Mika Waltari

TURMS NIEMIERTELNY

Przeoy z jzyka szwedzkiego ZYGMUNT ANOWSKI

WYDAWNICTWO POZNASKIE POZNA 1986

KSIGA PIERWSZA Delfy

1
Ja, Lars, Turms niemiertelny, zbudziem si na wiosn i zobaczyem, e ziemia ju si zazielenia. Rozejrzaem si po moim piknym domu. Patrzyem na moje zoto i srebro. Patrzyem na moje brzy. Patrzyem na wazy z czerwonymi figurami. Patrzyem na malowida cienne. Ale nie czuem adnej dumy posiadania. Czyby niemiertelny mg co posiada? Spord moich kosztownoci wybraem najprostsz glinian czark. Po raz pierwszy od wielu lat wysypaem jej zawarto na otwart do i policzyem kamienie. Byy to kamienie mego ywota. Postawiem czark z kamieniami z powrotem u stp bogini. Potem uderzyem w miedzian mis. Sudzy weszli w milczeniu. Pomalowali mi twarz, donie i ramiona na czerwono i odziali mnie w wity paszcz. To, co uczyniem, uczyniem dla siebie, a nie dla mego miasta i ludu. Dlatego nie kazaem si nie w uroczystej lektyce boga. Dlatego przeszedem przez miasto i doszedem do jego murw. Ludzie, ktrzy widzieli czerwon barw na mojej twarzy i rkach, odwracali si ode mnie, dzieci przestaway si bawi, a dziewczyna u bramy miejskiej odoya swj podwjny flet. Pieszo wyszedem przez bram i poszedem dalej w gb doliny t sam drog, ktr kiedy przyszedem. Niebo byo lnico-bkitne, uszy wypeniao mi wierkanie ptakw, gobie bogini gruchay. Ludzie pracujcy na polach zatrzymywali si na mj widok. Widziaem brzowe oblicza mczyzn, biaolice twarze kobiet. Potem odwracali si do mnie plecami i pracowali dalej. Podajc na szczyt witej gry, nie wybraem lekkiej drogi, ktrej zwykli uywa kamieniarze. Obraem wite schody midzy malowanymi drewnianymi kolumnami. Schody byy strome. Wchodziem po nich tyem ze wzrokiem zwrconym na moje miasto. Nie ogldaem si za siebie. Wyej i wyej wchodziem, szukajc oparcia dla stopy przy kadym kroku. Wiele razy zachwiaem si, ale nie upadem. Odprawiem tych, ktrzy chcieli mi towarzyszy i nie pozwoliem im podpiera mnie. Bali si, bo w taki sposb nikt jeszcze nie wchodzi na wit gr. Soce stao w zenicie, kiedy doszedem do witej drogi. Ale minem bramy grobowe i brzuchate kamienne stoki po obu ich stronach. Minem take grb mego ojca i wstpiem na szczyt gry. Szeroko rozpociera si mj kraj wok mnie na wszystkie strony wiata, z yznymi dolinami i pokrytymi lasem wzgrzami. Na pnocy byszczao w dali moje ciemnoszafirowe jezioro. Na zachodzie wznosia si gra bogini, uroczysty stoek naprzeciwko mieszka umarych we wntrzu gry. Wszystko to znalazem, wszystko to rozpoznaem.

Rozejrzaem si wokoo szukajc znaku. Na ziemi leao delikatne mikkie pirko gobie, dopiero co spade, podniosem je. Obok niego znalazem mienicy si czerwono kamyk. To by ostatni kamie. Tupnem lekko nog i powiedziaem: Tu bdzie moja mogia. Wykopcie mi grb w skale i ozdbcie go tak, jak si ozdabia groby lukumonw. Kiedy spojrzaem w niebo, olnia mnie jego przenikliwa bezksztatna wietlisto, ktr dane mi byo oglda tylko w niezwykych chwilach mego ywota. Wycignem przed siebie oba ramiona z domi zwrconymi ku ziemi. I niemal w teje samej chwili rozleg si na niebie donony dwik od jednego kraca horyzontu po drugi, ten dwik, ktry czowiek syszy tylko jeden raz w yciu. By to jakby huk tysica trb, ktry sprawi, e ziemia i powietrze zadray. Paraliowa wszystkie czonki, ale serce przyprawia o drenie. Nie dao si go porwna z niczym innym i syszy si go tylko jeden jedyny raz. Mimo to poznaje si go, gdy dwik ten nie przypomina adnego ziemskiego odgosu. Czonkowie mojej wity padli na ziemi i zakryli twarze usyszawszy ten dwik. Dotknem czoa, wycignem drug do w pustk i pozdrowiwszy bogw, powiedziaem: egnaj, mj czasie. Wielki rok bogw dobieg koca i nowy si zaczyna. Z nowymi czynami, nowymi obyczajami, nowymi mylami. A do mojego orszaku powiedziaem: Wstacie i bdcie szczliwi, i dane wam byo sysze boski dwik, gdy czasy si zmieniaj. Oznacza on, e wszyscy na ziemi, ktrzy go kiedy syszeli, umarli. A pord tych, ktrzy teraz yj, nikomu nie bdzie dane usysze go ponownie. Dopiero jeszcze nie narodzeni bd mogli go usysze. Wci dreli, a ja take draem, bo tego drenia nie moe nikt dozna dwa razy. Z ostatnim kamieniem mego ywota w doni tupnem jeszcze raz w miejscu przeznaczonym na mj grb. W tej samej chwili owion mnie potny powiew wiatru. I nie wtpiem ju, lecz wiedziaem, e kiedy powrc. Powstan kiedy z grobu w nowym ciele przy wichurze pod bezchmurnym niebem. Z ywicznym zapachem pinii w nozdrzach. Z niebieskim stokiem bogini przed oczyma. I jeli bd to wtedy pamita, wybior najskromniejsz glinian czark spord skarbw w komorze grobowej. Wysypi kamienie na do, bd ich dotyka palcami i wspomina mj miniony ywot. Z pomalowan na czerwono twarz, z pomalowanymi na czerwono rkami wrciem do mego miasta i domu t sam drog, ktr przyszedem. May kamyczek rzuciem do czarnej glinianej czarki u stp bogini. Potem zakryem oblicze i zapakaem. Ja, Turms, niemiertelny, pakaem ostatnimi zami mego miertelnego ciaa i pragnem, by wrcio moje minione ycie.

2
Bya penia ksiyca i zaczo si wito wiosny. Ale kiedy ludzie z mojej wity chcieli zmy wit farb z mojej twarzy i rk, namaci mnie i zawiesi mi wieniec kwiatw na szyi, poprosiem, eby odeszli. Wecie ode mnie mk i upieczcie chleb bogw powiedziaem. Wybierzcie zwierz ofiarne z mej trzody. Rozdzielcie dary take midzy najuboszych. Taczcie tace ofiarne i odprawcie boskie igrzyska, tak jak to byo w zwyczaju. Sam bd szuka samotnoci, tak jak odtd sam bd robi wszystko, co czyni. Nakazaem te obu augurom, obu wrcym z piorunw i obu kapanom ofiarnym dopilnowa, eby wszystko odbyo si tak, jak kae obyczaj. Sam zapaliem w mojej komnacie kadzido,
3

a powietrze stao si cikie od mgy bogw. Pooyem si na potrjnej poduszce mego oa i skrzyowaem rce mocno na piersi, a wiato ksiyca padao mi na twarz. Zapadem w sen, ktry nie by snem, a wreszcie nie mogem ju duej porusza czonkami. Potem we nie ukaza mi si czarny pies bogini. Nie przyszed jak przedtem z ujadaniem i arzcymi si lepiami. By agodny, skoczy mi na ramiona i liza mnie po twarzy. A ja mwiem do niego we nie: Nie chc, by przychodzia w swojej podziemnej postaci, bogini. Daa mi bogactwa, o ktre ci nie prosiem. Daa mi wadz, ktrej nie pragnem. Nie ma nic dobrego na ziemi, czym mogaby mnie przekupi, abym si zadowoli. Jej czarny pies znik z mego ramienia. Mj lk przemin. Jak cie, przezroczyste w wietle ksiyca, wycigny si ku grze ramiona mojej ksiycowej zjawy. Ale powiedziaem: Take i w twojej niebiaskiej postaci nie chc ciebie czci, bogini. Moja ksiycowa zjawa nie zwodzia mnie ju na manowce. Zamiast tego wyrosa przed moim wzrokiem uskrzydlona, wietlista posta mego geniusza, pikniejsza ni najpikniejszy czowiek. Zbliya si bardziej ywa ni jaki miertelnik, usiada na brzegu mego oa i umiechna si smutno do mnie. Odezwaem si: Dotknij mnie rk, aebym wreszcie mg pozna ciebie. Ty jeste jedyna, ktrej pragn, kiedy znuyem si ju podaniem wszystkiego, co ziemskie. Nie, nie odpara. Jeszcze mnie nie znasz, ale kiedy mnie poznasz. Kogokolwiek kochae na ziemi, tylko mnie w niej kochae. My dwoje, ty i ja, jestemy nierozczni, ale stale jestemy rozczeni, a wreszcie bd moga zamkn ci w objciach i unie ci w dal na mocnych skrzydach. Nie tskni do twoich mocnych skrzyde odrzekem. Ciebie samej pragn. Do twego dotknicia tskni. Ciebie chc zamkn w ucisku. Jeeli nie w tym ywocie, to w ktrym z przyszych zmusz ci, aby przybraa ziemsk posta, tak abym mg ciebie znale ludzkimi oczyma. Tylko dlatego chc kiedy wrci. Musna wskimi palcami moj szyj i powiedziaa: Jakim okropnym kamczuchem jeste, Turms! Patrzyem na jej pikno bez skazy. Podobna bya do czowieka i ognia. Zdrtwiaem patrzc na ni. Powiedz mi wreszcie swoje imi, ebym mg ci pozna prosiem. Jaka dza wadzy mieszka w tobie zarzucia mi z umiechem. Ale nawet gdyby zna imi, nie panowaby nade mn. Nie bj si. Szepn ci moje imi, kiedy wreszcie zamkn ci w moich objciach. Ale obawiam si, e znowu je zapomnisz, kiedy zbudzisz si na nowo z szumem niemiertelnoci w uszach. Nie chc zapomnie odparem. Odrzeka: Zapomniae ju poprzednio. Nie mogem jej si duej opiera. Wycignem moje zdrtwiae ramiona, aby j uchwyci, ale chwyciy pustk, cho wci jeszcze widziaem j yw przede mn. Z wolna zaczem rozrnia przedmioty w komnacie poprzez jej wietlist zjaw. Usiadem gwatownie, wycigajc rce po wiato ksiyca.

Niepocieszony wstaem i chodziem po komnacie, dotykajc rnych przedmiotw. Ale moje rce nie miay siy, by podnie choby jeden z nich. Lk ogarn mnie znowu i zaczem tuc zacinit pici w brzow mis, by przywoa moj wit, jakiegokolwiek ywego czowieka. Ale misa bya niema. Nie wydawaa z siebie adnego dwiku. Z uczuciem przenikliwego strachu obudziem si jeszcze raz. Leaem na wznak na ou z rkami mocno skrzyowanymi na piersi. Ocknem si i mogem znowu rusza czonkami. Siadem na skraju oa i ukryem twarz w doniach. Przez opary kadzida i przeraliwe wiato ksiyca czuem na jzyku metalowy posmak niemiertelnoci. W nozdrzach czuem lodowaty zapach niemiertelnoci. Przed moimi oczyma migotay zimne ognie niemiertelnoci. Wicher niemiertelnoci szumia w moich uszach. Nieulkle zerwaem si i rozpostarem ramiona. Nie boj si ciebie, Chimero zawoaem w samotno mojej komnaty. Jeszcze yj ludzkim yciem, ja, Turms, i nie jestem niemiertelny, lecz jestem czowiekiem pord moich blinich. Wziem glinian czark stojc przed bogini, wyjmowaem z niej jeden kamie po drugim i wspominaem. A wszystko, co pamitaem, spisaem.

3
Z tego, co wiemy, ycie ludzkie jest podzielone na okresy, kady o okrelonej dugoci. Po kadym okresie czowiek odnawia si i myli jego si zmieniaj. Mwi si, e taki okres obejmuje pidziesit pi miesicy. Inni twierdz, e kady okres trwa pi lat i siedem miesicy. Ale taka jest wiara ludzka, ktra szuka pewnoci o wszystkim, cho nie ma adnej pewnoci na tym wiecie. W wiedzy szuka czowiek pewnoci, ktra nie istnieje. Dlatego te kapani ofiarni porwnuj wtroby zwierzt ofiarnych z wtrob z gliny, gdzie wyrysowali strefy bogw i wypisali ich imiona. Ale brak im boskiego rozumienia. Dlatego mog si myli. W taki sam sposb ci, co wr z ptakw, ucz si od starych wielu regu o locie ptakw i ich stadach. Ale gdy natrafi na znak, o ktrym nigdy jeszcze nie syszeli, zbija ich to z tropu i wypowiadaj wrb na lepo, tak jakby mieli worek zaoony na gow. I ja, Turms, nie chc ju nawet mwi o wrcych z piorunw, ktrzy wchodz na wite miejsca w grach, kiedy zblia si burza. Podzielili oni strony wiata i niebo midzy bogw i rozmawiaj o barwach i ksztatach piorunw, ustanawiaj reguy i nauki o tym wszystkim i przekazuj je dalej swoim nastpcom, dumni ze swej wiedzy. Dlatego myl si i bdnie tumacz wyran mow piorunw i nie zadowalaj si boskim rozumieniem we wasnych sercach. Ale do o tym, gdy tak ju musi by. Wszystko drtwieje, wszystko kostnieje, wszystko starzeje si. Nie ma nic aoniejszego ni wiedza, ktra starzeje si i usycha. Niepewna wiedza ludzka w miejsce boskiego rozumienia. Wiele czowiek moe si nauczy, ale uczono nie jest prawdziw wiedz. Jedynymi rdami prawdziwej wiedzy s wrodzona pewno i boski rozum. Czowiek, ktry polega tylko na wasnych zmysach, oszukuje tylko siebie samego przez cae ycie. Ale kiedy tak pisz, wiem, e czyni to tylko dlatego, i postarzaem si i doszedem do spokoju, bo ycie ma dla mnie smak gorzki i nie ma ju niczego na ziemi, do czego chciabym wycign ramiona w pragnieniu. Kiedy byem modszy, nie napisabym tak. A jednak byoby to rwnie prawdziwe, jak to, co pisz teraz.
5

Dlaczego wic pisz mimo to? Pisz, aby pokona czas i pozna siebie samego. Kiedy bior pierwszy kamie do rki, gadki i czarny kamie, pamitam, jak pierwszy raz doszedem do tego, jaki jestem w rzeczywistoci, a nie tylko za jakiego siebie uwaaem.

4
Zdarzyo si to w drodze do Delf midzy ponurymi grami. Kiedy wyruszylimy z wybrzea, widzielimy byskawice rozpalajce si na szczytach grskich daleko na zachodzie. Kiedy dotarlimy do wioski, mieszkacy ostrzegali pielgrzymw przed dalsz drog. Jest jesie, mwili, i zanosi si na burz. Moe ona obrusza kawaki ska i strca je w d na drog. Rwca woda moe unie ze sob wdrowca. Ale ja, Turms, zdaem do Delf, aby dosta mj wyrok od wyroczni. Atescy wojownicy uratowali mnie i dali mi schronienie na pokadzie okrtu, gdy lud w Efezie ju po raz drugi w moim yciu grozi ukamienowaniem mnie na mier. Dlatego nie zatrzymaem si w zaciszu przed burz w drodze do Delf. Mieszkacy wioski yli z pielgrzymw i zwykli byli przetrzymywa ich u siebie pod wieloma pozorami. Przygotowywali dobre potrawy i mieli do zaofiarowania wygodne oa, i sprzedawali drobne przedmioty pamitkowe z drewna, koci i kamienia. Nie zwaaem na ich ostrzeenia. Nie baem si burzy i piorunw. Niosc piekcy bl mojej winy, ruszyem dalej samotnie midzy skay. Niebo ciemniao w rodku dnia. Chmury staczay si z gr. Wokoo zaczy si zapala byskawice. Nieustanny grzmot toczy si przez odzywajce si echem doliny. Nie sdziem, e ludzkie uszy mog wytrzyma takie grzmoty. Pioruny kruszyy skay wok mnie. Deszcz i grad chostay moje ciao. Podmuchy wiatru usioway strci mnie do przepaci. Kolana i okcie miaem podrapane do krwi. Ale nie czuem adnego blu. Po raz pierwszy w yciu ogarno mnie uniesienie. Nie wiedzc, co czyni, zaczem taczy na drodze do Delf. W blasku piorunw, w wietrze i burzy na drodze do Delf zaczy moje stopy taczy, ramiona porusza si, i taniec mj nie naladowa jakiego innego, lecz mieszka i y we mnie, i wszystkie czonki, cae moje ciao taczyo porwane niewypowiedzian radoci. Powinienem by obawia si gniewu bogw z powodu mojej winy. Zamiast tego ogarna mnie promienna pewno, e stoj ponad wszelk win. Pioruny witay mnie jak syna, krzyujc si i rozgaziajc nad moj gow. Orkan pozdrawia mnie jak swoje dzieci. W dolinie grzmot nis nieustanne pozdrowienie. Po stokach, odbijajc si, spaday bloki skalne na moj cze. Wtedy poznaem siebie po raz pierwszy. Nic zego nie mogo mi si zdarzy. Nic nie mogo mi uczyni szkody. Gdy tak taczyem na drodze do Delf, z mego wntrza wyryway si obce sowa. Nie rozumiaem ich. Ale piewaem je, powtarzaem raz po raz, podobnie jak w noce peni ksiyca budziem si na wasne okrzyki i powtarzaem sowa, ktrych nie rozumiaem. Rytm mego piewu by obcym rytmem. Moje taneczne kroki byy obcymi krokami. Ale w najwikszym uniesieniu wyrywao si to wszystko ze mnie i byo czci mnie, cho nie wiedziaem, dlaczego tak jest. Za ostatni skaln cian ujrzaem przed sob okrg delfick rwnin zaciemnion chmurami i mglist od deszczu. W teje chwili, ustaa burza, chmury potoczyy si dalej i soce wzeszo nad budowlami, pomnikami i witociami Delf.

Jesienna ziemia lnia srebrzycie od kropli deszczu, grad topnia i nigdy jeszcze nie widziaem tak gboko zielonego i byszczcego wawrzynu jak wite wawrzyny Delf wok wityni. Nie pytajc nikogo o drog, znalazem wite rdo, odoyem skrzan sakw, zdjem przemoczon odzie i zanurzyem si w oczyszczajcej wodzie. Deszcz zmci okrg sadzawk, ale wod, ktra wypywaa z lwiej paszczy, obmyem ramiona, twarz, kolana, wosy. Nagi wyszedem na soce, i uniesienie trwao jeszcze we mnie, tak e moje czonki pony i nie mogem zmarzn. Kiedy zobaczyem, e sugi wityni zbliaj si w powczystych szatach i z przepaskami boga na skroniach, podniosem wzrok i ujrzaem powyej wszystko inne, potniejsze ni sama witynia, czarne urwisko i czarne ptaki, ktre po burzy kryy wok przepaci. Nie pytajc, wiedziaem, e jest to miejsce sdu, gdzie strcano ze skay tych, ktrych zbrodnie nie mogy by odkupione. Zaczem biec w gr po tarasach ku wityni, midzy statuami i pomnikami, nie troszczc si o wit drog. Przed wityni pooyem do na potnym otarzu i zawoaem: Ja, Turms z Efezu, oddaj si pod opiek bogw i sd wyroczni. Podniosem oczy i ujrzaem na frontonie wityni Artemid biegnc ze swymi psami i Dionizosa przystrojonego na wito. Wtedy wiedziaem, e to jeszcze nie wystarcza. Sudzy usiowali mi przeszkodzi odpdzajc okrzykami. Wyrwaem si z ich rk i wbiegem do wityni. Biegem prosto przez przedsionek, obok olbrzymich urn ze srebra, obok drogocennych posgw i darw ofiarnych. Wbiegem do najgbszej izby witynnej i zobaczyem wieczysty ogie na maym otarzu, a obok ppek ziemi, osmolony ogniem od setek lat. Na tym witym kamieniu pooyem do i oddaem si pod opiek bogw. Niewypowiedziane uczucie spokoju spyno przez donie i ca moj istot ze witego kamienia. Bez lku rozejrzaem si dokoa siebie. Zobaczyem wydeptane schody kamienne prowadzce w gb rozpadliny. Zobaczyem wity grb Dionizosa, Zobaczyem ory najwyszego boga nad sob w mroku wewntrznego sanktuarium. Byem bezpieczny. Tu nie mogli przyj sudzy wityni. Tu mogem spotka tylko delfickich kapanw, wtajemniczonych, posacw bogw. Wezwani przez sugi przybyli pospiesznie czterej starcy, wici mowie. Po drodze poprawiali przepaski na czoach i otulali si paszczami. Ich twarze byy chmurne, a oczy podpuchnite od snu. yli ju na progu zimy i nie spodziewali si adnego wanego pielgrzyma. W tym dniu z powodu burzy nie oczekiwali w ogle nikogo. Dlatego moje przybycie zakcio ich spokj. Ale gdy tak leaem nagi na ziemi w najwitszym przytuku, obiema rkami obejmujc ppek ziemi, nie mogli uy przeciw mnie siy. Ani te nie mia aden z nich ochoty dotkn mnie, dopki nie wiedzieli, kim jestem. Rozmawiali ze sob cichymi i gniewnymi gosami. Potem zapytali: Czy masz krew na swoich rkach? Odparem pospiesznie, e wcale nie mam krwi na rkach. Nie byem winien przelewu krwi. To ich uspokoio. Inaczej byliby zmuszeni oczyci wityni. Czy zgrzeszy przeciwko bogom? Zastanowiem si przez chwil i odparem: Przeciw bogom helleskim nie zgrzeszyem. Przeciwnie, stoj pod opiek witej dziewicy, siostry waszego boga. Kim wic jeste i czego chcesz? zapytali gniewnie. Czemu przychodzisz tu z burzy, taczc, i zanurzasz si bez pozwolenia w najwitszej wodzie? Jak omielasz si wykracza przeciw porzdkowi i zwyczajom wityni?

Na szczcie nie potrzebowaem im odpowiedzie, gdy wesza wanie do wityni Pytia, wsparta na swoich dwch suebnych. Bya to jeszcze moda kobieta. Twarz jej, nie osonita, bya przeraliwa, oczy miaa szeroko otwarte, a chd chwiejny. Spojrzaa na mnie tak, jakby znaa mnie przez cae ycie, jej oblicze nabrao aru i zawoaa bekotliwym gosem: Nareszcie przyszede ty, na ktrego czekaam. Przyszede nagi na taczcych stopach, oczyszczony w rdle. Synu ksiyca, synu skorupy muszli, synu morskiego konia. Poznaj ci. Przybywasz z zachodu. Miaem ochot odpowiedzie, e si myli, poniewa przychodz ze wschodu, z Jonii, i to tak szybko, jak tylko wiosa i agle wojennego okrtu mogy mnie przewie przez morze. Mimo to sowa jej wzburzyy mnie. wita kobieto, znasz mnie rzeczywicie? zapytaem. Wybuchna szaleczym miechem, podesza jeszcze bliej, cho suebne usioway j powstrzymywa, i rzeka: Miaabym ci nie zna? Wsta i spjrz mi w twarz. Zmuszony przez to straszliwe nagie oblicze, wypuciem z rk wity ppek ziemi i spojrzaem na ni. Jej twarz zmieniaa si i przeksztacaa przed moimi oczami. W jej twarzy dostrzegem rozpalone rysy Dione, tej Dione, ktra rzucia mi jabko ze swym imieniem wyrytym na skrce. Ale potem twarz Dione przemienia si w czarne oblicze Artemidy efeskiej, takie, jakie byo na podobinie bogini, ktra niegdy spada z nieba. I jeszcze raz zmienio si jej oblicze i stao si jasne, ale z tego oblicza zobaczyem tylko przebysk niczym we nie, zanim otulio si jakby mg albo welonem. A potem znw ujrzaem jej szalone oczy. I ja ciebie znam, Pytio powiedziaem. Gdyby suebne nie trzymay jej, podbiegaby do mnie i obja mnie ramionami. Ale udao jej si uwolni tylko lew rk i dotkna ni mojej piersi. Czuem si wychodzc z niej i przenikajc moje ciao. Ten modzieniec jest mj rzeka. Obojtne, czy wtajemniczony, czy niewtajemniczony. Nie tykajcie go. Cokolwiek zrobi, uczyni to dla spenienia woli bogw, a nie dla siebie. Jest bez winy. Kapani pomruczeli co midzy sob, a potem powiedzieli: To nie s sowa boga. Ona nie mwi ze witego trjnogu. To natchnienie jest faszywym natchnieniem. Zabierzcie j std. Ale ona bya teraz silniejsza od swoich suebien. W upartym szale woaa: Widz dymy wielkich poarw za morzem. Ten mczyzna przyby z sadz na rkach. Przyszed tu z poczernion sadzami twarz, z oparzonym bokiem. Oczyszcz go. Dlatego jest on czysty i wolny. Wolno mu chodzi, jak sam zechce. Nie wy mu rozkazujecie. Tyle wypowiedziaa jasno i zrozumiale. Potem wpada w konwulsje, piana zacza jej si toczy z ust, krzyczaa przenikliwie i osuna si w ramiona suebnych. Wyniosy j stamtd, a kapani zebrali si wok mnie, drcy i przestraszeni. Musimy naradzi si ze sob owiadczyli. Ale nie obawiaj si. Wyrocznia ci oczycia i nie jeste byle kim bo inaczej nie wpadaby w wity sza na sam twj widok. Ale jej sw nie moemy zapisa, poniewa nie s wypowiedziane na witym trjnogu. Mimo to zachowamy je w pamici. Przyjanie natarli mi donie i stopy popioem z drzewa wawrzynu z otarza, wyprowadzili mnie z wityni i przekazali sugom wityni, by dali mi je i pi. Sudzy przynieli moje przemoczone szaty i skrzan sakw, ktre pozostawiem przy witej sadzawce. Kiedy kapani dotknli piknej weny mego paszcza, zdali sobie spraw, e nie jestem jakim maoznacznym
8

czowiekiem. Jeszcze bardziej si uspokoili, gdy rozwizaem sakw i wrczyem im woreczek lwiogowych zotych monet z Miletu i srebra cechowanego efesk pszczo. Na koniec wrczyem im obie zamknite pieczci woskowe tabliczki, ktre miay by dla mnie rekomendacj. Obiecali je przeczyta, a potem wezwa mnie na przesuchanie. Sudzy zamknli mnie w skromnej izbie. Nastpnego dnia dali mi rady, jak mam poci i oczyszcza si, aby mj jzyk sta si czysty i moje serce byo czyste, kiedy znowu stan przed kapanami.

5
Kiedy wszedem na bieni w Delfach, zobaczyem oszczep migoccy w powietrzu, cho stadion lea pogrony w cieniu gry. Oszczep zamigota i znw wpad w cie, a ten bysk trafi mnie w serce jako znak i ostrzeenie. Potem zobaczyem modzieca w moim wieku, ale z bardziej zahartowanym ciaem, ktry lekkim krokiem bieg po oszczep tkwicy w ziemi. Obserwowaem go, biegnc jedno okrenie wok stadionu. Twarz jego bya kwana i ponura, na piersi mia szpecc go blizn, czonki wlaste od muskuw. Jednake wszystko w nim wypenione byo piknem ufnoci w siebie i siy, tak e w moich oczach by pikniejszy ni jakikolwiek inny modzieniec, ktrego widziaem. Chod i pobiegaj ze mn zawoaem do niego. Ju mi si sprzykrzyo wspzawodniczy tylko z sob. Wbi oszczep w ziemi i podszed do mnie na koniec bieni. Obaj bylimy zdyszani i oddychalimy szybko, cho usiowalimy ukry to przed sob. Dobrze powiedzia i pucilimy si biegiem. Poniewa byem lejszy od niego, zdawao mi si, e zdoam go lekko pokona, ale on bieg bez wysiku i musiaem bardzo si wyty, eby wygra o pier. Dobrze biegasz stwierdzi. Chodmy porzuca oszczepem, eby lepiej zmierzy nasze siy. Mia oszczep spartaski. Zwayem go w doni, ale nie chciaem si przyzna, e nie przywykem do tak cikich oszczepw. Wziem mocny rozbieg i rzuciem oszczep i zdaje mi si, e nigdy jeszcze nie udao mi si tak dobrze skoncentrowa siy. Oszczep polecia dalej, ni miaem przypuszcza. Nie mogem sobie darowa, by si nie umiechn, kiedy biegem, by go przynie i oznaczy mj rzut. Umiechaem si jeszcze wrczajc mu oszczep. Ale on rzuci bez trudu o wiele dugoci oszczepu dalej ni mj znak. Wspaniay rzut powiedziaem z podziwem. Ale do skoku w dal jeste z pewnoci zbyt ciko zbudowany. Chcesz sprbowa? Ale i w skoku w dal pobiem go ledwie o wos. Nie mwic sowa wskaza na dysk. Rzuciem pierwszy, ale jego rzut przelecia z szumem jak sok, mijajc mj znak. Wtedy umiechn si i rzek. Niech zapasy rozstrzygn. Patrzc na niego czuem siln niech do wdawania si z nim w zapasy. Nie dlatego, i wiedziaem, e atwo mnie pokona. Ale nie chciaem, eby mnie dotyka i opasywa ramionami. W jego ponurym spojrzeniu bya iskra, ktra ostrzegaa mnie, mimo e si umiecha. Jeste wprawniejszy ode mnie powiedziaem uznaj ci za zwycizc. Po czym nie wymienialimy ju wicej sw, tylko wiczylimy a do potu, kady po swojej stronie opustoszaego boiska. Gdy powdrowaem w d do wezbranego od deszczw jesiennych strumyka, poszed z wahaniem za mn. Kiedy si obmywaem i tarem ciao czystym piaskiem, on robi to samo. Nie patrzc na mnie, poprosi:
9

 Czy nie zechciaby natrze mi plecw piaskiem? Wytarem jego grzbiet piaskiem do czysta, a on tar mnie tak mocno, e zdawao mi si, e podrze mi skr na strzpy. Wyrwaem si z krzykiem z jego rk i plusnem na niego wod. Umiechn si, ale nie wdawa si w takie dziecinne igraszki. Pokazaem blizn na jego piersi i zapytaem: Jeste wojownikiem? Odpar dumnie: Przybywam ze Sparty. Patrzyem na niego z odnowion ciekawoci, gdy by pierwszym Lacedemoczykiem, ktrego ogldaem. Ale ani nie by brutalny ani nieczuy, jak mwiono o obywatelach Sparty i ich wychowaniu. Wiedziaem, e w jego miecie rodzinnym nie byo murw, gdy Spartanie dumni byli z tego, e sami s swoim murem. Ale wiedziaem te, e nie wolno im opuszcza swego kraju inaczej, jak tylko w grupach, albo by wyruszy na wojn. Wyczyta mi z oczu moje myli i wyjani nie pytany przeze mnie: Jestem winiem wyroczni, tak jak ty. Nasz krl Kleomenes, ktry jest moim wujem, ni o mnie niedobre sny i wysa mnie z kraju. Jestem potomkiem Heraklesa. Miaem ochot odpowiedzie mu, e biorc pod uwag usposobienie Heraklesa i jego wdrwki wszdzie po caym wiecie, musia on mie z pewnoci tysice potomkw we wszystkich krajach. Ale spojrzawszy na niego poniechaem mojej joskiej drwiny. Wyglda piknie i mia dumniejsz postaw ni jakikolwiek inny znany mi modzieniec. Nie proszony wyliczy wszystkie stopnie pokrewiestwa w swoim pochodzeniu i doda: Moim ojcem by Dorieus, uznany za najpikniejszego ma pord wszystkich wspczesnych. Dorieus by moim rzeczywistym ojcem. Dlatego mam prawo uywa imienia Dorieus poza granicami Sparty, jeli zechc. Matka opowiedziaa mi o nim jeszcze zanim ukoczyem siedem lat i musiaa mnie odda na wychowanie pastwa. Mj prawny ojciec nie mg podzi dzieci. Dlatego posa potajemnie Dorieusa do mojej matki, jako e maonkowie w Sparcie mog spotyka si ze swymi onami tylko po kryjomu i ukradkiem. Wszystko to jest prawd i nikt nie wygnaby mnie ze Sparty, gdyby Dorieus nie by moim prawdziwym ojcem. Mogem by mu na to odpowiedzie, e od czasw wojny trojaskiej Spartanie maj a nazbyt dobre powody, by nie ufa zbyt piknym mczyznom i zbyt piknym kobietom. Ale zdawaem sobie spraw, e to dla niego sprawa delikatna. Rozumiaem to dobrze, poniewa moje wasne pochodzenie byo jeszcze bardziej szczeglne. Ubralimy si w milczeniu nad wezbranym potokiem. Okrga dolina Delf mroczniaa u naszych stp. Gry arzyy si niebiesko i czerwono. Czuem w czonkach znuenie po zabawie. Byem czysty, byem ywy, byem silny. W sercu moim pona przyja do tego obcego, ktry wda si w zawody ze mn, nie pytajc, kim jestem i skd przychodz. Kiedy schodzilimy grsk ciek ku budynkom, ktre otaczay wityni, zerkn na mnie kilkakrotnie i odezwa si w kocu: Podobasz mi si, cho my, Lacedemoczycy, raczej trzymamy si z dala od obcych. Ale jestem samotny, a trudno jest by samotnym, kiedy przez ca modo wzrastao si wrd innych modziecw. Oddzieliwszy si od mego ludu nie jestem zwizany jego obyczajami. Mimo to krpuj mnie one rwnie mocno jak kajdany. Tote wolabym raczej pa na wojnie i eby moje imi byo wypisane na grobowym kamieniu, ni by tutaj. Ja te jestem samotny rzekem. Z wasnej woli przybyem do Delf, eby albo zosta oczyszczonym, albo umrze. Nie ma sensu, ebym y, jelibym mia cign przeklestwo na moje miasto i na ca Joni. Patrzy na mnie nieufnie spod grzywki, ktra uoya si w loki od wilgoci. Wycignem do niego rk bagalnie i prosiem:
10

 Nie potpiaj mnie, nie wysuchawszy. Pytia ju ogosia w witym odurzeniu, e jestem bez winy. Nie miaa adnych lici wawrzynu do ucia, ani swego trjnoga, ani te odurzajcych par z rozpadliny. Na sam tylko mj widok wpada w ekstaz. Joski sceptycyzm i moje joskie wychowanie sprawio, e umiechnem si i ostronie obejrzaem dokoa. Zdaje mi si, e ona nie ma nic przeciw mczyznom powiedziaem. Bez wtpienia jest to wita kobieta, ale zdaje mi si, e kapanom moe by czasem trudno wykada jej szalone sowa wedle wasnej gowy. Dorieus wycign w przeraeniu rce przed siebie, jak gdyby chcia odepchn moje sowa: Czyby nie wierzy w wyroczni? zapyta. Chyba nie blunisz bogom. Bo wwczas nie chciabym mie z tob nic wsplnego. Nie obawiaj si odparem. Wszystkie sprawy maj dwie strony, jedn, ktr widzimy, i drug, ktrej nie widzimy. My, Joczycy, blunimy chtnie bogom i opowiadamy o nich bezwstydne historyjki. Ale to nam nie przeszkadza pobonie im suy i skada ofiary. Wtpi w ziemsk stron wyroczni, ale to nie przeszkadza mi uznawa wyroczni i podda si jej wyrokowi, nawet gdyby mnie to kosztowao ycie. W co musi przecie czowiek wierzy. Nie rozumiem ci rzek zdumiony. Tak rozstalimy si tego wieczoru, ale na drugi dzie odszuka mnie z wasnego popdu i zapyta: Czy to ty jeste tym Efezejczykiem, ktry w Sardes podpali wityni bogini matki i w ten sposb wznieci poog w caym Sardes? To moja zbrodnia przyznaem. Ja i tylko ja, Turms z Efezu, ponosz win za poar Sardes. Ku memu zdumieniu ar zapon w migdaowych oczach Dorieusa, ktry uderzy mnie obu rkami po ramionach i wychwala, mwic: Miaby by zbrodniarzem? Przecie ty jeste bohaterem Hellenw. Czy nie wiesz, e poar Sardes niczym stos zwyciski rozpali powstanie w caej Jonii od Hellespontu po Cypr? Jego sowa przejy mnie zgroz, bo czego bardziej szalonego nie syszaem. W takim razie ca Joni ogarno szalestwo odrzekem. Kiedy przybyy okrty ateskie, dobieglimy wprawdzie do Sardes w trzy dni, tak jak stado owiec z baranem na przedzie. Ale otoczonego murem miasta i twierdzy nie moglimy zdoby. Nie prbowalimy nawet, lecz pobieglimy z powrotem jeszcze szybciej, ni przyszlimy. Perskie oddziay pomocnicze zabiy wielu z nas. W ciemnoci i w zamieszaniu zabijalimy si nawet nawzajem. Nie, nie cignem nasza wyprawa wojenna do Sardes nie bya wcale bohaterskim wyczynem. Na samym kocu doszo take i do tego, e wpadlimy przypadkiem midzy kobiety, ktre wiciy nocne wito pod murami Efezu. Mczyni z Efezu wypadli z miasta, aby stan w obronie swoich on i crek i zabili wielu z nas, wicej, ni zabili Persowie w drodze do Efezu. Tak zalepiona bya nasza wyprawa i tak ndzna bya nasza ucieczka. Dorieus potrzsn gow zdumiony i powiedzia: Nie mwisz jak prawdziwy Grek. Wojna jest wojn i wszystko, co dzieje si na wojnie, musi by obrcone na chwa ojczyzny i na chlub polegych, bez wzgldu na to, w jaki sposb padli. Doprawdy nie rozumiem ciebie. Ale ja wcale nie jestem Hellenem odparem. Jestem obcym. Przed wielu laty odnalazem si pod dbem, ktry rozupa piorun, koo miasta Efezu, a wok mnie leay nieywe owce. Baran trykn mnie rogami, gdy tak leaem, a poturlaem si i zbudziem do ycia. Na-

11

wet odzie piorun zerwa ze mnie i pozostawi mi na ciele czarn smug. Ale Zeus nie zdoa mi odebra ycia piorunem, cho chyba prbowa.

6
Po nastaniu zimy wezwano mnie, abym stan przed czterema kapanami z Delf. Byem wwczas wychudzony postami, lekki od wicze cielesnych i na wszelkie sposoby tak oczyszczony, e marzem. Tak, jak to czyni starcy, zaczli od pocztku i kazali mi opowiedzie wszystko, co wiedziaem o buncie miast joskich i zabitych lub wygananych perskich tyranach. Sam widziaem tylko, jak przepdzono Hermadorosa z Efezu rzekem. Nawet nie wyrzucilimy go za mur, tylko grzecznie wyprowadzilimy przez bram miejsk na drog do Sardes. Odtaczylimy taniec wolnoci, ale nie podnielimy rki na Hermadorosa, cho w domu Persa rozbilimy to i owo. W rzeczy samej przegnalimy Hermadorosa tylko dlatego, e by najlepszym i najsprawiedliwszym mem w Efezie, a wcale nie dlatego, e zosta wyznaczony przez Persa, by czuwa nad sprawami miasta. Owiadczylimy mu to te i powiedzielimy, e nie moglimy znie pord nas nikogo, kto byby lepszy od innych, i jeli kto si takim okaza, wolelibymy najchtniej, eby by gdzie indziej, a nie w Efezie. Kapani delficcy kiwali potakujco gowami i odrzekli: O tym wszystkim wiemy lepiej od ciebie, ale opowiadaj dalej, ebymy mogli porwna twoje wiadectwo z innymi. Opowiedziaem wszystko, co wiedziaem o naszym niecnym napadzie na miasto satrapy, Sardes. A potem dodaem: Artemida efeska jest czcigodn bogini i wanie jej zawdziczam ycie, poniewa wzia mnie pod opiek, kiedy przybyem jako poraony piorunem obcy do Efezu. Ale w ostatnich latach o wadz nade mn wspzawodniczya z hellesk Artemid czarna bogini Kybele. Joczycy s lekkomylni i ciekawi wszystkiego, co nowe. Dlatego wielu Hellenw za czasw perskich jedzio do Sardes z darami dla Kybele i brao tam udzia w jej haniebnych misteriach. Kiedy wyruszaem z mami z Aten, mwiono mi i miaem pene podstawy temu wierzy, e powstanie i wojna z Persami byy rwnoczenie wojn witej dziewicy z czarn bogini. I zdawao mi si, e dokonuj chwalebnego czynu cignem podpalajc wityni Kybele. A nie byo moj win, e wanie wtedy d silny wiatr. Ten wiatr przerzuci ogie na ca t cz miasta, ktra miaa dachy kryte trzcin, i za bram miejsk spono cae Sardes na popi. Niesione z wiatrem ponce trzciny poparzyy mi bok, a wielu naszych i wielu Lidyjczykw spalio si w miecie. Ogie szerzy si tak szybko, e nie wszyscy zdyli schroni si do rzeki. Opowiadaem dalej o naszej ucieczce i utarczkach z Persami w drodze powrotnej. A kiedy ju znuyem si mwieniem, rzekem: Macie przecie zapiecztowane tabliczki woskowe, ktre wam oddaem. Jeli mi nie wierzycie, moecie uwierzy temu, co one mwi. Odrzekli: Zamalimy pieczcie i przeczytalimy tabliczki. Take o wydarzeniach w Jonii i o wyprawie na Sardes otrzymalimy prawdziwe wiadomoci. Mwisz na swoj korzy, nie wychwalajc upieczej wyprawy, lecz aujc tego, co zrobi. Istniej gupcy, ktrzy chwal t wypraw jako najsawniejsz z czynw Hellenw. Ale poar wityni to sprawa powana, bez wzgldu na to, jak bardzo brzydzimy si azjatyck Kybele i nie pochwalamy suby jej wityni. Gdy zaczyna si pali witynie, take i bogowie Hellenw nie bd ju duej bezpieczni. Jakiego jeste pochodzenia?
12

 Zostaem raony piorunem pod Efezem odparem. To wszystko, co wiem o sobie. Leaem. potem chory przez dugie miesice. Przypomnieli mi: Czy jzyk twj jest czysty? Czy serce twoje jest czyste? Sowa ich zawstydziy mnie. Jakie znaczenie miaoby moje ycie, gdybym mg je zachowa, tylko kamic? Dlatego te wyznaem: Traciem pami na dugie okresy czasu. Kiedy znw j odzyskiwaem, wspomnienia byy mi wstrtne i nie chciaem niczego pamita. W noce peni ksiyca miaem te dziwne sny, yem w obcych miastach i spotykaem ludzi, ktrych znaem lepiej ni tych, z ktrymi stykaem si za dnia. Takie sny miewam nadal. Dlatego nie wiem, co w mojej rzeczywistoci jest snem, a co rzeczywistoci. Wayem dokadnie swoje sowa: Jestem jednym z italskich uchodcw z Sybaris. Nale do tych, ktrych wysano do Miletu przed zniszczeniem miasta. Miaem dziesi lat, kiedy tam przybyem. Wiem to na pewno, gdy mj wychowawca Heraklejtos kaza zbada w Milecie moje pochodzenie. Gdy mieszkacy Miletu dowiedzieli si, e Krotoczycy zrwnali Sybaris z ziemi i nawet skierowali wody rzeki w ruiny, wpadli w tak aob, e obcili sobie wosy. Ale kiedy ich wosy odrosy, zapomnieli o swojej gocinnoci i o wszystkim dobrym, czego doznali od Sybaris. Bito mnie. Potem oddano mnie na nauk do piekarza. Pniej musiaem pasa owce. Zdaje mi si, e uciekem z Miletu, eby dosta si dokdkolwiek ind, a nastpnie zaskoczony zostaem piorunem koo dbu pod Efezem. Delficcy kapani podnieli donie, zadajc sobie nawzajem pytania: Jak mamy rozstrzygn t przykr spraw? Turms nie jest imieniem greckim i nie znaczy nic. Ale nie moe on by synem niewolnika. Wwczas bowiem nie wysano by go w wiat z Sybaris. Czterysta rodzin tamtejszych wiedziao, co robi. Wielu barbarzycw przebywao w Sybaris, by uzyska greckie wyksztacenie. Ale gdyby by barbarzyc, dlaczego wysano by go do Miletu a nie do domu. Podranio to moj mio wasn, kiedy staem tak oko w oko z tymi czterema zatroskanymi starcami, ktrzy nosili na skroniach przepaski boga. Spjrzcie na mnie uwanie powiedziaem. Czy moja twarz jest twarz barbarzycy? Przyjrzeli mi si i odrzekli: Skd moemy wiedzie? Twoje szaty s joskie. Otrzymae greckie wyksztacenie. Twarzy jest tyle, ilu jest ludzi. Obcego nie poznaje si po twarzy, lecz po odziey, wosach, brodzie i mowie. Patrzc na mnie, zaczli nagle mruga, i odwrcili si, zerkajc na siebie. Po oczyszczeniu i marzniciu nagle przenikn moj istot ar boga i wiato boga zaczo taczy mi przed oczyma. Przejrzaem na wylot tych czterech starcw. Wiedziaem, e s tak zmczeni swoj wiedz i znajomoci czowieka, i nie wierz ju w samych siebie. Co we mnie byo silniejsze od nich. Co we mnie wiedziao wicej ni oni. Zima staa przed drzwiami, wnet bg mia uda si na najdalsz pnoc, do kraju jezior i abdzi, i Delfy miay znale si pod wadaniem Dionizosa. Sztormy omiatay morza, statki szukay schronienia w portach, do Delf nie przybywali ju pielgrzymi. Ci starcy pragnli odpoczynku, unikali wszelkich decyzji, czekali tylko na ciepo miski z arem i ciki jak czad zimowy sen. Starcy bagaem dajcie mi spokj. Dajcie spokj samym sobie. Wyjdmy pod niebo i czekajmy na znak.

13

Wyszlimy pod zachmurzone niebo. Patrzyli w nie, otulajc zmarznite czonki paszczami. Z pustego powietrza spado nagle taczc mienice si niebieskawe puszyste pirko. Schwyciem je. Oto mj znak powiedziaem peen radoci. Dopiero pniej zrozumiaem, e wysoko poza zasigiem naszego wzroku przelatywao stado gobi. Bkitne pirko nie spado znikd. Mimo to stanowio ono znak. Kapani stoczyli si wok mnie. Pirko gobie! wykrzyknli zdumieni. Gobica naley do tej z Kytery. On jest synem mioci. Patrzcie Afrodyta zarzucia na niego swj zoty welon. Jego oblicze promienieje. Gwatowny podmuch wiatru zaopota naszymi szatami, a musielimy pochyli si pod wiatr. Na zachodzie nad ciemnym wierzchokiem grskim zapalia si saba byskawica. W dug chwil potem grzmot dziewiciokrotnym echem dotar do naszych uszu z doliny Delf. Czekalimy jeszcze chwil, ale nic wicej si nie zdarzyo, Kapani weszli do wityni i kazali mi czeka w przedsionku. Czytaem sentencje siedmiu mdrcw na cianach przedsionka. Ogldaem srebrn mis Krezusa. Ogldaem podobizn Homera. Pachncy dym z wawrzynu dociera do moich nozdrzy z wiecznego ognia na otarzu. Po dugiej naradzie kapani wrcili i ogosili swj wyrok: Turmsie z Efezu, jeste wolny i moesz i, dokd ci si podoba. Bogowie dali znaki. Pytia przemwia. Bogowie urzeczywistniaj w tobie swoje zamiary, nie ty sam. Powiniene suy Artemidzie jak dotychczas i skada ofiary Afrodycie, ktra uratowaa ci od mierci. Ale delficki bg nie ma z tob nic wsplnego. Nie potpia ci, ale nie bierze twojej winy na siebie. Niech j dwiga efeska Artemida, ktra wystpia przeciw bogini Azji. Dokd mam si uda? zapytaem. Odparli: Id na zachd, skd niegdy przybye, tak mwi Pytia i tak mwimy my. Czy to rozkaz bogw? pytaam zawiedziony. Oczywicie, e to nie jest aden rozkaz! wykrzyknli. Czy nie syszae, e delficki bg nie chce mie z tob nic wsplnego i niczego ci nie nakazuje ani nie zabrania? To tylko dobra rada dla twojej wasnej korzyci. Ale dwanacie miast joskich podnioso si do buntu przeciw Persom. Na wschodzie szalaa burza wolnoci. To tylko kwestia czasu, kiedy Efez znw zmuszony bdzie otworzy bramy powstaniu. Tak wierzyem. Nie powiedziaem jednak nic, aby nie drani ich jeszcze bardziej. Nie jestem wtajemniczony w misteria Artemidy rzekem. Ale przy peni ksiyca Artemida objawia mi si w snach wraz ze swym czarnym psem. Jako Hekate w swej podziemnej postaci pojawia mi si, gdy spaem w noc peni ksiyca w jej wityni, na rozkaz kapanki. Dlatego wiem, e czeka mnie bogactwo. Kiedy je otrzymam, pol dar ofiarny tu, do wityni. Oni jednak odparli: Nie, nie przysyaj nigdy adnego daru delfickiemu bogu. Nie chcemy tego. Nakazali nawet skarbnikowi, by odda mi pienidze, potrcajc tylko za utrzymanie i ceremoni oczyszczenia przez ten czas, ktry spdziem jako wizie wityni. Tak byli podejrzliwi wobec mnie i wobec wszystkiego, co w owym czasie przychodzio ze wschodu. Odmwili rwnie przyjcia cyzelowanej zotem perskiej tarczy, ktr Ateczycy zdobyli jako up wojenny w drodze do Sardes i chcieli przesa do wityni jako dar ofiarny.

14

7
Byem wolny, ale Dorieus nie dosta jeszcze odpowiedzi, o ktr prosi delfickich kapanw. Z czystej przekory usunlimy si z obrbu wityni i razem spdzalimy czas pod murem, wycinajc nasze imiona na mikkim kamieniu. Na ziemi leay tam nagie prastare wite gazy, przy ktrych czczono bogw podziemnych ju tysic lat wczeniej, ni Apollon przyby do Delf. Dorieus chosta te wryte w ziemi gazy gazk wierzby, mwic: Jestem niecierpliwy i a mnie ponosi. Wychowano mnie do wojny i czynw bohaterskich. Wychowano mnie do jedzenia i spania pord moich towarzyszy. Samotno i bezczynno snuj w mojej gowie mnstwo szalonych myli. Zaczynam wtpi w wyroczni i jej zgrzybiaych kapanw. Moja sprawa jest polityczna, a nie boska. Mona j rozstrzygn mieczem. A nie uciem lici wawrzynu. Pozwl mi by twoj wyroczni rzekem. yjemy w okresie przemian. Wypraw si ze mn na wschd, przez morze do Jonii. Tam zaczto taczy taniec wolnoci. Persowie gro buntowniczym miastom zemst. Tam wywiczony wojownik jest mile widziany, moe zdoby up i zosta dowdc. Opowiadaem dalej: Oczekiwalimy pomocy od wszystkich miast Hellady, ale tylko Ateny przysay dwadziecia okrtw, a i te odwoano po naszej ucieczce z Sardes. Odrzek niechtnie: My w Sparcie nie kochamy morza i nie mieszamy si do tego, co dzieje si po jego drugiej stronie Wasz Aristagoras z Miletu przyby przecie zeszej zimy do Sparty, by nas przekupi, abymy w tym wzili udzia. Pokazywa nam miedzian tablic, na ktrej wyry kraje i miasta. Ale wszyscy miali si z niego, kiedy usyszeli, e najpierw trzeba przepyn przez niebezpieczne morze, a potem odby trzydzieci trzy marsze dzienne, by doj do Suzy i pokona wielkiego krla. Przecie tymczasem zbuntowaliby si heloci. Wrodzy ssiedzi napadliby na Spart. Nie, Sparta nie miesza si do spraw po drugiej stronie morza. Jeste wolnym czowiekiem rzekem i przesdy twoich ziomkw ju ci nie wi. Morze jest wspaniae, nawet jeli siga daleko. Miasta joskie to wspaniae miasta. Nie jest tam zbyt chodno zim ani zbyt gorco latem. Zosta moim towarzyszem i chod ze mn na wschd. Odpar: Rzucajmy koci owcze dla nas obu, zobaczymy, w ktr stron mamy si uda. Obok ponurych gazw z podziemia rzucalimy koci. Nie dalimy wiary pierwszemu rzutowi, lecz rzucalimy trzykrotnie, raz po razu kady. Za kadym razem koci wskazyway wyranie na zachd. Dorieus rzek kwano: To jakie kiepskie koci. Nie s odpowiednie do wrenia. Zrozumiaem z tego, e w gbi ducha pragn ju mc towarzyszy mi na wojn z Persami. Tote powiedziaem z udanym wahaniem: Na wasne oczy widziaem podobizn mapy wiata sporzdzonej niegdy przez Hekatajosa. Bez wtpienia wielki krl jest straszliwym wrogiem. Panuje on nad tysicem ludw od Egiptu a po Indie. Tylko Scytw nie udao mu si ujarzmi. Dorieus wtrci gniewnie: Im potniejszy wrg, tym zaszczytniejsza walka.

15

 O mnie nie musisz si ba zaznaczyem. Jak mogaby bro ludzka zrani mnie, z ktrym piorun sobie nie poradzi. Wierz, e jestem w walce nie do zranienia. Inna sprawa z tob. Nie bd ci wicej kusi na niepewn przygod. Koci wskazuj na zachd. Musisz im wierzy. Dlaczego ty sam nie ruszysz ze mn na zachd? zapyta. Jestem wolny, jak mwisz, ale moja wolno jest zimn wolnoci i nie mam adnego towarzysza ani przyjaciela, by j ze mn dzieli. Odparem: Mnie koci pokazuj drog na zachd i kapani w Delfach take wskazywali na zachd. Wanie dlatego pjd na wschd i udowodni sobie samemu, e znaki i ostrzeenia bogw nie mog mi przeszkodzi zrobi tak, jak sam zechc. Dorieus zamia si i powiedzia: Przeczysz sobie samemu. To ty nic nie rozumiesz odrzekem. Chc sobie udowodni, e nie mog unikn losu. Dlatego postpuj tak, jak sam chc, nie zwaajc na znaki i ostrzeenia. Wanie wtedy przyszli sudzy witynni po Dorieusa. Podnis si gwatownie z gazu podziemnego boga, a twarz jego rozjania si. Uda si biegiem do wityni, a ja zostaem przy duym otarzu ofiarnym, by na niego czeka. Wrci z opuszczon gow i powiedzia: . Pytia przemwia. Kapani wytumaczyli jej sowa. Sparcie grozi przeklestwo, jeli kiedykolwiek wrc do mego kraju. Dlatego musz uda si za morze. Radz mi, ebym poeglowa na zachd. W ktrym z bogatych miast na zachodzie kady z tyranw chtnie wemie mnie na swj od. Na zachodzie ley mj grb, powiadaj. Na zachodzie czeka mnie niemiertelne imi, mwi take. A wic pyniemy na wschd wtrciem z umiechem. Jeste jeszcze mody. Dlaczeg miaby niepotrzebnie spieszy si do grobu?! Jeszcze tego samego dnia rozpoczlimy nasz wdrwk ku morzu. Ale morze byo wzburzone i statki zaniechay ju na ten rok eglugi. Dlatego szlimy dalej ldem, nocujc w pasterskich szaasach. Owce spdzono ju na d, w doliny, i psy nie pilnoway ju szaasw w grach. We wioskach nie spotykalimy si z gocinnoci, cho przychodzilimy z Delf. Kiedy minlimy ju Megar, musielimy zatrzyma si, by si zastanowi, jak obra drog do Jonii. W Atenach miaem przyjaci wrd tych, ktrzy wrcili z wyprawy do Sardes. Ale przy wadzy bya teraz w Atenach partia umiarkowanych, ktrzy obawiali si miesza do sprawy powstania joskiego. Tote podejrzewaem, e moi przyjaciele niechtnie bd wspomina swoj wojenn wypraw. Korynt natomiast by najgocinniejszym z wszystkich miast Grecji. Z obu jego portw wypyway statki na wschd i na zachd. Take statki fenickie mogy tam swobodnie zawija, i ludno przywyka do obcych. Tak syszaem. Chodmy do Koryntu powiedziaem. Tam dowiemy si najnowszych wiadomoci z Jonii. I tam znajdziemy najpniej na wiosn statek, ktry nas przewiezie. Dorieus spochmurnia i rzek: Jestemy przyjacimi i jako Joczyk wiesz o podrach i obcych miastach wicej ni ja. Ale nie zgadza si to z moj natur Spartanina sucha bez zastrzee cudzych rad. Rzucajmy wic koci jeszcze raz zaproponowaem. Tak jak umiaem, wyrysowaem na piasku strony wiata wedug soca oraz kierunki do Aten i Koryntu. Dorieus rzuci koci. Pokazyway niezachwianie na zachd. Kwano powiedzia do mnie: Chodmy wic do Koryntu. Ale nie jest to ani moja, ani twoja decyzja.
16

Bez wtpienia mia wol silniejsz ni moja. Tote ustpiem. Jestem zepsuty joskimi zwyczajami. Zepsu mnie mdrzec gardzcy ludmi. Ten, kto poszerza sw wiedz, zuywa te sw si woli. Pjdmy wic za twoj wol i udajmy si do Koryntu. Ulyo mu na duchu, zacz si umiecha, rozpdzi si i rzuci oszczep jak mg najdalej w kierunku Koryntu. Pobieglimy za oszczepem rami przy ramieniu. Ale kiedy do niego dobieglimy, ujrzelimy, e wbi si w zmursza desk nadbrzenego wraku. W sercu poczulimy obaj, e by to zy znak, ale nie powiedzielimy ani sowa, i nawet nie spojrzelimy na siebie. Dorieus wyrwa oszczep i biegiem udalimy si w dalsz drog do Koryntu, nie ogldajc si za siebie. Nastpnej wiosny popynlimy na jednym z pierwszych statkw do Jonii. Piszc te sowa, ja, Turms, przeuem li wawrzynu i przywiodem sobie znowu na pami Delfy. Ulaem na do kropl wody ranej i oddycham powietrzem Koryntu. Wtarem midzy palce suche morszczyny, eby lepiej pamita, jak oszczep Dorieusa wbi si w zmursza burt wraku. Kad na jzyku ziarnko soli, by poczu smak elaza klingi miecza. Nasze trzy lata wdrwki po Jonii byy dymem poarw i zgiekiem walki, atakami i ucieczkami, zaduchem trupw i smrodem naszych ropiejcych ran, czczymi zwycistwami i bezowocnymi porakami, podczas gdy Persowie spychali siy zbrojne Jonii w morze i zaczli oblega zbuntowane miasta.

KSIGA DRUGA Dionizjos z Fokai

l
W czasie wojny z Persami zdobyem rozgos dziki memu miechowi, poniewa nie baem si mierci. Dorieus zyska saw, gdy bezpiecznie byo walczy pod jego dowdztwem. Ale gdy Persowie okryli Milet od strony ldu, Dorieus powiedzia: Milet nadal chroni za swymi plecami miasta joskie. Ale na ldzie Persowie maj przewag. Kady Joczyk troszczy si tylko o swoje wasne miasto. Dlatego wszystko wok nas rozlatuje si i panuje tu wielkie zamieszanie. Ale flota stoi jeszcze koo wyspy Lade. Dorieus by brodaty. Mia piropusz na hemie i srebrne figury na tarczy. Rozejrza si dokoa i cign: To miasto jest bogate i ma niedostpne mury. Uwaam, e jest ono puapk. Nie przywykem do bronienia murw. Moim jedynym murem jest tarcza. Turms, mj przyjacielu, opumy Milet. To miasto mierdzi ju trupem. Zapytaem: Mamy wic opuci stay grunt i wybra do walki koyszcy si pokad okrtu? Ty, ktry nie przywyk do morza i bledniesz od ruchu fal? Dorieus odpar:

17

 Teraz jest lato i morze ciele si spokojnie. Ponadto jestem hoplit i musz bi si na pokadzie i oddycha wieym powietrzem. Okrt jest ruchomy. Mury s nieruchome. Jedmy rozejrze si do Lade. Kazalimy si zawie tam odzi. Byo to atwe, bo midzy miastem i wysp roio si od odzi. Z miasta dowoono ywno, owoce i wino dla floty, a z floty przypywa strumie mczyzn, by obejrze zoty Milet. W Lade zobaczylimy niezliczone okrty wojenne z wszystkich miast Jonii, wielkie i mae, lecz najwiksze byy potne okrty z Miletu. Sznury okrtw wpyway na otwarte morze przez wsk cienin. Na morzu ustawiay si w szyku szeregami, byskajc pirami wiose i wzbijajc pian pdziy na falach, by wiczy si w taranowaniu wrogw. Wiksza cz okrtw jednak leaa wycignita na ld wzdu caej wyspy. Ich zaogi rozcigny agle, robic z nich daszki od soca. Na brzegu rozlegay si krzyki kramarzy, zgiek pijcych wino, sprzeczki dowdcw i zwyka grecka gadanina. Wielu ludzi leao zmczonych i spao, nie zwaajc na haas. Dorieus spyta kilku eglarzy: Dlaczego tak tu leycie i leniuchujecie, pijc wino, cho flota perska nadciga? Mwi, e maj oni trzysta lub czterysta okrtw. Odrzekli: Miejmy nadziej, e Persowie maj tysic okrtw, tak e szybko si skoczy ta nieznona wojna. Jestemy wolnymi joskimi mami, dowiadczonymi na ldzie i jeszcze bardziej dowiadczonymi na morzu. Na morzu Persowie nigdy nas jeszcze nie pokonali. Ale po tych przechwakach ludzie zaczli narzeka, mwic: Jedno, co nas martwi, to nasi dni sawy i optani wojn dowdcy, ktrzy zmuszaj nas do wiosowania tam i z powrotem w sonecznym upale i niewol nas bardziej, ni mogliby to zrobi Persowie. Nasze donie s pokryte pcherzami, a z twarzy zazi nam skra. Pokazali nam donie, rzeczywicie obdarte ze skry, gdy ci ludzie byli mieszkacami miast i yli bezpiecznym yciem, uprawiajc zawd. Tote uwaali, e nie ma sensu wiosowa i mczy si do utraty tchu. Nie mwili. Wybralimy sobie teraz nowych i mdrzejszych dowdcw i postanowilimy odpocz i zebra siy, abymy byli mocni jak lwy, gdy nadejd Persowie. Wdrowalimy po brzegu midzy obozami i ogldalimy okrty wojenne. Wszdzie syszelimy takie same sarkania. Syszelimy te, jak dowdcy kc si ze sob o to, kto ma sucha drugiego. Dowiedzielimy si te, e flota potrzebuje stu wiolarzy na kadych dziesiciu hoplitw. Dorieus potrzsn gow i powiedzia: Nie liczba rozstrzyga, lecz jako. Ale jeli musi si uy ludzi niewywiczonych, pierwsz regu sztuki wojennej jest wwczas kaza im maszerowa tam i na powrt z miejsca na miejsce, dopki nie bd tak zmczeni, wygodniali i zrozpaczeni, e raczej wyt ostatnie siy w atakowaniu wroga, ni pomyl o ucieczce. Dlatego uwaam za najmdrzejszych dowdcw, ktrzy ka swoim wiolarzom bez przerwy wiosowa tam i z powrotem. Gdy wieczr przynis ochodzenie i spokojne morze przybrao barw czerwonego wina, pi ostatnich okrtw zawino do swoich stanowisk na wyspie. Byy to tylko pidziesiciowiosowce, ale ich wiosa unosiy si i opaday, wiosoway niestrudzenie na komend i sygnay tak rwno i w takt, jak gdyby wszystkie obsugiwa jeden jedyny czowiek. Na te okrty Dorieus popatrzy z zadowoleniem i zaproponowa: Chodmy zapyta, z jakiego miasta przybywaj i kto jest ich dowdc.
18

Gdy wiolarze wcignli wiosa i wyskoczyli do wody, by wycign okrty ruf na ld, wrzucili te do morza kilku zemdlonych ludzi. Woda otrzewia ich na tyle, e zdoali wyczoga si na ld, gdzie padli jak dudzy na piasek, nie majc siy ruszy palcem. Niektrzy utonliby, gdyby nie wynieli ich na brzeg towarzysze. Okrty nie miay ani ozdb, ani posgw bogw, ale byy mocne, wskie i eglowne, i ju z daleka pachniay smo. Czekalimy, a rozpal ogniska kuchenne. Jedzenie skadao si z kaszy i jarzyn, chleba i oliwy. Kiedy ci, ktrzy nadal leeli na brzegu, poczuli zapach jedzenia, podczogali si do kotw, cho nogi nie chciay ich jeszcze nosi. Podeszlimy do jedzcych i zapytalimy: Kim jestecie i skd przybywacie? I kto jest waszym dowdc? Odparli: Jestemy z Fokai, biedni ludzie o nikym rozgosie, a nasz dowdca nazywa si Dionizjos. To okrutny i bezlitosny czowiek, ktrego bymy zabili, gdybymy tylko mogli si na to odway. Ale mwic to miali si i stroili zabawne grymasy, a jedzenie bardzo im smakowao, cho nie bya to tusta strawa, ktr podawano na okrtach z Miletu. Pokazali nam swego dowdc. Nie wyglda lepiej od nich, by po prostu cakiem zwykym, rosym, brodatym i brudnym mczyzn. Dorieus podszed do niego, brzczc nagolennicami, potrzsajc piropuszem i poruszajc srebrn tarcz, tak, aby byszczaa. Dionizjosie z Fokai powiedzia. Proponuj ci, eby wzi mnie i mego przyjaciela na swj od jako hoplitw na okrtach. Dionizjos zamia si chrapliwie i odpar: Gdybym mia pienidze, wynajbym ci jako figur dziobow, a wtedy z pewnoci ju sam twj bohaterski wygld zmusiby Persw do ucieczki. Sam mam przecie tylko skrzany hem i skrzany pancerz, i nie bij si dla pienidzy, lecz dla mego miasta i wasnej chway. Cho oprcz chway mam przecie take nadziej, e zdobd kilka perskich okrtw, by zyska troch upu dla siebie i dla moich ludzi. Inaczej zabij mnie i wrzuc do morza, jak to obiecuj i jak si codziennie zaklinaj straszliwymi zaklciami. Wmieszaem si do rozmowy i rzekem: Nie gniewaj si na mego towarzysza. On rzadko si mieje. Ale za pokadowego hoplit paci si dzi pi, ba, dziesi drachm dziennie. Dionizjos odpar: Take i ja miej si rzadko, moe nie czciej ni twj towarzysz. Ale ostatnio nauczyem si mia lepiej ni dawniej. Jest tu w obozie wicej zota z persk cech, ni mona by pomyle, ebym je zdoby jako up. Pij tu i uywaj ycia, piewaj i skacz, chepi si i kc, tak e nawet ja, z natury ociay, nauczyem si mia i nawet bawi moich ludzi. Ale najwiksz bzdur, jak syszaem, jest to, e wy obaj, wygldajcy na ludzi otrzaskanych z wojn, przychodzicie do mnie i ofiarujecie mi swoje usugi, cho ani nie mam agla w pasy, ani zotej przepaski na ramieniu. To zwyky wojenny rozsdek odezwa si Dorieus. Z odem czy bez niego bij si lepiej na okrcie, gdzie wiosa poruszaj si w takt na rozkaz, anieli na takim, gdzie zaoga wybiera i zrzuca swoich dowdcw jak sama chce. Nie znam sztuki wojowania na morzu, ale sdzc z tego, co widziaem dzi na Lade, jeste jedynym eglarzem w moim gucie. Dionizjos wysucha nas i polubi. Obaj mielimy jeszcze pienidze pozostae z odu i wojennego upu. Poszlimy w kocu i kupilimy sporo misa ofiarnego koo otarza Posejdona. Kupilimy te wina i podzielilimy to wszystko midzy zmczonych wiolarzy Dionizjosa. Ten zdziwi si bardzo i rzek:

19

 Jestemy mami z Fokai i yjemy i umieramy na morzu. Nasi przodkowie zaoyli Massili. najdalsz z kolonii greckich po drugiej stronie zachodniego morza. Nasi ojcowie uczyli si sztuki wojowania na morzu, walczc z Tyrrenami na zachodzie, ale nie wrcili nigdy do domu, by nas tej sztuki wyuczy. Dlatego musimy prbowa nauczy jej si sami i nie polega na innych. Aby pokaza, o co mu chodzi, kaza d w konchy porodku nocy i kopniakami budzi swoich zmczonych ludzi. Potem posa ich biegiem na okrty. W ciemnoci podnieli maszty i umocowali je, i wcignli agle w krtszym czasie, ni zajo mi wdrapanie si na pokad. Ale mimo tego Dionizjos nie by zadowolony, tylko rycza i przeklina, i bi okrutnie swoich ludzi kocem liny, wyzywajc ich od limakw. Od wrzawy zbudzia si caa wyspa, wszdzie trbiono na alarm i rozeszy si szybko pogoski, e nadcigaj Persowie. Wielu pakao i biadao, usiujc ukry si w nadbrzenych zarolach. Daremnie dowdcy wykrzykiwali rozkazy, zamieszanie w obozie byo jeszcze wiksze ni za dnia. Kiedy okazao si, e Dionizjos chcia tylko wiczy swoich ludzi w wiosowaniu i stawianiu i skadaniu w ciemnoci masztu, i dlatego kaza d w konchy w rodku nocy, wielu dowdcw przybiego do nas z wycignitymi mieczami, groc, e nas pozabijaj, jeli nie damy im i ich zaogom wypoczynku nocnego. Ale ludzie Dionizjosa wybiegli naprzeciw, wlokc midzy sob liny, tak e tamci potykali si o nie i wielu pogubio w ciemnoci miecze i tarcze. Niewiele brakowao, a mogoby nawet doj do walk na wyspie midzy samymi Joczykami, gdyby wszyscy nie byli zanadto picy. Prawd mwic wielu z tych, ktrzy nadbiegli z mieczami i oszczepami, byo tak pijanych, e rano nie mogli sobie przypomnie, gdzie pogubili bro.

2
Wojna na morzu jest bezlitosna i adna wojna na ldzie nie moe si z ni rwna. Zakosztowawszy tego sam, nie chc powiedzie zbyt wiele zego o okrtach Miletu i jego sprzymierzecach, gdy bez wtpienia byy to okrty znakomite, a ludzie nieustraszeni. Posarkawszy troch, wypynli na wiczenia i harowali przy wiosach a do wyczerpania. Nie ma straszliwszego narzdzia ni wioso dla nieprzyzwyczajonego. Wali go ono po gowie i amie mu ebra. Sam wiem to najlepiej, poniewa Dionizjos da take i mnie wioso, i ju pierwszego dnia odaro mi ono skr z doni. Ale niebawem przysza noc, kiedy niebo nad ldem zapalio si czerwieni i w obozie rozesza si wie, e Persowie zdobyli i spldrowali wityni Apollona joskiego i podpalili j na znak dla swojej floty. Gdy tak staem, patrzc na ciemnoczerwone nocne niebo, czuem z przygnbiajc pewnoci, e jest to zemsta Persw za poar wityni Kybele w Sardes. Tote szczciem dla mnie byo, e yem nieznany i nie zauwaany w maym obozie Dionizjosa. Gdybym by pozosta w Milecie i zosta rozpoznany, rozjtrzony lud zabiby mnie. W Lade panowa strach i zamieszanie. Ale w cigu nocy nastpio uspokojenie. Wielu mwio, e Persowie cignli na siebie przeklestwo, niszczc wyroczni. Inni twierdzili, e nic ju nie moe uratowa Jonii, skoro sam bg nie zdoa uchroni swojej najwikszej witoci. Ale wszyscy oczyszczali si, splatali wosy, namaszczali twarze i wdziewali najlepsze szaty, eby by gotowymi do boju. Gdy zawita poranek, na ldzie staym wci jeszcze wznosiy si grube supy dymu jako sygna dla floty perskiej, ktrej setki okrtw wypyny w nocy na morze szuka boju. Z rykiem rogw i konch wypynlimy im na spotkanie w szyku bojowym ustalonym przez Rad, z najwi20

kszymi okrtami porodku, a lejszymi na obu skrzydach. Zoty Milet znika z tyu za nami. Ale wszystko szo opieszale. Okrty wchodziy sobie w drog i wiele wiose amao si. Im bardziej zblialimy si do Persw, tym bardziej skupiay si nasze okrty, jak gdyby w obawie. Moglimy rozrni okrty fenickie lnice od brzu i srebra, z ich straszliwymi podobiznami bogw. Ale w nieprzyjacielskim szyku widzielimy te greckie okrty z Cypru i inne joskie okrty. Na okrtach fenickich skadano w ofierze joskich jecw i wylewano ich krew do morza przed dziobami. Na morzu peno byo perskich okrtw. Ale wypeniaa je te flota zwizku miast. Uderzenia pak w brzowe misy zaczy przyspiesza takt. Zapiew wiolarzy stawa si coraz dzikszy. Szeregi okrtw pdziy ku sobie z pian wok stew. Wiem, e w gardle zrobio mi si sucho. Wiem, e ze strachu dostaem skurczu odka. Potem pamitam ju tylko zgiek i szczk, zamieszanie, tryskajc wod i przeraliwe krzyki umierajcych. W pierwszym natarciu odnielimy sukces. Nasze okrty poszy za znakiem Dionizjosa i popyny ukosem ku wrogowi, podstawiajc mu dugie boki do staranowania. Ale skrcilimy w por z wielk szybkoci i nasz taran wbi si z trzaskiem w wysoki okrt, ktry przechyli si, groc nam zmiadeniem. Ludzie spadali z niego do morza i na nasz pokad. W powietrzu wiszczay strzay. Na przemian wiosowalimy i manewrowalimy, eby oswobodzi si i zmusi okrt wroga do zatonicia, ale przy tym uderzylimy ruf o inny okrt. Stamtd zeskoczyli wojownicy na nasz okrt i deski pokadu zahuczay od walki wrcz. Wszystkie nasze pi okrtw stoczyo si w spltany kb pord okrtw wroga. Nasi wiolarze wybiegli na pokad z broni w rku, ale wielu pado od perskich strza. W tym zamcie Dorieus i ja znalelimy si na pokadzie fenickiego okrtu. I nim si zorientowalimy, jak to si stao, zdobylimy go i strcilimy do morza posg boka na dziobie wraz z tymi, ktrzy nie mieli odwagi, by walczy i pa na zalanym krwi pokadzie. Byo nas niewielu, musielimy wic opuci znowu okrt i pozwoli mu dryfowa z poamanymi wiosami. Kiedy walka osaba i Dionizjos wezwa swoje okrty, odpowiedziao mu wszystkie pi i ujrzelimy, e dokonalimy wyomu w nieprzyjacielskim szyku. Gsto zwarci, na uginajcych si wiosach ruszylimy przeciw nowym wrogom, ku rodkowi, gdzie potne okrty Miletu wgryzy si mocno w nieprzyjaciela. Okoo poudnia nasz pidziesiciowiosowiec zacz pod nami ton i aby si ratowa, musielimy zdoby fenick birem. Gdy Dionizjos wcign na niej swj proporzec dowdcy, rozglda si dokoa i wykrzykn: A to co ma znaczy?! Ujrzelimy tonce i dryfujce okrty, pywajcych rozbitkw i pynce trupy, ludzi czepiajcych si wiose i szcztkw okrtw. Flota joska pozostawiona dla ochrony wlotu do Lade pyna teraz z wielk szybkoci, by uderzy nam w plecy. Dionizjos powiedzia: Zwlekali, by zobaczy, na czyj stron przechyla si zwycistwo. Teraz kupuj dla swego miasta ask u Persw. Bogini zwycistwa opucia Joni. Mimo to walczylimy dalej pod dowdztwem Dionizjosa i stracilimy dwa z naszych okrtw, ale uratowalimy z nich tych, ktrzy przeyli, tak e mielimy pene zaogi na trzech pozostaych. Dionizjos kaza fenickim wiolarzom wyskoczy do morza, poniewa im nie ufa. Po czym oderwa si od przeciwnika i wypyn na pene morze. Mnstwo joskich okrtw uciekao na pnoc, a Persowie cigali je. Joskim wiolarzom przyday si teraz siy, ktre zbierali przez wiele tygodni, wylegujc si na brzegu pod daszkami od soca. Braem udzia w bitwie pod Lade, powinienem wic mie duo wicej do opowiedzenia. Nie miaem jednak na morzu dowiadczenia i nie przywykem odrnia z bliska jednego statku od drugiego. Ale na naszym okrcie omawiano potem przebieg bitwy przez wiele tygodni przy kadej wolnej chwili, i kady z nas mia inny pogld i wiedzia wszystko lepiej, ni pozostali.

21

Mego braku dowiadczenia w wojnie na morzu dowid najlepiej fakt, i zdziwiem si ogromnie zobaczywszy na naszym pokadzie stos skrzy z pienidzmi, drogocennej broni, pucharw i mis ofiarnych, zotych piercieni i naszyjnikw. Podczas gdy ja walczyem o ycie nie zdywszy nawet rozejrze si wok siebie, Dionizjos i jego wywiczeni eglarze znaleli czas, aby ratowa wszelkie kosztownoci na okrtach, ktre zdobywalimy, i odcina ramiona i kciuki, aeby szybko zabra bransolety i piercienie. Dionizjos by zachwycony okrtem fenickim. Opukiwa deski cedrowe, oglda wszystkie pomieszczenia i awy wiolarzy i orzek: Co za okrt! Gdybym mia sto takich z zaog z ludzi z Fokai, panowabym nad wszystkimi morzami. Nie rozbi posgu boka okrtowego, lecz zoy mu ofiar i baga: Przejd na moj stron, fenicki bogu, jakkolwiek si nazywasz, i walcz za nas. Nie zmieni niczego na okrcie. Przeciwnie, rozdzieli fenickie tarcze i znaki okrtowe take midzy nasze oba pidziesiciowiosowce. A po obu stronach dziobu kaza wymalowa par duych oczu, aby okrt znalaz drog take na nieznanych wodach. Wieczorem cielio si wok nas puste morze. Dionizjos nie zblia si w nocy do ldu, lecz kaza okrtom wiosowa w zasigu suchu, czsto zmieniajc ludzi u wiose. Okrt peen by jkw i narzeka rannych, a caa sztuka lekarska Dionizjosa polegaa na okadach wod morsk i smarowaniu ran smo. Sam Dionizjos mia duo ran tuczonych, a kto uderzy go wiosem w gow tak, e gdy usiowa zdj hem, wraz z nim oderwa kawaek skry z gowy. Tote mwi, e potrzebuje raczej kowala ni lekarza. Widzc ca t niedol wokoo siebie, ciemn noc, na przeraliwie pustym morzu, wstydziem si, e sam nie jestem ranny, i zy zrosiy mi policzki. Pakaem po raz pierwszy od czasu, kiedy Heraklejtos wygna mnie z domu i nazwa niewdzicznikiem. Taczyem taniec wolnoci i pomogem ludowi w Efezie przepdzi Hermodorosa, i tego Heraklejtos nie mg mi wybaczy. Dionizjos zaskoczy mnie, gdy pakaem, dotkn w ciemnoci doni moich policzkw i zapyta zdziwiony: Czemu paczesz, Turmsie, jedyny, ktrego widziaem miejcego si w boju? miae si przecie ca gb, kiedy mier szalaa wok ciebie? Wybacz mi moje zy prosiem. Pewnie jestem bardziej chwiejny, ni sdziem. Nie wiem nawet, dlaczego pacz. Nie zdaje mi si, e z powodu klski Jonii. Ani te nie pacz nad samym sob. Pacz, kiedy pomyl o przesyconym dymem powietrzu, o rylcu pisarskim i tabliczce woskowej, o ironii i mdroci w domu mego nauczyciela. Powiedzia mi, e najdusza wdrwka czowieka odbywa si w nim samym. Nikt nie moe dotrze do swoich wasnych granic. Cakiem na pewno wanie z tego powodu pacz. Przycisnem jego du do do mego policzka, pakaem gono i skaryem si: Raz Dione rzucia do mnie jabko ze swym imieniem wyrytym na skrce. Jabko to byo mi drosze ni caa mdro mego nauczyciela. Z powodu tego jabka taczyem taniec wolnoci. Z powodu tego jabka rzuciem ponca pochodni do wityni Kybele w Sardes. Teraz pacz dlatego, e nie mog sobie nawet przypomnie oblicza Dione. Przeciwiestwo rodzi si z przeciwiestwa w wiecznej walce cignem. Nie ma nic trwaego, lecz wszystko w kadej chwili si zmienia i ja sam te si zmieniam. Wszystko jest promieniowaniem tego samego ognia, take ziemia i woda. Z ognia wyszo wszystko i w ogie si wszystko obrci, Bg jest noc i dniem, zim i latem, godem i sytoci. Dlatego jest on zmienny jak ponce kadzio. Z kadym nowym zapachem otrzymuje nowe imi. Dionizjos mia stroskan min, dotkn mego czoa i powiedzia:

22

 Czyby ugodzono ci w gow? Odwrci si pod wiatr, polini palec wskazujcy i podnis go w powietrze, posucha szumu wody za ruf i sprawdzi pozycje gwiazd. Po czym rzek: Nie jestem wprawdzie uczonym czowiekiem, ale na prdach morskich i wiatrach znam si, i wiem, jak jest zbudowany okrt. Gdyby by zwykym czonkiem zaogi, wnet bym wyleczy twj pacz kilkoma uderzeniami lin. Ale ty jeste moim przyjacielem. Dlatego moesz sobie wybra najpikniejszy naszyjnik, jaki znajdziesz w upie, jeli tylko przestaniesz paka. Twj pacz przyprawia mnie o ciarki na grzbiecie bardziej ni ryki wojenne Persw. Odpowiedziaem mu przeklestwem i sowami: Moesz wrzuci do morza twj naszyjnik. Zabijaem dzi ludzi, moich blinich, mieczem i oszczepem. Ich cienie przeladuj mnie. Widz ich twarze i rozcite mieczem szczki. Ich zimny oddech owiewa mi czoo. Dionizjos wybuchn miechem, obieca zoy nastpnego dnia potrzebne ofiary pojednania i posa mnie spa na pachncym mirr ou fenickiego dowdcy. Zapach mirry usun smak krwi z moich ust. Zapadem w sen ciki jak mier i przysza do mnie we nie uskrzydlona zjawa o nagich czonkach, umiechajc si cudownie. Ale kiedy chciaem zamkn j w ramionach, rozpyna si, wymkna mi si z rk jak cie i znika.

3
Kiedy si zbudziem, soce stao wysoko na niebie, woda za ruf szumiaa, wiolarze piewali w takt uderze o brzow mis, i ku memu zdumieniu zobaczyem po socu, e pyniemy na poudnie, a nie na pnoc ku Fokai. Dorieus siedzia na dziobie i robi sobie ze zwilonej szmatki okady na gow. Zaklem na wszystkich morskich bogw i zapytaem: Dokd pyniemy? Na lewo widziaem brzowe pagrki nadbrzene, a na prawo wyspy jak niebieskie cienie. Dorieus odpar: Nie wiem i nie chc wiedzie. Mam w gowie cay ul pszcz i mdli mnie od samego patrzenia na morze. Wiatr przybra na sile, fale pryskay pian, a naszym ladem za ruf pyny oba inne okrty w przepisanej odlegoci. Od czasu do czasu fala wpadaa przez luki wiosowe. Ale Dionizjos miejc si wesoo, sta obok sternika i spiera si z nim o gry i znaki na ldzie. Dokd pyniemy? zapytaem, Prowadzisz nas przecie na wody perskie. Dionizjos zamia si: Okrty joskie uciekaj na pnoc do swoich miast, z wyjtkiem okrtw z Miletu, ktre szukay schronienia w porcie. My jestemy daleko za persk flot i nikt nie myli o ciganiu nas tutaj. Przed dziobem przewala si na falach delfin, odsaniajc swj byszczcy bok. Dionizjos pokaza mi go i rzek: Czy nie widzisz, e nimfy morskie pokazuj nam kurs i wabi nas krgymi biodrami? Dobry jest kady znak, ktry prowadzi nas dalej od Persw i utraconej Jonii. Ale z bysku w jego oku widziaem, e tylko artuje i e podj ju decyzj, cho j ukrywa pod pozorami artobliwoci. Odparem:
23

 Masz suszno, Joni utracilimy. Mdrzejsi od nas byli ci ktrzy uciekli z miast Jonii ju wiele lat temu! Dionizjos zmarszczy krzaczaste brwi i sykn: Nie mw o ucieczce. Zrobilimy, comy mogli. I jeszcze moemy przyczyni Persom kopotw, zanim poegnamy si na zawsze z naszymi domami. Co zamierzasz uczyni? zapytaem znowu. Ale Dionizjos poprzesta na wskazaniu niebieskawego cienia wyspy przed nami, da znak sternikowi i powiedzia: Przed nami ley Kos, wyspa cudotwrcy. Nie stj tu i nie gadaj, tylko id raczej zobaczy, ilu z nas potrzebuje obola na jzyk, eby zapaci przewonika. Zapomniaem o sobie, zostawiem lnicy grzbiet delfina, wspaniay morski wiatr i zdyszany piew wiolarzy. Zeszedem na dno okrtu, do rannych, w odr krwi i wyprnie. Ciemno rozjaniao tam tylko sabe wiato z luk wiosowych, a jki rannych ju ucichy. Deski dna okrtu liskie byy od skrzepej krwi. Zaczo mi si mieni przed oczyma, przypomnia mi si nagle orficki kapan, i mogem rozrni martwych po ciemnoci wok nich. Wok ywych wieci jeszcze saby blask promieniowania. Jedni s martwi, inni le bladzi jak wosk, nie mogc podnie doni, inni staraj si usi i woaj o wod i poywienie. Dionizjos nakaza: Oddaj martwych Posejdonowi i jego nimfom. Zabior z sob tylko tych, ktrzy sami maj si wyj, albo wyczoga si na pokad. Innych pozostawimy na Kos, by nili w wityni cudotwrcy. Ten sam rozkaz krzykn take do obu pozostaych okrtw, ktre szy naszym ladem. Ludzie z Fokai przyodziali swych martwych towarzyszy, woyli kademu monet do garda i wyrzucili ich za burt. Natomiast wikszo rannych, wspzawodniczc ze sob, klnc i stkajc modlitwy do bogw o pomoc, wywloka si na soce i wiatr, gdy nikt nie chcia zosta na Kos. Odkd Persowie podpalili Didymajon, nie ufalimy im ju, e oszczdz wityni syna Apollona, albo uznaj j jako azyl dla rannych. U kilku przy wysiku rany otwary si na nowo, ich donie nie mogy utrzyma uchwytu, krew trysna na deski, i spadli z powrotem w ciemno na dno okrtu. Widzc to, powiedziaem z wyrzutem: Dionizjosie, jeste bezlitosny. Potrzsn kudat gow i odpar: Nie, Turmsie, przeciwnie, jestem miosierny dla tych, ktrzy pjd ze mn. Ale nadal nie chcia wyjawi swoich zamiarw. Ze wityni Asklepiosa jako znakiem na ldzie zawinlimy do portu w Kos. W porcie nie byo ani jednego wikszego okrtu, tylko odzie rybakw i nurkw. Okrty zabrali ze sob Persowie. Ale miasto oszczdzili. Kapani i lekarze zeszli na brzeg i przywitali nas, a Dionizjos kaza znie na ld najciej rannych z wszystkich trzech okrtw. Wielu byo nieprzytomnych, inni majaczyli i wydawao im si, e maj wite zwidy. Kapani byli gotowi da im schronienie w wityni, gdzie mogliby zapa w dobroczynny leczniczy sen. Powiedzieli: Nie obawiamy si gniewu Persw. Uzdrowiciel nie patrzy na oszczep lub mow rannego, na jego brod czy krj jego szat. Take Persowie zostawili chorych i rannych w naszej wityni. Dionizjos zamia si: Szanuj wasz wityni i na szczcie moi ludzie majacz w gorczce i s bez zmysw. Inaczej czogaliby si i dawili goymi rkami Persw lecych na pododze wityni. A jeli
24

Uzdrowiciel nie patrzy na pochodzenie lub mow, to zawsze sdziem, e ma przynajmniej na oku sakiewki chorych. Kapani odrzekli, patrzc mu miao w oczy: Wielu jest takich, ktrzy zoyli dary ofiarne wityni, zakosztowawszy leczcego snu na progu mierci. Ale gliniane wotum biedaka jest tyle samo warte, co srebrny posek albo trjng bogacza. Nie leczymy za pienidze, lecz aby wykonywa boski dar, ktry Asklepios podarowa nam, swoim potomkom. Klniemy si na oko, rk, i nos, ogie, ig i n. Dionizjos chcia zajrze do przedsionka wityni, ale kapani nie pozwolili mu. Ju przedtem machali gronie swymi wowymi laskami, gdy zobaczyli brodate twarze fokajskich mw i ich dzikie oczy. Mieszkacy miasta zebrali pospiesznie ywno na uczt i uraczyli nas nawet winem, mieszajc je jednak z picioma czciami wody. Mieli swoje dowiadczenia z pijanymi eglarzami. Soce zaszo, wierzchoki gr arzyy si, purpurowe plamy biegay po powierzchni morza, ale Dionizjos wci jeszcze zwleka z wyruszeniem. Kapani zaczli na niego koso patrze i dali do zrozumienia, e wcale nie mieli zamiaru chroni okrtw wojennych, nawet jeli to s okrty joskie, tylko udzieli schronienia chorym i rannym ludziom. Rozumiem was podpar Dionizjos. Wolno joska jest zamana na morzu i na ldzie, nie przecz. Odtd musicie rozumie Persw lepiej ni wasnych rodakw. Wyjd na morze, gdy tylko otrzymam pomylny znak. Gdy siny zmierzch zapad nad wysp i w chodnym powietrzu unosi si z ogrodw wityni zapach korzeni, Dionizjos odcign mnie na bok i drapic si w brod, prosi: Daj mi rad, Turmsie, ty, ktry jeste taki uczony, bo jestem w opaach. Nie chc w aden sposb obrazi tych starcw i ich boga, ale niebawem znajdziemy si na niebezpiecznych wodach, a nie mog sobie pozwoli, by straci niepotrzebnie choby jednego tylko zdatnego czonka zaogi. Dlatego zamierzam po woli czy po niewoli zabra std z sob ktrego z krewniakw Asklepiosa. Nie moe by za stary, by znosi morskie tarapaty. Musi umie leczy rany i morskie gorczki i dolegliwoci odkowe. Poza tym byoby dobrze, gdyby mwi jzykiem fenickim, ktrym wada wielu z tutejszych kapanw. Co zamierzasz uczyni? zapytaem. Zerkn na mnie toczc wolimi oczyma tak, jakby mia wyrzuty sumienia, i wyzna: Czy nie pojmujesz, Turmsie, e Persowie zwerbowali do swojej floty wszystkie cypryjskie i fenickie okrty wojenne a z Egiptu? Morze stoi otworem nie strzeone jak krowi kadun. Na Kajrosa. Chc suy bogu sprzyjajcej chwili. Na niemiertelnych zaklem przeraony. Uczciwa wojna za wolno, to co innego ni piractwo na otwartym morzu. ycie pirata bywa krtkie, jego mier ponura, a pami po nim splamiona niesaw. cigaj go niemiosiernie z jednego kraca morza na drugi, nie ma dla niego schronienia, samo jego imi jest obelg dla uczciwych ludzi. Nie ple na wiatr, Turmsie ostrzeg mnie Dionizjos. Miaeby obraa mnie ty, podpalacz wity? Dorieus i ja nie pjdziemy z tob w kadym razie odrzekem stanowczo. W takim razie zostaniecie tutaj powiedzia Dionizjos zgodliwie. Tak, zostacie tu u tych yczliwych kapanw. Moesz pniej stara si tumaczy Persom kim jeste i skd przybywasz. Zobaczymy si pewnego dnia na kach stygijskich, ale mog przysic, e bdziesz tam musia przez czas jaki poczeka na mnie. Ostrzegawcze sowa Dionizjosa sprawiy, e si zawahaem. Przynagli mnie:

25

 Niebawem si ciemni. Daj mi wic rad, jak najlepiej porwa std lekarza. Bdziemy potrzebowali tgiego lekarza moe ju w najbliszych dniach. Uczeni lekarze dbaj o swoj skr odrzekem. Mona to zrozumie, bo jeli jaki miecz j przedziurawi, ich mozolnie nabyta wiedza wycieknie z niej wraz z yciem. Nawet uczeni lekarze z Miletu nie chcieli przyj na okrty, cho chtnie godzili si opiekowa wszystkimi rannymi bezpatnie w miecie po zwycistwie. Nie, dobrowolnie nikt nie zostanie lekarzem na pirackim okrcie. Nie jestemy przecie piratami, jeli wzbraniamy si podda i walczymy dalej na wodach nieprzyjaciela stwierdzi Dionizjos. Wzbogac tego lekarza, tak jak kadego, kto pjdzie ze mn. Nawet gdyby przey bknem jak pociech mie bdzie z bogactwa, jeli pewnego dnia go rozpoznaj i jego przeszo wyjdzie na wiato dzienne? Nie ochroni go wtedy aden lud ani adne miasto. Turmsie rzek Dionizjos obawiam si, e zostawi ci tutaj czy chcesz, czy nie chcesz, jeli nie przestaniesz papla i nie wemiesz si do rzeczy. Wzdychajc nad moim zadaniem, opuciem go. Po chwili rozejrzawszy si wok siebie, spostrzegem niskiego mczyzn stojcego nieco na uboczu, ktrego posta wydaa mi si tak dobrze znana, e pozdrowiem go zawoaniem, sdzc, i widziaem go ju gdzie poprzednio. Dopiero wtedy zauwayem, e dziery on w rku lask z wami. Twarz mia zaokrglon, oczy niespokojne i zmarszczki na czole. Kim jeste? zapytaem. W wietle zmierzchu zdawao mi si, e ci znam. Nazywam si Mikon odpar. Jestem wtajemniczony, ale nie znam ci, jeli nie moesz mi da znaku. Mikon? powtrzyem. Kiedy szlimy na Sardes, poznaem pewnego attyckiego garncarza imieniem Mikon. Poszed na wojn, eby mc sobie kupi za up wojenny may piec do wypalania. Wrci wprawdzie do Aten rwnie ubogi jak wtedy, kiedy wyrusza, ale by to chop silny, minie jego ramion byy twarde jak guzowate korzenie drzew, a u jego boku wydawao si bezpiecznie uchodzi przed Persami. Mimo to nie sta si dla mnie nigdy rwnie dobrym znajomym, jak zdajesz mi si ty, w tej chwili, kiedy patrz na twoj twarz o zmierzchu. Przychodzisz w korzystnej chwili, przybyszu odpar. Mj umys jest niespokojny i pega jak ar na wietrze. Czego chcesz ode mnie? eby si troch rozezna w sytuacji, wychwalaem Asklepiosa z Kos, wygld wityni i jej mdrych kapanw. Na co on: Siwa broda nie zawsze jest oznak mdroci. Odziedziczone praktyki mog przynie zarwno szkod, jak i poytek. Prawdziwy lekarz zakrela wity krg wok siebie lask, jeli potrzebuje. A w cieniu odziedziczonego szacunku moe krzewi si nawet gupota. Naturalnie Kos nie jest jedynym przybytkiem lecznictwa przyznaem. Lekarze w italskiej Krotonie s podobno najlepsi na wiecie. Jeden z nich uleczy samego wielkiego krla i zosta jego lekarzem przybocznym. Jest wielu Grekw, ktrzy peni sub z broni wrd niemiertelnych wielkiego krla. Nie s to najgorsi Grecy rzek Mikon. Nie wiem, czy masz suszno odrzekem. Sdz, e Grek, ktry jest niewolnikiem, zawsze jest zym Grekiem, choby nawet nosi zoto na szyi. Czemu ganisz innych za to, e s niewolnikami? zrobi mi wyrzut. Czy sam nie jeste niewolnikiem? Czy nie wleczesz swego ciaa jak kajdany? Niewolnikami jestemy zawsze wszyscy dopty, dopki jestemy zwizani z nasz ziemsk powok.
26

 Nie jeste chyba orfikiem? zapytaem. Potrzsn gow i powiedzia: Wiem tylko, e nic, co si dzieje, nie jest bez znaczenia. My sami nie znamy waciwego sensu. Tylko czasem moemy go wyczuwa jak przez zason, jeli jestemy jasnowidzami. Jest jaki sens take i w tym, e podszede do mnie wanie dzi wieczorem. Widzisz, nw wieci jak zota nitka na morzu. Czy jeste moe, sam o tym nie wiedzc, posacem Artemidy? Sowa jego sprawiy, e si wzdrygnem. Mikonie powiedziaem wiat jest rozlegy i wiedza nie ronie tylko wycznie na jednym miejscu. Nie jeste jeszcze stary. Dlaczego zostajesz tu pod wadaniem Persw? Dotkn mnie ciep doni i odpar: Oczywicie, e nie wzrosem tylko na Kos. Wdrowaem po wielu krajach, a po Egipt. Znam wiele jzykw i znam te choroby, ktre s tutaj nieznane. Powiedz, czego ode mnie chcesz? Jego dotknicie wydao mi si dobrze znane, tak jakbym zna go od dawna. Wzburzony powiedziaem: Mikon, moe jestemy wszyscy niewolnikami naszego losu. Jeste takim czowiekiem, jakiego potrzebuje mj dowdca okrtu. Mam za zadanie wskaza ci, eby jego ludzie mogli oguszy ci i zabra si na pokad. Nie wzdrygn si, tylko przyjrza mi si badawczo i zapyta: Dlaczego wic mnie ostrzegasz? Kim jeste? Twoja twarz nie jest twarz Greka. Gdy patrzy na mnie, poczuem, e wypywa ze mnie jaka nieposkromiona sia. Podniosa ona moje ramiona prosto w gr, z domi zwrconymi do dou, ku zotemu pasemku ksiyca. Nie wiem, czemu ci ostrzegam wyznaem nie wiem, kim jestem. Wiem tylko, e chwila wyruszenia nadesza zarwno dla ciebie jak i dla mnie. Ruszajmy wic powiedzia ze miechem, wzi mnie pod rk i poprowadzi do Dionizjosa. Byem oszoomiony i nie rozumiaem, jak to si stao. Nie chcesz si z nikim poegna? zapytaem zdumiony. Nie zabierzesz swoich rzeczy i szat? Kiedy wyruszam, robi to z miejsca odrzek. Inaczej, wyjazd nie ma wikszego znaczenia. Naturalnie byoby z poytkiem, gdybym mg zabra moj skrzynk lekarsk, ale mogoby si zdarzy, e chciano by mi przeszkodzi, cho jeszcze nie zoyem przysigi. Dionizjos wtrci nieufnie: Nie staraj si zabra skrzynki. Jeli pjdziesz ze mn dobrowolnie, dostaniesz nagrod, na jak zasuysz. Mikon potrzsn gow z umiechem i odrzek: Dobrowolnie czy pod przymusem, to tylko puste sowa. Dzieje si ze mn to, co musi si sta i nie mog temu przeszkodzi. Wraz z nami wszed na pokad okrtu. Dionizjos kaza d w konchy i zebra ludzi. Nasze trzy okrty wyszy na wiosach na ciche purpurowe morze. Ksiyc bezlitosnej dziewiczej bogini wieci jak wstga na niebie, kiedy wypywalimy z portu na Kos.

4
Wypynlimy daleko na otwarte morze, a oderwalimy si cakowicie od wysp i ldu. Wiolarze zaczli dysze i stka, a niektrzy wymiotowali, zwracajc wszelkie dobre jado, ktre
27

spoyli na Kos. Klli na Dionizjosa, mwic, e to wiosowanie jest szalestwem, gdy pierwszym przykazaniem wszelkiej biegej eglugi jest utrzymywanie kontaktu z ldem i wiadomo, dokd si zda. Ponadto walczyli i wiosowali, i znw walczyli, i znw wiosowali duej, ni chc to pamita. Ich garci s poocierane do krwi, a grzbiety omdlae mimo trzcinowych mat na fenickich awach dla wiolarzy. Rozsdny dowdca na noc wyciga swoje okrty na ld, aby je zabezpieczy i da si wyspa ludziom. Dionizjos sucha z umiechem ich gniewnych sw i chosta najgadatliwszych po plecach kocem liny raczej dobrodusznie ni gniewnie. Obrzucali go obelgami, ale nikt nie przesta wiosowa, dopki on nie da rozkazu, e okrty maj pyn razem poczone ze sob w oczekiwaniu na brzask. Nie dlatego, ebym aowa was czy mia lito nad waszymi czonkami powiedzia. Ale domylam si, e opar walki wyparowa wam ju z gowy i czujecie si jeszcze marniej na duchu ni na ciele. Zbierzcie si wic koo mnie, bo mam wam duo do powiedzenia. W wietle gwiazd ludzie wzdychajc skupili si wok niego. Noc bya tak cicha, e wszyscy mogli sysze jego ochrypy gos, cho niemal go nie podnosi. Tylko morze wzdychao od czasu do czasu i okrty tary o siebie skrzypic. Jego sternik i dowdcy oraz wybijajcy takt z innych okrtw stoczyli si zazdronie koo niego, ale mimo swego blu gowy Dorieus odsun ich na bok i zaj miejsce po prawej stronie Dionizjosa, pocigajc za sob take mnie i Mikona i ustawiajc nas obok siebie, eby pokaza wszystkim swoj wasn i nasz rang. Dionizjos zacz mwi i wcale nie przypomina swoim ludziom ich wyczynw pod Lade. Przeciwnie, porwnywa ich z niezdarnym kmiotkiem, ktry uda si do miasta ze swym niewielkim dobytkiem, by kupi osa, ale przetrwoni pienidze na wino i wmiesza si w bjk, i budzi si rano oszoomiony na pustkowiu, nie wiedzc, gdzie si znajduje, w porwanym paszczu, okrwawiony i bez sandaw na stopach. Dookoa siebie widzi kosztownoci i skrzynie pienidzy, i przypuszcza w oszoomieniu i zamieszaniu, e wama si do domu jakiego potnego pana. I wtedy skarby te nie przysparzaj mu adnej radoci, lecz oblatuje go tylko coraz wikszy strach, gdy zdaje sobie spraw, e ruszy ju za nim pocig i nie moe ju wrci do domu. Tak, tak, wanie takie jest wasze pooenie, biedacy mwi. Ale moecie dzikowa niemiertelnym za to, e wybralicie sobie na dowdc takiego jak ja, ktry wie, czego chce. Ja, Dionizjos z Fokai, nie opuszcz was. I nie dam, bycie za mn szli tylko dlatego, e jestem silniejszy od was i bieglejszy jako eglarz ni ktokolwiek z was i mdrzejszy ni kady z was, by nie wspomnie ju o wielu moich innych zaletach. Nie, tylko z tej przyczyny nie musicie za mn i, bo s tu oczywicie inni silni mowie, jak na przykad Dorieus ze Sparty, ktrego imi wymieniam w pierwszym rzdzie jedynie dlatego, e jest on prny z powodu swego pochodzenia. Niemal rwnie zrcznymi eglarzami s moi dzielni dowdcy i moi zacni eglarze, a mdrzejszy ode mnie jest moe Turms z Efezu, ktry mieje si walczc, a pacze po walce. Mamy z sob rwnie Mikona, zdolnego lekarza z Kos, ktrego wprawdzie jeszcze nie znam, ale ktry wydaje mi si mem ze wszech miar zacnym. Tylko z tego powodu nie chciabym jednak wam doradza, bycie go wybrali na dowdc. Nie, nie cign dalej Dionizjos z westchnieniem. . Zastanwcie si sami nad sob, kady z was, i pomylcie uwanie, czy ktry byby zdatniejszy do objcia dowdztwa ni ja. I jeli tak jest, wystpcie miao i powiedzcie mi to w twarz. Zobaczycie wtedy, jak z tym bdzie. Rozejrza si wokoo, ale nikt nie wystpi, by zakwestionowa jego dowdztwo. Sami widzicie podj Dionizjos z triumfem jestem waszym dowdc dlatego, e nadaj si do tego najlepiej z was, nawet jeli kto inny mgby nadawa si lepiej do czego innego. Jak na przykad Likymnios, ktry ma tak wielki czonek, e nawet najdzielniejsza kobieta ucieka, gdy go zobaczy. Pod tym wzgldem nie bd nawet prbowa z nim wspzawodniczy.

28

Ludzie wybuchnli miechem, wytykajc palcami Likymniosa, ktry by mocnym i maomwnym mczyzn, a teraz wyglda na bardzo zakopotanego uwag, ktr wzbudzi. Dorieus zapyta spiesznie, czy Likymnios uwaa si za pochodzcego z rodu Heraklesa, mimo e jego wygld wcale nie jest wygldem bohatera, lecz raczej czowieka niskiego rodu, mimo imienia i znaku, ktre nosi. Likymnios odpar jkajc si, e jest tylko winiopasem z gr koo Fokai. Jego ojciec, podobnie jak jego dziadek, a o ile wie, rwnie i pradziadek, take byli winiopasami. Wszyscy oni nosili imi Likymnios, poniewa winiopas ma co innego do roboty, jak wynajdowa nowe imiona dla swoich synw. Dorieus stwierdzi na to gniewnie, e pierwotny Likymnios by stryjem Heraklesa, jak wszyscy o tym wiedz. Nada to imi winiopasowi byo naduyciem. Gos jego krzykliwy od blu gowy zmiesza cakiem Dionizjosa, ktry chcia dalej przemawia. Mikon przyoy swoje mikkie donie do skroni Dorieusa, by go uspokoi, a Dionizjos kaza gniewnie da mu wina, eby zamilk. Toczc gronym spojrzeniem wokoo po ludziach, Dionizjos cign potem dalej: Bez wtpienia moja sztuka mwienia jest niedoskonaa i pod tym wzgldem rwnie nie chc rywalizowa z tymi pord was, ktrzy mnie w niej przewyszaj. Chc tylko wyjani, dlaczego macie wszelkie powody, by pj za mn. Moje zalety ju tu wyliczyem, ale nie jestem chepliwy i to nie dla mojej wrodzonej wyszoci dam, bycie poszli za mn. Nie, Fokajczycy i wy inni, ktrzy w ten czy inny sposb przyczylicie si do nas, nie wymagam, bycie szli za mn tylko dlatego, e dopisuje mi szczcie, jak to wszyscy moecie zawiadczy. Bez wzgldu na to jak biegy jest dowdca, musi on mie szczcie po swojej stronie, inaczej bowiem poprowadzi tylko siebie i swoich ludzi do zagady. Ale tak, jak tu stoj przed wami, kln si, e miaem szczcie przez cae moje ycie, do tego stopnia, e nawet pozorne niepowodzenie w kocu obracao si w sukces. Nie mwi tego, by si chepi i wzbudza zawi bogw, lecz wspominam o tym jako o prostej prawdzie, ktr sami znacie i moecie zawiadczy jeli tylko pomylicie nad tym przez chwil. Dopki idziecie za mn, szczcie jest z wami, ale jeli mnie opucicie, bdzie z wami bardzo le. Niektrzy ze suchaczy, mylc o swoich towarzyszach, mruczeli, e powodzenie Dionizjosa dopomogo ju wielu sawnym mom w tym, by sta si pokarmem dla krabw na morzu. Ale szeptali to tylko midzy sob i Dionizjos cign z pewnoci zwycistwa: Do Fokai nie moemy powrci, bo Jonia jest stracona. Ale flota perska spoczywa teraz i leczy swoje rany, i jest te zmuszona blokowa Milet i inne miasta zwizkowe od strony morza. Do bitwy pod Lade cignli Persowie wszystkie okrty wojenne Cypru, z Cylicji, z miast fenickich, ba, a z Egiptu. Dlatego morze ley otwarte, a moim zamiarem jest zoy ofiar Posejdonowi i baga go o wiey zachodni wiatr jutro rano. Wykrzyknli ze zdumienia, ale Dionizjos podnis gos i rykn triumfujco: Wanie, zachodni wiatr, tak abycie mogli da odpoczynek swoim ndznym czonkom, podczas gdy wiatr zaprowadzi nas na wody nieprzyjacielskie bez tego, bymy musieli podnie wioso, a do Cypru i do fenickiego wybrzea. Tam egluj powolne i brzuchate statki towarowe bez osony, z wszelkimi skarbami Wschodu i Zachodu w kadubach. Jestemy w rodku sezonu eglugi i handel musi trwa, czy jest wojna, czy te jej nie ma. Przejdziemy wprost przez wody nieprzyjaciela szybko wiosujc i pewnie taranujc, i przysigam wam, e w miesic bdziemy wszyscy bogaci, ba, bogatsi, ni to moglimy sobie wyobrazi u siebie w domu, w naszych zakopconych drewnianych budach w murach Fokai. Ale ludzie nie okazywali wikszego entuzjazmu i wcale nie wykrzyknli z uznaniem na myl o nieprzyjacielskich wodach, gdzie kady wierzchoek masztu i kady spieniony lad wiose oznacza miertelne niebezpieczestwo. Dionizjos przyjrza si im i zaapelowa przekonywajco:
29

 W miesic, powiedziaem, i nie dam od was wicej. I nie bjcie si ran ani morskich gorczek i dolegliwoci odkowych, bo mamy ze sob wybitnego lekarza. Nastpnie poprosz bogw o wschodni wiatr, najlepszy jaki moe by, i poeglujemy prosto na zachd przez cae morze a do Massilii. Zdymy to uczyni, a jesienne sztormy zwiod na manowce tych, ktrzy nas bd ciga. W Massilii zostaniemy przyjci przez naszych rodakw z otwartymi rkami. Nad wielkimi rzekami ley tam bogaty kraj i nic nie przeszkodzi nam w zaoeniu wasnej kolonii i ujarzmieniu ludw barbarzyskich, jeli tylko zachowamy odwag i jeli zaufacie mojemu szczciu. Cz z jego ludzi napomkna spokojnie, e zdobylimy do obfite upy ju pod Lade. Droga do Massilii prowadzi przez obce wody i jest straszliwie duga, tak e nie zawsze wystarczy na ni rok eglugi. Za Sycyli i Itali Tyrreczycy i Kartagiczycy strzeg zazdronie swoich brzegw. Gdybymy mieli uda si a do Massilii, powinnimy raczej natychmiast skierowa okrty na zachd i baga o pomylny wiatr. Ale najrozsdniej byoby szuka schronienia w ktrym z miast greckich na Sycylii lub w Italii, hen, na dalekim zachodzie, ktry synie w wiecie z bogactw i bujnego ycia. Natomiast odlega Massilia na granicy krajw barbarzyskich jest schronieniem niepewnym. Dionizjos ugi kark jak byk, zmarszczy czoo i zapyta w kocu z udan agodnoci, czy jest jeszcze kto, kto chciaby udzieli rady dowdcy. W takim razie najlepiej, eby od razu z tym wystpi, gdy po tej naradzie on, Dionizjos, nie chce sysze i nie cierpi adnego szemrania za plecami. Mwcie otwarcie powiedzia. Bdziemy wtedy wiedzieli, co o sobie mylimy. Kady ma prawo wypowiedzie si i gosowa, i wyrazi swj pogld. Wanie o demokracj i wolno walczylimy pod Lade z persk tyrani. Mwcie swobodnie, obywatele i rodacy. I powiedzcie mi przede wszystkim, ktrzy z was chc ucieka prost drog do Sycylii lub Italii, gdzie greckie miasta strzeg nieyczliwie kade swego terenu i gdzie caa ziemia jest ju podzielona od setek lat. Znalaza si caa gromada mczyzn, ktrzy po krtkiej naradzie midzy sob orzekli, e lepszy jeden wrbel w garci ni dziesi w lesie. Prosili pokornie, by mogli otrzyma swoj cz upu i jeden z okrtw w celu dopynicia do Sycylii i rozpoczcia tam nowego ycia. Dionizjos odpar: Otwarcie i po msku mwcie i nie obawiajcie si wypowiedzie swego zdania. Dostaniecie cz upu, i to obfit, ale okrtu wam da nie mog. Okrty s moje i nawet za cay swj udzia nie moecie kupi jednego. Najlepiej jednak, eby nasze drogi si rozeszy i to moliwie jak najprdzej, tak aby staa si wasza wola. Wecie wic swoj cz upu i powiecie sobie zoto na szyi, i pycie ku Sycylii. Jeli si wahacie, chtnie dobd miecza i pomog wam wyskoczy za burt. Woda jest ciepa, a kurs obierzecie wedug gwiazd. Po czym zrobi gronie krok w stron wahajcych si, a pozostali zaczli ze miechem i wrzaw przyciska ich do burty, udajc, e chc ich zepchn do morza, tak e gorzko poaowali swoich niewczesnych sw i gono krzyczc, bagali Dionizjosa, eby im pozwoli pozosta. Dionizjos ustpi w kocu przed probami i powiedzia z wyrzutem: C to za zagadkowi ludzie, ktrzy w jednej chwili chc tego, a w drugiej czego innego. Ale niech bdzie, stamy si znowu jedn du rodzin, w ktrej kady ma prawo swobodnie wyraa swoje myli i gosowa tak, jak chce. Gosujmy wic, i niech kady podniesie rk, kto z wasnej i nie przymuszonej woli chce mi towarzyszy na wody fenickie, by szkodzi Persom, a potem do Massilii.

30

Wszyscy podnieli ochoczo rce, take Dorieus i ja, poniewa nie moglimy zrobi inaczej, eby nie rozgniewa Dionizjosa. Tylko Mikon z cichym umiechem na okrgej twarzy nie podnis rki. Dionizjos podchodzi kolejno do swoich ludzi, klepa ich po ramieniu i nazywa chwatami, mwic: Susznie uczynie albo Wanie tak trzeba, albo To bya mdra decyzja. Ale przed Mikonem przystan chmurny i zapyta: A ty, lekarzu, czy zamierzasz wrci do domu na delfinie? Mikon spojrza mu nieustraszenie w oczy i zapewni: Pjd z tob chtnie, Dionizjosie. Doprawdy bd ci towarzyszy tak dugo, jak trzeba, ale gdzie znajdziemy si po fenickich wodach, to sprawa losu i my nic o tym nie wiemy. Tote nie bd wyzywa niemiertelnych, podnoszc rk w sprawie rwnie niepewnej i niezbadanej, jak wszystkie inne ziemskie sprawy. Nie ufasz zatem mojemu szczciu? zapyta Dionizjos zdziwiony. Dlaczego bym mia nie ufa? odpar Mikon uprzejmie. Chc tylko poradzi ci, by pamita, e wiele si moe zdarzy midzy ustami a brzegiem pucharu. Mwi tak agodnie, e sowa utkwiy Dionizjosowi w gardle. Nie nagabujc go dalej, zwrci si znowu do swoich ludzi i zawoa: Obymy wic zapali wiey zachodni wiatr jutro rano. Fenickiemu bogu na dziobie okrtu zoyem ju ofiary i pomazaem jego oblicze, rce i stopy krwi ludzk, poniewa wiem, e lubi j feniccy bogowie. A Posejdonowi i bogom morskim skadam w ofierze ten zoty naszyjnik, ktry jest wart wiele domw i winnic, aeby pokaza wam, e ufam swemu szczciu. I skadam t ofiar wesoo i chtnie, nie dajc, bycie dali w ofierze co Z waszego udziau, poniewa wiem, e niebawem zdobd znowu rwnie drogocenny, a moe i jeszcze cenniejszy, naszyjnik. Z tym zawoaniem Dionizjos pobieg na dzib okrtu i rzuci swj ciki naszyjnik do morza, a woda plusna. Mimowolnie ludzie jknli, widzc, jak znika ten niezrwnany klejnot. Ale rwnoczenie zrozumieli, e Dionizjos rzeczywicie wierzy w swoje szczcie, obsypali go pochwaami i drapali pokad paznokciami, eby od siebie potwierdzi czyn ofiarny i zbudzi wiatr, o ktry prosi Dionizjos. Ten posa wszystkich na spoczynek i obieca sam czuwa a do witania. Wychwalali go za to jeszcze bardziej i wnet sycha byo tylko ciki pomruk chrapania, ktry zagusza wzdychanie morza i trzeszczenie okrtw. Kto krzycza przez sen, kto inny jcza, ale zmczenie zrobio swoje i wszyscy spali z wyjtkiem Dionizjosa i mnie. Mylaem o niepewnej przyszoci i nie mogem usn. Koci owcze pokazyway na zachd, i kady znak, jakiego prbowalimy Dorieus i ja, te pokazywa na zachd. Samowolnie udalimy si na wschd, do Jonii, ale uskrzydlony los mia i tak zaprowadzi nas daleko na zachd, a do najdalszych granic morza. Na myl o tym, e opuciem teraz Joni na zawsze, cisno mi si zeschnite gardo tak, e musiaem po omacku pj szuka bukaku z wod, wymijajc picych. Kiedy ju si napiem, wyszedem na pokad, patrzyem na srebrzyste niebo i czarne falujce morze, suchaem przyboju fal i czuem pod stopami agodne koysanie si okrtu. Zbudzio mnie z moich myli lekkie szczknicie o burt okrtu. Boso i bezgonie podszedem a do Dionizjosa, ktry sta schylony nad dziobem i wyciga co z morza. A kiedy zobaczyem, e nawija okie po okciu czarn link, zapytaem zdziwiony: owisz ryby? Dionizjos wzdrygn si tak, e mao nie wypad za burt i nie wypuci szczkajcego przedmiotu, ktry wanie wydoby z morza. Ach, to tylko ty, Turms! powiedzia starajc si
31

ukry ten przedmiot za plecami. Niepotrzebnie to jednak czyni. Nawet w nocnej ciemnoci zdoaem zobaczy, e by to naszyjnik, ktry tak wielkodusznie rzuci do morza na oczach swoich ludzi. Kiedy spostrzeg, e zobaczyem, co wyciga z morza, zamia si bezwstydnie i powiedzia: Ty, ktry umiesz czyta, z pewnoci nie jeste zabobonny, jeli chodzi o ofiary i rne takie sprawy. Moja ofiara dla Posejdona bya, by si tak wyrazi tylko alegori, tak samo jak mdrcy w Jonii mwi, e podania o bogach s alegoriami i tumacz je na rozmaity sposb. Jako czowiek oszczdny przywizaem sznurek do naszyjnika, drugi za koniec sznurka umocowaem na dziobie, zanim rzuciem ten mj klejnot do morza. A wiatr, o ktry bagae, wiatr zachodni? zapytaem zdumiony. Wiatr zachodni wyczuem ju wczoraj wieczorem po kolorze morza i wzdychaniu ciemnoci przyzna Dionizjos spokojnie. Wspomnisz moje sowa, z naszyjnikiem czy bez naszyjnika bdziemy mieli wiey zachodni wiatr. Zobaczysz, e soce wzejdzie w chmurach i e wiatr przyniesie nam siekc ulew. Jego brutalna,szczero przerazia mnie, gdy nawet najlekkomylniejszy czowiek ywi w jakim zaktku serca szacunek dla czego. Wcale wic nie wierzysz w bogw? zapytaem. Dionizjos odpowiedzia wymijajco: W co wierz, w to wierz, ale jedno wiem, e nigdy nie dostalibymy zachodniego wiatru, chobym nawet rzuci sto naszyjnikw do morza, gdyby ju przedtem znaki na morzu na to nie wskazyway. Wytar starannie naszyjnik po paszcza i zszedszy na d, zamkn go w swojej skrzyni. Potem szeroko ziewn, przecign si caym ciaem, a czonki zatrzeszczay, i kaza mi i spa i nie zajmowa si bezpodnymi mylami. Na morzu on bdzie za mnie myla, stwierdzi.

5
Tak jak zapewnia Dionizjos, wczesnym rankiem spad na nas siekcy, ulewny deszcz. Na spienionych falach wzilimy kurs na wschd, a maszty si giy. Falowanie byo tak gwatowne, e Dorieus poczu si niedobrze i musia bezustannie wymiotowa, zwaszcza e drczya go jeszcze rozbita gowa. Ale i pord ludzi Dionizjosa wielu leao na pokadzie, nie mogc wzi nic do ust i czepiajc si tylko mocno olinowania. Zachodni wiatr zmusi statki zdajce na zachd do szukania schronienia w portach. Dionizjos eglowa bez obawy na otwartym morzu, ale utrzymywa kontakt z wyspami i brzegami. Jego szczcie towarzyszyo mu, bo gdy weszlimy do cieniny midzy Rodos a ldem staym, wiatr osab. Gdy wczesnym rankiem zacza wia bryza od ldu, spotkalimy cay konwj statkw, zaadowanych a po brzegi zboem i oliw dla floty perskiej w Milecie. Zaogi statkw witay nas wesoo, gdy okrt nasz by fenicki, a Dionizjos kaza wcign na maszt perskie znaki. Zdaje mi si, e Dionizjosowi nie zaleao zbytnio na tym upie, ale chcia tylko udowodni swoim ludziom i sobie samemu, e wci jeszcze toczy wojn po stronie joskiej. Zdobylimy pierwszy statek tak szybko, e jego zaoga niemal nie zorientowaa si, co si stao. Gdy Dionizjos dowiedzia si, e statki byy greckie z Salaminy na Cyprze i suyy Persom, kaza natychmiast obu pidziesiciowiosowcom staranowa mniejsze statki i zatopi je. Zboa i oliwy nie potrzebowalimy i nie moglimy te zabra ze sob.

32

Zaogi ich umiay pywa, gdy byli to Joczycy. Tote Dionizjos kaza bi uciekajcych wpaw wiosami i zakuwa ich oszczepami, tak e morze wok nas pokryo si czerwon pian. Nie pozwoli nikomu uj, bo jeden czowiek, ktry dotarby do brzegu, mgby wyjawi przedwczenie, e na wodach perskich dziaaj trzy okrty pirackie z fenickimi znakami. Kiedy ludzie na najwikszym statku zobaczyli, jak statki ton wokoo, a ich towarzysze farbuj morze swoj krwi, niektrzy z nich zaczli baga o lito, ale wikszo pogodzia si z losem i nie mylaa chyba w ogle o niczym. Dowdca, ktremu podlegaa caa ta zaoga, przemwi do Dionizjosa bez trwogi, zapewniajc, e jest mu obojtne, czy umrze dzi, czy jutro. Tak czy owak Persowie ka go wbi na pal, poniewa utraci swoje statki, a zreszt nie jest on wcale przyjacielem Persw, cho z koniecznoci im suy. Dionizjos uzna, e tamten mwi roztropnie, gdy rzeczywicie nie ma ju nic do stracenia, wzi wic go i jego sternika na pilotw. Znali oni wszelkie znaki na Cyprze, wiatry i prdy, i czsto eglowali midzy Salamin i wielkimi miastami Fenicji. Ale powiedzia Dionizjos twoi ludzie widzieli, jak odstpie Persw. Wybierz wic spord nich dwch, trzech najlepszych eglarzy, a potem wsplnie zabijcie wszystkich pozostaych, eby wykaza wasze uczciwe zamiary. Dowdca i jego sternik wzdragali si zrazu, ale jako ludzie szybko mylcy, zrozumieli, e skoro uczynili pierwszy krok, musz take zrobi i nastpne. Wybrali wiec ludzi, ktrych chcieli zachowa, a potem zabili wszystkich innych, proszc jednak wpierw kadego o wybaczenie i tumaczc konieczno swego postpowania. Na rozkaz Dionizjosa wybili nastpnie dziur w dnie swego statku i weszli na nasz pokad zlani krwi od stp do gw. O aglach i wiosach wzilimy teraz Kurs na Cypr i napotkalimy po drodze bogaty statek handlowy, duy i piknie zdobiony, ktry oprcz bogatego adunku wiz podrnych. Zaoga na prno usiowaa si broni, gdy otoczylimy statek i wdarlimy si na pokad po jego stromych bokach. Gdy pasaerowie jako tako oprzytomnieli z przeraenia, wyszli nie uzbrojeni na zalany krwi pokad z podniesionymi rkoma, obiecujc nam jeden przez drugiego wielkie sumy okupu za siebie, swoje ony i crki. Ale Dionizjos by czowiekiem ostronym i nie chcia zostawia przy yciu nikogo, kto mgby rozpozna jego i jego ludzi choby po wielu latach. Tote wzi wasnorcznie topr i pozabija szybko pasaerw, oddajc jednak kobiety swojej zaodze na czas potrzebny do spldrowania statku. Spieszcie si, drodzy ziomkowie powiedzia. Nie mog wam odmwi przyjemnoci z kobiet w waszym monotonnym i niebezpiecznym yciu. Ale nie zapomnijcie, e wasnorcznie zabij pak kadego, kto by usiowa ukry jak kobiet u nas na okrcie. Co takiego prowadzi tylko do sporw i kopotw. Jego ludzie rwali zapalczywie brody, wpatrujc si byszczcymi oczyma w kobiety, ktre z paczem czepiay si siebie nawzajem. Ale Dionizjos rozemia si i powiedzia: Pamitajcie te, moi dzielni wojacy, e kada przyjemno ma swoj cen. Kto zuyje ten krtki czas na zaspokojenie swoich miesznych dz, zamiast jak rozsdny czowiek dopomc w zbieraniu upu, straci swj udzia. Moecie wybiera swobodnie jak Herakles, kiedy bogini pokazaa mu wsk ciek cnoty i szerok drog wystpku. Tak wielka bya chciwo i dza rabunku Fokajczykw, e tylko garstka ich rzucia si na kobiety. Pozostali rozbiegli si po statku i zebralimy tam mnstwo zota i srebra, toczonego i nie toczonego, piknych rzeb, ozdb kobiecych i farbowanych materiaw, w tym dwie cae bele purpury. Zabralimy te zapasy korzeni i wina, a pldrowanie to nie zajo nam duo czasu, gdy ludzie z Fokai wiedzieli, gdzie maj szuka i co zabiera. Najatwiej byoby podpali statek, gdy nasze tarany nie mogy da rady mocnemu cedrowemu kadubowi. Ale Dionizjos nie chcia dawa adnych znakw na morzu dymem lub ogniem.
33

Tote musielimy z wielkim trudem otworzy dostatecznie due luki na dnie statku, by szybko zaton. Gdy zacz si ju zapenia wod i nie koysa si wicej, Dionizjos kopniakami spdzi mczyzn, ktrzy wybrali kobiety ponad up, i nakaza swoim ludziom podern garda kobietom, aby da im lekk mier w odpat za zhabienie, ktrego doznay. Ale jednego z mczyzn nie mg postawi na nogi, gdy najsilniejsza z kobiet wykua mu oczy du szpilk do wosw, po czym zabia si sama. Dionizjos i inni wychwalali bardzo t kobiet za jej dzielno i z szacunku przykryli jej twarz, zanim statek poszed na dno. Tylko Dorieus nie bra udziau ani w pldrowaniu, ani w gwacie, lecz wrci na nasz okrt, gdy tylko statek zosta zdobyty. Mikon nie uczestniczy w walce, ale przeszuka statek i zabra skrzynk lekarsk z koci soniowej z wieloma narzdziami. Gdy Dionizjos gani Dorieusa za jego lenistwo, ten odpar, e walczy tylko z uzbrojonymi mami. Im bardziej wprawny we wadaniu broni przeciwnik, tym lepiej. Ale zabija i pldrowa bezbronnych to niej jego stanowiska i godnoci. Dionizjos zadowoli si tym i obieca mu udzia w upie, mimo e Dorieus nie bra udziau w jego zbieraniu. Ten ucieszy si z tego tak, e przyzna: Naturalnie mog zabi take bezbronnego, jeli chodzi o konieczn ofiar albo w cikiej potrzebie. Ale wtedy naley go wpierw opryska wod, ozdobi wiecem i wetrze mu popi w czoo. Mog sobie te wyobrazi wzicie kobiety gwatem, jeli pochodzi ona z dobrej rodziny, a i poza tym godna jest, bym si z ni wdawa. Tym opowiadaniem mgbym waciwie opisa ca nasz podr, bo wszystko zawsze odbywao si w taki sam sposb. Rnice polegay tylko na wielkoci i liczbie statkw, godzinie walki i oporze zag, na upie i innych okolicznociach mniejszej wagi. Okrylimy Cypr od strony morza i zatopilimy wiele statkw z Kurium i Amatis. Ale nie moglimy przeszkodzi temu, e wiele odzi rybackich widziao, co si dzieje, i umkno nam. Tote musielimy si spieszy i Dionizjos tupa w pokad i wzywa pomylny wiatr, ktry zaprowadziby nas prosto do fenickich wybrzey, do wielkich szlakw eglarskich, gdzie nikt nie mgby przypuci, e odwaymy si tam uda. Mino ju przecie wiele generacji, odkd jaki rozbjnik morski omieli si wedrze na te najbezpieczniejsze na wiecie wody wiata. Ale lekki wiatr wia tylko w stron Cypru i pcha nasz okrt w stron ldu, a uciliwy prd morski, przed ktrym ostrzegali nas ludzie z Salaminy, obezwadni nasze wiosa, gdy staralimy si posuwa naprzd w kierunku podanym przez Dionizjosa. Tote tupa on o pokad, kaza bi w misy wybijajce takt i woa o pomylny wiatr. Mikon podszed do nas, przyjrza mi si z umiechem i ze swoj dobrze znan zmarszczk midzy brwiami zaproponowa: Woaj o wiatr i ty, Turmsie, choby tylko dla zabawy. I nie umiem wytumaczy, dlaczego wzniosem wtedy ramiona ku niebu i zawoaem o wiatr, trzykrotnie, siedmiokrotnie, a wreszcie dwunastokrotnie, coraz silniejszym gosem, a tak byem oszoomiony wasnym woaniem, e nie wiedziaem ju, co si wok mnie dzieje. Gdy wrciem do przytomnoci, Mikon trzyma moj gow opart na swoim ramieniu i dawa mi wino do picia, a Dorieus wpatrywa si we mnie ze zdumieniem, take Dionizjos wyglda na przestraszonego, cho on nie wierzy w nic. Niebo, dopiero co czyste, lnice i bezchmurne, zmienio kolor i na zachodzie pojawia si czarnogranatowa chmura, ktra zbliaa si szybko jak stado tysica czarnych olbrzymich koni o rozwianych grzywach. Dionizjos krzykn o agle i w teje chwili usyszelimy ju grzmot galopujcych kopyt, morze poczerniao i zaczo si pieni, a byskawice zapalay si nad nami. Okrty przechyliy si i oba pidziesiciowiosowce nabray wody. Potem pomknlimy z wiatrem, z hukiem agli, olepieni gradem i pian, otoczeni falami wysokimi jak domy.

34

Kiedy pioruny syczay, a okrt wok nas trzeszcza w spojeniach, leelimy na pokadzie, czepiajc si mocno, czego si dao. Ale wino, ktrym napoi mnie Mikon, uderzyo mi do gowy, uchwyciem si wanty i stanem na nogi, ogarno mnie uniesienie i usiowaem taczy na rozkoysanym pokadzie. Taniec owadn moimi czonkami, a z garda wyryway mi si sowa, ktrych sam nie rozumiaem. Dopiero gdy burza zacza cichn, padem wyczerpany na pokad. Mikon podszed do mnie, obj mnie ramieniem za szyj i powiedzia: Turmsie, kimkolwiek jeste, przeczuwaem od razu, e znam ci, tak jak ty mnie poznae. Ale wystarczyoby, eby zawoa o wiatr trzy razy. Teraz nie wiemy, dokd pdz nas fale. Nie wiesz, co, mwisz odparem patrzc w jego cierpliwe, lecz niespokojne oczy. Ich smolisty kolor by mi bliszy ni oczy jakiegokolwiek innego czowieka, ktre ogldaem. Zdaje mi si, e take Dorieusa poznaem od pierwszego wejrzenia, ale z nim nic mnie nie czyo, cho nauczyem si lubi go jako czowieka. Take Dorieusa poznaem i zwizaem si z nim dobrowolnie, poniewa byo postanowione z gry, e mamy zwiza si ze sob. Ale jego natura i cele i wszystko inne w nim byo tak niepodobne do mnie samego, e raczej wizaa mnie z nim wrogo ni przyja, cho naturalnie nie nienawidziem go, lecz by moim przyjacielem. Ale czuem, e Mikon jest mi bliski, i wszystko w nim przycigao mnie ku niemu. Nie rozumiem, co chcesz powiedzie odezwaem si i dotknem jego czoa. Kim ty waciwie jeste? Mikon zapyta: Dlaczego dotykasz mego czoa, cho powiadasz, e nic nie rozumiesz? Bogosawisz mnie, czy odpowiadasz na mj znak? Przyglda mi si ciekawie i spltszy donie, szybko uczyni trzy szczeglne znaki palcami. Ale ja go nie zrozumiaem, tylko potrzsnem gow. Nie wierzy wasnym oczom i rzek zdumiony: Czy rzeczywicie nie znasz samego siebie, Turmsie, skoro nie wiesz, kim jeste? Wic to pierwszy raz prbowae swoich si? Rozzociem si na jego tajemniczy ton: Nie mieszkaj we mnie adne siy odparem z irytacj. Tylko dla zabawy woaem o wiatr. O sobie samym wiem tylko tyle, e zostaem poraony piorunem pod dbem koo Efezu. Kiedy odzyskaem przytomno, byem nagi jak nowo narodzone dziecko i nie wiedziaem nic o mojej przeszoci. Mimo to nosisz swoj przeszo ze sob powiedzia Mikon. Czemu by inaczej podnosi ramiona i woa w jzyku, ktrego nie, rozumiaem? A twoje czonki przebiegay drgawki, jak gdyby taczy wity taniec. Wiesz wicej, ni sam przypuszczasz, Turmsie. Moglimy rozmawia spokojnie, gdy zaoga przestraszona odsuna si od nas, Dionizjos zajty by czuwaniem przy sterze, a Dorieus przenis si pod pokad. Wszyscy nosimy w sobie nasz przeszo, my, ktrzy znamy si nawzajem powtrzy Mikon. Nosimy wiele rnych minionych ywotw, cho nie wiemy o nich nic i nie pamitamy ich wszystkich. A take przysze ywoty. Czemu nie przyczasz si do niemiertelnych i ich igraszek, Turmsie? Dorose ju przecie do grona duchw powietrznych. Prosiem, eby skoczy z t okropn paplanin: Znam ci i jeste moim przyjacielem, Mikonie mwiem. Ale to cakiem naturalna rzecz, bo wszyscy odczuwamy zaraz pocig do pewnych ludzi, podczas gdy przed innymi wzdragamy si od pierwszej chwili.

35

 A dlaczego tak jest? odpar Mikon. Tego nie potrafisz wytumaczy. W gbi ducha wiesz to, ale wzbraniasz si i nie chcesz tego wiedzie, gdy zostae wychowany przez niedowiarka z Efezu. Jego sowa rozdraniy mnie bardziej, ni chciaem to przyzna. Dotknem twardych desek pokadu, dotknem swego gorcego czoa. yem, istniaem, ja, Turms. Nie jeste wcale przyjacielem mdroci rzekem. Jeste tylko wtajemniczony. Ale ja nie wierz we wtajemniczonych. W Eleusis wtajemnicza si nawet niewolnikw i kobiety. Taka wiedza niewiele jest warta. O niewolnictwie mwilimy, kiedymy si spotkali odpar Mikon. Kajdany i paszczyzna nie zniewol nikogo, tylko wasna lepota czowieka, jego wasna guchota, jego wasne zaprzastwo. Jak mgby kto zrodzony na nurka wykonywa swoj sztuk, gdyby nie byo wody do nurkowania? Czy nie rozumiesz, Turmsie, e ty sam jeste jasnowidzcym i nurkiem, ale e wzbraniasz si widzie i nurkowa? Czy zamierzasz cae ycie przey we mgle na suchym ldzie? Jeli uwaasz, e burza wybucha dlatego, i zawoaem o wiatr opieraem si jest to niemoliwe i sprzeczne z natur. Wybuchaby w kadym wypadku, czy chciabym tego, czy nie. To szalona myl, e kto mgby wywoa burz tylko podnoszc donie i woajc o wiatr. Kto doyje, przekona si powiedzia Mikon agodnie. I przeciwnie powiedziaem, by zakoczy nasz spr. Ale pamitaem moje niespokojne sny w noce peni ksiyca i obce miasta, po ktrych wdrowaem we nie wrd znanych mi ulic i domw. Przypomniaem sobie te osonit welonem kobiet, ktra przysza do mnie we nie w Efezie, ale nigdy nie odsonia oblicza. Na przekr moim wasnym sowom i wiadectwu wasnego rozumu ogarna mnie nierealna pewno, e by moe nosz w sobie moj przeszo, nic o tym nie wiedzc. By moe byem czym wicej, ni sdziem, ale nie chciaem tego przyzna przed Mikonem.

6
A do pnego wieczora eglowalimy wzdu siniejcego brzegu Cypru i na prno staralimy si wypyn na morze. Stay i rzeki wiatr pcha nas na pnocny wschd i nic nie pomagao, e odwracalimy agle, wszystko byo tak, jak gdyby jaka nieustpliwa wola pdzia nas przed siebie. Przy silnym wietrze bezuyteczne byo trwonienie si na wiosowanie, gdy mogy one okaza si potrzebne, gdyby wiatr zmieni kierunek i zacz nas znosi ku ldowi. Kiedy noc zapada, Dionizjos kaza zrefowa agle do poowy i zwiza okrty linami ze sob, ebymy nie zdryfowali na rne strony w cigu nocy. Poleci wielu ludziom czuwa, podczas gdy inni spali, nasuchiwa i wypatrywa kipieli, i sam te czuwa peen niepokoju. Ale dane nam byo spa spokojnie i o witaniu zbudziy nas zdziwione okrzyki wypatrujcych. Kiedy wyszlimy na pokad, zobaczylimy, e morze ciele si spokojnie w wietle brzasku i e koyszemy si koo najdalej na wschd pooonego przyldka Cypru. Soce wstao z morza czerwone i zote, a na najwyszej grze przyldka wznosia si cakiem blisko nas witynia Afrodyty z tarasami i kolumnami, tak e w pomiennym wietle wschodu soca rozrnialimy kady jej kamie i syszelimy, jak czarne koguty tej synnej Afrodyty piej do nas przez wod. Salamiczycy wykrzyknli, e jest znak i ostrzeenie. Potna Afrodyta z Akrai zesaa sztorm, eby przyprowadzi nas tutaj. Bya ona Afrodyt wszystkich eglarzy i najpotniejsz Afrodyt na caym wschodnim morzu, a Fenicjanie czcili j jako Astarte, tak e czya w tej samej postaci bogini wschodu i zachodu. W dodatku Cypr by domem Afrodyty i wanie tutaj wysza ona z muszli na ld z biaym jak piana morska ciaem otulonym tylko w jej zote wosy. Z powodu tego wszystkiego konieczne byo, ebymy tu wyldowali i zoyli ofiary Afrodycie akrajskiej. Inaczej
36

cignlibymy na siebie jej nienawi, a Afrodyta jest znana jako bogini najbardziej pomysowa i najkapryniejsza w swej nienawici. Ale Dionizjos grzmicym gosem przywoa ludzi do wiose i nakaza im wiosowa na morze, poniewa tylko cud uratowa nas od wpadnicia na mielizn midzy maymi wysepkami. Wypatrywacz sta dalej wpatrzony w wityni. Wszyscy byli niezadowoleni, gdy dzioby naszych okrtw skieroway si w stron morza, na poudniowy wschd, a ludzie z Salaminy woali gono, e cud ten by cudem Afrodyty i e przynajmniej oni nie chc bra na sobie odpowiedzialnoci za to, e popynlimy dalej w swoj drog, nie zoywszy ofiary Afrodycie. Dionizjos owiadczy: Uznaj chtnie wielk moc zotowosej i lubuj zoy jej ofiar przy pierwszej odpowiedniej okazji. Ale sami widzicie, e tam w porcie stoj do due okrty. Byoby wsadzeniem gowy w mrowisko, gdybymy teraz zawinli do portu, eby pobonie zoy nasz ofiar. Nie, chopcy, na wszystko jest czas. Raczej wyzw Afrodyt ni bogw wojny. Nakaza wybijajcym takt zwikszy tempo do szybkiego wiosowania, tak jak przy ataku na nieprzyjacielski okrt, i doda gronie: Ju ja dopilnuj, ebycie wypocili z siebie wszelk ochot do skadania ofiar Afrodycie. Bardzo rycho ludzie zaczli dysze i mieli dostatecznie wiele pracy przy wiosach, by mc jeszcze co mwi. Ale sternicy zauwayli, e pomimo wszelkich wysikw nasza szybko nie bya taka, jaka by powinna, a wiolarze narzekali, e jeszcze nigdy przedtem nie byo im tak ciko wiosowa. Jednak gdy witynia znika nam z oczu, szybko okrtu zwikszya si w kocu i dyszenie wiolarzy zelao, tak jakby pozbyli si jakiej zmory. Niebo umiechao si do nas jasne i bezchmurne, morze falowao lekko i rwno, i wszystko wok nas jak gdyby promieniao. W poudnie ludzie na oku wykrzyknli zgodnie, e widz wierzchoek masztu i kolorowy agiel. Statek pyn prosto naprzeciw nas i niebawem moglimy go wszyscy widzie. Zobaczylimy jego rzezany w drewnie i malowany reling, byszczc srebrem i koci soniow podobizn boga i odbyski soca na miedzianych okuciach wiose. By to smuky i szybkobieny statek pikny jak sen, gdy tak sun przed nami po migotliwym morzu. Kiedy podszed dostatecznie blisko, wcign proporce i pokaza znak. Salamiczycy rzekli: To statek z Tyru, Dionizjosie, nie zamierzasz chyba uczyni wadczyni morza swoim wrogiem. Ale Dionizjos pokaza bez wahania znak perski, da obcemu statkowi znak, by si zatrzyma, i rozkaza, wojownikom wzi bro i zdoby statek. Wdarlimy si abordaem na statek, ale tam nikt nie zamierza stawia oporu. Fenicjanie woali tylko co ochrypymi gosami, podnoszc przeciw nam donie gestem obronnym. Wrd nich stao wielu kapanw w paszczach obramowanych purpur, w usianych perami przepaskach na czoach, ze srebrnymi grzechotkami i dzwoneczkami uwieszonymi na szyi. Co oni krzycz? zapyta Dionizjos opuszczajc miecz. Ludzie z Salaminy wyjanili przeraeni: To wity statek. Oni wioz kadzido i ofiary dla eglarskiej Afrodyty w Akrai. Dionizjos toczy wokoo wzrokiem i zmieszany szarpa brod. Kapani zaczli wymachiwa grzechotkami, wykrzykiwa przeklestwa i robi grone gesty. Dionizjos rykn na nich, by zamilkli, ale oni usuchali go dopiero, gdy podnis gronie topr. W towarzystwie swoich dowdcw i sternikw obszed i przeszuka statek. Jego adunek by niewtpliwie cenny, ale bez adnego poytku dla nas, pomijajc kilka paszczy ofiarnych, wyszywanych drogimi kamieniami i perami. Kiedy chcia wej do nadbudwki na rufie, kapani
37

uczepili si jej zasony, tak e zmuszony by j zerwa. Wszed do rodka, ale szybko wyszed czerwony na twarzy i powiedzia: Tam nie ma nic. Tylko cztery cry Astarte. Zaciekawio to nas. Ludzie z Salaminy rozmawiali z kapanami i dowiedzieli si, e cztery dziewczta s darem od tyryjskiej Astarte dla jej siostry Afrodyty w Akrai, poniewa Tyr jako krlowa morza panuje nad wszystkimi czterema stronami wiata. To znak mwili ludzie i zaczli woa na wycigi jeden przez drugiego, e chc zobaczy te dziewczta. Widziaem, e Dionizjos przez chwil rozwaa, czy ma spldrowa i zatopi statek. Ale potem spojrza dokoa na zoty blask nieba, na umiechnite soce i ciemnoniebieskie morze, zamia si i kaza dziewcztom wyj na pokad. Wyszy z nadbudwki bez obawy, piknym krokiem, odziane tylko w swoje przybrania wosw, naszyjniki i przepaski bogini. Pierwsza bya biaa jak nieg, druga ta jak gorczyca, trzecia czerwona jak mied, a czwarta czarna jak smoa. Wykrzyknlimy wszyscy ze zdumienia, gdy nikt z nas nie widzia jeszcze nigdy toskrego czowieka. Niektrzy byli nieufni i twierdzili, e dziewczyna jest pomalowana. Dionizjos splun w gar i potar jej nagie rami, ale okazao si, e kolor nie puszcza. Dziewczyna pozwalaa na to, spokojnie patrzc na nas skonymi, czarnymi oczyma. Dionizjos powiedzia: Nie przecz, e jest to znak i ostrzeenie. Bogini zrozumiaa, e nie moglimy wyj na ld, by zoy ofiary. Tote zesaa na nasz drog te ofiary, ktrym rwnych wasnymi siami nigdy nie zdoalibymy jej ofiarowa. Zdobylimy ten statek. Jest nasz, i na znak tego wbijam teraz mj topr w pokad i powicam ten statek bogini w Akrai. Ludzie zadowolili si t decyzj i zapewnili, e zaiste nie prowadz wojny z bogami i powiconymi im dziewcztami, jakkolwiek s ubogimi eglarzami, ktrzy chc si wzbogaci na morzu. Cakiem przyjanie zabrali tylko kapanom na pamitk ozdoby i grzechotki, ale nikt nie wzi nic od dziewczt. Kiedy spostrzegy, e zamierzamy opuci statek, zaczy ywo rozmawia z sob i pokazywa na nas. Murzynka zapaa Dionizjosa za brod, toskra musna proszco palcem kcik moich ust. Dionizjos zmarszczy czoo i zapyta: Czego one chc? Tyryjscy kapani wyjanili opornie, e dziewczta uwaaj, i powinnimy zoy ofiar Afrodycie. A e wszyscy nie moglimy tego uczyni, chciay same wybra tych, od ktrych pragny przyj ofiar. Ale kapani nie godzili si na to, poniewa ich zdaniem nie mielimy adnego prawa do statku. Nasz jedyn ofiar by topr, wbity przez Dionizjosa w pokad, i obiecali, e zabior go z sob do Akrai. Dionizjos wyplta palce Murzynki ze swej brody, stoczy cik wewntrzn walk i rzek: Kto zrobi pierwszy krok, nie moe unikn i nastpnych. Musimy i tak spoy gotowany posiek, dopki morze jest spokojne. Nie chc jednak wykorzystywa mego stanowiska dowdcy. Cignijcie losy midzy sob, by wybra czterech mw, ktrzy bd reprezentowa nas wszystkich. Jeli chodzi o mnie, chtnie wezm te udzia w losowaniu, cho los rzadko zwyk mi sprzyja. Wszyscy uznali, e postpi susznie i szlachetnie. Bogini podzielia swoj ask bez stronniczoci, na kady z okrtw przypad jeden wygrywajcy kamie, czerwony, czarny i ty. Lecz choby brzmiao to niewiarygodnie, ja sam wycignem biay kamie. Przeraziem si ujrzawszy go w mojej doni i zdawao mi si, e jeszcze raz poczuem lekkie dotknicie wskiego koniuszka palca w kciku wargi. Zdawao mi si, e nie mogo mnie spotka nic rozkoszniejszego. Tote wsunem biay kamie w do Mikona, gdy by on bystro mylcy, a Dorieus zaczby si tylko jka i pyta, o co mi chodzi.
38

 Zaczynam rozumie. Czy nie opowiadae, e kiedy zbudzie si do przytomnoci po uderzeniu pioruna, zasonie sw nago wenianymi przepaskami, ktre jakie dziewczyny zawiesiy na krzakach. Sdziem, e to ksiyc panuje nad tob. Dopiero teraz pojmuj, dlaczego burza zaprowadzia nas do wityni w Akrai. Prosiem, by skoczy ple bzdury i podnis rk z kamieniem pokazujc go wszystkim. Wiolarze umyli teraz, wyszorowali i namacili tych, ktrzy wygrali, domagajc si, by Dionizjos da ze wsplnego upu naszyjniki i piercienie dla ozdoby. Podczas gdy my wszyscy ustawilimy si rzdem przed kotami, ci czterej szczliwcy, z Mikonem jako najstarszym rang na czele, weszli do nadbudwki tyryjskiego statku. Kapani zawiesili zason, zerwan przez Dionizjosa, i zaintonowali swoje ochrype hymny. Nam, pozostaym, ciepa strawa zastpia to, co utracilimy w losowaniu, a Dionizjos kaza zmiesza dla nas wina i wypi na uczczenie uroczystej okazji. Mimo to wielu zapomniao o piciu i siedziao dalej na pokadzie, wpatrujc si w nadbudwk tyryjskiego statku. Kiedy si najedlimy i napili, soce zbliao si ju do horyzontu na zachodzie i Dionizjos zacz si niecierpliwi. W kocu powiedzia: Wejdcie tam i zabierzcie skadajcych ofiar. Jeli komu przerwiecie jego akt ofiarny, niech sam siebie wini. I nie moglimy powstrzyma si od przyoenia rki do ust ze zdumienia, gdy ujrzelimy, jak wiolarze wlok swoich trzech kolegw zza zasony nadbudwki. Przewracali oni oczyma i ledwie trzymali si na nogach, usta mieli szeroko rozwarte i jzyki wywieszone. Mikon zatacza si za nimi podtrzymywany przez dwch wiolarzy, ktrych obejmowa rkami za szyj, a gdy usiowa o wasnych siach przeskoczy na nasz okrt, pad jak dugi na pokad. Dionizjos kaza nam chwyci za wiosa i skierowa nasz okrt na pnocny wschd, tak jakbymy mieli zamiar opyn Cypr od strony ldu i wrci na wody joskie. Domyla si, e kapani tyryjscy zawiadomi Persw o pirackim okrcie i wyl wszystkie okrty z Akrai, by nas cigay. Ale niesychana miao planu Dionizjosa bya nasz najlepsz obron. Nie mogo przecie nikomu wpa do gowy, e zamierzamy eglowa prosto w paszcz mierci na wody fenickie. Gdy statek ofiarny znalaz si ju poza zasigiem wzroku, Dionizjos kaza sternikowi znowu wzi kurs na poudniowy wschd. Podczas gdy nasze okrty skrcay, przebieg po morzu umiechnity powiew wiatru, tak jakby Afrodyta akrajska sama chciaa okaza nam sw kapryn ask. Dionizjos powiedzia: M taki jak ja nie ufa bogom i to nie bez powodu. Ale wida cakiem wyranie, e Afrodyta z Akrai upodobaa nas sobie i woli przyj tyryjski statek ofiarny od nas, Joczykw, ni od Fenicjan. Tote uczynilimy susznie, pozwalajc drogocennemu statkowi popyn i poda na Cyprze faszywe wiadomoci o drodze, ktr obralimy. Mikon wyczoga si na pokad drc na caym ciele i wyrzyga si na deski nie zdoawszy doczoga si do relingu. Wtedy znowu spojrza na mnie rozsdnie i usiowa umiechn si do mnie. Jeszcze nigdy czego takiego nie przeyem przez moich czterdzieci lat odezwa si zgaszonym gosem. Zdawao mi si, e wiem duo, ale nic nie wiedziaem, i teraz wierz, e niewidzialna zota sie Afrodyty bez trudu moe spta najsilniejszego mczyzn. Gdy soce zaszo i morze odziao si w purpur, wrczy mi z powrotem biay gadki kamie i doda: Zachowaj go ty, Turmsie, bo tobie, by przeznaczony, a nie mnie, ty ulubiecze bogini.

