Mika Waltari

Czarny Anio (Przeoy: Zygmunt anowski)

12 grudnia 1452 Ujrzaem ci pierwszy raz i przemwiem do ciebie. Byo to tak, jakby przeszo przeze mnie trzsienie ziemi. W gbi mej duszy przewrcio si wszystko, czelucie mego serca otwary si i nie poznawaem ju swej wasnej natury. Skoczyem lat czterdzieci i zdawao mi si, e osignem jesie ycia. Odbyem dalekie wdrwki, duo przeszedem i przeyem wiele ywotw. Pan przemawia do mnie pod wieloma postaciami, anioowie objawiali mi si, ale ja w nich nie wierzyem. Kiedy zobaczyem ciebie, musiaem uwierzy, skoro taki cud mnie mg si wydarzy. Ujrzaem ci przed kocioem Mdroci Boej, u brzowych bram. Byo to w chwili, gdy wszyscy wyszli z kocioa w porzdku przepisanym ceremoniaem, po tym jak kardyna Izydor po acinie i po grecku odczyta w lodowatej ciszy obwieszczenie o zjednoczeniu kociow. Kiedy pniej odprawi wspania msz, odczyta take wyznanie wiary. A gdy doszed do uzupenienia i od Syna", wielu ukryo twarze w doniach, a z empory day si sysze gorzkie szlochania kobiet. Staem w cisku w bocznej nawie przy szarej kolumnie. Gdy jej dotknem, poczuem, e jest wilgotna, jak gdyby nawet kamienie w tej wityni pociy si zimnym potem lku. Potem wszyscy wyszli z kocioa w porzdku przepisanym od wieluset lat, a porodku szed bazyleus, cesarz Konstantyn, wyprostowany i powany, z siwiejc ju gow pod zotymi pakami korony. Wychodzili kady w tej barwie i ornacie, jaki by przepisany dostojnicy z Blachern, ministrowie, logoteci i anthypathowie, senat w penym skadzie, a nastpnie rodami archonci Konstantynopola. Nikt nie omieli si nie stawi, w ten sposb wyraajc swoje przekonania. Po prawej stronie cesarza poznaem a nazbyt dobrze sekretarza stanu Francesa, ktry chodnymi niebieskimi oczyma patrzy wok siebie. Wrd acinnikw dostrzegem wenecjaskiego bailona i wielu innych, ktrych rozpoznaem. Ale megaduksa ukasza Notarasa, wielkiego ksicia i dowdcy floty cesarskiej, nigdy jeszcze poprzednio nie widziaem. By to m smagy i wyniosy, wyszy o gow od innych. Spojrzenie mia szydercze i mdre, ale w jego rysach odczytaem tak sam melancholi, wspln wszystkim, ktrzy naleeli do starych greckich rodw. Gdy wyszed z kocioa, by wzburzony i zy, jak gdyby nie wytrzyma okropnej haby, ktra dotkna jego koci i jego lud. Gdy podprowadzono wierzchowce, powsta niepokj i ludzie zaczli gono przeklina acinnikw. Woano: Precz z niedozwolonym dodatkiem! Precz z wadz papiea". Nie mogem tego sucha. Nasuchaem si ju tego wszystkiego do znudzenia w dniach mojej modoci. Ale nienawi i rozpacz ludu byy jak grzmot i trzsienie ziemi. A do chwili, gdy nawyke do piewu gosy mnichw objy przewodnictwo i sprawiy, e lud wsplnie i w takt woa: Nie od Syna, nie od Syna". By to dzie witego Spirydiona. Gdy zacza si procesja wysoko urodzonych kobiet, cz wity cesarskiej zmieszaa si ju z ludzk mas, ktra falowaa i miotaa si w takt na wp piewanego krzyku. Tylko wok witej postaci cesarza byo pusto. Siedzia na swoim rumaku z twarz pociemnia od troski. Odziany by w haftowany zotem purpurowy paszcz i purpurowe buty ozdobione dwugowm orem. Byem zatem wiadkiem spenienia wielowiekowego marzenia: poczenia kocioa wschodniego z zachodnim, ukorzenia si prawowiernego ortodoksyjnego kocioa przed papieem i odstpienia od pierwotnego, nie poszerzonego wyznania wiary. Odwlekana przez dugi czas unia ta nabraa w kocu mocy obowizujcej przez to, e kardyna Izydor odczyta w kociele Mdroci Boej list unijny. W katedrze florenckiej list ten odczyta przed czternastu laty po grecku wielki krgogowy uczony, metropolita Bessarion. Zosta on, podobnie jak Izydor, podniesiony do godnoci kardynaa przez papiea Eugeniusza IV w nagrod za swoje zasugi przy cikim dziele pojednania. A wic to ju czternacie lat od tej chwili. W wieczr w sprzedaem swoje ksiki i odzie, rozdzieliem pienidze midzy biednych i uciekem z Florencji. W pi lat pniej wziem krzy. Okrzyki tumu przypomniay mi dzi grsk drog do Asyu i pobojowisko pod Warn. Ale gdy woania nagle ucichy, podniosem wzrok i zobaczyem, e megaduks ukasz Notaras wjecha na podest przed pok marmurow kolumnad. Gestem

nakaza cisz i przejmujcy wiatr grudniowy ponis jego okrzyk: Lepszy turban turecki ni tiara papieska!" Tak samo woali ongi ydzi: Uwolnijcie nam Ba rabasza!" Caa gromada rycerzy i archontw zebraa si wyzywajco wok ukasza Notarasa, eby pokaza, e go popieraj i otwarcie wa si przeciwstawi cesarzowi. A wreszcie tum rozstpi si w kocu, tak e cesarz mg stamtd odjecha ze swoj przerzedzon wit. Procesja kobiet wypywaa wci jeszcze przez potne brzowe wrota kocioa, ale rozpraszaa si natychmiast na otwartym placu i znikaa w niespokojnym tumie. Byem ciekawy, jak lud przywita kardynaa Izydora, ale jest on mem, ktry wiele wycierpia dla unii, i sam jest Grekiem. Dlatego te wcale nie wyszed na dwr. Godno kardynaa nie dodaa mu tuszy. Jest nadal takim samym chudym, maym czowieczkiem o oczach jak ziarnka pieprzu i wydaje si jeszcze chudszy ni dawniej, odkd zgoli brod na sposb aciski. Lepszy turban turecki ni tiara papieska". Sowa te ksi Notaras wykrzykn chyba z gbi serca, z mioci do swego miasta i swojej wiary oraz nienawici do acinnikw. Ale bez wzgldu na to, jak szczere uczucie dodao aru jego sowom, nie mog uwaa ich na nic innego, jak tylko z zimn krwi uczynione otwarcie gry politycznej. Wrd wzburzonego ludu wyoy swoje karty, eby zyska poklask zdecydowanej wikszoci. Gdy w gbi serca aden Grek nie popiera przecie tej unii, nawet sam cesarz. Jest on tylko zmuszony podporzdkowa si i przypiecztowa uni, by w ten sposb zawrze pakt przyjani i pomocy, ktry w chwili potrzeby ma da Konstantynopolowi pomoc papieskiej floty wojennej. Ju zbroi si flota papiea w Wenecji. Kardyna Izydor zapewnia, e wypynie ona na ratunek Konstantynopola, gdy tylko wie o ogoszeniu unii zdy dotrze do Rzymu. Ale za cesarzem Konstantynem ludzie krzyczeli dzisiaj: Apostata, apostata". Najokropniejsze, najbardziej czcze, najbardziej niszczce sowo, jakie mona wykrzykn do czowieka. To cena, ktr musi on paci za dziesi okrtw wojennych. Jeli okrty te w ogle przypyn. Kardyna Izydor przywid ju z sob gar ucznikw, ktrych zwerbowa na Krecie i innych wyspach. Bramy miasta s zamurowane. Turcy spustoszyli ca okolic i zamknli Bosfor. Ich mocny punkt to twierdza, ktr sutan ostatniego lata kaza wcigu kilku miesicy wznie koo najcianiejszego miejsca Bosforu. Twierdza ley po stronie Pery, po stronie chrzecijan. Jeszcze na wiosn sta na tym miejscu koci archanioa Michaa. Teraz kamienne kolumny kocioa wmurowane s jako podpory grubych na trzydzieci stp murw tureckich wie i dziaa sutana nadzoruj cienin. O wszystkim tym mylaem stojc przy ogromnych brzowych wrotach kocioa Mdroci Boej. Wtedy to zobaczyem j. Udao jej si wymkn z tumu i wej z powrotem do kocioa. Oddychaa gwatownie, a welon jej porwany by w strzpy. Dostojne Greczynki w Konstantynopolu maj zwyczaj zasania twarze przed obcymi i yj w odosobnieniu w swoich domach pod piecz eunuchw. Gdy wsiadaj na ko albo wchodz do lektyk, przodem spiesz ich sudzy z rozpostart pacht, by chroni je przed spojrzeniami przechodniw. Ich pe jest mleczna i przezroczysta. Spojrzaa na mnie i czas zatrzyma si w biegu, soce przestao wdrowa wok ziemi, przyszo stopia si z teraniejszoci i nie byo ju nic wicej prcz tej chwili, tej jedynej ywej chwili, ktrej nawet chciwy czas nie mg pokn. Widziaem wiele kobiet za mego ycia. Kochaem samolubnie i zimno. Doznawaem rozkoszy i sam dawaem rozkosz innym. Ale dla mnie mio bya zawsze pogardy godn dz cielesn, ktra zaspokojona, wprawiaa dusz w przygnbienie. Tylko ze wspczucia udawaem mio, dopki mogem si na to zdoby. Wiele kobiet widziaem w moim yciu, a wreszcie wyrzekem si ich, podobnie jak wyrzekem si wielu innych rzeczy. Kobiety byy dla mnie czym cielesnym, a ja nienawidz wszystkiego, co uzalenia mnie od mojego wasnego ciaa. Bya niemal tak wysoka jak ja. Wosy miaa jasne pod haftowanym kapturkiem. Paszcz niebieski, przetykany srebrem. Oczy jej byy brzowe, pe jak zoto i ko soniowa. Ale ja nie na jej pikno patrzyem. Nie wtedy wanie. To spojrzenia jej oczu pojmay mnie, gdy oczy te byy mi dobrze znane, tak jakbym widzia je ju kiedy we nie. Brzowa otwarto tych oczu spalia wszystko czcze i codzienne na popi. Rozszerzyy si ze zdumienia, a potem umiechny si nagle do mnie.

Zachwyt mj by tak arliwie czysty, e nie mieci w sobie adnego ziemskiego podania. Czuem, jakby ciao moje zaczo wieci w taki sam sposb, jak kiedy na wasne oczy widziane pustelnicze szaasy witych mnichw z Athos promieniujce nadzmysowym blaskiem niczym jasne latarnie wysoko na ogromnych grskich stromiznach. I oto moje porwnanie nie stanowi adnego witokradztwa, gdy w tym momencie moje nowonarodzenie si byo witym cudem. Jak dugo to trwao, nie wiem. Moe nie duej ni tchnienie, ktre w naszej ostatniej chwili wyzwala dusz od ciaa. Stalimy o par krokw od siebie, ale przez jedno tchnienie stalimy take na progu midzy doczesnym i wiecznym i byo to podobne do ostrza miecza. Potem wrciem znw do czasu. Musiaem mwi. Powiedziaem: Nie bj si. Jeli chcesz, odprowadz ci do domu twego ojca. Po jej kapturku widziaem, e nie jest kobiet zamn. Nie eby to w tej chwili co znaczyo. Czy bya matk, czy nie, oczy jej bliskie mi patrzyy na mnie ufnie. Wcigna gboko oddech, jakby go zbyt dugo powstrzymywaa, i rzeka pytajco: Jeste acinnikiem? Jeli tak chcesz odparem. Patrzylimy na siebie i wrd rozkrzyczanego tumu bylimy rwnie samotni ze sob, jak gdybymy razem zbudzili si w raju u zarania czasw. Spona rumiecem wstydu, ale nie spucia wzroku. Poznawalimy przecie swoje oczy. A nie moga ju duej opanowa niepokoju i drcym gosem zapytaa: Kim jeste? I pytanie jej nie byo wcale pytaniem. Swymi sowami zdradzaa tylko, e mnie poznaje w swoim sercu tak, jak ja j poznaem. Ale eby da jej czas si opamita, powiedziaem: Wzrastaem we Francji, w miecie Awinion, dopki nie osignem trzynastu lat. Od tej pory wdrowaem po wielu krajach. Nazywam si Jean Ange. Tutaj nazywam si Johannes Angelos, jeli ty tak chcesz. Angelos powtrzya. Anio. Czy to dlatego jeste taki blady i powany? Czy to dlatego zlkam si, gdy ci zobaczyam? Podesza bliej i dotkna doni mego ramienia. Nie, nie jeste anioem powiedziaa. Jeste z krwi i koci. Dlaczego nosisz tureck szabl? Przywykem do niej odparem. I ta stal jest twardsza ni kuta przez chrzecijan. We wrzeniu uciekem z obozu sutana Mehmeda, ktry skoczy wanie budowa twierdz nad Bosforem i mia wraca do Adrianopola. Teraz, gdy wybucha wojna, wasz cesarz nie wydaje ju niewolnikw tureckich, ktrzy uciekli do Konstantynopola. Rzucia wzrokiem na mj strj i powiedziaa: Nie chodzisz odziany jak niewolnik. Nie, nie chodz odziany jak niewolnik odparem. Przez blisko siedem lat naleaem do orszaku sutana. Sutan Murad wywyszy mnie na dozorc swoich psw i podarowa mnie potem swemu synowi. Sutan Mehmed wyprbowywa mj rozum i czyta wraz ze mn greckie i rzymskie ksigi. Jak zostae niewolnikiem u Turkw? zapytaa. Mieszkaem przez cztery lata we Florencji odrzekem. W owym czasie byem bogatym czowiekiem, ale znuyem si handlem i wziem krzy. A Turcy pojmali mnie do niewoli pod Warn. Jej wzrok kaza mi mwi dalej: Byem sekretarzem u kardynaa Juliusza Cesariniego. Po klsce ko jego uton w bagnie i uciekajcy Wgrzy zakuli kardynaa. Ich mody krl pad przecie w tej bitwie. Mj kardyna namwi go do zamania pokoju, ktry zaprzysig utrzymywa z Turkami. Dlatego Wgrzy uwaali, e cign na nich przeklestwo, a sutan Murad traktowa nas jak krzywoprzysicw. Mnie jednak nie uczyni nic zego, cho kaza straci wszystkich innych jecw, ktrzy nie chcieli uzna jego Boga i proroka. Pewnie mwi zbyt duo. Przebacz mi. Dugo milczaem. Odpara: Nie nudzisz mnie. Chc sysze wicej o tobie. Ale dlaczego nie pytasz, kim ja jestem? Nie pytam rzekem wystarczy dla mnie, e istniejesz. Nie sdziem, e co takiego jeszcze moe mi si zdarzy.

Nie pytaa, co mam na myli. Obejrzaa si i spostrzega, e masa ludzka zaczyna si rozprasza. Chod ze mn szepna, wzia mnie za rk i wcigna spiesznie z powrotem w wielki cie brzowych wrt. Uznajesz uni? zapytaa. Wzruszyem ramionami: Jestem acinnikiem. Przekrocz prg nakazaa. Wewntrz w przedsionku przystanlimy na miejscu, gdzie okute elazem buty wartownikw przez tysic lat wyobiy doek w marmurowej posadzce. Ludzie, ktrzy z obawy przed tumem pozostali w kociele, zerkali na nas. Mimo to obja mnie ramionami za szyj i pocaowaa. To uroczysto witego Spirydiona rzeka i przeegnaa si znakiem krzya na sposb grecki. Tylko od Ojca, nie od Syna. Niech mj chrzecijaski pocaunek bdzie przypiecztowaniem przyjani midzy nami, abymy siebie nawzajem nie zapomnieli. Niebawem sudzy mego ojca bd tu, eby mnie zabra. Policzki miaa rozpalone, a jej pocaunek nie by chrzecijaski. Pachniaa hiacyntami. Wysoko sklepione brwi byy cienkimi kreseczkami, pomalowanymi na ciemnoniebiesko, usta miaa umalowane na czerwono, jak to jest w zwyczaju wrd dostojnych kobiet w Konstantynopolu. Nie mog tak si z tob rozsta rzekem. Jeliby nawet mieszkaa za siedmiorgiem zawartych wrt, nie ustan, dopki ci nie odnajd. Jeli nawet czas i przestrze rozdzieli nas, bd ci szuka na nowo. Nie moesz temu przeszkodzi. Dlaczeg miaabym chcie temu przeszkodzi? zapytaa unoszc drwico brwi. Skd moesz wiedzie, e sama nie pon niecierpliwoci, by usysze wicej o tobie i twoich dziwnych losach, panie Angelosie? Jej drwina bya przyjemna, a ton mwi wicej ni sowa. Wyznacz mi wic miejsce i czas nalegaem. Zmarszczya czoo: Sam nie wiesz, jak niestosowne s twoje sowa. Ale takie s moe obyczaje Frankw. Czas i miejsce powtrzyem i chwyciem j za rami. Jak miesz wpatrzya si we mnie i zblada z zaskoczenia. aden mczyzna jeszcze nigdy nie omieli si mnie dotkn. Nie wiesz, kim jestem. Ale nie prbowaa nawet wyswobodzi si z uchwytu, tak jakby moje dotknicie mimo wszystko byo jej mie. Ty jeste ty rzekem. To mi wystarczy. Moe pol wiadomo obiecaa. C moe znaczy w tych niespokojnych czasach, czy co jest stosowne, czy nie. Jeste Frankiem, nie Grekiem. Ale spotkanie ze mn moe by dla ciebie niebezpieczne. Wziem kiedy krzy, poniewa brako mi wiary odparem. Wszystko inne osignem. Dlatego mylaem, e przynajmniej potrafi umrze na cze Boga. Od Turkw uciekem, eby umrze dla Chrystusa na murach Konstantynopola. Nie moesz uczyni mego ycia niebezpieczniejszym, ni ono jest. Milcz rzeka. Przyrzeknij przynajmniej, e nie pjdziesz za mn. Do ju cignlimy na siebie uwagi. Zasonia twarz podartym welonem i odwrcia si do mnie plecami. Sudzy w niebieskich i biaych szatach przyszli po ni. Posza za nimi nie rzuciwszy mi nawet jednego spojrzenia, a ja tam zostaem. Ale gdy si oddalia, poczuem si bezsilny, tak jakbym wykrwawi si z otwartej rany.

14 grudnia 1452 Przedstawiciele rnych nacji, zebrani w kociele Najwitszej Dziewicy Marii koo portu, postanowili pod przewodnictwem cesarza Konstantyna dwudziestu jeden gosami przeciw gosom Wenecjan skonfiskowa dla obrony miasta weneckie okrty w porcie. Trevisano zaoy protest w imieniu armatorw. Pozwolono im zatrzyma adunki, kiedy kapitanowie ucaowaniem krzya potwierdzili przysig, e nie bd usiowali uciec. Czynsz dzierawny za okrty ustalono w wysokoci czterystu bezantw miesicznie. Jest

to cena lichwiarska, ale Wenecja umie wykorzysta okazj, a zreszt na co przyda si toncemu liczenie swego zota. Cesarz naradza si z Gregoriosem Mammasem, ktrego lud zwie faszywym patriarch, z biskupami i z opatami klasztorw nad stopieniem klejnotw kocielnych i biciem z nich monet. To obrabowanie klasztorw i kociow z naczy zotych i srebrnych mnisi uwaaj za pierwsz prawdziw oznak poczenia kociow i uznania unii. Ceny nieruchomoci osigny dno. Odsetki nawet za krtkoterminowe poyczki wzrosy w cigu kilku dni do czterdziestu procent. Dugoterminowych poyczek w ogle nie mona dosta. Drogie kamienie stoj wysoko w cenie. Za jeden may diament zakupiem dywany i meble wartoci szedziesiciu tysicy dukatw. Urzdzam i ozdabiam dom, ktry wynajem. Waciciel gotw jest sprzeda go tanio, ale po c miabym kupowa dom. Przyszo miasta mona obecnie liczy na miesice. Nie spaem wiele w cigu ostatnich dwch nocy. Powrcia moja dawna bezsenno. Niepokj pdzi mnie na ulice, ale nie wychodz z domu na wypadek, gdyby kto pyta o mnie. Czyta nie mog. Naczytaem si ju dosy, by zrozumie, jak jaowa jest wszelka wiedza. Mj grecki sucy czuwa nad kadym moim krokiem, ale jest to zupenie naturalne i dotychczas mi to nie przeszkadzao. Jake mogliby ufa czowiekowi, ktry by w subie tureckiej. Mj suga jest ubogim starym czowiekiem, ktrego mi al. Chtnie pozwalam mu na ten jego uboczny zarobek.

15 grudnia 1452 Tylko may zwitek papieru. Wdrowny sprzedawca warzyw przynis mi go tu dzi

rano.

