosta tylko symboliczny tytu. Jej przyrodnia siostra, Antonia, crka Klaudiusza z drugiego maestwa, wyrniajca si szlachetnymi rysami twarzy, take bya w pokoju wraz ze swym drugim mem, powolnym i niezdarnym Korneliuszem Sull. Umilkli, kiedy mnie niespodzianie zobaczyli. Agrypina zawoaa zoliwie: Co za bogi sprowadzaj ci po latach?! Mylaam, e ju zapomniae, ile dobrego dla ciebie zrobiam, podobnie jak mj niewdziczny syn. Tym wiksza moja rado, e jako jedyny przedstawiciel stanu rycerskiego przybywasz poegna wygnan nieszcznic!

 Moe i zawiodem nasz przyja, ale nie mam czasu na prne gadanie! zawoaem. Musisz wyrwa Poppe z podliwych rk Nerona i wzi j pod swoj opiek. Przecie taka przemoc zhabi w oczach caego Rzymu nie tylko dziewczyn, ale i Nerona! Uczyniam wszystko, co mogam, wylaam morze ez i miotaam przeklestwami, aby wyrwa mego syna z rk tej zepsutej i przebiegej baby! Wynagrodzono mnie rozkazem opuszczenia Rzymu! Poppea osigna, co chciaa! Jak wesz wpia si pod pach Nerona! Usiowaem zapewnia, e Poppea chciaa jedynie, aby Neron zostawi j w spokoju. Agrypina jednak umiechaa si ironicznie. Nie ufaa adnym kobietom! To babsko rozwizymi sztuczkami w ou doprowadzio Nerona do obdu! krzyczaa. Neron ma do tego skonnoci, ktre ukrywaam przed wszystkimi. Poza tym chyba ma zam na oczach i powinien ratowa swj wzrok. wiadczy o tym choby jego chorobliwa skonno do spdzania wolnego czasu w sposb, jaki nie przystoi wadcy. Ale zaczam pisa wspomnienia i uzupeni je w Ancjum. Powiciam wszystko mojemu synowi, nawet popeniam dla niego zbrodni! Powiem to wreszcie publicznie, bo i tak wszyscy o tym wiedz! Zapatrzya si przed siebie dziwnym wzrokiem i odpychaa co rkami, jakby ujrzaa widmo. Po chwili ockna si, spojrzaa na Oktawie, pogadzia j po twarzy i rzeka proroczo: Widz ju cie mierci na twych jak ld zimnych licach. Cho jeszcze wszystko moe si odmieni, jeli Neron wyleczy si ze swojego obdu! Nawet cesarz nie ma prawa sprzeciwia si ogowi Rzymu, senatu i narodu! Przeliczy si ta gadkoskra, maa kurwa! A Neronowi nie wolno ufa! To jest czowiek o dwch obliczach! A ja spojrzaem na pikn, poblad Antoni i w mej pamici zjawi si nieprzyjemny cie z dawnych lat. Przypomniaem sobie jej przyrodni siostr, Klaudi, ktra zhabia moj mio! Nie rozumiaem, o czym mwi Agrypina, uznaem, e bezsensownie oskara Poppe. Mimowolnie wyrwao mi si: Mwia o przeszoci! Pamitasz jeszcze Klaudi?! Jak ona si miewa? Czy poprawia swoje obyczaje?! Gdyby Agrypina nie znajdowaa si w stanie furii, zapewne zbyaby moje pytanie milczeniem. Ale bya wcieka, wic bez namysu odpara drwico: O to zapytaj w lupanarze floty rzymskiej w Misenum! Obiecaam, e zamkn Klaudi do domu, w ktrym j odpowiednio wychowaj! Dom publiczny to waciwe miejsce dla bkarta! Jeste najbardziej naiwn oferm, jak kiedykolwiek spotkaam dodaa wpatrujc si we mnie wzrokiem Meduzy. Przedstawiono ci sfaszowane wiadectwa jej rozpusty. Wystarczajcym powodem jej zesania byo to, e bez niczyjej zgody omielia si pcha do oa rzymskiego rycerza! Gdybym przewidziaa twoj niewdziczno, nie powiciabym tyle zachodu, eby ci broni przed ni! Naprawd wsadzia Klaudi do lupanaru, kochana macocho?! parskna wesoym miechem Antonia. A j a si dziwiam, e tak nagle przestaa mnie zamcza, bym j uznaa za przyrodni siostr! Nozdrza Antonii dray. Rk przesuwaa po gadkiej szyi, jakby opdzajc si od much. Sowa nie mogem z siebie wydoby. Wstrznity do gbi duszy patrzyem na te dwie nienormalne kobiety. Nagle przejaniao mi w gowie. Jakby we mnie piorun uderzy uwierzyem w cae zo, jakie przypisywano Agrypinie.

Zrozumiaem rwnie, e Poppea Sabina bezwstydnie wykorzystaa moj przyja dla realizacji swoich planw. To wszystko stao si w mgnieniu oka i byo jak objawienie. Poczuem si nagle o wiele starszy, a rwnoczenie zobojtniay. By moe niewiadomie dojrzewaem do zmiany. Kraty mojej klatki opady i staem si wolny jak ptak. Najwiksz gupot byo opowiadanie Agrypinie o Klaudii. To wicej ni gupota. To bya zdrada Klaudii! Musz to w jaki sposb naprawi. Trzeba od nowa zacz ycie, od momentu kiedy Agrypina zniszczya moj mio! Nigdy wicej nie bd taki gupi! Skoro ju mowa o przeszoci powiedziaem jak to waciwie byo ze mierci Juniusza Sylana? Czy wysaa mu trucizn przez Publiusza Celera? Mylaem, e naprawd umar na atak serca. Uczyniam to dla dobra mego syna odrzeka Agrypina. Ale on gryzie pier, ktra go wykarmia! Co nie byo prawd, bo Neron od urodzenia mia mamk. Syna tej mamki Agrypina wyniosa na stanowisko prokuratora Egiptu. Los lubi nam pata figle. W momencie nagego objawienia pojem ca prawd o przeszoci, a nie domyliem si, e Antonia stanie si wielk namitnoci mego ycia. Ale skd mogem to wwczas odgadn?! Postanowiem dziaa rozwanie. Wyjechaem do Misenum oficjalnie po to, aby zbada, czy nie udaoby si wykorzysta statkw tamtejszej floty do przewoenia dzikich zwierzt z Afryki. Dowdc tej floty by Anicet, dawny golibroda, ktry by pierwszym nauczycielem Nerona. Rycerz rzymski niechtnie podejmuje sub we flocie. Obecnie naczelnym dowdc floty cesarskiej jest jaki autor sownikw, Pliniusz, ktry wykorzystuje zaogi statkw do zbierania rzadkich okazw rolin i zwierzt w rnych krajach. Czemu nie?! A i nieczynn flot mona wykorzysta na przykad do uszlachetniania barbarzyskich narodw krwi Rzymian! Anicet by typowym nuworyszem, wic przyj mnie z ogromnymi honorami. Przecie pochodziem z dobrej rodziny, byem czonkiem stanu rycerskiego i synem senatora Rzymu. Poza tym klienci mego ojca wykonywali jakie roboty w dokach Misenum, a Anicet otrzymywa od nich cenne prezenty. Najpierw chepi si uzyskanym w Grecji wyksztaceniem i posiadanymi dzieami sztuki, a potem, kiedy si upi, zacz opowiada ordynarne kaway i ujawni swoj prawdziw natur. Wszyscy ludzie s li. To jest naturalne i oczywiste. Nie ma si czego wstydzi. Cnota jest tylko obud. T prawd wbiem swego czasu Neronowi do gowy. Niczego bardziej nie nienawidz ni ludzi, ktrzy udaj cnotliwych. Jak chcesz, grub czy chud, czarn czy bia, a moe wolisz chopcw? Wszystko zaatwi, bye by zadowolony. Dowiadczon ma dziewuszk czy star bab, akrobatk czy nietknit dziewic? Moe lubisz oglda chost albo sam podniecasz si biciem? Zorganizuj ci misteria Dionizosa wedug wszelkich regu tego obrzdku! Powiedz tylko sowo! Daj znak, a speni kade twoje skryte marzenie w dowd szczerej przyjani! Rozumiesz? Tu jest Misenum, niedaleko s Baje, Puteoli i Neapol, ktre dobrze znaj aleksandryjskie sztuczki. Z Capri przejlimy fantazje cezara-boga Tyberiusza! W Pompei s urocze lupanary. Moemy tam popyn. Udawaem bojaliwo, on za odczuwa gorc ch udowodnienia, e wszyscy ludzie s rwnie zepsuci. Zachca, bym ujawni swoje preferencje. Beztrosko opowiada: Sam si najbardziej podniecam, kiedy uda mi si uwie jak mod niedowiadczon matk, przyby z Rzymu do kpieliska. Dolewam do wina mirr i wywar z much