39

Przyjem kamie i schowaem go, tak jak schowaem czarny kamie z klepiska w wityni Kybele w Sardes. Take i ten, ktry przypad mi w losowaniu, oznacza, e jaki okres w moim yciu si skoczy, cho wtedy jeszcze tego nie wiedziaem. Ale Mikon ostrzeg mnie, mwic: Bogate dary daj bogowie swoim wybracom, ale jeszcze wicej mog wzi w zamian. Twoj bogini jest Artemida, wszystko na to wyranie wskazuje. W postaci ksiyca wada ona tob i czyni ci przygnbionym przy nowiu, ale wzmacnia, gdy ksiyc przybiera, tak e twoja istota rozkwita przy peni ksiyca. Z tej jednak czy innej przyczyny take Afrodyta wybraa ci i ten wybr grozi ci niebezpieczestwem. Obie te boginie, najpotniejsze z wszystkich, s o siebie zazdrosne. Strze si wic, by nie zoy w ofierze adnej zbyt duo. Staraj si zachowa aski obu podczas gdy one bd o ciebie wspzawodniczy. Odparem: Rozumiem twoje sowa jako porwnanie, Mikonie. Ksiyc i gwiazdy zawsze wspzawodniczyy ze sob. Nie, nie sprzeciwi si Mikon. W takim razie le zrozumiae moje sowa. Raczej ksiyc i gwiazdy s tu porwnaniami z zewntrznymi oznakami mocy, ktre yj w nas i poza nami. Ale tej prawdy dowiaduje si tylko ten, kto jest wtajemniczony, i nie da si tego wytumaczy sowami innym. Podnis nagle rk i zalawszy si zami, wykrzykn: Zazdroszcz ci, Turmsie. W straszliwym uniesieniu mego ciaa poznaem twoj bogini, i dabym nie wiem co, byle bym tylko mg odda si jej a do dnia mierci. Rozkoszna i straszliwa jest jej moc. Sprawia ona, e czowiek zapomina o innych bogach, i nie zawahabym si ani chwili obrazi ktregokolwiek z nich, gdybym mg przez to zyska przychylno Cypryjki. I doda: Wiedziaem ju przedtem, e mona pozna bogw i zobaczy niewidzialnych, gdy si poci, umartwia ciao i czuwa, jak to czyni wtajemniczeni. Ale nie wiedziaem, e nawet w najzupeniejszym uniesieniu zmysw mona zobaczy to, co ukryte, przeszo jak i przyszo. Afrodyta jest mdrzejsz bogini ni sdziem, mimo caej swej rozwizoci. Moe to jej kapryno i lekkomylno s najwysz mdroci. Ale ja umiechnem si z wyszoci na jego sowa. W moim mniemaniu Mikon by sabym czowiekiem. Sam uwaaem siebie za twardszego. Wszytko to zostao szybko zapomniane podczas cikiego wiosowania na fenickich wodach. Ksiyc wszed w peni i mknlimy po morzu rozjuszeni jak psy Artemidy, mordujc, pldrujc i zatapiajc. Topilimy take statki egipskie, a wreszcie nasze okrty poruszay si ciko, obcione caym tym adunkiem i upem. Na wybrzeu fenickim palono ogniska sygnaowe i w twardej walce udao nam si naszymi cikimi kadubami staranowa i zatopi dwa lekkie fenickie okrty wojenne, ktre zaskoczyy nas na otwartym morzu. Stracilimy wielu ludzi, a inni musieli leczy rany. Ktry zmar z charkotem i nawet Mikon nie mg mu dopomc, inny za wyzion ducha, obluzgujc pokad spienion krwi. Mnie jednak osaniay niewidzialne tarcze i nie odniosem adnej rany. Wielu spord ludzi Dionizjosa zaczo si skary, e widz cienie umarych poruszajce si w ciemnoci na naszych okrtach i e czuj, jak zimne palce szczypi ich skr, gdy zapadaj w sen. Towarzyszy nam orszak dnych pomsty umarych, bo morze i powietrze ciemniay czsto wok naszych okrtw bez wyranej przyczyny. Dionizjos skada wiele ofiar, by uagodzi umarych. Spluwa do morza i drapa paznokciami bukszpryt, eby pozyska sprzyjajcy wiatr. Jego szczcie zaczynao wyglda przeraajco nawet dla niego samego, bo wci jeszcze nie ucierpielimy adnej szkody od morza i fal. Dopiero
40

po spotkaniu z okrtami wojennymi nasze okrty zaczy przecieka tak, e musielimy uszczelnia spojenia. Gdy nw ksiyca pojawi si na horyzoncie jako cienki srebrny sierp, Dionizjos powiedzia: Dosy ju prbowalimy szczcia i nie mamy miejsca na wicej adunku. Tak chciwy nie jestem, by powici eglowno moich okrtw, dla upu. Nasza wyprawa skoczya si i teraz pozostao nam tylko uratowa ycie i mienie. Zwrmy wic dzioby ku zachodowi i niech Posejdon pomoe nam przemierzy niezmierzone morze. Z zaogi statkw, ktre zdobylimy, oszczdzi kilku pilotw, ktrzy znali odlege szlaki wodne, jakkolwiek zbytnio im nie dowierza. Gdy najwiksz zbrodni, jak moe popeni fenicki eglarz, jest wyjawienie obcemu szlakw morskich, znakw na ldzie i wiatrw, ktre zna. Take pywajcych eglarzy z okrtw wojennych wzi Dionizjos na pokad. Podczas gdy ludzie z Fokai krzyczeli z radoci, widzc, jak stewy zwracaj si na zachd, Dionizjos pomodli si do fenickich i joskich bogw, namaci posek boga na bukszprycie krwi na obliczu, doniach i stopach, i kaza na kadym okrcie zoy w ofierze kilku jecw i rozla ich krew do morza. Na morzu dozwolone jest skadanie licznych ofiar, czego nie mona czyni na ldzie, tote nikt nie sprzeciwi si tym barbarzyskim ofiarom. Tylko Mikon powiedzia, e uwaa je za niepotrzebne.

KSIGA TRZECIA Himera

1
Wiksza ni wyczyny Dionizjosa w bitwie pod Lade, o wiele bardziej godna szacunku ni jego umiejtno grasowania na wodach fenickich, bya jego eglarska sprawno na otwartym morzu. Przez jesienne wiatry, w okresie, kiedy inne okrty chroniy si ju do zimowych portw, udao mu si w trzy tygodnie dotrze do wybrzea sycylijskiego. Doprowadzi do celu wszystkie trzy nasze okrty, ani razu nie przybijajc po drodze do brzegu i majc gry na Krecie jako jedyny znak orientacyjny w czasie caego rejsu. Ten jego niewiarygodny wyczyn wart by wszelkiej nagrody. Ale bylimy schorowani i cuchnlimy, przearci do ran son wod, sparaliowani i chromi od ruchu fal i tak oszoomieni, e widzielimy wok siebie trytony i rogate potwory morskie. Kiedy wreszcie dostrzeglimy niebieskie pasemko ldu na zachodzie i zobaczylimy, e jest ono prawdziwe, wybuchnlimy paczem i ludzie zaczli chrapliwie woa, e Dionizjos musi przybi do najbliszego brzegu bez wzgldu na to, czy jest to ziemia afrykaska, czy te italska, zamieszkaa przez Kartagiczykw czy przez Grekw. Nasze okrty przeciekay tak mocno, a jesie bya tak pna, e nawet Dionizjos nie wyobraa sobie ju, i bdzie mg eglowa przez rwnie dalek drog na nieznanych wodach do Massilii. Tote wezwa dowdcw i sternikw na narad i powiedzia: Przed sob widzicie potn gr, z kapeluszem dymu na ciemieniu. Z tego wiemy, e jest to wybrzee Sycylii. Sumienie mamy czyste i wiemy, e prowadzilimy legaln wojn z Persami. Ale zbyt jestemy bogaci, by nie wzbudza podejrze, chobymy nie wiem jak zapewniali, e
41

zdobylimy nasze upy pod Lade, a potem eglowalimy prost drog, by szuka schronienia u naszych greckich braci na zachodzie. Upojony winem ju niejeden przed nami wygada wszystko, co mia w gowie. Nie, na zim musimy sobie poszuka miasta lecego moliwie najbardziej na uboczu i kupi przyja tyrana. Trzy okrty wojenne i oddzia taki jak nasz, to wcale nie do pogardzenia podpora dla maego tyrana, ktry usiuje zachowa swoj niezaleno wrd wielkich miast Sycylii. Takie miasta znajduj si na pnocnym wybrzeu Sycylii przed Panormos i krgiem wpyww Kartagiczykw. Tote wymagam od was jeszcze jednego ostatniego wysiku, moi dzielni towarzysze broni. Przepymy dzielnie przez t cienin, ktra staa si ju zagad wielu okrtw. Inaczej stracimy wszystko, co z tak wielkimi trudami zdobylimy. Nawet mni sternicy zbledli na myl o wirach, prdach i zdradzieckich wiatrach w owianej legend cieninie. Dionizjos da im wszystkim wygada si, tak e kady uly sobie na sercu, po czym uspokoili si. Zrobi si wieczr, usyszelimy guchy grzmot i ujrzelimy sup ognisty zabarwiajcy niebo nad spowit dymem gr. Patki popiou zaczy spada na nasze okrty i nikt z wiolarzy nie chcia ju wychodzi na ld. Dorieus odezwa si: Kraj mierci mego ojca wita mnie ogniem i hukiem. To wystarczajcy znak dla mnie. Wiem ju, dlaczego koci owcze wskazyway na zachd. Mikon za powiedzia: Dionizjos doprowadzi nas a tutaj dziki swemu szczciu. Niech prowadzi nas dalej. Take i ja uwaaem, e bogowie nie po to ochronili nas przed morskimi drapienikami, aeby ndznie zatopi nasze okrty w osawionej cieninie. Na tym skoczya si narada i Dionizjos przeprowadzi swoj wol. W ciszy nocnej zoy bezlitosnym bogom cieniny ofiar z fenickich pilotw. Kiedy rankiem zauwayem, e piloci znikli, aowaem ich, poniewa zwykem by rozmawia z nimi, aby nauczy si ich jzyka, i stwierdziem, e cho byli obcymi, nie rnili si zbytnio od nas. Mimo okrutnej ofiary cienina okazaa si godna swojej sawy i musielimy ciko wysila si przez wiele dni, eby przej przez ni i uchroni nasze okrty od wpadnicia na skay i mielizny. Z miasta Zankle podszed do nas szybkowiosowiec z poleceniem, ebymy zawinli do tamtejszego portu i opacili co za przepraw. Ale Dionizjos porozmawia pojednawczo z celnikiem, tumaczc, e jestemy okrtami wojennymi wracajcymi z wojny z Persami do nowych siedzib. Okrty wojenne nie pac przecie adnego ca, tylko statki handlowe. Potem umilk skromnie i pozwoli sternikom opowiada celnikowi z Zankle o naszych wyczynach pod Lade, a sternicy nie pomniejszali jego zasug, tak e celnik sucha z otwartymi ustami i zapomnia o caej sprawie. Bardziej martwi ni ywi, z hukiem kipieli wci jeszcze w uszach dotarlimy w kocu na jesiennosine morze Tyrreskie i dostalimy pomylny wiatr do eglugi wzdu niebieskawego i grzystego pnocnego wybrzea Sycylii. Dionizjos zoy ofiary dzikczynne, ula wina do morza i odci nogi fenickiemu bokowi oraz zwali go jako najwiksz ofiar za burt ze sowami: Ciebie nie potrzebuj ju wicej, boku, kimkolwiek jeste, bo tych tutaj wd nie znasz. Przeciekajce okrty egloway ciko, jeszcze bardziej uszkodzone po przeprawie przez cienin, i kady z nas tskni do ldu, by wreszcie raz napi si nie zepsutej wody i naje winogron i jabek. Ale Dionizjos eglowa dalej wzdu wybrzea, wcigajc w rozwarte nozdrza wiatr od ldu, rozmawiajc z rybakami i kupujc od nich wie ryb na prowiant. Kiedy zebra ju dostatecznie duo wiadomoci, powiedzia: Jeli dobrze zrozumiaem, midzy miastami Sycylii panuje teraz niezgoda i prowadz one od czasu do czasu wojn. Po przepyniciu tej cieniny staem si czowiekiem spokojnym i nie
42

szukam ktni z nikim. Promy wic bogw o znak dotyczcy naszego osiedlenia. W koci owcze nie wierz, ale zwracajmy wszyscy uwag na nasze sny dzi w nocy, a potem pjdziemy za znakami, jakie otrzymamy. Zdaje mi si, e Dionizjos mwi tak tylko po to, by zyska jeszcze jedn noc. Sam on nie wierzy chyba w sny, ale chcia w oczach swoich ludzi otrzyma potwierdzenie bogw dla decyzji, ktr ju powzi. Nazajutrz rano uda bowiem nader zdziwionego, gdy tylko si zbudzi, podbieg do burty, aby zaatwi potrzeb, wypatrujc rwnoczenie w stron ldu. W cigu nocy znioso nas niemal a za blisko ku wybrzeu, i przyjrzawszy si dokadnie, Dionizjos zawoa: Zaiste, bogowie s yczliwi. niem wanie o tym przyldku i o grze, ktra przypomina starego, gowatego osa. Okrmy go szybko i pymy potem do ldu. Po drugiej stronie ley pikny brzeg, ktry widziaem we nie, ze strumykami i rdami, polami i drzewami owocowymi. Ludzie pobiegli do wiose, nie tracc nawet czasu na jedzenie, tak arliwie pragnli poczu pod stopami stay ld. Ju poprzedniego wieczoru umylimy si, namacili i woylimy czyst odzie. Wikszo z nas splota wosy i ogolia si wietnymi brzytwami, ktre znalelimy na statkach fenickich. Nasze stare szmaty rzucilimy do morza, a potem zapalilimy kadzido na okrcie, eby przepdzi zy odr i uatwi przystp do nas boskim widzeniom sennym. Podczas gdy wiolarze harowali przy wiosach, by przeprowadzi nas wok pokrytego lasem przyldka, Dorieus zmarszczy gorzko czoo i powiedzia gronie: Dionizjosie z Fokai, nie wiem, czy twoje sny s w jaki sposb witsze ni moje, ale mj sen by bardziej ywy ni rzeczywisto i pokaza mi mego przodka Heraklesa, stojcego przede mn i wikszego ni wszyscy ziemscy mowie. Na prawym ramieniu mia pak wielk jak pie dbu, a na jego lewym ramieniu sta na jednej nodze kogut i pia. I tylko tego snu zamierzam sucha, a nie twojego. Dionizjos zamia si i zapyta: A jak go tumaczysz? Dorieus chwyci za miecz, ktry mia u boku i odpar: Nie umiem go wytumaczy, ale my, mowie ze Sparty, nimy rzadko i suchamy wtedy naszych snw. Dlatego te zmuszony jestem bi si o mj sen przeciw twojemu snowi, Dionizjosie, jeli dobrowolnie we nie uwierzysz. Dionizjos spostrzeg, e Dorieus mwi powanie. Podczas gdy wiolarze wiosowali dalej, zwrci si do nas, pytajc, co widzielimy w snach. Mikon opowiedzia: Widziaem miasto o niebotycznych murach, a wewntrz niego szala straszliwy poar. Widziaem uciekajcych mczyzn, ktrzy, dwigali skrzynie ze skarbami i bogw domowych, oraz kobiety, ktre wloky z sob paczce dzieci na pokad okrtu, by uj z poncego miasta. Dorieus umiechn si z radoci i rzek: Twj sen tumaczy mj sen. Widziae poar Troi. Ci, co uratowali si z zagady Troi, poeglowali a do Sycylii, zaoyli Eryks i Segest i pobili tubylczych Sikanw, dopki mj przodek Herakles nie przyby tu w swoich podrach i nie pokona ich. Od tej pory zachodnia Sycylia bya dziedzicznym krajem heraklejskim. Mj ojciec Dorieus pyn tu, eby go podbi, ale pad w boju, poniewa ju nigdy o nim nie syszaem. Dlatego bogowie przywiedli mnie na zachd wbrew mojej woli, aebym dalej prowadzi dzieo mojego ojca. To kogut zwycistwa pia na lewym ramieniu Heraklesa w moim nie. Pymy wic do Eryksu i podbijmy ten kraj. Dionizjos zacz wyrywa sobie wosy z gowy i wykrzykn:

43

 Zabierzcie z moich oczu tego spartaskiego szaleca. Jeli nawet nasze okrty wytrzymayby eglug a do Eryksu, byoby to wtykaniem gowy prosto w paszcz kartagiskich Fenicjan. Osaniaj oni kraj Eryks, a afrykaska Kartagina naprzeciw Eryksu jest najokrutniejszym miastem, jakie kiedykolwiek panowao na morzach. Mikon wtrci uspokajajco: Sny s wieloznaczne, Dorieusie. By moe twj dugi post na morzu sprawi, e przypomniae sobie we nie piejce koguty Afrodyty z Akrai. W mskoci swej poczue si rwny swemu przodkowi, czego znakiem owa paka. Ale obojtnie jak byo, nie stracimy nic, jeli najpierw pjdziemy za snem Dionizjosa i znajdziemy sobie schronienie na piknym brzegu. W teje chwili sternicy i wiolarze wznieli radosne okrzyki. Po drugiej stronie przyldka otworzy si osonity port o mikkich brzegach, z zielonymi kami, drzewami owocowymi i ciemnymi lasami. Wok nadbrzenego wzgrza bieg wa z pali i ziemi, a wewntrz mona byo rozrni wityni i wiele nowo zbudowanych domw. Nad wod rozbrzmiewa wesoy dwik pasterskich fletw, beczcych owiec i ryczcego byda. Ale Dorieus zgrzytn zbami, podnieci si do szalestwa, wycign miecz i uderzywszy Mikona pazem w gow, zwrci ostrze przeciw Dionizjosowi. Py dalej nakaza. Gos Heraklesa we mnie mwi, e jeszcze nie dotarlimy dostatecznie daleko na zachd. Poszukamy ldu dopiero wtedy, kiedy okrt zatonie pod nami. To bdzie dostateczny znak dla nas, Dionizjosie z Fokai. Przeraziem si jego szalestwa, ale ze wzgldu na nasz przyja musiaem stan u jego boku. Dionizjos na prno usiowa go ugaska, w kocu jednak sam wpad w furi. Zacz toczy z ust pian i nagle rzuci topr tak, e ten rozci tarcz Dorieusa i skaleczy go w do. Masz tu twego koguta w lewej doni! rykn i porwa wczni z pokadu, by przebi ni Dorieusa. Ale w teje chwili ogarn nas powiew wiatru i sprawi, e ciko adowne okrty przechyliy si tak mocno, i woda wdara si przez luki wiosowe i wiolarze wykrzyknli, e toniemy. Dionizjos musia spiesznie odwrci okrt za wiatrem i wcign agle, ebymy dryfujc nie stali si upem dla spienionych fal. Wiatr pcha nas obok piknego wybrzea, cho tylko kilka dugoci okrtu dzielio nas od spokojnej wody w zatoce. Zimny jesienny deszcz spad na nas, zasaniajc brzeg. Dorieus potar zdrtwia do, osuszy krew palcami i powiedzia: Powiniene by uwierzy w mj sen, Dionizjosie, nie spierajc si. Gdyby wyty wzrok, zobaczyby, e to sam Herakles wstpi na nasz okrt i zacz dmucha w agiel, by udowodni, e to mj sen by waciwy. Ludzie z Fokai krzyczeli i biadali, sdzc, e ton. Take Mikon i ja zdjlimy cz odziey, przygotowujc si, by pyn wpaw do ldu. Lecz Mikon rzek: Nie bj si, nie utoniemy, przynajmniej ty i ja. Niebawem zobaczymy, co to wszystko znaczy. Wiatr by silny i pdzi nas przed siebie, tak e byoby niecelowe prbowa wiosowa do brzegu. Ale gdy ulewa przemina, wiatr pociepla i zagodnia i ju nie wywiera nacisku na okrty. Z sykiem przelatyway obok nas spienione rumaki fal, i jeszcze raz odnielimy wraenie, jakby to niewidzialna moc ostronie i zrcznie niosa nas dalej. Nawet Dionizjos ustpi i powiedzia: Sny s snami i rodz tylko ktnie. Zapomnijmy o nich i idmy za mdroci morza i wiatru. Znam je i nie opieram si im. O zmierzchu wiatr osab i zakoysa nas do brzegu. Ujrzelimy ujcie rzeki i zatok portow oraz miasto otoczone potnymi murami. Wok niego unosiy si w powietrze supy pary z gorcych rde, a w dali siniay wysokie gry. Ludzie przestali wyczerpywa wod i chwycili za wio44

sa, i woda na okrcie podniosa si a do aw wiolarzy. Chcc nie chcc musielimy wiosowa do brzegu, bo okrt pod nami ton. Kiedy wiolarze w kocu uciekli na pokad i woda z szumem wirowaa w pomieszczeniach, poczulimy zgrzyt i uderzenie, gdy okrt dotkn dna tu blisko brzegu. Bylimy uratowani, cho fale przeleway si przez pokad i okrt pooy si na boku z cikim westchnieniem. Oba pidziesiciowiosowce dotary a do brzegu i wyskoczylimy wszyscy za burt, i wywleklimy je na ld. Dopiero potem porwalimy za bro gotowic si do obrony, cho ziemia hutaa si pod nami i zataczalimy si jak pijani, usiujc usta na szeroko rozstawionych nogach.

2
Po obu brzegach ujcia rzeki leao wcignitych na brzeg wiele okrtw, podpartych i przykrytych na zim. Z ciekawoci i bez adnej obawy zbliaa si do nas caa masa ludzi w barwnych szatach. Woali ywo do siebie w rnych jzykach. Gdy zobaczyli nasz bro, zatrzymali si w bezpiecznym oddaleniu, ale niektrzy uamali zielone gazki z drzew i machali nimi na znak przyjani. Odrzucilimy tarcze i bro. Wnet zbliya si gromada ludzi, mwili do nas, patrzyli na nas i szarpali nas za odzie, tak jak to maj ciekawi ludzie za zwyczaj we wszystkich krajach. Wikszo mwia po grecku, cho z dziwnym akcentem. Przekupnie nadeszli z koszami winogron i innych owocw. Jako zapat przyjmowali chtnie perskie zote monety, wydajc jako reszt srebrne pieniki. Mwili, e miasto nazywa si Himera. Byo ono zaoone dawno temu przez mieszkacw Zankle i mieszkali tam Syrakuzanie, ktrym uprzykrzyy si wojny domowe w ich miecie rodzinnym. Ale wikszo mieszkacw stanowili Sikulowie z prastarej ludnoci tego kraju, i Grecy zmieszali z nimi swoj krew. Krtko po zachodzie soca zamknito bramy miejskie. I nie pragnlimy te wicej tego wieczora towarzystwa mieszkacw, lecz zapadlimy w sen na goej ziemi, gdzie kto sta. Zapach ziemi i trawy i samo zetknicie z nimi byo rozkosz dla naszych cia po smrodzie i twardym drewnie okrtu. Nastpnego dnia panowaa w naszym obozie beztroska rado i nigdy chyba ziemia nie bya nam tak przyjazna jak po tej dugiej podry morskiej. Pobrzkiwalimy na fenickich instrumentach, dwiczay flety i wielu zaczo taczy rozpasany taniec koza ju przed poudniem. Zgiek w naszym obozie zwabi ludzi z miasta, take kobiety, ktre wstydliwie ukryway twarz po paszcza, lecz mimo to podliwie byszczcymi oczyma przyglday si miaym skokom taczcych taniec koza. Dionizjos zakaza jednak surowo swoim ludziom dotyka przedwczenie kobiet i wystawi stranikw na okrtach, poniewa mieszkacy miasta wydawali si ciekawi adunkw, ktre nie nadaway si przecie do pokazywania obcym. W kocu przyszed tyran Himery, Krinippos, w otoczeniu uzbrojonej stray przybocznej i wielu jedcw, by nas przywita i spyta o nasze zamiary. By to m zgarbiony o rzadkiej brdce, ktry szed pieszo pord wity, skromnie odziany w samodziaowy paszcz. Dionizjos wyszed mu na spotkanie wraz ze swymi najbliszymi ludmi, opowiedzia o bitwie pod Lade i upach zdobytych na Persach, i prosi o schronienie na zim, dopki nie bdziemy mogli popyn dalej do Massilii na przysz wiosn. Prosi te o liny i woy, wielokrki i cielw, by mc wycign nasz zatopiony okrt na ld i podeprze inne, obiecujc zapaci za wszystko po obiegowych cenach. Podczas gdy mwi, Krinippos przyglda mu si bacznie i wida byo po jego spojrzeniu, e mimo skromnej odziey nie by jakim mao wanym mem. Kiedy Dionizjos skoczy, powiedzia:

45

 Jestem tyranem w Himerze na yczenie moich wspobywateli, cho rzdzenie jest dla mnie wstrtne. Dlatego te nie mog podj adnej decyzji, nie zapytawszy wpierw o zdanie moich wspobywateli. Ale s problemy nie nadajce si do tego, by omawia je w zgromadzeniu ludowym. Prosz ci wic, przyjd do mego domu w miecie, gdzie bdziemy mogli pomwi o ziemskich i boskich sprawach w czterech cianach. Albo jeli mi nie ufasz, poniewa mnie nie znasz, usumy si na bok we dwch, na widoku, ale poza zasigiem suchu twoich zag. Jestem samotnikiem z usposobienia, unikam ludzi i mj dar wymowy jest niky. Dlatego nie lubi zbyt wielu suchaczy Dionizjos zgodzi si chtnie na jego propozycj i siwowosy tyran poszed bez trwogi obok niego daleko na k, cho Dionizjos by o dwie gowy wyszy i mgby skrci mu chudy kark goymi rkami. Widzielimy, jak usiedli na ziemi i zagbili si w powanej rozmowie. Towarzysze Krinipposa umiechali si dumnie na taczcych koniach i mwili: Nasz tyran Krinippos jest wspaniaym czowiekiem i obwoalimy go krlem, lecz on nie chce o tym sysze. W paacu ma on mnstwo podziemnych witych czarw, tak e nie potrzebuje si obawia adnego wspzawodnika. I nikt nie wie, jak on je kiedy zdoby, ale odkd nastraszy nas nimi, udao mu si pooy kres wszystkim walkom w naszym miecie i rzdzi tak mdrze, e i Kartagiczycy i Tyrreczycy s naszymi przyjacimi, i nawet Syrakuzy nie wa si narusza naszej wolnoci. Opowiadali dalej, e Krinippos oeni si z wysokiego rodu kobiet z Kartaginy, i e bezstronnie chroni prawa wszystkich mieszkacw miasta bez wzgldu na ich pochodzenie. O wasne bogactwo nie troszczy si zbytnio, lecz przykada wiksz wag do swoich czarw. Jego podatki s rozsdne, a pienidzy uywa na umacnianie murw, rozbudow portu i wznoszenie wity. Z kasy miejskiej wypaca te odszkodowania za zaginione okrty. Jednym sowem Himera jest szczliwym miastem, gdzie nie ma strachu i nie popenia si bezprawia. Dopiero po duszej chwili zobaczylimy, e Krinippos i Dionizjos wstaj i grzecznie otrzepuj si nawzajem ze dziebe trawy. Razem wrcili do nas i Dionizjos by zaczerwieniony na twarzy z zadowolenia i kaza ludziom uderzy w tarcze, podnie w gr oszczepy i wznie okrzyk na cze Krinipposa. Krinippos i jego wiata zawrcili do miasta, a Dionizjos powiedzia do nas: Zawarem przymierze z tym wybitnym wadc. Od tej pory moemy przychodzi i wychodzi z miasta, jak nam si spodoba, z broni lub bez broni. Moemy prowadzi handel, jeli zechcemy, czci bogw miejskich albo naszych wasnych, eni si z tutejszymi kobietami albo w inny sposb zjednywa sobie ich aski, cakiem tak jak my albo te kobiety bdziemy chcieli, bo obyczaje s tutaj swobodne. Ale nie wolno nam dopuszcza si gwatu ani obraa nikogo z mieszkacw miasta, i zobowizujemy si broni murw miejskich, dopki tu mieszkamy, tak jakby to byo nasze wasne miasto. Jego ludzie mieli miny nieufne i mwili: Wszystko to jest a nazbyt dobre i adne, eby byo prawdziwe. Krinippos jest chytrzejszy, ni mylisz. Gdy ju zwabi nas do miasta, kae swoim ludziom napa i zamordowa nas, aby zdoby nasze skarby, albo te zaczaruje nas swoimi czarami, lub skusi do udziau w grze, gdzie stracimy wszystko, co z takim trudem i mozoem zebralimy na zabezpieczenie naszej staroci. Dionizjos kaza im zamkn gby i polega na nim. W toku rozmowy z Krinipposem otrzyma obietnice i zobowizania tego rodzaju, e nie moe w nie wtpi. Ale przede wszystkim przekonany by, e Krinipposa wi z nim wsplne korzyci, co znaczy wicej ni najwitsze przysigi. Dlatego te postanowi przechowa nasze skarby w zamknitych skrzyniach i zapiecztowanych workach w skarbcu Krinipposa, jako zastaw naszego dobrego zachowania i przyrzek, e na razie rozdzieli midzy swoich ludzi tylko tyle z upu, by mogli bezczynnie przezimowa. Krinippos nie chcia, eby zbyt wiele pienidzy kryo po miecie na raz, gdy spowodowaoby to zwyk cen i utrudnio utrzymanie mieszkacom miasta.
46

Ludzie Dionizjosa pytali ponuro, czy Krinippos zdy ju wyprbowa swoje czary na jego rozsdku. Ale tak powabne byo miasto i jego rozkosze, e niebawem weszlimy przez otwarte bramy, po wyznaczeniu przez Dionizjosa najstarszych spord nas na stranikw do pilnowania okrtw. Stranicy przy bramach wpucili istotnie nasz gromad do miasta, nie pytajc nas o bro. Wdrowalimy ulicami i ogldalimy sklepy i warsztaty, farbiarzy i tkaczy, plac i jego portyki zaludnione nauczycielami, skrybami i kupcami, paac Krinipposa i pikn wityni Posejdona z obkowanymi kolumnami. Obejrzelimy te wityni Demeter i inn, zbudowan przez Kartagiczykw dla ich Baala. Dokdkolwiek przyszlimy, mieszkacy miasta witali nas, dzieci biegy za nami, a mczyni i kobiety targay nas za paszcze, proszc, bymy zostali ich gomi. Himera bya zaiste miym i gocinnym miastem, a liczne jzyki, ktre syszao si na jej ulicach, stwarzay swobodny i beztroski nastrj. Nasi ludzie, tak dugo udrczeni na morzu, dawali si atwo skusi i znikali po dwch lub trzech w domach, aby nacieszy si gocinnoci chtnych gospodarzy. W ten sposb gromada nasza szybko stopniaa. Na drzwiach domw kolejno zawieszano wiece, wnoszono do domw bukaki z winem, zapach smacznych potraw rozchodzi si dranico przez otwory drzwi, i niebawem z ulic i zaukw sycha byo piew, gr na flecie i gony miech kobiet. Nim si opamitalimy, zostalimy sami na ulicy, Dorieus, Mikon i ja. Prawda bya taka, e mieszkacy miasta unikali nas trzech z powodu czarnej grzywy koskiej powiewajcej nad hemem Dorieusa, i chtniej zapraszali do siebie zwykych eglarzy i wiolarzy. Poczulimy si godni i spragnieni, a nie mielimy najmniejszej ochoty kupi bukaka wina u przekupnia i wrci do obozu, by urzdzi tam uczt dla siebie samych. Mikon zaproponowa z udan powag: Daj nam rad, Dorieusie heraklido! Dokd mamy skierowa kroki i jaki dom zaszczyci nasz wizyt? Jeli to twj sen przy zastosowaniu gwatu przyprowadzi nas tu, do Himery, to z pewnoci wiesz, w ktr stron powinnimy pj tymi ulicami. Dorieus odpar: Nic atwiejszego. Chodmy na zachd, jak daleko siga miasto, a dojdziemy w poblie mego dziedzictwa. Poszlimy wic do zachodniej czci miasta, gdzie domy byy due i nie miay okien od ulicy, a ogrody otoczone byy murami. Ale ulica bya cicha i nie zamieciona, a glina na cianach domw spkana. Mimo to kroki moje byy lekkie, gowa pusta, a powietrze mienio mi si przed oczyma, i wykrzyknem: T ulic szedem we nie. Poznaj te domy. Ale w moim nie ulic toczy si rydwan na huczcych koach, lepy poeta brzdka na lirze, a kolorowe daszki od soca rozpite byy nad drzwiami i bramami. Tak, to ulica z mego snu. A moe nie? Zatrzymaem si z wahaniem i rozejrzaem si wokoo, gdy obraz ten zamajaczy mi tylko przez chwil w pamici i zaraz potem jak gdyby wyrosy mi uski na oczach. Widziaem tylko kupy mieci przy bramach i pustk ulicy. Mikon rzek: Niezamieszkaa ta ulica nie jest, bya to niegdy ulica bogaczy i monych. Wida to po murach i obiciach bram elazem i brzem. Ale czas monych rodw przemin, odkd lud wzi wadz w swoje rce, a tyran wystpi w obronie ludu. Nie suchaem go, bo w teje chwili zobaczyem mienice si biae pirko gobie, ktre wanie spado na ziemi przed nami. Schyliem si i podniosem je, rozgldajc si wokoo. W duej bramie obok mnie wpuszczone byy mae drzwi. Koatka z brzu przedstawiaa satyra obejmujcego uciekajc nimf. Ale nie musiaem koata do drzwi, bo otwary si skrzypic, gdy pchnem

47

je do rodka. Weszlimy na dziedziniec i ujrzelimy sad, ciemne cyprysy i kamienny basen kpielowy. Ku nam kutyka stary niewolnik, ktrego niegdy przypieczono pod kolanem rozarzonym elazem, by usztywni mu nog na sposb barbarzyski. Podnis rce, odwracajc donie w nasz stron i przywita nas nieufnie. Nie rozumielimy jego mowy, ale wida byo, e pyta nas, czego chcemy. Nie zwracajc na niego uwagi, rozejrzelimy si po ogrodzie. Mikon opuka rce w zoto mienicej si wodzie w basenie kpielowym i wykrzykn, e woda jest cakiem ciepa. Dorieus i ja sprbowalimy take i stwierdzilimy, e istotnie bya kuszco ciepa. Zdalimy sobie spraw, e jest to woda ze rde, wypywajcych z gorcych wntrznoci ziemi i parujcych wszdzie wok miasta w chodne wieczory. Stary niewolnik poszed szuka pomocy i po chwili wysza do nas rosa kobieta spowita od stp do gw w pasiasty weniany paszcz, w towarzystwie dwch suebnych. Przemwia do nas greckim jzykiem uywanym w Himerze, pytajc, czy jestemy rabusiami, skoro wtargnlimy z broni w rku do dworu bezbronnej wdowy. Cakiem bezbronna jednak nie bya, gdy stary niewolnik uzbroi si w pak, a na schodach domu sta mocny mczyzna z brzydkim fenickim ukiem w rkach. Kobieta przygldaa si nam smolistymi oczami i wida byo, e bya kiedy pikna, cho miaa teraz zmarszczki wok oczu, zakrzywiony nos i szydercze wzgardliwe usta. Mikon odpowiedzia jej pokornie: Jestemy tylko zbiegami z morza Joskiego i przybywamy z wojny z Persami. Bogowie morza doprowadzili nas na ld pod Himer, a wasz wadca Krinippos obieca nam bezdomnym schronienie na zim. Ale Dorieus wzi mu za ze pokor i wykrzykn: Zbiegiem i bezdomnym moesz by ty sam! Ja jestem ze Sparty i przybyem tu, by szuka sobie nowej ziemi, i nie aby o ni ebra, lecz by j odziedziczy. Weszlimy do twego ogrodu, poniewa mieszkacy miasta rywalizowali ze sob w okazywaniu przyjani i gocinnoci nisko urodzonym czonkom zaogi. My jednak nie znalelimy adnego domu godnego nas i wyglda na to, emy zbdzili. Nie chcemy ebra u bezbronnej wdowy o gocinno. Wci jeszcze trzymaem w rku pirko gobia. Kobieta podesza do nas, wzia z roztargnieniem pirko z mojej doni i rzeka: Wybaczcie moj nieuprzejmo, ale moe zrozumiecie, e jako saba kobieta przeraziam si na widok waszej znakomitej broni i wspaniaych tarcz. Ktokolwiek z niewidzialnych doprowadzi was do mojej bramy, bogosawi go. Jestecie dobrze widziani i ka zaraz moim sugom przyrzdzi uczt odpowiedni do waszej godnoci. Widz po was, e nie jestecie jakimi maoznacznymi mami, ale i ja te nie jestem kobiet cakiem bez znaczenia. Nazywam si Tanakwil. Jeli to imi nic wam nie mwi, zapewniam was, e jest znane wielu innym i to nie tylko w Himerze. Zaprowadzia nas do domu, prosia, ebymy zostawili bro w przedsionku i wprowadzia nas do sali biesiadnej, gdzie oa miay potrjne poduszki i ozdobione frdzlami poduszeczki jako oparcia dla okci. Bya tam take skrzynka ze wschodnimi poskami i fenicki bg domowy o uszminkowanej twarzy, w drogocennym stroju. Duy koryncki krater do mieszania wina sta porodku sali, a pod cianami znajdoway si attyckie wazy i urny, zarwno stare z czarnymi figurami na powierzchni, jak te nowszego rodzaju z czerwonymi. Tanakwil odezwaa si skromnie: Widzicie wasnymi oczyma, e moja sala jest ponura i e pajki usnuy swoje siatki po ktach. Tym wiksza jest moja rado, e mog podejmowa znakomitych goci, ktrzy nie gardz moim skromnym domem. Jeli zdobdziecie si na cierpliwo, ka kucharzom wzi si do

48

roboty i postawi dzbany z winem dla ochody, i pol niewolnika, by kupi kruche miso ofiarne i naj muzykantw, ktrzy potrafi gra na flecie i syryndze. Umiechna si do nas i jej smoliste oczy zabysy, gdy dodaa: Sama jestem brzydk, star kobiet, ale nie niepokjcie si, mam yciowe dowiadczenie i mao si troszcz o ludzkie przesdy. Wiem bardzo dobrze, czego pragn mczyni po dugiej morskiej podry i sdz, e nie doznacie zawodu. Podczas gdy czekalimy na uczt, nakonia nas, ebymy si wykpali w zawierajcej siark wodzie w kamiennym basenie w ogrodzie. Rozebralimy si na jego cembrowanym kamieniem brzegu i ciepa woda rozlunia rozkosznie nasze czonki. Przyszli niewolnicy z witkami i tarkami aziebnymi, umyli nam wosy i namacili nas. Kiedy tak leelimy pod ich dowiadczonymi domi, Tanakwil podesza bez wstydu ku nam i chtnie si nam przygldaa. Gdy bylimy ju gotowi, poczulimy si jak nowo narodzeni i rozkosz stao si dla nas samo istnienie. Nasz odzie niewolnicy zabrali do prania, a my odzialimy si teraz w cienkie chitony z najdelikatniejszej weny i naoylimy na to fadowane paszcze. Potem weszlimy do sali biesiadnej i pooylimy si na oach. Podeszli sudzy, podajc na srebrnych tacach rnorodne smaczne mae dania, jak oliwki faszerowane son ryb, biae i czarne dzwonka ryb, i cieniutekie zrolowane patki wdzonego misa, zawierajce farsz z oliwy, jaj, sodkiej mki i korzeni. Te smakoyki wzmogy jeszcze nasz gd i pragnienie do ostatecznych granic, tak e z trudem znajdowalimy cierpliwo, by sucha lepego flecisty i trzech piknych dziewczt, ktre jasnymi gosami pieway dla nas stare pieni Stesichorosa z Himery W kocu przysza Tanakwil. Przebraa si w drogocenn szat i kazaa uczesa sobie wosy w wie na ciemieniu. Ramiona i szyj miaa tym razem nagie i woya zoty naszyjnik z tymi drogimi kamieniami oraz spory majtek w srebrnych i zotych bransoletach. Twarz uszminkowaa tak, e usta i policzki pony czerwieni, a oczy iskrzyy si ywo pod czarnymi brwiami. Pachnc ran wod umiechaa si szelmowsko, wlewajc do krateru bukak ciemnego wina i dodajc przyzwoit miar lodowato zimnej wody. piewajce dziewczta spiesznie napeniy paskie puchary i uklky przed nami, podajc je nam, tak e ich pikne czonki przyjemnie obnayy si spod krtkich szatek. Tanakwil rzeka: Domylam si, e jestecie spragnieni. Ugacie wpierw pragnienie tym winem stoowym i wod, nie upijajc si. Z pewnoci syszelicie ju obyczajn piosenk o pasterce, ktra zgina z mioci. Podczas jedzenia usyszycie o Dafnisie i Chloe. Jest to w miar nudne, eby nie zepsu wam apetytu, ale powinnicie szanowa stare obyczaje Himery. W swoim czasie bdziecie mogli wyprbowa, jak i dlaczego czcimy koguta jako symbol naszego miasta. Kiedy ugasilimy najwiksze pragnienie, wniesiono przykryte pmiski z misem jagnit, cielcin i pieczonym na ronie ptactwem, z ktrego wyjto kosteczki. Do tego przyprawione korzeniami jarzyny, sos gorczyczny i najsmaczniejsz kasz. Za kadym razem, kiedy sdzilimy, e najedlimy si ju do syta, wnoszono coraz to nowe dania, a kiedy chcielimy pi, dziewczta podaway nam wci nowe puchary z nowymi kunsztownymi obrazami na dnie. By mc nas podj tak uczt, Tanakwil musiaa naj du rzesz pomocnikw w kuchni. Kiedy wreszcie sapic z przejedzenia prosilimy j o zmiowanie, kazaa wnie owoce, czerwieniejce winogrona, tuste ciasta i inne sodycze. Wasnorcznie zamaa piecz na dzbanie z winem i nalaa nam wina zaprawionego mit, ktre ochodzio nasze usta i szybko uderzyo nam do gowy, tak e mimo przesytu zdawao nam si, e bujamy w obokach, a nie leymy na oach biesiadnych. Po oprnieniu tych pucharw odkrylimy na ich dnie tak zabawne obrazy, e mielimy si gono i zamieniali pucharami, eby zobaczy je wszystkie. Zdradliwe wino z mit

49

rozgrzao nam czonki do aru, tak e zaczlimy patrze na skromnie piewajce dziewczta innymi oczami ni przedtem. Tanakwil zobaczya nasze spojrzenia i poprawia swe szaty, tak e dostrzeglimy bia skr na jej szyi i ramionach midzy bransoletami i zotymi acuchami. W ciemnej sali nie bya wcale brzydk kobiet i nie byo wida, ile ma lat, gdy podniosa brod. Powiedziaa: Dziewczta, ktre pieway dla was i posugiway wam, znaj tylko niewinne tace pasterskie. Wadca Himery cierpi na odek, jak moe wiecie, i dlatego nie pozwala tancerkom zawodowym na pobyt w miecie. Zawoaa co do flecisty i daa dziewcztom znak. W takt tonw podwjnego fletu dziewczta zaczy biega wkoo jak rebaki, rozbierajc si w trakcie taca i trzepocc swymi szatkami wysoko nad gow. Nie by to wcale artystyczny taniec, i nie nazwabym go te cakiem niewinnym, gdy jego jedynym celem byo obnay si dla naszych oczu. Kiedy zatrzymay si przed nami, gwatownie dyszc, opierajc si ramionami jedna na barkach drugiej, przeraziem si i rzekem: Tanakwil, Tanakwil, nierozsdna gospodyni. Twoja uczta bya wspaniaa, ale wino z mit jest niebezpieczne, a jeszcze bardziej kuszce ni obrazy na dnie twoich pucharw s te nagie dziewczta dranice nasze zmysy. Nie wd nas na pokuszenie, bo przyrzeklimy, e nie bdziemy gwaci ani narusza nikogo w tym miecie. Tanakwil spojrzaa zazdronie na trzy mode dziewczta, westchna gboko i odrzeka: Nie bdzie to ani gwat, ani naruszenie, jeli ich dotkniecie. To przyzwoite dziewczyny, ale poniewa s niskiego rodu, maj zezwolenie, by zbiera sobie dary od mczyzn, ktrzy znajd w nich upodobanie, byleby tylko nie stao si to zwyczajem. W taki sposb mog zaoszczdzi sobie lepszy posag, anieliby zarabiay w inny sposb, i wyj potem za m za jakiego eglarza, rzemielnika, albo rolnika, i nikt nie upatruje w tym nic zego. Mikon wtrci: Kady kraj ma swoje obyczaje. W Lidii panuje taki sam zwyczaj, a w Babilonie kada dziewczyna, ktra zamierza wyj za m, musi wpierw ofiarowa swoje dziewictwo za pienidze w wityni. Najwikszym za dowodem szacunku, jaki Scyta moe okaza gociowi, jest przyprowadzenie wasnej ony do jego oa. Dlaczego wic mielibymy gani obyczaje w Himerze, skoro to zacne miasto dao nam schronienie w swoich murach. Dziewczta podbiegy do nas, otoczyy nas ramionami i pocaoway. Ale Dorieus otrzsn si gwatownie z ucisku dziewczyny, usiad na brzegu oa i burkn: Na koguta na barku Heraklesa, zbyt wysoko szanuj swoje podanie, by dotkn nisko urodzonej dziewczyny. Nie licuje to z moj godnoci, ale naturalnie dam dziewczynie dar, ktrego pragnie. Mikon prysn winem na podog, obj ywo dziewczyn, ktra mu podaa puchar i rzek: To cikie przestpstwo narusza prawa gocinnoci. Czas ucieka ode mnie szybkimi krokami. Kiedy suyem akrajskiej Afrodycie, sdziem, e ju nigdy wicej nie zechc spojrze na mierteln kobiet. Ale pomyliem si w tym gruntownie, bo wanie teraz Afrodyta czaruje mj wzrok i sprawia, e moje czonki musuj z rozkoszy. Podnis dziewczyn i zanis j w zmierzch ogrodu. Tanakwil westchna i kazaa zapali lampy w ciemniejcej sali. Ale Dorieus powstrzyma j, mwic: Nie, nie, nie zapalaj lamp, Tanakwil. To owietlenie lepiej odpowiada twojej twarzy i agodzi twoje dumne rysy. Byszczce oczy i orli nos dowodz twego pochodzenia. Tanakwil, powiedz, e nie jeste niskiego rodu. Spostrzegem, e Dorieus by bardziej pijany, ni sdziem, i usiowaem go powstrzyma, mwic:
50

 Strze si, eby nie urazi naszej gospodyni. Tanakwil tak si zdziwia, e rozwara usta ze zdumienia. Ale natychmiast przyoya do nich do, eby zasoni luki w swoim uzbieniu, i rzeka: Susznie mniemasz, Spartaninie. Kimkolwiek jeste, zdaje mi si, e mog z tob wspzawodniczy, jeli chodzi o pochodzenie. Jestem crk Kartaginy i moi przodkowie wywodz si od krlowej, ktra zaoya to miasto, ona za bya pochodzenia boskiego. Tak si zapalia, e przyniosa z gbi domu tabliczk rodow. Bya ona pokryta znakami fenickimi i nie umiaem ich odczyta, ale Tanakwil sama przeczytaa z niej co najmniej trzydzieci imion, jedno bardziej barbarzyskie ni drugie, dodajc: Wierzysz mi ju? I mog tylko narzeka na swj wiek i zmarszczki, bo chtnie okazaabym ci gocinno, ktrej potrzebujesz. Wycigna rk, by pogaska Dorieusa po karku, przyciskajc rwnoczenie pier do jego ramienia i biodro do jego biodra. Dorieus zachwyci si jeszcze bardziej i powiedzia z nagym oywieniem: Zaiste jeste ros kobiet i dobr dla mczyzny, a twoje winogrona, zdaje mi si, wcale nie wyschy. Rd i dojrzae dowiadczenie wa wicej ni wiek. Tanakwil podniosa si bez wahania, zaczerwieniona od wina, pomoga Dorieusowi wsta i zaprowadzia go ze sob do wewntrznej komnaty. Cik tabliczk rodow niosa pod drugim ramieniem, Tak wiec pozostao tylko nas troje, dwie mode dziewczyny i ja, oraz lepiec, ktry w kcie wygrywa melancholijne melodie na swoim podwjnym flecie.

3
Zbudziem si o brzasku na nieziemskie pianie setek kogutw Himery. Szumiao mi w uszach i huczao w skroniach, i nie wiedziaem, gdzie jestem ani kim jestem. Gdy wzrok mi si przejani, ujrzaem, e le na ou w sali biesiadnej u Kartaginki Tanakwil w zwidym wiecu na gowie, okryty tylko kolorowym wenianym paszczem, splamionym winem i brzydko pachncym. Delikatny chiton skopaem w stopy oa, i on te by poplamiony ladami szminki do ust. Pami zupenie mi si zatara i nie wiedziaem, co si ze mn stao, ale zobaczyem, e Mikon, lekarz z Kos, rozwala si na innym ou, chrapic ciko przez otwarte usta. Przypomniao mi to, e pilimy wino razem a do pnej nocy i rozmawialimy o sprawach nadprzyrodzonych, ale tajemnic, z ktrych mi si zwierzy, nie mogem sobie za nic przypomnie. Tancerki i flecista gdzie znikli. Przetarem oczy i przypomniaem sobie jak przez sen dotknicia gadkich czonkw dziewczt. W ustach miaem okropny posmak, a jeszcze okropniejszy by stan, w jakim znajdowaa si sala. Na pododze peno byo skorup z drogocennych czar i pucharw, fenickiego boka przewrcilimy w czasie nocnych wdrwek, i kto z nas wyrzyga si w kcie. Nieustanne pianie kogutw przyprawiao mnie o bl w uszach i postanowiem ju nigdy wicej nie pi wina z domieszk mity. Mikonie, zbud si prosiem. Zbud si i zobacz, jak zapacilimy najszlachetniejszej damie Himery za jej gocinno. To zaczarowany dom i czary nas tu przywiody i nauczyy mnie otwiera okute elazem drzwi pirkiem gobia. Trzsem Mikonem, dopki si nie obudzi, usiad i wzi si za gow. Znalazem zwierciado z brzu z powrotem Odyseusza, odtworzonym delikatnymi kreskami na odwrotnej stronie. Rzuciem okiem na swoj twarz w nim i podaem je Mikonowi. Przyjrza si pilnie swemu odbiciu i zapyta chrapliwym gosem: Kim jest ten wstrtny typ, ktry przyglda mi si z nabrzmia twarz?
51

Westchn ciko, nagle si przerazi i zawoa: Turmsie, mj przyjacielu, obaj jestemy zgubieni, a przynajmniej ja cignem na siebie przeklestwo. Jeli dobrze pamitam, rozmawialimy dugo w noc i nieproszony odsoniem przed tob wszelkie tajniki wtajemniczonych. Przypominam sobie, e zabronie mi mwi, ale ja uczepiem si twego ramienia i zmusiem ci do wysuchiwania mojej gadaniny. Nie niepokj si uspokoiem go. Nie sdz, by popeni jakie przestpstwo, poniewa mimo najlepszej woli nie mog sobie przypomnie ani jednego sowa z tego, co mi powiedzia. Ale jeli nasze przebudzenie jest okropne, to jeszcze co okropniejszego czeka naszego przyjaciela Dorieusa. Obawiam si, e w upojeniu cign niezatart hab nie tylko na nasz gospodyni Tanakwil i na siebie samego, ale i na nas wszystkich trzech, ba, a nawet na Dionizjosa z Fokai, ktry w kocu odpowiada przecie za nasze zachowanie. Gdzie on jest? zapyta Mikon rozgldajc si przekrwionymi oczami wokoo. Nie wiem odrzekem i nie chc te wiedzie, w kadym razie nie ja pjd do wewntrznych komnat, by go odszuka. Tak bardzo obawiam si widoku, na ktry mgbym si tam natkn. Najlepsze i jedyne, co moemy zrobi, Mikonie, to wymkn si std po cichu, i byoby to take prawdziw przysug wobec Dorieusa. Nie wierz, by dzi spojrza chtnie w oczy ktremu z przyjaci. Wymknlimy si ostronie, potykajc si na progu o pijanego w sztok odwiernego. Soce wzeszo rzucajc zote promienie, koguty piay we wszystkich domach Himery, a jesienne powietrze byo wiee i lekkie. Wykpalimy si i umyli w ciepym basenie, a w przedsionku obok broni znalelimy nasz odzie wypran i uoon w fady. Odziawszy si, powzilimy wspln decyzj i wrcilimy jeszcze raz do sali biesiadnej, by wypi wino, ktre pozostao w mieszalnym kraterze. Nastpnie wyszlimy przez bram i powdrowalimy przez miasto. Mieszkacy miasta rozpalali ogniska kuchenne. Po drodze spotkalimy wielu nieszczliwych i jczcych ludzi z zaogi, ktrzy trzymali si za gow i przyczali si do nas, tak e gdy wyszlimy przez bram miejsk, bya nas ju dua gromada, liczca ponad stu eglarzy i wiolarzy, i nikt z nas nie czu si lepiej od drugiego. Dionizjos pracowa ju przy okrtach z mnstwem jucznych osw i wow, oraz wow pocigowych z wozami. Kl i przeklina nas gono, bo u Krinipposa on i jego sternik dostali tylko wod do picia i grochwk. Dlatego te od czasu do czasu z jego duego brzucha rozlegao si guche burczenie. A to irytowao go jeszcze bardziej. Tote obficie wychosta lin swoich chorych eglarzy i postawi wszystkich do roboty przy napenianiu workw, pustych beczek i skrzy upami, ktre mielimy na okrtach. Z czystej pokory ja i Mikon wzilimy te udzia w tej cikiej pracy, cho w innym razie co takiego nie naleaoby do naszych obowizkw. Najtrudniejszy do oprnienia by najwikszy okrt, gdy obciony adunkiem tkwi tak gboko w mule u ujcia rzeki, e nie udao nam si wycign go na ld, cho zaprzglimy woy do lin i takielunku. Technicy Krinipposa ustawili wielokrek z mocnego drewna, by wycign okrt z grzskiej gliny, ale nasz up by tak ciki, e im te si nie powiodo. Jedyne, co mona byo zrobi, to uczyni okrt lejszym, zabierajc z niego cz adunku z pomoc nurkw. Himeryjscy nurkowie wyawiajcy koral zaofiarowali swoje usugi przy tej niebezpiecznej robocie, ale Dionizjos nie chcia wyjawi naszego bogactwa. Powiedzia im, e a nadto suszne bdzie, gdy jego dziwkarze i pijacy ochodz sobie troch gow w zimnym morzu. Podczas gdy dzielilimy i przeliczali upy znajdujce si na obu pidziesiciowiosowcach i pakowalimy je do workw i skrzy, nasze odzie wypyny i zakotwiczyy nad lukami pokadowymi zatopionego okrtu. Potem opuszczono na obcionych oowiem linach kosze do pomieszcze okrtu i najlepsi nurkowie spord nas musieli nurkowa wzdu lin i napenia kosze na dole w ciemnoci okrtu. Gdy oddech im si koczy, wynurzali si sini z zimna i strachu, i odpoczywali przez chwil w odziach, dopki Dionizjos nie rozgrza ich uderzeniami kocem
52

liny i nie posa z powrotem na d. Wielu nieszczliwcw przeklinao tego dnia swoj josk umiejtno nurkowania, ktr nabyli jako chopcy. Dionizjos postanowi sporzdzi listy zawartoci skrzanych workw, skrzy i beczek, i ponumerowa je wszystkie. Ale wrd upu byo wiele przedmiotw, ktrych nazwy ani zastosowania nie znalimy. atwo byo wymwi, zway i zapisa: Fenicka twarz ze srebra, czarne kamienie zamiast oczu, way dwanacie min, albo: posek boga, brz, pusty wewntrz, rce i twarz pozocone, way jeden talent i pi min, albo: naszyjnik, mieszanina srebra i zota, pitnacie rnobarwnych kamieni, way pi min. Ale trudniej byo z blem gowy i zgag w ustach znale prawidowe nazwy na okute zotem ky soniowe albo piercienie do nosa i napierniki dla kobiet, albo rnego rodzaju tkaniny i koronki lub hafty. Mikon i ja jako pimienni dostalimy w udziale t najcisz prac, a Dionizjos sam wypisywa cyfry na beczkach, dopki go to nie zmczyo. Potem zadowoli si ju tylko piecztowaniem workw duym jak do, perskim zotym sygnetem, i nie zwaa ju tak dokadnie na to, co piszemy. Na Hermesa powiedzia przykra to dla mnie myl, e kto moe ukradnie co ode mnie, ale mimo to wol zachowa jasno w gowie ni otumani si tymi wszystkimi listami i cyframi. Wyadowywanie, pakowanie i porzdkowanie tak ogromnego upu wojennego byo przemon pokus dla wszystkich ludzi Dionizjosa, prcz nurkw, ktrzy nie mieli odziey, by co w niej ukry. O zmierzchu oprnilimy oba pidziesiciowiosowce i zostaa nam tylko birema. Umiechalimy si wszyscy wesoo, gdy Dionizjos da wreszcie rozkaz do zakoczenia pracy na ten dzie i pozwoli nam powrci do gocinnych domostw Himery. Ale nasza rado zmienia si szybko w gorzki zawd, kiedy Dionizjos nakaza, by kady po kolei rozebra si do naga, i sam sprawdzi odzie wszystkich, wyjmujc z niej do duo klejnotw, zotych monet i wartociowych przedmiotw. Niektrym kaza te rozpuci wosy, z ktrych wypaday zote monety i szlachetne kamienie. Jeden z ludzi, mwicy niewyranie, musia otworzy usta i tam znalaz Dionizjos zot rybk. Sprawdza take pod pachami i w pachwinach, ba, ba, zniy si a do tego, e wetkn palce jednemu nieszcznikowi do odbytnicy, i wydoby stamtd piknie wykonan srebrn gwizdawk, tak e wszyscy jego ludzie gorszyli si bardzo swoj wzajemn okrutn nieuczciwoci. Mnie odebra Dionizjos naszyjnik, wacy dziesi min, ktry oddaem mu dobrowolnie, widzc, na co si zanosi, a Mikon wrczy mu maego skrzydlatego zotego lwa. Gboko zawiedzeni chciwoci Dionizjosa i wzajemn nasz nieuczciwoci, zaczlimy w kocu woa, e chcemy zbada take i jego odzie, gdy w cigu dnia zacz porusza si ciko, a kiedy chodzi, brzkao i szczkao. Dionizjos zaczerwieni si gwatownie i zapyta drcym od gniewu gosem: Kto tu jest dowdc i kto wam pomg zdoby niemierteln saw pod Lade, i kto was uczyni bogatymi, i kto ocali was z paszczy morza i przywid do nowego kraju? Komu wic macie ufa na tym wiecie jak nie mnie? Toczc oczyma wpatrywa si gwatownie w kadego po kolei, sam wzruszony swoimi sowami tak, e broda zacza mu lata, a zy polay si obficie, gdy biada: O jaka zo i czarna niewdziczno mieszka w ludziach, i kady z was osdza innych, nawet mnie, wedug wasnego zepsucia! My jednak woalimy gorzko: Stul pysk Dionizjosie! Jako nasz dowdca wcale nie jeste najlepszy z nas, tylko najgorszy, i wanie dlatego jeste naszym dowdc. I nawet nie szanowalibymy ciebie, gdyby nie prbowa wzbogaci si naszym kosztem, tylko przeciwnie, byby gupim czowiekiem.
53

Ryczc ze miechu rzucilimy si na niego i obalili naszym zbiorowym ciarem na ziemi. Zdarlimy z niego odzie, tak e w kocu lea nagi, dyszc, z bogatym runem wosw, ktrym obdarzyli go bogowie jako jedyn oson. I wtedy zobaczylimy, e nagromadzi woreczki z pienidzmi na brzuchu i pod ramionami i midzy udami, i kiedy oprnilimy je, posypa si z nich byszczcy i dwiczny strumie monet, klejnotw, sygnetw, acuchw i piercieni, tak e kupka jego wasnych skradzionych przedmiotw bya w kocu rwnie dua jak nasze razem wzite. Widzc to ryknlimy ze miechu, a niektrzy mieli si tak, e musieli przysiada skuleni we dwoje i wali si po kolanach piciami, a wielu ocierao z oczu zy, wywoane miechem. Podnielimy Dionizjosa na nogi i klepalimy go po szerokich barach, wychwalajc: Tak, zaiste, jeste naszym prawym dowdc i pierwszym wrd nas, i nigdy ci nie opucimy. Potem postanowilimy po dugich sporach, e kademu wolno bdzie zachowa jako zaliczk to, co ukrad, poniewa kady przywiza si wanie do tego, co zabra. Take Dionizjosowi przyznalimy z caego serca ten udzia dowdcy, ktry sobie odoy. Tylko zmczeni nurkowie narzekali gono, wycigali rce ku niebu i woali: Czy to ma znaczy, e zostaniemy bez niczego, my, ktrzy wykonalimy dzi najcisz prac?! Ale Dionizjos zakl i powiedzia: Nikt z was nie jest lepszy od innych, wszyscy jestecie chciwcami. Nie rbcie mi tutaj haasu, tylko idcie raczej wyowi to, co ukrylicie na dnie morza albo pod paskimi kamieniami na brzegu, i zadowlcie si tym. A jeli kto zostanie bez niczego, niech sam siebie wini. Takich gupcw nie chc widzie pord moich ludzi. Nurkowie ypnli na siebie i wrcili na brzeg, by zacz nurkowa na nowo i przewraca kamienie w wodzie. I jeden znalaz woreczek zota, inny zoty uk albo trjng ze srebra, albo ca skrzynk, tak e wnet stao si oczywiste, e zabrali wiksze i wartociowsze przedmioty ni kto inny, z wyjtkiem Dionizjosa, tylko dlatego, e nie mieli odziey na ciele, by ukrywa drobiazgi. Ale my przyznalimy im to chtnie za ich niebezpieczn prac i wcale nie chcielibymy zamieni si udziaami w zamian za zanurzanie si do ciemnych pomieszcze okrtu midzy mtwy, kraby i parzce meduzy. Dionizjos rzek: Zmy teraz odpowiedni cz upu w ofierze bogom Himery w podzice za to, e z tak zgod i wesooci rozpoczlimy podzia upu, nie ranic si nawzajem. Uznalimy to za suszne i waciwe. Wybralimy kilka trjnogw z brzu, miedzianych kotw i taran z brzu, zabrany na pamitk z fenickiego okrtu wojennego, gdzie nie znalelimy nic wicej do zabrania. Przedmioty te podarowalimy rnym wityniom w Himerze, a wityni kartagiskich kupcw uczcilimy ofiar z perskiej tarczy.

4
Przez cay dzie nie widzielimy Dorieusa. Gdy zapada ciemno i na obcym niebie nad Himer zapaliy si gwiazdy, nie mogem ju opanowa niepokoju. Powiedziaem do Mikona: Musimy wrci do domu Tanakwil, cho jest to takie odpychajce po spustoszeniu, ktregomy tam dokonali. Dorieusowi co si stao i nie dziwioby mnie wcale, gdyby dumna dama przekua mu we nie gardo szpilk do wosw, eby zemci si za naruszenie jej cnoty. Na szczcie przed domem Tanakwil dymia i kopcia smolna pochodnia. Inaczej bowiem nie znalelibymy chyba jej domu, ale teraz domylilimy si, e nas oczekuje. Rozwarlimy skrzypi54

ce wrota, weszlimy do rodka, powiesilimy bro na cianie w przedsionku i weszlimy do sali biesiadnej, owietlonej lampami. Lea tam Dorieus rozcignity na ou biesiadnym, opierajc si okciem na poduszce. By niewtpliwie przy yciu, ale wyglda ponuro i odziany by w tak wspaniae fenickie szaty, e zrazu nie poznalimy go. Na innym ou naprzeciw niego leaa Tanakwil i take ona nie wygldaa na weso, lecz jakby si skurczya w cigu jednej nocy. Policzki miaa zapadnite i ciemne sice pod oczyma, cho prbowaa poprawi swj wygld szmink. Midzy oami sta st na brzowych nogach, z jedzeniem, a na pododze krater z mienicym si zotawo winem. Ale sala bya posprztana, mozaikowa posadzka wyszorowana, skorupy urn wymiecione, a domowy bg ustawiony na nowo na swoim miejscu. O, Tanakwil rzekem wybacz t hab i szkody, jakie wyrzdzilimy ci tej nocy. Twoja uczta bya obfita, a my, biedni mowie z morza, nie wytrzymalimy twego wina z mit. Ale Tanakwil zasonia doni usta i patrzc na Mikona, zapytaa: Czy nie jeste greckim lekarzem? Powiedz mi, czy mona zrobi czowiekowi nowe zby w miejsce tych, ktre utraci? Mikon odpar: To nie jest zajcie dla lekarza, lecz raczej dla zrcznego rzemielnika. Bagaj o to Hefajstosa, jeli chcesz. Przeraony wykrzyknem: Droga gospodyni! Czy nasz przyjaciel Dorieus by taki zamroczony, e wybi ci zby? Dorieus zakl si ospale na swego dziadka i rzek: Nie ple gupstw, Turmsie. Drc rk nala sobie wina z krateru do pucharu i wypi, rozlewajc wino na podbrdek. Tanakwil odezwaa si: Dorieus nie zrobi mi nic zego. Przestacie zatem obraa go zoliwymi podejrzeniami, gdy we wszelki sposb zachowa si wobec mnie jak m szlachetnego rodu. Z niewypowiedzian ulg przyjem te sowa i chciaem to wanie wyrazi, ale Dorieus przerwa mi klnc: Niedobrzy towarzysze, czycie siedzieli w Hadesie? Powiedzcie mi, po co wlok ze sob przyjaci i osaniam ich w walce moj tarcz, by potem opucili mnie, wanie gdy najbardziej ich potrzebuj. Take Tanakwil dorzucia: Tak, gdziecie si schowali? Cierpi bardzo z powodu tego, e brakuje mi kilku zbw w ustach. Nie pamitaam o tym, dopki Dorieus nie stwierdzi, e poza tym nic mi nie brakuje jako kobiecie. Wiem, e tyrrescy lekarze potrafi robi zby z koci soniowej i umocowywa je zotym drucikiem. Take w Kartaginie wielu mczyzn kae obramowywa sobie zby zotem albo wstawia w nie byszczce drogie kamienie. Ale dzieje si to bardziej z prnoci ni z rzeczywistej potrzeby. O zby trzonowe nie troszcz si zbytnio, poniewa ycie zuywa je u wszystkich i to tym bardziej, im lepiej si jada, tak e kiepskie zby s waciwie tylko oznak dobrego rodu. Ale maa to dla mnie pociecha, gdy brakuje mi take kilku zbw przednich. Dlatego te nie mam odwagi ju mwi inaczej, jak zasaniajc doni usta, kiedy Dorieus patrzy na mnie. Dorieus wyrn swoim piknym pucharem o st, a pko szko i rykn: Ukochana, przesta ple o twoich zbach. Jeste jak gdyby optana, przez ze moce, gdy nie potrafisz ju mwi o niczym innym. Nie dbam doprawdy o twoje zby. Tylko przypadkiem wspomniaem o nich, gdy zbudziwszy si w poudnie, zobaczyem, jak leysz z szeroko otwartymi ustami. W rzeczy samej miaem najlepsze intencje, mwic, e poza tym nie brakuje ci nic innego jako kobiecie. I wiele innych kobiet w twoim wieku ma z pewnoci jeszcze mniej zbw.
55

Tanakwil wybuchna paczem, a szminka ciekaa jej po zapadnitych policzkach i skarya si: Wanie, lysz mnie ju teraz z powodu mego wieku, cho w nocy nie pytae o to. Na boga wojennych toporw, gorzko auj, e ci spotkaam, skoro nazywasz mnie staruszk i nieustannie robisz mi przycinki z powodu paru marnych zbw. Dorieus poderwa si i rykn, a yy wystpiy mu na skroniach: Milcz, kobieto! Nie wytrzymam ju duej! Jeli nie przestaniesz, wezm pancerz i miecz, i wybiegn std. Bdzie wtedy twoj win, jeli w mej uzasadnionej wciekoci zabij kadego mieszkaca Himery, ktry stanie mi na drodze. Doprowadzasz mnie do szalestwa tym gadaniem. Zapa si za gow i jcza: Moi przyjaciele, ach, moi przyjaciele, dlaczego mnie opucilicie? Jestem ciko chory. Piecze mnie w gowie jak ogniem, w odku mam kurcze, jakby mnie kto szczypa obcgami, a moje wszystkie czonki s obolae jak potuczone kijem. Przez cay dzie rzygam i nie mogem zatrzyma w odku adnego pokarmu, i dopiero teraz pod noc zdoaem przekn jaki ks jedzenia i yk wina przez moje piekce gardo. Mikon zatroska si i pomaca mu czoo, wywrci powieki kciukiem i zbada oczy, zajrza mu do garda i nacisn doni odek, pytajc, czy to boli. Kiedy Dorieus biada, Tanakwil zapomniaa o swoich troskach. Aby odwrci od nich jej myli, wrczyem jej drogocenny naszyjnik w podzice za gocinno, wyraajc nadziej, e zdoa on wynagrodzi szkody wyrzdzone jej przez nas. Tanakwil chtnie przyja naszyjnik i zawiesia go na szyi, ale rzeka z wyrozumiaym umiechem: Nie jestem kobiet maostkow. Jak rado ma czowiek z bogactwa, jeli nie moe wyda uczty dla przyjaci. Puchary, ktre potuklicie, byy wprawdzie piknie wyrobione i atescy rzemielnicy, ktrzy je wykonali, sami wypisali swoje imiona pod obrazami. Ale wszystkie dzbany kiedy pkaj i zdaje mi si, e nawet mj bg domowy si nie obrazi, gdy dzisiaj rano daam mu nowe szaty i spaliam przed nim drogocenne kadzido. Byo to zreszt konieczne, zwaywszy na to, jak tu wygldao, ale tacy s wszyscy mczyni i byam na to przygotowana. adnej szkody wic nie doznaam, a wasz pikny dar przyjmuj tylko dlatego, e chc speni wasz wol. Jedyn, ktra doznaa szkody, jest jedna z dziewczt, ktre was zabawiay, bo oniemiaa i nie moe wypowiedzie sowa. Czycie j w jaki sposb przestraszyli, bo tak bya wyczerpana, e obie jej przyjaciki musiay j zanie do domu o wicie? Mikon i ja spojrzelimy na siebie z poczuciem winy, gdy aden z nas nie pamita zbyt dokadnie, co si stao. Mikon wyrazi przypuszczenie, e moe dziewczyna przestraszya si moim pokazem taca koza, ale okazao si, e chodzi tu o dziewczyn, ktr Mikon zaraz na pocztku wynis do ogrodu. O ile pamitalimy, nie wrcia ona wcale do sali biesiadnej, lecz zostaa w ogrodzie z obiema innymi i zabawiaa si z nimi w szukanie monet w zupenej zgodzie, gdy Mikon wrci i usilnie chcia rozmawia o sprawach nadprzyrodzonych, tak e cakiem zapomnielimy o wszystkich ziemskich uciechach. Mikon wyrazi teraz przypuszczenie, e dziewczyna spaa z pewnoci na mokrej od rosy trawie i spucho jej od tego gardo. Nie mg sobie w kadym razie przypomnie, by zrobi jej co, co mogoby przyprawi j o niemot, raczej wprost przeciwnie. Tanakwil posaa goca po dziewczyn, abymy na wasne oczy mogli zobaczy jej stan. Czekalimy, przybici na duchu. Po chwili przysza, prowadzona przez swoich rodzicw, i trudno mi byo znie pene wyrzutu spojrzenia tych prostych ludzi i patrzy, jak dziewczyna na prno otwiera usta, aby nas przywita.
56

Mikon usiowa schowa si za naszymi plecami, ale kiedy dziewczyna go zobaczya, wyrwaa si rodzicom, podbiega do, niego wyraajc wielk rado kadym gestem, przyklka i ucaowaa jego rce, przyciskajc czule jego do do swego policzka. Mikon zerkn z zakopotaniem na jej rodzicw, ale podnis dziewczyn, wzi j przyjanie w ramiona i pocaowa w usta. I wicej nie byo trzeba. Dziewczyna wcigna gboko oddech i wybuchna potokiem sw, woajc, paczc, miejc si i paplajc bez ustanku. Jej rodzice zaczli klaska w donie z radoci i powiedzieli swoj sikulsk mow, e nie staa si adna szkoda, i e to zaczarowanie z pewnoci byo tylko chwilowe. Dziewczyna trzymaa Mikona za rk i paplaa tak, e rodzice wstydzili si za ni i kazali jej zamilkn. Mikon podarowa im gar srebrnych monet, tak e odeszli rozradowani z powodu swego szczcia, zabierajc dziewczyn ze sob. Kiedy ta przykra sprawa zostaa zaatwiona tak pomylnie, podzikowaem Tanakwil jeszcze raz za jej yczliwo i powiedziaem, e powinnimy i poszuka sobie staego mieszkania w miecie. Tanakwil przerazia si i rzeka spiesznie: Oczywicie, mj dom jest skromny i w bogatej Jonii przyzwyczailicie si do czego wicej, ni mog wam zaproponowa. Ale jeli nie gardzicie moim domostwem, prosz was, zostacie tu jako moi gocie, jak dugo chcecie. Im duej zostaniecie, tym wiksza bdzie moja rado, jeli tylko cierpicie widok brzydkich szczerb w moim uzbieniu. Zezowaa z wyrzutem na Dorieusa, ktry zdoa tylko jkn co w odpowiedzi. Dla upewnienia si i eby pokaza nam, e wcale nie zaprasza nas w nadziei na nowe dary, pospieszya do wewntrznych pomieszcze i przyniosa dla kadego z nas dary od siebie w zamian za otrzymany naszyjnik. Dorieusowi wsuna na palec zoty piercie, Mikonowi podarowaa tabliczk woskow w ramce z koci soniowej, a mnie daa selenit, ktry chroni noszcego go od szalestwa. Te cenne dary pomogy w rozproszeniu naszego przygnbienia. ywo i przymilnie Tanakwil kazaa przygotowa dla nas trzy oa zasane mikkimi poduszkami. Miay nogi z koci soniowej i przeplatane elazne dna i byy tyrreskiej roboty. Pooylimy si i z pewnoci wkrtce usnlibymy, gdyby Dorieus nie stka i nie przewraca si w ou tak, e elazne dna skrzypiay. W kocu odrzuci kodr i sykn, e jako wojownik nie przywyk do mikkich ek i woli raczej spa na goej ziemi z tarcz zamiast kodry. W nocnej ciemnoci wyszed po omacku z komnaty i syszelimy, jak obija si o skrzynie i przewraca rne przedmioty, dopki nie rozleg si skdsi przenikliwy gos Tanakwil i nie skrzesaa ognia, by zapali lamp. Dorieus kaza jej zaraz zgasi, gdy Spartanin musi sobie znale drog w ciemnoci tak, aby nikt go nie widzia. Potem nie syszelimy ju nic i Dorieus nie przeszkadza nam a do rana, i spalimy spokojnie.

5
Zaaklimatyzowalimy si szybko jako gocie i przyjaciele Tanakwil. Odkd nasze upy wojenne znalazy si ju za elaznymi drzwiami w skarbcu Krinipposa, ycie biego spokojnie i dni nie rniy si od siebie. Ale po upywie jakiego czasu mieszkacy Himery zaczli jednak gorzko si uala, e wszystko dobre ma swj czas, ale te swj koniec. I Krinippos musi teraz pooy kres pobytowi Fokajczykw w miecie. Fokajczycy zakcaj nasz codzienny tryb ycia narzekali. Dawniej wstawalimy do naszych zaj, gdy zapiay koguty. Teraz sycha z wszystkich domw chrapanie, nieraz a do poudnia, i nie mamy odwagi przeszkadza naszym gociom, bo wpadaj w furi, gdy ich budzimy. Nie jestemy maostkowi jeli chodzi o obyczaje naszych on i crek, ale mimo to napawa

57

nas gorycz, gdy widzimy, jak nasze ony lub crki od rana do wieczora wisz na szyi eglarzy albo ich czule iskaj. A co si dzieje po nocach, o tym nie chcemy nawet mwi. Krinippos poderwa si ze swego prostego drewnianego krzesa, ktrego siedzenie byo uplecione ze skry z grzbietu jego usunitego poprzednika. Rwa rzadk brdk, toczy oczyma dziko wok siebie i przemwi do ludu: Obywatele, przyszlicie do mnie w odpowiednim czasie, bo wanie przed chwil trzymaem w rku podziemne amulety, ktrych pochodzenia nie miem przed nikim odsoni. Day mi one wiadomo, e straszliwe niebezpieczestwo zagraa Himerze i moi szpiedzy w Syrakuzach potwierdzili to. Dlatego nakazuj obecnie, by Dionizjos i jego eglarze w zamian za gocinno podwyszyli nasze mury miejskie o trzy okcie. Myl, e Syrakuzanie raczej zwrc si przeciw komu innemu, gdy si dowiedz, e mury Himery przez zim urosy o trzy okcie. Dionizjos nie wierzy zbytnio w amulety Krinipposa, ale dobrze zdawa sobie spraw, e eglarze utrac wszelk dyscyplin jeli nic nie zostanie zrobione. Ju teraz byli niespokojni i kcili si z sob, tworzc partie, zaoga przeciw zaodze, wiolarz z lewej burty przeciw wiolarzom z prawej burty, albo w ogle z jakiegokolwiek powodu. Dlatego te Dionizjos zaraz odpowiedzia: Twj plan jest wspaniay, Krinipposie. Przyrzekam, e ludzie, przywykli do posuchu, chtnie bd pracowa na murach w tym przyjaznym miecie. Powiedz nam tylko, czy chodzi ci o trzy okcie greckie, czy te o trzy okcie fenickie. Krinippos by dostatecznie chytry, by zrozumie pswka, spojrza na Dionizjosa z uznaniem i rzek: Podobasz mi si, Dionizjosie, naturalnie mam na myli okcie fenickie, a nie greckie. Ju choby z szacunku, jaki ywi dla moich kartagiskich sprzymierzecw musz stosowa tu miar w okciach fenickich. Dionizjos poszarpa na sobie koszul, rwa brod i krzykn do swoich ludzi: Syszelicie, a take i wy wszyscy, czycie syszeli, jak ten ndzny tyran obraa nasz joski honor! Naturalnie, podwyszymy mury Himery o trzy greckie okcie, to suszne i sprawiedliwe, ale ani o palec wicej. Nie, Krinipposie, nigdy my, ktrzy walczylimy o wolno Jonii i z czystego umiowania wolnoci opucilimy nasz ojczyzn, nie ustpimy w tej sprawie. Ani perski okie, ani egipski okie, ani fenicki okie, tylko grecki okie bdzie dla nas miar. Nieprawda, moi drodzy ziomkowie i wierni towarzysze walk? Jego ludzie zaczli teraz wrzeszcze, a najgwatowniejsi spord nich pobiegli po bro do domw, gdzie mieszkali. Grecki okie, grecki okie! ryczeli, dobrze wiedzc, e grecki okie jest o trzy gruboci palca krtszy od fenickiego. Pokryci bliznami stranicy porzdkowi Krinipposa na prno usiowali powstrzyma ich swymi krtkimi pakami, oni jednak przedarszy si przed Krinipposa, omal nie przewrcili jego osawionego tronu. Krinippos zadowolony schowawszy si za tronem zacz targowa si z Dionizjosem, ale musia ustpi i przyj grecki okie. Wtedy ludzie Dionizjosa zaczli krzycze z radoci i obejmowa si nawzajem, i zapomnieli o wszystkich wewntrznych sporach. W taki sposb Dionizjos sprawi, e dobrowolnie podjli si pracy niewolniczej przez caa zim, by podwyszy mury Himery o trzy okcie, byleby tylko mogli mierzy swoje dzieo w greckich okciach. Przeprowadziwszy swoje postanowienie, Krinippos nakaza, by wszyscy w Himerze, zarwno mieszkacy miasta, jak i przybysze, pozostawali w domach po zapadniciu ciemnoci i wstawali rano o pierwszym kurze. Ten, kogo by napotkano na ulicy w nocnej porze, mia zapaci do kasy pastwowej grzywn, albo te zamykano go w dyby na placu, chyba e chodzio o zawiadomienie akuszerki, wypadek choroby, poar, albo pewne boskie obrzdy w okrelonych kwadrach ksiyca. Ten za, kogo znaleziono picego po pianiu koguta, za pierwszym razem paci tylko grzywn,
58

za drugim razem szed w dyby, a za trzecim zostawa wygnany z Himery. I zdaje mi si, e aden inny tyran nigdy nie wyda bardziej bezlitosnego prawa. Dorieus, Mikon i ja nie musielimy budowa muru, gdy nie zakcalimy spokoju w miecie. Dionizjos pozwoli nam y tak, jak chcielimy, u Tanakwil, a jeli chodzi o mnie, dostaem zezwolenie od Krinipposa na chodzenie noc po ulicach, zwaszcza gdy bya penia ksiyca i pdzi mnie mj zwyky niepokj. Nie mieszkalimy jednak dugo u Tanakwil, gdy oboje Sykulowie, m i ona, odwiedzili nas znowu i przyprowadzili z sob crk. Dziewczyna wygldaa na wychudzon, a wzrok jej sta si bdny. Ci zacni ludzie powiedzieli: Wstyd nam znw niepokoi was, znakomitych goci. Ale nasz crk dotkno zaiste przeklestwo. Gdy tylko ostatnim razem wrcilimy do domu, na nowo zaniemwia i od tej pory nie zdoaa wymwi ani sowa. Gdy zobaczylimy, jak atwo odzyskaa tu mow, sdzilimy, e to by tylko jej kaprys. Ale na prnomy j bili i cignli za wosy. Nie mwi nic. Nie chcemy absolutnie obwinia was o czary cignli ale jest to oczywicie dziwne, e ten grecki lekarz tak atwo i tylko jednym pocaunkiem obudzi do ycia jej jzyk. Niech wic sprbuje jeszcze raz, a zobaczymy, jak to z tym jest. Mikon broni si gwatownie, mwic, e na wszystko jest odpowiednia pora i e nie wypada, by caowa kobiety, mylc o boskich sprawach, gdy rozprasza to tylko jego myli. Ale Dorieus i Tanakwil zaczli podejrzewa, e Mikon istotnie, celowo czy w sposb niezamierzony zwiza zaklciami dziewczyn, i zadali, eby przycisn wargi do jej ust. Zrazu nie stao si nic, ale gdy Mikon przez chwil potrzyma dziewczyn w objciach, poczerwienia i zacz caowa j z widocznym zapaem. A kiedy j wypuci, dziewczyna wybuchna paczem i miechem, i zacza mwi, caujc go po rkach i ywo tumaczc, e bya zupenie bezsilna, dopki trwa czar. Kiedy jest w domu i z daleka od Mikona, puchnie jej gardo i jzyk sztywnieje. Tote prosi, by moga zosta u Mikona. Ten skl j i owiadczy, e nie ma o tym mowy. Take rodzice sprzeciwiali si temu stanowczo, mwic, e dziewczyna musi wrci do domu zdolna do mwienia i pomaga im w gospodarstwie. Nic nie stoi na przeszkodzie, by od czasu do czasu piewaa i taczya dla obcych, i w ten sposb zarabiaa sobie posag, ale nie ma mowy o tym, aby przeprowadzia si do jakiego przybysza, eby z nim zamieszka. Co takiego psuje tylko opini porzdnej dziewczynie i aden uczciwy mczyzna nie zechce si pniej z ni oeni. Dziewczyna odchodzia od zmysw i woaa, e nie moe y bez Mikona. Dostaa ataku konwulsji i pada nieprzytomna na podog, i nie mona jej byo ocuci, mimo e ojciec bi j po twarzy. Tanakwil wylaa jej na twarz dzban wody, a matka dziewczyny wbia jej w udo szpilk do wosw. Ale nie wycieka ani kropla krwi i sdzilimy ju wszyscy, e dziewczyna nie yje. Ale kiedy Mikon schyli si i pogaska jej czonki, zacza dawa znaki ycia, krew napyna jej znw do twarzy. Usiada i rozejrzawszy si dokoa, zapytaa zdumiona: Gdzie jestem i co si stao? Mikon rzek: To powana sprawa. Gdyby dziewczyna dostaa odpowiednie wyksztacenie od dziecistwa, mogaby zosta pyti i wrk. Jestem zdumiony, e nie zauwayem tego wczeniej, cho przywykem widzie znaki. Zwrciem uwag, e kiedy Mikon spotka dziewczyn po raz pierwszy, by zbyt pijany, by zauway jakiekolwiek znaki. Take rodzice dziewczyny zapewniali, e dotychczas bya ona taka jak zwyke dziewczyny, moe tylko nieco bardziej pobudliwa od innych. Mimo woli caa sprawa zacza Mikona interesowa jako lekarza, prosi wic rodzicw, by odeszli z dziewczyn i obserwowali, czy jeszcze raz straci mow. Wrcili zdywszy zaledwie wyj na ulic i owiadczyli, e gdy tylko dziewczyna wysza za bram, nie moga wypowiedzie jednego rozsdnego sowa.
59

Mikon spowania, wzi Dorieusa i mnie na bok, i powiedzia: Od dawna ju przeczuwaem, e to niewidzialni kieruj naszymi krokami. Powinienem by nie ufa temu pirku gobiemu, ktre sprowadzio nas do tego domu. Jestemy oplatani w sieci Afrodyty. To, e ta dziewczyna stana przypadkiem na mojej drodze, nie jest niczym innym jak puapk, zastawion na mnie przez Afrodyt. Po wszystkich naszych wdrwkach nareszcie zyskaem sposobno do medytowania bez przeszkd i stanem na progu witego przeczucia, a zotowosa nie chce, bym myla o czym innym, co nie jest z ni zwizane. Jeli teraz odelemy dziewczyn z niczym i zostanie niema, popadniemy w trudnoci w miecie i znajdziemy si przed obliczem Krinipposa. Co robi? Nie znalelimy dla niego adnej rady i nie uwaalimy te, bymy mieli z tym co wsplnego. Kiedy powrcilimy do tamtych, dziewczyna upieraa si. jeszcze bardziej ni przedtem i zaklinaa, e pewnego poranka znajdziemy j wiszc bez ycia na haku na pochodni koo bramy domu. Bdziemy potem musieli jeli potrafimy wytumaczy ludowi i Krinipposowi, dlaczego to si stao. Jej pogrki utrudniy nasze pooenie. Mikonowi uprzykrzy si w kocu bezpodny spr, zaproponowa wic: Zaatwimy to wic jako. Wezm dziewczyn do siebie i kupi j jako niewolnic, jeli zadowolicie si rozsdn cen. Nie mog zapaci wielkich sum, bo jestem tylko wdrownym lekarzem bez majtku. Musicie te wzi pod uwag, e dzieje si to na yczenie dziewczyny, a nie moje. Rodzice dziewczyny spojrzeli na siebie ze zgroz, rzucili si na Mikona i zaczli go okada piciami, i tylko z trudem moglimy go wyrwa z ich rk. Mamy sprzeda wasne dziecko?! krzyczeli. My, wolni Sikulowie, tak samo dawno uprawiajcy te ziemie, jak Sikanowie z Eryksu! Czeg wic chcecie? zapyta zakopotany Mikon. Rodzice dziewczyny nie wiedzieli tego zapewne sami, kiedy przyszli, ale sowa i zachowanie dziewczyny nasuny im nowe myli. Zawoali: Musisz si z ni oeni, przybyszu, cho niechtnie wydajemy nasze crki za cudzoziemcw. Ale ty j zaczarowae i sam jeste sobie winien. Damy naszej crce zwyczajowy posag, moe wikszy, ni przypuszczasz, bo sporo uciuaa sama, a i my nie jestemy tacy goli, jak wygldamy. Mikon dar wosy z gowy i krzycza: To wprost nie do zniesienia, to niesuszne, to czysty kaprys bogini, eby przeszkodzi mi w myleniu o rzeczach nadprzyrodzonych! Ktry mczyzna, kiedy bdzie mia kobiet na karku, potrafi jeszcze myle rozsdnie o czym innym ni tylko o codziennych yciowych kopotach? Dziewczyna zaamywaa rce i woaa, e woli umrze, ni przysporzy Mikonowi tyle zmartwienia. Rodzice ujli jej rk i woyli j w do Mikona, mwic: Jej imi jest Ahura. Gdy wymwili to imi w swoim dziwnym jzyku, Mikon paln si w czoo i wykrzykn: Aura, jeli ona ma na imi Aura, nie moemy nic poradzi. Wszystko to s sztuczki bogini. Aura bya przecie szybk jak wiatr dziewic i towarzyszk oww Artemidy. Dionizos zapon podaniem do niej, ale dziewczyna bya szybsza w nogach ni on, i udawao jej si zawsze uciec, dopki Artemida nie porazia j szalestwem, tak e wtedy oddaa si Dionizosowi. Dionizos macza palce w grze take i tu, gdy upilimy si na umr, i ta wraliwa dziewczyna z pewnoci nie oddaaby mi si cakowicie, gdyby Afrodyta nie porazia jej lepot. To imi jest wrebne. Siedz w puapce i nic na to nie mog poradzi.
60

Nie mog powiedzie, bymy byli zachwyceni tym rozwizaniem sprawy, ale nie umielimy znale innego, by nie zrazi mieszkacw miasta. Wyznaczono wesele i odbyto je w domu Sikulw, wrd krw i kz, ze piewem i tacami. Rodzice dziewczyny wystawili jej posag, aby go mogli obejrze gocie, napiekli, nagotowali i nasmayli tyle, e wszyscy mogli si naje do syta i weseli. Kiedy w kocu zgodnie ze swymi zwyczajami zoyli w ofierze gobic i skropili jej krwi odzie oblubienicy i oblubieca, zagray instrumenty i poczstowano wszystkich obficie winem, tak e nawet ja, w otoczeniu ryczcych wow i gdaczcych kur, odtaczyem taniec koza i zdobyem gromkie oklaski tych prostych rolnikw. Ale gdy soce zaszo, musielimy zastosowa si do nowego prawa Krinipposa i wrcilimy do siebie do domu, a Aura posza z nami. Przed weselem Mikon by bardzo przygnbiony i mwi, e musi chyba postara si o wasny dom, wywiesi przy bramie lask oplecion wami i osiedli si w Himerze jako zawodowy lekarz. Ale Tanakwil nie chciaa o tym sysze. Na swoim weselu Mikon otrzsn si i oywi, do czego moe przyczynio si wino, gdy to on pierwszy przypomnia nam, e musimy zdy z powrotem do domu Tanakwil, zanim soce zajdzie. Rano mielimy mnstwo roboty, by zbudzi go o pierwszym kurze. I Mikon nie naprasza si ju u mnie wicej, by rozmawia z nim o boskich sprawach.

6
Cho Mikonowi si nie powiodo, dla mnie wynika z tego ta korzy, e nauczyem si jzyka Sikulw. Tanakwil znw nauczya mnie chtnie czystej fenickiej mowy Kartagiczykw. Miaa w tym swoje cele, ale te jej zasug byo, e tyle si dowiedziaem o zwyczajach i prawach, handlu, podrach odkrywczych i bogach Kartagiczykw. W gruncie rzeczy do atwo nauczyem si rozmawia z Fenicjanami, Tyrreczykami i Sikulami, dlatego e prowadzc handel ze sob uywali prostego mieszanego jzyka z rnymi zapoyczeniami, tak e poowa bya grecka, a poowa fenicka. Grek nie moe jednak nauczy si wymawia dziwnych gardowych dwikw fenickich. W Jonii nauczyem si pogardliwie mwi, e Fenicjanie kracz jak kruki. W Himerze ku memu zdumieniu dowiedziaem si, e Kartagiczycy zwykli mwi, i to Grecy kracz jak kruki. Aura prdko nauczya si po grecku, a Mikon potrafi ju po miesicu rozmawia pynnie po sikulsku ze swymi teciami, poniewa nie ma dla siebie lepszych nauczycieli jzykw jak mczyzna i kobieta, jeli yj razem. Nawet jeli s maestwem, bo wtedy musz umie kci si ze sob. Ale Dorieus gardzi nauk jakiego obcego jzyka i mwi tylko swoim wasnym: Zabieram swj jzyk ze sob, dokdkolwiek si udam mawia. A jeli kto go nie rozumie, tym gorzej dla niego. Kiedy Aura oswoia si z nami, braa nas na wycieczki w okolice miasta, do lasw i w gry, i pokazywaa nam wite rda, drzewa i kamienie Sikulw, ktrym oni wci jeszcze skadali mae ofiary, aeby nie obraa ziemnych duchw wasnego kraju, cho w miecie czcili bogw greckich. Pokazujc nam te wite miejsca, ktrych obcy przybysz nie umiaby odrni od ich otoczenia, mwia: Gdy dotykam tego witego kamienia, przechodzi mnie dreszcz. Gdy kad do na tym skatym pniu, drtwieje mi rka. Gdy widz swoje odbicie w tym rdle, jest mi tak, jakbym usna i nie istniaa. Kiedy tak wdrowalimy razem, zaczem ku memu zdumieniu i ja odczuwa we wasnych czonkach, gdy zblialimy si do ktrego z miejsc, uwaanych przez Sikulw od niepamitnych czasw za wite. I trzymajc wtedy Aur za rk, mwiem:
61

 To jest tutaj. Oto drzewo. Oto rdo. Skd to wiedziaem, nie umiem powiedzie. Czasem Aura usiowaa mnie oszuka, mwic, e si myl, e to jest dalej. Ale ja nie chciaem pj za ni, tak e musiaa zawraca i przyzna, e odgadem prawidowo. W Himerze znalazem tyrresk faktori, gdzie sprzedawano narzdzia elazne i bajkowo pikne ozdoby ze zota. Dionizjos kaza mi nawiza stosunki z Tyrreczykami z tej faktorii, aeby dowiedzie si od nich co o morzu, po ktrym musielimy eglowa, by dosta si do Massilii. Ale co we mnie sprawiao, e wzdrygaem si przed tymi cichymi mami o dziwnym wygldzie, ktrzy nie lubili si targowa i papla jak Grecy, lecz raczej rywalizowali dziki znakomitej jakoci swoich towarw. Gdy syszaem, jak rozmawiaj ze sob we wasnym jzyku, byo mi tak, jakbym sysza to ju kiedy we nie i mg to zrozumie, gdybym tylko mg przekroczy jaki tajemny prg. Kiedy pytaem mieszkacw Himery o Tyrreczykw i ich zwyczaje i obyczaje, wszyscy jednogonie twierdzili, e jest to lud okrutny i dny rozkoszy. Tak byli rozpasani i zepsuci, e na ich ucztach nawet szlachetne kobiety leay obok mczyzn i piy z nimi. Na morzu byli straszliwymi przeciwnikami, a jako kowale przewyszali wszystkich innych. Mwiono, e to oni pierwsi wynaleli kotwic i taran. Sami nazywali siebie ludem Rasennw, ale inne ludy na ldzie italskim nazyway ich Etruskami. Nie umiejc sam sobie wytumaczy oporw, jakie odczuwaem, wszedem pewnego dnia zdecydowanie do ich faktorii. Ale ju na dziedzicu doznaem wraenia, e znalazem si pod wadz obcych bogw. Zdawao mi si, e niebo ciemnieje przed moim wzrokiem, a ziemia trzsie mi si pod stopami. Usiadem jednak na krzele, ktre podsunli mi kupcy i zaczem dobija kupna piknie wykutej kadzielnicy na wysokich nkach. Kiedy obejrzaem take kilka innych wyrobw, przyszed zarzdca, ktrego migdaowe oczy, prosty nos i poduna twarz wydaway mi si znane. Nakazujco skin na innych, by opucili komnat, umiechn si do mnie i powiedzia kilka sw we wasnym jzyku. Potrzsnem gow i wyjaniem mieszanym jzykiem uywanym w Himerze, e nie rozumiem. Odpar mi bieg greczyzn: Rzeczywicie nie rozumiesz, czy te tylko udajesz? Jeli musisz wystpowa jako Grek z przyczyn, ktrych nie znam i o ktrych jako zwyky kupiec nie chc te wiedzie, wiesz chyba mimo to sam doskonale, e gdyby uoy wosy na nasz sposb, zgoli kdzierzaw brod i ubra si tak jak my, nikt nie wtpiby, e jeste Etruskiem. Nagle zdaem sobie spraw, dlaczego twarz jego bya mi tak dobrze znana. Ten sam ksztat oczu i taka sama zmarszczka w ich kcikach, taki sam prosty nos i szerokie usta mogem widzie przegldajc si w lustrze. Ale odpowiedziaem mu, e jestem tylko joskim zbiegiem z Efezu i dodaem artobliwie: Moj wiar jest, e to fryzura i strj czyni czowieka. Nawet bogw u rnych ludw rozrnia mona atwiej po szatach ni po obliczach. Nie mam adnego powodu wtpi w moje joskie pochodzenie, ale zapisz sobie twoje sowa w pamici. Opowiedz mi wic, jakim ludem jestecie wy, Etruskowie. Syszaem o was duo zego. Mamy zwizek dwunastu miast odpar ale kade ma wasne zwyczaje, prawa i wadcw, i nie zobowizalimy si w aden sposb, by stosowa si wzajemnie do swoich zwyczajw i obyczajw. Mamy te dwunastu umiechnitych bogw i dwanacie stron wiata, w ktrych badamy przyszo. Dwanacie ptakw i dwanacie stref w wtrobie, ktre decyduj o naszym yciu. Dwanacie linii na doni i dwanacie okresw w naszym ywocie. Chcesz wiedzie jeszcze co wicej? Odrzekem sarkastycznie:

62

 Take w Jonii mamy dwanacie miast zwizkowych, ktre walczyy przeciw dwunastu perskim satrapom. W dwunastu bitwach pokonalimy Persw, i dwunastu niebiaskich i dwunastu podziemnych bogw jest naszymi greckimi bogami. Ale ja nie jestem adnym pitagorejczykiem i nie chc spiera si o liczby. Opowiedz mi raczej co o waszym yciu i zwyczajach. Odpar: My, Etruskowie, wiemy wicej ni wielu sdzi, ale potrafimy milcze. I tak na przykad wiem wicej o waszej wojnie morskiej i podry tutaj, ni byoby to zdrowe dla ciebie i twego dowdcy Dionizjosa, lecz nie obawiaj si, przynajmniej na razie nie naruszylicie naszego wadania na morzu. Zachodnie morze podzielilimy z Fenicjanami i Kartagin, Kartagiczycy s naszymi sprzymierzecami, tak e statek etruski egluje rwnie bezpiecznie na wodach kartagiskich, jak statek kartagiski na naszych. Znosimy take Grekw i pozwolilimy im zaoy ich Posejdoni i Kyme w Italii, na brzegu naszego morza. W naszych miastach nadbrzenych mieszkaj greccy kupcy i rzemielnicy, a w naszych grobach powicamy zmarym greckie wazy. Nabywamy chtnie najlepsze wyroby wytwarzane przez inne ludy i sprzedajemy innym to, co sami wytwarzamy najlepiej. Ale naszych wiadomoci nie sprzedajemy innym. Skoro ju mowa o sprzedawaniu, czy ugodzie si ju co do ceny kadzielnicy, ktr chcesz naby? Powiedziaem, e nie zdyem jeszcze dostatecznie si wytargowa, ale dodaem: Nie chodzi o to, bym chcia si targowa ze wzgldu na siebie, kiedy jednak miaem do czynienia z Grekami i Fenicjanami, zauwayem, e targowanie przysparza im wicej przyjemnoci ni sama sprzeda, e uraa si ciko prawdziwego kupca, przyjmujc natychmiast cen, ktr na pocztku postawi. Takiego nabywc uwaaj za durnia, albo te mniemaj, e chepi si majtkiem, ktrego sam nie zdoby. Etrusk rzek na to: Dostaniesz ode mnie t kadzielnic bez pienidzy i bez ceny. Dostaniesz j w darze. Zapytaem nieufnie: Jaki masz powd, by mi dawa dary? Nie wiem te, czy mam pod rk jaki odpowiedni dar w odpacie dla ciebie. Nagle spowania, schyli gow, zasoni jedno oko lew rka, podnis praw w gr i powiedzia: Dam ci ten dar dla twego oblicza i nie dam za to nic. Ale sprawioby mi rado, gdyby zechcia wypi kielich wina w moim towarzystwie i spocz chwil na moim ou. le zrozumiaem jego sowa i daem mu ostr odpraw: Co takiego nie jest w moim gucie, cho jestem Joczykiem. Gdy zda sobie spraw, co pomylaem, poczu si gboko uraony i powiedzia: Nie, nie, pod tym wzgldem my, Etruskowie, nie przyjlimy wcale waszych greckich obyczajw. Nie obawiaj si. Nie waybym si tkn ciebie choby czubkiem palca. Ty jeste przecie tym, ktry jest. Powiedzia to tak znaczco, e nagle ogarno mnie silne przygnbienie. Nie czuem ju niechci, lecz przeciwnie, pragnienie zwierzenia si temu nieznajomemu. Kim i czym w takim razie jestem? zapytaem. Jak czowiek moe wiedzie, kim i czym jest? Czy nie nosimy wszyscy w sobie innego i obcego ja, ktre nagle nas zaskakuje i sprawia, e robimy to, czego nie chcemy? Przyglda mi si badawczo swymi podunymi oczyma i umiechn si, mwic: Nie wszyscy. Wcale nie wszyscy. Dua wikszo ludzi to jednak tylko bydo, ktre spdza si do rzeki, do wodopoju, i znw z powrotem na pastwisko. Ogarnity straszliwym smutkiem odparem:
63

 Najbardziej godny pozazdroszczenia i najlepszy jest los czowieka, kiedy godzi on si ze swoj dol. Godny zazdroci jest take czowiek, ktry nie zadowala si swoj dol, dy jednake tylko do tego, co jest dla czowieka osigalne. Gdybym pragn wadzy, mgbym zdoby wadz. Gdybym pragn bogactwa, mgbym zgromadzi bogactwo. Gdybym pragn rozkoszy, mgbym dy do niej wszelkimi moliwymi rodkami. Wprawdzie nadal pozostabym niezaspokojony, ale moje cele byyby jednak osigalne. Ale zdaje mi si, e ja d do czego, czego nie osign aden czowiek. I nie wiem, co to jest. Przesoni znowu oko lew rk, schyli gow i podnis praw rk jak do przywitania. Ale nie powiedzia nic, a ja ju poaowaem, e tak bardzo si odsoniem przed obcym czowiekiem. Zaprosi mnie do maej sali biesiadnej, przynis dzban wina, nala do czarnego krateru i zmiesza wino ze wie wod. Silny zapach fiokw wypeni komnat. Strciwszy na podog kilka kropli ze swego pucharu, powiedzia: Wznosz ten puchar za bogini. Nosi ona koron muru na gowie. Jej znakiem jest li bluszczu. To bogini murw, ale mury ciaa wal si przed ni. Wychyli uroczycie puchar do dna. Zapytaem: O jakiej bogini mwisz? Odpar: Mwi o Turan. Nie znam takiej bogini odparem. On jednak nic mi nie odpowiedzia, przyglda mi si tylko z ukrywanym umiechem, jak gdyby mi nie wierzy. Z grzecznoci wychyliem i ja puchar, ale dodaem: Nie wiem, czy postpuj rozsdnie, pijc z tob. Zapach fiokw w twoim winie moe zawrci mi w gowie. Take i poza tym zauwayem, e nie umiem ju pi z umiarem jak wiatli ludzie. Tu w miecie ju dwa razy piem w nadmiarze i upiem si cakowicie, i taczyem bezwstydny taniec koza, a w kocu straciem pami. Wychwalaj wic wino powiedzia. Jeste szczliwym czowiekiem, jeli potrafisz utopi w nim swj strach. Nazywam si Lars Alsir. Czego chcesz ode mnie? Pozwoliem mu napeni czarny puchar na nowo, wino nastroio mnie wesoo i wyznaem: Wiem dobrze, czego chciaem, kiedy tu przyszedem. Najlepsz przysug, jak mgby mi wyrzdzi, jest dostarczenie periplusu o waszych morzach, ich wybrzeach, znakach ldowych, wiatrach, prdach i portach, tak aby nasze okrty mogy bezpiecznie eglowa do Massilii, gdy tylko nadejdzie wiosna. Lars Alsir odpowiedzia: Wyda opis eglugi komu obcemu byoby zbrodni. Nie jestemy w przyjani z Fokajczykami. Kilka pokole temu prowadzilimy z nimi wojn morsk, gdy usiowali osiedli si na Sardynii i Korsyce, dwch duych wyspach, gdzie, mamy kopalnie do upilnowania. Zatopilimy ich okrty i pozostawilimy koci kolonistw, by blaky na Alalii. Nawet gdybym ci wyda periplus o naszym morzu doda nie miaby z niego adnego poytku. I tak nie mgby dotrze do Massilii. Twj dowdca Dionizjos byby zmuszony postara si o zezwolenie od Kartaginy i od Etruskw, eby mc przepyn nasze morze. I gdyby nawet zaofiarowa wszystkie swoje zrabowane skarby, nie mgby takiego zezwolenia kupi. Grozisz? zapytaem. Skde odpar. Jake mgbym grozi tobie, skoro rzeczywicie jeste synem pioruna, jak powiedziae. Larsie Alsir powtrzyem powanie jego imi, ale on przerwa mi i zapyta z tak sam udan powag: Czego chcesz, Larsie Turms?
64

 Co to ma znaczy? zapytaem nieufnie. Mam wprawdzie na imi Turms, ale nie Lars Turms. Okazuj ci tylko szacunek odpar. Mwimy tak, gdy szanujemy wzajemnie swoje pochodzenie. Nie, nie grozi ci adne niebezpieczestwo, poniewa jeste jednym z Larsw. Nie mogem z nim doj do adu, ale owiadczyem, e jestem przywizany do Dionizjosa i Fokajczykw. Jeli wic nie moe sprzeda mi ukradkiem periplusu zdatnego dla Dionizjosa, to moe mgby wskaza mi pilota, ktry zna morze i jego zasadzki i ktry zechciaby doprowadzi nas bez przeszkd do Massilii. Lars Alsir rysowa palcem figury na pododze, nie patrzc na mnie i rzek: Kupcy kartagiscy utrzymuj szlaki wodne do swoich faktorii w takiej tajemnicy, e kady z ich szyprw, ktry spostrzee, e jest szpiegowany przez okrt grecki, raczej wprowadziby swj statek na mielizn, wcigajc wraz z sob obcego na zagad, ni zdradzi waciw drog. My, Etruskowie, nie jestemy tacy tajemniczy, ale mamy te nasze odziedziczone, zwyczaje. Sdz, e etruski pilot, nawet gdyby to miao oznacza dla niego mier, naprowadziby okrty Dionizjosa prosto na tarany naszych okrtw wojennych. Staraj si mnie zrozumie, Larsie Turms cign z rozdranieniem i podnis znowu gow, by spojrze mi w oczy. Co by mi przeszkadzao sprzeda ci za wysok cen sfaszowany periplus albo postara ci si o pilota, ktry zaprowadziby wasze okrty na mielizn. Ale z tob nie mog tak postpi, poniewa jeste Larsem. Niech Dionizjos sam zbiera to, co zasia. Porzumy ju ten odstrczajcy temat rozmowy i pomwmy raczej o sprawach boskich. Odrzekem gorzko, e nie rozumiem, dlaczego wszyscy, gdy tylko napij si wina, zasypuj mnie boskimi tematami: Nie ebym obawia si ciebie, Larsie Alsir, albo twoich umiechnitych bogw. Przeciwnie, wanie teraz czuj si tak, jakbym siedzia na wysokoci puapu i spoglda na ciebie z gry, cakiem maego w moich oczach. Jego gos brzmia jakby z oddalenia i by saby jak szept, kiedy odpar: Wanie tak jest, Larsie Turms, siedzisz na okrgym stoku, opierasz si o okrge oparcie, ale co ty trzymasz w rkach? Wycignem rce przed siebie, odwracajc donie ku grze i przyciskajc okcie ciasno do bokw, spojrzaem na nie i rzekem zdumiony: Mam jabko granatu w jednej doni, a stoek w drugiej. Gboko pode mn w mroku klcza na pododze Lars Alsir, podnosi ku mnie twarz z pokor i mwi: Wanie tak, Larsie Turms, tak, tak to jest. W jednej doni niesiesz ziemi, w drugiej niesiesz niebo i nie musisz si ba nikogo miertelnego. Ale umiechnitych bogw jeszcze nie znasz. Sowa jego byy jakby wyzwaniem. Co we mnie wybiego w niepojt przestrze, ziemska przesona pka przed moimi oczami i ujrzaem bogini jako posta w ksztacie cienia. Nosia na gowie koron muru, w rku miaa li bluszczu, ale oblicza jej nie mogem zobaczy. Z nieskoczonej odlegoci dosyszaem pytanie Larsa Alsira: Co widzisz, synu pioruna? Wykrzyknem: Widz j, po raz pierwszy widz j tak, jak dotychczas widziaem j tylko w snach. Ale welon kryje jej twarz, tak e nie wiem, kim ona jest. W teje chwili spadem z wysokoci, wiat, ktry rozproszy si i sta si cienki jak dym, zgstnia znowu wok mnie i sta si twardy i nieprzenikliwy, poczuem swoje ciao i Lars Alsir trzs mnie za ramiona, lecego na ou w jego sali biesiadnej, pytajc:
65

 Co si z tob dzieje, czowieku? Dostae nagego zawrotu gowy i omdlae. Trzymaem si obiema rkami za gow, wychyliem czarny puchar z winem, ktry mi poda do warg, ale odsunem go na bok i zapytaem ostro: Co to za trucizn mi podajesz? Tak szybko jednak nie zwykem si upija. Zdawao mi si, e widz kobiet w welonie, wysz wzrostem od ziemskich kobiet, a ja sam byem rwnie wysoki jak ona i podobny do chmury. Jeli jeste czarownikiem lub zaklinaczem, nie postpie wobec mnie uczciwie, Larsie Alsir. On jednak zaprzeczy gwatownie: Nie jestem adnym czarownikiem ani zaklinaczem. Moje wino to niewinne wino fiokowe. Ale moe ksztat tego czarnego pucharu wzbudzi pami w twoich doniach. Podaem ci ten wity puchar na prb. Gdy tak ju jest, e etruscy bogowie id za Etruskiem, dokdkolwiek on poda i gdziekolwiek si zrodzi na nowo. Jeli kiedy sam j widziae, Larsie Turms, nie zdradz adnej tajemnicy, gdy ci powiem, e mamy dwunastu bogw, tak jak inne ludy, ale nad nimi stoi bogini w welonie, ktrej imienia i liczby nikt nie zna. I doda: Twoje donie poznay ksztat witego pucharu, cho ty sam nie umiae go odrni od zwykego pucharu do picia. U nas nie kamienuje si czowieka raonego przez piorun. Przeciwnie, uwaamy, e jest to dowd jego boskiego pochodzenia. Przez uderzenie piorunu niebo uznaje go za swego syna. Jestemy jedynym ludem obytym z piorunem, a nasi uczeni kapani tumacz mow piorunw rwnie jasno, jak inni umiej czyta pismo. Twierdzisz rzeczywicie, e jestem urodzony jako Etrusk, a nie jako Grek? zapytaem. Odpar z przekonaniem: Gdyby nawet by synem niewolnicy czy ladacznicy, to i tak byby wybrany piorunem boga. Ale chc ci da rad. Nie zdradzaj si przed byle kim i nie chep si twoim pochodzeniem, jeli przybdziesz kiedy do naszego kraju, co jak sdz pewnego dnia uczynisz. Zostaniesz rozpoznany w swoim czasie. Sam musisz chodzi jakby z zawizanymi oczyma. Nie wybieraj drogi wasn gow. Bogowie prowadz ci wedle swojej woli. Wicej nie mog ci powiedzie, bo wicej nie wiem sam. Byo mi trudno mu uwierzy teraz, kiedy znowu poczuem si winiem we wasnym ciele, jakby zamknitym midzy murami. Czuem odr mojego potu i zgag po winie w gardle. Zabobonni Etruskowie czcili moe czowieka raonego piorunem wbrew temu, co robili Grecy. Ja jednak uwaaem si w kadym razie za czowieka pochodzenia greckiego, gdy mwiono, e naleaem do uchodcw z Sybaris. Moe rzeczywicie byem tylko synem ladacznicy, i ojciec mj, jaki Etrusk, odwiedzi kiedy Sybaris. To mogo tumaczy moje obce rysy twarzy, ale nie czynio jeszcze ze mnie Etruska. Czuem si Joczykiem, gdy otrzymaem joskie wychowanie. Lars Alsir nie wydawa si ani okrutny, ani dny rozkoszy. By rozsdnym kupcem i doglda spraw etruskich miast portowych w Himerze. Szukaem znajomoci z nim, by nauczy si take jzyka Etruskw. Nauczyem si tak szybko, e musiaem pewnie sysze go jako dziecko. Wygldao, e istotnie nosz w sobie jak przeszo, cho piorun zatar j w mojej pamici, tak e byem jak niezapisana tabliczka woskowa, gdy przybyem do domu Heraklejtosa i zostaem jego uczniem w Efezie. Ale Lars Alsir nie mwi nigdy wicej o moim pochodzeniu. Tak jakbym zawarszy z nim znajomo, znalaz si w wikszej odlegoci od niego. Przyjmowa mnie jak szanowanego obcokrajowca, i wymienialimy ze sob zwyke dary przyjani, ale zostawia zawsze wszystko, co robi, gdy przychodziem w odwiedziny. Powiedziaem Dionizjosowi, e trudno jest zawrze znajomo z Tyrreczykami i e nikt obcy nawet przekupstwem nie moe zyska ich zaufania, jeli chodzi o eglug. Tak jak przypuszczaem, Dionizjos wpad w furi usyszawszy to i krzycza:
66

 Take na ich wybrzeach spoczywaj koci Fokajczykw! Koci naszych przodkw uwicaj drog, ktr wybieramy. Jeli Tyrreczycy wol raczej sign po elazo, ni pozwoli mi spokojnie poeglowa do Massilii, to niech sami siebie wini, jeli si skalecz. Zacz budowa nowy okrt wojenny i nadzorowa rwnoczenie, by mury Himery urosy o trzy greckie okcie. Nie wyta jednak zbyt ciko swych ludzi, wymaga tylko, by zachowali dyscyplin i posuch. Wielu byo Fokajczykw, ktrzy podobnie jak Mikon, zawarli maestwo w Himerze i zamierzali zabra z sob ony do Massilii na przysz wiosn. Zima sycylijska bya agodna i lekka. Przemyliwaem nad sob i czuem si dobrze w Himerze, dopki nie spotkaem Kydippe, wnuczki tyrana Krinipposa.

7
Jak ju wspominaem, Krinippos chorowa na odek i jada tylko jarzyny, cho nie by pitagorejczykiem. Przeciwnie, wygna wszystkich pitagorejczykw, poniewa pysznili si oni w swoich biaych paszczach, zapewniajc, e ich sztuka liczenia czyni ich lepszymi od innych i wtpili w warto czarw Krinipposa. Ale tak samo nie ufano pitagorejczykom w innych miastach, gdzie prbowali zaoy swoje tajne stowarzyszenia. Pitagorejczycy nie znali si bowiem na polityce i gosili, e wyej stawiaj rzdy niewielu najmdrzejszych i najbardziej nienagannych obyczajowo ni rzdy nielicznych oparte na pochodzeniu i majtku. Krinippos wydali ich zatem z Himery, mwic: Mdro i nienaganno obyczajw nie maj nic wsplnego z zadaniem wadcy. Gdybym by mdry, nie wzibym na siebie trudnego chwilami do wytrzymania brzemienia tyranii, ktre przyprawia mnie tylko o ble odka. Gdybym by nienagannych obyczajw, nie polubibym fenickiej kobiety z Kartaginy dla dobra mojego ludu. Jedynie moje szczcie pozwolio mi pochowa j, zanim ona zdya mnie pochowa. Nie, w yciu politycznym mdro i nienaganno obyczajw wywouj tylko ktnie midzy obywatelami, przeszkadzaj w poytecznych przymierzach i wzbudzaj gniew u ssiednich ludw. Kiedy nieznone ble odka drczyy Krinipposa, wygasza czsto takie gorzkie myli; miay one by nauk dla jego syna, Terillosa, ktry straci ju wosy na gowie, nadaremnie czekajc na mier ojca i przejcie jego czarw. Miaem mono wysucha kilka takich wykadw Krinipposa, gdy kaza on wzywa Mikona, a ja szedem tam z nim z ciekawoci. Leki Mikona sprawiy ulg Krinipposowi, lecz Mikon mwi do niego: Nie mog ci uleczy, Krinipposie, chwilowa ulga nie jest wyleczeniem. Wadza, ktr pokne, stana ci w odku i zera ci od rodka niczym rak. Krinippos wzdycha: Ach, jak chtnie bym ju umar. Ale nie mog myle tylko o sobie. Serce moje przepenione jest trosk o Himer i nie wyobraam sobie, jak bd mg przekaza wadz niedowiadczonemu chopcu. Przez czterdzieci lat prowadziem go za rczk i staraem si nauczy go sztuki rzdzenia, ale od kogo, kto niewiele ma w gowie, nie mona duo wymaga. Terillos duba przy wiecu ze zotych lici, ktry zwyk by nosi na gowie, by ukry ysin, drapa si w brod tak samo jak ojciec i narzeka: Drogi ojcze, nauczye mnie, e niezawiso Himery i pokj zale od przyjani z Kartagin. Bogini z Eryksu daa mi maonk z Segesty. Znosiem j przez wszystkie te lata i zadowalaem si poza tym konkubinami, tylko po to, aby zabezpieczy nasz sojusz z Segest na wypadek, gdyby Syrakuzy chciay nas pokn. Ale jedynym dzieckiem, ktre mi urodzia, jest Kydippe. Dziki twojej polityce nie mam wic nawet syna, bym kiedy mg mu przekaza amulety, ktre po tobie odziedzicz.
67

Mikon pomaca puls Krinipposa, ktry jczc lea na drewnianej pryczy z brudn owcz skr, i ostrzeg go: Wadco, opanuj si, zo i gniew pogarszaj tylko twoje cierpienie. Krinippos powiedzia gorzko: Cae moje ycie byo jednym pasmem przykroci i gniewu, tak e raczej byoby to dziwne uczucie, gdybym nie mia zawsze jakiego zmartwienia. Ale ty, Terillosie, nie powiniene si martwi o to, komu przekaesz kiedy wadz, gdy obawiam si mocno, e nie bdziesz mia zbyt wiele do przekazywania. Wydaj w por za m Kydippe do jakiego miasta, za wadc, na ktrym bdziesz mg polega, tak aby znalaz kt gdzie bdziesz, mia askawy chleb, gdy stracisz Himer. Terillos by czowiekiem wraliwym i wybuchn paczem na zoliwe sowa swego ojca. Krinippos zagodnia, poklepa go po kolanie pokryt yami doni i powiedzia: Nie, nie, mj synu, nie gani ciebie. Sam ci spodziem na ten wiat i musz odpowiada za nastpstwa. Jeste zrodzony do czasw gorszych ni moje i nie wiem naprawd, czy nawet ja sam zdoabym nakoni obecn Himer do wybrania mnie na tyrana, choby z pomoc czarw. Ludzie nie s ju dzisiaj tak atwowierni jak za dawnych dobrych czasw. Ale jestem tylko rad z tego, mj synu Terillosie, gdy przypuszczalnie nikt nie zabije ci z powodu twojej kapaskiej rangi, albo dlatego, e masz amulety. Unikniesz tylko brzemienia wadzy i y bdziesz bez trosk, utrzymywany przez Kydippe. Nakaza: Przyprowadcie Kydippe! Niech przyjdzie i da dziadkowi causa. Chc j pokaza tym mom. Nie zaszkodzi, jeli such o jej piknoci rozejdzie si poza murami naszego miasta. Nie spodziewaem si zbyt duo, jeli chodzi o t Kydippe, wiedziaem bowiem, e czuo dziadkw dla wnukw zamca ich zdrow ocen. Ale kiedy Terillos wprowadzi Kydippe, jakby soce rozjanio ponur sal. Nie miaa jeszcze wicej jak pitnacie lat, ale jej brzowe oczy promieniay, biaa cera bya jak mleko, a gdy si umiechaa, mae zbki byszczay jak jasne pereki. Pozdrowiwszy nas skromnie, Kydippe pobiega, by ucaowa dziadka, gadzia jego rzadk brdk i znosia cierpliwie jego cuchncy oddech. Krinippos odwraca j i oglda jak przyprowadzon na jarmark jawk, podnosi jej brod, pokazywa jej twarz take z profilu i zapyta dumnie: Czycie kiedy widzieli bardziej godn podania dziewic? Nie sadzicie, e jej pikno moe zawrci w gowie nawet mdremu politykowi? Mikon owiadczy stanowczo, e nie jest zdrowo czyni tak mod dziewczyn zbyt wiadom swej piknoci. Krinippos wybuchn na to gdaczcym miechem: Gdyby chodzio o gupsz dziewczyn, miaby suszno, Mikonie. Ale Kydippe jest nie tylko pikna, jest ona take mdra, i ja sam j wychowaem. Nie wierzcie w agodno jej spojrzenia i skromno umiechu. W swoim umyle ju was zwaya i obliczya, jak moe mie z was korzy. Czy nie tak, Kydippe? Kydippe zamkna mu bezzbne usta row doni, zgania go i powiedziaa, rumienic si: Ale dziadku, dlaczego zawsze musisz by taki zoliwy. Nie umiaabym by wyrachowana, nawet gdybym chciaa. I na pewno nie jestem pikna w ich gucie. Przyprawiasz mnie o wstyd. Mikon i ja wykrzyknlimy jednogonie, e jest najpikniejsz z dziewic, jakie widzielimy, a Mikon wychwala swoje szczcie, e jest ju onaty i dlatego nie moe na swoj wasn zgub pragn ksiyca ze sklepienia niebieskiego. Na co ja zakrzyknem:
68

 Nie, nie, ona nie jest ksiycem, lecz najjaniejszym ze wschodw soca, olepiajcym oczy. Kiedy patrz na ciebie, Kydippe, pragnbym by krlem, ebym mg ci zdoby. Przekrzywia gow, spojrzaa na mnie zotobrzowym spojrzeniem spod dugich rzs i rzeka: Nie jestem jeszcze w tym wieku, bym mylaa o mu. A jeli myl o jakim, to tylko o okazaym mczynie, ktrego ogniska bym strzega i dla ktrego tkaabym materia na paszcze z weny z wasnych owiec. Ale z pewnoci drwisz tylko ze mnie i przypuszczalnie fady moich szat uoone s na staromodny sposb, a moje sanday niezgrabne i le zawizane. Miaa czerwone sandaki z mikkiej skrki. Byy zwizane purpurow wstk a pod kolana, tak e musiaa obnay kolano, by nam je pokaza. Krinippos powiedzia dumnie: Sam chodziem boso przez p ycia i wci jeszcze zdarza si, e zdejmuj buciki, by nie zdziera ich niepotrzebnie. Ta prna dziewczyna doprowadza mnie do ruiny swoimi wymaganiami. Kiedy gadzi moj brod, szepce mi czule do ucha: Dziadku, kupisz mi par etruskich buciczkw. Kiedy cauje mnie w czoo, mamroce: Dziadku, dzi widziaam fenicki grzebie, ktry nadawaby si do moich wosw. A jeli rw wosy z gowy z powodu jej prnoci, mwi: Naturalnie nie dla siebie tak si stroj, dziaduniu, ale z powodu twego stopnia i godnoci. Czyby znowu zmarz, e tak drysz, i czy mam wle do ciebie pod skr, by ci ogrza? Wtedy jestem zgubiony i prcz grzebienia kupuj jej jeszcze par kolczykw. Kydippe zgania go: Dziadku, dlaczego chcesz mnie zawstydzi wobec twoich goci. Wiesz sam najlepiej, e nie jestem prna ani wymagajca. Nie wszyscy s tacy jak ty. Bosy i w podartym paszczu jeste mimo to wadc Himery, ale mj ojciec musi chodzi w zotym wiecu, by si odrni od tumu, ja sama za musz ubiera si wytwornie na wita ofiarne i procesje, bo inaczej byle jaki poganiacz osw lub eglarz mgby wpa na pomys, by mnie uszczypn w biodro. Owiadczyem artobliwie, e nawet bez najmniejszej ozdoby, bez wszelkiej odziey i cakiem naga byszczaaby wrd innych kobiet jak opal wrd wiru. Ale Krinippos zmarszczy czoo i rzek ostrzegawczo: Masz nazbyt miae myli, Joczyku. Same w sobie s one suszne i wiem to najlepiej, ja, ktry wasnorcznie obmywaem j od niemowlctwa i z radoci przygldaem si, gdy sza si kpa w rzece ze swymi suebnymi. Ale teraz nie mam ju nawet tej przyjemnoci, bo musz biega po brzegu i ku oszczepem w trzcinach i strzela z uku w krzaki, eby uchroni jej niewinno od nieprzyzwoitych spojrze. Zapytaem, czy nie brakuje wody w rzece i czy nie jest za zimno w zimie. Krinippos zapewni ywo, e Kydippe nie boi si zimnej wody. Poza tym korzysta z ciepego rda pod miastem. Kiedy opucilimy dom Krinipposa, Mikon ostrzeg mnie: Kydippe to dziewczyna bez serca i w tym wieku, e chce wyprbowa swoj moc na jakimkolwiek mczynie. Tylko nie prbuj jej zdoby. Przede wszystkim nie uda ci si to, bo jej dza sawy jest nieskoczona. Ale jeszcze gorzej byoby, gdyby ci si udao, bo przysporzyoby ci to tylko cierpie i blu, i w kocu Krinippos kazaby ci zgadzi tak, jak si zabija natrtn much. Ale o tak przepiknej dziewczynie nie mogem myle le i jej niewinna prno bya w moich oczach tylko dziecinnym pragnieniem podobania si. Gdy pomylaem o niej, byo mi tak, jakby soce zawiecio mi w oczy, i nie mogem ju myle o niczym innym prcz niej. Zaczem wasa si na placu wok domu Krinipposa, by czasem mc zobaczy przelotnie Kydippe, wziem te pod uwag wzmiank o ciepym rdle. Pewnego ranka zobaczyem j z daleka, jak w towarzystwie suebnych udawaa si do kpieli. Krinippos towarzyszy im, boso z bucikami w rku, i rzeczywicie biega wokoo parujcego rda, gajc oszczepem w krzaki.
69

Jedyna okazja, by ja spotka, nadarzaa si, gdy wychodzia do miasta na zakupy, w towarzystwie suebnych, strzeona przez dwch pokrytych bliznami stranikw. Sza skromnie ze wzrokiem wbitym w ziemi, ale na gowie miaa wieniec, w uszach kolczyki, na ramionach bransolety, a na stopach mikkie sanday sznurowane w kostkach. Delektowaa si ogromnie, syszc, jak mczyni artobliwie woaj ach i och, kiedy przechodzia obok. Gdy spodobaa jej si jaka rzecz czy ozdoba, patrzya szeroko rozwarszy oczy na kupca, i usyszawszy cen przygnbiona zaczynaa poufale narzeka na straszliwe skpstwo swego dziadka. Na zatwardziaych kupcach jej due oczy nie robiy adnego wraenia. Przeciwnie, podnosili ceny, widzc, jak nadchodzi, gdy bya crk Terillosa. Ale od czasu do czasu natrafiaa na jakiego niedowiadczonego pomocnika, ktry sprzedawa jej towar z wasn strat. Nie znalazszy adnej innej rady, poprosiem o pomoc Larsa Alsira. Zgodzi si chtnie, ale gardzi mn rwnoczenie i rzek: Zadowalasz si rzeczywicie tak niskimi igraszkami, Turmsie, cho stoj przed tob otworem cudowne igraszki bogw. Jeli czujesz podanie do tej dziewczyny o twardym sercu, czemu nie uyjesz mocy, ktr posiadasz? Podarunkami nie moesz jej zdoby. Zapewniem go, e wszelka moc uchodzi ze mnie, gdy tylko spojrz na Kydippe. Gdy zatem Kydippe przysza raz, by popatrze na etruskie klejnoty i Lars wyoy je na czarne sukno, byszczce w wietle padajcym z otworu w puapie, spodoba jej si naszyjnik kuty z cienkich zotych listkw, i zapytaa, ile kosztuje. Lars potrzsn odmownie gow i powiedzia: Ten jest ju sprzedany. Kydippe zapytaa naturalnie, kto jest kupcem, a Lars Alsir wymieni mnie, tak jak si umwilimy z gry. Kydippe wygldaa na zdziwion: Turms z Efezu, przecie ja go znam. Dla kogo potrzebny mu taki klejnot? Czy nie yje samotnie? Lars Alsir odpowiedzia, e przypuszczalnie mam jak przyjacik, ale posa po mnie, a ja naturalnie byem niedaleko. Kydippe obdarzya mnie najczarowniejszym umiechem, przywitaa si skromnie i rzeka: O, Turmsie, tak si zachwyciam tym licznym naszyjnikiem. Jest piknie wyrobiony i z pewnoci niedrogi, bo te zote listki s takie cienkie. Czy nie mgby mi go odstpi? Udaem zakopotanie i powiedziaem, e ju go komu obiecaem w prezencie. Kydippe tak si zapalia, e pooya mi rk na ramieniu, dyszc mi w twarz, i zacza dopytywa, komu zamierzam go da. Nie sdziam o tobie, e jeste lekkomylny mwia. I to wanie tak mi si u ciebie podobao, e nie mogam zapomnie ciebie i twoich podunych oczu. Sprawie mi rzeczywicie zawd. Znaczcym szeptem daem jej do zrozumienia, e o takich sprawach nie moemy rozmawia w towarzystwie ciekawie nasuchujcych suebnych. Odesaa je na dziedziniec i zostalimy sami, ona, Lars i ja. Kydippe patrzya mi niewinnie w oczy i prosia: Sprzedaj mi ten klejnot, abym moga zachowa szacunek, jaki ywi dla ciebie. Inaczej musiaabym przecie sdzi, e jeste mczyzn pochym, ktry biega za kobietami o zej sawie. Tylko zepsuta kobieta moe przyj taki drogi dar od obcego mczyzny. Udaem wahanie i zapytaem: No dobrze, a co mi za niego zapacisz? Lars Alsir odwrci si dyskretnie plecami. Zauwaywszy to Kydippe cisna swoj mikk sakiewk w palcach, narzekaa na swego pecha i powiedziaa:

70

 O, zostao mi jeszcze tylko dziesi srebrnych monet, a dziadek gani mnie zawsze za moj rozrzutno. Czy nie mgby sprzeda tego naszyjnika tanio, by ustrzec si przed pokusami jakiej chciwej kobiety? Mio, ktr trzeba kupowa za klejnoty, niewiele jest warta. Przyznaem, e w jej sowach kryje si prawda. Kydippe zaproponowaem sprzedam ci ten naszyjnik, za, powiedzmy, jedn srebrn monet z kogutem, jeli na dodatek bd mg ci pocaowa w usta. Udaa ogromne zmieszanie, podniosa do do ust i rzeka: Nie wiesz, czego wymagasz. Moich ust nie caowa jeszcze aden mczyzna prcz ojca i dziadka. Dziadek ostrzega mnie, e dziewczyna, ktra pozwoli pocaowa si w usta, jest zgubiona poniewa aden mczyzna nie zadowoli si tym, tylko potem chce dotyka jej piersi, a od tego ona robi si saba i nie moe ju odmwi innych, jeszcze bardziej niebezpiecznych pieszczot. Nie wiem wprawdzie, co dziadek mia na myli, i nie rozumiem, dlaczego dziewczyna miaaby robi si szczeglnie saba, nawet jeli mczyzna dotknie przypadkiem jej piersi. Ale pod adnym warunkiem nie mog pozwoli, by pocaowa mnie w usta. Nie, Turmsie, czego takiego nie powiniene mi nawet proponowa, cho przecie zdaj sobie spraw, e nie miae adnych zych zamiarw. Ale mwic trzsa pytajco gow, woya do pod sukni i dotykaa piersi, tak e zaczem przypuszcza, i zechce zaoszczdzi nawet t jedna drachm, ktrej zadaem. Pospiesznie powiedziaem: Zrozumiaa mnie dobrze i wstydz si rzeczywicie, e zamierzaem da ten naszyjnik pochej kobiecie, by zdoby jej wzgldy. Ale zapomniabym o niej atwiej, gdybym mg pocaowa twoje niewinne usta. Kydippe zawahaa si i zapytaa: Obiecaj mi wicie, e nie powiesz o tym nikomu. Rzeczywicie bardzo mi si podobaj te mae piknie wykute zote listeczki, ale jeszcze bardziej chciaabym ci uratowa od zych pokus, jelibym tylko moga uwierzy, e potem bdziesz pamita jedynie o mnie. Bya tak powabna, e serce mi stopniao i ju miaem wykrzykn, e odkd j ujrzaem, nie mogem patrze na inne kobiety. Ale opanowaem si i przysigem sobie milcze. Kydippe sprawdzia, czy Lars Alsir wci jeszcze stoi odwrcony do nas tyem, a potem wspia si na palce, rozwara wargi do pocaunku i pozwolia take swojej szacie zsun si z ramienia. Ale gdy mnie ju podniecia, odsuna si szybko, poprawia szat, wyja z sakiewki srebrn monet, wzia naszyjnik i powiedziaa: Masz tu swoj drachm. Uwaam, e zrobiam dobry zakup. Dziadek mia racj, mwic o dzy mczyzny, by wtyka wszdzie rce, ale myli si co do mnie. Nie poczuam si wcale saba i szczerze mwic uwaam, e byo to tak, jakbym pocaowaa niechlujny pysk cielcia. Nie wemiesz mi chyba za ze, e mwi ci to szczerze. Bya chytrzejsza ode mnie i nic zaiste nie zyskaem przez ten pocaunek, prcz czczego ognia, ktry zapon w moim ciele, i powanego dugu u Larsa Alsira. Powinienem by wycign z tego nauczk, ale ja tylko schowaem monet z kogutem na pamitk i draem za kadym razem, gdy wziem j do rki. Na prno bagaem Afrodyt o pomoc i obiecywaem jej ofiary. Podejrzewaem ju, e Afrodyta, w swej kaprynoci opucia mnie, albo e sowa Mikona na morzu byy wytworem imaginacji. Ale w gruncie rzeczy bogini zastawia na mnie puapk w cakiem inny sposb, tak e Kydippe bya tylko przynt rzucon na mojej drodze po to, by mnie zaprowadzi tam, dokd chciaa bogini.

71

Ale skd mogem o tym wiedzie! Tote wychudem i spdzaem noce bezsennie z powodu mojej mioci, dopki Dorieus, gdy zaczy ju wia wiatry wiosenne, nie wzi mnie na stron i nie powiedzia: Turmsie, duo mylaem w cigu tych miesicy i moja decyzja dojrzaa. Zamierzam uda si do Eryksu i odby t podr ldem, by mc zobaczy cay kraj zachodni. Tanakwil bdzie mi towarzyszy, bo w Eryksie zotnicy znaj sztuk sporzdzania zbw ze zota i koci soniowej. Uwierz te jej, gdy powie, e chce odby podr do Eryksu i zoy tam ofiary Afrodycie ze wzgldu na swoje wdowiestwo. Take Mikon i Aura bd nam towarzyszy i z pewnych powodw chciabym, eby i ty zobaczy miasto zboa Segest i kraj Eryksu. Nie zwrciem uwagi na ponur powag w jego twarzy, lecz pomylaem tylko o Kydippe i zawoaem z zachwytem: To wspaniaa myl i nie mog zrozumie, e sam na ni nie wpadem! I ja te mam spraw do Afrodyty w Eryksie. Jest ona przecie najbardziej znan Afrodyt morza zachodniego, podobnie jak Afrodyta Z Akrai panuje na morzu wschodnim. Jedmy wic czym prdzej, i to raczej jeszcze dzi ni jutro. Nazajutrz udalimy si w drog do Eryksu, z komi, osami i lektykami. Tarcze zostawilimy w domu Tanakwil i zabralimy z sob tylko nieodzown w podry bro dla obrony przed rabusiami i dzik zwierzyn. Do tego wyjazdu dojrzaem, gdy Kydippe rozpalia moje zmysy i pomylaem, e przeprowadz swoj wol z pomoc Afrodyty w Eryksie. Ale bogini bya chytrzejsza ode mnie.

KSIGA CZWARTA Bogini w Eryksie

l
Ja, Turms, ktry podrowaem z Himery do Eryksu, byem innym czowiekiem ni ten, ktry niegdy taczy w burzy na drodze do Delf. W kadym okresie swego ycia czowiek wzrasta powoli i stopniowo, a zaskoczony spostrzega, e trudno mu pamita i czu swoje dawne ja. W ten sposb ycie ze swoimi okresami jest staym rodzeniem si na nowo, i pocztek kadego okresu podobny jest do nagego skoku przez przepa, ktra potem zaraz rozszerza si i staje nie do przekroczenia, tak e nie ma ju odwrotu. Mgieka mikkich chmurek wiosennych otaczaa strome sycylijskie gry, agodne wiosenne soce wiecio na bujne sycylijskie lasy i sprawiao, e rzeki wzbieray, kiedy wdrowalimy z Himery do zachodniej czci wyspy i Eryksu. W cigu miesicy zimowych zdylimy rozleniwi si w wygodnych oach Tanakwil i przy gocinnych stoach podczas uczt w miecie. Tote Dorieus i ja, a take Mikon, rozkoszowalimy si monoci wdrowania, a do blu wszystkich czonkw, i cieszylimy si, i znowu czujemy, jak nasze minie nabrzmiewaj si. Trzymalimy si drogi pielgrzymw i Sykanowie zamieszkujcy gry i kryjcy si w potnych lasach nie atakowali nas. Czcili bogini, ale zachowali swoje prastare obyczaje i uwaali si za najstarszych mieszkacw kraju. Dobrobyt w elymijskich miastach we wntrzu kraju nie opie72

ra si na wymianie handlowej, lecz na rolnictwie. Dlatego te miasta te nie byy tak bogate jak te, ktre zaoya na wybrzeu Kartagina, z wyjtkiem Segesty, bo ta za swoje zboe moga sobie kupi wszelki grecki i kartagiski dobrobyt. Po trudnych do przejcia grach i bezkresnych lasach zbliylimy si do umiechnitych dolin Segesty i ujrzelimy, jak uminione psy goni dzik zwierzyn. Szlachetni myliwi odziani byli po grecku i twierdzili, e ich psy pochodz w prostej linii od boga psw, Krimisosa, ktry polubi nimf Segest. Bez ceremonii rozsunli zasony lektyki, poznali Tanakwil i rzekli: Czeg chcesz w Eryksie, synna wdowo? Dostaa ju duo, a nazbyt duo w darze od bogini. Zosta lepiej w Segecie, abymy mogli wspzawodniczy, kogo wybierzesz, by ci odziedziczy. Kiedy odeszli w swoj stron, Mikon powiedzia: Pola s tu yzne od krwi wielu ludw. Take kolonici z Fokai le tu pogrzebani. Pjdmy wic za wezwaniem Dionizjosa i zmy im ofiar grobow. I wcale nie musielimy czyni tego w tajemnicy, gdy mieszkacy Segesty sami wznieli otarze dla mw, ktrzy chcieli wtargn do kraju i podbi go. Dumnie pokazywali pamitkowe gazy stojce na skraju pola i mwili: Wielu tu przybywao, ale niewielu std uszo. Ich ojcowie i dziadkowie zwykli byli chowa pokonanych wrogw na polach, oni jednak uspokajali nas teraz, mwic: yjemy w owieconych czasach i nie musimy ju prowadzi wojen, by chroni krain Eryksu. Gdyby kto napad na nas, Kartagina uznaaby to za powd do wojny, a nie ma podobno nikogo, kto byby tak dzielny, by wiadomie i z wasnej woli szuka sporu z Kartagin. Kiedy zoylimy ju ofiary przy otarzu Fokajczykw, Dorieus rozejrza si badawczo wokoo i zapyta: Jeli oni przywykli wznosi otarze obcym bohaterom, gdzie jest otarz mego ojca, Spartanina Dorieusa. W imi sprawiedliwoci powinien to by najokazalszy z tych pomnikw. By on przecie Heraklid i przyby tu, by obj ten kraj w posiadanie jako dziedzictwo Heraklesa. Na szczcie mieszkacy Segesty nie zrozumieli jego doryckiego jzyka. Zapytaem ich o pomnik Spartanina Dorieusa, ale potrzsali tylko gowami i nie wiedzieli o niczym takim. W kocu powiedzieli: Pokonalimy wprawdzie raz ca gromad spartaskich kolonistw, ale nie byo tu co wspomina i nie zapamitalimy ich imion. Ale w ich towarzystwie znajdowa si Filippos z Krotony. By on wielokrotnym zwycizc w igrzyskach zawodniczych w Olimpii i najpikniejszym ze wspczesnych. Zwoki jego byy tak pikne, e zbudowalimy wityni ku jego pamici. Co czwarty rok urzdzamy ku jego czci zawody. Pokazali nam ten wielki pomnik i boisko do zawodw, urzdzone przed nim. Dorieus nie mg zrazu wymwi sowa. Potem ogarna go taka wcieko, e twarz mu poczerniaa i pk mu naramiennik: To zwariowane bzdury! krzykn. Wanie mj ojciec, Dorieus, zdoby wiece laurowe w Olimpii i by najpikniejszym ze wspczesnych. Jak mgby jaki Krotoczyk z nim wspzawodniczy. Z czystej zawici do mego ojca obcy bogowie z Segesty omamili ludzi, by pochowali go pod faszywym imieniem i przeszkodzili mu w ten sposb znale si pord niemiertelnych. Mieszkacy Segesty rozpierzchli si przed jego wciekoci. Tylko z trudem udao si Mikonowi i mnie uspokoi jego wzburzenie. Gdy znw by w stanie porzdnie zaczerpn tchu, powiedzia:
73

 Rozumiem teraz, dlaczego duch mego ojca nie dawa mi spokoju i dlaczego owcze koci pokazyway niezachwianie na zachd, ilekro je rzuciem. Ziemia trzsie mi si pod nogami. Te wzgrza, doliny i pola to heraklejska spucizna, a przez to ziemia mego ojca i moja. Ale teraz nie pragn ju wicej adnej ziemi. Od tej pory moim naczelnym deniem bdzie naprawienie tej straszliwej pomyki, aby przywrci spokj duchowi mego ojca. Zaczem si obawia, e Dorieus doprowadzi do sporw w Segecie i opni nasz wdrwk. Tote rzekem: Im ciszej mwisz w tym miecie o twoim ojcu i spucinie po Heraklesie, tym lepiej dla nas wszystkich. Pamitaj, e jestemy w drodze do Eryksu, a nie aby znale sobie grb na polach Segesty. Take Tanakwil powiedziaa: Twoje myli s krlewskie, Dorieusie. Ale pozwl mi da ci rad, tak jak si umwilimy. Pochowaam ju trzech maonkw i mam dowiadczenie w tych sprawach. W Eryksie dostaniesz odpowied na wszystko, co ci nurtuje, obiecuj ci to. Rwnie i Mikon wystpi z ostrzeeniem: Niebezpieczniejszy dla siebie od gniewu mieszkacw jeste ty sam, Dorieusie. Jeli wpada bdziesz we wcieko w taki sposb, nie doyjesz staroci, bo yy ci pkn, zanim si opamitasz. Moe doznae wikszych, ni sdzilimy, uszkodze od uderzenia wiosem w bitwie pod Lade. Take i twj praszczur Herakles zwyk by dostawa napadw wciekoci, gdy si uderzy w gow, i wyobraa sobie, e syszy pacz dziecka. Dorieus twierdzi gniewnie, e nie byo to uderzenie wiosa, lecz uczciwy cios mieczem, ktry wcale nie zrani go w gow, tylko wgi hem. W ten sposb moglimy zacz dyskutowa z nim rozsdnie i przesta straszy mieszkacw Segesty. Segesta ze swymi wityniami, placami i aniami bya miastem owieconym i przyjemnym, i jeli chodzi o obyczaje, bardziej greckim nim Himera, cho mieszkacy miasta byli Elymijczykami. Sami twierdzili, e s pochodzenia trojaskiego, gdy ich pramatka bya podobno Trojank, ktr upodoba sobie bg psw Krimisos, mieszkajcy w rzece. Cieszylimy si gocinnoci w domu u synw Tanakwil z innych maestw. Ich dom by zamony, a przy nim wznosio si wiele budynkw, szafarni i wielkich spichrzy na zboe. Zostalimy przyjci z oznakami wielkiej czci, ale Tanakwil zabronia synom pokazywa si jej, dopki nie zgol brd i nie zmieni uczesania wosw. Zdaje mi si, e jej danie wzbudzio w nich gorycz, poniewa obaj byli ju posunici w latach, czego nie potrafi ukry gadko ogolona broda i utrefione wod modziecze loki. Ale z szacunku dla matki usuchali jej i odesali z domu dorose dzieci, aby ich obecno nie przypominaa Tanakwil o jej wieku. Pozwolono nam bez przeszkd oglda miasto i jego osobliwoci. W przegrodzie w wityni boga rzeki Krimisosa widzielimy witego psa, ktremu co roku wedug odziedziczonych tajemnych rytuaw polubiano najpikniejsz dziewic w miecie. Ale Dorieus wola wdrowa wzdu murw, ktrym mieszkacy Segesty pozwolili podupa, i oglda zawody, walki na pici i zapasy, wykonywane przez patnych atletw dla rozrywki ludzi wyszego stanu. Potrafi jednak milcze i wstrzymywa si od gonego ganienia barbarzyskich obyczajw miasta. Ostatniego ranka przed naszym wyjazdem Dorieus wsta z westchnieniem z oa, potrzsn gow i narzeka: Co noc czekaem na to, e objawi mi si w snach na znak duch mego ojca. Ale nie miaem adnych snw. Tote jestem zbity Z tropu i nie wiem, co mam myle o moim ojcu. Po przybyciu do Segesty dostalimy now odzie i oddalimy t, w ktrej podrowalimy, sugom do uprania. Kiedy teraz przygotowywalimy si do wyjazdu, brakowao grubego wenianego paszcza Dorieusa. Szukalimy go wszyscy i Tanakwil gania ju synw, gdy spostrzeglimy,
74

e paszcz wisi nadal i suszy si na belce u puapu. By grubszy ni inne sztuki odziey i nie sech tak szybko. Dlatego sudzy o nim zapomnieli. Tanakwil rzeka do swoich synw uszczypliwie, e co takiego nie mogoby si nigdy zdarzy u niej w domu. Dorieus doda gorzko, e jako zbieg w obcym kraju przywyk ju do obelg i upokorze. I nie mg oczekiwa czego innego take i w Segecie. Tak w zamian za gocin, ktrej doznalimy, pozostawilimy po sobie niemal otwart ktni. Dorieus nie pozwoli zaniepokojonym sugom dopomc sobie, tylko zerwa paszcz z belki. W teje chwili z fad paszcza wylecia may ptaszek i zacz niespokojnie fruwa wok gowy Dorieusa. Niebawem pojawi si take drugi ptaszek i oba trzepotay wok niego z gniewnym popiskiwaniem. Zdumiony strzsn paszcz. Z jego fad wypado gniazdo ptasie, a z gniazda wytoczyy si dwa mae jajeczka, ktre stuky si na kamiennej posadzce. Przez krtki okres trwania naszego pobytu ptaki zdyy zbudowa gniazdko i zoy jajka w paszczu Dorieusa. Ale Dorieus nie wpad w gniew. Umiechn si i zawoa: Patrzcie, oto znak, na ktry czekaem. Mj paszcz chce zosta tu w miecie, cho ja zamierzam std wyruszy. Ptaki zbudoway w nim gniazdo. Lepszego znaku nie mogem dosta. Ptaki trzepotay wystraszone wok swego zniszczonego gniazda. Mikon i ja spojrzelimy na siebie i uznalimy to za zy znak, e Dorieus przypadkiem zmiady gniazdo z jajami. Ale Tanakwil umiechna si jak soce, przesonia wstydliwie doni usta i rzeka: O Dorieusie, pamitaj o tym znaku. W Eryksie przypomn ci o nim. Nastpnego dnia ujrzelimy wznoszcy si w dali wysoki stoek witej gry w Eryksie. Szczyt otulony by w mikkie chmury, ale chmury rozpierzchy si, soce rozgrzao nasze czonki i dostrzeglimy na wierzchoku gry prastar wityni Afrodyty erycyskiej. Wiosna ju przysza do krainy Eryksu, ki mieniy si kwiatami, a gobie gruchay w gajach. Tylko morze byo nadal burzliwe. Nie czekalimy dugo, natychmiast zaczlimy wspina si pust drog pielgrzymw, ktra wia si wokoo surowej gry. Gdy zachd soca zabarwi czerwieni ciemne morze i cay Eryks z lasami i kami, dotarlimy do maego miasteczka na szczycie. Stranicy widzieli, e nadchodzimy i czekali z zamkniciem bramy, abymy zdyli wej do miasta przed zapadniciem nocy. Przy bramie spotkaa nas zaraz rzesza haaliwych mczyzn, ktrzy na wycigi szarpali nas za paszcze i ofiarowywali we wielu jzykach gocin. Ale Tanakwil znaa miasto i jego zwyczaje, przepdzia natrtw ostrymi sowami i pokazaa nam drog przez miasto a do granicy obszaru witynnego. W otoczonym ogrodem domu zostalimy przyjci z szacunkiem, nasze konie i osy wprowadzono do stajni, a dla nas zapalono na kominku buzujcy ogie z ywicznego drewna, poniewa na witej grze tak wczesn wiosn robio si po zachodzie soca dojmujco chodno. Nasz niady gospodarz mwi dobr greczyzn, przywita nas i rzek: Daleko jeszcze do wiosennego wita, fale s wzburzone, a bogini nie przybya jeszcze zza morza. Dlatego dom mj jest wci jeszcze w stanie zimowym i nie wiem, czy mog przygotowa tak uczt, jakiej wymaga wasz stan. Ale jeli zadowolicie si zimnymi i wilgotnymi izbami, niewygodnymi oami i kiepskim jedzeniem, jakie mam, uwaajcie mj dom za swj, dopki chcecie zosta w Eryksie. Oddali si godnymi krokami, nie okazujc zaciekawienia naszymi sprawami i przysa sucych i niewolnikw, by nam usugiwali. Jego zachowanie wywaro na mnie gbokie wraenie i zapytaem Tanakwil, czy jest to bardzo znamienity m. Tanakwil zamiaa si i powiedziaa: To najchciwszy i najbezwzgldniejszy sknera w caym miecie, ktry odwaa kady ksek na wadze zotniczej. Ale jego dom to jedyny dom godny nas, i mieszkajc tu jestemy chronieni
75

przed wszystkimi nieproszonymi gomi w tym witym miecie. W gruncie rzeczy Eryks budzi si do ycia dopiero przy wicie wiosennym i kwitnie a do jesieni, kiedy to bogini znowu odpywa na swym zotym statku. Ale przez ten czas nie ma zaiste ani jednego mieszkaca w miecie, ktry nie miaby ochoty zarobi, okama, oszuka obcego przybysza i wycign ostatni grosz z jego sakiewki. Bogaci napastuj bogatych, a biedacy biedakw. Nie ma takiego bogacza, ktry by nie mg znale tutaj godnej go pamitki, i nie ma takiego biedaka, ktremu nie mona by wkrci bezwartociowych glinianych poskw albo miosnych lubczykw. Wszyscy tu yj z wityni. Gdyby bogini nie przybya na wito wiosenne, wnet wszyscy staliby si zupenymi golcami. Frywolna bogini pozwala im chtnie na oszukiwanie przybyszw, ile tylko zdoaj, ale sprawa jest tego warta. Nawet ten, kto ju raz zosta oskubany, wraca do bogini, mdrzejszy co prawda ni za pierwszym razem. I ja zapaciam drogo za nauczk w tym miecie jako moda wdowa. Teraz, jako dojrzalsza kobieta, potrafi lepiej dawa sobie rade. Zawiedziony zapytaem: Musimy wiec czeka przed pust wityni a do wita wiosennego? Nie mamy na to czasu. Tanakwil umiechna si chytrze: Erycyska Afrodyta ma swoje misteria jak wszyscy inni bogowie. Gdy zaczyna si rok eglugi, przybywa ze swoim orszakiem z Afryki na statku z purpurowym aglem. Ale z tego powodu witynia nie stoi zim pusta. Przeciwnie, najwaniejsze wizyty polityczne i najcenniejsze ofiary odbywaj si wanie w tym cichym okresie, kiedy haaliwe tumy, eglarze i przekupnie nie zakcaj misteriw. Prastare rdo bogini znajduje si na swoim miejscu i latem, i zim. Bogini moe objawi si w wityni, cho dopiero podczas wita wiosennego zstpuje i kpie si w swym rdle. Sowa jej wywoay we mnie wtpliwoci i patrzc na jej uszminkowane na czerwono policzki i chytre oczy zapytaem: Tanakwil, wierzysz powanie w bogini? Przystana, wpatrzya si we mnie i rzeka z silnym przekonaniem: Turmsie z Efezu, nie wiesz, co mwisz. rdo bogini na erycyskiej grze jest prastare. Jest starsze ni Grecy, starsze ni Tyrreczycy, ba, starsze od Fenicjan. Byo ono witym rdem, ju zanim bogini objawia si Fenicjanom jako Astarte i Grekom jako Afrodyta. W c miaabym wierzy, gdybym nie wierzya w bogini. Z ciepa przy arze kominka wyszedem na dwr, by odetchn lodowato zimnym grskim powietrzem. Drobne wiosenne gwiazdy lniy na niebie, a rzadkie powietrze przepenione byo zapachem ziemi i pinii. Potna witynia wznosia si na tle nocnego nieba. Ogarno mnie przeczucie, e bogini w swej tajemniczoci jest bardziej przeraajc zagadk, ni sdziem.