W kociele witych Apostow po poudniu". Nic wicej tam nie byo napisane. W poudnie powiedziaem, e wybieram si do portu, i posaem mego sug, eby wysprzta piwnic. Wychodzc zamknem za nim drzwi. Dzi nie chc czu na sobie adnych szpiegujcych oczu. Koci witych Apostow stoi na najwyszym wzgrzu w miecie. Byo to miejsce dobrze wybrane na czu schadzk, gdy tylko kilka odzianych na czarno kobiet, pogronych w modach, klczao przy balaskach przed witymi ikonami. Moja odzie nie wzbudzia adnego zdumienia, gdy koci ten odwiedzaj czsto eglarze acinnicy, przychodzcy obejrze groby krlewskie i relikwie. Tu na prawo od wejcia stoi, otoczony skromn barierk drewnian, kawaek kamiennej kolumny, do ktrej przywizany by nasz Zbawiciel, gdy chostali go rzymscy odacy. Musiaem czeka w kociele przez dwie godziny i czas wlk si leniwie. Ale nikt nie zwraca uwagi na to, e tam siedz. W Konstantynopolu czas nie ma ju adnego znaczenia. Modlce si kobiety oderway si od wiata i pogryy w ekstazie. Ocknwszy si rozglday si wok siebie jak gdyby zbudzone ze snu. W ich wzroku wyraa si cay niewypowiedziany smutek umierajcego miasta. Zasoniy twarze welonami i wyszy z opuszczonymi oczyma. Po chodzie na dworze w kociele byo ciepo. Pod jego marmurow posadzk biegn przewody z ciepym powietrzem na dawny rzymski sposb. Take lodowaty chd w mojej duszy staja. ar oczekiwania sprawi, e padem na kolana, by modli si, czego nie robiem ju bardzo dawno. Uklkem przed otarzem i modliem si z caego serca: wity wszechmocny Boe, ktry w postaci Swego Syna bye cielenie na ziemi w sposb niepojty dla naszego rozumu, by zbawi nas od naszych grzechw, zmiuj si nade mn. Zmiuj si nad moim zwtpieniem i niewiar, ktrych ani Twoje wasne sowo, ani pisma Ojcw Kocioa, ani adna wiecka filozofia nie zdoay uleczy. Stosownie do Twojej woli prowadzie mnie po wiecie i dae mi zakosztowa wszystkich Twoich darw, mdroci i gupoty, bogactwa i biedy, wadzy i niewolnictwa, pasji i agodnoci, podania i wyrzeczenia, pira i miecza, ale nic nie zdoao mnie uleczy. Gonie mnie z rozpaczy w rozpacz, tak jak bezlitosny myliwy goni swoj sabnc zwierzyn, dopki w mym poczuciu winy nie miaem innej rady jak zaryzykowa ycie w obronie Twego imienia. Lecz nawet tej ofiary nie chciae ode mnie przyj. Czeg zatem chcesz ode mnie, wity niepojty Boe?" A gdy odmwiem t modlitw, poczuem, e to tylko moja niestrudzona duma zabarwia te myli, i zawstydziem si, i modliem si ponownie w gbi serca:

Ty, ktry jeste, zmiuj si nade mn. Przebacz mi grzechy nie dla moich zasug, ale dla Twego miosierdzia i uwolnij mnie od mojej straszliwej winy, zanim mnie ona zamie". A pomodliwszy si staem si znowu zimny jak gaz, jak kawaek lodu. Poczuem si w czonkach i nieugit sztywno w karku i po raz pierwszy od wielu lat doznaem rozkoszy istnienia. Kochaem i czekaem, i wszystko minione obrcio si za mn w popi, tak jakbym nigdy przedtem nie kocha i nie czeka. Tylko jako blady cie pamitaem jeszcze dziewczyn z Ferrary, ktra nosia pery we wosach i wdrowaa po ogrodzie filozofii z ptasi klatk ze zotych drucikw uniesion w biaej doni tak, jakby niosa latarni, by owieca drog. A pniej pogrzebaem nieznan zmar, ktrej twarz wyary lene lisy. Przysza, by szuka swojej klamry od paska. Dogldaem zadumionych w wysmoowanym baraku, dlatego e nie koczce si spory o liter wiary doprowadziy mnie do rozpaczy. Take i ona bya zrozpaczona, ta pikna, nieosigalna dziewczyna. Zdjem z niej skaone zaraz szaty i spaliem w piecu handlarza soli. Potem spalimy z sob i dalimy sobie nawzajem ciepo, cho sdziem, e co takiego nie moe mi si przytrafi. Bya przecie ksiniczk, a ja tylko tumaczem w kancelarii papieskiej. To ju wnet pitnacie lat od tego czasu. I teraz nic ju nie drgao we mnie, gdy j wspominaem. Musiaem szuka w pamici, by choby tylko przypomnie sobie jej imi, Beatrycze. Ksi podziwia Dantego i czyta francuskie romanse rycerskie. Kaza ci wasnego syna i wasn crk za rozpust, a sam spkowa po kryjomu ze swoj crk. Niegdy w Ferrarze. Dlatego to znalazem dziewczyn z ogrodu w baraku zadumionych. Kobieta z twarz osonit welonem haftowanym perekami podesza i stana obok mnie w kociele. Bya niemal tak wysoka jak ja. Odziana bya w futrzany paszcz z powodu zimna. Poczuem zapach hiacyntw. Przysza, moja ukochana. Twoja twarz prosiem. Poka mi twoj twarz, ebym mg uwierzy, e jeste. Postpuj niesusznie rzeka. Bya bardzo blada, w jej brzowych oczach malowa si strach. Co jest suszne, a co niesuszne? zapytaem. yjemy przecie w dniach ostatecznych. C znaczy jeszcze cokolwiek, co robimy? Jeste acinnikiem rzeka z wyrzutem. Takim, ktry spoywa nie kwaszony chleb. Tak moe mwi tylko Frank. Suszne i niesuszne czuje czowiek w swoim sercu. Wiedzia to ju Sokrates. Ale ty jeste szyderc podobnie jak Piat, ktry pyta, co to je st prawda. Na rany Chrystusa! zaklem. Kobieto, chcesz mnie uczy filozofii? Doprawdy, jeste Greczynk! Rozszlochaa si z lku i napicia. Pozwoliem jej paka, eby si uspokoia, gdy bya tak zalkniona, e draa ustawicznie mimo ciepa w kociele i swego drogocennego futrzanego paszcza. Przysza, pakaa ze wzgldu na mnie i na siebie sam. Czy potrzebowaem lepszego dowodu na to, e wzruszyem jej dusz, podobnie jak ona niczym trzsienie ziemi odwalia gazy z czeluci mego serca? W kocu pooyem do na jej ramieniu i rzekem: Wszystko ma tylko znikom warto. ycie, wiedza, filozofia, nawet wiara. Wszystko tylko zapala si, ponie gwatownie przez chwil, a potem ganie. Bdmy dwojgiem dorosych ludzi, ktrzy cudem poznali wzajemne spojrzenia i mog otwarcie rozmawia ze sob. Nie przyszedem tutaj, eby si z tob kci. Dlaczego przyszede? zapytaa. Kocham ci! rzekem. Cho nie wiesz, kim jestem, cho widziae mnie tylko jeden jedyny raz? odpara. Rozoyem rce. C mogem na to odpowiedzie. Opucia wzrok, zacza znowu dygota i szepna: Wcale nie byam pewna, e przyjdziesz. O, ty moja ukochana! powiedziaem, gdy pikniejszego wyznania mioci nigdy jeszcze nie syszaem z warg adnej kobiety. I jeszcze raz zrozumiaem, jak nieskoczenie mao czowiek moe wyjani sowami. A przecie ludzie, nawet mdrzy i uczeni, wierz, e potrafi wytumaczy istot Boga. Wycignem do niej obie rce. Bez chwili wahania pozwolia mi uj swe zimne donie. Palce miaa smuke i mocne, ale byy to donie, ktre nigdy nie wykonyway adnej

pracy. Stalimy dugo trzymajc si za rce, zwrceni ku sobie. Nie potrzebowalimy adnych sw. Jej brzowe zatroskane oczy spoglday na moje czoo, nasad wosw, policzki, brod, szyj, jak gdyby w nie nasyconej ciekawoci chciaa wbi sobie w pami kady mj rys. Twarz miaem spalon wiatrem, posty wydryy moje policzki, kciki ust opady mi od rozczarowa, a czoo zryte byo zmarszczkami od myli. Ale nie wstydziem si swego oblicza. Twarz moja bya jak woskowa tabliczka, zrysowana przez ycie twardym rylcem. Chtne jej pozwalaem z niej czyta. Chc wiedzie o tobie wszystko powiedziaa ciskajc moje twarde palce. Golisz si. To czyni ci dziwnym, budzisz lk jak aciski ksidz. Czy jeste mem uczonym, czy te wojownikiem? Bkaem si z kraju do kraju, z ubogiego stanu do monego, jak iskra na wietrze odparem. Take w swoim sercu wdrowaem po gbinach i po wyynach. Studiowaem filozofi z jej nominalizmem i realizmem, jak rwnie pisma starych filozofw. Znuony sowami, okrelaem pojcia literami i cyframi jak Raymondus. Ale nigdy nie doszedem do jasnoci. Dlatego te wybraem miecz i krzy. Po chwili cignem: Przez jaki czas byem take kupcem. Nauczyem si podwjnej ksigowoci, ktra czyni bogactwo pozorem. W naszych czasach bogactwo stao si tylko napisem na papierze, podobnie jak filozofia i wite tajemnice. Po chwili wahania zniyem gos i rzekem: Mj ojciec by Grekiem, cho wzrosem w papieskim Awinionie. Drgna i wypucia moje donie jakby przeraona. Tak mylaam powiedziaa. Gdyby mia brod, twarz twoja byaby twarz Greka. Czy to tylko dlatego od pierwszej chwili wydae mi si taki znajomy, jak gdybym znaa ciebie dawniej i szukaa twojej byej twarzy pod t obecn? Nie odparem. Nie, wcale nie dlatego. Rozejrzaa si bojaliwie wokoo i schowaa brod i usta w welonie. Opowiedz mi o sobie wszystko prosia. Ale spacerujmy rwnoczenie wokoo i udawajmy, e co ogldamy, tak aby nie zwrci niczyjej uwagi. Kto mgby mnie rozpozna. Ufnie pooya do na moim ramieniu i zaczlimy chodzi po kociele i oglda cesarskie sarkofagi, ikony i srebrne relikwiarze. Zrwnalimy nasze kroki. Gdy do jej dotkna mego ramienia, jak gdyby ognista spryna porazia moje ciao. Ale ten bl by luby. Pgosem zaczem opowiada: Dziecistwo zapomniaem. Jest ono jak sen i nie wiem ju na pewno, co jest snem, a co prawd. Ale gdy bawiem si pod murem miejskim albo nad brzegiem rzeki w Awinionie z innymi chopcami, zwykem by wygasza do nich dugie kazania po grecku i po acinie. Nauczyem si chyba na pami wielu rzeczy, ktrych nie rozumiaem, gdy odkd ojciec mj sta si lepcem, musiaem mu czyta gono jak dzie dugi. lepcem? zapytaa. Odby dug podr, kiedy miaem osiem czy dziewi lat odrzekem szukajc w pamici. Przegnaem ju to wszystko z duszy, tak jakbym nigdy tego nie przeywa, ale teraz zmory dziecistwa wrciy jak zy sen. Przebywa poza domem przez cay rok. W drodze powrotnej wpad w rce rabusiw. Olepili go, eby nigdy ju nie mg ich pozna i wiadczy przeciw nim. Olepili zdumiaa si. Tu w Konstantynopolu olepia si tylko usunitych cesarzy albo synw, ktrzy zbuntowali si przeciw swemu ojcu. Tureccy wadcy nauczyli si tego zwyczaju od nas. Mj ojciec by Grekiem powtrzyem jeszcze raz. W Awinionie nazywano go Andronikosem Grekiem, a w ostatnich latach tylko lepym Grekiem. Jak ojciec twj znalaz si w kraju Frankw? zapytaa ze zdziwieniem. Nie wiem odparem, cho wiedziaem. Ale zachowaem to dla siebie. Mieszka w Awinionie przez cae swoje ycie. Miaem trzynacie lat, gdy pewnego dnia, bdc lepcem, spad ze zbocza za paacem papieskim i skrci kark. Pytasz o moje dziecistwo. Jako dziecko miewaem czsto anielskie wizje, ktre braem za rzeczywisto. Nazywam si przecie Johannes Angelos. Sam nie pamitam tak duo z tego, ale wszystko to policzono mi jako obcienie przy procesie. Procesie? zmarszczya czoo. Kiedy miaem trzynacie lat, zostaem skazany za zamordowanie ojca rzuciem szorstko. Przedoono dowody, e zaprowadziem mego lepego ojca na

urwisko i strciem go, eby odziedziczy po nim majtek. Naocznych wiadkw nie byo. Dlatego chostano mnie, ebym si przyzna. W kocu skazano mnie na wiartowanie, amanie koem. Miaem wtedy trzynacie lat. Takie byo moje dziecistwo. Chwycia szybko moj do, spojrzaa mi w oczy i rzeka: Twoje oczy nie s oczyma mordercy. Opowiadaj dalej. To ci przyniesie ulg. Nie mylaem o tych sprawach od wielu lat powiedziaem. Nie miaem ochoty mwi o tym z kimkolwiek. Wykreliem te rzeczy z pamici. Ale atwo jest mwi do ciebie. To byo dawno temu. Mam ju czterdzieci lat. Od tego czasu przeyem wiele ywotw. Ale nie zabiem swego ojca. By moe by on surowy i porywczy i bija mnie czasem, ale w swych najlepszych chwilach by dla mnie dobry. Kochaem go. By przecie moim ojcem. O matce nic nie wiem. Umara przy moim urodzeniu, ciskajc na prno w doni obdarzony cudown moc kamie. Moe ojciec by znuony yciem dlatego, e by lepcem cignem tak sdziem pniej, kiedy dorosem. Rankiem tego dnia prosi mnie, ebym si nie niepokoi, cokolwiek si stanie. Powiedzia mi, e ma du sum pienidzy, nie mniej ni trzy tysice dukatw, na przechowaniu u zotnika Gerolamo. Zapisa mi wszystko w testamencie i wyznaczy Gerolamo na mego opiekuna, dopki nie ukocz szesnastu lat. Byo to na wiosn. Poprosi pniej, ebym go zaprowadzi na urwisko za paacem. Chcia posucha wiatru i krzyku kluczy ptakw przylatujcych z poudnia. Powiedzia, e si umwi na spotkanie z anioami. Dlatego prosi mnie, ebym zostawi go samego i wrci dopiero na wieczorn msz. Czy ojciec twj zarzuci swoj greck wiar? zapytaa natychmiast dobitnie. Bya crk Konstantynopola. Chodzi na msz, spowiada si, spoywa aciski chleb, i kupowa opatki, by skrci czas czyca odparem. Nawet mi nie przyszo na myl, by mg mie inn wiar ni wszyscy. Powiedzia, e umwi si na spotkanie z anioami, i znalazem go martwego u stp urwiska. By zmczony yciem, lepy i nieszczliwy. Ale jak kto mg oskary ciebie o to?... rzeka. Wszystko zrzucono na mnie odpowiedziaem. Wszystko, wszystko. Mwiono, e chciaem pienidzy. Mistrz Gerolamo wiadczy przeciwko mnie najarliwiej. Twierdzi, e widzia na wasne oczy, jak ugryzem ojca w rk, kiedy mnie chosta, i zaraz potem zapewni, e adnych pienidzy nie byo. To tylko mrzonki lepego czowieka, co, o czym bredzi. Ma sumk Gerolamo wprawdzie otrzyma, jak mwi, kiedy ojciec mj olep, ale pienidze te dawno ju poszy na jego utrzymanie. Tylko z litoci Gerolamo posya nam potem dalej ywno ze swoich dbr, mwi. lepiec poprzestawa na maym i czsto poci. A tego wsparcia nie mona w aden sposb uwaa za spat odsetek od jakiego depozytu, jak on to sobie wyobraa. Byo to czyste miosierdzie. Obracanie pienidzmi na procent jest przecie cikim grzechem dla obu stron. Ale eby okaza dobr wol, obieca mistrz Gerolamo darowa kocioowi srebrny wiecznik ku pamici mego ojca, mimo e jego ksigowo wyranie i jasno wykazuje, i ojciec z biegiem lat tylko coraz bardziej si u niego zadua. I w swej dobroci zgodzi si te na to, eby mi wolno byo wyrwna dug ksikami ojca, ktrych i tak nikt nie umia czyta. Ale pewnie ci nudz. Nie, nie nudzisz mnie odrzeka. Opowiadaj, jak uratowae ycie. Byem synem lepego Greka, obcym cignem. Dlatego te nikt nie stan w mojej obronie. Ale biskup dowiedzia si o tych trzech tysicach dukatw i zada, eby postawiono mnie przed trybuna kocielny. Formalne oskarenie dotyczyo widze, ktre miaem, kiedy mnie chostano, gdy wwczas byem jakby odurzony blem i majaczyem o anioach, tak jakbym by dzieckiem. W wieckim procesie szybko pominito t teologiczn stron sprawy i zapisano tylko w protokole, e jestem umysowo chory. wieccy sdziowie uwaali, e przykuwajc mnie do ciany w wiey i choszczc codziennie, sami doskonale potrafi wypdzi ze mnie kusiciela, zanim mnie strac. Ale pienidze powikay spraw i proces przeciwko mnie o morderstwo ojca przerodzi si wnet w spr miedzy wadzami kocielnymi i wieckimi o prawo do sdzenia, to znaczy o to, kto ma prawo wyda na mnie wyrok i skonfiskowa majtek pozostawiony przez mego ojca. Ale jak si uratowae? przynaglaa. Nie wiem wyznaem zgodnie z prawd. Nie mog twierdzi, e to moje anioy mnie uratoway, ale pewnego dnia rozkuto mi kajdany, nie mwic dlaczego, i nazajutrz wczesnym rankiem zauwayem, e drzwi wiey pozostay nie zamknite. Wyszedem stamtd na dwr. Po duszym czasie spdzonym w ciemnoci byem jakby olepiony wiatem dziennym. Przy zachodniej bramie miasta spotkaem wdrownego

przekupnia, ktry zapyta, czy nie chciabym mu towarzyszy. Wygldao, jak gdyby czeka tam na mnie, gdy wydawao si, e mnie zna, i natychmiast zacz mi zadawa dociekliwe pytania o moje widzenia. Kiedy znalelimy si w lesie, odszuka francusk ksik ukryt w swoich gratach. Byy to cztery Ewangelie przeoone na francuski. Prosi mnie, ebym czyta mu je gono. W ten sposb staem si czonkiem bractwa wolnego ducha. Moe to wanie jego czonkowie mnie oswobodzili, gdy naley do wielu takich, ktrych si nawet o to nie posdza. Bractwo wolnego ducha? zdziwia si. Co to za jedni? Nie chc ci nudzi rzekem wymijajco. Opowiem ci o tym innym razem. Skd moesz wiedzie, e spotkamy si jeszcze kiedy? zapytaa. Bardzo mi byo trudno doprowadzi do tego spotkania, trudniej, ni moe przypuszczasz, ty, nawyky do zachodnich swobodnych obyczajw. Nawet z tureck kobiet atwiej umwi si na schadzk ni z Greczynk, sdzc z opowieci Turkw. W ich baniach chytro kobiety przewysza zawsze rozum dozorcy odparem. Powinna czyta pilnie banie. Moe zdoasz si z nich czego nauczy. Ty rzeka. Ty! Ty jeste naturalnie w peni wyuczony! Nie musisz by zazdrosna odrzekem. W sutaskim seraju zajmowaem si cakiem innymi sprawami. Ja miaabym by zazdrosna?! Zbyt wiele sobie przypisujesz sykna i poczerwieniaa ze zoci. I skd mog wiedzie, czy nie jeste tylko uwodzicielem jak inni Frankowie. Moe chcesz tak jak oni wykorzysta znajomo z ciekaw kobiet, by potem chepi si po statkach i szynkach znamienitymi podbojami. Aha, wic to tak! powiedziaem i cisnem jej przegub. To takie znajomoci miaa wrd Frankw. A zatem takiego rodzaju kobiet jeste. Ale nie bj si. Bd milcza. Pomyliem si tylko co do ciebie. Dlatego te najlepiej bdzie, bymy si wicej nie spotykali. Z pewnoci atwo znajdziesz jakiego kapitana czy aciskiego oficera do towarzystwa na moje miejsce. Wyrwaa do, by rozetrze przegub. Tak, tak powiedziaa. Doprawdy najlepiej bdzie, ebymy si wicej nie spotkali. Oddychaa gboko i patrzya na mnie pociemniaymi oczyma, z odrzucon w ty gow. Wracaj do portu rzeka. Jest tam pod dostatkiem atwo dostpnych kobiet, ktre ci odpowiadaj. Upijaj si, urzdzaj awantury i bjki, jak to maj w zwyczaju Frankowie. Znajdziesz sobie chyba jak pocieszycielk. Bg z tob zatem. I z tob odparem kipic z gniewu. Zacza gwatownie i po gadkiej jak szko marmurowej posadzce. Chd miaa pikny. Przeknwszy lin poczuem smak krwi. Tak mocno zagryzem wargi, eby nie przywoa jej z powrotem. Potem zwolnia kroku. Koo drzwi nie moga si ju powstrzyma, eby si nie obejrze. Gdy zobaczya, e stoj nadal na tym samym miejscu, nie robic najmniejszego ruchu, by pospieszy za ni, wpada w taki gniew, e zawrcia, podbiega do mnie i wymierzya mi mocny policzek. Oguszy mnie i zapiek, ale serce moje uradowao si. Gdy uderzya mnie nie bez zastanowienia, lecz najpierw rozejrzaa si ostronie wokoo, czy nikt nas nie obserwuje. Staem spokojnie nic nie mwic. Po krtkiej zwoce znw odwrcia si i posza. Staem nadal i patrzyem za ni. Porodku kocioa wola jej zacza si zaamywa, zwolnia kroku, zatrzymaa si i znowu odwrcia w moj stron. Teraz ju umiechaa si. Jej brzowe oczy promienioway wesooci. Wybacz mi, drogi panie powiedziaa. Jestem na pewno le wychowana, ale teraz jestem pokorna i poskromiona. Niestety nie mam adnej ksiki z tureckimi baniami. Moe by mi poyczy tak ksik, ebym moga nauczy si, jak chytro kobiet tureckich przewysza mdro mczyzn. Uja moj do, pocaowaa j i przycisna do swego policzka. Dotknij, jakie mam rozpalone p oliczki! Nie rb tak! ostrzegem. Zreszt jeden z moich policzkw jest gortszy ni twoje. I chytroci nie potrzebujesz studiowa. Nie sdz, by Turcy mogli ci tu czego nauczy. Jak moge pozwoli mi odej nie spieszc za mn? zapytaa. Zranie mnie gboko jako kobiet. Wszystko jest jeszcze tylko igraszk rzekem z poncymi oczyma. Jeszcze moesz si wycofa. Nie napastuj ci. Nie id za tob. Sama moesz wybiera. Nie mam ju przecie adnego wyboru bronia si. Dokonaam wyboru ju wtedy, kiedy napisaam te kilka sw na skrawku papieru. Dokonaam wyboru chyba w