hiszpaskich, a jeli to nie wystarczy, uywam rodka nasennego. Rano budzi si nieprzytomna i nie jest pewna, czy co si stao. Ta moja namitno do kobiet z lepszych sfer bierze si chyba std, e sam pochodz z nizin spoecznych. Jak dobrze wiesz, byem niewolnikiem, cho bez przechwaki mog si uwaa za dobrze wyksztaconego. Gdyby wiedzia, kogo ostatnio miaem w ku! Ale sza! O tym lepiej nie mwi! Nazwiska to rzecz niebezpieczna! Swego czasu podniecao mnie przebieranie si i rozrabianie po nocach na ulicach Suburry razem z twoim zdolnym uczniem, Neronem powiedziaem, aby okaza, e doceniam jego zaufanie. Nie sdz, abym gdziekolwiek indziej odczuwa wiksz rozkosz ni w najgorszym lupanarze, takim, z ktrego korzystaj niewolnicy. Sam rozumiesz, czowiekowi obrzydn przysmaki, jeli ma ich nadmiar, i wtedy bardziej smakuje mu czarny chleb i zjeczay olej. Jak widzisz, ze mn jest odwrotnie ni z tob. Odkd si oeniem, zaprzestaem tamtych praktyk. Teraz jednak czuj palc potrzeb poznania lupanarw floty, bo podobno zorganizowae je znakomicie! Anicet lubienie si umiechn, porozumiewawczo pokiwa gow i wyjani: Mamy trzy zamknite domy publiczne, najlepszy dla kierownictwa, drugi przeznaczony dla zag, a trzeci dla niewolnych wiolarzy. Moesz mi wierzy, albo nie, z Bajw przyjedaj do nas prawdziwe arystokratki i znudzone zbytkiem pracuj w naszych domach. Podstarzae baby szczeglnie gustuj w wiolarzach, a jako ich usug jest wysza ni najbardziej dowiadczonych heter. Mamy tak organizacj, e nowe pracownice najpierw obsuguj zwierzchnictwo, potem id do domu dla zag, a po trzech latach do tego najgorszego. Niektre kobiety wytrzymuj w tym cikim zawodzie dziesi lat, ale musz przyzna, e rednio wystarczy pi. Bywa, e nie wytrzymuj i wieszaj si, albo nabawiaj si chorb i nie nadaj do pracy, albo staj si pijaczkami i tylko przysparzaj kopotw. Ale stale otrzymujemy uzupenienia z Rzymu i innych miast italskich. Burdele floty s miejscem kary dla niewiast, ktre yy nieprzyzwoicie, to znaczy krady albo waliy dzbanem po gowie zbyt ordynarnych mczyzn. A co si dzieje z tymi, ktre przeyj, ale nie nadaj si ju do pracy? Och, to dugo trwa, zanim kobieta stanie si niezdolna do obsugiwania niewolnych wiolarzy chepi si Anicet. Ale oglnie ci powiem, e z naszych domw adna nie wychodzi. Ostatecznie zatrudniamy te takich, ktrzy z zamiowaniem morduj od czasu do czasu jak kobiet. Mamy tu jednego dobrego sternika, ktry raz na kilka miesicy lubi sobie wyssa krew z czyjej ttnicy szyjnej. Z powodu tej maej sabostki stale jest przykuty acuchem do lawy wiolarzy. Musimy takich ludzi trzyma krtko, bo przecie nasze domy maj osania przed majtkami przyzwoite mieszkanki okolicznych miejscowoci. A wiesz, co jest najmieszniejsze? Ot po kadym takim ekscesie okropnie auje i prosi, eby go na mier wychosta! Nie bardzo chciao mi si wierzy w te wszystkie historyjki opowiadane przez Aniceta. Na pewno si przechwala i usiowa mi zaimponowa stopniem swego zepsucia. Naprawd by czowiekiem sabym i nie budzcym zaufania. Rozumiaem te, e jako dowdca floty przej marynarski sposb podbarwiania relacji. Zaprowadzi mne do wykwintnej wityni Wenus, z ktrej roztacza si przepikny widok na srebrzyste morze wiodo do niej z koszar podziemne ukryte przejcie. Domy publiczne byy otoczone murem; dwa pierwsze niczym nie rniy si od schludnych rzymskich mieszka nierzdnic czy lupanarw. Bya w nich nawet bieca woda. Natomiast dom przeznaczony dla

niewolnych wiolarzy przypomina wizienie, a na jego podopieczne trudno byo patrze, wyglday jak otpiae zwierzta. Chocia dokadnie przygldaem si kadej napotkanej kobiecie, to nigdzie nie dostrzegem Klaudii. Ogarniao mnie ponure uczucie ulgi, e by moe Klaudia powiesia si, by unikn takiego ycia. Czy nie byo u was kobiety imieniem Klaudia, ktr kilka lat temu wygnano z Rzymu za ze prowadzenie si? spytaem. Pomieszczenia sypialne oddzielay od korytarza zasony z trzciny. Anicet wskaza dumnie na wymalowane niezdarnie nad drzwiami kolorowe kwiaty i wyjani: Kada kobieta otrzymuje imi jakiego kwiatu i nie wolno jej uywa innego imienia. Nowicjuszki dziedzicz imi swojej poprzedniczki. Inaczej musielibymy zatrudni uczonego botanika! Kiedy uznaem, e dostatecznie wychwaliem uyteczno tego systemu, wrciem do poprzedniego pytania. Anicet niechtnie powiedzia: Gdzie tu jest zwj, na ktrym rejestruje si przyjmowane, ich prawdziwe nazwiska, imiona i znaki rozpoznawcze. To jest konieczne ze wzgldu na cenzora, bo przecie widzisz, e nie znakujemy ani czoa, ani nawet tyka tych kobiet rozpalonym elazem, co mogoby przeszkadza w uprawianiu przez nie ich fachu. Wspomniana przeze mnie Klaudia wtrciem apatycznie twierdzia, e jest bkartem samego boskiego Klaudiusza. Dlatego ciekawi mnie, co z ni si tutaj stao?! Ach, tak Anicet przysoni usta rk i zachichota jak stara baba o to ci chodzi. Mielimy tu crk Kaliguli, Liwie, i sobowtra Agrypiny. Kiedy zabawi si z ni sam Neron, bo chcia sprbowa, jak smakuje kazirodztwo. Oczywicie to byy wariatki i nie cackalimy si z nimi. Jeli nie dao si wykorzysta ich jako popisowych numerw i jeli solidna chosta nie pomagaa, to kierowano je jako niewolnice do roboty w kuchni lub pralni. Aby mi sprawi przyjemno, Anicet kaza przynie zwj i za pomoc wskazujcego palca wyszukiwa nazwiska sprzed lat. Klaudia Urgulanilla odczyta zdumiony. Z Rzymu. Akcja policyjna. Najpierw Ra, potem Amarylis. To byo jeszcze zanim przybyem do Misenum. Przy jej nazwisku nie ma symbolu, jakim oznacza si mier pensjonariuszki. Wyglda na to, e zostaa przeniesiona do innych zada jako niezdatna do pracy w burdelu. Nastpnego dnia znalazem Klaudi w Puteoli, w pomieszczeniach kuchni dla marynarzy. Ujrzaem kobiet przedwczenie postarza, odzian w porwane achmany niewolnicy i krztajc si przy garach. Gow i brwi miaa ogolone dla ochrony przed wszawic. Z dawnej Klaudii zostay jedynie oczy. Ona poznaa mnie natychmiast, cho niczym nie okazaa tego po sobie. Gdybym poprosi Aniceta, na pewno pozwoliby mi j zabra, bo bardzo chcia mi si przypodoba. Nioso to jednak w sobie element ryzyka spraw mgby si zainteresowa cenzor. Dla zatarcia ladw wolaem zaatwi spraw dyskretnie, czyli za pienidze. Kiedy wreszcie znalelimy si we dwoje w najlepszym zajedzie w miecie, Klaudia gderliwie burkna: Musiae mnie bardzo gorliwie szuka, skoro tak szybko znalaze. Od naszego ostatniego spotkania upyno zaledwie siedem lat! Czego chcesz ode mnie?