2
Kiedy zbudziem si o nowym poranku, wszystko byo inaczej. Gdy si przybywa do obcego miasta o zmierzchu, wydaje si ono wiksze i bardziej zagadkowe ni w trzewym wietle dnia. Rozgldaem si dokoa wypocztym wzrokiem i wite miasto Eryks wydao mi si bardzo niepozorne ze swymi kamiennymi chatami i drewnianymi domkami. Znaem przecie Delfy, mieszkaem w Efezie, a w Milecie ogldaem wielkie miasto nie majce sobie rwnego. C spodziewaem si znale w tej wityni o barbarzyskich pkatych kolumnach? Poczuem si nagle straszliwie samotny na wiecie i peen zwtpienia w bogw. Tanakwil postaraa si dla nas o wstp do wityni. Wykpalimy si i odziali w nieskazitelne szaty, cilimy kosmyki wosw z gowy i spalilimy. Potem wzilimy dary ofiarne i udalimy
76

si do wityni. Staa za miastem jak twierdza, otoczona grskimi stromiznami i chroniona murami ze skalnych blokw. Wewntrzny podwrzec by do ciasny. Zbyt due rzesze ludzkie nie mogy towarzyszy bogini w procesji wita wiosennego, kiedy to wnoszono j do wityni. Mieszkania kapanw i sug witynnych wyglday skromnie, a sama witynia z wyszczerbionymi przez wiatry kolumnami bya zbudowana przez kartagiskich budowniczych. Ale wok witego rda stay smuke kolumny, a posadzka przy rdle wyoona bya mozaik z marmurowych kostek wielkoci czubka palca. Pozwolono nam swobodnie wej do wityni i obejrze dary ofiarne w przedsionku i pusty cok w alkowie bogini. Dwch kapanw o kwanych minach oprowadzio nas po wityni i przyjo nasze ofiary bez sowa podzikowania. Jakich szczeglnie cennych darw nie moglimy dostrzec, z wyjtkiem paru duych srebrnych kotw, ale kapani owiadczyli, e stroje i klejnoty bogini przechowuje si w specjalnym skarbcu, w oczekiwaniu na jej przybycie. W gruncie rzeczy byo to jak zwiedzanie jakiegokolwiek publicznego budynku. Dopiero gdy doszlimy do rda i gobie bogini wzleciay przed nami, poczuem blisko boskiej mocy. rdo byo due i gbokie, i jego wydrone ciany zway si ku grze Byo ono do poowy wypenione wod, a ciemna nieruchoma powierzchnia odzwierciedlaa nasze twarze. Wewntrz nowo wzniesionego krgu kolumn otoczone byo prastarymi stokowatymi gazami. Kapani zapewniali, e mczyzna, ktry utraci si msk, gdy tylko dotknie jednego z tych gazw, natychmiast odzyskuje moc. Staych dziewczt witynnych nie zobaczylimy. Kapani owiadczyli, e zwyky one towarzyszy bogini na wiosn, by wykonywa okrelone obrzdki i obsugiwa bardziej wymagajcych goci. A w jesieni odjedaj znowu wraz z bogini. Zreszt erycyska Afrodyta nie pochwalaa tego rodzaju ofiar w swoich murach. Mogo to si odbywa w miecie. Dla eglarzy i ludu ladacznice, ktre przybyway w lecie do Eryksu z wszystkich stron, kleciy specjalne chatki z lici pod murem miejskim i na grskich zboczach. Jeszcze tego samego wieczoru Dorieus i Tanakwil udali si ponownie razem do wityni, by spdzi noc przy pustym cokole bogini i oczekiwa na jej objawienie si. Powrcili nastpnego dnia rano ciasno spleceni w ucisku, patrzc tylko na siebie nawzajem i nie odpowiadajc na nasze pytania. Poszli zaraz spa i spali ze sob a do wieczora. Wieczorem z kolei Mikon i Aura udali si do wityni. Dorieus wsta ze snu i kaza poda wieczerz, nazywa Tanakwil gobic Afrodyty i zwierzy mi si, e zamierza si z ni oeni. Po pierwsze mwi Tanakwil jest najpikniejsz kobiet na ziemi. Ju poprzednio wysoko j ceniem. Ale w wityni Afrodyta obraa sobie w niej swj przybytek, jej twarz zacza lni jak soce, ciao stao si wszystkopochaniajce jak stos i zdaem sobie spraw, e od tej chwili bdzie ona dla mnie jedyn kobiet na wiecie. Po drugie, jest ona niezmiernie bogata. Po trzecie, z powodu swoich poprzednich maestw i wasnego swego pochodzenia ma ona najliczniejsze i najkorzystniejsze stosunki w caym kraju Eryksu. Dotychczas nie umiaa wykorzystywa ich politycznie, bo jest tylko kobiet. Ale udao mi si wzbudzi w niej dz sawy. Otwarem usta, by mu si przeciwstawi, ale on broni si spiesznie: Wiem, co chcesz powiedzie, ale poczekaj tylko, a ona dostanie nowe zby. Jako Spartanin powinienem zreszt zadowoli si ni, nawet gdyby bya bezzbna. Ale jeli mi nie wierzysz, musisz przynajmniej wierzy w znaki wrebne. Dwa mae ptaszki, ktre zbudoway sobie gniazdo w moim paszczu w Segecie, odnosiy si naturalnie do Tanakwil i do mnie. Nasze gniazdo zbudujemy sobie w Segecie i bdzie to nie jakie mae ptasie gniazdko, lecz gniazdo orle. Wszystko to zostao mi wytumaczone tak przekonywajco, e nie pojmuj wprost, jak sam na to nie wpadem.

77

 Na imi bogini! wykrzyknem. Rzeczywicie zamierzasz, zwiza si z fenick staruszk, ktra mogaby by twoj babk? Musisz by zupenie szalony. Lecz Dorieus nawet si nie rozgniewa, potrzsn tylko gow ze wspczuciem i rzek: To ty jeste szalony, a nie ja. Z pewnoci jaka za sia zamcia ci wzrok, jeli nie widzisz, jak pikne s rysy Tanakwil, jak promienne jej oczy i jak bujna jej posta. Oczy zaczy mu pon jak u byka, wsta, obmaca ramiona i powiedzia: Czemu trac tu czas na paplanie z tob. Moja gobica, moja Afrodyta czeka ju na mnie z pewnoci niecierpliwie, wyprbowawszy swoje nowe zby. Z powodu jego zapau byem niespokojny o Tanakwil, ale gospodarz domu pogry si we wspomnieniach i opowiedzia, e odkd pamita, w jego domu tylko jeden mczyzna zgin od szczcia w mioci. I by to nadmiernie otyy grecki kupiec, ktrego konkurenci w Zankle namwili, by pojecha do Eryksu. Kupcy ci posali potem wsplnie srebrny wieniec mirtowy dla erycyskiej Afrodyty. Nie pozostao mi nic innego, jak siedzie samemu i ostronie popija wino, a pniej wieczorem, kiedy wszystko w domu si uciszyo, Tanakwil wymkna si z alkowy z palcem na ustach, podesza do mnie, poklepaa mnie po policzkach obiema rkami i zapytaa, promieniejc z radoci: Czy Dorieus zwierzy ci si ju z naszej wielkiej nowiny? Moe zauwaye ju w Himerze, mimo caej twej subtelnoci, e naduy on mego wdowiestwa. Ale dziki interwencji bogini obieca uczyni mnie znowu uczciw kobiet i zawrze ze mn maestwo, wane wedug praw doryckich, jak i fenickich. Odparem gwatownie, e Dorieus jako Spartanin jest niedowiadczony w mioci. Ona, Tanakwil, powinna natomiast by bardziej dowiadczona jako trzykrotna wdowa, i zaniecha uwiedzenia atwego do skuszenia mczyzny. Ale Tanakwil odpara z wyrzutem: To on, Dorieus, by uwodzicielem od pierwszej chwili, wcale nie ja. Kiedy przyszlicie do mego domu, nawet nie wpadoby mi do gowy kusi go. W porwnaniu z nim jestem przecie star kobiet. I jeszcze dzi w nocy odrzuciam trzykrotnie jego zaloty, ale trzy razy wykorzysta moj sabo. Powiedziaa to z takim przekonaniem, e musiaem jej uwierzy. Ale jestemy zwizani obietnic dan naszemu dowdcy, Dionizjosowi nadmieniem. Kiedy rozpocznie si rok eglugi. musimy uda si z nim do Massilii. W duszy majaczya mi tu szalecza myl, e z pomoc Afrodyty bd moe mg porwa Kydippe i zabra j na okrt. Tanakwil potrzsna jednak stanowczo gow i rzeka: Dorieus zostanie grzecznie w domu i nigdy ju nie wyruszy na niebezpieczne morze. Jest on przecie wychowany do wojny na ldzie. Dlaczeg miaby si udawa do jakiego nieznanego kraju barbarzycw, skoro musi tu pilnowa swego dziedzictwa. Mczyzna musi mie swoje polityczne zajcia, bo inaczej nigdy nie jest zadowolony. Czyby istotnie zamierzaa podsyca szalone marzenia Dorieusa? wykrzyknem. Czy nie s dla ciebie dostateczn przestrog otarze grobowe i pomniki, ktre widzielimy? Sama pochowaa ju trzech mw. Czemu chcesz pozwoli mieszkacom Segesty pochowa czwartego? Tanakwil siedziaa zadumana podpierajc brod rk. Mczyni musz postawi na swoim rzeka w kocu. Szczerze mwic, nie wiem jeszcze, co mam zrobi. Z powierzchownoci Dorieus jest bez wtpienia krlewsk postaci. Czemu psi hem Segesty nie miaby nadawa si dla niego. Zdaje mi si jednak e jest on zbyt gupi, by nadawa si na krla w trudnych stosunkach politycznych na Sycylii. Grzmocenie po
78

tarczach i rozupywanie bw nie jest jeszcze polityk. Ale jeli koniecznie chce mnie uczyni nie tylko uczciw kobiet, lecz take krlow, musz chyba dostosowa si do jego woli. Wesza do swojej alkowy i zamkna za sob drewniane drzwi. Pooyem si na ou. nacignem na gow owcz skr i zasnem natychmiast, tak jakbym wpad do studni.

3
Mikon i Aura powrcili nastpnego dnia rano z wityni, podpierajc si nawzajem, bladzi oboje jak trupy i z czarnymi sicami wok oczu od nocnego czuwania. Mikon pooy Aur do oa, przykry j i pocaowa w czoo. Potem podszed do mnie na uginajcych si kolanach i ocierajc czoo z potu powiedzia: Obiecaem ci opowiedzie o objawieniu, aby mg si do niego przygotowa. Ale to objawienie jest tak zadziwiajce, e nie mam sw, eby je opisa. Osobicie wierz, e bogini pokazuje si na rne sposoby rnym ludziom i kademu tak, jak on tego najbardziej potrzebuje. Ponadto musiaem przyrzec, e nigdy nie wyjawi, w jaki sposb bogini objawia si mnie. Ale zwrcie z pewnoci uwag, e Aura milczaa, jak zaklta, kiedy wrcilimy. Moe wszystko to jest takie samo, jak w wityni Asklepiosa, gdy chorzy zostaj upieni. Jednake wiem ju teraz, e wystarczy, bym dotkn tylko Aury choby jednym palcem, eby natychmiast zamilka i ebym znw mg zagbi si w rozwaaniu spraw nadprzyrodzonych. Pnym popoudniem Aura zbudzia si i zawoaa zaraz Mikona. Mrugn na mnie, poszed do niej, usiad na brzegu oa, odsun skr i musn czubkiem palca jej ono. Gbokie westchnienie wydaro si z piersi Aury, jej twarz poblada jeszcze bardziej, oczy rozszerzyy si i wpatryway w puste powietrze, ciao zadrao, a potem lega nieruchomo wyprostowana. Widzisz, Turmsie rzek Mikon dumnie jak moc daa mi Afrodyta. Zachowuje si teraz cicho. Ale czowiek, ktremu bogini daje takie szczodre dary, umiera modo. Nie myl tu o sobie, lecz o Aurze. Sam nie odczuwam adnej rozkoszy w palcu, lecz moja przyjemno jest cakowicie duchowa, gdy czuj, e panuj nad jej ciaem tak, jak chc. Jednake wtrciem skd moesz wiedzie, e to ty i tylko ty masz takie oddziaywanie na ni. Moe jakikolwiek inny mczyzna moe zrobi z ni to samo. W takim razie nie zazdroszcz ci. Mikon umiechn si z wyszoci: Ach, Turmsie, nie wiesz, co mwisz. Jeste modszy ode mnie i s to sprawy, na ktrych si znam. Ale sprbuj sam, jeli ci to bawi, i zobaczymy. Zapewniem go, e wcale nie mylaem o sobie, i zaproponowaem, ebymy pozwolili sprbowa naszemu gospodarzowi. Mikon owiadczy jednak, e jako lekarz niechtnie myli o tym, by cakiem obca do dotykaa piersi jego ony. Natomiast ty jeste moim przyjacielem, Turmsie, i na tobie polegam cign. Chc ci tylko udowodni, e nie masz racji, i wiem, e nie jeste tym, ktry zaczby j obmacywa z rozpustnej dzy, lecz tylko ze zrozumiaej dzy wiedzy. dza wiedzy jest matk zarwno ludzkich, jak i boskich nauk. Zrbmy wic prb i osignijmy przez to cakowit pewno, mimo e ju z gry wiem, e ci si nie powiedzie. Im bardziej si wzbraniaem, tym gor1iwiej namawia mnie, ebym sprbowa i nadyma si jak aba od pewnoci siebie. I kiedy powieki Aury znowu zaczy dre i usiadszy w ou zapytaa sabym gosem, co jej si stao, Mikon popchn mnie ku niej. Wycignem palec wskazujcy i dotknem z ciekawoci czubka jednej z jej sutek.

79

Nastpstwa tej nieszczsnej prby przewyszyy wszystko, co moglimy sobie wyobraa. Z mego palca trysna iskra, a rami zapieko mnie jakby od niewidzialnego uderzenia bicza. Ciao Aury przebieg spazm, jej usta otwary si, twarz poczerniaa od krwi nabiegej do mzgu, i Aura opada na oe z powykrcanymi czonkami. Charczenie wyszo z jej ust, gdy powietrze wyparte zostao z puc. Wzrok jej sta i zmartwia, a potem przemona rozkosz rozsadzia, prawdopodobnie jej serce, ju i tak osabione, gdy wyziona ducha na naszych oczach, zanim jeszcze zdoalimy poj, co si stao. Na nasze woania nadbiegli Tanakwil i Dorieus, a za nimi waciciel gospody i jego sudzy. Zacz najpierw zaamywa rce i woa gono, e to zy znak, i poprzedniego wieczora skusiem go, by opowiedzia o kupcu z Zankle. Ale potem oprzytomnia, wskaza na twarz Aury i przyzna: Szczliwszej mierci nikt nie mgby sobie yczy. Wida w jej rysach, od czego umara. Mikon biada, mwic e powinien by myle o saboci Aury. Trudy podry, napicie oczekiwania, czuwanie noc i gwatowne objawienie w wityni osabiy j tak, e nie wytrzymaa wicej. Waciciel gospody ze swej strony powiedzia, e bogowie odmierzyli kademu dugo jego ycia. i e nikt nie moe uj mierci, choby uciek na koniec wiata. I to jest pewnie jedyne, co wiemy z pewnoci i w co moemy wierzy, jeli chodzi o bogw cign z przekonaniem. Zaniemy j do wityni i wychwalajmy szczliwy los tej modej kobiety, poniewa jej stos miertelny bdzie wzniesiony ze srebrnych topoli na marmurowej posadzce obok rda bogini, a jej popioy przechowywane bd w urnie ofiarnej w wityni, tak jak si robi z popioami wszystkich, ktrzy umarli z mioci. Kiedy Mikon zacz gono biada zarwno z powodu swojej aoby, jak i dlatego, e wymagay tego dobre obyczaje, Tanakwil uspokoia go, mwic: W gruncie rzeczy bogini spenia twoje yczenie lepiej, ni moge wymaga, Mikonie. Czy nie pragne, by Aura umilka w tym swoim gadaniu? Teraz zamilka raz na zawsze. Poza tym cae to maestwo byo dla ciebie odstrczajce od samego pocztku. Jako gboki myliciel, samotnik, nie nadajesz si wcale do maestwa. Rodzice dziewczyny uwaa bd za najwyszy zaszczyt, e ich crka umara w Eryksie. Tu pielgrzymuj przecie od czasu do czasu ludzie ktrzy cierpi z powodu nieuleczalnej mioci, i wypijaj napj z maku, albo te otwieraj sobie yy przy rdle, aeby ich popioy przechowane byy w wityni. Podczas gdy Mikon siedzia zgarbiony z gow wspart na rkach, zamany aob, Tanakwil i waciciel gospody zaczli szybko si krzta, by umy zwoki i zanie je do wityni. Dorieus by tak wstrznity tym wydarzeniem, e odci sobie jeszcze jeden kosmyk wosw i spali go. Poklepa Mikona po ramieniu i usiowa go pocieszy, mwic: atwo przyszo, atwo odeszo. Zdobye Aur nazbyt atwo, ba, wpada ci, mwic bez ogrdek, w ramiona bez najmniejszego wstydu. Inaczej jest ze mn, ktry ca zim musiaem walczy zajadle, eby namwi upart kobiet, by zostaa moj on. Takie maestwo bdzie trwae, o twoim natomiast zapomnisz rwnie szybko, jak rozprszy si dym z jej stosu pogrzebowego. Take i ja pocieszaem Mikona: Wierz mi, ta nieszczsna prba nie bya moj win, tylko twoj. Ty sam tego chciae i z pewnoci. najlepiej stao si tak, jak si stao. Twoje ycie byoby nie do zniesienia, gdyby wiedzia, e jakikolwiek mczyzna moe dotkniciem wprawi twoj on w uniesienie. Mikon otar piciami zy z pucoowatych policzkw, oywi si troch i rzek: Masz racj, Turmsie, i z pewnoci bogini chciaa tego, bymy zrobili prb. Jake inaczej mogaby nam wpa do gowy taka myl. A jej kruche ciao na pewno nie wytrzymaoby dugo tak czstych rozkoszy.
80

I pogrony w mylach cign: Aura miaa do tego naturalne skonnoci, jeszcze zanim j spotkaem i w najlepszym zamiarze wtajemniczyem j w rne moliwoci, jakie posiadaa. Staa si potem tak wraliwa, e wystarczyo ju samo tylko dotknicie. Wkrtce wystarczyby sam tylko widok mczyzny. A potem nie potrzebowaaby nawet widzie mczyzny, lecz wystarczajcy byby jaki podobny do mczyzny przedmiot. Jest bowiem tak, e niektre kobiety s szczeglnie zagadkowe w takich sprawach. I tak na przykad syszaem o kobiecie z Rodos, ktra od wczesnej modoci wpadaa w uniesienie, gdy tylko zobaczya zwyky dzbanek do picia. W swoim maestwie nie znajdowaa adnego zadowolenia, gardzia mem i unikaa go, dopki ten nie wpad na pomys, by zabiera dzbanek z sob do ich oa. Od tej pory yli szczliwie do pnego wieku i kobieta urodzia ogem osiemnacioro dzieci, z ktrych czternacioro osigno wiek dorosy i nie byo w nich niczego niezwykego, jeli pomin zbir rozmaitych dzbanw do picia, ktre odziedziczyy po swoich rodzicach. Mikon znalaz pociech w swych mylach i aoba go nie zamaa. Jeszcze tego samego wieczora zebralimy si na podwrcu witynnym, gdzie ciao Aury w piknych szatach, z umalowanymi policzkami i wargami, i z wosami przyozdobionymi grzebieniami z perowej macicy spoczywao na stosie ze srebrnej topoli, pikniejsze ni kiedykolwiek za ycia. witynia ofiarowaa na stos kadzido i pachnida. Mikon podpali stos ze sowami: Ku chwale bogini! Na yczenie kapanw nie wynajlimy adnych paczek, lecz przeciwnie, mode dziewczta, ktre przybrane we wiece wykonay tace bogini wok stosu i pieway elymijskie hymny na jej cze. Wzruszajcy by widok, gdy pomienie strzelay wysoko w gr pod jasne niebo wieczorne i wo palcych si zwok tona w zapachu kadzida. Pakalimy na wycigi z radoci z powodu Aury i yczylimy sobie nawzajem rwnie piknej i rwnie szybkiej mierci w rwnie witym miejscu. Ale cay czas drczyo mnie mimo wszystko nierozstrzygnite pytanie, czy Aura rzeczywicie umaraby take od dotknicia jakiego innego mczyzny, czy te to ja i tylko ja bezwiednie byem winny jej mierci. Gdy soce zaszo, stos przygas i niebo zabarwio si purpur. Kiedy Mikon zaprasza goci na uczt pogrzebow, podszed do mnie kapan i rzek: Czas, eby przygotowa si na spotkanie z bogini. Sdziem, e nieoczekiwany wypadek mierci odsunie na jaki czas moje czuwanie w wityni. Ale kapan mnie dotkn, poczuem nagle, e wanie teraz bya odpowiednia chwila. Czuem ar z palcego si stosu i zapach kadzida w moich nozdrzach, widziaem morze ciemniejce w anemonow czerwie i pierwsz gwiazd wyaniajc si na niebie, i owadno mn niewiarygodnie dojmujce uczucie, e ju kiedy przeywaem tak chwil. Idc za kapanem do jego mieszkania, czuem si taki lekki, i zdawao mi si, e tylko muskam ziemi stopami. Kaza mi si rozebra, zbada mnie, podnis czubkami palcw moje powieki i przyjrza si biakom oczu, dmuchn mi do ust i zapyta, co oznaczaj biae plamy na moich ramionach. Odparem uczciwie, e s to blizny po oparzelinach, ale nie uwaaem za konieczne wyjani, e dostaem je wtedy, gdy poar rzuci na mnie ponce trzciny z dachw w Sardes. Po zbadaniu wysmarowa mi pachy, pier i pachwiny piekc maci i wrczy mi pachnce zioa, bym natar sobie nimi donie i podeszwy stp. Gdy mnie dotyka, czuem si coraz lejszy i zdawao mi si, e moje ciao jest samym powietrzem. Rado perlia si we mnie tak, e w kadej chwili mogem wybuchn miechem. W kocu kapan dopomg mi woy paszcz weniany wyszywany w ptaki i licie mirtu, aebym nie zmarz w czasie czuwania w wityni. A potem zaprowadzi mnie obojtnie do schodw wityni i rzek: Wejd! Co mam tam robi? zapytaem.
81

 To twoja sprawa odpar. Rb, co chcesz, ale po chwili poczujesz si zmczony, a potem coraz bardziej zmczony i jeszcze bardziej zmczony. Zmczenie przeniknie wszystkie twoje czonki, powieki zamkn ci si same, tak, zamkn si cakowicie, tak e nie bdziesz mg ich otworzy, bdziesz spoczywa, spoczywa bardziej gboko, ni kiedykolwiek spoczywae, ale bdziesz trzewy. Potem stanie si co, otworzysz oczy i spotkasz bogini. Popchn mnie w gb wityni, zawrci i odszed. Wstpiem w milczc ciemno i staem tam, dopki moje oczy nie przywyky do sabego wiata nocy, ktre wpadao przez otwr w puapie, i nie dostrzegem pustego cokou bogini. Przed nim stao oe na lwich nogach i gdy tylko je ujrzaem, poczuem zmczenie w czonkach. Ledwie zdyem wycign si na ou, jak ju poczuem si taki ciki, e zastanawiaem si, jak to lekkie oe moe unie mj ciar i jak to si stao, e nie zapadem si w gb ziemi przez kamienn posadzk. Oczy zamkny mi si i nie mgbym ich otworzy, nawet gdybym chcia. Wiedziaem, e nie pi, ale zaczem si zapada coraz gbiej i zapadaem si w nieskoczono. Nie byo to przeraajce. I nagle otworzyem oczy w promiennym socu i stwierdziem, e siedz na kamiennej awie na placu i przygldam si wytartym czworoktnym pytom kamiennym, ktrymi jest wyoony, i przesuwajcym si obok cieniom przechodniw. Rozejrzaem si dokoa zaskoczony. Miasta i placu nie znaem, ale niebo byo promiennie bkitne, ludzie gwarliwie zajci swymi zwykymi czynnociami i handlem, nikt nie zwraca na mnie uwagi, wieniacy prowadzili osy objuczone koszami z jarzynami, a tu obok mnie pomarszczona stara kobieta rozoya kilka serw na sprzeda. Wstaem i poszedem, i w teje chwili zdaem sobie spraw, e chodziem ju kiedy po tym miecie. Domy ozdobione byy malowanymi pytkami z gliny, w bruku znajdoway si wyjedone koleiny wozw, a gdy skrciem za rg, ujrzaem przed sob wityni z kolumnami i fryzem. Wszedem do chodnego mroku wityni i senny odwierny opryska mnie gazk kilkoma kroplami wiconej wody. W teje chwili usyszaem ciche szczknicie. Otworzyem znowu oczy, ujrzaem, e le na ou w mrocznej wityni erycyskiej Afrodyty i wiedziaem, e moja wizja bya tylko snem, cho nie spaem i cho mogem przysic, e to rzeczywisto i e lada chwila mgbym znowu rozpozna plac i ulic, i fryz na wityni, i ludzi. Nowe szczknicie sprawio, e usiadem. Tak wypoczty, tak trzewy i rzeki nie czuem si jeszcze nigdy. W wietle z otworu w puapie zobaczyem, e na brzegu pustego cokou bogini usiada zawoalowana kobieta. Od szyi do stp otulona bya w mienic si szat, cik od haftw. Byszczcy wieniec na jej gowie przytrzymywa welon, ktry zakrywa jej oblicze. Poruszya si i usyszaem znw to samo szczknicie, gdy jej bransolety uderzyy o siebie. Poruszya si, ya i bya rzeczywista. Jeli jeste bogini odezwaem si drc cay poka mi swoje oblicze. Usyszaem cichy miech zza welonu. Kobieta w welonie rozsiada si wygodniej i powiedziaa obcym akcentem, ale zrozumiale po grecku: Bogini nie ma adnego wasnego oblicza. Czyje oblicze chcesz zobaczy, Turmsie, podpalaczu wity? Ogarna mnie nieufno, bo jej miech by miechem czowieka, jej gos gosem czowieka i nikt w Eryksie nie mg wiedzie, e niegdy w Sardes zaegem poar w wityni Kybele. Tylko Dorieus albo Mikon mogli plotkowa o tym do niej. Poczuem si rozgniewany i rzekem kwano: Obojtne, jakie masz oblicze, jest tu i tak za ciemno, by je zobaczy. Nieufny powiedziaa i rozemiaa si dwicznie mylisz, e bogini boi si wiata. Znw czym szczkna i skrzesaa ognia tak, e trysny iskry i zapaliy lamp, ktr miaa u boku. Przed moimi przywykymi do ciemnoci oczami zabysa ta lampa olniewajco jasno.
82

Dostrzegem haftowane perami figury na jej szacie, sztywnej od ozdb, i poczuem bijcy od niej wspaniay zapach ambry. Jeste czowiekiem tak jak ja rzekem zawiedziony. Jeste kobiet, tak jak inne kobiety. A ja sdziem, e spotkam bogini. Czy wic bogini nie jest kobiet? zapytaa. Wanie kobiet i bardziej kobiet ni jakakolwiek ziemska kobieta? Czego chcesz ode mnie? Poka mi twoje oblicze prosiem robic krok w jej stron. Zesztywniaa. Oczy jej zmieniy si cakowicie: Nie dotykaj mnie, to niedozwolone. Spon na popi zapytaem drwico padn bez ycia na ziemi, jeli ci dotkn? Rzeka ostrzegawczo: Nie artuj sobie z tego. Raczej przypomnij sobie, co ci si stao dzisiaj, kiedy skadae ofiar ludzk dla bogini. Przypomniaem sobie Aur i straciem ochot do artw. Co w gosie kobiety w welonie ostrzegao mnie. Poka mi swoje oblicze, ebym mg ci rozpozna poprosiem jeszcze raz. Jak chcesz odpara. Ale pamitaj, e bogini nie ma adnego wasnego oblicza. Zdja byszczcy wieniec i opucia welon, odwrcia twarz do wiata i zawoaa nagle: Turmsie, Turmsie, czy mnie nie poznajesz? Przejty dreniem a do gbi serca poznaem ten wesoy gos, miejce si oczy i krg twarz dziewczc. Dione! wykrzyknem. Dione, jak si tu dostaa? Przez chwil przemkna mi rzeczywicie myl, e Dione udao si uciec na zachd z zagroonej Jonii i jakim dziwnym zrzdzeniem losu znalaza si w wityni erycyskiej Afrodyty. Dopiero pniej zdaem sobie spraw, e niepowrotne lata miny od dnia, kiedy Dione rzucia do mnie jabkiem. Nie moga ju by t sam mod dziewczyn, co wtedy, i ja sam te ju nie byem tym samym zalepionym modziecem. Kobieta znowu ukrya twarz w welonie i zapytaa: Poznae mnie wic, Turmsie? Gniewnie odrzekem: Wzrok zamciy mi cienie i migotliwe wiato twojej lampy. Zdawao mi si, e widziaem dziewczyn, ktr spotkaem by kiedy w modoci w Efezie. Ale ty nie jeste ni. Nie jeste mod dziewczyn. Odpara: Bogini nie ma wieku. Bogini jest poza wiekiem i poza czasem. Jej twarz zmienia si stosownie do yczenia patrzcego. Czego chcesz ode mnie? Gdyby bya bogini, wiedziaaby bez pytania odrzekem zawiedziony. Machna byszczcym wiecem trzymanym w jednej rce, tak e zmuszony byem pj za nim wzrokiem. Drug rk zasonia welonem twarz i nakazaa: Po si znowu. Wycignij si. Spoczywaj! Lekko zstpia z brzegu oa, unikajc szczkania piercieniami, ktre miaa na stopach. Mj wzrok szed za wiecem koyszcym si w jej doni. Nagle wyprostowaa si, odsonia oblicze i zapytaa rozkazujco: Gdzie jeste, Turmsie?

83

Jej twarz poczerniaa przed moimi oczami, byszczaa od maci, jej paszcz zdobiy zoone w ofierze przez Amazonki piersi kobiece, ksiyc by ozdob jej gowy, u jej stp spoczywa lew. Poczuem wite weniane przepaski bogini na moich czonkach jak wtedy, gdy uciekem do wityni Artemidy przed kamieniami wzburzonego tumu. Artemida sama staa przede mn, ale nie bya ju tylko spadym z nieba czarnym bokiem z drewna. Bya ywa i grona, i jej czarna twarz umiechaa si bezlitonie. Czuem, jak przepaski ptaj mnie i usiowaem si z nich wyrwa, ale moja do dotykaa tylko nagiej skry, cho wyranie czuem, jak napinaj si wite przepaski. Gos powtrzy: Gdzie jeste, Turmsie? Z ogromnym wysikiem udao mi si ruszy jzykiem i zawoa: Artemis, Artemis! Wtedy poczuem, jak niewypowiedzianie miosierna rka kadzie si na moich oczach, cae moje ciao gboko odetchno i obawa opucia mnie. Ksiyc nie mia ju nade mn mocy. Gos powiedzia: Uwalniam ci spod panowania obcej bogini, jeli sam tego chcesz i przyrzekasz suy tylko mnie. Poniechaj ponuroci ksiyca, a dam ci wolno soca i radoci. Szepnem, albo zdawao mi si, e szepnem w odpowiedzi: Ty zrodzona z morskiej piany, sama zaprowadzia mnie wtedy do swego rda i pozwolia mi zakry nago twymi barwnymi przepaskami. Byem ci powicony, jeszcze zanim Artemis dostaa mnie w swoj moc. Nie opuszczaj mnie ju nigdy. Guchy huk rozleg si w moich uszach, oe zakoysao si pode mn, a gos powtrzy jeszcze raz: Gdzie jeste, Turmsie? Zbud si. Otwrz oczy! Ale spoczynek i zawrt gowy byy dla mnie tak mie, e nie chciaem otwiera oczu. Huk wzmg si do nadziemskiej siy, poczuem na jzyku metaliczny posmak i musiaem oprze si na okciu i wyplu z ust obola. Usyszaem, jak zadwicza o kamienie, otwarem oczy i ujrzaem znw soce i olniewajco bkitne niebo nad moj gow. Przepeniony spokojem, przepeniony nasyceniem odsunem si od kobiety, ktr trzymaem w ramionach. Bya naga w ciepych promieniach soca, i ja te byem nagi. Tylko wieniec kwiatw wisia na mojej szyi. Skd zapyta nakazujcy gos: Gdzie jeste, Turmsie? Rozejrzaem si dokoa i odparem: Jestem we wspaniaym ogrodzie. Ma ksztat czworoboku. Jest otoczony z jednej strony wysokimi cyprysami, z drugiej za marmurow balustrad. Widz kwiaty i rdo. Spoczywam w wietle soca porodku ogrodu na szerokim marmurowym tarasie. Spoczywam na mikkich poduszkach z kobiet w ramionach. Umiecha si do mnie i skubie wieniec kwiatw na mojej szyi. Nie sdz, bym widzia j ju kiedy przedtem. W dali opaleni na brz niwiarze zdaj do pracy i patrz ciekawie w nasz stron. Ale nie przychodzi mi nawet na myl, by si ich wstydzi. yj cakiem innym yciem ni oni. Stoj tak nieporwnanie wyej od nich. Gdybym wyty pami, wiedziabym z pewnoci, kim jestem i kim jest kobieta w moim objciu. Ale ja nie dbam o to, by si wyta. Wanie teraz jestem szczliwy. Soce wieci na ciemne cyprysy. Jej skra jest biaa. Mam tak ywego piknego czowieka w mojej bliskoci. Gos powiedzia: Zamknij oczy znowu. Zamknem oczy. Huk w uszach wezbra do siy huczcej burzy. Bya to burza bezczasowoci, ktra mnie ogarna. Ale glos nakaza mi znowu:
84

 Turmsie, Turmsie, rozejrzyj si dokoa. Gdzie jeste? Rozejrzaem si wokoo i odparem zdumiony: Widz cudown dolin wrd pokrytych niegiem gr, ktre wznosz si a pod niebo. Czuj zapach zi. Zboe, na ktrym spoczywam, jest ciepe. Pikniejszej doliny jeszcze nigdy nie widziaem. Ale jestem sam. Nie widz adnych domw. adnej cieki. adnego czowieka. Gdzie niesychanie daleko usyszaem szept: Wr, Turmsie, wr. Zbud si w kocu. Gdzie jeste? Jeszcze raz otwarem oczy. Bya noc. Staem w obcej komnacie. Wstrzymujc oddech widziaem Kydippe spoczywajc w ou. nia z na wp otwartymi ustami i zamknitymi oczyma, i wzdychaa we nie. Nagle drgna, zbudzia si, przerazia na mj widok i nacigna kodr, by przykry sw nago. Ale poznaa mnie, umiechna si i zatrzymaa rce w p drogi. Podbiegem do niej. Wziem j w ramiona. Chciaa krzykn, ale zmika w moim objciu. I nie stawiaa oporu, tylko pozwolia mi robi, co chciaem. Ale jej dziewczce usta byy chodne pod moimi. Jej serce nie bio w takt z moim. Gdy j puciem i zawstydzona zasonia rk oczy, wiedziaem, e nie mam z ni nic wsplnego. Czuem si jej obcy i nie miaem ju chci jej dotkn. Przeciwnie, jej chodna nieosigalno wydaa mi si odstrczajca. Rozpaczliwy krzyk zawodu wydar si z mojej piersi. Odsunem si, znikem, a kiedy znowu otworzyem oczy, leaem z ramionami sztywno wycignitymi w gr na ou w wityni erycyskiej Afrodyty. Obok mnie na skraju oa siedziaa obca kobieta, ktra mwia co do mnie i usiowaa ugi i uoy moje ramiona. Co ci si stao, Turmsie? zapytaa chylc gow, by mc mi spojrze w twarz w wietle lampy. Zobaczyem, e zdja swj sztywny od haftw uroczysty strj. Lea na posadzce, a na nim welon i wieniec. Zdja take naszyjnik i bransolety. Odziana bya tylko w cienk koszul i wosy miaa sczesane wysoko na gowie. Gdy schylia si nade mn, zdaem sobie spraw, e jeszcze nigdy jej nie widziaem. Jej wskie brwi osadzone byy bardzo wysoko i miay taki ksztat, e wygldaa na skonook. Bya obca, a jednak zdawao mi si, e j znam. Moje ramiona rozpryy si i opady. Poczuem zmczenie we wszystkich czonkach, jak po cikiej pracy. Musna czubkami palcw moje brwi, potem dotkna moich oczu i ust, i zacza jakby od niechcenia rysowa palcem koa na mojej piersi. Kiedy spojrzaem na ni, zblada i nagle zauwayem, e pacze. Co ci jest? zapytaem niespokojnie. Nic sykna i szybkim szarpniciem cofna do z mojej piersi. Czemu paczesz? zapytaem. Podniosa dumnie gow, tak e par ez spado mi na pier, i rzeka: Wcale nie pacz... Po czym nagle wymierzya mi siarczysty policzek i zapytaa z gniewem: Kim jest ta Kydippe, ktrej imi raz po raz powtarzae z takim zachwytem? Kydippe? powiedziaem. To z jej powodu tu przybyem. Jest wnuczk tyrana Himery. Ale nie czuj ju do niej adnego podania. Dostaem to, czego szukaem, i bogini uwolnia mnie od niej. Rzeka z rozdranieniem: To dobrze. To znakomicie. Dlaczego wic nie odchodzisz, skoro uzyskae to, czego chciae? Podniosa rk, jak gdyby chciaa mnie uderzy jeszcze raz. Schwyciem j szybko za przegub. Wski i delikatny spoczywa w mojej doni.
85

 Czemu mnie bijesz? zapytaem. Nie zrobiem ci nic zego. Ach tak, nie zrobie mi nic zego przedrzeniaa mnie. aden mczyzna nie zrobi mi tyle zego, co ty. Moesz, sobie i. Tak, odejd std. I ju nigdy nie wracaj do Eryksu. Nie mog przecie odej, dopki siedzisz na mnie odparem. Poza tym trzymasz mnie za paszcz. Otulia kolana po mego paszcza, jakby marza. Kim waciwie jeste? zapytaem i dotknem jej biaej szyi. Wzdrygna si i wykrzykna: Nie dotykaj mnie! Brr, twoje dotknicie jest wstrtne. Nie cierpi twoich rk. Kiedy prbowaem wsta, zapaa mnie za ramiona i przycisna z powrotem, schylia si i pocaowaa mnie mocno w usta. Byo to tak zaskakujce, e prawie nie poapaem si, co si stao, jak ju siedziaa znowu wyprostowana na skraju oa z dumnie uniesion gow. Wziem j za rk i powiedziaem: Pomwmy z sob rozsdnie jak dwoje ludzi. Jeste przecie czowiekiem, tak jak ja. Co si stao? Czemu paczesz i bijesz mnie? Trzymaa do mocno zacinit, ale pozwolia mi uj j w moje donie. Niepotrzebnie przybye tu, by szuka pomocy w Eryksie powiedziaa kwano. Wiesz o bogini wicej ni ja. Jestem tylko ciaem, w ktrym objawia si bogini, teraz twoja sia wesza we mnie i nie posiadam ju adnej mocy nad tob. Pooyem rk na jej ramionach i przycignem j do siebie. Czuem jej mikko przez cienk koszul. Przeszed przeze mnie dreszcz jakby z zimna. Ogarno mnie straszliwe uczucie, jak gdybym sta, wahajc si na progu, po drugiej stronie ktrego nie byo ju powrotu. Powiedz mi, jak si nazywasz prosiem tak, abym mg pozna ci i mwi do ciebie. Potrzsna gwatownie gow. Wosy rozpuciy jej si i spady w lokach na moj nag pier. Przyciskajc twarz do mojej szyi obja mnie obu ramionami. Gdyby zna moje imi, uzyskaby wadz nade mn powiedziaa. Czy nie rozumiesz, e jestem wasnoci bogini? aden mczyzna nie moe panowa nade mn. Nie unikniesz tego powiedziaem. Gdy czowiek zaczyna nowe ycie, obiera sobie nowe imi. Nadaj ci teraz nowe imi. Nazywasz si Arsinoe i imi to daje mi wadz nad tob. Arsinoe? powtrzya pytajco. Gdzie to syszae? Miae ju jak Arsinoe? Skde odrzekem wpado mi to tylko do gowy. Tak miao by, bo nie wierz, by czowiek znalaz jakie imi tak cakiem z siebie samego. Skd to imi przychodzi. Arsinoe powtrzya jeszcze raz, jak gdyby smakujc to imi. A jeli nie chc tak si nazywa? Jak wadz masz, by nadawa mi nowe imi? Arsinoe powiedziaem kiedy ogrzewam ci w moich objciach, tak jak teraz, kiedy tak jak teraz, otulam ci paszczem wenianym z gobiami bogini, stajesz si dla mnie najblisz z wszystkich ludzi istot, cho wcale ciebie nie znam. Zastanowiem si przez chwil. Nie jeste Greczynk cignem sysz to po twojej mowie. Ale nie moesz te by Fenicjank, poniewa twoja pe nie jest czerwonobrzowa. Jeste biaa w moich objciach jak morska piana. Czyby bya potomkiem uciekinierw spod Troi? A jeli tak odpara. Bogini nie czyni rnicy midzy ludmi albo szczepami, jzykami albo kolorem skry. Wybiera ludzi, jak jej si podoba, i adnych czyni, jeszcze adniejszymi, a brzydkich czyni adnymi. Ale powiedz mi, Turmsie, czy widzisz teraz moj twarz tak, jaka jest w istocie?
86

Odwrcia twarz do mnie, ale nadal opieraa kark o moje rami. Przyjrzaem si jej i powiedziaem zdumiony: Nigdy nie widziaem tak ywej i zmiennej twarzy jak twoja, Arsinoe. Wida na niej kade drgnienie twej duszy. Rozumiem teraz, dlaczego bogini przemienia twoj twarz w niezliczone pozorne oblicza. I kiedy mczyzna ni jej sen w wityni, zdaje mu si, e widzi w twojej twarzy t, ktrej pragnie, albo ktr kiedy kocha. Teraz jednak zdaje mi si, e widz twoj prawdziw twarz, kiedy siedzisz tak koo mnie jak czowiek obok drugiego czowieka. Odsuna si i spojrzaa na mnie badawczo, dotkna kcikw moich oczu i warg. Turmsie rzeka przysignij, e jeste tylko czowiekiem. Przysigam na bogini, e odczuwam gd i pragnienie, zmczenie i senno, podanie i nud, tak jak czowiek odparem. Ale nie mog ci przysic, czym jestem, bo nie wiem tego sam. Przysignij, e nie znikniesz nagle z moich ramion i e nie zmienisz ju wicej twarzy. To dla mnie najpikniejsza twarz, jak widziaem. Zoya przysig i rzeka: Czasem bogini objawia si we mnie, tak e nie poznaj samej siebie. Ale kiedy indziej zadanie moje jest powszednie i wiem, e tylko oszukuj ludzi, ktrzy we nie witynnym wierz, i widz bogini pod moj postaci. Turmsie, zdaje mi si czasem, e wcale nie wierz w bogini, lecz chciaabym by wolna i y jak inni ludzie. Ale moim jedynym wiatem jest ta gra. w Eryksie. rdo bogini stanie si kiedy moim grobem, kiedy ju si zuyj i inna wstpi na moje miejsce, by suy celom bogini. Dotkna stop swoich szat lecych na posadzce, potrzsna gowa i cigna: Nie, nie, Turmsie, to straszne, e ci to mwi. Powinnam zebra swoje szaty i klejnoty bogini. Powinnam znikn, aby mg wierzy, e byam postaci bogini. Powiedz, masz jak moc nad ludmi, skoro nie mogam opuci ciebie w por? A mn owadna dziwna myl. Dotknem jej ramion, jej boku i kolan. W moim nie, jeli to jest tylko sen powiedziaem znajdowaem si w alkowie Kydippe w Himerze. Obejmowaem j tak, jak si obejmuje kobiet, a ona pozwalaa mi na to. Nasyciem si ni. A potem staa si dla mnie obca i wiedziaem, e to tylko moje pragnienie zalepio mnie i e w gruncie rzeczy nie mam z ni nic wsplnego. Ale to, co si stao, byo rzeczywistoci. Czuj to w sobie i w swoim ciele. Kog to wic obejmowaem, jeli moje ciao przebywao tutaj, a nie w Himerze? Nie odpowiedziaa na pytanie i rzeka gwatownie: Dajmy ju spokj tej Kydippe. Do si nasuchaam o niej, a nazbyt duo. Ale cigna ze zoliw radoci tobie nie jest ona przeznaczona, w kadym razie. Jej ojciec otrzyma ju wrb od bogini. Zawiezie j na wesele zaprzg muw, a przed ni bdzie bieg zajc. Zajc to znak Region, a Region panuje nad cienin po stronie italskiej, tak jak Zankle po stronie sycylijskiej. To korzystne dla Kartaginy zwiza Region z krgiem swoich przyjaci, tak aby przyja panowaa na wodach cieniny i Grecy nie mogli jej zamkn dla innych okrtw. Bogini w Eryksie uprawia take cele polityczne swoimi objawieniami i wrbami. Dlatego nie zawsze mog w ni wierzy. W gruncie rzeczy mwia dalej witynia w Eryksie jest porednictwem maestw na caym morzu zachodnim. Mdrcy wierz bogini tylko w poowie i naradzaj si raczej z kapanami, i w kwestii kojarzenia maestw kieruj si nakazami rozsdku. Niejeden mczyzna i niejedna kobieta, nie domylajc si niczego, otrzymali znak wzywajcy ich do Eryksu, a potem w wityni ujrzeli swego przyszego maonka lub maonk we nie, nie syszc o nich nigdy przedtem: A opornych bogini moe ugi tak, jak zechce. No a ja? zapytaem. Czy i ja jestem ofiar czyich rachub i planw?
87

Straszliwie spowaniaa i rzeka: Nie zrozum le tego, co chc powiedzie. Bogini jest potniejsza, ni mylimy. Dlaczeg bym inaczej czua przymus zostania przy tobie i odsonicia si przed tob? Nie, Turmsie cigna, przesuwajc bojaliwie palec po ustach. Na przemian ogarnia mnie ar i zimno, gdy patrz na twoje podune oczy i szerokie usta. Moc silniejsza ode mnie zwizuje mnie z tob, tak e dr mi kolana i nie mog nawet schyli si, by podnie moje szaty i klejnoty bogini z posadzki. Czeka mnie co straszliwego i myl, e wolaabym umrze. Dopiero co byem martwy, Arsinoe odparem. Jeszcze czuj w ustach smak metalu. Wypluem obola, ktrego kto woy mi do ust, bym mia czym zapaci Przewonika. Tak, sdz, e co nieoczekiwanego zdarzy si nam obojgu. Spojrzaa niespokojnie na otwr w puapie. Niebo si przejania! wykrzykna. Jak straszliwie krtka bya ta noc. Musz ju i. I nie spotkamy si nigdy wicej. Trzymaem j mocno. Arsinoe, nie odejdziesz jeszcze prosiem. Musimy jeszcze spotka si ze sob. Powiedz, jak to si stanie? Co mam uczyni? Nie wiesz, co mwisz odrzeka. Czy nie do, e jedna kobieta umara od twego dotknicia? Duo mwiono o tej sprawie w wityni. Chcesz, ebym i ja te umara? W teje chwili usyszelimy trzepotanie i szum skrzyde. Kto si poruszy na podwrcu witynnym i sposzy stado gobi. Co przeleciao przez otwr w puapie i wirujc spado do naszych stp w krgu wiata lampy. Schyliem si i podniosem mae pirko gobia. Bogini daa nam znak! wykrzyknem. Jest po naszej stronie. Gdybym nie wierzy w ni przedtem, uwierzybym teraz. To cud i zapowied. W teje chwili przeszed mnie dreszcz od stp do gowy i w niewypowiedzianym uniesieniu poczuem, e co we mnie jest lepsze ode mnie samego i e nie ma niczego, czego nie mgbym przezwyciy. Arsinoe powiedziaem jeste zrodzona dla mnie, a nie dla bogini, a ja jestem zrodzony dla ciebie. Dlatego, musiaem przyby do Eryksu, chcc czy nie chcc, by ci spotka. Jestem tu, jestem wolny, jestem silny. Id wic i nie obawiaj si niczego. Jeli nie spotkamy si w cigu dnia, spotkamy si w nocy, obojtnie jak, ale wiem, e spotkamy si znowu i e adna sia na wiecie nie moe temu przeszkodzi. Pomogem jej pozbiera szaty i klejnoty. Zgasia lamp, zabraa j ze sob i odesza przez wskie drzwi za pustym cokoem bogini. Wycignem si na ou, nacignem na siebie pachncy mirr weniany paszcz, przesunem doni po haftowanych gobiach jego wzoru i wpatrywaem si w przejaniajce si niebo. Soce stao wysoko, gdy zbudzio mnie dotknicie doni kapana wityni na moim ramieniu.

4
Powrciem, a na podwrcu wityni gobie fruway wok mojej gowy. W gospodzie dostrzegem lady po uczcie, kaue rozlanego wina i szcztki pucharw i dzbanw. Mikon spa wci jeszcze tak gboko, odsypiajc aob, e nie mogem si go dobudzi, ale Tanakwil bya ju na nogach, poddajc si bez skarg zabiegom dentysty przy dopasowywaniu nowych zbw, ktre dla niej sporzdzi. Z jej dzise sczya si krew, ale ona pokrzepiaa si tylko winem i prosia dentyst, by bez roztkliwiania si zaciska cgi i umocowywa zot tam na swoim miejscu. Dentysta wychwala jej odwag i zachwyca si sam piknem zbw, ktre sporzdzi. Gdy wreszcie ju tkwiy na miejscu, pomaza krwawice dzisa maci zioow i odebra zapat za
88

swoje dzieo. Nie bya to maa zapata, ale aby jeszcze bardziej zwikszy swj zarobek, zaoferowa ponadto rodek do czyszczenia zbw, maci do twarzy, barwiczk do rzs i kartagisk szmink, ktra czynia niewidzialnymi wszystkie zmarszczki na twarzy. Gdy wreszcie odszed, zapaem niecierpliwie Tanakwil za obie rce i powiedziaem: Oboje jestemy doroli. Ty jeste obznajomiona z misteriami bogini tu w Eryksie, ale i ja mam siy, ktrych nie znasz. Pamitaj, co stao si z Aur, kiedy jej dotknem. Kim jest kobieta, w ktrej ciele bogini objawia si odwiedzajcym wityni? Tanakwil przerazia si, obejrzaa si wokoo i rzeka: Mw cicho, mimo e nie rozumiem, o co ci chodzi. Ona jest czowiekiem z krwi i koci, tak jak ja cignem. Pamitaj, e jest w mojej mocy odsoni wiele rzeczy Dorieusowi, ba, a nawet odwrci jego serce od ciebie pomimo twoich nowych zbw. Bd zatem szczera i powiedz mi, co wiesz. Zastanowia si przez chwil, a potem zapytaa: Czego waciwie chcesz? Zostamy przyjacimi. Naturalnie pomog ci, jeli tylko potrafi. Chc znowu spotka kobiet z wityni odrzekem. Moliwie jak najszybciej i najchtniej w wietle dziennym, w cztery oczy z ni. To niedozwolone odpara Tanakwil. Poza tym nie jest ona niczym innym, jak tylko prostym naczyniem, ktre bogini napenia swoim winem, jeli zechce. Mczyni zmieniaj si, ale wino bogini pozostaje. Moc nie naley do niej. Jest tylko wyszkolon niewolnic bogini. Wszystko jedno, jak z tym jest rzuciem niecierpliwie. Wanie tego prostego naczynia pragn i najchtniej chciabym je mie puste i bez wina. Chc je napeni moim wasnym winem. Tanakwil przyjrzaa mi si badawczo swoim chytrym spojrzeniem, dotkna palcem swoich nowych zbw i wyznaa: Tak, jestem wtajemniczona, jak si domylae. By powiedzie prawd, ta kobieta i ja nieraz wsplnie artowaymy i dopomogam jej wieloma sztuczkami, ktre odgrywaa rnym mczyznom pogronym we nie bogini. I to ona pomoga Dorieusowi w tym, by znalaz mnie pikniejsz ni trojaska Helena i dozna nieprzeczuwanych rozkoszy w mych ramionach. Kim ona jest? zapytaem. Skd mogabym to wiedzie rzeka Tanakwil wzruszajc ramionami. Kobiety takie jak ona kupuje si cakiem mode i wychowuje w wityni. Myl, e zostaa wychowana w Kartaginie i podrowaa te po innych krajach, by rozwin umiejtnoci, ktrych potrzebuje. witynie wymieniaj czsto midzy sob uzdolnione kobiety. Ale kobieta, ktra dosza a do wityni w Eryksie, nie moe zaj dalej. Musi y jako bogini i doznawa wszelkich rozkoszy bogini, dopki si nie zuyje, albo nie straci zmysw. Nie myl o niej, Turmsie, to strata czasu. Jest w rzeczy samej najgorsz ladacznic, jak znam. W lecie objawia si na grze, by uprzyjemni spdzenie czasu eglarzom, poganiaczom osw i pastuchom kz. Nie, Turmsie, odwr od niej swoje myli. Jeli ja jestem dowiadczon i nawet chytr star kobiet, to ona jest niesychanie bardziej dowiadczona i chytrzejsza ni ja. Jej niedobre sowa przestraszyy mnie, ale przyjem, e celowo mwi le o Arsinoe, by mnie zmiesza i samej wymkn si z opaw. Tanakwil rzekem spjrz mi w oczy. Musisz mnie sucha. Jeli to takie atwe, to id i przyprowad j tutaj. W imi bogini dam, eby to uczynia. Inaczej ona moe ci opuci. Sowa te wprawiy Tanakwil w wahanie. Jako kobieta znaa kapryn natur bogini lepiej ni ja i ogarn j lk, e bogini istotnie odtrci j od siebie.
89

 Niech bdzie, jak chcesz ustpia i westchna niespokojnie. Ale tylko pod warunkiem, e ta kobieta sama zechc si z tob spotka, jak czowiek z czowiekiem, w penym wietle. Osobicie trudno mi w to uwierzy, bo twarz jej nie jest do pokazywania w wietle dziennym. Uczesawszy si, uszminkowawszy twarz i ozdobiwszy si naszyjnikami posza rzeczywicie do wityni. Trzymaa si prociej, a od czasu wprawienia nowych zbw nosia te wyej brod. I nie trwao dugo, jak wrcia i wesza przez bram gospody z inn kobiet, odzian, po fenicku od stp do gw i chronic twarz od soca obramowanym frdzlami parasolem. By to mj dar powitalny, o ktrego wrczenie jej prosiem Tanakwil. Przeszy ywo, rozmawiajc, przez dom na taras i do ogrodu pod kwitnce drzewa owocowe. Gorce fale chodziy mi po ciele, gdy ujrzaem je nadchodzce. Tanakwil przyprowadzia kobiet do kamiennej awy, po czym ofiarowaa si usunie, e pjdzie przynie wino i co do jedzenia. Turmsie powiedziaa chod tu i dopilnuj, eby nikt ze suby nie przeszkadza tymczasem kapance wityni. Chc jej usuy wasnymi rkami, skoro jest moim gociem. Robic te kilka krokw, ktre dzieliy mnie od Arsinoe, czuem, e sabnie mi ciao i dr wargi. Kwiecie z drzew owocowych spadao na ziemi przede mn. Gboko w dole u stp gry falowao niespokojnie morze. Kobieta odoya parasol, podniosa gow i spojrzaa mi w oczy. Poznaem wysokie skone brwi, ale twarzy nie poznaem, ani oczu ani ust, ktre nabray okrutnego wyrazu od szminki. Arsinoe szepnem i wycignem rk nie wac si jej dotkn. Kobieta zmarszczya niecierpliwie wypuke czoo i rzeka: Soce przyprawia mnie o bl gowy i nie wyspaam si dostatecznie. Gdybym nie szanowaa Tanakwil tak bardzo, nie wstaabym tak wczenie i nie przysza do niej z wizyt. Ale ciebie nie znam. Czy to do mnie mwie i czego chcesz ode mnie? Szminka nadaa jej rysom twardo. Mwic, zaciskaa powieki w wskie szparki. Miaa zmarszczki w kcikach oczu. Twarz jej bya bardziej dowiadczona ni w nocy przy wietle lampy. Ale im duej patrzyem na ni, tym wyraniej majaczyo mi jej nocne oblicze spod tych umalowanych rysw. Arsinoe szepnem ponownie nie poznajesz mnie ju? Kciki jej ust drgny. Otwara oczy i wzrok nie by ju oszukaczy, lecz promienia do mnie umiechem. Turmsie, o Turmsie powiedziaa. Czy to prawda, e poznajesz moj twarz w wietle dziennym, tak jaka jest? Czy doprawdy boisz si mnie jak may chopczyk przy zakazanej bramie? O, Turmsie, gdyby wiedzia, jak ja sama si baam. Podniosa si gwatownie i pobiega w moje ramiona, i poczuem, e czonki jej dr pod szat, gdy j objem. Arsinoe, Arsinoe szeptaem. Tak, naturalnie, to ty, poznaj ci. Twarz jej promieniaa, jakbym trzyma w objciach sam bogini. Niebo rozpinao si nad nami, potne i bkitne, a w uszach syszaem szum wasnej krwi. Arsinoe powiedziaem do tego jestem zrodzony, dla tego yem, dla tego niem moje niespokojne sny. aden welon nie zasania ju twego oblicza. Odsonia je przede mn. W tej chwili gotw jestem umrze. Arsinoe cignem czas przewala si z hukiem obok nas, tak jak krew huczy w moich uszach. Ale gdybym nawet spon na popi, gdybym lea pod zielon muraw, wrcibym, eby zamkn ci w moich ramionach tak jak teraz.

90

 Gra Eryks jest wieczna mwiem. Na wieki obejmuje j morze. Na wieki spoczywa u stp gry umiech dolin. Tak dugo jak morze obejmuje gr Eryks, tak dugo ja chc obejmowa ciebie! Przycisna donie do mojej piersi i powiedziaa: Rozmazujesz mi r na wargach i wichrzysz mi wosy. Nie, nie spaam cigna. Wykpaam si i woyam klejnoty, raz po raz wybieraam szaty i ukadaam wosy, eby nie by cakiem brzydk w twoich oczach. Mimo to okropnie si baam. Mylaam, e ty take sdzie, e tylko ni. Strzaa przeszya mi serce mwia caa krew ze mnie upywa, gdy tylko na mnie spojrzysz, Turmsie. Kiedy umiechasz si swoim boskim umiechem, trac ca moj si. Tak twarde, tak pikne s twoje czonki. Trzymaj mnie mocno, ebym nie upada. A sdziam, e nie mog zosta zraniona na subie u bogini. Przyoya usta do mojej szyi, ugryza mnie w pier i wia si w moich ramionach, a zapinka naramiennika jej sukni rozpia si i upada na ziemi. Zaszumia wiatr, zerwane patki kwiecia z drzew owocowych owiay nas wirujc, ale adna moc na wiecie nie moga ju oderwa nas od siebie. Ktokolwiek mg przyj i przyszpili nas do ziemi jednym i tym samym oszczepem, a my bymy tego nawet nie zauwayli. A usta jej ochody, powieki zaczy dre, krzyk wyrwa si z jej garda i rozluniwszy si lega spokojnie. Dopiero wtedy wrciem do przytomnoci i rozejrzaem si wokoo. Wiatr szarpa i rwa gazie drzew, a Tanakwil staa obok nas w rozwianych szatach i wpatrywaa si w nas zaskoczona. Czycie stracili zmysy oboje zawoaa gosem przenikliwym od strachu. Nie macie nawet na tyle rozumu, by wej w krzaki jak przyzwoici ludzie. Drcymi rkami pomoga Arsinoe wsta i woy szaty. Porywy wiatru tworzyy wiry z zerwanych kwiatw i gazi drzew, a w powietrzu peno byo leccej somy i siana zerwanego z dachw w miecie. Morze wrzao spienionymi falami gboko pod nami, a z horyzontu toczyy si ku Eryksowi gry chmur. Wzbudzilicie gniew niemiertelnych swym nieprzyzwoitym zachowaniem gania nas Tanakwil z byskiem zawici w czarnych oczach. Ale bogini zmiowaa si nad wami i osonia was swym welonem. Rwnie moje oczy przymia, tak e widziaam was jak we mgle. Co sobie mylelicie? Burza nadchodzi powiedziaem wci jeszcze dyszc zachodni sztorm. I nic w tym dziwnego. To burza we mnie i w moim ciele pdzi na cay Eryks. Arsinoe patrzya w ziemi, jak dziewczynka przyapana na jakiej psocie, uja bagalnie do Tanakwil i prosia: Wybacz mi, ty najbardziej bogosawiona ze wszystkich kobiet. Pom mi jeszcze, bo musz si oczyci. Chodmy midzy cztery ciany zaproponowaa Tanakwil. Zaprowadzia Arsinoe do swojej komnaty, gdzie wszystko byo ju przygotowane, bo ta chytra i dowiadczona kobieta dopilnowaa, by bya tam ciepa woda i rczniki, tak e i ja mogem si umy. Kiedy to czyniem, zaczlimy wszyscy troje mia si i nie wstydzilimy si ju siebie nawzajem. Tanakwil miejc si osuszya zy z oczu i powiedziaa: Turmsie, Turmsie, czy ci nie mwiam, e ona jest najgorsz ladacznic, jak znam. Ale mimo to bardzo mnie to wzio, gdy przed chwil syszaam jej krzyk w twoich ramionach, jeli nie udawaa tylko, by zwikszy twoj rozkosz i lepiej uwika ci w swoj moc. Nie ufaj nigdy kobiecie, Turmsie. Ciao kobiety moe kama rwnie chytrze jak jej oczy i jzyk. Arsinoe odezwaa si z miym umiechem:
91

 O, Turmsie, nie wierz tej zawistnej kobiecie. Czue przecie sam, jak gra pka pod nami i ziemia si zatrzsa. Mwic, przez rami zerkaa do brzowego zwierciada Tanakwil i oczyszczaa zrcznie policzki i wargi maciami Tanakwil. Jej twarz, dopiero co nabrzmiaa od namitnoci, staa si znowu maa i dziecinna, ale jej ciemne oczy promieniay, a niebieski poysk brwi wzmacnia ich blask. Znw twoja twarz jest nowa, Arsinoe powiedziaem. Ale dla mnie jest to twoja prawdziwa twarz. Nie ukrywaj jej wicej. Potrzsna gow i rozpucia wosy, tak e spyny po jej nagich plecach. Zoto mienice si wosy zrodzonych z piany morskiej. Badawczo przygldaa si swemu odbiciu w lustrze, marszczc nos. W jej zagadkowo zmiennej twarzy odbijaa si kada przelotna myl. Zazdrosny o zwierciado pooyem do na jej nagim ramieniu, aby odwrci ja ku sobie. Odoya lustro i ukrya twarz w doniach. Na bogini! wykrzykna Tanakwil szczerze zdumiona. Widzisz, ona si czerwieni, gdy tylko jej dotkniesz. Nie jestecie chyba zakochani w sobie powanie. Ach tak, a wiec to dlatego, Turmsie, chodzie po domu, umiechajc si zagadkowo sam do siebie. Bogini w Eryksie zaczarowaa ci. Tanakwil prosiem moe pjdziesz po jaki posiek i wino, tak jak mwia. Nie mog jeszcze sysze i rozumie tego, co mwisz. Kiwna gow jak dziobica ziarno kura, rozemiaa si do swoich myli i powiedziaa: Zasu przynajmniej rygiel w drzwiach, ebym wiedziaa, e mam zapuka, kiedy wrc. Gdy posza, wpatrywalimy si tylko w siebie. Arsinoe zblada powoli, jej renice rozszerzyy si, a oczy stay si podobne do czarnych gwiazd. Wycignem ku niej ramiona, ona jednak podniosa rce gestem obronnym i wyszeptaa: Nie zbliaj si! Ale sia kipiaa we mnie i nie zwracaem uwagi na jej opr. Przeciwnie, powikszao to moj rozkosz do skrajnych granic, kiedy czuem, e ona musi ugi si przed moj wol. Zachodni sztorm na dworze rs w si i szarpa okiennicami, jakby chciay tu wtargn obce moce. Trzeszczao w dachu, a przez szpary w drzwiach wciskay si wiszczce podmuchy wiatru. Duchy powietrza miotay si triumfalnie wok nas i byo nam tak, jak gdybymy koysali si na chmurze wrd burzy. Kiedy wreszcie opadlimy zmczeni obok siebie na skraju oa, przycisna policzek do mego ramienia i rzeka: Tak rozkosznie i tak straszliwie nie kocha mnie jeszcze aden mczyzna. Arsinoe rzekem dla mnie jeste nowa i nietknita. Ilekolwiek razy bym ciebie dotkn, za kadym razem bdziesz dla mnie rwnie nowa i nietknita. Wiatr wy w szparze drzwi i miota okiennic. Syszelimy z dworu tylko woania o pomoc, pacz dzieci i ryczenie byda. Ale nic z tego, co si dziao wokoo, nie docierao do nas. Patrzylimy tylko sobie nawzajem w oczy, a ja trzymaem jej donie w moich. Odezwaa si: Jest mi tak, jakbym napia si trucizny. Widz czarne cienie przed oczyma. Czonki mi marzn. Kiedy na mnie patrzysz, jest mi tak, jakbym powoli umieraa. Arsinoe odparem dawniej nigdy nie baem si przyszoci. Z podaniem, z niecierpliwoci spieszyem jej na spotkanie. Teraz obawiam si jej nie ze wzgldu na mnie, lecz ze wzgldu na ciebie. Arsinoe powiedziaa:

92

 Bogini mieszka we mnie i jest czci mojej istoty. Inaczej nic podobnego nie mogoby mi si przytrafi. Wsuchuj si sama w siebie. Gorce fale li moje ciao i czuj bogo niemiertelnych. Bogini bdzie nas chroni. Inaczej nie bd w ni wicej wierzy. W teje chwili zapukano do drzwi. Kiedy odsunem rygiel, wesza Tanakwil z maym bukakiem wina pod pach i paru pucharkami w doni. Niemdrzy, nie boicie si nawet szalestwa burzy? zapytaa. Wiele dachw strci wiatr z domw, ciany runy i mnstwo ludzi poranio si. Posejdon wstrzsn gr i morze spienio si ze strachu. Ja w kadym razie musz si napi wina, eby doda sobie odwagi. Podniosa bukak z winem i skierowaa strumie do ust. Kiedy ugasia pragnienie, napenia puchary i podaa nam, mwic: Mj bohater, Dorieus, owin sobie szmat gow i trzepoce si w ou jak ryba, narzekajc, e ziemia koysze si pod nim. Lekarz Mikon trzyma si za gow i sdzi, e jest w krainie cieni. Na dworze jest ciemno w rodku dnia i nikt nie przey jeszcze tak cikiego i nagego wiosennego sztormu, cho pogoda w Eryksie zawsze jest nieobliczalna o tej porze roku. A wy tylko paplacie ze sob usta w usta, tak jakbycie byli pijani bez wina. Przejty niepohamowan radoci ycia patrzyem na niespokojn Tanakwil i na Arsinoe, ktra siedziaa z pokornie spuszczon gow. Moc uniosa w gr moje koczyny i zaczy taczy tak, jakby taniec mieszka we mnie. Taczyem wok izby taniec burzy, tupic o podog i wycigajc w gr ramiona tak, jakbym chcia zerwa chmury z nieba. Zatrzymaem si i nasuchiwaem, i co we mnie sprawio, e zawoaem: Ucisz si sztormie, uspokj si wietrze, nie potrzebuj ci wicej. I nie mina chwila, jak wist wiatru w szczelinie drzwi usta, huk i szum oddaliy si, w izbie przejaniao i wszystko znowu si uspokoio. Sztorm usucha mnie. Moje uniesienie zniko. Rozejrzaem si wokoo. Rozsdek mwi mi, e to nie moe by prawda. To tylko co we mnie przeczuo i zdao sobie spraw, e sztorm ustaje, i dlatego wycisno te sowa z moich ust. Ale Tanakwil wpatrywaa si we mnie oczyma szeroko rozwartymi ze zgrozy i zapytaa: Czy to ty, Turmsie, czy poskramiacz burz poyczy sobie twoje ciao? Jestem Turms, urodzony z pioruna, pan burzy odparem. Duchy powietrza suchaj mnie. Czasem dodaem zmuszony do tego moim naturalnym rozsdkiem jeli moja moc mieszka we mnie. Tanakwil pokazaa palcem na Arsinoe oskarajco: Wczoraj zabie niewinn dziewczyn, dotykajc jej tylko palcem. Dzi jeszcze wicej osb musi cierpie niewinnie z powodu ciebie. Jeli nie dbasz o ycie ludzkie, pomyl o wszystkich szkodach, ktrych przysporzye temu niewinnemu miastu. Wyszlimy wszyscy na dwr i widzielimy, jak burza odsuwa si po rwninie ku Segecie, obalajc las na swej drodze. Ale nad Eryksem wiecio ju soce, cho morze wci jeszcze burzyo si i kipiao, a fale huczay, bijc o nadbrzen ska i sprawiajc, e gra draa. Wiele domw stracio dachy, inne pozbawione zostay cian, a cay drb burza pozbawia ycia. Ziemia bielia si od kwiecia drzew owocowych. Na szczcie mieszkacy miasta zdyli wygasi ogie w swoich domach, tak e, nie doszo do adnego poaru. Ale do wityni spieszyli ludzie, niosc ranionych i wlokc za sob krzyczce dzieci. Nikt nie zwraca na nas uwagi. Bogaci i biedni, kupcy i pasterze, moni i niewolnicy bkali si w wielkim zamieszaniu, krzyczc jeden przez drugiego. Tanakwil powiedziaa:
93

 Jeli bdziemy mdrzy, zbierzemy po cichu nasze sugi, osy i konie, zostawimy wacicielowi gospody dary poegnalne i poegnamy si z Eryksem. Ja i ty, Turmsie, wiemy najlepiej, z jakiej przyczyny to nieszczcie spado na miasto. A mieszkacy miasta i kapani niebawem dojd do tego sami. By rozsdek w jej sowach, ale ja rzuciem wzrokiem na twarz Arsinoe, jej mikkie wargi i promienne oczy, i zdaem sobie spraw, e nie potrafi z niej zrezygnowa. Ogarnity zuchwaoci przytaknem: Tak, jedmy, ale ty, Arsinoe, musisz jecha z nami. W szaty Aury i uczy jej twarz twoj twarz. Wszystko, co si stao, jest pene znaczenia i musi si sta. Zwoki Aury pozostan tu zamiast ciebie. A w tym zamieszaniu atwo jest wymkn si std niepostrzeenie. Moje sowa przeraziy Arsinoe. Zmarszczya czoo i sprzeciwia mi si: Nie wiesz, co mwisz, Turmsie. Jeste i mczyzn i obcym. Jak mogabym ci zaufa i co mgby mi ofiarowa? Jako kapanka Afrodyty w Eryksie doszam najwyej, jak kobieta moe doj. Miaabym zrezygnowa z mego ycia w przepychu, z klejnotw i cudownych szat bogini dlatego, e zmczona zim przypadkiem znalazam upodobanie w tobie? Przeciwnie, musz si ciebie obawia i ucieka wanie z powodu tej mocy, ktr w niepojty sposb uzyskae nade mn i nad moim ciaem. Dotkna bagalnie mojej doni i prosia: O, Turmsie, nie patrz na mnie z wyrzutem swoimi podunymi oczyma. Wiesz przecie sam, e pacz i tskni za tob. Ale wnet przybdzie bogini zza morza. Wiosenny pochd witeczny i misteria, rado, odmiana i strumie przybyszw rozproszy moj nud. Bd rwnie roztropny i ty, i nie drcz mnie, proponujc rzeczy niemoliwe do spenienia. Czujc, e policzki drtwiej mi ze zoci, rzekem: Dopiero co syszaem z twoich wasnych ust zaklcia na imi bogini, e nie moesz ju duej y beze mnie. Arsinoe wygldaa na zmartwion, przestpowaa z nogi na nog i patrzya w ziemi. Dopiero co, to dopiero co powiedziaa a teraz jest teraz. Tak mylaam i nie kamaam tak cakiem przed tob. Rzeczywicie nigdy nie wyobraaam sobie, e mogabym kogo pokocha tak bardzo jak ciebie. Ale co takiego nie moe si powtrzy i nawet nie odwayabym si sprbowa. Ju teraz boli mnie gowa, piek oczy i mam obolae piersi. Sama twoja okropna propozycja przyprawia mnie o mdoci ze strachu. I szybkimi krokami oddalia si w swoj stron.

5
O pnocy zbudziem si z lkiem i blem tak paraliujcym, jak gdyby uksi mnie w i wsczy jad w moje yy. Ju w chwili przebudzenia wiedziaem i pamitaem, co si stao. Zdawaem sobie spraw, e bogini dostaa mnie w swoj moc. Zmusia mnie do pokochania pochej kobiety, na ktrej sowie nie mona byo polega i ktra moe kamaa mi nawet swoim ciaem. Ale bez wzgldu na to, co o niej mylaem, widziaem coraz wyraniej przed sob jej zagadkowo zmienn twarz i skone brwi i jej renice zaczerniy si znowu pod moim spojrzeniem. Moe poznaa ju tysic mczyzn. Moe bya ladacznic, jak twierdzia Tanakwil. Ale gdy tylko pomylaem o niej, miotaem si midzy podaniem, czuoci i tsknot, i wiedziaem, e kada chwila, ktr musz przey bez niej, jest martwa i przeraajco pusta.

94

Chwiejc si na nogach wyszedem na dziedziniec i napiem si zimnej wody z glinianego dzbana wiszcego u drzwi. Wszystkie gosy ucichy i wszystkie wiata zgasy w miecie. Na niebie peno byo gwiazd, a nw ksiyca grozi mi na skraju firmamentu swym okrutnym sierpem. Poszedem do stajni i odszukaem koki z podrnego namiotu Tanakwil. W wietle gwiazd przemknem si pniej do bramy wityni. Bya zamknita, ale pod murem nie byo stranika i nie byo sycha adnych gosw z drugiej strony muru. Poszedem wzdu muru, dopki nie znalazem odpowiedniego miejsca, wbiem koek od namiotu midzy dwa gazy, wstpiem na i umocowaem drugi koek w nastpnej szczelinie. W taki sposb zbudowaem sobie drabin i wszedem na koron muru. Czogajc si na brzuchu, eby nie odcina si na tle nieba, dotarem do drewnianej drabiny stranika i bez trudu zszedem w d na podwrzec. Na podwrcu wityni peno byo rupieci naniesionych tam przez burz, ktrych jeszcze nie zdono usun. Dostrzegem marmurowe kolumny majaczce w ciemnoci wok rda. Po omacku doszedem do rda, rzuciem si na ziemi obok niego i bagaem: O ty, zrodzona z morskiej piany, pozwl swemu wiecznemu rdu uleczy mk mojej mioci. Ty j rozpalia, tylko ty moesz zgasi j znowu. Przechyliwszy si przez brzeg, ledwie mogem dotkn zwierciada wody wierzbow witk i w ten sposb przenie do ust kilka kropli wody. Ostronie wrzuciem do rda srebrn monet. Blask ksiyca rozbysn. Bogini Artemis przygldaa si zowrbnie memu czynowi. Ale ja go nie aowaem. Nie baem si jej morderczych strza i nosiem na szyi selenit, ktry chroni mnie przed szalestwem. Przyjd bagaem uka si mi ty najpikniejsza z bogw. Bez kapana, bez porednictwa jakiej ziemskiej kobiety, chobym mia spon na popi na twj widok. Ze rda rozleg si plusk, jak gdyby kto odpowiedzia na moje sowa. Spojrzaem w gb i zdawao mi si, e widz krgi na wodzie. Zaczo mi si krci w gowie i musiaem usi, przetrze oczy, by zachowa zmysy. Przez dug chwil nie stao si nic. Potem przed moimi oczyma zacza rosn zjawa, jasna posta. Bya uskrzydlona i naga, ale tak nieziemska, e nadal mogem widzie na wskro przez ni marmurowe kolumny. Bya to kobieta, pikniejsza ni wszystkie ziemskie kobiety. Nawet ywa pikno Arsinoe bya tylko odbiciem jej jasnej istoty w ziemskiej glinie. Afrodyto, Afrodyto szeptaem czy to ty, bogini? Potrzsna gow, spojrzaa na mnie smutno i zapytaa: Nie poznajesz mnie? I zaraz dodaa: Nie, nie poznajesz mnie. Ale kiedy i tak zamkn ci w swoich ramionach, i unios std na mocnych skrzydach. Kim wic jeste, aebym mg ci pozna? pytaem. Umiechna si swoim dziwnym umiechem. Przyprawi mnie on o pieczenie w sercu. Jestem twoim geniuszem odpara. Znam ci i jestem z tob zwizana. Nie powiniene modli si do ziemskich bogw. Nie powiniene oddawa si w ich moc. Sam przecie jeste niemiertelny, jeli tylko odwaysz si przyzna to przed sob. Jestem czowiekiem powiedziaem jestem z krwi i koci. Pon i czuj podanie do ziemskiej kobiety. Arsinoe, tylko Arsinoe chc, chc mojej krwi i koci, mojej dzy i rozkoszy. Niczego innego nie chc. Potrzsna powoli gow. Pewnego dnia bd rzebi twoje posgi rzeka pewnego dnia bd skada ci ofiary. Jestem w tobie i jestem czci ciebie, a do twojej ostatniej chwili, kiedy poznasz mnie i wreszcie zabior pocaunkiem ostatnie ziemskie tchnienia z twoich ust. O, Turmsie, nie wi si z ziemskimi bogami. Artemida i Afrodyta to tylko zazdrosne, kapryne, zowrbne duchy z ziemi i po95

wietrza. Maj swoj moc i swoje czary. Spieraj si ze sob o ciebie. Ale ktrkolwiek wybierzesz, ksiyc czy soce, adna nie da ci niemiertelnoci, tylko wiar zapomnienia, tak e bdziesz musia jeszcze raz wrci, jeszcze raz zwiza mnie ze sob w porodowych blach i w ywym, dnym ludzkim ciele. Moje ziemskie oczy chony pikno jej wietlistej postaci. Ale wnet ogarna mnie wtpliwo. Jeste tylko zjaw rzekem podobn do innych zjaw. Dlaczego pokazujesz mi si wanie teraz, jeli towarzyszya mi przez cae moje ycie? Grozi ci niebezpieczestwo, e si zwiesz powiedziaa z przekonaniem. Nigdy przedtem nie pragne tego. Teraz jeste gotw to uczyni dla ziemskiej kobiety, dla piany morskiej i rozkoszy. Przyszede tu, by zwiza si z Afrodyt, cho jeste synem burzy, ktremu nawet ksiyc chce si przypodoba. O, gdyby tylko wierzy wicej w siebie samego, Turmsie, opamitaby si. Ta kobieta, Arsinoe, jest krwi z mojej krwi upieraem si. Bez niej ani nie mog, ani nie chc y. Tak straszliwie jak teraz, jeszcze nigdy w yciu nie pragnem niczego innego. Dlatego jestem gotw zwiza si z Afrodyt, jeli bogini zechce mi j da na reszt mego ycia. O jakie inne ycie nawet nie prosz. I nie drcz mnie ju wicej, nieznajoma, cho bardzo jeste pikna. Schylia gow i odpara ulegle: Niech si stanie, jak chcesz, Turmsie, ale dla swojej niemiertelnoci musisz przysic, e nie bdziesz si wiza. I tak dostaniesz to, czego pragniesz. Wasn si zdobdziesz wszystko, jeli tylko uwierzysz w siebie. Nawet j dostaniesz, Arsinoe, t suk. Ale nie myl, e chc by przy tym, jak obejmujesz jej znienawidzone ziemskie ciao. Tak, nawet Artemis objawia ci si i obiecaa wszelkie moliwe ziemskie bogactwo. Pozwalaj im chtnie dawa ci apwki, jeli tak jest najatwiej. Ale nie wi si z nimi, nie wi si nigdy z nimi. Nie jeste im nic winien za ich dary. Przyjmuj spokojnie to, co dostajesz na ziemi. Niemiertelnym skada si ofiary. Zawsze o tym pamitaj. Mwia szybko, jej skrzyda pomieniay. Turmsie zaklinaa mnie jeste lepszy ni czowiek, jeli tylko zechcesz w to uwierzy. Nie obawiaj si nikogo. Nie po tej stronie. Ani po tej drugiej. Turmsie, najwiksza odwaga polega na tym, by mc uwaa siebie za lepszego od czowieka. Choby by nie wiadomo jak zmczony i zrozpaczony, nie uginaj si nigdy przed pokus wizania si z ziemskimi bogami. To najgorsze zauroczenie. To najniebezpieczniejsza pokusa. Czerp rozkosz z twego marnego ciaa, jeli chcesz. To mnie nie dotyczy. Co to mnie obchodzi, byleby tylko si nie wiza. Nie daj si skusi, nie daj si do tego zastraszy. Nigdy! Kiedy patrzyem na ni, gdy mwia te sowa z takim przekonaniem, ogarna mnie wielka otucha. O wasnych siach zdobd Arsinoe, Moja sia jest we mnie. Piorun mnie wywici. To miao by jedynym wywiceniem w tym yciu. Widziaa, co myl, jej wietlana posta zacza promieniowa olniewajcym blaskiem, jej twarz rozbysa. Musz ju i, Turmsie, mj Turmsie. Znw byem sam przy rdle Afrodyty. Dotknem marmurowej posadzki. Bya zimna. Wcignem gboki oddech. Byem wiadom tego, e yj, e istniej, e nie niem tylko. W nocnej ciszy pod rozgwiedonym niebem, w gronej powiacie wskiego ksiycowego sierpa usiadem przy prastarym rdle bogini, odczuwajc pustk. W teje chwili usyszaem skrzypienie drzwi i ujrzaem odblask wiata. Kapan witynny wyszed ze swego domu i podszed do mnie z fenick lamp w rku. Owietli mnie, dotkn mojej twarzy i zapyta gniewnie: Jak si tu dostae, dlaczego budzisz mnie w rodku nocy, przeklty przybyszu?

96

Wraz z jego przybyciem jad bogini wkrad si znowu do mojej krwi i dza palia mnie jak rozpalone elazo. Przyszedem tu, by spotka j odparem kapank, ktra objawia si w wityni i wmawia nierozumnym, e spotkali bogini. Czego chcesz od niej? zapyta kapan z gbok zmarszczk poprzeczn na czole. Ale ta zmarszczka nie przestraszya mnie. Chc j mie daem zadaa mi jadu bogini do krwi i nie mog si od niej uwolni. Po chwili wpatrywania si we mnie kapan zmiesza si i lampa zacza dre w jego doni. Blunisz, przybyszu powiedzia. Czy mam zawoa sugi? Mam moc kaza ci zabi jako witokradc. Woaj, kogo chcesz wyzwaem go. Ka mnie zabi. Twoja witynia zyska od tego tylko wikszy rozgos. Koysa powoli lamp tam i z powrotem. Opanowawszy si po chwili rzek: Chod ze mn do wityni. Niczego innego bardziej nie pragn odparem. Poszed przodem z lamp w rku. Noc bya tak nieskoczenie cicha, e pomie lampy nawet si nie zachwia. Poczuem chd nocy na skrze, ale ciao miaem tak rozpalone dz, e nie marzem. Weszlimy do wityni, postawi lamp na pustym cokole bogini i usiad na krzele o miedzianych nogach. Czego wic chcesz? odezwa si cierpliwie. Chc tej kobiety, jak tam ona si nazywa odrzekem rwnie cierpliwie. Tej o zmiennej twarzy. Ja sam nazywam j Arsinoe, bo mnie to bawi. Napie si scytyjskiego napoju odpar. Id do domu i wypij si, a otrzewiejesz, a potem wr i pro mnie o przebaczenie, a moe ci wybacz. Ple, co chcesz, staruszku burknem niecierpliwie. To j chc mie i musz dosta. Z pomoc albo bez pomocy bogini, obojtne. Zmarszczka na czole pogbiaa si coraz bardziej midzy jego oczami, a omal nie rozupaa mu gowy na dwoje. Oczy byszczay mu gniewnie w wietle fenickiej lampy. Na dzisiejsz noc? zapyta w kocu. Moe daoby si zrobi, jeli jeste dostatecznie bogaty i zachowasz t spraw przy sobie. Zgdmy si na to. Jestem starym czowiekiem i wol unika ktni. Bogini zamroczya ci z pewnoci tak, e nie jeste ju odpowiedzialny za swoje czyny. Ile proponujesz? Za jedn noc? zapytaem. Nic! T noc mog dosta, kiedy zechc. Nie, staruszku, nie zrozumiae mnie. Chc j mie cakowicie. Zamierzam zabra j std ze sob, by y z ni do mojej albo do jej mierci. Trzsc si z gniewu poderwa si i rykn: Nie wiesz, co mwisz, szalecze! Moe umrzesz wczeniej, ni przypuszczasz. Nie podniecaj si niepotrzebnie rzekem ze miechem nadwtlasz tylko swoje osabione siy. Przyjrzyj mi si raczej bliej, eby zrozumia, e mwi powanie. Podnis rk jak do zaklcia, a oczy jego rozszerzyy si pod moim wzrokiem i stay si due jak puchary. Gdybym nie mia w sobie siy, przerazibym si. Wytrzymaem z umiechem jego spojrzenie, a nagle wskaza na posadzk i nakaza: Przybyszu, patrz na wa! Spojrzaem w d i nie mogem si powstrzyma, eby si nie cofn, bo przed moimi oczyma wyrs olbrzymi w, dugoci kilku mw i gruby jak mskie udo. Wi si na posadzce. Na

97

jego skrze byszcza kraciasty wzr. W zwin si zwinnie w kko i podnis ku mnie paski eb. Patrzcie no powiedziaem. Jeste potniejszy, ni mylaem, staruszku. Taki w jak ten, mieszka podobno dawniej w Delfach za czasw podziemnych. Pilnowa ppka ziemi. Strze si! wykrzykn kapan, by mnie zastraszy. Szybko jak grom podnis si w z posadzki i owin wok moich czonkw, tak e w jednej chwili wcign cae moje ciao w swoje piercienie i gronie koysa bem tu przy mojej twarzy. Czuem jego zimn skr na mojej skrze. Ciar jego by straszliwy. Przez chwil byem bliski poddania si strachowi, ktry czuem. Potem wybuchnem miechem i powiedziaem: Chtnie zabawi jeszcze chwil w twoim towarzystwie, kapanie, jeli masz ochot. Ale wcale si nie boj. Ani podziemnych, ani ziemskich, ani nawet nadziemskich istot. A ju najmniej czego takiego, co nie jest prawdziwe. Ale gotw jestem bawi si w te dziecinne zabawy z tob przez ca noc, jeli ci to moe rozerwa. Moe i ja mgbym ci pokaza co zabawnego, gdybym sprbowa. Daj spokj powiedzia oddychajc ciko i przesun doni po oczach. W teje chwili w znik, cho jeszcze zdawao mi si, e czuj ciar jego zwojw. Otrzsnem si, roztarem czonki i przyznaem z umiechem: Jeste potnym staruchem. Ale nie wysilaj si dla mnie. Usid raczej spokojnie, a poka ci co, czego moe nie chcesz widzie. Nie, daj spokj powtrzy, zacz dre i opad na cok. Znw by tylko starcem z kujcymi oczami i poprzeczn zmarszczk na czole. Zaczerpnwszy gboko tchu kilka razy zapyta cakiem innym gosem ni przed chwil: Kim ty waciwie jeste, przybyszu? Jeli nie chcesz mnie pozna, chtnie zostan nieznanym odparem obojtnie. Ale rozumiesz chyba, e dasz niemoliwoci powiedzia przekonywajco. Ju samo twoje danie jest obraz bogini. Nie chcesz chyba jej rozgniewa, cho waysz si mnie drani. Nikogo nie chc w aden sposb zoci ani drani wyjaniem yczliwie. I nie obraam bogini. Przeciwnie. Czy nie rozumiesz, starcze, e okazuj bogini yczliwo, proszc, bym mg dosta jej kapank? Wybuchn nagle paczem, ukry twarz w doniach i zacz koysa ciaem tam i z powrotem. Bogini opucia mnie biada. Mj czas si skoczy i nadchodz nowe czasy. Nie wiem nawet, kim jeste. Nie znam ciebie. Nie mg oprze si pokusie, by nie pochwali si swoja wiedz. Ocierajc zy z brody, wyjani gosem piskliwym ze zoci: Czowiekiem nie moesz by, cho wzie na siebie ludzk posta. aden czowiek nie mgby si oprze zaczarowaniu przez wa. W jest symbolem ziemi, wagi ziemi, siy ziemi. Ten, ktrego on nie poskramia, nie moe by miertelnym. Nie, miertelny nie jeste cign, uspokajajc si troch. Jego wzrok by pokorny, gdy znowu na mnie spojrza. Inaczej w zmiadyby ci. Wybacz, rozgniewaem si dlatego, e wziem ci za czowieka. Nie przywoabym wa, gdyby twoje danie nie byo takie niesychane. Skorzystaem z okazji i powiedziaem: By powrci do mego dania, wysunem je po przyjani, a wcale nie jako twarde wymaganie. Take i ja chc unika sporw, o ile tylko mog. Dlatego chtnie bym widzia, by ta

98

sprawa rozstrzygnita zostaa midzy nami w zgodzie. Ale, starcze, gotw jestem take twardo wymaga. Wtedy bd zmuszony uy mojej mocy. Gos jego znowu zrobi si piskliwy: Nawet jeli nie jeste miertelny, danie twoje nadal jest niesychane. Skd moesz wiedzie, czy ta kobieta chce i z tob? Kto opuciby bogini dla jakiego obcego przybysza. Nie, nie, nie rozumiesz sam, o czym mwisz. Tak, ona te tego nie chce rzekem beztrosko. Ale chodzi tu o moj wol, a nie o twoj czy jej. Podniosem do, by przetrze piekce mnie oczy, ale on le zrozumia ten ruch i cofnwszy si w ty, podnis obie rce gestem obronnym. Daj spokj powiedzia jeszcze raz. Daj mi si namyle. Potem doda z rozpacz: Ona, ta kobieta ze zmieniajc si twarz, jest szczeglnym cudem. Takie, jak ona, nie rodz si czsto. Jej waga w zocie nie zastpiaby jej. Wiem o tym wtrciem z zapaem i wibrujce fale radoci spyny przez moje ciao na wspomnienie Arsinoe. Miaem j przecie w ramionach. E tam sykn starzec. Ciao jej spenia boskie wymiary. Nie ma w nim nic tak szczeglnego. Otrzymaa wyksztacenie w sztuce bogini. Wielu innych te moe je otrzyma. Ale jej zmieniajca si twarz jest cudem. Ona staje si, czym chc, tak, jak chc, do takiego celu, jak chc. I nie jest gupia. To najwikszy cud. Jej rozum mao mnie obchodzi odparem, nie wiedzc jeszcze, co powiedziaem. Ale poza tym mwisz prawd i wicej ni prawd. Ona jest godna swej bogini. Kapan podnis bagalnie pokryte yami rce: W wityni suya caemu zachodniemu morzu, Kartaginie, Sycylii, Tyrreczykom i Grekom. Za porednictwem jej ciaa wymierzany by pokj midzy toczcymi spory. Nie ma takiego doradcy ani tyrana, ktrego nie zdoaaby skoni, by sucha bogini. Zacisnem zby na myl o wszystkich mczyznach, ktrzy przeszli przez ramiona Arsinoe i wyobraali sobie, e to bogini im si objawia. Do tego burknem jej przeszoci nie chc wspomina. Bior j tak, jaka jest. Nadaem jej ju nowe imi. Stary rwa sobie brod. Potem otworzy usta, by krzykn. Stj! zawoaem. Pomyl, co czynisz. Jak mylisz, co mog mi zrobi stranicy? I strze si, by mnie nie rozgniewa. Sta z szeroko otwartymi ustami, w ktrych drga i obraca si jzyk, ale nie mg wydoby adnego dwiku, ani te zamkn ust. Patrzyem na niego zaskoczony, dopki nie zdaem sobie sprawy, e to moc tkwica we mnie dziaaa w taki sam sposb, jak jego moc przed chwil ujarzmia mnie. Znowu wybuchnem miechem. Zamknij usta i moesz mwi tak jak przedtem rzekem yczliwie. Zamkn usta z trzaskiem, obmaca szczki i zwily jzykiem wargi. Ale cign uparcie: Jeli pozwol ci j std zabra, bd sam musia za to cierpie. atwiej wybaczono by mi, gdyby witynia zostaa spldrowana z darw ofiarnych. Jakkolwiek histori bym opowiedzia, nie uwierzono by mi. yjemy przecie w czasach owiecenia i midzy kapanami bogini nie objawia si ju wicej obwieci sw wol, tylko kapani j obwieszczaj. Siedzia trzsc gow i namylajc si, a wreszcie na jego twarzy pojawia si chytra mina. Umiechn si i rzek:

99

 Tak, jedyny sposb, to eby j porwa i zabra ze sob rwnie nag, jak kiedy przysza na ten wiat. adnego przedmiotu bogini nie wolno jej wzi z sob. Uprowad j gwatem i potajemnie, a przymkn oczy i dopiero po kilku dniach wyjawi, e znika. Wtedy nie musz wiedzie, kto j uprowadzi, nawet gdyby wszyscy obcy przebywajcy w miecie byli podejrzani. Kiedy wrci, moe broni si, e zostaa uprowadzona. Ona nie wrci stwierdziem stanowczo. Kiedy wrci cign staruch stanowczo moe znowu mdrzejsza od dowiadcze przybra si w klejnoty bogini. Moe taki jest zamys bogini. Jake inaczej mgby tu si zjawi. Czemu inaczej bogini miaaby ci zalepi? Rozjani si. Ale ty sam doda nie zaznasz nigdy wicej spokoju w caym twoim yciu. Nie chodzi mi tylko o to, e uczynisz Kartagin i wszystkie miasta sycylijskie swoimi wrogami. Nie, mam tu na myli, e ta kobieta stanie si dla ciebie cierniem w oku. Jeli nawet nie naleysz do miertelnych, to masz jednak ciao i ona stanie si jego najokropniejsz udrk. Zachichota i pogadzi brod, przygldajc mi si ze zoliwym umiechem. Nie wiesz zaiste, czego dasz powiedzia. Bogini sptaa ci swymi sieciami. Bd ci pali a do gbi serca, dopki nie zapragniesz, eby raczej nie y. Ale jego sowa tylko podnieciy mnie, tak e znw poczuem rozkoszne pieczenie sieci bogini i staem si niecierpliwy. Arsinoe wydyszaem Arsinoe. Ona nazywa si Istafra odpar staruch gniewnie. Dlaczego nie miaby si dowiedzie take i tego? Co si tyczy mnie, musz umrze albo teraz, albo pniej i wolabym umrze pniej. Waciwie tylko o to chodzi. Ale pewnego dnia umrze musz. Mao mnie wtedy bdzie obchodzi, co si stao z tob i z ni. Niepotrzebnie tylko nadszarpywaem siy. Niepotrzebnie wstaem z mego wygodnego oa. Rb, co chcesz, mnie to nie obchodzi. I wicej nie musielimy si spiera. Wzi lamp i poprowadzi mnie za pusty cok, otworzy wskie drzwi i poszed przodem kamiennymi schodami, ktre wiody pod ziemi. Korytarz by tak wski, e musiaem przesuwa si bokiem, by nie zawadza barkami o ciany. Zaprowadzi mnie obok skarbca bogini do izby Arsinoe i potrzsn Arsinoe, by zbudzi j z najsodszego snu. Kiedy weszlimy, Arsinoe leaa i spaa, przykryta tylko wenian derk, z nowym parasolem, ktry jej podarowaem, w doni. Ale gdy si zbudzia i ujrzaa moj twarz, wpada w szalony gniew i krzykna: Gdzie ty si wychowa, Turmsie, e nie pozwalasz kobiecie spa spokojnie, kiedy jest pica. Czy zupenie oszala, e wdzierasz si tu do najwitszego przybytku bogini, by mnie szuka. Gniewna, naga i z parasolem w rku bya tak czarujca, e ogarno mnie nage pragnienie, by wypchn kapana za drzwi i wzi j w objcia. Ale wiedziaem, e trwaoby to do rana. Tote poskromiem swoj niecierpliwo i powiedziaem: Arsinoe, ciesz si. Bogini darowuje mi ciebie, ale ma to sta si natychmiast i w tajemnicy, tak e musisz pj ze mn tak, jak stoisz. Kapan potwierdzi moje sowa, mwic: Tak jest, Istafra. Ten obcy przybysz jest mocniejszy ode mnie. Dlatego lepiej, eby z nim posza. Kiedy go si ju pozbdziesz, moesz wrci, a ja zawiadcz, e uprowadzi ci gwatem. Ale zrb mi t przysug i przedtem zatruj mu ycie, jak bdziesz moga najbardziej. Drcz go w kadej chwili i daj mu na jego wasnej skrze poczu skutki jego szalestwa. Myl, e taki jest zamys bogini. Arsinoe, wci jeszcze zamroczona snem, odpara zmieszana:
100

 Ale ja nie chc z nim i i nigdy mu niczego takiego nie obiecywaam. Przecie nie wiem nawet, co mam woy na siebie. Przerwaem jej niecierpliwie, mwic, e musi i tak, jak stoi, gdy obiecaem kapanowi, e nie zabierze z sob niczego, co jest wasnoci bogini. Bogini nie chciaem okrada, a w moich oczach biaa skra Arsinoe bya najpikniejsz szat, jak moga mie, dopki nie postaram si dla niej o inne szaty. Kiedy wspomniaem o szatach, uagodzia si troch i rzeka stanowczo, e w kadym razie zamierza zabra z sob parasol, poniewa dostaa go ode mnie. Ale w adnym razie nie myli pj za mn i jak gupia dziewczyna rzuci si na szyj pierwszemu lepszemu przybyszowi. Wpadem w furi i powiedziaem: Prosz bardzo. Mog ci nawet oguszy pak i wynie std, jeli tak wolisz, ale to mogoby uszkodzi twoj pikn skr. To j uspokoio i odwrcia si od nas, jak gdyby chcc si nad tym namyli. Kapan wrczy mi okrg czark i krzemienny n, i rzek: A wic wywi si! Wywici si? powtrzyem. O co ci chodzi? Wywi si dla bogini odpar niecierpliwie. Zwi si z Afrodyt na ca przyszo. To chyba najmniejsze, czego mona od ciebie oczekiwa, czy jeste miertelny, czy te nie. Kiedy milczaem, sdzi, e zastanawiam si, jak to wywicenie ma si odby, i gniewnie zacz tumaczy: We n bogini i zrb nacicie na udzie. Ten n jest rwnie stary jak rdo bogini. Niech twoja krew spynie do czarki. Ta czarka jest wycita z drzewa bogini. Przy kadej kropli, powtarzaj sowa wywicenia, ktre ci bd podawa. To wystarczy. Ale dobry czowieku odparem nie mam najmniejszego zamiaru wiza si z Afrodyt. Jestem tym, kim jestem. Musi to wystarczy bogini, i zabieram przecie t kobiet jako dar od niej. Kapan patrzy na mnie, jakby nie wierzy swoim uszom. Potem nabrzmiay mu skronie i wargi od gniewu, nie zdoa wypowiedzie ani sowa, tylko pad na podog tak, e n i czarka bogini wypady mu z rk. Baem si, e gniew go porazi, ale nie miaem czasu, by zosta i prbowa go cuci. Arsinoe wpatrywaa si we mnie z mocno zacinitymi ustami. Miaem ochot zabra z sob na pamitk prastary n bogini i czark, ale przezwyciyem pokus i zamiast tego wziem Arsinoe za rami i zbadaem dokadnie przd i ty jej ciaa, eby upewni si, e nie ma na sobie niczego, co by naleao do bogini. Dotknem take jej wosw i samo dotknicie wprawio mnie w upojenie. Potem wziem j za rk, zarzuciem na ni moj chlamid i wyprowadziem j stamtd. Posza za mn pokornie na gr do wityni, nie mwic sowa. Tam potrzsnem ni jeszcze raz i powiedziaem gronie: Jeli krzykniesz, uderz ci w gow. Skina gow na znak, e zrozumiaa. Potykajc si na poamanych wiatrem gaziach szlimy przez mroczny podwrzec i wspilimy si na mur w tym samym miejscu, gdzie przeze przelazem. Schodziem na d przed ni w ciemnoci i stawiaem jej stopy na namiotowych kokach, tak e zesza na ziemi z paroma tylko zadrapaniami na skrze. Potem wdrapaem si na gr jeszcze raz i powyjmowaem koki, tak aby nikt nie mg wiedzie, jak dostaem si do wityni nocn por. Objem Arsinoe w pasie i zaprowadziem j z biciem serca do gospody. W dalszym cigu milczaa.

101

6
Ale ledwie zdylimy si znale w czterech cianach, jak jej zachowanie zmienio si cakowicie. Parskajc jak pantera wyplua z ust gar klejnotw, zapinek do wosw i piercieni, rzucia si na mnie, bijc mnie i kopic, gdzie popado, i paznokciami rya krwawe szramy na mojej skrze, zanim zdyem si opamita i podnie rk we wasnej obronie. Przez cay czas wyrzucaa z siebie najokropniejsze sowa, ale na szczcie jej greczyzna rycho si skoczya, musiaa wic przeklina mnie po fenicku, tak e nie w peni rozumiaem najgorsze przeklestwa. Nie miaem najmniejszej okazji, by jej wyrzuca, e nie troszczc si o moj obietnic schowaa w ustach sporo klejnotw bogini. Tyle miaem kopotu, by poskromi jej miotajce si ciao i przycisn do do jej kliwych ust, eby nie zbudzia krzykiem caego domu. Kiedy pomyl o tym, musz jednak przyzna, e waciwie nie krzyczaa gono, lecz cakiem ostronie, tak jakby i ona nie chciaa zbudzi moich towarzyszy i ludzi z gospody. Ale wanie wtedy, w nocnej ciszy, jej gos brzmia w moich uszach mocniej ni bbny na alarm. Tote uyem caej siy, by szybko j poskromi. Ale kiedy jej dotknem i poczuem silny opr jej czonkw, ciao przepeni mi ogie Afrodyty, gortszy ni kiedykolwiek dotychczas. Si przycisnem usta do jej ust i jednej chwili spoczywalimy ju spleceni ramionami i czuem, jak jej serce omocze o moj pier rwnie gwatownie, jak tucze moje wasne. A dopki jej ciao nie zmiko i nie zwiotczao, jej ramiona nie owiny si wok mojej szyi i nie odrzucia gowy do tyu, by wytchn cay swj wewntrzny ar. O, Turmsie szepna w kocu. Dlaczego mi to robisz? Nie chciaam przecie. Nie chciaam. Broniam si, ale jeste silniejszy ode mnie. Pjd z tob na koniec wiata. Gwatownie obja moje ldwie, caowaa mnie mocno w twarz, ramiona, gadzia szramy od zadrapa i szeptaa. Chyba nie zrobiam ci nic zego, ukochany. Nie miaam wcale zamiaru. Turmsie, Turmsie, aden mczyzna nie by dla mnie taki jak ty. Jestem twoja, tylko twoja i cakiem twoja. Trzymaj mnie mocno. Podniosa si na okciu, gaskaa doni moje policzki i patrzya na mnie zakochanym wzrokiem, oczyma, ktre byszczay w wietle lampy. Na koniec wiata pjd z tob, mj ukochany zaklinaa si. Porzuc dla ciebie bogini i ycie w przepychu i wszystkich innych mczyzn. O, Turmsie, nawet gdyby by najndzniejszym ebrakiem, dzieliabym z radoci tw ebracz kasz i zadowoliabym si wod do picia, dlatego e jeste taki, jaki jeste i nie mog si tobie oprze. Tak straszliwie ci kocham, Turmsie. Kocham ci do szalestwa, Turmsie. Moe i ty kochasz mnie troszeczk, poniewa wystawiasz si na takie niebezpieczestwa, porywajc mnie gwatem z wityni. Wycinity jak suszona liwa zapewniem j, e kocham j nad wszystko na wiecie. Suchaa mnie zadowolona i orzewiona moimi sowami oywia si i zacza chodzi po izbie tam i z powrotem, pokazujc i objaniajc cay czas, jakie szaty zamierza sobie sprawi i czego potrzebuje przede wszystkim. Nie miaem na sobie nic prcz selenitu na wstce na szyi. Zobaczywszy, jak byszczy, gdy oddycham, przystana i bezwiednie zacza go dotyka. Jest adny orzeka musz go sprbowa. Nie pytajc mnie ju o pozwolenie, zdja mi wstk i zawiesia j na wasnej szyi, odwrcia gow i wyginajc ciao, by zobaczy, jak ona wyglda, narzekaa, e w komnacie nie ma adnego zwierciada. Czy nie odbija on piknie od mojej skry? zapytaa. Ale musz mie do tego cienki zoty acuszek, taki, jakie wykuwaj tyrrescy zotnicy. Powiedziaem, e skromna przepaska zrobiona jest z wkien ziela Artemidy i dlatego czy si z selenitem. Ale zatrzymaj go sobie dodaem z umiechem. Nie zdaje si, by uchroni mnie od szalestwa, skoro tak po wariacku mogem zakocha si w tobie.
102

Wpatrzya si we mnie i zapytaa ostro: Ach tak, wic tak mwisz i mylisz. Ju teraz uwaasz, e to szalestwo mnie kocha. W takim razie najlepiej, ebymy skoczyli z t ca spraw od razu i ebym wrcia do wityni. Zatrzymaj sobie ten gupi kamie, skoro tak ci na nim zaley. Zerwaa przepask, rzucia mi kamie w twarz, zasonia rkami oczy i wybuchna gorzkim szlochem. Nie posiadajc si z gniewu, poderwaem si, eby j pocieszy, zapewniajc, e pomylia si cakowicie, i wcisnem jej si kamie w rk, cho jej palce stawiay opr. Przyrzekem te, e kupi jej zoty acuszek, gdy tylko przybdziemy do Himery. Doprawdy, nie potrzebuj tego kamienia, dla mnie jest on cakiem bez wartoci dodaem. Patrzya na mnie przez zy i rzeka z wyrzutem: Ach tak, wic to tak wyglda, Turmsie, wciskasz mi bezwartociowe dary. Ha, taktowny nie jeste w kadym razie. A ja musz naturalnie zadowoli si bezwartociowym rupieciem. Wanie, mam by twoim psem i by odpowiednio traktowana. O biada mi! Dlaczego moje serce musiao rozgorze wanie do ciebie? Znuony odparem: Ten kamie jest pikny, ale jeli chodzi o mnie, moesz go wyrzuci, skoro chcesz. Dopiero co byszcza piknie na twym onie, ale ja patrzyem chtniej na twoje pikne piersi po obu jego stronach. Dla mnie s one twymi najpikniejszymi klejnotami i czyni ci najpikniejsz, gdziekolwiek jeste. Przenikliwym gosem odpowiedziaa mi na to: Nie dasz chyba, ebym posza za tob nagusieka na koniec wiata, by dzieli z tob twe ubogie ycie? Posuchaj no, Arsinoe, albo Istafra, czy jak si nazywasz rzekem. W tej chwili mamy waniejsze sprawy do zaatwienia ni kci si ze sob. Na to mamy przecie cae ycie przed sob. Na bogini, umilknij teraz. Nawet jeli miabym rodki, by kupi ci wszystkie potrzebne rzeczy, ktre przed chwil wyliczya, byoby tego co najmniej penych dziesi koszy i potrzebowalibymy osw i poganiaczy, by je przewie. Musimy wyruszy std tak niepostrzeenie, jak to moliwe. Na razie musisz woy szaty Aury i przybra twarz Aury, dopki nie znajdziemy si w Himerze. Tam zobaczymy, co bd mg dla ciebie zrobi. Arsinoe odpowiedziaa chodno, e chciaaby tylko, ebym pad trupem, im prdzej, tym lepiej. Take samej sobie yczya mierci, gdy mwiem do niej tak szorstko i nie chciaem zrozumie jej kobiecoci. Jake mogabym odzia si w grube szaty prostej sikulskiej dziewczyny? pytaa. I jak mogabym si komu pokaza bez przybrania wosw? Nie, nie, nie zdajesz sobie sprawy, czego ode mnie wymagasz, Turmsie. Jestem na pewno gotowa powici wszystko dla ciebie, ale nie mogam sobie wyobrazi, e bdziesz stawia tak poniajce wymagania. Wnet nasza ktnia staa si jeszcze ostrzejsza. Ku memu przeraeniu szary wit zacz si sczy przez okienne otwory, a w miecie zapia pierwszy kur, zanim udao mi si j ugaska. Potem nie odwayem si ju otworzy ust, gdy wszystko, co mwiem, byo ze i niesuszne, tylko spiesznie obudziem Dorieusa i Mikona i wytumaczyem wszystko Tanakwil, gdy moi towarzysze nadal byli zbyt zamroczeni, by zrozumie jakiekolwiek wyjanienia. Ale Tanakwil bya kobiet dowiadczon i szybko poja, e to, co si stao, byo nieuchronne. Nie stracia czasu na niepotrzebne wyrzuty. Prdko odziaa Arsinoe w najlepsze szaty Aury, daa jej par swoich wasnych haftowanych perami sandaw, poniewa sanday Aury byy za due, i pomoga jej upikszajcymi rodkami upodobni si moliwie jak najbardziej do Aury. Nastpnie zbudzia swoje sugi, kazaa im spakowa cay baga podrny i wyrwnaa rachunek z wacicielem gospody. Soce jeszcze barwio ran czerwieni szczyty gr w Eryksie, gdy
103

ju spiesznie zdalimy przez ulice miasta do murw, gdzie zaspani stranicy wanie otwierali skrzypic bram miejsk. Nikt nam nie przeszkadza w opuszczeniu miasta i nasze konie i osy ray z radoci, gdy zaczlimy schodzi w d drog pielgrzymw, ktra wia si wok gry. Tanakwil uyczya Arsinoe miejsca we wasnej lektyce. Kiedy dotarlimy w p drogi z gry, soce stao wysoko na niebie, ktre umiechao si do nas bkitem, a morze leao spokojnie i wabio statki igraniem fal do rozpoczcia sezonu eglugi. Stromy i ysy stoek gry wyoni si z zieleni, w dolinie szy biae i czarne pary wow przed pugami, rolnicy siali ziarno w zaoran rol, a ziemia mienia si kolorowo od kwiecia. Dorieus przyglda si ponuro woom i stwierdzi: To woy czystej rasy. Kiedy mj praszczur, zabi krla Eryksu, okaza prawdopodobnie ludowi ask, e pozwoli temu zbiegemu bykowi pokry ich bydo. Jako Spartanin nie pokazywa choby tylko min swoich dolegliwoci, ale Mikon wci jeszcze by tak zamroczony od przepicia winem, e cakiem bezwolnie towarzyszy nam w podry, trzsc si jak worek na swoim ole. Gdy zobaczy Arsinoe, nazwa j Aur i zapyta, jak si czuje. Zauwayem, e albo zapomnia o mierci Aury, albo bra to, co si stao, za pijackie przywidzenie. Prawdopodobnie sdzi, e wszystko jest tak, jak by powinno, jakkolwiek nie wyglda na tak zadowolonego jak poprzedniego dnia. Ja sam nie odwayem si przemwi do Arsinoe przez ca drog w d zbocza. Ale gdy dotarlimy ju do doliny i zatrzymalimy si, eby napoi zwierzta przed skrceniem na drog do Segesty, sama odsuna zason lektyki i zawoaa na mnie agodnym gosem: O, Turmsie, powiedziaa ywo czy ziemskie powietrze jest rzeczywicie takie rozkoszne do oddychania i czy splamiony popioem chleb istotnie moe smakowa tak wspaniale? O, Turmsie, nigdy w yciu nie byam taka szczliwa jak teraz. Zdaje mi si, e rzeczywicie kocham ci. Ju chyba,nigdy nie bdziesz dla mnie taki niedobry, jak dzi rano, kiedy szukae ktni ze mn, cokolwiek tylko powiedziaam. Skrcilimy na drog do Segesty i unikajc po drodze w miar monoci spotka z ludmi, dotarlimy szczliwie do Himery, zmczeni, ale przy yciu i w dobrym zdrowiu, nie widzc adnych przeladowcw. Na propozycj Dorieusa pierwsz rzecz, jaka zrobilimy w Himerze, byo zoenie w ofierze Heraklesowi najwikszego koguta w miecie.

KSIGA PITA Ofiara ludzka

1
Nasz powrt do Himery nie wzbudzi adnej sensacji. Byo nas picioro, kiedy opuszczalimy miasto, i w picioro wrcilimy. Arsinoe tak wietnie udawaa wygld i ruchy Aury, e Mikon wci jeszcze sdzi, e to jego ona. Wprawdzie Arsinoe miaa sposobno widzie i sysze Aur w czasie nocy spdzonej przez ni w wityni, ale Mikon powinien by mimo to zauway rnic. Nie mogem wytumaczy tej jego lepoty inaczej jak tylko tym, e wielodniowe pijastwo w Eryksie zamroczyo mu gow. W drodze powrotnej musiaem nieustannie odpdza go
104

od oa Arsinoe, kiedy drczony przepiciem przychodzi i upomina si o swoje prawa maeskie. Dorieus wiadom by caej sprawy, ale nie troszczy si o to. Jako potomek Heraklesa uwaa, e nie zrani zbytnio Afrodyty, nawet biorc udzia w uprowadzeniu jej kapanki. W Himerze miano na gowie inne sprawy ni nasz powrt z pielgrzymki do Eryksu. Mimo wiosennych sztormw przyby tam statek z Syrakuz z wieci, e Milet pad. Persowie oblegali miasto przez ca zim, a potem zdobyli je szturmem, spldrowali i spalili, wymordowali mieszkacw albo odesali ich jako jecw do Suzy, a w kocu zrwnali cae miasto z ziemi. Wielki krl nakaza, e z Miletu, ktry wszcz powstanie, ma nie zosta kamie na kamieniu, a jego wodzowie wykonali ten rozkaz z wielkim zapaem, mimo ogromnego wysiku, jakiego wymagao od wojska zniszczenie miasta takiego jak Milet, ktre miao kilkaset tysicy mieszkacw. Ale wodzowie mieli do pomocy machiny wojenne i tarany oraz tysice greckich niewolnikw. Taniec wolnoci skoczy si. Reszty miast joskich zgodnie, z rozkazem wielkiego krla nie potraktowano tak dotkliwie. Kade z nich otrzymao z powrotem swego greckiego tyrana, a Persowie zadowolili si zerwaniem tylko najwyszej warstwy kamieni z ich murw. Nie, nic zego nie spotkao tych miast prcz zwyczajnych zabjstw, morderstw i podpale, gwatw, pldrowania i tych wybrykw pijanych onierzy, ktrym nawet najlepsza dyscyplina nie moe zapobiec w wojsku zoonym z tylu rnych ludw. Ale po zduszeniu powstania jak zawsze wani rodacy byli bardziej niemiosierni ni obcy przybysze, i powracajcy tyrani przetrzebili tak gruntownie tancerzy wolnoci, e za najszczliwszych mogli si uzna ci, ktrzy potrafili w por uciec na zachd i zabra z sob rodzin i majtek. Takie byy nowiny z Jonii. Prawd mwic, mao mnie obchodzi los Miletu, poniewa ju pod Lade odwrciem si do niego plecami, uwaajc, e zrobiem swoje w joskim powstaniu. Ale z Miletem przepado na zawsze wiele z tego yciowego przepychu, wyrafinowania i rozkoszy, ktre nigdy nie wrc. Po wieci o upadku miasta jak gdyby sam czas sta si surowszy ni dawniej i oddychao si ostrzejszym powietrzem. Dorieus i ja wychylilimy za pami Miletu puchar najlepszego wina Tanakwil, ale nie cilimy sobie wosw. Byoby to obud. Od Dionizjosa otrzymalimy jednak najwiarygodniejsz ocen tych spraw, gdy on, dowiadczony i sam znajc sztuk przesadzania, umia wyuska jdro z tych suchw, ktre wkrtce rozeszy si szerok fal. Ateny, nie le jednak jeszcze w ruinach mwi cho wielu ju klnie si, e sam wielki krl przypyn, eby si pomci na Ateczykach za ich udzia w wyprawie na Sardes. Ale to potrwa jeszcze wiele lat. Najpierw Persowie musz umocni swoje posiadoci na wyspach, a wyprawa za morze do samej Grecji jest przedsiwziciem wymagajcym dugich przygotowa. Ale mwi, i chtnie w to wierz, e wielki krl poleci swojemu przybocznemu niewolnikowi, by od czasu do czasu szepta mu do ucha: Panie, nie zapomnij o Ateczykach! Tak, tak si maj sprawy cign Dionizjos byskajc ku nam swymi wolimi oczyma. Po upadku Miletu morze wschodnie jest odtd morzem fenickim, a niezliczone statki Jonii s statkami perskimi. Kiedy macierz grecka zostanie ujarzmiona, pozostanie tylko ta Grecja zachodnia wcinita midzy Kartagin i Tyrreczykw. Dlatego najlepiej, ebymy jak najszybciej zabrali nasze worki ze skarbca Krinipposa i poeglowali do Massilii tak prdko, jakbymy ju tam byli. Jeszcze za naszego ywota, jeli bogowie pozwol nam doy, moe si zdarzy, e Pers wycignie rk a po Massili. Mikon podnis ze zgroz rce i zaprotestowa: Przesadzasz, Dionizjosie, bo o ile znam histori, jeszcze nigdy nikt nie zapanowa nad caym wiatem, nawet Egipt ani Babilon. I nikt nie moe sobie wyobrazi, by Egipt mia upa, gdy pastwo egipskie jest rwnie stare jak wiat. Miaem chyba dwanacie lat, kiedy rozeszy si na wyspach pogoski e wielki krl Kambizes podbi Egipt. Mj ojciec by uczonym mem
105

i sam odwiedzi Naukratis. A do ostatka wzbrania si uwierzy w tak szalon wie, ale kiedy by zmuszony w ni uwierzy, powiedzia, e nie chce y w takich czasach, zarzuci na gow kraj szaty, wycign si na ou i umar. Odtd zaczli w Attyce wyrabia wazy z czerwonymi figurami jakby na znak, e wiat stoi na gowie. Ale nawet Dariusz nie zdoa podbi Scytw. Dorieus odpar z rozdranieniem: Stul pysk, lekarzu, bo nie znasz si na wojnie. Scytw nikt nie moe podbi, poniewa cign oni tylko z miejsca na miejsce ze swoim bydem i s raz tu, a raz znw gdzie indziej. Oznacza to, e nie maj oni jakiego pastwa i nie przyniosaby nikomu adnej chway prba ich podbicia. Co do mnie, doskonale mog zrozumie myl o panowaniu nad wiatem. Moe czasy dojrzay ju do tego. I najlepsz czstk wybrali moe ci Grecy, ktrzy wstpili na sub u wielkiego krla, wrd jego niemiertelnych. Ale mj los postanowi inaczej, i musz doglda swego dziedzictwa pki czas. Umilk, zagryz wargi i wpatrywa si ponuro w Dionizjosa, zastanawiajc si, jak zacz: Szanuj ci wysoko jako dowdc na morzu, Dionizjosie z Fokai powiedzia potem. W tym, co si tyczy wojny morskiej, nie ma podobno chytrzejszego od ciebie. Ale ja sam jestem urodzony do bicia si na ldzie i obchodz mnie sprawy zwizane z ldem. Zdaj sobie spraw, e godzina, kiedy rozstrzygnie si los Grecji, jest bliska. Czy wic nie jest konieczne, pytam, by ta Grecja zachodnia umocnia si pki czas? Pierwszym zadaniem byoby wic podbi Segest i cay Eryks, i zmie do morza kartagiskie przyczki na Sycylii. Dionizjos odrzek pojednawczo: Susznie mwisz i pikna jest twoja myl, Lacedemoczyku. Ale wielu ju tego przed tob prbowao. Na polach Segesty prchniej fokajskie koci i przypuszczam, e w swojej podry miae take okazj odda w tamtej okolicy cze duchowi twego wasnego ojca. Ponadto doda drapic si w gow nie powinnimy traci czasu na prne gadanie. Musimy szybko popyn do Massilii i zaoy tam now koloni, bd to w piknych okolicach w gbi kraju w gr rzeki, bd te na wybrzeu iberyjskim, na przekr Kartagiczykom. Dorieus wsta i przemierza dwicznymi krokami sal biesiadn w domu Tanakwil. W kocu zatrzyma si przed Dionizjosem, wbi w niego wzrok i zapyta: Po raz ostatni pytam ci, Dionizjosie z Fokai. Czy to twj nieodwoalny zamiar odpyn z okrtami i ludmi do Massilii i opuci w potrzebie spraw wolnoci? Dionizjos wyglda na zdziwionego, kiedy zapyta w odpowiedzi: Upie si tak ma iloci wina, Dorieusie, czy te o co ci chodzi? Dorieus rozjuszy si na dobre, tupn o posadzk, zadar gow i rykn: Suchajcie go i bdcie wiadkami, Turmsie i Mikonie, e ten samochwa ly mj dom i moj on! Dionizjos zda sobie spraw, e Dorieus szuka zwady i zaraz si uspokoi, wybuchn miechem i zapyta: Czy wci jeszcze tak bardzo ci dokucza uderzenie wiosem pod Lade, Dorieusie? W jaki sposb zelyem twj dom, jeli to jest twj dom, i twoj on, jeli Tanakwil jest twoj on? Suchajcie, suchajcie! krzykn Dorieus. Teraz nazywa take moj on dziwk. Dionizjos wsta i powiedzia: Za daleko posuwa si ta zabawa. Wytumacz mi, co masz na myli, inaczej Krinippos bdzie musia rozstrzygn nasz spr. Dorieus wyglda na zaskoczonego, jego wzrok zacz bdzi. Sykn, na wp duszc si od furii:
106

 Jeli ju mieszkam w domu Tanakwil i pi z ni, to nazywasz j, zaprawd, dziwk, skoro wtpisz, e jestemy prawnie polubieni. A mj dom lysz, kiedy twierdzisz, e nie dostae tu do wina. Na mego przodka Heraklesa, ju mi si uprzykrzyy twoje grubiaskie aluzje, Dionizjosie. Chwyciwszy si oburcz za gow, Dionizjos odwoa si do Mikona i do mnie, i zapyta zbolaym gosem: O co tu waciwie chodzi i czego on ode mnie chce? Ale Mikon i ja obaj przezornie milczelimy. Dorieus zauway jednak, e nie pochwalalimy jego zachowania. Powiedzia nieco agodniej: Za twoje zoliwe obelgi miabym pene prawo zdj miecz ze ciany i przeszy ci nim na wylot oraz zada twoich skarbw i okrtw za kar, e naruszye cze mojej ony. Ale mowi takiemu jak ja nie wypada postpowa w taki sposb. Dlatego wyzywam ci teraz, Dionizjosie, na pojedynek o okrty i ludzi. Poczekaj chwil, poczekaj chwilk odpar Dionizjos cierpliwie. Jestem prostym czowiekiem i moe dlatego nie pojem najgbszego znaczenia twoich sw. Chcesz wic bi si ze mn o dowodzenie. C, czemu nie, moemy si bi. Ale czy sdzisz, e wtedy potrafisz eglowa a do Massilii lepiej ode mnie? Dorieus straci teraz reszt opanowania: Wedle mnie moesz sobie eglowa a do Hadesu. O Massilii, nasuchaem si ju a do przesytu, tak e boli mnie ju od tego gowa. To od tego wiosa pod Lade przytakn Dionizjos ze zrozumieniem i zerkn na nas jakby po to, by zapyta Mikona o rad. Od ciosu miecza, na Heraklesa, i przesta ju drani mnie, ebym, nie zama praw, gocinnoci i nie zabi ci tu na miejscu! rykn rozwcieczony Dorieus. Nie zamierzam wcale eglowa do Massilii, lecz chc zaj si Segest i Eryksem, i mam do tego pene prawo jako potomek Heraklesa. O to prawo gotw jestem spiera si z wszystkimi kartagiskimi uczonymi w prawie choby przez dziesi lat, gdyby byo potrzeba, gdy tylko zdobd ten kraj. A do tego potrzebuj twoich ludzi, twoich okrtw i naszego skarbu, Dionizjosie. Take i poza tym sprawa stoi mocno, gdy synowie drugiego ma mojej ony przygotowuj ju powstanie w Segecie, a wrd Sikanw w lasach moemy kupi sobie sprzymierzecw za pienidze Tanakwil. Tak si podnieci swoimi sowami, e zgrzecznia i wyjani: Zdobycie Segesty nie bdzie trudne, bo ludzie wysokiego stanu w tym miecie trudni si tylko hodowl psw myliwskich i ka patnym atletom wykonywa za siebie wiczenia cielesne. A gra Eryks moe i jest nie do zdobycia w zwyky sposb, ale mam kobiet... Tu przerwa, zerkn na mnie, zaczerwieni si nagle i poprawi si: Mamy kobiet, kapank Afrodyty, ktra zna tam podziemne korytarze. Z jej pomoc moemy zdoby wityni, a wraz z tym dary ofiarne dla bogini. Przysza teraz na mnie kolej, by si poderwa i zapyta gosem drcym od gniewu: Jak i kiedy zdye uknu takie plany z Arsinoe za moimi plecami? Czemu nie mwia mi o tym ani sowa? Dorieus nie mg wytrzyma mego spojrzenia. Moe mielicie inne tematy do rozmw broni si sabo a my nie chcielimy ci niepokoi. Arsinoe chtnie myli take i za ciebie. Mikon zamyka i otwiera oczy, trzs gow i zapyta z kolei: Wybaczcie, ale kto to jest Arsinoe?

107

 Kobieta, ktr bierzesz za Aur, nie jest Aur, lecz kapank Afrodyty z Eryksu, porwan przeze mnie wyjaniem. Udaje tylko Aur, ebymy mogli uciec i eby nikt nas nie ciga. Mikon ukry twarz w doniach i schyli gow. Poklepaem go dla dodania otuchy po plecach i przypomniaem: Nie pamitasz ju, e Aur spotka nieszczliwy wypadek w Eryksie z powodu twej niedopuszczalnej dzy wiedzy? Sam przecie ukadae stos ze srebrnej topoli i zoye jej ciao na stosie. Mikon podnis gow. Jego twarz promieniowaa radoci, i wykrzykn: A wic to prawda, chwaa niech bdzie bogini, cho braem to tylko za zamroczenie i zudzenie skutkiem zbyt duej iloci wina, a czego takiego nie moe aden m, zwaszcza lekarz, ktry pije tyle wina, co ja, przyzna nawet przed swoimi przyjacimi. Jestem wic znowu wolny i bogosawi koci Aury i czuj si tak, jakbym pozby si kamienia u nogi. Z czystej radoci zerwa si z oa, zrobi kilka tanecznych krokw wok stou, plasn w rce, rozemia si gono i zawoa: Dlatego to wic zaczem ju wtpi w swoje zmysy kiedy zauwayem, e Aura tak si zmienia! Dopiero teraz rozumiem, dlaczego ostatnio doznawaem tak nieprzeczuwalnych rozkoszy w jej ramionach. Tre jego sw docieraa do mnie tak powoli, e usta zdyy mi tymczasem opa ze zdumienia. Zakrzywiem palce jak szpony, by rzuci si na niego, ale Dorieus zdy przede mn. Z twarz sin od gniewu roztrzaska drogocenny puchar na szcztki i rykn: Ty ndzny znachorze, jak miae dotkn Arsinoe? Jeszcze nigdy nie syszaem czego tak ajdackiego. Zapa Mikona za rami, ale mj okrzyk go powstrzyma. Rozdrapujc sobie szyj palcami do krwi, zapytaem: Pomyka Mikona jest zrozumiaa, ale czemu ty, Dorieusie, tak gorliwie bronisz nietykalnoci i czci Arsinoe? Wyjanij mi to, nim ci zadusz. I jeszcze raz, kiedy zdye j nakoni, by knua z tob plany co do Eryksu? Dorieus zacz pochrzkiwa, po czym odpar: Wcale jej do niczego nie nakaniaem, Turmsie, przysigam ci na bogini. Ale ona jest tak delikatn i wraliw kobiet. Dlatego razi mnie gruboskrne zachowanie Mikona i nie ma chyba nic zego w tym, e zapytaem j to i owo o Eryks. Miaem ochot krzycze, paka i tuc gliniane naczynia, ale Dorieus doda pospiesznie: Opanuj si, Turmsie. Po co o tym mwi w obecnoci obcych. Rzuci wzrokiem na Dionizjosa, a Dionizjos powiedzia natychmiast: Z przyjemnoci suchaem twoich politycznych planw, ale szczerze mwic, wolabym raczej zobaczy t kobiet, ktra potrafi wyprowadzi z rwnowagi trzech tak uzdolnionych mw. I jeszcze nie zdy tego wypowiedzie, jak ju do komnaty wesza Arsinoe, a w lad za ni Tanakwil odziana w najcenniejsze szaty, tak e dwiczaa i brzczaa od cikich kosztownoci niczym hoplita w penym uzbrojeniu. Arsinoe natomiast bya odziana skromnie, ba, skromniej, ni to byo konieczne, bo jej jedyn szat bya cienka suknia, ktra raczej obnaaa j, ni osaniaa, spita na ramieniu du zot agraf. Swoje zote wosy uczesaa do gry na sposb bogini i ozdobia klejnotami ze wityni w Eryksie. Midzy jej piersiami lni jak zowrbne oko duy selenit na etruskim zotym acuszku. adnego acuszka jej nie daem, bo zapomniaem cakiem o tym w czasie pierwszych pracowitych dni w Himerze.

108

 Dionizjosie, potny wadco morza pozdrowia go piknie. Jestem niewypowiedzianie rada, e mog zobaczy ci na wasne oczy. Tyle syszaam o twoich czynach na morzu, i mwic w zaufaniu, o skarbach, ktre przechowujesz w skarbcu Krinipposa. Dionizjos obrzuci j ostrym spojrzeniem od stp do gw, po czym zakl gorzko: Czycie oszaleli wszyscy trzej, czy te poksa was wcieky pies, jeli rzeczywicie zwierzylicie si tej kobiecie z czego, co powinno by zachowane w tajemnicy. Arsinoe schylia pokornie gow: Jestem tylko sab kobiet rzeka. Ale wierz mi, pikny Dionizjosie, w sercu moim spoczywaj najgbsze tajemnice mczyzny w bezpieczniejszym przechowaniu ni twj skarb w lochach chciwego Krinipposa. Umiechna si agodnym i cakiem nowym umiechem, ktrego jeszcze nie widziaem, tak e Dionizjos nagle przetar oczy i gwatownie potrzsn swoj bycz gow. Potem powiedzia: Jedyn rzecz, ktrej moja matka, niewolnica, zdoaa mnie nauczy, kiedy byem dzieckiem i kiedy koysaa mnie w swych chudych ramionach, byo, e na eglarzach nigdy nie mona polega. Ja sam za w cigu bardzo zmiennego ywota gorzko przekonaem si, e nie mona ufa ani jednemu sowu adnej kobiety. atwiej mczynie uchowa tajemnic, wykrzykujc j na placu w czasie targowiska, anieli jeli szepnie j do ucha kobiecie porodku nocy w czterech cianach domu. Ale gdy ty, kapanko, patrzysz na mnie tak smutnym wzrokiem, ogarnia mnie zdradziecka pokusa, by wierzy, e ty jedna z wszystkich kobiet moesz by wyjtkiem. Arsinoe wykrzyknem zakazuj ci patrze w taki sposb na mczyzn. Rwnie dobrze mgbym jednak mwi do ciany. Arsinoe udaa, e wcale mnie nie widzi i usiada lekko na skraju oa, na ktrym spoczywa Dionizjos. Tanakwil otworzya nowy dzban wina i Arsinoe podaa Dionizjosowi puchar. Dionizjos strci z roztargnieniem pierwsze krople na posadzk, napi si i powiedzia: Nie pamitam ju, co mwiem, ale twoje sowa przed chwil wypowiedziane zdumiay mnie istotnie. Czsto nazywali mnie silnym i mczyni i kobiety, ale nikt dotychczas nie odway si nazwa mnie piknym prosto w oczy, nawet moja wasna matka. Co wic na wszystkich bogw masz na myli, kobieto, nazywajc mnie piknym? Arsinoe podpara brod na doni, przekrzywiwszy gow i przyjrzaa si Dionizjosowi i poprosia: O mu z morza i szerokiego wiata, nie zamcj mnie swym spojrzeniem, bo sprawiasz, e si czerwieni. Z pewnoci nie wypada, by kobieta mwia co takiego do mczyzny, ale kiedy przed chwil tu weszam i ujrzaem ci po raz pierwszy, i zobaczyam te due zote piercienie w twoich uszach, przeszed mnie dreszcz i poczuam si tak, jakby mi dane byo zobaczy straszliwie duego i piknego czarnobrodego boga. Mska pikno jest tak szczeglna cigna dalej z uniesieniem. Tak szczeglna i taka inna. Kto moe nazwa piknym smukego modzieca. Ale nie ja. Nie, mczyzna, ktrego czonki s due i twarde jak pnie, mczyzna ktrego kdzierzawej brody kobieta moe uczepi si mocno obiema rkami, a jego potna gowa nawet nie drgnie, mczyzna, ktrego oczy s due i byszczce jak u najwspanialszego byka, taki mczyzna jest pikny w moich oczach. O Dionizjosie, wysoko ceni twoj chwa i saw, ale najbardziej zdumiewam si tym, e jeste jednym z najpikniejszych mczyzn, jakich widziaam. Oczy jej pociemniay i jakby mimowolnie zgia swj wski palec wskazujcy i dotkna zotego piercienia w uchu Dionizjosa, tak e si zakoysa. Dionizjos wzdrygn si jak podcity biczem.

109

 Na Posejdona powiedzia cicho do siebie. Jego dua do podniosa si, ju jak gdyby po to, by musn policzek Arsinoe, ale potem odzyska panowanie nad sob, przewali si z haasem na drug stron biesiadnego oa i zerwa si na nogi. Gwno! rykn. Gwno i jeszcze raz gwno nie wierz w ani jedno sowo. Nie zatrzymujc si wypad przez drzwi, porwa tarcz ze ciany w sieni i zbieg po schodach, potykajc si tak, e syszelimy, jak spada w d na eb na szyj na swojej szczkajcej tarczy. Ale kiedy wybieglimy, by mu pomc, pozbiera si ju na nogi, wybieg na ulic i zatrzasn za sob bram z gonym trzaskiem. Wrcilimy do wntrza, zezujc na siebie i po kolei otwierajc usta, by co powiedzie, lecz nie wiedzielimy, jak zacz. Arsinoe rozstrzygna spraw, rzucajc mi szelmowskie spojrzenie i mwic: Drogi Turmsie, chod ze mn. Jeste wzburzony zupenie niepotrzebnie. Musz z tob o czym porozmawia. Kiedy odchodzilimy, zobaczyem, jak Dorieus uderzy Mikona w twarz otwart doni, tak e tamten przewrci si i siad na pododze, ze zdumieniem podnisszy rk do policzka.

2
Kiedy ju znalelimy si w cztery, oczy, przyjrzaem si Arsinoe tak, jakbym jeszcze nigdy jej nie widzia. Wahajc si, jakie odpowiednie sowa wybra, zaczem od zego koca: Czy nie wstydzisz si pokazywa na p naga przed cakiem obcym mczyzn? Ale sam przecie chcesz, ebym ubieraa si skromnie odpara Arsinoe. Ju chyba ze sto razy mi mwie, e twoje pienidze nie wystarcz na spenienie moich maych ycze i e w par dni zaduye si przeze mnie na wiele lat z powodu moich nierozsdnych wymaga. Dobrze. Nie mog ju ubiera si skromniej ni tak. Kiedy otworzyem usta, pooya mi bagalnie do na ramieniu, zagryza wargi i schyliwszy gow rzeka: Nie, Turmsie, nie mw nic teraz. Pomyl najpierw, co powiesz. Inaczej ja ju tego duej nie wytrzymam. Duej nie wytrzymasz? zapytaem zaskoczony. Ty? Wanie odpara z przekonaniem. Istniej granice cierpliwoci nawet dla kochajcej kobiety. W czasie tych dni w Himerze spostrzegam ju dostatecznie wyranie, e nie mog ci zadowoli, cokolwiek zrobi. Ach, Turmsie, jak doszlimy do tego. Ogarnita prawdziw rozpacz rzucaa si z odzie w nieadzie na oe, ukrya twarz w ramionach i wybuchna szlochaniem. Kady jej szloch sprawia, e krajao mi si serce tak, i ju sam nie wiedziaem, co myle i w co wierzy, i zaczem si zastanawia, czy to nie ja sam ponosz win za wszystko, co tylko ona moe zrobia. Ale co te ona waciwie zrobia? Kiedy przypomniaem sobie zakopotan min Dorieusa i peen winy wygld Mikona, zapomniaem o Dionizjosie, krew uderzya mi do gowy i podniosem rk do uderzenia. Ale rka stana mi jak gdyby w powietrzu, bo w teje samej chwili spostrzegem, jak porywajco bezradnie jej pikne ciao dry pod cienk szat, gdy Arsinoe wypakuje swoje rozgoryczenie. I doszo tylko do tego, e znw przeyem w jej ramionach chwil, kiedy wszystko wok mnie zniko i zdawao mi si, e wraz z ni unosz si na chmurce. Otrzewiawszy w jednej chwili, dotkna wsk doni mego czoa i zrobia mi wyrzut. Och, Turmsie, dlaczego jeste zawsze taki niedobry dla mnie, cho ja tak straszliwie ciebie kocham?
110

I jej naga twarz nie zawieraa kamstwa. Mwia to powanie. Arsinoe! wykrzyknem nie wierzc wasnym uszom. Jak moesz tak mwi! Nie wstydzisz si nawet patrze mi otwarcie w oczy, cho dopiero przed chwil wyszo na jaw, e zdradzia mnie z moimi dwoma najlepszymi przyjacimi? To nieprawda odpara, ale jej wzrok unika mojego. Gdyby rzeczywicie mnie kochaa... zaczem, lecz rozalenie i upokorzenie zdawiy mi gardo i przeszkadzay mwi dalej. Arsinoe spowaniaa i powiedziaa zupenie innym tonem ni przedtem: Turmsie, prawdopodobnie jestem zmienn istot, wiem o tym. Jestem przecie kobiet. Moe nie we wszystkim moesz mnie by cakiem pewny, gdy nawet ja sama nie zawsze jestem pewna siebie. Ale jednego moesz by cakiem pewny, teraz i zawsze, a mianowicie, e kocham ciebie i tylko ciebie. Gdyby byo inaczej, czy zrezygnowaabym dla ciebie z caego mego poprzedniego ycia? Powiedziaa to tak szczerze, e poczuem, i mwi prawd. Moja gorycz przemienia si w smutek. Z tego, co mwi Mikon, zrozumiaem, e... zaczem. Zamkna mi usta swoj mikk doni i poprosia: Nie mw nic wicej. Przyznaj to, i byo to co, czego sobie wcale nie yczyam. Ale zrobiam to tylko dla ciebie, Turmsie. Sam przecie powiedziae, e twemu yciu grozi niebezpieczestwo, jeli przedwczenie wyjdzie na jaw, e nie jestem Aur. Ale Mikon mwi... zaczem jeszcze raz. Tak, tak, naturalnie cigna. Lecz w takich sprawach take samopoczucie kobiety co znaczy. Musisz to zrozumie, Turmsie. Kiedy ju ze wzgldu na ciebie musiaam si podporzdkowa, nie mogam si zachowywa jak prosta Sykulijka. Naturalnie on spostrzeg rnic, ale dziki niech bd bogini, niczego nie podejrzewa. I jakby z namysem dodaa: A zreszt i sam Mikon wcale nie okaza si niezgrabny. Milcz! zawoaem. Jeszcze si bdziesz chepi! Ale Arsinoe, Arsinoe, co byo midzy tob i Dorieusem?! Naturalnie rozmawiaam z nim, gdy Tanakwil wtajemniczya mnie w jego plany przyznaa Arsinoe. Jest dorodnym mczyzn zreszt i mgby skusi kad kobiet. Moe le zrozumia moje zamiary i nic na to przecie nie poradz, e jestem pikna. A wic i on powiedziaem zgrzytajc zbami i poderwaem si, szukajc miecza. Arsinoe powstrzymaa mnie. Do niczego niewaciwego nie doszo naturalnie midzy nami rzeka. Jasno daam mu do zrozumienia, e co takiego si nie godzi. Prosi mnie o przebaczenie i doszlimy do porozumienia, e bdziemy tylko dobrymi przyjacimi. I umiechajc si dodaa: Widzisz, Turmsie, w swoich politycznych zamierzeniach on moe mie ze mnie poytek. Nie jest taki gupi, by zrobi sobie ze mnie wroga, chcc mnie urazi. Wpatrywaem si w ni rozdarty midzy nadziej i zwtpieniem. Przysigasz mi zapytaem w kocu przysigasz mi, e Dorieus ci nie dotkn? Dotkn i dotkn powtrzya z rozdranieniem. Przesta wygadywa swoje gupoty. Moe i dotkn mnie troch, w taki czy inny sposb. Ale jako mczyzna on mnie wcale nie pociga, nie. I nigdy w yciu tak, jak ty mylisz. Przysigam na jakiegokolwiek boga chcesz.
111

 Na nasz mio zaklem j. Na nasz mio powtrzya, ale zawahaa si przez chwil. Lecz ta chwila ciemnoci w jej jasnym spojrzeniu rozstrzygna o wszystkim. Wstaem, nim zdya mnie powstrzyma. Dobrze powiedziaem pjd dowiedzie si, jak to byo. Nie id! zawoaa przestraszona, ale spostrzegszy, e moje postanowienie byo nieodwoalne, dodaa pospiesznie: Albo zreszt id, jak chcesz. Tak bdzie najlepiej. Dowiedz si o caej sprawie, jeli mi nie wierzysz. Nie spodziewaam si, Turmsie, e bdziesz mnie tak traktowa. Jej zawe pene wyrzutu spojrzenie drczyo mnie. Ale chciaem usysze prawd z wasnych ust Dorieusa. Inaczej moje podejrzenia nie dayby mi spokoju, sdziem. Tak dziecinny jeszcze wtedy byem. Cakiem tak, jak gdyby moje serce mogo zazna cho jednej chwili spokoju z Arsinoe. Znalazem Dorieusa na dworze, na dziedzicu, gdzie lea, wygrzewajc si w ciepym basenie. tawa woda pachniaa siark i powikszaa jego ylaste ciao, tak e wygldao wiksze ni w rzeczywistoci. Wmawiajc w siebie spokj, usiadem na brzegu basenu i ogrzewajc stopy w wodzie, powiedziaem: Dorieusie! Pomyl o boisku zawodw w Delfach. Pomyl o owczych kociach, ktre rzucalimy razem. Pomyl o Koryncie i o wojnie w Jonii. Nasza przyja znaczy zaiste wicej ni cokolwiek innego. Jako mczyzna wiesz, e nawet gorzka prawda jest lepsza ni najsodsze kamstwo. Nie bd si gniewa na ciebie, jeli tylko powiesz mi prawd. Na nasz przyja zaklinam ci, powiedz, czy spae z Arsinoe? Dorieus nie wytrzyma mojego spojrzenia. Odchrzknwszy par razy, przyzna po chwili: No c, raz czy dwa. I co z tego? Nie chciaem przez to zrobi nic zego. Jej powab jest nieprzeparty. Jego szczere przyznanie wykazao, e w takich sprawach by rwnie dziecinny jak ja sam, cho wtedy jeszcze tego nie rozumiaem. Zimne ciarki przeszy mi po grzbiecie i zapytaem: Wzie j gwatem? Gwatem, ja? zdziwi si Dorieus, wpatrujc si we mnie szeroko rozwartymi oczami. Na Heraklesa, mao j znasz na razie. Powiedziaem ci przecie, e nie mona si jej oprze. Kiedy ju zacz, ulyo mu na duchu: Tylko nie mw nic o tym Tanakwil. Za nic w wiecie nie chciabym zrobi jej przykroci. Widzisz, to sama Arsinoe zacza przez podziwianie moich muskuw. Powiedziaa, e ty przypuszczalnie nie liczysz si jako mczyzna w porwnaniu ze mn. Ach tak, rzeczywicie wystkaem zduszonym gosem. Tak cign Tanakwil chwalia si podobno moimi siami przed Arsinoe, tak e staa si zazdrosna. I sam chyba wiesz, e ona nie musi gadzi mczyzny po ydkach wiele razy, nim kur zapieje. By wyzna ci, jak byo, powiem, e nie mogem wanie wtedy myle o wymogach przyjani i honoru, czy w ogle o czymkolwiek innym. Chcesz usysze wicej? Wystarczy bknem rozumiem ci znakomicie. Mimo to jednak nie rozumiaem. Dorieusie powiedziaem nie mog tego poj, ona sama powiedziaa, e nie ncisz jej jako mczyzna. Dorieus wybuchn miechem, mrugn do mnie, napi muskuy w wodzie i odpar:

112

 Ach tak. No c. Moe powiedziaa to ze wspczucia, ale trzeba ci byo samemu sysze i widzie. Podniosem si tak gwatownie, e omal nie wpadem do basenu. Wystarczy, Dorieusie rzekem przez zacinite zby. Wcale si na ciebie nie gniewam. Ale nie mw dalej. Uciekem stamtd z gorcymi zami toczcymi si po policzkach, i wiedziaem, e ju nie mog ufa nikomu na wiecie, a najmniej Arsinoe. T gorzk wiadomo kady czowiek musi sobie kiedy przyswoi, jeli nie chce si zadowoli, by by osem czy baranem. Naley to do ycia i do losu ludzkiego rwnie pewnie jak popi na chlebie i zawice oczy przy przezibieniu. Ale znalazszy si znowu w sali biesiadnej Tanakwil, znw si zawziem. Ogarno mnie dziwne uczucie ulgi, bo nagle zdaem sobie spraw, e nie jestem ju nic winien Dorieusowi. Nie, wizy przyjani nie czyy mnie z nim wicej, gdy sam je zerwa, jeli nawet stao si to nie cakiem z jego winy. Kiedy wszedem do naszej komnaty, Arsinoe podniosa si ywo na ou i zapytaa: No wic, Turmsie, czy przesuchae ju Dorieusa i czy wstydzisz si swoich brzydkich podejrze? To nie ja powinienem si wstydzi rzekem przygnbiony. e te ty moesz by do tego stopnia bezczelna, Arsinoe. Dorieus przyzna si. Przyzna si do czego? zapytaa Arsinoe ze zdziwieniem, klkajc na ou. e spa z tob par razy, wiesz przecie sama. Osunem si na oe i ukryem twarz w doniach. Czemu kamaa mi i zaklinaa si faszywie na nasz mio. Ach, Arsinoe, ju nigdy nie bd mg na tobie polega. Pooya mi rk na karku przekonywajco. Ale, Turmsie, jakie okropne bzdury wygadujesz powiedziaa. Naturalnie, e Dorieus nie mg przyzna si do niczego takiego. Czyby ten Spartanin chcia zasia wrogo midzy nami, siejc podejrzenia w twojej duszy? Nie mog inaczej przypuszcza. Nie mogem si oprze, by nie patrze na ni wzrokiem godnym nadziei. W moich oczach wyczytaa pragnienie uwierzenia w jej sowa i wyjania ywo: Ach, Turmsie, ju wszystko rozumiem. Zraniam naturalnie jego msk prno, odrzucajc jego zaloty tak bezlitonie. I teraz mci si, kamic o mnie, bo wie, e jeste atwowierny. Daj spokj prosiem o, daj spokj, Arsinoe, ju i tak jestem miertelnie przygnbiony. Dorieus nie skama. Znam go lepiej ni ciebie. Arsinoe wzia moj gow w donie i spojrzaa mi w oczy. Ale nagle rozgniewaa si, odsuna mnie od siebie i rzeka kwano: Niech bdzie. Nie mam ju siy walczy o nasz mio, jeli ty wierzysz innym bardziej ni mnie. Nie powiem ani sowa wicej. Wszystko skoczone. egnaj, Turmsie. Jutro jad z powrotem do Eryksu. C mogem na to odpowiedzie. Nie, nie mogem uczyni inaczej jak tylko pa na kolana i baga j o przebaczenie za moje podejrzenia. Wesza mi w krew i nie mogem si od niej uwolni. Znw wspilimy si na olniewajc chmur i stamtd ogldane wszystko na ziemi stao si mae i niewane, nawet kamstwo i zdrada.