10

chwili, kiedy nie odprawiam ci z niczym w kociele Mdroci Boej. Dokonaam wyboru chyba w chwili, kiedy spojrzae mi w oczy. Nie mog ju wycofa si, nawet gdybym chciaa. Ale nie utrudniaj mi wszystkiego. Trzymajc si za rce wyszlimy razem z kocioa. Przerazia si zobaczywszy, e zmierzch ju zapada. Musimy si rozsta powiedziaa. Natychmiast! Pozwl mi pj z tob kawaek prosiem nie mogc si opanowa. I nie potrafia mi odmwi, cho byo to niezwykle nieostrone. Szlimy dalej rami przy ramieniu, podczas gdy zmierzch spada na zielone kopuy kociow i latarnie zapalay si przed dostojnymi domami na gwnych ulicach. Za nami pomyka ty i chudy pies, ktry nie wiadomo dlaczego si do mnie przyczepi, towarzyszy mi od domu do kocioa Apostow i marznc czeka, a wyjd. Nie skrcia w stron Blachern, co braem za rzecz pewn, lecz posza prosto w przeciwn stron. Szlimy obok ruin Hipodromu. Na starym torze wycigowym zwykli za dnia wiczy si modzi Grecy w strzelaniu z uku albo gra w pik z koni za pomoc kijw. W wieczornym owietleniu zrujnowane budynki wyglday na jeszcze wiksze ni zwykle. Ogromna kopua kocioa Mdroci Boej wznosia si na tle nieba. Olbrzymia kamienna masa dawnego paacu cesarskiego pitrzya si naprzeciw nas. Nie pono tam ani jedno wiato. Jego pustych sal uywano teraz tylko przy rzadkich ceremoniach. Zmierzch pokrywa miosiernie fakt, e szlimy przez umierajce miasto. Jego marmurowe kolumny poky, jego mury popkay, jego fontanny nie gray ju, a poronite mchem baseny w zaniedbanych ogrodach wypenione byy widncymi limi platanw. Jakby w cichym porozumieniu zwolnilimy kroku. Gwiazda wieczorna pona ju na horyzoncie. Przystanlimy w cieniu utrconej kolumny dawnego paacu. Musz ju i rzeka. Dalej nie moesz mi towarzyszy. Twj futrzany paszcz moe skusi rabusiw albo ebrakw protestowaem. Podniosa dumnie gow. W Konstantynopolu nie ma ani rabusiw, ani ebrakw powiedziaa. Moe koo portu. Albo w Perze. Ale nie w samym miecie. To prawda. W Konstantynopolu nawet ebracy s chudzi i dumni. Jest ich niewielu i siedz tu i tam w pobliu kociow, wpatrujc si przed siebie przymionym wzrokiem, jak gdyby patrzyli w tysicletni przeszo. Kiedy dostan jamun od jakiego acinnika, mrucz bogosawiestwo, ale gdy tylko odwrci si do nich tyem, spluwaj na ziemi i tr monet o swoje achmany, jakby chcieli j oczyci po jego dotkniciu. Kobiety i mczyni zuboali id raczej do klasztoru, ni wybieraj zawd ebraka. Musz i powtrzya, ale nagle obja mnie ramionami i przycisna mocno gow do mojej piersi, tak e poczuem w chodnym powietrzu zapach hiacyntu od jej skry. Nie szukaem jej policzkw ni ust. Nie chciaem obrazi jej jakim tylko cielesnym dotkniciem. Kiedy spotkamy si znowu? zapytaem. Usta miaem suche i gos ochrypy. Powiedziaa bezradnie: Nie wiem. Doprawdy nie wiem. Nigdy przedtem mi si to nie zdarzyo. Czy nie mogaby przyj do mnie do domu? zagadnem. W tajemnicy, eby nikt ci nie widzia. Mam tylko jednego sug, ktry mnie szpieguje, ale mog go odprawi. Przywykem dawa sobie rad bez suby. Staa w milczeniu tak dugo, a ogarn mnie strach. Chyba ci nie dotknem? spytaem. Myl, e moesz mi zaufa. Nie chc ci zrobi nic zego. Powiedziaa: Nie odprawiaj swego sugi. Wzbudzisz tylko podejrzenia. Kady obcy jest pod nadzorem. Szpiegowano by tylko ciebie w inny i moe niebezpieczniejszy sposb. Nie wiem doprawdy, co mamy zrobi. Na Zachodzie rzekem z wahaniem kobieta ma zwykle jak przyjacik i mwi, e chce j odwiedzi. W razie potrzeby przyjacika przysiga, e tak byo naprawd, i sama moe czasem liczy na wzajemn przysug. Take w aniach i przy ou choroby mczyzna i kobieta mog swobodnie spotyka si i przestawa z sob. Nie mam nikogo, komu mogabym zaufa odpara. A wic nie chcesz stwierdziem speszony. Od dzi za osiem dni przyjd do ciebie do domu obiecaa unoszc gow. Przyjd w godzinach porannych, jeli to moliwe. Zgubi moj towarzyszk na targu albo

11

w weneckich kramikach. Odpokutuj za to, wiem dobrze. Ale przyjd. Przypilnuj swego sugi tak, jak uznasz za stosowne. Ale czy wiesz, gdzie mieszkam? zapytaem spiesznie. To tylko zwyky drewniany domek nad portem za dzielnic weneck. Poznasz go po kamiennym lewku nad drzwiami. Tak, tak odpara z umieszkiem w gosie. Poznam go po tym maym brzydkim kamiennym lwie nad drzwiami. Ju wczoraj, gdy byam na zakupach, kazaam nie si koo tego domu, eby zobaczy ci cho przez okamgnienie. Ale ci nie widziaam. Niech Bg bogosawi twj dom. Posza w swoj stron szybkimi krokami i znika w ciemnoci.

20 grudnia 1452 Byem dzi na dole w porcie, kiedy odpyn ostatni okrt do Wenecji. Cesarz upowani kapitana, by zoy Signorii owiadczenie o konfiskacie wielkich galer. Take do Wgier wysa cesarz Konstantyn tajnymi drogami prob o pomoc. Ale Hunyadi, ktry jest teraz regentem, ptora roku temu potwierdzi ucaowaniem krzya trzyletni pokj z Mehmedem. Pod Warn w 1444 roku i pod Kosowem przed czterema laty przekona go Murad, e zbyt wiele kosztuje Wgry prowadzenie wojny z Turkami. Nie ufam w t pomoc, ktr moe nam da chrzecijastwo. Mehmed dziaa duo szybciej ni chrzecijanie. Ostatniego lata widziaem, jak mody sutan, obsypany wapiennym pyem, utaplanym w glinie rkami sam pracowa przy budowie fortecy nad Bosforem, eby wasnym przykadem pobudzi swoich ludzi do jeszcze wikszych wysikw. Nawet jego starzy wezyrowie musieli bra w tym udzia i toczy kamienie oraz miesza zapraw. Sdz, e tak mocnej twierdzy nigdy jeszcze nie zbudowano w tak krtkim czasie. Gdy uciekaem z obozu sutana, brakowao jeszcze tylko oowianych dachw na wieach. Take wielkie brzowe armaty puszkarza Orbana wytrzymay swe potne adunki i udowodniy swoj si. Odkd jedna kamienna kula zatopia weneck galer, aden statek z Morza Czarnego nie zawin do naszego portu. Kapitan galery odmwi spuszczenia agli. Jego trup wisi jeszcze wci na palu koo twierdzy sutana, a czonki marynarzy le rozrzucone i gnij na ziemi wok niego. Sutan uaskawi jedynie czterech ludzi i posa ich do miasta, eby opowiedzieli o tym, co si stao. Od tego czasu upyn ju miesic. Wyglda jednak na to, e cesarz Konstantyn zamierza broni si powanie. Wzdu caego muru miejskiego trwaj prace umocnieniowe. Wmurowuje si nawet pyty grobowe z podmiejskich cmentarzy. Co jest rzecz mdr, gdy inaczej mogliby ich uy Turcy, kiedy ju zaczn oblenie. Ale wrd ludzi kr suchy, e budowniczowie wykonuj roboty niedbale i sprzeniewierzaj ogromne sumy. I nikt tego nie potpia. Przeciwnie. Panuje zoliwe zadowolenie. Cesarz jest przecie apostat i zosta acinnikiem . Dlatego mona go oszukiwa jak wszystkich acinnikw. Zaiste, miasto to kocha bardziej Turkw ni acinnikw! No i maj przecie Panaghi w Blachernach, cudown Najwitsz Dziewic, by oddawa si pod Jej opiek. Z ca powag opowiadaa mi dzi poowica piekarza, e gdy Murad przed trzydziestu laty oblega miasto, Najwitsza Dziewica objawia si w niebieskim paszczu na murach miasta i wyposzya Turkw, tak e podpalili machiny oblnicze i cay swj obz i wycofali si spod miasta w cigu jednej nocy. Tak jakby Murad nie mia waniejszych od tego powodw. Jak dugi moe by tydzie! Jak dziwnie jest czeka, gdy ju sdziem, e nie mam adnych spodziewa. Samo oczekiwanie jest rozkosz, gdy dranica gorczka i niecierpliwo modoci dawno zniky. Ale nie mog duej wierzy. Moe ona nie jest wcale taka, jak to sobie wyobraziem. Moe oszukuj tylko siebie samego. Mimo to nie czuj braku ciepa dziki kociokowi z arem, cho dmie dzi lodowaty wiatr od morza Marmara i w powietrzu bujaj patki niegu. Ciao moje jest rozpalone jak rozgrzany piec, ktry promieniuje ciepem.

22 grudnia 1452

12

Przed nami uroczystoci narodzenia naszego Zbawiciela. Wenecjanie i Genueczycy w Perze przygotowuj si do obchodw. Ale Grecy nie przywizuj wikszej wagi do Boego Narodzenia. Ich najwaniejszym witem jest Wielkanoc. Nie dla pamici cierpienia Chrystusa, lecz jako wito zmartwychwstania. Ich wiara jest nabona, ekstatyczna, mistyczna i pojednawcza. Nawet kacerzy nie pal na stosach, lecz pozwalaj im wstpowa do klasztoru, eby odpokutowali grzech. Nie rzucali nawet kamieniami za kardynaem Izydorem. Woali tylko: Zabieraj swj nie kwaszony chleb z powrotem do Rzymu!" Takiej arliwej wiary i nabonoci, jak widuje si tutaj na twarzach ludzi uczszczajcych do kociow, nie mona ju zobaczy na Zachodzie. Tam kupuje si odpuszczenie grzechw za pienidze. Lecz miasto coraz bardziej pustoszej e. Ogromny mur miejski obejmowa "niegdy milion ludzi. Teraz miasto skurczyo si. yje tylko na wzgrzach koo centralnego targowiska i na spadzistociach koo portu. Zwalone domy, ruiny i puste parcele rozpocieraj si midzy dzielnicami zamieszkanymi i murem i stanowi ndzne pastwiska dla kz, osw i koni. Szorstka, ostra trawa, kolczaste krzaki, opuszczone domy z zapadnitymi dachami. I wiatr od morza Marmara. Dwa okrty wojenne przysaa Wenecja. Pidziesiciu najemnikw papie Mikoaj z Rzymu z kardynaem Izydorem. Caa reszta to przymusowo zarekwirowane statki i prob, i grob zwerbowani acinnicy. Czybym zapomnia o piciu cesarskich okrtach wojennych bizantyjskiego modelu? Chlupocz w porcie wod przeciekajc przez dna, agle maj pozrywane i cuchn zgnilizn z daleka. Paszcze strzelnic na stewach s zielone i pokryte niedzi. Dzi jednak mona by o widzie na nich ludzi. Widocznie megaduks Notaras zamierza mimo wszystko na nowo doprowadzi je do porzdku, cho cesarz nie ma na to rodkw. Okrty wojenne to droga rzecz. Z wysp na morzu greckim przyszo kilka statkw z adunkiem zboa, oliwy i wina. Chodz pogoski, e Turcy spustoszyli More. Stamtd zatem nie mona oczekiwa adnej pomocy, jeli Konstantyn w ogle moe polega na swoim bracie. W kadym razie Demetrios nalea do przeciwnikw unii ju we Florencji. Kiedy cesarz Johannes zmar, byo tylko zasug ich matki, e nie wybucha bratobjcza wojna. Nie znam Grekw. Nie mog dotrze do ich serca. Zawsze pozostan dla mnie obcy. Nawet ich rachuba czasu jest inna ni moja. Ten rok jest dla nich sze tysicy dziewiset szedziesitym od stworzenia wiata. Dla Turkw znowu jest to rok osiemset pidziesity szsty po ucieczce Proroka. Jaki zwariowany wiat! A moe jestem tylko nazbyt aciski w moim sercu? Zoyem nawet wizyt w genueskiej Perze po drugiej stronie zatoki. Nikt nie stawia mi adnych pyta. Nieustannie pywaj tam i z powrotem wypenione po brzegi odzie. Handel Genueczykw idzie dobrze. Gdybym chcia, szybko wzbogacibym si na handlu broni. Moe Grecy przyjmowaliby mnie lepiej, gdybym im oferowa przestarza bro za zbjeckie ceny. Moe wwczas ufaliby mi i uwaaliby mnie za uczciwego czowieka. W kadej winiarni w Perze mona sprzeda i wymieni informacje. Genueczycy nie s przecie w stanie wojny z sutanem. Take i to jest szalestwem. Przez Per sutan Mehmed dowiaduje si o wszystkim, co si dzieje w Konstantynopolu. Podobnie jak my dowiadujemy si, jak przygotowania wojenne sutana postpuj z dnia na dzie. Nie przysza wic dzisiaj. Przypuszczalnie chciaa tylko zyska na czasie, eby pozby si mnie w stosowny sposb i zatrze za sob lady. Nie znam przecie nawet jej imienia. I jest Greczynk, tak jak ja sam jestem Grekiem z racji krwi mego ojca. Osabionej, chytrej, zdradliwej, okrutnej krwi Bizancjum. Jeli jest tak, e kobieta, chrzecijanka czy Turczynka, jest najchytrzejsz z wszystkich istot, to czy Greczynka nie miaaby by najchytrzejsz z kobiet? Ma przecie dwa tysice lat dowiadczenia. Z oowiu jest moje serce, z oowiu jest krew w moich yach. Nienawidz tego umierajcego miasta, ktre wpatruje si lepo w swoj przeszo i nie chce uwierzy, e zagada zblia si do jego wrt. Dlatego nienawidz, e kocham.

26 grudnia 1452

13

Mj suga zaskoczy mnie dzi rano przychodzc do mnie z ostrzeeniem: Panie, nie powiniene odwiedza Pery zbyt czsto. Po raz pierwszy przypatrzyem mu si dokadnie. Dotychczas by dla mnie tylko zem koniecznym, ktre odziedziczyem wraz z domem, gdy go wynajem. Doglda mojej odziey i kupowa mi poywienie, pilnowa domu dla gospodarza, zamiata podwrze i zaopatrywa bez wtpienia Ciemny Pokj w Blachernach w informacje, co robi i z kim si spotykam. Nie miaem nic przeciwko niemu. Jest starym czowiekiem, ktrego byo mi al. Nie miaem tylko nigdy ochoty na niego spojrze. Teraz to uczyniem. Jest maym staruszkiem z rzadk brdk. Ma ble w kolanach i bezdennie smutne greckie oczy. Jego odzie jest zniszczona i peno na niej tustych plam. Zapytaem: Kto ci prosi, eby mi to powiedzia? Odpar dotknity: Myl tylko o twoim dobru. Jeste przecie moim panem, dopki mieszkasz tu, w tym domu. Odrzekem: Jestem acinnikiem. Zaprzeczy gwatownie: Nie, nie, nie jeste nim. Poznaj twoj twarz. Ku memu bezgranicznemu zdziwieniu rzuci si przede mn na kolana, szukajc mojej doni, by j ucaowa, i prosi: Nie gard mn, panie! To prawda, e wypijam wino, ktre zostaje na dnie dzbana, i zwykem take zbiera drobne monety, ktre siejesz wok siebie, a cz oliwy daem mojej chorej ciotce, gdy wszyscy jestemy bardzo ubodzy w naszej rodzinie. Ale jeli nie chcesz, nie bd tego wicej robi, gdy teraz poznaem ciebie. Nie skpiem pienidzy na gospodarstwo powiedziaem zdumiony. To prawo biedaka y z okruchw, ktre spadaj ze stou bogacza. Jeli chodzi o mnie, utrzymuj nawet ca swoj rodzin, dopki jestem twoim panem. Nie przywizuj zbyt wielkiej wagi do pienidzy. Rycha jest chwila, gdy i pienidze, i dobra utrac znaczenie. Wobec mierci jestemy wszyscy rwni, a na wagach Boga cnota mrwki way tyle co cnota sonia. Mwiem do niego tak dugo, eby przez ten czas mc obserwowa jego oblicze. Wydawao mi si, e wyglda uczciwie, ale twarz czowieka kamie i czy moe jeden Grek ufa drugiemu? Odpar: Kiedy indziej nie musisz mnie zamyka w piwnicy, gdyby chcia, ebym nie wiedzia, co robisz lub dokd si udajesz. W tej piwnicy byo tak zimno, e koci mi zdrtwiay na ld. Od tego czasu cierpi na katar i ble w uszach, a stan moich kolan jest gorszy ni poprzednio. Wsta, guptasie, i ulecz swoje dolegliwoci winem powiedziaem, wyjmujc z sakiewki zotego bezanta. Bya to dla niego fortuna, gdy w Konstantynopolu ubodzy s bardzo biedni, a nieliczni bogacze bardzo bogaci. Spojrza na monet w mojej doni i twarz jego rozjania si, ale potrzsn gow i rzek: Panie, nie skaryem si, aby ebra. Nie musisz mnie przekupywa. Kiedy tylko zechcesz, nie bd nic widzia ani sysza, czego nie bdziesz chcia, bym widzia lub sysza. Rozkazuj mi. Nie rozumiem ciebie odparem. Wskaza na tego psa, ktry ju zacz tucie i lea na swoim miejscu na szmaciaku pod drzwiami z nosem przy ziemi i ledzi mnie wzrokiem. Czy i ten pies nie sucha ciebie i nie idzie za tob? rzek. Nie rozumiem twojej mowy powtrzyem rzucajc zot monet na dywan. Schyli si i podnis j, a potem popatrzy mi w oczy. Nie musisz odsania si przede mn, panie powiedzia. Jake mgbym nawet dopuci tak myl. Twoja tajemnica jest dla mnie wita. Bior t monet, bo tak nakazae. Sprawi ona mnie i mojej rodzinie wielk rado. Ale jeszcze wiksz radoci dla mnie jest mc ci suy.

14

Jego dziwne aluzje ukuy mnie. Naturalnie podejrzewa, podobnie jak inni Grecy, e wci jeszcze potajemnie su sutanowi i tylko udaj, i uciekem od niego. Moe spodziewa si wycign ze mnie jakie korzyci i unikn niewoli po zajciu miasta przez sutana. Taka wiara u niego byaby dla mnie poyteczna, gdybym chcia co ukry. Ale jake mgbym ufa czowiekowi tak niskiego rodu! Mylisz si, jeli wierzysz, e bdziesz mia ze mnie jak korzy odparem szorstko. Nie jestem ju na subie u sutana. Dziesiciokrotnie i do granic mojej cierpliwoci powtarzaem to tym, ktrzy ci wynajli, eby mnie nadzorowa. Nie su ju wicej sutanowi. Powiedzia: Nie, nie, wiem dobrze o tym. Jake ty mgby by na subie u sutana! Poznaem ci i jakby piorun uderzy w ziemi przede mn. Czy pijany? zapytaem. Bredzisz. Czy gorczka posza ci do gowy? Nie rozumiem, o czym mwisz. Ale w duchu poruszyo mnie to w dziwny sposb. Skoni si przede mn i rzek: Panie, piem wino. Wybacz. To si wicej nie powtrzy. Lecz jego szalone sowa sprawiy, e poszedem przypatrze si sobie w lustrze. Z jakiego powodu nie chciaem ju wicej chodzi do balwierza, lecz postanowiem goli si sam, staranniej ni przedtem. Z lenistwa i niedbalstwa pozwoliem brodzie rosn przez wiele dni. Zmieniem teraz take odzie, eby jeszcze wyraniej ni przedtem pokaza, e jestem acinnikiem.