Na moje gorce proby zgodzia si woy przyzwoite szaty i peruk oraz namalowa sobie brwi. Przez t prac w kuchni bardzo utya, ale nie narzekaa na zdrowie. Nie chciaa opowiada o swoich przeyciach w Misenum. Donie jej stwardniay jak drewno, a stopy zrogowaciay. Soce spalio j na ciemny brz i mimo szat i peruki wygldaa jak niewolnica. Im duej si jej przygldaem, tym bardziej wydawaa mi si obca. Wszystkiemu winna jest Agrypina! zawoaem z rozpacz. Chciaem jak najlepiej, byem naiwny i mody, rozmawiaem z ni o tobie, a ona mnie oszukaa! Przecie ani jednym sowem nie skaryam ci si na swj los. Co si stao, stao si z woli Boga, abym wyzbya si wyniosoci i spokorniaa. Gdyby moc Chrystusa nie umocnia mego serca, dawno bym ju nie ya! Skoro zabobonna wiara chrzecijaska pomoga jej przetrwa hab lupanaru i niewolnictwa niech tak bdzie! Poniewa chciaem odzyska jej zaufanie, opowiedziaem o swoich spotkaniach z Pawem i Piotrem w Koryncie, o rozmowach z nimi oraz o Lauzjuszu Hieraksie, ktry sta si ich zwolennikiem. Klaudia podpara rk brod i suchaa, patrzc na mnie ze spokojem, po czym powiedziaa: Tutaj, w Puteoli, znajduje si wielu naszych braci i sistr, ktrzy uznali Jezusa Chrystusa. Wielu marynarzy nawrcio si, kiedy usyszeli o Jezusie Nazarejskim, chodzcym po gbinie. Gdyby nie ich pomoc, nigdy bym si nie wydostaa z domu publicznego w Misenum! ycie ludzkie jest pene zagroe. Puteol i Neapol susznie nazwa mona mietnikiem krain wschodnich. Nic dziwnego, e nowa wiara rozwina si wraz z dopywem ydw przyznaem. A ty, Minutusie Klaudia spojrzaa na mnie badawczo ty w nic nie wierzysz?! Nie, Klaudio potrzsnem gow po chwili zastanowienia. Ja w nic nie wierz. Jestem jak drewno! W takim razie powiedziaa stanowczo, zaciskajc swoje stwardniae donie musz choby przemoc pomc ci wej na waciw drog. Chyba wanie po to odnalaze mnie po tylu latach i wyrwae z niewoli. Cho po Misenum niewola bya dla mnie istn ask Boga! Nikt mnie nie prowadzi! zawoaem gniewnie. Z wasnej woli udaem si na poszukiwanie ciebie natychmiast po tym, gdy z ust Agrypiny dowiedziaem si, e mnie oszukaa! Minutusie, ty nie masz wasnej woli i nigdy jej nie miae! spojrzaa na mnie z politowaniem. Gdyby mia, wszystko wygldaoby inaczej! Niechtnie opuszcz gmin chrzecijask w Puteoli, ale widz, e musz i za tob do Rzymu i tak dugo oddziaywa na ciebie we dnie i nocy, a ukorzysz si przed tajemnic Krlestwa Chrystusowego. Tylko nie udawaj przestraszonego! Wraz z Chrystusem w pieko tego skazanego na zagad wiata przyjdzie prawdziwy spokj i rado! Tragiczne przeycia wyranie osabiy jej umys, wic nie chciaem si jej sprzeciwia. Razem z transportem dzikich zwierzt popynlimy aglowcem, najpierw do Ancjum, a std do Ostii. Ukradkiem przewiozem Klaudi do domu na Awentynie. Tu przydzieliem jej stanowisko suebnej. Ciocia Lelia polubia j natychmiast i uznaa za sw guwernantk; ciocia cofna si do lat dziecicych i bya szczliwa, mogc bawi si lalkami.

Nie byo dnia, eby Klaudia nie zanudzaa mnie opowiadaniami o Jezusie Nazarejskim. Uciekaem przed ni do drugiego domu, tego przy bestiarium. Tam z kolei Sabina uprzykrzaa mi ycie swoj zoliwci. Staa si jeszcze bardziej zarozumiaa, odkd jeden z jej krewnych podj prac w urzdzie finansw pastwowych. Dziki temu Sabina nie bya ju finansowo zalena jedynie ode mnie. Faktycznie to ona kierowaa caym bestiarium, planowaa zakupy i organizowaa widowiska w amfiteatrze, w trakcie ktrych wystpowaa publicznie, demonstrujc na arenie swj kunszt pogromczyni lww. W tym czasie ycie Nerona podobnie jak moje stao si nie do zniesienia. Gdy wygna swoj matk do Ancjum i oficjalnie wzi Poppe jako swoj naonic na Palatyn, wpad z deszczu pod rynn. Nard szemra, niezadowolony z jego postpowania wobec Oktawu. Poppea Sabina przy uyciu atakw histerii i szlochw daa, aby rozwid si z Oktawi i straszya knowaniami Agrypiny, ktre zreszt byy cakiem prawdopodobne. Na wszelki wypadek Neron wygna a do Marsylii maonka Antonii, Korneliusza Sull. Oczywicie Antonia towarzyszya mowi; nie widziaem jej przez nastpnych pi lat. Seneka ostro sprzeciwia si rozwodowi Nerona. Stary Burrus publicznie owiadczy, e gdyby cesarz rozwid si z Oktawi, to musiaby te zrzec si jej wiana, czyli pozycji imperatora. A Lollia Poppea nie miaa ochoty na przeniesienie si na Rodos w roli ony artysty. Poppea nie pozwalaa Neronowi spotyka si z Akte, a on niczym nie mg jej uspokoi, bo darami i zbytkami obsypa ju j Othon. Najbardziej rozdraniay go oskarenia Poppei o niedojrzao, lk przed matk i niewolnicze podporzdkowanie si wszelkim poleceniom swego nauczyciela. I jest prawd, e za ycia Agrypiny Neron nie mia ani chwili spokoju i nawet nie mia sobie wyobrazi, e mgby oficjalnie rozwie si z Oktawi. Aby znale ujcie dla swej wciekoci, Neron zacz znowu organizowa nocne wyprawy, aby w przebraniu bi si i awanturowa po ulicach Rzymu. Poppe kocha do szalestwa, ale ona karmia go skpym jadem uczu i kad chwil czuoci zatruwaa zami i oskareniami. Mwic szczerze ja sam take byem zmczony sytuacj w obu moich domach, wic kilka razy poszedem z Neronem na te nocne wypady. Ktrej nocy w zrujnowanej spelunie, wrd poamanych krzese i potuczonych naczy, kompletnie pijany Neron wybuchn paczem i skargami, e nikt nie rozumie jego wraliwej natury. Doprawdy, nikt by wwczas nie uwierzy, e jest cesarzem Rzymu i wadc wiata! By moe Agrypina sama sprowokowaa swj los nadmiern dz wadzy i zazdroci. Przecie bya bogata olbrzymi majtek wyniosa ju z drugiego maestwa, a jeszcze doszed spadek po Klaudiuszu i mimo wygnania Pallasa cigle cieszya si duym autorytetem. Brakowao jej tylko prawdziwego przyjaciela. Bardziej ni zorganizowania spisku politycznego Neron obawia si ogoszenia przez matk wspomnie, ktre pono pisaa w Ancjum: pisaa wasnorcznie, bo nie odwaya si ich powierzy nawet najbardziej zaufanym niewolnikom. Nieostronie po caym miecie rozpuszczaa informacje o pisaniu tego pamitnika. Wielu ludzi jako powizanych z popenionymi w przeszoci przez ni czy innych przestpstwami zaczo gorco yczy sobie jej mierci. Co do mnie, oskaraem Agrypin o zmarnowanie mi ycia, gdy mody, szczery i przywizany do Klaudii zwrciem si do niej o pomoc. Obarczaem j odpowiedzialnoci za wszystko zo, jakie mnie spotkao. Nawet kilkakrotnie zoyem wizyt Lokucie w jej malekiej wiejskiej posiadoci. Wystrojona Lokusta umiechaa si do mnie, o ile twarze upodobnione do pomiertnych masek mog si umiecha; powiedziaa, e nie ja pierwszy zjawiam si u niej w tej sprawie. Waciwie nic nie miaa przeciwko przygotowaniu trucizny dla Agrypiny. To zaleao