113

3
Nastpi wic znowu okres eglugi i naharowawszy si ca zim, by podwyszy mury Himery, Fokajczycy znw niecierpliwie wyczekiwali ruszenia na morze, apali wiatr w nozdrza i wypatrywali znakw na niebie. Dionizjos spuci na wod nowy okrt, a oba pidziesiciowiosowce byy nasmoowane i otaklowane lepiej ni kiedykolwiek. Nie byo jednego wiosa, liny czy ska w deskach poszycia, ktrych by Dionizjos sam nie obejrza i nie sprawdzi. Wieczorami czonkowie zaogi ostrzyli ju bro, a hoplici, ktrzy spali si w zimie, sapic, wciskali na siebie swoje napierniki, pancerne spdniczki i nagolenice, i wiercili nowe otwory w ich rzemieniach. Wiolarze intonowali sprone pieni poegnalne, a ludzie, ktrzy w jesieni zawarli zwizki maeskie z Himeryjkami, drapali si w gow i zastanawiali, czy waciwie stosowne byo naraa sabe niewiasty na niebezpieczestwa morza. Pocieszajco mwili do on: Spodziewasz si dziecka i jeste ju cika. Morze jest straszniejsze, ni przypuszczasz. Nie chc pod adnym pozorem naraa ciebie i naszego przyszego dziecka na tarany Tyrreczykw. Uzbrj si wic w cierpliwo, a pol ci wiadomo, gdy tylko dotrzemy do Massilii. Mwili przekonywajco i patrzyli onom niewinnie w oczy. Te wybuchay paczem i zaczynay biada nad okropnociami morza. Rzucay si na ziemi i obejmoway kolana swoich mw, bagajc ich, by pozostali w bezpiecznej Himerze. Ale oni zaklinali si: Doprawdy, niczego nie chciabym bardziej. Jestem zupenie przygnbiony i nie powinna mnie martwi twoim paczem. Bo poprzysigem wierno memu dowdcy, Dionizjosowi, najstraszniejsz przysig, i nie mog go opuci, by y w Himerze jako ten, ktry nie dotrzyma obietnicy. Ale Krinippos postanowi, e kady onaty mczyzna musi zostawi pewn sum na utrzymanie ony, stosownie do godnoci i stanowiska na okrcie, trzydzieci drachm od wiosa i sto od miecza. Ponadto kada Himeryjka, zamna czy niezamna, ktra zasza w ci w czasie zimy, miaa otrzyma dziesi drachm z upu wojennego Dionizjosa. Rozgoryczeni tym bezwzgldnym zdzierstwem czonkowie zaogi zebrali si na placu i gono krzyczeli, e Krinippos jest najniewdziczniejszym tyranem i najchciwszym czowiekiem, o jakim kiedykolwiek syszeli. Czy jestemy jedynymi w Himerze, ktrzy nosz mski czonek midzy nogami? woali paczc: Sami macie koguta jako symbol i to nie nasza wina e rozpusta w tym miecie zarazia i nas, cho po msku staralimy si opanowa. Przez ca zim trzymae nas przy tej morderczej niewolniczej pracy, e nie moglimy nawet mie siy, by robi dzieci wieczorami, nawet gdybymy chcieli. Ponadto sam ustanowie okrutne prawo, ktre zakazywao nam bawi si poza domem po zachodzie soca. C wic innego mielimy czyni ni tylko i do oa wieczorem, i nie jest nasz win, jeli dziewice, a take cz zamnych kobiet w miecie przemykay si do nas, by by u naszego boku. Musielimy przecie jako odpaci za ich gocinno, cho ledwie mielimy na to siy. Ale Krinippos zasoni rkami uszy i nakaza bezlitonie: Prawo jest prawem, a moje sowo jest prawem w Himerze, dopki broda jeszcze mi ronie. Ale pozwalam wam chtnie zabra wasze ony na okrty i zabra take z sob ciarne dziewczta z Himery. Moecie wybiera swobodnie. Przy caym tym wzburzeniu Dionizjos trzyma si spokojnie na uboczu i nie wstawia si za swoimi ludmi. Musia przecie jeszcze dosta na pokad wod i prowiant, a przede wszystkim wydoby nasz skarb z kamiennych lochw Krinipposa. Gdy ludzie awanturowali si na placu, obserwowa ich, a gdy z wciekoci szarpali na sobie odzie, chwyci nagle najgoniej krzyczcego z wiolarzy za rami i zapyta ze zoci: Co to za znak nosisz na plecach?
114

Wiolarz spojrza przez rami na swoj opatk i wyjani ywo: To wity znak czarodziejski i nie mona tego zmywa. Ten znak sprawia, e nie mog zosta zraniony w walce, a kosztuje to tylko jedn drachm. Caa gromada ludzi zebraa si wok nich, pokazujc, e i oni kazali wrbiarzowi naci taki sam znak na opatkach. Dionizjos spochmurnia i powiedzia: Wygldacie przecie jak traccy stranicy miejscy, ktrzy maluj sobie niebieskie koa na policzkach. Ilu z was nosi ten znak i kto wam go zrobi? Ponad poowa ludzi postaraa si o chronicy znak, rywalizujc o to ze sob i rany nie byy jeszcze zaleczone, gdy wdrowny wrbita przyby do Himery ledwie kilka dni przedtem. Znak mia ksztat pksiyca otaczajcego lew opatk. Wrbita wycina go ostrym noem, posypywa ran niebiesk wit farba, osusza j witym popioem, a na to spluwa wit lin. Przyprowadcie mi tu tego wrbit, ebym zobaczy jego lew opatk warkn Dionizjos gniewnie. Ludzie rozejrzeli si dokoa i powiedzieli, e dopiero co sta na rogu placu i ry wite znaki na woskowej tabliczce, ale teraz nagle znik, jakby zapad si pod ziemi. I potem nie odnalaz go nikt, cho eglarze przeszukali cae miasto i pytali o niego we wszystkich domach. Wywnioskowali z tego, e by to rzeczywicie wity mdrzec, i ci, ktrzy nie zdyli uzyska znaku na plecach, wyrzucali swoim naznaczonym kolegom, e nie uprzedzili ich w por. Wszyscy jednak opowiadali, e w mczyzna by do mody i mia czerwonobrzow skr jak Fenicjanie, cho umia mwi aman greczyzn. Gdy to przesuchanie odbywao si na placu, twarz Krinipposa skrzywia si grymasem i zawrci do domu z powodu blw odka. Take Dionizjos zachowywa si tak, jak gdyby dosta biegunki, ale nie powiedzia swoim ludziom zego sowa. Tego samego wieczora przyszed do naszego domu i mia ze sob pierwszego sternika ze swego wasnego duego okrtu. Powiedzia: Ten niebieski znak oznacza, e jest z nami kiepsko. Krinippos przyjdzie tu dzi w nocy, by si z nami naradzi, poniewa uwaa, e jego wasny dom nie jest dostatecznie pewny dla narady. Trzymajmy wic jzyk za zbami o naszych wasnych sprawach i wysuchajmy go. Dorieus rzek zapalczywie: Nie ma ju nic niejasnego w moich planach. Ciesz si, e take i ty, Dionizjosie, samorzutnie przyczysz si do mnie, tak e dziki temu nie musimy bi si o dowdztwo. Dionizjos westchn cierpliwie: Cakiem, zupenie i cakowicie susznie, ale nie pu ani pary z gby o Segecie tak, aby usysza to Krinippos. Bo wtedy nie pozwoli nam odpyn. Moe dojdziemy do porozumienia, e ja obejm dowdztwo na morzu, a ty je przejmiesz, gdy znajdziemy si znowu na ldzie. Moemy zaskoczy jakie miasto portowe w Eryksie i zaj je na pierwszy punkt oparcia dla nas, bo musimy przecie take myle o okrtach. Dorieus zastanowi si i przyzna: Moe i tak bdzie najlepiej. Ale kiedy wysidziemy na ld, nie potrzebujemy ju adnych okrtw. Dla wszelkiej pewnoci ka je wtedy spali, eby nikogo nie skusio okaza tchrzostwa w walce. Dionizjos schyli gow, by ukry swoj min, ale przyzna mu racj. Mikon zapyta ciekawie: Dlaczego jest z nami le z powodu tego niebieskiego znaku? Czemu musimy troszczy si o jakiego znachora, ktry zarabia grosz na oszukiwaniu atwowiernych eglarzy? Dionizjos kaza swemu sternikowi pilnowa, eby tym razem nie podkrady si adne kobiety, by sucha za zasonami u drzwi.

115

 Koo Himery zauwaono kartagiski okrt wartowniczy powiedzia. Sdz, e ma on za zadanie popyn z wieci do kartagiskich okrtw wojennych, gdy tylko wyjdziemy w morze. Ale Himera nie prowadzi przecie wojny z Fenicjanami wtrciem. Przeciwnie, Krinippos jest przyjacielem Kartaginy, mimo e strzee niezawisoci swego miasta. Co to ma wsplnego ze znakiem tego wrbity? Dionizjos przycisn gruby palec wskazujcy do dolnego brzegu mojej opatki, umiechn si ponuro i wyjani: Wanie w tym miejscu kartagiscy kapani ofiarnicy robi pierwsze nacicie, gdy obdzieraj piratw ywcem ze skry. Gow, ramiona i nogi pozostawiaj nie obdarte, tak e wizie moe y przez wiele dni, ba, nawet chodzi na wasnych nogach. Ale maj te wiele innych sposobw, jeli chcesz posucha. Dorieus oniemia, a Dionizjos cign: W ten czy inny sposb doniesiono na nas i teraz wiedz ju w Kartaginie, e nasz up nie pochodzi z bitwy pod Lade. Dlatego te nie jestemy ju bezpieczni na adnym morzu. Kartagiczycy czyhaj na to, ebymy std wypynli. Take swoich sprzymierzecw Etruskw uprzedzili z pewnoci, e jestemy piratami. Samo w sobie nie ma to tak wielkiego znaczenia, poniewa wiemy ju, e Tyrreczycy w adnym wypadku nie pozwoliliby nam wpyn na ich wody. Mikon by pijany, bo pi wino od rana. Jego krge policzki trzsy si, gdy powiedzia: Nie jestem strachliwy, ale sprzykrzyy mi si ju trudy ycia na morzu i myl, e zostan w Himerze, by wykonywa tu mj zawd lekarza, jeli pozwolisz, Dionizjosie. Dionizjos wybuchn miechem, poklepa go po ramieniu i odpar yczliwie: Zosta tu tylko, Mikonie, a nie moe ci si sta nic gorszego, jak tylko to, e Krinippos prdzej czy pniej bdzie zmuszony wyda ci Fenicjanom, a wtedy skr twoj przybij na bramie portowej w Kartaginie. Twoj twarz i moj twarz, twarz Dorieusa i twarz Turmsa oraz twarz mego najlepszego sternika utrwalili sobie z pewnoci w pamici ich wywiadowcy. Ale Fenicjanie nie myl tylko o dniu dzisiejszym, lecz na dziesi lat naprzd, na wypadek gdyby udao nam si uciec do Massilii. Ale my przecie nie popyniemy do Massilii przerwa mu Dorieus. Naturalnie, e nie odpar Dionizjos uspokajajco. Oni tylko tak myl, poniewa suchy tak mwi. I na ten wypadek naznaczyli zwykych czonkw naszej zaogi jako piratw, by mc ich rozpozna gdziekolwiek bd i kiedykolwiek bd, gdy ich zapi. Nawet Grecy nie mog osoni piratw. To dlatego Krinippos jest taki zdenerwowany. Uszczypn si w skr na ramieniu, jak gdyby chcia sprawdzi, jak luno na nim siedzi, i cign: Nawet jeli dotrzemy do Massilii, dokd wszake nie bdziemy eglowa, uspokj si, Dorieusie, moe zdarzy si gdzie na kocu wiata jeszcze, e kto z wiolarzy jako bezzbny starzec znajdzie si na pokadzie statku towarowego, ktry zostanie zatrzymany przez fenicki okrt wojenny. Poka no swoj opatk, powiedz, i wtedy odkryj ten znak, choby nawet on sam zdy ju zapomnie o pochodzeniu swego dobytku. I nie minie dugo, jak skra jego zawinie na rei, a ciao lee bdzie odarte ze skry i wi si z blu zwizane na rufie okrtu wojennego, dopki soce nie spiecze go na mier, mimo e Fenicjanie miosiernie polewa je bd od czasu do czasu sona wod. Jego sowa sprawiy, e spowanielimy. Dionizjos mia si z naszych min i rzek szorstko: Czowiek, ktry wtyka rk do gniazda dzikich pszcz, by porwa plaster miodu, wie, w co si wdaje. Sami dobrze wiedzielicie, co robicie, kiedy przyczalicie si do mnie.
116

Nie byo to cakiem prawdziwe, ale nie mielimy ochoty spiera si z nim o to. Zdalimy sobie spraw, e jestemy z nim cakowicie zwizani, przynajmniej w oczach Fenicjan. A w teje chwili wrci sternik od drzwi i zacierajc z zakopotaniem rce, oznajmi, e pani domu i jeszcze inna dama chc wej do komnaty. Dionizjos zaniepokoi si, wzdrygn i wykrzykn: Nie, tej kobiety nie chc spotka. Ale Arsinoe wbiega ju do komnaty, a zaopotaa zasona. Z niezmiernym zachwytem niosa w ramionach wochate zwierz, podaa mi je i zawoaa: Ach, Turmsie, Turmsie, patrz, co kupiam! Patrzyem na syczcego potwora z byszczcymi oczyma, wiedzc, e to kot, zwierz, ktre Egipcjanie uwaaj za wite, i ktre dlatego rzadko mona spotka w innych krajach. Ale widziaem kiedy kota w Milecie, gdzie znamienite kobiety trzymay takie zwierzta i take poza tym syny z zepsutych obyczajw. Ju z tego powodu niezbyt to byo dziwne, e Milet uleg zagadzie. To kot! wykrzyknem. Zabierz zaraz to niebezpieczne zwierz. Czy nie wiesz, e kryje ono w swoich mikkich apkach ostre pazury? Zmartwiem si, bo wiedziaem take, e koty s drogie, a nigdy nie uzyskaem jasnoci co do tego, w jaki sposb Arsinoe zdobywa pienidze na swoje zakupy. Ale Arsinoe zamiaa si gono z radoci i zawoaa: O, Turmsie, nie bd znw taki niedobry. We go na rce i pogaskaj, a poczujesz, jaki jest gadki i z pewnoci ci si spodoba. Rzucia kota do mnie. Ten syczc wbi pazurki w moja pier, zrobi mi pazurami kilka krwawych szram na ramieniu, wspi mi si na gow i najeywszy ogon jednym skokiem wyldowa na ramieniu fenickiego boka domowego. Ach, Turmsie, cae ycie pragnam mie takie rozkoszne zwierz gruchaa Arsinoe. Wierz mi, on jest cakiem oswojony. To ty nastraszye go swoim grubym gosem, wrzasnwszy ze strachu. Pomyl, jak on bdzie lee w moim ou niczym mikki kbuszek i czuwa nad moim snem noc. Oczy byszcz mu w ciemnoci jak mae latarnie, tak opiekuczo. Nie moesz mi odmwi tak wielkiej przyjemnoci. Policzki paliy mnie pod wspczujcymi spojrzeniami Dionizjosa, Dorieusa i Mikona. Wcale nie wrzasnem odparem. I wcale nie boj si takich zwierzakw. Ale jest to zwierz niepoyteczne i nie moemy zabra go z sob na okrt, teraz, gdy rycho mamy wyruszy na morze. Powiedz raczej do Hadesu wtrci Dionizjos sarkastycznie. Ach tak, nie sdziem, e wanie ty, Turmsie, okaesz, si najgadatliwszym z nas wszystkich. Ale przecie cae miasto ju wie, e odpywamy wtrcia niewinnie Arsinoe. Rada w Kartaginie domaga si od Krinipposa, eby albo was uwizi, albo wypdzi. Wiedzia o tym nawet przekupie, ktry mia to zachwycajce zwierz w klatce i pali przed nim kadzido. Wanie dlatego sprzeda mi je tak tanio, eby przynioso nam ono szczcie na morzu. le zrozumiaa spojrzenie, jakie jej rzuciem, i dodaa gniewnie: Tak, tak, naturalnie uczyni to take dlatego, e jestem pikn kobiet, ale to nie moja wina i nie mog nic na to poradzi, e niektrzy mczyni chc mi dawa prezenty albo sprzedawa tanio rne rzeczy. Rozsdny maonek uwaaby to za korzystn zalet. Brzydka kobieta jest dla maonka drosza ni pikna, bo nie dostaje nic w prezencie. Ale tak bylimy oguszeni jej wiadomociami, e nie suchalimy. Dionizjos podnis w gr obie rce i westchn: Niech bogowie si zmiuj nad nami. Nie moemy ju mie adnej innej nadziei.
117

Zastanowiem si i odrzekem: To jest wyranie podstp wojenny Fenicjan. Wetknli tego kota Arsinoe, eby przynis nam nieszczcie. Czy nie by to fenicki przekupie? Arsinoe tulia przekornie kota w ramionach. Przeciwnie odpara To by Tyrreczyk i w dodatku twj przyjaciel, Turmsie. Nazywa si Lars Alsir. Dlatego wanie da mi tego kota na kredyt. Ulyo mi na duchu, bo nie sadziem, by Lars Alsir yczy mi czego zego. Dionizjos wybuchn nagle wesoym miechem, wycign ostronie swoj du ap i pogaska kota spoczywajcego w ramionach Arsinoe. Faszywe zwierz wycigno szyj i Dionizjos podrapa je palcem wskazujcym pod brod. Z wdzicznym umiechem Arsinoe spojrzaa na niego. O Dionizjosie, wic to ty rozumiesz mnie najlepiej! zawoaa. Z pewnoci rzuciaby si Dionizjosowi na szyj, gdyby nie trzymaa w objciu kota. Zamiast tego dalej paplaa: Czy i ty nie uwaasz, e Turms jest bardzo naiwny, skoro nie widzi, co si dzieje tu pod jego nosem? aden fenicki przekupie nie mgby przecie sprzeda mi tego kota, poniewa zaniechali oni wszelkiego handlowania i wynajli wszystkich niezatrudnionych mczyzn w miecie, by siedzieli w swoich domach z toporami w rku. Tak, zabronili take wszystkim innym kupcom mie co do czynienia z wami i zagrozili, e ani jedna rzecz nie przyjdzie ju z Kartaginy do Himery, jeli kto wam co sprzeda, choby to by tylko chleb albo figi suszone. Uwaam, e to bzdura. Zadaniem kupca nie jest chyba przeszkadzanie w kupowaniu i sprzedawaniu. Id zaraz i zbud kapanw Posejdona, i ka im zoy w ofierze za nas dziesi wow, niech to kosztuje, ile chce. A gdyby nie chcieli ci ich sprzeda, ka kapanom czy jakiemu, innemu godnemu zaufania Himeryjczykowi kupi je na swoje imi i zapa mu za jego fatyg. Koci udowe i tuszcz niech zostanie na otarzu, ale miso zabierzcie na pokad ju dzi w nocy. A do Arsinoe doda dwornie: Wybacz mi, e ci przerwaem, ale kiedy patrzyem na ciebie i na twego kota, nabraem nieprzepartej chci zoenia w ofierze Posejdonowi dziesiciu wow. Z pewnoci to rozumiesz. Arsinoe przymkna szelmowsko oczy i cigna: Nawet Lars Alsir nie omieliby si chyba sprzeda mi kota, gdyby ludzie wiedzieli, e jestem przyjacik Turmsa. Ale nikt tu nie wie przecie, kim jestem, cho wszyscy zgaduj, jak mog, gdy widz mnie chodzc po miecie z maym chopcem, ktrzy trzyma parasol nad moj gow. Zapaem si za gow, bo zakazaem jej surowo opuszcza dom i ciga na siebie uwag. Dionizjos wzi j jednak za rk i prosi: Opowiedz nam, co jeszcze syszaa i widziaa w miecie? Arsinoe cigna: Kupcy wypowiedzieli take poyczk pastwow, ktr tyran Krinippos zacign, gdy mury miasta miay by podwyszone. I teraz ludzie miej si i zastanawiaj, jak to si wszystko skoczy i czy Fenicjanie zamierzaj zwali mur, jeli nie dostan swoich pienidzy. Spochmurniaa nagle, rzucia mi zjadliwe spojrzenie i rzeka: Ach tak, przypominam sobie, e Lars Alsir wspomnia co o wnuczce Krinipposa i o tobie, Turmsie. Co ty waciwie miae wsplnego z t dziewczyn? Naturalnie wanie wtedy wpad zdyszany najgodniejszy zaufania goniec Krinipposa i oznajmi przybycie swego pana. Tu za nim zjawi si sam Krinippos z sandaami w rku, dyszc jeszcze bardziej. A za nim przyszli wystraszony Terillos w zotym wiecu na ysej czaszce oraz Kydippe, jakby przywoana przez ze moce. Gdy Arsinoe j zobaczya, rzucia kota na posadzk i wstaa z rozpomienionymi oczami.

118

 Od kiedy to zapytaa jest w zwyczaju, by mode kozy biegay za chopami? Duo mogabym pomyle o Himerze, ale mimo to nie przypuszczaam, e ojciec przyjdzie, wlokc crk za sob jak jaki rajfur, by wmusi j mczynie, ktry o ni nie dba, a poza tym nie jest jej wart. Jeszcze mi za to zapacisz, Turmsie. Na twoim miejscu wstydziabym si tak, e zapadabym si pod ziemi. Gronie zbliya si o krok do Kydippe i dodaa z szyderczym miechem: Przecie ona nie ma nawet piersi. A oczy jej s osadzone za daleko od siebie. No i ma te olbrzymie stopy. Pozostao mi tylko zapa Arsinoe i wynie j kopic i miotajc si do naszej izby. Kot przemkn obok mnie i zdy wskoczy do oa, zanim cisnem na nie Arsinoe. Rzuciem j tak gwatownie, e na chwil odjo jej dech i przygldaa mi si niemal z szacunkiem. Ach, Turmsie. jak moesz mnie tak brutalnie traktowa i czy rzeczywicie kochasz tak bardzo t zepsuta dziewczyn? To przecie ze wzgldu na ni przybye do Eryksu. Dlaczego bez adnego powodu zwabie mnie tutaj, po to tylko, eby ze mn poigra? Kydippe odparem, tak byem zbity z tropu. To jest nie, Arsinoe, chciaem powiedzie. Musisz teraz oszczdza ducha i siy na waniejsze sprawy. Przypuszczalnie wyjdziemy w morze ju dzisiaj w nocy, a jutro rano staniemy si erem dla ryb. Spakuj wic rzeczy i mdl si do bogini, eby bya gotowa na czas, bo gdy przyjdzie chwila wyruszenia, nie bd ju pyta ci, czego ci brakuje. Ale ona zapaa mnie za po paszcza, potrzsna mn i zawoaa: Nie wykrcaj si, niewierny Turmsie, lecz wyznaj natychmiast, co miae zamiar robi z t dziewczyn, a pjd i zabij j. e te ty miesz! Sdzie naturalnie, e ju usnam, nadaremnie naczekawszy si na ciebie, bo chciae zachowa ogie na to spotkanie, ktre zorganizowae za moimi plecami. Miaem tak nieczyste sumienie, e spiesznie odparem: Droga Arsinoe, mylisz si cakowicie. Na pewno byem jeszcze bardziej zdumiony od ciebie, gdy zobaczyem Kydippe, i nie rozumiem, dlaczego jej gupi dziadek wlecze j z sob na najtajniejsz narad. Jeli chodzi o mnie, moesz sobie zatrzyma tego kota i nie powiem ci ju na ten temat ani sowa, pod warunkiem, e nie bdzie lea w naszym wsplnym ou. Sdziem, e Lars Alsir jest moim przyjacielem, i nie mog zrozumie, co mu wpado do gowy, by plotkowa z tob o bagatelnej sprawie, ktra nie jest warta nawet, aby o niej wspomina. Arsinoe uspokoia si i powiedziaa: Co si tyczy Larsa Alsira, przypominam sobie, e miaam jak wiadomo dla ciebie, ale co kaza ci powiedzie, w tej chwili nie pamitam z tego wzburzenia, e przyapaam ci na gorcym uczynku. To chyba dobrze, e wyjdziemy na morze, gdzie nie roi si wok ciebie od natrtnych dziewczyn, ktre wodz ci na pokuszenie tak atwo, jak to tylko moliwe. Ale Arsinoe wtrciem z rozpacz, Wierz mi, ona nic dla mnie nie znaczy i nie dotknbym jej nawet obcgami. Odkd spotkaem ciebie, nie powiciem ani jednej myli Kydippe, a teraz, kiedy ujrzaem j znowu, nie mog zrozumie, co dawniej w niej widziaem. Jej oczy, ktre s osadzone zbyt daleko od siebie, sprawiaj, e wyglda kwano, i rzeczywicie ma bardzo due stopy, cho nie zauwayem tego przedtem, dopki na to nie zwrcia uwagi. Podrapaa mi twarz paznokciami i krzykna gono: Jeli natychmiast nie przestaniesz ple o tej Kydippe, wydrapi ci oczy. Dopiero co stae przecie poykajc j wzrokiem, skoro zdye zobaczy to wszystko. Woya rk w fady szaty na piersi, poszukaa i powiedziaa: Teraz ju pamitam posanie Larsa Alsira! Wyja maego konia morskiego, wyrzebionego w czarnym kamieniu i duego jak mj wielki palec, i cigna: Tego konia posa ci na
119

pamitk, cho nie jest on duo wart. Moesz zapaci za niego innym razem, kiedy przybdziesz do swego krlestwa mwi artobliwie, wybraam wic ponadto par maych klejnotw z jego zasobw. Prcz tego podarowa take i mnie konia morskiego ze zota, ebym na pewno oddaa ci t kamienn tanioch i nie zachowaa jej dla siebie samej. Nie rozumiem, jak mg mnie podejrzewa o co takiego, jakkolwiek jest to istotnie adny may ko morski. A jego posanie? zapytaem niecierpliwie. Nie poganiaj mnie fukna Arsinoe marszczc z namysem czoo. Mcisz mi tylko myli. No tak, powiedzia, e nie sdzi, by stao ci si co zego, ale e zwizae si z ziemi i doda, e wcale si temu nie dziwi, zobaczywszy mnie. Dlatego moesz potrzebowa dobrej rady. A ta rada jest taka, i wbi mi to mocno w gow, e dwa kartagiskie okrty wojenne le wcignite na brzeg i ukryte na zachd od Himery, a pod murem miejskim przy otarzu Iakchosa jest przygotowany stos. Obok otarza, eby nikt si temu nie dziwi, ale prawdziwym celem tego jest zapalenie go na znak, e wypywacie std w nocy. I mwi jeszcze, e wicej okrtw wojennych zda tu, tak e byoby moe najmdrzej zabra si std w por. Przecigna si z westchnieniem na ou w najbardziej pontnej pozycji i odsuna z roztargnieniem na bok kota. Ale jej wiadomoci byy wane i nie odwayem si patrze w jej stron. Musz ju i, Arsinoe powiedziaem spiesznie. Narada si zacza i Dionizjos mnie potrzebuje. Nawet mnie nie pocaujesz na poegnanie rzeka sabym gosem. Tak, bardzo pragniesz zobaczy znowu t wielkostop dziewczyn? Przymknem oczy i pochyliem si, by j pocaowa, a ona przycisna moj gow do ona akurat tak dugo, e doznaem radoci, poczuwszy, jak trudno mi jest j opuci. Kiedy to spostrzega, odtrcia mnie od siebie obiema rkami i rzeka z wyrzutem: Ale, Turmsie, czy nie moesz nawet w noc tak niebezpieczn, jak ta, myle o czym innym ni wci o tym samym. Czy to tylko tego chcesz ode mnie, cho tak chtnie byabym twoim doradc i pomagaa ci moj kobiec mdroci? Pchna mnie ku drzwiom, ale oczy jej promieniay bogoci zwycistwa, gdy znw wycigna si na ou i przycigna do siebie kota.

4
Zdaje mi si, e tyran Krinippos w swej chciwoci chtnie zatrzymaby nasz skarb i w nocy kaza zamordowa Dionizjosa i wszystkich jego ludzi w ich oach, gdyby tylko mia. Ale bdc sam chytrym, ywi zdrowy szacunek dla chytroci Dionizjosa i przeczuwa, e ten ma si na bacznoci. Jeszcze bardziej ni lk o siebie powstrzymywaa go te przysiga, ktr zoy na swoje amulety. By to stary i chory na odek czowiek, ktry tak dugo i szczliwie panowa w Himerze z pomoc tych witych przedmiotw Demeter, e przypuszczalnie zacz sam w nie wierzy. I kiedy poczu, e mier wera mu si w odek jak rak, nie chcia urazi podziemnych zamaniem przysigi. Gdy wrciem do sali biesiadnej, targowa si w najlepsze cakiem przyjanie z Dionizjosem o swoj cz skarbu. Oprcz grzywien, ktre ju ustanowi, domaga si jednej dziesitej caoci za to, e wypuci Dionizjosa z okrtami z Himery. Kydippe patrzya na nas kolejno z przypochlebnym umieszkiem, ale kiedy spotkaem jej chodne dziewicze spojrzenie, spiesznie opowiedziaem, czego dowiedziaem si od Arsinoe. W teje chwili przyszed sternik i oznajmi, e ogie ofiarny ponie ju na otarzu Posejdona, a woy si szlachtuje. Dionizjos nakaza mu wysa ludzi

120

z miasta, eby polali wod stos ustawiony koo otarza Iakchosa i zebra czonkw zaogi w miecie tak cicho, jak to byo moliwe. Kiedy wic Krinippos zda sobie spraw z powagi chwili, zaniecha swoich pogaduszek, sta si ostry i stanowczy, i rzek: Bogosawi dzi w nocy moje prawo, ktre zakazuje mieszkacom miasta porusza si na dworze po zachodzie soca. Kapanw i ich ofiar prawo to nie dotyczy, a kiedy twoi ludzie spotkaj stranika na ulicy, mog spokojnie da mu po pysku, tak jak to dotychczas robili. Ci biedni ludzie, ktrzy tyle ju wycierpieli, odwrc si wtedy raczej plecami i odejd w swoj stron, gdyby przez pomyk zobaczyli kogo z waszych, przemykajcego si po ulicach. Z Dionizjosem Krinippos uzgodni, e nasi najbardziej zaufani ludzie o wicie wtargn do jego domu, obezwadni stranikw i wami si do skarbca. Nasz dar poegnalny mamy zostawi rozsypany na pododze i w korytarzach, tak jakby jaki kosz czy worek pk w popiechu i si rozsypa. Ale moich stranikw nie wolno wam zabija doda ostrzegawczo. To godni zaufania ludzie i wystarczy, e ich zwiecie i nie dacie im krzycze. Natomiast przy bramie miejskiej moecie owszem zabi kilku stranikw i rozla ich krew dokoa, tak aby wszystko wygldao wiarygodnie. Wystawiem tam na t noc kilku pyskaczy, ktrych z rozmaitych powodw chtnie chciabym si pozby. Nie wypada, eby tyran sam rozlewa krew, gdy wzbudza to tylko niebezpieczny lk u jego ludu. Dlatego moesz wywiadczy mi t przysug, a rwnoczenie dopomc swojej wasnej sprawie. Mimo blw odka zacz chichota i gadzi rzadk brod. Nie wiem, czy Fenicjanie pomyl, e gwatem wyrwa si z miasta i odpyn wraz z zaog i upem mwi. Ale rada kartagiska skada si z dowiadczonych mw, ktrzy kochaj pokj i stosunki handlowe bardziej ni niepotrzebne spory. Tote zastanowiwszy si nad ca spraw, spostrzeg oni z pewnoci szybko, e najkorzystniej dla wszystkich stron jest, by wierzyli w to, w co chc, eby uwierzyli. W taki sposb na mojej opinii nie pozostanie adna plama, mimo e przez ca zim gociem piratw w moich murach. Kydippe pogadzia go po policzku i prosia: Drogi dziadku, nie mcz si i nie mw tak duo. Wszystko uoy si jak najlepiej, byleby tylko wrci do domu, pooy si i nacign kodr na uszy, eby nie sysze nic, co si bdzie dziao. Ale pozwolisz mi chyba pocaowa tych szczodrych mw na poegnanie, eby yczy im szczcia w podry. Zarzucia ramiona na byczy kark Dionizjosa i wycisna dugi pocaunek na jego okolonych brod ustach, mimo e Dionizjos zaiste mia o czym innym do mylenia w tej chwili. Take Dorieus dosta pocaunek, a po nim Mikon, mnie natomiast zachowaa na ostatek. Podesza do mnie, wspia si na palce i spojrzaa mi badawczo w oczy. A potem bez sowa ugryza mnie szybko w warg, tak e musiaem przez chwil sta z doni przy ustach. Byo to mocne ukszenie, warga mi spucha, i bardziej ni o nocnych niebezpieczestwach mylaem, nieszczliwy, jak ja si wytumacz z tego przed Arsinoe. Kiedy ju poegnalimy si z Krinipposem, yczyli mu dugiego ycia i podzikowali za jego nieocenion gocinno, zoylimy ofiar z napojw fenickim bogom domowym Heraklesa i Tanakwil. W trakcie ofiary Dorieus wybuchn gromkim, dugo powstrzymywanym miechem i powiedzia: Chciabym widzie min Krinipposa, kiedy usyszy, e wyszlimy na ld w Eryksie i cigniemy na Segest. Bdzie musia wytumaczy radzie fenickiej wicej, ni przypuszcza. Dionizjos kiwn swoj bycz gow i zawtrowa:

121

 Naturalnie, masz suszno, i nawet mnie zbiera si na miech. Kiedy ju bdziemy na morzu, postanowimy, jaki obierzemy kurs, eby skutecznie zmyli okrty kartagiskie. Tak wielka bya mio wasna Dorieusa i tak by zalepiony swoimi planami, e serdecznie poklepa Dionizjosa po plecach i rzek: Na morzu ty stanowisz. Waciwie rad jestem, e nas zdemaskowano w Kartaginie. Inaczej moe by w chwili przygnbienia jednak uleg pokusie, by pyn do Massilii. Teraz jednak nic nie stracisz, wszczynajc wojn przeciw Eryksowi, poniewa Kartagina i tak kae obedrze ci ze skry. Dionizjos zgadza si z nim i powiedzia: Susznie mwisz, ty, ktry jeste prawdziwym potomkiem Heraklesa. Dorieus bra wszystko dosownie, ale ja podejrzewaem, e Dionizjos mia tu na myli, i nawet jeli Herakles mia si i odwag w spadku od bogw, to jednak zosta le obdzielony, gdy chodzi o rozum. Jednake sprawy nagliy i Dionizjos poprosi mnie, ebym poszed z nim sprawdzi w spisach, czy Krinippos nie przywaszczy sobie ze skarbu wicej, ni mu si naleao. Dorieus owiadczy, e wamanie i morderstwo s poniej jego godnoci. Reszt nocy chcia uy na poegnanie ze swoj maonk Tanakwil i ostatecznie umwi si z ni co do hase i znakw, jakie miay wezwa do powstania synw Tanakwil w Segecie i Sikanw w lasach erycyskich. Obieca, e chtnie dopilnuje, by Arsinoe i jej rzeczy znalazy si na okrcie, ale nie ufaem mu cakowicie i dlatego prosiem Mikona, by go mia na oku, a take dopilnowa, eby i kot znalaz si na pokadzie. Wszystko odbyo si szybko i sprawnie, tak jak uzgodniono. Stranicy w domu Krinipposa nie stawili oporu, lecz zoyli bro bez wielkich ceregieli. Ludzie Dionizjosa zwizali im rce z tyu i z wielk radoci skopali ich i posiniaczyli tak, e miao to wyglda, jak gdyby stawiali oni gwatowny opr. Oszczdny Krinippos podoy klucz, ebymy nie musieli wyamywa skomplikowanego zamka w cennych drzwiach skarbca. Znalelimy nasz stopniay skarb i zaoga wyniosa go chwiejc si na nogach pod ciarem przez bram miejsk na brzeg, a stranicy przy bramie mieli si z ich nocnych wysikw. Cz wikszych i bardziej nieporcznych przedmiotw porzuci Dionizjos na pododze jako dary poegnalne dla Krinipposa i jego rodziny. Ale uczyni tak raczej ze wzgldu na swoj opini ni z poczucia obowizku, bo i mnie ogarn suszny gniew, gdy ujrzaem, jak wiele zagarn sobie Krinippos po bardzo niskich cenach. Dionizjos prosi o zachowanie spokoju i pouczy mnie, e samo w sobie piractwo nie jest takie trudne jak sztuka zbycia splamionego krwi upu za rozsdn cen. Nasz strat bra ju w rachub w chwili, gdy powierza skarb opiece Krinipposa. eglarze, cho byo ich wielu, mieli roboty po uszy. Znosili na okrty miso ofiarne z wow Posejdona i zdaje mi si, e ostatni raz wymierzali na wasn rk sprawiedliwo w miecie, gdy syszelimy jki i biadania w niektrych domach. Ale Dionizjos zamyka na to oczy, poniewa konieczne byo uzupenienie zapasw oliwy i grochu na okrtach, i nie bra im te za ze, cho widzia, jak wielu z nich przychodzi, dwigajc bukaki z winem. Kiedy kobiety lamentoway nad miar, powiedzia tylko: Kobiety pacz za swoimi mami, ktrzy wyjedaj na morze, ale pacz i biadanie to naturalne prawo kobiety i nie moemy im tego zabroni. Wnet bd za to mia si z radoci, koyszc w ramionach silne niemowlta. Zdaje mi si, e zostawimy po nas niezapomniane wspomnienie w Himerze. Z tych sw wywnioskowaem, e i on czu si smutny na myl o tym, ile dobrego doznalimy w Himerze. Bylimy ostatnimi, ktrzy wyszli przez bram miejsk. Upewniwszy si, e take Dorieus, Arsinoe i Mikon zdyli na okrty, Dionizjos da swoim ludziom znak, a ci zabili nagle i znienacka stranikw, ktrzy tak zoliwie przygldali si naszemu odjazdowi. Tak jak byo uzgodnione, eglarze skropili obficie krwi ziemi, a czynili to chtnie,
122

by zaguszy bole rozstania. Nie szczdzc wysikw, oderwali te w kocu ze sklepienia bramy kamiennego koguta i zanieli go na pokad na pamitk. Noc wiosenna wzdychaa wok nas, morze chlupotao o przybrzene kamienie i musielimy zamoczy nogi, by wej na pokad nowo spuszczonego na wod okrtu dowdcy. Byo tak ciemno, e rozrnialimy siebie nawzajem tylko jako cienie. Gdy Dionizjos poczu, e pokad rusza si pod jego stopami, rozd nozdrza wietrzc wiatr, spojrza na pnoc i na zachd, i powiedzia: Turmsie, sprawco wiatrw, uyj teraz twoich si i daj nam lekk bryz, jeli nie chcesz na wasne oczy zobaczy, jak twoja biaa skra spada ci do stp niczym szata. Powiedzia to przypuszczalnie jako art, bo nie kaza podnosi masztw, tylko da ludziom rozkaz, by przygotowali okrty do bitwy i wysunli wiosa. Oba pidziesiciowiosowce wypyny przed nami z pluskiem wiose i zniky jak cienie w ciemnoci, tak e niebawem syszelimy tylko ostronie wybijany takt nioscy si mrukliwie po wodzie. Potem Dionizjos wyda rozkaz naszym wasnym wiolarzom i kaza sternikowi uwaa. Trzy rzdy wiose uderzyy o wod, potrcajc o siebie, a na dole pod pokadem day si sysze krzyki i ryki, gdy wiolarze nieprzywykli do nowego okrtu zgniatali sobie kciuki. Powoli i niepewnie zsunlimy si z brzegu i kilka powieww bryzy dopomogo nam unikn mielizn, dopki ludzie nie zapali taktu we wiosowaniu i okrt nie nabra sterownej szybkoci. W ten sposb opucilimy Himer i smutek poegnania wycisn gorce zy z moich oczu. Ale zdaje mi si, e opakiwaem nie tyle Himer, co moj wasn niewol. Dopiero gdy Dionizjos poprosi mnie o wiatr, zrozumiaem, co mia na myli Lars Alsir, mwic Arsinoe, e zwizaem si z ziemi. Arsinoe cigna mnie do ziemi, zamcaa moje myli i mj umys, i czynia mao wane rzeczy wanymi dla mnie. Kiedy pomylaem o wyzwaniu wiatru, poczuem natychmiast straszliwy ciar mego ciaa. Moja sia opucia mnie. Dionizjos, ktry zauway, e mu nie odpowiadam, tylko ciko oddycham, poklepa mnie po karku i rzek: Nie wysilaj si niepotrzebnie. Najlepiej, ebymy zaczli od wiosowania, eby przyzwyczai si do nowego okrtu i nauczy si, jak strzee on si fal. Inaczej moe si zdarzy, e pierwszy podmuch wiatru zabierze z sob maszt i nas przewrci. Dokd zdamy? zapytaem. Niech to rozstrzygnie Posejdon powiedzia yczliwie. Ale radz ci sprawd, czy twj miecz nie zardzewia w pochwie podczas tej zimy leniuchowania. No c, najpierw popyniemy prosto i odwiedzimy oba kartagiskie okrty, poniewa sdz, i nikt si nie spodziewa, e zamierzamy to zrobi. Spdziem troch czasu na owieniu ryb wzdu tutejszych wybrzey i pynem nawet z awic okrgych tuczykw. Tote znam znaki ldowe na zachodzie i domylam si, w ktrej zatoce kartagiscy dowdcy wcignli na brzeg swoje okrty, jeli s dobrymi eglarzami. I jeli si myl, i nie znajd ich do wschodu soca, mog sam naplu sobie w brod. Sdziem, e chcesz wyj na morze, eby ich unikn odparem. Kazae przecie pola wod ich stosy sygnaowe. O wschodzie soca bylibymy ju daleko i poza zasigiem widzenia. I mielibymy ich na pitach niczym psy gocze burkn pogardliwie. Nie, majc dwa tylko okrty, nie szukaj walki, lecz chc jedynie zwiza nas i zapdzi w paszcze tych kartagiskich okrtw, ktre tu zmierzaj. Czemu nie miabym skorzysta ze sposobnoci? Moi ludzie s wypoczci i potrzebuj orzewiajcego zwycistwa, by oderwa si od smutku poegnania. A wiolarze przyzwyczajaj si szybciej do wiose, gdy wiedz, e wiosuj, by unikn uderze nadpywajcych brzowych taranw. A jeli masz co przeciw walce, Turmsie, id spokojnie i po si pod pokadem obok Arsinoe.

123

Kiedy tak pynlimy o wiosach, blisko granicy midzy morzem i ldem, i statek porusza si ostronie pod moimi stopami, ogarn mnie przeraliwy lk. Nie wiedziaem nic o prdach morskich i oddziaywaniu odpywu i przypywu na ruchy okrtu, nie umiaem czyta w chmurach tak jak Dionizjos, i wiatr nie sucha mnie ju. Nie byem niczym innym jak ziemi i ciaem, i nie wierzyem ju, e to piorun mnie wywici. Wszystko, co dziao si wok mnie, byo tylko zaskakujc gr przypadku. I nie byo dla mnie adn pociech, e Arsinoe czekaa na mnie w bezpieczestwie pod pokadem, lecz wiadomo caej tej troski i rozkoszy, ktre miaa mi da, gdybym musia y przy jej boku, bya blem, ktry dopieka mi najbardziej, gdy okrt huta si na falujcym morzu. Po chwili podszedem do relingu, usiadem na pokadzie i trzymajc si mocno trapu, wyrzygaem si do morza z czystego strachu. Potem poczuem si lepiej. Sdz, e krtki rejs Dionizjosa w t wiosenn ciemn noc by jeszcze lepszym dowodem jego zrcznego eglarstwa ni to, czego dokona, ratujc nasze okrty przed burzami ubiegej jesieni, cho wtedy nie zdawaem sobie z tego sprawy. Kiedy wsta wit, wszystkie trzy nasze okrty znalazy si obok siebie i wpynlimy prosto do zatoki, gdzie fenickie rogi zaczy zaraz rycze na alarm, a brzowe gongi brzmie. Kartagiscy stranicy byli czujni, ale przypuszczalnie nie wierzyli zrazu swoim oczom, gdy jak duchy wychynlimy o wicie z morskich cieni. Kartagiczycy byli jednak na tyle dowiadczonymi eglarzami, e zdyli cign oba swoje okrty na wod i postawi pod bro wojownikw, zanim zdylimy wpyn do osaniajcej zatoki. Kiedy wwczas zobaczyli nasz trirem zbliajc si, wielk i straszliw, z pidziesiciowiosowcami niczym z psami goczymi po obu bokach, ich lekkie okrty wojenne najchtniej zwrciyby si do ucieczki, by potem ciga nas z oddalenia. Ale zaskoczeni dowdcy i sternicy kartagiscy wydali bojowe rozkazy, wybijajcy takt zmylili uderzenia, i wiosa spltay si z sob. Dionizjos rykiem dodawa ducha swoim ludziom i jego zadziwiajce szczcie wojenne pomogo nam tak, e nasz niepewnie wiosujcy okrt niczym cie poszed za jednym z uciekajcych okrtw fenickich i samym swoim ciarem rozbi go jak skorupk od jajka o nadbrzene skay, rwnoczenie za sam zatrzyma si i unikn wpadnicia na mielizn. Ryk miertelnego strachu znany mom z Fokai wznis si spod naszych burt, kartagiscy hoplici wpadli do wody, a wiolarze wyskoczyli za nimi, by ratowa si na ld. Tylko dwch ucznikw zostao na rozbitym okrcie i prbowao przysporzy nam szkody ale Dorieus rzuci wczni i przygwodzi jednego z nich do desek pokadu, drugiego za zmietli za burt wiolarze swoimi wiosami. Drugi fenicki okrt, widzc, e zguba jest nieunikniona, popyn z powrotem do brzegu i jego zaoga ucieka do nadbrzenego lasu. Za nimi poszli ci, ktrzy ocaleli ze zniszczonego okrtu, i wkrtce z zaroli zaczy wiszcze strzay. My na pokadzie z trudem tylko bronilimy si przed nimi tarczami. Natomiast te, ktre trafiay w luki dla wiose, zraniy dwch wiolarzy tak, e Mikon ku swojej radoci znalaz zajcie pod pokadem. Deszcz strza by tak gsty i celny, e Dionizjos da zaodze rozkaz wycofa si na szersze wody i powiedzia: Starym fenickim zwyczajem maj na pokadzie wicej ukw ni mieczy. Ale to nie z tchrzostwa si wycofuj. Musz uwaa, ebymy si nie rozbili o przybrzene gazy. Tymczasem Kartagiczycy wycigali z wody rannych, dodawali sobie krzykiem otuchy, wygraali nam piciami i klli we wielu jzykach, take po grecku. Byli przewanie rudzi, ale wida byo wrd nich take ciemnowosych i bezbrodych. Dorieus potrzsn w ich stron gniewnie tarcz i zaproponowa: Wyjdmy na ld i pozabijajmy ich. To przecie wstyd i haba znosi takie obelgi, cho ju zmusilimy ich do ucieczki. Dionizjos przyjrza mu si z namysem i rzek: Gdybymy wyszli na ld, oni biegaj szybciej ni my i zwabi nas do lasu, by nas tam wymordowa jednego po drugim. Okrt, ktry zatopilimy, jest nie do uytku raz na zawsze, ale ten
124

wci jeszcze nieuszkodzony musimy spali, mimo e dym zdradzi, gdzie jestemy. Nie chc, by szed trop w trop moim ladem. Dorieus powiedzia: : Pali to dla wojownika rwnie zaszczytne jak zabija. Pozwl mi wyj na ld i powikszy moj chwa wojenn. Nie dopuszcz Kartagiczykw blisko, a tymczasem kto inny podpali okrt. Dionizjos patrzy na niego z otwartymi ustami, ale spiesznie zgodzi si: Niczego innego nie chc. Sam prosibym ci o t drobn przysug, gdybym si nie obawia, e uznasz to za zbyt maoznaczne zadanie dla takiego jak ty. Ale masz najszersz tarcz i najmocniejszy pancerz i jeste wrd nas najprzedniejszym wojownikiem. Dorieus zakrzykn ywo, pytajc wokoo, kto chce z nim pj zdoby nieprzemijajc saw. Ale ludzie z Fokai unikali jego spojrzenia. Dopiero gdy Dionizjos napomkn, e na kartagiskim okrcie moe by co wartociowego, zbliy si jeden z pidziesiciowiosowcw, wzi Dorieusa na pokad i podszed do brzegu tak, e Dorieus mg zeskoczy na ld z wysokiej rufy. Dwch ludzi z krzesiwem i dzbanami oliwy wdrapao si szybko na okrt kartagiski, a pidziesiciowiosowiec odsun si znowu od brzegu, by nie sta w pobliu ognia. Dionizjos zawoa uspokajajco do podpalajcych okrt, e nie musz si spieszy. Kiedy Kartagiczycy zobaczyli, e Dorieus stoi sam na brzegu wygraajc im tarcz, zaopatrzony tylko w wizk cikich wczni pod pach, zdumieli si przez chwil tak, e zamilkli. Dorieus wrzasn gono, tupn o ziemi i wyzwa ich na bj. Dopiero gdy dowdca kartagiski ujrza smug dymu wznoszc si z jego pomalowanego na czarno i czerwono okrtu, wypad z lasu z hoplitami, by go ratowa. Byo ich z pitnastu i w lepej wciekoci wpadli sobie w drog, pdzc ku Dorieusowi. Ten ciska trafnie miercionone wcznie i zabi lub obali czterech napastnikw. Potem wyrwa miecz z pochwy i nie czekajc pobieg na spotkanie pozostaym, wzywajc gonym rykiem swego przodka Heraklesa, by mu towarzyszy i patrzy na bj. Atakujcy stropili si i dwch z nich zawrcio i ucieko, podczas gdy reszt zabi Dorieus, a wrd nich przede wszystkim dowdc okrtu, ktry zalepiony wciekoci nadzia si prosto na miecz Dorieusa. Kiedy Dionizjos to zobaczy, zakl, dar wosy z brody i woa: C to za wojownik! Dlaczego musia dosta tym wiosem w gow pod Lade! By zaczerpn tchu, Dorieus schyli si i zdar zote kolczyki z uszu kartagiskiego dowdcy, zabra mu take lwi gow, ktr tamten nosi na szyi. Musia przy tym ywo broni si przed strzaami i oszczepami, ktrymi Fenicjanie usiowali go przepdzi. Jego tarcza opadaa pod ciarem oszczepw, ktre w niej ugrzzy, i a do nas sycha byo szczk strza odbijajcych si od jego pancerza i nagolennic. Tymczasem obaj Fokajczycy podkadali ogie na kartagiskim okrcie i przeszukiwali go. Dopiero potem rozbili dzbany z oliw i pomienie buchny wysoko pod niebo. Na brzegu Dorieus strci z tarczy drzewce oszczepw, depcc je stop obut w okuty brzem sanda. Ale niebawem zmuszony by wyrwa strza z uda, druga za przeszya mu policzek w momencie, gdy rycza z szeroko otwartymi ustami. Fenicjanie wykrzyknli z radoci i znw pobiegli ku niemu aw, ale on lekko kulejc rzuci si im na spotkanie, tak ogromny i rozwcieczony, e szybko zawrcili i uciekli. Syszelimy, e biegnc wzywali swego boga Melkarta na pomoc. Gdy Dionizjos zobaczy ten niewiarygodny widok, wybuchn gorzkim paczem i zawoa: Moje oczy nie znios widoku, by tak dzielny m poleg bez adnego poytku w maoznacznej potyczce, choby nawet tak byo najlepiej dla nas wszystkich. W tej chwili uwiadomiem sobie, e i ja potajemnie pragnem, by Dorieus poleg. Dlatego z takim poczuciem winy staem i przypatrywaem si walce, nie prbujc nawet pospieszy mu
125

na pomoc. Teraz byo ju za pno, gdy Dionizjos nakaza jednemu z pidziesiciowiosowcw podej do brzegu i zabra Dorieusa. Okrt kartagiski pon jasnym pomieniem, rzucajc ku niebu czarne kby dymu. Obaj podpalacze pynli ju do swoich okrtw, kady z zawinitkiem upu zawieszonym u szyi. Zdaem sobie teraz spraw, e Dionizjos pierwotnie zamierza zostawi Dorieusa na brzegu, by spotkaa go tam zagada. Ale uwiadomi sobie, e jego sawa ucierpiaaby, gdyby zostawi Dorieusa w potrzebie po tak mnej walce. Pidziesiciowiosowiec podszed wic do brzegu, unikajc pomieni z okrtu kartagiskiego i zaoga wcigna Dorieusa na pokad. Uratowa on nawet przeszyt oszczepami tarcz, cho krew laa mu si z uda i zabarwia wod na czerwono, kiedy brodzi do okrtu. W tak niesychanym napiciu obserwowalimy walk Dorieusa, e dopiero po tym, jak dopomoglimy mu przedosta si do nas, spostrzegem, i Arsinoe stoi za mn i z podziwem wpatruje si w Dorieusa. Bya odziana w cakiem krtk tunik, z szerokim srebrnym pasem, ktry podkrela jej smuk tali. Dionizjos i sternik zaczli gapi si na ni i zapomnieli o Dorieusie. Rwnie wybijajcy takt wiolarzom zapomnia bi w gong i wiosa wypady zaraz z taktu. Dionizjos opamita si i zacz rycze, przeklina i popdza ludzi kawakiem liny. Woda zaszumiaa o stew i poncy okrt na brzegu pozosta wnet za nami. Kiedy ju pomogem Dorieusowi zdj zbroj, a Mikon zacz smarowa maci jego rany, zwrciem si do Arsinoe i zapytaem ze zoci: Co ty sobie mylisz, pokazujc si eglarzom w tym odzieniu? Twoje miejsce jest pod pokadem i tam powinna siedzie. Moga ci zrani strzaa. Nie zwracajc na mnie uwagi, podesza do Dorieusa, spojrzaa na niego z podziwem i rzeka: O Dorieusie, jakim jeste bohaterem. Zdawao mi si, e widz samego boga wojny w caym jego blasku i nie wierzyam ju, e jeste czowiekiem. Jak jasn czerwieni byszczy krew spywajca ci po szyi. Chciaabym pocaunkiem uzdrowi twj przeszyty strza policzek, gdybym tylko moga. Nie przeczuwasz nawet, jak podnieca mnie widok zaschnitej piany wciekoci w kcikach twoich ust i mski zapach twego potu po walce. Mikon odsun j na bok, opatrujc rany, ale czonki Dorieusa przestay dygota, a jego usta dre. Przebysk rozsdku pojawi si znowu w jego oczach. Spojrza z podaniem na Arsinoe i z pogard na mnie. Chtnie miabym Turmsa u boku jak dawniej powiedzia. Czekaem na niego, ale nie przyszed. Gdybym wiedzia, e patrzysz, zabibym jeszcze wicej Kartagiczykw w ofierze dla twej piknoci. A tak pozwoliem im uciec, bo nie chciaem biegnc za nimi nadwera zranionego uda. Arsinoe take obrzucia mnie spojrzeniem, zesznurowaa usta i uklkszy na twardym pokadzie powiedziaa: C to za niezapomniana walka. Gdybym moga, wziabym co z tego brzegu, choby tylko gar piasku albo muszl na pamitk o tobie, Dorieusie, tak wspaniale wygldae z mieczem w doni. Dorieus zamia si dumny ze zwycistwa. Nie byoby ze mnie wielkiego poytku rzek gdybym zadowala si piaskiem i muszlami jako wojennymi pamitkami. We to ode mnie na pamitk! I wrczy Arsinoe zote kolczyki dowdcy kartagiskiego okrtu ze zwisajcymi jeszcze patami skry. Arsinoe plasna w rce z radoci i wzia je, nie okazujc strachu przed krwi. Zamigotaa nimi w socu i wykrzykna z zachwytem:

126

 Jeli ju koniecznie tego chcesz, nie mog ci zrani odmawiajc przyjcia. Wiesz przecie, e nie dbam o to, ile one wa. Nieporwnanie bardziej cenne s dla mnie tylko jako pamitka twojej walki. Pozostaa jeszcze przez chwil na klczkach na pokadzie, spochmurniaa, kiedy Dorieus nie powiedzia nic wicej, potrzsna potem z wahaniem gow i cigna z afektacj: Nie, nie, jednak nie mog ich przyj. Nie masz przecie sam adnej pamitki twej walki. Aby pokaza, e to podejrzenie jest nieuzasadnione, Dorieus wyj naszyjnik, ktry zdoby. Arsinoe wzia go do rki, eby lepiej go obejrze i wykrzykna: O, wiem, wiem, to znak dowdcy. Zupenie podobny acuszek z lwi gow dostaa dziewczyna w naszej szkole od zadowolonego gocia. Pamitam jeszcze, jak pakaam z zazdroci, mylc, e z pewnoci nikt nigdy nie da mi takiego naszyjnika. Dorieus zacisn wargi, poniewa jako Spartanin nie by rozrzutnikiem, ale mimo to wrczy Arsinoe acuszek i medalion, i powiedzia: Zachowaj go, jeli moe ci to sprawi rado. Dla mnie znaczy to niewiele i nie sdz, by Turms mg postara si dla ciebie o podobny. Arsinoe udaa najwiksze zdziwienie, kilkakrotnie odsuna dar od siebie i zapewniaa: Nie, o nie, w aden sposb nie mog go przyj i nigdy bym go nie wzia, gdybym nie chciaa zatrze upokorze z mojej modoci w szkole witynnej. I jak bd moga kiedy odpaci ci za twoj dobro? Zaprawd nigdy bym go nie przyja, gdybym nie wiedziaa, jakimi dobrymi przyjacimi jestecie ty i Turms. Kiedy przygldaem si temu niegodnemu widowisku, wszelkie uczucie przyjani byo ode mnie daleko. Ale gdy Arsinoe dostaa ju acuch i zobaczya, e Dorieus nie ma ju nic wicej do podarowania, wstaa natychmiast, otrzepaa obtarte kolana i oznajmia, e nie chce ju duej mczy Dorieusa, ktry z pewnoci cierpi bl z powodu ran. Tymczasem Dionizjos ustawi okrty w szyk torowy i zwikszy tempo do ostatecznoci, eby przezwyciy si przycigania do brzegu i jak si da najszybciej wyj na otwarte morze poza zasig widzenia z ldu. Ale widzia, co si stao i przyszed teraz do nas, z roztargnieniem obmacujc due zote kolczyki w swoich uszach. Arsinoe rzek z penym szacunkiem moim ludziom si zdaje, e maj bogini na pokadzie, kiedy na ciebie patrz. Ale przygldanie si tobie przeszkadza nam w wiosowaniu i sterowaniu, a jeli napatrz si jaki czas na ciebie, przyjd im do gowy groniejsze myli, jak ich znam. Dlatego te byoby zdrowiej take dla Turmsa, gdyby zesza w por pod pokad i zbytnio si nie pokazywaa. Z miny Arsinoe widziaem, e niczego bardziej nie pragnie, jak mc krnbrnie oprze si Dionizjosowi, tote spiesznie dodaem: Nikt nie moe zmusi ci do tego, ale szkoda by byo, gdyby palce soce oszpecio twoj bia jak mleko cer. Arsinoe krzykna z przeraenia i zasonia szybko sw nago, tyle ile si dao. Dlaczego zaraz mi tego nie powiedziae zwrcia si do mnie z wyrzutem i zaraz zbiega pod pokad do malekiej izdebki, ktr przygotowa tam dla niej sternik. Kiedy spostrzega mj wzrok, natychmiast spowaniaa i rzeka: Nie bd gupi, Turmsie, i nie myl o mnie le. Na bogini, raczej wyrzuc te dary w morze, ni mam oglda takie twoje oczy. By moe jestem troch chciwa i nadmiernie lubi klejnoty. Chtnie przyjmuj te podarunki od mczyzn, i to raczej dary o trwaej wartoci ni dary bezwartociowe. Nie moesz zaprzeczy, Turmsie, e ty sam nie zdye mi jeszcze ofiarowa godnych wzmianki darw.
127

Obja ramionami moje kolana i pospiesznie dodaa: Naturalnie nie potrzebuj od ciebie adnych darw, poniewa sam jeste darem, jaki dostaam. Ale byby maostkowy, gdyby zabroni mi przyjmowa dary od innych. Zauwayam ju, e jeste czowiekiem rozrzutnym i nie umiesz myle o przyszoci, tak jak to powinien robi mczyzna, ktry zwiza swj los z kobiet. Dla mnie dobry jeste taki, jaki jeste, i z tob wizka trzciny jest dla mnie wystarczajcym posaniem, a do jedzenia wystarczy kawaek solonej ryby. Ale lepiej byoby mie pikny dom i zaufane sugi, ktre by nim zarzdzay, oraz niewolnikw, ktrzy by orali pola. Pozwl mi wic by przewidujc, dopki mam mono. Jej sowa zagodziy moje rozgoryczenie. Wykazay przecie, e zamierza y razem ze mn do koca naszych dni. Kiedy spostrzega, e si udobruchaem, pogadzia mnie po policzku i prosia: Turmsie, staraj si take mnie zrozumie cho troch i nie myl zamsze tylko o sobie samym. Moja pikno to jedyne, co posiadam, a trwa ona tylko przez pewien czas. Wybacz mi zatem, jeli cakiem niewinnie chc z tej mojej piknoci cign korzyci, dopki mog. Kochaj mnie tak, jak jestem, bez adnych zych myli. I tak nie mog sta si inn. Ach, Arsinoe zrzdziem terkoczesz jak woda, kiedy mwisz, i nigdy nie jeste spokojna, tylko zmieniasz si co chwil. Ale moe wanie dlatego kocham ci i cierpi przez ciebie. Ilekro sigam po ciebie, wylizgujesz mi si przez palce. Powiedz mi, ukochana, jak mgbym do ciebie dotrze? Rozwara szeroko oczy, przyjrzaa mi si z przyjemnym bezwstydem i rzeka: O, Turmsie, sam wiesz to najlepiej i nie mog ci tu da adnej rady. Otoczeni trzeszczeniem wiose i chlupotaniem fal pozostalimy razem pod pokadem, ale jej ciaa nic nie mogo znuy i z kadym moim uciskiem ona stawaa si tylko bardziej oywiona i rzeka. O zmierzchu bya zdrowa i bujna jak ulistniona winnica, ja za przydeptany jak fldra. Ale wobec niej byem bezsilny.

5
Trzy dni wiosowalimy na penym morzu i adne wiatry nie obudziy si, by nam dopomc w drodze. Na noce zwizywalimy okrty ze sob, a kot Arsinoe przemyka si po relingach z arzcymi si oczyma, tak e wiolarzy ogarnia zabobonny szacunek. Nie szemrali te, tylko wiosowali usilnie w nadziei, e kade pocignicie wiosem oddala ich od okrutnych okrtw Kartagiczykw. Ale czwartego wieczora Dorieus woy przepask na biodra, zacz przemawia do swego miecza, piewa lacedemoskie pieni bojowe, by podnieci si do szalestwa, i w kocu poszed i stan na szeroko rozstawionych nogach przed Dionizjosem. Co ty sobie waciwie mylisz, Dionizjosie z Fokai? zapyta. Okrtom kartagiskim uszlimy ju dawno temu. Po socu i gwiazdach widz, e dzie po dniu zdamy na pnoc. Na tyle si na tym rozumiem, e wiem, i takim kursem nie dojdziemy nigdy do Eryksu. Zupenie susznie, masz racj i zamierzaem z tob o tym porozmawia odpar Dionizjos dobrodusznie. Rwnoczenie podnis do gry kciuk na znak dla swoich ludzi, a ci chwycili Dorieusa za rce i nogi, i zwizali go jak barana tak szybko, e nie zdy tkn miecza. Kiedy ju wywarcza z siebie zdumienie, przypomnia sobie o swej godnoci, zamilk i wpatrywa si w Dionizjosa dnym morderstwa wzrokiem. No tak, widzisz, Dorieusie, potomku Heraklesa powiedzia Dionizjos pojednawczo, zwracajc si rwnoczenie do swoich ludzi, ktrzy wcale niechtnie podnieli rk na Dorieusa.
128

 Szanujemy wysoko twoj odwag, a z rodu jeste o wiele szlachetniejszy ni my wszyscy, ale sam musisz przyzna, e uderzenie wiosem pod Lade dokucza ci od czasu do czasu. Twj boski przodek Herakles sam bywa czasem zamroczony i sysza tylko pacz dzieci dwiczcy mu w uszach. Bardzo si zmartwiem, zobaczywszy, e siedzisz i rozmawiasz ze swoim mieczem tak, jakby to byo ywe stworzenie, cho jest to tylko bezduszne elazo. Ale jeszcze bardziej si zmartwiem, kiedy usyszaem, e mwisz o gwiazdach i socu i sztuce eglarskiej, na ktrej wcale si nie rozumiesz. Dla twego wasnego zdrowia bd teraz zmuszony trzyma ci na razie zamknitego w forpiku, dopki si nie uspokoisz i nie znajdziemy si w Massilii. Take ludzie z zaogi klepali Dorieusa pojednawczo po ramieniu i mwili: Nie bd na nas zy, robimy to dla twego wasnego dobra. Bezkres morza wywouje czsto szum w nieprzywykej gowie. Nawet chytry Odyseusz kaza przywiza si do masztu, kiedy na nadbrzenych skaach zaczy mu si zwidywa syreny i usysza ich piew. Dorieus trzs si z wciekoci, a statek dygota, i krzycza: Wcale nie do Massilii pyniemy. Zamiast okropnej morskiej podry proponuj wam lekk walk na ldzie, a kiedy zdobdziemy psi koron Segesty, rozdziel midzy was ziemie erycyskie i ka pobudowa domy, gdzie moemy razem mieszka i wychowywa naszych synw na wojownikw. Elymijczykw dam wam na niewolnikw, by uprawiali wam ziemi, a z Sikanami moecie si zabawia, polujc na nich i zabierajc im kobiety. Wszystkiego tego Dionizjos zamierza zdradziecko was pozbawi. By zaguszy jego peen wyrzutu gos, Dionizjos wybuchn gromkim miechem, bi si po udach i krzycza: Suchajcie, jaki on jest zamroczony! Mielibymy opuci morze, my, Fokajczycy, po to, eby grzeba si w ziemi? Jeszcze nigdy czego gupszego nie syszaem. Ale jego ludzie zaczli przestpowa z nogi na nog i zezowa na siebie, wiolarze wyszli na pokad z aw wiolarskich, a ludzie, z pidziesiciowiosowcw wdrapali si na rufy, by lepiej sysze. Dionizjos spowania, postawi stop na ustach Dorieusa, by go uciszy i przemwi do nich: Pyniemy na pnoc, by dotrze prost drog do Massilii, i jestemy ju na wodach Tyrreczykw. Ale morze jest rozlege i moje dobre szczcie sprzyja mi nadal. Jeli to bdzie konieczne, pokonamy take tyrreskie okrty i przebijemy si przez nie. W Massilii uprawia si czerwone wino, tam nawet niewolnik macza swj chleb w miodzie, a biae jak mleko niewolnice mona kupi za kilka drachm. Dorieus przekrci gow na bok gwatownym ruchem i zawoa: Zamiast nieznanych niebezpieczestw i obcych bogw proponuj wam dobrze znany kraj, gdzie witynie s zbudowane na sposb grecki, a barbarzycy uwaaj za honor umie po grecku. Proponuj wam krtki rejs i lekk wojn. Na wasne oczy widzielicie, jak walcz i do koca ycia bdziecie mogli zasiada jako panowie i wadcy pod ochron mojej psiej korony. Dionizjos usiowa kopn go w gow, ale jego ludzie przeciwstawili si temu. Niektrzy z nich spowanieli i zaczli mwi midzy sob: W sowach Dorieusa jest prawda, i nie wiemy, z jakim przyjciem spotkamy si u naszych ziomkw w Massilii. Tyrreczycy zatopili bez trudu sto okrtw naszych przodkw. Nas jest nie wicej ni trzystu i trzy okrty nie wystarcz na dugo, gdy morze przed nami stanie si czarne i czerwone od tyrreskich okrtw. Dorieus woa: Trzystu dzielnych mw za moj tarcz to hufiec, i w boju nie jestem tym, ktry rozkae wam i na czele, tylko bdziecie szli za mn. To wy macie le w gowie, a nie ja, jeli nie wierzycie mi bardziej ni temu amicemu dane obietnice Dionizjosowi.
129

Dionizjos podnis uspokajajco rk i rzek: Przestacie kwaka jak stado kaczek na sadzawce i dajcie mi powiedzie sowo. To prawda, e naradzaem si z Dorieusem. To prawda take, e nic bymy nie stracili, prowadzc wojn przeciwko Eryksowi, poniewa Kartagina w adnym wypadku nas nie oszczdzi. Ale wszystko to przygotowaem tylko na wypadek, gdyby bogowie z jakiego powodu nie dali nam dotrze do Massilii. Naszym ostatnim wyjciem byoby wtedy dokonanie wypadu gdzie na erycyskim wybrzeu. Na morzu Dionizjos wicej znaczy ni Dorieus i po chwili sprzeczania si ludzie postanowili eglowa do Massilii. Z myl o Massilii oswoili si przecie od samego pocztku. Ale obce morze byo okrutne. Miotani kaprynymi wiatrami eglowalimy jeszcze czas jaki, a zacza si nam psu woda do picia, wielu ludzi pochorowao si na morsk gorczk i dostawao przywidze. A pobyt na okrcie nie sta si przyjemniejszy z powodu rykw Dorieusa i jego dobijania si w forpiku. Arsinoe blada coraz bardziej, narzekaa na nudnoci, leaa w swej cuchncej komrce i przyzywaa mier. Co nocy zaklinaa mnie, ebym uwolni Dorieusa z wizw i podnis bunt, poniewa kady los byby lepszy ni dryfowanie po morzu bez celu, z zepsut wod, robakami w mce i zjecza oliw. A wreszcie poczulimy blisko ldu. Dionizjos kosztowa i wcha wod, sondowa i bada dokadnie osad z dna, ktry przyczepi si do wosku sondy. Ale musia przyzna: Nie znam tego kraju. Na pnoc i na poudnie rozciga si on jak okiem sign. Zdaje mi si, e to stay ld italski i e dostalimy si za daleko na wschd. Niebawem napotkalimy dwa brzuchate greckie statki towarowe. Dowiedzielimy si, e s z Kyme i zdaj tam z powrotem. Brzeg przed nami by krajem Etruskw. Prosilimy uprzejmie o wie wod i oliw, ale ludzie z Kyme przygldali si podejrzliwie naszym dziko wyronitym brodom i spalonym socem twarzom i odrzekli: Nie moemy da ani wody, ani ywnoci obcym na morzu. Ale pycie do ldu. Od rybakw dostaniecie wszystko, czego bdziecie potrzebowali, jeli pokaecie im list eglugowy. Dionizjos nie chcia ich zupi, poniewa byli Grekami. Pozwolilimy im popyn w swoj stron i zwrcilimy miao dzioby naszych okrtw w stron ldu, gdy nie moglimy uczyni nic innego. Wnet znalelimy ujcie strumienia i kilka pokrytych trzcin chat. Kraj ten nie by krajem barbarzycw, jak si okazao, gdy mieszkacy nie uciekali przed nami. Mieli oni sklecone z desek chaty, elazne garnki i poski bogw z wypalanej gliny, a ich kobiety nosiy ozdoby. Sam widok tego umiechnitego kraju i sinych wzgrz by dla nas tak luby, e nawet wiolarze nie czuli pocigu do gwatw. Wzicie na okrty wody zabrao troch czasu i nikt z nas nie mia ochoty spieszy z powrotem na morze, nawet Dionizjos, cho rozsdek ostrzega go, by nie zostawa dugo na nieznanym wybrzeu. Wci jeszcze ocigalimy si przy rdle w gaju ofiarnym, kiedy podjecha do nas wz bojowy zaprzony w dwa konie. Na nim sta uzbrojony mczyzna, trzymajc mocno w pasie wonic. Przemwi do nas ostrym tonem i zrozumielimy, e pyta o list eglugowy. Udawalimy, e nic nie rozumiemy. Przyjrzawszy si bacznie naszej broni, zakaza nam odpyn i odjecha tak szybko, e kurz wznosi si spod brzowych k wozu. W chwil pniej nadbiega zdyszana gromada wcznikw, ktrzy ustawili si na stray nie opodal nas. Nie bronili nam wej na okrty, ale kiedy odbilimy od brzegu, wznieli grony okrzyk i rzucili za nami kilka wczni. Bdc ju na otwartej wodzie ujrzelimy sup dymu wznoszcy si na wzgrzach wzdu wybrzea i od pnocy zbliya si do nas grupa szybkich okrtw wojennych, zajadle wiosujc Wzilimy znowu kurs na pene morze, ale prd nam przeszkadza i nasi wio130

larze tak byli zmczeni, e okrty wojenne szybko zaczy nas dogania. Pokazywali nam tarcze, ale udawalimy, e tego nie widzimy. Kiedy nie odpowiadalimy na znaki, z czoowego okrtu doleciaa do nas strzaa. Na drzewcu umocowana bya wizka zakrwawionych pir. Dionizjos wyrwa j z pokadu, przyjrza si jej dokadnie i rzek: Zdaje mi si, e rozumiem, co to ma oznacza. Ale jestem czowiekiem cierpliwym i nie chwytam za miecz, dopki nie zostan napadnity. Tym atwiej mi tak postpowa, e i tak nie zdoabym przecign tych smukych i lekkich okrtw. Okrty trzymay si nas uparcie a do zmierzchu. Kiedy soce zaszo i wybrzee w dali za nami pociemniao, rozwiny si wachlarzowato i znienacka podpyny nagle do natarcia, wzniecajc pian dziobami. Usyszelimy trzask amanych wiose i huk, kiedy wskie tarany wyamay deski w burtach pidziesiciowiosowcw, ktre schroniy si po obu bokach naszego okrtu. Syszelimy te miertelne krzyki wiolarzy, gdy strzay i oszczepy wpady ze wistem przez luki dla wiose. Pidziesiciowiosowce skrciy i zatrzymay si, a w teje chwili jeden z okrtw przemkn tu obok nas, miadc oba nasze wiosa sterowe. Dionizjos rykn z wciekoci i rzuci wasnorcznie acuch z hakiem do abordau tak chytrze, e hak zaczepi o ruf lekkiego okrtu, ktry zatrzyma si z szarpniciem i usyszelimy trzask pkajcego drewna. Wiolarze tego okrtu rzucili si, by odczepi hak, a wojownicy pokadowi usiowali ich osoni tarczami, ale z naszego wysokiego pokadu atwo nam byo zaku ich wczniami i strci za burt wiosami. Take i na dziobie zatrzeszczao, ale lekko zbudowany napastnik nie zdoa przedziurawi naszych grubych dbowych desek swym sabym taranem. Natychmiast cofn si i ponowi szaleczo sw prb, ale taran skrzywi si, okrt uderzy o bok naszej triremy i wielu z jego zaogi zgino, nim wiolarze zdoali znowu go uwolni. Caa walka trwaa tylko par chwil i wyrzdzia nam wielkie szkody, zwaszcza pidziesiciowiosowcom. Co prawda zatopilimy okrt, ktry zaczepi si na haku Dionizjosa, ale nieustraszono ataku sprawia, e Dionizjos gryz brod ze wzburzenia. W najwikszym popiechu naprawilimy wiosa sterowe, a pidziesiciowiosowce zaatay i uszczelniy swoje uszkodzenia owczymi skrami. Ale trwao to dugo w noc, nim wyczerpalimy z okrtw wod, a wtedy zarwno woda do picia, jak i ywno, zabrane przez nas w zagrodach u ujcia rzeki, zniszczone zostay son wod. Najgorsze byo to, e wcale nie pozbylimy si etruskich okrtw wojennych. Uszkodzone odpyny wprawdzie wiosujc ku brzegowi i zniky w ciemnoci, ale dwa inne trzymay si w naszym pobliu. Kiedy zapada ciemno, zapalili na rufach koty ze smo. Dwa razy prbowalimy je staranowa i zatopi, ale zrcznie nam si wymkny i deszcz strza i oszczepw spad na nasz pokad i przez nasze luki wiosowe. Dionizjos powiedzia: Radmy, co robi. To nie wypada, eby smuky jak szydo okrt atakowa trirem, choby tylko po to, eby poama jej wiosa sterowe. Tyrreczycy nie stosuj si do najprostszych regu wojny na morzu, ktre mwi, e walczy ze sob powinny okrty tej samej wagi i przydzielaj lekkim okrtom cakiem inne zadania. Odparem: W morskich miastach Etruskw s z pewnoci take i wielkie okrty. Podejrzewam, e te koty ze smo wzywaj je tutaj. Kot Arsinoe przemkn bezgonie w swej nocnej wdrwce, zatrzyma si, by otrze si futrem o nog Dionizjosa, przecign si i drapa pazurami deski pokadu. Dionizjos wykrzykn zachwycony:
131

 To wite zwierz jest mdrzejsze ni my. Jak widzisz, zwraca ono gow na wschd i drapie pokad, eby wyczarowa dla nas wschodni wiatr. Wemy si wszyscy na wycigi do drapania pokadu, gwizdania tak jak wiszczy wiatr i zaklinania pana wiatrw. Nakaza ludziom, by drapali paznokciami deski pokadu, askotali maszty u nasady i gwizdali. Niektrzy prbowali taczy tace deszczu, ktrych nauczyli si od swoich ojcw w Fokai. Drapanie, gwizdanie, tupanie i deptanie pokadu u nas przerazio Etruskw tak, e odpynli kawaek dalej. Ale aden wiatr si nie zerwa. Przeciwnie, zamara zupenie niewielka bryza wieczorna i morze nawet nie falowao. W kocu Dionizjos zrozumia, e wszystko to byo daremne, i kaza przywiza pidziesiciowiosowce do nas, aby ludzie mogli wypocz i pomodli si do bogw, umy si, uczesa i namaci, by by gotowym na mier o witaniu. Ognie na tyrreskich okrtach oddaliy si i zniky nam z oczu. Nagle zrobio si wok nas tak czarno, e ledwie mona byo dostrzec migotanie wody. Wykrzyknem: O, Dionizjosie z Fokai, twoje szczcie jest mimo wszystko z nami! Okrty zniky. Etruskowie boj si ciemnoci na morzu i odpynli ku ldowi. Dionizjos patrzy na morze, ale nic nie widzia i straci przez to kilka drogocennych chwil. Od rufy da si sysze trzask i szybkie ciosy toporw. Dopiero gdy zapalilimy kilka pochodni, zobaczylimy, e Etruskowie podpynli do nas od tyu i cakiem spokojnie odrbali wiosa sterowe. Wielu z zaogi woao, e to obcy bogowie panuj na morzu Tyrreczykw i trzeba ich przebaga, ebymy mogli uciec. Inni pytali drwico: Gdzie jest teraz twoje szczcie, Dionizjosie? W pewnej odlegoci od nas Etruskowie zapalili teraz znowu koty ze smo i take Dionizjos zmuszony by owietli nasze okrty, by mc naprawi uszkodzenia przed witaniem. Rwa wosy z brody i lamentowa gorzko: Nigdy nie sdziem, e moje okrty bd dryfowa na morzu owietlone jak dom rozpusty. Poczuem si zbrodniarzem na myl, e wyrwaem Arsinoe z jej bezpiecznego ycia w wityni na pewn zagad na morzu. Zszedem pod pokad do jej przegrdki. Leaa wycieczona i blada, a oczy jej byy jeszcze czarniejsze ni przedtem. Arsinoe powiedziaem. Okrty Etruskw nacieraj na nas. Nasze wiosa sterowe s poamane. O wicie przybd ich wielkie okrty wojenne i zmiad nas. adna zrczno w egludze nie moe nas uratowa, bo morze jest spokojne i na prno woalimy o wiatr. Arsinoe tylko,westchna i rzeka: Ach, Turmsie, leaam tu i liczyam dni na palcach i zastanawiaam si. Dostaam te straszliwego apetytu na tuczone muszelki limakw, takie, jakie daje si kurom. Sdziem, e jest oszoomiona ze strachu i pomacaem jej czoo, ale nie miaa gorczki. Arsinoe powiedziaem le zrobiem, porywajc ci z wityni. Ale jeszcze nie jest za pno. Moemy pokaza znak pokoju okrtom etruskim i przekaza ci im przed bitw. Kiedy im powiesz, e jeste kapank z Eryksu, nie skrzywdz ci, gdy Etruskowie s ludem pobonym. Ale Arsinoe nie zrozumiaa, jak wielkie zwycistwo nad samym sob stanowia dla mnie ta decyzja. Przyjrzaa mi si nieufnie i zapytaa: Co mi waciwie brakuje? Czyby ju marzy, o tych biaych jak mleko niewolnicach w Massilii, kiedy schudam i zbrzydam, i nieustannie mnie mdli? Daremnym trudem byo rozsdnie z ni rozmawia. Gdy jeszcze raz sprbowaem namowy, wybuchna paczem, zarzucia mi ramiona na szyj, przytulia si do mnie mocno i rzeka: O, Turmsie, doprawdy nie zaley mi na tym, by y bez ciebie, cho moe jestem troch lekkomylna. Ale kocham ciebie i tylko ciebie, i to bardziej, ni kiedy sdziam, e potrafi kocha mczyzn. Boj si te, e zaszam w ci i bd miaa z tob dziecko. To si musiao
132

sta wtedy za pierwszym razem, kiedy zapomniaam o moim tajemnym srebrnym piercieniu w wityni. Nie mogam przecie nawet przypuszcza, e padn ci w taki sposb w ramiona w biay dzie. Pamitasz, jak zerwaa si wtedy burza. Na bogini! wykrzyknem zupenie zaskoczony. To przecie niemoliwe. Oburzya si: Dlaczego miaoby to by niemoliwe, cho to wielki wstyd, poniewa jestem kapank. Ale w twoich ramionach wtedy nie mylaam rzeczywicie o czym takim. Nigdy przecie nie przeyam czego tak niewypowiedzianego, jak wtedy z tob, Turmsie. Ach, gdybymy wtedy umarli przeszyci tym samym oszczepem. O, Arsinoe! zawoaem zdumiony, przyciskajc j mocno do piersi. Rozumiem teraz, e tak musiao si sta. I ja te nie mylaem, e przeyj co takiego albo tak burz. Jaki jestem szczliwy, Arsinoe! Szczliwy! przedrzeniaa mnie marszczc nos. Jeli chodzi o mnie, wcale nie jestem szczliwa i tak mnie mdli, e szczerze mwic nienawidz ci i nigdy nie sdziam, e jaki mczyzna uczyni mi tyle zego. Jeli chciae zwiza mnie z sob, Turmsie, dopie tego teraz, i strze si, bo odpowiesz za swoje czyny. Kiedy trzymaem j tak w ramionach, tak wt i bezsiln, tak rozgoryczon i urgliw, i zamiast zapachu pachnide czuem lekk wo wymiotw, unoszc si z jej ust, ogarna mnie jeszcze wiksza czuo dla niej. I nie nurtowao mnie adne, choby nawet najmniejsze podejrzenie, lecz zdawao mi si, e to wanie dlatego rozptaa si wtedy burza nad krain Eryks. Wszystko, co Arsinoe potem robia za moimi plecami z Dorieusem i Mikonem, nie miao z tym nic wsplnego i nie znaczyo nic, i wybaczyem jej to. Tak absolutnie pewny si czuem. Ale potem przypomniaem sobie, gdzie si znajdujemy i co si dzieje, i zdaem sobie spraw, e nic innego jak tylko moja wasna sia moe ocali Arsinoe i moje nie urodzone jeszcze dziecko. O sobie nie mylaem. Cho saby od ndznego jedzenia, morskich trudw i czuwania, i drczcych myli, poczuem si nagle znw oswobodzony z ciaru ziemskiej gliny. Moja sia zapalia si we mnie jak pomie w lampie i nie byem ju podobny do czowieka, lecz uwierzyem w siebie i swoj moc. Puciem Arsinoe, a kiedy wstaem, stopy moje nie czuy ju desek podogi, lecz byo mi tak, jakbym unosi si w powietrzu. Moje ramiona te uniosy si w gr i nie mogem ich opuci, nawet gdybym chcia. Pospieszyem na pokad. Z triumfem, z wysoko podniesion gow i wycignitymi ramionami zwrciem si na wszystkie strony wiata i zawoaem: Przyjd, wietrze, zbud si, burzo, ja, Turms, wtajemniczony przez piorun, wzywam ci! Tak gony by mj krzyk nad ciemnym morzem, tak gwatownie wstrzsaa mnie moja moc, e eglarze poderwali si, a ciele opucili narzdzia. Dionizjos podbieg do mnie i zapyta: Wzywasz wiatr, Turmsie, mwisz to powanie? W takim razie najlepiej wezwij wiatr wschodni. Ten pomgby nam najbardziej. Ale moje stopy zaczy ju tupa, nie pytajc o moj wol, taczyem triumfalny wity taniec i woaem: Milcz, Dionizjosie, nie obraaj bogw! Wikszych, wyszych bogw wzywam ni greccy bogowie. Niech nam dadz taki wiatr, jaki zechc. Moja moc potrafi tylko wzbudzi burz. W teje chwili zafalowao morze, zakoysay si nasze okrty, zatrzeszczay liny, powietrze zwilgotniao i podmuch wiatru przelecia nad nami. Dionizjos krzykn do ludzi, by zgasili pochodnie, a ci zdyli to zrobi w ostatniej chwili, gdy nocne niebo zacigno si ju chmurami, ktre say wiatr silnymi porywami na morzu. Etruskowie nie spostrzegli w czas, co si dzieje. Usyszelimy krzyki strachu i blu z ich najbliszego okrtu, gdy gwatowny podmuch pogna na nich pomienie i rozla ponc smo na pokadzie, ktry wnet si zapali. Burza wznosia ju

133

ryczce bawany. Przez huk fal i wycie wiatru usyszelimy, jak drugi etruski okrt przeama si z trzaskiem. Tym dzikszy sta si mj taniec, tym gwatowniej woaem na wietrze, a Dionizjos obali mnie na pokad, by zmusi do milczenia, aeby burza nie wzmoga si nad miar i nie zatopia nas. Kiedy uderzyem gow o pokad, sia usza ze mnie jak z przeciekajcego naczynia i poczuem znw swoje ciao, znowu staem si ciki. Ze wszystkich si musiaem teraz czepia si lin i porczy, by nie da si zmie za burt. Dionizjos przekrzycza huk burzy, wydajc rozkazy i sam odrba siekier liny przywizujce do nas oba pidziesiciowiosowce, bo eglarze wahali si z odciciem drogocennych lin. Z jednego pidziesiciowiosowca wzniosy si krzyki o pomoc, gdy owcze skry wypady z dziur po etruskim taranie i woda wpadaa do wntrza. Nasza trirema przechylia si tak, e nabraa wody przez najnisze luki wiosowe, zanim ludzie zdyli je uszczelni. Na wszystkich okrtach panowao zupene zamieszanie, dopki Dionizjos ryczc z wciekoci i zawodu nie nakaza ludziom z toncego pidziesiciowiosowca opuci okrtu i ratowa si na nasz trirem. Tak te uczynili, niektrym z nich udao si nawet uratowa swoje rzeczy, ale kamienny kogut z bramy miejskiej w Himerze poszed na dno wraz z okrtem, dwch ludzi za ulego zmiadeniu midzy trcymi o siebie kadubami. Drugi pidziesiciowiosowiec znik w huczcej ciemnoci. Dionizjos i jego sternicy zmusili grny rzd wiolarzy do roboty, cho wiolarze spadali z aw, a morze wyrwao wielu z nich wiosa z rk. Udao mu si jednak odwrci okrt od wiatru, tak e nie przewrcilimy si. I nie mog zrozumie, jak eglarze mogli porusza si i pracowa na rozhutanym i przewalajcym si okrcie, gdzie nie byo jednego choby przez chwil spokojnego miejsca i gdzie czuem, e co rusz to unoszony jestem w gr i bujam w powietrzu. Ale gdy Dionizjos postawi maszt i wcign may agiel, okrt zacz sucha pospiesznie pozbijanych wiose sterowych. I by ju najwyszy czas, bo wielu wiolarzy miao ju poamane ebra i jczao lec pod awami wiolarskimi i woajc, e nadesza ostatnia chwila. Po omacku dostaem si jako do Arsinoe. Leaa na brzuchu z rozpostartymi rkami usiujc trzyma si cian, z nosa cieka jej krew. Kiedy poczua moj rk w ciemnoci, wybuchna paczem i zacza mi robi wyrzuty przerywane wymiotami: Ach tak, to ty, Turmsie, czy to byo konieczne wywoywa a tak straszliw burz tylko dlatego, e czujesz si szczliwy, i zostae ojcem? Z pewnoci mgby uratowa nas w inny sposb, gdyby tylko zechcia sprbowa. Ale ty chcesz chyba wytrz ze mnie ycie o te ciany tu na dole. Trzymaem j w ramionach i chroniem jej ciao moim wasnym, a pokryo si siniakami i guzami od miotania w tym maym pomieszczeniu, a odek a mi si przewraca. Ale wyszlimy z yciem z tej burzy, i kiedy soce wzeszo, na morzu rozjanio si i sztorm usta ustpujc miejsca wieemu eglownemu wiatrowi. Z wydtymi aglami pdzilimy na wycigi z wci jeszcze potnymi falami na zachd, a okrt stawa dba pod nami niczym spieniony wierzchowiec. Ludzie zaczli mia si i pokrzykiwa. Dionizjos rozdzieli midzy nas po miarze nie mieszanego z wod wina i zoy take troch wina w ofierze Posejdonowi na dziobie, cho wielu uwaao to za cakiem zbyteczne. Wypatrywacze wykrzyknli niebawem, e widz agiel daleko przed nami. Jeden z nich wdrapa si na szczyt masztu i mg wkrtce obwieci, e to pasiasty agiel naszego pidziesiciowiosowca. Okoo poudnia dopdzilimy go i zobaczylimy, e nie by zbytnio uszkodzony. Wiatr, ktry wzbudziem, by rzeczywicie wschodni, cho nie sdziem, by byo to wanie moj zasug. Niebo zrobio si znw jasne, ale wiatr utrzymywa si dzie po dniu i pdzi nasze okrty z dobr szybkoci na zachd, a wreszcie trzeciego dnia zbliylimy si do ldu i ujrzelimy siniejce podobne do chmur gry, wznoszce si nad horyzontem. Dionizjos powiedzia:

134

 Jest to jedna z tych wielkich wysp, gdzie nasi przodkowie chcieli zaoy koloni. Midzy wyspami znajduje si cienina. Jeli mamy szczcie, przeliniemy si przez ni na otwarte morze, a na pnocnym wybrzeu tego morza znajdziemy Massili. Wzi kurs tak daleko na pnocny wschd, jak si way, by i za lini brzegu na pnoc, ale wiatr przyciska nas stopniowo coraz bliej do ldu, tak e wnet moglimy rozrni poszarpane wybrzea, ich stokowate kamienne wiee i dymy unoszce si z dymarek koo jakiej kopalni. Blisko ldu wiatr stal si porywisty i ludzie musieli znowu chwyci za wiosa. Nim si opamitalimy, znalelimy si midzy skalistymi wysepkami i mieliznami, i poczulimy, jak morskie prdy porywaj okrty. Dionizjos wysa przodem lekki pidziesiciowiosowy okrt, by wysondowa szlak zdatny do eglugi, i kaza te na triremie sondowa na dziobie i po bokach. Wypatrywa teraz nieprzerwanie jakiego miejsca do ldowania, poniewa nie moglimy spdzi nocy, dryfujc na tak niebezpiecznych wodach, no i musielimy te wycign nasze okrty na ld, by naprawi spowodowane burz uszkodzenia. Kiedy okrylimy skalisty cypel, zaskoczylimy d ryback na wp wypenion rybami i sieciami. Wzilimy do niewoli trzech ciemnoskrych czarnookich Sardw, eby mie przewodnikw i pilotw. Nie mwili adnym zrozumiaym dla nas jzykiem i bardzo byli wystraszeni, ale kawaek liny w rkach Dionizjosa okaza si dobrym nauczycielem jzykw. Dionizjos dowiedzia si od nich, e za wszelk cen powinnimy byli pj na zewntrz od prowadzcych na manowce wysepek, by wej do cieniny midzy duymi wyspami. Cienina nie bya niebezpieczna i do szeroka, jeli Dionizjos dobrze zrozumia ich wyjanienia. Mieli elazne groty na harpunach. Zrozumielimy z tego, e s poddanymi Etruskw albo przynajmniej prowadz z nimi handel. By ich przejedna, Dionizjos nakaza pidziesiciowiosowcowi wzi ich d na hol, i nie pozwoli ludziom zniszczy ich sieci i narzdzi rybackich, lecz zamiast tego zapaci za ich ryby paroma drachmami z Himery, ze skpo odmierzon cech Krinipposa. Ogldali ciekawie monety, wyprowadzili nas na swobodn wod pokazali nam nieurodzajn pustynn wysp, na ktrej nisko pooony brzeg moglimy wycign okrty na noc. Z najwyszego wzgrza na wyspie wida byo siniejc lini wybrzea w oddali, i Dionizjos nie pozwoli nam rozpali ognisk do gotowania. Tote musielimy zadowoli si posypaniem sol wieych ryb i zjadaniem ich na surowo. Ale bylimy tacy godni i czulimy takie aknienie wieej strawy, e bez trudu poykalimy surowe ryby z omi i uskami.

6
Udalimy si potem na spoczynek i spalimy dobrze. Kamienisty piach wybrzea i silnie pachnca trawa byy dla nas po twardych deskach okrtowych wygodniejsze ni weniany materac, cho nim usnlimy, czulimy, jak gdyby wyspa koysaa si pod nami i wielu z nas dostao kurczw odka od zbyt duej iloci surowej ryby. Arsinoe spaa na moim ramieniu z nosem na mojej piersi. Ale Dorieusa nie moglimy jeszcze uwolni z forpiku, gdy mimo e by potuczony na kwane jabko przez burz, nadal nie chcia si uspokoi i zapewnia z oczyma na p przymknitymi od wyczerpania, e zadusi Dionizjosa goymi rkami, gdy tylko rozwiemy liny. O wicie zbudzilimy si zdrtwiali z zimna. Przede wszystkim zobaczylimy, e Sardowie znikli, zabierajc z sob swoj d i narzdzia rybackie. Dionizjos wychosta stranikw kawakiem liny, ale oni bronili si ywo, mwic, e kaza im tylko pilnowa okrtw i naszego bezpieczestwa. O Sardach nic nie powiedzia, a oni o brzasku pokazali na d i narzdzia, tumaczc gestami, e chc wypyn na morze, by postara si o wicej ryb. Rwnoczenie wskazywali na
135

swoje dwie srebrne drachmy, dajc do zrozumienia, e chc zarobi wicej takich monet, tak e stranikom nie przyszo do gowy ich zatrzymywa. Dionizjos skrzycza ich z wciekoci, e tacy gupcy nie mog pochodzi z Fokai, i e z pewnoci jaki Abderyta wlizn si do oa ich matek i pozostawi im w spadku swj zakuty eb. Ogarny nas ze przeczucia i Dionizjos rozkaza, by okrty natychmiast zepchn na wod. Sardowie zdyli ju z pewnoci podnie alarm na wybrzeu, a te same wschodnie wiatry, ktre tak dobrze i szybko zaniosy nas do Sardynii, rwnie szybko posay za nami etruskie okrty wojenne. Podczas burzy nie mogy one przecie wrci do wasnych wybrzey. Dlatego popiech by teraz naszym jedynym ratunkiem. W razie koniecznoci, mwi Dionizjos, musimy zbrojnie przebi si przez cienin i wzi potem kurs na Massili. Wezwa nas, ebymy jeszcze raz zaufali jego szczciu, ktre nas dotychczas nie zawiodo. Ale tego ranka wszystko byo jakby zaczarowane i prdy, i przypyw na obcym wybrzeu byy tak zdradliwe, e nasze okrty tkwiy jak przyronite do brzegu. Dopiero z wyteniem ostatnich si i przy pomocy wszystkich sposobw udao nam si cign na wod trirem. Soce stao ju wysoko na niebie, kiedy wreszcie wyruszylimy. Prdy w cieninie wcigny nas szybko w swj nurt i przypary bliej do poudniowego brzegu, a na morzu na wschodzie majaczyy ju liczne due agle i niebawem zobaczylimy czerwone i czarne okrty wojenne, ktre gronie zbliay si w pocigu za nami. Ludzie z pidziesiciowiosowca woali do Dionizjosa, zaklinajc go, by nie zostawi ich w potrzebie, gdyby doszo do walki. Dionizjos rykn w odpowiedzi: To wasze nieczyste sumienie mwi przez was! Sami sdzicie, e zdoacie przelizn si i umkn, poniewa jestecie lejsi od triremy. Ale wierzcie mi, na wasn rk nie znajdziecie nigdy Massilii. Razem jestemy silni. Jeli si rozdzielimy, atwo bdzie Tyrreczykom pokona nas kadego z osobna. Niebo lnio wspaniaym bkitem, ale tego dnia tumaczylimy take i to jako zy znak, a jeszcze bardziej zowieszczy by ld, w ktrego cie wsysay nas prdy. Wiatr przybra na sile i zmieni kierunek na pnocny, pchajc nas do ldu tak, e tylko z wielkim trudem zdoalimy okry przyldek. Sdzilimy jednak, e ju przedostalimy si przez cienin. Ale za cyplem przyldka odkrylimy wnet port z wieloma okrtami, a na grze obok portu miasto ze stokowatymi kamiennymi wieami straniczymi. Z portu wypywaa o wiosach, z hukiem brzowych gongw, gromada okrtw, ktre czekay tam na nas w zasadzce. Take z pnocy zbliay si okrty pdzone wiatrem prosto na nas, cho wci jeszcze wyglday tylko jak czarne punkciki na ogromnym morzu. Sdzilimy, e zagada jest nieunikniona. Ale w obliczu niebezpieczestwa Dionizjos znw pokaza si najlepszej strony, podrzuci swoj du bycz gow, wznis okrzyk bojowy i zachca swoich ludzi sowami: Przez cae pokolenie wyspy te yy w pokoju pod panowaniem Etruskw, a okrty stranicze w cieninie trudniy si raczej poborem podatkw i kontrol listw eglugowych, i nie powinny by przywyke do boju. Zmiemy je wic z powierzchni morza, a rwnoczenie pomcijmy naszych przodkw, ktrych koci spoczywaj tu na na tym wybrzeu. By doda sobie otuchy, ludzie jego uderzyli tarczami o tarcze, a wiolarze podwoili wysiki i dyszc zapiewali fokajskie peany. miao wzilimy kurs na okrty stranicze, ktrym si zdawao, e nas zaskoczyy. Ale to raczej my spadlimy na nie znienacka, tak e trirema zaraz staranowaa i zatopia pierwszy z nich, a pidziesiciowiosowiec dzielnie poszed do natarcia i zmusi drugi okrt do odejcia na bok, by mc zawrci i pj do przeciwnatarcia. Dowdca trzeciego okrtu zawaha si, usyszawszy miertelne krzyki swoich ziomkw i zobaczywszy, e trirema wciska uszkodzony wrak okrtu pod wod. Jego wahanie byo fatalne, bo pidziesiciowiosowiec z weteranami spod Lade zama z niewielkim trudem jego wiosa od
136

nawietrznej i zmusi okrt, by odsoni przed nami burt, a my z dziecinn atwoci uderzylimy w ni, zatapiajc go, odsunlimy si od wraku i zwrcilimy si przeciw czwartemu okrtowi. Jego dowdc by Etrusk, widzielimy to po jego hemie i tarczy. Z pewnoci szacowa on wysoko wojenn chwa swego ludu na morzu, ale rozumia take, e byoby szalestwem kontynuowa walk, gdy potna trirema suna z szumem na niego z trzema rzdami wiose po obu stronach choszczcymi morze na pian. Ustpi na bok ze swoim okrtem i odpyn, ile siy we wiosach. W wodzie wrd szcztkw wrakw pywao wielu ludzi, wrd nich take dwch hoplitw, ktrzy noami usiowali odci rzemienie swoich pancerzy. Paru ludzi z naszego pokadu rzucao oszczepy, a wiolarze z najniszej awy przerwali wiosowanie, by wiosami wcisn pywajcych pod wod. Dionizjos kl i zabroni ludziom rzuca oszczepy bez adnego poytku oraz nakaza wycign jednego z hoplitw, ktry uczepi si wiosa. W lku przed utopieniem zerwa on z siebie hem tak gwatownie, e mia rozpatane czoo i krwawi obficie. Ale na jego kolczudze szczerzya si twarz Gorgony, a srebrne bransolety wskazyway, e nie by to m niskiego stanu. Nie cigajc uciekajcych okrtw straniczych, wiosowalimy wzdu brzegu, starajc si zwikszy odstp od przeladujcych nas czarno-czerwonych okrtw. Te opuszczay w najlepsze swoje agle, by przygotowa si do walki. Kiedy mczyzna, ktrego wycignlimy z morza uspokoi si ze miertelnego strachu, okazao si, e by to wysoko postawiony Etrusk. Nie by wojownikiem, lecz mem dobrze urodzonym. Oczy mia mdre pod zakrwawionym czoem, gdy uwanie przyglda si nam wyrzygawszy wpierw son wod morsk, ktrej si opi. Umia po grecku. Ostrzegawczo pokaza na gow Gorgony, ktr nosi na piersi, powiedzia, e nazywa si Lars Tular i zada, ebymy weszli do portu i oddali si pod jego jurysdykcj. Inaczej staniemy si upem floty, ktra zblia si od wschodu, albo te rozbijemy nasze okrty na szcztki o zdradliwe skay nabrzene Sardynii. Ludzie Dionizjosa miali si tylko szyderczo w odpowiedzi, popychali go i kazali mu zdj bransolety. Ale Dionizjos zabroni im obraa tak znacznego jeca i rzek: Widocznie jeste wysoko postawionym mem. Dlatego ka zabi ci mieczem i to zabi szybko, mimo e chyba nie darowaby nam miosiernej mierci, gdybymy wpadli w twoje rce. Mgbym jednak oszczdzi twoje ycie i puci ci z powrotem na ld, gdyby wyprowadzi nas na bezpieczne wody. Etrusk odpowiedzia: Powinienem by wierzy przestrogom, gdy wczoraj wieczorem ujrzaem zwinitego kreta i gdy czarne muchy ciy mnie o wschodzie soca tak, e si zbudziem. Ale ja nie wierzyem w te znaki. Byoby lepiej, gdybym uton wraz z okrtem, kiedy ju znalazem si na pokadzie. Ale czowiekowi, ktry doy mego wieku i przywyk do yciowych rozkoszy, trudno jest umrze nieoczekiwanie. Dlatego te chwyciem za wioso, ktrecie mi podali, nie zastanawiajc si nad swoim postpowaniem. Dionizjos patrzy czujnie na prujce fale okrty za nami i na tarcze, ktrymi okrty wojenne daway sobie nawzajem znaki. Krzykn do wybijajcego takt, eby zwikszy szybko, cho wiolarze harowali ju do upadego, a trzeszczao im w kociach i szczerzyli zby z wysiku. Wybijajcy takt zawoa w odpowiedzi, e wiolarze nie bd wtedy mieli adnego luzu na oddech, ale Dionizjos kaza mu stuli pysk i zwikszy takt. W ten sposb uzyskalimy wyprzedzenie, poniewa cigajce okrty wiosoway spokojnie, trzymajc si w rwnym szyku, tak e najpowolniejszy stanowi o szybkoci wszystkich. Nasi wiolarze nie zdoali jednak dugo utrzyma takiego tempa, zmuszajcego ich, by szybko i gwatownie apali powietrze, ktrego potrzebowali. Nawet pidziesiciowiosowcowi trudno byo nady za nami i Dionizjos wielkim gosem wychwala swoj sztuk budowania okrtw, ktra stworzya tak szybki i zdatny do eglugi okrt na stoczni w Himerze.
137

Nastpnie poprosi Etruska o wybaczenie za swj brak uwagi i doda: Nie chc ci urazi. Jak sam rozumiesz, jestem zmuszony uwaa na mj okrt, ale zabij ci, jak tylko zd, i nie bd ci drczy odwlekaniem tej przykrej sprawy. Ten wysoko postawiony m zacz si teraz oblewa zimnym potem ze strachu przed mierci, a gowa Gorgony na jego piersi wcale nie dawaa mu ju pocieszenia. Wstydzi si swego strachu i prosi o wybaczenie take i on: W rzeczy samej nie jestem ani eglarzem, ani wojownikiem, lecz znajcym si na rachunkowoci nadzorc kopalni i zawiadowc portu. Potrafi wyszkoli zdolnych do pracy w kopalniach niewolnikw i umiem znale w grach yy rudy. Cakiem z prnoci wszedem na pokad okrtu straniczego, by zyska chwa, pokonawszy was, cho nie miaem czego szuka na okrcie wojennym. Przesoni jedno oko lew doni, podnis praw rk do gry i odmwi modlitw w swoim wasnym jzyku. Odzyskawszy panowanie nad sob, umiechn si do nas adnie i smutno, i powiedzia: Ju widz bram zapomnienia i uzbrojonych w moty po obu jej stronach. Wobec tej bramy mae ma znaczenie, czy moja mier bya chlubna czy ndzna. Wprawdzie chtnie bym widzia, by ciao moje otrzymao wieczne mieszkanie, ale morze jest take obszernym grobem, a ja sam jestem Lars Tular. Gdy z tak rwnowag ducha przygotowywa si, by umrze, nikt ju nie odczuwa ochoty go drani. Zanurzone w pianie czarno-czerwone okrty wojenne za nami nastrajay nas powanie. Dionizjos patrzy na niego chytrze przymruywszy oczy, sprbowa na palcu ostrze miecza, pogaska si po brodzie i powiedzia: Bez wtpienia jeste odwanym czowiekiem, ale co powiesz o mojej propozycji, by doprowadzi nas na bezpieczne morze? Przycz si do nas i py z nami do Massilii, jeli uwaasz, e straci szacunek u swoich ziomkw. Etrusk potrzsn odmownie gow i odrzek: Nie, nie, nie zdaje mi si, bycie zdoali uciec, ani te nie rozumiem si zbytnio na egludze. Raczej wol wybra najkrtsz drog std tam. Prawd mwic, mam ju do tego mego zadyszanego i spoconego ciaa. Mikon i ja, ba, nawet sternik Dionizjosa, wzruszylimy si jego szczeroci i jednym gosem owiadczylimy, e byoby zbyt pochopne zabicie tak wanego ma. Ale Dionizjos spojrza na okrty wojenne, ktre rozwiny si za nami, eby nas okry, umiechn si okrutnie i rzek: Jestecie gupi i nie wiecie, co mwicie. Jego wasne sowa wiadcz, kim on jest. Mamy w nim ofiar, godn bogw morza. Wiem o tym. Moe to sami bogowie doradzili mu, by uczepi si wiosa, tak abymy mogli zoy go w ofierze za nasz wasny ratunek. adnego innego wyjcia nie mamy. Mwic te sowa, wpatrywa si usilnie w niebo, morze i gry nadbrzene. Wiatr by kapryny i zmienny, a daleko na pnocy majaczyy ciemne chmury. Wybijajcy takt wychyli gow spod pokadu i zawoa, e wiolarze nie wytrzymaj duej takiego tempa. Dionizjos rykn na niego, by si uspokoi, i wrzasn do pidziesiciowiosowca, by postawili maszt i trzymali agiel w pogotowiu. Kaza te postawi i nasz maszt i wcign agiel, mimo e zmniejszao to troch nasz szybko. Rozkazy wydawa penym furii gosem, ale do nas odezwa si cakiem spokojnie: Nic nie stracimy, przygotowujc si do eglowania. Jeli zamiast tego dojdzie do walki, nie szkodzi, e maszt i agiel znajd si za burt.

138

Poprosi Larsa Tulara, eby zdj hem i zbroj, bransolety i piercie, kaza przynie mki i soli, i wcisn mu wasnorcznie na skronie zwidy wieniec ofiarny. Etrusk oblewa si zimnym potem, tusty i nagi, ale umiechn si drcymi wargami i rzek: Wcale si nie boj. To dry tylko moje ciao, ktrego jestem niewolnikiem. Mikon przyglda mu si podpuchnitymi oczyma, przykucn przed nim na pokadzie, zoy donie i zapyta: Czy ty wierzysz w powrt, Larsie Tular, i czy jeste wtajemniczony? Lars Tular podnis gow, rzuci mu pogardliwe spojrzenie i powiedzia: Ju sysz burzliwy huk powrotu w moich uszach, a twj gos jest jak odlegy pisk. Jestem Lars. Nie potrzebuj ani namaszcze, ani wtajemnicze. Moja wiedza jest wrodzona. Mikon potrzsn zazdronie gow i chtnie byby go zapyta o jego wiedz. Ale Dionizjos zniecierpliwi si, zaprowadzi Larsa Tulara na sam ty okrtu, zapa go za wosy i przeci mu noem ofiarnym gardo od ucha do ucha, tak e krew bluzna na spieniony szlak okrtu za ruf. Rwnoczenie wzywa gono bogw morza i powietrza i powici im swoj ofiar. Podczas gdy krew jeszcze tryskaa strumieniami do wody, nakaza ludziom wcign agiel. Wiatr pnocny przybra zaraz na sile i wypeni agiel, i wkrtce nasza szybko tak si zwikszya, e zdyszani wiolarze mogli wcign wiosa. Niebo pociemniao. Gdy krew wycieka i ciaem Larsa przestay wstrzsa drgawki, Dionizjos woy mu do ust monet i wypchn ciao za burt. Utono natychmiast i zniko nam z oczu jakby pochonite wirem. Tylko zwidy wieniec ofiarny koysa si na falach. Wia ju wtedy mocny wiatr z pnocy i nasze liny i agiel strzelay. Zdobylimy du przewag, bo nasi przeladowcy do ostatka polegali na wiosach, by mc nas zaatakowa. Spieszyli si teraz z podniesieniem masztw i wciganiem agli, ale w wichurze zderzali si z sob. Nikt z nas jednak nie krzycza z radoci, a Dionizjos nie chepi si swoj ofiar. I on, i jego sternik byli w peni zajci wypatrywaniem czystej wody. Ponura ofiara nie spodobaa si nikomu, cho wszyscy pniej przyznali, e bya konieczna i e Dionizjos nie mg postpi inaczej. Jak gdyby za milczc zgod staralimy si o tym zapomnie, ale nie sdz, by kto z tych, ktrzy przeyli nasz wypraw, mia kiedy ochot opowiada albo chepi si tym przed postronnymi. I ja te nie mam ochoty mwi wicej o naszej strasznej egludze i cierpieniach na morzu, bo wobec tego, co nastpio teraz, wszystko, co przydarzyo si nam poprzednio, byo tylko dziecinn zabaw. Sztorm pdzi nas przez wiele dni na poudnie, a potem znowu na wschd. Nie mogem ju duej wierzy, e byo to zasug Dionizjosa, i przeylimy i nie utonlimy. Raczej upewniem si po zniesieniu tych wszystkich okropnoci, e igray z nami wiksze moce ni Dionizjos i kieroway nasze okrty tam, gdzie chciay. Ale pidziesiciowiosowiec przepad gdzie pewnej nocy i nikt ju nigdy o nim nie sysza. Tymczasem ksiyc szed ku peni i pewnego wieczora wiatr w kocu osab i pozostawi nas koyszcych si jak nabierajcy wod wrak na otwartym morzu. Gdy okrt przesta trzeszcze pod nami, cisza staa si nagle bardziej przeraajca ni poprzednio huk fal o przeciekajcy kadub. Na p lepi od sonych bryzgw, z odparzonymi i otartymi ze skry ciaami wylelimy na pokad, a Dionizjos drcym gosem kaza rozdzieli ostatnie resztki zepsutej od sonej wody ywnoci i ostatnie krople wody do picia, ktr udao nam si zebra podczas deszczu. Wygodniali, jak gdybymy si upili wod i jedzeniem i mwilimy od rzeczy. Arsinoe miaa jednak siy na to, by wyj swoje brzowe zwierciado i naoy szmink na wargi i policzki, i wyj na pokad na trzscych si nogach. Dionizjos peen by zdumienia i podziwu dla nieprzeczuwanej siy w jej wycieczonym ciele, gdy sabsza kobieta dawno ju wyzionaby ducha. Take kot Arsinoe wymkn si, kudaty i sy139

czcy, na pokad i wyginajc grzbiet azi po poamanym relingu, tak e ludzie woali, i zaiste musi to by wite zwierz, poniewa utrzymao si przy yciu. Rwnie i ja musiaem w duchu przyzna, e by to dobry znak. W cigu nocy prdy pdziy nas dalej i wypatrywacze zapewniali, i czuj zapach ldu. Kiedy nasta brzask, zbliylimy si do ldu i zobaczylimy gaw gr rysujca si na tle porannego nieba. Dionizjos wyda okrzyk zdziwienia i powiedzia: Na wszystkich bogw morza, nie wymieniajc adnego i o adnym nie zapominajc, znam t gr i nie mona si pomyli co do jej wygldu, tak czsto syszaem, jak j opisywano. Bogowie pkaj teraz pewnie ze miechu. Wrcilimy prawie do naszego punktu wyjciowego. Ta gra ley na Sycylii, brzeg jest pnocnym wybrzeem krainy Eryks, a po drugiej stronie gry ley port i miasto Panormos. I doda: I teraz wierz, e nie byo zamiarem bogw doprowadzi nas do Massilii. I musieli mi wbi to pakami do ba, poniewa jestem upartym czowiekiem. Mog tylko nad tym ubolewa, bo z takim samym i duo mniejszym trudem mogliby bogowie doprowadzi nas do Massilii. Ale jako eglarze przewaaj nade mn i sam nigdy bym nie umia eglowa tak chytrze, nawet wytywszy ca swoj sztuk. Niech wic teraz Dorieus obejmie dowodzenie, poniewa taka zdaje si by wola bogw. Ja rezygnuj. Posa kilku ludzi, by zobaczyli, czy Dorieus wci jest przy yciu w forpiku, a gdyby y, mieli go uwolni z wizw. Prawd mwic, Mikon i ja ju dawno przecilimy wice go liny, bo by w tak aosnym stanie, e nie mia nawet siy zgrzyta zbami. Czekajc na Dorieusa Dionizjos stara si troch okrzepn, wymachiwa kawakiem liny, ktr trzyma w rku, i nakaza wszystkim, ktrzy mieli si utrzyma wiosa, by zaprowadzili okrt wok gowatej wysokiej gry do portu w Panormos. C innego moemy pocz? mwi. Nie mamy przecie ani jedzenia, ani wody do picia, a okrt wnet zatonie pod naszymi stopami. Wiosa zaczy pluska przy cikich i bezsilnych uderzeniach. Dorieus wci jeszcze si nie pokazywa, a Dionizjos w zym humorze zaciera tylko donie i kaza ludziom wcign gow Gorgony Larsa Tulara jako znak na dzib okrtu, by da mieszkacom Panormos powd do zastanowienia si. Zaraz potem Dorieus wynurzy kudat gow przez luk w pokadzie. Wosy sterczay mu sztywno od sonej wody, brod mia zmierzwion w paski placek, a twarz pokryt gbokimi bruzdami. Postarza si jakby o dziesi lat przez ten miesic, i sta patrzc przymruonymi oczyma na niebo, lepy jak sowa w wietle dziennym. Nikt jednak nie mia ochoty mia si na jego widok, a on wdrapa si o wasnych siach na pokad i sta tam wyprostowany jak dugi, i odepchn na bok ludzi, ktrzy starali si go podeprze. Wcign gboko oddech i milcza tak dugo, e strach i boja ogarny cay okrt. Gdy wreszcie oswoi oczy ze wiatem, przesun martwym wzrokiem po nas, od jednego do drugiego, i rozpozna w kocu take Dionizjosa. Wtedy zgrzytn sabo zbami i poprosi niewyranym gosem, tak jakby zapomnia mwi, by mu przyniesiono jego miecz i tarcz. Wszyscy spojrzeli pytajco na Dionizjosa, ale ten wzruszy tylko ramionami, przyniosem wic miecz i wrczyem go Dorieusowi, wyznajc, e wraz z wielu innymi rzeczami wyrzucilimy jego poaman tarcz za burt, jako ofiar dla morskich bogw, by uratowa si od katastrofy. Nawet si nie rozgniewa, skin tylko gow i odpar sabym gosem, e dobrze rozumie, i tak znakomita ofiara uratowaa nas. Dzikujcie wic mojej tarczy za to, e jestecie przy yciu, ndzni Fokajczycy powiedzia. Jeli chodzi o mnie, najchtniej powicibym j bogini morza Tetydzie, ktra jest mi
140

yczliwa. Przeyem dziwne rzeczy przez ten czas, kiedy leaem w forpiku. Ale nie mam o nich nic do opowiedzenia. Oczy jego miay kolor szarej soli, gdy odwrci si i patrzy na Dionizjosa, prbujc kciukiem ostrze miecza. Ciebie powinienem zabi cign. To byoby kuszce, udobruchao mnie jednak to, e widz, i wreszcie ugie swoj gupi gow przede mn. Tak, mog nawet przyzna, e uderzenie wiosem pod Lade od czasu do czasu dawao mi si potem we znaki. Wybuchn miechem, szturchn Dionizjosa okciem w bok i przyzna: To byo wioso, a nie miecz. Nie rozumiem ju wcale, czemu wstydziem si przyzna, e to byo wioso. Dopiero teraz, gdy na rwnej stopie przestawaem z bogini Tetyd w morskich gbinach, rozumiem e w ogle nie musz wstydzi si czegokolwiek, co mi si przytrafio, lecz e wszystko co przeywam, jest na swj sposb zesane przez bogw. Tak wic wcale mnie nie upokorzye, kac zwiza mnie lin i trzymajc swoj brudn stop na moim karku. Przeciwnie, bye tylko narzdziem, ktre przyczynio si do uwiadomienia mi mego boskiego pochodzenia. Sama Tetyda okrelia chwile i miejsce jej i mego spotkania w olepiajcym sztormie, tak aby adne zazdrosne oczy nie przeszkadzay nam w rozmowie. Wypenie jej wol. Dlatego chc ci raczej podzikowa za usug, ktr mi wywiadczye, Dionizjosie, ni zrobi co pochopnie i zabi ci. Nagle tupn o pokad, wyprostowa grzbiet i krzykn: Ale do ju gadania! Jeli przedtem mi nie wierzye, wierzysz mi chyba teraz, kiedy sam widzisz, e bogini zaniosa nas bezpiecznie na swoich biaych ramionach do wybrzea Eryksu. Przyniecie bro, ludzie. Ldujemy tu i zdobdziemy miasto Panormos tak, jak to miao by. Policzcie, ilu nas jest. Mikon uwaa, e Dorieus straci rozum w czasie swego straszliwego pobytu w forpiku, ale sowa jego mimo to wywary wraenie. Jego martwy, szary jak sl wzrok, pomylaem, by jak morderczy wzrok samego boga wojny i nikt z zaogi nie zawaha si usucha go, lecz wszyscy na wycigi pobiegli po miecze i tarcze, wcznie i uki. Take i wiolarze zdoali zwikszy tempo, i byo to tak, jakby gorcy wiatr buchn ze sw Dorieusa i owia cay okrt, tak e nawet Dionizjos podda si jego woli, nie mogc si oprze. Kiedy policzylimy si, okazao si, e jest nas stu pidziesiciu przy yciu, nie liczc Arsinoe i jej kota. Trzystu opucio Himer. Tote ludzie wykrzyknli ze zdumienia i orzekli, e to dobra wrba, i zostaa nas rwna poowa. Ale Dorieus kaza im zamkn gupie pyski i nie ple o rzeczach, na ktrych si nie rozumiej. Trzystu byo nas, kiedy wypynlimy! krzykn. Trzystu stoi wci za mn i trzystu bdzie nas zawsze, bez wzgldu na to, ilu polegnie, idc za mn. Ale nie polegniecie, nie bjcie si. Odtd jestecie trzystoma mami Dorieusa. Trzysta bdzie naszym zawoaniem bojowym i jeszcze za trzysta lat legendy bd opowiada o naszych bojach. Trzysta, trzysta! woali ludzie, uderzajc mieczami w tarcze, a Dionizjos gniewnie kaza im przesta haasowa. Ale upojenie godem i pragnieniem uderzyo nam do gowy i wpadlimy w uniesienie i zapomnielimy o poniesionych trudach. I ju wielu z nas biegao tam i z powrotem po pokadzie, a wiolarze zdwoili wysiki przy wiosach i zaczli piewa. Woda szumiaa wok nas rozcinana dziobem, a kiedy okrylimy gowat gr, ukaza si przed nami otwarty port w Panormos, z kilkoma tylko statkami i odziami, i miastem otoczonym ndznym maym murkiem porodku urodzajnej rwniny z polami, lasami i rozmaitymi uprawami. A za rwnin wznosiy si stromo i kuszco sine gry Eryksu.

141

KSIGA SZSTA Dorieus

1
Zaskoczenie jest matk wszelkich zwycistw. Nikomu z Kartagiczykw w Panormos nie wpado chyba do gowy, e pdzony sztormem wrak, w biay dzie wpywajcy do portu, moe by okrtem pirackim, ktry miesic przedtem uciek z Himery. Stranikw portowych zmylia te srebrna gowa Gorgony zwisajca na naszym dziobie, tak e wzili nas za okrt z ktrego z etruskich portw wywocy elazo. Fokajczycy niecierpliwie biegajcy po pokadzie, wycignli uspokajajco rce i wykrzykiwali sowa przez nich samych wymylone, nie nalece do adnego jzyka na wiecie. Z powodu tego wszystkiego stranicy stali tylko i patrzyli na nas, i nie uderzyli na alarm w swoje brzowe gongi. Na pokadzie brzuchatego statku towarowego, ktry sta przycumowany do brzegu, siedziao kilku mczyzn, dyndajc nogami za relingiem i woajc do nas, bymy zwolnili wiosowanie. miali si na cae gardo z naszego uszkodzonego dziobu i strzaskanego relingu. Ten i w ciekawy mieszkaniec miasta zda pospiesznie do portu. Jeszcze wtedy, gdy nasz taran uderzy w stew duego statku towarowego i nasz ciar przytoczy statek do brzegu, tak e maszt jego run z trzaskiem, a ludzie siedzcy na relingu spadli na plecy na pokad, myleli wszyscy, e jest to tylko nieszczliwy wypadek. Ich dowdca rzuci si ku nam, wygraajc piciami, przeklinajc nas i domagajc si grzywny i odszkodowania za wyrzdzone przez nasze niedbalstwo zniszczenie. Ale Dorieus i ludzie z Fokai przeskoczyli z wycignit broni na statek towarowy, obalili na ziemi tych, ktrych napotkali na swojej drodze i pobiegli dalej na ld, nie zatrzymujc si. Przewrcili na ziemi gromad ludzi, ktrzy tam si zbiegli, wspili si na wzgrze i wpadli przez bram miejsk, zanim stranicy zdyli zorientowa si, co si dzieje. Podczas gdy ta grupa uderzeniowa zamaa opr w maym miecie i zabia jego sparaliowanych strachem obrocw, Dionizjos z tyln stra zdoby statki w porcie prawie bez uycia broni kilkoma zaledwie uderzeniami kocem liny. Gdy zaogi zobaczyy co si stao na pierwszym statku, nie stawiay wcale oporu, lecz z podniesionymi rkami prosiy o oszczdzenie. Tylko kilku prbowao ucieka, ale zatrzymali si i wrcili gdy Dionizjos kaza swoim ludziom rzuca za nimi kamienie. Byli to pokojowi eglarze z rnych krajw, a nie wojownicy. Dionizjos kaza otworzy wrota mocno zbitej z bali nadbrzenej szopy, ktra suya jako miejsce przechowywania wyadowanych adunkw okrtowych i do trzymania w niej niewolnikw, i zamkn tam swoich jecw. Niewolnicy rzucili si przed nami na ziemi, witajc nas jako zbawcw. Byo wrd nich take kilku Grekw i Dionizjos poleci im przyrzdzi jado dla nas wszystkich. Z radoci rozniecili ogniska na brzegu i zarnli sporo miejscowego byda, ale zanim miso si upieko, wielu z nas zaspokoio pierwszy gd mk rozrobion oliw. Zdobycie Panormos odbyo si tak szybko i z takim powodzeniem, e ludzi z Fokai ogarno zuchwalstwo i przyrzekli i za Dorieusem, dokd on tylko zechce. Naturalnie wino przyczynio si do dodania im odwagi, bo gdy ju zabili zdolnych do uycia broni mczyzn w miecie, zrabowali w domach wino i szybko si upili, mimo e mieszali je obficie z wod z uwagi na swoje wygodnienie. Okazao si, e w caym porcie i miecie byo niespena pidziesiciu uzbrojonych mczyzn. Mieszkacy Panormos od dawna ju przyzwyczaili si do spokojnego ycia i uwaali za mao konieczne zbroi si. Ich wasne okrty byy na morzu z wikszoci mczyzn z miasta na po142

kadzie, a rzemielnikw i wykonawcw innych zawodw, ktrzy pozostali w miecie, atwo byo pozabija. atwe zwycistwo Dorieusa nie byo zatem adnym cudem, cho Fokajczycy uwaali za cud, i aden z nich nie dozna nawet najmniejszej rany. Dlatego te pod dziaaniem wina zaczli si uwaa za nietykalnych. Pod wieczr przeprowadzili nowy rachunek i stwierdzili, e jest ich trzystu, co rwnie uwaali za cud, cho to tylko wino sprawio, e liczyli podwjnie. Na chlub Fokajczykw trzeba powiedzie, e pozbywszy si strachu nie drczyli niepotrzebnie spokojnych mieszkacw miasta. Wprawdzie cignli od domu do domu w poszukiwaniu jakiego upu, ale nie brali niczego przemoc, tylko pokazywali palcami na to, czego chcieli. Mieszkacy miasta, widzc ich spalone na brz twarze i zakrwawione rce, sami dawali im to, czego ci sobie yczyli. Ale jeli kto stanowczo odmawia, Fokajczycy miejc si szli do nastpnego domu. W tak dobrym byli humorze z powodu zwycistwa, jada, wina i przyszoci, ktr obiecywa im Dorieus jako przyszy wadca krainy Eryks. Wyznaczywszy strae, Dorieus obra sobie na mieszkanie zbudowany z drzewa dom Rady, gdzie jedynie schody byy z kamienia. Nie byo tam adnych skarbw z wyjtkiem wypisanego na skrze aktu zaoenia miasta i kilku wizek witej trzciny boga rzeki. Rozwcieczony wezwa do siebie rad miejsk. Drcy starcy, odziani w dugie do stp kartagiskie paszcze i z kolorowymi przepaskami na wosach, zaklinali si i zapewniali, e Panormos jest biednym i ndznym miastem, ktre paci wszelkie nadwyki podatkowe Segecie. A kiedy urzdzaj uczt dla bogw lub te przyjmuj politycznych goci, zwykli zabiera z sob do ratusza wasne puchary. I Dorieus nie ograbi ich z tego lichego mienia, jakie posiadali, lecz przeciwnie, podarowa im duy fenicki puchar srebrny ze skarbu Dionizjosa, mimo gwatownych protestw tego ostatniego. Dorieus odpar mu tylko: Wielu gorzkich lekcji nauczyem si w moim yciu. Najbardziej gorzka z nich jest najprawdopodobniej ta, e serce czowieka jest tam, gdzie ma on swoje skarby. Ja sam z powodu mego boskiego pochodzenia nigdy nie byem tylko czowiekiem w zwykym znaczeniu tego sowa, i dlatego trudno mi co takiego zrozumie. Jeli chodzi o mnie, mog tylko powiedzie, e gdzie jest mj miecz, tam jestem i ja. Nie pragn wcale twego skarbu, Dionizjosie, ale musisz przyzna, e leaby on ju teraz na dnie morza razem z twoim okrtem, gdybym nie uratowa was wszystkich, wchodzc w przymierze z bogini morza, Tetyd. Dionizjos obruszy si na to: Nasuchaem si ju do o Tetydzie i o twoich podrach po morskim dnie, w czasie kiedy leae zwizany w forpiku. Nie zamierzam znosi twego obchodzenia si z moim skarbem tak, jakby on by twoim. Dorieus nie rozgniewa si, tylko wspczujco umiechn i rzek: Jutro rano wyruszamy na Segest i myl, e nic nie orzewi nas lepiej po trudach na morzu jak wawy pieszy marsz. Skarby musimy zabra ze sob, bo na okrcie nie moesz ich chyba zostawi. Do portu mog przecie zawin w kadej chwili kartagiskie okrty. Na tej yznej rwninie dostaniemy osy i muy, konie i inne juczne zwierzta, by przewie skarb. Wydaem ju odpowiednie rozkazy. Waciciele tych zwierzt musz pj z nami i obsugiwa swoje zwierzta, bo eglarze boj si koni. Przysza teraz na Dionizjosa pora, by zgrzyta zbami, ale musia przyzna, e decyzja Dorieusa bya jedyn moliw. Wycign trirem na ld i doprowadzi j na nowo do porzdku zabraoby wiele tygodni, a tymczasem bylibymy bezbronni wobec napaci kartagiskich okrtw wojennych. Nasz jedyn moliwoci byo zdecydowane wtargnicie w gb ldu, im szybciej tym lepiej. Gdybymy zabrali skarb ze sob, Fokajczycy biliby si chtniej na ldzie, bez wzgldu na to, jak bardzo by sarkali na trudy wyprawy. Dionizjos zagryz wargi i powiedzia:
143

 Niech bdzie, jak chcesz. Jutro rano wyruszamy na Segest i zabieramy skarb ze sob. Tam gdzie jest ten skarb, tam te jest niewtpliwie moje serce. Ale jeszcze bardziej kocham moj trirem. Jest mi tak, jakbym opuszcza moje wasne dziecko, kiedy zostawiam j bezbronn w Panormos. Dorieus odpar: Wasne dzieci zostawiae chyba za sob we wszystkich portach, ktre odwiedzie. Spalmy wic ten okrt i wszelkie inne statki w porcie, aeby nikt nie odczuwa pokusy, by uciec tu z powrotem. Na sama myl o tym twarz Dionizjosa wykrzywia si gniewem i omal nie straci cakiem panowania nad sob. Pojednawczo wtrciem: Wcignijmy raczej trirem na ld i nakamy Radzie w Panormos dogldn, by j naprawiono. Srebrna gowa Gorgony bdzie j chroni. Jeli przyjd do portu fenickie okrty wojenne, Rada musi zawiadczy, e trirema naley do nowego krla Segesty. Kartagiscy dowdcy okrtw wojennych unikaj mieszania si na wasn rk do spraw wewntrznych Panormos i Eryksu. Przypuszczam, e bd zmuszeni najpierw popyn do Kartaginy i prosi o rad. W taki sposb zyskamy przynajmniej na czasie i nic nie stracimy. Dorieus podrapa si w gow i powiedzia: Niech Dionizjos zajmuje si tym, co tyczy si morza. Jeli on zgodzi si na t propozycj, Turms, ja nie bd da podpalenia okrtu. Moe to zbyteczne pali drogocenne rzeczy, ktre potem trzeba budowa na nowo. I tak bd potrzebowa okrtw, by chroni eglug erycysk. Nastpnie Dorieus odda Panormos pod opiek poprzedniej Rady i obieca powrci w swoim czasie jako krl Segesty, by wymierza kary i nagrody stosownie do zasugi. Wieczr by ju ciemny, ksiyc w peni wieci okrg tarcz na niebie, a ludzie z Fokai, gono piewajc, przecigali ulicami miasta i liczyli si nawzajem.

2
Nazajutrz Dorieus uszykowa Fokajczykw do orzewiajcej wdrwki, ktra, jak mwi, miaa im pomc odzyska siy po trudach morza. Ludzie mimo trudnoci jzykowych roznieli jego saw po miecie. Gdy odprawia ofiar tu przed wyruszeniem, ucich zgiek na rynku i mieszkacy Panormos patrzyli na niego z zabobonn czci. Jest o gow wyszy od ludzi, nietykalny i bogom rwny, mwili do siebie nawzajem. Kiedy ofiara zostaa zoona, Dorieus powiedzia: Ruszajmy! Nie ogldajc si za siebie wyszed z miasta odziany w pen zbroj mimo upau. My inni, trzystu, jak nas nazywa, poszlimy w lad za nim, a na samym kocu szed Dionizjos z kawakiem liny w rku. Skarb wyadowalimy z okrtu i objuczyli nim muy i osy. Nie by ju szczeglnie trudny do transportowania, poniewa powana jego cz posza na dno wraz z oboma pidziesiciowiosowcami. Wyszedszy na rwnin, obejrzelimy si za siebie i zauwaylimy ku naszemu zdumieniu, e wielu z mczyzn z Panormos idzie z nami. Kiedy wieczorem zaczlimy wspina si na grskie zbocza, nasza stra tylna powikszya si o setki pasterzy i wieniakw, uzbrojonych wedug najlepszych swoich moliwoci. Gdy rozbilimy obz, na caym grskim zboczu migotay mae ogniska. Wygldao to tak, jakby wiksza cz ludnoci pogrza Panormos chtnie podniosa si do buntu przeciw Segecie. Ale na trzeci dzie wyczerpujcej wdrwki nieprzywykli do marszu Fokajczycy zaczli sarka i pokazywa sobie nawzajem pcherze pod podeszwami stp. Dorieus przemwi do nich i powiedzia:

144

 Sam id na czele i rozkoszuj si tym marszem, cho jestem w penej zbroi, a wy niesiecie tylko wasz bro. Sami zobaczcie, e nawet si nie poc. Odparli: Tak moesz mwi ty, ktry nie jeste podobny do nas. Potem, przy pierwszym rdle, rzucili si na ziemi, polewali gowy wod i pakali nad swoj bied. Napomnienia Dorieusa nie przyday si na nic, ale w lin w rkach Dionizjosa musieli wierzy, bo wstali i kontynuowali wdrwk. Dorieus powiedzia z uznaniem do Dionizjosa: Nie jeste gupi i zaczynasz widocznie rozumie obowizki dowodzenia na ldzie. Zbliamy si do Segesty i przed walk wiadom odpowiedzialnoci dowdca musi tak zmczy marszem swoich ludzi, eby nie mieli ju siy ucieka. Droga midzy Panormos i Segest jest w sam raz duga i jakby odmierzona przez bogw do tego celu. Wmaszerujemy prosto do Segesty i rozwiniemy si w szyku bojowym wewntrz jej murw. Dionizjos odpar ponuro: Sam wiesz najlepiej, co mwisz, ale my jestemy eglarzami, a nie hoplitami przywykymi do walczenia na ldzie. Tote wcale nie rozwiniemy si w kilka szeregw, tylko przeciwnie, zewrzemy szyki rami przy ramieniu i grzbiet przy grzbiecie w gromadzie. Ale pjdziemy za tob, jeli tylko pjdziesz na czele. Dorieus rozgniewa si na to i owiadczy, e zamierza stoczy ten rozstrzygajcy bj zgodnie z reguami wojny na ldzie, tak aby take jego potomkowie mogli czerpa z tego nauki. Ale spr przerwaa grupa Sikanw, ktrzy wyszli z lasu odziani w skry zwierzt, uzbrojeni w proce, uki i oszczepy, i pomalowani na czerwono, czarno i to na twarzy i na caym ciele. Ich przywdca mia na twarzy przeraajc mask wycit z drzewa. Wykona przed Dorieusem taniec, a nastpnie jego ludzie przynieli kilka gw segestaskich dobrze urodzonych i uoyli je u stp Dorieusa. Gowy byy zgnie i bardzo cuchny. Sikanowie opowiedzieli, e przybyli do nich w lasy i w gry wrbici zapowiedzieli przyjcie nowego krla oraz obdarowali ich sol. Umocnieni tymi wrbami w miaoci zaczli wic zapuszcza si na uprawne ziemie Segesty. Gdy szlachetnie urodzeni z Segesty wyruszyli z komi i psami, by ich odpdzi, zwabili wielu segestaskich modziecw do zasadzki i zabili ich. Potem jednake zaczli obawia si zemsty Segestan. Dlatego oddali si teraz pod opiek Dorieusa. Odkd signli pamici, przechodzia u nich z ojca na syna legenda, e kiedy przyby do ich kraju przez morze obcy przybysz o silnym ciele i pokona w pojedynku ich krla, ale odda ziemi jej pierwotnym osadnikom i przyobieca, i wrci tu kiedy, by nad nimi panowa. Nazywali teraz Dorieusa imieniem Erkle i prosili, by przegna Elymijczykw i odda kraj znowu Sikanom. Dorieus przyj oddawan mu przez nich cze jako rzecz zupenie naturaln z powodu swego pochodzenia i usiowa nauczy ich wymawia sowo Herakles. Ale ich jzyk odmawia wymwienia tego sowa, i krzyczeli tylko Erkle, Erkle, jak poprzednio. Dorieus trzs gow, narzekajc, e niewiele bdzie mia uciechy z takich barbarzycw. Byli istotnie barbarzycami, bo nie mieli innej broni z metalu prcz kilku oszczepw, miecza ich przywdcy i kilku noy. Wikszo nosia oszczepy i strzay z przywizanymi do nich grotami z ostro wyszlifowanego krzemienia. Segestanie nie pozwalali nikomu sprzedawa im broni z elaza. Kupcw, ktrzy obrali drog przez lasy, karano najokrutniej, jeli wrd swoich towarw mieli bro. Sikanowie musieli nawet zwala drzewa przez podpalanie i obciosywanie ich, poniewa nie mieli nadajcych si do uytku toporw. Posiadali natomiast inne uzdolnienia i umieli wskaza kamienie, w ktrych mieszkay duchy ziemskie. Nie cili te nigdy, nawet przez pomyk, drzewa, gdzie mieszkaaby driada, jak te nigdy nie pili wody ze rda jakiej nieyczliwej nimfy. Poprzedniego wieczora kapan ich wypi
145

proroczy napj, ktry sporzdzali z trujcych lenych jagd i korzeni zi, i pogrony w letargu widzia, e Dorieus nadchodzi. Dlatego te wiedzieli, jak twierdzili, jak wyj mu na spotkanie. Dorieus zapyta, czy chc si do niego przyczy i wszcz otwart wojn z Segestanami. Potrzsali gowami i mwili, e przywykli tylko walczy w lasach i w grach. Na otwarte pola Segesty nie wayli si wyj, poniewa bali si koni i zych psw. Ale obiecywali, e bd ledzi przebieg walki ze skraju lasu i dodawa otuchy Dorieusowi hukiem bbnw, ktre sporzdzali z dziuplastych drzew. Dorieus przyjrza si im, ucieszy si i powiedzia: Oto mamy helotw jak stworzonych dla mego przyszego krlestwa. Lepszych nie mgbym sobie wymarzy. W mojej Segecie modziecy nie bd zniewieciali, lecz bd zalicza si do mczyzn dopiero po zabiciu swego pierwszego Sikana. Ale na razie najlepiej bdzie nie mwi im o tym. Gdy szlimy dalej, coraz wicej Sikanw wychodzio z lasw, by patrze na nas i woa Erkle, Erkle na Dorieusa. Wieniacy z Panormos dziwili si ogromnie i mwili, i nigdy nie przypuszczali, e istnieje tylu Sikanw. Stronili oni od ludzi i chowali si najchtniej po lasach, i nie zwykli byli pokazywa si nawet przy handlowaniu, pozostawiali tylko swoje towary wymienne na okrelonych miejscach i przyjmowali w zamian za nie to, co im tam zostawiono. Potem znw rozpostary si przed nami yzne pola Segesty ze swymi otarzami i pomnikami. Dorieus nakaza nam nie depta zboa, poniewa ju uwaa je za swoj wasno. Nie wida byo ywej duszy, bo wszyscy schronili si do miasta. A przy pomniku ku pamici tego wtpliwego Filipposa, Dorieus zatrzyma si i rzek: Tu bdziemy walczy, aby udobrucha ducha mojego ojca. Moglimy dostrzec zaniepokojonych ludzi w dali na murach miasta. Dorieus kaza Fokajczykom uderza w tarcze, eby pokaza, e wcale nie zamierza zaskoczy miasta znienacka. Kiedy zgiek usta, posa do murw herolda, by zapowiedzie swoje dziedziczne roszczenia i wyzwa krla Segesty do walki o wadz. Nastpnie rozbilimy obz wok pomnika grobowego, jedlimy, pilimy i odpoczywalimy. Nie dao si unikn podeptania czci zboa, gdy byo nas tam okoo dwch tysicy ludzi, jeli liczy do tego Sikanw, ktrzy podkradali si za nami. Zdaje mi si, e zniszczenie pl rozdranio Segestan bardziej ni danie Dorieusa. Gdy spostrzegli, e zboe jest ju tak czy owak stracone, i e nie da si unikn walki, ich krl zebra swoich atletw i dobrze urodzonych modziecw i kaza zaprzc konie do wozw bojowych, ktre przez wiele dziesitkw lat uywane byy tylko do igrzysk. Krl ten nie mia wikszej wadzy ni kapan ofiarny w miastach joskich, ale psia korona zobowizywaa go, by szed na czele swoich wojsk. Wedug tego, co syszelimy pniej, nie mia do tego wielkiej ochoty, lecz zdj psi koron z gowy i ofiarowa j stojcym wokoo, gdy zaprzgano konie do wozw bojowych. Ale wanie wtedy take i nikt inny nie czu ochoty, by piastowa znak krlewski. Zdaje mi si, e dobrze urodzeni waciciele ziemscy w Segecie dobrze wiedzieli, i ludzie w miecie wcale ich nie kochali i moe zdobyliby si na odwag, by uderzy im w plecy, gdyby oni zadowolili si tylko obron muru, bez wdawania si w walk na otwartym polu. Tote napili si wina i zoyli ofiar bogom podziemnym, by nabra odwagi i cieszy si na chwalebn mier, jeli tak byo postanowione. Ze witynnej budy zabrali witego psa i prowadzili go midzy sob wraz z innymi psami. Nie szczdzili te czasu, by namaci i uczesa wosy. Kiedy wreszcie byli gotowi do walki, otwarli bram miejsk i wysali przed sob wozy bojowe. Zaprzgi rozpostary si w lini osaniajc bram miejsk, przedstawiajc wspaniay widok, jakiego chyba nikt w miecie nie oglda od caego pokolenia. Naliczylimy dwadziecia osiem wozw. Trzy cignione przez cztery konie, a reszta przez dwa. Konie byy okazae i miay piropusze i srebrne okucia na uprzy. Segestanie susznie byli dumni ze swoich szlachetnych koni
146

i zwykli byli chepi si, e bez trudu pokonaliby greckie zaprzgi, gdyby Grecy pozwolili im bra udzia w swoich igrzyskach. Ale Grekom nie zaleao na tym, by cign Elymijczykw na swoje hipodromy. Za wozami rozwinli si hoplici, zarwno szlachetnie urodzeni, jak zwerbowani wojownicy i atleci. Dorieus zakaza nam liczy tarcze, ebymy si nie przelkli. Za hoplitami szli przewodnicy psw, a za nimi procarze i oszczepnicy. Usyszelimy, jak wonice woali na swoje konie. Zaprzgi zaczy toczy si ku nam w jednym szeregu. Kiedy Fokajczycy zobaczyli rozdte nozdrza koskie i galopujce kopyta, zaczli dre tak, e ich tarcze szczkay o siebie. Dorieus sta na samym przedzie i kaza ludziom mnie nie ustpowa i skierowa wcznie ku koskim brzuchom. Ale kiedy wozy zbliyy si z hukiem, ludzie z Fokai wycofali si zdecydowanie za pomnik i otarze, owiadczajc, e jeli chodzi o nich, niech Dorieus sam si upora z tymi koskimi sprawami, do ktrych oni nie przywykli. Reszta naszego oddziau wycofaa si przy tym take ostronie za szeroki rw nawadniajcy, zrywajc za sob mostki i brodzc w popiechu w bocie a po szyj. Dorieus cisn dwa oszczepy, zrani skrzydowego konia w czworokonnym zaprzgu i zabi wojownika na wozie, ktry przeszyty oszczepem spad i wlk si za swoim wozem. Ja chybiem, rzuciwszy jeden swj oszczep, ale gdy konie stany dba przede mn, postpiem dwa kroki do przodu i wbiem z caej siy drugi oszczep w brzuch najbliszego konia. Postanowiem nie odstpowa od boku Dorieusa, bez wzgldu na to, co si stanie, lecz okaza si rwnie mnym jak on, chocia nie byem mu rwny siami i sztuk fechtowania. Do tej decyzji doprowadzia mnie uraona prno, a nie rozsdek. Ale przekonywaem samego siebie, e taka decyzja suya rwnie dobrze jak co innego, by siebie wyprbowa. Gdy Dorieus zobaczy, e postpiem dwa kroki do przodu ku koniom, ogarn go sza i zaatakowa je mieczem, tak e konie z pierwszego zaprzgu pady, kopic ziemi. Jednego z koni w najbliszym zaprzgu szczliwa strzaa trafia w oko, tak e stanwszy dba, ponis w ty, a wz si przewrci, wprowadzajc zamieszanie w szyku. Szlachetne zwierzta byy przyzwyczajone tylko do zawodw i nie wiedziay nic o wojnie. Gdy krl Segesty ujrza, jak wiele z jego niezastpionych koni pada od ran, straci opanowanie i krzykn do wonicw, by zawrcili. Take wielu szlachetnie urodzonych modziecw wybuchno paczem i krzyczao, e wol raczej sami umrze ni patrze, jak zabija si te szlachetne zwierzta. Woali do nas, zakazujc nam wyrzdza koniom krzywd. Nieuszkodzone zaprzgi zawrciy, a wojownik na obalonym dwukonnym wozie bojowym zapomnia o walce, zeskoczy, i rzuci si na ziemi, i obj umierajce konie, caowa je po chrapach i oczach, i usiowa wieloma pieszczotliwymi sowami przywoa je z powrotem do ycia. Kiedy zaprzgi zawrciy na lewo i na prawo, i stojcy w nich bardziej opanowani wojownicy rzucili na nas oszczepy, wozy zatrzymay si, a wonice wysiedli i zaczli uspokaja drce i spienione rumaki, przeklinajc nas i wygraajc nam piciami. Fokajczycy wyszli teraz ze swego schronienia za Dorieusem tarcza przy tarczy, a tu za nimi uszykowa si jako wsparcie drugi szereg. Take i oboceni powstacy erycyscy przeskoczyli z powrotem przez rw i wymachujc dzielnie maczugami i pakami wznosili wcieke okrzyki bojowe. Segestascy hoplici odstpili na bok, a poskramiacze psw spucili je z uwizi i poszczuli na nas. Z wyszczerzonymi zbami i warczc z wciekoci rzuciy si pdem na nas. Miaem na sobie pancerz i nagolenice, Dorieus rwnie, a Fokajczycy bronili si tarczami. Dorieus krzycza na psy i zadowala si wymierzeniem ciosu w nos tym, ktre rzucay mu si do garda, tak e z wyciem spaday na ziemi. Ale przez ten warczcy zgiek sycha byo daleko za nami przeraone krzyki uciekajcych do lasu Sikanw. Rozbawio to Dorieusa do tego stopnia, e wybuchn miechem i bi si po kolanach. mia si dugo i zdaje mi si, e jego miech najbardziej doda otuchy Fokajczykom.
147

Psy przebiegy obok nas i rzuciy si krwioerczym stadem na powstacw z Eryksu, rway nie osonite garda, przegryzay yy i mey goe ramiona midzy szczkami. Ale wieniacy wytrzymali zajady atak tych znienawidzonych zwierzt i krzyczeli z radoci, gdy udao im si pozbawi ktrego z nich ycia uderzeniem paki. Zabicie rasowego psa byo najciszym przestpstwem w Eryksie i wieniacy ci, jak rwnie ich ony, bezbronnie musieli znosi ukszenia i patrze, jak psy bezkarnie rozdzieraj im owce i strasz dzieci. Jak przypuszczam, wity pies Segesty, Krimisos, nie mia wzi udziau w tym ataku. Moe jednak zerwa si ze smyczy albo te spuszczono go z niej przez pomyk. W kadym razie ten osiwiay ju i agodny pies, ktry przez wiele lat wid spokojne i ciche ycie w swej przegrodzie, przykutyka za innymi, gruby i ogromny, i zbity z tropu rozglda si wokoo, nie rozumiejc, co si dzieje. Warczenie i skowyt jego psich braci podniecao go, a odr krwi unoszcy si z ziemi drczy jego wydelikacony nos. Dorieus zawoa na niego gono i pies uspokoi si zaraz i przybieg do niego, obwcha przyjanie jego kolana i podnis eb, by spojrze mu w twarz. Dorieus pogaska go po gowie i przemwi do niego yczliwie, obiecujc, e kiedy ju przejmie psi koron, da mu co roku do pary jeszcze pikniejsz dziewic ni dotychczas. wity pies uoy si dyszc u jego stp, by wypocz po swym krtkim biegu. Patrzy chytrze na byszczcy szereg segestaskich hoplitw, marszczy nos i szczerzy te zby. Fokajczycy nie zrozumieli znaczenia tego znaku, ale szlachetnie urodzeni Segestanie zrozumieli go tym lepiej. Z ich grona rozleg si krzyk zdumienia, i sam krl zniy si do tego, by zagwizda na psa i wezwa go do powrotu, zdajc sobie spraw, e szczcie zaczyna wymyka mu si z rk. Ale pies udawa, e nie syszy krlewskiego gwizdania i nawoywa swego przewodnika, tylko patrzy czule na Dorieusa i liza jego okute elazem sanday. Take ja pochyliem si i pogadziem psa po grzbiecie, on za lizn yczliwie jzykiem moj do na znak przyjani. Ale Dorieus gniewnie kaza mi zostawi psa w spokoju. By on jego upem i ja nie miaem czego tu szuka. Jeszcze bardziej przerazili si Segestanie, gdy ujrzeli, e prosty lud omiela si zabija ich psy. Szybko zaczli odwoywa psy z powrotem, a poskramiacze pobiegli z pogard mierci, by je przywabi i wzi znowu na smycze. Aby oszczdzi uczucia Krimisosa, Dorieus zabroni zabija tych nieuzbrojonych pomocnikw, ale zbuntowani Erycyczycy nie mogli si powcign. Dorieus przemwi teraz do witego psa i nakaza mu zosta i trzyma stra przy pomniku grobowym jego ojca. Wprawdzie nie byy to szcztki jego ojca, tylko Filipposa z Krotony, ale Dorieus prawdopodobnie zapomnia o tym. Pies woy nos midzy przednie apy i lea dalej na ziemi. Dorieus obrzuci wzrokiem Fokajczykw, wzywajc Dionizjosa, i da znak uderzeniem w tarcz, po czym ruszy ku falujcemu szykowi segestaskich hoplitw. Doczyem od razu do jego boku, nie dajc mu si wyprzedzi. Kiedy Dionizjos z Fokai ujrza, e nadesza powana chwila, zatkn kawaek liny za pas, chwyci tarcz i miecz i pospieszy, by stan u prawego boku Dorieusa. Ani Dorieus, ani Dionizjos nie, ogldali si za siebie. Kroczc tak gsto zwartym szeregiem jeden obok drugiego przyspieszalimy ustawicznie kroku, poniewa nikt z nas nie chcia puci drugiego przed siebie. Dorieus z powodu swojej godnoci, Dionizjos z powodu swojej sawy wojennej, a ja z czystej prnoci. Ale najzazdroniej czuwa Dorieus nad tym, aby nasze stopy nie wyprzedziy go choby tylko o czubki palcw. W ten sposb znalelimy si wkrtce w penym biegu. Za sob syszelimy okrzyki wojenne Fokajczykw, i tupot ng, gdy usiowali nas docign. Powstacy z Eryksu biegli za nimi, a w dali sycha byo guchy huk wydronych pni i domylalimy si, e Sikanowie wyszli z lasu i spiesz za nami. Do hoplitw byo okoo dwustu krokw i odlego ta zmalaa prdzej, ni mog to opisa. Sdz jednak, e bya to najdusza droga w caym moim yciu. Dum moj ratowao jedynie to, e cay czas obserwowaem bacznie czubki moich stp. Nie patrzyem w gr i przed siebie,
148

dopki ryk Dorieusa nie sprawi, e podniosem tarcz tu obok jego tarczy, eby wyapywa oszczepy, ktre teraz miotano na nas. Od ciaru oszczepw opado mi rami dwigajce tarcz, a jeden z nich przebi nawet tarcz i zrani mnie, cho wtedy tego nie zauwayem. Na prno usiowaem strzsn je z tarczy, i dopiero miecz Dorieusa bysn nagle koo mnie jak niegdy i jednym ciciem odci drzewca oszczepw, tak e zdyem podnie znowu tarcz, gdy z caym rozpdem zderzylimy si z hoplitami. W wirze walki wysycha gardo, serce ciska si i czowieka ogarnia swego rodzaju upojenie, ktre przeszkadza mu odczuwa bl od ran. Gdy nasze tarcze zderzyy si z tarczami segestaskich hoplitw, wiedzielimy, Dorieus, Dionizjos i ja, e wreszcie napotkalimy twardy opr. Mimo siy naszego natarcia nie moglimy zama ich szeregw. Wygiy si tylko do tyu. Zdaje mi si jednak, e w prawdziwej walce nikt nie wie zbyt duo o jej przebiegu. Ma do trudu, by broni swego ycia w licznych rozstrzygajcych chwilach. Ludzie w pierwszym szeregu Segestanw posczepiali tarcze hakami. Ci, ktrych obalilimy przy natarciu, pocignli za sob cay szereg do tyu, tak e cay szyk zacz falowa i moglimy przebiec po tarczach i zaatakowa nastpny szereg, majc tu za sob nacierajcych Fokajczykw. Dopiero wtedy zacza si prawdziwa walka na miecze, m przeciw mowi. Segestanie byli zniewieciali, ale z zaciekoci i alu o poszkodowane psy i konie, stanowili strasznych przeciwnikw. Walczyli o swoje mienie i odziedziczon potg, uwaajc, e nie warto y, gdyby stracili swe dziedziczne prawa. Tote szli nieustraszenie do przeciwnatarcia, by pomci mier swoich psw i koni. A jeszcze straszniejszymi przeciwnikami byli zaprawieni w zapasach i walce na pici atleci, ktrych jedynym zadaniem byo wiczenie si i zrcznoci dla rozrywki swych panw. Dionizjos zachca krzykiem swoich ludzi: Fokajczycy, ju wasi przodkowie walczyli na tym polu i jest te tutaj pomnik grobowy nam znany! Niech wic si nam zdaje, e jestemy u siebie w domu i walczymy o ycie! A do zwtpiaych i zmczonych krzykn: Fokajczycy, by moe sawa to sowo zbyteczne, a ycie eglarza mao jest warte, ale pamitajcie, e bijecie si o wasz skarb! Tam za nami hoota z Eryksu pogania ju osy i woy, by zrabowa nam skarb, gdy myl, e zostaniemy pokonani. Zbiorowy ryk wciekoci wydar si z gardzieli omdlewajcych mczyzn, tak gorzki, e Segestanie na chwil opucili miecze. Dorieus spojrza ku niebu i zawoa: Suchajcie, suchajcie poszumu skrzyde bogini zwycistwa na wysokim niebie! Skorzysta z krtkiej chwili ciszy, ktra czasem powstaje w walce tu przed rozstrzygniciem. I moe to tylko krew szumiaa mi w uszach, ale zdawao mi si, e wyranie sysz cikie uderzenia skrzyde nad nami. Take Fokajczycy syszeli to, albo przynajmniej tak potem utrzymywali. Nadnaturalne uniesienie ogarno Dorieusa w tej chwili, tak e siy jego wyday si wielokrotnie pomnoone i nikt nie mg mu si oprze. U jego boku par do przodu Dionizjos z karkiem wycignitym jak u byka, wyrbujc sobie drog toporem, a za nim sza gromada Fokajczykw, z furi, tak e si rozpaczy udao nam si przeama szyk hoplitw. Lekkozbrojni za nimi dziko rzucili si do ucieczki, poszc konne zaprzgi i przewracajc na ziemi poskramiaczy psw, a te uwolniy si i zaczy w tym zamieszaniu ksa wszystko wok siebie. Nieoczekiwana sia naszego ostatniego natarcia zaskoczya take krla Segesty, tak e nie zdoa si odsun. Dorieus zabi go tak szybko, e tamten ledwie zdy unie miecz do obrony. Hem z psi koron potoczy si po ziemi, a Dorieus schwyci go i wysoko podnis, pokazujc wszystkim. Niewiele to znaczyo, poniewa sami Segestanie nie cenili zbytnio swego krla i psiej korony. Przejcie witego psa do Dorieusa przerazio ich o wiele bardziej ni to, e krl zgin, a psia
149

korona przepada. Ale Fokajczycy nie wiedzieli o tym. Wykrzyknli z triumfem i wznieli okrzyk zwycistwa, mimo e hoplici zaczynali zamyka swoje szeregi za nami, a droga w przd, do miasta, bya zagrodzona nieprzeniknion gstw zaprzgw konnych i lekkozbrojnych peltastw. Wanie w tej chwili u bramy miejskiej podnis si krzyk zgrozy i przeraenia. Wonice wozw bojowych, chcc zaprowadzi drogocenne zwierzta w bezpieczne miejsce, zawrcili tratujc bezlitonie komi uciekajcych peltastw. Woali, e wszystko stracone i miasto pado. Ludzie na murach Segesty sdzili, e walka zostaa rozstrzygnita, skoro peltaci uciekaj, a wozy wracaj do miasta. Napadli wtedy znienacka na nielicznych stranikw, odebrali im bro, zaparli bram i przejli wadz w miecie. Straciwszy swego dowdc i zdawszy sobie spraw, e w Segecie wybucho powstanie, szlachetnie urodzeni przestali walczy i chcieli si naradzi. Tymczasem nasza przerzedzona grupa utorowaa sobie drog a do bramy miejskiej, w czym nie starali nam si przeszkodzi lekkozbrojni. Byli oni pochonici ratowaniem wasnej skry i uciekajc przewracali i tratowali jeden drugiego. Wielu dobiego a do muru, wycigali rce do gry i woali do swoich przyjaci, e zostali zmuszeni do udziau w walce i chtnie wziliby udzia w powstaniu teraz, kiedy lud wzi ju wadz w swoje rce. Przywdcy powstania kazali te wciga na gr tych, ktrzy przypadli im do gustu, aeby wzmocni swoj wadz w miecie. Mur miejski w Segecie nie by nad miar wysoki. Skada si przewanie z gliny i by umocniony kamieniami i drewnem. Mwic o ludzie Segesty, mam tu na myli zamonych kupcw i rzemielnikw, wacicieli warsztatw zatrudniajcych niewolnikw i uczniw. Dotychczas mieli oni w Segecie mao do powiedzenia, bo Segest i wraz z ni ca krain Eryks rzdzili posiadacze ziemscy i szlachetnie urodzeni dziedziczcy godnoci. Ci zwykli byli wybiera ktrego ze swoich na nosiciela psiej korony. Ludno miejska w Segecie nie miaa natomiast nic wsplnego z bezrolnymi robotnikami i pastuchami, ktrzy szli z nami. Przy bramie zatrzymalimy si, by otrze z siebie krew i zaczerpn tchu. Dorieus waln o bram brzegiem tarczy i zada, aby go wpuszczono, podnoszc w gr psi koron tak, aby wszyscy mogli j widzie. Bya tak maa, e tkwia mocno na jego gowie, poniewa szlachetnie urodzeni w Segecie mieli o wiele mniejsze gowy ni Grecy. Hodowali te psy z rasy o tak maych bach, e podobne byy do nich samych. Ku naszemu zdumieniu brama otwara si z trzaskiem i wyszli nam na spotkanie jako przywdcy ludu obaj synowie Tanakwil, ktrzy z ponurymi minami przywitali Dorieusa jako krla Segesty. Wpucili nas do miasta i szybko zamknli bram. Fokajczykw pozostao tylko okoo czterdziestu. Wielu z nich chwiao si na nogach i wnet osuwali si na ziemi. Inni nieli albo prowadzili midzy sob rannych towarzyszy. Lud powita Dorieusa radosnymi okrzykami, wychwalajc jego wspaniay bj. Niebawem ujrzelimy Tanakwil, ktra wysza nam na spotkanie, odziana w sztywne szaty i kartagiski kapelusz. Niewolnica niosa nad jej gow parasol, eby pokaza, e pochodzi ona od kartagiskich bogw. Skonia gow przed Dorieusem i podniosa obie rce, eby go powita. Dorieus wrczy jej psi koron do potrzymania, by mie wolne rce, i sta potem rozgldajc si dokoa troch stropiony, jakby nie wiedzc, co dalej robi. Moim zdaniem mg by serdeczniej przywita swoj ziemsk maonk, nawet jeli zwiza si na morzu z Tetyd o biaych czonkach. Tote spiesznie powiedziaem: Tanakwil, Tanakwil, witam ci z caego serca. W tej chwili jeste dla mnie pikniejsza ni soce, ale Arsinoe jest przy taborze i musimy uratowa j, aby nie wpada w rce Segestan. Take Dionizjos rzek:

150

 Na wszystko jest czas i nie chc ci w aden sposb przeszkadza, Dorieusie, w tak szczytnej chwili. Ale nasz skarb jest tam koo nagrobka i obawiam si, by te erycyskie pastuchy go nie zraboway. Dorieus ockn si z oszoomienia i odpar: Tak, tak, zupenie o tym zapomniaem. Daem ju zadouczynienie prochom mojego ojca i spokj jego duszy. Imi tego podejrzanego Filipposa musi szybko zosta zatarte, a na jego miejscu ma by wypisane: Ku pamici Dorieusa, ojca Dorieusa, krla Segesty, Lacedemoczyka, ongi najpikniejszego mczyzny i trzykrotnego zwycizcy olimpijskiego, oraz wszystkich pokole pochodzcych od Heraklesa, na tyle, na ile je pamitam. Zapytaj ludzi w Segecie, czy maj co przeciwko temu. Wytumaczylimy, o co chodzi, synom Tanakwil. Westchnli z ulg j owiadczyli, e wcale nie maj nic przeciw temu, by pomyka zostaa sprostowana. Przeciwnie, ciesz si, e Dorieus nie zada niczego wicej. Dorieus powiedzia wtedy: Skarbu nie potrzebuj, a Arsinoe da sobie rad sama. Jest przecie teraz pord samych mczyzn. Ale witego Krimisosa zostawiem, by czeka na mnie przy nagrobku mego ojca. Trzeba go przyprowadzi z powrotem do miasta. Czy jest kto chtny, bo ja sam jestem zmczony po walce i nie chce mi si i tak daleko? Nikt z Segesty nie wyrazi ochoty, a ludzie z Fokai trzli gowami i mwili, e i oni s tak potuczeni i okryci ranami, i ledwie trzymaj si na nogach. Dorieus westchn i rzek: Krlewskie brzemi to cikie brzemi. Ju czuj si do samotny midzy miertelnymi i nie mog wicej na nikim polega. Krl jest sug swego ludu i w taki sposb swoim wasnym pierwszym sug. Nie ma wic chyba innej rady, tylko sam musz pj przyprowadzi psa. Nie mog go zawie, skoro odda si pod moj ochron i liza mi stopy. Tanakwil wybuchna paczem i zabraniaa mu i, Fokajczycy wpatrywali si w niego szeroko rozwartymi oczami, a Dionizjos orzek, e jest szalecem. Ale Dorieus kaza otworzy bram i sam wyszed z miasta. Ramiona mu opady ze zmczenia, tak e tarcza obijaa si o nagolenice, a miecz zwisa ku ziemi. Swj piropusz utraci w walce, a caa zbroja bya czerwona od krwi. Na wycigi wybieglimy na mur, by zobaczy, co si stanie, i ujrzelimy, e segestascy szlachetnie urodzeni zebrali si w grup za swymi tarczami, z wozami bojowymi wewntrz swego szyku, a peltaci stali osobno, spierajc si gwatownie. Powstacy z Eryksu wycofali si w bezpieczne miejsce za rowem nawadniajcym. Na skraju lasu, ledwie widoczni, majaczyli odziani w skry Sikanowie, ktrzy od czasu do czasu wybijali werbel na bbnach. W dali przez puste pobojowisko wdrowa Dorieus pord zakrwawionych trupw i nieruchomo lecych rannych, ktrzy woali o wod i wzywali w rozmaitych jzykach swoje matki. Idc pozdrawia kadego polegego Fokajczyka po imieniu i wychwala jego dzielno w boju. Nie jeste martwy powtarza gono przy kadym trupie. Jeste nietykalny i wci jest nas trzystu i trzystu bdzie nas zawsze. Kiedy tak szed przez pole, ucichy wszystkie gosy. Segestascy wielmoe patrzyli na niego, nie wierzc wasnym oczom, i adnemu nie przyszo do gowy go zaatakowa. Jak zawsze przy wielkim rozlewie krwi na niebie zebray si cikie chmury, ale gdy Dorieus szed, rozpierzchy si i w blasku soca jego czerwonokrwawa posta lnia wspaniale. Fokajczycy szeptali midzy sob i orzekli: On jest zaiste bogiem, a nie czowiekiem, cho wierzylimy w to tylko w poowie.