2 stycznia 1453 Przysza. Przysza do mnie mimo wszystko. Odziana bya w jasnobrzowy paszcz i mikkie brzowe buciki. Moe uwaaa, e jest dobrze przebrana, ale nawet najbardziej naiwny gupiec nie mg by wzi jej za kobiet niskiego rodu. Krj paszcza, nakrycie gowy, ju sam sposb, w jaki owijaa gow cienkim jak mgieka welonem, eby ukry twarz, zdradzay jej pochodzenie i wychowanie. Bd pozdrowiona w imi Boga rzekem nie mogc powstrzyma ez, ktre cisny mi si do oczu. ty pies macha do niej radonie ogonem. To szalestwo powiedziaa szalestwo i czary. Odkryj mnie, ale nie mogam si oprze, eby nie przyj. Musiaam przyj, mimo e nie chciaam. Jak wesza do rodka? zapytaem spiesznie. Wci jeszcze zasaniaa welonem usta. May kaszlcy czowieczek otworzy mi, kiedy zapukaam rzeka. Powinienie da swemu sudze lepsze szaty i kaza mu uczesa wosy i brod. Tak wstydzi si swego wygldu, e odwrci si tyem nie patrzc na mnie. Rozejrzaa si dokoa. Twojej izbie te przydaoby si sprztanie. Odwrcia szybko swoje brzowe oczy od jednego z ktw. Narzuciem kobierzec na moje posanie i spiesznie wyszedem z komnaty. Mj suga sta na dziedzicu i wpatrywa si w chmury. Pikny dzie odezwa si i umiechn si chytrze. Cudowny dzie przyznaem robic znak krzya na sposb grecki. Najlepszy dzie w moim yciu. Biegnij i przynie wina, pieczywa, sodyczy, smaonego misa, konfitur. Przynie duo. Kup to, co najlepsze. Kup peny kosz, tak eby starczyo dla ciebie, a take dla twoich kuzynw i ciotek, dla caej twojej rodziny. A jeli zobaczysz na drodze ebrakw, daj im jamun i bogosawiestwo. Czy to dzie twoich urodzin, panie? zapyta udajc, e nic nie wie. Mam tylko gocia odparem. Prosta kobieta niskiego rodu przysza, eby uprzyjemni mi moj samotno. Gocia? zapyta z udanym zdziwieniem. Nie widziaem adnego gocia. To prawda, e wiatr zatrzs drzwiami, tak jakby kto w nie omota, ale gdy poszedem je otworzy, nie byo tam nikogo. Chyba artujesz. Rb, jak ci powiedziaem ponagliem go. Gdyby jednak pisn komu choby swko o moim gociu, wezm ci za brod i podern ci gardo wasnorcznie. Kiedy ju mia odej po kosz, zapaem go za rami i rzekem: Nigdy nie zapytaem, jak si nazywasz. Powiedz mi swoje imi.

15

 To wielki zaszczyt dla mnie powiedzia. Nazywam si Manuel po starym cesarzu Manuelu. Mj ojciec suy mu jako nosiciel drzewa w Blachernach. Manuel! wykrzyknem. Jakie adne imi. Manuelu, to jest najpikniejszy dzie w moim yciu. Na imi Chrystusa! Zapaem go za uszy i pocaowaem w oba brodate policzki wypychajc go jednoczenie na drog. Gdy wrciem do izby, go mj zrzuci ju brzowy paszcz i odsoni twarz. Nie mogem napatrzy si na ni do syta. Sowa wizy mi w gardle, a kolana uginay si pode mn, tak e osunem si na podog przed ni i przycisnem policzek do jej kolan. Pakaem z radoci i ekstazy. Dotkna niemiao doni mojej gowy i pogadzia mnie po wosach. Gdy wreszcie podniosem oczy, umiechna si. Jej umiech by jak soce. Jej oczy jak zotobrzowe kwiaty. Jej niebieskie brwi zaokrglay si wysoko i rwno niczym cudowne uki. Jej policzki byy jak tulipany. Jej mikkie wargi jak patki r. Zby miaa jak pery. Byem olepiony od patrzenia na ni. Powiedziaem jej to wszystko. Serce moje ma siedemnacie lat rzekem. Musz poycza sw od poetw, gdy wasne mi nie wystarczaj. Jestem tob pijany. To tak, jakbym nigdy jeszcze nic nie przeywa. To tak, jakbym nigdy jeszcze nie dotkn adnej kobiety. A mimo to znam ciebie tak, jak gdybym zna ciebie cae ycie. Ty jeste dla mnie caym Bizancjum mwiem. Ty jeste miastem cesarzy, Konstantynopolem. To z twego powodu tskniem tu przez cae moje ycie. To o tobie marz, gdy ni o moim miecie. Tak samo jak twoje miasto jest tysickro cudowniejsze, ni mogem przypuci, tak samo ty jeste tysickro pikniejsza, ni mogem zapamita. Jeste pikniejsza, cudowniejsza, ni mogem zapamita mwiem. Dwa tygodnie to okropny szmat czasu. Dwa tygodnie to czas mierci. Dlaczego nie przysza, tak jak obiecaa? Dlaczego opucia mnie? Sdziem ju, e moja mier jest bliska. Przyjrzaa mi si, lekko zmruya powieki i dotkna koniuszkami palcw kcikw moich oczu, moich policzkw i warg. Potem znowu otwara promienne, brzowe miejce si oczy i rzeka: Mw dalej. Mwisz piknie. Tak dobrze jest sucha, cho z pewnoci zmylasz to wszystko. Ju pewnie mnie zapomniae. Bye bardzo zdziwiony, kiedy przyszam. Ale jednak poznae mnie. Nie, nie bronia si, opierajc obie donie o moj pier. Ale ten opr by jakby zaproszeniem. Pocaowaem j. Ciao jej stopio si i zmiko w moim ucisku. A odepchna mnie od siebie, odwrcia si do mnie tyem i wzia za gow obiema rkami. Co ty robisz ze mn?! rzucia ze skarg i wybuchna paczem. Nie po to tu przyszam. Gowa mnie boli. Nie omyliem si. Bya niedowiadczona i nie tknita. Powiedziay mi to jej usta. Powiedziao to mojemu ciau jej ciao. Dumna, by moe, namitna, zapalczywa, kapryna, zazdronie strzeona, ale grzechu nie prbowaa. Moe w mylach, ale nie ciaem. Z twarzy jej wyczytaem, e rzeczywicie boli j gowa. Ujem t pikn gow w obie donie i zaczem gadzi jej czoo. Wybacz powiedziaa szlochajc z blu. Jestem moe zbyt wraliwa. Mam takie uczucie, jak gdyby kto ku mnie rozarzonymi szpilkami. Moe przelkam si, kiedy obje mnie tak nagle. Sia przechodzia ze mnie w ni. Sia z moich doni. Po krtkiej chwili westchna gboko, czonki jej odpryy si i otwara oczy. Twoje donie s agodne rzeka, przekrcia gow i pocaowaa mnie w do. To donie cudownego uzdrowiciela. Spojrzaem na swoje rce. Cudownego uzdrowiciela. Raczej niszczyciela ycia rzekem szorstko.Ale wierz, nie chc ci zrobi nic zego. I przed chwil take nie chciaem. Powinna to bya wyczu. Popatrzya na mnie. Jej spojrzenie byo znw otwarte i dobrze znane. Mogem w nim uton, tak e wszystko dokoa mnie pociemniao i stao si nierzeczywiste. Chyba si myliam powiedziaa. Moe sama chciaam czego zego, ale nie w gbi duszy. Teraz jednak czuj si znowu dobrze. U ciebie jest mi dobrze. Gdzie indziej nie. Mj wasny dom sta si dla mnie obcy i nudny. Cay czas twoja sia cigna mnie do ciebie. Przez mury, przez ciany, przez cae miasto. Czy ty mnie zaczarowa?

16

 Mio jest zaczarowaniem odparem. Mio to najstraszliwsze czary. To ty mnie oczarowaa, kiedy spojrzaa mi w oczy w kociele Mdroci Boej. To szalestwo powiedziaa aonie. Ojciec nigdy nie zgodziby si, eby wyda mnie za acinnika. Nie znam nawet twojego rodu. Jeste wdrowcem. Poszukiwaczem szczcia. Nie, ojciec kazaby mnie zabi, gdyby wiedzia. Serce mi stano w piersi. By zyska na czasie, chepiem si: Mj rd wypisany jest na mojej twarzy, miecz jest moim ojcem, gsie piro moj matk, mylce gwiazdy moim rodzestwem, anioowie i demony moj rodzin. Spojrzaa mi prosto w oczy i rzeka: Nie chciaam ci zrani. Mwiam tylko prawd. Chepliwe sowa ugrzzy mi w gardle. Prawda bya duo skromniejsza. Jestem ju onaty wyznaem. Wprawdzie nie ogldaem swojej ony od niemal dziesiciu lat, lecz o ile wiem, jest ona przy yciu. Nasz syn ma ju dwanacie lat. To chyba dlatego wziem krzy, e nie mogem ju duej y z nimi. Myl, e polegem pod Warn. I tak jest najlepiej. Wzdrygna si gwatownie na moje pierwsze sowa. adne z nas nie patrzyo na drugie. Przesuna palcem po wyciciu u szyi i poprawia brosz na piersiach. Jej szyja bya bardzo biaa. C to waciwie znaczy powiedziaa w kocu chodnym gosem. To wszystko i tak nie mogo mie dalszego cigu. Wci obracaa w palcach brosz; patrzc na swoj do rzeka: A teraz musz ju i. Zechciej mi poda paszcz. Ale ja nie chciaem pozwoli jej odej. I chyba ona te tego nie chciaa. Powiedziaa tak pewnie tylko, eby mnie zrazi. Oboje jestemy dorosymi ludmi rzekem i nie mogem nic na to zaradzi, e gos mj brzmia szorstko. Nie bd dziecinna. Wiesz chyba dobrze, co robisz. Przysza tu z otwartymi oczyma cignem. Co mnie obchodzi maestwo, co mnie obchodz wite sakramenty kocioa. Nie, nie dbam ani o niebo, ani o pieko, kiedy ty istniejesz i ja ci wreszcie znalazem. I tak nie s one takie, jak mylimy czy jak gosz o nich kazania. Ty jeste moja i tego nie moesz zaprzeczy. Ale jeszcze raz powiem, nie chc ci zrobi nic zego. Staa w milczeniu wpatrujc si uparcie w podog. Tote mwiem dalej: Moe nie zdajesz sobie sprawy, co czeka nas wszystkich. Tylko mier albo niewola u Turkw. Jedno z dwojga musisz wybra. Nie mamy wicej jak tylko kilka miesicy czasu, najwyej p roku. Potem przyjd Turcy. C tedy znaczy, co wypada, a co nie wypada! wykrzyknem i uderzyem pici w oparcie fotela tak gwatownie, a zatrzeszczao mi w kostkach i bl na chwil mnie olepi. O maestwie, domu, dzieciach moe myle czowiek, ktry ma ycie przed sob. Ty i ja go nie mamy. Nasza mio jest z gry skazana na zagad. Nasz czas jest krtki. Ale jeli chcesz, we swj paszcz i odejd dlatego tylko, e dopust boy wiele lat temu zmusi mnie do oenku z kobiet starsz ode mnie, kobiet, ktrej jedynie z litoci podarowaem moje ciao. Do serca mego nie dotara nigdy. Co mnie obchodzi twoje serce! krzykna z ponc twarz. Twoje serce jest aciskie. wiadcz o tym twoje sowa. Konstantynopol nie moe nigdy ulec zagadzie. Raz na kade pokolenie Turcy oblegali go na prno. Najwitsza Matka Boska chroni nasze mury. Jake mgby je obali jaki modzik, ten Mehmed, ktrym gardz sami Turcy. Ale wygldao, jakby mwia to tylko, eby co powiedzie, tak oczywista bya jej szalona ufno w mury Konstantynopola. Wolniej i z odwrconym wzrokiem zapytaa: Co ty powiedzia przed chwil o dopucie boym? Rzeczywicie masz on starsz od siebie? To pytanie ucieszyo na nowo moje serce. Wykazywao przecie, e w jej kobiecej duszy zrodzia si ciekawo. W teje chwili wrci do domu mj suga, trzaskajc drzwiami i ciko stpajc po schodach. Wyszedem i odebraem od niego kosz. Nie potrzebuj ci ju wicej dzisiaj, Manuelu powiedziaem. Panie odpar bd pilnowa domu z winiarni naprzeciwko. Wierz mi. Tak bdzie najlepiej. W swej gorliwoci dotkn mego ramienia, przycign moj gow do siebie i szepn mi do ucha: Na mio Bosk, panie, ka jej ubiera si inaczej. Tak jak teraz ciga ku sobie wszystkie oczy i wzbudza wiksz ciekawo, ni gdyby chodzia z odsonit twarz i policzkami malowanymi jak u ladacznic portowych.

17

 Manuelu! ostrzegem go. Mj sztylet siedzi lekko w pochwie. Ale on tylko chichota, jakby powiedzia jaki dowcip, i zaciera donie jak do bogosawiestwa. Masz dusz kuplera, jakby by cyrulikiem powiedziaem i odprawiem go kopniakiem. Wstyd si swoich myli. Ale mj kopniak by ostrony, by Manuel atwo mg wywnioskowa, e to tylko dowd aski. Wniosem kosz do izby. Rozdmuchaem ognisko i dorzuciem wgla. Nalaem wina do srebrnego pucharu. Naamaem pszennego chleba. Napeniem chisk waz sodyczami. Podniosa do odmownym gestem. Ale potem przeegnaa si znakiem krzya po grecku, upia yczek ciemnego wina, ugryza ksek chleba i zjada lepki od miodu karmelek na patyczku. W taki sam sposb i ja pokosztowaem wszystkiego. Nie byem wcale bardziej godny ni ona. Wic pilimy ju z sob wino i amalimy chleb powiedziaem. Teraz wiesz, e nie mog ci zrobi nic zego. Jeste moim gociem i wszystko, co moje, jest te twoje. Umiechna si i rzeka: Czy nie miae opowiedzie o tym dopucie boym? Zbyt duo ju mwiem odparem. Po c miabym mwi, skoro jeste u mnie. A poza tym ludzie uywaj przecie tych samych sw, ale mwi o odmiennych rzeczach. Posiewem sw jest nieporozumienie i nieufno. Dla mnie wystarczy, e jeste u mnie. Nie potrzebuj adnych sw, kiedy tu jeste. Ogrzaem jej donie nad kociokiem z arem. Palce miaa chodne, ale jej policzki pony. Moja ukochana rzekem powoli. Moja jedyna, ukochana! Sdziem, e nadesza ju jesie ycia, ale tak nie byo. Dziki za to, e istniejesz. Pniej opowiedziaa mi, e matka jej zachorowaa i e dlatego nie moga przyj wczeniej. Zauwayem, e chtnie wyznaaby mi, kim jest, ale zakazaem jej tego. Nie chc wiedzie. Takie rzeczy powikszaj tylko troski. Na wszystko jest czas. Wystarczyo mi, e bya u mnie. Gdy si rozstawalimy, zapytaa: Powanie mylisz, e Turcy bd oblega Konstantynopol ju na wiosn? Nie mogem si powstrzyma, by nie wybuchn znowu: Czycie wszyscy szaleni, wy Grecy? A wic posuchaj! Derwisze i wici mowie wdruj od wioski do wioski w caej Azji. Oddziay europejskie, ktre podlegaj sutanowi, otrzymay ju rozkaz wymarszu. W Adrianopolu odlewaj nowe bombardy. Sutan zamierza zebra wiksze wojsko, ni zbierali jego przodkowie, by oblega twoje miasto. Ale nawet ty pytasz tylko: czy zamierza on rzeczywicie przyj? Doprawdy, zamierza to uczyni wykrzyknem i bardzo mu si spieszy! Teraz, gdy unia wesza ju w moc, moe papieowi uda si mimo wszystko sprawi, by ksita Europy zapomnieli o swoich sporach i wojnach i jeszcze jeden raz rozpoczli krucjat. Jeli Turcy s miertelnym zagroeniem dla was, to i Konstantynopol w sercu tureckiego pastwa jest miertelnym zagroeniem dla sutana. Nie znasz jego wielkomocarstwowych planw. Uwaa si za Aleksandra naszych czasw. Sza, sza uciszya mnie umiechajc si z powtpiewaniem. Jeli jest tak, jak mwisz, nie bdziemy mogli si ju spotka wiele razy. Co chcesz przez to powiedzie zapytaem chwytajc j za rce. Jeli sutan rzeczywicie wyruszy z Adrianopola, cesarz Konstantyn wyle damy z cesarskiej rodziny chyym statkiem w bezpieczne miejsce na More. Dla wszelkiej pewnoci. Statek ten wemie na pokad take inne damy wysokich rodw. I ja te mam tam miejsce. Spojrzaa na mnie swymi brzowymi oczami, zagryza wargi i rzeka: Tego waciwie nie powinnam ci bya powiedzie. Nie odrzekem suchymi wargami i ochrypym gosem. Mgbym by przecie tajnym agentem sutana. Czy to miaa na myli? Przecie wszyscy to podejrzewacie. Ufam ci odpara. Na pewno nie zrobisz zego uytku z tego, czego si dowiedzia. Powiedz, czy mam jecha? Naturalnie powiedziaam. Musisz jecha. Dlaczego nie miaaby uratowa cnoty i ycia, jeli ci si nadarzy okazja. Nie znasz sutana Mehmeda. Ja go znam. Twoje miasto ulegnie zagadzie. Cae jego pikno, cay ten gasncy blask, ktry nas otacza, caa ta moc i bogactwo szlachetnych rodzin, wszystko to jest ju tylko cieniem i pozorem.

18

 A ty? rzucia. Ja przybyem tu, by umrze na murach Konstantynopola odrzekem. Za to, co minione i czego adna sia na wiecie nie moe ju przywrci. Nadchodz inne czasy. Nie zaley mi na tym, by zobaczy. Woya ju brzowy paszcz i staa mnc w palcach welon. Nawet mnie nie pocaujesz, kiedy odchodz? bkna. Rozboli ci tylko gowa powiedziaem. Wspia si na palce i caowaa mnie w policzki mikkimi wargami, gadzc lekko doni moj brod. Przycisna na chwilk gow do mojej piersi, jakby chcc zamkn mnie w swoim objciu. Napawasz mnie prnoci rzeka. Zaczynam sobie zbyt wiele przypisywa. Czy rzeczywicie nie zaley ci zupenie na tym, by wiedzie, kim jestem? Czy tylko jako kobiet chcesz mnie mie za przyjaciela? To dla mnie lube uczucie, ale trudno mi w to uwierzy. Przyjdziesz jeszcze raz, zanim wyjedziesz? zapytaem. Rzucia spieszne spojrzenie po izbie, poklepaa z roztargnieniem tego pieska. Dobrze mi tu u ciebie rzeka. Przyjd, jeli bd moga.