tylko od ceny. Ale trzsc gow twierdzia, e wyczerpaa ju wszystkie swoje moliwoci. Po prostu: Agrypina jest zbyt ostrona. Sama przygotowuje sobie posiki, nie zjada nawet jabek, zerwanych we wasnym sadzie, bo owoce na drzewie atwo mona zatru. Tak wic i ycie Agrypiny nie byo spokojne, gdy tak szykowaa zemst, piszc wspomnienia. Gdy Neron postanowi zamordowa swoj matk, wwczas osign! spokj ducha i sodk harmoni w poyciu z Poppe. Ze wzgldw politycznych mier Agrypiny bya mu zupenie obojtna, jak swego czasu mier Brytanika. Nigdy te nie syszaem, aby Seneka sprzeciwi si temu morderstwu bodaj jednym sowem, chocia osobicie nie chcia si w nie angaowa. Pozostawa tylko problem takiego sposobu dokonania morderstwa, aby mona byo upozorowa samobjstwo lub nieszczliwy wypadek. Wyobrania Nerona daa moliwie efektownej, wrcz teatralnej oprawy, i w tej sprawie naradza si z zaufanymi przyjacimi. Tygellin, ktry mia osobiste powody do nienawidzenia Agrypiny, proponowa przejechanie jej czterokonn kwadryg, jeli tylko kto wywabi j na otwart drog. Ze swojej strony oferowaem dzikie zwierzta, ale nie znalelimy sposobu na wprowadzenie ich do mocno strzeonej willi Agrypiny. Nero sdzi, e jestem po jego stronie wycznie z przywizania do niego i Poppei. Nie podejrzewa, e kieruje mn jedynie ch zemsty. Agrypina tysickrotnie zasuya na mier i uwaaem za sprawiedliwe, e zginie z rozkazu swojego syna. W Tobie, Juliuszu, take pynie wilcza krew, i to gortsza ni moja. Staraj si trzyma j bardziej w ryzach, ni potrafi to zrobi Twj ojciec. Moja ona Sabina miaa doskonae pomysy widowiskowe. Pewien technik grecki pokaza jej model aglowca; wyposaony by w pomysow maszyneri, za pomoc ktrej jeden czowiek mg w okrelonej chwili spowodowa katastrof. Jeli statek przewoziby zwierzta, znalazyby si one w wodzie. Sabina postanowia wykorzysta ten pomys do urozmaicenia naumachii, czyli widowiska naladujcego bitw morsk. Ze wzgldu na wysokie koszty do ostatniej chwili sprzeciwiaem si wciganiu do tej imprezy drapienikw morskich. Ale upr Sabiny zwyciy. Jej pomys wzbudzi wielkie zainteresowanie, nawet Anicet przyjecha z Misenum specjalnie na pokaz. W kulminacyjnym punkcie widowiska zgodnie z planem statek rozlecia si. Widownia wpada w zachwyt, obserwujc walk turw i lww z bestiami morskimi; te, ktrym udao si dopyn do brzegu, stay si upem myliwych. Neron klaska i zachwycony krzycza do Aniceta: Musisz mi zbudowa taki aglowiec, tylko musi by wikszy i tak pikny, eby by godny matki cesarza! Obiecaem Anicetowi, e dostarcz mu projekty tego greckiego technika, ale rwnoczenie pomylaem, e w takim teatralnym widowisku musi wzi udzia zbyt wielu ludzi, aby spraw dao si utrzyma w tajemnicy. W nagrod za pomys Neron zaprosi mnie do Bajw na wiosenne wito Minerwy, abym mg na wasne oczy zobaczy przygotowywan naumachi. Zacz te w wikszych skupiskach ludzi rwnie w senacie udawa skruszonego syna, ktry pragnie pogodzi si z matk. Jeli tylko obydwie strony wyka wystarczajco duo dobrej woli, to mona zaagodzi wszystkie spory i konflikty wyjania.