151

Nawet Dionizjos powiedzia: Nie, czowiekiem on nie jest, przynajmniej nie jest zdrowym czowiekiem. W ten sposb kroczy Dorieus obok nieprzyjacielskiego wojska a do nagrobka i przywabi witego psa. Ten zaraz zerwa si, przykula machajc ogonem i patrzy na Dorieusa z oddaniem. Dorieus wezwa mocnym gosem ducha swego ojca i zapyta: Jeste ju zadowolony, mj ojcze, Dorieusie? Zaznae ju spokoju i nie bdziesz mnie wicej nawiedza? Pniej wielu opowiadao, e sycha byo z nagrobka guch odpowied: Tak, jestem zadowolony, mj synu, Dorieusie, i zaznaem spokoju. Ja sam nie syszaem adnego gosu i nie wierz te w t histori, poniewa Segestanie dwadziecia lat wczeniej wyranie wznieli ten nagrobek dla Filipposa z Krotony i pochowali ojca Dorieusa wraz z innymi polegymi na swoich polach, nie oddajc mu szczeglnej czci. Z drugiej strony Dorieus mg istotnie sysze tak odpowied w samym sobie, gdy duch jego ojca wezwa go przez ldy i morza a do Segesty i nawiedza go dotychczas zarwno we nie, jak na jawie. Chc to podkreli, by nie twierdzi, e Dorieus kama. Co prawda on sam nie powiedzia nigdy, e usysza tak odpowied, ale te nie przeczy, gdy mwili o tym inni. Waciciele osw i wow pocigowych przypdzili ju z zadowoleniem swoje zwierzta do rowu nawadniajcego w nadziei, e znajd tam obfity up. Ale poniewa nie byo mostkw, nie mogli przedosta si na drug stron rowu, a nie wayli si przej ze zwierztami w brd, gdy boto byo gbokie. Dorieus przemwi do nich przyjanie i nakaza im wraca. Arsinoe odpowiedziaa mu swym jasnym gosem z grzbietu osa, mwic, e ci bezwstydni mczyni nie chcieli jej sucha i zamierzali zrabowa j i skarb. Mikon znowu, zobaczywszy gwatowno walki, szybko upi si do nieprzytomnoci, tak e nie nadawa si do niczego. Arsinoe kazaa go wpakowa do pustego kosza po paszy. Wystarczyo, e Dorieus zrobi kilka gniewnych krokw w stron taboru, eby poganiacze osw si opamitali. Zaczli nawoywa swoje zaprzgi i zapewniali jak jeden m o swej niewinnoci. Wielka rzesza mczyzn z Eryksu take nabraa odwagi na widok Dorieusa i przekroczya z powrotem rw, eby i za nim do miasta, ale trzymali si w penej szacunku odlegoci od niego. Gdy Arsinoe nadjechaa na swoim ole, klatk z kotem trzymajc przed sob, wity pies Segesty najey sier i warkn. Dorieus uzna dlatego, e najlepiej bdzie wrci do miasta przed innymi, eby wity pies nie poczu si uraony dziwnym zapachem kota. Kiedy zacz zmierza w stron Segesty, wielmoe nawoywali jeden drugiego, eby go zaatakowa i zabi. Ale zobaczywszy, jak pies Krimisos z podniesion gow i obnaonymi kami idzie tu za nim jak gdyby po to, by go chroni, wycofali si znowu do swego chronionego tarczami szyku. Za Dorieusem podyo okoo dwadziecia jucznych zwierzt z naszego taboru z poganiaczami, a na kocu szed osio, do ktrego kosza na pasz Arsinoe kazaa miosiernie woy skulonego we dwoje Mikona. W miecie Mikon otrzewia jednak i trzyma si na nogach, cho nie bardzo wiedzia co si dzieje wok niego, ale by tak dowiadczonym lekarzem, e mg wykonywa swj fach rwnie dobrze, a zdaniem wielu nawet lepiej ni na trzewo. Bez wahania wtyka ig lekarsk w rany, aby zbada ich gboko, nastawia czonki wywichnite ze staww przez segestaskich atletw i przypala rozpalonym elazem ukszenia psw. Co do mnie wspomn tylko, e miaem oba kolana odarte ze skry, oszczep zrani mnie w rami, a strzaa przeszya mi na wylot szyj tu nad obojczykiem, tak e Mikon musia rozci ran na karku, eby mc wyj grot. Ale powiedzia, e te rany s tylko takiego rodzaju, e mog mi w sam raz suy jako przypomnienie o mojej miertelnoci.
152

Wcale nie ualam si z powodu tych ran. Wymieniam je tylko dlatego, e podczas gdy mnie opatrywano, Dorieus zacz zbiera i liczy Fokajczykw, ktrzy jeszcze mogli utrzyma si na nogach i podnie rk. Powiedzia: Nie chc was trudzi, ale Segestanie wci jeszcze trzymaj si w szyku za tarczami na polu. Musimy wida wyj za bram i doprowadzi walk do koca. Ale tych sw Fokajczycy nie wytrzymali. Wybuchnli gonymi okrzykami, domagajc si, by zadowoli si psi koron. I ja czuem odrtwienie czonkw i wtrciem: Dorieusie, oka cierpliwo. A tu szedem za tob, ale dalej nie pjd. Dionizjos policzy swoich ludzi i rzek gorzko: Trzystu nas byo, ale teraz Fokajczykw nie ma nawet tylu, by obsadzi zaog jeden pidziesiciowiosowiec. Duchy nie mog harowa przy wiosach ani wciga agli. Przynajmniej nigdy o tym nie syszaem i nie chc te tego widzie. Dorieus zgodzi si w kocu zdj hem z gowy, westchn gboko i rzek: By moe istotnie zrobiem ju swoje, cho przed chwil zdawao mi si, i sam mj widok moe przepdzi do ucieczki cae wojsko z tarczami i inn broni. Take synowie Tanakwil byli zdania, e rozlano ju dostatecznie duo krwi i e Segesta potrzebuje swoich hoplitw, aeby nie straci wadzy nad Eryksem. Tote przysza pora na ukady i to najlepiej na sposb kartagiski. Przyobiecali chtnie, e dopilnuj tej sprawy, eby Dorieus nie musia ama sobie gowy nudnymi szczegami. Tanakwil za powiedziaa: Moi synowie maj suszno, najwyszy czas, eby odpocz po trudach. Uwaam, e twoim najwaniejszym zadaniem bdzie teraz zaprowadzenie na czele uroczystego pochodu witego psa do jego budy, a potem pozostanie ze mn w cztery oczy, abymy mogli pomwi o wszystkim, co si stao. Dorieus rozejrza si dokoa bdnym wzrokiem i odpar sabym gosem: Daleko jeste przed moimi oczyma, Tanakwil. Zdaje mi si, e mino wiele lat, odkd spotkalimy si w Himerze. Twoja twarz postarzaa si od tego czasu, a policzki ci zapady. Ale naturalnie zajm si psem, a potem ka wznie wityni dla Heraklesa. Nie zd wcale zosta z tob na osobnoci, dopki nie puszcz w ruch tej wanej sprawy. Tanakwil poczua si uraona, ale pokrywaa to umiechem i pokazywaa swoje zby z koci soniowej, wykonane w miecie Eryks. Na pewno zeszczuplaam z niepokoju o ciebie, bo nie dawae zna o sobie powiedziaa. Ale z tob na osobnoci przyjd szybko znowu do siebie. A i ty spojrzysz na wszystko innymi oczami, gdy tylko wypoczniesz. Synowie Tanakwil oznajmili, e nie teraz jest wanie najodpowiedniejsza chwila na mylenie o nowej wityni, gdy pola s stratowane, a ziemia poniosa take inne szkody. Aby budowa wityni trzeba bada znaki wrebne i wyliczy odpowiedni rok, i w Segecie s wrbiarze, ktrzy to umiej. Dorieus ustpi w kocu, pozwoli, by pomocne rce zdjy z niego pancerz, i woy fenicki paszcz, na ktrym byy odtworzone ksiyc i gwiazdy, segestaska nimfa i wity pies. Lud szed za nim w procesji do wityni. Oprcz tych Fokajczykw, ktrzy trzymali si na nogach, szli tam tylko starcy, kobiety i dzieci, gdy mczyni z Segesty mieli waniejsze sprawy na gowie. wity pies nie chcia wej do swojej przegrody, lecz warcza i patrzy bagalnie na Dorieusa. Ten zmuszony by zacign go tam na smyczy, a znalazszy si ju w budzie pies usiad zaraz na tylnych nogach i zacz wy w najbardziej zowrbny sposb. I nie chcia je ani pi tego, co ludzie mu dawali.
153

Dorieus zdj psi koron, tkwic na ciemieniu i nie wyrniajc si niczym szczeglnym prcz swego wieku, straci cierpliwo i sykn: To wycie psa kuje mnie w uszy i sprowadza ze myli. Jeli nie skonicie psa do zamilknicia, pjd i wychoszcz go. Na szczcie ludzie nie rozumieli, co mwi. Ale i ja byem przygnbiony tym zowrbnym wyciem. Zwrciem si wic do Tanakwil i zaproponowaem: Jeli dobrze pamitam, jest tu w zwyczaju co roku wydawa najpikniejsz dziewic w miecie za witego psa. Dlaczego wic nie ma jej tu teraz, by si zaja swoim psim maonkiem? Tanakwil odpara: To tylko odziedziczony zwyczaj i nie pociga ju dzi za sob tych samych obowizkw, co dawniej. W istocie dziewczyna dzieli tylko z psem tort weselny i nie musi duej pozostawa w psiej budzie. Ale moemy przecie uczci przybycie Dorieusa przysaniem nowej dziewczyny, by zabawia psa i skonia go do milczenia. Z miny Dorieusa widzielimy, e nie ma czasu do stracenia. Tanakwil krzykna pospiesznie do ludzi i zaraz przybiega maa dziewczynka, obja psa rkami za szyj i zacza mu co szepta do ucha. Pies patrzy na ni zdziwiony i usiowa strzsn j z siebie, ale dziewczynka bya uparta i pies w kocu zamilk i podda si jej pieszczotom. Ludzie zawistni utrzymywali wprawdzie, e maa ebraczka nie jest dostatecznie godna Krimisosa, ale Tanakwil odpara szorstko, e nie jest to w tym dniu jedynie naruszenie starego obyczaju. Jeli wity pies zaakceptowa obdart dziewczynk i zadowoli si ni, sam chyba wiedzia najlepiej, co robi. Psia przegroda stanowia cz krlewskiego paacu, gdzie zapobiegliwa Tanakwil zdya ju przygotowa kpiel i posiek. Dom by nie zamieszkay i brzydko cuchn, poniewa przechowywano tam wite przedmioty, z ktrych wiele pochodzio od zwierzt. By te stary i nie by zbudowany na sposb grecki jak dom szlachetnie urodzonych, skutkiem czego byy krl zwyk by odwiedza go tylko wtedy, gdy wymaga tego jego urzd. Ale Dorieus by zadowolony z paacu, zaj dom stojcy w pobliu dla Fokajczykw i nakaza, by rannymi zaopiekowali si mieszkacy Segesty. Tanakwil miaa mnstwo roboty, eby Dorieusowi zapewni moliwie jak najwicej wygody. Wykpaa go i namacia jego czonki o tyle, o ile si dao z powodu siniakw i ran. Sam Dorieus by coraz bardziej zmczony i nie mia nawet siy, by pj na uczt wyprawion na jego cze, tylko musieli go tam zanie sudzy. Gdy usiowa co zje, zwymiotowa to zaraz na posadzk, poprosi o wybaczenie i powiedzia do Tanakwil: Nie wiem doprawdy, co mi si stao. Ale postawiwszy na swoim czuj si saby i nie wiem ju, czego chc. Zabierz t przeklt psi koron. mierdzi ona tak jak wszystko tutaj mierdzi psem. To pewnie ten odr mnie mdli. Popatrzy gdzie obok nas, zapa si za brzuch i cign dalej: Jest mi tak, jakbym znowu by na okrcie, i oe koysze si pode mn. W taki sam sposb koysaem si w objciach mojej ukochanej. Wtajemniczya mnie ona w boskie misteria i karmia jedzeniem bogw z pmiska z perowej macicy. O, Tetydo, Tetydo, moja wita maonko, tu na suchej ziemi bd zawsze tskni za tob. Mam nadziej, e mi to wybaczysz, moja ziemska maonko Tanakwil, a zreszt i ciebie te otacza psi odr. Tanakwil spojrzaa zym okiem na nas, a zwaszcza na Arsinoe, ktra wbia wzrok w ziemi. Pospieszyem wyjani Tanakwil, co stao si na morzu, a Mikon szepta jej co do ucha jako lekarz. Tanakwil kiwna gow, ale rzucia nieufne spojrzenie na Arsinoe, pogadzia potem Dorieusa po policzku i powiedziaa: Rozumiem ci bardzo dobrze. I prawdopodobnie to ja rozumiem ci najlepiej i wcale ci nie mam za ze twego zwizku z Tetyd, gdy nie jestem z natury zazdrosna. Zdaje mi si, e bdzie
154

najlepiej, jeli nie bdziesz si przez kilka dni pokazywa ludziom. Krla szanuje si i czci tym bardziej, im lepiej potrafi on sta si niewidocznym i przestanie si miesza do tego, do czego jest za dobry. Mam dla ciebie przygotowany strj modej dziewicy. Jest on z najcieszej tkaniny, a w alkowie znajdziesz take kdziel. Dla przebagania bogw bdziesz mg wykonywa kobiece zajcia, podobnie jak twj wity praszczur Herakles, ktry przez jaki czas przywdziewa szaty kobiece. Fokajczycy suchali tego z otwartymi ustami, ale nikt si nie mia. Dionizjos te uzna, e Dorieus wykaza tak bezprzykadn msk odwag, i istotnie najlepiej bdzie, by udobrucha bogw, przebierajc si na kilka dni w szaty kobiece. Obietnica Tanakwil i yczliwe zrozumienie Dionizjosa uspokoio Dorieusa tak, e oczy mu si zamkny i zwali si na nos na swoje oe. Gdy zanielimy go do alkowy, szuka po omacku wok siebie. Tanakwil usiada przy nim na ou, podniosa czule jego gow, wzia j w objcia i daa mu pier do ssania. Na p pic zacz ssa niczym niemowl w pieluszkach i po paru chwilach gboko usn. Czego dziwniejszego nigdy jeszcze nie widziaem, a ludzie z Fokai orzekli, e te nigdy przedtem nie widzieli czego tak dziwnego. Byli teraz jeszcze bardziej przekonani o boskim pochodzeniu Dorieusa, poniewa aden miertelnik ich zdaniem nie mgby si tak zachowywa jak on. Gdy pilimy potem razem wino, by uwici zwycistwo, naradzali si i pytali siebie nawzajem: Co powinnimy teraz zrobi i co waciwie zyskalimy? adnego upu nie zdobylimy. Przeciwnie, nasz skarb stopnia po wydatkach wojennych Dorieusa. Miasta tego nie wolno nam spldrowa, bo to jego miasto. Dorieus obieca nam da ziemie uprawne w Eryksie, ale odkd zobaczylimy, jak buntowniczo odnosz si wyrobnicy do swoich panw oraz poznalimy inne kopoty zwizane z rolnictwem, przyznajemy chtnie, e morze jest jedyn niw, ktr nauczylimy si ora. Dionizjos powiedzia: Fokajczycy, ycie i skarb dotychczas udao nam si zachowa. To prawda, e skarb zmniejszy si, ale moemy jako rozsdni ludzie pocieszy si myl, e nie ma nas ju teraz tak wielu do podziau. Ale tu jestemy obcy i nigdy nie bdziemy czu si tu naprawd dobrze. A Kartagina te pono ma co do powiedzenia w sprawach dotyczcych Eryksu. C wic mamy pocz? Tak to medytowali wsplnie, wyliczajc take zasugi polegych i wymieniajc ich po imieniu. Kady po kolei strca z pucharu nieco wina na ofiar ku pamici ktrego z polegych, a najgorliwszym w skadaniu tych ofiar by Likymnios, ktry oznajmi, e wino jeszcze nigdy mu tak dobrze nie smakowao jak tego wieczora. Namedytowawszy si przez chwil, postanowili w kocu, by nie trapi si wicej o dzie jutrzejszy, lecz upi si na umr, poniewa nie mogli zrobi nic innego. Tote zaniechali odtd mieszania wina z wod, uznaem wic za najlepsze zabra stamtd Arsinoe.

3
Dorieus nie pokazywa si przez dwanacie dni. Przez ten czas wszystko w Segecie uoyo si jak najlepiej. Szlachetnie urodzeni poszli niespodziewanie do natarcia przeciw buntownikom, z krainy Eryks, ale nie zabili wielu, gdy wiedzieli, e kraj potrzebuje rolnikw i pasterzy. Do Sikanw ludzie z Segesty posali dary: sl i gliniane naczynia, wzywajc ich, by powrcili do swoich lasw. Potem lud pogodzi si z wielmoami i pozwoli im wrci do miasta z komi, psami i atletami, oraz przekona ich, e bd mieli tylko korzy i zyski, gdy lud przejmie cik

155

odpowiedzialno za rzdzenie krain Eryks, ale pozwoli im zachowa zewntrzne oznaki ich pierwotnych praw pierwszestwa. Po niwach przybyli dwaj kartagiscy wysannicy, ktrzy wysiedli na ld w Eryksie. Byo ich dwch, poniewa Rada w Kartaginie niechtnie powierzaa wane zadania jednemu mowi, ale uwaaa te, e trzech jest za duo. Oczywicie obaj ci mowie mieli ze sob sugi, skrybw, mierniczych i biegych w sprawach wojennych doradcw. Dorieus pozwoli Tanakwil wyda uczt na cze przybyszw. Tanakwil pokazaa im swoje tabliczki rodowe i wstawiaa si za Dorieusem, zapewniajc, e wnet nauczy si on jzyka Elymijczykw i miejscowych obyczajw. Dorieus zabra ich z sob, by zobaczyli witego psa, i pokaza im, jak bardzo by on przywizany do niego. Nieduo wicej mia do pokazywania. Przewleke pertraktacje pozostawi chtnie Radzie, ktra znaa sprawy Segesty lepiej ni on. W kocu kartagiscy posowie wydali orzeczenie i uznali Dorieusa krlem Segesty i caej krainy Eryks. Szkody, ktre wyrzdzi w Panormos, mia jednak wynagrodzi i jako gwarancj Kartagiczycy zajli ju trirem, ktra staa w stoczni. Take miasto Eryks miao by tak jak poprzednio podporzdkowane Kartaginie, jak rwnie Rada Segesty musiaa przedstawia Kartaginie wszelkie decyzje w sprawie wojny i pokoju, nie wolno te jej byo na wasn rk nawizywa stosunkw handlowych z greckimi miastami na Sycylii. Natomiast Dionizjosa i pozostaych przy yciu Fokajczykw powinien by Dorieus przekaza Kartaginie, gdzie mieli by osdzeni wedug kartagiskiego prawa morskiego, poniewa byli oskareni o piractwo na morzu wschodnim. Wszystko inne przekn Dorieus, gdy mu udowodniono, e dania Kartaginy byy tylko potwierdzeniem stanu poprzedniego, ale nie zgodzi si na wydanie ludzi z Fokai. Mnie trwa przy swoim, cho Tanakwil staraa mu si udowodni, e nie jest nic winien Dionizjosowi, lecz przeciwnie, nacierpia si od niego na morzu. Ale Dorieus powiedzia: Co si dzieje na morzu, to inna sprawa. Braterstwa broni, ktre zawarlimy na ldzie i przypiecztowalimy krwi, nie przystoi mi narusza. Gdy Dionizjos usysza, e rokowania mog si zaama z jego powodu, przyszed samorzutnie do Dorieusa i rzek: Nie chc w aden sposb by przyczyn tego, by straci godno krlewsk, ktr pomogem ci zdoby, nie mylc o wasnym zysku. Chtnie std ustpimy i wrcimy na morze. Ale oczywicie mam nadziej, e w takim wypadku bdziesz o nas pamita i dasz nam dary poegnalne godne ciebie, jako te szczodrze nam wynagrodzisz za wszystkie upokorzenia, ktre musielimy znie w tym wrogim miecie. Dorieus ucieszy si usyszawszy to i odpar: Susznie mwisz. Tak bdzie z pewnoci najlepiej, cho miaem nadziej, e bd mg speni moj obietnic i da wam ziemi w tym kraju. Ale c mog zrobi, skoro Kartagina si na to nie zgadza. adnych darw poegnalnych nie mog wam jednak obieca, bo szczerze mwic jestem teraz uboszy ni wtedy, kiedy miaem swj udzia w upie i posag mojej ony Tanakwil w Himerze. Bez niej chodzibym teraz odziany w achmany i jadbym z glinianej miski. O cokolwiek poprosz tych kramarzy, odwouj si zawsze do praw miejskich albo mwi, e nie byo takiego zwyczaju z tym czy owym. Staraj si zrozumie moje trudne pooenie, Dionizjosie, i powcignij tw chciw natur. Dionizjos zmik i odpar tylko: Ach, Dorieusie, zaiste nie zazdroszcz ci, ale krl ma krlewskie obowizki. Ja ze swej strony musz myle o moich ludziach, o ich cierpieniach i ubstwie. Fokajczycy czuli si w Segecie kiepsko. Musieli zamyka si w domu, a Rada nie chciaa paci za ich utrzymanie. Musieli paci sami za siebie. Posowie kartagiscy kazali strzec ich
156

dzie i noc, eby nie mogli zastosowa takiego samego wybiegu jak w Himerze i uciec z miasta. Ale w Himerze byo niedaleko do brzegu, gdzie stay w pogotowiu okrty. Gdy zbliaa si jesie, Fokajczycy poczuli si tak, jak gdyby mieli zaoon ptl na szyi. Uraao ich take, e segestaskie kobiety nie miay ochoty nawizywa z nimi przyjaznych stosunkw. Odczuwali coraz wyraniej niezatarty niebieski znak na plecach i zastanawiali si w rozmowach midzy sob, jakie to uczucie by ywcem obdzieranym ze skry. Co dzie przechodzili obok ich domu kartagiscy posowie o brzowoczerwonych obliczach i brodach przetykanych zot nitk, a towarzyszca im wita obrzucaa Fokajczykw grobami. Na rozkaz Dionizjosa Fokajczycy milczeli i nie odpowiadali na obelywe sowa. Nie zwracali te na nie zbytnio uwagi i mwili, e syszeli ju w swoim yciu gorsze obelgi, a ponadto w lepszej grecczynie. Ale grone milczenie obu posw i ich codzienne wdrwki obok domu dokuczay Fokajczykom. Najbardziej cierpieli od bezczynnoci i chtnie wziliby udzia nawet w niwach, gdyby Segestanie na to pozwolili. Ale lud w Eryksie obchodzi niwa z pewnymi mistycznymi obrzdami, w ktre nie chc tu bliej wchodzi. Mwili, e rka cudzoziemca moe zatru zboe. Na otwartym polu byoby take atwiej zaskoczy Fokajczykw i unicestwi ich. Byo ich ju nie wicej jak trzydziestu trzech. Wrd nich dwch z Salaminy na Cyprze, prcz Dionizjosa. Do Arsinoe, Mikona i do mnie Kartagiczycy nie wysuwali adnych roszcze. Mieszkalimy w paacu Dorieusa i korzystalimy z gocinnoci Tanakwil jak w Himerze. Dla spdzenia czasu Fokajczycy umocnili dom, w ktrym mieszkali najlepiej jak si dao, i kilku z nich stao stale na stray. Pielgnowali starannie bro, ale w kocu nie mieli w swej bezczynnoci nic innego do roboty, jak przeglda kosze i worki, czyci srebrne naczynia i odkurza wyroby wyrzynane z koci soniowej. Dionizjos zakaza im pi wino, gdy zauway, e Segestanie domagaj si zapaty za produkty ywnociowe, ale oferuj im wino w workach bez zapaty. Pozostawao im wic tylko gra w koci i kci si ze sob. Zrozumiae, e w miar jak jesie postpowaa, uprzykrzyli si Dorieusowi, gdy stanowili dla niego zawad. Kartagiscy posowie niecierpliwili si i dali wydania Fokajczykw przed kocem okresu eglugi. Gdy z nimi rozmawiaem, przemawiali agodnie i zapewniali, e wszelkie opowiadania o odzieraniu ze skry s czystym oszczerstwem. Kartagiskie prawa morskie s co prawda surowe, ale nie szalone. W Hiszpanii s kopalnie, gdzie stale brakuje siy roboczej. Bywa, e krnbrnym niewolnikom wykuwa si oczy albo wykrca kolana ze staww, eby nie uciekali, ale nic gorszego im si nie dzieje. Opowiedziaem to Dionizjosowi, ale on gadzi brod i owiadczy, e Fokajczycy nie maj ochoty uda si do zatrutych kopal w Hiszpanii ani te z wykutymi oczyma krci kamieni myskich w Kartaginie, tylko po to, by przysuy si Dorieusowi. Nie zwierzy mi si jednak ze swoich planw, mimo e wci jeszcze traktowa mnie jako przyjaciela. Ale pewnego dnia spostrzegem gsty dym unoszcy si z dziedzica Fokajczykw i udaem si tam spiesznie, by zobaczy, co si dzieje. I zobaczyem, e porobili oni doki do topienia, metalu i w najlepsze miadyli pikne srebrne naczynia i topili je przy pomocy miechw. Ze skrzynek wyamywali szlachetne kamienie. Nawet ko soniow rozbijali na kawaki. Dionizjos powiedzia: Jeli ci zapytaj, co robimy, powiedz, e skadamy ofiary bogom przed oddaniem si kartagiskim sdziom. I jest to zaprawd droga ofiara. Kupcy w Segecie nie pac nam nic za nasze kosztownoci, bo sdz, e i tak je po nas odziedzicz. Ale my nie pozostawimy niczego po sobie. Raczej zniszczymy cay skarb. Przygldaem si z niedowierzaniem ich zajciu i wnet spostrzegem, e zatrzymuj srebro, rbi je na kawaki i dziel midzy siebie. Z oburzeniem powiedziaem: Nie mog patrze na to bezmylne niszczenie piknych rzeczy. Ale w kadym razie widz, e dzielicie skarb midzy siebie wedug wagi i rzucacie koci o pery i szlachetne kamienie. A je-

157

li si nie myl, naley mi si wedug umowy udzia, podobnie jak lekarzowi Mikonowi. Take Dorieus moe si obruszy, jeli nie dostanie tego, co zdoby swoim mieczem. Dionizjos umiechn si, szczerzc biae zby i odpar: Ach, Turmsie, w Himerze wydae wicej, ni to kiedykolwiek stanowia nasza umowa. Pamitasz chyba, e poyczyem ci pienidzy pod zastaw twojej czci, gdy wyruszae na pielgrzymk do Eryksu. Kiedy wrcie do domu, znw poyczye jeszcze wicej, by zadowoli kobiet, ktr ze sob przyprowadzie. Dorieus jest nam winien wicej ni my jemu. A Mikonowi oddamy chtnie jego udzia i zapat lekarza, jeli pjdzie z nami do Kartaginy. Moe potrafi nam przyszy skr na nowo. Ludzie z Fokai spoceni i okopceni miali si i mwili wyzywajco: Chod no i zabierz sobie swj udzia, Turmsie, a take Mikon i Dorieus z tob. Ale na wszelki wypadek zabierzcie miecze, gdybymy si mieli porni co do podziau. Widzc ich grone zachowanie, uznaem, e najlepiej powiedzie Dorieusowi tylko to, o co prosi mnie Dionizjos. Dorieus wykrzykn z ulg: Jacy oni jednak szlachetni! To najlepsza przysuga, jak mog odda, abym wreszcie zazna spokoju i uporzdkowa polityk w Segecie. Oglna rado rozprzestrzenia si po miecie, gdy ten uciliwy spr zdawa si rozwizywa bez dalszych trudnoci. Czowiek wierzy chtnie w to, na co ma nadziej. Dlatego Segestanie wierzyli teraz, e Dionizjos i jego ludzie opamitali si wreszcie, bo nie mogli nic innego zrobi. Z przekrzywionymi gowami i stajc na jednej nodze z zachwytu suchali przywdcy ludu wieczorem haasu dochodzcego z domu Fokajczykw, gdy znowu pili wino i odbywali uczt dla pokrzepienia si i nabrania otuchy. Posowie kartagiscy byli zadowoleni i mwili: Najwyszy to by czas. Nasz okrt zbyt dugo musia czeka w Eryksie. Ci piraci wydaj si jednak w swej ufnoci dla kartagiskiej sprawiedliwoci ustpliwsi, ni sdzilimy. Zoyli ofiar Baalowi i innym swoim bogom, i kazali zakupi w miecie kajdany i liny, by spta Fokajczykw, na czas podry do Eryksu. Nastpnego dnia poszli znw ze wit pod dom Fokajczykw, zatrzymali si przed nim i czekali. Dionizjos i jego ludzie wyszli z domu przez bram szybciej, ni potrafi to opisa, obalili ludzi w kartagiskim orszaku na ziemi i zabili ich, a zaskoczonych posw porwali do domu. Wystrzegali si bacznie, by nie zabi adnego Segestanina. Zadowolili si tylko nakazaniem stray wystawionej przez miasto, by nie mieszaa si do spraw, ktre jej nie obchodz. Dorieus bardzo si rozgniewa, a przywdcy ludowi segestascy dostali kurczw odka z przeraenia. Ale Dionizjos wyszed niedbaym krokiem na ulic z toporem w rku, przemwi do nich i owiadczy: Oddalimy si ju teraz w rce tych dwch witych posw kartagiskich i pokornie ich prosilimy, by towarzyszyli nam do ich okrtu w Eryksie. Moemy tylko ubolewa z powodu tego aosnego wydarzenia przed chwil, ale kiedy staralimy si z nimi pertraktowa, ich wita natara na nas, deptaa nam po stopach i popychaa nas, tak e przeszkadzali nam w rozmowie. Tak, zachowywali si tak haniebnie, e potykali si o wasne miecze i nadziewali si nawzajem na oszczepy w tym cisku. Przypuszczalnie przytrafio si i nam, jako e jestemy troch w gorcej wodzie kpani, uderzy kilku z nich zbyt mocno, gdy nie przywyklimy na og do wadania broni sieczn. Ale kartagiscy posowie ju to nam wybaczyli i obiecali, e nie musimy nawet odda broni, dopki nie znajdziemy si na ich okrcie w Eryksie. Tak biegymi s rozjemcami. A jeli mi nie wierzycie, wejdcie prosz do domu i zapytajcie ich sami. Ale przywdcy Segestanw nie czuli adnej ochoty, by wchodzi do ludzi z Fokai, Dorieus za uzna, e caa ta sprawa nic go nie obchodzi po tym jak Dionizjos odda si kartagiskim posom. Po naradzie segestascy przywdcy zrozumieli, e nie mog nic zrobi, gdy Dionizjos
158

nie zawahaby si zabi Kartagiczykw, gdyby on i jego ludzie zostali zaatakowani. Takiej odpowiedzialnoci nie odwayli si wzi na siebie. Tote powiedzieli gorzko: We osy i muy, ktrych potrzebujesz, i zabieraj si szybciej, ni tu przyszede, Dionizjosie z Fokai. Nie yczymy ci niczego dobrego, przeciwnie, mamy szczer nadziej, e wtroba pknie ci w podry i robaki ci zjedz, i tego samego yczymy take twoim ludziom. Ale Dionizjos rozoy tylko obudnie rce i zawoa: Ach wy, Segestanie, wspczucie posw kartagiskich udao mi si zdoby, ale waszej wrogoci widocznie nikt nie przezwyciy. Dajcie bogowie, eby wasze ze yczenia nie speniy si, bo wici mowie z Kartaginy obiecali i poprzysigli, e moja skra zostanie zdarta ze mnie i przybita gwodziami do bramy portowej w Kartaginie. Wikszej chway aden Fokajczyk nie moe si spodziewa. Segestanie udawali, e wierz we wszystko, co im Dionizjos opowiada. Odprowadzili w uroczystym pochodzie i ze zwykymi oznakami czci kartagiskich posw otoczonych czworobokiem Fokajczykw przez miasto a do bramy zachodniej. Wprawdzie mogli widzie, e obaj Kartagiczycy le przywizani do grzbietw muw, z kneblami w ustach, ale udawali, e tego nie widz. Mikon i ja towarzyszylimy Fokajczykom do bramy miejskiej z podziwem dla chytroci Dionizjosa. Kiedy wiedzia ju, e nie ma nic do stracenia, rzuci wyzwanie bogom z niezmierzon bezczelnoci. Zatrzyma si teraz przed bram ze swymi ludmi i powiedzia: W popiechu omal nie zapomniaem, e skrzynia witych posw z pienidzmi i dokumenty dotyczce Segesty jako te tabliczki do pisania zostay w ich domu. Przyniecie je tu czym prdzej, ojcowie Segesty. Przyniecie take spory worek z jedzeniem, wiee misiwo i wino. Ponadto posowie powinni dosta po dziewczynie z kadego boku, eby ogrzeway ich w nocy, bo przypuszczalnie bdziemy musieli nocowa na goej ziemi. Sugestanie omal nie pkli z wciekoci i mwili do siebie: Chodmy i zabijmy ich, choby to miaa by ostatnia rzecz ktr zrobimy. Ale Dionizjos i mianowany sternikiem Likymnios przyoyli ostrza mieczy do karkw kartagiskich posw i powiedzieli: Rbcie, jak sami chcecie, ale bdziecie odpowiada przed kartagisk Rad za tak bezbony uczynek. Jeli nas napadniecie, obaj kartagiscy mowie bd zmuszeni popeni samobjstwo. Prosili nas, ebymy im dopomogli, tak aby ywi nie musieli stan przed Rad ze sprawozdaniem z rozwoju wypadkw. Dionizjos drani potem segestaskich przywdcw ubrawszy si w kartagiski uroczysty paszcz, gdy tylko dosta rzeczy stanowice wasno obu posw. Ale na zwoje papirusu i tabliczki do pisania patrzy z pogard, poniewa nie umia czyta. Tote da je swoim ludziom. Ci rysowali na tabliczkach nieprzystojne znaki, inni za zaatwiali potrzeb i podcierali si traktatami przymierza midzy Kartagin i Segest. Gdy segestascy przywdcy zobaczyli to, uznali za wskazane odesa lud i ogosi, e uroczysto jest ju skoczona. W kocu jednak Dionizjos postanowi ruszy w drog i Fokajczycy nie zwlekali, lecz maszerowali z przerw tylko na najciemniejsze godziny nocy. Nastpnego dnia wieczorem dotarli do portu w Eryksie i wdarli si na okrt wojenny, ktry czeka tam na posw, wrzucili jego zaog do morza, cisnli zapalone pochodnie na inne okrty i wywoali zamieszanie w caym porcie. Potem wypynli na morze o wiosach, zabierajc ze sob kartagiskich posw. Jednego przywizali do taranu, eby przynis im szczcie wojenne, kiedy napadn na pierwszy napotkany okrt. Drugiego raczej dla artu zoyli w ofierze Baalowi, gdy udao im si obrabowa statek podatkowy zza supw Heraklesa. I Dionizjos nie podj ju pniej adnej prby pynicia do Massilii, lecz powici si piractwu w przekonaniu, e bogowie stworzyli go do tego. Okrtw greckich nie pldrowa jednak.
159

Dlatego miasta greckie na Sycylii zaczy go potajemnie ochrania, gdy spostrzegy, e stopniowo zebra on sobie ca flot. W cigu nastpnych lat jego miaa dziaalno przyczynia si bardzo do pogorszenia stosunkw midzy Kartagiczykami a sycylijskimi Grekami. Cho i bez tego nie pozostayby one dobre. Wszystko to chciaem opowiedzie o Dionizjosie z Fokai i jego ludziach, dlatego e by to m godny pamici. Chtnie wyliczybym take imiona jego trzydziestu trzech ludzi, ale ju ich wszystkich nie pamitam.

4
W czasie zimy w Segecie poznaem strach. Wiele razy mj strach tak urasta i tak mi ciy, e lepsze wydawao mi si jakiekolwiek inne bytowanie. I nie mog wytumaczy, skd si bra ten mj strach. Czuem si tak, jakbym by winiem i nie mg zwali otaczajcych mnie murw. Ale zdaje mi si, e chodzio tu nie tyle o warunki zewntrzne, ile raczej byem winiem w samym sobie. Co si we mnie zawlio i nie mogem rozsupa tego wza. Z rozwizania Arsinoe pamitam mao, tak byem peen niepokoju, ale odbyo si ono w najsurowsz noc w roku i chopak przyszed na wiat o wicie, gdy zimny ulewny deszcz la strumieniami. Mikon umierzy ble porodowe jakim lekiem, ale poza tym zostawi wszystko pod opiek elymijskich babek z miasta. Do mnie powiedzia, e by to lekki pord. Syszaem jednak skargi Arsinoe, widziaem pot blu na jej bladej twarzy i krew pync z zagryzionych warg, i w moim mniemaniu pord wcale nie by lekki. Arsinoe sama karmia dziecko i miaa tak obfity pokarm, e cz mleka spywaa bez poytku. Cho bya na pozr bardzo wta, bogini pobogosawia j pod tym wzgldem. Chopak by te mocny i krzycza gono od pierwszego dnia. Doznaem takiej ulgi, e chciaem od razu nada mu imi. Ale Dorieus powiedzia: Nie ma popiechu z imieniem. Zaczekajmy na znak. Take Arsinoe prosia mnie: Nie ura Dorieusa, spieszc si z imieniem. Zarwno nam, jak i chopcu, wyjdzie to na korzy, jeli nada mu imi Dorieus. Uwaaem, e Dorieus nie powinien si miesza do spraw, ktre go nie obchodziy. By on jednak rwnie wzburzony jak ja, ywo oglda dziecko i uda si nawet do wityni, ktr powici Heraklesowi, by zoy ofiar dzikczynn. wityni t odebra by fenickiemu bogowi ognia, i take w tej sprawie pokci si z ojcami miasta. Ale w miar jak wiosna nadchodzia, deszcze zanikay i nagl burze zaczy zwala drzewa w lasach erycyskich, Dorieus coraz bardziej pochmurnia. Coraz dziwniejszy stawa si sposb, w jaki patrzy na mnie, i czsto zaskakiwaem go na rozmowach z Arsinoe, wpatrujcego si w dziecko. Ale gdy tylko si zjawiaem, oboje milkli i Arsinoe znajdowaa sobie zaraz jakie zajcie i paplaa, co jej lina przyniosa na jzyk. Tanakwil patrzya na nas zym okiem. Arsinoe obawiaa si, e zrobi ona dziecku co zego, ja natomiast miaem nadziej, e z czasem Tanakwil polubi chopca. Czyby kto mg chcie zrobi co zego takiemu maemu dziecku, mylaem. Duma ojcowska zalepiaa mnie tak, e nie widziaem, co si dzieje wok mnie. A nadszed dzie wiosenny, kiedy rankiem przed paacem znaleziono psie cierwo, wizk zamanych strza i zmiadon glinian ceg, wszystko to owinite w zakrwawion chust. Nie mona byo utrzyma tego w tajemnicy, poniewa kilku przechodniw widziao to zawinitko i rozwino je, nim otwarto bramy. Tanakwil zacza dre i powiedziaa: Kartagina nie przysya nam ju wysannikw w sprawie rokowa, tylko zawiadamia nas o swojej decyzji tak jak barbarzycw, ktrzy nie rozumiej adnego jzyka. Dorieus spochmurnia i odpar:

160

 To nie pochodzi od Kartaginy. To naley do twoich planw, ono, i jest spiskiem z twoimi synami, by rozjtrzy lud przeciwko mnie. Od dawna ci podejrzewaem. Nie wiem, czy istniay jakie podstawy do jego oskare, ale znaem na tyle Tanakwil, e dobrze zdawaem sobie spraw, i moga ona uciec si do niskich uczynkw, by sprawi, aby Dorieus poczu si niepewnie i szuka w niej oparcia. Tanakwil podniosa ramiona i zakla si: Dorieusie, Dorieusie, pamitaj e jestem z tego samego rodu, co zaoyciele Kartaginy. Bogowie kartagiscy nie s gorsi od greckich. Wierz mi, nie jeste ju tym samym czowiekiem, co dawniej. Zawadny tob mylne przekonania. Ale pamitaj, e to ja i tylko ja dopomogam ci zosta krlem, jedynie dlatego, e taka bya twoja dziecinna zachcianka. Jak moesz podejrzewa, e ycz ci czego zego? Dorieus kopn psie cierwo i krzykn: Los i bogowie i mj praszczur Herakles, a przede wszystkim mj wasny miecz dopomg mi zosta krlem w Eryksie, a wcale nie ty, Tanakwil! A jeli pomoga mi, to bya tylko narzdziem bogw i z tego powodu nie jestem ci nic winien. Przeciwnie, zaczarowaa mnie, by zatwierdzi nasze nienaturalne maestwo tylko dlatego, e pragna wadzy i godnoci krlowej. Tanakwil patrzya na niego ciemnym wzrokiem, zrobia sprony znak palcami i rzeka: Jeli czego pragnam, Dorieusie, to ciebie. Sam rozpalie moj mio do ciebie, kiedy byam ju tylko zdart torb i zadowalam si swoim losem. Ale bardzo si mylisz, jeli sdzisz, e moesz mnie kopn i odepchn jak szmat. Caa gromada ludzi zebraa si w pobliu, by ledzi t wymian sw, i Arsinoe wysza na prg z dzieckiem na rku. Tanakwil wskazaa na ni i krzykna ze zami gniewu w oczach: Mnie nie oszukasz. To ta dziewka bogini jest przyczyn wszelkiego za. Ale szalony jeste, Dorieusie, jeli liczysz na ni bardziej ni na mnie. Oburzyem si ze wzgldu na Arsinoe i zawoaem: Nie mieszaj niewinnej kobiety do twoich zoliwych ktni rodzinnych, Tanakwil. Arsinoe i ja nic ci nie zrobilimy. Ale ty jeste niedobr staruch i oczerniasz kadego bez rnicy. Tanakwil wybuchna straszliwym miechem, pokazaa take na mnie i zawoaa: Czy doprawdy jeste cakiem lepy i nie widzisz, co si dzieje pod twoim nosem? Przejty susznym oburzeniem odparem: Widz niestety a nadto wyranie, wysoko postawion par maesk, ktra kci si na ulicy na oczach ludzi. Po tej ktni moje obawy wzrosy jeszcze bardziej, tak e czuem si jak ryba, ktra ugrzza w sieci. Gdy nadchodzia penia ksiyca, stawaem si coraz to bardziej niespokojny, miaem niedobre sny i zaczem chodzi we nie i budzi si to tu, to wdzie, nie wiedzc od razu, gdzie si znajduj. Co takiego nie zdarzao mi si dawniej. Mylaem, e to Artemida mnie przeladuje, i prbowaem wielu sposobw, by przeszkodzi sobie samemu w opuszczeniu komnaty w nocnej porze, ale nic nie pomagao. Kiedy wychodziem z domu stranicy nie wayli si mnie obudzi, tylko mwili, e szedem tak, jakbym nie spa, i nawet odpowiadaem gniewnie, gdy si do mnie zwracali. Najbardziej przeraao mnie, e kot Arsinoe chodzi za mn krok w krok i wymyka si depczc mi po pitach, gdy otwierano bram. Zdarzyo si, e zbudziem si na ulicy od tego, i kot trca gow o moje goe nogi. Urodziwszy naszego syna, Arsinoe znuya si kotem. Tote to dziwne zwierz szukao by moe mojej przyjani. Zdaje mi si, e jego bytowanie w Segecie byo rwnie pene lku jak moje, gdy miejskie psy ogarniao szalestwo na sam jego wo. Zbudziem si znowu raz o pnocy od tego, e wiato ksiyca padao mi prosto na twarz, i stwierdziem, e stoj przed zagrod witego psa. U wejcia na kamienne schody siedziaa
161

dziewczynka ebraczka, ktr Tanakwil wywoaa z tumu, by zaja si Krimisosem. Z brod opart na rku siedziaa, patrzc na ksiyc, gboko pogrona w mylach, jak gdyby ksiyc j zaczarowa. Cienie byy czarne, ale blask ksiyca srebrzy ulic i domy i nadawa wszystkiemu obcy wygld w moich oczach. Wzruszyo mnie, e jest jeszcze kto, kogo ksiyc zmusza do czuwania, cho bya to tylko maa dziewczynka. W czasie dorocznych uroczystoci zostaa ona zgodnie z odziedziczonym zwyczajem polubiona witemu psu, upieka tort weselny i spoya go ze swym maonkiem. Od tej pory mieszkaa w pobliu psiarni i dostawaa jedzenie z paacowego kota, podobnie jak niewolnicy i suebne. Nie miaa gdzie pj, poniewa bya dziewczyn niskiego rodu i stracia rodzicw. Czemu nie pisz, maa dziewczynko? zapytaem i usiadem obok niej na kamiennych schodach. Nie jestem wcale ma dziewczynk odpara. Mam dziesi lat. Ponadto jestem maonk psa Krimisosa i wit kobiet. Jak si nazywasz, wito kobieto? zapytaem artobliwie. Egesta odpowiedziaa rezolutnie. Powiniene to wiedzie, cho jeste tu obcy, Turmsie. Ale moje prawdziwe imi brzmi Hanna. Czemu nie pisz? zapytaem znowu. Spojrzaa na mnie stroskana i rzeka: Pies Krimisos jest chory. Ley tylko i dyszy, i nic nie je. Myl, e jest ju bardzo stary i nie chce duej y bez wzgldu na to, jak prbuj go pocieszy. A gdy umrze, ludzie zwal win za to na mnie. Pokazaa mi kilka uksze na swoim chudym ramieniu i szlochajc dodaa: Nie chce nawet, ebym go dotykaa, cho bylimy takimi dobrymi przyjacimi. Zdaje mi si, e bol go uszy. Potrzsa czsto gow. Ale kiedy go dotykam, gryzie. Otworzya drzwi do psiarni i pokazaa, e stary wity pies ley na somie, ciko robic bokami, a przed nosem ma nietknit czark z wod. Otworzy lepia, ktre zabysy w blasku ksiyca, ale nie mia siy nawet wyszczerzy zbw. Kot Arsinoe przemkn jak cie koo moich stp do psiarni i zacz ostronie kry wok witego psa. Ale Krimisos nie zwraca uwagi nawet na niego. Hanna przerazia si i chciaa przepdzi kota, ale ja j powstrzymaem, eby zobaczy, co si stanie. Kot pochepta jzykiem kilka razy z czarki z wod Krimisosa, uspokoi si, otar si o kark psa i zacz potem przyjanie liza go w ucho. Pies pozwala na to. To cud powiedziaem. Ale te jest oczywiste, te wite zwierzta znaj si ze sob. Kot jest tak witym zwierzciem w Egipcie, e mona tam bez ceregieli zabi czowieka, ktry obrazi kota. Dlaczego jest on taki wity, nie wiem. Dziewczynka rzeka zdumiona: Mj maonek jest chory i odczuwa bl, a kot potrafi go pocieszy lepiej ni ja. Czy to twj kot? Nie odparem. To kot mojej ony Arsinoe. Masz na myli Istafr powiedziaa dziewczyna. T kapank bogini, ktra ucieka z Eryksu. Czyby ona bya twoj on? Oczywicie, e ni jest odrzekem. Mamy nawet syna. Widziaa go chyba? Dziewczynka zasonia usta doni i zachichotaa, ale zaraz spowaniaa i zapytaa: Wic to twj syn? To przecie Dorieus zwyk go obnosi na rkach, a ta kobieta chodzi za nim i trzyma krla za po paszcza. Ale to pikna kobieta, przyznaj.
162

Powiedziaem ze miechem: Dorieus to nasz przyjaciel. Jest zachwycony chopcem, bo nie ma adnego wasnego dziedzica. Ale i chopiec i kobieta s moi. Dziewczynka potrzsaa ze zdumieniem gow, odwrcia do mnie twarz i zapytaa: Gdybym bya adniejsza, ni jestem, czy wziby mnie na rce i popieci, bo tak mi si zbiera na pacz. Jej chuda dziewczca twarzyczka wzruszya mnie. Musnem j rk po policzku i rzekem: Naturalnie, e ci wezm na rce i pociesz, jeli tego chcesz. Take i ja czsto jestem nieszczliwy, cho mam on i syna, a moe wanie dlatego. Podniosem j i wziem na rce, a ona przytulia mokry od ez policzek do mojej piersi, obja mnie za szyj, westchna gboko i powiedziaa: Tak mi jest dobrze. Nikt mnie nie tuli w ramionach, odkd umara moja matka. Lubi ciebie bardziej ni Dorieusa i tego nadtego Mikona, ktrego raz poprosiam, by przyszed obejrze psa. Powiedzia mi na to, e jako lekarz zwyk tylko leczy ludzi, a nie psy i zapyta, kto mu za to zapaci. Nagle obja mnie mocno i dodaa: Turmsie, jestem pilna i atwo si ucz, znosz dobrze bicie i mao jem. Jeli pies zdechnie, nie mgby wtedy wzi mnie pod opiek, ebym dogldaa twego syna? Zdumiony obiecaem: Pomwi o tym z Arsinoe. Wic umiesz pielgnowa dziecko? Nawet ju opiekowaam si nie donoszonym chopcem. I udao mi si utrzyma go przy yciu kozim mlekiem, gdy jego matka nie chciaa go zna. Potrafi prz i tka, pra odzie, gotowa i wry z kurzych kosteczek. Mog by ci przydatna, ale raczej wolaabym by pikna. Spojrzaem na jej smag twarz i jasne oczy dziewczce i powiedziaem delikatnie: Kady mody czowiek jest pikny, jeli tylko zechce. Powinna nauczy si kpa na sposb grecki, utrzymywa twoj odzie w czystoci i czesa wosy. Odsuna si troch ode mnie i wyznaa: Nie mam przecie nawet grzebienia, to jest moja jedyna suknia. Na uroczysto wykpano mnie i uczesano, namaszczono i ubrano, ale uroczyst szat odebrano mi, gdy tylko zosta zjedzony weselny tort. Nie mog chodzi nago do studni, by upra moj jedyn sukni. Ze wspczucia obiecaem jej: Dostaniesz ode mnie jutro grzebie i co ze starych sukien mojej ony. Ona ma stanowczo za duo odziey. Nazajutrz zapomniaem jednak o niej. Dzie by upalny jak w pene lato, soce pieko i powietrze stao bez ruchu. Psy w Segecie wyy niespokojnie w swoich budach, wiele urwao si i ucieko z miasta. Stada ptakw wzbijay si z lasw i leciay w dal ku sinym grom. Synowie Tanakwil przyszli, by naradzi si z matk i zamknli si z ni w czterech cianach. I ju przed poudniowym odpoczynkiem Dorieus wezwa Arsinoe, kaza jej przynie ze sob chopca i zada: Najwyszy ju czas, eby bogini mi si objawia. Do dugo ju znosiem najrozmaitsze wymwki. Udowodnij wic, e jeste kapank i poka, co potrafisz. Od ciebie zaley, czy zaczn wypraw na Eryks jutro, czy te nie. Usiowaem temu jako zapobiec: Czy oszala, czy te upi si, Dorieusie. Chyba nie zamierzasz wiadomie i dobrowolnie zacz wojny z Kartagin? Dorieus odpar:
163

 Ach tak! A wic i ty, Turmsie, brae udzia w tej prbie zastraszenia mnie przez podrzucenie psiego pada w zakrwawionej pachcie. Ale nie zamierzam si potkn na tobie, ani te na nikim innym, gdy wkraczam na drog wskazan mi przez bogini. Nie zapdzaj si, Turmsie, i nie dranij go szepna Arsinoe. Widzisz przecie, e jest oszoomiony. Postaram si go uspokoi. On mi ufa. Ociekajc potem od upau stanem za drzwiami i nasuchiwaem bezadnego pomruku ich spierajcych si gosw. Tylko to byo sycha. Byo tak, jak gdyby wszelkie dwiki zamilky w miecie, ktre spoczywao niespokojnie w arze sonecznym, psy przestay wy, a soce pociemniao i stao si krwawo-czerwone, tak, e powiata nad miastem tego dnia bya czym nigdy dotd nie ogldanym. W kocu skrzypny drzwi i Arsinoe wysza z komnaty z picym dzieckiem na rku. Twarz jej bya mokra od ez. Pena niepokoju rzeka: Turmsie, Turmsie, Dorieus cakiem oszala. Sdzi, e jest bogiem, a morska bogini Tetis przybraa moj posta. Z trudem nakoniam go, by usn. Chrapie teraz z otwartymi ustami, ale kiedy si obudzi, zamierza zabi ciebie i Tanakwil, eby was si pozby. Nie wierzyem wasnym uszom i robiem jej wyrzuty: To ty jeste oszoomiona, Arsinoe. Czy to upa przyprawia ci o zawrt gowy? Jaki on miaby cel, eby mnie zabi, nawet jeli ju sprzykrzya mu si Tanakwil? Arsinoe jkna, zasonia doni oczy i wyznaa: Ach, Turmsie, to moja wina, ale miaam najlepsze zamiary i nie wiedziaam, e on postrada rozum. Widzisz, z tej czy innej przyczyny Dorieus wyobraa sobie, e chopak jest jego synem i spadkobierc. Dlatego chce zgadzi ciebie i Tanakwil i zawrze potem formalne maestwo ze mn. I nie uwaa, by przez to popeni jak zbrodni, poniewa jest bogiem. Ale ja nigdy nie zmierzaam do czego takiego. Kt by mg ufa zupenemu szalecowi, a z Kartagin on sobie nigdy nie poradzi. Wyobraaam sobie to wszystko inaczej. Potrzsnem j za rami i zapytaem: Co ty sobie waciwie wyobraaa i jak Dorieus mg sdzi, e chopak jest jego synem? Nie krzycz tak, Turmsie prosia Arsinoe. To do ciebie podobne tak si czepia drobiazgw i kci o drobnostki, cho tu chodzi o twoje ycie. Wiesz przecie sam, jaki uparty jest Dorieus, gdy sobie co wbije w gow. A takiemu baranowi atwo przychodzi wyobraa sobie cokolwiek. To on sam odkry, e chopak jest podobny do niego, jak sdzi. I tylko dla artu zrobiam pniej metalow farb znami w pachwinie chopca, kiedy Dorieus bajdurzy, e wszyscy prawdziwi heraklidzi maj takie znamiona od urodzenia. Ale wcale nie byo moim zamiarem, eby Dorieus zacz odsuwa ciebie na bok, chciaam tylko, by uczyni chopca swoim spadkobierc. Zobaczya moj twarz, odsuna si pospiesznie i zagrozia mi: Jeli mnie uderzysz, Turmsie, pjd i zbudz Dorieusa. Sadziam, e on potrafi milcze o tej caej sprawie. Ale on ma ch odebra mnie tobie i nienawidzi ci po urodzeniu chopca tak, e nie chce oddycha tym samym powietrzem co ty. Myli moje byy jak rj brzczcych szerszeni i kada z nich zadawaa mi zatrute ukucie. Powinienem by odgadn, e za pozornym spokojem Arsinoe krya si jeszcze wiksza chytro, ni kiedy jej kaprysy kieroway si ku strojom i klejnotom. W sercu wiedziaem, e mwi ona prawd, i uwierzyem, e Dorieus zamierza mnie zabi. Arsinoe nawarzya straszliwej mikstury, a ja chcc, czy nie chcc, musiaem j przekn. Poczuem nagle we wntrzu dotkliwy chd i zapytaem:

164

 A teraz pewnie chcesz, ebym poszed i podern mu gardo, gdy pi. Ale powiedz wpierw, jak ci si udao upi go tak dobrze? Arsinoe patrzya na mnie szeroko rozwartymi oczami i powiedziaa niewinnie: Trzymaam go za rk i zapewniaam, e we nie bdzie mg spotka bogini. Co ty waciwie sobie mylisz, Turmsie? Wiesz sam, e Dorieus nie jest ju w tych sprawach taki bardzo mski. Ma on swoje szczeglne nawyki. W teje chwili zblada mocno, oczy jej poczerniay i zakla: Turmsie, jeli kiedykolwiek wtpie w moj mio do ciebie, teraz nie moesz ju duej wtpi. Byoby dla mnie korzystniej milcze i pozwoli mu zabi ci. Pozbyabym si wtedy ciebie, ktry jeste dla mnie taki niedobry. Ale ja nie mog znie tego, bym ci miaa utraci i nie ycz te Tanakwil niczego zego, cho ona mnie obraaa na rne sposoby. Te ostatnie sowa wypowiedziaa, jak mi si zdaje, dlatego, e zauwaya, i Tanakwil zblia si do nas. Ja sam tak byem oszoomiony, e nie spostrzegem jej przybycia, dopki nie przemwia do nas: Tobie, Istafra, zawdziczam moje maestwo. Ale tobie te mam do zawdziczenia moje nieszczcie, bo porwaa si na taki wielki ks, e teraz nie moesz go przekn. ycz ci, eby si udawia, bo podejrzewam, e prowadzia swoje gierki take na morzu. Inaczej Dorieus nigdy by nie zacz majaczy o jakiej Tetis o biaych czonkach. Tanakwil powiedziaem ostrzegawczo nie gadaj gupstw, cho nienawidzisz Arsinoe. Na okrcie Arsinoe miaa ju mdoci z powodu swego stanu, czu j byo wymiotami, bya przemoczona son wod i nie dbaa o swj wygld. Nie moga mie nic wsplnego z wizjami Dorieusa. Ale moje sowa zraniy mio wasn Arsinoe. Co ty wiesz o cudach bogini, Turmsie oburzya si. Pod tym wzgldem ju Tanakwil jest mdrzejsza. Mog ci powiedzie, e wszystko, co musiao si sta, stao si, gdy bogini zawsze pragna mie morsk posta. Tanakwil rzucia mi kujce spojrzenie i doradzia: Gdyby by mdry, wziby ten wiecznik i rozbiby nim czaszk Arsinoe, Turmsie. Oszczdzioby ci to wielu przykroci. Ale nie ma co mwi teraz na wiatr. Co, zamierzasz uczyni, Turmsie? Tak, co zamierzasz uczyni, Turmsie? powiedziaa Arsinoe natarczywie. Ogarn mnie jeszcze wikszy zamt w gowie. Wic to ja mam co uczyni, skoro ty nawarzya tego piwa? Ale dajmy na to. Mog wzi miecz i wbi mu w gardo, jeli istotnie pi tak mocno. Ale chtnie tego nie zrobi, bo przecie on by moim przyjacielem: Arsinoe prosia ywo: Ach tak, uczy tak! I we sam psi koron, przecignij na swoj stron wojsko, ktre wywiczy Dorieus, szukaj pojednania z Kartagin i zrb mnie kapank w Eryksie w drodze pokojowej. Niczego wicej nie pragn i wyjdzie to take na korzy naszemu synowi. Tanakwil pokiwaa wspczujco gow i rzeka: Ta kobieta stracia zmysy, a tobie nie wyszoby to na dobre, gdyby znaleziono Dorieusa zabitego pchniciem miecza w gardo. Ale nie martwcie si, trzech mw zaprowadziam ju do grobu i chyba zdoam zrobi to i z czwartym. To mj obowizek wywiadczy mu t ostatni przysug, nim mnie zabije i wtrci w nieszczcie ca krain Eryks. Idcie std oboje, zabierzcie z sob tego przekltego bkarta, i udawajcie, e nic o niczym nie wiecie.

165

Zapdzia nas do naszej komnaty. Tam siedzielimy z zaoonymi rkami, nie mwic do siebie ani sowa. Przygldaem si swemu synowi, starajc si zobaczy, co w jego dziecinnej twarzyczce sprawio, e Dorieus mg sobie wyobraa, i dziecko jest podobne do niego. Ale cho si bacznie przygldaem, widziaem tylko, e usta chopca s moimi ustami, a jego nos jest nosem Arsinoe. Tak, wziem lustro Arsinoe i przygldaem si swoim wasnym rysom, by porwnywa je z rysami chopca. W teje chwili usyszelimy podziemny huk, straszliwszy, ni kiedykolwiek syszaem. Ziemia zatrzsa si pod naszymi stopami, posadzka pka, sprzty w komnacie poprzewracay si i syszelimy oskot walcych si cian. Arsinoe porwaa chopca i przytulia do siebie, a ja ochraniaem j wasnym ciaem, gdy spiesznie wybieglimy na ulic przez bram, ktra ju si przekrzywia. Kot Arsinoe przelecia wystraszony obok nas. Jeszcze jeden raz ziemia zadraa i ciany zwaliy si. Potem niebo pociemniao, powia wiatr i powietrze zrobio si nagle chodne. Dorieus nie yje powiedziaem ten kraj by jego dziedzicznym krlestwem i zatrzs si, kiedy on umar. Moe by on rzeczywicie boskiego pochodzenia, cho trudno w to uwierzy, bo pachnia ludzkim potem i broczy ludzk krwi ze swoich ran. Arsinoe powtrzya: Dorieus nie yje. Ale zaraz potem zapytaa: Co teraz z nami bdzie, Turmsie? Przeraeni ludzie wynosili mienie z domw, a zwierzta pocigowe, ktre si wyrway, biegy ulicami, ale powietrze zrobio si wiesze od wiejcego wiatru i stao mi si tak, jak gdybym poczu si wolny od mego dugiego przygnbienia. Tanakwil wysza z paacu. Porwaa na sobie szaty na znak aoby, a w jej wosach byy resztki wapiennej zaprawy z puapu. Obaj jej synowie szli za ni, gono biadajc. Ale przeraeni ludzie nie zwracali na nich wikszej uwagi. Arsinoe i ja poszlimy za nimi z powrotem do komnaty Dorieusa, gdzie sta ju Mikon ze swoj skrzynk lekarsk i ze zdumieniem patrzy na martwe ciao Dorieusa. Ten spoczywa na ou z poczernia twarz. Straszliwie nabrzmiay jzyk wypenia mu cae usta, a na wargach peno byo pcherzy. Mikon powiedzia: Gdyby to byo lato i okres szerszeni, mgbym przysic, e to szersze udli go w jzyk. Moe to si przytrafi pijanemu, ktry zasypia z otwartymi ustami, albo dziecku, ktre wkada szerszenia do ust razem z jagod. Ale bez wzgldu na to, jak to si stao, jego jzyk spuch i zadusi go. Obaj synowie Tanakwil zawoali rwnoczenie: To zrzdzenie losu i jeden z najdziwniejszych zbiegw okolicznoci. Pamitamy dobrze, e nasz wasny ojciec umar niemal w taki sam sposb. Ale w tej chwili nie mogo si wydarzy nic lepszego. Oszczdzi nam to wojny z Kartagin i pozwoli wybra krla w gucie Kartagiczykw spord nas samych. Z caego serca uczestniczymy w cikiej aobie naszej matki, ale Dorieus by mimo wszystko obcym przybyszem i chcia, jak si zdaje zaprowadza tu nowe i nieprzyjemne obyczaje. Rzucili mi pytajce spojrzenie i zaproponowali: Kto powinien teraz spiesznie uda si i powiadomi wojsko oraz nakaza modziecom Dorieusa, by zoyli bro na znak smutku i powrcili do swoich domw na okres aoby. Odparem gwatownie: Tylko nie procie mnie o t przysug. Nie mieszam si do tej sprawy. Gdy tylko ciao Dorieusa zostanie spalone na stosie, opuszcz Segest, bo nie jest to moje miasto. Synowie Tanakwil zerknli zowrbnie na siebie i powiedzieli: Tak, zaiste, Turmsie, i ty jeste tu obcy, a przybyszw mamy ju do. Im szybciej pozbdziemy si obcych, tym lepiej.

166

Ale Tanakwil patrzya na czerniejce oblicze Dorieusa i jego nawet po mierci krlewsko mocne ciao i rzeka ostrzegawczo: Po tym, co si stao, jest mi ju wszystko obojtne. Ale Turmsa nie tykajcie. Z twarz nagle pobrudon i postarza ze smutku zwrcia si do Arsinoe i patrzc na ni rzeka: Turms niech odejdzie w spokoju, ale t dziewk bogini odelemy z powrotem do wityni w Eryksie, by j tam ukarano za ucieczk. To niewolnica wityni. Syn niewolnicy jest niewolnikiem z urodzenia i dlatego wasnoci bogini. Tam niech wytrzebi chopca i zrobi z niego kapana albo tancerza, kiedy ju ukarz t kobiet tak, jak si karze zbiegego niewolnika. Nieprzytomna ze strachu Arsinoe przycisna chopca do piersi i zawoaa: Nie moesz tego uczyni, Tanakwil! cign na ciebie gniew bogini. Tanakwil umiechna si okrutnie, musna Dorieusa rk po twarzy, eby odpdzi muchy zbierajce si wok jego oczu i ust, i rzeka: Gniew bogini ju mnie dosign w twojej postaci. Nie boj si ju adnego boskiego czy ziemskiego gniewu, utraciwszy Dorieusa. By tym, ktrego kochaam najbardziej z moich mw. Zawiodo j opanowanie, zacisna pi i uderzya si w usta tak, e zby z koci soniowej z trzaskiem zamay si i spomidzy jej cienkich warg pocieka krew. Wyplua zby i krew, wbia paznokcie w piersi i szarpic je woaa: Nie wiecie, jak mio moe czu postarzaa kobieta! Takiego przeklestwa nie ycz nikomu. I lepiej, eby on umar, ni eby mnie porzuci. Obaj jej synowie cofnli si przeraeni jej dzik aoci. Objem ramieniem Arsinoe i powiedziaem: Jestem zwizany z Arsinoe i zabior j ze sob. Take mego syna zabieram, bez wzgldu na to, co mwi wasze prawa. Nie usiuj mi przeszkodzi, Tanakwil, bo zobaczysz, jak to si skoczy. Zdawaem si na bezad panujcy w miecie i na niepewno synw Tanakwil. Byem gotw z mieczem w rku porwa Arsinoe jeszcze raz i raczej umrze, ni rozsta si z ni i z naszym synem. Tusty i obrzmiay od wina Mikon zebra resztki woli i owiadczy stanowczo: Take i ja jestem obcy w Segecie i nie bd si wysugiwa rzdzcym, gdy zostan wezwany, by zawiadczy o mierci Dorieusa i o tym, co j spowodowao. Ze wzgldu na nasz przyja, Turmsie, uwaam ci za zobowizanego do obrony Arsinoe i chopca, tak aby nie popadli w moc zych kapanw. Synowie Tanakwil patrzyli na matk i zapytali niepewnie: Powiedz, matko, czy mamy przywoa stranikw i kaza zabi tych mczyzn? W taki sposb pozbdziemy si ich najatwiej. Z kobiet moe si sta tak, jak zechcesz. Ale Tanakwil wpatrywaa si w Arsinoe, wskazaa na ni palcem i krzykna: Patrzcie na t nazbyt pikn twarz! Spjrzcie na t twarz, ktra zmienia si z kadym jej kaprysem. Jeli pol j z powrotem do Eryksu, odmieni take oczy kapanom. Znam j a nadto dobrze. Tak cigna Istafr i jej czary i sztuczki znam a nazbyt dobrze. Dlatego wiem te, jaka kara nadaje si dla niej najbardziej. Niech idzie z Turmsem na ucieczk i niech zabierze chopca ze sob. Niech soce spali jej bia twarz na czarno. Niech czonki jej uwidn z brakw i niedoli. Ani jednej szatki, ani jednego klejnotu czy sztuki srebra nie zabierzesz ze sob z tego domu, Istafro. Arsinoe widziaa po kamiennej twarzy Tanakwil, e jej postanowienie jest niewzruszone. Zdaje mi si, e przez krtk chwil rozwaaa, czy nie opuci mnie, nie powrci do Eryksu i nie sta-

167

ra si odzyska swojej dawnej pozycji w wityni. Ale potem podniosa brod i powiedziaa z mrocznym spojrzeniem: Szaty i klejnoty mog dosta, ale Turmsa nie odzyskam ju nigdy, gdy go opuszcz. Tylko mnie masz do zawdziczenia, Tanakwil, e to nie ty leysz teraz poczerniaa na twarzy ze znakami palcw Dorieusa na szyi. Gdybym milczaa i pozwolia Dorieusowi przeprowadzi swoj wol, wszystko wygldaoby teraz inaczej. Ale Turmsa nie chc utraci. Nie, nie waham si pj za Turmsem, cho chcesz mnie obedrze do naga, teraz, kiedy nadarza ci si okazja. Wiem, jaka jeste chciwa. W teje chwili poczuem si tak, jakbym zosta uniesiony poza siebie samego, jakbym wszystko widzia od zewntrz i umiechnem si. Nie patrzyem ju na Tanakwil i na jej synw, ani na Mikona, ani nawet na Arsinoe i dziecko. Nieprzeparcie spojrzenie moje przycigna maa niepozorna grudka wiru na pododze, schyliem si i podniosem j, nie zwracajc uwagi na to, co robi. By to zwyczajny may kamyk, ktry wypad komu z sandau. Podniosem go, nie wiedzc, e jeszcze jeden okres w moim yciu skoczy si i zacz si nowy. I nie wiem, dlaczego to zrobiem. Po prostu musiaem schyli si i wzi go do rki. Na skutek trzsienia ziemi i zamieszania, jakie wywoao, ucieczka nasza nie wzbudzia niczyjej uwagi, gdy wielu byo ludzi, ktrzy uciekali z miasta na otwarte pola z obawy, e w miecie zwal si domy. W gruncie rzeczy trzsienie ziemi byo agodne i nie spowodowao wikszych szkd. Zdaje mi si, e ziemia erycyska westchna tylko z ulg, e heraklida Dorieus ju nie yje, gdy gdyby dane mu byo y, cignby prawdopodobnie na krain Eryks same nieszczcia. Kiedy spiesznie zdalimy w grupie biadajcych ludzi ku pnocnej bramie miasta, podbiega do nas dziesicioletnia sierota Hanna, maonka witego psa, chwycia mnie za po paszcza i zapakana alia si: Pies Krimisos nie yje. Ju wczesnym rankiem wczoga si w ciemny kt. Kiedy ziemia trzsa si i pkaa, chciaam go wyprowadzi, ale on ju si wtedy nie rusza i apy mu zesztywniay. A twj kot przyszed do mnie tak przestraszony, e wskoczy mi na rce i podrapa mi kolana do krwi. W swojej niedoli zapomniawszy o wszelkim wstydzie owina kota w rbek sukni i trzymaa go, niosc na rku, tak e caa dolna cz jej ciaa bya naga. Miaem do zajcia biegnc z krzyczcym chopcem na rku i nie zdyem jej odpdzi. Arsinoe uwiesia mi si na ramieniu, Mikon sapa za nami, a dziewczyna cigna mnie za paszcz, tak e nasze odejcie z Segesty pozbawione byo wszelkiej godnoci. Kiedy ju znalelimy si za bram i zatrzymaem si, eby si rozejrze, kazaem dziewczynie rzuci kota i wrci do miasta. Dorieus nie yje powiedziaem. Kiedy to si rozniesie, w miecie wynikn niepokoje. Jestemy obcymi przybyszami i uciekinierami. Kady moe nas zabi. Dlatego zosta wrd swoich. Ale Hanna szlochaa: Take Krimisos nie yje. Win za to zwal na mnie. W kadym razie zbij mnie, jeli nie zo mnie w ofierze duchowi psa. Pozwl mi towarzyszy ci, Turmsie. Jeste jedynym, ktry by dla mnie dobry i trzyma mnie w objciu. Arsinoe rzucia dziewczynie badawcze spojrzenie, zerkna na mnie i powiedziaa kwano: Niewtpliwie masz ask bogini, skoro nawet taka dziewczyna jak ta, biega za tob. Obcignij w d sukni, dziewczyno. Mczyni nie lubi, kiedy dziewczyna nie proszona obnaa to, co ma do pokazania. Chod z nami, jeli chcesz. Przemawia za tob to, e ci wybra mj kot. Jest mdrzejszy ni ludzie.
168

 Nie wiem nawet, dokd zdamy nadmieniem i moe ju dzi wieczorem bd nas ciga z psami. Ale Arsinoe rzeka: Potrzebuj suebnej i zawsze moemy sprzeda dziewczyn, jeli popadniemy w trudnoci. Nie mamy przecie adnego innego majtku. Mikon otworzy bukak z winem, skierowa drc doni strumie do garda, nie ronic ani kropelki i zaproponowa: Nie spierajmy si o sprawy obojtne. Biega tu peno byda, sposzonych koni i osw, ktre urway si z uwizi. We dziewczyn, a ja sprbuj zaapa dla nas osa. Arsinoe nie zajdzie daleko w las na swoich biaych stopach i w haftowanych sandaach. W las powtrzyem masz suszno, Mikonie. Musimy uda si do lasw, do Sikanw i dzikich zwierzt. To nasz jedyny ratunek. W teje chwili nadbieg ku nam kulejc stary osio. Spieniony na caym ciele, mia uszy gniewnie nastroszone. Mikon zatrzyma go sprawnie i przemwi do niego yczliwie, tak e osio si uspokoi. Wsadzilimy Arsinoe na jego grzbiet, wzia na rk dziecko, a ja prowadziem osa. Mikon trzyma go za ogon, eby nady, Hanna trzymaa mnie za rk, a na kocu przemyka kot Arsinoe, rozgldajc si ze zdumienia okrgymi oczyma. Nikt nas nie zatrzyma. Przeszlimy przez pola tak szybko, jak si dao i skrcilimy z drogi w stron gr, do wiecznie zielonych lasw. Przenocowalimy pod drzewem, ciasno przytuleni do siebie, by utrzyma ciepo. Ognia nie waylimy si roznieci, dopki nie spotkalimy grupy Sikanw przy ich witym kamieniu. Sikanowie przyjli nas i ylimy pord nich przez pi lat. W tym czasie Mikon znik, Arsinoe urodzia creczk, a Hanna wyrosa na dziewoj. Ale przedtem musz jeszcze opowiedzie o Tanakwil i o tym, co si z ni stao. Po mierci Dorieusa obaj synowie Tanakwil umocnili swoj wadz w miecie i zyskali nawet wpywy nad wojskiem, ktre wystawi Dorieus, tak e ojcowie miasta nie mieli duo do powiedzenia. Kazali urzdzi dla Dorieusa wspaniay stos caopalny z drzewa dbowego. Przed podpaleniem stosu powiadomili matk, e maj ju do jej dzy wadzy i zamierzaj odesa j do Himery. Tanakwil owiadczya, e ycie nie ma ju dla niej adnej wartoci, odkd umar Dorieus. Tote raczej bdzie mu towarzyszy i podzieli z nim stos caopalny, gdy wtedy moe przynajmniej mie nadziej, e powdruje do podziemia w jego towarzystwie. Synowie nie sprzeciwiali si temu, cho uwaali jej nadzieje za nader niepewne. Tanakwil wesza na stos w swoich najlepszych szatach, obja jeszcze raz cuchnce ju trupem ciao Dorieusa i podpalia potem stos wasnorcznie. Jej ciao spono wraz z Dorieusem. O wszystkim tym dowiedziaem si od Sikanw i wicej nie mam ju nic do opowiedzenia o Tanakwil. Dorieusa nie opakiwaem dugo.

169

KSIGA SIDMA Sikanowie

1
Spotkalimy wic Sikanw przy ich witym kamieniu. Oznajmili yczliwie, e nas oczekiwali i wiedzieli z gry o naszym przybyciu. Niedowiarek mgby sdzi, e to ich modziecy szli potajemnie naszym ladem. Sikanowie poruszali si w tych lasach tak niepostrzeenie, e nikt nie mg wyczu ich obecnoci. Dlatego wanie szlachetnie urodzeni w Segecie potrzebowali psw, by na nich polowa. Ale Sikanowie mieli rzeczywicie zdolno przewidywania, kto nadchodzi i znali te liczb nadchodzcych. O swych wasnych wspplemiecach wiedzieli zawsze, gdzie si znajduj, ba, nawet to, czym kady z wodzw zajmuje si w danej chwili. Pod tym wzgldem ich zdolno podobna bya do zdolnoci wyroczni. I nie tylko kapani umieli to, ale take wikszo Sikanw posiadaa ten dar, niektrzy w wikszym, inni w mniejszym stopniu, i nie umieli tego wytumaczy. Tylko rzadko si mylili, ale nawet wyrocznia moe si omyli, albo przynajmniej sowa wyroczni mog by le wytumaczone. A Sikanowie nie uwaali nawet swego daru za co niezwykego, lecz sdzili, e take inni ludzie go posiadaj, a zwierzta w jeszcze wikszym stopniu, zwaszcza psy. W taki sam sposb trudno jest widzcemu wytumaczy lepemu, w jaki sposb widzi. Namacili wity kamie tuszczem i taczyli wok niego wite tace z podziemia, czekajc na nas. Ich kapan ozdobi twarz mask wycit z drewna i przypi wity ogon oraz woy rogi zwierzce. Rozpalono ognisko i postawiono na nim koty, tak e natychmiast po naszym przybyciu mogli zabra osa, zoy go w ofierze i przyrzdzi z jego misa posiek. Uwaali osa za wite zwierz i wysoce nas powaali za to, e przybylimy do nich pod ochron osa. Nie panowa u nich brak misa, poniewa byli zrcznymi myliwymi, ale wierzyli, e nabieraj siy i cierpliwoci z twardego misa osa. Przede wszystkim chcieli gow osa, eby wbi j na drg i wielbi misteriami. Uwaali, e gowa osa chroni ich przed uderzeniem piorunu. A osio nie broni si wcale i sta si chtn ofiar. Take i to uwaali Sikanowie za dobry znak. Kota bali si i nie znali dla niego nazwy, i byliby moe go zabili, gdyby Arsinoe nie wzia go na rce i nie pokazaa im, e jest oswojony. Okazywali Arsinoe szacunek, gdy przyjechaa na ole z dzieckiem na rku. Po ofierze kapan ich wykona taniec radoci wok chopca, da nam znak, ebymy go pooyli na posmarowanym tuszczem kamieniu, i pokropi go ol krwi. Potem wszyscy jednogonie wykrzyknli: Erkle, Erkle! W bulgoccym bukaku Mikon zaoszczdzi troch wina i myl, e bez wina nie wytrzymaby trudw podry. By zyska przychylno Sikanw, poczstowa ich winem. Kosztowali go, ale trzli gowami, a niektrzy wypluli je na ziemi. Ich kapan mia si i poda Mikonowi napj w drewnianej czarce. Mikon wypi i powiedzia, e tego napoju nie mona porwna z winem. Ale po chwili zacz wpatrywa si drtwo przed siebie, twierdzi, e czonki mu zdrtwiay i e moe widzie na wskro przez pnie drzew i w gb ziemi. Ten swj wity napj kapani i wodzowie Sikanw warzyli z trujcych jagd, grzybw i korzeni, ktre zbierali w rnych porach roku i w okrelonych kwadrach ksiyca. Pili ten napj, kiedy chcieli uzyska kontakt z podziemnymi istotami i prosi je o rad. Zdaje mi si, e pili go take dlatego, eby si upi poniewa nie znali wina. W kadym razie Mikonowi przypad ten na170

pj do smaku i zacz spoywa codziennie mae jego dawki, w czasie gdy mieszkalimy wrd Sikanw. Wyczerpanie po ucieczce, blisko witego kamienia i ulga z powodu naszego uratowania si u Sikanw, ktrzy okazali nam przyja, sprawiy, e zdawao mi si, i stoj poza sob, gdy Sikanowie odprawiali ceremonie ofiarne. Kiedy wszyscy ucichli, by oczekiwa na znak, rozleg si z lasu krzyk sowy, ktry si wielokrotnie powtrzy. Arsinoe powiedziaem nasz syn nie ma jeszcze imienia. Niech wic nazywa si Hiuls wedug krzyku sowy. Mikon wybuchn miechem, wytrzeszczajc oczy, bi si po kolanach i zawoa: Oczywicie, Turmsie! Kime jeste, eby mu nadawa imi. Niech lena sowa nada mu imi, a imi jego ojca nie ma z tym nic wsplnego. Arsinoe bya tak zmczona, e nie miaa siy si sprzeciwia. Po zjedzeniu przez nas twardego misa osa usiowaa nakarmi chopca piersi, ale wysiki i niebezpieczestwa podroy oraz wzburzenie z powodu mierci Dorieusa sprawiy, e stracia pokarm. Hanna wzia chopca na rce i nakarmia go ostronie z rogu capa ciep zup, owina go w owcz skr i nucc ukoysaa do snu. Gdy Sikanowie zobaczyli, e chopiec pi, zaprowadzili nas ukryt ciek do groty chronionej przez nieprzenikniony i ciernisty gszcz. Kamienna podoga w grocie pokryta bya do spania trzcin. Kiedy zbudziem si o wicie i przypomniaem sobie, gdzie si znajdujemy i co si z nami stao, moj pierwsz myl byo, dokd mamy si uda. Ale gdy wyszedem z groty, omal nie potknem si na jeu, ktry przestraszony zwin si w kbek. W tej chwili przypomniaem sobie Larsa Tulara, ktrego zoylimy w ofierze na morzu, i jego sowa o zwinitym w kbek jeu. Dlatego uznaem to za ostrzeenie i zdaem sobie spraw, e musimy zosta u Sikanw, bo tak jest najbezpieczniej, i e wszelka wdrwka jest bezuyteczna, dopki nie bd wiedzia dokd pj. Gdy tylko powziem decyzj, ogarno mnie niewypowiedziane uczucie wyzwolenia, tak jakbym po dugim czasie znowu odnalaz siebie samego. Poszedem do rda w pobliu, by si napi i woda smakowaa mi rozkosznie. Byem wci jeszcze mody, czuem moj si i rado ycia. Ale kiedy Arsinoe przebudzia si, nie ucieszya si widokiem okopconego puapu groty, kamieni na ognisku i krzywych dzbanw na pododze. Podczas gdy Mikon wci jeszcze chrapa, powiedziaa gorzko: Do tego wic doprowadzie mnie, Turmsie, e jestem biedna i bezdomna, i w tej chwili, kiedy trzcina kuje mi cae ciao, nie wiem nawet, czy ci kocham, czy te nienawidz. Radosny miech wci jeszcze we mnie musowa i nie poczuem si dotknity, tylko odparem: Arsinoe, moja ukochana, zawsze yczya sobie bezpieczestwa i wasnego ogniska. Tutaj masz wok siebie trwae ciany. A ognisko jest ogniskiem, choby skadao si tylko z kilku okopconych kamieni. Ba, masz nawet suc i lekarza, ktry doglda zdrowia twego syna. Od Sikanw naucz si szybko zdobywa poywienie w lesie i zbiera niwa dla ciebie i naszego syna Arsinoe. Po raz pierwszy w yciu jestem w peni szczliwym czowiekiem w zgodzie z moim losem w tej chwili. Gdy spostrzega, e myl tak powanie, rzucia si na mnie, drapaa i plua mi w twarz, woajc, e musz j std zabra do ktrego z greckich miast na Sycylii, gdzie mogaby y yciem jej godnym. I nie dbam ju o to, by opowiedzie, ile czasu zabrao mi ugaskanie jej, gdy wszystko, co przykre z tego okresu, znikno ju z mojej pamici. Pod koniec lata, kiedy zobaczya, e

171

jej syn ronie i rozwija si mimo naszego surowego ycia i prostego poywienia, pogodzia si z losem i nawet sama staraa si obrci wszystko na lepsze.

2
Zbyteczne byoby opowiada co o polowaniach Sikanw i ich poowach ryb w wartkich strumieniach grskich, gdy nie ma zbyt wielkiej rnicy w polowaniu i owieniu w rnych krajach. Tylko przyrzdy rybackie zmieniaj si i s lepsze albo gorsze. Kiedy poznaem Sikanw, spostrzegem, e wcale nie byli takimi barbarzycami, jak sdziem. Od pocztku dobrze si z nimi zgadzaem. Ale Mikon zacz coraz czciej siadywa przygnbiony na uboczu i duma z brod podpart na doni. W kocu pewnego dnia powiedzia: Przychodzi bez przywitania i odchodzi bez poegnania, i by obcym przybyszem przy kadym ognisku, to nie jest mdro ani te sztuka ycia, tylko cakiem po prostu nieunikniony los kadego czowieka w tym obcym wiecie. Jeszcze rok pozosta Mikon u nas i Sikanowie przychodzili do niego z chorymi, nawet z bardzo daleka, by ich leczy. Ale on uprawia swj zawd lekarski z obojtnoci i mwi, e sikascy kapani rwnie dobrze rozumiej si na leczeniu ran, skadaniu zamanych koci i pograniu chorych w leczniczym nie z pomoc maego bbenka. Nie mog si od nich niczego nauczy mawia ani te oni ode mnie, ale wszystko to obojtne. Moe jest rzecz wdziczn agodzi ble cielesne, ale kt potrafi uleczy cierpienia ducha, skoro nawet wtajemniczony nie zaznaje spokoju w sercu. Nie mogem ukoi jego przygnbienia, a Arsinoe nie umiaa go zagodzi, cho umiechaa si do Mikona i sama znw zacza si cieszy yciem. Pewnego ranka Mikon zbudzi si pno, spojrza na siniejce gry i byszczcy blask soca, dotkn rk twarzy, wetchn ciepy ywiczny zapach lasu, uj drc doni moj do i powiedzia: Nadesza dla mnie chwila jasnoci, Turmsie. Na tyle jestem lekarzem, e wiem, i jestem chory albo powoli zatruty upajajcym napojem Sikanw. yj jak w mgle o brzasku i nie potrafi ju odrni rzeczywistego od nierzeczywistego. Ale moe tak jest, e te oba rne wiaty ocieraj si o siebie, tak i mona chwilami y w dwch wiatach naraz. Trzyma mnie mocno za rk mikk doni i cign: W mojej chwili jasnoci wiem i pojmuj, e nie mona polega na ludzkim rozsdku, a sposb mylenia jest rwnie mylcy jak rozum ludzki. Moe to tylko nawyk i zudzenie myle, e wszystko dzieje si jedno po drugim, w porzdku, jaki przepisuje czas. Moe wszystko dzieje si naraz, cho nie zdajemy sobie z tego sprawy. Umiechn si jednym ze swoich rzadkich umiechw, spojrza na mnie ciepo i powiedzia: Ta moja chwila jasnoci nie znaczy moe zbyt duo, gdy widz ci teraz Turmsie, o wiele wikszym, ni jeste i twoje ciao promieniuje jak ogie poprzez twoje szaty. Ale odkd zaczem myle, zastanawiaem si nad znaczeniem wszystkiego. Tote daem si wtajemniczy i zdobyem wiele tajemnej wiedzy, ktra rozciga si poza t nasz rzeczywisto. Ale nawet znajomo misteriw ma swoje ograniczenie. Dopiero trujcy napj Sikanw da mi odpowied na pytanie, dlaczego urodziem si na ten wiat i jaki jest sens ycia. Trzyma moj do oburcz i mwi powanie: A to jest potna wiedza, Turmsie. Powierzam ci j teraz. Zastanawianie si nad sensem wszystkiego jest tylko mylow pomyk. Nasze mylenie jest niczym pancerz, ktry wie nas i skuwa z tym widocznym wiatem, nie mogc jednak dlatego uchroni nas. Ten sens jest tylko zudzeniem jakobymy z wyteniem wszystkich naszych si pdzili do celu, ktry nie istnieje.

172

Nie musi by adnego sensu. To tylko mylenie oszukuje nas stwarzajc sensy i cele. Istniej tylko urzeczywistnienia. Ten, co to rozumie, jest wolny od wadzy bogw. Puci moj rk, dotkn znowu trawy, spojrza w dal ku sinym grom i powiedzia: Powinienem cieszy si z powodu mojej wiedzy, ale nic mnie ju nie cieszy, tylko czuj si tak, jakbym przebieg zbyt wielki dystans. Nie znajduj adnego pocieszenia w myli, e znw kiedy zbudz si i ziemia bdzie rwnie zielona i pikna, i wszystko w moich ustach bdzie mi smakowa i e bdzie rozkosz y. Przypuszczalnie powinienem si cieszy, e tego ranka jeste taki potny i pikny w moich oczach, Turmsie, a take dlatego, e poznaem ci tym razem od pierwszego spojrzenia. Patrzyem na niego ze wspczuciem, ale widziaem przy tym mier przez jego nabrzmia twarz i rozrniaem ksztat czaszki i jej zagbienia i szczerzce si zby poprzez skr i ciao. Chciaem okaza si dla niego dobrym, gdy by moim przyjacielem i znaem go dobrze, ale on poczu si dotknity moim spojrzeniem i rzek: Nie, Turmsie, nie musisz si litowa nade mn. Nie musisz si litowa nad nikim, gdy jeste tym, ktry jest. Okazywanie mi wspczucia rani mnie, gdy w kadym razie byem dla ciebie posacem, jeli ju nie niczym innym. Ale poznaj mnie znowu, take gdy spotkamy si nastpnym razem. To wystarczy. W tej chwili jego gruba twarz bya dla mnie brzydka i bia z niej tak silna zawi, e promienny poranek zmrocznia dla mnie. A on poczu to sam i przesoni rk oczy, wsta i odszed chwiejc si na nogach, ode mnie. Gdy prbowaem go zatrzyma, powiedzia: Sucho mi w gardle. Pjd napi si ze rda. Chciaem mu towarzyszy, ale odmwi z gniewem i nie obejrza si ju potem za siebie. Nie wrci jednak od rda. Szukalimy go na prno, i take Sikanowie szukali go w zarolach i rozpadlinach, a ja zdaem sobie spraw, e mia on na myli inne rdo. Nie ganiem go, lecz chtnie przyznawaem temu mojemu przyjacielowi wolno wyboru, czy chcia kontynuowa ycie, czy te odoy je od siebie niczym nazbyt mozolny niewolniczy trud. Opakiwalimy go i zoylimy ofiar ku jego pamici, a potem poczuem ulg, gdy jego przygnbienie od dawna rzucao na nasze ycie cie jak chmura. Lecz Hiulsowi brakowao go bardzo, bo Mikon nauczy go chodzi i sucha jego pierwszych sw, i wycina dla niego zabawki z drewna swoim ostrym lekarskim noem, nie zwracajc uwagi na to, e delikatne ostrze ulega uszkodzeniu. Arsinoe bardzo si gniewaa, gdy uwiadomia sobie, co si stao i zwalaa wszystko na mnie, uwaajc, e powinienem by lepiej czuwa nad Mikonem. Poza tym to obojtne mwia ale tyle by mi chyba winien, by poczeka dopki nie urodz i pomc mi swoj sztuk lekarsk. Wiedzia dobrze, e znw jestem w ciy, a ja chciaabym rodzi jak cywilizowany czowiek, a nie oddawa si w rce sikaskich babek. Nie wyrzuciem Arsinoe jej szorstkich sw, gdy cia czynia j bardzo kapryn, a Mikon rzeczywicie ze wzgldu na nasz przyja mg by poczeka jeszcze jaki miesic. W swoim czasie Arsinoe powia bez trudu crk na trzcinowym ou w szaasie z gazi i nie potrzebowaa wcale pomocy dowiadczonych babek sikaskich, cho wprawia w poruszenie wszystkie kobiety i wprowadzia zamieszanie do ich zwykych zaj przez czas trwania rozwizania. W krzele z otworem nie chciaa rodzi, tak jak doradzay jej to kobiety Sikanw, chcc jej dopomc, tylko powia lec na ou jak cywilizowany czowiek.

173

3
Od Sikanw nauczyem si szuka samotnoci w grach przez wiele dni pod rzd i poci, wsuchujc si w samego siebie, dopki nie poczuem si taki lekki, e mgbym lata. Od nich nauczyem si te, jak najsilniejszy w czasie wyczerpujcej wdrwki lenej moe otworzy sobie y na rce i pozwoli najsabszemu napi si krwi, i w ten sposb uratowa go, dzielc si z nim wasn krwi. Sam tak uczyniem pewnego razu, cho Sikanowie byli mi obcy. Od tej pory traktowali mnie jak pobratymca, ale ja nie naleaem do ich szczepu, mimo e daem im wasn krew. Chwal bezkresne lasy Sikanw, chwal odwieczne dby, chwal sine gry, chwal wartkie strumienie. Ale kiedy yem midzy Sikanami, wiedziaem jednak, e nie jest to mj kraj. Pozosta mi obcy, cho go dobrze poznaem, tak samo jak Sikanowie pozostali dla mnie obcy. Przez pi lat yem wrd Sikanw i Arsinoe zadowalaa si dzieleniem ze mn ycia dlatego, e kochalimy si nawzajem, mimo e wiele razy grozia, i odejdzie z ktrym z kupcw, ktrzy wayli si przyby do lasw. Kupcy ci, ktrzy z zielon gazi na znak pokoju przychodzili i zostawiali towary tam, gdzie Sikanowie mogli je obejrze, pochodzili najczciej z krainy Eryks. Ale, take z greckich miast na Sycylii, z Selinuntu i a z Akragas przybywali miali kupcy, i zdarzao si te, e pojawia si ten i w Tyrreczyk z kilkoma workami soli, w ktrych ukry noe i siekiery z elaza, w nadziei na dobry zarobek. Sikanowie ze swej strony wykadali skry zwierzce i barwne pira, pczki kory do farbowania, dziki mid i wosk, ale sami trzymali si w ukryciu. Kiedy mieszkaem u nich, pomagaem im pertraktowa z kupcami, ktrzy czsto podczas caej swej mozolnej podry nie ogldali ani jednego Sikana. W taki sposb otrzymywaem wieci ze wiata i byem wiadomy niepokoju epoki i coraz to bardziej natarczywego wdzierania si Grekw na ziemi Sikulw w gbi kraju. Segestanie ze swej strony parli coraz gbiej w lasy z komi i psami. Wiele razy musielimy ucieka w gry przed jakim z wysanych przez nich oddziaw. Ale Sikanowie umieli te zastawia zasadzki na wrogw i przyprawia ich o strach dwikiem bbnw. Kiedy rozmawiaem z wdrownymi kupcami, nie demaskowaem si przed nimi. Brali mnie za Sikana, ktry z jakiego powodu nauczy si obcych jzykw. Byli to ludzie niewyksztaceni i nie zawsze mona byo polega na ich opowiadaniach. Dowiedziaem si jednak od nich, e Persowie z Jonii zdobyli wyspy na morzu greckim, nawet wit Delos. Ludno z wysp wzito do niewoli, najpikniejsze dziewice posano do wielkiego krla, a najdorodniejszych modziecw wytrzebiono na sugi dla Persw. witynie spldrowano i spalono w odwet za poar wityni Kybele w Sardes, a wielki krl nie zapomnia o Atenach. Mj postpek przeladowa mnie zatem a w gbi sycylijskich lasw i wywoywao to we mnie niepokj. Z selenitem Arsinoe w doni wzywaem Artemid, mwic: Szybkostopa bogini, wita, wieczna, tobie ofiarowyway Amazonki praw pier, dla ciebie spaliem wityni Kybele w Sardes. Pomyl o mnie, gdy bd mnie kiedy ciga inni bogowie. W moim niepokoju odczuwaem potrzeb przebagania bogw. Sikanowie czcili bstwa podziemne i w ten sposb take Demeter, gdy nie jest ona tylko bogini kosa zboa, jak sdzi wielu, lecz czym duo wikszym. Nasza crka urodzia si u Sikanw. Dlatego uznaem za suszne nada jej imi Misme, po kobiecie, ktra daa Demeter wody do picia, gdy bogini omal nie zgina z pragnienia, szukajc swej przepadej crki. W niewiele dni po modlitwie do Artemidy i nadaniu imienia Misme mojej crce przyszed do mnie kapan Sikanw i powiedzia: Gdzie toczy si wielki bj, w ktrym wielu postrada ycie. Podskakiwa z podniecenia, wypatrywa i nasuchiwa na wszystkie strony wiata, a potem pokaza na wschd i rzek: To daleko std, po drugiej stronie morza.
174

 Skd wiesz? zapytaem z powtpiewaniem. Spojrza na mnie zdziwiony i odpar: Czyby sam nie sysza bitewnego zgieku i miertelnych krzykw? To wielka wojna, gdy sycha j a tutaj. Inni Sikanowie zebrali si niespokojnie wok nas, by nasuchiwa i wypatrywa na wschd, a ja te prbowaem sucha, ale syszaem tylko szum w lesie. Jeszcze tej samej jesieni przyby grecki kupiec z Akragas, ktrego ju raz poprzednio spotkaem nad rzek. Chepi si wielkim zwycistwem, odniesionym przez Ateczykw na polu zwanym Maratonem koo Aten nad wojskiem perskim, ktre przybyo na okrtach przez morze. Wychwala bardzo t bitw i mwi, e bya to najwiksza bitwa wszech czasw i najszczytniejsza ze wszystkich, gdy Ateczycy pobili Persw sami, nie czekajc na oddziay pomocnicze, ktre obiecali im Lacedemoczycy. Opowiada dalej, e Ateczycy nie czekajc na natarcie Persw, sami uderzyli, w szyku bojowym gbokim tylko na trzech mw, by mc rozwin si na tak sam szeroko co wojsko perskie. Po bitwie pole pod Maratonem byo tak usiane trupami, e nie mona byo unikn by przy kadym kroku nie stan na polegego Persa. W taki sposb Ateczycy mwi pomcili si za zniszczenie Jonii i greckich wysp. W moich uszach opowiadanie jego brzmiao niewiarygodnie, kiedy przypomniaem sobie, jak Ateczycy pier w pier i na wycigi z nami biegli z Sardes do Efezu, eby schroni si na swoje okrty u ujcia rzeki. Odrzuciwszy jednak poow z jego wielu sw i uwierzywszy w cz pozostaych, zdaem sobie spraw, e Persowie ponieli porak przy prbie ldowania w Attyce. O ile rozumiaem si na sztuce wojennej, Persowie nie mogli zabra z sob przez morze zbyt duo jazdy, a take i pod innymi wzgldami przeprawa musiaa ograniczy liczebno wojska. Poraka taka jak ta, nie moga zbytnio naruszy potgi wielkiego krla, przeciwnie, musiaa go rozdrani jeszcze bardziej ni przedtem i pobudzi do prawdziwej wyprawy wojennej ldem na Grecj. Kupiec z Akragas nadyma si jednak jak aba i chepi si: Niech Dariusz zajmuje si ludami, ktre chodz w spodniach i upokarzaj si scaowujc proch z jego stp. Zniewiecia Jonie mg on pokona, ale gdy zahartowany Hellen z macierzystego ldu chwyta za wczni i miecz, uki i konie barbarzycw nie dotrzymuj pola. Nawet zepsutym przez demokracj Atenom udao si pokona Persw. Gdyby za ujrzeli oni lacedemoski szyk bojowy, na pewno rzuciliby bro i padli na ziemi ze zgrozy. I opowiada dalej: Tyran Hippiasz, wygnany ongi przez Ateczykw, ktrego wielki krl mianowa gwnodowodzcym tej wojennej wyprawy, gdy wyszed na ld pod Maratonem, przy kichniciu wyplu z ust zb, ktry znik w piasku. Wtedy zakry podobno gow i powiedzia: Nie zasuyem na wicej mojej ziemi ojczystej i chyba te nie dostan. Jego opowiadanie umocnio mnie w przekonaniu, e chodzio tu tylko o prb politycznego przewrotu, by uzyska dla Hippiasza wadz w Atenach pod oson perskiej broni. Ale ju sama ch podbicia Attyki jako przyczka mostowego w Grecji wykazywaa, jakie zamiary mia wielki krl. Podobnie jak dostatecznie bogaty m nie moe unikn, by nie bogaci si jeszcze bardziej, czy chce, czy nie chce, tak te i dostatecznie wielkie mocarstwo koniecznie musi jeszcze bardziej si rozszerza. Dlatego te byo tylko kwesti czasu, kiedy zgin wolne pastwa w Helladzie. Wie o bitwie pod Maratonem napenia mnie tylko zymi przeczuciami, a nie radoci. Dla mnie, podpalacza wityni w Sardes, Sycylia nie bya ju schronieniem. Pewnego poranka li wierzby spad przede mn na powierzchni wody w rdle, wanie gdy pochyliem si, by si napi, a kiedy podniosem wzrok, ujrzaem stado ptakw lecce na pnoc
175

tak wysoko w grze, e domyliem si, i poda ono za morze. W uszach moich rozleg si szum skrzyde i dwiczne fanfary trb. Dreszcz przeszed cae moje ciao i w teje chwili uwiadomiem sobie, e ten okres mojego ycia dobiega do koca i e chwila wyruszenia jest bliska. Nie napiem si wody ze rda, nie jadem nic, lecz tak jak staem, poszedem przez las do stp gry i wspiem si pomidzy niebezpieczne gazy, by wsucha si w siebie i dostrzec znak. Tak nagle wyruszyem w drog, e jedyn broni, jak miaem z sob, by n, mocno ju zuyty i cienki od czstego ostrzenia. Gdy wspinaem si na grsk stromizn, poczuem wo dzikiej zwierzyny i usyszaem sabe skomlenie. Szukaem przez chwil i znalazem wilcz jam z obgryzionymi do czysta komi i cakiem maego wilczka, ktry azi niezgrabnie w otworze groty. Wilczyca chronica mode jest straszliwym wrogiem. Mimo to schowaem si w zarolach, by zobaczy, co si stanie. Ale wilczyca nie pojawia si, wilczek skomla z godu, i w kocu wziem go na rce i wrciem do domu. Zarwno Hiuls, jak i Misme, zachwycili si natychmiast wochatym wilczkiem i chcieli go karmi, ale kot wygi grzbiet i snu si wok niego zdradliwie. Odpdziem go kopniakiem i poprosiem Hann, eby wydoia jedn z ukradzionych przez Sikanw kz. Wilczek by tak godny, e chciwie ssa palec Hanny, gdy umoczya go w kozim mleku. Dzieci miay si i klaskay w donie, a ja te si miaem. I w teje chwili zdaem sobie nagle spraw, jak pikn dziewczyn staa si Hanna. Jej brunatne czonki byy proste i gadkie, oczy miaa due i czyste, a usta jej miay si. Miaa we wosach kwiat dla ozdoby. By moe dlatego wanie patrzyem na ni innymi oczami ni przedtem. Arsinoe posza wzrokiem,za moim spojrzeniem, kiwna potakujco gow i rzeka: Kiedy odejdziemy std, dostaniemy za ni dobr cen. Sowa jej dotkny mnie do ywego. Nie miaem wcale ochoty sprzedawa Hanny w jakim nadbrzenym miecie, by zdoby pienidze na podr, bez wzgldu na to, jak dobrze mogo jej si dzia u jakiego zamonego kupca. Ale wiedziaem, e najlepiej nie wyjawia przed Arsinoe, e jestem przywizany do tej dziewczyny, ktra tak chtnie dzielia z nami niebezpieczestwa w lasach Sikanw, suya nam i pielgnowaa nasze dzieci. Arsinoe bya taka pewna swej wadzy nade mn i wasnej piknoci, e kazaa Hannie obnay ciao zarwno z przodu, jak i z tyu, tak abym na wasne oczy mg si przekona, jaki dobry towar dosta nam si w darze. Jak widzisz; nie pozwoliam jej uszkodzi skry na sposb Sikanw bliznami w esy floresy powiedziaa Arsinoe. Nauczyam j take wyskubywa owosienie ciaa na sposb grecki, tak e jest ona cakiem czysta. Nauczya si kpa codziennie, a zimna woda zahartowaa jej piersi tak, e stercz mocno i s twarde jak kasztany. Pomacaj sam, Turmsie, jeli mi nie wierzysz. Dotknij take jej doni, a zobaczysz jakie s mikkie, mimo e pracuje. Co wieczr ka jej wciera w skr moj wasn ma, ktr sporzdzam z miodu, ptasich jajek i koziego mleka. Oprcz tego nauczyam j piknie chodzi i taczy atwe, proste tace. Hanna unikaa wstydliwie moich spojrze, mimo e usiowaa trzyma gow wysoko. Nagle zasonia domi twarz, wybuchna szlochem i wybiega z groty. Jej pacz wystraszy dzieci, tak e zapomniay o swojej zabawie. Kot skorzysta z okazji, zapa wilczka i wymkn si na dwr. Gdy go wreszcie znalazem, zdy ju zagry na mier bezbronnego wilczka, i wanie go poera. Ogarnity lepym gniewem porwaem kamie i zmiadyem kotu eb. I w tym momencie uwiadomiem sobie, e przez cay czas nienawidziem go i nie ufaem mu. Zabiwszy kota, jakbym uwolni si od za, ktre mnie przeladowao bez mojej wiedzy. Po dokonaniu tego czynu rozejrzaem si dokoa, znalazem szczelin w gruncie, wepchnem tam spiesznie pado kota i przysypaem kamieniami. Kiedy schyliem si, by narwa mchu i zakry nim lady, spostrzegem nagle, e Hanna bezgonie podkrada si do mnie i take grzebaa w ziemi rwnie ywo jak ja.
176

Rzuciem jej wiadome winy spojrzenie i wyjaniem: Zabiem kota przez pomyk. Nie miaem takiego zamiaru. To dobrze. Kot by zym zwierzciem. Drczy myszy, zanim je zagryz. Przez cay czas baam si, e wydrapie oczy dzieciom, gdybym zostawia je same. Tak zazdrosny by o aski swej pani. Sypalimy mech i licie tak gorliwie, e nasze donie ocieray si o siebie. Dobrze byo dotyka jej penej zaufania dziewczcej rki. Nie zamierzam mwi Arsinoe, e zabiem jej kota rzekem. Zerkna na mnie promiennymi oczami: Nie musisz powiedziaa. Ten kot zwyk czsto chodzi wasnymi drogami przez wiele nocy pod rzd. Nasza pani czsto obawiaa si, e padnie on ofiar jakiego drapienika. Hanno zapytaem czy ty rozumiesz, e zostan zwizany z tob, gdy bdziemy mieli wspln tajemnic? Podniosa oczy, spojrzaa na mnie bez strachu i powiedziaa: Turmsie, zwizaam si z tob ju w chwili, gdy pozwolie mi znale si w twoich ramionach w wietle ksiyca na schodach wityni psa Krimisosa. Niewielka, to tajemnica cignem. Tylko po to, aby unikn niepotrzebnej sprzeczki. Ale jeszcze nigdy nie kamaem Arsinoe wiadomie. Jej ciepe spojrzenie rozgrzao mnie. Ale nie czuem wcale podania. Nie przyszo mi nawet do gowy, e w tym yciu mgbym poda jakiej innej kobiety ni Arsinoe. Przypuszczalnie Hanna to rozumiaa, bo schylia pokornie gow i wstaa tak gwatownie, e kwiat wypad z jej wosw na ziemi. Turmsie, czy to kamstwo, jeli si zataja to, co si wie? zapytaa depcc kwiat brunatnymi palcami stp. Odparem: Zaley, o kogo tu chodzi. Sam wiem, e skami przed Arsinoe, jeli pozwol jej sdzi, e kot znik samowolnie. Ale czasem moe to by gestem przyjani nie mwi o czym, o czym si wie, e to sprawia bl komu innemu, choby takie kamstwo zostao w czowieku i palio mu serce. Hanna dotkna z roztargnieniem piersi, nasuchiwaa przez chwil bicia swego serca i przyznaa: Tak, masz suszno, Turmsie, kamstwo pali czowiekowi serce i ju czuj pieczenie. Ale wsuchujc si tak w siebie, umiechna si dziwnie, spojrzaa na mnie i wykrzykna: O, jak bogo piecze mnie kamstwo dla ciebie, Turmsie! Pobiega w swoj stron. Wrcilimy do groty kade osobno i nie mwilimy ju wicej o tej sprawie. Arsinoe aowaa kota, ale miaa mnstwo roboty z dziemi. Opakiwaa kota nie ze wzgldu na niego samego, ale z czystej prnoci, gdy stracia co, czego nie mia nikt inny z Sikanw. Tote mao mnie to obchodzio i jeli chodzi o mnie, wcale nie odczuwaem braku przypochlebnego mruczenia kota.

4
Nad brzegiem rzeki rozbi obz tyrreski kupiec. Zwyk by przywozi maym statkiem sl do Panormos, opaca tam podatek, a potem adowa sl na osy i udawa si w gb lasw Sikanw. Mia ze sob trzech niewolnikw i sucych. Rozpalili wielkie ognisko, by uchroni si od dzi177

kich zwierzt, a rwnoczenie da zna o swoich pokojowych zamiarach. Ponadto ozdobili osy i worki ze sol liciastymi gami i sami te spali kady z gazi mocno zacinit w doni. Byli bardzo strwoeni, gdy o Sikanach kryy mroce krew w yach suchy, cho jak siga ludzka pami, nie zabili oni nikogo, kto przyby do nich z liciast gazi w doni. Nie zakcajc ich snu podkradlimy si bezgonie a do obozowego ogniska i usiedlimy, by cicho czeka do witania. Sikanowie posiadali umiejtno milczenia bardziej uparcie ni jacykolwiek inni ludzie, ktrych znaem, aczkolwiek zdarzao si, e i oni potrafili papla rwnie ywo i bezmylnie, jak to czsto robi wszystkie inne ludy. Gdy nasta poranek i ryby zaczy pluska w lnicej wodzie rzeki, trudno mi byo poskromi niecierpliwo, gdy u boku tyrreskiego kupca lea inny cudzoziemiec przykryty piknie tkanym wenianym paszczem. Mia falist brod i pachnia na odlego dobrymi maciami. Nie mogem zrozumie, co taki m jak on, robi w towarzystwie prostego przekupnia na bezdroach w gstwie sikaskich lasw. To on wanie obudzi si pierwszy, zacz wierci si we nie i usiad z okrzykiem, odrzucajc z siebie przykrycie. Gdy ujrza pomalowanych w pasy Sikanw siedzcych nieruchomo przy wypalonym ognisku, wykrzykn jeszcze bardziej przenikliwym gosem i zacz szuka miecza. Ale zaraz zbudzi si kupiec i powstrzyma go, zapewniajc, e nie ma si czego obawia. Sikanowie take nie mogli duej wytrzyma spojrze tak wielu obcych przybyszw, wstali wic i znikli bezgonie w lesie jak pochonici przez ziemi, zostawiajc mnie samego, ebym pertraktowa z kupcem tak, jak to byo w zwyczaju. Wiedziaem jednak, e widz i sysz wszystko, co robiem, mimo e my nie moglimy dostrzec ani ladu po nich. Zdaje mi si, e zwyczaj malowania si w pasy na twarzy pomaga im ukry si, poniewa Sikana siedzcego nieruchomo nie brao si zrazu za czowieka, przypomina bardziej kawaek plamistego cienia zaroli albo trzciny. Gdy obcy wsta i przeciera oczy, ujrzaem, e by odziany w spodnie, z czego zrozumiaem, e przychodzi z daleka, i suy Persom. By to jeszcze mody mczyzna o jasnej cerze, zaraz te naoy somiany kapelusz o szerokich kresach, eby zasoni twarz przed wschodzcym socem. Zdumiony zapyta: Czy niem przed chwil, czy te rzeczywicie widziaem, jak odchodz std lene drzewa. W kadym razie widziaem we nie obcego boga i tak si przestraszyem, e zbudziem si na wasny krzyk. Ku memu zdumieniu mwi po grecku, jzykiem, ktrego nie rozumia tyrreski kupiec. By si nie zdradzi, e nie jestem Sikanem, przemwiem do niego mocno aman greczyzn z domieszk sw elymickich i sikaskich. Skd przychodzisz, przybyszu? zapytaem. Jeste dziwnie odziany. Co robisz w naszych lasach? Z pewnoci nie jeste kupcem. Czy jeste moe kapanem albo wrbit, czy te moe speniasz jakie lubowanie? Wypeniam lubowania powiedzia spiesznie i ucieszy si, e mwi zrozumia dla greczyzn. Tyrreczyk nie zrozumia wiele z tego, co on mwi. Jak si pniej dowiedziaem, pozwoli mu tylko towarzyszy sobie za opat. Otrzymawszy t odpowied od przybysza, udawaem, e nie zwracam ju na niego uwagi i rozmawiaem tylko przez dobr chwil z Tyrreczykiem, skosztowaem jego soli i obejrzaem materiay. Da mi mrugniciem do zrozumienia, e w soli ma ukryte elazne narzdzia. Prawdopodobnie przekupi nadzorcw celnych w Panormos. Z Tyrreczykiem rozmawiaem mieszan gwar eglarzy, ktra skada si ze sw greckich i fenickich, a take tyrreskich. Bra mnie wic za Sikana, ktry dosta si do niewoli w modoci i zosta sprzedany na wiolarza, i ktremu udao si potem uciec z powrotem do lasw. W kocu zapytaem go, kim jest obcy przybysz. Potrzsn pogardliwie gow i odpar: To tylko jaki zwariowany Grek, ktry spdza czas na podrowaniu od wschodu do zachodu, by pozna rozmaite ludy i ich obyczaje. Skupuje rzeczy dawno ju nie uywane. Zdaje mi
178

si, e chce od Sikanw zakupi noe z krzemienia i drewniane czarki. Moesz mu sprzeda, co zechcesz, byle by tylko da mi opat za porednictwo. Nie umie si targowa i nie jest adnym grzechem oszuka go. To zepsuty czowiek, ktry nie wie, co ma robi z pienidzmi. Odziany w spodnie obcy ledzi nieufnie nasz rozmow i gdy nasze spojrzenia znowu si spotkay, spiesznie powiedzia: Nie jestem jakim mao znacznym czowiekiem. Wicej bdziesz mia korzyci, suchajc mnie ni ograbiajc. I tak jak to si robi z barbarzycami, by ich skusi, brzkn sakiewk, umiechn si i doda: Mam tu mae skrzane gniazdko ze zotymi ptaszkami. Ale zabraem z sob tylko kilka, a reszt zostawiem w domu. Potrzsnem gow i rzekem: My, Sikanowie, nie uywamy pienidzy. Rozoy donie i odpar: Wybierz wic sobie, co chcesz z towarw kupca, a ja za to zapac. On zna si na pienidzach. Odrzekem ponuro: Nie przyjmuj adnych podarunkw, dopki nie wiem za co. Nie ufam ci, ty, ktry chodzisz w spodniach. Nie widziaem jeszcze dotd takich ludzi. Wyjani: Su perskiemu wielkiemu krlowi. Dlatego nosz spodnie. Przybywam z Suzy, ktra jest jego stolic. eglowaem z Jonii wesp ze Skytesem, byym tyranem w Zankle. Ale mieszkacy Zankle nie chcieli z powrotem Skytesa, lecz wol sucha Anaksilaosa z Region. Dlatego te wdruj teraz po Sycylii dla wasnej przyjemnoci i aby powikszy swoje wiadomoci o ludach wiata. Nic na to nie odpowiedziaem. Przyjrza mi si badawczo, potrzsn z przygnbieniem gow i powiedzia: Nazywam si Ksenodotos. Jestem Joczykiem i uczniem synnego zbieracza wiedzy, Hekatajosa, ale w czasie wojny zostaem jecem i niewolnikiem wielkiego krla. Kiedy spostrzeg moj odraz, objani spiesznie: Tylko z nazwy jestem niewolnikiem. Nie zrozum mnie le. Gdyby Skytes odzyska Zankle, zostabym wywyszony do rangi jego doradcy. Skytes uciek do Suzy dlatego, e wielki krl jest przyjacielem wszystkich wygnacw. Wielki krl jest take przyjacielem wiedzy i jego lekarz, ktry pochodzi z Krotony, wzbudzi w nim dz wiedzy, jeli chodzi o greckie miasta w Italii i na Sycylii. Ale i wszelkie inne ludy, zarwno te, o ktrych mu opowiadano, jak i te, ktrych jeszcze nie zna, wielki krl chtnie by pozna i gotw jest posya dary ich przywdcom, chciaby te wiedzie, jakie te ludy s i jak yj. Przyjrza mi si uwanie, pogadzi kdzierzaw brod i cign: Kiedy wielki krl zbiera wiadomoci o rnych ludach, poszerza przez to krg wiedzy i suy na swj sposb caej ludzkoci. W jego skarbcu znajduje si kopia mapy wiata, ktr Hekatajos wyry w brzie, ale wielki krl chce wiedzie wicej, poniewa bogowie postanowili, e ma on by ojcem wszystkich ludw. Po ojcowsku te obszed si z miastami joskimi, a zwaszcza z Miletem, najbardziej uzdolnionym z jego dzieci odparem urgliwie. Ksenodotos zapyta nieufnie:

179

 Jak nauczye si po grecku, Sikanie? Ty, ktry malujesz twarz w pasy i chodzisz w skrach zwierzcych. Co ty wiesz o Jonii? Uznaem za stosowne pochepi si troch i rzekem: Umiem nawet czyta i pisa, i eglowaem po wielu krajach. Jak i dlaczego, to ci nie obchodzi, przybyszu, ale wiem wicej ni przypuszczasz. Zapali si jeszcze bardziej i powiedzia: Jeli tak jest i rzeczywicie wiesz i znasz si na wielu rzeczach, zrozumiesz z pewnoci, e take agodny ojciec zmuszony jest czasem wychosta swoje krnbrne dzieci dla ich wasnego dobra. Tyle o Milecie. Ale dla swoich przyjaci jest wielki krl najbardziej szczodrym panem i mdrym i sprawiedliwym wadc. Zaprowadzi on porzdek w swoim pastwie i jego namiestnicy pilnuj, by w adnym z jego krajw nie dopuszczano si niesprawiedliwoci. Jednym sowem jest on drzewem, ktre ocieni cay wiat, i w cieniu tego drzewa dobrze jest y. Zapominasz o zawici bogw, Ksenodotosie wtrciem. yjemy w nowych czasach odpar. Zostawmy gadanin o bogach gaduom. Joscy mdrcy wiedz lepiej. Wielki krl czci tylko ogie. Z ognia pochodzi wszystko i w ogie si wszystko obrci. Ale naturalnie wielki krl czci take bogw u ludw, nad ktrymi wada i posya dary do ich wity. Czy jeden z mdrcw joskich nie uczy nas, e wszystko jest tylko prdem i ruchem i migotaniem pomieni? zapytaem. Heraklit z Efezu, jeli mnie pami nie myli. A moe uwaasz, e zaczerpn on swoj nauk od Persw? Ksenodotos spojrza na mnie z szacunkiem i rzek z uznaniem: Jeste uczonym mem i duo wiesz. Bardzo chciaem spotka tego Heraklita, kiedy byem w Efezie, ale wydaje si, e jest rozgoryczony na cay wiat i wycofa si w gry, by zjada zioa. Wielki krl kaza mu posa list z daniem dokadnego sprawozdania z jego nauki. Ale Heraklit nie chcia przyj listu, tylko becza jak koza w sposb zastraszajcy i rzuca kamieniami na posaca, i nie tkn darw, ktry ten mu zostawi. Wielki krl nie wzi za ze zachowania si Heraklita, tylko powiedzia, e im starszy si robi sam i im lepiej zna ludzi, tym wiksz ma ochot samemu becze jak koza i re traw. Rozemiaem si i powiedziaem: Twoje opowiadanie jest najlepsze z tych, ktre syszaem o wielkim krlu. Moe i ja chciabym by jego przyjacielem, gdybym nie mieszka na odludziu i nie odziewa si w skry zwierzt. Ksenodotos pogadzi brod i rzek znaczco: Rozumiemy si nawzajem, jak widz. Zakocz swj handel z Tyrreczykiem, ale potem chc skorzysta z twojej gociny i zobaczy twj dom, pozna wodzw Sikanw i porozmawia z tob obszerniej o tym i o owym. Potrzsnem przeczco gow i odparem: Jeli dotkniesz okopconego kamienia w ognisku Sikana, bdziesz musia korzysta z gocinnoci jego i jego szczepu a do mierci. Sprawa ma si tak, e Sikanowie nie chc si pokazywa obcym inaczej jak tylko w wojnie, i nawet wtedy wodzowie ich wdziewaj na siebie drewniane maski, a wojownicy maluj si do niepoznania. Czy s oni biegymi wojownikami i ile jest u nich szczepw i jak maj bro? zapyta Ksenodotos spiesznie. Poniewa wiedziaem, e Sikanowie nie spuszczaj mnie z oka z krawdzi lasu, przewracaem materiay Tyrreczyka i kopaem jego worki z sol, odpowiadajc:

180

 Na paskim terenie s do niczego i ogarnia ich strach, gdy tylko zobacz konia albo psa. Ale w swoich lasach s niezrwnanymi wojownikami. Elymijczycy nie zdoali ich wytpi przez setki lat, cho bardzo si do tego przykadali. Groty strza wyrabiaj z krzemienia i maj drewniane oszczepy, ktre hartuj w ogniu. elazo jest metalem, ktry ceni najwyej, i umiej je ku, gdy tylko je zdobd. By pokaza, co mam na myli, otworzyem jeden worek z sol i wygrzebaem z niego etruski n i ostrze siekiery. Po lesie poszed jakby szum, gdy je podniosem do gry. Ksenodotos rozejrza si zdumiony, a Tyrreczyk spoliczkowa swoje sugi i kaza im przycisn twarz do ziemi, eby nie widzieli, co si dzieje. Po czym otworzy chtnie worki i wydoby przeszmuglowane w nich elazne narzdzia. Usiedlimy na ziemi, eby targowa si o ich cen, a wreszcie Tyrreczyk powiedzia aonie: Sdziem, e czasy si poprawiy i handel zosta uatwiony dziki temu, e Sikanowie nauczyli si korzysta z pomocy ludzi znajcych obce jzyki. Ale widz teraz, e dawne czasy byy dobre i e atwiej byo dogada si z Sikanami, gdy nie pokazywali si, a tylko wykadali swoje towary do wymiany. Ksenodotos, ktry by czowiekiem rozkapryszonym, zacz si niecierpliwi, brzkn sakiewk i zapyta: Ile kosztuj te rzeczy? Kupi je i daruj Sikanom, tak e dojdziemy do sprawy. Jego gupota rozdrania mnie tak, e wziem od niego sakiewk i upomniaem go: Id teraz swoj drog w gr rzeki z Tyrreczykiem i ogldaj ptaki. Zabierz z sob sugi. Wr w poudnie, a dowiesz si wicej o Sikanach. Rozgniewa si i nazwa mnie zodziejem, tak e Tyrreczyk musia wzi go za rami i pocign za sob. Gdy tylko znikli z widoku, Sikanowie wyszli z lasu i teraz zdyli ju take Sikanowie z innych szczepw ni nasz, przyby na miejsce wymiany z towarami. Gdy ujrzeli elazne narzdzia, rzucili swoje brzemiona na ziemi i pospieszyli z powrotem po wicej towarw, a Sikanowie z mego szczepu odtaczyli z radoci taniec soca. Do poudnia ponad stu ludzi przybyo do miejsca wymiany i zostawio tam towary. Na znak radoci wielu z nich przyszo ze wieo zabit dzik zwierzyn, kaczkami, caym jeleniem i wieloma pczkami wieych ryb. Ale towarw kupca nikt jeszcze nie tkn, gdy obawiali si, e to, co sami mog ofiarowa w zamian, nie wystarczy. Byo teraz rzecz kupca wyoy tyle ze swoich towarw, ile uzna za godziwe, i uda si z reszt na inne miejsce wymiany. Na znak, e godny jestem zaufania, pokazaem moim sikaskim wspplemiecom take zote perskie monety w sakiewce Ksenodotosa. Ale oni nie troszczyli si o nie, patrzyli tylko podliwie na elazne narzdzia. Sam wybraem dla siebie brzytw w ksztacie pksiyca, gdy musiaem zmieni swj wygld. Bya ona z najlepszego etruskiego elaza kutego i atwo cinaa najgstsz brod bez skaleczenia. Gdy wrci Ksenodotos, zobaczy, e miejsce wymiany byo wydeptane szeroko wokoo, a wok obozowego ogniska leay kupy towarw do wymiany. Uwierzy mi, gdy mu powiedziaem, e w krtkim czasie mgbym w razie potrzeby wywoa z pustego lasu stu i tysic Sikanw. Wyjaniem te, e nikt nie zna liczby Sikanw, nawet oni sami, ale gdy chodzi o obron lasu przed najedcami, kade drzewo zmienioby si w Sikana. A wszystkich innych mieszkacw Sycylii uwaaj oni za najedcw cignem przygldajc si Ksenodotosowi. Take Grekw nienawidz, cho sawa Heraklesa yje w ich baniach. Nazywaj go Erkle i czcz jego pami, cho nie skadaj mu ofiar. Kiedy przybysz zdy ju w spokoju zastanowi si nad tymi sprawami, wrczyem mu sakiewk z powrotem i rzekem:

181

 Przeliczyem twoje pienidze i masz tu osiemdziesit trzy darejki i oprcz tego srebrne monety z miast greckich. Miedzi widocznie nie zwyke nosi z sob, jeste zatem zbyt szlachetnym mem, eby by niewolnikiem. Ale zachowaj swoje pienidze. Za tak ma kwot nie moesz mnie kupi. To, co wiem, dostaniesz ode mnie w darze, poniewa uwaam, e to moe by poyteczne dla Sikanw. Ale ze zotych monet wykuliby tylko ozdoby dla kobiet i nie przywizywali do nich wikszej wartoci jak do barwnego pirka czy kamienia. Wrodzona joska chciwo Ksenodotosa walczya przez chwil ze szczodroci, ktrej musia si nauczy na dworze wielkiego krla. Ale przezwyciy si, wrczy mi sakiewk ponownie i prosi: Zachowaj pienidze na pamitk ode mnie i jako dar od wielkiego krla. Odparem, e przyjmuj je tak, jak nakazuje dobry obyczaj, eby go nie zrani, ale prosiem, by na razie zaopiekowa si sakiewk, bo inaczej bd musia podzieli si jej zawartoci z moimi wspplemiecami. Od Tyrreczyka wziem dla mego szczepu cz elaznych narzdzi, sporo soli i barwnych materiaw, ale nie wicej, ni to byo w zwyczaju. Tyrreczyk sporzdzi spis towarw, ktre otrzyma, przykry skad kor i zrobi znak na tym miejscu, dobrze wiedzc, e aden Sikan nie dotknie wicej towarw. Dziczyzn poleci sugom ugotowa w elaznym kotle, osoli mocno jedzenie, zoy ofiar swemu bogowi, Turnusowi, i pozostawi miso podane na liciastych gaziach. By ju wieczr i kupiec zabra znowu Ksenodotosa i sugi na wdrwk wzdu rzeki, ale tym razem mieli ze sob bro, poniewa pochliwe zwierzta lene zeszy do rzeki, by si napi o zmierzchu i drapieniki czyhay na nie w zasadzce. Tak, jak to jest z mieszkacami miast, Ksenodotos ba si bardzo lasu o zmierzchu i wzdryga si na kady szelest, ale Tyrreczyk obieca mu chroni go przed zymi duchami Sikanw i pokaza mu amulety, ktre nosi na szyi i na przegubach rk. Najwspanialszym z nich by pokryty zielon niedzi ko morski z brzu. Zadraam, gdy go zobaczyem. A gdy tylko odeszli, daem Sikanom znak. Przyszli bezgonie z lasu po cierpliwym oczekiwaniu, zjedli apczywie solone jedzenie i podzielili si towarami Tyrreczyka stosownie do potrzeb. Kapan w moim szczepie przyszed tam z ciekawoci, ale nie wybra sobie nic dla siebie, poniewa wiedzia, e zawsze moe dosta to, czego bdzie potrzebowa, i nie chcia obcia si niepotrzebnie. Powiedziaem do niego: Obcy w towarzystwie kupca przybywa ze wschodu, zza morza, i jest yczliwie usposobiony do Sikanw. To mj przyjaciel i jest nietykalny. Chro go wic, gdy bdzie podrowa przez lasy wraz z kupcem. W swojej ojczynie jest on dowiadczonym mem, ale w lesie atwo moe zosta ukszony w tyek przez wa, jeli zejdzie na krok ze cieki, by zaatwi potrzeb naturaln. Kapan obieca mi sowami: Twoja krew jest nasz krwi! Wiedziaem teraz, e niewidzialne oczy czuwa bd nad Ksenodotosem, a modziecy ze szczepu bd go chroni przed niebezpieczestwami podczas podry do innych szczepw sikaskich. Sikanowie znikli rwnie bezgonie jak przyszli, a ja siedziaem dalej w kucki przy arzcym si wglu z obozowego ogniska. Las ciemnia, wieczr robi si chodny, a na rzece lniy i rozszerzay si krgi po miotajcej si rybie. Syszaem gruchanie lenych gobi. Gruchay dugo, a potem cae ich stado przeleciao tu nad moj gow, tak e poczuem powiew uderze ich skrzyde. By to dla mnie znak rozstrzygajcy. Wiedziaem teraz, e wszystko jest w porzdku. Afrodyta chciaa mi pokaza, e nie opucia mnie. Pamitaem uskrzydlon wietln zjaw mego geniusza. Zdawao mi si w tej chwili, e mam ja tu przy sobie. Serce mi rozgorzao i wycignem
182

ramiona, by j obj. Wanie wtedy, na granicy midzy snem i jaw, poczuem jej smuke palce dotykajce lekko mego lewego barku, i zdaem sobie spraw, e i ona daa mi znak, cho nie moga mi si objawi, gdy si nie przygotowaem. I moe nigdy nie doznaem niczego rozkoszniejszego, jak to lekkie dotknicie mego ducha opiekuczego. Gdy znw usyszaem tupot stp i przedzieranie si przez las Tyrreczyka i jego towarzyszy, poprawiem ogie na ognisku i dooyem smolnego drewna, ktre przynieli Sikanowie, gdy gruchanie gobi oznaczao, e noc bdzie chodna. Te ptaki Zrodzonej z piany gruchaj najgorliwiej wieczorami, wanie dlatego, e chodna noc jest rozkoszniejsz ni inne por, by otoczy ramionami innego czowieka i czu uderzenia jego serca. Ogarna mnie gorca tsknota za Arsinoe, ale jeszcze gorcej zatskniem do wyruszenia w drog. Dostatecznie dugo zatrzymaem si w kraju Sikanw, medytujc nad ich mdroci i mdroci lasu, i nad ostatni zatrut mdroci Mikona. Mimo wenianego paszcza Ksenodotos trzs si z zimna i pospieszy do ogniska, by rozetrze i rozgrza zmarznite czonki. Tyrreczyk sprawdzi najpierw, czy jego elazny kocio jest na miejscu, gdy by to najcenniejszy przedmiot, jaki znali Sikanowie. Przechowywaliby go jako wsplny skarb szczepu, a w chwili niebezpieczestwa rozgrzaliby go nad dokiem z ogniem z wgla drzewnego do biaoci i z mikkiego elaza wykuliby sobie groty oszczepw i noe. Ale obyczaje Sikanw byy takie, e nikt z nich nie pomyla nawet, by tkn kocio. To tylko Tyrreczyk w swej nieufnoci mierzy Sikanw miar cywilizowanego wiata. Skd przybywasz i skd waciwie przywozisz swoj sl? zapytaem go dla zabicia czasu, gdy chciaem, eby to Ksenodotos rozpocz nasz rozmow i nie yczyem sobie ze swej strony okazywa si zbyt gorliwym. Tyrreczyk wzruszy ramionami i powiedzia: Przybywam z pnocy zza morza i wracam znowu prosto do domu z wiatrem poudniowym, eby nie musie eglowa wzdu wybrzea Italii i opaca podatki wszystkim greckim miastom. Grecy wytwarzaj sami sl na Sycylii, ale moja sl jest tasza. Wyjem czarnego morskiego konia, ktrego przysa mi Lars Alsir przed naszym wyjazdem z Himery, pokazaem go Tyrreczykowi i zapytaem: Wiesz, co to jest? Gwizdn tak, jakby wzywa wiatr, podnis praw rk, dotkn lew czoa i odpar: W jaki sposb ty, ktry jeste Sikanem, moge posi tak wity przedmiot? Poprosi, by mg obejrze go bliej, gadzi palcem wytart do poysku powierzchni i chcia go ode mnie kupi. Nie, nie odparem. Sam dobrze wiesz, e to nie jest na sprzeda. Ale w imi tego czarnego konia morskiego prosz ci, eby mi powiedzia, skd przybywasz i skd przywozisz swoj sl. Chcesz zacz ze mn konkurowa? zapyta. Ale sama myl o tym przyprawia go o miech. Nikt nigdy nie sysza o Sikanach eglujcych na morzu. Swoje odzie sporzdzali oni z wypalonych pni drzew. Sl dostaj u ujcia wielkiej rzeki Tyrrenw powiedzia kupiec. My, Etruskowie, mamy dwie wielkie rzeki, a ta jest poudniowa. Sl suszy si na brzegu morza, a wyej nad rzek ley miasto Rzym, ktre zaoylimy. Tam zaczyna si sona droga, ktra biegnie przez kraj Etruskw. To miasto ley nad rzek, powiadasz!? Moja ciekawo zaostrzya si i przypomniaem sobie listek wierzby, ktry upad przede mn do rda. Tyrreczyk spochmurnia i rzek:
183

 Tak, tak, to miasto byo niegdy nasze i zbudowalimy tam most przez rzek. Ale teraz mieszka tam ludno mieszana i dwadziecia lat temu z miasta wypdzono ostatniego etruskiego krla, ktrego rd pochodzi z owieconej Tarkwinii. Wielu ludzi o zej opinii a nawet przestpcw ucieka do Rzymu, by znale tam schronienie. Ich obyczaje s brutalne, ich prawa surowe i wszystko, czego Rzymianie nauczyli si o bogach, poznali w czasie, kiedy nasi krlowie wadali w Rzymie. Dlaczego nie zdobdziecie go z powrotem? zapytaem. Tyrreczyk potrzsn gow: Nie znasz naszych obyczajw. U nas kade miasto rzdzi si samo, jak chce. Mamy krlw, tyranw i demokracj, tak jak Grecy. Tylko w miastach w gbi kraju rzdz lukumonowie tak jak przedtem, a Tarkwiniusz w Rzymie nie by adnym witym lukumonem. Ale co jesieni zbieraj si przywdcy dwunastu miast nad brzegiem witego jeziora. To na takim wanie spotkaniu wygnany Tarkwiniusz mwi w swojej sprawie, a potem rzucano losy o Rzym. Gdy nikt nie kwapi si, by wzi ten los, przej go synny krl Lars Porsenna. Podbi Rzym, ale znowu z niego zrezygnowa, bo mia do licznych spiskw zawizywanych przez modzie tej mieszanej ludnoci w celu zamordowania go. Nie kochasz Rzymu stwierdziem. Jestem wdrownym kupcem soli i swoj sl dostaj od rzymskich kupcw, ktrzy posiadaj solne baseny u ujcia rzeki powiedzia. Kupiec nie kocha i nie nienawidzi niczego, byleby tylko mia zysk. Ale lud rzymski nie jest ludem konia morskiego, lecz ludem wilczycy. Wosy zjeyy mi si na karku, gdy przypomniaem sobie znak jaki dostaem. Co masz przez to na myli? zapytaem. Odpowiedzia: Jest u nich podanie, e miasto zaoone zostao przez dwch braci. Byli bliniakami i matka ich bya jedn z dziewic strzegcych witego ognia w miecie nad brzegiem w grnym biegu rzeki. Dziewczyna mwia, e zasza w ci z bogiem wojny, ktrego spotkaa, gdy braa wod ze rda. Lukumon miasta kaza woy oba noworodki w koszyk z wierzbiny i puci koszyk na rzek w czasie wylewu. Koszyk pyn z prdem, a zatrzyma si u stp wzgrza, a tam wilczyca zabraa dzieci do jaskini i dawaa im ssa na rwni ze swymi wasnymi maymi. Jeli istotnie tak byo, moe by, e to rzeczywicie jaki bg zapodni dziewczyn i chcia potem chroni swoich potomkw. Ale bardziej prawdopodobne jest, e ojcem by kto z obcej krwi, gdy kiedy chopcy podroli, jeden brat zabi drugiego i sam z kolei zosta zamordowany przez mieszkacw miasta, ktre obaj zaoyli. Etruskowie objli miasto i wprowadzili tam porzdek cign Tyrreczyk. Ale nie byo lukumona, ktry chciaby wada nad takim miastem gwatu. Dlatego rzdzili tam tylko krlowie, ktrzy podlegali lukumonowi z Tarkwinii. Cho jego opowiadanie byo przeraajce, nie odczuwaem adnego wahania. Tak wyrane byy znaki, ktre otrzymaem. Li wierzby oznacza rzek, wilczek oznacza miasto Rzym, a ptaki leciay z klangorem prosto jak sznurek na pnoc. Tam to miaem uda si z moimi bliskimi i nie miaem si niczego obawia w miecie, ktre wygnao swego krla i przyjmowao przestpcw i wczgw pod swoj opiek. Ksenodotos sucha niecierpliwie naszej rozmowy i odezwa si teraz: O czym to rozmawiacie tak ywo? A moe ju sprzykrzya ci si rozmowa ze mn, owiecony Sikanie? Kupiec opowiada o swoim miecie, mimo e Tyrreczycy na og nie zwykli by tacy gadatliwi odparem. Ale mwmy dalej po grecku, jeli chcesz. Tyrreczyk odpar kwano:
184

 Wcale nie bybym taki gadatliwy, jak mwisz, gdyby mi nie pokaza twego witego konia morskiego. Jest wyrzebiony dawniej i wartociowszy ni mj, ktry jest z brzu. aowa teraz swojej otwartoci, poszed na spoczynek i nakry gow paszczem. Take sudzy uoyli si na spoczynek. Kiedy Ksenodotos i ja zostalimy sami, powiedziaem: Mam on i dwoje dzieci, ale dostaem znak i ostrzeenie, ktre wzywaj mnie, bym opuci lasy Sikanw. Chod wic ze mn odpar ywo kiedy wraz ze Skytesem popyn z powrotem do Jonii. Stamtd udamy si do Suzy. Wielki krl da ci jako przywdcy Sikanw miejsce w swojej wicie. Kiedy nauczysz si perskiego jzyka i obyczajw, moe uczyni ci krlem nad Sikanami. Odrzekem: Moje znaki wskazuj na pnoc, a nie na wschd. Chc ci to powiedzie od razu, eby nie myla inaczej. Ale jeli wemiesz mnie pod swoj opiek, dopki nie bd mg wyruszy z Sycylii, naucz ci wszystkiego o Sikanach i kraju Eryks, a jest tego niemao. Robi zastrzeenia i nazywa mnie szalecem, ktry nie chwyta w lot okazji, jaka zdarza si raz w yciu takiemu jak ja. Ale nie daem si zachwia w moim postanowieniu i w kocu uzgodnilimy, e on bdzie odbywa dalej swoj podr wraz z Tyrreczykiem do innych miejsc wymiany, eby zobaczy moliwie jak najwicej w kraju Sikanw i oznaczy na swoich mapach ich rzeki, rda, miejsca handlu i gry, w miar jak to moliwe, by w bezdronych lasach odmierza jakie trasy i okrela strony wiata. O witych kamieniach i drzewach Sikanw nie wspomniaem jednak ani swkiem. Kiedy towary Tyrreczyka skocz si, mam wraz z rodzin stawi si na tym samym miejscu przy skadzie towarw Tyrreczyka i spotka si tu z Ksenodotosem. Pyta, czy nie chc z gry ustali dnia i godziny spotkania. Trudno mi byo przekona go, e i tak w kadym wypadku bd wiedzia o jego przybyciu i caej trasie podry.