6 stycznia 1453 Mimo wszystko Grecy zaczynaj si niepokoi. Zowieszcze wrby szerz si z ust do ust. Kobiety opowiadaj swoje sny. Mczyznom zdaje si, e widz znaki. Z poncymi oczyma mnisi gosz z gniewn pasj na otwartej ulicy mier i zniszczenie dla miasta, ktre porzucio wiar przodkw. Cae to podniecenie wychodzi z klasztoru Pantokratora. Stamtd to mnich Gennadios wysya do miasta listy, ktre odczytuje si ludowi. Kobiety wybuchaj paczem na dwik tych sw. Sam Gennadios, na rozkaz cesarza, nie omiela si pokazywa ludowi. Ale czytaem wezwanie, ktre kaza przybi na wrotach klasztoru. Nieszczni! pisze. Dokdecie si zabkali? Jak moglicie odstpi od ufnoci w Boga i wiza nadzieje z pomoc Frankw? Wtrcacie swoje miasto w zagad i wraz z nim utracilicie wasz wiar. Boe, bd mi miociwy! Przed Twoim obliczem zawiadczam, e nie mam adnego udziau w tej grzesznej przewinie. Zastanwcie si, nieszczni, co robicie. Zginiecie jako niewolnicy, zginiecie odstpiwszy od wiary waszych przodkw i przyznawszy si do herezji. Biada wam na sdzie osta tecznym! Najwaniejsze jest w rzeczy samej pytanie, czy flota papieska zdy na czas i czy pomoc bdzie dostateczna. W jak ogln krucjat trudno mi wierzy. Do klski pod Warn chrzecijastwo przygotowywao si przez pi lat. Wgry nie odwa si ju tym razem zerwa rozejmu, jak wtedy. Jeli pomoc nie przyjdzie na czas, uznanie unii byo postpkiem pochopnym, ktry wzbudzi tylko rozgoryczenie i nieufno. Dlaczego lud Konstantynopola miaby w rzeczy samej odstpi od tej pociechy, ktr moe im da ich wiara? Gennadios ma lud po swojej stronie. Koci Mdroci Boej wieci obecnie pustkami. Tylko cesarz ze swoim ceremonialnym orszakiem chodzi jeszcze tam na msz. Dla politykw jest rzecz obojtn, w co wierz. I tak skadaj zawsze wyznania tylko ustami. Ale myl, e pustka w kociele moe ich przerazi. Take i cz duchowiestwa odpada. Tym, ktrzy zostali w kociele Mdroci Boej, inni gro ekskomunik i wyklciem. 8 stycznia 1453 Nowa pogoska skonia mnie, bym jeszcze raz uda si do klasztoru Pantokratora, eby spotka si z tym Gennadiosem. Musiaem czeka dugo. Modli si i biczuje cay dzie, aby odkupi grzech miasta. Ale przyj mnie, gdy usysza, e naleaem do wity sutana. Zaprawd, oni kochaj Turkw bardziej ni acinnikw! Gdy zobaczy moj gadko ogolon brod i aciski strj, cofn si woajc anatema" i apostata". To wcale niedziwne, e nie pozna mnie natychmiast, gdy take i mnie trudno byo rozpozna go na pierwsze wejrzenie. Brodatego, skudaczonego, z oczyma zapadnitymi od postw i czuwania. Ale mimo to by tym dawnym Georgiosem

19

Scholariosem, sekretarzem i stranikiem pieczci nieboszczyka cesarza Johannesa, tym samym, ktry wraz z innymi zoy podpis pod uni we Florencji. Mody, gwatowny, uczony, dny chway, ambitny i miujcy ycie Georgios. Jestem Jean Ange powiedziaem. Giovanni Angelo, Frank, ktremu okazae swoj przyja we Florencji, przed wielu laty. Wpatrzy si we mnie, jakby zobaczy szatana. Moe i zna ciebie Georgios, ale nie ma ju wicej Georgiosa! wykrzykn. Dla moich grzechw wyrzekem si wszystkich wieckich godnoci, wszelkiej wiedzy i politycznej chway. Tylko mnich Gennadios pozostaje, a on ciebie nie zna. Czego chcesz ode mnie? Jego podniecenie i duchowy bl nie byy udane. Doprawdy cierpia i pot miertelny jego miasta i jego ludu wystpi mu na czoo. Opowiedziaem mu pokrtce o moich losach, aeby mg mi ufa. A potem rzekem: Jeli to byo grzechem, e wwczas podpisa, i jeli dzi pokutujesz za ten grzech, dlaczego nie robisz tego tylko przed Bogiem? Dlaczego wcigasz cay lud z sob w twj bl i siejesz rozdwiki teraz, gdy wszystkie siy powinny si zjednoczy? Odpar: Moim jzykiem i moim pirem Bg chce chosta ich za okropne odstpstwo. Gdyby zaufali Panu i odrzucili pomoc z Zachodu, wwczas sam Pan walczyby za nich. Dzi Konstantynopol jest zgubiony. Czczym dziaaniem bez znaczenia jest dalsze budowanie murw i zbieranie broni. Bg odwrci od nas oblicze i wyda nas w rce Turkw. Jeli to nawet Bg przemawia przez twoje usta odrzekem to i tak czeka nas bj. Sdzisz, e cesarz Konstantyn dobrowolnie odda miasto? Spojrza na mnie badawczo i w jego penych ekstazy oczach zabyso spojrzenie dowiadczonego ma stanu. Kt to przemawia przez twoje usta? zapyta Tym, ktrzy si podporzdkuj, sutan zapewnia ycie, mienie i wykonywanie zawodu, a przede wszystkim ich wiar. Nasz koci bdzie y i rozkwita take i w pastwie tureckim pod opiek sutana. Nie prowadzi on wojny z nasz wiar, lecz przeciw naszemu cesarzowi. Kiedy nic na to nie odpowiedziaem, doda: Przez swoje odstpstwo Konstantyn wykaza, e nie jest prawdziwym bazyleusem. Nie jest on przecie nawet zgodnie z prawem ukoronowany. Jest on gorszym wrogiem naszej wiary ni Mehmed. Obkany, szalony mnichu wybuchnem sam nie wiesz, co mwisz! Uspokoi si i powiedzia: Nie taiem mojego pogldu. Powiedziaem cesarzowi Konstantynowi te same sowa. Nie mam nic do stracenia. Ale nie jestem sam. Za mn stoi lud, a take wielu, spord wielmow, ktrzy boj si gniewu boskiego. Powiedz to temu, kto ci tu posa. Mylisz si odparem. Nie su ju sutanowi. Ale nie wtpi, e potrafisz sprawi, by sowa twoje doszy do uszu sutana innymi drogami.

10 stycznia 1453 Wezwano mnie jeszcze raz do Blachern. Frances okaza mi szczegln uprzejmo i wzgldy. Nalewa mi wina, ale nie spojrza mi ani razu w oczy. Krci tylko na palcu sygnet, duy niczym gowa dziecka, i patrzy na swoje wypielgnowane paznokcie. Bez wtpienia jest to m uczony i mdry, w ktrym nie ma ju adnej wiary. Jest tylko wierny swemu cesarzowi. Konstatnyn i on wzroli razem od kolebki. Ta zima bdzie decydujca powiedzia midzy innymi. W Adrianopolu wielki wezyr Halil robi nadal wszystko, co w jego mocy, eby zachowa pokj. Jest on naszym przyjacielem. Jeszcze ostatnio otrzymalimy od niego przez Genueczykw w Perze zachcajce wieci. Nie musz tego chyba tai przed tob. Wzywa nas, ebymy patrzyli ufnie w przyszo i zbroili si, jak tylko moemy. Im lepiej si uzbroimy, tym pewniejsza bdzie poraka sutana, gdyby rzeczywicie odway si na oblenie. Ta zima bdzie decydujca przyznaem. Im wczeniej sutan odleje dziaa i wystawi armi, tym wczeniej padnie Konstantynopol.

20

 Nasze mury wytrzymay wiele oble umiechn si znowu Frances. Tylko acinnikom udao si raz zdoby Konstantynopol. Ale wtedy przyszli oni od morza. Od tej pory nie lubilimy krucjat. Wolimy raczej y w zgodzie z Turkami. Zabieram ci czas rzekem. Nie chc duej przeszkadza. Ach tak powiedzia i ja te mam przecie spraw do ciebie. Mwi mi, e zbyt czsto jedzisz do Pery. I odwiedzie te mnicha Gennadiosa, mimo e z cesarskiego rozkazu musi on przebywa w murach swego klasztoru. Do czego zmierzasz? Czuj si samotny odparem. Wyglda na to, e nikt mi nie ufa. Chciaem tylko sprbowa oywi dawn przyja. Ale Georgios Scholarios wyranie ju nie yje. A z mnicha Gennadiosa nie mam adnej pociechy. Frances rozoy obojtnie rce. Dlaczego ja waciwie spieram si z tob? I tak nie moemy zrozumie si nawzajem. W imi Boga, wysoki kanclerzu! wykrzyknem. Uciekem od sutana. Porzuciem stanowisko, ktrego wielu mi zazdrocio. Tylko po to, eby bi si za Konstantynopol. Nie za ciebie. Nie za twojego cesarza. Tylko za to miasto, ktre kiedy byo sercem wiata. Tylko to serce pozostao z potnego mocarstwa. Bije ono ostatnimi, powolnymi uderzeniami. To serce jest take moim. Z tym sercem umr. A jeli zostan wzity do niewoli, sutan wbije mnie na pal. Dziecinada odrzek krtko Frances. Gdyby mia dwadziecia lat, mgbym uwierzy. Ty, Frank i acinnik, co moesz mie wsplnego z nami? Wol walki odparem. O marno, w obliczu zagady, w obliczu potopu. W zwycistwo nie wierz. Walcz bez nadziei. Ale jakie to ma znaczenie, skoro chc walczy? Przez chwil czuem, e moje sowa na moment przekonay go, tak e gotw by skreli mnie ze swoich politycznych rachub i traktowa jako nieszkodliwego fantast. Ale potem potrzsn gow. Jego jasnoniebieskie oczy wypenia melancholia. Gdyby by kim innym, gdyby przyby z Europy z krzyem na ramieniu, gdyby ebra o pienidze jak wszyscy Frankowie, gdyby domaga si przywilejw handlowych w nagrod, wwczas moe bym ci uwierzy, a nawet zaufa. Ale jeste zbyt uczonym mem, zbyt dowiadczonym i jasno mylcym, eby twoje zachowanie mogo wskazywa na co innego jak ukryte zamiary. Staem nadal przed nim. Moje stopy zrobiy si niespokojne. Chciaem znw pj swoj drog. Ale on wci okrca na palcu piercie z sygnetem i zezowa na mnie nie chcc spojrze mi w oczy, tak jakby ywi do mnie najgbsz niech. Skd przybye do Bazylei? powiedzia. Jak udao ci si zyska zaufanie doktora Mikoaja Cusani? Dlaczego popyne z nim do Konstatynopola? Ju wwczas umiae mwi po turecku. Dlaczego tak uparcie trwae na synodach w Ferrarze i Florencji? Dokd udae si stamtd? Dlaczego kardyna Cesarini wybra ci na sekretarza? Czy to ty zgadzie go ze wiata pod Warn, aeby atwiej mc powrci do Turkw? I nie stj mi tu i nie wpatruj si we mnie! rykn nagle wymachujc mi rkami przed twarz. Turcy mwi, e posiadasz si ducha, ktra sprawia, e nierozumne zwierzta suchaj ciebie, i ktra pozwala ci pozyska zaufanie kadego, jeli zechcesz. Ale mnie nie moesz pokona. Mam mj sygnet i mj talizman. To jednak b agatelka. Bardziej polegam na swoim rozumie. Staem w milczeniu. Nie byo przecie nic do powiedzenia. Wsta. Uderzy mnie w pier grzbietem doni, jakby rozgniewany, ale tylko po to, eby mn zachwia. Ty, ty... powiedzia mylisz, e my nic nie wiemy? Jeste jedynym, ktry zdoa konno nady za sutanem Mehmedem przez ca dob jazdy z Magnezji do Galipoli, po zgonie jego ojca. Ten, kto mnie kocha za mn, niech idzie za mn! Pamitasz to? Ty poszede za nim. I mwi, e nie wierzy swoim oczom, gdy wanie ty dogonie go przy cieninie Galipoli. Miaem dobrego konia odparem. I pobieraem nauki u derwiszw. Zahartowaem moje ciao na wszelkie niewygody. Jeli chcesz, mog wzi do rki rozarzony wgiel z kocioka i nie sparzy mnie. Podszedem do niego o krok bliej i udao mi si w kocu uchwyci jego spojrzenie. Wystawiem go na prb. I nie wytrzyma jej. Z udrczonym wyrazem twarzy odsun mnie skinieniem na bok. Nie odway si kaza mi sprbowa. Gdyby mi si udao, nie

21

wiedziaby ju, co sdzi o mnie. Taki by zabobonny, dlatego e ju w nic wicej nie wierzy. Tak, kochaem go rzeczywicie powiedziaem tak jak si kocha pikne dzikie zwierz, mimo e zna si jego zdradziecko. Jego modo bya jak wrzcy kocio, ktry wymaga cikiej pokrywy, eby nie wygotowaa si zawarto. Na rozkaz Murada bywaem czasem tak pokryw. Ale Murad nienawidzi go, dlatego e jego najukochaszy syn uton. Nigdy nie zgadzali si z sob jako ojciec i syn. Mimo to Murad by z niego dumny potajemnie. Murad chcia, eby on nauczy si umiaru, sprawiedliwoci, opanowania cignem. Murad chcia, eby on upokorzy si przed Jedynym i zrozumia czczo wadzy i ycia ziemskiego. I Mehmed nauczy si wstrzemiliwoci, eby mc by nie nasyconym, sprawiedliwoci, eby mc jej naduywa, opanowania, eby mc folgowa swoim dzom. eby mc panowa nad tym wszystkim wol. Odprawia modlitwy, ale w sercu jest bez wiary. Wszystkie religie s dla niego rwnie bezwartociowe. Czyta po grecku i po acinie, po arabsku i po persku. Zna matematyk, map wiata, histori i filozofi. Konstantynopol jest jego kamieniem probierczym. Od lat modzieczych marzeniem jego byo go zdoby. Przez ujarzmienie tego miasta moe udowodni sobie samemu, e jest wikszy ni wszyscy jego przodkowie. Czy rozumiesz, co wr te znaki? On jest tym, ktry nadejdzie. I w jego epoce nie chc y! Frances zamruga i jakby ockn si ze snu. Mehmed jest gwatownym i niecierpliwym modziecem rzek. Po naszej stronie stoi polityka wyprbowana przez wiele stuleci. Tu w Blachernach, podobnie jak i w jego wasnym seraju. Starzy i mdrzy czekaj tam tylko, eby skrci sobie kark, i ciesz si na to z gry. Czas pracuje dla nas. Czas odparem. Czas si skoczy. Chwila, ktr odmierzye, zakoczya si. Piasek wysypa si z klepsydry. Pokj z tob. Odprowadzi mnie do drzwi. Szed nawet u mego boku przez zimny korytarz. Nasze kroki odbijay si melancholijnym echem o twarde ciany. Odrzwia ozdobione byy podwjnym orem z syczcymi gowami. Nie opuszczaj swego domu zbyt czsto ostrzega Frances. Nie przepywaj cieniny do Pery. Nie szukaj znajomoci zbyt znaczcych ludzi. Inaczej moe si zdarzy, e bdziesz musia zmieni swj drewniany domek na marmurow wie. To rada dana z przyjani, Johannesie Angelosie. Chc tylko twego wasnego dobra. Nagle chwyci mnie za pier i rzuci mi w twarz pytanie: A megaduks ukasz Notaras? Czy ju ci ofiarowa swoj przyja? Bya to prba zaskoczenia mnie. Kiedy nic nie odpowiedziaem, doda. Strze si, jeli usyszymy, e szukasz z nim kontaktu. Jeli to da si udowodni, bdziesz zgubiony. Odwierny podprowadzi mego wynajtego rumaka. Odjechaem gwn ulic penym galopem, nie baczc na tok i cisk przechodniw. Ten, ktry nie zszed mi z drogi, winien by sam sobie. Ale krzyczc i nawoujc si, klnc i choszczc swoje osy, ludzie skrcali na bok ju z daleka, gdy usyszeli ttent podkutych elazem kopyt mego konia na wytartych i wyobionych ciosowych kamieniach, ktrymi wymoszczona bya ulica. Od paacu urodzonych w purpurze a do Hipodromu pdziem puciwszy wodze, tak e piana zbryzgaa wdzido mego wierzchowca. Byem wzburzony, rozgorczkowany i przejty groz. Raczej turban turecki ni tiara papieska" te sowa brzmiay w moich uszach. Wielki ksi, gwnodowodzcy floty, najpotniejszy po cesarzu czowiek w Konstantynopolu. ukasz Notaras. A wic i on.

16 stycznia 1453 Przesiaduj w domu. Ale pogoski kr nieustannie. Nikt nie moe ich powstrzyma. Przenikaj przez ciany. Sutan buduje okrty we wszystkich portach Azji. Serbowie zostali zmuszeni na mocy ukadu o przyjani i pomocy do zasilenia jazd wojsk sutana. Chrzecijanie maj oblega chrzecijan. Jestem samotny. Nie ufaj mi. A wic jestem niepotrzebny.

22

Czas pynie. Nieubaganie przemija jeden bezpowrotny dzie po drugim. A zatem ona nie chce przyj. Inaczej ju byaby przysza. A nawet najubosi w soneczne dnie kad si na zrudziaych zboczach Akropolu, na chodnej ziemi pod drzewami, eby obejmowa si nawzajem. Mczyni i kobiety w achmanach, nie bojc si widzw. O, gdyby przynajmniej bya uboga, moja ukochana, obdarta i brzydka! Wwczas nikt by nam nie przeszkodzi. Twoje oczy i tak bym rozpozna. Twoje brzowe oczy poznabym zawsze. Nawet gdyby bya stara. Nawet gdyby bya brudna i gdyby twoje donie byy twarde od pracy. Gdyby rzeczywicie chciaa, ju by przysza.

21 stycznia 1453 Przez trzy dni byem z robotnikami, ktrzy wzmacniaj mur przy bramie w. Romana. Toczyem gazy. Nosiem zapraw murarsk. Jestem pokryty kurzem i zadrapaniami. Wosy mam szorstkie od wapna. Zamknity w swojej izbie gnuniej. Musz zachowa si ciaa i moc ramion, eby mc napina uk i robi mieczem, gdy nadejdzie ta chwila. I budowaem przecie twierdz sutana nad Bosforem przez cae lato wraz z innymi. Nie chc przyjmowa dniwek, ktre dostaj robotnicy, ale dziel z nimi ich chleb, oliw i suszone miso. Myl, e oszalaem. 23 stycznia 1453 Cesarz Konstantyn przejeda wzdu muru ze swoj wit. Zatrzyma si koo nas, eby zlustrowa roboty. Rozmawia yczliwie z budowniczymi i przodownikami. Twarz miaem ubrudzon i trzymaem gow schylon. Ale kiedy skoczy ju rozmawia z innymi, zwrci si prosto do mnie i powiedzia: Id do domu. Ta praca nie odpowiada twojej randze. Nie by to wcale przypadek. W twarzy jego wyczytaem, e niechtnie wyda mi ten rozkaz. Nie ma w nim zdrady. Tote nie doszukuje si tak od razu faszu w innych. Ale jest cakowicie na pasku Francesa i swoich doradcw. Aeby mnie pocieszy, doda: S dla ciebie godniejsze zadania. Lecz to nie byo prawd. Nie myla tak. Chcia tylko uatwi mi zniesienie upokorzenia. Przed pitnastu laty by szorstki i wyniosy tak jak inni bracia Paleologowie. Ale czas go oszlifowa. Ma teraz czterdzieci dziewi lat. Broda mu posiwiaa. Jest te bezdzietny. Straci dwie modziutkie maonki. Od czasu mierci cesarza Johannesa nosi si z planami trzeciego maestwa. Mwiono, e nawet stara si o wdow po sutanie Muradzie, Mar, ktrej Mehmed pozwoli wrci do kraju, do Serbii. Ona jednak wolaa pj do klasztoru. Murad pozwoli jej przecie zachowa wiar chrzecijask. Wolno jej byo nawet nauczy modego Mehmeda greckich modlitw. Lata nie spyny bez ladu po Konstantynie. Jest on bardzo samotnym czowiekiem. I wszystko w jego yciu przychodzi na pno. Doa wenecki gotw by odda mu sw crk. Wraz z tym uzyskaby potne poparcie na Zachodzie. Ale nie, nie odway si polubi aciskiej kobiety. Cesarz Trebizondy by znw zbyt ubogi i ju sprzymierzony z sutanem. W kocu znaleli ksiniczk barbarzysk daleko nad Morzem Czarnym. Ksi Gruzji wyznaje prawdziw wiar i wyznaczy dostateczne wiano. By nawet gotw wysa swoich synnych wojownikw na pomoc Konstantynopolowi. Lecz byo ju za pno. Frances zdy jeszcze wrci z podry z owiadczynami tu przedtem, zanim twierdza sutana stana gotowa. Teraz Bosfor jest zamknity. adna ksiniczka nie moe ju przyby tu z Morza Czarnego, adne wiano, adni dzicy wojownicy z Gruzji. Konstantyn urodzi si pod nieszczliw gwiazd. Jest znienawidzony przez swj wasny lud z powodu unii. Ale nie ma w nim zdrady. I nie jest te okrutny. Po wybuchu wojny kaza uwizi wszystkich Turkw w miecie, lecz ju trzeciego dnia pozwoli im swobodnie odej. Mogli byli uwizi take i mnie. Mogli byli kaza drczy mnie na wszystkie odwieczne sposoby, by zmusi moje usta do wyzna, ktre chcieli uzyska. Ale

23

Konstantyn nie chcia tego. I Frances nie odwaa si na to. Moe przecie by prawd, e jestem tajnym posacem sutana. Takiego ma nie wlecze si do izby tortur, gdy oblenie tu. Ale tpy, tpy. Konstantyn jest tpy. Strzee swojej godnoci bazyleusa. Jake mgby boski cesarz zsi z konia i wlec kamienie albo wzi do rki kielni rami przy ramieniu ze zwykymi robotnikami, aby zagrza ich, tak jak to robi mody sutan nad Bosforem. Lecz jakie by to byo tempo w robocie! Tak jak obecnie jest to tylko bezduszne odrabianie dniwek, powolne i gnune. Nie mam zatem nawet pozwolenia, by nosi kamienie i zapraw murarsk do wzmacniania tych odwiecznych murw. Nie nienawidz Konstantyna, ale trudno mi jest mu to wybaczy. Wrciem do domu, wykpaem si i kazaem Manuelowi umy mi wosy, po czym znowu odziaem si we wasne szaty. Kiedy opowiadaem, jak spotkaem cesarza Konstantyna i staem twarz w twarz z boskim bazyleusem, mj suga Manuel zacz mia si swym chytrym i piskliwym miechem. Napiem si wina i te daem mu si napi. Opowiedzia mi o komnacie, ktrej ciany pokryte s pierwszymi porfirowymi pytami, jakie przywieziono z Rzymu. Tylko kilka osb j widziao. W tej purpurowej komnacie rodz si cesarze Bizancjum i z maego balkoniku wysoko na cianie fasadowej obwieszcza si ludowi o ich urodzeniu. Za twoje cesarskie imi, Manuelu powiedziaem nalewajc wina do jego glinianego kubka. Za twoje wasne imi, panie Johannesie odpar i pi tak gorliwie, e si oblewa winem.