Informatorzy, ktrych Agrypina miaa w miecie, czym prdzej donieli o tym do Ancjum, wic nie bya zdziwiona ani nie podejrzewaa niczego zego, gdy otrzymaa pikny list z zaproszeniem do Bajw. W licie znalaza si wzmianka o temacie uroczystoci. Wydawao si rzecz naturaln, aby budowanie zgody rozpocz z dala od Rzymu i ktliwej Poppei. Dzie narodzin Minerwy, patronki maych chopcw, jest dniem pokoju, w ktrym obowizuje zakaz noszenia broni, nie mwic o przelewie krwi. Pocztkowo Neron zamierza posa nowy aglowiec z zaog do Ancjum, eby Agrypina moga nim przypyn do Bajw. Skadajc ten dowd synowskiego szacunku chcia udowodni, e zamierza przywrci matce jej dawn pozycj. Ale za pomoc zegara wodnego obliczylimy, e gdyby katastrofa miaa miejsce w czasie podry w t stron, wydarzyaby si w biay dzie. Zreszt Agrypina, ktrej podejrzliwo bya oglnie znana, mogaby odrzuci t propozycj i przyjecha ldem. Ostatecznie przypyna trjrzdowcem, otoczona przez swoich zaufanych niewolnikw. W Misenum na brzegu czeka na ni Neron w asycie wielu arystokratw; zada nawet przybycia z Rzymu Seneki i Burrusa, aby ich obecno podkrelaa polityczn wag projektowanej narady. Musiaem podziwia aktorski kunszt Nerona, ktry rzuci si do matki, obejmowa j i wita z oznakami skruchy. Agrypina rwnie wietnie zagraa rol najlepszej z matek. Ubraa si z przepychem i tak wymalowaa twarz, e z powodu grubej warstwy kosmetykw i wspaniaego stroju przypominaa powabny, lecz otpiay posg bogini. W dzie Minerwy panuje lekki, swawolny nastrj, wic ludzie, ktrzy nie interesuj si polityk, radonie powitali Agrypin, kiedy w uroczystej procesji przechodzia na wybrzee jeziora Lokrinus. W zatoce przy majtku Bauli przycumowaa grupa statkw wojennych przystrojonych flagami. Wrd nich szczeglnie wyrnia si wspania dekoracj jeden aglowiec. Z rozkazu Nerona Anicet przekaza go do dyspozycji Agrypiny. Ale Agrypina kazaa zanie si z powrotem do Bajw, poniewa chciaa nacieszy si oznakami sympatii spoeczestwa, jak okazywano jej po drodze. W czasie oficjalnych uroczystoci religijnych Neron wysuwa matk na honorowe miejsce, sam za jako pokorny syn i ucze trzyma si z boku. Obiad, przygotowany przez miejscowych urzdnikw, ozdabiay liczne przemwienia, co wraz z pniejsz sjest przeduyo uroczystoci i ju si dobrze ciemniao, gdy zasiedlimy do kolacji. Wzili w niej udzia Seneka i Burrus. Agrypina spoczywaa na honorowej sofie, a Neron siedzia przy jej stopach i prowadzi z ni oywion rozmow. Podawano duo wina. W pewnej chwili Agrypina zauwaya, e czas szybko leci; Neron spowania i po cichu zacz si jej radzi w sprawach pastwowych. Jeli dobrze syszaem, mwili o Lollii Poppei. Agrypina wykazaa icie oli upr. Zwiedziona pokor Nerona twardo obstawaa przy tym, e nie stawia adnych innych warunkw, ale Poppea musi by odesana do ma, do Luzytanii. Dopiero wtedy Neron odzyska poparcie Agrypiny i jej matczyn mio. Ona chce tylko jego dobra. Neron uroni kilka gniewnych ez, ale da do zrozumienia, e matka jest mu drosza ni jakakolwiek kobieta na wiecie. Wygosi nawet kilka strof wiersza, jaki uoy na jej cze. Agrypina upia si winem i wygran, bo czowiek atwo wierzy w to, co pragnie osign. Dobrze widziaem, e ani razu nie tkna pucharu, jeli Neron z niego pierwszy si nie napi; potrawy braa z pmiskw, z ktrych korzysta czy to syn, czy jej przyjacika Aceronia. Myl jednak, e takim , jej postpowaniem wcale nie kierowaa podejrzliwo, lecz e by to utrwalony zwyczaj, do ktrego z biegiem lat przywyka.

Anicet te popisa si zdolnociami aktorskimi, gdy przybieg i z przeraeniem powiedzia, e uczestniczce w uroczystoci okrty wojenne przypadkowo tak fatalnie uszkodziy trj rzdowiec Agrypiny, e bez poddania go naprawie w doku nie ma mowy o wypyniciu w drog powrotn do Ancjum. Zaofiarowa rwnoczenie Agrypinie ten wyrniajcy si aglowiec oraz eskort marynarzy. Wszyscy odprowadzilimy Agrypin do wspaniale owietlonego portu. egnajc si z matk Neron ucaowa jej oczy i piersi i podtrzyma j, kiedy na chwiejnych nogach wchodzia na statek, po czym wietnie wyszkolonym gosem wyrecytowa: Bd zdrowa, matko! Ty mnie urodzia. Tylko dziki tobie jestem wadc! Noc bya spokojna, niebo wygwiedone. Kiedy aglowiec znikn nam z oczu, Seneka i Burrus udali si na nocleg, natomiast my, spiskowcy, wrcilimy do sali biesiadnej. Neron by milczcy. Nagle zbiela na twarzy i zacz rzyga. Przez moment podejrzewalimy, e moe Agrypina wsypaa mu po kryjomu trucizn do pucharu, ale pniej zrozumielimy, e bya to reakcja na caodzienne udawanie przed matk. Neron ciko znosi kade oczekiwanie, chocia Anicet zapewnia, e jego plan nie ma adnych uchybie. Wszystko byo zapite na ostatni guzik. Dopiero pniej, od centuriona floty Obaryta, ktremu Anicet powierzy dowdztwo paradnego aglowca, dowiedziaem si o przebiegu wydarze. Agrypina udaa si wprost do kajuty, ale nie moga zasn. Na penym morzu, gdy uwiadomia sobie, e znajduje si na asce obcych majtkw i pod opiek jedynie Aceronii oraz prokuratora Krepejusza Gallusa, obudziy si w niej podejrzenia. Wysaa Gallusa do nawigatora, dajc natychmiast skierowania statku do Bauli. Tam chciaa spdzi noc, a do Ancjum wyjecha dopiero nazajutrz, przy wietle dnia. Anicet dobrze pamita, e gdy Agrypina ya na wygnaniu na wyspach Pantarii, trudnia si nurkowaniem dla poowu gbek. Dlatego zaplanowa dwuetapow katastrof aglowca. Miaa j spowodowa celowo zaplanowana awaria urzdzenia do nacigania agli. Rozpadajce si urzdzenie uderzyo najpierw w grny pokad statku, ktry by obciony oowiem. Drugie uderzenie miao doprowadzi do cakowitego przeamania aglowca. Statek jednak wyposaali ludzie, ktrzy nie mieli pojcia o planowanym zamachu. wiadomych tego zamiaru byo jedynie kilka osb z floty. W kajucie Agrypiny jaki cymba wyposay cesarskie oe w potny baldachim z frontonem. Ten wanie fronton uratowa Agrypin, ranic j jedynie w rami. Ocalaa te Aceronia, ktra w momencie wypadku klczaa przy ku Agrypiny i masowaa je; stopy. Natomiast Gallus zgin na miejscu. W chwili zaamania si grnego pokadu na aglowcu zapanowa straszliwy popoch. Agrypina momentalnie zrozumiaa sytuacj, bo morze byo spokojne, a aglowiec o nic nie uderzy. Wysaa wic Aceroni, aby wypeza na pokad i woaa: To ja, Agrypina! Ratujcie matk cesarza! Centurion natychmiast rozkaza komu wtajemniczonemu zabi j ciosem wiosa w gow. Podejmowa prb uruchomienia drugiej fazy katastrofy, ale co si zepsuo i statek nie chcia si przeama. Obciony oowiem zarwany pokad spowodowa duy przechy, wic centurion wysa marynarzy, aby swoim ciarem przewrcili statek. Majtkowie oczywicie nie byli wtajemniczeni, wic rwnoczenie druga ich grupa rzucia si na drug burt, aby statek nie zaton. Wrd tego zamieszania i zgieku Agrypina po cichu wysuna si z kajuty, zelizna do wody i popyna w stron brzegu. Bya wprawdzie pijana i ranna, ale wykorzystaa umiejtno nurkowania, wobec czego nikt jej nie dostrzeg w wietle gwiazd na powierzchni morza. Po