5
Gdy znowu zmierzaem w kierunku groty, usyszaem ju z daleka oywione gosy dzieci, gdy Hiuls i Misme nie umieli si bawi cicho tak jak dzieci Sikanw. Na sposb Sikanw wszedem do groty bez przywitania, usiadem na ziemi i dotknem doni gorcych kamieni ogniska. Dzieci podbiegy, by wdrapa si na moje ramiona, a spojrzawszy w bok, ujrzaem cich rado na smagej twarzy Hanny. Lecz Arsinoe bya gniewna, daa klapsa dzieciom i zapytaa, gdzie te znw si podziewaem bez powiadomienia. Musz z tob porozmawia, Turmsie powiedziaa i kazaa wyj dzieciom i Hannie. Gdy chciaem ja obj, odepchna mnie gwatownie od siebie i rzeka: Turmsie, moja cierpliwo si skoczya. Czy ty nie cierpisz tak jak ja, widzc, e nasze dzieci rosn na lene stwory z braku odpowiedniego towarzystwa? Wnet przyjdzie dzie, kiedy trzeba bdzie posa Hiulsa do porzdnej szkoy w przyzwoitym miecie. Wszystko mi jedno, dokd si udamy, byle bym tylko moga znowu oddycha miejskim powietrzem, chodzi po moszczonych kamieniami ulicach, robi zakupy w sklepach i kpa si w ciepej wodzie. Wicej nie dam od ciebie, Turmsie, tak biedn mnie uczynie. Tyle jednak jeste mi winien. Albo miej przynajmniej na wzgldzie dobro dzieci. Mwia tak ywo, e nie daa mi okazji otworzy ust i znw odsuna mnie szorstko od siebie, dodajc z gniewem: Tak, tak, to jedyna rzecz, ktrej chcesz ode mnie, i gdy o to chodzi, jest ci obojtne, czy le na szorstkim mchu, czy na potrjnej poduszce. Ale do dugo ju znosiam cierpliwie twoje
185

wymwki i doprawdy nie dotkniesz mnie, dopki nie zdecydujesz, e musimy std odej. I zrb to raczej dzisiaj ni jutro, bo inaczej odejd std z pierwszym lepszym kupcem i zabior ze sob dzieci. Sdz, e jestem jeszcze na tyle kobiet, by mc skusi mczyzn, eby mn si zaopiekowa, cho zrobie co moge, by zniszczy moj pikno i zdrowie. Umilka, eby zaczerpn tchu. Wpatrywaem si w ni nowymi oczami i nie czuem ju chci, by j obejmowa. Twarz jej bya skamieniaa z gniewu, gos piskliwy, a jej czarne loki wiy si jak we na barkach. Zdawao mi si, e ogarnia mnie zy urok, tak jakbym patrzy na sam Gorgon, i musiaem przesoni doni oczy. Mylc, e milcz, chcc wymyli jak now wymwk, by zosta pord Sikanw, tupna o ziemi i krzykna: Z czystego tchrzostwa kryjesz si w tych lasach i zadowalasz bezwartociowym yciem! Ach, powinnam bya wierzy Dorieusowi, a byabym teraz krlow Segesty i ucielenieniem bogini w caym Eryksie. Nie, nie, nie rozumiem wprost, jak mogam ciebie kiedykolwiek pokocha i nie auj ju, e miaam swoje wasne przyjemnoci. Spostrzega, e powiedziaa za duo i poprawia si zrcznie: Mam tu na myli, e spotkaam bogini i wiem, e chce ona uywa mego ciaa tak jak dawniej. Skoro ju si udobruchaa, nie mam ju teraz powodu, by ucieka od ludzi. Teraz na ni przysza pora, by unikn mego wzroku. Zagodniaa, uja mnie oburcz za rami i przypominaa: Turmsie, Turmsie, pamitasz, e masz mi do zawdziczenia ycie, kiedy Dorieus zamierza ci zabi. Skoro ju raz nauczyem si kama przed Arsinoe, mogem teraz z atwoci ukry przed ni swoje myli, mimo e huczao mi w uszach i czuem si tak, jak gdyby czarna chmura rozpka si na dwoje i do mojej duszy przenikno olepiajce zrozumienie. Obudnie powiedziaem: Jeli objawia ci si bogini, jest to dostateczny znak. Moemy std odej za kilka dni. Zaatwiem ju wszystko. Ale rado z tej niespodzianki, ktra chciaem ci zrobi, odja mi swoimi ostrymi sowami, Arsinoe. Nie wierzya mi zrazu, ale gdy jej opowiedziaem o Tyrreczyku i Ksenodotosie, wybuchna paczem z radoci, przytulia, si do mnie mikko i chciaa mnie obj z wdzicznoci. Po raz pierwszy musiaa mnie dugo kusi, zanim zgodziem si wzi j w ramiona. Gdy potem odrzucia gwatownie ramiona nad gow i odetchna gorcym tchnieniem wprost w moje usta, nie skarya si ju na szorstkie dba w ou z trzciny, lecz wpatrywaa si przed siebie zwonymi oczyma i szeptaa: Turmsie, o Turmsie, w mioci jeste niczym bg i nie ma wspanialszego mczyzny od ciebie. Uniosa si leniwie na okciu i gadzia mnie po szyi, mwic: Jeli dobrze zrozumiaam, ten Ksenodotos miaby doprowadzi ci bezpiecznie na dwr wielkiego krla. Dane by nam byo oglda wielkie miasta wiata i dostawaby krlewskie dary dla dobra Sikanw. Jeli chodzi o mnie, z pewnoci umiaabym znale ci przyjaci spord krlewskich uszu i oczu. Dlaczego wic wybierasz raczej Rzym, o ktrym nic z gry nie wiesz? Odparem: Sama twierdzia przed chwil, e zadowolisz si byle jakim miastem, byle bym tylko zabra ci std. Twj apetyt ronie, jak si zdaje, w miar jedzenia, Arsinoe. Wstaem, przecignem si i wyszedszy przed grot zawoaem: Hiuls, Hiuls! Chopak podpezn zaraz tak jak Sikan, opar si na moim kolanie, wsta i patrzy na mnie z podziwem. W jasnym wietle dnia spogldaem na jego mocne jak na piciolatka czonki
186

i twarz z nadsan doln warg, wydatnymi brwiami i mrocznym spojrzeniem. I nie musiaem sprawdza znamienia rodowego Heraklidw w jego pachwinie, by wiedzie, e wcale nie narysowano go tam po jego urodzeniu. W oczach Hiulsa spotkaem ponure spojrzenie Dorieusa. Nie nienawidziem za to chopca, bo jake mgbym czu nienawi do dziecka. Nie nienawidziem te Arsinoe, gdy bya taka jaka bya i nic na to nie moga poradzi. Nienawidziem wasnej gupoty, e wczeniej tego nie zrozumiaem. Nawet Tanakwil bya od pierwszej chwili bardziej przenikliwa ni ja, i w swej tajemnej mdroci Sikanowie natychmiast nazwali chopca Erkle, gdy spotkalimy si z nimi przy witym kamieniu. Ale mio zalepia czowieka tak, e nie widzi on nawet tego, co jest jasne jak soce. Byem cakiem spokojny, kiedy wrciem do groty, prowadzc chopca za rczk. Usiadem obok Arsinoe i ucaowaem syna Arsinoe. Kiedy znowu zacza papla o wspaniaociach Suzy i asce wielkiego krla, wziem chopca na kolana i gadzc jego szorstkie wosy, powiedziaem z udan obojtnoci: Hiuls jest wic synem Dorieusa. Dlatego Dorieus chcia mnie zabi, eby dosta jego i ciebie. Arsinoe jeszcze jaki czas mwia dalej swoje, e Suza wielkiego krla jest dla nas najlepszym schronieniem take z uwagi na przyszo chopca, zanim w peni nie poja moich sw i nie usiada, przesaniajc doni usta. Tak mao zwykle suchaa tego, co mwi. Ale nie uderzyem jej, jak si tego z pewnoci obawiaa, rozemiaem si tylko. Arsinoe zdziwia si, e nie wpadem w gniew. Ale co bybym zyska, zatruwajc si gniewem, kiedy nic ju nie mona byo poradzi na to wszystko. Dla wszelkiej pewnoci Arsinoe chwycia jednak opiekuczo Hiulsa w ramiona i wyznaa spiesznie: Ach, Turmsie, dlaczego musisz zawsze by taki niedobry i wygrzebywa stare i zapomniane sprawy w chwilach naszej radoci. Naturalnie, e Hiuls jest synem Dorieusa, cho sama nie byam tego cakiem pewna, dopki nie ujrzaam w jego pachwinie znamienia Dorieusa. Wtedy bardzo si zlkam, e si na mnie rozgniewasz. Byabym ci ju dawniej to wytumaczya, ale mylaam, e chyba w swoim czasie sam to sobie uzmysowisz. Nie warto, eby boczy si na mnie, e wyprowadziam ci troch w pole. Jako kobieta zmuszona jestem czasem udawa troch przed tob, bo jeste taki gwatowny. Zastanawiaem si w duchu, kto z nas by gwatowniejszy, gdy przyszo co do czego, ale wyjem mj stary n, podaem go chopcu i powiedziaem: Masz tu n, bo musisz ju zacz stawa si mczyzn godnym twego rodu. Nauczyem ci tyle, ile moesz zrozumie w twoim wieku, a w dziedzictwie daj ci moj wasn tarcz i mj miecz, poniewa niegdy w trudnej chwili wyrzuciem tarcz twego ojca na ofiar do morza. Ale pamitaj zawsze, e masz w yach krew Heraklesa i erycyskiej bogini, e zatem jeste boskiego pochodzenia. Nie wtpi, e Sikanowie po naszym odejciu ka jakiemu pitagorejczykowi zaj si twoim wychowaniem, bo sdz, e spodziewaj si po tobie wielkich rzeczy. Arsinoe wykrzykna: Czy ty oszala i o czym ty waciwie mwisz, Turmsie?! Chcesz zostawi swego jedynego syna u barbarzycw? Szarpaa mnie za wosy i tuka piciami po grzbiecie, gdy podnosiem paski kamie w kcie groty i wydobywaem moj ukryt tam tarcz. Chopak przestraszy si krzyku Arsinoe, ale szybko o tym zapomnia, gdy dosta do zabawy tarcz i miecz. I wystarczyo zobaczy, jak pierwszy raz zaciska ma pistk na rkojeci miecza, by wiedzie, e by synem Dorieusa. Kiedy Arsinoe zobaczya, e nie moe mnie wzruszy, pada na ziemie i wybuchna gorzkim paczem. Jej zy nie byy faszywe, gdy syna kochaa gorcej ni wilczyca kocha swoje mode.

187

Bya przecie kobiet bardziej ni jaka inna kobieta, ktr znaem, i take pod tym wzgldem bya kobiet. Jej ao sprawia jednak, e zmikem tak, i usiadem przy niej i gadziem lekko jej ciemne wosy: Arsinoe powiedziaem to nie z nienawici ani z chci zemsty zostawiam chopca u Sikanw. Wierz mi. Gdybym mg, chtnie wzibym go ze sob, choby tylko ze wzgldu na Dorieusa i nasz przyja. Nie ywi adnej urazy do Dorieusa, bo ty jeste taka jaka jeste i by wobec ciebie bezsilny, Arsinoe, tak jak wszyscy mczyni. Prno sprawia, e wzdychajc, suchaa tego, co miaem do powiedzenia. Waciwe miejsce dla Hiulsa jest tutaj, bo jest on synem Dorieusa i przez to dziedzicem caego kraju Eryks powiedziaem. Sikanowie przez cay czas nazywali go Erkle i umiechali si do niego, gdy tylko go zobaczyli. Nie wierz nawet, by pozwolili nam zabra go z sob, raczej zabiliby nas, nawet gdybym da im mojej wasnej krwi. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by postanowia inaczej i zostaa tu ze swoim synem. Arsinoe wzdrygna si i rzeka popiesznie: Nie, nie, nic nie moe mnie skoni do tego, bym zostaa w lasach Sikanw. By zagodzi jej ao powiedziaem: Porozmawiam o Hiulsie z Ksenodotosem. W ten sposb wielki krl dowie si, e wrd Sikanw wyrasta krl, potomek Heraklesa. Moe twj syn pewnego dnia bdzie panowa nie tylko w lasach Sikanw, ale i nad ca Sycyli, osaniany przez wielkiego krla. Bo wielki krl prawdopodobnie niedugo ju zawadnie caym wiatem i stanie to si ju za naszego ywota. Ta myl sprawia, e oczy Arsinoe rozbysy, klasna w donie i przyznaa: Twoja myl jest rozsdniejsza ni myl Dorieusa. Przyby tu jako obcy i w Segecie nie kocha go nikt prcz Tanakwil. Wic jestemy zgodni co do tego rzekem z cikim sercem. Pomwmy w takim razie o Misme. Pamitam, jak umiechaa si, kiedy nadawaem jej imi Misme. Czy to dlatego, e pocztek jej imienia przypomina o Mikonie? Zdaje mi si, e co we mnie znao prawd ju wtedy i sprawio, i nadaem dziewczynce imi podobne do Mikona! Arsinoe usiowaa udawa zdumion, ale chwyciem j za przeguby, potrzsnem i cignem: Min czas kamstw. Misme jest crk Mikona. Ju w czasie naszej podry z Eryksu do Himery spaa z nim. Przez ciebie zacz pi i to ty drczya go jak twj kot drczy myszy, by pozna swoj wasna moc, a wreszcie zasza z nim w ci. Mikon nie wytrzyma tego dugo, napi si trujcego napoju Sikanw i utopi si w bagnie, bo nie mg ju patrze mi w oczy. Tak to byo, Arsinoe, przyznaj si. A moe mam przywoa tu Misme i pokaza ci krge policzki Mikona w jej policzkach i grube wargi Mikona w jej wargach? Arsinoe wpada w gniew, bia si piciami po kolanach i krzykna: eby przynajmniej odziedziczya moje oczy. Bogini bya dla mnie niedobra, pozwalajc tej biednej dziewczynce odziedziczy przysadzist figur Mikona. Ale jeszcze jej czonki mog si wyprostowa. Niech bdzie tak, jak chcesz, eby byo, Turmsie, ale to twoja wasna wina, e zostawiae mnie caymi dniami sam, cho powiniene by zna mnie lepiej. Biedny Mikon kocha mnie tak rozpaczliwie, e nie mogam si oprze, by czasem nie da mu ulgi w jego blu. Ale nie mylaam, e zajd od tego w ci. Take temu jeste ty winien, bo zabrae mnie z sob do barbarzycw tak gwatownie, e zapomniaam o moim srebrnym piercieniu w Segecie. Kiedy uwiadomia sobie, e nie gniewam si, ani nawet nie podnosz gosu, paplaa z ulg dalej:
188

 Mikon tak czsto chwali si przeyciami na zotym okrcie Astarte na wschodnim morzu, e mnie to dranio i chciaam mu pokaza, co innego jeszcze moe zazna mczyzna w ramionach kobiety. Sam uwaa, e by niezrwnany, poniewa Aura zawsze mdlaa w jego ucisku. Ale ta dziewczyna bya tylko tak stworzona i na tym punkcie Mikon nie mg z tob wspzawodniczy, Turmsie, jakkolwiek i on mia swoje przyjemne strony. Nie wtpi odparem i wreszcie si rozgniewaem. Wszystko to rozumiem doskonale i nawet wybaczam, ale jak waciwie ja mam wad? Czy jestem bezpodny, czy te dzieje si tylko tak, e za kadym razem, kiedy ksiyc przeglda si w rdle, przychodzi kto inny ze swoim skopkiem. Arsinoe zastanowia si i powiedziaa potem: Jak sdz, jeste rzeczywicie bezpodny, ale niech ci to nie przyprawia o zmartwienie. Mczyzna ze skrupuami tak jak ty, nie potrzebuje dzieci, i w naszych czasach moe si zdarzy, e niejeden pozazdrociby ci, poniewa moesz dosta to co chcesz, nie muszc odpowiada za nastpstwa. Moe powodem tego jest owo uderzenie pioruna, o ktrym mi opowiadae, a moe jako may chopak miae chorob spuchnitych jder, cho sam o tym nie wiesz, bo nie pamitasz swego dziecistwa. Ale rwnie dobrze moe to by dar bogini, bo ona zawsze najbardziej lubia rozkosz i tylko opornie podporzdkowywaa si jej nastpstwom. Nigdy nie sadziem, e potrafi rozmawia z Arsinoe tak beznamitnie i bez pragnienia zemsty, o tak trudnych sprawach. Wykazuje to najlepiej, jak bardzo dorosem, sam o tym nie wiedzc, w trakcie lat spdzonych u Sikanw. Ale kiedy ju uzyskaem pewno, e Misme te nie jest moim dzieckiem, poczuem si jak obnaony i nic mnie nie ogrzewao. Jako czowiek musiaem by dla siebie wasnym celem i wasnym sensem, a nie ma chyba nic ciszego. O wiele lej jest podzi dzieci, zoy sens ycia na ich barki, a samemu umy rce. Tak nagi si poczuem, e udaem si na par dni w gry poszuka samotnoci. Ju nie po to, by szuka znakw i zapowiedzi, lecz aby wsucha si w siebie samego. Tak bardzo si czuem nagi, tak opuszczony przez ziemi, wod i powietrze. Przyszy take na mnie znowu chwile zwtpienia i nie wierzyem ju w swoj zdolno wywoywania burzy. Wszystko byo tylko dzieem lepego przypadku, a moe te co we mnie przeczuwao wiatr, zanim on si zjawi. Dla Dorieusa ziemia huczaa i gra plua ogniem tak, e niebo byo czarno-czerwone w ow noc, gdy ujrzelimy brzeg Sycylii. Rwnie w chwili mierci dziedzictwo jego zatrzso si. I spodzi on syna. Tylko ja byem oderwany od wszystkich i nie wiedziaem, skd przyszedem i dokd zdam. Byem bezpodny jak kamie i moja mio bya raczej udrk ni szczciem.

6
Gdy wrciem z gr, zebraem od Sikanw kilka przedmiotw, broni, narzdzi i ozdb, by posa je przez Ksenodotosa w darze wielkiemu krlowi. I nikt mi niczego nie odmwi, bo wszystko jest wsplne u Sikanw i nikt nie bierze od drugiego nic, czego nie potrzebuje. Smutno byo zostawia Hiulsa u Sikanw. Ale wiedziaem, e bd go chroni jak renic oka i czuwa nad nim lepiej, ni ja mgbym to uczyni. Tote wziem si w gar i powiedziaem do nich: Uczcie go sucha swego szczepu. Tylko ten, co sam nauczy si sucha, moe pewnego dnia rozkazywa. Jeli zobaczycie, e zabija niepotrzebnie tylko dla zabijania, albo jest tak aroczny, i chce je wicej, ni moe przekn, zabijcie go raczej i zrezygnujcie z Erkla. Odeszlimy na sposb Sikanw bez poegnania i dopilnowaem, bymy spotkali si z Ksenodotosem i Tyrreczykiem wanie w chwili, gdy przybyli oni do skadu towarw Tyrreczyka nad rzek. Kiedy przyszli zmczeni wdrwk, podrapani gami i okrwawieni od uksze koma189

rw, z jucznymi osami wyczerpanymi od cikich adunkw, wyszlimy im na spotkanie przez len polan wypoczci i spokojni. Dla spokoju woyem ogon jeleni i ozdobn rogami mask, ktre stanowiy mj znak wrd Sikanw, Arsinoe za otulona bya w swoje najwspanialsze futra i miaa na sobie sikaski naszyjnik oraz umalowaa kciki oczu a do skroni i poszerzya usta. Hanna odziana bya w sikaski materia z kory i wieniec z szyszek na gowie. Niosa w ramionach Misme owinit w t sam owcz skr, ktra bya nasz jedyn wasnoci przy ucieczce z Segesty, gdy Arsinoe niechtnie co wyrzucaa: Ksenodotos i Tyrreczyk wykrzyknli gono ze strachu, kiedy zobaczyli nas wychodzcych im na spotkanie niczym lene boki, a sudzy Tyrreczyka uciekli. Nawet kiedy podniosem drewnian mask, Ksenodotos nie rozpozna mnie, gdy ogoliem brod i kazaem Arsinoe uci mi krtko wosy, eby pokaza Sikanom, jak bardzo auj opuszczenia ich i Hiulsa, a take aby zmieni swj wygld. Dopiero gdy przemwiem do Ksenodotosa i Tyrreczyka, wstali, drc, z ziemi, upewnili si, e jestem czowiekiem i przygldali si ciekawie Arsinoe, Hannie i Misme. Tyrreczyk zapewnia, e bylimy pierwszymi Sikanami, ktrzy pokazali si obcym jako caa jedna rodzina. Ksenodotos cieszy si z przedmiotw, ktre zabraem ze sob od Sikanw. Odpoczwszy przez noc przy wsplnym obozowym ognisku, powdrowalimy dalej do Panormos. Droga bya powolna i uciliwa na skutek udanego handlu Tyrreczyka, mimo e pomagaem nie ciary, pki szlimy przez las. W ten sposb Arsinoe nie wyczerpaa si zbytnio podr, cho musiaa i piechot, a Hanna nie zmczya si niesieniem Misme na rkach, albo na sposb Sikanw, na plecach. Dotarlimy do Panormos niczym orszak witeczny, otoczeni ciekawskimi ludmi, ktrzy toczyli si i paplali wieloma, rnymi jzykami. Udalimy si prost drog do portu, gdzie sta statek Tyrreczyka, i zdumiaem si na jego widok, gdy by to szeroki i powolny statek, tylko do poowy przykryty pokadem, tak e bardzo si dziwiem, i mg on eglowa na otwartym morzu z penym adunkiem ca t dug drog a do ujcia rzeki koo Rzymu. Kartagiscy celnicy w Panormos powitali miejc si Tyrreczyka i rozkadali dwornie rce, podziwiajc jego pomylny handel. Przyjli Ksenodotosa z szacunkiem i zadowolili si przygldaniem z oddalenia Arsinoe i mojej przybranej rogami masce nie wac si jednak nawet obmaca nas po odziey. Midzy sob mwili, e to dobry znak, i wyej postawieni Sikanowie decyduj si wyruszy w wiat, by nauczy si jzykw i rozsdnych obyczajw w cywilizowanym wiecie. Przyczyniao si to do rozwoju handlu, a wraz z tym potgi Kartaginy. Jeli chodzi o mnie, nie rozmawiaem nawet z Kartagiczykami, lecz uznaem, e bdzie lepiej pozwoli im wierzy, i jako Sikan nie znam ich jzyka. Take Arsinoe udao si utrzyma jzyk na wodzy. Ale gdy ju znalelimy si w czterech cianach domu, ktry Rada w Panormos wynajmowaa obcym przybyszom i gdzie niewolnicy i wita Ksenodotosa przyjli nas z najpokorniejszymi oznakami czci, Arsinoe nie moga duej milcze, zerwaa nakrycie gowy, tupna o podog i krzykna: Do ju nacierpiaam si morskich niebezpieczestw w twoim towarzystwie, Turmsie. Nigdy nie postawi stopy, na mierdzcym statku Tyrreczyka. Jeli nawet nie boj si o sam siebie, musz myle o yciu Misme. W imi bogini, Turmsie, czego my mamy szuka w Rzymie, skoro twj przyjaciel Ksenodotos jest gotw utorowa ci drog, a do Suzy i dziki swoim dobrym stosunkom stworzy ci tam zabezpieczon przyszo na dworze wielkiego krla w charakterze posa Sikanw. Ksenodotos zmieni si cakiem, odkd z yciem wrci z dzikich lasw do swojej wity. Podnis dumnie gow okolon kdzierzaw brod i przyglda si chytrym spojrzeniem, zaproponowa jednak pojednawczo: Nie spierajmy si, gdy tylko przekroczylimy prg. Najpierw musimy si wykpa i kaza si namaci i wymasowa trudy podry z naszych cia. Zjedzmy przyprawione korzeniami je190

dzenie jak cywilizowani ludzie i orzewijmy nasze umysy winem. Dopiero potem naradzimy si ze sob, Turmsie, ktrego dotychczas nawet nie chciaem nazywa po imieniu. Ale teraz zapamituj je sobie i mog ci zapewni, e twoja ona jest mdrzejsza ni ty sam. Nie ce zbyt nisko jej rozsdku. Domyliem si, e zawarli ze sob przymierze, by mnie namwi do towarzyszenia Ksenodotosowi i Skytesowi z powrotem do Jonii, a stamtd do wielkiego krla w Suzie. Podejrzewaem te, e Arsinoe bezmylnie zwierzya si Ksenodotosowi z tego, co nie powinien by o mnie wiedzie. Dlatego gos jego by taki ironiczny, gdy powtrzy moje imi. Ale u Sikanw nauczyem si panowa nad rysami twarzy. Nic nie odpowiedziaem, tylko spokojnie poszedem za Ksenodotosem do kpieli, ktr przygotowali nam jego sudzy, a Arsinoe nam towarzyszya, gdy nie chciaa zostawi nas sam na sam. Wykpalimy si wic wszyscy razem, a ciepa woda i zapach dobrych maci tak nas odwiey po trudach podry, e artowalimy ze sob wesoo. Ksenodotos patrzy raczej na mnie ni na Arsinoe, co ju poprzednio zauwayem. Ale z uprzejmoci wychwala bardzo pikno Arsinoe, mwi, e nie mona by si domyli, i urodzia ju dwoje dzieci, i zapewnia, e nie ma zbyt wiele kobiet na dworze krla, ktre mogyby z ni wspzawodniczy. Kiedy patrz na ciebie mwi schlebiajco ubolewam e bogowie stworzyli mnie takim, jakim jestem. Za tym szczliwszego uwaam Turmsa, ktry ma mono korzystania z twej niezrwnanej piknoci, i im wicej wam obojgu si przygldam, tym trudniej mi uwierzy, e moecie mie sikaskie pochodzenie i rzeczywicie nalee do tego ciemnoskrego i krzywonogiego szczepu. Obawiajc si jego ciekawoci, zapytaem szorstko: Ilu Sikanw widziae w twojej wdrwce, Ksenodotosie? Prawdziwi Sikanowie s smukli i dobrze zbudowani. Spjrz choby na nasz niewolnic, Hann. Moe ogldae tylko wygnanych ze szczepu, ktrzy mieszkaj w ndznych szaasach i uprawiaj groch na skraju lasu. Arsinoe rzeka bez ogrdek: Ale Hanna nie jest przecie Sikank, lecz Elymijk urodzon w Segecie. Przyznaj jednak, e wrd Sikanw jest wielu wspaniaych, silnych mczyzn. Przecigna biae czonki w gorcej wodzie, wezwaa sugi i wstaa, by da sobie umy wosy. Take i ja umyem gow i tarem czonki, ale nie mogem si powstrzyma, by nie powiedzie do Arsinoe: I dla mnie i dla ciebie byoby lepiej, gdyby przysza na wiat niema. W tym momencie jej powaby wzbudzay u mnie tylko niech i nie mogem jej wybaczy, e zbyt swobodnie paplaa o nas przed Ksenodotosem. Moje rozdranienie roso, kiedy jedlimy i pili. Oboje ylimy tak dugo bez wina, e teraz szybko si upilimy. Ksenodotos podjudza nas zrcznie do ktni. W kocu zeskoczyem z mego oa przy stole i przysigem na ksiyc i konia morskiego: Moje zapowiedzi i znaki s silniejsze od twojej chciwoci, Arsinoe. Jeli nie chcesz mi towarzyszy, wyrusz sam. Ksenodotos wtrci ostrzegawczo: Odepij najpierw przepicie, zanim bdziesz skada tak zgubne przysigi. Ale ja oszoomiony winem i rozgoryczeniem krzyczaem, nie zwaajc na to, co mwi: Demaratosowi wszystko jedno! Mog si napi scytyjskiego napoju, jeli chcesz. Id z Ksenodotosem, Arsinoe, jeli pragniesz zabezpieczy swoj przyszo lepiej, ni ja to mog uczyni. Z pewnoci potrafi on sprzeda ci korzystnie jakiemu wysoko postawionemu Persowi. Ale za krat w haremie bdzie ci z pewnoci brakowao twej wolnoci bardziej ni ycia w przepychu.
191

Arsinoe chlusna winem przez komnat tak, e opryskao cian i powiedziaa: Wiesz sam najlepiej, co powiciam dla ciebie, Turmsie. Nawet wasne ycie naraaam. Ale musz myle o moim dziecku. Z roku na rok stawae si coraz bardziej uparty i krnbrny, nie mog ju poj, co w tobie kiedy mogam widzie. Ksenodotos czeka teraz na zachodni wiatr, by eglowa do Region, gdzie ma si spotka ze Skytesem. By moe wiatr odwrci si ju jutro. Dlatego musisz wybra teraz, Turmsie. Ja sama powziam ju decyzj w imi bogini. Pijana poprzysiga na bogini, e raczej mnie opuci, ni uda si ze mn do Rzymu. Mimo e jej przysigi nie znaczyy wiele, zdaem sobie spraw, e ju dugo nosia si z tym postanowieniem. Kiedy zobaczya, e nie przestraszyem si jej groby, wpada w jeszcze wiksz furi i krzykna: Rozdzielmy wic od tej chwili od razu nasze oa. Mam do twojej kwanej miny, a twoje barbarzyskie czonki tak mnie brzydz, e chce mi si rzyga. Ksenodotos prbowa zatka jej usta doni, ale Arsinoe ugryza go w palce, zacza gono zawodzi i zwymiotowaa wino z czystej zoci, po czym usna natychmiast tam, gdzie leaa. Zaniosem j do oa i prosiem Hann, eby si ni zaopiekowaa. Sam byem tak rozjtrzony, e nie chciaem spa w tej samej izbie co ona. Kiedy wrciem do sali biesiadnej, Ksenodotos usiad przy mnie, pooy mi do na kolanie i rzek drwico: Sam si zdemaskowae, Turmsie. Nie jeste Sikanem. Tylko Grek potrafi powiedzie Demaratosowi wszystko jedno. Ale mnie moesz zwierzy si spokojnie. I jeli naleysz do joskich zbiegw i obawiasz si gniewu wielkiego krla, mog ci zapewni, e wielki krl nie pragnie zemsty dla samej zemsty. Usugi, ktre moesz mu odda, wa wicej ni omyki, ktre popenie w przeszoci. Nie wtpiem w jego sowa, ale moich znakw nie mogem przecie zmieni. Pokazyway na pnoc, a nie na wschd. Usiowaem mu to wytumaczy, lecz jego zapa utwierdza go w uporze. A kiedy nie udao mu si mnie namwi, rzek w kocu ostrzegawczo: Nie dranij mnie zbyt dugo, Turmsie. Jeli mylisz o poarze wityni w Sardes, to nikt jeszcze nie zosta imiennie O to obwiniony. Nie wydam ci, nie potrzebujesz si obawia. Jednake mdrze byo ze strony twojej ony, e mi si zwierzya z tej twojej obawy. Wiem te, e jeste winny piractwa na morzu. Jeste w moich rkach, Turmsie. Wystarczy tylko zawoa na miejskich stranikw, a byby zgubiony. W tej chwili nienawidziem Arsinoe, ktra lekkomylnie wydaa mnie na ask obcego przybysza, by mnie zmusi do zamania postanowienia i udania si z Ksenodotosem na wschd. Dugo tumiony gniew wyrwa si z mojej duszy niczym stopiony kamie z szczeliny trzscej si gry i sparzy mnie tak, e nagle wszystko stao mi si obojtne. Strciem do Ksenodotosa z mego kolana i powiedziaem: Sdziem, e jeste moim przyjacielem, ale teraz widz wyraniej i niech si dzieje, co chce. Sam pjd i przywoam stranikw, i oddam si im, by zosta odartym ze skry przez kartagiskich kapanw. Ale rwnoczenie Arsinoe zostanie sprzedana na targu jako zbiega niewolnica ze wityni, a Misme jako crka niewolnicy. Nie myl, by twoja opinia u wielkiego krla zniosa zbyt dobrze fakt, e udao ci si wywoa takie powszechne wzburzenie w Panormos. I dodaem jeszcze: Moje znaki s wyrane i bezsporne, a efeska Artemida, i erycyska Afrodyta wspzawodnicz ze sob, by mi sprzyja. Jeli mnie urazisz, urazisz take je obie i ostrzegam ci przed ich moc. Sam speni los, ktry zosta we mnie zoony, i nie jest w ludzkiej mocy to zakci. Do Suzy z tob nie pjd.

192

Kiedy Ksenodotos zobaczy, jak jestem niewzruszony, usiowa mnie udobrucha i prosi, ebym zapomnia o jego pogrkach. Pragn, ebym jeszcze raz zechcia zastanowi si nad spraw, kiedy wypi si i wytrzewiej. Nastpnego dnia take Arsinoe bya agodna i czua, i prbowaa zmikczy mnie wszelkimi znanymi sobie rodkami. Ja jednak pozostaem silny i nie tknem jej. Wtedy posaa Hann do wityni bogini, by kupi rodki upikszajce, ktrych potrzebowaa, zamkna si w izbie, a potem wysza na dach, by wysuszy wosy na socu. Znowu pofarbowaa wosy na zototo i bya bardzo pikna, gdy tak wypoczywaa z rozpuszczonymi lokami. Ale wosy jej ju nie byy rwnie piknie zociste jak poprzednio, wpaday raczej troch w kolor rudy. Zwalaa bo na Hann, mwic, e dziewczyna w swojej gupocie zadowolia si gorsz farb, cho mona dosta lepsz, jeli si wie, o co zapyta. W moim mniemaniu byo z jej strony szalestwem przywraca sobie swj poprzedni wygld w Panormos, gdzie ciekawi ludzie gapili si na ni z ssiednich domw. Ona jednak wystawia si na to niebezpieczestwo, by zrobi si moliwie najpikniejsz i w ten sposb mc nagi mnie do swojej woli. Ksenodotos wzi mnie do portu i pokaza mi szybki statek, ktry wynaj w Region, zostawiwszy tam Skytesa, by ten naradza si z tyranem Anaksilaosem w sprawie Zankle, ktre teraz nazywa si Messyna. Zapytaem go o Kydippe i dowiedziaem si, e urodzia ju Anaksilaosowi dwoje dzieci, zwyka jedzi zaprzgiem muw i trzyma w domu oswojone zajce. Bya synna z piknoci zarwno na Sycylii, jak w miastach greckich w Italii a jej ojciec Terillos by tyranem w Himerze. Wygodny statek Ksenodotosa nie kusi mnie. Zamiast tego poszedem do wityni Tyrreczykw, o drewnianych kolumnach, gdzie wanie kupiec soli skada ofiary, proszc o pomylny poudniowy wiatr, i zapytaem go, czy zechce wzi mnie ze sob do ujcia rzeki koo Rzymu. Ucieszy si na myl, e dostanie na pokad mczyzn, z ktrego bdzie mia poytek przy obsugiwaniu agli i wiose, ale jako kupiec ukry zadowolenie i zada, ebym sam si zaopatrzy w prowiant i zapaci za podr. Targowalimy si przez chwil, a uzgodnilimy odpowiedni cen, ktr obaj moglimy zaakceptowa. Nie chciaem te targowa si zbyt uparcie, by nie wywoa u niego urazy. Mody Tyrreczyka pomogy o tyle, e wiatr po jakim dniu zmieni si na zachodni i przybra na sile. Odpowiadao to najlepiej planom Ksenodotosa, ktry powiedzia: Czekam do wieczora, eby si opamita i posucha gosu rozsdku, Turmsie. A wieczorem odpywam, gdy powiedziano mi, e jest to najkorzystniejszy czas, by pyn z Panormos na wschd. Zaklinam ci, eby mi towarzyszy, gdy zoyem wite przyrzeczenie, e zabior z sob twoj on Arsinoe, jej crk Misme i suebn Hann. Ale ja si uparem, poszedem do Arsinoe i powiedziaem: Nadesza dla nas chwila rozstania, ale na twoje yczenie, nie na moje. Dzikuj ci za lata, ktre mi powicia, i nie przypominam o troskach, ktrych mi przysporzya. Pamitam tylko dobre chwile, ktre z sob przeylimy. Daj ci zote monety, ktre dostaem od Ksenodotosa, prcz darw Sikanw, i zatrzymuj tylko tyle, ile kosztuje moja podr do Rzymu. Ale Hanny nie moesz zabra z sob. Wiem dobrze, e w twej chciwoci sprzedaaby j przy pierwszej okazji. Nie chc, by stao jej si co zego. To pod moj opiek si oddaa, a nie pod twoj, idc za nami z Segesty. Arsinoe odpara krtko: O bieglejsz niewolnic mog si postara w Region. To tylko ulga dla mnie, jeli chcesz wlec z sob t niezgrabn dziewczyn, ktra ju od dawna patrzy na mnie krzywo. Cho bdzie ci pewnie do trudno take i bez niej. Pomyl o mnie, gdy przyjd na ciebie dni nieszczcia, Turmsie.

193

Nawet przez gniew czuem blisko Arsinoe niczym ar i drenie, i nie pojmowaem, jak bd mg y bez niej. Przebywalimy ju wiele dni w Panormos i nie zmika, a ja jej nie tknem. Sdzia, e podniecajc moj dz, najatwiej bdzie moga mnie ugi, i bardzo bya zawiedziona, kiedy nawet w chwili rozstania nie prbowaem wzi jej w ramiona. Gdybym j obj, znw wpadbym w jej wadz, wiedziaem o tym dobrze. Tote poskromiem swoje uczucia. Gdy soce zaczo znia si, poszedem z ni do portu, pocaowaem Misme na poegnanie i zapewniem Ksenodotosa o mojej przyjani. Na nasz przyja prosiem gdyby pogoda zmusia ci do zawinicia do portu w Himerze, odszukaj tam szlachetnego tyrreskiego kupca Larsa Alsira. Przeka mu moje pozdrowienia i zapa mj dug, bo trudno mi opuszcza kraj, gdzie jestem zaduony. To wyksztacony czowiek i moe ci da poyteczne informacje o Tyrreczykach. Ksenodotos obieca to uczyni, Arsinoe za rzeka z gorycz: Czy to twoje jedyne poegnanie ze mn? Rzeczywicie mylisz wicej o tym, co jeste winien obcemu czowiekowi, ni o tym, co jeste winien mnie? Przykrya gow i wesza na statek, a Ksenodotos poszed za ni, niosc w ramionach Misme. Jeszcze do ostatniej chwili miaem nadziej, e Arsinoe si rozmyli i zawrci, ona za spodziewaa si, e zawoam i poprosz, by statek poczeka, tak, abym mg zabra si z nimi. Ale eglarze wcignli kadk, przymocowali j mocno do relingu i wyprowadzili statek o wiosach. Kawaek od brzegu postawili agle, zachd soca zabarwia statek na czerwono i sdziem, e Arsinoe na zawsze ju znika z mojego ycia. ao moja bya tak straszliwa, e padem na kolana na brzegu w Panormos i ukryem twarz w doniach. Moje rozczarowanie zdruzgotao mnie i przeklinaem w duchu bogw, ktrzy igrali ze mn. Nic nie pomogo, e zaczem sobie przypomina chciwo i lekkomylno Arsinoe, gdy w cikiej chwili w Segecie zrezygnowaa jednak z wszystkiego, by pj ze mn. Do ostatka wic sdziem, e postpi tak i teraz. Poczuem do, ktra niemiao dotkna mego ramienia, i Hanna szepna ostrzegawczo: Fenicjanie patrz na ciebie. Przypomniaem sobie moje niebezpieczne pooenie i sikaski strj, naoyem z powrotem na twarz drewnian mask i otuliem si w barwny weniany paszcz, ktry Ksenodotos da mi w darze na poegnanie. Z podniesion wysoko gow wrciem na statek Tyrreczyka, tak jak to byo umwione, a Hanna posza za mn, dwigajc nasze skromne mienie w skrzanym zawinitku na gowie. Na statku Tyrreczyka by tylko stary kulawy sternik jako str. Gdy weszlimy na pokad, dzikowa bogom i powiedzia: Dobrze, e przyszede, Sikanie. Pilnuj towarw i statku, bym i ja mg zej na ld i zoy ofiar, i modli si o wiatr. W ciemniejcym zmierzchu sycha byo z rynku fenickie instrumenty smyczkowe i rozgwar pijanych mczyzn, tak e dobrze rozumiaem, dlaczego sternik drepta z niecierpliwoci, by wzi udzia w ofierze. Gdy poszed, rozgocilimy si na statku, Hanna i ja. Pod oson ciemnoci polay mi si wreszcie gorce zy z oczu. Pakaem nad tym, co utraciem i nad przymusem znakw, i nie mogem usun Arsinoe z mojej pamici. Gdy tak leaem w ciemnoci pod pokadem na cuchncych wizkach skr, poczuem, e Hanna przysuna si do mego boku. Dotkna palcami mojej twarzy, otara mi zy z oczu, ucaowaa moje policzki, piecia moje wosy i sama wybuchna paczem. Bya tylko mod dziewczyn, ale w moim smutku sama blisko drugiego czowieka bya dla mnie miosierna. ao Hanny zagodzia moj wasn i nie chciaem, by pakaa z mojego powodu. Tote powiedziaem:

194

 Nie pacz, Hanno. Moje zy to tylko zy saboci i przestan pyn same. Ale jestem ubogim czowiekiem i moja przyszo jest niepewna. Nie wiem, czy postpuj susznie, biorc ci ze sob. Moe byoby lepiej, gdyby posza za swoj pani. Hanna uklka w ciemnoci i rzeka: Raczej wskoczyabym do morza i dzikuj ci, e mnie zabierasz, dokdkolwiek si udajesz. Dotkna mojej twarzy i zapewniaa: Jestem tym, czym chcesz, ebym bya, i bd dla ciebie pracowa. Jeli chcesz, moesz od razu wypali znak niewolnicy na moim czole, albo na moim biodrze. Wzruszyo mnie jej oddanie, pogadziem jej wosy i powiedziaem: Nie jeste niewolnic, Hanno. Bd si tob opiekowa najlepiej jak potrafi, dopki nie znajdziesz mczyzny, ktrego polubisz. Odpara: Nie, nie, Turmsie, nie sdz, bym znalaza takiego mczyzn. Zatrzymaj mnie przy sobie, prosz, a bd si staraa by jak najbardziej przydatna. Aby mnie ubaga, zaproponowaa z wahaniem: Arsinoe, moja pani, powiedziaa, e najlepiej mogabym zarabia pienidze, wynajmujc si do zamtuza w jakim wielkim miecie. Jeli chcesz, gotowa jestem suy ci take i w taki sposb, ale nie uczyniabym tego chtnie. Jej propozycja przeja mnie zgroz tak, e wziem j w ramiona i prosiem: Nawet nie myl o czym takim. Nigdy ci na to nie pozwol. Jeste przecie nietknit i uczciw dziewczyn. Bd ci ochrania i nie wpdz ci w nieszczcie. Ucieszya si, e przez chwil daa mi zapomnie o smutku, i zmusia mnie, ebym co zjad i napi si wina, ktre przyniosa ze sob. Pia te sama. Siedzielimy obok siebie na skraju pokadu, dyndajc nogami, przygldalimy si czerwono poncym pochodniom w porcie i suchalimy brzdkania fenickich instrumentw strunowych. Blisko Hanny ogrzaa mnie i byem wdziczny, e mam przy sobie jak ludzk istot, z ktr mog rozmawia. I nie wiem, jak to si stao, ale z pewnoci sprawio to wino i muzyka, i poufaa blisko modej dziewczyny. Niczym innym nie mog si broni, jak tylko tym, e czowiek, ktry dozna wielkiej troski, jest tak cakowicie wytrcony z rwnowagi, i subtelniej ni kiedy indziej, odczuwa blisko drugiej istoty i daje si skusi, by szuka zapomnienia w szumie wasnej krwi. Arsinoe odmawiaa mi swoich uciskw, a dobre jedzenie i bezczynno w miecie przygotoway moje ciao na t pokus. Nie mog tego zwala tylko na Hann i jej podniet, lecz take na siebie samego. Gdy kiedy ju pooylimy si na spoczynek, ogarna mnie namitno, kiedy poczuem modo jej gadkich czonkw, ktre byy mi nieznane. Bez sowa skargi wsuna si w moje ramiona i obja mnie rkami za szyj. Ale kiedy czerpaem z niej rozkosz, wiedziaem dobrze, e jej smuke czonki nie byy czonkami Arsinoe, i e jej ciao nigdy nie bdzie mogo wspzawodniczy z ciaem Arsinoe. Pomoga mi jednak zasn i daa ciepo swoim ciaem. Na wp przez sen syszaem, jak Tyrreczyk i jego ludzie zataczajc si wrcili na pokad i kcili si o miejsca do spania. Jak gdybym czu obecno mojego geniusza, kiedy smuke dziewczce ciao Hanny ogrzewao mnie, a ja dawaem jej w zamian moje ciepo. W szarym zmierzchu midzy snem i jaw zdawao mi si, e widz, i bogini, ktr znaem jako zagadkow, chciaa mi pokaza cakiem now stron swej istoty w postaci Hanny. Z westchnieniem zapadem w gboki sen i spaem a do biaego dnia.

195

7
Z pewnoci mj geniusz uchroni mnie, kac Hannie obudzi si ju o witaniu i wymkn si z mego oa. Sam zbudziem si dopiero wtedy, gdy Arsinoe stana nade mn z Misme na rku kopic mnie plecionym ze srebra sandaem, najpierw w bok, a potem w gow, dopki nie otworzyem oczu. Gdy j zobaczyem, sdziem zrazu, e ni. Ale to bya ona, a jej kopniaki zadaway mi bl, od ktrego szumiao mi w gowie, i nie musiaem ju duej medytowa, by zda sobie spraw z jej przebiegoci. Sam si zastanawiaem, jak kto mg chcie zaczyna eglug na wschd wanie wieczorem. Ale Ksenodotos i Arsinoe znaleli tylko zoliwy podstp, by jeszcze w ostatniej chwili skoni mnie do pjcia z nimi. Gdy jednak spostrzegli, e si nie ugiem, lecz wolaem raczej zrezygnowa z Arsinoe, by i za moimi znakami, zadowolili si kreniem przed portem przez noc i zawinli rano z powrotem wraz z odziami rybackimi, by wysadzi Arsinoe na ld. Ksenodotos by jednak na tyle mdry, e nie zosta, aby si ze mn przywita, lecz uda si dalej w sw podr z pomylnym wiatrem zachodnim, ktry wanie wia. Gdy Arsinoe dobudzia mnie kopic i daa upust swemu najgorszemu gniewowi, przybraa pokorn min i powiedziaa: Oto jestem, Turmsie. Czy ty rzeczywicie mylae, e z lekkim sercem mogabym ci opuci? Czy sdzisz, e tak mao ci kocham? Nie mam nikogo prcz ciebie, dla kogo miaabym y, odkd bogini nas poczya. Ale ty nie wiesz jeszcze duo o mioci, gdy sam nie kochasz dostatecznie, tylko bye gotw porzuci mnie dla paru gupich znakw. Moje drce ciao, moje szukajce jej rce i moje zaskoczenie ugaskao j. Umiechna si do mnie, pikno jej twarzy rozjaniaa brudny statek jak soce. Powiedziaa cicho: Wzywaj wic poudniowy wiatr, Turmsie, skoro sobie wyobraasz, e jeste panem wiatrw. Wzywaj wiatr znowu, skoro upokorzye mnie ju dostatecznie. Wzywaj wiatr, bo czuj w sobie wicher, nie, le mwi, czuj w sobie sztorm. Hanna wemkna si do nas boso i stana jak wryta na widok Arsinoe. Wina wypisana bya na jej twarzy, ale na szczcie Arsinoe nie moga sobie nawet wyobrazi, by bosonoga dziewczyna w spdniczce z kory moga podj z ni wspzawodnictwo. Wzia wic zdrtwienie Hanny za zaskoczenie, podaa jej Misme i rzeka krtko: Daj jej je, w na ni co, co si nadaje na pokad tego brudnego statku i odejd. Chcemy by sami z sob i wzywa wiatry. Gwatowny ar zapon we mnie od stp do gowy, poczuem swoj si i kiedy rzuciem okiem na Hann, nie rozumiaem ju, jak choby przez chwil moga mi si podoba ta ciemnowosa dziewczyna, kiedy Arsinoe znajdowaa si na tym samym wiecie co ja. Pobiegem do Tyrreczyka i jego kulawego sternika, potrzsnem nimi, a si obudzili, i kopniakami przepdziem na ld ich drapicych si w gowy niewolnikw. Spieszcie na ld i mdlcie si o wiatr nakazaem im. Na skrzydach sztormu przerzuc twj statek do Rzymu szybciej, ni kiedykolwiek eglowae. Odpraw swoje ofiary szybko, bo w poudnie wcigamy agiel. Przepity Tyrreczyk usucha mnie, i tak byo najlepiej, bo inaczej wyrzucibym go na ld gwatem z jego wasnego statku, eby mc zosta sam na sam z Arsinoe. Z zapaem rzucilimy si sobie w objcia, odnalazszy si wzajemnie. W jej ciele mieszka najgortszy z wszystkich wichrw, a w mojej krwi szala sztorm. Bogini otulia nas swymi zotymi wosami i jej umiech opromienia nas tak, e brudny statek przemieni si dla nas obojga w zocisty pojazd bogini. Gwatowniej ni kiedykolwiek kochalimy si z sob, tak jakby sama bogini obraa sobie siedzib w ciele Arsinoe. A wreszcie Arsinoe krzykna gono i rozpalona namitnoci, wezwaa

196

bogini jej tajemnym imieniem i zadaa, eby ta okazaa swoj moc, dajc nam odpowiedni wiatr. Ogarno mnie uniesienie, wity taniec zacz szarpa moje czonki i woaem o wiatr na wycigi z Arsinoe. Trzy razy, siedem razy i dwanacie razy woaem o wiatr poudniowy, a wreszcie stalimy oboje, trzymajc si za rce na dziobie statku, nie troszczc si o ludzkie spojrzenia, i w witym upojeniu wzywalimy wiatr. Nie wiem, jak dugo to trwao i z jakich ukrytych gbin sowa wznosiy mi si do ust, ale nie zaprzestalimy woa, dopki powietrze nie poczerniao, wiatr nie odwrci si i chmury nie zaczy przewala si ku morzu przez garbate gry Panormos, poszarpane czarnymi urwiskami i byszczce od byskawic. Za Panormos ciemniay gry erycyskie i wiry sztormowe poryway daszki namiotw i kosze kramarzy na rynku. A z miasta syszelimy haas zatrzaskiwanych drzwi, a wizki trzciny, ktre wiatr zerwa z dachw, wiroway w powietrzu. Dopiero wtedy ucichlimy i pocaowali si nawzajem, i tchnlimy nasycenie zmysw sobie nawzajem w usta. wity zawrt gowy opuci nas i rozejrzelimy si zdumieni wokoo. Ujrzelimy Tyrreczyka i jego zaog biegncych z powrotem do portu z rozwianymi szatami, a kartagiscy onierze i celnicy stali, przestpujc z nogi na nog, przesaniajc doni usta i wpatrujc si w nas. Wanie gdy Tyrreczyk zdy wej na pokad, silny wir wodny pojawi si przed statkiem, ktry sta ruf wycignit wysoko na ld, wessa statek do morza jednym zamachem, tak, e nikt nie musia spycha go na wod. I teraz Tyrreczyk nie mg ju przeszkodzi naszemu odpyniciu, nawet gdyby chcia. By zmuszony zawoa na swoich ludzi, by wcignli agiel i chwycili za wiosa sterowe, gdy inaczej statek okrciby si i przewrci. Na brzegu Fenicjanie wcignli czarne pachty jako ostrzeenie przed sztormem i pokazywali nam znak zakazujcy opuszczenia portu. Ale sztorm wyrwa im tarcz ze znakiem z rk i cisn j do pienicej si wody. Koyszc si i przewalajc, pdzi nasz statek na wycigi z falami na otwarte morze, cigniony przez swj poatany agiel. Dopomgszy Tyrreczykowi i sternikowi wysun wiosa sterowe, zszedem pod pokad, by zobaczy, jak si ma Arsinoe. Tam chwiejc si na nogach wskutek koysania si okrtu zobaczyem na dole wrd adunku may gadki kamyk, ktry przywdrowa tu z ldu wraz z pkami skr i teraz wysun si znowu. Nie zwracajc uwagi na to, co robi, schyliem si, podniosem go i obracaem w doni. By ctkowany na szaro i na biao, i przypomina mi gobia. Std wiedziaem, e jest przeznaczony dla mnie. Woyem go do mej skrzanej sakiewki wraz z innymi kamyczkami. Lea tam take mj ko morski, ktrego dostaem od Larsa Alsira. To by cay mj majtek, kiedy opuszczaem Sycyli, bo kiedy o tym pomylaem, zdaem sobie spraw, e Arsinoe swoim podstpem uzyskaa przynajmniej wszystko, co miaem wartociowego. Ale to mnie wcale nie martwio. Nie ogldaem si wicej za siebie, nie szukaem ju wzrokiem erycyskich gr, gdy opuszczaem Sycyli. Tylko naprzd patrzyem, na pnoc.

197

KSIGA SMA Znaki

1
Z wosami sztywnymi od sonych bryzgw, poszarzali na twarzy od czuwania, z domi odartymi z naskrka przez szoty, ujrzelimy brzeg italski. Sternik rozpozna zaraz znaki na ldzie, wykrzykn gono ze zdumienia i oznajmi, e jestemy tylko, o jeden dzie podry do rzymskiego ujcia rzeki. Tyrreczyk plasn w donie i zapewnia, e nigdy jeszcze nie przeywa tak szybkiej przeprawy i tak staego wiatru poudniowego, ktry mielimy po pierwszym dniu sztormu. Nastpnego dnia u ujcia rzeki spotkalimy statki, wielkie i mae, przybywajce z wszelkich moliwych krajw, w drodze w gr albo w d potnej rzeki. Ju z daleka widziaem solne baseny, rzymskie bogactwo, lnico biae, i niewolnikw brodzcych po kolana w soli z szuflami i workami. Tyrreczyk nie zatrzyma si w ujciu rzeki, tylko wynaj woy i niewolnikw, kaza przymocowa liny do wygitego bukszprytu statku i sam wraz niewolnikami pomaga wiosowaniem i odpychaniem przeprowadzi statek w gr bystrej rzeki. Bya ona tak szeroka i zasobna w wod, e nawet najwiksze statki morskie mogy dotrze a do Rzymu, gdzie przybijay przy bydlcym rynku obok statkw rzecznych z grnego biegu rzeki. A potem zobaczyem na wasne oczy rzymskie wzgrza, wioski, ktre wyrosy na ich szczytach, mur, most i nieliczne witynie. Most by kunsztownie zbudowany z drewna i najduszy z tych, jakie widziaem, cho maa wysepka na rzece pomagaa go podpiera. Zbudowali go Etruskowie, by poczy swoje liczne miasta po obu stronach rzeki. Rzymianie przywizywali tak wag do tego mostu, e od czasw etruskich nazwali swego najwyszego kapana najwyszym budowniczym mostw. I sdz, e surowe rzymskie obyczaje najlepiej odzwierciedlaj si w tym, i powierzyli oni utrzymanie mostu najwyszemu kapanowi, mimo e Etruskowie pod t nazw mieli na myli budowniczego mostw midzy ludmi i bogami. Wspaniay drewniany most by najwiksz osobliwoci, gdy zawitao si do Rzymu, i stanowi te sam podstaw rozkwitu miasta. Ju z daleka sycha byo przez wod guchy tupot i ryczenie byda, a nieprzerwane sznury fur i wozw wjeday do miasta i wyjeday stamtd. Stranicy portowi wskazali nam miejsce midzy statkami morskimi i rzecznymi przy botnistym brzegu, umocnionym palami, po czym na statek wszed celnik, a Tyrreczyk nie podj nawet prby zaproponowania mu jakiego daru czy te poproszenia, by poszed z nim zoy ofiary bogom. Mwi, e rzymscy urzdnicy s nieprzekupni z powodu surowych praw. Na skraju bydlcego rynku sta przy supie kat gotw do wykonywania swego zawodu. Jego znakiem by topr o dugiej rkojeci otoczonej wizk rzeg, a Tyrreczyk powiedzia, e ten znak by dziedzictwem po Etruskach. Rzymianie nazywali swoich katw liktorami. W miejsce krla wybierali sobie co roku na wadcw dwch konsulw, i kady z nich otrzymywa wit dwunastu liktorw. Gdy przestpczy czyn by oczywisty, liktor mia prawo zatrzyma winnego na otwartej ulicy, wychosta go, a w razie gdyby dopuci si on kradziey, odci mu praw do. Dlatego w portach panowa wzorowy ad i nikt nie potrzebowa si tam obawia rabusiw jak w innych portach. Tyrreczyk kaza kwestorom sprawdzi przede wszystkim mienie moje i Arsinoe. Uwierzyli nam, gdy owiadczylimy, e jestemy Sikanami z Sycylii. Byli to nieuczeni ludzie, ktrzy mao wiedzieli o reszcie wiata, i znali tylko obyczaje w swoim wasnym miecie. Tyrreczyk nie po198

zwoli nam ukrywa przed nimi niczego. Policzyli zote monety Arsinoe i zwayli dokadnie zote przedmioty, ktre otrzymalimy od Sikanw w darze poegnalnym. Musielimy zapaci du sum jako podatek, by wwie te rzeczy do miasta, gdy w Rzymie obiegow monet bya tylko cechowana mied. Co si tyczy Hanny, zapytali, czy jest ona niewolnic czy wolno urodzon. Arsinoe powiedziaa zaraz, e niewolnic, a ja e jest wolna. Urzdnicy przywoali tumacza, bo nie rozumieli zbyt wiele po grecku. Hanna sama nie umiaa si broni. Tote zostaa zapisana jako niewolnica, a kwestorzy sdzili, e twierdziem, i jest wolna tylko po to, by unikn zapacenia podatku naoonego na wwz niewolnikw. yczliwie kazali tumaczowi wyjani mi, e gdyby zapisali Hann jako woln, mogaby ona pj dokd chce i cieszy si ochron rzymskich praw. W ten sposb kamic przed nimi, bliski byem utraty czci swojej wasnoci. Uwaali to za dobry art i szczypali j, miejc si, by oceni jej warto targow. Ale do Arsinoe i do mnie odnosili si z szacunkiem z powodu zota, ktre posiadalimy. Rzymianie s chciwi z natury i dziel swoich obywateli na klasy stosownie do majtku, tak e najbiedniejsi tylko maj prawo gosu w sprawach miasta. Bogaci maj najbardziej wymagajce zadania w subie wojskowej, kady odpowiednio do klasy majtkowej. Biedni maj mniejsze obowizki, a najbiedniejsi nie musz wcale odbywa suby z broni, gdy Rzymianie uwaali hoot tylko za ciar dla wojska. Gdy wyszlimy na ld, Tyrreczyk zaprowadzi nas prosto do nowej wityni Turnusa, by zoy tam ofiary. Rzymianie nazywali tego boga Merkurym, a Grecy w Rzymie wielbili go w tej samej wityni pod imieniem Hermesa, dlatego przypuszczam, e by to ten sam bg. Rzymianie zbudowali t wityni, by popiera handel, i w rodkowej komorze witynnej sta duy i pikny, piknie pomalowany posg boga z wypalonej gliny. Kazali sporzdzi go w etruskim miecie Veji. Sami nie umieli robi takich piknych posgw, a artyci z Veji synni byli ze swego kunsztu. W wityni roia si wielka rzesza kupcw rnych ludw, ktrzy wypytywali si nawzajem o ceny miedzi, skr woowych, weny i drewna, tak e cen codziennie ustanawiano na nowo w wityni Merkurego w Rzymie, i rosa ona lub spadaa, stosownie do popytu i poday. Kiedy ju zoylimy ofiary i zostawilimy nasze dary w wityni, Tyrreczyk poegna si ze mn i rzek: Dzikuj ci za t pomyln podr, sdz jednak, e najlepiej bdzie, jeli si w por rozstaniemy. Kupiec musi polega na swoim rozsdku, a nie liczy zbytnio na nadprzyrodzone zjawiska albo zaprzyjania si z ludmi, ktrzy nie s tym, za kogo si podaj. A ty nie wymieniaj mego imienia, jeli popadniesz w trudnoci. Moesz te zadowoli si pobogosawieniem mnie, biedaka. Wystarczy to jako zapata za przepraw, a potem wyma mnie z pamici. Pooyem mu do na ramieniu, a drug doni zakryem lewe oko, by go pobogosawi, ale dlaczego uczyniem ten wity gest, nie umiem wytumaczy. Tyrreczyk tak si przestraszy, e oddali si spiesznie i ogldajc si za siebie patrzy na nas przez palce. Zostalimy wic przed wityni Merkurego w Rzymie, Arsinoe, Hanna, Misme i ja. A e nie znaem miasta i jego obyczajw, i nie rozumiaem nawet jzyka, postanowiem zatrzyma si tam przez chwil, by zaczeka na odpowiedni znak, dokd si uda. Arsinoe nie niecierpliwia si, lecz staa i przygldaa si ruchliwemu rojowisku przed wityni, gdy byo tam wielu mczyzn, ktrzy na ni zerkali i odwracali si jeszcze, przeszedszy obok. Pokazaa mi, e wszyscy mieszkacy miasta nosz sanday i tylko niewolnicy chodz boso. Uwaaa, e kobiety maj kwane miny i s zbyt otye, i mwia, e ubieraj si bez smaku. Wicej nie zdya powiedzie na temat obyczajw w miecie, bo podszed do nas staruch z zakrzywion lask pastersk w rku. Paszcz jego by pobrudzony i poplamiony resztkami jedzenia, starzec mi zaczerwienione oczy, a szara broda lepia si od brudu. Czekasz tu na co, przybyszu? zapyta.

199

Po zakrzywionej lasce poznaem jego zawd, cho wygld jego nie napawa zaufaniem. Ale by pierwszym z mieszkacw miasta, ktry odezwa si do mnie. Tote odparem uprzejmie: Dopiero co tu przybyem. Dlatego czekam na pomylny znak. Oywi si natychmiast, zakrzywiona laska zacza dre w jego rku i odpar: Od razu odgadem, e jeste Grekiem, ale raczej z powodu wygldu i szat twojej ony ni z twej wasnej powierzchownoci. Jeli chcesz, mog ci objani znaki ptakw, albo te zaprowadzi do jednego z moich braci na urzdzie, ktry zoy na twoj intencj w ofierze owc i odczyta ci znaki z jej wtroby. Ale bdzie to drosze ni wrenie z ptakw. Mwi bardzo aman greczyzn. Tote zaproponowaem: Rozmawiajmy twoim wasnym jzykiem, a zrozumiem lepiej, co mwisz. Zacz mwi jzykiem miasta, ktry brzmia rwnie twardo i bezlitonie jak twardymi i bezlitosnymi mieli podobno by mieszkacy Rzymu. Potrzsnem gow i rzekem: Nie rozumiem teraz ani sowa, ale rozmawiajmy dawnym i waciwym jzykiem. Nauczyem si go troch. W rozmowach z Tyrreczykiem nauczyem si rzeczywicie po etrusku jeszcze lepiej, ni przedtem umiaem, a nauki Larsa Alsira w Himerze po wielu latach day nowe owoce. Byo to raczej tak, jakbym kiedy zna ten jzyk, ale potem na jaki czas go zapomnia. Tak atwo pyny obce sowa, e Tyrreczyk niebawem poniecha, sam o tym nie wiedzc, mieszanej mowy portowej i przeszed na wasny jzyk. Staruch sta si jeszcze yczliwszy i powiedzia: Jeste niezwykym Grekiem, skoro znasz wit mow. Ja sam jestem Etruskiem i prawdziwym augurem, wcale nie jakim naladowc, ktry tylko zna na pami wite sowa. I nie powiniene mnie lekceway, mimo e z powodu tego, i moje oczy zmtniay, sam musz stara si o swoje dochody i nie jestem ju taki poszukiwany jak dawniej. Przesoni oczy doni, przyjrza mi si z bliska, tak i zauwayem, e by na p lepy, i zapyta: Gdzie ja ju widziaem twoj twarz poprzednio i dlaczego jest mi ona tak znana? Sowa te s zwykym chwytem wrbitw na caym wiecie, on jednak wypowiedzia je tak uczciwym tonem, a ponadto by mimo biedy tak godnym szacunku starcem, e uwierzyem mu. Nie wyraziem mu jednak mojego przekonania, e wanie tu i wanie teraz by dla mnie posannikiem bogw, lecz rzekem tylko artobliwie, zwracajc si do Arsinoe: Wrbita z lotu ptakw powiada, e poznaje moj twarz. Arsinoe natychmiast mi pozazdrocia, wysuna swoj pikn twarz staruchowi pod nos i zapytaa: A ja? Jeli mnie nie poznajesz, nie jeste prawdziwym augurem? Stary przyoy do do oczu, przyjrza si dokadnie Arsinoe i zadra odpowiadajc: Cakiem na pewno ci poznaj i dni mojej modoci staj mi przed oczyma, gdy patrz na ciebie. Czy nie jeste Kalpurni, ktr spotkaem raz przy rdle w lesie? Zastanowi si, potrzsn pytajco gow i doda: Nie, nie moesz by Kalpurni. Byaby ju staruszk, gdyby ya. Ale w twojej zmieniajcej si twarzy, kobieto, dostrzegam wszystkie kobiety, ktre w cigu mego ywota przyprawiy mnie o drenie. Nie jeste chyba sam bogini przebran za kobiet? Arsinoe rozemiaa si zachwycona, dotkna ramienia starca i powiedziaa: Lubi tego starca. Jest z pewnoci prawdziwym augurem. Ka mu objani sobie znaki, Turmsie.
200

Ale augur wpatrywa si tylko we mnie i zapyta mnie znw po etrusku: Gdzie ja ci ju widziaem poprzednio? Wydaje mi si, e widziaem umiechnity posg, ktry ciebie przypomina, gdzie w moich wdrwkach po witych miastach. Zamiaem si: Mylisz si, starcze. Nigdy nawet nie byem w miastach etruskich. Jeli rzeczywicie poznajesz moj twarz, moe widziae j we nie jako zapowied naszego spotkania. Opuci ramiona i jego zapa zgas. Pokornie powiedzia: Jeli tak jest i jeli chcesz, to wrenie nie bdzie ci naturalnie nic kosztowao. Ale w ostatnich dniach niewiele jadem. Grochwka wzmocniaby moje ciao, a yk wina rozradowaby starego. Nie uwaaj mnie jednak za natrtnego ebraka, mimo e w taki sposb obnaam moj ndz przed tob. Odparem: Nie niepokj si, starcze. Twj trud zostanie wynagrodzony i nawet mi si nie godzi, bym przyjmowa co za nic. Jestem rozdawc darw. Rozdawc darw powtrzy i przyoy do do ust. Skd znasz te sowa i jak si omielasz tak siebie nazywa? Czyby wcale nie by Grekiem? Widzc jego struchla min, zdaem sobie spraw, e sam o tym nie wiedzc, uyem tajemnego imienia jakiego z bogw etruskich, i sam nie wiedziaem, skd przyszy mi te sowa. Ale wybuchnem miechem: Mwi kiepsko twoim jzykiem i uywam niewaciwych sw. Nie chc bynajmniej urazi ciebie ani twojej wiary. Nie, nie zaprzeczy sowa byy waciwe, ale powiedziane w niewaciwym miejscu. To wite sowa lukumona. yjemy w zych czasach i w wilczym czasie, skoro obcy przybysz moe powtarza wite sowa jak kruk, ktry nauczy si mwi. Nie wziem mu za ze jego sw. Ale zaciekawiy mnie, wic zapytaem. Co to jest lukumon? Powiedz mi, ebym innym razem, nie wypowiedzia waciwego sowa w niewaciwym miejscu. Rzuci mi gniewne spojrzenie i owiadczy: Lukumonowie to wici wadcy Etruskw. Ale dzi rzadko rodzi si jaki wity lukumon. Arsinoe zapytaa niecierpliwie: O czym to rozmawiacie? Chodmy dalej rozejrze si po miecie i niech staruch nas oprowadzi. Ale mwcie po grecku, ebym rozumiaa, co mwicie. Kiedy si zmcz, moecie sobie pj patrze na ptaki, ile chcecie. Ogarna mnie dziwna niech, by rozmawia po grecku ze starym augurem, gdy w jego towarzystwie uczyem si starego jzyka coraz to lepiej z kadym krokiem i zdawao mi si, e wiem, co on zamierza powiedzie, jeszcze zanim to wypowiedzia. Tote wolaem tumaczy jego sowa Arsinoe, a kiedy wdrowalimy po rojcych si od ludzi ulicach rdmiecia, miaa ona tyle do ogldania, e nie chciaa zbytnio nas sucha. Niebawem zobaczyem, e idziemy ulic wyoon szerokimi pytami kamiennymi, a staruch powiedzia, e jest to etruska cz miasta i e ulica nazywa si Vicus Tuscus, poniewa Rzymianie nazywali Etruskw Tuskami. Przy tej gwnej ulicy mieszkali najbogatsi kupcy, najzrczniejsi rzemielnicy i stare etruskie rody w Rzymie. Stanowiy one jedn trzeci cz znakomitych rzymskich rodw i czonkowie tych rodzin tworzyli trzeci cz jazdy wojska rzymskiego. Augur rozejrza si wokoo i rzek: Zmczyem stopy i zascho mi w ustach od caej tej rozmowy.
201

Zapytaem: Czy sdzisz, e jaki Etrusk chciaby wynaj mieszkanie mnie i mojej rodzinie, mimo e jestem obcym przybyszem? Wicej nie musiaem mwi, bo zaraz zapuka swoj zakrzywion lask do malowanych drzwi, wszed do wntrza przed nami i pokaza nam sal o drewnianych kolumnach, z sadzawk wody deszczowej porodku i z bogami domowymi na otarzach pod cianami. Wok otwartego podwrca stay mniejsze budynki do wynajcia przez podrnych, a w samym domu byo wiele komnat o malowidach ciennych, ze stoami i siedzeniami. Gospodarzem domu by zamknity w sobie czowiek, ktry przywita augura niezbyt przyjanie. Ale przyjrzawszy si nam dokadnie, przyj nas jako goci i kaza niewolnikom przygotowa dla nas posiek. Zostawilimy w jednym z domkw gospody Hann i Misme, by pilnoway naszych rzeczy, a sami weszlimy do gwnego domu, aby co zje. W izbie biesiadnej stay dwa oa i augur objani nas: Wedug zwyczaju etruskiego kobiecie wolno lee przy stole w tej samej izbie co mczyzna, co wicej, moe nawet ona lee w tym samym ou, co jej m, jeli zechce. Grecy pozwalaj kobiecie tylko siedzie w tej samej izbie, a Rzymianie uwaaj za bezwstydne, jeli kobieta je pospou z mczyznami. Sam stan pokornie pod cian i czeka na askawy chleb. Ale ja poprosiem go, by dzieli z nami nasz posiek i kaza niewolnikom przynie oe take i dla niego. Poszed te zaraz, eby si umy, a gospodarz przynis dla niego czysty paszcz, by nie ubrudzi podwjnej poduszki oa. Zjedlimy dobrze przyrzdzony posiek i pilimy do tego wiejskie wino. Twarz starucha zacza niebawem mieni si, zmarszczki wygadziy si, a donie, przestay mu si trz. Poniewa by naszym gociem, czstowaem go jako pierwszego z kadego pmiska, a on nie wykaza arocznoci, tylko jad ukadnie dwoma palcami. Jego zachowanie si przy stole byo poprawne, a pijc, pamita za kadym razem, by zoy kropelk w ofierze. Najwystawniejszym daniem bya wieprzowina gotowana z miejscowymi korzeniami, a na kocu podano wiee owoce, take jabka granatu. Nakazaem, aby take Hanna i Misme dostay swoj cz, a to, co zostao, darowaem niewolnikom, ktrzy nam usugiwali. Staruch bardzo wychwala moj szczodro. W kocu usiad z czar w lewej rce i jabkiem granatu w prawej, a jego zakrzywiony kij sta oparty o oe po jego prawej stronie. Ogarno mnie dziwne uczucie, e ju kiedy przeyem tak chwil, w obcym miecie, pod puapem o malowanych belkach. Wino uderzyo mi do gowy i powiedziaem: Starcze, kimkolwiek jeste. Zwrciem oczywicie uwag na spojrzenia, ktre wymienie z naszym gospodarzem. Nie znam waszych obyczajw, ale powiedz mi, dlaczego podano mi jedzenie w czarnych czarkach, podczas gdy moja ona dostaa srebrny talerz i koryncki puchar na wino. Odpar: Jeli nie wiesz i nie rozumiesz, nic nie szkodzi. Ale nie jest to oznaka lekcewaenia. To prastare naczynia. Gospodarz pospieszy, by wasnorcznie wrczy mi piknie kuty srebrny puchar w miejsce czarnej glinianej czarki, tak jakby chcia naprawi swj bd. Ale ja nie zamieniem czarki na puchar, lecz zatrzymaem j w doni. Jej ksztat wyda mi si dobrze znany. Wino poszo mi do gowy i powiedziaem: Nie jestem adnym witym mem. Z pewnoci mylicie si co do mnie. Czemu inaczej dawalibycie mi czar ofiarn do picia? Nie odpowiadajc, augur rzuci do mnie jabko granatu, a ja schwyciem je na pask glinian czark, nie dotykajc go doni. Na p leaem na moim ou, oparty na okciu, a paszcz zelizn si ze mnie tak, e grn cz ciaa miaem obnaon, a w lewej za doni trzymaem czar202

n glinian czark. W jej okrgym wgbieniu spoczywao jabko granatu, ktrego nie dotknem rk. Gdy gospodarz to zobaczy, podszed i woy mi na szyj gruby wieniec. By to wieniec z jesionowych kwiatw. Augur dotkn praw doni czoa i rzek: Masz pomienie wok gowy, przybyszu! Odparem stanowczo: To twj zawd widzie to, czego nie ma, ale wybaczam ci, poniewa sam czstuj ci winem. Nie widzisz ognia wok gowy mojej ony? Staruch przyjrza si dokadnie Arsinoe, ale potrzsn przeczco gow i powiedzia: Nie, to nie ogie, tylko zmienne blaski soca. Ona nie jest tobie rwna. Nagle spostrzegem, e zaczynam widzie przez ciany. Przed moimi oczami twarz Arsinoe zmienia si i staa si obliczem bogini, a staruch straci brod i sta si mczyzn w sile wieku. Widziaem take wskie oczy gospodarza i zmarszczki w kcikach jego oczu, i nie by on ju dla mnie tylko gospodarzem gospody, ale raczej mdrcem. Wybuchnem miechem i rzekem: O co wam chodzi, e wystawiacie na prb mnie, ktry jestem obcy? Staruch przyoy palec do ust i pokaza na Arsinoe, ktra ziewna gboko i w teje chwili zapada w sen. Augur podnis si wawo, dotkn jej powieki i powiedzia: pi sodko i nie dzieje si nic zego. A ty musisz dosta twoje znaki, przybyszu. Nie obawiaj si. Nie spoye adnej trucizny. Dostae tylko do zjedzenia wite ziele, eby by gotowy. Take i ja tego skosztowaem, by widzie janiej. Nie jeste zwykym czowiekiem i zwyke znaki nie s dla ciebie dostateczne. Chod ze mn na wzgrze. Mj byt wydawa mi si jasny i nie baem si niczego, zostawiem Arsinoe tam gdzie spaa i poszedem za augurem. Tylko w tym si pomyliem, e przeszedem przez cian prosto na dziedziniec, podczas gdy augur zmuszony by pj okrn drog przez drzwi, tak e spotkaem go na dworze i ujrzaem, jak moje ciao posusznie poda w lad za nim. Powrciem zaraz do mego ciaa, poniewa mogem si komunikowa ze wiatem tylko za jego porednictwem, nigdy jeszcze nie przeyem czego tak szalonego i mocno podejrzewaem, e wypiem wicej wina, ni to byo zdrowe. Ale nogi nie uginay si pode mn i augur zaprowadzi mnie z twarz zaczerwienion od wina na pobliski plac i pokaza mi lask dom senatu, pooone naprzeciwko wizienie i wiele innych osobliwoci. Chcia prowadzi mnie dalej wit drog, ale po chwili skrciem w bok, podszedem do stromej skalnej ciany, ujrzaem okrg wityni o drewnianych kolumnach i dachu z trzciny, rozejrzaem si wokoo i wykrzyknem: Czuj blisko witego miejsca! Staruch odpowiedzia: To witynia Westy. Sze niezamnych kobiet strzee witego ognia. adnemu mczynie nie wolno wej tam do rodka. Nasuchiwaem, po czym rzekem: Sysz szum wody. Tam jest wite rdo. Staruch nie zatrzymywa mnie duej, lecz pozwoli mi wej przed sob na kamienne schody wykute w skale i do groty ponad nimi. W grocie stao prastare kamienne naczynie i woda sczya si do niego ze szczeliny w cianie. Na skraju naczynia leay trzy wiece, tak wiee, jakby dopiero co tam pooone. Pierwszy by uwity z gazek wierzby, drugi oliwki, a trzeci bluszczu. Augur obejrza si ze strachem wok siebie i szepn:

203

 Nie wolno tu wchodzi. W tej grocie mieszka nimfa Egeria i tu zwyk przychodzi nocn por jedyny lukumon, ktry panowa w Rzymie, by spotyka si z ni. My Etruskowie nazywamy j Begoe. Zanurzyem obie rce w zimnej wodzie rda, opryskaem si ni, woyem na gow bluszczowy wieniec i powiedziaem: Wchodmy dalej na gr. Jestem gotowy. W teje chwili w grocie pociemniao i zobaczyem, e wejcie przesonia kobieta otulona w szorstk tkanin. Nie mona byo powiedzie, czy jest ona stara, czy moda, gdy gow i twarz miaa przykryte pacht, a i z rk wida byo tylko koniuszki palcw, przytrzymujce brzow tkanin. Przez wsk szpark przygldaa mi si badawczo, ale zaraz odsuna si na bok i nie odezwaa si do nas. I nie wiem, jak to si stao, ale wanie w chwili, kiedy wyszedem z mroku prastarej groty na jasne wiato dzienne, ja, Turms, poczuem po raz pierwszy swoj niemiertelno jako pewno na ksztat cicia noem w samo serce. Usyszaem burzliwy huk niemiertelnoci w moich uszach, poczuem lodowaty zapach niemiertelnoci w moich nozdrzach, metalowy smak niemiertelnoci sprawi, e cierp mi jzyk, ognisty blask niemiertelnoci zapon przed moimi oczyma. I w chwili, gdy tego doznaem, wiedziaem, e kiedy tu wrc, wejd po tych samych kamiennych schodach, dotkn tej samej wody w rdle i jeszcze raz poznam siebie po tym, co teraz uczyniem. To wstrzsajce przeczucie nie trwao duej ni chwil potrzebn na to, by zdrtwiaymi domi naoy sobie bluszczowy wieniec na gow. A potem zniko. A ja miaem wieniec bluszczowy na gowie i wieniec z kwiatw na szyi. Spryskaem twarz i rce lodowato zimn wod niemiertelnoci. Upadem na kolana, schyliem si, by ucaowa ziemi i powiedziaem: Matko, daj mi znak. Oczy moje wci jeszcze s lepe. Ucaowaem ziemi, ciao mojej macierzy, przeczuwajc, e oczy moje kiedy si otworz i zobacz wicej ni ziemi. Zawoalowana kobieta usuna si przede mn, nie mwic sowa, ale kobieta otulona w taki sposb welonem siedziaa kiedy na tronie bogw, a ja caowaem ziemi przed jej stopami. Wiedziaem to, ale nie wiedziaem, czy to byo we nie, czy w rzeczywistoci, czy te w jakim poprzednim yciu. W teje chwili delikatna mga opada w dolin midzy wzgrzami, ociemnia budynki i ukrya plac przed moimi oczami. Nie bya to wilgotna mga jesieni, lecz raczej mgieka podobna do dymu. Augur ponagli: Bogowie nadchodz. Spieszmy si. Zacz si wspina przede mn strom skalist ciek i wnet si zadysza. Nogi zaczy mu si trz tak, e musiaem mu pomc i podeprze go. Jasno modoci, ktr wino wywabio na jego twarz, zgasa znowu, pooraa si zmarszczkami, a broda rosa mu z kadym krokiem, tak e starza si coraz bardziej, im wyej docieralimy, a w kocu sta si na moich oczach sdziwy jak stary db. Na szczycie wzgrza byo jasno, ale arena w cyrku, pooonym gboko pod nami po drugiej stronie wzgrza, leaa otulona mgiek. Moje kroki zaprowadziy mnie bez wahania w kierunku wytartego do poysku gazu zarytego w ziemi. Augur zapyta: Wewntrz murw? Tak, wewntrz murw odparem. Jeszcze nie jestem wolny. Jeszcze nie czuj si sam sob. Wybierasz pnoc czy poudnie? Nie wybieram. Pnoc wybraa mnie. Usiadem na kamieniu twarz zwrcony ku pnocy, i zdaje mi si, e nawet gdybym chcia, nie mgbym usi zwrcony ku poudniu. Tak potna bya moc we mnie, mimo e tylko przeczuwaem siebie samego.

204

Staruch usiad po mojej lewej stronie z gadk lask pastersk w prawej rce, wymierzy i ustali strony wiata i wymieni ich nazwy, ale nie mwi, na jakie ptaki czeka i skd przylec. Czy zadowolisz si tylko odpowiedzi potwierdzajc albo odmown? zapyta tak, jak augur powinien zapyta. Nie odparem. Bogowie przyszli. Ja nie jestem zwizany, ale oni winni da mi znaki. Augur przykry gow, przeoy lask do lewej rki, praw rk pooy mi na gowie i czeka. W teje chwili przyszed lekki podmuch wiatru, poruszy licie, i zielony listek dbu spad midzy moje stopy. Gdzie daleko, na innym wzgrzu, usyszaem sabo chrapliwe gganie gsi. Pies przebieg przed nami z nosem przy ziemi, okry nas i znik znowu, jak gdyby pilnie idc za ladem. Byo to tak, jakby bogowie wspzawodniczyli ze sob, by okaza sw obecno, gdy nieco dalej da si sysze wrd ciszy odgos spadajcego jabka, a po mojej stopie przebiega szybko wijc si jaszczurka i znika w trawie. Zdaje mi si, e take siedmioro innych bogw byo obecnych, cho nie dawali wyranego znaku swojej obecnoci. Czekaem jeszcze przez chwil, a potem wezwaem bogw, ktrzy dali si pozna: Panie obokw, poznaj ci. agodnooka, poznaj ci. Szybkostopy, poznaj ci. Zrodzona z piany, poznaj ci. Podziemna, poznaj ci. Augur powtrzy wite i prawdziwe imiona tych piciorga bogw, a potem przyszy znaki. Z szuwarw rzeki wyfruno, gono krzyczc, stado wodnych ptakw i znikno z wycignitymi szyjami ku pnocy. Augur powiedzia: Twoje jezioro. Jastrzb, ktry kry wysoko w grze, spad nagle w d i wzbi si znowu w niebo. Stadko gobi bijc skrzydami wynurzyo si z mgy i poleciao szybko na pnocny wschd. Augur powiedzia: Twoja gra. Nadleciao teraz stado czarnych krukw i kryo leniwie nad nami. Augur policzy je i powiedzia: Dziewi lat. Potem znaki ustay, a na moj stop wdrapa si czarny i ty uk-grabarz. Augur przykry znowu gow, wzi lask do prawej rki i powiedzia: Twj grb. W ten sposb bogowie przypomnieli mi zazdronie o miertelnoci mego ciaa i usiowali mnie nastraszy. Ale ja odrzuciem uka-grabarza od siebie kopniakiem i rzekem: Przedstawienie skoczone, starcze. Nie dzikuj ci za te znaki, bo to nie jest w zwyczaju. Picioro byo bogw i tylko jeden, pan piorunw, pci mskiej. Trzy byy znaki, dwa pokazyway moje miejsca, a trzeci trwao mojej niewoli. Ale bogowie ci byli ziemskimi bogami. Ich znaki dotyczyy tylko tego ycia. Przypomnieli mi oni o mierci, poniewa tylko oni znaj los czowieka, ktrym jest mier. Take oni sami yj i dziaaj tylko przez czas i przestrze, jak przez dwa ciasne otwory. Podobnie jak czowiek, s zwizani z ziemi i dlatego czowiekowi rwni mimo swej niemiertelnoci. Ale ja chc wielbi bogw osonitych mg. Augur powiedzia ostrzegawczo: Nie mw o nich gono. Wystarczy wiedzie, e istniej. Nikt nie moe ich pozna. Ani nawet bogowie. Odparem: Ziemia ich nie krpuje. Czas i przestrze ich nie krpuje. Wywieraj wpyw na ludzi, wadaj nad nimi. Nie mw o nich ostrzeg mnie augur jeszcze raz. Istniej. To wystarczy.
205

Kiedy zeszlimy na d, mga si rozproszya, jesienne soce zaczo wieci i zgiek z miasta oraz ryk byda dochodziy znowu do naszych uszu. Z kadym krokiem coraz bardziej przytaczao mnie oowiane zmczenie i zaczem marzn. Codzienna rzeczywisto owina si wok mnie niczym zbyt cika i zbyt ciasna szata. Moje jasnowidzenie zgaso i nie widziaem ju, nie czuem i nie syszaem w taki sam sposb jak na szczycie wzgrza.

2
Wrcilimy na ulic Etruskw i weszlimy znowu razem do gospody, by augur mg otrzyma swj dar. Gospodarz przywita nas z zakopotan min, zaamywa rce i powiedzia: Dobrze, e ju przyszede, przybyszu. W moim domu dziej si dziwy, ktrych nie pojmuj. Nie wiem, czy mog przyj ciebie i twoj rodzin pod swj dach. Szkodzi mi to w moim zawodzie, gdy ludzie zaczynaj ba si tego domu. Niewolnicy roili si wok niego i krzyczeli, e wiele przedmiotw pospadao ze cian, a bg domowy odwrci si plecami do ogniska, koty i garnki same z siebie szczkay w kuchni, a roen zacz wirowa tak, i piecze spada do ognia. Poszedem spiesznie do izby, gdzie jedlimy posiek. Arsinoe siedziaa na brzegu oa i zajadaa ze skruszon min jabko, a na stoku o brzowych nkach u jej boku siedzia skulony staruch, ktry palcem wskazujcym podnosi sw opadajc praw powiek. Bbelki liny sczyy mu si z kcika wykrzywionych ust. Odziany by w wyblaky obramowany purpur paszcz i nosi piercie na kciuku. Gdy mnie zobaczy, zacz mozolnie opowiada co w jzyku tego miasta, ale gospodarz prosi go, aby przesta, i wyjani: To jeden z ojcw miasta, brat przyjaciela ludu Publiusza Waleriusza, Tercjusz Waleriusz. Wydarzenia ostatnich lat ciko go dowiadczyy, gdy by zmuszony kaza zabi obu swoich synw zgodnie z prawem, ktre zaproponowa jego brat, a senat zatwierdzi. By dopiero co w senacie, gdy tum podnis tam wrzaw, a trybunowie ludu postawili Gnejusa Marcjusza, pogromc Wolskw, przed sd. Tak go to przygnbio, e straci przytomno i przyniesiono go tu, poniewa jego niewolnicy nie wayli si nie go dug drog do jego wasnego domu. Wrciwszy do przytomnoci, zobaczy swoj on, mimo e umara ju dawno temu z aoby po synach. Staruch sam przeszed na jzyk etruski i zapewnia: Widziaem moj on yw, dotykaem jej rkami i rozmawiaem z ni o rzeczach, o ktrych wiemy tylko my dwoje. Nie ma wtpliwoci, e to bya moja ona. Nie wiem, co to ma znaczy, ale potem wszystko pociemniao i moja ona zmienia si w t oto kobiet przede mn. Gospodarz powiedzia: Najbardziej zdumiewajce jest to, e kilka chwil wczeniej ja sam te zobaczyem moj on, cho wiem, e w tej chwili przebywa ona u swoich krewnych w Veji, a Veji ley o ponad dzie podry std. Na wasne oczy widziaem j jednak, jak chodzia po atrium, poprawiaa penaty i muskaa palcem pod awami, jak to zwyka robi, by sprawdzi, czy niewolnicy wycieraj starannie kurze. Dopiero gdy przybiegem, by j uciska, ujrzaem, e jest to ta kobieta, ktra zbudzia si ze snu i chodzia po izbie. Arsinoe rzeka: On kamie i kami obydwaj. Zbudziam si dopiero przed chwil i nie pamitam nic takiego. Jest tylko ten staruch, ktry siedzi i gapi si na mnie, a cieknie mu lina, ale nie prbowa przespa si ze mn i nie daby temu te rady. Rozgniewany burknem: Swoimi sztuczkami potrafisz przewrci do gry nogami kady dom, ale moe bogini obraa sobie za siedzib twoje ciao kiedy spaa, tak e nic o tym nie wiesz.
206

Tercjusz Waleriusz by na tyle wyksztacony, e zna kilka sw po grecku, zwrciem si wic do niego i owiadczyem: Widziae twoj zjaw w stanie zamroczenia. Ze wzruszenia na rynku pka ci yka w gowie. Widz to po twojej opadajcej powiece i zdrtwiaym kciku ust. Twoja ona objawia ci si w postaci mojej ony, eby ci prosi, by dba o swoje zdrowie i nie miesza si do sporw, ktre mog ci tylko zaszkodzi. Nic wicej nie moe to oznacza. Tercjusz Waleriusz zapyta: Czy jeste lekarzem? Nie jestem odparem ale mj najlepszy przyjaciel by jednym z najsynniejszych lekarzy na Kos. Wiedzia, e niejaki Almajos w naszych dniach udowodni, i wewntrzne uszkodzenia w gowie oddziaywuj na rne czci ciaa. Twoja choroba tkwi w czaszce i to mae poraenie twarzy jest tylko jej oznak, a nie sam chorob. Tak mwi. Tercjusz Waleriusz zastanowi si, powzi decyzj i rzek: Jest rzecz wyran, e bogowie posali mnie tu, bym spotka twoj on i ciebie samego, i uzyska spokj serca. Wierz mojej onie. Gdybym niegdy w por wierzy jej sowom, obaj moi synowie yliby do dzi. dza sawy zalepia mnie, zdawao mi si, e jestem rwny moim braciom i nie zadowalaem si milczeniem o sprawach publicznych. Teraz moje ognisko ostygo, moja staro jest bez radoci, a boginie zemsty szepc mi do uszu, gdy siedz sam w ciemnoci. Uj rk Arsinoe w swoj szerok do i cign: Chodcie ze mn oboje do mojego domu jako moi gocie. Mam ju do pleciug, moi niewolnicy s krnbrni, moi zarzdcy oszukuj mnie, a moi krewni czekaj tylko na moj mier i dziedzictwo po mnie. Dlatego wezm raczej do mego domu dwoje zesanych przez bogw obcych przybyszy ni moich wasnych ziomkw. Gospodarz wzi mnie na bok i ostrzeg: To czcigodny czowiek, waciciel tysicy morgw ziemi ornej. Ale od dawna ju jest zdziecinniay i ten atak choroby nie poprawi jego rozumu. Wtpibym w jego widzenie, gdybym sam nie mia podobnego przed chwil. cigniesz na siebie wrogo jego krewniakw, jeli pjdziesz z nim jako jego go. Zastanowiem si nad tym i odparem w kocu: To nie moja rzecz nie ufa temu, co si dzieje i da si powodowa tchrzostwu. Dzikuj ci za twoj gocinno i prosz, zapisz na mj rachunek wszystko, co jestem ci winien. Pjd z tym starcem, a moja ona dopilnuje, eby znalaz si w ou, i nasza wasna suca bdzie go doglda. Taka jest moja decyzja. Droga nie bya daleka. Wkrtce ju stalimy na dziedzicu starodawnego domu Tercjusza Waleriusza. Przykuty do bramy niewolnik odwierny by rwnie stary i trzscy si jak jego pan, hak, do ktrego by przykuty, od dawna ju rozluni si w zmurszaym supie bramy, tak e tylko na pozr tkwi na swoim miejscu, gdy do domu przychodzili gocie, kiedy indziej natomiast odwierny kutyka po dziedzicu albo po ulicy przed domem i wygrzewa bezsilne ciao na socu. Niewolnicy wnieli lektyk a do atrium. Arsinoe agodnie zbudzia Tercjusza Waleriusza. Na jego oczach dotknlimy ogniska i pozdrowilimy domowe penaty i przez pomyk take niezgrabn rzeb przedstawiajc mczyzn i kobiet orzcych pole zaprzgiem wow. Nie miaa ona adnego znaczenia jak tylko to, e Tercjusz Waleriusz lubi na ni patrze i chtnie pokazywa j gociom, eby wskaza na swoje skromne obyczaje i rdo swego bogactwa. Kazalimy niewolnikom pospiesznie przenie go do oa i przynie misk z arem, by ogrza na wp ciemn komnat. Przyszli wlokc take podarte derki koskie i stare sfilcowane skry owcze, by przykry i ogrza nimi staruszka. Dumny ze swoich surowych obyczajw zwyk by
207

kiedy indziej spa na zwykym sienniku pod jedn derk. Wida byo po wszystkim, e jego gospodarstwo znajdowao si w ruinie i e zajmowali si nim tylko bezsilni od staroci niewolnicy. Z gbokim westchnieniem osun si teraz na oe i przyoy policzek do poduszki, pamita jednak, by powiedzie niewolnikom, e we wszystkim maj sucha nas, jego goci i przyjaci. Potem przycign nas do siebie, a kiedy pochylilimy si nad nim, pogadzi po wosach Arsinoe i z grzecznoci take i mnie. Arsinoe pooya mu do na czole i powiedziaa, e powinien spa. Usn te zaraz i nie moglimy dla niego uczyni nic wicej. Wrciwszy do sali, kazalimy niewolnikom, by udali si do gospody lektyk i przynieli Hann, Misme i nasze rzeczy. Traktowali nas z niechci i trzli tylko gowami, jak gdyby nie rozumieli, co mwiem. Ale gdy spojrzaem najstarszemu sudze ostro w oczy, schyli przed nami siwowos gow, zoy donie i przyzna, e i on jest z pochodzenia Etruskiem i wci jeszcze dobrze rozumie po etrusku, cho Rzymianie unikaj mwienia tym jzykiem publicznie po wygnaniu krla. Najzapalczywsi z nich nie chcieli nawet, by ich dzieci uczyy si dawnej mowy. Ale doda najznamienitsi nadal posyaj swoje dzieci w modzieczym wieku na jaki czas do Veji albo do Tarkwinii, by nauczyy si ogady i dobrych obyczajw, czyni to zwaszcza rodzice, w ktrych rodzinie opiekowano si jak odziedziczon funkcj ofiarn, ktr naleao wykona okrelonymi witymi sowami. Gdy niewolnicy wyruszyli w drog z lektyk, zarzdca domu rzuci najpierw mnie, a potem Arsinoe nieoczekiwanie ostre spojrzenie i powiedzia: Rd Waleriuszy pochodzi niedaleko std, z Volsini. Mam tu na myli Volsini na grze, a nie wite miasto nad jeziorem. Potrzsnem gow i odparem z umiechem, e nie wiem nic o miastach etruskich. Jestem przecie obcym przybyszem, ktry dopiero co przyby przez morze, i sam Rzym te jest dla mnie nieznanym miastem. Przyjrza mi si, szeroko otwierajc oczy, przyoy spiesznie do do czoa i podnis w gr praw rk. Wcale nie jeste obcy rzek stanowczo. Poznaj twj umiech, poznaj twoj twarz. Rozgniewaem si. Przesta ple burknem ostro. Ju mnie to znuyo. Poka raczej mojej onie dom, gdzie zapewniono nam gocinno twego pana. Opuci rce jakby nagle zmczony i rzuci mi znowu badawcze spojrzenie. Jak chcesz powiedzia mikko. Powiedz mi wic twoje imi i rd oraz imi twojej ony i skd przychodzicie, ebym zachowa si i zwraca si do ciebie i twojej maonki, jak naley. Nie miaem ochoty ukrywa mego prawdziwego imienia przed zarzdc domu, ktry cieszy si zaufaniem Waleriusza. Nazywam si Turms odparem i przybywam z Efezu. Jak si domylasz, jestem zbiegiem z Jonii. Moja ona ma na imi Arsinoe. Mwi tylko po grecku i jzykiem morza. Turms powtrzy. To nie jest greckie imi. Jak to moliwe, by Joczyk umia mwi wit mow. Jeste uparty odrzekem, nie mogc powstrzyma umiechu. Nazywaj mnie jak chcesz. Pooyem mu yczliwie do na ramieniu, a on zadra wskutek tego dotknicia. W swoim wasnym jzyku Rzymianie przekrcaj Turms na Turnus powiedzia. Najlepiej bdzie, by tutaj nazywa si Turnus. Nie bd ci o nic wicej pyta, tylko suy ci wedug najlepszych moliwoci. Wybacz mi moje pytania, to przecie przywara staroci. Ale dzikuj ci, e dotkn mnie, prostego czowieka.
208

Wyprostowa plecy i szed teraz przed nami bez trudu, i wskaza nam komnat w domu. Prosiem go, by mwi po acinie, ktra bya jzykiem tego miasta, aebym mg si jej nauczy. Podawa nazwy kadego przedmiotu i mebla najpierw po acinie, a potem po etrusku. Uczc si w ten sposb przez najblisze dni aciny, nauczyem si, dziwna rzecz, take jeszcze lepiej po etrusku. Arsinoe tak uwanie dotrzymywaa mi pola w nauce, e zdawaem sobie spraw, i chce rozmawia z Tercjuszem Waleriuszem w jego jzyku i baem si najgorszego. Ze wzgldu na ni musiaem te powtarza nazw kadej rzeczy po grecku i stary zarzdca domu nauczy si w ten sposb po grecku, uczc nas aciny, a to wprawio go w wielk dum.

3
Atak Tercjusza Waleriusza nie powtrzy si ju, cho bardzo si tego spodziewali jego krewni, ktrzy dugo musieli znosi urgania i drwiny z powodu tego krewniaka, uwaanego za niespena rozumu. Ju jako may chopak okaza si on takim niezdar przy swoich obu uzdolnionych braciach, e nazywano go cakiem po prostu Tertius, trzeci syn. W senacie jego przezwisko brzmiao Brutus, co znaczy tpy. A jednak aden nieuzdolniony czowiek nie moe zebra takich dbr ziemskich i bogactw, jakie mia Tercjusz Waleriusz. Dziki bliskoci Arsinoe i tej prostej opiece, jak mogem mu da, Tercjusz Waleriusz szybko wyzdrowia i okazywa nam obojgu gbok wdziczno. Kiedy mino jego zamienie umysu, nie bra ju Arsinoe za swoj zmar on, cho bardzo dobrze pamita, e tak robi. Ale wierzy, e to duch jego ony przez chwil obj w posiadanie ciao Arsinoe z troski o niego. Kiedy znw stan na nogi, kazaem wprawnemu masaycie zaj si jego twarz, tak e powieka nie opadaa mu ju tak bardzo jak przedtem. Z sunitego w d kcika ust nadal skapywaa mu wprawdzie lina, ale Arsinoe miaa zawsze pod rk ogrzany rcznik i ocieraa mu czsto brod niczym najczulsza crka. Zaja si te gospodarstwem, dajc cierpliwie rady starym niewolnikom i sucym, tak e staruch dostawa zdrowsze poywienie ni dotychczas, komnat sprztano codziennie, penaty odkurzano, a naczynia utrzymywano w czystoci. Prawie nie poznawaem Arsinoe, gdy nigdy dotychczas nie zauwayem, by znaa si na gospodarstwie domowym. Kiedy si temu dziwiem, powiedziaa: Ach, Turmsie, jak mao mnie znasz. Czy nie mwiam ci zawsze, e jako kobieta pragn tylko bezpieczestwa i dachu nad gow, i kilku sucych, by im rozkazywa. Teraz dostaam to wszystko od tego wdzicznego staruszka i niczego ju wicej nie pragn. Lecz mnie to nie cieszyo, e kiedy kadem si przy niej w nocy, poddawaa si wprawdzie pokornie moim pieszczotom, mimo to jednak wyranie mylaa cay czas o czym innym. Na og powinienem by by zadowolony, gdy jeli co j niepokoio, wynikay z tego same tylko przykroci. Ale ja narzekaem gorzko i po kilku dniach Arsinoe odpara mi tak: Ach, Turmsie, czy nigdy nie mog postpi tak, eby by zadowolony? Okazuj ci przecie chtnie, e wci jeszcze ci kocham i dostajesz wszystko, co chcesz. Musisz mi wybaczy, jeli sama nie mam siy bra w tym udziau, ale twoje zalepienie i moje wasne ciao przysporzyo mi ju do cierpienia. To okropne ycie w lasach Sikanw sprawio, i zrozumiaam, e kade inne bytowanie jest lepsze. Trawica mnie namitno do ciebie wtrcia mnie przecie w warunki godne najprostszej barbarzyskiej kobiety. Teraz wreszcie czuj si bezpieczna. Bezpieczestwo jest najwyszym szczciem kobiety. Pozwl mi wic dalej trwa w tym, co jest teraz. Jeli chodzi o wydarzenia w miecie mog wspomnie, e to samo zgromadzenie, ktre przyprawio Tercjusza Waleriusza o pknicie yki w gowie z podniecenia, postawio pniej swego byego bohatera Gnejusa Marcjusza przed sd. Niegdy ciga on samotnie uciekajcych Wolskw i wdar si przez otwart bram miejsk w Corioli, podpali najblisze domy i udao mu si utrzy209

ma bram otwart, dopki jazda nie przysza mu z odsiecz. Otrzyma za to honorowe imi Koriolan i prawo brania udziau w triumfie, stojc u boku konsula. Teraz pocignito go do odpowiedzialnoci i oskarono o pogard dla ludu i tajemne denie do wprowadzenia jedynowadztwa w Rzymie. Byo prawd, e czu on gbok gorycz do ludu, gdy po wyprawie do witej gry plebejusze spldrowali jego dom i spalili majtek ziemski pord wielu innych, a jemu samemu kazali te i w jarzmie, a on w swej dumie nie umia im przebaczy tej zniewagi. Plebejusze uspokoili si potem, wybrawszy dwch trybunw ludowych, ktrzy mieli prawo przerwa kad czynno urzdow, jeli uwaali, e narusza ona przywileje ludu. Ale Koriolan zmusza trybunw do schodzenia mu z drogi, gdy spotka ich na ulicy, spluwa przed nimi i popycha ich. Std gniew. Koriolan zdawa sobie dobrze spraw, e bracia z jego wasnego stanu nie zdoaj go uchroni przed gniewem ludu w czasie procesu. Bojc si o ycie, uciek pewnej nocy z domu strzeonego przez liktorw, przelaz przez mur miejski, ukrad konia ze stajni we wasnym majtku ziemskim i konno przekroczy w nocy granic poudniow do kraju Wolskw. Opowiadano w miecie, e Wolskowie przyjli go z najwyszymi oznakami szacunku, odziali w nowe szaty i pozwolili mu zoy ofiar bogom miejskim Wolskw. Rzymska sztuka wojenna bya tak synna wrd pogranicznych ludw, e byo zrozumiae, i Wolskowie z otwartymi ramionami przyjli rzymskiego wodza, by oddziay ich nauczyy si od niego sztuki wojennej. Teje samej jesieni siedmiodniowe wito w cyrku trzeba byo powtrzy na nowo, gdy zosta popeniony jaki bd w cigu obchodw pierwszych jego dni i bogowie wyrazili swoje niezadowolenie zym znakiem. Senat zgodzi si raczej na koszty drogich igrzysk jeszcze raz, ni uraziby bogw. Ale Tercjusz Waleriusz wyrazi jadowite przypuszczenie, e senat chcia da ludowi co nowego do mylenia i dlatego uzna znak. Zaledwie w kilka dni pniej, kiedy w miecie panowa jeszcze leniwy i przytoczony nastrj po dugim witowaniu, a i ja sam czuem si przygnbiony i mylaem o tym, e jestem niczym, Arsinoe przysza do mnie podniecona. Ledwie j poznaem, tak surow miaa min. Jej twarz bya jak z biaego marmuru i nie bya ju pikna, lecz wzbudzaa zgroz jak Gorgona. Turmsie zapytaa. Czy widzia Hann w ostatnim czasie? Zauwaye co szczeglnego? Nie zwracaem wikszej uwagi na Hann, cho czuem czasem jej blisko i jasne spojrzenie, kiedy bawiem si z z Misme. Niewiele te sw zamienilimy ze sob. Nie, a co takiego? zapytaem zdumiony. Tak, moe wyglda troch szczuplejsza na twarzy. Chyba nie jest chora? Arsinoe plasna niecierpliwie rkami. Czy wy, mczyni, jestecie wszyscy lepi?! wykrzykna zoliwie. Wprawdzie i ja sama byam rwnie lepa, ufajc tej ciemnoskrej Elymijce. Sdziam, e daam jej dobre wychowanie. A ona i tak jest teraz w ciy. W ciy, w ciy?! pytaem zaskoczony. Przyjrzaam jej si bliej i urzdziam przesuchanie wyjania Arsinoe. Zmuszona bya si przyzna. Wnet nikt ju nie bdzie mg nie dostrzec jej stanu. Gupia dziewka sdzia naturalnie, e potrafi oszuka mnie, swoj pani, i sama si sprzeda. A moe bya jeszcze gupsza i przespaa si z jakim liktorem lub zapanikiem z czystej yczliwoci. Ale, na Stygijczyka, ja j naucz. Dopiero wtedy przypomniaem sobie i poczuem wasn win jak ukucie w sercu. By pocieszy si w samotnoci, szukaem ciepa w jej nietknitym ciele w w wieczr w porcie w Panormos. Ale byem przecie bezpodny, przekonaa mnie o tym Arsinoe. Ode mnie Hanna nie moga

210

zaj w ci. Otworzyem tylko drog. Moja win byo jednak w kadym razie, e popada w pokus w takim miecie jak Rzym. Lecz nie mogem przecie wyzna tego Arsinoe. Arsinoe uspokoia si, pomylaa o sprawie chodniej i powiedziaa: Ona zawioda moje zaufanie. Jak cen mogabym dosta za ni nietknit. Jak dobrze mogabym wszystko dla niej urzdzi. Ile te mogaby zarobi. Nawet wykupi si kiedy pniej wedug rzymskiego prawa. Ale ciarna niewolnica? Tak kupi co najwyej jaki waciciel ziemski, by uzyska wicej siy roboczej, a moe i samemu pniej powiksza swoj trzdk, jeli dziewczyna wyglda przyjemnie. Na co przyda si jednak pacz nad stuczonym dzbanem. Teraz sprzedamy j bez zwoki i bdzie spokj. Kady ks, ktry odtd przeknie, kady kawaek materiau, ktry zuyje, to wyrzucone pienidze. A co ty uwaasz, Turmsie? Przeraony powiedziaem, e Hanna opiekuje si jednak dobrze Misme i e Arsinoe nie potrzebuje si troszczy o jej utrzymanie, gdy nie my, lecz Tercjusz Waleriusz o to si troszczy. Arsinoe wydaa przenikliwy okrzyk wciekoci z powodu mojej gupoty, potrzsna mnie za ramiona i owiadczya: Gupcze, czy ty chcesz mie dziewk za opiekunk dla dziecka? I jak mylisz, jakich ona nauczy dziecko obyczajw? Co te pomyli o nas Tercjusz, skoro nie potrafimy upilnowa naszej niewolnicy. Sami zjadamy dostatecznie duo i nadweramy jego dochody, nie dajc mu nic w zamian, przynajmniej ty. Nie nadajesz si do mwienia o pienidzach, Turmsie. Byoby z naszej strony haniebne, gdybymy jako nie troszczyli si o sakiewk Tercjusza Waleriusza. Ale przede wszystkim trzeba dziewczyn wychosta, i sama dopilnuj, by nie byo tu adnego oszukastwa. I rwnie teraz nie mam nic do powiedzenia na swoj obron, jak tylko to, e wszystko stao si zbyt szybko, bym zdy wkroczy, sparaliowany moim wasnym poczuciem winy. Gdy Arsinoe spiesznie odesza, siedziaem dalej z gow w doniach i wpatrywaem si w kolorowe pyty kamienne posadzki. Ocknem si z moich popltanych myli dopiero, gdy usyszaem krzyk blu z dziedzica. Wybiegem lepo i zobaczyem Hann przywizan do supa, z rkami sptanymi rzemieniem, a stajenny niewolnik z wielkim zadowoleniem chosta j po plecach rzg, a prgi wystpoway na jej gadkiej skrze. Nie panujc nad sob z gniewu podbiegem i wyrwaem rzg z doni niewolnika, i uderzyem go w twarz, tak e z jkiem cofn si w ty. Arsinoe staa obok mnie, drc z podniecenia i zaczerwieniona na twarzy. Do tego powiedziaem. Sprzedaj dziewczyn, jeli chcesz, ale musi by sprzedana uczciwemu mczynie, ktry dobrze si ni zaopiekuje. Gdy ustay uderzenia rzgi, Hanna osuna si na kolana, wci jeszcze trzsc si od szlochu, cho usiowaa go powstrzyma. Arsinoe tupna o ziemi z oczyma rozwartymi tak, e lniy biaka i wykrzykna: Nie mieszaj si do tego, Turmsie! Najpierw dziewczyna musi si przyzna, kto j zepsu i z wieloma ju spaa, a take gdzie ukrya zarobione pienidze. Czy nie pojmujesz, e to s nasze pienidze i e moemy take od uwodziciela domaga si odszkodowania i zagrozi mu procesem?! Wtedy uderzyem Arsinoe otwart doni w twarz. Uczyniem to pierwszy raz i sam si mocno tego przestraszyem. Arsinoe zrobia si szara jak popi i twarz jej wykrzywia si przeraajco, ale ku memu zdumieniu uspokoia si. Wydobyem n, by odci Hann od supa, ale Arsinoe daa niewolnikowi znak i powiedziaa: Nie przecinaj niepotrzebnie wartociowego rzemienia. Niewolnik moe przecie rozwiza wzy. Jeli ju ta dziewczyna jest ci tak droga, e nie chcesz nic wiedzie, bardzo dobrze. Moemy j zaprowadzi prosto na bydlcy targ z sznurem na szyi i sprzeda. Sama pjd i dopilnuj,

211

by dostaa przyzwoitego pana, cho nie zasuya na to. Ale ty zawsze bye saby, a ja musz przecie robi tak, jak chcesz. Hanna podniosa oczy o powiekach spuchnitych od paczu. Zagryza wargi do krwi, gdy odmwia powiedzenia czegokolwiek, cho tak atwo by jej byo zwali ca win na mnie, przez to e ja byem pierwszy. Ale w jej wzroku nie byo adnego oskarenia. Patrzya tylko na mnie tak, jakby bya szczliwa, e moga jeszcze raz widzie mnie takiego, jakim jestem kiedy wziem j w obron. Tchrzliwa ulga ogarna mnie, gdy nasze spojrzenia si zetkny, i nie przyszo mi na myl, e nie mona ufa Arsinoe. Mimo to byem na tyle nieufny, e zapytaem: Przysigasz, e dopilnujesz dobra dziewczyny, sprzedajc j, nawet gdyby w ten sposb dostaa za ni gorsz cen? Arsinoe spojrzaa mi prosto w oczy, wcigna gboko oddech i zapewnia: Naturalnie. Obojtna cena, bylebymy si jej pozbyli. W tej chwili przybieg niewolnik z zwykym duym paszczem rzymianek i narzuci go na jej gow i ramiona. Niewolnik stajenny poderwa Hann na nogi, zarzuci jej na szyj ptl liny i za chwil byli ju za bram z niewolnikiem na czele prowadzcym Hann za sob, a Arsinoe sza za nimi ciasno otulona swoim paszczem. Podbiegem kilka krokw, chwyciem Arsinoe za ramiona i zatrzymawszy j, prosiem: Dowiedz si przynajmniej imienia i miejsca zamieszkania nabywcy, ebymy wiedzieli, dokd posza Hanna. Arsinoe przystana, potrzsna gow i powiedziaa cakiem agodnie: Drogi Turmsie, wybaczam ci twoje brzydkie zachowanie, bo to rozumiem. Wszystko to jest dla ciebie widocznie czym takim, jak gdybymy byli zmuszeni z miosierdzia umierci ulubione zwierz, psa albo konia, do ktrego si przywizae. Ale czy dobry gospodarz nie powierza takiego zadania godnemu zaufania przyjacielowi, nie chcc wiedzie, jak i gdzie to si stao albo gdzie zwoki zostay pochowane. Dla ciebie samego, z myl o twoich wasnych uczuciach, najlepiej bdzie, eby nie wiedzia, gdzie znajduje si dziewczyna. I eby odtd ju nie myla o niej. Ufaj mi, Turmsie. Zaatwi wszystko najlepiej, tak jak tego chcesz, poniewa jeste taki wraliwy.

4
Taki pewnie by sens, e miaem spdzi dziewi lat, jak mi to wywryy kruki, w moich wasnych murach bez przyznania si przed samym sob, kim jestem, aebym mg nauczy si ycia i osign odpowiedni wiek. Z pewnoci dlatego te postanowione zostao z gry, e Arsinoe zostanie moj towarzyszk, bo chyba adna inna kobieta nie zdoaaby utrzyma mnie tak dugo w kajdanach ziemi i codziennego rozsdku. Jej te zasug byo, e Tercjusz Waleriusz wzi mnie pewnego dnia na bok, by porozmawia ze mn w cztery oczy na swj agodny starczy sposb. Turmsie, mj drogi synu powiedzia yczliwie. Wiesz, e przywizaem si do ciebie, a pobyt twojej ony w moim domu rozjania dni mojej staroci. Ale atak choroby na forum w czasie rozruchw by dla mnie zdrowym przypomnieniem o mojej miertelnoci i sam wiesz, e mog pa nieywy na ziemi w kadej chwili. Dlatego jestem zmartwiony, mylc o twojej przyszoci. Widzisz, Turmsie cign drcym starczym gosem to, e tak bardzo ci lubi, pozwala mi powiedzie ci na prawach staroci, e ycie, ktre prowadzisz, nie jest godne mczyzny.
212

Musisz zebra si w sobie. Zdye ju dostatecznie rozejrze si wokoo, by pozna zwyczaje i obyczaje w Rzymie. Jzyka nauczye si o wiele lepiej ni byle jaki Sabiczyk albo inny wieniak przesiedlony do Rzymu dla zwikszenia ludnoci miasta. Moesz wystpowa jako Rzymianin, kiedykolwiek sam zechcesz. Zacz dre na caym ciele i lina kapaa mu ze skrzywionych ust. Wesza Arsinoe, tak jakby przypadkiem przechodzia obok drzwi, otara mu brod lnianym rcznikiem, pogadzia go po rzadkich wosach i zapytaa ostro: Nie mczysz chyba naszego gospodarza ani nie robisz mu przykroci? Tercjusz Waleriusz przesta zaraz dre, gdy Arsinoe wzia go za rk, spojrza na ni czule i powiedzia: Nie, moja crko, on wcale mnie nie mczy, to raczej ja mcz jego moim gadulstwem. Mam dla ciebie propozycj, Turnusie. Jeli chcesz, mog ci si postara o rzymskie prawa obywatelskie w jakiej do dobrej Tribus. Jako plebejuszowi naturalnie, ale posiadae dowodnie do duo wtedy, gdy przybye do Rzymu, by odpowiadao to granicom majtkowym dla cikozbrojnych. Do jazdy nie moesz zosta przyjty, gdy jazda to odmienna sprawa. Ale jako cikozbrojny moesz zarabia, a wedug tego, co opowiadaa twoja ona i o czym wiadcz twoje wasne blizny, masz dowiadczenie wojenne. To okazja dla ciebie, Turnusie. Potem wszystko ju zaley od ciebie. Ale brama wityni Janusa stoi zawsze otwarta. Wiedziaem, e grona wojna stoi przed drzwiami, poniewa zdrajca kraju Koriolan szkoli Wolskw w rzymskim rzemiole wojennym. By nawet taki chytry, e wysa oddziay, by pldroway rzymsk prowincj, gdzie paliy one zagrody zwykych wieniakw, ale oszczdzay dobra patrycjuszy. Proci ludzie, z natury rzeczy nie ufajcy patrycjuszom, przypuszczali oczywicie, e ci w porozumieniu z Koriolanem usiowali pozbawi lud praw, ktre wywalczy on sobie na witej grze. Dlatego te powoania do wojska wywoay niepokoje, i byli mczyni z ludu, ktrych konsul zna z wygldu i nazywa po imieniu, ale ktrzy mimo to odmawiali stawiennictwa. Przypuszczaem, e take na wasn rk, przez zwyk prob, mgbym uzyska rzymskie obywatelstwo, poniewa sta mnie byo na opacenie mego uzbrojenia. Wstawiennictwa Tercjusza Waleriusza w obecnej sytuacji nie potrzebowaem. Wystpujc ze swoj propozycj mia on wprawdzie na celu moje wasne dobro, tak jak je widzieli razem, on i Arsinoe, ale jako Rzymianin myla zarazem o swoim miecie. Nawet jeden dowiadczony hoplita mg wzmocni wojsko, a po czowieku, ktry dopiero co otrzyma prawa obywatelskie, mona byo si spodziewa, e bdzie walczy moliwie jak najmniej, by zyska dobr saw w miecie. Jego propozycja bya rozsdna, ale w towarzystwie Dorieusa uprzykrzya mi si wojna. Staa mi si wstrtna, cho nie mogem wytumaczy tego uczucia. Mimo to byo ono tak silne, e odparem: Tercjuszu Waleriuszu, nie bierz mi tego za ze, ale nie uwaam si jeszcze za dojrzaego do rzymskiego obywatelstwa. By moe pniej. Ale na pewno nie mog tego obieca. Tercjusz Waleriusz i Arsinoe wymienili spojrzenia. Ku memu zdumieniu nie usiowali mnie przekonywa. Zamiast tego Tercjusz Waleriusz zapyta ostronie: Co zamierzasz pocz, synu mj? Nie obawiaj si mi tego powiedzie, pomog ci chtnie rad, jeli potrafi. Myl, ktra nagle przysza mi do gowy, kiedy jeszcze nie skoczy nawet mwi, z pewnoci dojrzewaa we mnie dugo, cho nic o niej nie wiedziaem. Istniej inne pastwa ni Rzym powiedziaem. By zwikszy moj wiedz, chc pojecha do miast etruskich. Na wschodzie przygotowuj wielk wojn, mam o tym pewne wiadomoci. Fale jej przyboju mog dotrze a do staego ldu Italii. W obliczu takiej naway Rzym

213

jest tylko miastem pord innych miast. Wiadomoci o obcych pastwach s zawsze cenne. By moe moja wiedza i znajomo polityki kiedy przydadz si Rzymowi. Tercjusz Waleriusz przytakn gorliwie i rzek: Moe masz racj. Doradcy polityczni potrzebni s zawsze tam, gdzie chodzi o odlege kraje. Obywatelstwo rzymskie moe ci by tylko przeszkod, jeli chcesz nabywa tego rodzaju dowiadczenia, poniewa wwczas byby zwizany sub wojskow. Ale mog ci da polecenie do wpywowych ludzi w Veji i Caere, ktre s najbliszymi etruskimi miastami. Byoby take mdrze z twojej strony, gdyby pozna etruskie miasta elaza, Populoni i Vetuloni. Jeli chodzi o elazo, jestemy cakowicie od nich zaleni. W rzeczy samej Rzym opiera swoj potg na swobodnym przywozie elaza z miast etruskich. Gdy Arsinoe znowu si pochylia, by otrze mu usta olinione z zapau, wykorzystaem sytuacj i powiedziaem z umiechem: Ju do i a nazbyt wiele korzystaem z twojej gocinnoci, Tercjuszu Waleriuszu. Nie chc ci obcia jeszcze i tym, by prosi ci o polecenie. Myl, e najchtniej chciabym podrowa samotnie i swobodnie, i nie jestem pewny, czy rekomendacja rzymskiego senatora bdzie poyteczna, gdy zechc nawiza wizy przyjani z wysoko postawionymi Etruskami. Najlepiej, ebym w ten sposb nie wiza si z Rzymem, cho tak wysoko sobie ceni twoj przyja. Sdz, e Tercjusz Waleriusz zrozumia, i chc zachowa sobie wolny wybr na przyszo i obra stron za albo przeciw Rzymowi, tak jak uznam za najlepsze. Ale kocha on Rzym tak bardzo, e nie wierzy, bym mg kiedykolwiek obrci si przeciw temu miastu, kiedy ju je raz poznaem. Pooy mi serdecznie donie na barkach i owiadczy, e nie musz si spieszy z odjazdem. Jako jego przyjaciel mam zawsze miejsce przy jego ognisku, gdy tylko zechc i jak dugo zechc. Ale mimo ciepej nuty w jego gosie, upewniem si, e oznaczao to rozstanie. Z tej lub innej przyczyny chcieli on i Arsinoe, abym oddali si z Rzymu. Moja propozycja odpowiadaa im obojgu. Ich zachowanie tak bardzo zranio jednak moj prno, e powziem mocne postanowienie, by dawa sobie rad z pomoc wasnych rodkw pieninych i by moe jeszcze powikszy je w podrach. W ten sposb Arsinoe zwizaa mnie z ziemi i dniem powszednim o wiele mocniej, ni gdybym u niej pozosta. Sprawia, e udaem si w krg zwykych ludzi i zwracaem uwag na wasny zysk, co wicej, nawet pracowaem wasnymi rkami, czego dotychczas nigdy nie czyniem. Dlatego te moje wdrwki byy okresem nauki, w czasie ktrej zaznajamiaem si z naturalnymi potrzebami prostych ludzi w cywilizowanym wiecie. Zmieniem moje pikne buciki na rzymskie wdrowne sanday o grubych podeszwach i odziaem si w prosty kaftan i szary weniany paszcz. Wosy znw mi odrosy i splotem je w zwyky wze na karku. Arsinoe miaa si do ez, gdy zobaczya mj ekwipunek. Zagodzio to nasze rozstanie, ktre z pewnoci byo gorzkie take i dla niej. Tercjusz Waleriusz powiedzia: Masz suszno Turnusie, w dole na ziemi widzi si czasem wicej ni w grze na dachu wityni. W twoim wieku i ja miaem odciski na doniach, a moje garci byy szerokie jak opaty. Kiedy widz ci w tym stroju, powaam ci jeszcze bardziej ni przedtem.

5
Zatrzymaem si w Veji, ktre byo najbliszym z miast etruskich, a do lata i czuem si tam dobrze. Mieszkaem w dobrze prowadzonej gospodzie, gdzie nikt nie okaza si natrtnie ciekawy
214

i nie pyta, gdzie chodz i czym si zajmuj, jak to jest w zwyczaju w miastach greckich. Milkliwo i uprzejmo obsugi bardzo mi odpowiaday. Gdy pomylaem o haaliwych i gadatliwych miastach greckich, czuem si tak, jakbym mieszka w innym i szlachetniejszym wiecie. Gospoda bya waciwie skromna i odpowiadaa mojemu wygldowi, ale mimo to nie byo tam w zwyczaju je dwoma palcami, lecz uywano widelca o dwch zbach. Od samego pocztku sucy kad srebrny widelec przy moim posiku, tak jakby nie byo zodziei na wiecie. Usiowaem nie nawizywa adnych znajomoci. Wystarczao mi ogldanie ycia w tym piknym miecie i oddychanie jego wieym powietrzem. W moich wdrwkach po ulicach udzielao mi si skromne i uprzejme zachowanie ludzi. Delektowaem si tym, co ogldaem i stwierdziem, e nawet Rzym by miastem barbarzyskim w porwnaniu ze swymi ssiadami. Zdaje mi si, e i mieszkacy Veji byli tego samego zdania, cho nie syszaem, by mwili le o Rzymie. yli tak, jakby Rzym nie istnia i nie zawarli z nim traktatu pokojowego na dwadziecia lat. Jednak wspln cech mieszkacw Veji by melancholijny wyraz twarzy, nawet gdy si umiechali. Ju pierwszego ranka, kiedy zadowalaem si tylko oddychaniem powietrzem Veji, ktre po bagnistym powietrzu Rzymu byo jak bogosawiony balsam, przyszedem na may plac i usiadem na wytartej kamiennej awie. Widziaem cienie ludzkie spiesznie si przesuwajce po wydeptanym brukowanym placu, widziaem osioka z ozdobn frdzl na czole i koszami jarzyn na grzbiecie, widziaem wieniaczk, ktra rozoya na czystej pachcie sery na sprzeda. Zaparo mi oddech i w chwili nagego zrozumienia zdaem sobie spraw, e przeyem ten sam moment szczcia ju raz dawniej. Poznaem take gliniane malowane ozdoby domw i podniosem si z kamiennej awy jak we nie, poszedem dalej i skrciem za dobrze znany rg ulicy. Przede mn wznosia si witynia i rozpoznaem jej zdobn kolumnami fasad. Zagadkowo pikne i gbokimi kolorami malowane gliniane rzeby na dachu wityni przedstawiay Artemid bronic ani przed Heraklesem. Inni bogowie umiechnici zebrali si wok nich, by przyglda si walce. Wszedem na schody i wstpiem przez bram midzy kolumnami. Senny suga wityni skropi mnie gazk umoczon w witej wodzie. Coraz wyraniej upewniaem si, e ju to kiedy przeyem. Na tle ciemnoci odlegej ciany w wewntrznej alkowie wityni wznosia si bogini Veji, oblana wiatem spywajcym z otworu w puapie. Bya bosko pikna i umiechaa si marzycielsko, stojc tak z dzieciciem na rku i dugoszyj gsi u stp. I nie potrzebowaem nikogo pyta, by wiedzie, e jej wite imi byo Uni. Wiedziaem to i poznaem j od razu po obliczu, dziecku i gsi. Ale nie umiem wytumaczy, dlaczego to wiedziaem. Przyoyem do do czoa i podniosem prawe rami do witego pozdrowienia, schylajc rwnoczenie gow. Co we mnie wiedziao, e ten posg jest witym posgiem bogini, a miejsce, na ktrym staem, witym miejscem od czasw pradawnych, jeszcze nim zaistniaa ta witynia i to miasto. Nie widziaem adnego kapana, ale suga witynny spostrzeg po mojej odziey, e jestem obcym przybyszem i podszed, by opowiedzie o darach witynnych i o witych przedmiotach ustawionych wzdu cian. Moja nabono bya jednak tak gboka, e odesaem go skinieniem i nie chciaem oglda w wityni niczego prcz Uni, kobiecej czuoci i dobroci w boskiej postaci. Dopiero pniej przypomniaem sobie, e to w wityni w Eryksie, w nie bogini, przeyem t zjaw ju przedtem. Nie byo w tym w zasadzie nic dziwnego. Zdarza si przecie czsto, e czowiek we nie przeywa co, co zdarza si dopiero po jakim czasie. Moe to by co zupenie bez znaczenia. Ale zastanawiao mnie, dlaczego mj sen w wityni erycyskiej Afrodyty doprowadzi moje kroki do witego przybytku miosiernej mioci i macierzyskiego szczcia. Moe jednak by to tylko zoliwy art bogini moim kosztem. Po nastaniu lata do Veji doszy wiadomoci, e wojsko Wolskw pod dowdztwem Koriolana zebrao si i wyruszyo na Rzym pod pozorem, e chce pomci obelgi i szykany, jakie znosili
215

Wolskowie w tym miecie. Ale wojsko rzymskie nie wyruszyo na spotkanie Wolskw na otwartym polu, mimo e Rzymianie zazwyczaj zawsze pragnli walki tego rodzaju, by przez to mc skruszy jeden z ssiedzkich ludw w jednej bitwie. Dlatego sdzono, cho brzmiao to nieprawdopodobnie, e Rzym bdzie musia wytrzyma oblenie. Mogem by zdy wrci do Rzymu jednym szybkim marszem dziennym, ale udaem si zamiast tego na pnoc, by zobaczy jezioro Veji, a stamtd ciekami pasterskimi przez gry do miasta Caere, ktre leao blisko morza. Po raz pierwszy w yciu ogldaem byszczce jasne zwierciado wodne i row mgiek zmierzchu nad wielkim jeziorem. I nie wiem, co wzruszyo mnie tak gboko na widok tego otoczonego grami jeziora. Ale sam szum szuwarw i zapach wody, tak niepodobny do sonego zapachu morza, poruszy mnie i sprawi, e gboko wcignem oddech. Zdawao mi si, e jestem tylko podrnikiem, ktry chce widzie to, czego nie widzia przedtem, ale moje serce wiedziao lepiej. W Caere odczuem po raz pierwszy rzeczywist wielko etruskiego zwizku miast, gdy zobaczyem miasto umarych na przeciwlegym zboczu stromej doliny za miastem. Po obu stronach witej ulicy wznosiy si potne wzgrki grobowe, wzmocnione okrgymi kamiennymi obmurowaniami. W ich sklepionych komorach spoczywali dawni wadcy miasta otoczeni darami ofiarnymi. Mury tych grobw zbudowane byy z potnych blokw kamiennych, a gdy powiedziaem, e przybywam z Rzymu, stranik miasta grobw pokaza mi grb rodziny Tarhonw. Tarkwiniusze, ktrzy wtedy panowali w Rzymie, uwaali to miasto parweniuszw z jego mieszan ludnoci za tak nieprawe, e woleli raczej kaza pochowa swoje zwoki w miecie etruskim. Z wyjtkiem ostatniego, ktry zosta wydalony przez zwizek etruski i znalaz mier wygnaca w greckiej Kyme. ycie w samym Caere byo bardziej haaliwe ni w dostojnym Veji. Od rana do wieczora sycha byo huk i szczkanie z niezliczonych warsztatw rzemielniczych, a szyprowie i eglarze z rnych krajw poruszali si po ulicach miasta i rozgldali ciekawie wokoo za zwykymi rozrywkami eglarzy na ldzie. Port w Caere lea co prawda daleko u ujcia rzeki, ale suchy o wesoym yciu i dostatku w miastach etruskich byy tak szeroko rozpowszechnione, e obcy eglarze chtnie wspinali si strom drog do miasta. Caere nie byo w zasadzie szczeglnie duym miastem Veji byo wiksze ale zdobyo ono bogactwo, sprzedajc produkty swego rzemiosa w tak odlegych krajach, i spotkaem tam szypra, ktry twierdzi, e na wasne oczy oglda cienin prowadzc midzy supami Herkulesa na ocean, byy tam jednak kartagiskie okrty wartownicze, ktre nie pozwalay nawet Tyrreczykom wypyn poza cienin. Chtniej ni po niespokojnym miecie chodziem po wielowiekowej drodze w miecie grobw, oddychajc powietrzem grskim i zapachem mity i wawrzynu. Stranik grobw opowiada, e okrgy ksztat pochodzi z prastarych czasw, kiedy to Etruskowie mieszkali jeszcze w okrgych spiczastych chatach. Dlatego te okrge byy take najstarsze witynie, jak witynia Westy w Rzymie. Ale nie mwi o krlach, lecz o lukumonach. Prosiem go, by objani mi, co waciwie oznacza sowo lukumon, poniewa by to znajcy jzyki czowiek, ktry przywyk do oprowadzania obcych po witych miejscach Etruskw. Rozoy rce w sposb, jakiego nauczy si od greckich przybyszw i powiedzia: Trudno to wytumaczy obcemu. Lukumon to lukumon. Ale gdy go nie zrozumiaem, potrzsn gow i znalaz objanienie: Lukumon to wity krl. Nadal nie rozumiaem. Pokaza mi kilka ogromnych wzgrkw i powiedzia, e to groby lukumonw. Ale gdy wskaza na ostatnio zbudowany grb, na wierzchoku ktrego ziemia bya jeszcze tak wiea, e nie rosa tam adna trawa, zrobi gest, ktrym oddzieli go od tamtych, i objani jak to si robi z barbarzyc:

216

 To nie jest grb lukumona. To tylko grb wadcy. Moja natarczywo zniecierpliwia go, gdy brak mu byo sw, by wyrazi co, co samo w sobie byo dla niego cakiem oczywiste. Lukumon to wadca, ktrego wybrali bogowie burkn w kocu zirytowany. Jego si znajduje. Jego si poznaje. Jest on najwyszym kapanem, najwyszym sdzi, najwyszym prawodawc. Zwyczajny wadca moe zosta obalony albo moe przekaza komu w spadku swoj wadz. Lukumona nie mona obali, gdy on jest wadz. Ale jak si go znajduje, jak si go poznaje? zapytaem strapiony. Czy syn lukumona nie jest te lukumonem? Wrczyem stranikowi sztuk srebra, by go udobrucha. On jednak nie potrafi wyjani, w jaki sposb poznaje i odrnia lukumona od innych ludzi. Natomiast powiedzia: Syn lukumona nie jest zazwyczaj lukumonem, ale naturalnie moe nim by. W bardzo starych boskich rodach lukumonowie rodzili si z pokolenia na pokolenie. Ale my yjemy w zepsutych czasach. Dzi lukumonowie rodz si coraz rzadziej. Wskaza na okazay grb, obok ktrego wanie przechodzilimy, pokaza z umiechem na bia kolumn przed grobem i na okrg czap na szczycie kolumny zamiast spiczastego kapelusza. Grb krlowej owiadczy i opowiedzia, e Caere naleao do tych niewielu miast etruskich, ktre miay kobiety wadczynie. Epok synnej krlowej Caeryjczycy zachowali w pamici jako zoty okres, poniewa pod jej panowaniem stali si bogatsi ni kiedykolwiek przedtem. Stranik twierdzi, e krlowa rzdzia w Caere przez szedziesit lat, ja jednak podejrzewaem, e nauczy on si sztuki przesadzania od greckich zwiedzajcych. Ale jak kobieta moe rzdzi nad miastem? zapytaem zdumiony. Bya lukumonem odpar stranik. Czy i kobieta moe by lukumonem? zdziwiem si. Naturalnie odrzek niecierpliwie. Zdarza si to rzadko, ale kaprysem bogw lukumonem moe by kobieta. Tak byo niegdy w Caere. Suchaem, ale nie rozumiaem, gdy suchaem ziemskimi uszami i zwizany byem ze zwykymi ludmi, by dzieli ich ycie. Ale chodziem t trudn drog wiele razy i powracaem do olbrzymich grobw, ktre promienioway zagadkow si. W samym miecie ujrzaem pewnego dnia inny widok, ktry wzruszy mnie w sposb szczeglny. Wzdu muru miejskiego mieli swoje kramy liczni garncarze. Wikszo z nich sprzedawaa biedakom tanie wypalone na czerwono urny grobowe. W Caere nie chowano zmarych tak jak w Rzymie, lecz palono, a ich popioy grzebano w okrgej urnie, ktra moga by ulana z brzu i ozdobiona piknymi i drogocennymi obrazami, podczas gdy biedota zadowalaa si nie ozdobion urn z gliny. Pokrywa jednak miaa zazwyczaj jak niezdarnie zrobion rzeb jako uchwyt. Zdarzyo mi si oglda urny biedakw wanie wtedy, gdy jaka prosta para wieniakw, trzymajc si za rce, przysza wybra urn dla zmarej crki. Wybrali tak, na ktrej pokrywie sta z wycignit szyj piejcy kogut. Gdy go zobaczyli, umiechnli si z radoci i mczyzna wyj zaraz cechowany miedziak, by zapaci. Nie targowa si o cen. Zapytaem zdumiony garncarza: Czemu on si nie targuje? Ten potrzsn z umiechem gow i rzek: Nie ma tu zwyczaju targowa si o rzeczy wite, przybyszu! Ale ta urna nie jest wita, to tylko zwyke naczynie gliniane!
217

Wyjani mi cierpliwie: Nie jest wita, kiedy wychodzi z mego pieca garncarskiego. Nie jest te wita, kiedy stoi tu na moim kramie. Ale stanie si wita, gdy tylko znajd si w niej prochy crki tych biednych ludzi i naoona zostanie pokrywa. Dlatego te ma odpowiedni i sta cen. Taki sposb sprzedawania towarw by niegrecki i nigdy tego jeszcze nie widziaem. Wskazaem na uchwyt urny, piejcego koguta i zapytaem wieniakw: Czemu wybralicie koguta? Czy nie lepiej odpowiadaby na wito weselne? Przygldali mi si zdziwieni, pokazali oboje na koguta i rzekli jednoczenie: On przecie pia! Co pia? zapytaem zdumiony. Spojrzeli na siebie i umiechnli si zagadkowo mimo aoby. Mczyzna obj on w pasie i odpowiedzia mi tak, jak si odpowiada najwikszemu gupcowi: Kogut pia na zmartwychwstanie. Odeszli. Mczyzna ostronie nis urn. Zostaem ze zami w oczach, jak trafiony piorunem. Tak trafnie, tak szczeglnie pewne i rozumne zapady mi w serce jego sowa. To pamitam z Caere. I zdaje mi si, e nie potrafi lepiej wytumaczy wielkiej rnicy midzy wiatem Grekw i wiatem Etruskw, jak pamitajc, e dla Grekw kogut by symbolem rozkoszy, a dla Etruskw oznacza zmartwychwstanie. Z Caere zamierzaem uda si drog morsk do ujcia rzeki koo Rzymu, ale pewne wieci gosiy, e Koriolan na czele Wolskw oswobadza jedno po drugim miasta zajte przez Rzymian. Zdoby nawet Lawini, ktr Rzymianie uwaali za wane miasto. Wydawao si tylko kwesti czasu, kiedy solne baseny u ujcia rzeki wpadn w rce Wolskw. Dlatego te udaem si raczej dalej na pnoc, by zobaczy Tarkwini, ktr uwaano za jedno z najbardziej znaczcych i najwaniejszych politycznie miast zwizku etruskiego. Podczas tej wdrwki przez kwitnce lato nie wiedziaem prawie, czemu bardziej si dziwi, bezpieczestwu na drogach publicznych czy gocinnoci wieniakw, bagniskom, ktre przemieniano w urodzajne pola za pomoc murowanych roww odpywowych czy te dugorogiemu bydu, pascemu si na kach. Ziemia bya bogatsza i urodzajniejsza ni gdziekolwiek indziej. Kopanie roww i karczowanie roli wymagao umiejtnoci i uporczywej pracy wielu pokole. A jednak w Jonii by zwyczaj, by nazywa pogardliwie Tyrreczykw rabusiami morskimi, a Etruskw ludem okrutnym i gwatownym. Wrd pracownikw w wielkich posiadociach ziemskich byli mczyni niszego wzrostu i ciemniejszej skry ni Etruskowie, oraz wielu niewolnikw. Nie widziaem jednak nigdy, by jaki nadzorca bi niewolnika. Pracownicy umiechali si do swoich gospodarzy i rozmawiali z nimi, nie okazujc strachu. Syszaem, e rzadkoci bya u Etruskw potrzeba ukarania zbiegego niewolnika, poniewa mieli oni zwyczaj szkoli niewolnikw do takiej pracy, ktra kademu najlepiej odpowiadaa. Niejeden y jako niewolnik u Etruskw przyjemniejszym yciem, ni jako wolny biedak w swojej ojczynie. Skrztny rzemielnik dostawa atwo pozwolenie na wykupienie si, a jego byy pan pomaga mu uzyska obywatelstwo, zdajc sobie spraw, e to przynosi korzy jego miastu. Jeli jaki niewolnik zbieg od etruskiego pana, ten znosi swoj strat z umiechem i mwi: Ten czowiek widocznie nie by zrodzony na niewolnika. Albo te szuka przyczyny w nazbyt surowym nadzorcy i uwaa, e ucieczka nie bya win niewolnika, lecz nadzorcy.