24 stycznia 1453 Gdyby wyjechaa, z pewnoci bym si o tym dowiedzia. Nawet gdyby statek odpyn potajemnie, plotki o tym i tak by si rozeszy. Ze wzgrz kady moe widzie, co dzieje si w porcie. W tym miecie nic dugo nie utrzymuje si w tajemnicy. Brzegi Azji bkitniej po drugiej stronie wody. Tsknota rozdziera mi serce. Gdybym by bez nazwiska, bez czci, bez przeszoci, mgbym utopi si w ludzkim morzu. y z dnia na dzie. Zadowala si tym, co jest, wyczekiwa. Ale ja zakosztowaem gorzkiego chleba wiedzy...

26 stycznia 1453 Nieoczekiwane wydarzenie. Na wydtych aglach wpyny dzi do portu dwa wielkie okrty wojenne. Podczas gdy eglarze zwijali agle, ludzie zbiegali si na zbocza i na mury miejskie, by woa i wymachiwa na przywitanie. Najwikszy z tych okrtw wyglda rzeczywicie potnie w porwnaniu z weneckim. Dowdc jest Giovanni Giustiniani, Genueczyk. Byy podesta w Kaffie, wyprbowany onierz zawodowy. Przybywa z siedmiuset nawykymi do boju onierzami. Ludzi ogarna ekstatyczna rado, mimo e to acinnicy. Ich uzbrojenie jest nienaganne. Wielu ma dwurczne miecze. Zakuci w pancerze, kady z nich z atwoci dorwnuje dziesiciu lekko zbrojnym mom w skrzanych zbrojach. Przywykli do twardej dyscypliny i posuchu. Wida to byo po nich, gdy schodzili na ld w dobrym szyku, a potem szczkajc zbrojami cignli przez miasto w stron Blachern. Cesarz dokona przegldu oddziau. Jeli zawczasu wiedzia o ich przybyciu, potrafi dobrze zachowa tajemnic. Zazwyczaj ju po kilku dniach nawet najtajniejsze narady przenikaj z paacu na zewntrz. Przynajmniej do tego, kto paci najwicej. By moe Zachd nie zapomnia jeszcze o Konstantynopolu. Giustiniani musia tu przyby za wiedz i zgod rzdu genueskiego; skd by inaczej uzyska rodki na uzbrojenie okrtw i od dla swoich ludzi. Ale samych tylko sutaskich janczarw jest dwanacie tysicy. Pod Warn nie zdoaa ich powstrzyma nawet zakuta w elazo konnica.

24

27 stycznia 1453 Przysza. Przysza mimo wszystko, przysza jeszcze raz. Nie zapomniaa mnie. Zeszczuplaa i bya bardzo blada. W jej brzowych oczach pon niepokj. Wida byo, e cierpi. Sowa i pytania zamary mi na ustach. O c miaem pyta? Przecie przysza. Moja.ukochana! powiedziaem tylko. Moja ukochana! Dlaczego tu przyby? rzeka oskarajco. Dlaczego nie zostae u sutana? Czemu mnie drczysz? Dlaczego mnie uzaleniasz od swojej woli? To haniebne cigna. Dawniej byam radosna i pewna siebie. Teraz jestem bezwolna. Moje stopy nios mnie tam, dokd nie chc i. I ty, acinnik, onaty, awanturnik, sprawiasz, e zaczynam nienawidzi siebie samej. Tak mao zatem znaczy najlepsze wychowanie biadaa. Tak mao znaczy wiedza, krytycyzm, pochodzenie, duma i majtek. Jestem wydana na twoj ask jak niewolnica. Wstydz si kadego kroku, ktry mnie tu przywid. I nawet mnie nie dotkne! woaa. A mimo to kr ciemne wiry w mojej krwi. Mrok w gbi mego wasnego ciaa woa. Dawniej byam jasna. Dawniej byam czysta. Dzi nie wiem ju, czym jestem i czego chc. Sztylet w twojej piersi, trucizna w twoim pucharze! woaa. Byoby lepiej, eby nie y. Przyszam, by ci to powiedzie. Wziem j w ramiona i pocaowaem w usta. Nie narzekaa ju na bl gowy. Przez te dni rozstania rozwina si w kobiet. Draa w moich objciach. O, jak ja nienawidziem tego drenia. Jak nienawidziem rumieca podania, ktry zabarwi jej policzki. Wszystko to przeyem ju a nazbyt wiele razy. Nie ma jednak adnej mioci bez ciaa. Nie, nie ma adnej mioci bez podania. Wcale nie mam zamiaru i z tob do oa rzekem. Na wszystko jest czas. To nie dlatego tak mi ciebie brakowao. Gdyby mnie zhabi, zabiabym ci wybuchna. Tyle jestem jednak winna sobie samej i mojej rodzinie. I nie mw do mnie takim tonem. Oszczdzaj swj wianek dla Turkw powiedziaem. Nie miaem zamiaru go uszczkn. Nienawidz ci dyszaa ciskajc mnie za rami. Johannesie Angelosie, Johannesie Angelosie, Johannesie Angelosie powtarzaa przyciskajc mocno twarz do mego barku i wybuchna gwatownym szlochaniem. Wziem jej twarz w donie, miaem si, caowaem jej oczy i policzki, pocieszaem j tak, jakby bya ma dziewczynk. Nakoniem j, by usiada. Podaem jej wina. Take i ona zacza z wolna si umiecha. Nie umalowaam sobie policzkw, nim tu przyszam rzeka. Byam taka mdra. Ju ci znam. Zmuszasz mnie zawsze do paczu. A wtedy niedobrze mie umalowane policzki. Naturalnie bardzo chc by pikna w twoich oczach, ale to nie ma adnego znaczenia. Przecie tylko moich oczu podasz. We je wic sobie cigna przechylajc si ku mnie. Masz je. Moe potem zostawisz mnie w spokoju. Byo to o zachodzie soca. Dzie oblewa si czerwieni i w mojej izbie zmierzchao. Jak ci si udao przyj? zapytaem. Cae miasto jest w poruszeniu zamiaa si. Raduj si i wituj z powodu przybycia Genueczykw. Pomyl, siedmiuset zakutych w elazo wojownikw. To przechyli szczcie na nasz stron. Kt mgby nadzorowa i ochrania swoj crk w dzie taki jak dzi. Nawet gdyby spotkaa si z acinnikiem, mona to wybaczy. Dotychczas nie pytaem ci o nic w Konstantynopolu powiedziaem. Teraz jednak chciabym to uczyni. Nie dlatego, e jest to takie wane, ale z pewnych wzgldw jestem ciekawy. Czy znasz megaduksa ukasza Notarasa? Wzdryga si gwatownie i wpatrzya si we mnie przeraona. Dlaczego o to pytasz? Chciabym wiedzie, jakiego to rodzaju czowiek odparem. A gdy nadal wpatrywaa si tylko we mnie, dodaem niecierpliwie: Czy rzeczywicie przedkadaby sutana nad wasnego cesarza? Sama syszaa, jak woa do ludu w dniu, kiedy

25

spotkalimy si po raz pierwszy. Powiedz mi zatem, jeli go w ogle znasz, czy istotnie mgby sta si zdrajc? Co ty powiadasz? szepna. Na co ty si waysz? To przecie o megaduksie mwisz. Znam go dobrze cigna z arem i take jego rodzin znam. Jest ze starego rodu, ambitny, dny zaszczytw i gwatowny. Crka jego otrzymaa cesarskie wychowanie. Zamierza wyda j za cesarza, ale kiedy Konstantyn zosta bazyleusem, crka wielkiego ksicia nie nadawaa si ju na maonk. Bya to zniewaga, ktr trudno wybaczy. I megaduks nie uznaje polityki, ktr prowadzi cesarz. Ale czowiek, ktry przeciwstawia si unii, nie musi jeszcze z tego powodu by zdrajc. Nie, zdrajc nie jest i nigdy nim nie zostanie. Gdyby nim by, nie wyjawiby chyba tak otwarcie i uczciwie swoich pogldw. Nie znasz namitnoci, ktre rzdz mczyznami rzekem. Wadza to straszliwa pokusa. Podstpny i dny wadzy m, ktry nie pochwala polityki Konstantyna, mgby w swoich rachubach wyobraa sobie Konstantynopol rzdzony przez megaduksa jako wasala sutana. Rebelianci i uzurpatorzy istnieli i dawniej w tym miecie. I nawet mnich Gennadios gosi otwarcie poddanie si. Szepna: Twoje sowa przeraaj mnie. Ale myl ta jest pontna cignem. No, czy nie? Krtkotrway bunt, nieco rozlewu krwi i bramy otwaryby si dla sutana. Czy nie lepiej, eby zgino tylko niewielu ludzi ni wszyscy i zarwno wasza, jak i nasza kultura posza w lad za miastem na zagad? Wierz mi, waciwy m umiaby usprawiedliwi swoje postpki wieloma wanymi przyczynami. Kim jeste? zapytaa odsuwajc si ode mnie. Dlaczego mwisz tak, jak mwisz? Dlatego, e odpowiednia chwila ju mina odrzekem. Dzi cesarz ma siedmiuset zakutych w elazo acinnikw oprcz wasnej gwardii przybocznej. Przeciw nim bezsilna byaby choby najwiksza masa ludzka. Nawet gdyby Gennadios pobogosawi bunt i sam megaduks Notaras osobicie poprowadzi lud na Blacherny. Tak ju jest cignem przybycie Giovanniego Giustinianiego przypiecztowao los Konstantynopola. Odtd zagada jest nieunikniona. Moemy odetchn z ulg. Gdy sutan Mehmed nie jest podobny do swego ojca Murada. Na jego sowach nigdy nie mona polega. Ten, kto mu si oddaje ufajc jego obietnicom, dobrowolnie klka przed swoim katem. Odpara: Nie rozumiem ci. Doprawdy nie rozumiem ciebie. Mwisz, jak gdyby chcia, eby nasze miasto zgino. Mwisz jak anio mierci. Zorza zachodu soca znika. W izbie byo tak ciemno, e twarze nasze majaczyy tylko niczym blade plamy. Skd wiesz, e nie jestem anioem mierci? odrzekem. Czasem sam siebie o to pytam. Pewnego dnia, dawno ju temu, wystpiem z bractwa wolnego ducha cignem w ciemnoci. Ich fanatyzm by niczym ciasna cela. Ich nietolerancja bya jeszcze bardziej niepomiarkowana ni nietolerancja mnichw i kapanw. Kiedy rozstaem si z nimi, ocknem si wczesnym rankiem pod starym drzewem przy murze cmentarnym. Na murze tym kto namalowa taniec mierci. Gdy si zbudziem, pierwsz rzecz, ktr zobaczyem, by kociotrup. Prowadzi w tacu biskupa. Prowadzi w tacu cesarza. Prowadzi w tacu kupca. Prowadzi w tacu pikn kobiet. Byo to pewnego rzekiego od rosy poranka, kiedy sowik piewa nad bystrym Renem. W chwili tej doznaem objawienia. Od tego poranka mier bya moj siostr i nie boj si jej. Twoje miasto jest niby stara szkatuka na klejnoty, z ktrej odpady ju zdobice j drogie kamienie i ktrej rogi i kanty s uszkodzone. Ale zamyka w sobie wszystko, co niegdy byo pikne. Ostatnich filozofw Grecji. Uniesienia wiary. Pierwotny koci Chrystusa. Stare pisma. Mienice si zotem mozaiki. Nie chc, by zgino. Kocham je bolenie i beznadziejnie caym mym sercem. Chwila zagady jednak nadesza. Kt oddaby dobrowolnie rabusiowi swoj szkatuk na klejnoty? Lepiej niech ulegnie zniszczeniu w krwi i popioach. To ostatni Rzym. W tobie i we mnie oddycha tysic lat. To ju raczej korona mierci, Chrystusowa cierniowa korona, ni turban turecki. Rozumiesz, co mam na myli?

26

 Kim jeste? szepna. Dlaczego mwisz do mnie w ciemnoci? Powiedziaem, co miaem do powiedzenia. Skrzesaem ogie i zapaliem wiece. te topazy w naszyjniku zaczy migota na jej biaej szyi. te topazy spod znaku Strzelca. Chroni one swego waciciela przed podoci. Kim jestem? rzekem. Czowiekiem onatym, acinnikiem, awanturnikiem, jak sama powiedziaa. Dlaczego wic pytasz? Poprawia niezgrabnie konierz. Twj wzrok parzy mnie w szyj skarya si. To moja samotno parzy ci odparem. Moje serce spala si na popi, gdy patrz na ciebie w blasku wiec. Twoja pe jest jak srebro. Twoje oczy s jak ciemne kwiaty. Tak mwisz cignem. Mam wiele sw, piknych sw. Mog poyczy je od starych i od nowych. Kim jestem? Jestem Zachodem i Wschodem. Jestem krwi Grecji w yach Zachodu. Czy mam mwi dalej? Musz ju i powiedziaa, podniosa si i otulia paszczem nie czekajc, a jej dopomog. Wezm latarni i pjd z tob rzekem. Na ulicach jest niespokojnie. Nie chc, by spotkaa si z pijanymi Genueczykami. Wnet zaczn si bjki. To zwyczaj najemnikw. Dzi wieczorem nie moesz i sama. S acinnicy. Zawahaa si. Jak chcesz rzeka w kocu krtko. Jej gos by martwy. Jej twarz jak skamieniaa. Teraz ju wszystko jedno. Przypiem do pasa swj turecki krzywy miecz. Jego ostrze mogo rozci bujajcy w powietrzu puszek. Jego ostrze mogo wyszczerbi miecz zachodni. Takie miecze wykuwaj janczarowie. Dzi wieczr powiedziaem i sowa uwizy mi w gardle dzi wieczr... powtrzyem, ale nie mogem mwi dalej. Z tajemnego rda mego serca spyna nagle gorca fala na moje chodne rozczarowanie. Przez wiele lat chodziem na nauki do derwiszw, unikaem misa, nie chciaem nigdy uszkodzi adnego ywego stworzenia, w ktre tchnito ducha. Ale w ten wieczr chciaem bi i zabija. Zabi czowieka, bliniego. Barbarzyskie ciao buntowao si przeciwko mej duszy. Moja grecka krew nienawidzia acinnikw. Byo mi tak, jakby co we mnie rozszczepio si na dwoje gwatowniej ni kiedykolwiek przedtem. W mojej duszy arzya si dza mordu. Nigdy jeszcze tego nie czuem. To przyszo z mioci. Mio jak trzsienie ziemi wyrzucia we mnie na wierzch wszystko, co byo utajone. Nie, nie poznawaem ju wasnej istoty. Chwycia mnie mocno za rami. Odya znowu: Nie bierz miecza powiedziaa. Tylko tego poaujesz. Dziwna zwyciska rado draa w jej gosie. Znaa mnie lepiej, ni sam siebie znaem. To byo wrcz niewiarygodne. Gdy dotykaa mego ramienia, wyciekaa ze mnie sia. Gwatownie odpiem miecz i rzuciem go ze szczkiem na podog. Jak chcesz powiedziaem. Jak chcesz. Jak tylko chcesz. Poszlimy zboczem w gr. Koo portu zataczali si i wrzeszczeli genuescy odacy kroczc dugimi szeregami w poprzek ulicy. Sigali po kobiety i witali wszystkich napotkanych grubiastwami w wielu jzykach. Ale nie okazywali adnej nieyczliwoci. Nikt ich nie rozdrani. Bro zostawili w koszarach. Nam obojgu otworzyli przejcie w milczeniu. Po jej postawie i wysoko niesionej gowie mona byo pozna kobiet wysokiego rodu, cho twarz miaa zasonit welonem. Mnie za ustpowali z drogi nawet najbardziej pijani onierze ju na dugo przed Warn. Grecy wycofali si do domw. Gdy weszlimy na wzgrze, byo cicho wok nas. Tylko nocni stre z latarniami przechodzili okrzykujc si z dala. W zatoce portowej maszty okrtw ozdobione byy latarniami i krzykliwa muzyka rozlegaa si echem na wodzie. Na nabrzeach dwiczay bbny i piszczaki. Take zbocza Pery po drugiej stronie zatoki byszczay jak usiane robaczkami witojaskimi. A na cichym wzgrzu wznosia si majestatycznie i milczco ku niebu kopua wityni Mdroci Boej. Znw leay przed nami ciemne masywy domw dawnego paacu cesarskiego. Sierp ksiyca wisia nad hipodromem, ktrego niepowtarzalne rzeby aciscy krzyowcy dawno ju zrabowali i przekuli na monety. Ale porodku wci jeszcze szczerzyy si wowe gowy kolumny delfickiej, odlanej po bitwie pod Salamin z brzu z perskich okrtw wojennych. Przystanem.

27

 Jeli chcesz, moesz bezpiecznie i std dalej sama odezwaem si. Zatrzymaj latarni. Ja i tak trafi do domu. Powiedziaam przecie, e teraz to ju nie ma znaczenia odpara. Po tym wieczorze. To niedaleko, jeli lkasz si, e zmczysz nogi. Wska i wijca si droga wioda nas w d brzegiem morza Marmara w pobliu muru. Szlimy obok potnych ukw, ktre dwigaj hipodrom od strony morza. Zbliylimy si do zrujnowanego i nieczynnego portu, ktry nazywaj Bukoleon. Tu obok wznosi si wysokie wzgrze, ktre greccy przewodnicy chtnie pokazuj acinnikom. To wzgrze z koci po zachodnich krzyowcach, ktrzy wracali do domu przez Konstantynopol. Grecy zwabili ich nie uzbrojonych w uliczk midzy murami i wybili do ostatniego. W zemcie za przemoc i chepliwo, grabiee i gwaty. Tak mwi Grecy. W pobliu tego wzgrza, przy murze nad morzem, sta jej dom. Bya to okazaa i pikna budowla z kamienia. Pochodnie, ktre migotay w uchwytach nad okut elazem bram, owietlay wskie ukowate okna grnego pitra. Dolne nie miao okien, jak w twierdzy. Przystana i wskazaa na tarcz herbow wiszc nad drzwiami. Jeli jeszcze tego nie wiedziae, to teraz ju wiesz powiedziaa. Jestem Anna Notaras. Jestem Anna Notaras powtrzya. Jedyna crka megaduksa ukasza Notarasa. Teraz zatem ju wiesz. Gos jej by ostry jak szko. Chwycia gwatownie za koatk u wrt i uderzya trzykrotnie. Zabrzmiao to tak samo gucho, jak dwicz opaty ziemi rzucane na trumn najdroszej osoby. Nie, nie szukaa adnych bocznych drzwi, by niepostrzeenie dosta si do domu. Cikie wrota otwary si. Biao-niebieski kaftan odwiernego ciki by od srebrnych szamerowa. W drzwiach odwrcia si jeszcze raz z wysoko podniesion gow i rzeka do mnie jak do kogo obcego: Dzikuj ci, panie Johannesie, e odprowadzi mnie bezpiecznie do domu mego ojca. Id z Bogiem. Drzwi zamkny si za ni. Teraz wic wiedziaem: jej matka jest serbsk ksiniczk, bratanic dawnego despoty. Anna jest zatem kuzynk wdowy po sutanie. Ma dwch modszych braci, ojciec jest megaduksem, wielkim ksiciem. Wychowana zostaa na cesarsk maonk, ale Konstantyn zerwa zarczyny. Dlaczego, dlaczego musiaem spotka wanie j? Anna Notaras. Straszliwa igraszka Boga zaprowad zia mnie tutaj. Po to wic yem. Wszystkie czeluci mojej duszy otwary si. Mj ojciec wyruszy, by spotka anioy. Ale jego syn powrci. Jako dorosy mczyzna. Czterdziestoletni. Nie olepiony. Dlaczego to jestem taki zdziwiony? Wiedziaem to przecie od pierwszej chwili, kiedym j ujrza. Wzbraniaem si tylko myle o tym. Teraz zabawa ju przemina, niech nastanie powaga.