pewnym czasie napotkaa d ryback, ktra wypywaa w morze na ranny pow. Rybacy wcignli j do odzi i na jej prob zawieli do Bauli. Centurion floty by czowiekiem niezwykle opanowanym gdyby byo inaczej, Anicet nie powierzyby mu tego zadania. Kiedy wic stwierdzi, e martw kobiet jest Aceronia, a po Agrypinie nie zosta lad, popyn przeamanym i przechylonym statkiem z powrotem do Bajw, aby natychmiast zoy meldunek Anicetowi. W tym czasie, gdy szybko bieg do kwatery Nerona, nie wtajemniczeni majtkowie przekazali do miasta wiadomo o strasznej tragedii. Przeraeni mieszkacy Bajw toczyli si na pomocie, wchodzili do wody lub do odzi rybackich, pragnc ratowa Agrypin. Wkrtce wrcili rybacy, ktrzy wycignli j z wody, i donieli o ocaleniu matki cesarza. Zostali za to sowicie wynagrodzeni. Tum natychmiast chcia rusza dzikczynn procesj do Bauli, by pogratulowa Agrypinie. Neron by oczywicie zdenerwowany, ale nie podejrzewa fiaska. Podtrzymywany na duchu przez wiernych przyjaci to szlocha, to znw wybucha miechem. Planowa zarzdzenie aoby po tragicznej mierci matki w caym imperium, przygotowywa te odpowiedni komunikat dla senatu i narodu. Miotany skrupuami wypytywa nas, czy moe Agrypin ogosi bogini. Bya przecie crk wielkiego Germanika, siostr cesarza Kaliguli, wdow po cesarzu Klaudiuszu, no i matk jego, cesarza Nerona, a wic kobiet bardziej zasuon dla Rzymu ni Liwia. Zakrawao to na potworn bzdur! Wrd kpin i artw proponowalimy sobie nawzajem stanowiska w kolegium kapaskim nowej bogini. I wanie w rodek tego wesoego rozgardiaszu wpad centurion Obaryt z wieci, e rozbicie aglowca udao si tylko poowicznie, a sama Agrypina znikna bez ladu. Nadziej na jej utonicie rozwiaa zaraz procesja mieszkacw Bajw idcy na jej czele rybacy radonie krzyczeli o ocaleniu Agrypiny, poniewa widzieli wiata w sali bankietowej i sdzili, e Neron ich wynagrodzi. A on wpad w panik i jak smarkacz, co po spataniu figla leci z paczem do nauczyciela, pobieg ciga z ek Senek i Burrusa. Byem na tyle przytomny, e poleciem Anicetowi natychmiast zamkn rybakw, niby po to, eby w bezpiecznym miejscu oczekiwali na nagrod, a naprawd eby zapobiec pogorszeniu sprawy. Na szczcie dla Nerona Agrypina nie wyjawia rybakom swoich podejrze, wic tylko chepili si swoim bohaterskim wyczynem. Seneka i Burrus przybyli jednoczenie. Seneka stawi si boso, w samym tylko chitonie. Anicet zwile zrelacjonowa przebieg wydarze. Ogarnity wyrzutami sumienia Neron jak wariat biega po sali, drc o wasn skr. Bujna wyobrania podsuwaa mu obrazy Agrypiny uzbrajajcej niewolnikw, podburzajcej przeciwko niemu onierzy i udajcej si do Rzymu, aby senatowi pokaza ran, opowiedzie o strasznej mierci swojej przyjaciki i zoy skarg o usiowanie zabjstwa. Seneka i Burrus byli dowiadczonymi politykami i nie trzeba im byo dugo tumaczy. Seneka spojrza pytajco na Burrusa, a ten wzruszy ramionami i powiedzia: Dla zamordowania crki Germanika nie wysyabym ani pretorianw, ani Germanw ze stray przybocznej! Odwrci si, aby z obrzydzeniem spojrze na Aniceta i doda: Niechaj Anicet wykona do koca, co obieca. Umywam od tego rce! Anicet nie czeka na powtrzenie rozkazu. Ba si. Wcieky Neron zdy ju potraktowa go pici, wic atwo przysta na to, by doprowadzi spraw do koca. Neron bdnym wzrokiem przyjrza si Senece i Burrusowi i zawoa oskarajcym tonem:

 Teraz wyzwol si spod kurateli matki i zagarn peni wadzy! Bd to jednak zawdzicza wyzwolecowi, byemu fryzjerowi, a nie wam, polityku Seneko czy dowdco Burrusie! Id, Anicecie, id szybko i we ze sob wszystkich, ktrzy chc wywiadczy swemu wadcy najwiksz przysug! W tej chwili poinformowano go, e wyzwoleniec Agrypiny Ageryn prosi o rozmow, gdy pragnie przekaza jej sowa. Neron zblad, zerwa si na rwne nogi z okrzykiem: Chc mnie zabi! chwyci miecz i ukry pod chlamid. W rzeczywistoci nie byo si czego obawia, bo Agrypina zdya przeanalizowa wasn sytuacj. Zmczona upywem krwi i wyczynem pywackim dosza do wniosku, e musi robi dobr min do zej gry i udawa, e nie ma pojcia o prbie zamachu na jej ycie. Dlatego Ageryn, ktry rozdygotany wszed do rodka, lekko si jkajc przekaza tylko takie posanie: Dobro bogw i Fortuna cezarw ocalia mnie od przypadkowej mierci. Chocia przerazi ci wypadek, jaki mnie spotka, na razie nie przychod. Potrzebuj wypoczynku!" Neron szybko zrozumia, e nic mu nie grozi ze strony Ageryna i odzyska pewno siebie. Wycign miecz spod chlamidy, rzuci go tak, e upad pod nogi Ageryna, cofn si i oskarajco wskazujc na miecz dramatycznie zawoa: Niechaj wszyscy zawiadcz, e wasna matka przysaa swego wyzwoleca, aby mnie zabi! Skoczylimy wszyscy i mimo rozpaczliwego oporu ujlimy Ageryna. Neron kaza go zaku w kajdany, ale Anicet uwaa za rozsdniejsze, by zaraz za drzwiami wbi mu miecz w gardo. Tak wic Anicet zakosztowa krwi. Uwaaem, e trzeba pj z nim, eby w ostatniej chwili znowu czego nie popsu. Neron skoczy za nami, polizn si na krwi, bluzgajcej z Ageryna, i zawoa: To moja matka usiowaa mnie zabi. Nikt nie bdzie wtpi, e sama targnie si na swoje ycie, kiedy jej zbrodnia wyjdzie na jaw. Rbcie, co do was naley! Towarzyszy nam centurion floty, Obaryt, aby doprowadzi do koca, co zacz. Anicet rozkaza swemu najbliszemu podwadnemu, Herkuleuszowi, ogoszenie alarmu w koszarach floty. Znalelimy wierzchowce. Za nami podali bosonodzy majtkowie, to gromad, to w rozproszeniu, machajc broni i przeraliwie wrzeszczc, e prbowano zamordowa cesarza Nerona. W ten sposb rozpraszali tumy ludzi, ktre tarasoway drog spieszc do Bauli, by gratulowa Agrypinie ocalenia. Przybylimy do Bauli bladym witem. Anicet rozkaza otoczy budynek. Wyamalimy drzwi i rozproszyli niewolnikw, ktrzy prbowali oporu. Kilku z nich, nie rozumiejc o co chodzi, chciao osania sypialni, ale gdy ich zaatakowalimy, uciekli. Panowao takie oglne zamieszanie, a my bylimy tak rozgorczkowani, e ranilimy si wzajem. Miaem paskudnie skaleczon do midzy kciukiem a palcem wskazujcym, i wcale nie wiem, kiedy to si stao. Sypialnia bya sabo owietlona. Agrypina z przewizanym ramieniem, oboona ciepymi kompresami, wypoczywaa na ou. Pielgnujca j suca od razu ucieka. Na prno Agrypina wycigaa za ni rce, krzyczc przeraliwie: I ty mnie opuszczasz?! Anicet zamkn drzwi, aby nie wtargno zbyt wielu wiadkw. Agrypina mwia sabncym gosem:

 Jeli przybylicie, aby zobaczy jak si czuj, to powiedzcie memu synowi, e ju dochodz do siebie! Wtedy dostrzega nasze miecze. Gono zawoaa gronym tonem: Jeli przyszlicie, aby mnie zabi, to nigdy nie uwierz, e to z rozkazu mego syna! On by si nigdy nie zgodzi na zamordowanie matki! Zgodzi si. Anicet, Herkuleusz i Obaryt, nieco skonsternowani, stali wok oa, nie wiedzc od czego zacz, bo Agrypina nawet w ou wygldaa majestatycznie. Ja podpieraem plecami zamknite drzwi. Wreszcie Herkuleusz uderzy Agrypin lask w gow, ale zrobi to tak niezdarnie, e nie oguszy jej. Planowano, e gdy tylko Agrypina straci przytomno, przetnie si jej yy, aby uprawdopodobni samobjstwo. W ostatecznym, pozbawionym nadziei gecie, Agrypina odsonia brzuch i krzykna do Aniceta: Przebij ono, ktre wydao na wiat Nerona! Centurion speni rozkaz. Potem wszyscy trzej jeden przez drugiego zadali Agrypinie wiele ciosw mieczami, a rzc wyziona ducha. Upewniwszy si, e nie yje, Anicet poleci subie, by obmya ciao i przygotowaa je do spalenia na stosie. Z sypialni wzilimy kilka drobnostek ja maleki zoty posek Fortuny, bo mylaem, e jest to ten, ktry Kaligula wszdzie wozi ze sob. Pniej okazao si, e to by inny posek i byem tym bardzo rozczarowany. Wysalimy konnego goca z wiadomoci, e Agrypina popenia samobjstwo. Neron natychmiast uda si do Bauli. Zdy ju razem z Senek przygotowa komunikat dla senatu, e matka grozia popenieniem samobjstwa. Chcia na wasne oczy upewni si, e Agrypina nie yje, bo nie dowierza Anicetowi. Przyby tak szybko, e suba jeszcze mya i namaszczaa ciao. Podszed do nagich zwok matki, palcem dotkn ran i zawoa: Patrzcie, jaka pikna bya moja matka a do koca! W ogrodzie znoszono drewno na stos caopalny. Przepdzono gapiw i na sofie z jadalni wniesiono ciao Agrypiny. Kiedy dym wzbi si w gr, zauwayem ze zdziwieniem, e poranek by doprawdy przepikny. Bkitne morze mienio si perowo, ptaki pieway, a w ogrodzie kwity wiosenne kwiaty. Tylko nigdzie nie widziaem ludzi. Oszoomieni wydarzeniami pochowali si w swoich domach, poniewa nikt nie wiedzia, co jeszcze bdzie si dziao. Stos pon penym ogniem, gdy nadjechaa galopem grupa trybunw wojskowych i centurionw. Neron usysza ttent kopyt koskich i zobaczy, e acuch marynarzy zaamuje si przed jedcami. Zdaje si, e w tym momencie chcia uciec. Rycerze zsiedli z koni i jeden przez drugiego jli ciska Neronowi rce i gratulowa mu, e zapobieg zbrodniczym knowaniom matki. Jedcw wysa Burrus, aby pouczy ogupiaych ludzi, jak naley podchodzi do wydarze. Sam jednak nie przyby, bo uzna, e byoby to postpowanie haniebne. Stos przygas, popioy Agrypiny zebrano, zakopano i wyrwnano ziemi. Neron nie obdarzy matki bodaj najmniejszym wzniesieniem, aby nikt nie mg organizowa pobonych czy politycznych pielgrzymek do tego miejsca. Postanowilimy pj do wityni, aby zoy bogom ofiary dzikczynne za cudowne uratowanie Nerona. W wityni Neron na wasne uszy usysza dwiki trb i przejmujce gosy

skargi. My te usyszelimy dziwny aosny gos, ktry przeszywajco roznosi si ponad wzgrzami. Neron twierdzi, e w oczach mu ciemnieje, chocia soce jasno wiecio. Zaczlimy wsplnie oblicza i doszlimy do przekonania, e Klaudiusz zrobi bd w swych obliczeniach i przedwczenie wyznaczy uroczystoci jubileuszowe. Ten dziwny, przejmujcy krzyk mg by tylko nadludzkim gosem, ktry oznajmia zmian epoki. Dodalimy Neronowi otuchy, zapewniajc go, e oto zaczyna si nowa, wspaniaa era jego penej wadzy. Ale cesarz zatka uszy rkami i kaza si zanie do Neapolu, aby si oddali od miejsca straszliwej mierci matki. We wszystkich wityniach Neapolu entuzjastycznie skadano ofiary dzikczynne. Delegacje z gratulacjami ze wszystkich miast Kampanii zgaszay si do Nerona do pnego wieczora. Tymczasem on cigle by przeraony, wpatrywa si przed siebie i wzdryga na kady niespodziewany odgos. Nawet gdy pooy si ju na spoczynek, co chwila zrywa si na rwne nogi i mokry od potu to wydawa okropne krzyki, to znw mamrota, e bogini zemsty go przeladuje. Zamiast nas wynagrodzi za to wszystko, co dla niego zrobilimy, przepdzi sprzed swoich oczu Aniceta i mnie. Twierdzi, e nie moe cierpie naszego widoku, poniewa zmarnowalimy dobre przedstawienie. Chtnie opuciem go, bo obserwowanie, jak dostaje pomieszania zmysw, nie byo niczym przyjemnym. Ostatnie sowa Agrypiny i mnie zaczy przeladowa. Dotychczas w myleniu przeszkadzao mi napicie nerwowe. No tak, zrealizowaem swoje postanowienie, zemciem si. Ale cho Agrypina za swoje czarne jak smoa zbrodnie zasugiwaa na mier, to przecie matkobjstwo zawsze pozostaje matkobjstwem. Agrypina daa, by przebi mieczem jej ono, ktre wydao na wiat Nerona. To bya za wrba na przyszo. Pocieszaem si myl, e moe Seneka i Burrus bd mocniej ni dotychczas trzyma Nerona w cuglach. mier Agrypiny nie zaskoczya ani rzymskiego senatu, ani ludu. W Rzymie podobno wrcz oczekiwano, e stanie si co wstrzsajcego. W noc mierci Agrypiny rozszalaa si nad miastem nie spotykana o tej porze roku burza. We wszystkich czternastu dzielnicach biy pioruny. Senat wyda polecenie zoenia ofiar przebagalnych. Gdy przysza wiadomo o mierci matki cesarza, zmieniono intencje na dzikczynne. Wrd ludu tlia si tak wielka nienawi do Agrypiny, e decyzj senatu dzie jej urodzin wpisano na list dni przynoszcych nieszczcie. Nero niepotrzebnie ba si rozruchw. Gdy w kocu wrci do Rzymu, witano go jak bohaterskiego zwycizc. Senatorowie przywdziali uroczyste szaty. Najznamienitsze niewiasty i dzieci witay go hymnami pochwalnymi i rzucay kwiaty pod nogi. Po obydwu stronach witej drogi popiesznie wzniesiono podesty dla widzw. Cesarz wstpi na Kapitol, aby zoy bogom ofiary dzikczynne, a wszystkim wydawao si, e oto Rzym uwolni si spod wadzy czarnego demona. W soneczny wiosenny dzie wszyscy chcieli uwierzy w prawdziwo sporzdzonego przez Senek kamliwego komunikatu o samobjstwie Agrypiny. Sama myl o matkobjstwie bya tak potworna, e nikt nawet nie chcia sobie tego wyobrazi. A ja udaem si wprost do Klaudii. Rozpierany pych, zawoaem: Klaudio! Zemciem si za ciebie! Agrypina zgina. Byem wiadkiem jej mierci. Wasny syn wyda rozkaz zamordowania jej! Na Herkulesa, spaciem mj dug! Ju nie musisz opakiwa haby, jak znosia!