218

Tarkwinia bdzie, jak sdz, trwa wiecznie i dlatego chyba nie musz jej opisywa. Mieszkao tam wielu Grekw, poniewa Etruskowie w postpowym i ywym miecie podziwiali umiejtnoci cudzoziemcw i lubili wszystko, co nowe, tak samo jak kobiety s oczarowane obcymi wojownikami z powodu ich niezwykych piropuszy na hemach. Tylko w sprawach boskich Etruskowie uwaali si za przedniejszych ni wszystkie inne ludy. Tarkwinijczyk mg jednak dla swego spokoju podrowa do greckiej Kyme, by zapyta wyroczni kymejsk o rad, mimo e tam, gdzie chodzio o sprawy powane, bardziej wierzy wasnym kapanom. Tarkwinijczycy byli chciwi wiedzy, pozyskaem sobie pord nich przyjaci i zostaem nawet zaproszony na wystawne uczty, mimo mego skromnego stroju, gdy dowiedzieli si, e uczestniczyem w wojnach joskich i znaem te miasta sycylijskie. Musiaem kupi sobie nowe szaty, aeby mc wystpowa jak wypadao w towarzystwie, w ktrym si znalazem. I chtnie odziaem si w szaty etruskie z najdelikatniejszego lnu i najcieszej weny, a na gow woyem czapk o niskiej gwce. Wosy namaciem sobie znowu maciami, ogoliem starannie brod i rozpuciem warkocz, tak e wosy spaday mi swobodnie na ramiona. Kiedy ujrzaem swoj twarz w zwierciadle, nie mogem ju dostrzec rnicy midzy mn samym, a mczyzn pochodzenia etruskiego. Tarkwinia bya miastem malarzy, tak jak Veji byo miastem rzebiarzy. Oprcz ozdabiaczy domw i malarzy skrzy znajdowa si tam take cech malarzy grobw, ktry cieszy si najwyszym szacunkiem i wrd nielicznych czonkw, ktrego sztuk t dziedziczono z ojca na syna i wykonywano jako zawd wity. Kamienie grobowe w Tarkwinii leay po drugiej stronie doliny, na zboczu wzgrza, z ktrego mona byo widzie ogrody i plantacje, gaje oliwne i sady na zachodzie, a do morza i daleko na morze. Wzgrki grobowe nie byy takie due jak groby wadcw Caere. Byy natomiast niezliczone, jak okiem sign. Miay wejcia z drzwiami z elaza lub brzu. Przed nimi sta otarz do ofiar grobowych, a za drzwiami strome schodki prowadziy gboko w d do komr grobowych wykutych w mikkiej skale. Od wieluset lat zwyko si byo ozdabia ciany tych komr witymi malowidami. Kiedy tak wdrowaem po tym witym polu, po drugiej stronie doliny majaczya ywa Tarkwinia jasnoniebieskimi, ciemnoczerwonymi i czarnymi jak sadze kolorami domw wewntrz murw miejskich, gdy take i tu ozdabiano drewniane domy glinianymi figurami i lnicymi barwami. Zwrciem uwag na wieo wykuty grb, ktrego prowizorycznie sklecone drewniane wrota stay otwarte. Gdy usyszaem gosy z gbokiego otworu, zawoaem w d i zapytaem, czy obcy przybysz moe tam zej i zobaczy wite dzieo artysty. Malarz sam odkrzykn w odpowiedzi tak grube przeklestwo, e w caej mojej podry nie syszaem podobnego nawet z ust pastuchw byda. Ale po chwili wybieg po schodach jego ucze z nie wydajc dymu pochodni, by pokaza mi drog na d. Opierajc si o cian, schodziem ostronie po wtej drewnianej drabinie i ku memu zdumieniu zobaczyem obraz limaka wycinity na mikkim kamieniu ciany, tak jakby bogini chciaa mi da tajemny znak, e jestem na waciwej drodze. W ten sposb bogowie dawali mi si od czasu do czasu pozna w trakcie mojej wdrwki, jakby dla igraszki, jakkolwiek nie zwykem przywizywa tak wielkiej wagi do znakw, ktre mi dawali. Ale by moe serce moje znajdowao si mimo to ustawicznie w pielgrzymce, cho sam o tym nie wiedziaem i cho moje ciao z ciekawymi ziemskimi oczami kroczyo swymi wasnymi drogami, zwizane z ziemi. Ucze owietla mi drog i wnet stanem w komorze wykutej w samej skale, e dwie awy kamienne rozpocieray si wzdu kadej ciany, aeby dwoje umarych mogo tam zamieszka. Artysta rozpocz malowanie od puapu. Szerok belk rodkow ozdabiay rne koa i licie zagadkowej piknoci. Licie te miay ksztat serca. Obie strony spadzistego puapu podzielone byy na czerwone, niebieskie i czarne kwadraty, tak jak to bywao w zwykych domach mieszkal219

nych w Tarkwinii. Po prawej stronie malowido cienne byo ju gotowe. Spoczywali tam obok siebie oparci na lewym okciu na poduszkach oa oboje umarli, maonek i maonka, w uroczystych strojach, uwieczeni i wiecznie modzi, patrzcy sobie w oczy i podnoszcy praw rk do witego pozdrowienia. Pod nimi unosiy si delfiny wyskakujce z fal wiecznoci. Pikna rado ycia w tym wieo ukoczonym malowidle wzruszya mnie tak bardzo, e stanem w milczeniu wpatrujc si w dyskobola, zapanikw i tancerzy odbywajcych swoje odwieczne gry na reszcie ciany. Ucze artysty przywieca mi chtnie pochodni. W kamiennej komorze pono wiele innych pochodni, a w kadzielnicy na wysokich nkach arzyy si pachnida, by przepdzi stche zimno i gorzki zapach wieo utartych farb. Artysta da mi sporo czasu na przygldanie si, po czym znw zakl okropnie, take po grecku, ebym jako obcy przybysz na pewno go zrozumia. No c przybyszu, moe to si nada powiedzia. Gorsze rzeczy malowano w grobowcach, nieprawda. Ale wanie w tej chwili zmagam si z niedobrym koniem, ktry nie chce uksztatowa si podug mojej woli. Moje natchnienie ganie, mj dzban pusty, a py farb piecze mnie wstrtnie w gardle. Spojrzaem na niego. Nie by to jaki stary czowiek, lecz mczyzna mniej wicej w moim wieku. Wydawao mi si, jak gdyby jego rozpalona twarz, wskie oczy i nabrzmiae wargi byy mi w jaki sposb znane z przeszoci. Kiedy odwrci si do mnie, poczuem kwany odr wina, ale w jego oddechu nie by on odstrczajcy. Popatrzy podliwie na glinian butelk, ktr nosiem w somianym futerale, podnis wesoo swoje czworoktne donie i wykrzykn: Bogowie zesali ci w odpowiedniej chwili, przybyszu! Fufluns ju przemwi, przemw teraz ty z kolei. Ja sam nazywam si Aruns, z szacunku dla rodu Velthuru, ktry mn si opiekuje. Ucaowaem swoj do na znak penej szacunku przyjani i odparem, miejc si: Najpierw wydamy rozkaz mojej sporej butelce glinianej, ktr zabraem ze sob, by si orzewi w upale. Bez wtpienia to Fufluns skierowa moje kroki do ciebie, cho my, Grecy, nazywamy go Dionizosem. Wzi butelk zwisajc u mego boku i zanim jeszcze zdyem zdj z szyi rzemie, na ktrym bya uwieszona, wlewa ju wino w usta i wyrzuci korek do kta, jak gdyby dla pokazania, e nie bdzie on wicej potrzebny. Z wielk zrcznoci pozwoli czerwonemu winu tryska do ust, nie ronic ani jednej kropli, a potem z westchnieniem ulgi otar wargi i powiedzia: Siadaj, przybyszu. Widzisz, Velthurowie byli dzi rano li na mnie z pewnych powodw i zarzucali mi, e paskudz robot. Jake by mogli dostojni zrozumie trudnoci artysty. Dlatego kazali obla mnie wod i wsadzili mnie na wz, dajc mi tylko dzban wody ze rda w Vekunii do worka z posikiem. A ponadto naigrawali si ze mnie, mwic, e woda powinna przynie natchnienie wystarczajce, eby namalowa konia, poniewa umoliwia ona nimfie wygoszenie wieczystego bogosawiestwa dla Tarkwinii. Usiadem na jednej z kamiennych aw. Sapic usadowi si koo mnie i ociera z czoa gorzki pot przepicia. Z worka z posikiem wyjem cienki srebrny pucharek, ktry zwykem by nosi ze sob, eby w razie potrzeby pokaza, e nie jestem prostakiem, napeniem go po brzegi, uroniem kilka kropli na posadzk, wypiem sam i podaem jemu. Wybuchn miechem, splun na podog i powiedzia: Nie udawaj, przyjacielu. Po twarzy i oczach widz, kim jest czowiek, a nie po odziey czy sposobie skadania ofiary. Zawiesisty smak twego wina przemawia za tob lepiej ni twj srebrny pucharek. Jeli chodzi o mnie, jestem w tak dobrej przyjani z Fuflunsem, e uwaam, i to czysta rozrzutno skada mu choby jedn kropl w ofierze. Poczstowaem take ucznia, ale jasnooki modzieniec potrzsn odmownie gow z umiechem i sta dalej z szacunkiem, cho mymy siedzieli. Std zdaem sobie spraw, e Aruns mimo
220

swych rozkudanych wosw i poplamionych farbami szat, wcale nie by jakim mao wanym czowiekiem. Ach tak, wic jeste Grekiem powiedzia, nie pytajc mnie o imi. C, mamy przecie take Grekw tu, w Tarkwinii, a w Caere robi oni dosy adne dzbany. Ale lepiej, eby nie brali si do witych malowide, jeli nawet zdarza si, e czasem porwnujemy nasze wzory tak ywo, e rozbijamy sobie nawzajem puste dzbany na gowach. Da znak modzieniaszkowi, ktry poda mu szeroki zwj. Aruns rozwin go i przyglda si piknie narysowanym i pokolorowanym tancerzom i zapanikom, flecistom i koniom. Udawa, e pokazuje mi pierwsze szkice do swoich malowide, ale po jego oczach i zmarszczonym czole widziaem, e myli nieprzerwanie zajte ma nie ukoczon robot. Naturalnie ma si poytek z tych rysunkw cign z roztargnieniem, chwyci po omacku pucharek i wypi go do dna, nawet tego nie spostrzegajc. Kolory s dobrze dobrane i ucze moe wyry zwyke obrazy tam, gdzie maj by. Ale wzr pomaga tylko o tyle, o ile nie wie, lecz uwalnia i uatwia gr wasnej wyobrani. Przesun zwj obrazw na moje kolana, nie dbajc o to, by go zwin, wsta i podszed do przeciwlegej ciany z zaostrzonym rylcem elaznym w doni. Pracowa przy obrazie modzieca, ktry prowadzi konia wycigowego, obejmujc go jedn rk za szyj, i wiksza cz obrazu bya ju gotowa, zarwno sam modzieniec, jak i zad, i tylne nogi konia. Brakowao tylko gowy i szyi konia i ramion oraz doni modzieca. Gdy si ostronie zbliyem, zobaczyem, e i to byo zaznaczone kreskami wyrytymi na kamieniu. Ale mistrz nie by z tego zadowolony. Zrobi krok do przodu i znowu do tyu, kreli rylcem w powietrzu i nagle uwiadomiem sobie, jak wyranie widzi przed sob obraz chudego i ylastego rasowego konia, ktry staje dba i odrzuca gow. W teje chwili artysta zacz malowa kosk gow na miejscu poprzedniej. Ko podnis gow, szyja wygia si spryciej, wszystko nabrao ycia. I trwao to tylko chwil. Ucze pospieszy poda pdzel z wosia i kubki z farb. Jak ogarnity pasj Aruns nakada szybkimi ruchami farb na gow kosk, nie idc nawet za kreskami, ktre przed chwil nakreli. Jeszcze w trakcie malowania poprawia pozycj gowy konia. Zmczony zmiesza pniej jasnobrzow farb i namalowa bez trudu i bez nakrelenia z gry jakiegokolwiek konturu ramiona i rce modzieca. Na kocu podkreli czerni kontur ramienia i uzyska tym samym efekt minia napitego a po niebieski brzeg krtkiego rkawa kaftana. No tak powiedzia z wyrazem znuenia. Velthurowie bd musieli chyba zadowoli si tym na dzisiaj. Jake mgby zwyky czowiek zrozumie, e urodziem si, wzrosem, uczyem si, rysowaem, mieszaem farby, martwiem si i yem przez cae ycie tylko dla tych paru krtkich chwil. Ty, przybyszu, widziae przecie, e to zabrao tylko chwil. Mylae z pewnoci, jaki zrczny jest ten Aruns. Ale to nie tylko zrczno, zrcznych jest do, ba, a za duo. Mj ko jest wieczny i taki, jakiego nigdy dotychczas nie namalowano w ten sposb. W tym kryje si rnica, i tego nie rozumiej Velthurowie. To nie tylko farby i zrczno w sztuce. To udrka i uniesienie a do mierci, eby umie wyrazi igraszki i kaprysy ycia w caej ich piknoci. Ucze odezwa si pocieszajco: Velthurowie rozumiej to dobrze, rozumiej to znakomicie. Istnieje tylko jeden malarz Aruns. I nie gniewaj si na ciebie. Pragn tylko twego dobra. Ale Aruns nie da si tak atwo udobrucha. Na osonitych welonami bogw zakl tak, e ucze a si wzdrygn. Zabierz ode mnie to brzemi. Dlaczego musz poyka morze ci, aby w kilku pospiesznych chwilach mc wycisn kropl radoci, i sam jestem zadowolony ze swego dziea. Napeniem spiesznie pucharek i podaem mu. Wybuchn miechem, zrozumia i powiedzia:

221

 Masz suszno, niejeden pucharek wina przemyci si razem z t ci. Ale czyme mam sobie zdoby wyzwolenie, jeli nie winem. Moja praca nie jest taka lekka, jak ludzie sdz. Ten trzewy modzieniec tu obok zrozumie to, gdy bdzie taki stary jak ja, jeli stanie si tym, czego si po nim spodziewam. Pooy rk na barku modzieca. Zaproponowaem, ebymy wrcili do miasta razem, by co zje. Ale Aruns potrzsn odmownie gow i wyjani: Nie, musz tu zosta do zachodu soca, a zdarza si, e zostaj jeszcze duej, bo tu we wntrzu gry nie ma przecie ani nocy, ani dnia. Jeli ju nie po co innego, to po to, aby zadowoli Velthurw. Ale mam te wiele do rozmylania, przybyszu. Zrozumiaem te sowa jako poegnanie i nie chciaem ju duej przeszkadza mu w rozmylaniach, gdy tak sta, wpatrujc si w pust cian i gestykulujc niecierpliwym rylcem w powietrzu. By z pewnoci troch zawstydzony, e tak nagle mnie odprawia, bo doda: Widzisz, przybyszu. Ci, co niczego nie rozumiej, zadowalaj si byle czym, dopki to jest narysowane i namalowane tak, jak zwyko si to robi. Dlatego jest na wiecie wielu zrcznych ludzi i wszystko wchodzi im gadko w rce i tak atwo jest im y. Prawdziwy artysta wspzawodniczy tylko z sob. Nie, nie jestem jednym z rzeszy wspzawodnikw na wiecie, zmagam si tylko z samym sob, ja Aruns z Tarkwinii. Jeli chcesz mi okaza dobro, przyjacielu, zostaw mi tu na pamitk swojej wizyty twoj glinian butelk. Sysz, e wci jeszcze co w niej chlupocze. Otaraby ci tylko twj pikny bark, gdyby nis j z powrotem do miasta w tym upale. Chtnie zostawiem butelk temu niezwykemu czowiekowi, by si pokrzepia, poniewa potrzebowa tego bardziej ni ja. Poegna mnie sowami: Jeszcze si zobaczymy. Nie stao si to bez powodu, e zobaczyem znak bogini na kamiennej cianie, gdy zszedem do grobowca. Sens tego by taki, e miaem spotka tego czowieka i widzie, e to malowido zostao ukoczone tak, jak on to sobie wanie umyli. Ale i dla niego samego spotkaem go, eby przynie mu powodzenie w robocie i uwolni go od najokrutniejszego zwtpienia czowieka. Zasuy sobie na to. Ju wtedy poznaem go po twarzy i oczach. Aruns by jednym z tych, ktrzy powracaj.

6
Przez wiele tygodni nie spotkaem znw Arunsa i nie chciaem odwiedza ponownie grobowca, eby nie przeszkadza mu w pracy, mimo e jeszcze par razy szedem t sam drog obok tych setek wzgrkw i oddychaem ich spokojem, a wspaniay widok sprawia, i serce roso mi w piersi. Ale pewnej nocy w czasie winobrania spotka mnie na ulicy twarz w twarz, opierajc si na swoich kompanach do picia i tak straszliwie pijany, e zdaje mi si, i nigdy jeszcze nie widziaem nikogo w tak okropnym stanie z powodu wina. Mimo to pozna mnie od razu, przystan i obj mnie za szyj, zoy mi na policzku siarczysty pocaunek mokrymi wargami i zawoa: To to przecie ty, przybyszu! Brakowao mi ciebie. Ale spdziem tak wiele trzewych dni na medytacji i suszeniu sobie gowy, a wtedy niechtnie spotykam si z ludmi, nawet z przyjacielem jak ty. Teraz jednak przysza odpowiednia chwila. Potrzebuj gruntownego oczyszczenia mzgu, zanim wezm si znowu do pracy. Chod, bracie, urzdzimy sobie razem porzdne picie, abym mg wyrzuci z gowy niepotrzebne troski, a na kocu wyrzyga z ciaa cae ziemskie boto, i pniej zabra si do rzeczy boskich. Mniej wicej tak przemawia do mnie, pomijajc fakt, e jzyk nie zawsze chcia go sucha. W kocu zapyta: Czemu to krysz po nocy po trzewemu, przybyszu?

222

 Nazywam si Turms i jestem joskim uchodc osiadym w Rzymie uznaem za stosowne wyjani jego haaliwym przyjacioom. A do Arunsa powiedziaem: W peni ksiyca bogini drczy mnie i wyrywa z oa. Chod z nami powiedzia. Poka ci ywe boginie, z tyu i z przodu, ile tylko zechcesz. Wzi mnie pod rami i zdjwszy wieniec z winoroli zwisajcy z jednego ucha, wcisn mi go na gow. Poszedem z nim i jego przyjacimi do domu, ktry Velthurowie urzdzili na mieszkanie dla niego. ona jego zbudzia si i spotkaa nas ziewajc przy drzwiach. Ale nie wypdzia nas, jak mona by przypuszcza. Przeciwnie, otwara szeroko drzwi i zapalia lampy, podaa owoce, jczmienny chleb i ryb, ktr sama zasolia w dzbanie, ba, staraa si nawet przyczesa nieco schludniej zlepione winem wosy Arunsa. Bdc trzewym i jako obcy przybysz w miecie, krpowaem si wdziera w rodku nocy do domu przypadkowego znajomego. Wymieniem wic moje imi i prosiem on Arunsa o wybaczenie. Takiej ony jak ty nie spotkaem jeszcze nigdy rzekem grzecznie. Kada inna kobieta zapaaby swego ma, przetrzepaa mu skr, oblaa wiadrem wody i przepdziaby jego przyjaci nieprzyjaznymi sowami, cho jestemy obecnie w rodku winobrania. Westchna i wyjania: Nie znasz mego ma, Turnusie. Ja go znam po wicej ni dwudziestu latach maestwa. Nie byy to lekkie lata, zapewniam ci. Ale z roku na rok uczyam si rozumie go coraz lepiej, chocia sabsza ode mnie kobieta dawno ju spakowaaby rzeczy i odesza. On mnie potrzebuje. Obecnie martwiam si nawet, gdy od wielu tygodni nie wzi do ust kropli wina, tylko medytowa i wzdycha, chodzi tam i z powrotem, rozbija woskowe tabliczki i rwa cenny papier na kawaki, narysowawszy wpierw na nim peno obrazw, tak e baam si ju o jego rozum. Teraz jestem spokojna. Tak bywa zawsze, gdy obrazy zaczynaj si krystalizowa w jego mzgu. Trwa to par dni albo tydzie, ale kiedy stanie si znw sob, wkada robocz bluz i spieszy do grobowca ju przed wschodem soca, by nie straci ani jednej cennej chwili. I nie jest niedobry i nie bije mnie te, ale trwoni straszliwie pienidze, zaprasza przyjaci, cho sam siedzi w dugach po uszy, i nie pozwala nikomu, by za niego zapaci. To jednak nie ma wikszego znaczenia, gdy Velthurowie opiekuj si nim i dostanie nowe szaty i niezrwnane dary, gdy grobowiec bdzie gotowy. Kiedy rozmawialimy, Aruns wytoczy si na podwrze i wyj du amfor wina, ktr ukry w kupie somy. Zerwa piecz, gdy wszed do domu, ale nie zdoa wydoby korka. ona pomoga mu, otwara zrcznie amfor, wydubaa wosk i oprnia j, wlewajc zawarto do duego krateru do mieszania, sdzc po obrazach korynckiej roboty. W izbie staa take waza attycka najlepszego gatunku z czerwonymi figurami, ale z jednym uchem odbitym. ona nie urazia Arunsa i jego przyjaci, mieszajc wino z wod. Przeciwnie, wyja najwspanialsze puchary, jakie miaa w domu, i napenia jeden take dla siebie. Tak jest najlepiej powiedziaa i przepia do mnie, umiechajc si dowiadczonym umiechem mdrej kobiety. Lata nauczyy mnie, e wszystko idzie lepiej, jeli sama si upij. Wtedy nie dbam ju zbytnio o rozbite naczynia i meble, zniszczon podog i odrzwia, ktre gocie czasem zabieraj ze sob, gdy odchodz. Podaa mi puchar. Gdy wychyliem, zobaczyem, e by z najnowszej attyckiej ceramiki, a na dnie mia obraz satyra o kolich nogach, ktry wlk za sob oporn nimf. Pamitam to jako symbol tej nocy, gdy wnet przybyy dwie tancerki, zbudzone w rodku nocy, a poniewa izba nam nie wystarczaa, przenielimy si wszyscy na podwrze i do ogrodu, nie troszczc si o spokj nocny ssiadw.
223

W Rzymie syszaem, e tace Etruskw, nawet najdziksze, s zawsze tacami witymi, wykonywanymi wedug dawnego zwyczaju dla uciechy bogw. Nie byo to prawd, gdy kobiety odtaczywszy wite tace z rozwianymi szatami, aby pozwoli mtnym oczom Arunsa wessa ich obraz, odrzuciy precz wikszo swoich szatek i taczyy z czystej radoci ycia, z obnaon grn czci ciaa, by cieszy nas swoj piknoci. Niemal wcale nie potrzeboway wina do upojenia si, gdy jeden z goci okaza si mistrzem gry na flecie, i nigdy, ani na wschodzie, ani na zachodzie, nie syszaem rwnie podniecajcego fletu. Bardziej ni wino rozpala on krew w yach. W kocu obie pikne i namitne kobiety taczyy na owietlonej ksiycem murawie odziane tylko w naszyjniki z pere, ktre jeden z goci rzuci im beztrosko w prezencie. Potem dowiedziaem si, e by to mody Velthurin, cho by on odziany rwnie skromnie jak inni, eby nie odrnia si od towarzystwa. Ale ten prosty strj nie mg ukry jego szlachetnych rysw, dumnie osadzonej gowy, migdaowych oczu i dobrze utrzymanych rk. Take ze mn rozmawia, przepija do mnie i mwi: Nie lekcewa tych pijakw, Turnusie. Kady z nich jest mistrzem w swej dziedzinie, a ja jestem najmodszy i najmniej znaczcy w tym towarzystwie. Jed wprawdzie niele konno i umiem uywa miecza, ale mistrzem nie jestem w niczym. Wskaza obojtnie na tancerki, obie w peni rozwinite kobiety, i powiedzia: Jak widzisz, one te s mistrzyniami w swoim fachu. Dziesi lub dwadziecia lat codziennych wicze potrzeba, zanim czowiek potrafi odtwarza swoim ciaem to, co boskie. Odparem: Umiem przykada pen warto do tego, co widz, i do towarzystwa, ktre mam, o szlachetny. Zwrci widocznie uwag, i zdaj sobie spraw, e jest szlachetnie urodzony, ale nie wzi mi tego za ze. Na tyle by mody i prny, mimo e nalea do rodu Velthuru, a aden Velthuru nie musi by prny, gdy jest tym, kim jest. By z tak starego rodu, e zdaje mi si, i niewiadomie poznawa mnie i dlatego nie zastanawia si, jak to si stao, e znalazem si w tym towarzystwie. Ale to zrozumiaem dopiero duo pniej. Aruns by teraz tak wylewnie yczliwie usposobiony do caego wiata, a take i do mnie, e skorzystaem z okazji, by go zapyta: Mistrzu, dlaczego pomalowae konia na niebiesko? Aruns wpatrzy si na mnie zdumiony mtnym wzrokiem i odpar: Bo on by niebieski, kiedy go widziaem. Ale przecie zdziwiem si nigdy jeszcze nie widziaem niebieskiego konia. Aruns nie rozgniewa si, potrzsn tylko gow z ubolewaniem i rzek: W takim razie bardzo mi ciebie al, mj przyjacielu. Wicej nie mwilimy ju o tym, ale jego sowa wiele mnie nauczyy. Od tej pory czsto mogem widzie na wasne oczy, e ko by niebieski, jeli kolory wok niego czyniy go takim. Nastpnego dnia byem bardzo chory i ciao moje oczyszczao si w sposb taki, jak to przepowiedzia Aruns. Dowiedziaem si, e Aruns poszed nad rzek wykpa si i tam uwieczy si limi dbowymi na znak, e nigdy ju w yciu nie wemie do ust kropli wina i e wola jego pod tym wzgldem bdzie mocna jak db. Robi to samo ju wiele razy przedtem, aeby przyjaciele jego nie kusili go do dalszego picia niepotrzebnie, gdy ju osign, a nawet przebra miark. I min ledwie tydzie, jak jego ucze przybieg zdyszany do gospody, gdzie mieszkaem i zawoa z zaczerwienionymi policzkami:
224

 Turnusie, Turnusie, dzieo jest ju gotowe i mistrz prosi ci, eby przyszed zobaczy je jako pierwszy, w podzice za to, e przyniose mu szczcie. Byem taki ciekawy, e poyczyem konia i szybkim kusem pojechaem do doliny, a potem pod gr a ucze siedzia za mn na koskim grzbiecie, czepiajc si mnie w pasie z caej siy. Dopiero bezkresny widok i niewypowiedziany spokj pagrkw sprawiy, e zawstydziem si mojej niecierpliwoci i cignem konia do stpa. Rwnoczenie na niebie rozstpiy si jesienne chmury i soce zajaniao agodnie i ciepo, wiecc mi prosto w oczy. Miosierna wznioso spywaa z jego promieni przez ca moj istot po tym niepotrzebnym popiechu. Bogowie patrz na nas szepta jasnooki modzieniec za moimi plecami i rce jego zacisny si mocniej na moim brzuchu. Ogarna mnie dziwna pewno, e by on jednym z posacw bogw. Gdy zszedem na d do komory grobowej, caa tylna ciana lnia pomalowana jasnymi kolorami i promieniowaa spokojn harmoni, melancholijn radoci i piknem. Aruns nie odwrci si i nie przywita mnie. Sta nadal i wpatrywa si w swoje dzieo, a ja nie chciaem zakci tej chwili boskiego skupienia jakim sowem. Puap obramowany by fadami rozsunitej zasony namiotu, porodku wznosio si, nieporwnanie wyej ni wszystko, co ziemskie, oe do uczt bogw z licznymi poduszkami. Na podwjnych poduszkach stay dwa biae stoki uwieczone na wito. U stp oa wisiay dwa paszcze. Na prawo od oa bogw, duo, duo niej spoczywaa odwitnie odziana para ludzka na zwykym ludzkim ou, a za nimi stali modziecy i mode kobiety z ramionami podniesionymi do pozdrowienia bogw. Na lewo widnia krater do mieszania i kobieta take z podniesionym ramieniem. Kiedy przyjrzaem si temu bliej, zauwayem, e mistrz przeduy fady namiotu na obie boczne ciany, tak e wszystko, co Aruns poprzednio namalowa, poczone zostao w jedn podnios cao, nad ktr panowao oe do uczt bogw. Uczta bogw szepnem przejty witym dreszczem, gdy moje serce rozumiao to malowido, cho mj ziemski rozum nie wystarcza, by je wytumaczy. Albo mier lukumona odpar Aruns. Z niezwyk jasnoci uwiadomiem sobie w przelotnym oka mgnieniu, co mia na myli i dlaczego to ja miaem by wiadkiem powstania malowida. Ale chwila zrozumienia przemkna i znika. Powrciem na ziemi do kamiennej komory dnia codziennego. Masz suszno, Arunsie przytaknem. Czego podobnego nikt przed tob dotychczas nie omieli si namalowa. Sami bogowie prowadz twj pdzel i wybieraj farby. Inaczej nie potrafi wytumaczy, by kto na ziemi mg osign to, co nieosigalne. Dotknem niemiao jego ramienia. Gdy odwrci si do mnie, objem go uciskiem. Zoy poplamion farb, brodat gow ciko na mojej szyi i wybuchn paczem. Jego mocne ciao trzso si od szlochw ulgi, a wreszcie wyprostowa si, otar oczy zewntrzn stron brudnej doni, tak e twarz jego staa si jeszcze bardziej pstrokata, i rzek: Wybacz mi, Turnusie, e lej zy, ale pracowaem dzie i noc i spaem tylko tyle, co najkonieczniejsze, na kamiennej awie, by znowu budzi si do lodowatej surowoci grobu. Mao piem. Kreska bya moim napojem. I sam ju nie wiem, jak mogo mi si uda, albo czy w ogle mi si udao. Ale co mwi mi, e caa epoka koczy si wraz z tym malowidem, choby nawet jeszcze jaki czas trwaa. Moe i mj ywot koczy si z nim, choby mia trwa jeszcze dziesi czy dwadziecia lat. Dlatego pacz. W tej chwili patrzyem jego oczami i czuem, jego sercem, jak odczuwa on mier lukumona i wiedziaem, e przyjdzie nowy czas, brzydszy, ciszy, bardziej ziemski ni ten czas, ktry wci jeszcze owietlao promieniowanie osonitych welonem bogw. Zamiast duchw opieku-

225

czych i piknych ziemskich bogw z gbi podziemia wyjd potwory i ponure duchy, tak jak czowiekowi ni si zmory, gdy jest ociay z przesytu. Wicej nie musz opowiada o Arunsie i jego malowidle. Nim opuciem Tarkwini, posaem cenny dar jego dobrej onie, jemu natomiast nie posaem adnego daru, gdy aden dar nie mgby wynagrodzi tego, co on mi pokaza. Jak to si stao, e ja, ktry opuciem Rzym jako ubogi wdrowiec, mogem rozdawa cenne podarunki? W jeden z ostatnich dni przechodziem obok kolorowego namiotu pod murem miejskim. Pod sonecznym daszkiem spoczywao kilku znamienitych modziecw, grajcy w koci, a wrd nich by Lars Arnth Velthuru. Wycign do mnie bia do i zawoa: Chcesz wzi udzia w grze, Turnusie? Zajmij miejsce, napenij, puchar i we koci do rki. Jego przyjaciele przygldali mi si z ciekawoci, gdy byem odziany w prosty strj wdrowca i miaem na stopach sanday o grubych podeszwach. Spostrzegem lekcewacy umiech w ich spojrzeniach, ale nikt nie omieli si sprzeciwi Larsowi Velthuru. Pod drzewami w pobliu stay przywizane ich pikne rumaki, drapic ziemi kopytami, i domylaem si, e s oni znamienitymi dowdcami jazdy tarkwiskiej, do ktrej nalea take Lars Arnth. Nie czuem si zakopotany w ich towarzystwie, usiadem naprzeciw Larsa Arntha, owinem paszczem kolana i rzekem: Rzadko gram w koci, ale z tob gotw jestem zagra zawsze. Modziecy wydali okrzyk zdumienia, ale Lars kaza im zamilkn, woy koci do pucharu i wrczy mi go, mwic jakby od niechcenia: Zagramy o cay? Chtnie odrzekem beztrosko, zdajc sobie jednak spraw, e musi tu chodzi o zot monet albo o ca min srebra, gdy byli to wysoko postawieni modziecy, ktrzy zebrali si, by gra. Ach taak?! wykrzyknli, a paru z nich plasno w donie i zapytao: Odpowiadasz take za stawk? Milczenie! nakaza Lars Velthuru. Naturalnie, e on odpowiada za swoj stawk. Inaczej ja to uczyni, jeli nikt inny nie zechce. Rzuciem koci. Podnis je, rzuci i wygra. W ten sposb przegraem trzy razy z rzdu, zanim jeszcze zdyem wypi yk wina. Trzy cae rzek Lars Velthuru i odoy obojtnie na bok trzy piknie ozdobione pytki z koci soniowej. Chcesz zaczerpn tchu, mj przyjacielu Turnusie, czy te gramy dalej? Spojrzaem ku niebu i pomylaem, e trzy miny srebra to duo pienidzy. Poruszyem bezgonie wargami i wezwaem Hekate, ktra przyrzeka mnie ochrania. Gdy odwrciem gow, spostrzegem, e na kamie w pobliu wypeza jaszczurka, by wygrzewa si na socu. Bogini bya obecna. Gramy dalej zaproponowaem, wypiem puchar do dna i rzuciem koci znowu, ju zgry przejty przyjemn wiadomoci zwycistwa. Schyliem si, by odczyta rzut, Etruskowie bowiem nie mieli na swoich kociach kropek, tylko litery. Stwierdziem, e zrobiem najlepszy moliwy rzut. Waciwie nie warto byo nawet prbowa mnie pobi, ale Lars Velthuru jednak sprbowa i przegra. W taki sam sposb wygraem i ja z kolei trzy razy z rzdu. Szlachetnie urodzeni modziecy zapomnieli o drwinach i siedzieli bez tchu w napiciu pochyleni nad toczcymi si komi. Nie mogli si powstrzyma, by nie wyrazi zdumienia i jeden z nich powiedzia: Takiej gry jeszcze nigdy nie widziaem. Wcale nie dry mu rka i nie oddycha nawet szybciej ni zwykle.
226

Byo to prawd, gdy patrzyem na latajce wrble i cieszyem si jesiennym niebieskim niebem w rwnym stopniu, jak braem udzia w grze. Na wskie policzki Velthuru wystpi lekki rumieniec, a oczy jego lniy, cho waciwie byo mu wszystko jedno, czy wygra, czy te przegra. Ale kocha on napicie samej gry. Odetchniemy teraz? zapyta znowu, gdy si zrwnalimy i mia z powrotem swoje trzy tabliczki z koci soniowej. Napeniem sobie puchar, wypiem z nim i zaproponowaem: Rzumy jeszcze raz, ale tylko jeden jedyny raz, eby zobaczy, kto wygra. Potem musz i. Uwaaem za stosowne nie zostawa zbyt dugo w towarzystwie tych pysznych modziecw. Wystarczao, e w ten sposb odwiedziem Larsa Arntha, ktry by moim przyjacielem. Jak chcesz rzek i rzuci pierwszy. Tak bardzo roznamitnia go gra. Poprosi zaraz o wybaczenie i nadmieni: To by zy rzut, ale nie zasuyem te na lepszy. Wygraem moliwie najmniejsz przewag punktw, i tak byo najlepiej, bo zagodzio to dla niego gorycz poraki. Potem wstaem, eby odej, a modzi szlachcice rozstpili si przede mn z szacunkiem. Nie zapomnij o twojej wygranej! zawoa Lars Velthuru i rzuci mi pytk z koci soniowej. Schwyciem j w powietrzu ze miechem i odparem, e wygrana nie jest taka wana, wiksza jest moja rado, e mogem si z nim spotka i zagra w koci. Modziecy patrzyli na mnie z otwartymi ustami, Lars jednak umiechn si tylko swoim adnym umiechem i powiedzia: Przyl do ciebie niewolnika z wygran dzi wieczr albo jutro wczenie rano. Przypomnij mi o tym, gdybym przypadkiem zapomnia. Ale nie zapomnia, chcia tylko da nauczk swoim towarzyszom, ktrzy zrazu zachowywali si wobec mnie tak pyszakowato, cho on przyj mnie jak przyjaciela. Zrozumiaem to wszystko lepiej, gdy jego okazale ubrany zarzdca przyszed tego samego wieczora do mojej skromnej gospody, przynoszc talent srebra o dwunastu cechowanych sztabach i poprosi o oddanie mu z powrotem owej pytki z koci soniowej. Dopiero wtedy pojem, e mwic o caym Lars Arnth mia na myli cay talent srebra. Talent srebra wicej ni wystarcza na zbudowanie domu, ozdobienie go i urzdzenie w najpikniejszy sposb, zaoenie ogrodu i zakupienie niewolnikw, by zajmowali si tym wszystkim. Postanowiem, e nie zagram wicej w koci w Tarkwinii i dotrzymaem tego postanowienia pomimo kilku pokus. Do Rzymu wrciem wic jako zamony czowiek, gdy Wolskowie wycofali si do siebie na zim. Ale nie chepiem si moj zamonoci, trzymaem si swojej pierwotnej zasady, by ywi si z pracy wasnych rk i na zwyky ludzki sposb. Zatrzymaem naturalnie to, co podarowaa mi Hekate, ale na powrt do Rzymu zacignem si jako zwyky eglarz na statek, ktry mia tam odpyn ze zboem z Tarkwinii. Etruskowie znowu sprzedawali zboe, odkd Rzym znalaz si w trudnociach z powodu Koriolana. Spostrzegli oni, e rzymski senat w kadym wypadku potrafi postara si o zboe z Sycylii, tote woleli raczej sami przej zyski z tego handlu, ni odstpi je kupcom w Panormos. W mglisty pnojesienny dzie wrciem znowu na brzeg targu bydlcego w Rzymie, ale tym razem szedem nad Tybrem z jednym ramieniem otartym od cikiej liny przy holowaniu statku ze zboem. W zwykym worku z kolej skry czuem cikie brzemi dobrego srebra i jako zwyky eglarz mgbym je moe przemyci na ld bez wiedzy kwestorw. Uznaem jednak za stosowne zgosi im to srebro, eby zapisali je do ksig pastwowych. Mogo mi to duo pomc w Rzymie,

227

gdyby wiedziano, e mam wasne mienie. Nie chciaem ju duej by uwaany za pieczeniarza przy stole Tercjusza Waleriusza. Moje srebro wzbudzio zdumienie u dowdcy statku i eglarzy. Pkajc ze miechu zaklinali si, e gdyby wiedzieli, i mam skarb w moim worku, niewtpliwie zabiliby mnie i wrzucili do morza. Ale patnik wypaci mi bez targowania od miedziakami, a ja woyem monety do sakiewki. Oszczdny czowiek bardzo by szanowany w Rzymie. Z workiem srebra na plecach, odziany w achmany, z bujn krzaczast brod i ramieniem obtartym od lin okrtowych wdrowaem znowu po ciasnych ulicach Rzymu i oddychaem zatrutym wyziewami bagien rzymskim powietrzem. Koo wityni Merkurego zobaczyem tego samego na p lepego augura ze zniszczon lask pastersk i zabrudzon brod, jak sta, czekajc na jakiego atwowiernego przybysza, by oprowadza go po osobliwociach Rzymu i wry mu wszelk moliw dobr przyszo. Pozdrowiem go z umiechem jak znajomego, ale on rzuci mi tylko krtkowzroczne spojrzenie i nie pamita ju z pewnoci mojej twarzy, odwrci si do mnie tyem, nie odpowiadajc na przywitanie. Dobrze znany by mi ju Rzym, dobrze znane byy wyboiste pyty kamienne pod moimi podeszwami, dobrze znane ryczenie byda na targowisku. Pragnienie arzyo si w mojej piersi, gdy spieszyem do domu Tercjusza Waleriusza u podna Velii. Brama staa otwarta, ale gdy chciaem wej, niewolnik odwierny zaoy szybko acuch na hak na supie, zacz wrzeszcze i stara si dosign mnie kijem. Dopiero gdy wymieniem jego imi, pozna mnie i zawstydzi si. Tercjusz Waleriusz jest w senacie, oznajmi, ale pani jest w domu. Misme przybiega do mnie na dziedzicu i obja mnie za kolana. Wyrosa, policzki jej si zaokrgliy, a wosy miaa krcone. Podniosem j na rce i pocaowaem, ale z jej twarzyczki patrzyy na mnie oczy Mikona. Zmarszczya nosek, obwchaa moj odzie i powiedziaa z wyrzutem: Brzydko pachniesz! po czym szybko wyswobodzia si z moich ramion. To mnie otrzewio. Wszedem ostronie do domu i miaem nadziej, e najpierw spotkam zarzdc domu, by wzi kpiel i oczyci odzie, nim spotkam si z Arsinoe. Ale ona nadbiega ju spiesznie na moje spotkanie, stana i wpatrujc si we mnie z czoem pobielaym od gniewu wykrzykna: Ach to ty, Turmsie! Jak ty wygldasz! Mona si byo tego spodziewa! Moja rado zgasa. Zrzuciem worek z grzbietu i wyprniem go przed jej stopami, tak e srebrne sztaby zadwiczay na kamiennej posadzce. Arsinoe schylia si, by zway jedn z nich w doni i patrzya na mnie szeroko otwartymi oczami, nie wierzc oczom. Wrczyem jej par nowomodnych kolczykw zakupionych w Veji i brosz sporzdzon przez najlepszego zotnika w Tarkwinii. Arsinoe ciskaa mi rk, trzymajc otrzymane klejnoty w obu ciepych doniach i rozjania si umiechem. Nie dbajc o moje brudne achmany, obja mnie ramionami, caowaa raz po raz moj zaronit brod twarz i wykrzykna: O, Turmsie, Turmsie, gdyby tylko wiedzia, jak smutno mi byo bez ciebie i jak trwog przeylimy tutaj, majc Wolskw pod bramami. A tymczasem ty wdrowae sobie wolny i beztroski przez ca wiosn i dugie lato a do pnej jesieni. Jak moge? Nadmieniem nieco chodno, e posyaem jej wiadomoci o sobie przy kadej okazji. W taki sam sposb dowiedziaem si, e nic jej nie brakuje i jest zdrowa, take o mnie nie musiaa si niepokoi. Ale czuem rwnoczenie ciepo jej ramion i jej gadk skr. Czy wic mogem nie zmikn? Przecie to bya moja Arsinoe. Cokolwiek zrobia, czy te chciaa zrobi, wszystko to nie mogo zagodzi mego aru i zastanawiaem si w duchu, jak to byo moliwe, e tak dugo mogem y z dala od niej. Wyczytaa swoje zwycistwo w moich oczach, wcigna gboko oddech i szepna sabo: Nie, nie, Turmsie, najpierw musisz si wykpa i woy nowe szaty oraz co zje.
228

Ale nie byem ju Grekiem i szaty byy dla mnie obojtne. Mj paszcz zostawiem na kamiennej posadzce atrium, kaftan na progu komnaty Arsinoe, a zuyte sanday zrzuciem z ng koo jej oa. To bya Arsinoe, jej nago odpowiadaa mojej nagoci, jej objcia moim objciem, jej oddech mojemu gorcemu oddechowi. Bogini umiechaa si z jej zagadkowych rysw, z jej pociemniaych oczu, uwodzicielska, kuszca, niezapomniana. Tak chc pamita j, Arsinoe.

7
W czasie zimy obracaem si w Rzymie wrd ludzi, take w Suburze, ktra miaa z saw, by pozna natur ludzk. Moja podr nauczya mnie nie wybiera ju sobie towarzystwa, kierujc si prnoci ani nie zawiera znajomoci z ludmi z powodu wywyszenia, jakie ich towarzystwo mogo mi da w oczach innych. Szukaem tylko ludzi, ktrych mogem uwaa za bliskich sobie. A takich znajdowaem rwnie dobrze wrd nisko, jak wysoko urodzonych, wrd szewcw, wrd atletw. W domu uciechy w Suburze zdarzyo mi si gra w koci z patnikiem statku, ktry przyby z elazem z Populonii. Kowale w Rzymie potrzebowali tej zimy duo elaza. Gdy przegra ju wszystkie pienidze, zacz drze wosy ze swoich warkoczy i postawi bezmylnie wolny przejazd na statku a do Populonii. Wygraem take i ten rzut, i zapewni mnie, e dotrzyma sowa, gdy dobrze wiedzia, e nie mgby ju na drugi raz powrci do uciech Subury, gdyby zostawi nie zapacony dug z gry w koci. Kiedy otrzewia, zda sobie spraw z tego, co zrobi i powiedzia: cignem sobie kopoty na gow, ale zasuyem na to przez moj lekkomylno. Musisz przynajmniej odzia si w szaty etruskie i zachowywa si w miar monoci jak Etrusk. Zawioz ci do Populonii, tak jak obiecaem, ale reszt musisz zaatwi sobie sam. Stranicy rudy elaznej nie lubi teraz obcych przybyszw. Pocieszaem go, pokazujc, e swobodnie mwi po etrusku, cho dotychczas udawaem, e mwi amanym jzykiem. Zwrciem mu te pienidze wygrane od niego, eby mg pocieszy si winem i towarzystwem dziewczt z domu uciechy. Nastpnego dnia poszedem odwiedzi go na pokadzie statku odziany w mj pikny strj etruski i szpiczast czapk z plecionymi frdzlami. Mimo przepicia bardzo si ucieszy, zobaczywszy, e nie jestem czowiekiem niskiego rodu, zapewni, e mog z powodzeniem uchodzi za Etruska, i powiedzia jeszcze raz, e mog by pewny, i dotrzyma obietnicy. Ale morze jest w tej chwili burzliwe, a jego dowdca chce zabra fracht do Populonii. Senat obieca da skry woowe za elazo, ale zwleka jak zwykle i targuje si o cen. Trwao wic a do wiosny, zanim podnielimy kotwic i wzilimy kurs na pnoc od ujcia rzeki, zaledwie dwa dni przed przyjciem Wolskw. Supy dymu wzdu wybrzea wiadczyy ju o tym, e byli oni blisko, ale kiedy spynlimy w d rzeki, dostalimy pomylny wiatr i udao nam si wymkn. Koo wybrzey tyrreskich nie mielimy si czego obawia, gdy byy one strzeone przez szybkie caeryjskie i tarkwiskie okrty wojenne. Wiatry byy niestae jak zawsze na wiosn, ale delfiny taczyy wawo wok brzuchatej stewy statku i kryy koo nas caymi stadami. Unikalimy niebezpieczestw morza i przybijalimy zazwyczaj do ldu na noc w jakiej osonitej zatoce, ktrych duo byo po drodze. Wiele z tych portw byo dokadnie oznaczonych, tak e szyprowie i sternicy mogli wybiera w por kurs statkw. Gdzieniegdzie zapalano na noc kagace, take w bezludnych miejscach, i byy one obsugiwane przez ludzi, ktrzy eglowali po morzach cae swoje ycie, a teraz dostawali chat i utrzy-

229

manie opacane przez najbliszy port albo placwk handlow. Tak to frachtowe statki tyrreskie mogy bezpiecznie eglowa z poudnia na pnoc i z pnocy na poudnie wzdu wybrzea. Minwszy Vetuloni i synn elazn wysp Etruskw na lewo od niej, dotarlimy do znakw morskich Populonii i okrt straniczy towarzyszy nam a do portu, eby dopilnowa, by adnego adunku nie wyadowano ani nikogo nie wysadzono na ld, a dopiero w Populonii. Pynlimy obok wielu ciarowych promw, ktre gboko zanurzone w wodzie o aglach i wiosach zday do miejsca wyadunku rudy. Wzdu brzegu, za solidnie zbudowanymi z drewnianych bali mostkami wznosiy si ciemnoczerwone usypiska rudy, a z tyu za nimi wznosi si dym z dow, w ktrych wytapiano elazo. Kiedy ju przycumowano ruf i wysunito trap na ld, otoczyli nasz statek stranicy zakuci od stp do gw w elazo. Jeszcze nigdy nie widziaem tak ponurego i przeraajcego widoku, gdy bro i uzbrojenie stranikw byo cakiem gadkie, bez najmniejszej ozdoby czy znaku. Take tarcze mieli gadkie, a hemy okrge, uksztatowane wok gowy i sigajce a prostych naramiennikw gadkiego napiernika pancerza. Przed oczami i ustami hemy miay czworoktne otwory, tak e stranicy wcale nie wygldali jak ludzie albo wojownicy, lecz jak nieludzkie potwory albo dziwne skorupiaki. Ich oszczepy i miecze pozbawione byy wszelkich ozdb. Ta zimna celowo stanowia widok bardziej przeraajcy ni piropusz powiewajcy na hemie albo szczerzce si oblicze na tarczy bohatera. Celnicy portowi, rwnie prosto odziani w szare paszcze, weszli nieuzbrojeni na pokad, a dowdca statku pokaza im swj list eglarski i pieczcie, jakie mia na nim jako dowd rejsu. Patnik przedoy spisy adunku, a potem wzywa kadego, by zdawa spraw o sobie przed obliczem celnikw. Przede wszystkim kady musia pokaza rce i celnicy ogldali je, by sprawdzi, czy istotnie byy to garcie zgrubiae od lin i wiose. Dopiero potem patrzyli ludziom w oczy i nie zwracali zbytnio uwagi, czy by to Iberyjczyk albo Sard, albo rybak z jakiego innego wybrzea, byle tylko byo oczywiste, e jest to zwyky eglarz, ktry nie szuka w porcie niczego innego prcz swojej miary wina i taniej kobiety jako towarzyszki oa. Ja byem ostatni. Kiedy zobaczyem to dokadne sprawdzanie, rad byem, e nie staraem si dosta do Populonii jako eglarz. Byem odziany w mj pikny tarkwiski strj i wosy miaem splecione w warkoczyki. Patnik wyglda na strwoonego. Ku memu zdumieniu celnik zadowoli si popatrzeniem mi w oczy, po czym rzuci spojrzenie swoim towarzyszom. Trzej groni stranicy wpatrzyli si na mnie zdumieni. Najmodszy podnis do do ust, ale przodownik zmarszczy czoo i spojrza na niego surowo, potem wzi zwyk tabliczk woskow, wycisn na niej sygnetem miejski herb, gow Gorgony, wrczy mi tabliczk i powiedzia: Wypisz na tym sam twoje imi, przybyszu. Moesz chodzi swobodnie po naszym miecie. Kiedy napotkaem jego spojrzenie, ujrzaem w nim porozumiewawczy bysk i pomylaem, e moe wiedzia on ju o moim pobycie na statku, ale z jakiego powodu chcia mi pozwoli zej na ld. Obawiaem si te, e Populonijczycy chc zastawi na mnie puapk, by potem tym atwiej mc mnie pojma i skaza za zbyt wielk ciekawo. Dlatego te uznaem za stosowne natychmiast odsoni moje zamiary i owiadczyem: Chciabym take uda si na wysp elazn i obejrze synne kopalnie, a take chtnie podrowabym po wntrzu kraju i zobaczy ogromne lasy, z ktrych bierzecie wgiel drzewny do uszlachetniania rudy na elazo. Celnik podnis wskie brwi i odpar niecierpliwie: Masz Gorgon na swojej tarczy. Wypisz tam sam imi, ktre chcesz uywa.
230

Zdumiony usiowaem wytumaczy: Na imi mam Turnus i przybywam z Rzymu. On jednak przerwa mi gestem i rzek: Nie pytaem ci o nic i nie powiniene twierdzi przed nikim, e byem ciekawy twego imienia albo rodu, albo miejsca zamieszkania, Byo to zdumiewajce. Patnik otworzy szeroko usta i wpatrywa si we mnie tak, jakby jeszcze nigdy mnie nie widzia. Ja sam nie mogem poj, dlaczego przyjmowano mnie tak yczliwie w tym miecie, ktre byo rwnie surowo strzeone przed obcymi jak port w Kartaginie. Miasto Populonia byo podobne do swoich stranikw, surowe i celowo zbudowane. Jego mieszkacy szczycili si cik prac i dym z dow do wytapiania elaza pokrywa ustawicznie sadz malowane ozdoby szczytowych cian domw. Znakiem miasta bya Gorgona, a jego bogiem Sethlans porodku, a Tinia i Uni po bokach. Tak wysoko czcili Populoczycy boga elaza. Syszaem, e w miecie byy rody bogatsze od najbogatszych rodzin w innych miastach etruskich, ale e te rody wadcw elaza zatajay zazdronie swoje bogactwo, jedli i ubierali si skromnie i posyali swoich synw na wysp, by wydobywali rud, a potem kazali im pracowa w gorcym arze dymarek, zanim odsonili przed nimi swoje tajemnice handlowe. Crki wydawali za m midzy sob w rodzinach zwizanych z elazem albo w podobnych rodach vetuloskich, twierdzc: elazo szuka elaza i nie moe si zadowoli glin czy wen. Tylko letni por w swoich lekko i przewiewnie zbudowanych wiejskich posiadociach daleko poza miastem, wrd strumykw i zielonych k pozwalali sobie wadcy elaza na odpoczynek i przyjemnoci. Gardzili wypalan glin i zbierali przedmioty sztuki z wszystkich krajw wiata, ze zota, srebra i koci soniowej, a zote lub srebrne talerze, czarki i nakrycia stoowe takiej rodziny mogy way cay talent, a nawet wicej. Postronnym jednak nie pokazywali swoich skarbw, a zoty sygnet nosili na pierwszym czonie palca wskazujcego jako przypomnienie, jak atwo jest utraci majtek. Pustym statkiem rudowym udaem si bez adnych przeszkd do wyspy rudy, Elby, obejrzaem jej kopalnie i jeszcze nietknite wydobyciem pola rudowe i przekonaem si na wasne oczy, e tak ogromne zapasy czystej rudy elaznej nie mogy si znajdowa nigdzie indziej na wiecie. Niewolnicy, przestpcy i celtyccy jecy wojenni, ktrzy wydobywali rud, cierpieli los niegodny pozazdroszczenia, ich mieszkania byy jednak suche, a poywienie wystarczajce. Trzy razy w tygodniu dostawali nawet miso. Dozorcy ich wyjaniali, e to nie z miosierdzia karmiono ich tak obficie, lecz po to, by przyspieszy robot, gdy do wydobywania rudy trzeba byo siy, a wygodzony niewolnik nie mgby sobie z tym da rady. Ale bardziej ni ruda, ciekawo moj wzbudzia witynia pioruna, gdy si o niej dowiedziaem. Staa ona na najwyszym wzgrzu w pobliu pl rudowych, a dookoa ustawione byy poniedziae stare posgi brzowe, przedstawiajce dwanacie etruskich miast Zwizku. Byy to tak prastare posgi, e niektre z nich miay zmiadon przez piorun gow albo stopione palce u stp. Ale nie naprawiano ich nigdy. W taki sposb kady z nich przechowywa histori najwikszych nieszcz swego miasta, lat nieurodzaju, wojen i zaraz. Wanie tam, gdy burze szalay najgwatowniej i byskawice pony najmocniej, wyczytywali najbieglejsi objaniacze piorunw znaki dla etruskich miast i ludw. W tym celu w ska wpuszczono wielk pyt z brzu i wyryto na niej znaki dwunastu stron wiata, dwunastu stref niebiaskich i dwunastu dobrych i zych znakw wrebnych bogw, ktre tumaczy umieli tylko kapani.

231

W wityni z biegiem lat wielu uczniw ponioso mier od uderzenia piorunu, inni pozostali przy yciu i zostali wtajemniczeni przez piorun w swoje powoanie. adnego innego wtajemniczenia nie wymagano, a trafionego przez piorun uwaano za witszego od innych kapanw pioruna. Kapan, najstarszy obecnie w wityni, wtajemniczony zosta przez piorun tu po tym, jak przyby na wysp jako modzieniec; suy z powodzeniem swemu miastu na ldzie staym przez ponad pidziesit lat, a do czasu, dopki jako najstarszy z kapanw pioruna nie zosta mianowany najwyszym nauczycielem w wityni na wyspie. O zwykym misterium wtajemniczenia nie wolno byo opowiada, zwaszcza obcym. Dowiedziaem si jednak, e majcy by wtajemniczonym musia wytrzyma niewidzialne uderzenia chosty po doniach i stopach, e wszystkie wosy na jego ciele jeyy si, i e iskry sypay si z czubkw jego palcw. Wrd witych przedmiotw w wityni znajdoway si ogromne, niezwykle cenne kaway bursztynu i najmiksze skry rysi, ktre przyszy tam wielk drog handlow przez przecz w pokrytych niegiem grach na pnocy, albo tej przez morze z Massilii. W tej na zewntrz nader skromnej drewnianej wityni nie wrono poszczeglnym osobom. Znaki pioruna odnosiy si do ludw i miast, i ostrzegay przed majcymi nadej nieszczciami, lub te przepowiaday dobre i urodzajne lata zbiorw. Ale pozwoliwszy wpierw krtko ostrzyonym uczniom w wityni pokaza mi wszystko, co godne widzenia i opowiedzie o brzowych posgach, najstarszy w wityni przyj mnie potem sam i spojrza mi gboko w oczy. Mwi mao, ale poczstowa mnie przanym chlebem i wod, i nakaza, ebym przyszed znw do wityni przy nastpnej burzy, jeli mam odwag. Nie musiaem czeka duej jak par dni, a ju czarne chmury zaczy przewala si przez morze od gr na ldzie staym. Wspiem si ciek na szczyt wzgrza z takim popiechem, e stukem sobie kolano o kamie, miaem te krwawe szramy na rkach i nogach od kolczastych krzakw na stromym stoku. Na samym szczycie zobaczyem, e morze pokryte jest bia pian i odlege byskawice rozpalaj si ju nad Populoni i Vetuloni na ldzie. Gdy starzec w wityni zobaczy, e nadchodz, spieszc si tak gorliwie, umiechn si zagadkowo piknym umiechem mdrca i powiedzia, e jeszcze nie ma takiego popiechu. Zaprowadzi mnie do wityni. Niebawem usyszelimy, e gwatowny deszcz zaczyna bbni po dachu, a woda z szumem spywa z rynien z wypalonej gliny i wszystkich dwunastu rozdziawionych lwich paszcz ustawionych na rogach dachu. Suchalimy grzmotw. Od czasu do czasu byskawice rozjaniay wntrze wityni i czarno pomalowane oblicze oraz biae gaki oczne boga piorunw. Gdy staruch uzna, e nadesza odpowiednia chwila, kaza mi si rozebra, woy weniany paszcz i kaptur od deszczu i wyprowadzi mnie na ulew. Niebo nad nami byo czarne. Poleci mi stan boso na brzowej pycie w skale i zwrci si ku pnocy. Sam ustawi si za mn. Ociekaem wilgoci, a przede mn pioruny krzyujce si ze sob licznymi zygzakami byskawicy biy raz po raz w pola rudowe. A nagle wszystko wokoo rozpomienio si i jasna byskawica, pokrywajca cae pnocne niebo, wystrzelia z chmur i triumfalnym ukiem uderzya z powrotem w chmury, tak e przed moimi olepionymi oczami nakrelia na niebie ogromny krg. Ziemi nie dotkna wcale. W teje chwili oguszy mnie straszliwy grzmot. Starzec pooy z tyu obie donie na moich barkach i powiedzia: Bg przemwi! Drc z zimna i wzruszenia poszedem za nim z powrotem do wityni. Wytar wasnorcznie do sucha moje ciao i wrczy mi gruby weniany kaftan, ebym si ogrza. Ale ani nie odezwa si, ani nie wry mi niczego, patrzy tylko na mnie czule i ze wzruszeniem, tak jak ojciec na swego syna. I ja te nie zapytaem go o nic, ale czuem potrzeb otwarcia si przed nim, i opowiedziaem mu, jak to bdc modziecem, przyszedem pewnego dnia do zmysw u stp poraonego piorunem dbu w Efezie, zbudzony do ycia przez capa, ktry bd mnie rogami tak, e katulaem si
232

po ziemi. Mwiem, e wiedziaem wtedy tylko to, e nazywam si Turms. Piorun zdar ze mnie odzie, tak e byem nagi i miaem mnstwo sicw od rogw capa. Z niewiadomoci odziaem si w wite weniane przepaski, ktre efeskie dziewice powiesiy w krzakach koo rda Afrodyty, i musiaem potem ucieka przed kamieniami i kijami pasterzy, a uratowaem si wpadszy do wityni efeskiej Artemidy. Tote bogini ksiyca zawdziczam swoje ycie cignem, opowiedziaem te, jak mdry Heraklejtos zapaci za mnie ofiar oczyszczenia i wzi mnie na ucznia, poniewa kocha wszystko, co byo dziwne i gardzi przesdami prostych ludzi. Grecy bowiem sdz, e ich najwyszy bg kieruje pioruny tylko przeciw najwikszym zbrodniarzom wyjaniem dlatego ludzie chcieli mnie ukamienowa. Mieli, by moe racj, bo cignem same tylko nieszczcia na Efez i na ca Joni. Temu starcowi wyznaem moje najtajniejsze przestpstwo, spalenie wityni Kybele w czasie wyprawy na Sardes, zbrodni, ktra sprawia, e wojna staa si nieprzejednana i wzbudzia u wielkiego krla nieprzejednan nienawi take do Aten. Opowiedziawszy to wszystko, schyliem przed nim gow i czekaem na jego wyrok. Ale on pooy opiekuczo do na mojej gowie i rzek: Cokolwiek zrobie, bye do tego zmuszony. Nie musisz obawia si ciemnej bogini, ty, pikny gociu na ziemi. My, Etruskowie, nie uwaamy czowieka trafionego piorunem i ocalaego za zbrodniarza. Przeciwnie. Sam widziae znak przed chwil. Twoje opowiadanie potwierdza przeczucie, jakie ogarno mnie za pierwszym razem, gdy zobaczyem twoj twarz, i ju si teraz upewniem. Moja ludzka ciekawo skonia mnie do zapytania: O czym si upewnie? Umiechn si melancholijnie i piknie, potrzsn sdziw gow i odpar: Nie mam prawa powiedzie ci, dopki sam tego nie odnajdziesz. A do tej chwili bdziesz obcy na ziemi. Jeli kiedy bdzie ci ponuro na duchu, jeli kiedy zwtpisz, wiedz, e stoisz w askach u bogw, a od tej pory take pod ochron naszego ziemskiego wadcy. W tej chwili otwary si bramy mego serca na ocie, ale zamkny si zaraz szczelnie na nowo, gdy nie osignem jeszcze z gry przewidzianego wieku. Wyjanienie zgaso w obliczu starca. Widziaem znowu tylko jego zmczone oczy, bia brod i przerzedzone wosy. Kiedy deszcz usta i chmury pocigny dalej na morze, poszed ze mn a do bramy wityni i pobogosawi mnie nabonie w imi swego boga. Promieniste soce wyszo zza chmur, powietrze byo przejrzyste, a ziemia mienia si i byszczaa. W kilka dni pniej poszedem znw za kaprysem, i statkiem, ktry opuszcza Populoni, popynem na pnoc do ujcia drugiej wielkiej rzeki Etruskw. Tam wysiadem na ld i powdrowaem w gr bystrej rzeki a do miasta Fiesole. yem tam jak czowiek midzy ludmi. Byem mczyzn w kwiecie wieku. Dopiero pod zim poszedem dalej, w gry, wzdu wielkiej rzeki, by tam i z biegiem Tybru do jego najwyszego biegu a do Rzymu. Wczesn wiosn opuciem Rzym. Wczesn wiosn tam wrciem. Ale wiosny w Rzymie nie chc opiewa, gdy kiedy wreszcie ujrzaem Arsinoe po roku rozki, stwierdziem, e znajduje si ona w daleko posunitej ciy i wcale nie cieszy si z tego, e znw mnie widzi.

233

KSIGA DZIEWITA Lukumon

1
Kiedy znowu wkroczyem do patrycjuszowskiej posiadoci Tercjusza Waleriusza, zobaczyem, e zmurszae supy przy bramie byy naprawione i wieo pomalowane. Znalazszy si w atrium, niemal nie poznaem domu, do tego stopnia wszystko byo lnice i czyste, i tyle tam byo poustawianych nowych cennych krzese i innych mebli. W basenie taczya wieo odlana z brzu uwodzicielka otulona tylko lekkim welonem, a drogi Tercjuszowi Waleriuszowi zaprzg wow z wypalonej gliny wsunity by w najciemniejszy kt. Wszystko to powoli chonem wzrokiem, by zyska na czasie i zebra zmysy po stwierdzeniu na pierwsze wejrzenie, jak sprawy si maj z Arsinoe, gdy ta wybiega na moje spotkanie. Oddech zaparo mi w piersi tak, jakbym nagle otrzyma miadcy cios. Kiedy milczaem tak uparcie, Arsinoe z zakopotan min dotkna palcami swego paszcza matrony i patrzc w ziemi powiedziaa: Ach, Turmsie, jake mnie przestraszy, pojawiajc si tu tak nagle i niespodziewanie. Mam ci naturalnie duo do wyjanienia, ale w moim obecnym stanie nie znosz adnych gwatownych wzrusze. Dlatego najlepiej bdzie, eby najpierw spotka si z drogim Tercjuszem Waleriuszem, zanim pomwimy ze sob. Wycofaa si szybko z powrotem do swojej komnaty, wybuchna gwatownym paczem i wzywaa dononym gosem suebne. Na jej pacz i woania wybieg Tercjusz Waleriusz z podniesionym kijem, w takim popiechu, e zgubi po drodze stos woskowych tabliczek z senatu. Kiedy mnie pozna, opuci kij, zrobi zakopotan min i odezwa si niepewnie: To ty, Turnusie? Sdziem, e ju nigdy nie wrcisz. Otrzymalimy bowiem wiarygodne wiadomoci, e utone, gdy statek poszed na dno w czasie burzy. Arsinoe spotkaa tego eglarza, kiedy zrozpaczona szukaa wszdzie wiadomoci o tobie. Przysiga z rk na moim ognisku, e statek zaton. My sami przebylimy tu cikie czasy podczas oblenia przez Wolskw i nigdy nie wtpiem w sowa tego czowieka. Tak wiarygodnie zapewnia, e na wasne oczy widzia, jak tone z ustami penymi wody. Powiedziaem spokojnie, e nie mogem posa do nich listu, gdy trwao oblenie. Byem jednak dostatecznie rozgoryczony, by doda, e widocznie nikt nie odczuwa braku tych listw i e byoby lepiej, gdybym nigdy nie wrci. Tercjusz Waleriusz odpar pospiesznie: Nie, nie, nie zrozum mnie le, drogi Turnusie. Zawsze jeste tu mile widzianym gociem i przyjacielem. Ciesz si naturalnie z caego serca, e jeste przy yciu i w dobrym zdrowiu, jak wida. Prawnie nie zmienia to sprawy w niczym. Arsinoe przyznaa przecie sama, e nigdy nie rozumielicie si ze sob nawzajem i e tylko okolicznoci zmuszay j, by ci towarzyszy, poniewa nie miaa adnego innego opiekuna, a tak gorco pragna wrci do rodzinnego miasta, z ktrego nieaskawy los wyrwa j w jej modych latach. Hm, tak, gdzie to ja jestem? Nie ywi do ciebie adnej urazy, ani te Arsinoe nie czuje do ciebie niechci. Nie zawarlicie przecie nigdy maestwa w prawnie wicej formie, a przynajmniej nie wedug prawa rzymskiego. Po tym, jak jej bogini uczynia ze mnie na nowo mczyzn na stare lata, uwaaem za uzasadnione, ba, nawet za swoj powinno ze wzgldu na jej stan zawrze z ni maestwo. W tym czasie, mimo surowych dowiadcze, ktre znielimy wszyscy, staem si o dziesi, jeli nie o dwadziecia lat modszy. Czy i ty nie uwaasz, e jestem modszy, Turnusie?
234

Ten dawniej tak rozsdny staruch zacz si puszy i pyszni, i drepta przede mn jak kogut, ktry wyciga szyj. Pomarszczona skra na szyi zwisaa mu fadami pod chud szczk. Kaza sobie zgoli brod, jedn rk unosi swoj obramowan purpur tog senatora kokieteryjnie niczym prny modzian. Nie wiedziaem, czy paka, czy mia si, tak smutny by to widok. Kiedy nic nie odpowiedziaem, Tercjusz Waleriusz cign z zakopotaniem: Wyniky z tego naturalnie rozliczne trudnoci, poniewa najpierw musielimy udowodni, e jest ona urodzon patrycjuszk i rzymiank. Chyba opowiadaa ci, jak dziwnymi zrzdzeniami losu uprowadzona zostaa w wiat, bdc bezbronn sierot. Ale dzielno wykazana przez ni w czasie oblenia i dobra opinia, ktr wyrobia sobie wrd rzymskich kobiet, przyszy jej tu z pomoc. Maonki senatorw pomogy mom zrozumie, e tylko prawdziwa rzymianka moe okaza takie powicenie, by ryzykowa ycie za swoje miasto, i takie samozaparcie. Senat przyj to za dowd jej pochodzenia i uzna j za rzymsk obywatelk, a w kocu nawet za patrycjuszk. Istniej przecie jeszcze inne dowody, cho z naturalnej koniecznoci byy one prawnie niekompletne. Inaczej nie moglibymy byli zawrze maestwa, poniewa zwizki maeskie midzy patrycjuszami i plebejuszami s prawnie niedozwolone. Popatrzy na mnie, stukn lask w posadzk i doda: W oparciu o nasze prawnie wane maestwo zniesione zostaj same przez si wszystkie poprzednie obietnice i zobowizania, do ktrych dana osoba mogaby bya zosta zmuszona albo skoniona w obcych krajach. Prawo rzymskie chroni od tej pory dobr saw, cze i mienie danej osoby. Przywoany stukaniem lask o posadzk wszed nowy zarzdca domu we wspaniaych szatach i skoni si przed swoim panem. Tercjusz Waleriusz kaza przynie chleba i wina, aeby przywita mnie w swoim domu i znowu potwierdzi sw gocinno. Z czystego roztargnienia pooyem mianowicie przypadkiem do na ognisku, a moe zrobio mi si zimno od tego, co usyszaem. Jego dowiadczone oko zauwayo mj gest, nie zgupia wida do reszty, i uczci stary zwyczaj. Kiedy ju napilimy si wina i przeamali ze sob chleb, usiedlimy naprzeciw siebie na nowych wygodnych krzesach i wino uderzyo nagle staremu czowiekowi do gowy, tak e poczerwienia na policzkach i na skroniach. Jestem szczerze rad cign dalej chepliwym tonem e przyjmujesz to tak rozumnie, Turmsie. Jeste rozsdnym czowiekiem. Arsinoe musiaa przyzna, e wysaa ci std, chcc si ciebie pozby, kiedy ju oczarowaa j moja osoba. Na domiar wszystkiego jeste przecie bezpodny i nigdy nie moga zazna z tob szczcia macierzystwa. Nie jej to przecie wina, e ten okropny Grek j zgwaci, wykorzystujc jej bezbronno, tak e urodzia potem Misme. Ale sama ona bya pena niewinnoci i nie nosia adnej zej myli w sercu. Ja osobicie szanuj j za to, e zatrzymaa dziewczynk mimo gorzkich wspomnie, ktre musi w niej wzbudza sam widok Misme, z powodu zoci na tego Greka bez serca. Wiele musiaa wycierpie Arsinoe. Rozumiem dobrze, e twoje przybycie na nowo obudzio wszystkie smutne wspomnienia. Teraz pacze nad swoim nieszczciem, ale myl, e wnet si znw uspokoi. Kobiety s nadzwyczaj wraliwe w takim stanie. Zacz gupkowato chichota pod nosem i bawic si kijem tkwicym midzy kolanami, cign: Jestem tylko starym wieniakiem w gbi serca, przywykym do hodowli byda, dlatego te nie wprawia mnie w zakopotanie jaka przesadna wstydliwo w tym, co si tyczy kobiety i mczyzny. Ale bardziej czystej niewinnoci ni u Arsinoe nie spotkaem wrd kobiet w Rzymie. A przecie jest ona bohaterk, Turnusie. Bya najmniejsz z Rzymianek, gdy z pomoc swej bogini sprawia, e Koriolan wstrzyma oblenie i odszed wraz z Wolskami.

235

Spochmurnia, cisn mocno kij i wspomina: Kiedy Wolskowie opornie wycofywali si, spldrowali i spalili take dobra patrycjuszy, i poniosem wtedy wiele szkd. Wylicza swoje straty, mamroczc z grymasem na ustach, ale nagle si rozjani: Zostaa mi jednak ziemia, no i pozbylimy si Koriolana. Wolskowie nie ufaj mu ju, gdy zaniecha oblenia bez walki, cho z wielkim trudem zbudowa wiee oblnicze i tarany. Tercjusz Waleriusz szuka dalej w swej kaprynej pamici, a usta jego ploty bez zwizku: Skoro mowa o bykach, tak cign i o wstydliwoci Arsinoe, senat przecignem na swoj stron. Ale najtrudniej byo mi przekona moich krewniakw, ktrzy nie wierzyli mi, dopki nie przekonali si na wasne oczy, e staem si znowu mczyzn. My, Rzymianie, nie jestemy zbytnio wstydliwi w takich sprawach. Podejrzani mczyni winni s przecie obnaa si na mocie albo na brzegu, by udowodni, e nie s zbiegymi rzezacami. Lecz eby mc przedstawi dowody w swojej sprawie, musiaem take pokona skromno Arsinoe. Cho dojrzaa kobieta, jest ona przecie wstydliwa jak moda dziewczyna, ktra po raz pierwszy oddaje si uciskom mczyzny. Bez wtpienia bknem przeykajc bez wtpienia, bez wtpienia. A Tercjusz Waleriusz cign ywo: Mj brat, mj bratanek i wyznaczony do tego celu senator musieli na wasne oczy by wiadkami, e jestem zdolny do wykonania obowizkw maeskich rwnie dobrze jak kady, i potem nikt ju nie wtpi, e to ode mnie Arsinoe zasza w ci. Opr moich krewnych usta, a mj bratanek Manius nawet przyspieszy ca spraw, do tego stopnia Arsinoe podbia jego serce swym wstydliwym zachowaniem. I teraz jest ju wszystko dobrze, i mog tylko chwali moj zmar on, ktra daa mi znak, objawiajc mi si w postaci Arsinoe. W tej chwili przysza Arsinoe z oczyma podpuchnitymi od paczu i wzrokiem wbitym w posadzk. Pochylia si i pocaowaa Tercjusza Waleriusza w czoo i wytara mu mimochodem brod i fady skry na szyi lnianym rcznikiem: Chyba nie wysilasz si niepotrzebnie mwic o przykrych sprawach, drogi Tercjuszu powiedziaa czule, rzucajc na mnie karcce spojrzenie. Gowa Tercjusza przestaa si trz. Wyprostowa grzbiet i wyglda jak senator. Zawsze najlepiej jest bra byka za rogi i wyjania nieprzyjemne sprawy od razu rzek pouczajco i zwrci si do mnie. Wszystko, jak mwiem, poszo dobrze, i jedyne, co pozostaje do wyjanienia midzy nami, to pewne sprawy pienine. Kiedy przybylicie do Rzymu, Turnusie, wasze mienie zostao przez pomyk zapisane na ciebie, ale nie sdz, by stao si to z powodu chytrego wyrachowania z twojej strony. Nie znae tylko zwyczajw i obyczajw w miecie i chciae chyba zabezpieczy skromne rodki Arsinoe, poniewa, jak syszaem, w wielu krajach jest tak, e kobieta nie moe posiada niczego na swoje wasne imi. Tak samo kazae zapisa na siebie ten niepeny talent srebra, o ktry prosia ci Arsinoe, aby przywiz z poprzedniej podry. Z naturalnej cakiem dumy chciaa przecie mie co w posagu, tak jakbym ja sam nie by dostatecznie bogaty. Poklepa Arsinoe po rce. Na pochwa Arsinoe musz wspomnie, e nie wytrzymaa mego wzroku i spucia swoje pikne oczy. Jako czowiek honoru, Turnusie cign Tercjusz Waleriusz z wielkim naciskiem zechcesz chyba bezzwocznie dopilnowa, by te rodki pienine Arsinoe zostay przeniesione na ni, tak jak i ja sam przy zalubinach przepisaem na jej imi pewne dobra i niewolnikw. Gdy zrozumia moje milczenie jako wahanie, spochmurnia i doda: Naturalnie, nikt nie moe ci do tego zmusi, ale obawiam si mocno, e twoja przeszo nie zniesie dobrze pewnych prawnych krokw. Dlatego ze wzgldu na ciebie samego chcemy
236

unikn wszelkiego rozgosu w tej sprawie, nieprawda, kochanie? Rzuci Arsinoe pytajce spojrzenie, a ona ywo potakna gow. Patrzyem na twarz Arsinoe, tak mi drog, na blask jej oczu i bia gadko nagich ramion. Natychmiast jutro powiedziaem pjd to zaatwi, tak eby nie byo adnych nieporozumie. Jestem tylko rad, e mog przysuy si Arsinoe, tak jak dotychczas to czyniem. Talent srebrem i sporo cechowanego i niecechowanego zota to wcale przyzwoity posag nawet w domu rzymskiego senatora, Tercjuszu. Niech powikszy on jej szacunek u szlachetnych dam Rzymu, cho najcenniejsze, co wnosi ona we wianie, to naturalnie jej wstydliwo i nienaganne obyczaje. I Arsinoe nie zaczerwienia si, tylko skina potwierdzajco gow i z roztargnieniem pogadzia bia doni rzadkie wosy na otumanionej gowie starca. Dlaczego wiec nie wpadem w furi z powodu tak wierutnych kamstw? Czemu nie otworzyem oczu Tercjuszowi Waleriuszowi i nie pokazaem mu, jak waciwie kobiet bya Arsinoe w rzeczywistoci? A przede wszystkim czemu nie zabraem jej stamtd gwatem? Gdyby rzeczywicie do tego doszo, poszaby mimo wszystko za mn, gdy nie moga oprze si mojemu dotkniciu. Wiedziaem o tym i poznawaem to zarwno w Eryksie, jak i w Segecie. Dlatego, e na nic by si to nie zdao. Arsinoe dobrze wiedziaa, czego chce. Jeli wybraa bogactwo, bezpieczestwo i szanowan pozycj w Rzymie u boku yczliwego starca raczej ni ze mn, czemu miaem jej w tym przeszkadza? Dzban by stuczony, a wino wypyno. Moe byoby moliwe sklei dzban, ale czemu miabym dalej drczy j i siebie samego? Tercjusz Waleriusz wierzy raczej jej ni mnie, zdawaem sobie z tego spraw i wiedziaem o tym z wasnego dowiadczenia. Jeli stary czowiek staje si w taki sposb szczliwy, czemu miabym mu zakca jego rado budzeniem podejrze? Na tyle mdry by przecie z pewnoci i tak, by wtpi w gbi serca w opowiadania Arsinoe. Ale chcia wierzy, wic wierzy, taka jest ludzka natura. Kiedy chtnie i bez targowania si zrzekem si caego mienia na rzecz Arsinoe, Tercjusz Waleriusz popad w zakopotanie i zerka na Arsinoe, jak gdyby proszc j o rad. Arsinoe ywo skina gow i Tercjusz Waleriusz pokona wrodzone skpstwo, i rzek: Jeste czowiekiem honoru, Turnusie, i zasugujesz na nagrod za twoje usugi. Uratowae przecie Arsinoe z pazurw bezwzgldnego Greka i odprowadzie j szczliwie z powrotem do rodzinnego miasta, z ktrego zostaa uprowadzona w tak modym wieku, e musiaa na nowo uczy si swego ojczystego jzyka. Dlatego ja i Arsinoe chcemy ci podarowa skromne gospodarstwo wiejskie z przynalenymi do niego pitnastoma morgami, narzdziami i dwojgiem niewolnikw. Zagroda ley na drugim brzegu rzeki, kawaek drogi od miasta cign pospiesznie. Jest ona oddzielona od moich pozostaych dbr i znajduje si na granicy z Etruskami, tak e niewielka to dla mnie strata. Tak wic nie musisz mie skrupuw. Ja sam dostaem j w zastaw na poyczk udzielon pewnemu plebejuszowi, ktry pniej poleg na wojnie. Niewolnicy, to stara, ale godna zaufania para maeska. Dom spalili Wolskowie, lecz chlewy i kurniki s w budowie. Para niewolnikw mieszka w prowizorycznym szaasie. Jego propozycja bya niewtpliwie szlachetna, wiedziaem bowiem, jaki jest skpy. Ale kiedy si zastanawiaem, zrozumiaem, e chce on moliwie jak najszybciej pozby si mnie ze swego domu w miecie. Tyle rozsdku zachowa w kadym razie, cho Arsinoe go oczarowaa. Gdybym zacz uprawia pitnacie morgw ziemi, zmusioby to mnie take do starania si o obywatelstwo rzymskie. Chciaem tego unikn i dlatego odpowiedziaem dopiero po chwili: Przyjmuj twj dar, by nie ciga haby na twoj szczodro, szlachetny Tercjuszu Waleriuszu. Nie sdz jednak, bym zacz uprawia ziemi. Zadowol si dochodem z niej i pozostan w miecie. Zdaje mi si, e potrafi dobrze si utrzyma, uczc dzieci po grecku albo wrc z rk, albo te wystpujc jako tancerz na witych przedstawieniach cyrkowych.
237

Arsinoe potrzsna gwatownie gow, a Tercjusz Waleriusz zawstydzi si z mego powodu, pooy jednak uspokajajco do na doni Arsinoe i powiedzia: Drogi Turnusie, jestem tylko rad, e si nie wstydzisz swego niskiego rodu i przyznajesz si do wczgowskiego ycia oraz zadowalasz si by tym, kim jeste. Myl, e Subura to cakiem odpowiednie miejsce dla ciebie i syszaem ju, e czue si tam dobrze wrd sobie podobnych, cho nie chciaem nic o tym mwi, dopki bye moim gociem. Arsinoe poczerwieniaa i wykrzykna: Ach tak, demaskujesz si teraz, Turmsie! Z pewnoci czujesz si najlepiej pord kobiet zej sawy i nie powiem, e bdzie, mi ci brakowao, a najlepiej byoby, eby nigdy nie wrci do Rzymu. Sam wiesz doskonale, e to ja ci podtrzymywaam, e dziki mnie nie upade tak gboko, jakby chcia. Ale rb, jak chcesz i tarzaj si w bocie. Nie mog wiecznie utrzymywa ci nosa nad wod. Musz myle o wasnej przyszoci i o moim nienarodzonym jeszcze synu. Tercjusz Waleriusz wzruszy si tymi sowami i potakiwa gow, a krew nabiega mu do skroni. Arsinoe tupna o posadzk i krzykna, rzucajc oczami byskawice: Id wic do swoich dziewek, im prdzej tym lepiej. Tu, w tym domu, nie cierpi tak nieprzyzwoitego czowieka jak ty. I jeli kiedy zobacz, e potkne si i zgubie paeczk, taczc w cyrku, kln si na bogini, e odwrc kciuk w d i poprosz innych, by uczynili tak samo, tak aby Rzym pozby si nieco swej hooty. No, no, no powiedzia Tercjusz Waleriusz z zakopotaniem, ale mnie zrobio si ciepo na duchu, kiedy zobaczyem, e Arsinoe wci jeszcze jest o mnie zazdrosna, cho wybraa sobie kogo innego. W kocu znw wybuchna paczem, zasonia oczy rkoma i wybiega z komnaty. Tercjusz Waleriusz i ja uzgodnilimy potem cakiem rzeczowo, e spotkamy si nazajutrz na forum u rejestratora kasy pastwowej. Ja miaem przepisa moje mienie na Arsinoe, a potem Tercjusz Waleriusz mia przepisa na mnie zagrod z przynalen do niej ziemi za formaln cen p miedziaka. Rwnoczenie mogem by odwiedzi rejestratora ziemskiego i wynagrodzi jednego z miejskich geometrw za oznaczenie gruntw. Wynajem sobie izb w Suburze naprzeciw miejsca, gdzie Tulia niegdy przejechaa wozem zwoki swego ojca. Odpowiadao mi to bardzo, gdy teraz nie mylaem ju rwnie dobrze o Rzymie, poznawszy wspaniae miasta Etruskw. Wszystko poszo potem tak, jak uzgodnilimy i udaem si za miasto, by obejrze moje pitnacie morgw ziemi daleko nad etrusk granic po drugiej strome wzgrza Janikulum. Osiwiaa i bezzbna para niewolnikw baa si mnie bardzo. Trzsc si ze strachu pokazali mi macior w chlewie, kilka kz i jawk. Swj najdroszy skarb przynis staruch z osmolonego szaasu. Bya to skra woowa, ktr sam wygarbowa i ukry przed Wolskami, gdy mia na tyle rozsdku, e zarn i wypatroszy pocigowego wou na zagrodzie, zanim przyszli. Miaem naturalnie prawo pod pretekstem zapuszczonej zagrody kaza zabi tych niezdolnych do pracy niewolnikw, ktrzy mogli mi tylko przysporzy wydatkw, cho potrzebowali niewiele do jedzenia, o czym ywo mnie zapewniali. W taki sposb traktowali Rzymianie bez krwioerczoci swoich sdziwych niewolnikw, rwnie miosiernie jak zarzyna si wou, ktry ju si wysuy. Ale serce nie pozwolio mi na to. Przeciwnie, sprzedaem naszyjnik, by kupi im nowy zaprzg wow i wynajem do pomocy dla nich pastuszka. Jego rodzicw zabili Wolskowie i by mi bardzo wdziczny, bo nie musia sprzeda si na niewolnika. Pniej kazaem zbudowa ma altan i umieci na cianie szczytowej malowane ozdoby z gliny na sposb etruski. Ale uczciwie mwic, byem marnym gospodarzem na swojej zagrodzie i kosztowaa mnie ona wicej, ni przynosia.

238

W Suburze i na forum atwo uzyskaem wiadomoci i wyrobiem sobie pogld na niezrwnan odwag Arsinoe podczas oblenia Rzymu przez Wolskw. Lud w Rzymie stanowczo wzbrania si chwyci za bro po stronie patrycjuszy. Na forum dochodzio do niepokojw i senat nie odway si nawet mianowa dyktatora, jak to byo kiedy indziej w zwyczaju w trudnych czasach. W tej sytuacji Arsinoe dostrzega dla siebie sposobno, by zyska sobie uznanie wrd szlachetnych dam rzymskich i przystpia z zapaem do stowarzyszenia dobroczynnego, gdzie Rzymianki z wszelkich stanw schodziy si, by tka ciepe szaty dla niesamolubnych obywateli, ktrzy przekadali ojczyzn nad spory partyjne i trzli si z zimna na murach w chodne jesienne dni i noce. Wesp z dostojnymi patrycjuszkami Arsinoe nosia na mury gorce zupy i ciepy chleb z kuchni Tercjusza Waleriusza. Wrd tych patriotycznych kobiet wyrniay si przede wszystkim nieugita matka Koriolana, Weturia, i jego etruska ona, Wolumnia, ktr polubi by dla posagu i o ktr nigdy nie dba, cho urodzia mu dwch synw. Zuchwali dowcipnisie mwili, e Koriolan uciek z Rzymu tylko po to, by pozby si swej nieznonej ony. Arsinoe zostaa w tym towarzystwie dobrze przyjta. Po tym, jak lud zmusi senat do wysania posw do Koriolana z propozycj pokoju i po tym, jak kapani z Regium na prno prbowali przekona go, apelujc do bogw, Arsinoe wpado do gowy, by w swoim dostojnym stowarzyszeniu szwaczek zaproponowa wysanie do Koriolana poselstwa kobiet rzymskich, ktre skoniyby go do zawarcia pokoju. Nie zdoa on si chyba oprze zom matki, penym wyrzutu spojrzeniom ony i widokowi swoich maoletnich synw, twierdzia Arsinoe. Kobiety obawiay si, e dzicy Wolskowie obrabuj je i zabij, albo zrobi im jeszcze co gorszego. Ale nieustraszono i pomienny zapa Arsinoe porway je, i ponad dwadziecia dostojnych Rzymianek poszo za ni. Na czele kroczya chwiejc si na nogach Weturia, a potem sza zanoszc si od szlochu Wolumnia, prowadzc za rk dwch paczcych synw. Senat zakazaby zdecydowanie tak zuchwaego przedsiwzicia, ktre bez zastawu i wykupu dawao Koriolanowi do rk znakomitych zakadnikw. Ale onierze dobrze znali Arsinoe i pamitali jej gorce zupy oraz to, jak uczyli j na murach aciny, gdy piknie umiechnita tumaczya, dlaczego tak kiepsko mwi ojczystym jzykiem. Otwarli chtnie bramy przed ni i towarzyszcymi jej kobietami, zanim senat zdy si zebra, a konsul wysa konnego goca z zakazem tej wyprawy. Zmarznitych i wygodniaych Wolskw do tego stopnia zaskoczyo przybycie dostojnych kobiet, e z okrzykami wdzicznoci przyjli chleb i misiwo, ktre Rzymianki przyniosy ze sob w koszach i dzieliy midzy nich, a potem odprowadzili je do obozu, a do namiotu Koriolana, nie czynic krzywdy adnej z nich. Przed namiotem pon wielki stos i kobiety skupiy si tam, by ogrza si przy ogniu, gdy trwao a do pnego wieczora, zanim Koriolan zgodzi si przyj matk i synw. Przy ognisku Arsinoe zwierzya si kobietom z tajnikw swej bogini i zapewnia, e gdyby nie byo ju innego wyjcia, ona sama sprbuje poruszy Koriolana z jej pomoc, jeliby zy matki i czuo maonki tego nie dokazay. Umalowaa Wolumnii twarz, wargi i brwi, aby uczyni j pikniejsz w oczach maonka, ale ja osobicie sdz, e uczynia to tylko dlatego, by pozyska zaufanie Wolumnii, dobrze wiedzc, e twarzy Wolumnii nie mona byo upikszy. Suchajc chichotw kobiet przy ognisku, Koriolan w kocu zaciekawi si i wpuci je do swego namiotu. Weturia pamitaa o zach, gorzko przeklinaa syna i mwia, e auje i wydaa na wiat zdrajc ojczyzny. Gdyby wiedziaa ju wtedy, co si stanie, zadusiaby raczej wasnorcznie swego Gnejusa w koysce, ni ogldaa go teraz na wasne oczy, duego i dorodnego, najbardziej mskiego z rzymskich mczyzn, ale noszcego znaki Wolskw. Wolumnia wypchna przed siebie obu synw nieborakw i zapytaa, czy Koriolan chce zniszczy ojczyzn swoich dzieci. Przypomniaa mu, e byli mimo wszystko szczliwi, gdy je
239

spodzili razem, i jaki wspaniay dom Koriolan mg zbudowa za jej pienidze. Teraz mia on zosta spldrowany, oe maeskie zbezczeszczone, a zwycizcy Wolskowie mieli sprzeda ich synw na niewolnikw. Koriolan, rosy mczyzna o gow wyszy ni inni Rzymianie, sucha cierpliwie, zerkajc na Arsinoe, ktra staa obyczajnie i cicho ze spuszczon gow. Ale o ile j znaem, zadbaa z pewnoci o to, by Koriolan mg zobaczy jej kunsztownie uoone rudozote wosy i biay kark. Nie zdziwioby mnie nawet, gdyby przez niedopatrzenie pozwolia swemu paszczowi rozchyli si i nie zauwaaa tego w tej penej napicia chwili. W kocu Koriolan powiedzia, e znajduje swoj matk tak jak dawniej, bo rwnie surow i bez serca, tak jaka bya wtedy, gdy on wzrasta, rwnie mao wiedzc o tym, co znaczy mio macierzyska. Wolumni pocieszy sowami, e Wolskowie po zdobyciu miasta z pewnoci jej nie tkn, gdy nawet oni maj oczy w gowie. Synw obieca wykupi z niewoli. Pozwoli mwi kobietom uly sobie na sercu, ale skoro nie maj mu nic mdrzejszego do powiedzenia, zmuszony jest odesa je z powrotem do miasta, poniewa jako dowdca wojska ma inne i waniejsze sprawy na gowie ni wysuchiwanie biadania i zoliwego narzekania kobiet. Mwic to, Koriolan przyglda si ciekawie Arsinoe, i inne kobiety wypchny j do przodu, cho opieraa si z wielk skromnoci. Wzyway j, eby przywoaa swoj bogini, ktra mogaby znale odpowiednie sowa, by przekona Koriolana. Arsinoe odpara, e w tym celu ona i Koriolan musz zosta sami w namiocie, jeli Koriolan z jakiego powodu nie uzna, e musi si obawia jej, sabej kobiety. Ale gotowa jest zrzuci z siebie paszcz i pokaza, e nie ukrywa adnego sztyletu, aby go zabi. Koriolan odpar yczliwie, e to moe poczeka, dopki nie zostan sami, po czym odesa kobiety, a take swoj stra przyboczn. Wicej nie wiedziano w Rzymie o rozmowie Arsinoe i Koriolana w cztery oczy, ale Arsinoe pozostaa w jego namiocie a do witania i zabobonne kobiety twierdziy, e cay namiot promienia nieziemskim wiatem. Inne znw byy zdania, e to tylko ksiyc tak wybieli namiot przed ich oczyma. W kadym razie w kocu pojawia si Arsinoe miertelnie blada z wyczerpania, kazaa kobietom wielbi bogini Wenus i jej potg, i pada zemdlona w ich objcia. Koriolan nie pokaza si wicej, ale przysa dwornie oddzia Wolskw, by odprowadzili kobiety z powrotem do miasta, i lektyk dla Arsinoe. Jeszcze tego samego dnia wyda rozkaz zaprzestania oblenia. Wolskowie zwinli obz i odeszli duymi grupami, nie dbajc nawet o to, aby spali wzniesione ju wiee oblnicze. Przez wiele miesicy nie widziaem Arsinoe i nie chciaem te przechodzi obok domu Tercjusza Waleriusza. Z powodu jej stanu przebywaa przewanie sama. W najgortsze dni lata rozpoczy si jej ble porodowe. Przekupiony przeze mnie niewolnik przybieg z wiadomoci o tym, i te dugie godziny byy dla mnie tak okropne do wytrzymania, e chodziem tam i z powrotem po mojej ndznej izdebce, zaciskajc pici do krwi z rozpaczy, e nie mog by przy niej i przynie jej ulgi. Kochaem przecie Arsinoe i nic nie mogo zgasi mego uczucia do niej. Pord by istotnie ciki i trwa ca dob, gdy chopak way ponad osiem funtw. Kiedy wreszcie ujrza wiato dzienne, z rozpalonego nieba spad nagle grad, biy pioruny, a jeden z nich zaeg star wityni rzymskiego boga granic, z ktrej ten nie chcia si usun, by zrobi miejsce Jowiszowi. Burza ta nie bya jednak moj win, gdy akurat wtedy czuem si cakiem oszoomiony i niespokojny. Grad spustoszy pola i zabi pasce si owce, ale chmura burzowa zrodzia grad i pioruny dopiero po tej stronie Tybru, tak e moje mae plka na stokach Janikulum zostay oszczdzone i nawet skorzystay od deszczu. Gdy Tercjusz Waleriusz zobaczy i poczu w ramionach ciar tego chopca, ktry narodzi si do blu ycia i krzycza na cae gardo, oszoomia go rado i kaza zoy w ofierze woy, owce i winie w wielu rnych wityniach, tak jakby chodzio tu o wydarzenie wielkiej miary. Nie trwao dugo i chopak skoczy roczek, gdy znw zobaczyem Arsinoe.
240

2
Byo to pnym latem, miasto byo ciche i spokojne, ludzie pracowali na polach, a ci, ktrzy pozostali w miecie, szukali cienia i wychodzili dopiero o zmierzchu. W ciasnych uliczkach Subury unosi si odr brudu, zgniych owocw i garbowanych skr. Szczcie umiechno si do Rzymu, poniewa Wolskowie, ktrzy najpierw zawarli przymierze z Ekwami, pokcili si ze swymi sprzymierzecami i prowadzili z nimi zajad wojn, tak e Rzym nie musia ju obawia si niczego ani od nich, ani od Ekww. Byem wanie zajty uczeniem, z czystej przyjacielskiej przysugi, jednej z modych tancerek z cyrku, ukadu rk i krokw witego etruskiego taca, gdy Arsinoe cakiem nieoczekiwanie wesza do mojej izdebki w Suburze. Nie byo moj win, e dziewczyna nie miaa nic na sobie, gdy dzie by gorcy i dla tancerki najlepiej jest wiczy nago, poniewa wtedy moe ona obserwowa swoje ciao. Stanem jednak jak wryty ze zdumienia i najchtniej zapadbym si pod ziemi, gdy zobaczyem, w jaki sposb Arsinoe spojrzaa wpierw na mnie, a potem na biedn dziewczyn, ktra nie zdawaa sobie sprawy, e robi co zego. W swej niewinnoci nie narzucia nawet paszcza na ramiona, lecz staa dalej z jednym kolanem podniesionym i domi zwrconymi ku grze w pozycji, ktrej przed chwil usiowaem j nauczy. Arsinoe nie zmienia si wcale, bya tylko dojrzalsza i pikniejsza ni kiedykolwiek. Odezwaa si sarkastycznie: Wybacz mi, Turmsie, nie chc ci przeszkadza w twoich uciechach, ale musz z tob. porozmawia, a tylko dzi mam t moliwo. Drcymi rkami zebraem proste szatki dziewczyny, wcisnem je w jej rce, wypchnem j przez drzwi i zamknem je za ni. Arsinoe usiada na moim skromnym krzele, rozejrzaa si wokoo, westchna smutno, potrzsna gow i rzeka z ubolewaniem: al mi ciebie, Turmsie. Syszaam wprawdzie, e popade w ze towarzystwo, ale nie wierzyam w to, co ludzie mwili. Wolaam raczej tumaczy wszystko na dobre. Ale teraz musz przecie wierzy wasnym oczom, a one sprawiaj mi przykro. Kwana gorycz podesza mi do garda na jej widok, gdy tak siedziaa spokojnie przede mn, jakby nigdy nic si nie stao. Tak, prowadziem ze ycie i wpadem w ze towarzystwo odparem. Uczyem gupich chopcw po grecku i nauczyem ich nawet paru wierszy z Hipponaksa. Dwa dni z niewiast najweselej czek spdza. Gdy j za on pojmie i gdy w grb kadzie*. Hipponaks mieszka w Efezie. Dlatego to te jego wiersze zapady mi tak gboko w pami. Ale rodzicom nie podobay si te nauki. Straciem moich uczniw. Arsinoe udaa, e mnie nie syszy, westchna tylko lekko i powiedziaa: Ona ma za grube ydki i zbyt masywne biodra. Jest te za niska. Ale ma talent tancerki achnem si, uraony za moj podopieczn. Tylko dlatego jej pomagam. Ach, Turmsie, Turmsie westchna Arsinoe. Mylaam, e przynajmniej jeste bardziej wymagajcy, jeli chodzi o kobiety. Ten, kto skosztowa winogron, nie zadowoli si ju zwyk rzep. Ale ty przecie zawsze bye inny. Take i dawniej zdumiewaam si z powodu twojego niewybrednego smaku. Miaem ogromn ochot wyzna, e ca moj istot przenikno wzruszenie i rado, e znw j ujrzaem i e serce moje dry z zadowolenia, gdy zdaem sobie spraw, e nadal ukadaa wosy i malowaa twarz tak starannie ze wzgldu na mnie. Ale byo dla mnie najlepiej za* przekad Stefana Srebrnego

241

chowa chd i nie poddawa si jej mocy jeszcze raz. Tote usiadem na brzegu oa, gdy trzsy mi si kolana, i zapytaem: Czego chcesz ode mnie, Arsinoe? Rozemiaa si dwicznie, zaprzestaa wszelkiego udawania, przecigna si w taki sposb, ebym mg zobaczy jej nogi, i przyznaa: Naturalnie, e chc czego od ciebie, Turmsie. Musiae to zrozumie. Inaczej nie przyszabym tu. Jestem jednak rada, e widz ci znowu i serce moje dziwnie skacze w piersi, kiedy patrz na twoje szerokie usta i podune oczy. Daj spokj, Arsinoe prosiem pokornie, szukajc wzrokiem noa, eby mc odci sobie palce, gdyby wbrew woli prboway dotkn jej gadkiej skry. Moe rzeczywicie bym tak zrobi, gdy dotknicie jej byoby dla mnie zgub. Ale na szczcie moja wola okazaa si silniejsza od moich rk. Wiesz sam najlepiej, Turmsie, jak niewypowiedzianie ci kochaam zapewniaa Arsinoe sabym gosem. I przypuszczalnie serce moje nadal jest zwizane z tob, cho niegodziwe wobec Tercjusza Waleriusza i mojego syna. Ale opanujmy nasze uczucia i zostamy tylko dobrymi przyjacimi. Gdy najlepiej jest tak, jak si stao. Kiedy kobieta dojdzie do mojego wieku i jej pikno zaczyna przemija, potrzebuje poczucia bezpieczestwa. Zmczyo mnie powicanie si i rezygnowanie z wszystkiego dla twoich okropnych kaprysw. Bye zawsze samolubem, Turmsie. Ale rozumiesz chyba, e przynajmniej formalnie masz pewne obowizki wobec Misme. Dziewczynka skoczy niebawem siedem lat. Najwyszy czas, eby wysza z domu Tercjusza Waleriusza. Cho on taki dobry i szlachetny, niecierpliwi si, kiedy dziewczynka biega za nim krok w krok. A i mnie samej przypomina ona w przykry sposb o smutnych dowiadczeniach przeszoci. Oczywicie odrzekem. Nie wiedziaem wcale, e urodzia si w Rzymie w patrycjuszowskiej rodzinie. Prawda, e nigdy ci nie opowiadaam o moim nieszczliwym dziecistwie powiedziaa Arsinoe bezczelnie. Ale w Rzymie Misme jest nieprawym dzieckiem, a to mi nie przystoi w mojej obecnej pozycji. Gdybym tylko bya wpada na myl, eby zrobi jej ojca patrycjuszem, mogabym moe urzdzi wszystko tak, by zostaa westalk i w ten sposb miaaby zabezpieczon przyszo. Ale nie mona przecie wymyli wszystkiego na raz. I tak byo dostatecznie trudno udowodni moje wasne pochodzenie, jak sobie zdajesz spraw. Teraz chopiec wypenia nasz dom i Tercjusz nie potrafi myle o niczym innym. Z uwagi na moj dobr saw byoby dobrze, gdyby przynajmniej raz zechcia pomyle o twoich obowizkach i zabra swoj crk, i utrzymywa j. Moj crk? wykrzyknem zdumiony. Arsinoe zniecierpliwia si, gdy sprawa ta bya dla niej nieprzyjemna i powiedziaa gniewnie: Naturalnie, e Misme jest na swj sposb twoj crk, a przynajmniej crk twego najlepszego przyjaciela. Jeli nie chcesz myle o mnie, pomyl o Mikonie. Nie chcesz chyba, eby jego dziecko zostao opuszczone. Nie ma o tym mowy odparem. Chtnie oczywicie wezm Misme do siebie i to wcale nie dlatego, eby ci dopomc. Lubi t dziewczynk i brakuje mi jej. Ale skoro mowa o twoim synu, musisz mi wybaczy moj msk ciekawo. O ile syszaem i dobrze zrozumiaem, a take przypominajc sobie twoj bogini i policzywszy miesice na palcach, jest on wyranie synem Koriolana. Arsinoe przycisna mi mikk do do ust i rozejrzaa si przestraszona dokoa. Ale bylimy sami. Uspokoia si i umiechna:
242

 Przed tob nie potrafi naturalnie utrzyma niczego w tajemnicy, Turmsie, bo ty znasz mnie najlepiej z wszystkich ludzi przyznaa. W kadym razie chopiec jest z jednego z najlepszych rodw patrycjuszowskich Rzymu, a jego ojciec najdorodniejszym z mczyzn w Rzymie. Uwaaam, e jestem to winna Tercjuszowi Waleriuszowi. Nie, swego syna nie musi si wstydzi, mimo e ojciec chopca jest zarozumiaym durniem i musi ju na zawsze y na wygnaniu. Ale moe i tak jest najlepiej dla mojego spokoju ducha. Jej uczciwe wyznanie stopio we mnie lody. Zaczlimy rozmawia ywo i nieskrpowanie jak dawniej. Kusia mnie do miechu i jeszcze raz zdaem sobie spraw, dlaczego kochaem ja kiedy tak mocno i wci jeszcze kocham, gdy drugiej takiej kobiety jak ona nie byo na wiecie. Ale nie dotknem jej. Czas bieg niepostrzeenie a do wieczora na naszej wesoej rozmowie, a nagle wzdrygna si, spostrzegszy, e w izbie ciemnio si, otulia si paszczem i zasonia gow na sposb przyzwoitych rzymianek. Musz ju i powiedziaa. W najbliszych dniach przyl do ciebie Misme i ufam, e zaopiekujesz si ni, tak jakby bya twoim wasnym dzieckiem. Miaem wraenie, e nie troszczya si zbytnio o to, gdzie Misme bdzie rosa. Bya ni rozczarowana, dlatego e Misme odziedziczya pyzate policzki Mikona i jego przysadzist budow, poruszaa si niezgrabnie i nie moga sprawia zadowolenia matce. Tote pozbycie si dziewczynki byo ulg dla Arsinoe. Ja jednak nie mogem znie myli, e Misme bdzie si wychowywaa i rosa w Suburze wrd cyrkowcw i elementw przestpczych. Zabraem j do mojej zagrody i pozostawiem u starej pary niewolnikw; w ten sposb sam bywaem tam czciej ni dotychczas, gdy chciaem nauczy Misme czyta i pisa, i wychowa j na swobodn i samodzieln dziewczynk, co byo w Rzymie niezwyke. Arsinoe pomylia si, gardzc dziewczynk, gdy Misme bya bardzo pojtna. Uwolniona od ponurego domu i ustawicznych nagan, rozwijaa si szybko, sprzyjao temu swobodne ycie na wsi, lubia zwierzta, chtnie zajmowaa si bydem i potrafia nawet osioda konia i jedzi po kach. W cigu dwch lat cera jej staa si rana i gadka, i Misme wyrosa na smuk dziewczyn, jakkolwiek wci jeszcze biegaa jak ciel. Za kadym razem, kiedy wracaem z podry, czuem coraz to wiksz rado, widzc, jak jej ciemne oczy rozjaniaj si z radoci na mj widok. Gdy dosza do wieku dziewczcego, wyraz jej oczu zacz coraz bardziej przypomina niespokojny wzrok Mikona i Misme nauczya si mia z innych, a take z siebie samej. Taka staa si Misme.

3
A do Rzymu dotara w kocu wie o mierci krla Dariusza. Bya to nowina, ktra wstrzsna wiatem. Grecy cieszyli si i odprawiali uroczystoci dzikczynne u otarza Heraklesa, gdy uwaali, e niebezpieczestwo, ktre grozio greckiej macierzy, ustpio teraz, oraz byli zdania, i dziedzictwo wadzy wywoa wzburzenie i niepokj w tak wielkim krlestwie, albowiem ten, kto je odziedziczy, bdzie mia co innego na gowie ni sprawy greckie. Ale Dariusz zbudowa trwae mocarstwo z ludw, nad ktrymi panowa, i stworzy taki porzdek, e nic niepokojcego si nie stao. Przeciwnie, mwiono, e jego syn Kserkses, ktry po dugim okresie rzdw Dariusza nie by ju modzieniaszkiem, posa zaraz posw do Aten i innych miast greckich z daniem wody i ziemi na znak podporzdkowania. Tym razem Ateczycy nie omielili si wrzuci posw do studni, lecz przyjli ich z szacunkiem. Niektre miasta, obawiajc si ssiedztwa z podbit przez Persw Tracj, odday wod i ziemi z myl, e odrobina ustpliwoci nie moe zobowiza ich do niczego.

243

Wszystko to dziao si daleko, ale jak fale po kamieniu wrzuconym do wody rozchodz si krgami, by zama si dopiero na brzegach sadzawki, tak te i skutki tych wiatowych wydarze dotary take do Rzymu. Krlestwo perskie obejmowao przecie cay wschodni wiat od rwnin scytyjskich a po rzeki Egiptu i Indii, tak e wielki krl mia wszelkie powody, by uwaa cay wiat za swj brodzik, i uznawa za swj szczeglny obowizek i powinno, rozszerzy taki sam pokj i bezpieczestwo na wszystkie kraje, w celu pooenia kresu wszelkim wojnom po wsze czasy. Kiedy o tym mylaem, wydaway mi si rzymskie spory i powolne rozszerzanie si kosztem ssiadw czym rwnie nieznacznym jak ktnia kilku pastuchw o pastwiska. Take wewntrzna walka o wadz midzy patrycjuszami i plebejuszami, w ktrej jedni i drudzy rwnie pyszakowato uwaali si za prawdziwych Rzymian, wydaa mi si jakby skrzeczeniem ab w botnistej kauy. Natknem si na mego przyjaciela Ksenodotosa wkrtce potem, jak przyby do Rzymu na kartagiskim okrcie, wanie w chwili gdy wyszed z wityni Merkurego, zoywszy tam ofiar dzikczynn za szczliw podr. Zrzuci perski strj i mia na sobie joskie szaty drogiego i najnowszego wzoru. Wosy jego pachniay z daleka, a sanday mia przetykane srebrem. Take i on zgoli kdzierzaw brod. Ale poznaem go natychmiast po obliczu i oczach, i pospieszyem go pozdrowi. Kiedy mnie pozna, obj mnie serdecznie i wykrzykn: Mam szczcie, bo ciebie pierwszego zamierzaem odszuka, Turmsie z Efezu. Potrzebuj twojej rady w tym obcym miecie, a ponadto mam ci duo do powiedzenia w cztery oczy. Mojego mieszkania w Suburze nie chciaem pokazywa Ksenodotosowi. Powiedziaem mu wic, e mieszkam skromnie na mojej maej zagrodzie pod Rzymem. On ze swej strony nie chcia omawia swojej sprawy w gospodzie, gdzie jedlimy i pili ze sob. Dlatego te przyszedem nastpnego dnia, zabraem go i udalimy si razem przez most na drug stron Tybru; ogldalimy krajobraz i trzody byda, a doszlimy wreszcie do altany. Powiedzia uprzejmie, e dobrze zrobia mu przechadzka, i e powietrze na wsi jest przyjemne, ale spoci si od wdrwki i wida byo, e nie uywa ng zbyt czsto w ostatnich latach. Uty te i jego dawna zachanna dza wiedzy przesza w szybk i chodn kalkulacj. Przyzna sam, e w Suzie osign wpywowe stanowisko jako doradca w sprawach zachodniego wiata. ask obecnego wielkiego krla, Kserksesa, zdoby ju przed mierci Dariusza. W Kartaginie mamy naturalnie persk rezydencj i przedstawiciela wielkiego krla mwi. To stamtd przybywam, ale nie podlegam mu, cho pracujemy razem. Interesy wielkiego krla i Kartaginy nie s sprzeczne, zgadzaj si dobrze ze sob. Rada w Kartaginie wie, e ich handel zostaby uniemoliwiony, gdyby wielki krl zamkn porty na wschodnim morzu. Podczas naszej wdrwki wspomnia mimochodem, e posiada dom w Suzie i stu niewolnikw, ktrzy si nim zajmuj, jak rwnie skromne mieszkanie w Persepolis, gdzie ogrody i fontanny z powodzeniem mogo obsuy pidziesiciu niewolnikw. on nie posiada, gdy chcia unikn kobiecych sporw. Wielki krl Kserkses poczytywa mu to tylko za dobre. Wywnioskowaem z tego, jak i dlaczego zyska aski nowego wielkiego krla, cho sam zbyt by delikatny, by si tym chepi. Ja osobicie nie chciaem przedstawia si bogatszym, ni byem. Miaem pikne rdo i dokoa kilka ozdobnych drzew, ktre sam zasadziem. oa ze somianymi materacami kazaem wynie do rda, a wite weniane przepaski wisiay na gaziach krzakw. rdo penio rol chodnej piwnicy, a Misme podawaa nam proste wiejskie potrawy, chleb, ser, gotowane jarzyny i upieczon w doku wieprzowin z wieprzka, ktrego zoyem rano w ofierze Hekate. Czyste lniane poduszki Misme wypchaa pachnc traw. Nasza wdrwka sprawia, e Ksenodotos mia dobry apetyt. Jad apczywie i prosi o wicej, tak e Misme wkrtce go polubia. Stara niewolnica, ktra wielce si zrazu niepokoia z powodu swojej prostej sztuki gotowania, pakaa z radoci, gdy Ksenodotos kaza przywoa j do siebie
244

i sam jej podzikowa za niezrwnany posiek. Kiedy zobaczyem, jak ten wytworny wiatowiec si zachowuje i jak umie zyska oddanie prostych ludzi i sprawi im rado, zmieniem zdanie o jego wysokim stanowisku i nabraem wikszego szacunku dla perskich obyczajw. Podzikowawszy starej niewolnicy i Misme za posiek, Ksenodotos zwrci si do mnie i powiedzia: Nie myl, e udaj, drogi przyjacielu Turmsie. Ten prosty posiek smakowa mi wymienicie, cho smak mam zepsuty od zbyt duej iloci korzeni; twoje za wino zachowao posmak ziemi, tak e kiedy je pij, kosztuj i rozumiem t ziemi, na ktrej wyrosy i dojrzay winogrona. Tak, czuj smak gliny i kamieni, a twj pieczony prosiak z rozmarynem by istnym smakoykiem. Powiedziaem mu, e jest to potrawa etruska, ktrej przyrzdzania nauczyem si w Fiesole. Nim si opamitaem, narysowaem na ziemi patykiem map, pokazaem, gdzie le wielkie miasta etruskie, opowiedziaem o ich bogactwie i egludze i wytapianiu elaza w Populonii i Vetulonii. Ksenodotos sucha uwanie, wszystko zapamitywa i jeli czego od razu nie zrozumia, pyta bez wahania znowu; czas bieg nam szybko i Misme zdya zmieni nasze wiece z fiokw na rane. Gdy silny zapach dzikich r owion nasze gowy, Ksenodotos obejrza si uwanie wokoo i rzek powanie: Jestemy przyjacimi, Turmsie. Nie chc ci ani kusi, ani przekupywa. Powiedz mi tylko, czy w sercu jeste za Grekami czy przeciw nim, a ja albo bd milcza, albo mwi i ufa ci. W Efezie dostaem schronienie, Heraklit mnie wychowa, a za Joni biem si trzy lata. Take za Dorieusem poszedem i ciao moje krwawio i nosio blizny za greck spraw. Ale kiedy uczciwie zbadaem swoje serce, zrozumiaem, e s mi teraz obcy Grecy i ich obyczaje, i e ich nie lubi. Byli gadatliwi i pyskaci, sceptyczni i zdewociali zarazem, ktliwi i niegodni zaufania, podstpni i chytrzy, chepliwi w powodzeniu i paczliwi w niepowodzeniu. Nie, nie kochaem Grekw i nie czuem wobec nich adnego dugu wdzicznoci. Ich miasta poeray si nawzajem i nie cierpiay swoich najlepszych mw, skazyway ich raczej na wygnanie, ni zatrzymyway u siebie. Tylko wadza tyranw utrzymywaa w ryzach ich bezprawie w wielkich miastach na zachodzie. Im lepiej poznawaem Etruskw i im wicej podrowaem pord nich, tym bardziej uczyem si stroni od Grekw. Rzymianinem nie byem, a z mojej greckoci ju wyrosem. Byem obcym przybyszem na ziemi i nie znaem nawet wasnego pochodzenia. Owiadczyem: W wielu rzeczach Grecy s godni podziwu, ale w sercu mam ich do i przynajmniej tu, w tym kraju, s najedcami, ktrzy rozpychaj si okciami. Grecy i greckie miasta poeraj wszystko wok siebie i niszcz to, co byo dawniej. I sam nie wiem, skd wzio si we mnie tak wielkie rozgoryczenie, ale gdy tylko je sobie uwiadomiem, stao si jakby jadem i kwasem w moim odku. By moe przyczyn byy upokorzenia mojej modoci w Efezie. By moe zbyt dugo byem zwizany z Dorieusem, by mc jeszcze podziwia w nim to, co greckie. Take Mikon oszuka mnie. Nawet Scytowie mwili, e Grecy nadaj si lepiej na niewolnikw i sugi ni na wolnych ludzi. Ksenodotos skin potakujco gow i powiedzia: Sam jestem Joczykiem, ale szczerze mwic, brak mi mojego perskiego stroju i perskiej prawdy. Pers dotrzymuje sowa i nie zdradza towarzysza, a my Grecy nauczylimy si zwodzi samych bogw dwuznacznymi obietnicami. Nie ma wprawdzie na wiecie niczego czarnego, co byoby czarne, ani niczego biaego, co byoby cakiem biae, ale kiedy su wielkiemu krlowi, uwaam, e su te dobrej sprawie mego wasnego ludu. Grecja macierzysta, a zwaszcza Ateny, to zarzewie niepokojw na caym wiecie. Nieszczsne pooenie tego kraju na skrzyowaniu drg handlowych sprawia, e iskry niezadowolenia i buntu rozdmuchuj si na wszystkie strony
245

wiata. Na Sycylii greckie miasta zepchny obecnie na bok handel Fenicjan i Tyrreczykw i gro zdobyciem Eryksu. Wiesz dobrze, e nowy tyran Syrakuz, Gelon, zaj Himer, przepdzi Terillosa i zama wszelkie poprzednie ukady o handlu na wschodnim morzu. Std ju tylko jeden krok do tego, by zostay podbite Messina i Region, a wtedy Tyrreczycy i Kartagiczycy nie maj ju czego szuka w cieninie. Na szczcie Anaksilaos stawi mu opr, dobrze wiedzc, e straci wasny tron, jeli pjdzie na dania Gelona i zamknie cienin dla innych okrtw prcz greckich. To dla mnie co cakiem nowego wtrciem zaciekawiony. Ale w Rzymie yje si jak w botnistej kauy. Ksenodotos mwi dalej: W Kartaginie panuje wielki niepokj z powodu bezczelnoci Grekw. Brutalny Gelon w Syrakuzach i chytry Teron w Akragas panuj teraz razem prawie nad ca Sycyli. Anaksilaos zwrci si do Kartaginy z prob o pomoc w potrzebie i nawet obieca da on i dzieci w zastaw swoich uczciwych zamiarw. Jest on dobrym politykiem i zdaje sobie spraw, co oznacza niezawiso cieniny dla rozsdnego handlu wszystkich ludw. Poza tym wzbogaci si wielce, pobierajc podatek od towarw przewoonych t drog dorzuciem. Jego zachowanie jest szczeglnie greckie, skoro musi teraz prosi odwiecznego wroga o pomoc przeciw swoim wasnym rodakom. Ksenodotos zaczerwieni si i przyglda si swoim dobrze wypielgnowanym doniom i umalowanym na czerwono paznokciom: Bez wtpienia Persowie s take odwiecznymi wrogami Grekw przyzna. Ja osobicie nie uwaam si jednak za jakiego zdrajc. Najlepsze w Grecji i w Jonii s chyba grecka owiata, sztuka, poezja, mdro i sztuka ycia. Ale grecka polityka jest jak rak trawicy wtrob wiata. Persowie reprezentuj pokj i porzdek. Wielki krl sam jest najgorliwszym przyjacielem greckiej owiaty. Kiedy greckie miasta zostan podbite, grecki duch spokojnie bdzie mg rozprzestrzeni si na cay wiat i odnowi go. Spostrzeg, e nie byem tak samo zachwycony t myl jak on, i wziwszy spiesznie do rki patyk, zacz rysowa na piasku map, by mi pokaza, jak daleko ju zaszy przygotowania do wyprawy wojennej. Wielki krl podbije Grecj na ldzie mwi zbuduje przez Hellespont most, wojsko bdzie wic mogo przedosta si do Tracji such nog. Trackie pwyspy s ju przekopane, tak e flota wcale nie musi wypywa na otwarte morze towarzyszc wojsku. Dziewi lat trway te przygotowania. Gdy wojsko wyruszy z Azji do Europy, wyliczony jest z gry kady krok i kady marsz dzienny. Ateny wprawdzie rozpaczliwie podburzaj cay grecki wiat i powiciy wszystkie dochody ze swoich kopalni srebra na budowanie trier. Ale w rzeczy samej w Atenach panuje zwtpienie i duch poddania si, cho na zewntrz Ateczycy usiuj okaza si oporni. Ksenodotos umiechn si swoim nikym umiechem i doda: Nawet wyrocznia delficka waha si i daje dwuznaczne odpowiedzi. Spojrza mi przenikliwie w oczy i cign: Podbicie Grecji macierzystej to najbliszy cel wielkiego krla. Wiesz sam, e miasta w Grecji, wpltane w wewntrzne spory, s biedne w porwnaniu z potnymi miastami greckimi na zachodzie. Posowie z Aten i Sparty podruj teraz w najlepsze wrd swoich ziomkw w Italii i na Sycylii i ebrz o pomoc, bo w przyszym roku w lecie wybije dla Grecji epokowa godzina. Tak ogromne s nasze przygotowania, e czasu natarcia nie mona utrzyma w tajemnicy. Bdzie wic z korzyci dla wielkiego krla, jeli zdoa uwika potne miasta sycylijskie w wojn na zachodzie. W Kartaginie zawarlimy niedawno porozumienie, e Kartagina zacignie dostatecznie wielkie wojsko i przeprawi je na pnocne wybrzee Sycylii, gwnie po to, by oswobodzi
246

Himer od syrakuzaskiego ucisku. Lecz aby mc przewie dostatecznie wielkie wojsko przez morze, Kartagina potrzebuje koniecznie pomocy floty tyrreskiej. Byoby znakomicie, gdyby take miasta etruskie mogy posa zdatnych do boju mw, gdy Kartagiczycy s bieglejszymi kupcami ni wojownikami. Rada w Kartaginie bdzie zabiega o to w Zwizku miast etruskich w jesieni, kiedy Etruskowie zbior si, by stanowi o wanych sprawach Zwizku. Zoy razem czubki palcw i powiedzia: Dlatego wanie jestem w Rzymie. To niezawise miasto, tak niepodobne do innych, stanowi dobry punkt obserwacyjny przeciw Etruskom. Otwarcie nie mog ani nie wolno mi bra udziau w pertraktacjach. Pozornie chodzi tu tylko o wasne korzyci Tyrreczykw i Kartaginy w walce przeciw greckiemu uciskowi. Etruskowie nie potrzebuj nawet wiedzie, e krl perski opaca kartagiskie zbrojenia. Ale wane byoby, jeli chodzi o Etruskw, eby ich wpywowi mowie ju zawczasu wiadomi byli tej sprzyjajcej okazji zmiadenia Grekw na zachodzie. Takiej sposobnoci, zdaje mi si, drugi raz ju im nie da bogini zwycistwa. Wyjem dzban z winem ze rda i napeniem puchary. Szczyty pagrkw sczerwieniay i zmierzch spad na zbocza wzgrz. W chodniejcym zmroku wino i re pachniay jeszcze mocniej. Ksenodotosie odezwaem si bd szczery. Tak wielkie przygotowania i tak ogromne wojsko nie moe mie na celu tylko zdobycia Grecji. Nie trzeba mota, by zabi komara. Rozemia si swobodnie, spotka mj wzrok w ciemnoci i przyzna: Kiedy Grecja stanie si perskim wasalem, nastpnym krokiem bdzie naturalnie przeprawienie wojska przez morze, tu, na ld Italii. Ale to sprawa pniejsza. Wielki krl bdzie pamita o swoich sprzymierzecach. Dobrze wiesz, e od przyjanie usposobionych miast nie wymaga nic wicej prcz wody i ziemi. Zupenie wystarczy jeden gaz wyamany z muru na znak perskiego zwierzchnictwa. Dziwne byo, e ja, ktry w latach modzieczych z takim oddaniem wziem udzia w joskim powstaniu i biem si z Persami, teraz tak samo bez wahania wybraem wiat perski, stawiajc go przed coraz bardziej ulegajcym rozkadowi duchem greckim. Ale decyzja ta dojrzaa w moim sercu i dokonaem wyboru z otwartymi oczyma, i w ten sposb zwizaem si jeszcze raz wedug rachub ludzkiego rozsdku z walk przeciw lepym siom losu. Odparem Ksenodotosowi: Zawarem wizy przyjani w wielu etruskich miastach i pojad tam chtnie, by pomwi o tych sprawach, zanim ich rzdcy zbior si, eby wbi nowy gwd roku w drewnian kolumn w wityni w Volsinii. Nauczyem si podziwia Etruskw i szanuj wielce ich i ich bogw. Aby zapewni sobie wasn przyszo, powinni popiera wypraw kartagisk, jeli nadal chc panowa na swoim morzu. Ksenodotos zoy rce i zawoa: Nie bdziesz aowa tego postanowienia, Turmsie. I o siebie nie musisz si obawia. Zebraem o tobie informacje w Efezie. Wielki krl nie ma do ciebie urazy za poar wityni. Przeciwnie, to twoje przestpstwo odpowiada mu znakomicie, gdy zobowizuje go do bezlitosnej wojny z Atenami. Jeli chodzi o ciebie, wszystko jest zapomniane i skrelone. Powiedziaem dumnie: Moje przestpstwo jest spraw midzy bogami i mn. Z ludmi nie musz szuka pojednania. Spostrzegszy moj dum, skierowa zrcznie rozmow na inne tory i opowiedzia, jak wiatr poudniowy dawno temu zapdzi go na ld w Posejdonii, i jakie obelgi musia tam znosi z powodu swoich perskich szarawarw. Ale potrafi si mia z tych wspomnie i doda:

247

 Co si tyczy Etruskw, rozumiesz lepiej ni ja, jakie s tam stosunki i jak naley postpowa. Jeli potrzebujesz perskiego zota, otrzymasz tyle, ile bdzie potrzeba. Pniej dostaniesz osobiste wynagrodzenie za kady tyrreski okrt wojenny i za kadego etruskiego wojownika, ktry wemie udzia w kartagiskiej wyprawie wojennej w celu zdobycia Himery, bez wzgldu na to, jak to przedsiwzicie si skoczy. Z punktu widzenia wielkiego krla gwn spraw jest, eby Kartagina zwizaa wojska greckie na zachodzie na okres, kiedy bdzie trwaa jego wasna wyprawa wojenna. Nie jestem chciwy perskiego zota odparem. Mam tyle, ile potrzebuj. Jest zreszt najmdrzej nie pokazywa w tych okolicach tak duo perskiego zota. Etruskowie s nieufni i dni sawy. Najlepiej wykaza im, e chodzi tu o przyszo ich miast morskich. Ksenodotos potrzsn ze zdumienia gow i powiedzia: Jeste czowiekiem niemdrym politycznie i nie uwiadomionym, Turmsie. Do prowadzenia wojny potrzeba: po pierwsze zota, po drugie zota; i po trzecie zota. Wszystko inne wynika samo z siebie. Ale rb, jak chcesz. Moe aska wielkiego krla jest cenniejsza ni zoto. Nie chc aski wielkiego krla upieraem si. Take, jeli chodzi o reszt, jestem innego zdania ni ty. To nie zoto rozstrzyga wojny, lecz dyscyplina mw i wprawa we wadaniu broni. Chudy i wygodniay zawsze pokona bogatego i tustego. Ksenodotos wybuchn miechem i wykrzykn: Bez wtpienia przytyem i poc si, chodzc, ale moje dowiadczenie pogbiem zdaje mi si, e jestem teraz mdrzejszy, ni kiedy biegaem w lasach Sikanw i spaem na goej ziemi. Przynajmniej mog w kadej chwili zacign dowiadczonych wojownikw, eby mnie bronili przeciw chudym Grekom. Szalony jest ten, kto chwyta za miecz. Mdry pozwala zawsze innym bi si za siebie i wyczekuje w bezpiecznym oddaleniu na wynik walki. Jego urgliwe sowa sprawiy, e powziem mocne postanowienie samemu pj z Etruskami do Himery i z mieczem w rku walczy u ich boku, cho rozlew krwi by dla mnie tak odpychajcy. Uwaaem jednak, e bd im to winny, jeli ju raz uda mi si namwi ich do prowadzenia wojny w obcym kraju. Nie wyjawiem jednak moich myli przed Ksenodotosem, gdy uwaaby on je tylko za mieszne. Wci umiechajc si, zdj ciki zoty acuch z szyi i woy go na moj, proszc: We przynajmniej ten acuch, na pami o mnie i na pamitk naszej przyjani. Jest on sporzdzony z poczonych ze sob jednakowych ogniw i adne z nich nie ma na sobie perskiej cechy. W razie potrzeby mona odczy kade ogniwo z osobna. acuch ciy mi jak kajdany, ale nie mogem go zwrci, eby go nie urazi. Co mi mwio w duszy, e zwizaem si ze spraw, z ktr nie miaem nic wsplnego, ale tak ju dugo prowadziem ycie bez celu, e tskniem do jakiego dziaania. ciemnio si i zapony gwiazdy, Misme otulia nas derkami utkanymi z weny z naszych wasnych owiec, a stary niewolnik przynis misk z arem. Czuwalimy dugo w noc i opowiadaem mu o Arsinoe. Brakowao mi jej i wspominaem j tak, jaka bya w swoich najlepszych chwilach. Ksenodotos nie czu jednak pocigu do kobiet, jakkolwiek grzecznie przyzna, e Arsinoe bya najwspanialsz z tych, ktre spotka.

4
Ksenodotos pozosta w Rzymie, a ja udaem si do Tarkwinii, eby odszuka Larsa Arntha Velthuru. Mimo swojej modoci zrozumia on natychmiast wag sprawy i korzyci, jakie dawaa ona Etruskom. Powiedzia:
248

 W wielkich miastach w gbi kraju jest wielu modych i dnych sawy mczyzn, ktrzy nie s zadowoleni z tego, co si dzieje. S te zahartowani pasterze i wieniacy, ktrzy postawi ycie na szali, by zdoby za jednym zamachem wicej na wojnie, ni zdoaj uciua przez cae ycie trudem i harwk dla innych. Nasze wielkie wyspy nie mog przypuszczalnie odstpi adnych okrtw, gdy same ich potrzebuj, jak rwnie i ludzi do strzeenia kopalni. Ale rody wadajce elazem w Populonii i Vetulonii potrafi doglda swoich korzyci, a w Tarkwinii moemy wyposay co najmniej dziesi okrtw wojennych. Zabra mnie z sob do swego ojca, Arunsa Velthuru, ktry z szacunku dla odziedziczonego zwyczaju nigdy nie pozwoli nazywa si lukumonem, lecz sta tylko na czele Rady rzdzcej Tarkwini. Dostojniejszego ma nigdy nie spotkaem. Mimo swego wysokiego stanowiska przyj mnie uprzejmie i yczliwie; przy pomocy mapy przedstawiem mu plan wyprawy wojennej wielkiego krla i powtrzyem sowa Ksenodotosa, e druga rwnie korzystna okazja wyparcia Grekw moe ju nigdy si nie zdarzy. Sucha uwanie i odpar tak: Nie sdz, eby byo zamiarem bogw, by tylko jeden czowiek albo jeden lud rzdzi caym wiatem. Ludy utrzymuj si nawzajem w rwnowadze, rosn i rozkwitaj w wewntrznym wspzawodnictwie. Wszystkie ludy s rwnie warte i cierpienie czowieka jest takie samo, czy jest on Etruskiem, czy Grekiem, czy jest czarny czy krwi mieszanej. Ludy wznosz si jak fale i znowu opadaj. Dla kadego ludu i miasta odmierzony jest jego wzrost, rozkwit i uwid. Miasta Etruskw nie s ani lepsze, ani waniejsze ni miasta greckie, cho my moe wiemy o bogach wicej od innych ludw. Dziesi lat nadwyki moe czowiek uzyska od bogw, sto lat moe z aski dosta w darze lud albo miasto, ale wicej nie dostanie nikt. Jego godne sowa wywary na mnie gbokie wraenie, ale Lars Arnth achn si niecierpliwie: Ojcze, jeste ju stary i nie rozumiesz nowych czasw tak dobrze jak my, modsi. Wpywy greckie na ldzie i na morzu to dla nas sprawa ycia i mierci. Obok Grekw aden inny lud nie moe y i prowadzi handlu na rwnych warunkach. Bogowie i obyczaje Kartaginy nie s naszymi bogami i obyczajami, Kartagiczycy maj nawet czerwon skr, ale z Kartagin moemy y w zgodzie i zawiera porozumienia. Grecy przynosz ze sob popiech, niepokj, chciwo, gwatowno i wojn, dokdkolwiek przyjd, i uwaaj si za lepszych ni inne ludy. Jeli Kartagina widzi si zmuszona prowadzi wojn z Grekami, musimy popiera Kartagin. Jeli poprzemy Kartagin, musimy to uczyni zdecydowanie i z ca nasz si. Jakkolwiek postpimy, poczujemy na wasnej skrze skutki, gdyby miao sta si tak nieszczliwie, e Kartagina przegraaby wojn. Ojciec jego westchn i powiedzia: Wci jeszcze jeste bardzo mody, mj synu. Ten, kto chwyta za miecz, ginie od miecza. Nie zwyklimy ju wicej skada ludzkich ofiar. Arnth zacisn wskie donie i zagryz zby, ale pochyli dumn gow przed ojcem. Aruns umiechn si piknym smutnym etruskim umiechem i cign: To sprawa polityczna i musi o niej zdecydowa Rada. Jeli to wedle ciebie takie wane, moesz sam pojecha do Volsinii zamiast mnie. Czemu miabym si miesza do czego, co musi si sta, a czemu i tak nie mog przeszkodzi. W tak prosty sposb podnis Lars Aruns swego syna do godnoci zastpcy wadcy Tarkwinii. Jego grb sta ju od dawna przygotowany, ozdobiony niemiertelnymi malowidami malarza Arunsa, i Lars Aruns nie odczuwa ju pragnienia, by zapewni sobie dziesi dodatkowych lat u bogw. Dla starego wadcy s one tylko brzemieniem. Kiedy nasza rozmowa znalaza tak nieoczekiwane rozwizanie, Lars Aruns podnis si, pooy mi rce na barkach i pozdrowi mnie
249

sowami: Rad jestem, e dane mi byo ciebie spotka Turmsie. Pamitaj o mnie, kiedy dostpisz swego krlestwa. Lars Arnth by rwnie jak ja zaskoczony jego sowami, ale takie samo pozdrowienie posa mi kiedy Lars Alsir w Himerze, a ja przyjem je za starowiecki wyraz oznaczajcy szczeglny dowd przyjani. Dopiero pniej zrozumiaem, e stary Lars Velthuru pozna mnie i potraktowa jako posaca bogw. Dlatego te wola zrezygnowa z wadzy na rzecz syna, ni miesza si do czego, co byo dla odraajce. Nie musiaem si ju wyta dla Ksenodotosa, gdy Lars Arnth zaj si ca spraw, sam jedzi po kraju i posya przyjaci do odlegych miast etruskich, eby przygotowa grunt. Gdy przybyli posowie kartagiscy i przejedali przez Tarkwini na zjazd Zwizku, w Volsinii wszystko byo ju przygotowane na ich prob o pomoc. Ja osobicie wstrzymaem si od wyjazdu do witego miasta Etruskw i zostaem w Tarkwinii, by czeka na decyzj Zwizku. Na tym uroczystym wicie dwanacie dni byo powiconych bogom, siedem na wewntrzne narady, a trzy na rozstrzygnicie spraw zagranicznych. Problem sporny, co do udzielenia pomocy Kartagiczykom przeciw miastom greckim, przeksztaci si w ktni midzy starymi i modymi, a obaj lukumonowie, ktrzy yli w tym okresie, powstrzymali si od gosowania, gdy lukumon jest ksiciem pokoju. Zapada decyzja, e kade miasto w Zwizku moe samo rozstrzyga, czy chce dopomc Kartaginie, czy te nie, i czy ma to si odby w imieniu miasta, czy te przez werbowanie ochotnikw. Obaj wici lukumonowie oznajmili od razu, e ich miasta, Volterra i Volsinii, nie pozwol nawet ochotnikom uda si na t wojn. Ale byy to miasta w gbi kraju, a w sprawie tej najciej wayy decyzje miast nadmorskich. Po zgromadzeniu kartagiscy posowie zebrali wice obietnice przedstawicieli rnych miast. Veji przyrzekay dwa tysice hoplitw, Tarkwinia jazd i dwadziecia okrtw wojennych, Populonia i Vetulonia po dziesi okrtw wojennych, a miasta wewntrz kraju co najmniej piciuset zbrojnych. Decyzje byy tajne, ale we wszystkich etruskich miastach portowych mieszkali greccy rzemielnicy i owieceni kupcy, a wielkie miasta zachodu miay swoich politycznych przedstawicieli w miastach etruskich, zbierajcych informacje o handlu i egludze. Wielu znamienitych Etruskw zawaro z nimi wzy przyjani i podrowao do miast greckich. Podziwiali oni greck kultur bardziej ni wasn i odsonili przed swymi przyjacimi niebezpieczestwo groce Grekom oraz robili, co mogli, eby przeszkodzi przygotowaniom. Werbowali nawet ochotnikw z gbi kraju do swojej wasnej suby, eby przeszkodzi im w przyjciu werbunku na wojn, a podczas zimy w etruskich miastach portowych zdarzay si poary i bunty eglarzy wzbudzajce niepokj i opniajce przygotowania wojenne. Ale to wydarzyo si pniej. Gdy wrciem z Tarkwinii do Rzymu, miaem dla Ksenodotosa same tylko dobre nowiny i uwaaem za pewne, e Etruskowie popr Kartagiczykw z wielk stanowczoci. Od Arntha otrzymaem odpis tajnego spisu oddziaw pomocniczych. Ksenodotos by tym wielce zachwycony i mwi, e przekracza to najmielsze spodziewania. I wszystko to darowujesz mi! wykrzykn. C poczn teraz z tymi zotymi gowami wow, ktre z takim trudem taszczyem z sob tutaj. Mia ze sob pewn liczb na prastary kreteski sposb odlanych ze zota gw wolich, z ktrych kada waya talent, a ktre byy monet obiegow w Kartaginie. Ksenodotos ukry je u ujcia Tybru, by nie wzbudza nieufnoci senatu tym ogromnym bogactwem. Zdawaem sobie spraw, e na nic nie przydaoby si wlec to wszystko z wielkim trudem z powrotem do Suzy. Dlatego zaproponowaem mu, ebymy kupili w Populonii kilka statkw elaza i wynajli kogo, kto zna wybrzea sycylijskie, by przeszmuglowa bro do Sikanw. Hiuls by wprawdzie jeszcze podrostkiem i przez wszystkie te lata nic o nim nie syszaem, ale elazo wzmocnioby jego pozycj wrd Sikanw, a jako syn Dorieusa wiedziaby dobrze, jaki uczyni z niego poytek. Sikanowie
250

mogliby suy wojskom kartagiskim za przewodnikw albo zwiza siy greckie przez napad na Akragas. Par gw wolich mg Ksenodotos w najwikszej tajemnicy posa do Larsa Arntha w Tarkwinii, ktry by rozsdnym modziecem i mg za nie kaza zaoy stpki pod kilka okrtw wojennych najnowszego rodzaju. Plany ateskich okrtw atwo byo kupi w Kyme, poniewa butni Ateczycy nie kryli w tajemnicy swoich nowych i mocnych trier, lecz przeciwnie, chepili si nimi. Tak postanowilimy i zaatwili, ale talent w zocie chcia Ksenodotos mimo wszystko mi podarowa. Jeli ju nie dla czego innego, to na nieprzewidziane wydatki. Posa swego godnego rzezaca, by ten zabra zoto z kryjwki u ujcia rzeki, owinlimy je wsplnie w skr woow i zakopali przy moim rdle, tak aby i on zna to miejsce, gdybym przypadkiem umar. Rozstalimy si jako przyjaciele, pijc przez ca poegnaln noc na powodzenie Etruskw i wielkiego krla. Nastpnego dnia Ksenodotos popyn z powrotem do Kartaginy; musia obra drog dookoa Sycylii, gdy Gelon w Syrakuzach zdy ju by zamkn cienin w Messynie. Rada w Kartaginie wybraa Hamilkara na wodza i uznaa go za samowadc na czas trwania wojny. By on synem sawnego eglarza Hannona, tego samego, przez ktrego wysane okrty zbaday ocean po drugiej stronie supw Heraklesa a po morze wodorostw, i egloway obok Wysp Cynowych na pnoc tak daleko, e spotkay lody u kracw wiata. Hamilkar by to m dny sawy i zdolny, werbowa w cigu zimy oddziay z wszystkich kolonii Kartaginy a z Iberii, tak e w wojsku kartagiskim reprezentowane byy rne ludy i kolory skry. Ale kady z tych ludw przyzwyczajony by walczy po swojemu, uywa rnych broni i zbroi ze skry i koci, a ich rozliczne jzyki i sposb odywiania sprawiay wiele zamieszania. Grecy natomiast byli jednolicie uzbrojeni i wywiczeni w walce w ruchliwych szykach na otwartym polu, a ich hoplici mieli pancerze i tarcze z metalu. W cigu zimy Gelon i Teron wspzawodniczyli ze sob w budowaniu nowych trier w Syrakuzach i Akragas. Gdy przysza wiosna, Syrakuzy miay sto gotowych trier. Wielki krl osign jednak swj cel o tyle, e ani jeden okrt i ani jeden czowiek nie zosta posany z Sycylii czy z Italii na pomoc greckiej macierzy, cho Ateny i Sparta uparcie powtarzay swoje danie. O trudnociach w nadmorskich miastach etruskich nie mam nic wicej do opowiedzenia, ale najwikszym zaskoczeniem byo, e senat rzymski na wiosn cakiem nieoczekiwanie zerwa porozumienie z mieszkacami Veji i kaza rzuci zakrwawiony oszczep na ich teren. Jako przyczyn podali rzymscy posowie pewne naruszenia granic, lecz by to tylko pretekst, poniewa stae ktnie pasterzy zwyko si byo co roku zaatwia w drodze rokowa. Rzymska napa na Veji zwizaa oddziay, ktre Veji obiecay wysa, a Rzym by tak potny po zwycistwie nad Wolskami, e zdoa wystawi dwa wojska, z ktrych jedno gronie grasowao na pogranicznych terenach Caere i Tarkwinii. Tak skrycie i chytrze prowadzili Grecy pertraktacje z konsulami i wpywowymi senatorami, e nie miaem najmniejszego pojcia o caej tej sprawie, dopki nie wypowiedziano wojny. Byo to najwiksze nieszczcie, jakie mogo spotka Etruskw, gdy z koniecznoci zmniejszya si liczebno oddziau przeznaczonego na Sycyli do niewielkiej jednostki. Rada w Tarkwinii nie waya si posa jazdy na morze, a Caere tym mniej. Dopiero pnym latem wypynlimy, by spotka okrty kartagiskie u brzegw Sycylii. Mielimy czterdzieci lekkich okrtw wojennych, dwie triery i dwa tysice ludzi na statkach transportowych, w wikszoci hoplitw wywiczonych we wadaniu broni na sposb grecki. Flota kartagiska tak znakomicie wypenia swoje zadanie, e moglimy pyn prosto do Himery, nie natrafiajc na Grekw, i wycign nasze okrty na brzegu Himery. Hamilkar zdoby przede wszystkim port i ujcie rzeki, by tam wysadzi swoje oddziay i przystpi do oblenia miasta. Kartagiskie wojska najemne liczyy ponad trzydzieci tysicy ludzi i ich obozowisko rozpocierao si jak okiem sign a po okolice Himery. Ale wojsko to wiodo z sob niemal
251

rwnie duo lunych ludzi, niewolnikw, kobiet obozowych, kapanw, wrbitw, kramarzy, rzezacw, tancerzy, grajkw i innej hooty, wspzawodniczcych ze sob o zbieranie odu wojownikw do swoich wasnych trzosw. Nie opodal innych rozbio obz w lesie tysic Sikanw. Segestanie, ktrzy wedug porozumienia z Hamilkarem przyczyli si do niego, dziwili si wielce, skd Sikanowie dostali swoje znakomite tarcze i elazne miecze. Ale tym razem nie zocili si z tego powodu, gdy Sikanowie dobrowolnie stanli po ich stronie, by walczy z Grekami. Zostawiem dowdc Etruskw u Hamilkara i jego najbliszych ludzi i pospieszyem prosto do obozu Sikanw. Tylko mimochodem spojrzaem z pewn melancholi na dobrze znane mury Himery. Kartagiscy eksperci wznieli ju wiee oblnicze i tarany w odlegoci rzutu oszczepem od murw. A potem stopniao mi serce na widok odzianych w skry Sikanw i ich twarzy i ramion umalowanych na czarno, czerwono i biao. Zdziwili si wielce, gdy przemwiem do nich w ich wasnym jzyku i zaprowadzili mnie spiesznie do kamienia ofiarnego, ktry powicili. Zebrali si wok niego wodzowie rnych szczepw w drewnianych maskach na twarzach. Wrd nich zobaczyem prosto trzymajcego si chopca, ktry nosi na ramieniu moj wasn star tarcz, tak e mimo jego maski wilka poznaem go od razu i podszedem, by go ucisn. Hiuls nie skoczy jeszcze trzynastu lat. Jego modo czynia go nieufnym i przewraliwionym na punkcie swojej godnoci. Odsun si niechtnie, a zebrani wodzowie Sikanw wznieli gniewne okrzyki, e tak bez szacunku zbliyem si do ich Erkle. Lecz kiedy Hiuls uwiadomi sobie, kim jestem, zdj drewnian mask, kaza przynie dla mnie miso i j, i podzikowa mi za bro, ktr mu przysaem. Dotara ona do niego tajnymi drogami nietknita. Owiadczy: Hamilkar z Kartaginy jest wielkim wojownikiem i ma za sob potnego Baala i innych bogw. Po raz pierwszy wyjd teraz Sikanowie z lasw, by go poprze w walce przeciw Grekom. My jednak suymy tylko naszym wasnym bogom i nie zwizalimy si ani z Kartagiczykami, ani z Elymijczykami. Wojna zrobi dobrze mojemu ludowi, bo nauczymy si bi we waciwy sposb w prawdziwej wojnie i chcemy mie udzia w upie. Ale po wojnie powrcimy do naszych lasw i gr. Ty jeste Erkle powiedziaem. To ty musisz decydowa za twj lud. Nie chc ci narzuca adnych rad. To ty jeste krlem. Gdy Hiuls zobaczy, e nie prbuj sta si jego opiekunem ani da czegokolwiek w zamian za bro, udobrucha si cakowicie i usiad na ziemi, na tarczy, ze skrzyowanymi nogami. Kaza Sikanom przebiec obok nas z broni, dziesiciu ludzi w szeregu, i znw zgubi si w cieniach lasu. Z zadowoleniem pokazywa mi, jak pewnie jego ludzie umiej rzuca oszczepy, ale w otwartej walce powinni oni byli, jego zdaniem, odrzuci oszczepy, do ktrych jeszcze nie zdyli przywykn. Spotkanie z Sikanami po latach rozgrzao mi serce i napiem si troch ich trujcego napoju wesp z kapanami, tak e jeszcze raz widziaem na wskro przez kamienie i drzewa. W witych tacach nie braem udziau, cho miaem prawo nakada mask jelenia na twarz. Przenocowaem u nich na goej ziemi jak dawniej, ale nie byem ju zahartowany, przywykem do wygodniejszego ycia, tak e nabawiem si tylko okropnego kataru. Od tej pory uznaem, e najlepiej nocowa na etruskich okrtach.

252

5
Miaem jednak ze przeczucia i ycie w obozie Hamilkara nie bardzo mi odpowiadao. Dowdcy Etruskw wykorzystywali dnie, by wiczy swoich ludzi w walce i maszerowaniu w zwartych szeregach. A my zadowalalimy si spaniem na okrtach mimo okropnego cisku i robactwa. Kartagiskie oddziay najemne zbieray si wok nas i miay si, widzc, jak si wysilamy i biegamy spoceni w penym uzbrojeniu. Ale dza sawy zrodzia si te u ich dowdcw i kady z nich zebra swoich wasnych ludzi. I widzielimy Libijczykw, ktrzy szczepiali swoje wysokie tarcze hakami, tworzc obronny czworobok. Inni znw mieli szerokie pasy elazne i stali skuci z sob, by nie ama szyku. A pewnego dnia wysani przez Hamilkara wywiadowcy przybyli na spienionych koniach do obozu, woajc ywo, e Grecy nadcigaj i stoj w odlegoci zaledwie jednego dnia marszu. Liczba ich bya nieprzeliczona, a tarcze i pancerze byszczay jak byskawice w socu, gdy tak toczyli si przez wzgrza w gbi ldu niczym potne fale. Wywiadowcy wzbudzili swoimi opowiadaniami tak wielkie przeraenie w obozie Hamilkara, e ludzie bezadnie wybiegli na brzeg i toczyli si na statki transportowe gwatem, tratujc si nawzajem. Wielu strcono do morza i ci utonli, zanim Hamilkarowi udao si kijami i biczami przywrci porzdek. Nastpnie zdecydowanie rozkaza straci najgorszych awanturnikw oraz wielu wojownikw poraonych strachem. Otrzymalimy dokadne wiadomoci o zjednoczonych wojskach Syrakuz i Akragasu, gdy Sikanowie umieli sta si niewidzialnymi w gstwinie i biec na zrogowaciaych stopach przez las szybciej ni niejeden ko. Liczebno Grekw nie dawaa powodu do niepokoju, raczej ich dobra dyscyplina i jednolite uzbrojenie. W rzeczy samej okazao si, e Hamilkar mia co najmniej trzykrotn przewag. Czu si pewny zwycistwa, kaza rozpali ogromne stosy przed posgami bogw, ustawionymi w rnych miejscach w obozie, i chodzi do nich z kapanami, skadajc ofiary z trykw i wygaszajc zachcajce mowy. Niewielk liczb Grekw rwnowaya ich stanowcza planowo. Zatrzymawszy si o dzie marszu od Himery, rozpoznali swym zwiadem nasz obz i nawizali czno z Himer za pomoc egipskich gobi. Sdzilimy, e to z ostronoci wahaj si przed wdaniem w bj z przewaajc si, i Hamilkar postanowi wyruszy im z wojskiem na spotkanie. Ale niebawem stao si jasne, na co czekali. Wczesnym rankiem o wicie pojawiy si poczone floty Syrakuz i Akragasu i zapeniy cae morze jak okiem sign. Byo tam dwiecie nowego rodzaju trier, a szybkoci ich nie krpoway adne statki transportowe. Flota ta przybya od zachodu przez Panormos i wcale nie przez cienin na wschodzie, gdzie Hamilkar posa swoj wasn flot, by trzymaa stra. Dlatego te nie chcielimy zrazu wierzy wasnym oczom i wzilimy zbliajce si okrty za kartagiskie, dopki nie spostrzeglimy, e byy to triery, i dopki nie ujrzelimy ich greckich znakw i tarcz. Nie moglimy poj, co si stao. Dopiero pniej dowiedzielimy si, e flota syrakuzaska miao opucia Messyn i zostawia wasne wody nie strzeone, a w to miejsce poczya si z flot Terona koo Akragas. Stamtd bez zwoki popynli na wody kartagiskie, przegnali okrty wojenne, ktre strzegy pocze z Eryksem, zatopili wiele statkw transportowych i popynli dalej, nie zwaajc na okrty kartagiskie, ktre schroniy si w porcie w Eryksie. Koo Panormos przyczya si do nich flota pirata Dionizjosa. Zostawili go tam, by topi kartagiskie statki transportowe, gdy najlepiej z wszystkich zna si na tej sztuce. Tak wic po szybkim wiosowaniu okrty greckie zaskoczyy nas i zamkny pod Himer, podczas gdy cikie okrty Hamilkara wci jeszcze nie przeczuwajc nic zego, strzegy cieniny messyskiej i czekay na wroga od tej strony. Gdy okrty wojenne zagrodziy morze, otrzymalimy wie, e take greckie wojsko ldowe ruszyo i zbliao si spiesznym marszem do Himery. Hamilkar podj natychmiast kroki, ktrych
253

wymagaa nowa sytuacja, posyajc zarwno ldem jak i drog morsk licznych gocw z alarmem do floty koo Messyny. Ale Grecy tak zrcznie zagrodzili morze i ld, e tylko dwch Sikanw dotaro do celu i dowdcy okrtw Hamilkara nie uwierzyli im, lecz wzili rozkaz powrotu za grecki podstp wojenny. Usuchali dopiero, gdy przybrzeni rybacy potwierdzili niewiarygodn wiadomo, e flota grecka okrya ca Sycyli. Ale wtedy byo ju za pno. Nastpnego ranka bowiem wojsko greckie rozwino si w szyku bojowym pod Himer i oparo si jednym skrzydem na rzece, a drugim na lesie i grach. Wbrew zwyczajowi Grecy ustawili swoj jazd w centrum, aby z jej pomoc zama linie Hamilkara w rodku i otworzy sobie drog a do Himery, gdy bitwa jeszcze bdzie trwaa. W gbi lasu Sikanowie zaczli gra na bbnach i cho raz cay nasz obz stan na nogi ju o wczesnym brzasku. Nasze oddziay ustawiy si w dobrym szyku stosownie do rozkazw dowdcw. Gdy Hamilkar zobaczy, gdzie stoi jazda grecka, zmieni wasny plan bojowy w ostatniej chwili i cign z obu skrzyde oddziay dla wzmocnienia naszych tyw w centrum. Byli to szczepieni z sob szeregami ciko uzbrojeni Iberyjczycy i Libijczycy, gdy Hamilkar nie chcia ryzykowa przerwania frontu w centrum. Ta jego nieufno wobec nas, Etruskw, wzbudzia w nas uraz i nie podobaa nam si myl, e zczeni acuchami barbarzycy za naszymi plecami maj w czasie walki prze nas do przodu i oddziela od naszych okrtw. Ale bliszemu zastanowieniu si nad tym przeszkadza ustawiczny zgiek dugich trb i miedzianych kotw Kartagiczykw oraz nieprzerwane szczkanie grzechotek ich kapanw. A Grecy nie stali spokojnie i nie czekali, a zostan zaatakowani, lecz wysali jazd, by wszcza walk, i sami szli za ni zdecydowanie ca sw lini bojow. Gdy Hamilkar zobaczy, e bitwa si zacza, kaza podpali drewniane kozy przed bram miejsk Himery, aeby Himeryci nie mogli napa na nas od tyu. W ostatniej chwili udao nam si wbi przed sob w ziemi rzd zaostrzonych kijw i pali, podczas gdy machiny wojenne miotay gazy w szeregi jazdy. Ale i tak niebawem jazda nas zalaa, a nieliczni kartagiscy jedcy nie mogli nas osania i wzbudzali tylko zamieszanie, gdy jazda grecka swoim impetem wciskaa ich z powrotem w nasze szeregi. W pierwszym starciu pado lub zostao zranionych wicej ni poowa Etruskw, tak jakby Grecy zaraz na pocztku chcieli skruszy najlepiej wyszkolon i ochotniczo walczc cz wojska Hamilkara. Nie pozostao nam nic innego, jak tylko rozstpi si na obie strony w czasie walki i przepuci jedcw przez nasze szeregi, po czym znowu zwarlimy przerzedzone szyki, tak e centrum pozostao nie przeamane. Zczone acuchami szeregi za nami przyjy powstrzymany atak konnicy dzidami opartymi jednym kocem o ziemi i skierowanymi ukonie w gr ku brzuchom koskim, tak e Grecy ponieli wielkie straty i wielu z nich musiao dalej toczy walk pieszo. Modzi szlachcice z Syrakuz i Akragas zdobyli niewtpliwie niemierteln chwa w tej walce, gdy padli w kwiecie modoci od oszczepw, strza i proc barbarzycw, a tyrani Gelon i Teron musieli z zadowoleniem zaciera rce, gdy pozbywali si w ten sposb bez wszelkiego wasnego trudu latoroli znakomitych rodw swoich miast. Po konnicy natarli z biegu greccy hoplici i walka staa si teraz bardziej wyrwnana, a hartowane miecze Etruskw miay lepsz moliwo akcji. Impet natarcia zmusi nas jednak do cofnicia si, a ci z nas, ktrzy pozostali przy yciu, ocaleli raczej cudem ni dziki wasnej zasudze. Wikszo z naszych nie wrcia ju nigdy do domu. Uginajc si na nogach, z tarczami opadajcymi na wyczerpanych ramionach, z krwi tryskajc z przecitych ttnic, wzywali Etruskowie swych umiechnitych bogw i tak padali w objcia swoich duchw opiekuczych. Potem niemoliwe ju byo uzyskanie jakiego caociowego obrazu przebiegu bitwy, gdy szalaa ona od wczesnego ranka do pnego wieczora i adna ze stron nie chciaa ustpi drugiej. Mnie samemu zdarzyo si, e razem z ostatnimi Etruskami, ktrzy ocaleli, zostaem zepchnity
254

na prawe skrzydo, blisko krawdzi lasu. Tam moglimy wreszcie zatrzyma si i zaczerpn tchu, podczas gdy wypoczci erycyscy wojownicy biegli obok nas do przeciwnatarcia. Hamilkar postpi teraz tak, jak przystoi wodzowi, posa mianowicie do nas przez panujcy wci jeszcze bitewny zamt goca z wiadomoci, e jestemy zwolnieni od dalszej walki. Zataczajc si na nogach ze zmczenia, pokryci krwi i potem od stp do gw, z powyginanymi tarczami i stpionymi mieczami udalimy si chwiejnym krokiem na tyy pod oson oddziaw pomocniczych, eby wypocz. Hamilkar zbudowa wysoki otarz na najwyszym wzgrzu w obozie i ledzi stamtd przebieg bitwy. Z promiennymi oczyma podnis ku nam ramiona, pozdrowi nas i podzikowa za dzieln walk oraz kaza niewolnikom rzuca nam zote acuchy, ale nikt z nas nie dba o to, by zbiera je z ziemi. Tak gorzko opakiwalimy naszych polegych towarzyszy i przelan krew etrusk. Gdymy ugasili ju pragnienie, opatrzyli nasze rany i zrabowali co do zjedzenia w kramach obozowych, udalimy si na brzeg do naszych okrtw w nadziei, e spotkamy tam pozostaych Etruskw, ktrzy przeyli bitw. Brat woa tam brata, przyjaciel przyjaciela, dowdcy okrtw wzywali swoich sternikw, a wiolarze towarzyszy z awy, ale rzadko tylko kto odpowiada na woania. Zobaczylimy wkrtce, e wszyscy razem zdoalibymy obsadzi zaog tylko dwa okrty wojenne, i nawet z tego nie byoby adnego poytku, poniewa greckie triery zagradzay morze. Tak straszliwie wielkie byy nasze straty. Powinny one wiadczy o tym, e przynajmniej uratowalimy etrusk chwa wojenn w bitwie pod Himer. Ale w ponurych godzinach na pustym wybrzeu Himery wikszo z nas pragna, abymy zamiast chway mogli byli uratowa ycie naszych towarzyszy i znowu ich powita pord nas. Gdy soce zaczo si znia na zachodzie, dostrzeglimy przez dymy i zamt bitewny, e Grecy wypieraj lewe skrzydo Kartagiczykw do rzeki i morza, a wojownicy z Himery wyamali swoje zwglone bramy i spadli zwyciskiemu prawemu skrzydu Hamilkara na tyy. Wewntrz w obozie mty napady na katw i na dozorcw, pozabijay ich i zaczy z zimn krwi pldrowa. Wydao mi si to najpewniejsz oznak poraki. Na prno Hamilkar kaza d w trby i wznosi znaki polowe, by zebra uciekajcych wojownikw i uszykowa ich na nowo. Barbarzycy rzucili si w lepej ucieczce do wasnego obozu i zabili dowdcw, ktrzy usiowali im przeszkadza z broni w rku. Cz z nich i sporo lunej tuszczy rzucio si na brzeg i wtargno na pokad statkw transportowych w nadziei, e zdoaj uj przez morze. Spucili kilka statkw na morze i wypynli o wiosach, ale najblisze triery rozpdziy si i staranoway je, tak e statki poszy na dno, po czym triery wycofay si z powrotem na morze. Trzask pkajcych burt i przeraliwe krzyki toncych uwiadomiy barbarzycom, e nie opaca si szuka ratunku t drog. Naradzilimy si i doszlimy do porozumienia, e najlepiej bdzie zosta przy okrtach i broni ich jak najduej, eby w miar monoci wymkn si na morze pod oson ciemnoci. Greccy wojownicy nacierali ju na port i wybrzee, rzucajc ponce agwie na okrty kartagiskie, tak e ich ostatni obrocy sponli na mier w nocnych walkach. Gelon z Syrakuz uwaa spraw spalenia okrtw za tak wan, e sam zjawi si na brzegu konno, otoczony swoj stra z Maurw w byszczcych pancerzach, i gonymi okrzykami zachca Grekw do boju, obiecujc im nagrody pienine i honorowe odznaki za kady spalony albo zdobyty okrt. Ponce okrty owietlay brzeg, byo tam jasno jak w biay dzie, a pomienie z obozu wyrzucay czarne chmury dymu ku niebu tak, e una przypominaa zachd soca, cho bya ju pnoc. Okolice Himery stanowiy jedno pobojowisko, a na tle czerwonej uny wida byo kruki niczym czarne cienie, zlatujce si z wszystkich stron wiata ku Himerze. Gdy ju Grecy byli pewni zwycistwa, przestali zabija ludzi rzucajcych bro, i spdzali ich teraz do drewnianych ogrodze, jakie Hamilkar poleci przygotowa dla greckich jecw, ktrych zamierza sprzeda jako niewolnikw.