1 lutego 1453 Po wielu bezsennych nocach poszedem na forum Konstantyna Wielkiego. Marmurowe pyty placu zmielone zostay na wir koami wozw. Budynki kruszyy si. Poszarzae drewniane domy czepiay si niczym gniazda jaskcze gruntu przy pokych marmurowych murach. Wspiem si po wyobionych krtych schodach na szczyt kolumny. Od czuwania i postu byem tak zmczony, e brako mi tchu. Krcio mi si w gowie i musiaem kilkakrotnie przystan i szuka oparcia. Na wp zwalone schody s niebezpieczne. Gdy stanem tam wysoko, miaem Konstantynopol na wzgrzach pod stopami. Dawniej kolumna ta nosia olbrzymi pomnik cesarza na koniu. Byszcza on w socu jak zoty znak nawigacyjny daleko na morzu Marmara, migota zocicie a do brzegw Azji i wskazywa mieczem na wschd. wier tysiclecia temu aciscy krzyowcy strcili ten pomnik po zdobyciu Konstantynopola. Ich panowanie trwao tylko przez jeden ywot ludzki, krtki dzie w tysicletniej historii mego miasta. Potem uywano kolumny dugo jako miejsca strace. Z tej zawrotnej wysokoci strcano zdrajcw na pyty rynku. W kocu witobliwy mnich

28

obra sobie kolumn za miejsce zamieszkania i nie opuci jej, dopki jego wysuszonego od soca i zwidego od wiatrw ciaa nie spuszczono w d na linach. Gosi gniew Boga i swoje wasne objawienia ludzkim tumom, ktre zwyky zbiera si na placu, by gapi si na niego. Jego ochrypy gos, jego przeklestwa i bogosawiestwa tony w szumie wiatru. Ale przez jedno pokolenie i on nalea do osobliwoci mego miasta. Teraz nie ma ju nic na szczycie kolumny, zupenie nic. Jej kamienie zaczynaj rozlunia si w spojeniach. Czas wiata doszed do zorzy wieczornej. Pod naciniciem mojej stopy jaki kamie spad za brzeg kolumny. Po dugiej chwili usyszaem guche uderzenie, gdy dosign ziemi. Plac by pusty. Moje miasto dotaro do swego wieczora. Znik ar porfiru i blask zota. Znika wito. Ucich piew chrw anielskich. Pozostay tylko dza ciaa i mier serca. Chd, obojtno, chciwo handlu, intrygi polityki. Moje miasto byo umierajcym ciaem, ktre ju wyziono ducha. Duch ulecia w zatche powietrze klasztoru. Duch skry si w tych kodeksach biblioteki, ktrych karty przewracaj siwowosi starcy. Czarny welon nocy otuli moje miasto. Cienie nocy rozpostary si ku Zachodowi. Rozpomie si, moje miasto! zawoaem z pieczary mego serca. Rozpomie si i zapo jeszcze raz! Ostatni raz. Rozpal si u bram nocy i zapal pomie twej witoci. Tysic lat zmienio w kamie twego ducha. Ale wycinij ducha z kamienia, po raz ostatni. Wycinij z kamienia ostatnie krople twego witego oleju. W cierniow koron Chrystusa na skro. Odziej si po raz ostatni w purpur, eby sta si godnym siebie samego. Gboko pod moimi stopami spoczyway nieruchomo zachodnie okrty w dugiej zatoce portowej. Niespokojne fale cigay si nawzajem po morzu Marmara. Krzyczce stada ptakw wisiay nad wyoonymi przez rybakw sieciami. U moich stp wznosiy si zielone kopuy kociow. Od zbocza do zbocza rozpocieraa si wok nich szara masa domw. I mury, niezwycione mury ze swymi wieami, rozpinay uk od brzegu do brzegu i zamykay moje miasto w swym chronicym objciu. Nie, nie rzuciem si z kolumny na kamienie placu. Zadowoliem si tym, by by czowiekiem. Zadowoliem si moimi niewolniczymi kajdanami, kajdanami czasu i miejsca. Jake mgby niewolnik co posiada. Nie chciaem nic mie. Moja wiedza jest ograniczona, moje sowa s niewystarczajce, niepewno jest moj jedyn pewnoci. Dlatego te nie wahaem si. egnaj, Anno Notaras powiedziaem w swym sercu. egnaj, moja ukochana. Nie wiesz, kim jestem, i nigdy si nie dowiesz. Niech ojciec twj rzdzi jako pasza Konstantynopola i wasal sutana, jeli taki jest jego wybr. Mnie to obojtne. Konstantyn nie chcia ciebie, ale moe sutan Mehmed wynagrodzi t zniewag i zaprowadzi ci do onicy, by zwiza z sob twego ojca. Ma wiele maonek. Wrd nich znajdzie si miejsce i dla ciebie, Greczynki. Potem znw odzyskaem spokj duszy po nie przespanych nocach i wielkiej pokusie, serce moje rozpyno si w pustce Boga i nawet moja gorycz stopniaa. W miar jak moje kolana z wolna staway si bez czucia i serce zwalniao tempo uderze, osunem si do pozycji, ktrej si nauczyem, schyliem gow i zamknem oczy. egnaj, moja ukochana, jeli mam ci ju nigdy nie zobaczy powiedziaem w sercu adna inna nie bya do ciebie podobna. Jeste siostr mojej krwi. Jeste jedyn gwiazd mojej bogoci. Bogosawi ci za to, e dane mi byo ciebie spotka. Bogosawi twoje ziemskie oczy. Bogosawi twoje ziemskie ciao. Wszystko w tobie bogosawi. Z zamknitymi oczyma wpatrywaem si w gwiazd w gbi mojej istoty. Granice czasu i przestrzeni zniky. Mj puls osab. Moje czonki ochody. Ale Bg nie jest chodem. Gwiazda we mnie rozprysa si w olniewajc nieskoczono. Gorca ekstaza spyna na mnie drcymi falami. Ale Bg nie jest gorcem. Wtopiem si w olniewajce wiato, byem jasnoci jasnoci, wiatem wiata. Ale Bg nie jest wiatem. I przysza ciemno. Ciemniejsza ni ziemska ciemno. Cichsza ni cisza. Miosierniejsza ni mier. Ale Bg nie jest ciemnoci. I nie byo ju ani chodu, ani gorca, ani wiate, ani ciemnoci. Tylko niebye byo. Bg by we mnie. Ja byem w Bogu.

29

Bg by. Trzymaem w doni kamyczek. Gdy palce rozwary si, spad na ziemi midzy moje kolana. Szczk kamienia o kamie zbudzi mnie. Tylko t chwil, ktr zabra upadek kamienia, trwaa bezczasowo mojej ekstazy. Kiedy czowiek doznaje Boga, nie ma rnicy midzy okamgnieniem i trwajcym przez dob letargiem. Bg nie zna czasu. By moe zostaem odmieniony. By moe usza ze mnie sia. By moe w tej chwili mgbym uzdrawia chorych i przywoywa umarych znowu do ycia. Ale nie potrzebowaem robi nic takiego, by udowodni sobie, kim jestem. Przekonywa siebie samego to wtpi. Zwtpienie i niepewno s cechami czowieka. Ja nie wtpiem. Byem rwny anioom. Ale zawrciem z mojej swobody do kajdan czasu i przestrzeni. I moje niewolnictwo nie byo ju dla mnie obcieniem, lecz darem.

2 lutego 1453 Przespawszy si a do wieczora, wyszedem, by poszuka Giovanniego Giustinianiego, dowdcy Genueczykw. Nie byo go na okrcie ani te w Blachernach. Znalazem go w kocu w arsenale, przy rozgrzanych piecach odlewniczych. Sta oparty o dwurczny miecz, szeroki w barach, dobrej tuszy mczyzna z wielkim brzuchem, o gow wyszy od innych, nawet ode mnie. Gos dudni mu jak z beczki, gdy wykrzykiwa polecenia do casarskich technikw i odlewaczy. Cesarz Konstantyn mianowa go ju protostratorem, gwnodowodzcym obrony miasta. By w doskonaym nastroju, gdy cesarz obieca mu mitr ksic i wysp Lemnos w dziedziczne lenno, jeli uda mu si odeprze Turkw. Ufa samemu sobie i zna si na swoim fachu. Wida to byo po jego rozkazach i pytaniach, gdy dowiadywa si, ile i jak wielkich dzia i balist arsena moe sporzdzi, gdyby pracowali dzie i noc do przyjcia Turkw. Protostratorze zwrciem si do niego. Przyjmij mnie do suby. Uciekem od Turkw i umiem wada mieczem i napina uk. Mia twarde i bezlitosne oczy, cho si umiecha. Zwrci ku mnie nalan twarz bacznie mi si przygldajc. Nie jeste zwykym onierzem stwierdzi. Nie, nie jestem zwykym onierzem odparem. Masz akcent toskaski zauway podejrzliwie, gdy przemawiaem do niego po wosku, eby wzbudzi w nim zaufanie. Mieszkaem we Florencji przez kilka lat rzekem. Ale urodzony jestem w Awinionie. Umiem mwi po francusku i po wosku, po acinie i po grecku, po turecku i troch po arabsku, i po niemiecku. Potrafi sporzdza listy zapasw. Wiem do duo o prochu i o dziaach. Potrafi nastawia balist na rne odlegoci. Nazywam si Jean Ange. Umiem te leczy psy i konie. Jean Ange powtrzy wpatrujc si we mnie swymi wypukymi oczyma wou. Jeli to wszystko, co mwisz, jest prawd, to jeste cudem. Ale dlaczego nie kazae zapisa swego nazwiska na licie werbunkowej cesarza? Czemu szukasz suby u mnie?. Ty jeste protostratorem odrzekem. Co przede mn taisz powiedzia. Widocznie na prno szukae suby u cesarza. I teraz przychodzisz do mnie. Ale dlaczego ja miabym ci ufa bardziej ni bazyleus. Nie robi tego dla odu kusiem go. Nie musisz mi paci ani nawet miedziaka. Nie jestem ubogi. Nie dam pienidzy. To dla Chrystusa. Dla Konstantynopola. Nosz krzy na ramieniu, cho tego nie wida. Wybuchn miechem i waln si w otwart doni w udo. Nie ple bredni! krzykn. Mdry chop w twoim wieku nie szuka korony mczeskiej. Mnie i moim ludziom kardyna Izydor naturalnie poprzysig na wszystkie witoci, e kadego, kto polegnie na murach, wity Piotr wcignie za uszy do krlewstwa niebieskiego. Mnie jednak wystarczy, jeli dostan Lemnos i ksic koron zamiast cierniowego wieca. Do czego zatem zmierzasz? Powiedz otwarcie albo zabieraj si std i nie przeszkadzaj mi. Inne ju teraz czasy. Giovanni Giustiniani zaklem go. Mj ojciec by Grekiem. W moich yach pynie krew tego miasta. Gdybym wpad w rce Turkw na nowo, sutan Mehmed kae mnie wbi na pal. Dlaczego wic nie miabym raczej sprzeda tanio mego ycia?

30

Ale on mi nie wierzy. W kocu musiaem zniy gos, rozejrze si ukradkiem dokoa i powiedzie: Uciekajc od sutana ukradem woreczek klejnotw. Nie odwayem si tego nikomu wyjawi. Teraz rozumiesz ju, dlaczego nie chc wpa w jego moc. By Genueczykiem, zapa si na haczyk. W jego oczach pojawi si zielonkawy bysk. I on te rozejrza si wokoo i uj mnie potem przyjanie za rami. Dyszc mi oparami wina prosto w twarz, pochyli si do przodu i szepn mi do ucha: Moe bardziej ci uwierz i bd mg ywi do ciebie zaufanie, jeli pokaesz mi te klejnoty. Dom, ktry wynajmuj, stoi przy drodze do portu odparem. Wszak mieszkasz jeszcze na pokadzie swego okrtu. Wsiad niezdarnie na duego bojowego rumaka. Dwch gocw z pochodniami szo przed nami, by owietla nam drog. Stra przyboczna maszerowaa za nami ze szczkiem pancerzy. Kroczyem z szacunkiem u jego boku z rk na strzemieniu. Mj suga Manuel otworzy nam wystraszony, gdy odacy zaomotali do drzwi. Giustiniani potkn si na kamiennym lewku i zakl. Latarnia zadraa w rku Manuela. Podaj cielcin i ogrki nakazaem. Wino i due puchary. Giustiniani wybuchn gonym miechem i rozkaza onierzom czeka na ulicy. Schody trzeszczay pod jego ciarem. Skrzesaem ogie i zapaliem wszystkie wiece, zanim wyjem ze schowanka may skrzany woreczek. Wywrciem go na drug stron. Rubiny, szmaragdy i diamenty rozbysy czerwonymi, zielonymi i biaymi blaskami w wietle wiec. wita Matko Boska zaszepta Giustiniani, rzuci na mnie wzrokiem i wycign z wahaniem grub pi nie wac si jednak dotkn klejnotw. We sobie, ktry chcesz rzekem. Nie zobowizuje ci to do niczego. Tylko jako znak mojej przyjani. Nie staram si bynajmniej kupi twoich wzgldw ani twego zaufania. Nie wierzy mi zrazu. Potem wybra rubin w kolorze krwi gobia. Nie najwikszy, ale najadniejszy. Nie po raz pierwszy mia do czynienia ze szlachetnymi kamieniami. Postpujesz jak ksi powiedzia podziwiajc rubin trzymany midzy koniuszkami palcw. Gos jego zmieni si. Nie wiedzia ju, co ma o mnie myle. Nie odpowiedziaem. Przyglda mi si znowu badawczo byszczcymi, wypukymi oczyma, potem zniy wzrok i pogadzi doni wytarte skrzane pludry. Naley do mego zawodu umie ocenia ludzi cign aeby odsiewa plewy, a zachowywa cikie ziarna. Co mi mwi, e nie jeste zodziejem. Co mnie zmusza, eby ci ufa. I powodem tego nie jest tylko ten rubin. Takie uczucie jest niebezpieczne. Napijmy si wina powiedziaem. Manuel wszed z misem, drewnian fask z ogrkami, winem i moim najwikszym pucharem. Giustiniani wypi, wycign puchar i rzek: Na twoje powodzenie, ksi. Kpisz sobie ze mnie? zapytaem. Bynajmniej odpar. Zawsze wiem, co mwi. Nawet kiedy pij. Zwyky czowiek taki jak ja moe postara si o koron, by ozdobi ni gow, ale nie bdzie jeszcze z tego powodu adnym ksiciem. Inni nosz koron ksic w sercu. Twoje czoo, twoje spojrzenie, twj sposb bycia wiadcz o tym, czym jeste. Ale nie niepokj si. Potrafi milcze. Czego wic chcesz ode mnie? Zapytaem: Protostratorze, czy rzeczywicie wierzysz, e potrafisz obroni Konstantynopol? Odpowiedzia mi pytaniem na pytanie: Czy masz tali kart, panie Jeanie Ange? Wyjem tali kart, toczonych z drzeworytw, takich, jakie eglarze zwykli sprzedawa w portach. Zmiesza je z roztargnieniem i zacz ukada przed sob obrazkami do gry. A potem powiedzia: Nigdy bym nie doy tego wieku i nie osign takiej pozycji, jak mam, gdybym nie umia gra w karty. Los rozdaje nam karty. Dowiadczony czowiek bierze je, sprawdza i ocenia, nim zdecyduje, czy wemie udzia w grze, czy nie. Nie jest konieczne gra w kadym rozdaniu. Mona zawsze odoy swoje karty i czeka na lepsze. Prawdziwego

31

gracza nie skusi nawet najwiksza stawka, jeli spostrzee, e jego karty s zbyt kiepskie. Nie mona wprawdzie widzie kart przeciwnika, ale mona je zawsze wyliczy i odgadn. A oprcz dobrych kart potrzebna jest biego w grze. Nade wszystko za szczcie. Dotychczas miaem szczcie, panie Jeanie Ange! Tak, dotychczas miaem szczcie w grze cign i oprni puchar kilkoma gbokimi ykami. Dotychczas, jak powiedziaem. I nawet ksica korona nie moe zwabi mnie do zej gry. Ale zbadaem mury. Przez wiele pokole opary si Turkom. Dlaczego nie miayby si oprze i tym razem. Przejrzaem arsenay i sprawdziem onierzy cesarza. Dopiero po gbokim namyle postawiem na kart moj saw i ycie. Jak z tego widzisz, myl, e mam do przydatne karty. Ponadto masz swoje okrty dorzuciem. Susznie przyzna bez wstydu. Ponadto mam swoje okrty. Ostatni kart, w najgorszym wypadku. Ale nie obawiaj si. Jeli Giovanni Giustiniani postanawia si bi, to si bije. Tak jak nakazuje mu jego cze i rozsdek. A do ostatniej moliwoci. Ale nie wicej. Nie, nie wicej. ycie jest wysok stawk cign. Wyszej nikt nie moe wymaga. Nawet najmocniejszy pancerz nie powstrzyma oowianej kuli. Oszczep zawsze moe si wlizgn pod pancerz. Podnoszc miecz do ciosu, trzeba odsoni pach. Strzaa moe wtargn przez przybic u hemu. Pancerz nie przyda si na nic na miotacze ognia i roztopiony ow. Wiem, w co si wdaj. To mj zawd. Mam take swj honor. Bi si do ostatniej moliwoci. Ale nie poza ni, nie dalej ni do niej. Nalaem mu wicej wina. Giustiniani, co chcesz za zatopienie swoich okrtw? zapytaem, tak jakby to bya cakiem powszednia sprawa. Wzdrygn si i przeegna krzyem na sposb aciski. Te pleciesz powiedzia. Tego nie uczyni. Te oto kamienie... rzekem zgarniajc byszczce klejnoty w ma kupk na stole za nie mgby wystawi dziesi nowych okrtw w Genui. By moe przyzna, patrzc chciwie na blask rubinw i biaoniebieskie iskrzenie si diamentw midzy moimi palcami. By moe. Gdybym mia je w Genui. Nie, Jeanie Ange. Nie jestemy w Genui. Gdybym zatopi moje statki, te kamienie nie miayby moe dla mnie wcale wartoci. Nawet gdyby mi zaofiarowa dziesi czy sto razy tyle, ile warte s moje okrty, nigdy bym ich nie zatopi. Tak mao zatem ufasz swoim kartom? zapytaem. Odpar: Ufam im. Bd nimi gra. Ale jestem rozsdnym czowiekiem. Przecign doni po nabrzmiaej twarzy, umiechn si lekko i stwierdzi: No, no zaczynamy pewnie by troszk pijani, poniewa gadamy takie rzeczy. Ale to nie byo prawd. Mgby wla w swoje bycze ciao cay antaek wina nie upijajc si zbytnio. Zebraem kamienie w obie donie. Dla mnie s one bezwartociowe rzekem. Ja zatopiem swoje okrty. Tak oto bez wartoci s one dla mnie powtrzyem chrapliwie i cisnem je, a zagrzechotay jak grad o cian i podog. Masz je! We je sobie, jeli chcesz. To przecie tylko kamienie. Jeste pijany! wykrzykn. Nie wiesz, co czynisz. Jutro rano bdziesz si trzyma za gow obiema rkami i gorzko tego aowa. Palio mnie w gardle. Nie mogem wykrztusi sowa. Potrzsnem gow. We je udao mi si w kocu powiedzie. To cena za moj krew. Ka mnie zapisa na list twoich onierzy. Pozwl mi bi si wraz z twoimi ludmi. Niczego wicej nie dam. Wpatrzy si we mnie z szeroko otwartymi ustami. Potem w oczach jego zapali si bysk powtpiewania. Czy to prawdziwe klejnoty? zapyta potrzsajc gow. A moe to tylko farbowane szkieka, takie jakimi Wenecjanie zwykli oszukiwa Murzynw? Schyliem si po z grubsza i niezdarnie oszlifowany diament, podszedem do okna i przecignem gbok rys po zielonkawej powierzchni szyby z gry do dou, a zazgrzytao mi w uszach. A potem odrzuciem diament.