Dla potwierdzenia mych sw podaem jej zabrany z sypialni Agrypiny zoty posek Fortuny. Ale Klaudia patrzya na mnie jak na dzik besti, odpychaa mnie obiema rkami i z wielk trwog woaa: Masz rce we krwi, Minutusie! Wcale nie prosiam, eby mnie pomci! Miaem rzeczywicie do zawinit zakrwawionym bandaem. Speszony zapewniem Klaudi, e nie skalaem rk krwi Agrypiny, tylko przypadkowo skaleczyem si wasnym mieczem. Ale to nie pomogo. Klaudia dostaa dreszczy, przyzywaa mnie na sd Jezusa Nazarejskiego i zachowywaa si ze wszech miar jak pomylona. W kocu zdenerwowaem si i wybuchnem: Przyjmij, e byem tylko narzdziem twego Boga, a mier Agrypiny jako wymierzon przez twojego Chrystusa kar za jej zbrodni! ydzi s najbardziej mciwym narodem na wiecie, sam to wyczytaem w ich witych ksigach. Jeli paczesz po Agrypinie, to wylewasz zy na prno. Maj uszy, a nie sysz! krzykna Klaudia. Minutusie, czy ty ani sowa nie zrozumiae z tego, co ci prbowaam tumaczy?! Jeste najgorsz niewdzicznic na wiecie, przeklta Klaudio! wrzasnem w gniewie. Dotychczas znosiem twoje gldzenie o Chrystusie, ale teraz nic ci ju nie jestem duny! Zamknij pysk i wyno si z mojego domu! Chryste, zmiuj si. Ach, ten mj cholerny charakterek! syczaa Klaudia przez zby. Ale ju nie panuj nad sob! i tward jak decha rk trzasna mnie z obydwu stron po twarzy, a mi przeraliwie zadzwonio w uszach, zapaa za kark i przygniota do podogi, cho jestem od niej wyszy, i rozkazaa: Mdl si, Minutusie, aby niebiosa wybaczyy ci twj straszliwy grzech! Z szacunku dla samego siebie nie wdaem si w bijatyk z ni. Zreszt przez niewolnicz prac nabraa wielkiej siy... Wyczogaem si z pokoju, a Klaudia wyrzucia za mn zoty posek Fortuny. Kiedy si podniosem, gniewnym gosem poleciem subie, aby zebrano rzeczy Klaudii i wyniesiono je za bram. Podniosem z ziemi posek Fortuny ze skrzywionym lewym skrzydem i poszedem do bestiarium, aby pochwali si swoim wyczynem bodaj przed Sabin. Sabina przyja mnie tak przychylnie, e a si zdziwiem. Nawet poklepaa po policzkach, spuchnitych od uderze Klaudii. Z wdzicznoci przyja w darze posek i chtnie, cho z niejakim roztargnieniem, wysuchaa opowieci o wydarzeniach w Bajach i Bauli. Jeste mczyzn odwaniejszym, ni sdziam! pochwalia mnie w kocu. Jednak nie rozpowiadaj ludziom, jak to si wszystko stao. Najwaniejsze, e Agrypina nie yje. Nikt po niej nie bdzie paka. Na tyle znam si na polityce, e ci powiem: po tym wszystkim Neron nigdy nie odway si na rozwd z Oktawi. I dobrze tak tej ladacznicy Poppei! Powiedziawszy to Sabina czule zamkna mi usta rk i szepna: Jest wiosna, Minutusie! Ptaki szczebiocz, pki si rozwijaj, a lwice w rui rycz, a dry ziemia. Ogarnia mnie dziwna tsknota, ciao ponie gorczk. Minutusie! Tak dla Flawiuszy, jak i dla twojego rodu wane jest, abymy mieli dziecko. Nie sdz, abym bya bezpodna, to ty grubiasko omijasz moje oe!

To byo niesprawiedliwe oskarenie! Moe jednak uznaa, e zmieniem si? A moe wie o krwawych wydarzeniach pobudzia jej zmysy? Podobno s kobiety, ktre podnieca widok szalejcego poaru albo krwi spywajcej na piasek areny. Patrzyem na Sabin i nie widziaem w niej adnych wad, cho oczywicie nie miaa tak nienobiaej cery jak Lollia Poppea. Tak wic po dugiej przerwie spalimy ze sob, ale rozkosz, jak odczuwaem na pocztku naszego maestwa, ju nie wrcia. Sabina zachowywaa si jak kloc drewna; zgodzia si na podjcie obowizkw maonki chyba tylko dla dobra swego rodu. Osiem miesicy pniej urodzi si nasz syn. Obawiaem si, e bdziemy go musieli odrzuci jako przedwczenie urodzonego. Ale dziecko byo due i zupenie zdrowe, wic w caym ogrodzie przy bestiarium zapanowaa ogromna rado. Na cze pierworodnego urzdzilimy wielk uczt dla kilkusetosobowej zaogi. Nigdy nie sdziem, e treserzy, ktrych uwaaem za okrutnych, mog z tak czuoci odnosi si do nowo narodzonego dziecka. A ju zupenie nie moglimy uwolni si od niadego Epafrodyta. Bez przerwy pcha si, aby dotkn dziecka, zaniedbywa przy tym karmienie zwierzt. Koniecznie chcia z wasnych pienidzy opaci maemu mamk. W kocu si zgodziem na to, widzc w tej propozycji oznak szacunku, jakim cieszyem si w bestiarium. Ale od Klaudii nie udao mi si uwolni. Kiedy nie podejrzewajc niczego zego po kilku dniach od ponownego podboju Sabiny wrciem na Awentyn, zastaem ca sub ze starym Barbusem wcznie zgromadzon w duej jadalni. Na honorowym miejscu siedzia Kefas Piotr, ten yd-cudotwrca, otoczony modymi, zupenie nieznajomymi ludmi. Jeden z nich tumaczy na acin aramejsk mow Piotra. Zachwycona ciocia Lelia podskakiwaa i gorco klaskaa w kociste donie. Rozgniewaem si straszliwie, i miaem ochot wychosta wszystkich tam obecnych, ale Klaudia popieszya wyjani, e Piotr znajduje si pod opiek senatora Pudensa Publikolusa i mieszka w jego domu po drugiej stronie rzeki, dziki czemu nie wzbudza konfliktw midzy ydami a chrzecijanami. Pudens by wprawdzie starym gupcem, ale pochodzi ze starego rodu Waleriuszy. A wic rozsdniej byo przymkn oko. Kefas Piotr dobrze pamita nasze spotkanie w Koryncie. Zwrci si do mnie po imieniu i bardzo mile. Nie wiem, co opowiedziaa mu o mnie Klaudia, ale odniosem wraenie, e uwaa mnie za straszliwego grzesznika. Mimo to zapewni mnie o miosierdziu boskim i darowaniu grzechw, poniewa Bg w osobie Jezusa Nazarejskiego zstpi na ziemi. Nie da ode mnie, abym w to uwierzy, ale zrozumiaem, e chce, ebym pogodzi si z Klaudi i pozwoli jej nadal mieszka w moim domu. Jako tak si stao! Ku wasnemu zdumieniu podaem Klaudii rk i pocaowaem j, ba! nawet uczestniczyem w ich wsplnym witym posiku jako gospodarz we wasnym domu. Nie bd wicej opowiada o tym wstydliwym wydarzeniu. Pniej spytaem Barbusa nie bez ironii, czemu skoczy z Mitr i zosta chrzecijaninem. Barbus nie odpowiedzia wprost, tylko zamrucza: Jestem stary. Reumatyzm z lat suby wojskowej dokucza mi po nocach tak straszliwie, e gotw jestem zrobi wszystko, aby si od niego uwolni. I wystarczy, abym patrzy na byego rybaka Piotra, a ble ustaj. Gdy jem jego chleb i pij wino, wwczas przez wiele dni czuj si dobrze. Kapani Mitry nie potrafili mi pomc, cho Dono dvsoonuia naileosza wiedz o leczeniu onierskiego reumatyzmu.

Koniec