255

Wzdu brzegu stay dugimi szeregami kartagiskie statki transportowe i okrty wojenne, a okrty etruskie, ktre przybyy na ostatku, leay najdalej. Tote trwao to jaki czas, zanim Grecy zdyli dotrze do nas, pldrujc i podpalajc okrty. Naradzalimy si z sob, czy rzuci bro, ale nikt nie mia ochoty zosta niewolnikiem. Dlatego postanowilimy drogo sprzeda ycie, obsadzilimy zaog dwa najszybsze okrty, spucilimy je na morze i chwycilimy za wiosa, nie baczc na stan ani stopie. Znaki bojowe z innych okrtw zdylimy porba i wrzuci do morza, eby nie wpady w rce Grekom. Gdy Gelon. zobaczy, e dwa okrty usiuj wypyn na morze, zacz kl tak wciekle, e syszelimy jego przeklestwa przez huk poarw. Kaza swoim ludziom wymachiwa pochodniami, by da znak do okrtw syrakuzaskich, ale nie przydao si to na nic wrd poncych poarw. Natomiast Syrakuzanie na morzu mogli wyranie widzie nasze dwa okrty rysujce si na brzegu. Dzi w nocy ycie Etruskw nie ma wielkiej ceny i bogowie nie czuwaj na morzu. Pomcijmy mier naszych towarzyszy i zatopmy przynajmniej jedn greck trier na znak, e to morze jeszcze nie jest greckie, lecz nadal tyrreskie. Nasze zdecydowanie uratowao nas, gdy syrakuzaskie triery nie spodzieway si wcale ataku, wrcz przeciwnie, przygotowyway si do nabrania szybkoci, aby nas staranowa i zatopi, kiedy bdziemy prbowa przemkn si obok nich. Podczas gdy one wiosoway w ty, dajc sobie nawzajem znaki latarniami, my rozwinlimy najwiksz prdko, eby zrwnoway nasz lekko. Niemal rwnoczenie oba nasze tarany wbiy si w najblisz trier, tak e dbowe deski pky z trzaskiem i potny okrt przechyli si na bok. Wielu z jego zaogi wpado do morza od tego uderzenia, a i my sami spadlimy bezadnie z aw dla wiolarzy. Atak nasz przyszed tak niespodziewanie, e nikt na okrcie greckim nie zrozumia, co si stao. Dowdca zawoa przez tub, e wpad na mielizn i ostrzeg inne okrty przed podwodnymi skaami. Byo to naszym ratunkiem. Kiedy znowu odzyskalimy panowanie nad wiosami, mocnymi pocigniciami oderwalimy si wkrtce i wymknli w zbawcz ciemno. Poary na brzegu olepiy Grekw tak, e ich wypatrywacze nic nie widzieli, gdy odwrcili wzrok ku morzu. Zauwaylimy to i my sami, widzc, jak noc wznosi si niby czarny mur przed naszymi oczami. Nie pomylelimy o tym, e powinnimy wzi kurs na wschd, by odszuka okrty kartagiskie w zatoce Messyny i zanie im wiadomo o klsce i utracie okrtw pod Himer. Nasz jedyn myl byo, e wszystko stracone, i e sami musimy si ratowa przed czyhajcymi niebezpieczestwami morza, by doprowadzi szcztki chway bojowej Etruskw do portu w jakim tyrreskim miecie nadmorskim. Ale ranek przyszed z deszczem i ostrym wiatrem, ktry zanis nasze okrty do italskiego wybrzea, wnet musielimy szuka schronienia w porcie w Kyme, by doprowadzi okrty do porzdku i postara si o ywno. Tyran w Kyme, ktry zwa si Demodotos, przyj nas yczliwie, lecz kiedy usysza o bitwie pod Himer i miadcej klsce Kartagiczykw, zacz ywo przypomina sobie dawne dzieje i powiedzia: Penoprawnym testamentem jestem dziedzicem ostatniego Tarkwiniusza, ktry panowa w Rzymie, a jeszcze nie dostaem ani jednej drachmy z tego spadku. Nigdy nie byem wrogo nastawiony wobec Etruskw. Najlepszy tego dowd, e daem schronienie Larsowi Tarkonowi i wasnym kciukiem zamknem mu powieki, gdy umar. Musz jednak myle o moich obowizkach wobec mego miasta i wasnej rodziny. Dlatego obawiam si, e bd teraz musia zatrzyma oba wasze okrty wojenne jako zastaw, dopki nie zostanie wyjaniona sprawa spadku po Tarkwiniuszu. Taki sam pretekst poda ongi, gdy oboy rekwizycj rzymskie statki ze zboem; by ju starym czowiekiem i nie lubi wymyla nowych pretekstw. Gdy przebywalimy w Kyme raczej jako jecy ni przyjaciele, doszy nas dziwne suchy take z Posejdonii. Tum spldrowa tam kartagiskie sklepy i tyrreskie skady towarw. Zamiast ukara winnych, samowadca w miecie
256

kaza pojma kartagiskich i etruskich mieszkacw pod pozorem, e ich bezpieczestwo jest zagroone i inaczej nie moe zosta zabezpieczone. Ale czekay nas jeszcze czasy o wiele bardziej przeraajce. Przez morze, na skrzydach bogini zwycistwa, przyleciao posanie do greckich miast na zachodzie, e flota ateska zatopia flot persk w cieninie Salaminy koo Aten. Sam wielki krl zmuszony by ucieka na eb na szyj drog ldow z powrotem do Azji, zanim Grecy zd dopyn do Hellespontu, zniszczy most zoony z okrtw i odci jego odwrt. Wprawdzie potne wojsko Persw spldrowao i spalio Ateny i obalio w nim posgi bogw, ale Persowie ponieli wielkie straty w przeczy Termopil i trudno byoby im przezimowa w Grecji, a jeszcze trudniej na przysz wiosn pokona wojska greckie, ktre stay pod dowdztwem Sparty. Znaem wszake Grekw i ich zwyczaj wyolbrzymiania sukcesw, ale ta sama wiadomo dotara do nas z wielu stron i w kocu nie mona ju byo w ni wtpi. W ten sposb cay udzia Etruskw w bitwie pod Himer sta si bezmylnym przedsiwziciem. Staraem si pociesza myl, i ich krew nie zostaa przelana na marne, poniewa mogli oni przeszkodzi greckim miastom na zachodzie w udzieleniu koniecznej pomocy macierzy. Tyran z Kyme, Demodotos, by chytrym czowiekiem, majcym wiele do powiedzenia o tarkwiskich sprawach dziedzicznych. W gruncie rzeczy robi, co mg, by jecha na dwch koniach, i zdawa sobie dobrze spraw, e jest tylko kwesti czasu, kiedy bdzie musia zrezygnowa z dobrych stosunkw handlowych z Etruskami i ugi si przed miastami sycylijskimi, ktre day, by Kartagiczykw i Tyrreczykw przepdzono z wszystkich rynkw, mrz i stacji handlowych. Gdy Lars Arnth dowiedzia si w kocu o naszym przymusowym pooeniu, posa posa z Tarkwinii do Demodotosa i owiadczy zdecydowanym tonem, e odwoa z Kyme tarkwiskich kupcw i skonfiskuje wszelk kymejsk wasno w Tarkwinii, jeli oba okrty wojenne wraz z zaogami natychmiast inie zostan uwolnione i nie bd mogy wrci. Gelon w Syrakuzach przysa ze swej strony posannika z wiadomoci e jeli Demodotos uwolni te okrty wojenne, ktre nieproszone wmieszay si w wewntrzne sprawy sycylijskie, to on, Gelon, bdzie to uwaa za wrog dziaalno. Demodotos wzdycha i narzeka, bra si za gow i mwi: Jaki to podziemny duch nieszczcia skierowa wasze okrty do portu wanie w Kyme. Moje serce jest sabe i le znosi takie spory, a take w odku dostaj boleci. Znalaz jednak wyjcie i powiedzia: Mamy przecie nasz synn w wiecie wyroczni, Hierofil, ktra dziedziczy swj urzd w spadku od niepamitnych czasw, zanim jeszcze byo jakie miasto w Kyme. Przez jej usta przemawiaj bogowie i nie sdz, by nawet Gelon mia ch nie uznawa jej decyzji. Sam nie chcia si uda do groty Hierofili, gdy narzeka na trudn drog, ktra tam wioda i twierdzi, e ze wyziewy w grocie przyprawiaj go o bl gowy. Posa razem z nami swego doradc; po wycigniciu losw towarzyszyo mu, wraz ze mn, trzech Etruskw. Demodotos powiedzia z rozdranieniem na poegnanie do swego doradcy: Przeka moje dary sumiennie starusze i owiadcz jej ode mnie, e najlepiej bdzie, eby cho jeden raz powiedziaa tak, tak, albo nie, nie, a nie plota co jej lina przyniesie na jzyk. Grota Hierofili znajdowaa si w szczelinie na szczycie gry, a kozia cieka, ktra tam prowadzia, wytarta bya do poysku stopami ludzi szukajcych tam pomocy przez wiele setek lat. Schody wykute w skale na najtrudniejszych miejscach te byy wyboiste. Sama witynia, skromna i blada, poszarzaa od wiatrw i niepogody. Opary siarkowe w grocie byy duszce, zakrcio nam si od nich w gowie, gdy bardzo bylimy osabieni dug bezsennoci z niepokoju o nasze losy i z aoby po tych, ktrych zostawilimy na pobojowisku pod Himer. Kaszlelimy i z oczu nam cieko tak, e jak przez welon
257

z ez widzielimy wntrze groty z Hierofil na wysokim trjnogu. W grocie byo duszno i gorco, poniewa z powodu podeszego wieku Hierofila stale chciaa mie poncy ogie na ognisku. Od dawna ju stracia wosy, ale z prnoci nosia na gowie spiczast czapk. Obsugiwaa j blada dziewczyna z rozpuszczonymi wosami; w oczach tej dziewczyny spostrzegem dziki wzrok delfickiej Pytii i zdaem sobie spraw, e Hierofila wychowuje sobie w niej nastpczyni. Oczy Hierofili byy szare jak kamie. Zdaje mi si, e bya ona zupenie lepa. Gdy weszlimy do groty, dziewczyna zacza niespokojnie biega tam i z powrotem, przysuwajc si do nas blisko, by zajrze dokadnie w twarz kademu po kolei. Potem wybuchna dzikim miechem i zacza krzycze i skaka wokoo jak szalona. Hierofila dziwnym metalicznym gosem kazaa jej zamilkn. By to gos, ktrego czowiek nie spodziewa si usysze z ust starej kobiety. Pose Demodotosa skoni si przed ni i zacz wykada swoj spraw. Ale Hierofila uciszya go i powiedziaa: O czym ty waciwie pleciesz? Wiem, co to za ludzie i widziaam ich przybycie do Kyme, gdy kruki zniky z gr i poleciay stadami za morze na to miejsce, ktre oni opucili. I nie mog cierpie, by taka ogromna rzesza duchw umarych toczya si wraz z wami do mego mieszkania z jzykami spuchnitymi w ustach i wybauszonymi martwymi oczyma. Odejdcie i zabierzcie umarych ze sob. Zacza dysze i odpycha nas obu rkami. Po naradzie dwaj pozostali Etruskowie wyszli z groty, rozejrze si wokoo i przywoali do siebie duchy umarych. Hierofila uspokoia si znowu i rzeka: Dobrze, e mona znowu zaczerpn tchu. Ale skd przychodzi to jasne wiato i grzmot niewidzialnej burzy? Dziewczyna zajta bya czym w kcie groty. Wysza teraz stamtd, dotkna doni Hierofili i uwieczya mnie wiecem uwitym z suchych lici wawrzynu. Hierofila zachichotaa, wybauszya na mnie lepe oczy i pozdrowia mnie: Ulubiecze bogw! W kcikach twoich oczu widz cie ksiyca, lecz z twarzy twej wieci soce. Powinnam waciwie uwi twj wieniec z mirtu i wierzbiny, ale musisz zadowoli si wawrzynem, bo nie mamy nic innego. Posannik Demodotosa sdzi, e staruszka bredzi i zacz niecierpliwie wyjania swoj spraw na nowo, gdy wyziewy w grocie przyprawiay go o pieczenie w gardle i z oczu cieky mu zy, a i ja te czuem na podniebieniu gorzki posmak siarki. Nie czekajc, a posannik skoczy, Hierofila oznajmia swoj wyroczni: Co znacz dwa okrty, gdy tysic okrtw ma spotka si w walce na morzu koo Kyme. Niech Demodotos pozwoli tym ludziom odej w spokoju i uwolni ich okrty. Nie okrty, lecz znaki bojowe rozstrzygn wojn. Gos wezbra, jak gdyby woaa przez tub, gdy powtrzya: Nie okrtw potrzebuje Demodotos, lecz znakw bojowych. Bg przemwi. A zaczerpnwszy tchu dodaa spokojnie: Odejd, gupcze, i zostaw mnie sam z tym posacem bogw. Doradca Demodotosa zapisa wyroczni na woskowej tabliczce i usiowa wzi mnie za rami, by wyprowadzi z groty. Ale dziewczyna rzucia si na niego, podrapaa mu twarz dugimi paznokciami i obja mnie rk za szyj. Nie bya zbyt czysta, ale jej skra i szaty pachniay tak mocno wawrzynem i gorzkimi zioami, e nie bya odpychajca. Powiedziaem, e zostan w grocie przez chwil, gdy widocznie tak miao by, i posannik Demodotosa wyszed, kaszlc i przyciskajc do ust po paszcza. Gdy znik, Hierofila zesza z trjnoga i otworzya drewnian pokryw w cianie groty, tak e wiee powietrze w okamgnieniu wywiao zatrute opary. Przez gbok szczelin w grze wida byo niebieskie morze i niebo.
258

Hierofila podesza do mnie, obmacaa mnie rkami, dotkna palcami moich policzkw i wosw i powiedziaa wzruszona: Synu twego ojca, poznaj ci. Czemu nie ucaujesz twojej matki? Pochyliem si, przycisnem rozwarte donie do podoa groty i ucaowaem je na znak, e uznaj t ziemi za swoj matk. Czuem si tak, jakby caa moja istota nagle si powikszya i jakby promieniowaa we mnie jasno. Dziewczyna podesza bliej, dotkna moich kolan i ramion, ocierajc si swoim ciaem o moje biodro. Caa sia usza ze mnie i pot ciek mi spod pach po bokach pod kaftanem. Hierofila daa dziewczynie szczutka w ucho, odepchna j i zapytaa: Poznajesz twoj matk? Czemu nie witasz twego ojca? Potrzsnem gow i odparem: Mego ojca nigdy nie znaem i nie wiem nic o moim pochodzeniu. Hierofila mwia teraz gosem boga: Synu mj, poznasz siebie samego w dniu, kiedy dotkniesz supa grobowego ojca. Widz twoje jezioro, widz twoje gry, widz twoje miasto. Szukaj, a znajdziesz. Pukaj, a bdzie ci otworzone. Take z drugiej strony zamknitych drzwi wrcisz pewnego dnia. Wspomnij mnie wtedy. Nagle powiedziaa: Obejrzyj si! Obejrzaem si za siebie, ale tam nie byo nic, cho cig powietrza sprawi, e ogie na ognisku rozpomieni si i owietli kty groty. Potrzsnem znowu gow. Hierofila zdumiona pooya do na moim czole i wezwaa mnie: Obejrzyj si jeszcze raz. Nie widzisz jej, bogini? Wiksza i pikniejsza ni wszyscy miertelnicy patrzy na ciebie i wyciga do ciebie ramiona. Nosi bluszcz. Jest bogini ksiyca i rwnoczenie bogini rda. Bogini piany morskiej i ani, cyprysu i mirtu. Spojrzaem za siebie znowu, ale nie zobaczyem uwieczonej bluszczem bogini. Zamiast tego wystpia przed moimi oczami inna posta, pochylona i wycignita do przodu jak galion na dziobie okrtu. Z kamiennej ciany groty wyrosa sztywna zjawa. Biay paszcz otula j cile, a jej twarz bya w przeraajcy sposb owizana opaskami. Coraz wyraniej mogem rozrni t zjaw. Niema, nieruchoma, wycignita do przodu. Twarz, nie do rozpoznania pod lnianymi opaskami, wpatrywaa si na pnoc. Caa pozycja ciaa bya wyczekujca i pokazujca stron pnocn. Hierofila zaniepokoia si, odja do od mego czoa, zacza dre i zapytaa: Co widzisz, skoro tak zesztywniae? Odparem: On jest nieruchomy. Ukry oblicze w lnianych przepaskach. Stoi spokojnie niczym galion na stewie okrtu i pokazuje na pnoc. W teje chwili huk w moich uszach urs do nadziemskich rozmiarw, jasno olnia mnie, i osunwszy si na ziemi, straciem przytomno. Kiedy odzyskaem zmysy, byo mi tak, jak gdybym pdzi przez przestwr z czarnym gwiadzistym niebem nade mn i ziemi pode mn, a huk, cho sabszy, wci brzmia w moich uszach. Dopiero gdy otwarem oczy, zdaem sobie spraw, e le nadal na kamiennym podou groty. Obok mnie klczaa Hierofila i rozcieraa mi donie, a dziewczyna obmywaa mi czoo i skronie szmatk umoczon w winie. Zobaczywszy, e wrciem do przytomnoci, Hierofila powiedziaa drcym gosem sdziwej staruszki: Twoje przyjcie zapowiedziane i jeste rozpoznany. Nie wi ju swego serca z ziemi. Szukaj tylko samego siebie, eby pozna siebie, o ty, niemiertelny!

259

Potem dzieliem z ni chleb i wino, a ona opowiedziaa mi paczliwym gosem o swojej zgrzybiaej staroci, jak matka opowiada synowi. Opowiadaa te o swoich synach i pokazaa mi zwj, na ktrym zapisaa swe wizje sowami i wierszami. Midzy innymi wrya, e w Grecji zrodzi si krl, ktry ujarzmi Persj, podbije wszystkie kraje wschodu i umrze jako bg w wieku zaledwie trzydziestu lat. Sdz, e wrba ta odnosia si do dalszych, przyszych czasw, gdy nic podobnego nie zdarzyo si za mego ywota. Przeciwnie, Grecja rozdziera siebie sam po swoich zwycistwach, przez to, e Ateny i Sparta nieprzejednanie walcz ze sob. Gdy wreszcie wyszedem z groty, soce owietlio ziemi przede mn i zamigotao na maym kamyczku. Podniosem go. By to okrgy, matowy, na wp przezroczysty kawaek wiru. Woyem go do trzosa miedzy inne kamienie mego ycia i po raz pierwszy zdaem sobie spraw, e mj bezmylny zwyczaj zbierania i chowania kamieni za kadym razem oznacza, e jakie stadium mojego ycia koczyo si i nowe zaczynao. Towarzysze czekali na mnie niecierpliwie i dziwili si, e tak dugi czas spdziem w grocie u Hierofili. Gdy przyczyem si do nich, chodziem wci jeszcze jak we nie, mwili mi pniej, e przez ca drog powrotn do domu mowa moja bya niezborna. Miaem straszliwy bl gowy i oczy podpuchy tak, e trudno mi byo co widzie. Demodotos wytumaczy sobie wyroczni Hierofili na wasny sposb i pozwoli nam odpyn z Kyme. Kaza tylko zdj znaki bojowe z obu naszych okrtw i zamkn je w swym skarbcu, nie troszczc si o to, by odesa je Gelonowi. My sami nie dbalimy o nie zbytnio i byo nam to obojtne, bylebymy wydostali si z tego niezwykego miasta.

6
W porcie Tarkwinii oddalimy nasze pozbawione znakw bojowych i mocno uszkodzone okrty stranikom portowym. Gdy wysiedlimy na ld, nikt nas nie pozdrawia, ludzie odwracali si od nas i zakrywali gowy. Uliczki pustoszay, gdy przechodzilimy. Tak wielka bya aoba, jak przynielimy z sob do kraju Etruskw. Dlatego poegnalimy si ze sob w krtkich sowach w porcie, gdzie niedobitki z Populonii i Vetulonii zacigny si na statek handlowy, by wrci do domu. Ludzie z miast wewntrz kraju zasonili te gowy i rozpoczli wdrwk do okolic rodzinnych. Wszyscy stali si maomwni na reszt swego ycia. Ja sam udaem si z dziesicioma niedobitkami z Tarkwinii do miasta. Lars Arnth przyj nas mocno przygnbiony, ale nie czyni nam adnych wyrzutw, wysucha tylko naszych opowiada i rozdzieli midzy ludzi dary. A kiedy ju poszli, poprosi mnie o rozmow w cztery oczy. Z losem na prno walczy nawet najmniejszy powiedzia. Nawet bogami kieruje los, mam tu na myli bogw, ktrych wite imiona i liczby znamy, i ktrym skadamy ofiary. Osonici bogowie, ktrych nie znamy, stoj ponad wszystkim, a moe nawet ponad losem. Prosiem go: Oskaraj mnie, rb mi wyrzuty, uderz mnie zacinit pici, ebym poczu si lepiej na duchu. Lars Arnth umiechn si melancholijnie i odpar: To nie twoja wina, Turmsie. Bye tylko posacem. Ale ja znalazem si w trudnym pooeniu. Przywdcy naszych czterystu rodw podzielili si na dwa obozy i poplecznicy Grekw oskaraj mnie teraz gorzko, e bez powodu zrobilimy sobie z Grekw wrogw. Towary sprowadzane podroay i tylko za lichwiarskie ceny mona teraz naby wazy attyckie, w ktrych przywyklimy skada w grobowcach naszych sawnych zmarych. Kto mgby przypuci, e oni odnios sukces w wojnie z wielkim krlem. Lecz nie sadz, by nasze poparcie dla Kartaginy w wojnie sycylijskiej oznaczao dla Grekw co wicej, jak tylko znakomity pretekst do przeciw260

dziaania naszemu handlowi. Ju wczeniej nienawidzili nas i zazdrocili nam naszego kupiectwa. I nie sdz te, bymy mogli co zyska, korzc si przed nimi. Tym bardziej bd nas wtedy depta, gdy ich nie przeczuwane i niesychane szczcie wojenne sprawio, i nad wszelk miar pusz si i chepi. Pooy mi rk na ramieniu i cign: Zbyt wielu ludzi tu podziwia ju greckie wyksztacenie i przyswaja sobie ducha wtpliwoci i przekory, ktry towarzyszy Grekom. Tylko miasta w gbi kraju s jeszcze wite. Miasta nadmorskie s laickie i zatrute. Nie zatrzymuj si wic w Tarkwinii, Turmsie. Niebawem zaczn rzuca za tob kamieniami za to, e jako cudzoziemiec miesza si do spraw etruskich. Podwinem paszcz i pokazaem mu ledwie zaleczon w boku ran od miecza oraz pcherze na doniach. Przynajmniej ryzykowaem ycie za spraw etrusk odparem dotknity. To chyba nie moja wina, e miaem szczcie wrci ywy do domu. Lars Arnth wyglda na zakopotanego, unika mego wzroku i rzek: Dla mnie nie jeste obcym, Turmsie. Wiem lepiej i znam ciebie, podobnie jak mj ojciec, ktry zaraz ci pozna. Ale ze wzgldw politycznych musz unika wszelkich powodw do niepokoju. I take ze wzgldu na ciebie nie chciabym, eby zosta ukamienowany przez tych, ktrzy nic nie rozumiej. Zapewniajc mnie o swojej przyjani, wygna mnie z miasta. Dugi czas trwao jeszcze, zanim postpowanie samych Grekw sprawio, e przyjazny dla nich nastrj wygas w Tarkwinii. Tarkwiscy kupcy i szlachetnie urodzeni zrozumieli, e czasy si zmieniy, dopiero wtedy, gdy zaczli traci okrty i zasoby w portach greckich i gdy si zorientowali, e Grecy zwykli spluwa na listy eglarskie, ktre wystawiay im miasta tyrreskie. Jednak tylko najbardziej dalekowzroczni Etruskowie wiedzieli, co si dzieje. Pozostali narzekali tylko i mwili: Jest tak, jakby niewidzialna rka dawia nas za gardo. Nasz handel podupada. Towary z innych krajw staj si tylko coraz drosze i drosze, a nasze wasne coraz to tasze. Dawniej im wikszy handel kto prowadzi ze wiatem i im wicej statkw wysya, tym stawa si bogatszy. Jak to moliwe, e wszystko dzieje si teraz odwrotnie. Im bardziej si wysilamy, tym bardziej biedniejemy. Lars Arnth by sam niezmiernie bogaty i nie pomyla o tym, e i ja staem si biedakiem. Zoty acuch Ksenodotosa podzielilimy ju w Kyme, gdzie ci, ktrzy przeyli, dzielili wszystko midzy sob. Mj wyszczerbiony miecz i pogit tarcz musiaem sprzeda w Tarkwinii. Gdy zimowe wiatry dmuchay ju w grach, udaem si pieszo do Caere, a stamtd do Rzymu, gdy tak byem wycieczony i chory na febr, e nie mogem odpracowa przejazdu do Rzymu na jakim statku. Wojna midzy Rzymem a Etruskami ustaa na zim i adni rabusie nie przeszkadzali mi w wdrwce. Widziaem stratowane pola i poamane drzewa owocowe, okopcone ogniska po spalonych zagrodach i bielejce koci zarnitego byda. Te dawniej tak urozmaicone i oywione okolice leay puste, a pasterze wypdzili swoje owce w gry. Tak smutna bya moja droga. Gdy wreszcie stanem znowu na Janikulum i ujrzaem taw rzek gboko w dole w swoim korycie, most i mur miejski Rzymu i witynie po drugiej stronie, uwiadomiem sobie, e zniszczenie sigao a na ziemi rzymsk i a do rzeki. Ale w caym tym spustoszeniu zobaczyem moj altan nie uszkodzon, a Misme wybiega mi na spotkanie z opalonymi nogami i oczyma promieniejcymi z radoci. Ze przeylimy czasy opowiadaa. Nie zdylimy nawet uciec do Rzymu, tak jak nakazywae. Vejenci wbili wite pale w ziemi na naszej zagrodzie, gdy tylko tu przyszli, i potem nikt nam ju nie przeszkadza ani nas nie ciemiy, i nawet byda nam nie ukradli. Zebrali261

my dobre plony i ukrylimy je. Staniemy si teraz bogaci, bo ceny zboa w Rzymie wzrastaj. Z pewnoci bdziesz mg mi kupi nowe suknie i par sandaw, skoro tak dobrze zadbalimy o wszystko. Domyliem si, e to Lars Arnth dopilnowa, eby moj zagrod oszczdzono. Ale wywiadczy mi niedwiedzi przysug, cho chcia tylko dobrze. Gdy tylko doszedem do mostu, zostaem pojmany przez stranikw, oddany liktorom i wrzucony do podziemnego lochu w wizieniu mamertyskim. W tej norze woda zamarzaa na pododze w najzimniejsze noce, moim posaniem bya zgnia soma i musiaem walczy ze szczurami o kady kawaek jedzenia, o ktre w dodatku musiaem sam si stara. Moja febra i spowodowana ni gorczka pogorszyy si tak, e bredziem, i tylko od czasu do czasu przychodziem do zmysw i mylaem ju, e umr. Z powodu choroby nie mogem by przesuchiwany i osdzony. Wadze traktoway mnie take i poza tym jako mao znacznego winia, moje uwizienie byo tylko krokiem politycznym, eby znale jakiego koza ofiarnego po nieudanej wojnie. Nie przywizywano adnej wagi do mojej sprawy i konsulowie mao si troszczyli, czy le w mojej celi ywy czy umary. Nie umarem jednak. Gorczka spada i pewnego ranka zbudziem si z jasn gow i jasnymi mylami, ale tak saby, e ledwie mogem podnie rk. Gdy niewolnik stranik wizienny zorientowa si, e wyzdrowiaem, wpuci do mnie Misme. Dzie po dniu odbywaa dalek drog z zagrody do miasta i z powrotem, eby nadaremnie trz si z zimna u bramy wiziennej i baga, by j do mnie dopuszczono. Dziki jedzeniu, ktre przynosia, uszedem z yciem po dugotrwaej gorczce, gdy stranik wizienny powiedzia, e duo jadem i piem w chwilach przytomnoci, cho sam sobie tego nie przypominaem. Zbyt duo jednak chyba nie jadem, widziaem to po moich wychudzonych czonkach, ktrych muskuy zamieniy si w cieniutkie cigna. Gdy Misme mnie zobaczya, wybuchna paczem, usiada w kucki na zgniej somie i karmia mnie. Ostrzegem j przede wszystkim przed dalszym przychodzeniem do wizienia, gdy wadze mogy atwo kaza uwizi take i j, mimo e bya dzieckiem. Misme wpatrzya si wtedy we mnie wystraszonymi oczami i powiedziaa: Nie sdz, ebym bya jeszcze dzieckiem. Rozumiem wiele z tego, czego przedtem nie rozumiaam. Mimo to byem niespokojny o Misme. Zdawaem sobie dobrze spraw, e zagroda i bydo rycho zostan skonfiskowane przez pastwo i e najlepszy los, jaki mnie moe spotka, to wygnanie z Rzymu. Miaem wprawdzie zakopan zot gow wou, ale to mi teraz nie pomagao. Gdybym prbowa przekupi ktrego z urzdnikw, zatrzymaby zoto na rzecz pastwa, a samo posiadanie i ukrywanie takiego majtku stanowioby cikie oskarenie przeciw mnie. Po dugim wahaniu powiedziaem wic: Droga Misme, najlepiej eby ju nie wrcia do zagrody, lecz szukaa schronienia w domu twojej matki. Jeste jej crk i powinna si tob zaopiekowa. Ale nie mw nic o mnie. Moesz tylko powiedzie, e zniknem bez ladu i e cierpisz bied. Ale Misme odmwia: Do Arsinoe nie pjd nigdy i nie chc jej nawet nazywa moj matk. Raczej bd pa krowy albo sprzedam si jako niewolnica. Nie domylaem si, e czua tak gboko gorycz wobec Arsinoe. Powiedziaem: Ona jednak jest twoj matk, t, ktra wydaa ci na ten wiat. Z nagymi zami rozalenia w oczach Misme wykrzykna: Ona jest z i niedobr matk i przez cae moje dziecistwo patrzya na mnie krzywo, bo jej si nie podobaam. Ale take i to potrafiabym jej wybaczy, gdyby nie odebraa mi Hanny, ktra bya moim jedynym przyjacielem i bya dla mnie czulsza ni niejedna matka.
262

Zakuo mnie na myl, jak Arsinoe potraktowaa Hann. Powrciy do mojej pamici wszystkie szczegy z przeszoci. Zdaem sobie spraw, e w losie Hanny kryo si wicej, ni wwczas chciaem rozumie, i zapytaem Misme, czy zauwaya co wtpliwego u Hanny i w jej zachowaniu. Misme odpara: Byam wprawdzie jeszcze tylko dzieckiem, gdy wydarzyy si te okropne rzeczy, ale cakiem na pewno wiedziaabym i rozumiaabym, gdyby Hanna bya pocha i sypiaa z mczyznami. Spaymy zwykle w tym samym ou i byymy zawsze razem. To wanie ona ostrzega mnie przed matk i opowiedziaa, e ty nie jeste moim prawdziwym ojcem. Nie musisz ju tego przede mn duej ukrywa. Opowiedziaa mi te, jak matka drczya mego prawdziwego ojca, e poszed i utopi si w bagnie. By on greckim lekarzem i twoim przyjacielem, nieprawda? Ale ty, wanie ty, Turmsie, bye jedynym mczyzn, ktrego Hanna kiedykolwiek kochaa. I ze wzgldu na ni ja kocham ci take, cho sobie na to nie zasuye. Nie, tak nie wolno mi mwi przerwaa sobie nagle bo bye dla mnie dobry, tak, lepszy ni mj prawdziwy ojciec. Ale jak ty moge, jak ty moge opuci Hann, przyprawiwszy j wpierw o ci? Na wszystkich bogw! wykrzyknem. Co ty mwisz, dziecko! Pot obla mi czoo. Nie trzeba mi byo nawet penego wyrzutu spojrzenia Misme, by wiedzie, e miaa ona racj. Nigdy przecie nie miaem innego dowodu mojej bezpodnoci prcz urgliwych sw Arsinoe. Misme wzburzona zapytaa przekornie: A co, moe to bogowie uczynili j brzemienn? Przynajmniej bye jedynym mczyzn, ktry j tkn. Przysiga mi na to, szeptaa mi to do ucha, gdy tylko zacza si lka, ale ja byam jeszcze dzieckiem i nie rozumiaam. Teraz rozumiem ju i sdz, e Arsinoe wiedziaa o tym. Dlatego sprzedaa Hann najokrutniej, jak tylko moga. Przyjrzaa mi si pytajco i zapytaa z powtpiewaniem w gosie: Doprawdy nic o tym nie wiedziae? Mylaam, e pogardzasz Hann i chcesz unikn nastpstw twego czynu. Wszyscy mczyni s takimi potworami. Tego, jeli nie czego innego nauczya mnie matka. Nigdy nie powiedziaa mi, komu sprzedaa Hann, ale udao mi si tego dowiedzie od niewolnika stajennego, zanim Arsinoe odesaa go z domu, eby zatrze wszelkie lady. By wtedy w Rzymie fenicki kupiec niewolnikw, ktry na targu bydlcym kupowa dziewczyny Wolskw i wysya je statkami do domw rozpusty w Tyrze. Jemu sprzedaa Arsinoe Hann i wraz z ni jej nie urodzone dziecko. Sdziam, e wiedziae o tym, i przez wiele lat nie mogam ci tego darowa w mym sercu. zy zaczy jej pyn po policzkach, dotkna moich doni i prosia: Ach, mj przybrany ojcze, Turmsie drogi, wybacz mi, e tak le mylaam o tobie. Dlaczego nie mogam zatrzyma tego tylko dla siebie. Ale tak strasznie mi to ciyo na umyle, odkd zaczam rozumie. Teraz jednak jestem szczliwa, e nie yczyam Hannie le, cho Arsinoe udao si odwrci od niej twoje przywizanie. O, jake bym chciaa, eby Hanna zostaa moj matk i moe dostaabym wasnego maego braciszka albo siostrzyczk. Nie wytrzymaem ju tego duej. Moja zgroza przemienia si we wrzc nienawi, wezwaem wszystkich bogw podziemia i przeklem Arsinoe za ycia i po mierci z zemsty za to, e popenia tak okrutn zbrodni wobec mnie i wobec niewinnej Hanny. Przeklestwo byo tak przeraajce, e Misme zasonia uszy, dopki mj gniew nie przeszed w bl i nie zdaem sobie sprawy, e Hanna z pewnoci ju nie yje, a moje dziecko zagino na zawsze. Daremnie byoby szuka jej duej. Fenickie domy rozpusty zachowyway swoje tajemnice, i kto raz si tam dosta, nie mg si uratowa. Arsinoe wiedziaa o tym dobrze. W kocu opamitaem si, uwiadomiwszy sobie, e przysparzam tylko Misme troski moim biadaniem i oskareniami miotanymi przeciwko sobie samemu. Powiedziaem:
263

 Moe najlepiej bdzie, eby nie uciekaa si do tej kobiety. Kady inny los moe wyda ci si lepszy ni zaleno od niej. Udrczony swoj bezsilnoci zrozumiaem, e nie mog da Misme adnej ochrony. Musiaem polega tylko na jej wasnym rozsdku i zdolnoci dawania sobie rady. Opowiedziaem jej wic o zotej gowie wou i wyjaniem, gdzie zostaa zakopana. Ostrzegem j, by nie prbowaa sprzedawa tej gowy w Rzymie. Najmdrzej byoby odupywa z niej pytki i zbywa je w jakim miecie etruskim, gdyby znalaza si w potrzebie. Na koniec pocaowaem j i pieciem, wziem j w ramiona i rzekem: Mam swego wasnego ducha opiekuczego i ywi nadziej, e i ty masz swego, ktry ci osania, moja dobra i droga dziewczynko. Nie niepokj si o mnie. Zajmij si tylko sob, a zgotujesz mi tym najwiksz rado. Rozstalimy si po tym, jak daa mi wit obietnic, e nie bdzie si ju wystawia na niebezpieczestwa i podejrzenia ze wzgldu na mnie. Nastpnej nocy miaem wyrany sen. Przysza do mnie do podziemnego lochu zgarbiona staruszka, ktra osaniaa gow po brzowego paszcza i patrzya na mnie przez dwa rozstawione palce. We nie poznaem j i darzyem zaufaniem, ale kiedy ocknem si, nie mogem zrozumie, kim bya. Czuem jednak niewytumaczon otuch, gdy mylaem o tym nie. Pewnego dnia kazano mi obmy si i woy now czyst szat, i zaprowadzono mnie do domu sprawiedliwoci na przesuchanie i sd. Pytano mnie, dlaczego pldrujcy Vejenci wbili pale ochronne w mojej zagrodzie i oszczdzili moj posiado. Odparem, e nie wiem nic o przyczynie tego, gdy sam znajdowaem si z wojskiem etruskim na Sycylii. Ale wyraziem przypuszczenie, e liczne wizy przyjani i gocinnoci, ktre nawizaem z Etruskami w rnych miastach, miay z tym co do czynienia. By chodny poranek. Konsul i kwestor mieli pod awami miski z arzcym si wglem. Rozpostarli poy paszczy i szurali stopami po zimnej kamiennej posadzce, z trudem ukrywajc ziewanie. Obecnych byo tak niewielu ludzi, e nie zatroszczyli si nawet, by mnie pokaza ludowi. Na podstawie mego wasnego zeznania orzekli, e jestem winny zdrady kraju w czasie wojny i jedyn rzecz, nad ktr si naradzali, by problem, czy maj ustawowe prawo skaza mnie na mier, poniewa nie byem obywatelem rzymskim. Doszli w kocu do wniosku, e wedug prawa staem na rwni z obywatelami rzymskimi, gdy posiadaem pitnacie morgw gruntu w granicach Rzymu i dlatego mgbym by otrzyma obywatelstwo, gdybym o nie zabiega. Ale na strcenie ze skay i wczenie w rzece na haku nie mogli mnie skaza, gdy mimo wszystko nie miaem jednak obywatelstwa. Tote skazali mnie po prostu na chost i cicie, cho jako zdrajca nie zasugiwaem ich zdaniem na tak przyzwoit mier. Wykonanie kary odoono do dnia, kiedy zbierze si wicej ludzi, tak aby mona byo zaoferowa ludowi widowisko i sprawi, aeby zaprzesta on nagabywa wci senat swoimi daniami. Czekaa mnie wic pewna mier, gdy prawo rzymskie nie znao uaskawienia po zapadniciu wyroku, a do ludu nie mogem si odwoywa, bo nie byem obywatelem. Ale nie czuem strachu i nie wierzyem, e umr. Tak wielka bya ufno, ktra spyna na mnie po tym nie. Ponadto pamitaem te sowa Hierofili, e powrc take z drugiej strony zamknitych drzwi. Mylaem, e mier bdzie moe tylko chwilow przerw w mojej wdrwce, kiedy bd szuka siebie samego, i e powrc, by y bardziej celowym ni dotychczas yciem. O Hannie nie chciaem myle, poniewa nie mogem jej nic pomc. Swoj win ukryem w sercu. I w kilka dni pniej zdarzyo si, e drzwi mojej celi otwary si i wesza przez nie owa stara kobieta, ogldana we nie. Gow miaa przesonit fadem brzowego paszcza i patrzya na mnie przez palce, tak abym nie mg widzie jej oblicza. Dopiero gdy niewolnik stranik zamkn drzwi, ona przyjrzawszy mi si dugo, odsonia zwide rysy twarzy i poznaem j jako najstarsz z Westalek. Widywaem j wielokrotnie w cyrku na honorowym miejscu dla dziewic.
264

Przemwia teraz do mnie: Jeste tym, ktrego szukam, i poznaj twoj twarz. Upadem przed ni na kolana i schyliem gow. Umiechna si nikym umiechem starej kobiety o zapadnitych policzkach, dotkna moich brudnych wosw i zapytaa: Pamitasz mnie, Turmsie? Spotkae mnie pierwszego dnia, kiedy przybye do Rzymu, a to jest ju dziewi lat temu. Sam znalaze wit grot i rdo, spryskae wod twarz i wybrae wieniec z bluszczu. Wystarczyo mi to jako dowd. Ale twarz twoj znaam ju wtedy. Powiedziaa jeszcze: Bogowie powierzyli mi zadanie. Przechowuj najtajniejsze dziedzictwo wiedzy i dopilnowuj, by te przechowywane wrby byy odpowiednio wykadane w chwilach niebezpieczestwa. Dlatego nie zrezygnowaam z mego stanowiska po trzydziestu latach dogldania witego ognia, lecz suba moja trwa a do mierci. Rzymianom nie wolno zhabi ciebie i zabi. cignoby to na Rzym straszliwe nieszczcie. Ze wzgldu na sam Rzym musisz zosta uwolniony. A take i ze wzgldu na ciebie samego, bo Rzym jest przecie twoim miastem. Odparem: Wiele radoci nie miaem z Rzymu. ycie takie, jakie tu wiod, napawa mnie niesmakiem. Nie obawiam si mierci. Potrzsna lekko gow i odrzeka ganico: Mj drogi synu, ty, ktry musisz przyj, twoja wdrwka nie jest jeszcze skoczona. Nie moesz jeszcze odpocz i zapomnie. Przenikliwymi czarnymi oczyma patrzya na mnie i rzeka: Rozkoszne, tak, rozkoszne jest zapomnienie. Ale ty nie zrodzie si tylko dla samego siebie w ludzkiej postaci. Musiae swobodnie wdrowa a do tej pory, ale przepisany wiek zosta ju teraz osignity. We wic wieniec z lici dbowych. Dziewi lat przemino. Musisz i na pnoc. To rozkaz. Suchaj swoich znakw. Musz i pod rzgi i topr katowski odrzekem przekornie. Co poradzisz na to, stara kobieto? Wyprostowaa grzbiet i kark. Jest luty powiedziaa. Tancerze wiosny i boga wilkw zgubili tarcze, tak jakby niewidzialne rce im je wyrway. Take dwunastu Braci Pl martwi si z powodu licznych myszy i wron, ktre zobaczyli. Powiadczaj oni te, e grad nigdy nie zaszkodzi twoim polom, a deszczu i soca miae zawsze wedle potrzeby. Twoje bydo ustrzego si od chorb. Twoje owce rodziy jagnita blinita. Twj bg jest obcym bogiem w Rzymie, Turmsie, ale da on dostatecznie ostrzegawcze znaki co do ciebie. Rzymianie szanuj swoje prawa, lecz jeszcze bardziej obawiaj si obcych bogw i ich mieszania si w sprawy rzymskie. Swoich wasnych bogw umiej ugaska, ale nie obcych, gdy nie znaj waciwych sw ani ofiar. ona wysoko postawionego senatora bya u mnie i wstawiaa si za tob cigna staruszka. Zrazu nie zdaam sobie sprawy, o kogo tu chodzi i wtpiam w ni. Ona sama skada ofiary w wityni szczcia kobiecego i wtajemnicza szanowne kobiety w wystpne misteria. Ale jej bogini czuwaa, kiedy ja byam gucha i lepa. Pospiesznie zbadaam spraw. Najwyszy budowniczy mostu rozwin swoje ksigi i znalelimy miejsce odnoszce si do ciebie. Senat musi ustpi, gdy najstarsze rody dobrze wiedz, o co tu chodzi. Twj wyrok jest zniesiony, Turmsie. Nie zostaniesz nawet wychostany. Musisz jednak opuci Rzym. Id na pnoc. Ju ci tam czekaj. Czeka na ciebie twoje jezioro, czeka na ciebie twoja gra. Zastukaa silnie w drzwi. Niewolnik stranik odryglowa je i wszed z wiadrem wody. Potem przyszed kowal i zdj mi kajdany z przegubw. Stara Westalka kazaa mi zrzuci brudne szaty,
265

i umya mnie potem wasnymi rkami. Umya mi te wosy i naoliwia je, i splota. Wszystko to robia delikatnie i z szacunkiem, ale wprawnymi, pewnymi rkami. Stranik wrczy jej koszyk, z ktrego wyja kaftan z najcieszej weny i woya na mnie. Na ramiona naoya mi gruby brzowy paszcz, taki sam, jaki nosia. W kocu woya mi na gow wieniec z odzi i widncych lici dbu. Jeste gotw orzeka ale pamitaj, e wszystko to dzieje si w tajemnicy i bez wiedzy ludu. Ci, ktrzy musieli zosta wtajemniczeni w t spraw, zaprzysigli milczenie. Id wic, spiesz si, wity jeleniu. Bracia Pl czekaj na ciebie i odprowadz ci do rzymskiej granicy po drugiej stronie rzeki. Osoni ci przed niewtajemniczonymi, gdyby kto przypadkiem ci pozna. Gdy to pierwszy raz za czasw republiki konsul znis wyrok, ktry ju zapad. Ale lud nic o tym nie wie Wyprowadzia mnie za rk po schodach z wilgotnego lochu wiziennego, a niewolnik stranik otworzy nam drzwi i pozdrowi z szacunkiem wit kobiet. Kiedy wyszlimy na plac, zobaczyem, e gsta mga spowija forum tak, i czekajcy Bracia Pl w swoich szarych paszczach i wiecach z kosw wygldali jak zjawy we mgle. Westalka rzeka: Widzisz sam. Bogowie opucili si na miasto w postaci mgy, eby osoni twoje odejcie. Dotkna mego ramienia i lekko mnie popchna, a ja nie odwrciem si ju, by si z ni poegna. Co mi mwio, e kobieta taka jak ona nie czeka na adne poegnanie i podzikowanie. Mga bya wita i tumia odgos krokw i skrzypienie k. Bracia Pl otoczyli mnie. Gdy byem zmczony, podpierali mnie ostronie i pomagali mi, chwiejcemu si na nogach, kroczy dalej, gdy wci jeszcze byem saby po przebytej chorobie. Stranicy na mocie odwrcili si plecami, gdy zobaczyli, e zbliamy si jak cienie we mgle. Po raz ostatni przeszedem przez rzymski most, poczuem zapach bydlcego nawozu i usyszaem skrzypienie grubych desek wydeptanych przez niezliczone stopy. Ale mga leaa tak gsta i nieruchoma, e nie mogem dostrzec wd Tybru, syszaem tylko midzy filarami mostu jego szum, spokojny i agodny jakby na poegnanie. Chciaem skrci, eby raz jeszcze zobaczy moj ma zagrod, ale Bracia Pl zawrcili mnie i zapewnili pgosem: Zajmiemy si twoimi polami. Zajmiemy si starymi niewolnikami. Zajmiemy si bydem. Nie zbaczaj z drogi. Przy najdalszym pnocnym palu granicznym podkasali paszcze i przykucnli wok mnie na wilgotnej od rosy ziemi. Mga zacza si podnosi i zerwa si wietrzyk. Uroczycie wyjli jczmienny podpomyk i zamali go tak, e kady z nich od najstarszego do najmodszego wzi kawaek i zjad. Najstarszy nala wina do glinianego pucharka. Pucili go z rk do rk i kady upi yk wina. Ale mnie nie poczstowali. Wiatr pnocny przybiera na sile i rozdziera mg na szmaty, wycierajc niebo do czysta. Gdy soce pojawio si, rozlewajc na nas swoje agodne blaski, podnieli si wszyscy jak jeden m, zawiesili mi na szyi torb z ywnoci na drog i pchnli mnie ostronie wszyscy na raz przez granic na teren etruski. W sercu wiedziaem, e postpili susznie. Wiatr pnocny wali mi triumfalnie w twarz, krew zacza kry cieplej w moich yach, ale ziemi, ktr deptay moje stopy, nie znaem.

7
Na pnoc wioda moja droga. Kroczyem swobodniej ni kiedykolwiek przedtem, zrzuciem z siebie moje minione ycie jak podarty kaftan. Nagle opucia mnie choroba, czuem si lekko
266

i zwiewnie, jak gdyby moje stopy byy uskrzydlone i nie dotykay ju prochu ziemi. Sam blask soneczny upaja mnie. Kiekujca ziele trawy dawaa wypoczynek oczom. Idc umiechaem si. Wiosna sza ze mn, wraz z wierkajcymi ptakami, wezbranymi strumykami, agodnymi deszczykami. Skrciem z drogi, szedem ciekami pasterzy, dawaem odpoczynek stopom u rde strumykw, syszaem, jak pasterskie fujarki towarzysz mi przez ca drog ze wzgrza na wzgrze. Ale moja wijca si droga wioda na pnoc. Radosne stada ptakw unosiy si wysoko nad moj gow. Wczesnym rankiem budziem si przy krzyku dzikich gsi na bkitniejcym niebie. Pena oczekiwania rado perlia si w moim sercu. Nie mylaem o niczym. Nie spodziewaem si niczego. Co we mnie wiedziao, e id ku spenieniu, tam gdzie powinienem odnale samego siebie. Wszelkie odgadywania byy zbyteczne. Wiedziaem, e znajd, e poczuj wszystko w odpowiedniej chwili. Tajemne przeczucie kierowao moimi krokami w taki sam sposb, jak stada ptakw kieroway si na pnoc nad moj gow. Nie spieszyem si. Odpoczywaem w pasterskich szaasach i w krgych chatynkach wieniakw. Czsto kadem si i zasypiaem na ogrzanych socem stokach grskich. Woda smakowaa wieo w ustach. Smak chleba by dobry i podany. Wracay mi siy. Jakbym odmodnia. Ciao moje oczyszczao si z miertelnych trucizn ycia, z cicego ucisku dziaania, mylenia, drczcego rozsdku. Byem wolny. Byem szczliwy. W bogim nastroju szedem samotnie przed siebie. Potem napotkaem wzgrza. Pdziy nad nimi cienie obokw. Po tygodniach wdrwki spotkaem yzne pola, doliny, stoki winnicznych pagrkw, srebrnoszare gaje oliwne i prastare drzewa figowe. Miasto wznosio si na szczycie gry z poronitymi traw murami, sklepionymi bramami i kolorowymi domami. Ziemia odpowiadaa dreniem na moje kroki, a i stopy moje dray, czujc ziemi, ktr deptay. Nie skierowaem krokw ku miastu. Palce pragnienie zmusio mnie, bym zboczy z drogi i wspi si przez zarola, nie szukajc cieek, prosto na szczyt pooonej obok gry. Sposzone ptaki wzbiy si w powietrze. Wszystkie uleciay przede mn na szczyt gry. Lis, ktry lea przed nor, skoczy i pomkn przede mn w gstwin. Poczuem cuch dzikiej zwierzyny. A potem z zaroli wypad z trzaskiem dumny jele, odrzuci zwieczon rogami gow i pobieg lekkim truchtem w gr zbocza przede mn. Kamienie odryway si i toczyy pod moimi stopami, paszcz rozerwa si, oddech zaparo mi z wytenia, ale wspinaem si dalej przy pomocy rk i ng, czujc, jak zblia si to wite. Z kadym krokiem brao mnie ono coraz mocniej w swoj wadz, a wreszcie przestaem ju by samym sob. Byem czci ziemi i nieba, czci powietrza i gry. Byem lepszy od siebie. Zobaczyem wejcia do grobw, ze witymi kolumnami przed nimi, i szaasy malarzy i kamieniarzy. Zobaczyem wite schody, ale jeszcze si nie zatrzymaem. Szedem dalej obok grobw na sam najwyszy szczyt. I rozpta si wiatr. Niebo nade mn sklepiao si bezchmurne, ale wiatr d tak, jak bdzie wia kiedy, gdy w nowej ludzkiej postaci bd wchodzi po schodach do mego grobu, niosc w czarnym dzbanie kamienie tego mojego ywota. Nawet jeli te zapiski zagin, nawet jeli pami mnie zawiedzie, rozpoznam i odczytam dzieje mego ywota, kamie po kamieniu. Wicher, wicher bdzie d tego dnia pod jasnym niebem na szczycie gry. Na pnocy widziaem moje jezioro. Daleko w dali byszczao midzy niebieskimi grami moje wielkie jezioro, moje pikne jezioro. Poznaem je tak, jakbym mg sysze szum trzciny i czu dobrze znany zapach brzegw i smak mikkiej wody. W szumicym wietrze odwrciem twarz na zachd nad grobami. Niczym siny stoek wznosia si tam gra bogini. Bya mi dobrze znana. Dopiero potem poszedem wzrokiem za schodami obramowanymi malowanymi kolumnami i za wit drog, ktra prowadzia przez dolin i znw w gr zbocza po drugiej stronie uprawnych pl. Tam leao moje miasto. Byo mi bliskie. Ten kraj, pagrek za pagrkiem falicie piknych siniejcych wzniesie by moim krajem i krajem mego ojca. By mi dobrze znany. Moje
267

stopy, moje serce poznao go ju w chwili, gdy przekroczyem granice i gdy cienie chmur przybiegy ku mnie przesuwajc si ze wzgrza na wzgrze. Ogarnity rozkosznym zawrotem gowy osunem si na kolana i ucaowaem ziemi, z ktrej byem zrodzony. Ucaowaem ziemi, moj matk, i podzikowaem jej, e po dugiej wdrwce nareszcie odnalazem drog z powrotem do domu. Po niebie przewalay si, igrajc, wietlne istoty bez postaci, a gdy ju zszedem po zboczu, zajrzaem do ciemnej gbiny ofiarnego rda i podszedem do grobw. Nie wahaem si. Pooyem rk na okrgym czubku grobowej kolumny, ozdobionej taczcymi jeleniami i szepnem: Ojcze, ojcze, twj syn wrci. Potem osunem si na ciep ziemi przed grobem mego ojca i poczuem nigdy nie przeywany spokj i uczucie bezpieczestwa. Zachd soca sprawia, e malowane posgi bogw na dachu wityni w miecie arzyy si w dali po drugiej stronie doliny. W nocy zbudziem si od grzmotw burzy. Wiatr d, chmury wyleway ciepy deszcz, a wok mnie rozpalay si olniewajce byskawice. Huk oguszy mnie, a potem ziemia zatrzsa si pode mn, gdy piorun uderzy w szczyt gry. W ciepym deszczu podniosem triumfalnie ramiona i odtaczyem taniec piorunw, tak jak moje ciao niegdy taczyo taniec burzy na drodze do Delf. Soce wiecio jasno, gdy zbudziem si zdrtwiay z zimna; wstaem, by rozetrze czonki i ujrzaem gromad kamieniarzy i malarzy, ktrzy przyszli zacz robot, i przestraszeni, i zdumieni przygldali mi si. Gdy si poruszyem, odsunli si; a stranik grobu podnis obronnym ruchem wit lask. Dug ciek, ktra okraa gr, nadszed w tej chwili wieszczek piorunw, z wiecem na gowie, otulony w wity paszcz. Podszed prosto do mnie i przyjrza mi si bystro, marszczc czoo. Potem przesoni jedno oko lew rk, a praw podnis do boskiego powitania. Poznaj twoj twarz powiedzia i zadra. Poznaj j z obrazw malarzy i posgw rzebiarzy. Kim jeste i czego chcesz? Szukaem i znalazem odparem. Serce moje bio, a mi to byo dane. Ja, Turms, jestem znowu w domu. Jestem synem mego ojca. Stary siwowosy mczyzna wrd kamieniarzy odrzuci narzdzia, osun si na ziemi, wybuchn paczem i wykrzykn: To on, poznaj go! ywy powrci, nasz krl, rwnie pikny jak w najlepszych dniach swej mskoci. Chcia obj moje kolana, ale ja mu surowo zabroniem i rzekem: Nie, nie, mylisz si. Nie jestem adnym krlem. Kilku kamieniarzy pobiego do miasta, eby rozpowszechni nowin o moim przybyciu. Kapan rzek: Widziaem byskawice. Wtajemniczeni wiedzieli o twoim przybyciu od dziewiciu lat. Wielu mylao ju, e nigdy nie znajdziesz drogi. Ale nikt nie way si miesza w sprawy bogw i prostowa twoich cieek. Jeden z naszych augurw przywita ci ju, gdy pierwszy raz przybye do Rzymu, odczyta znaki i da o nich zna wtajemniczonym. Z wyspy, od najwyszego kapana piorunu, dostalimy wie, e nadchodzisz. Pioruny utworzyy krg radoci z powodu twego przybycia. Czy jeste prawdziwym lukumonem? Nie wiem odparem. Wiem tylko, e jestem w domu. Tak, tak to jest powiedzia. W kadym razie jeste synem Larsa Porsenny. Przy jego grobie spae dzi w nocy. Nie mona si pomyli co do twojej twarzy. Jeste szlachetnego rodu, nawet gdyby nie by lukumonem.
268

Widziaem, e oracze w dolinie porzucili pugi i zaprzgi wow i biegli ku witej drodze, by przyj tu do nas na gr. Niczego nie dam rzekem. Tylko mojej ojczyzny. Tylko miejsca, gdzie mgbym y. Nie mam adnych da dziedziczenia. Nie szukam wadzy. Opowiedz mi o moim ojcu. Twoje miasto nazywa si Kluzjum powiedzia wymijajco. To miasto czarnych dzbanw i wiecznych twarzy ludzkich. Odkd sigamy pamici, nasi rzebiarze i odlewacze gliny uwieczniali ludzkie oblicza w wypalanej glinie, w mikkim kamieniu, w alabastrze. Dlatego tak atwo byo ciebie rozpozna. Zobaczysz rzeb twego ojca. Spoczywa tam w dole, w swoim grobie, uwieczniony na pokrywie kamiennego sarkofagu z pucharem ofiarnym w rku. Take i w miecie jest jego posg. Opowiedz mi o ojcu prosiem znowu z utsknieniem. Nie wiem jeszcze nic o moim pochodzeniu. Odpar: Lars Porsenna by najwikszym z wadcw w obrbie kraju. Sam on nigdy nie nazywa siebie lukumonem. Krlem nazwalimy go dopiero po jego mierci. Zdoby raz Rzym, ale nie narzuci Rzymianom wadcy, ktrego wypdzili, gdy Rzymianie go nie chcieli. Zamiast tego poradzi im wprowadzi taki sam sposb rzdzenia, jaki my po jego mierci zachowalimy tu w miecie. Mamy dwch rzdzcych, rad z dwustu osb i wybieramy urzdnikw na okres jednego roku. Suchamy take gosu ludu. Mylelimy, e skoro nie mamy adnego lukumona, nie potrzebujemy te adnego samowadcy. ywy i niespokojny by twj ojciec za swoich modych dni cign dalej kapan piorunu. Jako modzieniec bra; udzia w wyprawach Etruskw na Kyme. Gdy ponielimy tam porak, zada sobie pytanie: Co maj Grecy, czego nam nie dostaje? Dlatego te jedzi po greckich miastach i uczy si ich obyczajw jako go. Daleko, wysoko w grze zacz wytacza si biay strumie ludzi ze sklepionej bramy miasta. Pierwsi wieniacy zdyli ju dotrze do nas i zatrzymali si w penym szacunku oddaleniu z opuszczonymi rkami o szorstkich piciach, patrzyy na mnie oczy z opalonych na ciemno twarzy. Lukumon szeptali miedzy sob. Lukumon jest tutaj. Kapan zwrci si do nich i owiadczy: To tylko syn Larsa Porsenny, ktry wrci z obcych krajw. Nie wie nawet, co znaczy sowo lukumon. Nie przeszkadzajcie nam swoj gupi gadanin. Ale wieniacy mamrotali, a sowa ich szy z ust do ust: On przyszed wraz z dobroczynnym deszczem. On przyszed z przybierajcym ksiycem na dzie bogosawiestwa pl. Uamywali gazie z drzew, machali i wznieli okrzyk powitalny: Lukumon, lukumon jest tutaj! Kapan pioruna powiedzia do mnie z irytacj: Wzbudzasz niepokj wrd ludu. To niedobrze. Jeli jeste lukumonem, musisz najpierw zosta wyprbowany i uznany. Nie moe si to dokona wczeniej jak w jesieni na witym spotkaniu miast na wybrzeu volsiskim. Do tego czasu najlepiej byoby, eby ci nie byo ani wida, ani sycha. Ale ju nadbiegli pierwsi mieszkacy miasta, zadyszani w popiechu. Spiesznie odziali si odwitnie. Z nimi przyszli augurowie z krzywymi laskami i kapanami ofiarni z wtrobami z brzu albo wypalonej gliny, z wyrytymi na nich strofami i imionami bogw. Tum zrobi im miejsce, podeszli do mnie przygldajc mi si bystro. Niebo zasnuo si chmurami i pad na nas cie, cho stoek bogw wci jeszcze promienia po drugiej stronie doliny, jasno owietlony socem.
269

Kapani znaleli si w trudnym pooeniu, zdaem sobie z tego spraw dopiero potem. Wprawdzie najstarsi z nich byli wtajemniczeni i wiedzieli, e mam przyj, ale take pord wtajemniczonych spierano si, czy rzeczywicie jestem lukumonem, czy te tylko synem Larsa Porsenny, co i tak ju samo w sobie stanowio powd radoci dla mego miasta i ludu. Same znaki i wrby nie wystarczay, by udowodni, e jestem lukumonem, dopki sam si nie podaem za lukumona i nie zostaem za takiego uznany. A mogli to uczyni tylko dwaj jedyni yjcy lukumonowie. Nowe czasy sprawiy, e owiecona cz ludnoci, zwaszcza w miastach nadmorskich, zwtpia w istnienie lukumonw. Uwaano to za greck zaraz. Gorcy wiatr zwtpienia wia od Jonii przez ldy i morza. Kapani najchtniej wziliby mnie na stron i pomwili ze mn na osobnoci, ale teraz toczy si przed nimi tum ludzi. Z radoci, miejc si, ludzie biegli ciek pod gr z lektyk boga. Modziecy i dziewice z wasnej inicjatywy przynieli j ze wityni i umaili mirtem, fiokami i bluszczem. Lekarze dli w trbki, wici tancerze wymachiwali grzechotkami i bili w cymbaki. Nie okazujc adnego lku podeszli, zapali mnie i zmusili, bym usiad w lektyce boga na podwjnej poduszce. Gdy jednak chcieli podnie lektyk na barki, opamitaem si, rozgniewaem i wyszedem z niej, odpychajc ich na boki. Flety i bbny umilky. Modziecy patrzyli na mnie przestraszeni, trc ramiona, jak gdyby mocno si potukli, cho tylko odsunem ich na bok. Na wasnych nogach podszedem do witych schodw. Na wasnych nogach zszedem po nich. W teje chwili soce znowu wyszo zza chmur, wiecc prosto na mnie i owietlajc swoim blaskiem wite schody. Gdy promienie soneczne zabysy na moich wosach, tum wznis nowy ywy okrzyk: Lukumon, lukumon jest tutaj! Nie byo ju w tym okrzyku igraszki i radoci, tylko nabona cze. Kapani poszli za mn. Za nimi kroczy lud cicho i z szacunkiem, wcale si nie toczc. Tak zszedem po schodach, tak przeszedem przez dolin, tak kroczyem pod gr drog po drugiej stronie, tak wszedem przez sklepiona bram do mego miasta. Przez ca drog soce wiecio na moj gow, a ciepy wiatr pieci mi mikko twarz. To pikne lato spdziem w ciszy i odosobnieniu w domu, ktry ojcowie miasta oddali na mj uytek. Cisi sucy dogldali moich potrzeb. Badaem siebie samego. Wsuchiwaem si w siebie. Wtajemniczeni kapani opowiadali mi to, co potrzebowaem, wiedzie. Ale mwili te: Wiedza mieszka w tobie, jeli jeste lukumonem. Nie w nas. To lato byo najszczliwszym w moim yciu i peen przeczu szukaem drzwi do mego wntrza. Wtajemniczeni opowiadali mi o moim urodzeniu, e przyszedem na wiat z twarz przesonit bon. Take inne znaki pokazay si i starcy wryli bez ogrdek memu ojcu, e wyrosn na lukumona. Ale on mwi: Sam, mimo pokusy, nigdy nie nazwaem si lukumonem, dlatego e nie jestem lukumonem. Rozum, odwaga i prawo to wystarczajce wytyczne dla czowieka. Miej wspczucie dla tego, kto cierpi, wspieraj sabego, zamknij usta bezczelnemu, ulyj mieszkowi chciwca, pozwl oraczowi posiada ziemi, ktr orze, chro swj lud przed rabusiami i sobkami. To mi wystarczy jako wytyczne dla wadzy. By je zrozumie, nie trzeba by lukumonem. Jeli mj syn jest rzeczywicie lukumonem, musi sam odnale siebie i swoje miasto. Tak czynili lukumonowie dawniej. Nikt nie jest prawdziwym lukumonem tylko z powodu swego pochodzenia. Dopiero okoo czterdziestki lukumon moe pozna siebie samego i zosta uznanym przez innych. I dlatego musz wyrzec si mego syna. W roku, kiedy ukoczyem siedem lat, ojciec mj zabra mnie z sob do Sybaris, najbardziej rozwinitego kulturalnie miasta greckiego w Italii i powierzy mnie godnemu zaufania przyjacielowi, zakazujc mu stanowczo, by mi opowiedzia co o moim pochodzeniu. Musiao mu by
270

ciko tak postpi, gdy byem jego jedynym synem. Moja matka zmara, kiedy miaem trzy lata, i nie chcia potem zawrze nowego maestwa. Ale uwaa za powinno wobec swego ludu, by mnie powici, gdy nie chcia, ebym zosta faszywym lukumonem. Przypuszczalnie zamiarem jego byo z odlegoci ledzi moje wzrastanie i opiekowa si mn, ale potem przysza nieoczekiwanie wojna z Kroton i Sybaris zostao tak doszcztnie zniszczone, jak adne miasto przedtem. Z czterystu rodzin w Sybaris uratoway si tylko kobiety i dzieci na statkach do Jonii i Miletu. Przyjaciel mego ojca z pewnoci uwaa za swj obowizek wysa mnie z nimi, poniewa nie mg mnie uratowa drog ldow do Etrurii, i nie chcia te, aby Krotoczycy sprzedali mnie na niewolnika. Sam pozosta w miecie i walczy w jego obronie. Tak uczynili wszyscy mczyni z czterystu rodzin w Sybaris, mimo e mwiono, i byli zniewieciali od rozkoszy i ycia w nadmiernym dostatku. I przyjaciel Larsa Porsenny nie uwaa nawet w tej skrajnej niedoli, e moe zama przysig dan mojemu ojcu i wyjawi moje pochodzenie tym, ktrzy mieli zabra mnie z sob do Jonii. Mieli oni ponadto swoje wasne zmartwienia. Po pewnym okresie aoby z powodu zniszczenia Sybaris uratowani Sybaryci stali si w Milecie ndznymi uchodcami, ktrych wypychano z miasta do miasta. Tymczasem ojciec mj nieoczekiwanie umar, gdy zraniony dzik obali go i poszarpa szablami tak, e ojciec wyzion ducha z upywu krwi. By zdrowy i silny, i nie osign jeszcze pidziesiciu lat. Ale jego sawa ya i myl, e y bdzie wiecznie, dopki lud etruski istnie bdzie na ziemi. Siostry mego ojca przyszy te, aby mnie spotka, ale mnie nie ucisny, a dzieci ich przyglday mi si wielkimi oczami. Zapewniy mnie, e chtnie podziel si ze mn spucizn po ojcu i wszystkimi jego skarbami, nie dajc adnych dowodw mego pochodzenia. Ale kiedy owiadczyem, e nie przyszedem, by pyta o spadek, odeszy z ulg. I byoby im te trudno przekona swoich dostojnych maonkw, by zgodzili si na nowy podzia spadku, cho jest zwyczajem wrd nas, e kobieta posiada swe mienie i dziedziczy na rwni z mczyzn. Jest ona tak samodzielna, e mczyzna dumny ze swego pochodzenia zawsze wymienia imi matki obok imienia ojca. I tak dowiedziaem si, e moje waciwe imi brzmi Lars Turms Larkhna Porsenna, poniewa matka moja pochodzia z prastarego rodu Larkhna. Mwiono o niej, e bya bardzo pikn, lecz zamknit kobiet, gdy czonkowie najstarszych rodw etruskich maj skonno do melancholii. Ojciec by z modszego i mocniejszego rodu. Dopiero gdy zdoby saw i skarby na wojnie, mg wystpi jako starajcy si, ale mwiono te, e moja matka jeszcze jako dziecko rzucia do niego jabko podczas igraszek dziewczcych nad rzek. Moi krewni, z ktrymi powinienem by czu si zwizany wizami krwi, pozostali dla mnie obcy. Nie odgrodzili si ode mnie, ale nie przemawiali za mn wicej ni inni. Zachowali si bezstronnie i czekali na dzie prby. W lecie modziecy z miasta wiczyli ywo do jesiennych witych gier wspzawodnictwa. Wybierano spord nich najpikniejszego i najmocniejszego, by walczy za Kluzjum na igrzyskach, gdzie wybierano wedug starego zwyczaju przodujce miasto zwizku na jeden rok. Wieczono go i dostawa wit okrg tarcz miasta i wity miecz w posiadanie, by przyzwyczai si do ich uywania. Ale wtajemniczeni mwili, e wynik walki od setek lat nie mia adnego politycznego znaczenia. Zwycizca dostawa ofiarn dziewic, ktra uwolni, a jego miasto miejsce honorowe w Radzie na rok nastpny. Mao suchaem tych opowiada o dawnych obyczajach i o zwyczaju ofiarnym miasta. Miaem do trosk z sob samym, by si odnale, nie jako czowiek, lecz jako kto lepszy od czowieka. Mieszkaem w chodnych cichych komnatach wrd piknych przedmiotw i posgw. Spaem na mikkim ou. Piem wino i jadem dobrze przyrzdzone potrawy. Niczego mi nie brakowao,

271

jeli idzie o rado i wygod. Ale we mnie samym brak byo czego, nie wiedziaem czego. Wci jeszcze na prno pukaem do wrt mego serca. Czasem zapala si jaki przelotny bysk zrozumienia we mnie samym i wtedy byem szczliwy. Potem znw czuem ciar mego ciaa i moich czonkw. W noce peni ksiyca nawiedzaa mnie we nie szalona i nieobliczalna bogini dziewica. Miaa twarz wsk i gron. Take Zrodzona z piany morskiej przychodzia i kusia mnie swymi zotymi wosami i nienobiaymi czonkami, bym znw zwiza si z ziemi i zadowoli losem czowieka. Byo to jednak moje najszczliwsze lato. Dopiero gdy zbliaa si jesie, ogarno mnie gbokie przygnbienie i nie czuem ju adnej radoci. Pewnego dnia po peni ksiyca wyruszyem, by uda si do witego jeziora volsiskiego w towarzystwie posw z mojego miasta. Ale nie wolno mi ju byo i pieszo ani jecha na koniu lub ole. Zawieziono mnie tam w krytym wozie, cignionym przez biae woy. Ich czoa przystrojone byy czerwonymi frdzlami, a cikie zasony kryy mnie przed ludzkim wzrokiem. W tym samym wozie, w taki sam sposb, zabrano w tych dniach oba biae stoki z wityni zmiennoci mego miasta. Jeszcze jeden raz mam spoczywa na ou bogw i kosztowa posiku bogw, gdy miertelny pot wystpuje mi na czoo. Dlatego spiesz, ja, Turms, zakoczy to pisanie, eby zdy wypeni wszystko, czego nie chciabym zostawi nie spenionego.

KSIGA OSTATNIA Uczta bogw

1
Na wito jesienne zebrao si wielu ludzi z rnych miast, mimo e tylko posom miast i ich towarzyszom wolno byo wstpowa na wit ziemi i mieszka w witych szaasach. Miasto niewite, potne i bogate Volsinii, wznosio si na grze o p dnia drogi od jeziora. Byo ono synne ze swego rzemiosa i towarw, i cigno korzyci z jesiennego wita. Ale w witym Volsinii nad brzegiem jeziora nie wolno byo prowadzi adnego handlu. Pierwszego dnia wita zaprowadzono mnie do domu Rady, gdzie zebrali si posowie dwunastu miast. Tylko dwaj z nich byli lukumonami, piciu innych nazywao siebie tak, jeden by wybranym przez lud krlem, a czterech pozostaych reprezentowao Rad swego miasta. Wrd nich by pose z Kluzjum. Kilku z nich byo modych wiekiem, jak Lars Arnth Velthuru z Tarkwinii, ktry przyby tam zamiast ojca, ale wszyscy byli odziani w wity paszcz swego miasta i przygldali mi si ciekawie. Nie mieli adnych stopni. Siedzieli lub stali, jak chcieli, nie okazujc sobie nawzajem czci. Obnayem przykryt dotd po paszcza gow, wiedzc, e bya to pierwsza i najlejsza prba. Kiedy wzrok mj wdrowa od ma do ma, kady z nich prbowa da mi jaki znak, skrzywieniem palca, mrugniciem, umiechem, albo zmarszczeniem czoa. Swoje paszcze odwrcili na lew stron, ebym nie mg odgadn z rnych gode miast. Mimo to wiedziaem natychmiast, ktrzy dwaj s lukumonami. Nie umiem wytumaczy, w jaki sposb to poznaem, ale ogarna mnie tak bezwarunkowa pewno, e umiechnem si z dziecinady tej gry.
272

Podszedem i pochyliem gow najpierw przed starym mczyzn z Volsinii, nastpnie za pozdrowiem smagego lukumona z wiecznie zimnej Volterry. By to mocno zbudowany mczyzna, nie ukoczy jeszcze pidziesiciu lat. Moe poznaem go po spojrzeniu, moe po zmarszczkach na czole. Promieniowa surow powag, starzec za umiechnit agodnoci. Tylko skinieniem gowy przywitaem pozostaych zebranych. Obaj lukumonowie wymienili spojrzenia i wystpili naprzd. Stary powiedzia: Znam ci, Larsie Turms. Poruszaj si swobodnie w czasie tych dni dokd i jak chcesz, po witych albo niewitych miejscach. Bierz udzia w ofiarach, jeli chcesz. Ogldaj igrzyska. adne drzwi nie bd przed tob zamknite. adnych drzwi nie bdziesz zmuszony otwiera. Lukumon z Volterry dotkn przyjanie mego ramienia. Przygotuj si, jeli chcesz, Turmsie powiedzia. Nikt ci do tego nie zmusza. Dlaczego prawdziwy lukumon miaby tego potrzebowa. Ale przygotowanie pomoe ci przyjmowa i doznawa tego, czego nie doznae przedtem. Jak mam si przygotowa, ojcze? Jak mam si przygotowa, bracie? zapytaem ich. Starzec zamia si i rzek: Jak sam chcesz, Turmsie. Niektrzy szukaj samotnoci w grach, inni samego siebie w ludzkim zgieku. Jest wiele cieek, ale wszystkie prowadz do jednego celu. Moesz w te dni czuwa i poci. Czuwanie pomaga zwykemu czowiekowi zobaczy to, czego inaczej nie widzi. Ale moesz te pi wino do upojenia, a kolana ugn si pod tob, i pi znowu, gdy zbudzisz si i wyrzucisz z siebie poprzednie wino. Moesz kocha kobiety i zaspokaja zmysy do wyczerpania. Take wtedy przyjd waciwe sny i zjawy. W moim wieku mog tylko aowa, e sam nie prbowaem tej drogi. Teraz jest ju za pno. Mczyzna z Volterry powiedzia: Zmysy pieszcz czowieka do najmilszego zmczenia. Pomagaj nam znosi to ycie, ba, wychwala je. Ale pamitaj te, Turmsie, e take gd, take pragnienie i podanie zmieniaj si w rozkosz, jeli si je doprowadzi do granicy zjawy. Nie twierdz, e s to szlachetniejsze rozkosze ni upojenie lub nasycenie. Kady ma swoj drog. Nie mog ci doradzi twojej, tylko opowiedzie o mojej wasnej. Nie powiedzia nic wicej, ale z ich spojrze i aury, ktr roztaczali, zrozumiaem, e w gbi serc ju mnie uznali. Jako lukumonowie nie potrzebowali adnego dowodu, e ja, Turms, jestem tym, kim jestem. Ale zwyczaj nakazywa, eby mnie wyprbowali, e sam powinienem znale siebie samego. To by najciszy obowizek lukumonw. Tego dnia widziaem, jak wbijaj nowy i byszczcy miedziany gwd w poszarza od staroci kolumn w wityni losu. Bya ona pokryta gwodziami, jeden przy drugim, a najstarsze gwki gwodzi byy niezdarnie wykute i zielone od niedzi. Na kolumnie byo jednak wci jeszcze duo miejsca. Jeszcze odmierzali bogowie czas dla ludu i miast Etruskw. Nastpnie przez trzy dni radzili o sprawach zagranicznych i o wojnie Vejentw przeciwko Rzymowi. Caere i Tarkwinia zobowizay si poprze Veji broni i ludmi. Mwiono take o Grekach i Lars Arnth usiowa z pomoc Populonii i Vetulonii wykaza, e wczeniej czy pniej musi doj do wojny z Grekami. Ale sowa jego nie wzbudziy oddwiku. aden z lukumonw nie bra udziau w rozmowach o wojnie, poniewa lukumon akceptuje wojn tylko jako obron swego miasta w skrajnej potrzebie. Nawet wtedy traci on swoj si. Ale starzec z Volsinii szepta mi do ucha, podczas gdy inni si spierali: Niech walcz z Rzymem, jeli chc, Rzymu nie pokonaj. Wiesz dobrze, e Rzym jest miastem twego ojca, zwizanym z twoim wasnym miastem tajnymi znakami. Jeli Rzym zginie, zginie take Kluzjum. Potrzsnem gow i powiedziaem:
273

 Wiele jest rzeczy, o ktrych nie wiem, a wtajemniczeni w Kluzjum nie mwili mi o niczym takim. Pooy mi rk na szyi i szepta: Jaki ty jeste silny i pikny, Turmsie. Szczliwy jestem, e mogem ci zobaczy, nim umr. Sama twoja blisko rozgrzewa moj staro. Nie wierz zbytnio we wtajemniczonych. Musz oni uczy si swej mdroci na pami i ksztaci si w zaklciach i ofiarach. Nic wicej nie wiedz. I moe nie powinienem jeszcze odsania przed tob tak tajemnych spraw, ale innym razem mog zapomnie powiedzie ci o tym, co moe by dla ciebie poyteczne. Twj ojciec zdoby Rzym i spdzi tam par lat, eby uporzdkowa sprawy tego miasta. Powinien by odda miasto Larsowi Tarkhonowi albo jego synowi, ale Rzymianie przekonali go, e wola rzdzi si sami, ni znosi samowol faszywego krla. Usiowali go nawet zamordowa. W witej grocie Egerii spotka najstarsz Westalk. Odczytaa mu i wytumaczya wrby. Twj ojciec uwierzy i zrezygnowa dobrowolnie z Rzymu. Ale z powodu znakw, ktre otrzyma, zwiza los Rzymu z losem Kluzjum. Gdyby jakie niebezpieczestwo grozio kiedy Kluzjum, Rzym musi ratowa Kluzjum. Jest to zapisane w witych ksigach Rzymu i potwierdzone uczt bogw. Lars Porsenna uwaa to porozumienie za waniejsze i bardziej zobowizujce ni ukad pastwowy, ktry kady moe zama, gdy lud rzdzi si sam. Dla dumy Rzymu najlepiej byoby, eby ta sprawa nie staa si powszechnie znana. Ale stare rody znaj j i przechowuj t wiedz z ojca na syna. I to jeszcze musisz wiedzie cign e Kluzjum nie wolno nigdy wzi udziau w wojnie z Rzymem, i Kluzjum musi wstawia si za Rzymem, gdyby rozgoryczeni ssiedzi chcieli go zniszczy. Mog oni i powinni kara Rzym, Rzym potrzebuje cigw, by dor. Ale gdyby grozio mu cakowite zniszczenie ze strony Etruskw, wtedy Kluzjum musi bi si w obronie Rzymu, a nie przeciw Rzymowi, ze wzgldu na swoj wasn przyszo. Jest to tak wica i wita sprawa, e sami bogowie zstpili na ziemi, eby j potwierdzi. Ale jedynym zewntrznym znakiem na przypomnienie tego jest porozumienie, e aden publiczny handel nie moe by zawarty w Rzymie bez sw: To jest ziemia Porsenny albo to jest dom Porsenny albo to jest wasno Porsenny. Cay Rzym z nieruchomociami i ruchomociami nalea kiedy do Larsa Porsenny. Przypomniaem sobie, e sam dziwiem si z powodu tego dziwnego zwyczaju, ktrego zawierajcy handel w Rzymie musieli przestrzega, by nada zawartemu kupnu moc prawn. Zrozumiaem te, dlaczego moje stopy tak nieodparcie zawiody mnie do witej groty i dlaczego j rozpoznaem i spryskaem si wod ze rda. Poszedem ladami mego ojca. Dlatego te najstarsza Westalka poznaa mnie i zobaczya, e jestem jego synem. Przez siedem dni posowie miast radzili o sprawach wewntrznych i rozstrzygali spory graniczne. Z dnia na dzie robio mi si lej na duchu. Obracaem si wrd ludzi. Zwiedzaem miejsca wite i niewite. miaem si i krzyczaem wraz z innymi widzami, ogldajc zwyczajowe igrzyska. Ale gdy mnie rozpoznano, robio si nagle pusto wok mnie w najwikszym toku i ludzie rzucali mi niemiae spojrzenia. Dlatego zaczem raczej szuka samotnoci i jasnoci. Budziem si na szczycie gry pod gwiazdami. Nie czuem godu ani pragnienia. Rado zrodzia si we mnie i adne troski nie przygniatay mnie ju. Jedno jedyne spojrzenie albo dotknicie, albo przyjazne sowo ktrego z lukumonw wystarczao, by przegna wszelkie cienie z mojej duszy i niebo mojego serca znowu wiecio jasno. Potem zaczy si ofiary z poczonymi z nimi igrzyskami. Ofiary skadano w wityniach, ale wite walki staczano w ogrodzeniu z kamieni. Lukumonowie i posowie miast siedzieli na dwunastu witych gazach, przykrytych jednak mikkimi poduszkami, a wszyscy, ktrym wolno byo wej na powicone pole, stali w licznych grupach za posami swoich miast. Reszta ludu zgromadzia si na zboczach grskich i na dachach domw, i niewite Volsinii oprnio si z

274

ludnoci tak, e caa okolica bya kolorowa od ludzi. aden zgiek ani okrzyki uznania nie byy dozwolone i walki odbyway si w gbokiej ciszy. Ja sam wziem udzia w ofierze pioruna i wyznaczony zostaem, by zoy ofiar na kamiennym stole bogw. ciem wosy, zowiem sieci mae rybki w jeziorze, a cebule wygrzebaem z ziemi wasnymi rkami. Modlitwy wygosi kapan pioruna z Volsinii, poniewa ja ich nie umiaem. Nastpnie powiadomi rne miasta o znakach, jakie zauwaono w wityni na wyspie w minionym roku. Tylko Veji otrzymay znaki w postaci jaskrawo czerwonych piorunw w przynoszcej nieszczcie strefie pogody. Inne miasta nie musiay si obawia adnych powaniejszych nieszcz. W dniu boga Turmsa przypado mi w udziale wybranie ofiarnej maciorki z duego stada owiec. Owce byy pikne, czyste i zdrowe. Maciorka, ktr wybraem, posza za mn potulnie a do otarza i nie opieraa si nawet, kiedy krzemienny n kapana przeci jej yy na szyi. Gdy krew wypyna do czarek ofiarnych, kapan rozci maciork i wyj wtrob. Kolor by prawidowy i wtroba bya bez wady, ale o poow wiksza ni normalnie. Wykadacz wtroby nie ogosi jej znakw, tylko on i jego bracia po urzdzie patrzyli na mnie innymi ni dotd oczyma, usunli si na bok i skonili przede mn gowy. Zrozumiaem z tego, e w oparciu o swoj szczegln wiedz uznali mnie jako lukumona. Nastpnego dnia stary volsiski lukumon kaza wezwa mnie do swego domu. Gdy wszedem pomidzy osiem kolumn, nie byo go w przedsionku, siedzia tam mczyzna pochylony do przodu, jakby w napitym oczekiwaniu, i wpatrywa si przed siebie szklanymi oczyma lepca. Usyszawszy moje kroki, powiedzia: Czy to ty, dawco darw? Po donie na moich oczach, uzdrowicielu. Odparem, e nie jestem uzdrowicielem, tylko przypadkowym gociem w tym domu. Ale lepiec mi nie wierzy. Powtarza usilnie prob, a z czystego wspczucia pooyem donie na jego oczach. Uchwyci mnie mocno za przeguby i trzyma dugo moje rce. Byo mi tak, jakby co przepywao ze mnie do niego i czuem si z kad chwil sabszy, a zakrcio mi si w gowie. W kocu oderwaem donie. Westchn gboko z zamknitymi mocno oczyma i podzikowa mi. W komnacie lukumona leaa na ou blada jak trup dziewczynka. Bya jeszcze niemal dzieckiem i ogrzewaa sobie donie przy misce z arem. Przygldaa mi si z nieufnoci i podejrzliwoci. Gdy zapytaem j, gdzie jest lukumon, odpara, e wnet przyjdzie, i prosia, ebym usiad na brzegu oa i czeka. Jeste chora? zapytaem. Odsuna kodr i pokazaa mi nogi. Zobaczyem, e ydki s skurczone i chude jak piszczele, cho poza tym bya adn dziewczynk mimo bladoci. Opowiedziaa, e zbd j i stratowa byk, kiedy miaa siedem lat. Rany i zamania byy wyleczone, ale od tej pory nie moga chodzi. Bez adnego wstydu pokazaa mi blizny, ktre zostay na jej barkach po rogach byka. A po chwili szepna wystraszona: Jeste dobry i pikny, dawco darw. Rozetrzyj mi stopy. Zaczy mnie bole, gdy tylko wszede do komnaty. Nie byem biegym masayst, ale jako modzieniec nauczyem si naturalnie waciwych chwytw, by zagodzi obolao moich mini po wiczeniach cielesnych. Take po walce zwyczajem byo, e towarzysze pomagali sobie nawzajem masowa stwardniae muskuy i rozluni je. Ale cho usiowaem rozciera ydki dziewczyny jak najostroniej, jczaa z blu za kadym razem, kiedy jej dotknem. Zapytaem, czy mam skoczy, ale ona odpara: Nie, nie, to mnie nie boli. Ogarnia mnie coraz wikszy zawrt gowy. Wreszcie przyszed stary lukumon, zgarbiony, i zapyta: Co robisz, Turmsie? Czemu drczysz t biedn chor dziewczynk?
275

Broniem si: Sama mnie o to prosia. Czy pomagasz kademu, kto ci o to poprosi? zapyta surowo. Czy dajesz kademu, kto ebrze? S dobrzy i li proszcy. Ludzie cierpi za swoje winy i tacy, ktrzy cierpi niewinnie. Czy nie potrafisz ich rozrnia? Zastanowiem si i odparem: Ta dziewczynka nie cierpi z wasnej winy. A gdy widz czowieka cierpicego, nie sdz, bym robi rnic midzy zym i dobrym, midzy winnym i niewinnym, i pomagam kademu, jeli mog. Take soce wieci rwnie ciepo na zych i na dobrych. Nie przypisuj sobie wikszego rozsdku jak ono. Skin gow, lecz prychn, jak gdyby chcia zrobi jakie zastrzeenia. Potem usiad, uderzy w brzowy talerz i kaza przynie wina, mwic: Jeste cakiem blady. Czy czujesz si sabo? Krcio mi si w gowie i czonki mi dray z wyczerpania, ale z grzecznoci zapewniem go, jak umiaem, e nic mi nie brakuje. By to wielki zaszczyt, e wezwa mnie do wasnego domu. Nie chciaem tej radoci zepsu skargami. Napilimy si wina i przyszedem do siebie. Cay czas przyglda si uwanie dziewczynce lecej na ou, a ona wpatrywaa si w niego nieprzerwanie, jak gdyby na co czekaa. Wszed teraz ciemnoskry lukumon z Volterry i przywita si krtko z nami. Starzec nala mu wasnorcznie wina do czarnego glinianego pucharka. Gdy tamten podnosi puchar do ust, starzec wskaza nagle na dziewczynk i nakaza jakby od niechcenia: Wsta, moje dziecko, i id! Ku memu niewypowiedzianemu zdumieniu, dziewczynka umiechna si w odpowiedzi i zacza ostronie porusza stopami, usiada, opierajc si obiema rkami o oe, ale zaraz wstaa, chwiejc si na nogach. Chciaem podej, by j podeprze, ale starzec powstrzyma mnie bez sowa i siedzielimy wszyscy trzej bez ruchu, patrzc na dziewczynk. Zrobia niepewny krok, potem jeszcze jeden, a potem sza z kta do kta, opierajc si o drewnian malowan cian. Paczc i miejc si wykrzykna: Mog chodzi, przecie ja mog chodzi! Potem wycigna do mnie rce i chwiejnie podesza przez komnat, nie szukajc oparcia o ciany, osuna si na podog i caowaa raz po raz moje kolana. Lukumon szeptaa nabonie ty jeste lukumonem. Byem rwnie jak ona zdumiony z powodu jej nagego ozdrowienia, dotknem z niewiar wyschnitych mini na jej ydkach i powiedziaem, potrzsajc gow: To cud! Stary lukumon rozemia si dobrodusznie i odpar: To ty go dokonae, sia pochodzi od ciebie, lukumonie. Ale ja zasoniem si obiema rkami: Nie, nie, nie natrzsaj si ze mnie. Stary skin gow ku lukumonowi z Volterry. Tamten podszed do drzwi i rzek: Wejd i poka swoje oczy, ty, ktry wierzysz! Mczyzna ze szklanymi oczami, ktry siedzia w przedsionku, wszed, zasaniajc rkami twarz. Raz po raz je opuszcza, rozglda si dokoa i ukrywa w nich twarz na nowo. Widz powiedzia w kocu. Ogarnity pokorn czci skoni si przede mn i podnis rk do boskiego pozdrowienia. Dokonae tego lukumonie! wykrzykn. Mog widzie! Widz ciebie i wiato wok twojej gowy. Stary lukumon rzek:
276

 Ten czowiek by lepy od czterech lat. Broni swego statku przeciw piratom. A potem jaki brodaty olbrzym uderzy go w gow. Broda zaciemnia cae niebo. Od tej pory nie mg ju nic widzie. Spojrzaem zmieszany wokoo i poczuem si lekko upojony winem. Natrzsacie si ze mnie rzekem z wyrzutem. Niczego nie dokonaem. Obaj lukumonowie powiedzieli jednym tchem: Moc i sia mieszkaj w tobie i s twoje, jeli tylko zechcesz. Pora, eby przyzna przed sob, e jeste urodzonym lukumonem .Nie wtpimy w to. Wci jeszcze trudno mi byo to zrozumie. Patrzyem na zachwycon twarz dziewczynki. Patrzyem na oczy, ktre niedawno jeszcze byy lepe. Nie, nie powtarzaem raz po raz. Takiej mocy, takiej siy nie pragn. Lkam si jej. Jestem tylko czowiekiem. Starzec powiedzia do obojga uleczonych: Idcie i zcie bogom ofiary dzikczynne. To, co uczynicie innym, spotka was samych. Z roztargnieniem wycign do i pobogosawi ich. Odeszli, dziewczynka chwiejc si na nogach, a widzcy, podpierajc j. Lukumon zwrci si do mnie: Jeste zrodzony w ludzkiej postaci powiedzia dlatego jeste czowiekiem. Ale rwnoczenie jeste lukumonem, jeli tylko odwaysz si przyzna to przed sob. Chwila nadesza. Nie lkaj si. Nie buntuj si ju duej, nie uciekaj przed samym sob. Twoje bkanie skoczyo si. Modszy lukumon doda: Rana zamyka si i krew przestaje pyn, kiedy dotykasz rany, ty, ktry powrci i jeszcze raz kiedy powrcisz. Uznaj siebie samego, nazwij si tym, kim jeste. Starzec powiedzia: Lukumon moe nawet na chwil albo na dzie zbudzi do ycia zmarego, jeli zna siebie samego i wierzy w swoj si. Ale takie dziaanie skraca jego wasne ycie i wpdza zmarego w okrutny lk, gdy duch zmuszony jest powrci do cuchncego ciaa. Nie czy tego. Duchy moesz przywoywa, jeli chcesz, i nadawa im posta, tak aby mogy mwi i opowiada ci. Ale to dla nich udrka. Nie czy tego, jeli nie musisz. Nie drcz duchw, aeby sam nie by drczony. Z obu nich promieniowaa tak bezgraniczna ufno i pewno, e suchaem ich jak we nie, nie mogc sprzeciwi si im w gbi serca. Przypomniaem sobie, jak kiedy pomagaem Mikonowi opatrywa rannych. Rany, ktre opatrzyem, goiy si szybko, a przecita ya przestawaa broczy, gdy przycisnem j palcem. Ale Mikon zaj si tymi rannymi, gdy tylko znalaz na to czas, i nigdy nie pomylaem, e mogem mie jaki udzia w wyleczeniu. Stary lukumon zdawa sobie spraw, e waham si midzy pewnoci a zwtpieniem, i rzek: Nie rozumiesz moe, co miaem na myli, mwic o nadawaniu postaci. Wzi kawaek drewna, podsun mi przed oczy i rzek: Spjrz na to. Potem rzuci drewienko na podog i powiedzia: Widzisz, to aba. Przed moimi oczami drewienko odbio si od podogi i w teje samej chwili stao si ab, ktra zrobia kilka wystraszonych skokw, a potem usiada nieruchomo, wpatrujc si nabonie we mnie okrgymi guzikami oczu. We j do rki i dotknij powiedzia stary lukumon i rozemia si wesoo, spostrzegszy, jak nieufnie przygldam si yjcej istocie, ktr stworzy. Wstydziem si, ale podniosem ab i poczuem jej chd i gadko. ywa aba miotaa mi si w rku. Pu j nakaza starzec. Pozwoliem abie wyskoczy z mojej doni. Gdy dotkna podogi, zmienia si znowu przed moimi oczyma w suchy kawaek drewna. Lukumon z Volterry
277

wzi go z kolei, pokaza mi i rzek: Wzywam nie to, co podziemne, ale to, co ziemskie. Spjrz, jak cielak staje si bykiem. Rzuci drewienko na podog. Przed moimi oczami uroso i stao si nowo narodzonym cielciem. Wci jeszcze mokry cielaczek wsta, chwiejc si na cienkich nogach. Potem zacz nabrzmiewa. Urosy mu pikne spiczaste rogi. W kocu zrobi si tak duy, e wypeni ca komnat i nie zmieciby si przez drzwi. Czuem wo byka, widziaem niebieskie iskierki w jego oczach. By to straszny byk. Lukumon strzepn palcami, jakby znudzi si t zabaw. Byk znik, a na pododze leao tak jak poprzednio, szare drewienko. Moesz uczyni to samo, jeli zechcesz powiedzia stary lukumon. Bd dzielny. Podnie drewienko. Powiedz, co chcesz stworzy, a to si stanie. Jak we nie schyliem si po drewienko i obracaem je w rce. By to zwyky, wytarty do poysku, poszarzay kawaek drewna. Nie wzywam rzeczy podziemnych ani te ziemskich, lecz nadziemskie, i gob jest moim ptakiem powiedziaem powoli patrzc na drewienko. W tej samej chwili poczuem ju pira, puszyste ciepo ptaka i szybkie omotanie jego serca. nienobiay gob wyfrun z mojej doni, okry komnat i trzepocc skrzydami wrci tam lekki jak powiew, tak e czuem na palcu lekkie suche dotknicie pazurkw. Lukumon z Volterry pogadzi gobia i rzek: Jake piknego ptaka stworzye! To ptak bogini. Jest nienobiay. Starzec zapyta: Wierzysz teraz, Turmsie? Gob znikn i znw trzymaem w doni tylko szary kawaek drewna. Min miaem zapewne tak zdumion, e obaj wybuchnli miechem i powiedzieli: Rozumiesz teraz z pewnoci, Turmsie, dlaczego najlepiej jest, gdy lukumon odnajdzie si i uzna siebie samego dopiero koo czterdziestki. Gdyby by modziecem i dowiedzia si o twoim darze, kusioby ci, by zacz igra i stwarza niezliczone postaci, straszy ludzi wok siebie, i moe omieliby si sam wspzawodniczy z tym, co zmienne, tworzc postaci, ktre nigdy nie istniay. To drczenie bogw. Nie sprawiaj im kopotu, aeby nigdy sam nie zosta przez nich nawiedzony. Jeli wrg w zych zamiarach zaskoczy ci, moesz rzuci mu do stp rdk i przemieni j w wa. To dozwolone. Jeli jeste samotny i przygnbiony, moesz stworzy sobie ulubione zwierz, ktre bdzie spa w nogach twego oa albo ogrzeje ci swym ciaem. Ale czy to tylko wtedy, kiedy jeste sam, i nie pokazuj tego nigdy nikomu. Ogarn mnie zawrt gowy. Sia przenikaa moje serce. W kadej czci ciaa poczuem nagle moj moc. A czowiek? zapytaem. Czy mog stworzy czowieka przyjaciela? Spojrzeli na siebie, a potem na mnie, potrzsnli przeczco gowami i odparli: Nie, Turmsie, nie, czowieka nie moesz stworzy. Moesz tylko zbudowa na chwil przelotn posta i wezwa ducha, by w niej zamieszka i odpowiada na twoje pytania. Ale s dobre i ze duchy. Zy moe zdy pierwszy i zaprowadzi ci na manowce. Nie jeste wszystkowiedzcy, Turmsie, nie poznae jeszcze wszystkiego. Pamitaj zawsze, e zostae urodzony w ludzkiej postaci. To ci wie i wytycza granice twojej wiedzy. Naucz si pozna mury twego wizienia. To mier je obali i uwolni ci, dopki nie narodzisz si na nowo. W innej epoce, w innym miejscu. Ale tymczasem odpoczynek twj bdzie gboki. Turmsie, jeste lukumonem mwili. Uznaj sam siebie, uwierz w samego siebie. Te ich sowa sprawiy, e draem na caym ciele. Jeszcze raz zasoniem si rkami i wykrzyknem: Nie, nie, miaebym by niemiertelnym, ja, Turms?! Z gbokim naboestwem odrzekli obaj:

278

 Tak jest, Turmsie, jeste lukumonem. Jeste niemiertelny, jeli odwaysz si przyzna to przed samym sob. Zerwij wreszcie przepask z oczu i nazwij swoj rzeczywisto jej waciwym imieniem. Mwili: W kadym czowieku zoone jest ziarenko niemiertelnoci. Ale wiksza cz ludzi zadowala si ziemi. Ziarenko nie kiekuje nigdy i nie daje owocu. Szkoda czowieka, ale los, ktrym si zadowala, musi go spotka. Po c narzuca niemiertelno komu, kto o ni nie prosi i nie wie nawet, co miaby z ni uczyni. Czemu dawa niemiertelno jako udrk czowiekowi, ktry, gdy chodzi bezczynnie przez jeden dzie, czuje wok siebie pustk i nie wie, co ma pocz w swej samotnoci. Ach, ci ludzie! Ale mwili take: Nasza wiedza jest ograniczona, gdy jestemy zrodzeni w ludzkiej postaci. Wierzymy, e to ziarenko niemiertelnoci odrnia czowieka od zwierzcia. Ale nie wiemy tego na pewno. Wszystko, co yje, jest postaci tego, co ziemskie. I nie moemy nawet z ca pewnoci odrni tego, co yje, od tego, co jest bez ycia. W twoich najjaniejszych chwilach bdziesz czu, jak twardy kamie zadry w twojej doni. Tak, nasza wiedza jest niepena, nawet jeli urodzilimy si jako lukumonowie. Potem ostrzegli mnie, mwic: Gdy uznasz ju siebie samego, nie bdziesz y tylko dla siebie, lecz dla dobra twego ludu i twego miasta. Jeste dawc darw. Ale to nie ty i twoja sia sprawia bd, e pola zrodz plony, a ziemia da owoce. Wszystko dzieje si tylko za twoim porednictwem. Nie ulegaj pokusie. Nie czy nic dla przypodobania si ludziom, tylko wycznie dla ich dobra. Nie krpuj si mao wanymi sprawami. Do tego s prawa i zwyczaje, sdziowie, kapani, wrbici i namiestnicy. Zamknij si raczej w samotnoci. Nie odmawiaj sobie niepotrzebnie niczego, co ci sprawia przyjemno i przynosi rozrywk w yciu. Wystarczajco ciko jest urodzi si w wizieniu ciaa. Nie uraaj bogw, eby oni nie urazili ciebie. Jeste najwyszym kapanem twego ludu, jego najwyszym prawodawc, a take jego najwyszym sdzi, poniewa jeste lukumonem. Ale im mniej bd do ciebie apelowa, tym lepiej. Ludy i miasta musz si nauczy y bez lukumonw. Nadchodz ze czasy. Zbliaj si czasy okrutne. Ty powrcisz pewnego dnia, ale twj lud nie powrci nigdy, gdy upynie jego odmierzony czas. Tak pouczali mnie ze wspczuciem, wiedzc dobrze z wasnego dowiadczenia, jakie miadce brzemi wkadali na moje barki.

2
Dwunastego dnia odbya si przepisana od wiekw wita walka. Rozstrzygaa ona o wyborze najwaniejszego miasta Zwizku na najbliszy rok. By jasny dzie jesienny z ciepym socem nad witym jeziorem i niebieskimi grami. Lukumonowie i inni posowie z dwunastu miast zajli miejsca na dwunastu witych kamieniach. Ja sam staem w grupie ludzi za kamieniem Kluzjum, gdy nie byem jeszcze publicznie uznany za lukumona i nie woono na moje barki witego paszcza. Ale wrd toku pusto byo wok mnie i nikt mnie nie dotyka, ani nawet nie musn moich szat. Najpierw przyszed najstarszy z augurw z wytart do poysku zakrzywion lask. Za nim szo dwunastu modziecw z dwunastu miast. Byli nadzy i mieli tylko purpurowe przepaski na czoach, kady nis okrg tarcz swego miasta i wity miecz. Ich kolejno okrelona zostaa losowaniem, poniewa adne etruskie miasto nie byo lepsze od innego. Ale w kamiennym krgu ustawili si kady przed posem swego miasta.
279

Augur podszed teraz do osonitej lektyki po mod dziewczyn, ktr zaprowadzi do kamiennego oa porodku areny. I ona bya naga, ale miaa wit przepask mocno zawizan na oczach. Bya to zgrabna, nietknita moda dziewuszka. Augur rozwiza jej przepask na karku i odsoni twarz. Przestraszona dziewczyna rozejrzaa si wokoo czerwieniejc i zasonia swoj nago rkami. Modziecy wypryli si zobaczywszy j i w oczach ich zapalia si ch walki. Do gbi poruszony zobaczyem, e dziewczyn t jest Misme, cho nie chciaem wierzy wiadectwu moich wasnych oczu. Wiedziaem, e najpikniejsz i najszlachetniejsz dziewic etrusk wybierano co roku na ofiar, i e wybr ten uwaano za najwiksz chwa, jak moe zdoby moda dziewczyna. Ale gdzie oni znaleli Misme i dlaczego to ona wanie zostaa wybrana, nie rozumiaem. Jej wstydliwy gest i przestraszona twarz wywoay we mnie podejrzenie, e nie zgodzia si dobrowolnie zosta zoon w ofierze. Panowaa gboka cisza, jak nakazywa obyczaj. Ale oporna ofiara jest bezwartociowa. Dlatego te augur uspokoi Misme gestami, dopki dumnie nie podniosa gowy, nie przyznaa si do swej modoci i piknoci, nie wytrzymaa spojrze modziecw i nie pozwolia augurowi zwiza sobie rk wenian przepask. Wtedy nie mogem ju duej wytrzyma, ogarna mnie rozpacz i uczyniem gwatowny ruch. Spotkaem badawcze spojrzenia obu lukumonw i innych posw, przypatrujcych mi si rwnie ciekawie, jak patrzyli na Misme. Bez tumaczenia wiedziaem, e i to byo prb. Sdzili, e Misme jest moj crk i chcieli widzie, czy wedle witego etruskiego obyczaju gotw jestem powici wasn crk w dowd na to, e jestem lukumonem. Nie wiedziaem, jak ma si odby ta ofiara, ale wiedziaem, e wite kamienne oe porodku areny jest otarzem ofiarnym i e modziecy maj bi si ze sob na miecze. Tylko ten, ktry odnis ran i wystpi z krgu areny, ocala ycie. Ale augur mg take podnie lask w obronie takiego, ktry upad na ziemi ciko zraniony, lecz mimo to nie wypuci miecza z doni. Staem w milczeniu, i nagle spotkaem spojrzenie Misme. Umiechaa si do mnie jasnymi oczami, ktre miay taki sam nieprzeparcie figlarny i czarujcy wyraz, e poznaem w niej przebysk Arsinoe. Nie dorwnywaa piknoci Arsinoe i jej prosta figura bya wci jeszcze dziewczca i nierozwinita. Ale jej piersi byy jak para dzikich rebitek, wosy piknie uoone w loki, nogi smuke, a biodra uwodzicielsko krge, i nie bya ju niemiaa i zawstydzona. Przeciwnie, wyczytaem w przekornym bysku jej oczu, e dobrze wiadoma bya uczu, jakie jej widok wzbudza w dwunastu modziecach. Nie, o Misme nie musiaem si niepokoi. Bya crk swojej matki i wiedziaa, w jak gr si wdaje. Uspokoiem si znowu. Bez wzgldu na to, jak wpada w rce Etruskw, bya tu z wolnej i nieprzymuszonej woli. Widzc, jak wypikniaa w cigu kilku krtkich lat, czuem si z niej dumny. Nagle spotkaem wzrok Larsa Arntha, ktry siedzia na witym gazie Tarkwinii. Przyglda si on Misme z takim samym oczarowaniem jak dwunastu modziecw. Teraz spojrza nagle na mnie i zmruy oczy, jak gdyby chcia mnie o co zapyta. Nie zastanawiajc si, skinem gow potakujco. Lars Arnth podnis si z dostojn powolnoci, rozpi paszcz i narzuci go na barki tarkwiskiego modzieca, stojcego przed nim z mieczem i tarcz tego miasta. Potem zdj przez gow kaftan, zdj naszyjnik z szyi i bransolety z ramion, upuci je na ziemi, a w kocu zsun take zoty piercie z kciuka. Jako rzecz cakiem oczywist wzi od modzieca tarcz i miecz, stan sam na jego miejscu i kaza mu usi na witym gazie. By to tak wielki zaszczyt dla modzieca, e zagodzio to jego zawd. Augur rozejrza si wokoo, by zapyta, czy kto nie ma zastrzee do tej wymiany wojownikw. Potem dotkn lask Larsa Arntha, by pokaza, e sam go te zaakceptowa. Lars Arnth by szczuplejszy ni inni modziecy i nie taki opalony, mia skr bia jak u kobiety. Ale by
280

sprysty i pikny w swej nagoci, i nie wyglda na starszego od innych wojownikw. Z ustami na p otwartymi z oczekiwania wpatrywa si w Misme, a Misme ciekawie i ze zdumieniem odpowiadaa mu spojrzeniem na spojrzenie. atwo byo wyczyta w jej ywej twarzy, jak bardzo przemawia do jej dziewczcej prnoci fakt, e zastpca wadcy w jednym z najpotniejszych miast etruskich chce ryzykowa ycie, by j uwolni i zdoby. A ja mogem tylko umiechn si i ogarnity niewypowiedzian ulg zrozumiaem, e wszystko to byo umiechnitym artem bogw, eby wykaza mi, jak lepy moe by najbardziej przenikliwy czowiek i jak prne jest uwaanie czegokolwiek na ziemi za wane. Czytaem w mylach Larsa Arntha jak w rozwinitym zwoju rkopisu. Bez wtpienia widok Misme oczarowa go, ale w teje samej chwili zda on sobie take spraw, ile moe zyska, gdyby wyszed jako zwycizca w witym boju. Ponis porak w naradach o sprawach zagranicznych. Jego mir zmniejszy si w Tarkwinii po nieszczsnej wyprawie do Himery. Stary Aruns y wci jeszcze i wpywy jego pozostay nienaruszone, ale wcale nie byo rzecz pewn, e Arnth zostanie wybrany wadc w Tarkwinii po mierci ojca, nawet gdyby ten sam wyznaczy syna na swoje miejsce. Stanowcza polityka Larsa Arntha bya dalekowzroczna i odpowiadaa wymaganiom czasu, ale nie przemawiaa ani do starszych, ani do greckich poplecznikw. Gdyby udao mu si wyj zwycizc z witej walki, zdobyby osobistym wkadem dla Tarkwinii godno przodujcego miasta na rok naprzd. W zamierzchych, dawno ju zapomnianych czasach wadcy miast sami wstpowali do kamiennego krgu, by walczy o przodujce miejsce. Teraz byo to czym niesychanym, by pose naraa ycie za swoje miasto. Gdyby Lars Arnth zwyciy, przodujce miejsce Tarkwinii nie byoby ju tylko pust form i wyrazem czci, ale tumaczono by to jako znak. I rwnoczenie zdobyby te crk lukumona, a w dodatku wnuczk Larsa Porsenny, i uzyskaby swoj czstk publicznego wzburzenia wok odkrycia nowego lukumona i cz nieprzemijajcej sawy i chway Larsa Porsenny. Bogowie umiechali si i ja umiechaem si z bogami, bo wszystko byo kamstwem. Misme nie bya przecie moj wasn crk. Ale wszyscy w to wierzyli. Kiedy zdaem sobie z tego spraw, zrozumiaem rwnoczenie, e prawda i kamstwo nie maj wielkiego znaczenia w wiecie ludzi. Wszystko zaley od tego, co czowiek uwaa za prawd. Bogowie stoj pomidzy prawd i kamstwem, susznym i niesusznym. W gbi serca postanowiem uzna Misme jako swoj crk i zakaza jej kiedykolwiek wyjawienia tego, e nie jestem jej prawdziwym ojcem. Wystarczyo, e my oboje wiedzielimy o tym. Augur woy teraz przepisany czarny skrzany konierz na barki Misme i zmusi j, by usiada na brzegu kamiennego oa z przegubami zwizanymi wenian przepask. Potem da znak zakrzywion laska i bojownicy rzucili si na siebie tak gwatownie i szybko, e pierwsze starcie wygldao dla mnie jak jeden byskawiczny zamt. Szybciej ni oko zdoao to uchwyci, dwch zakrwawionych modziecw leao ju na ziemi, wypuciwszy miecze. Wedle odziedziczonego zwyczaju w pierwszym starciu obrcio si szeciu z nich przeciwko szeciu, miasta nadmorskie przeciw miastom wewntrz ldu, uzgodniwszy wpierw, e aden tym razem nie zada drugiemu stojcemu obok ciosu w plecy albo w bok. Teraz wszyscy zatrzymali si na chwil, by oceni now sytuacj, a potem rzucio si piciu na piciu, miecze miotay byski, a tarcze cieray si z trzaskiem. Syszelimy krzyk i jki, i rwnie szybko oddzielio si teraz czterech nieuszkodzonych modziecw, zwartych w sobie, zdyszanych i czujnych. Z pozostaych jeden straci rwnowag i wypad z krgu, dwch czogao si na czworakach, zostawiajc lady krwi na trawie, jeden utraci i miecz i palce, jeden lea na plecach charczc jasnorow pian z przebitego garda, a jednego ochronia laska augura, cho klcza na ziemi i wci jeszcze usiowa podnie miecz. Nie zwracajc uwagi na rannych, czterej ostatni zmierzyli si szybkimi spojrzeniami. Misme siedziaa skulona z napicia i dyszc patrzya na nich. Lars Arnth by jednym z nich i zaciskaem
281

mocno zoone na krzy donie w nadziei, e wytrzyma i przynajmniej zachowa ycie. Przez krtk chwil stali na skraju krgu, majc wit granic jako oson dla plecw. Potem najniecierpliwszy straci panowanie nad sob i run z podniesion tarcz na najbliszego przeciwnika. Ten odpar jego tarcz swoj i wbi mu miecz w podbrzusze. Trzeci wojownik wykorzysta sprzyjajcy moment i rzuci si, by zada cios tamtemu w odsonity grzbiet, nie eby go zabi, tylko zrani, tak eby ten musia wycofa si z walki. Wszystko dokonao si nieoczekiwanie szybko i dziesiciu spord najdorodniejszych i najpikniejszych modziecw etruskich wypado ju z gry, cz z nich miertelnie zraniona, a jeden bez palcw na cae ycie. Tylko Lars Arnth i bojownik z Veji pozostali na placu. Prawdziwa walka moga si zacz. Teraz nie rzdzi ju przypadek i szczcie bojowe, lecz tylko zrczno w fechtunku, wytrzymao i opanowanie. Popiech nie przydawa si ju na nic. Rozumieli to obydwaj, gdy skradajc si wzdu brzegw krgu, pilnowali si nawzajem. Obaj zdyli rzuci spojrzenia na Misme, ktra wpatrywaa si w nich wzrokiem byszczcym z napicia. Potem Vejent rzuci si do natarcia, tarcze stary si z sob z guchym dwikiem, a ostrza mieczw skrzesay jaskrawe iskry. Ale obaj walczcy byli rwnie biegli i wayli tyle samo. aden nie zdoa zepchn drugiego w ty. Po byskawicznej wymianie dziesitki coraz mocniejszych ciosw, cofnli si obaj rwnoczenie, by nabra tchu. Krew spywaa z uda Larsa Arntha, on jednak potrzsn tylko gwatownie gow, gdy augur zamierza podnie swoj lask. Czujno Vejenta na chwil osaba. W teje samej chwili Lars Arnth zaatakowa z pochylon gow i wbi miecz pod jego tarcz. Modzieniec osun si na jedno kolano, ale trzyma tarcz w grze i broni si tak zajadle i zrcznie mieczem, e Lars Arnth musia si cofn. Vejent otrzyma gbokie pchnicie w pachwin i nie mg si ju podnie na nogi. Opierajc si jednym kolanem o ziemi, odtrci z wciekoci mieczem lask augura na bok i wpatrywa si w Arntha. Lars Arnth zmuszony by kontynuowa natarcie, czy chcia, czy nie chcia. Zdawa sobie spraw, e Vejent jest lepiej wywiczony i dlatego wytrzymalszy ni on. Tote musia zakoczy walk, zanim ramiona odmwi mu posuszestwa. Ruszy do natarcia, trzymajc tarcz tak nisko, jak mg, by chroni mikkie podbrzusze. Modzieniec z Veji odparowa jego cios i wypuciwszy na przelotny moment miecz z rki, zgarn z ziemi gar piachu i cisn mocno w twarz Larsa Arntha, eby go olepi. W tej samej chwili uchwyci znowu miecz i skierowa ostrze ku nie osonitej piersi Larsa Arntha, wkadajc w ten cios ca swoj si, tak e sam upad na twarz. Lars Arnth zdoa niemal na lepo odparowa cicie, tak e miecz zada mu tylko niegron ran w bok i zelizn si ku ebrom. Lars mg by teraz pchn Vejenta w kark brzegiem tarczy albo te odci mu palce na rkojeci miecza, ale zadowoli si tylko postawieniem stopy na rce przeciwnika i przyciniciem mu tarcz twarzy do ziemi, nie ranic go. Byo to szlachetne, poniewa sam przed chwil znajdowa si w miertelnym niebezpieczestwie i uratowa si tylko dziki swemu szczciu. Vejent by nieustraszonym modziecem i usiowa jeszcze raz si wyrwa. Dopiero potem uzna si za pokonanego i zaszlocha z rozczarowania. Wypuci bro z rki, a Lars Arnth schyli si, pochwyci miecz i wyrzuci go z krgu, a zawiszcza w powietrzu. Szlachetnie wycign potem rk do swego przeciwnika i pomg mu wsta na nogi, cho oczy mia wci jeszcze na wp olepione piaskiem, a na twarzy pasy brudu. Nastpnie Lars Arnth uczyni co, co z pewnoci nie wydarzyo si nigdy przedtem Wci jeszcze dyszc po wysiku, z potem perlcym si na skrze, rozejrza si, szukajc czego wokoo, podszed potem do augura i zerwa mu z barkw szeroki paszcz, tak e najstarszy z augurw zosta w samym tylko kaftanie zaskoczony, ukazujc obnaone chude nogi. Z paszczem augura pod pach Lars Arnth podszed do Misme, przeci mieczem wit przepask na jej przegubach, schyli si z szacunkiem i dotkn ustami jej ust, po czym pooy si na kamiennym ou i zam282

kn Misme w ramionach, a rwnoczenie przykry si wraz z ni paszczem augura, tak e leeli ukryci przed oczyma wszystkich. Byo to tak niespodziewane, e nawet najwitszy odziedziczony obyczaj nie mg nam przeszkodzi w tym, bymy dali wyraz naszym uczuciom. Na widok miny zaskoczonego augura wybuchnlimy wszyscy miechem, a nasz miech wzmg si jeszcze bardziej, gdy Misme wysuna spod paszcza nag stop kurczc palce. Obaj lukumonowie mieli si tak, e zy im pyny z oczu, a wielu innych stao zgitych we dwoje bijc si po kolanach zacinitymi piciami. I nawet mody Vejent mia si, gdy kutykajc wychodzi z krgu i trzyma si oburcz za pachwin, podczas gdy krew cieka mu midzy palcami. Z ulg mielimy si z powodu nieoczekiwanej delikatnoci Larsa Arntha i nie sdz, by komu si to nie podobao. Przeciwnie, wszyscy mwili potem, e stao si najlepiej, jak sta si mogo, i e nie wypadao szlachetnie urodzonemu jak Lars Arnth i wnuczce Larsa Porsenny spenia nakazan zwyczajem ofiar przed wybauszonymi oczami wszystkich. I myl, e take Misme i Lars Arnth mieli si z ulg, obejmujc si nawzajem pod oson paszcza augura, i odoyli ofiar na odpowiedniejsz chwil. Gdy burza miechu w kocu zacza przygasa, Lars Arnth odrzuci przykrycie. Wstali oboje rami przy ramieniu, trzymajc si za rce, z gowami wzniesionymi i wzrokiem gboko zatopionym w swoich oczach. Bya to dorodna para. Rozzoszczony augur porwa paszcz, owin si nim i stukn ich oboje w gow zakrzywion lask mocniej ni to byo potrzebne, ogaszajc, e s teraz mem i on, a Tarkwinia przodujcym z miast etruskich na nastpny rok. Trzymajc si za rce, wyszli z krgu. Misme dostaa weselny paszcz do okrycia si i wianek mirtowy na gow, Lars Arnth woy wasne szaty, a ja pospieszyem ucisn Misme jako swoj crk. Jak moga mnie tak nastraszy wyrzucaem jej. Ale Misme odrzucia gow, zamiaa si gono i zapytaa w odpowiedzi: Wierzysz ju teraz, e potrafi dawa sobie rad, Turmsie? Patrzc na Larsa Arntha szepnem jej do ucha, e odtd powinna mnie nazywa ojcem, okazywa mi naleny szacunek i pamita, e sama jest wnuczk Larsa Porsenny. Ona z kolei opowiedziaa mi, e Bracia Pl starali si osania j i moj zagrod na Janikulum, ale rozsierdzony tum spali jej dom, rozkrad bydo i podepta any, gdy moja ucieczka wysza na jaw. Ona i starzy niewolnicy ukryli si i uratowali ycie. Tego samego wieczora wykopaa gow wou, odrbaa od niej rogi i daa jeden z nich parze niewolnikw, drugi za modziecowi, ktry by u mnie pastuchem, a potem zosta moim zarzdc, aeby w imieniu Misme wykupi oboje staruszkw. Ale ledwie zdya zakopa gow wou na nowo, gdy przez granic wjechaa do kraju zwabiona un poaru gromada vejenckich szperaczy i zabraa Misme ze sob. Traktowali j jednak z szacunkiem, cho ten, ktry niedawno walczy w krgu, ciska ja na siodle za mocno. Ale to nie byo dla mnie tak zupenie nowe i nie baam si zapewniaa Misme. Nasz zarzdca by przecie zakochany we mnie w ostatnim czasie i chcia mnie nieustannie ciska i caowa, tak e nabraam wikszej pewnoci siebie i nie wierzyam ju, e jestem brzydka. Nauczyam si trzyma go w ryzach i z pewnoci, najlepsze dla niego byo to, co si stao. Ale dlaczego nigdy mi nie mwie, jak pikne i szlachetne jest ycie Etruskw cigna patrzc na mnie z wymwk. Nauczyabym si wtedy wczeniej ich trudnego jzyka. Czy zamierzae zostawi mnie w Rzymie na zawsze, mj ojcze, Turmsie? Nie kocham Rzymu. Same tylko dobre i pikne chwile przeyam wrd Etruskw, zarwno w Veji jak i tu w Volsinii, cho zrazu sdziam, e jestem jecem i zostan sprzedana jako niewolnica. Ale ich pikne kobiety nauczyy mnie kpieli i dbania o cer i ukadania wosw, i mwi, e jestem pikna i e to bezprzykadna chwaa zosta wybran na dziewic w witej walce.

283

Spochmurniaa i rzeka: Mylaam najpierw, e wybrano mnie ze wzgldu na mnie sam. Ale zdaje mi si, e wybrali mnie ze wzgldu na ciebie, eby okaza ci szacunek. Syszaam o tobie to i owo. Byem szczliwy ze wzgldu na Misme, a take i ze wzgldu na Larsa Arntha byem rad, gdy znaem go i uwaaem, e zasuguje na wszelkie ludzkie szczcie, w miar tego jak crka Arsinoe moga przynie komu wicej szczcia ni zmartwienia. Misme przysiga jednak, e bdzie mdrzejsza od matki i pozostanie wierna mowi, gdy w caym kraju Etruskw nie mona znale nikogo, kto byby pikniejszy od niego i bardziej jej si podoba. Tak cakiem nie mogem jej wierzy, poniewa uznaa za konieczne zoy tak przysig. Gdy patrzyem jej w oczy, zdaem sobie spraw, e Lars Arnth nie moe si spodziewa monotonnego ycia jako maonek Misme.

3
Jezioro byo niezmcone jak lustro. Gdy zachd soca zacz zabarwia na czerwono jego ciemn powierzchni i niebieskie gry na drugim brzegu, kapani wznieli wity namiot bogw. Przed nim kobiety krciy rczne mynki, by upiec chleb bogw z nowego zbioru. Sieci byy wyoone, by zowi czerwonookie ryby bogw. Zoono w ofierze i powicono bogom ciel, kol i prosi. Ogniska kuchenne pony pod goym niebem. Kapani naradzali si ze sob i powtarzali wite wersety, by chleby zamieszono i okraszono, a potrawy przyrzdzono w sposb od dawna przepisany. Uczty bogw nie byo ju od wielu lat. Czuem chd jeziora, ocigajce si ciepo ziemi i zapach widniejcej trawy, wo dobrych potraw, wieego chleba i korzeni. Wreszcie przyszli obaj lukumonowie. Woyli wite paszcze. Za nimi niesiono wite naczynia bogw. Oczycie si? zapytali. Oczyciem si odparem. Moje oczy s czyste. Moje usta s czyste. Moje uszy s czyste. Moje nozdrza s czyste. Wszystkie otwory mego ciaa s czyste. Moja gowa jest umyta. Moje donie i stopy s umyte. Cae moje ciao jest wyszorowane do czysta i odziane w nowy kaftan z najczystszej weny. Umiechnli si i powiedzieli: Dzi wieczorem jeste gospodarzem uczty, Turmsie. Jeste dawc darw. Dwoje bogw masz prawo zaprosi, by wzili udzia w naszej uczcie. Kogo zapraszasz? Nie wahaem si. Jestem winien uczt bogini rzekem. J zapraszam, uwieczon bluszczem. Turan jest jej wite imi. Stary lukumon uda zdziwienie i rzek podstpnie: Sam mi opowiadae, jak bogini Artemis sprzyjaa ci i w postaci Hekate dogldaa twojej ziemskiej pomylnoci. Winien jeste take Zrodzonej z piany, ktr czci si w Eryksie rwnoczenie jako Afrodyt i jako Isztar, jak mi opowiadae. Odparem: One s jedn i t sam bogini, cho objawia si ona w rnych postaciach, w rnych miejscach i rnym ludom. Turan jest jej waciwym imieniem, a ksiyc jest jej znakiem. Zrozumiaem to. J wybieram. J zapraszam. A twj drugi go? zapytali. Zapraszam j sam zmienn, Voltumn zapraszam. Nie znaem jej. Nie rozumiaem jej. Teraz chc nareszcie j pozna. Przez ni ko morski by wity ju w zaraniu czasw, przed Faliskami, przed Etruskami, przed Grekami. Jej znakiem jest soce. Jej symbolem chimera.
284

Umiech zgas na ich ustach, spojrzeli na siebie i zapytali ostrzegawczo: Czy wiesz sam, czego chcesz, na co si waysz? Ale ogarnity wit radoci woaem: J wybieram, j zapraszam, Voltumn! Rozsunli wite zasony namiotu. W jasnym blasku nie dajcych dymu pochodni ujrzaem wysokie oe bogw z licznymi poduszkami, a na podwjnych poduszkach oa spoczyway oba wite kamienne stoki. Kady z nas trzech mia swoje niskie oe. Niskie stoy czekay. Siedzenia czekay. Wino byo zmieszane. Ujrzaem wizki kosw. Ujrzaem pody ziemi. Ujrzaem wiece. Lukumonowie powiedzieli: Uwiecz twoich niebiaskich goci! Wybraem wieniec z bluszczu i woyem na jeden z biaych stokw ze sowami: Dla ciebie, Turan, ty jako bogini, ja jako czowiek. Ogarna mnie lekko i rado, wziem wieniec z dzikiej ry i uwieczyem drugi stoek, mwic: Dla ciebie, Voltumno, tobie naley si wieniec, jaki zechcesz. We ten wieniec z dzikich r, ty jako bogini, ja jako niemiertelny. W tej chwili wyznaem wreszcie swoj niemiertelno. Dlaczego tak si stao i dlaczego wybraem wanie wieniec z dzikiej ry, nie wiem. Ale wszelkie moje wtpliwoci rozproszyy si jak mga i niebo mojego serca rozjanio si blaskiem niemiertelnoci. Spoczlimy na oach przy stole. Woono mi na szyj grube wiece z jesiennych kwiatw, jagd i lici. Fletnici ujli swoje lekkie podwjne flety, rozbrzmiay dwiki strun, a tancerki i tancerze w witych strojach wykonali przed namiotem tace bogw. Podano nam potrawy na prastarych czarnych pmiskach i jedlimy prastarymi krzemiennymi noami, majc kady do pomocy rozdwojony widelec. Obu witym stokom podano pmiski, ktre potem znowu zabrano ze stou. Kady z nich otrzyma swj krzemienny n i zoty widelec. Jedlimy kraby morskie, kawaki kaamarnicy i ociekajce oliw sardynki. Jedlimy czerwonookie ryby z jeziora, smaone i pozbawione oci. Jedlimy cielcin i miso jagnice, i wieprzowin, gotowane i smaone, z kwanym sosem i sodkim sosem. Flety i struny rozbrzmieway coraz gwatowniej. Tancerze odtaczyli taniec ziemi, taniec morza, taniec nieba. Potem taczyli taniec bogini jako taniec mioci, taniec psa, taniec wou i jeszcze dodatkowo taniec konia. Oboki pachnide unosiy si wok nas z wysokich kadzide. Wino rozgrzao nasze ciaa i poszo nam do gowy. Ale im duej trwaa uczta, tym bardziej czuem si zawiedziony, za kadym razem, gdy patrzyem na oba nieruchome kamienne stoki na wysokim ou bogw. Stary lukumon lea na prawo ode mnie. Spostrzeg moje spojrzenia i pocieszy mnie, miejc si: Nie bd niecierpliwy, Turmsie, noc jest duga. Moe bogowie przygotowuj si na spotkanie z nami, tak jak my przygotowywalimy si na spotkanie z nimi. Moe w tej chwili wanie panuje popiech i krztanina w wysokich siedzibach bogw, spiesz podawa naszym gociom uroczyste szaty, naoliwiaj i splataj ich wosy. Kto wie? Nie drwij ze mnie odparem gwatownie. Wycign swoj star do i dotkn ostrzegawczo mojego ramienia. To najwiksza noc w twoim yciu, Turmsie powiedzia. Ale take lud musi dosta swoje. Mog oglda stoki kamienne, ktre uwieczye. Mog widzie, jak jemy i pijemy w ich towarzystwie. Mog patrze na wite tace i cieszy si muzyk. Dopiero potem zostaniemy my trzej sami, zasony zostan zacignite i twoi gocie przybd. W ciemnoci przed namiotem, majc jako dach gwiadziste sklepienie niebieskie, staa zebrana wielotysiczna milczca masa ludzka i wpatrywaa si w owietlony namiot. Stali gsto stocze-

285

ni i mona byo wyczu ich oddech, ale nie mona byo usysze najmniejszego dwiku. Unikali kadego szelestu i prawie nie wayli si szura stopami. Potem zgasy ogniska pod kuchniami. Sucy odeszli, jeden za drugim. Tancerze znikli. Muzyka ustaa. Wszystko ucicho. Oba biae kamienne stoki wznosiy si a pod puap namiotu na swym wysokim ou. Ostatni sucy postawi na stole przede mn czark z przykrywk. Spostrzegem, e obaj lukumonowie unieli si na oach i przygldali mi si z napiciem. Sucy podnis pokrywk, poczuem mocny zapach korzennych zi, zobaczyem kawaki misa w tustym rosole, podniosem widelec i wziem ks do ust. Nie smakowa le, o ile mogem poczu jego smak, gdy nie mogem ani pou, ani przekn. Musiaem go wyplu W teje chwili zasony zostay zasunite z lekkim szumem. Sucy pospiesznie wyszed z namiotu, zostawiajc na niskim stole przede mn otwart czark, aby uleciaa z niej para. Przepukaem usta winem i wypluem wino. Obaj lukumonowie przypatrywali mi si z wyczekiwaniem. Czemu nie jesz, Turmsie? zapytali. Potrzsnem gow. Nie mog odparem. Skinli gowami i przyznali: Tak, my take nie moemy tego je. To strawa bogw. Zamieszaem widelcem kawaeczki misiwa. Nie wyglday odpychajco. Zapach, ktry unosi si z czarki, by dobry. Wic co to jest? zapytaem. To je odpowiedzieli. Je jest najstarszym z wszystkich zwierzt. Gdy przychodzi zima, je zwija si i zapomina o czasie. Na wiosn budzi si znowu. Dlatego stanowi straw bogw. Stary lukumon wzi ugotowane i obrane jajko i podnis je przed naszymi oczami. Jajo jest pocztkiem wszystkiego powiedzia. Jajo jest symbolem narodzin i powrotu. Jajo jest symbolem niemiertelnoci. Woy jajo w paski puchar ofiarny. Modszy lukumon i ja postpilimy tak samo. Lukumon z Volterry wsta, wzi szczelnie zamknit gliniana amfor, wyj krzemiennym noem korek i woskow piecz i nala do ofiarnych pucharw gorzkiego, zioowego wina. Nadesza chwila powiedzia. Bogowie przychodz. Wypijmy napj niemiertelnoci, aeby nasze oczy mogy znie ich blask. Wychyliem mj puchar ofiarny tak, jak widziaem, e to robi oni obaj. Trunek zapiek mnie w gardle i sprawi, e odek mi zdrtwia. Potem idc za ich przykadem, zjadem obrane z upinki jajo. Stary lukumon powiedzia cichym gosem: Wypie z nami trunek niemiertelnoci, Turmsie. Zjade z nami jajo niemiertelnoci, Turmsie. Bd teraz cicho. Bogowie przychodz. Wszyscy trzej leelimy ogarnici lkiem i wpatrywalimy si w oba biae kamienne stoki. Zaczy rosn przed naszymi oczyma. Jasne pomienie nie wydajcych dymu pochodni jakby przygasy. Stoki kamienne zaczy byszcze jeszcze silniejszym blaskiem. Potem nagle zniky i zobaczyem j, bogini, jak przybiera posta i znia si, by spocz na ou pikniej ni ziemskie kobiety. Umiechna si, aby nas nie przestraszy. Jej wskie oczy promieniay. A jej loki wiy si jakby ywe, na skroniach nosia wzbudzajc strach bluszczow koron. Potem przysza tamta, ta zmienna. Najpierw artowaa z nami. Poczulimy j jak zimny powiew wiatru i pochodnie zamigotay gwatownie. Potem czulimy jej obecno jak wod i miotalimy si jak toncy, by zaczerpn tchu, a niewidzialna woda wdzieraa si nam przez usta i nos do garde. Potem dotykaa naszych czonkw jak ogie i mylelimy, e zostaniemy upieczeni na mier. Ale aden lad nie pozosta na skrze i ochodzia nas znowu, tak e zdawao nam si, i zostalimy namaszczeni maci mitow. Niczym ogromny ko morski unosi si jej cie w po286

wietrzu nad nami. W kocu bogini zmczya si i wycigna do z wezwaniem. Voltumna uspokoia si i opada w olniewajcej wietlistej postaci przy jej boku, by udawa, e jest czowiekiem, tak jak my. Nie musiaem wstawa, by czstowa je jedzeniem, gdy potrawa z jea sama opadaa i znikaa, dopki czarki si nie oprniy. Ale jak jady, nie wiem. Opada take brzeg wina w kraterze, dopki nie znika ostatnia kropla i krater nie osuszy si wewntrz. Nie byy godne, gdy bogowie nie odczuwaj ani godu, ani pragnienia jak ludzie, a jeli kto mwi inaczej, s to tylko bajki. Ale skoro ju przyszy do nas w gocin i objawiy si nam w sposb dla nas zrozumiay, okazay nam swoj yczliwo, spoywajc wity posiek i wypijajc wite wino. Moe przypado im ziemskie jedzenie do smaku i moe poszo im to ziemskie wino do gowy, jak to zwykle bywa na ucztach, gdy bogini umiechna si zagadkowo i przygldaa mi si kuszco, pooywszy z roztargnieniem rk na szyi Voltumny. Ona, ta zmienna, patrzya na mnie uwanie, tak jakby z chci chciaa mnie wyprbowa. Ach, wy lukumonowie rzeka potem moe jestecie niemiertelni, ale wieczni nie jestecie. Jej gos hucza jak z beczki i szumia jak burza. Dwicza w nim jednak ton zawici. Poczuem nagle smuke palce z ognia, ktre powoli dotykay mego barku jakby ku przestrodze. Gdy odwrciem si zdziwiony, zobaczyem, e uskrzydlona wietlana posta mego geniusza usiada za mn na skraju oa. Po raz drugi w yciu mj geniusz pojawi mi si i bez adnego tumaczenia wiedziaem, e wanie w tej chwili musz si strzec bardziej ni kiedykolwiek. Gdy zatem znw ujrzaem t posta, wiedziaem, e w gbi serca tskniem za ni bardziej ni za czymkolwiek innym na wiecie. A kiedy rozejrzaem si wokoo, spostrzegem, e take wietlane postaci geniuszw obu lukumonw przybyy, by ich ochrania swymi promiennymi skrzydami. Voltumna wycigna wadczo rk i powiedziaa: Ach, wy lukumonowie, jacy z was ostroni gospodarze, skoro wzywacie na uczt swoj stra przyboczn. Czego si obawiacie? Take Turan powiedziaa: Obraacie i ranicie mnie jako bogini, gdy wolicie raczej spoczywa na ou w towarzystwie swych wietlanych zjaw ni zbliy si do mnie. To przecie wy mnie zaprosilicie, a nie ja was. Przynajmniej ty, Turmsie, moesz odesa swego ducha opiekuczego. Moe wtedy wycign si przy twoim boku na chwil i dotkn twojej szyi. Skrzyda mojej opiekunki zadray z gniewu i zauwayem, e jest ona wcieka. Bogini Turan przygldaa si jej krytycznie, jak kobiety patrz nawzajem na siebie i powiedziaa: Pikna jest bez wtpienia twoja uskrzydlona przyjacika. Ale nie mylisz chyba, e moe wspzawodniczy ze mn. Jestem bogini i jestem wieczna jak ziemia. Ona za jest tylko niemiertelna tak jak ty sam. Poczuem si le na duchu, ale gdy rzuciem spojrzenie na promienne oblicze mego ducha opiekuczego, odparem zaraz: Ona przybya tu, cho jej nie wzywaem, i nie mog jej odesa. W teje chwili zrozumienie zrodzio si w mojej duszy jak byskawica i gos mi zadra: By moe przysa j kto, kto stoi ponad wami. I zanim mogem doprowadzi myl do koca, wyrosa w namiocie nieruchoma posta, wysza ni wszyscy ludzie i bogowie. Otula j zimny paszcz wiata, przepaski zasaniay jej oblicze i czyniy j niewidoczn. By to ten, ktrego nawet bogowie nie znaj, on, ktrego wielu imion i liczb nie zna nikt, ani ludzie, ani bogowie, ktrzy s zwizani z ziemi. Gdy obie ziemskie boginie spostrzegy jego nieruchom posta, zniky jak cienie na swoim ou, a moja uskrzydlona opiekunka otulia mnie skrzydami, jakby chcc pokaza, e jestemy jednym, ona i ja. Potem poczuem smak elaza na jzyku, jak gdybym by ju martwy, huk burzy zahucza w moich uszach, lodowaty powiew wdar mi si do nosa i ognista una olepia mj wzrok. Przy287

szedem do zmysw znowu na moim niskim ou. Pochodnie zgasy. Wino byo rozlane. Kosy puste. Oba kamienne stoki stay biae jak widma na podwjnych poduszkach na wysokim ou bogw i zdaem sobie spraw, e owieca je szary brzask poranka. Ich wiece zwidy i poczerniay jakby opalone ogniem. Ja te byem cay odrtwiay i sztywny z zimna. Zdaje mi si, e wszyscy wrcilimy do przytomnoci rwnoczenie i byo to tak, jak zbudzi si na kamiennej awie w komorze grobowej. Tak twarde wyday mi si poduszki oa, tak straszliwie cikie jak ow byo moje ciao. Usiedlimy trzymajc gowy w doniach i patrzylimy na siebie nawzajem. Czy niem? zapytaem. Starzec potrzsn gow i odpar: Nie, nie nie. Albo te wszyscy mielimy taki sam sen. Lukumon z Volterry powiedzia: Widzielimy osonitego welonem boga. Jak to moliwe, e jeszcze yjemy? To znaczy, e epoka dobiega koca rzek starzec. Nowa epoka nadejdzie. By moe jestemy ostatnimi lukumonami. Tamten uchyli zason i wyjrza na dwr. Niebo jest pochmurne oznajmi. Ranek jest zimny. Weszli sucy z parujcym gorcym mlekiem z miodem. Przynieli te wod, ebymy mogli umy twarze, rce i stopy. Spostrzegem, e mj kaftan by poplamiony i e musiaem krwawi z nosa. Potem sucy rozsunli zasony. Pod chmurnym niebem zobaczyem tysic milczcych twarzy tumu. Zawia podmuch wiatru i sprawi, e ptno namiotu zaopotao. Woyem kaftan i wyszedem z namiotu. Przyklkem i pocaowaem ziemi. Potem podniosem si i wycignem ramiona ku niebu. Pokrywa chmur pka. Soce wyszo olniewajce i oblao mnie swym ciepem. Jeli jeszcze wci wtpiem w siebie, od tej chwili ju nie mgbym wtpi. Niebiosa, mj ojciec, uznay mnie za syna. Soce, mj brat, objo mnie czule. Sta si cud. Silniej ni szalejcy wiatr wybuchny okrzyki z tumu: Lukumon, lukumon jest tutaj! Zielone gazie chwiay si jak las przed moimi oczyma. Ludzie wymachiwali paszczami i krzyczeli. Obaj pozostali lukumonowie, moi przewodnicy, wyszli teraz z namiotu i narzucili mi wity paszcz na barki. Z tym paszczem przyszed miosierny spokj i rado, ktre sprawiy, e serce moje zmiko. Nie byem ju pusty. Nie byem ju nagi. Nie marzem ju.

4
I nie mam nic wicej do opowiedzenia. Kamyczek po kamyczku trzymaem w doni moj przeszo i woyem te kamyczki z powrotem do prostej czarnej czarki przed posgiem bogini. Po nich bd wiedzia kim jestem, gdy pewnego dnia powrc, gdy pewnego dnia wyjd na gr po schodach grobu i wezm je znw do rki. I wtedy bdzie d wiatr. Taka jest moja wiara. Rce mi si trzs. Mj oddech chrypi. Moje ostatnie dziesi lat wnet przeminie. Ale mj lud yje w dobrobycie, bydo si pomnoyo, pola daj dobre plony, kobiety rodz zdrowe dzieci. Wychowaem ich, by yli uczciwie nawet po tym, jak mnie ju nie bdzie. Jeli prosili mnie o znaki, mwiem im: Macie do tego augurw, wrcych z wtroby i kapanw piorunw. Wierzcie im. Nie przeszkadzajcie mi bagatelkami.

288

Prawa kazaem ustanawia Radzie i zatwierdza ludowi. Sdziowie musieli sdzi wedug sumienia i sprawiedliwoci. Moim jedynym ostrzeeniem byo: Prawo ma chroni sabych przed silnymi. Silni nie potrzebuj opiekunw. Ale powiedziawszy to, pomylaem o Hannie, ktra mnie kochaa, i o moim nie urodzonym dziecku, ktre zabraa ze sob. Byli sabi, a ja nie zdoaem ich obroni. Gdy tylko mogem, kazaem szuka ich wszdzie, a hen, w Fenicji. Ale nie pozosta po nich aden lad. Czuem pieczenie mojej winy i modliem si: Ty, ktry stoisz najwyej ponad ziemskimi bogami, ty, ktry przykrywasz oblicze, ty nieruchomy. Jeste jedynym, ktry masz moc zatrze moj zbrodni. Moesz przywoa czas z powrotem. Moesz zbudzi umarych nawet z dna morza. Napraw mj zy uczynek i daj mi pokj. Dla siebie nie pragn niczego. Reszta mego ycia naley do mego ludu. Nawet gdybym znuy si wizieniem, jakim jest moje ciao, lubuje ci, e wykupi sobie od bogw dozwolone dziesi lat aski dla dobra mojego ludu. Ale oka mi miosierdzie, aby nic zego nie stao si Hannie i dziecku z powodu mego tchrzostwa. I sta si cud. Przez wiele lat yem jako lukumon wrd mego ludu, gdy pewnego dnia dwoje skromnych wdrowcw poprosio o posuchanie. Zjawili si bez ostrzeenia, cakiem nieoczekiwanie. Zobaczyem przed sob Hann yw i od razu j poznaem, cho pokornie schylia gow przede mn, podobnie jak mczyzna u jej boku. Bya pikn wieniaczk w kwiecie wieku. Ale oczy jej byy smutne, gdy spotkay si z moim wzrokiem. Jej maonek mia twarz dobr i otwart. Trzymali si mocno za rce i wygldao, jakby si mnie bali. Odbyli dug drog z mojego powodu. Powiedzieli: Turmsie, lukumonie, jestemy biednymi ludmi, ale co gnao nas, eby ciebie odwiedzi i prosi ci o wielki dar. Hanna opowiedziaa potem, e noc wyskoczya za burt z fenickiego statku niewolnikw w pobliu greckiej Posejdonii. Wolaa raczej utopi si ni podda losowi, ktry przeznaczya dla niej Arsinoe. Ale fale zniosy j przyjanie na ld i spotkaa tam pasterza, ktry wzi j w opiek i ukry, cho bya zbiegiem. Kiedy twj syn si urodzi mwia Hanna pozostaam tam i pasam mu bydo, a on zaopiekowa si chopcem i nie urazi mnie. Przywizaam si do niego z powodu jego dobroci i kocham go ju od dawna. Chopczyk przynis nam szczcie i mamy dom, pole i winnic w bezpiecznej okolicy. Ale wicej dzieci nie mielimy, mamy tylko twego syna, Turmsie. Jej m patrzy na mnie pokornie i powiedzia: Chopak sdzi, e jestem jego ojcem, czuje si u nas dobrze i kocha ziemi, ktr uprawiamy. Sam nauczy si gra na flecie i ukada piosenki. Nie ma w jego duszy jednej zej myli. Ale martwilimy si z powodu niego i nie wiedzielimy, jak mamy postpi. Nie moglimy si z nim rozsta. Gdy ukoczy pitnacie lat, nie wytrzymalimy ju duej. Musielimy ciebie odwiedzi i odda spraw w twoje rce. Czy dasz od nas twego syna, czy te pozwolisz go nam zatrzyma? Hanna rzeka: Jeste lukumonem. Wiesz lepiej ni my, co bdzie dla niego szczciem. Ze cinitym sercem, osaby ze wzruszenia, zapytaem: Gdzie on jest, gdzie jest mj syn? Poszedem z nimi i zobaczyem kdzierzawego chopca, ktry siedzia i gra na flecie na targowisku. Tak piknie gra, e ludzie zebrali si, by go posucha. Mia smag cer i due marzycielskie oczy. By bosy, odziany w paszcz z prostego samodziau. By pikny, pikny! Tych troje naleao do siebie. Moja proba zostaa wysuchana. Jake mgbym ich rozdzieli? Zy uczynek Arsinoe wyszed na dobre Hannie. Jake mgbym chcie przysporzy jej smutku? Patrzyem dugo na mego syna, eby zapamita kady rys jego twarzy. Potem wrciem do samotnoci w moim domu. Podzikowaem Hannie i jej mowi za to, e przyszli, daem im od289

powiednie dary i uznaem chopca za ich syna. Nie miaem do niego adnego prawa. Prosiem ich, eby bez obawy zwracali si do mnie, gdyby im czego brakowao. Ale nigdy tego nie uczynili. Posyaem im czasem skromne dary, dopki nie uciekli przed Grekami i nie zmienili miejsca zamieszkania, nie zostawiajc adnej wiadomoci, dokd si przenieli. Hanna miaa suszno. Tak byo najlepiej dla niej i dla chopca. Przez tak niezgbion ask uwolniony zostaem od swojej winy. Od tej pory yem dla dobra mego ludu. Ludowi wystarcza, e yj wrd niego jako lukumon. Ale jestem znuony wizieniem mojego ciaa i dzie, ktry wita, jest dniem mego wyzwolenia. Przed grobami na witej grze wzniesiono namiot bogw. wite stoki stoj ju na ou bogw. W powietrzu unosi si zapach jesieni. Ma ono smak wieej mki i modego wina. Ptaki wodne zbieraj si w stada. Kobiety piewaj, krcc swoje rczne mynki i miel mk na chleb dla bogw z tegorocznych plonw. To jeszcze przetrwam. Z miertelnym potem na czole, z czarnymi patkami mierci latajcymi mi przed oczyma bd przyglda si tacom bogw i dzieli posiek z bogami na oczach mego ludu. Potem spadnie zasona. Samotnie spotkam bogw i wypij wino niemiertelnoci. Po raz ostatni poczuj smak ycia w przanym chlebie i w winie zmieszanym ze wie wod. Potem niech przyjd bogowie. Ale bardziej ni do nich tskni do mojej uskrzydlonej opiekunki. W wietlanej postaci, w ognistej postaci otuli mnie ona swoimi skrzydami i pocaunkiem zabierze oddech z moich ust. W tej chwili szepnie mi wreszcie swoje imi do ucha i poznam j. Dlatego wiem, e umr szczliwy, nareszcie obejmujc j z arem modzieca. Jej silne skrzyda unios mnie do niemiertelnoci. Potem przyjdzie odpoczynek i zapomnienie, rozkoszne, rozkoszne zapomnienie. Na sto lat, na tysic lat, to dla mnie obojtne. Kiedy powrc, ja, Turms, ktry jestem niemiertelny.

290

SPIS TRECI
KSIGA PIERWSZA Delfy................................................................................................................2 KSIGA DRUGA Dionizjos z Fokai...........................................................................................17 KSIGA TRZECIA Himera...........................................................................................................41 KSIGA CZWARTA Bogini w Eryksie...........................................................................................72 KSIGA PITA Ofiara ludzka................................................................................................104 KSIGA SZSTA Dorieus.........................................................................................................142 KSIGA SIDMA Sikanowie....................................................................................................170 KSIGA SMA Znaki............................................................................................................198 KSIGA DZIEWITA Lukumon......................................................................................................234 KSIGA OSTATNIA Uczta bogw................................................................................................272

291