32

 Jeste szalony powiedzia i potrzsn ponownie swoj potn gow. Byoby niesuszne, gdybym wykorzysta twj stan zamroczenia. Wypij si i niech ci si przejani w gowie. Potem moemy spotka si znowu. Czy widziae kiedykolwiek samego siebie w widzeniu na jawie? zapytaem. By moe upiem si troch winem, jako e nie byem przyzwyczajony. Ja widziaem. Raz, na Wgrzech, przed Warn, przeyem trzsienie ziemi. Konie ponosiy i amay dyszle. Ptaki wzlatyway przeraonymi stadami. Namioty przewracay si. Ziemia trzsa si i falowaa. Wwczas po raz pierwszy ukaza mi si anio mierci. By mem bladym i smagawym. By moim odbiciem. Tak jakbym widzia siebie samego idcego mi naprzeciw. Powiedzia: Spotkamy si znowu". Na bagnach pod Warn widziaem go po raz drugi cignem. Sta za mn, gdy uciekajcy Wgrzy zakuli kardynaa Cesariniego. Gdy odwrciem gow, ujrzaem anioa mierci, ktry by moim odbiciem. Spotkamy si znowu, powiedzia, spotkamy si przy bramie witego Romana". Teraz zaczynam go rozumie. Nie jestem adnym zodziejem mwiem dalej. aska sutaska moe uczyni niewolnika bogatszym od niejednego zachodniego ksicia. Po bitwie przyprowadzono mnie przed sutana Murada, wraz z innymi jecami. Jego zwycistwo wisiao na wosku. Obwise policzki i worki pod oczyma dray mu jeszcze z napicia i strachu, przez ktre przeszed. By przysadzisty, o gow niszy ode mnie i przedwczenie ociay od bezczynnoci i wygodnego ycia. Wielu wycigao do niego rce i gono woao ofiarujc wykup za swoje ycie. Ale w jego oczach bylimy wszyscy krzywoprzysicami i gwacicielami pokoju. Ufajc w pokj zdy ju zrezygnowa z tronu na korzy Mehmeda i osiedli si na staro w parkach i ogrodach Magnezji. Teraz kaza nam wybiera tylko midzy islamem a mierci. Ziemia ociekaa krwi, gdy jeden po drugim, wedle wieku i godnoci, klkali przed mieczem katowskim. Wielu przelko si na widok toczcych si gw. Wybuchali paczem i wyznawali gono Boga islamu i jego Proroka. Nawet i niektrzy mnisi wyznali, e stracili wiar, odkd Bg da zwycistwo Turkom. Ale Murad by zmczony i przedwczenie postarzay cignem. Jego najukochaszy syn utopi si i od tej pory sutan nie troszczy si ju zbytnio o sprawowanie rzdw. Nabra zwyczaju topienia smutku w winie wesp z uczonymi i poetami. Nie kocha rozlewu krwi. Gdy przysza moja kolej, spojrza na mnie, spodobaa mu si moja twarz i rzek: Jeste jeszcze mody, dlaczego miaby zakosztowa mierci? Wyznaj wic wiar w Proroka". Odparem: Jestem jeszcze mody, ale gotw jestem zapaci ludzki dug, podobnie jak i ty kiedy go zapacisz, wielki sutanie". Sowa moje spodobay mu si. Masz suszno, powiedzia, kiedy przyjdzie dzie, gdy nieznana rka zrwna moje boskie prochy z ziemi". Da znak, e chce mi darowa ycie. By to tylko kaprys, gdy sowa moje wyzwoliy w jego duszy poetyckie natchnienie. Chcesz usysze wiersz sutana Murada po bitwie pod Warn, Giovanni Giustiniani? Giovanni potrzsn swoj bycz gow na znak, e nie troszczy si zbytnio o poezj, dola sobie wina i zacz gry plaster zimnej cielciny. Podsunem mu bliej ogrki i przeczytaem po turecku ten niezapomniany wiersz, odmierzajc strzelaniem w palce takt, jakbym szarpa struny lutni. Potem przeoyem go mu: Podczaszy, nalej mi znowu wczorajszego wina, przynie m lutni, daj zapomnienie memu sercu, krtk chwil trwa ycie, rozkoszne s tej chwili spoczynek i rado pewnego dnia nieznana rka zrwna me boskie prochy z ziemi. Takie byo serce sutana Murada mwiem. Umocni on potg Turkw i prowadzi jedn wojn po drugiej, by stworzy trway pokj. Dwa razy przekazywa tron Mehmedowi. Za pierwszym razem zmusili go do powrotu chrzecijanie. Za drugim razem przywoa go z powrotem wielki wezyr Halil, po tym jak janczarowie spalili bazar w Adrianopolu. Od tej pory Murad pogodzi si z losem i panowa a do mierci nie prowadzc wicej wojen. Dwa razy w tygodniu upija si z poetami i filozofami. Wtedy zwyk by obdarza przyjaci honorowymi kaftanami, dobrami ziemskimi i szlachetnymi kamieniami. I nigdy nie domaga si ich zwrotu nastpnego dnia. Kilka z tych klejnotw to dary sutana Murada. Zatrzymaj je, Giovanni, jeli chcesz. Ja ich nie potrzebuj i te nie bd domaga si ich zwrotu jutro.

33

Gustiniani wetkn do ust p ogrka, otar rce z kwasu o skrzane pludry, przeegna si pobonie i pad niezdarnie na czworaki u moich stp. Jestem ubogim czowiekiem i zwykym wojownikiem powiedzia. Nie mog sobie pozwoli na chepliwo. Korz si chtnie dla dobrej sprawy. Zacz czoga si po ziemi i zbiera klejnoty, a ja przywiecaem mu wiec, aby aden kamie nie uszed jego uwagi. Sapa czogajc si, ale mwi: Tylko nie zacznij mi pomaga, na wszystko ci prosz. Ten wysiek jest bardziej luby dla moich czonkw ni zapasy z najpikniejsz kobiet na wiecie. Podaem mu czerwony skrzany woreczek. Zebra do niego starannie klejnoty, podnis si w kocu z ziemi, zawiza woreczek i wetkn go ostronie za pazuch. Wcale nie jestem chciwy powiedzia ktry z mniejszych kamieni mg atwo wpa w szpar podogi albo potoczy si pod dywan, ale znajdzie go chyba twj sucy przy sprztaniu. Dzikuj ci. Przekrzywi gow i przyglda mi si askawszymi oczyma. W moim yciu powiedzia natknem si na mw witych, majcych przywidzenia, i na wielu innego rodzaju szalecw. Bybym chyba i sam szalony, gdybym nie przyznawa, e na wiecie dzieje si duo rzeczy, ktrych znikomy rozum czowieka nie moe poj. Takim wydarzeniem jest to, e spotkaem ciebie. Wycign do mnie szerok ap i ucisn mi do nie ukrywajc wdzicznoci. Od dzisiejszego dnia jeste moim przyjacielem, panie Jeanie Ange zapewnia. I nie dam ucha adnym plotkom, ktre moe bd sysze o tobie. Jutro rano, zaraz po pobudce, ka ci wpisa do moich list zacinych. Ale wtedy musisz by obecny. Dostaniesz konia i rynsztunek, i moesz by pewny, e dam ci dostatecznie duo roboty, eby przyzwyczai si do mojej dyscypliny. onierzy wicz surowiej ni Turcy. Lecz nie waln mnie w plecy ani nie uderzy po ramieniu, jak moe by to zrobi kto mniej dowiadczony. Przeciwnie, skoni z szacunkiem gow odchodzc i powiedzia: Zachowaj swoj tajemnic. Nie jestem ciekawy. Nie postpowaby tak, jak czynisz, gdyby mia ze zamysy. Ufam ci. Grecy odrzucili mnie, acinnik mnie przyj. Zrozumia mnie lepiej ni Grecy. Giovanni Giustiniani.

5 lutego 1453 Dostaem wierzchowca i rynsztunek. Przez pierwsze dni Giustiniani wystawia na prb mnie i moje umiejtnoci. Musiaem towarzyszy mu przy lustrowaniu murw i nie wywiczonej zaogi, ktra skadaa si z greckich rzemielnikw i modych mnichw. Potrzsa swoj bycz gow i mia si patrzc na nich. Odby narady z cesarzem, z Francesem, z szyprami statkw z Wenecji i wysp greckich, z podest Pery i weneckim bailonem. Z kadym rozmawia wyczerpujco i bez popiechu i opowiada wiele historii z wypraw wojennych i oble, w ktrych bra udzia. Toruje sobie drog przez niezgod, zawi i przesdy niczym duy i brzuchaty statek. Ufaj mu. Trzeba mu ufa. Jest jak kamie wgielny, jak fundament, na ktrym, jak to z dnia na dzie coraz wyraniej wida, opiera si obrona miasta. Pije bardzo duo wina, wychyla najwikszy puchar paru haustami. Pozna to jedynie po lekkiej opuchlinie pod oczyma. Jego powolno i nie koczce si gadanie, za ktrym skrywa swoj dowiadczon i mdr znajomo ludzi, draniy mnie zrazu. Potem jednak zaczem widzie sprawy i wydarzenia jego wypukymi wolimi oczyma. A teraz jakbym ujrza wymylony przez biegego matematyka mechanizm, ktry rusza z piskiem i zgrzytem, opornie trzeszczc trybami, ale coraz to pewniej. I celowo, tak e kada cz wspiera i wzmacnia inne. Musz go podziwia, zupenie tak jak jego ludzie podziwiaj go i suchaj lepo kadego jego sowa, majc pewno, e aden z jego rozkazw nie jest niepotrzebny. Rwnie i ja nie jestem niepotrzebny. Opowiedziaem mu o wyszkoleniu janczarw, o ich dyscyplinie, uzbrojeniu i sposobie walczenia. Opowiedziaem mu o charakterze sutana Mehmeda i o jego otoczeniu, o partii wojennej i partii pokojowej w seraju, o przepaci, jaka otworzya si midzy starymi i modymi po mierci sutana Murada, ktr

34

Mehmed wiadomie poszerza i pogbia, eby strci Halila ze stanowiska wielkiego wezyra. Nie potrafi zapomnie, e jako mody chopiec, w wieku dwunastu i czternastu lat, dwa razy zmuszony by zrzec si tronu, ktrego nie umia utrzyma, cho ojciec jego dobrowolnie ustpi opowiadaem. To klucz do jego rozgoryczenia, fanatyzmu i dzy sawy. Pierwszy raz, kiedy hufce chrzecijaskich krzyowcw niespodziewanie zbliay si do Warny, zaama si w Adrianopolu, paka, krzycza, dosta konwulsji ze strachu i ukry si w haremie. Tak mwi. I gdyby stary sutan Murad nie powrci z Magnezji i w kilka dni nie wydoby nowego wojska spod ziemi, pastwo tureckie ulegoby zagadzie. Za drugim razem cignem wzburzy si jego wasny lud, jego weterani. Janczarowie odmwili posuszestwa chudemu i nerwowemu chopcu, ktry nie nadawa si, by prowadzi ich na wojn. Spldrowali i spalili bazar w Adrianopolu. Mehmed zmuszony byby jeszcze raz szuka schronienia w nietykalnym haremie. Halil z wasnej inicjatywy wezwa Murada. Sprawy tej Mehmed nigdy nie mg mu wybaczy. Nie znasz Mehmeda powiedziaem powtarzajc to, co ju tyle razy mwiem na prno innym. Zraniona mio wasna chopca moe urosn w si, ktra miady krlestwa. Pamitaj, e stao si to dwa razy. Od tego czasu Mehmed przeszed swoje lata nauki. Jego ambicja jest niezmierzona. By zatrze zniewagi, ktrych dozna, musi zami swoich przodkw. Konstantynopol ma sta si tego dowodem. Jego zdobycie planowa ju od wielu lat, powicajc spokj swoich dni i odpoczynek swoich oczu. Jeszcze zanim umar jego ojciec, nauczy si kadego szczegu z planw naszych murw, tak aby z pamici umie narysowa kad z wie. W Konstantynopolu trafi wszdzie z zawizanymi oczyma. Powiadaj, e by tu kiedy jako modzik i wczy si w przebraniu po miecie. Umie przecie po grecku i zna zwyczaje i modlitwy chrzecijan. Nie, ty nie znasz Mehmeda powtrzyem. Nie ma wicej jak dwadziecia dwa lata, ale ju w chwili mierci swego ojca nie by naiwnym chopcem. Emir Karamanii podnis naturalnie natychmiast bunt, jak to zwykle bywa, i zaj na prb par tureckich prowincji w Azji. Jest on przecie spokrewniony z Mehmedem. Ten zebra wojsko i w dwa tygodnie dotar z janczarami do granicy Karamanii. Emir uzna za stosowne ustpi, wyjecha z wielk wit Mehmedowi na spotkanie i miejc si owiadczy, e artowa tylko, by wystawi na prb modego sutana. A Mehmed wyuczy si sztuczki ukrywania swoich uczu. Nie postpuje ju nierozwanie. Potrafi pieni si z furii. Ale take i to czyni w sposb rozwany i przemylany, by wywrze wraenie na przeciwniku. Jest aktorem, jakiemu rwnego jeszcze nie widziaem. Moje sowa wywary pewne wraenie na Giustinianim. Z pewnoci ju z gry wiedzia wiksz cz z tego, co opowiadaem, ale nie sysza tego przedtem od naocznego wiadka. A Janczarowie? zapyta. Nie chodzi mi o prostych onierzy, lecz o dowdcw. Janczarowie pragn naturalnie wojny wyjaniem. To przecie ich jedyny zawd. S to synowie chrzecijan, ale wychowani w islamie. Nie maj prawa eni si ani te opuszcza swoich kwater, nie wolno im nawet uczy si adnego rzemiosa czy zawodu. Naturalnie byli bardzo rozgoryczeni, gdy emir Karamanii podporzdkowa si sutanowi i nie doszo do wojny, ktrej si spodziewali. Mehmed pozwoli im awanturowa si i kopniakami przewraca koty. Sam zamkn si w namiocie na cae trzy dni. Pewni kupcy sprzedali mu greck niewolnic porwan z ktrej z wysp. Bya to osiemnastoletnia dziewczyna, pikna jak dzie. Nazywaa si Irena. W jej towarzystwie sutan spdzi trzy doby nie pokazujc si nikomu. Janczarowie haasowali i obrzucali go obelgami przed jego namiotem. Nie chcieli mie sutana, ktry zamiast wojny wybra rozkosze mioci i ktry nawet zaniedbywa modlitw dla niewolnicy. Dowdcy nie mieli ju na nich adnego wpywu. Przypuszczalnie nie chcieli ich nawet hamowa. Syszaem o tym wydarzeniu wtrci Giustiniani. Dowodzi ono tylko okruciestwa i porywczoci Mehmeda. Okruciestwo, ale nie porywczo odrzekem. By to z zimn krwi przemylany gest wielkiego aktora. Gdy rozjuszeni Janczarowie w lepej furii przewrcili swoje koty, wyszed on w kocu z namiotu z r w doni i cikimi od snu powiekami i gra kadym ruchem zmieszanego i skopotanego modzika. Janczarowie ryczeli ze miechu patrzc na niego: zaczli rzuca grudami ziemi i koskim ajnem, starannie jednak baczc, by go nie trafi, i krzyczeli: Co ty za sutan, skoro zamieniasz miecz na r?" A Mehmed odkrzykn w odpowiedzi: Ach, bracia, bracia, nie wiecie, co mwicie!

35

Gdybycie mogli j zobaczy, nie ganilibycie mnie". Janczarw podniecio to tylko jeszcze bardziej i zaczli woa: Poka nam swoj Greczynk, poka nam j, a moe ci uwierzymy". Mehmed ziewn leniwie, wrci do namiotu i wywlk z niego zawstydzon i przeraon dziewczyn, na wp nag i usiujc ze wstydem ukry twarz w doniach. Widoku tego nigdy nie zapomn cignem. yse, ozdobione kosmykami wosw czaszki janczarw, gdy nawet swoje filcowe czapki rzucili na ziemi i podeptali. Lubiena twarz i mienice si to drapiene oczy Mehmeda. Dziewczyna pikniejsza jak wiosna w Karamanii. Mehmed rozerwa si jej donie i zdar z niej ostatnie szatki, po czym popchn j ku janczarom, a cofnli si olepieni piknoci jej twarzy i bia doskonaoci jej ciaa. Napatrzcie si do syta! krzykn Mehmed. Patrzcie i przyznajcie, e godna jest mioci sutana". Potem twarz jego pociemniaa od furii, odrzuci r i rozkaza: Przyniecie mj miecz!" Dziewczyna klczaa na ziemi ze schylon gow i osaniaa sw nago rkami. Gdy Mehmed dosta miecz, chwyci j za wosy i jednym ciciem obci jej gow, tak e krew z szyi trysna na najbliszych janczarw. Nie wierzyli swoim oczom i krzyknli ze zgrozy. Potem cofnli si lepo midzy towarzyszy, by odsun si moliwie jak najdalej od Mehmeda. A ten powiedzia tylko: Mj miecz moe przeci nawet wizy mioci! Ufajcie mojemu mieczowi". A potem zapyta: Gdzie wasz dowdca?" Janczarowie przyprowadzili swego dowdc, ktry ukry si w namiocie. Gdy przyby, Mehmed wyrwa mu srebrn chochl, oznak dowdztwa, i uderzy go na oczach wszystkich janczarw z caej siy w twarz, tak e zama mu nos i wybi jedno oko. Ale Janczarowie milczeli przeraeni i nie kiwnli palcem w obronie swego dowdcy. Janczarowie nie podnios ju buntu stwierdziem. Mehmed zreorganizowa ich oddziay i powikszy je o sze tysicy swoich sokolnikw, co jest sprzeczne z regulaminem. Janczarowie awansuj wedug wieku. Dlatego nie mg odprawi caego ich dawnego dowdztwa, jakkolwiek w nocy kaza straci wielu z nich. Ale moesz by pewny, e przyzna im honorowe miejsce przy obleniu Konstantynopola. Sam odniesie z tego korzy na wiele sposobw. Ci z oficerw i weteranw wiadomych, czego chc, ktrych zapisa sobie w pamici, padn pod naszymi murami. Mehmed nie przebacza nigdy zniewagi, ktrej dozna. Ale nauczy si on czeka na odpowiedni momen t. Nie wiedziaem, czy mam mwi dalej. Nie byem pewny, czy Giustiniani zrozumie, o co mi chodzio. Ale w kocu powiedziaem: Mehmed nie jest czowiekiem. Giustiniani zmarszczy czoo i wpatrzy si we mnie nabiegymi krwi oczyma. Jego dobroduszny, huczcy miech uwiz mu w gardle. Mehmed nie jest czowiekiem powtrzyem. Moe jest anioem ciemnoci? Moe jest tym, ktry ma przyj? Nosi wszystkie znaki. Nie zrozum mnie le dodaem szybko. Jeli jest on czowiekiem, to jest nowym czowiekiem. Pierwszym w swoim rodzaju. Rozpoczyna nowy okres, epok, ktra wychowuje innego rodzaju ludzi ni przedtem. Wadcw nad ziemi, wadcw nad noc, ktrzy w swej krnbrnoci i pysze odrzucaj niebo i wybieraj ziemi. Nie wierz w nic poza tym, co mog udowodni ich oczy i rozsdek. W swym sercu nie uznaj praw ludzkich ani boskich, dlatego e cel jest dla nich jednym prawem. Przynosz chd i ar piekielny na powierzchni ziemi i zmuszaj siy natury, by im suyy. Nie lkaj si nieskoczonoci morza ani gbi niebios. Podporzdkowawszy sobie ca ziemi i cae morze, buduj sobie skrzyda w zapamitaej dzy wiedzy, by lata ku gwiazdom i take nimi zawadn. Mehmed jest pierwszym czowiekiem z tego pokolenia. Jak moesz wierzy, e zdoasz mu si oprze? Giustiniani zapa si za gow: Na wite rany Chrystusa! ali si. Czy nie wystarczy, e mnisi tego miasta gosz koniec wiata, a piana im wystpuje na usta? Musi take oficer z mojego zacigu miewa objawienia i wizje i ple niestworzone bzdury? Gowa mi pknie, jeli powiesz jeszcze choby tylko jedno sowo. Ale nie mwi ju wicej o Mehmedzie jako o porywczym modziku, ktry chce gow przebi mur. Zrobi si ostroniejszy i zakaza swoim ludziom chepi si zbytnio w tawernach i ostrzeg ich przed niedocenianiem siy Turkw. Poszed nawet na acisk msz, wyspowiada si i kornie przyj odpuszczenie grzechw, mimo e kardyna Izydor ju owiadczy, i wszystkie grzechy zostay ze zdjte w chwili, gdy przyj godno protostratora w Konstantynopolu. By by cakiem pewnym swojej sprawy, poprosi, by mu dano odpuszczenie grzechw na pimie, i zawsze nosi ten dokument przy sobie.

36

 W ten sposb bd mia co do okazania witemu Piotrowi, gdy pewnego dnia zapukam do bram niebieskich broni si. Powiadaj, e staruszek z jakich powodw sta si surowszy dla nas, Genueczykw. Moe przekupili go Wenecjanie.

7 lutego 1453 W Adrianopolu oddano z dziaa strza, ktry wprawi cay wiat w drenie. Wgier Orbano dotrzyma obietnicy, udao mu si odla najwiksze dziao wszystkich czasw. Gdy wrciem do domu po wyczerpujcym dniu, wyszed mi naprzeciw mj sucy Manuel, policzki drgay mu i dygotay i zaamujc rce zapyta: Panie, czy to prawda, e Turcy maj dziao, ktre moe skruszy mury Konstantynopola jednym jedynym wystrzaem? Tak szybko szerz si suchy w tym miecie. Dzi rano Giustiniani otrzyma pierwsze dokadne wiadomoci o prbnym strzelaniu. To nieprawda odparem. Takiego dziaa nikt nie potrafi zrobi. By zwali mury Konstantynopola, trzeba trzsienia ziemi. Ale mwi, e kula armatnia przeleciaa tysic krokw i w miejscu, gdzie pada, wyrya lej wielki jak dom wyjka Manuel. A ziemia trzsa si na dziesi tysicy krokw wokoo. Wiele domw zwalio si w Adrianopolu, a liczne kobiety poroniy. Babskie gadanie, Manuelu powiedziaem. Rozumiesz chyba sam dobrze. Ale to prawda zapewnia. Ju tamto dziao, ktre Orbano odla dla twierdzy sutana, mogo zatopi cay statek jednym strzaem. Przyby tu kupiec z Pery, ktry by w Adrianopolu, i sam mierzy kamienn kul z nowego dziaa. Powiedzia, e nawet najwikszy m nie moe obj kuli ramionami. Jest wci jeszcze oguszony wystrzaem i dry jak staruszek, cho nie skoczy jeszcze pidziesiciu lat. Dry nie od armatniego strzau, lecz od wina i skutkw przepicia! ryknem. Znalaz zbyt wielu ciekawych suchaczy, ktrzy wlewali w niego wino. I dziao roso o kilka stp z kadym nowym kielichem. Jutro bdzie pewnie takie dugie jak wiea kocielna. Manuel pad przede mn na kolana. Broda trzsa mu si, szuka moich rk, by je caowa, i powiedzia po prostu: Panie, boj si. Jest ju starym czowiekiem. Jego wodniste oczy odzwierciedlay ca bezdenn melancholi Konstantynopola. Rozumiaem go. Turcy zabij go, gdy jest zbyt stary, by nadawa si na niewolnika. Wsta i bd mczyzn powiedziaem. Znamy wymiary dziaa i cesarscy technicy obliczaj wanie wag jego kul i ich dziaanie na mury. Bez wtpienia jest to straszliwa bro, ktra moe wyrzdzi sporo szkd, ale nie jest ono wcale takie wielkie, jakim uczyniy je suchy. Ponadto Orbano jest mem nieuczonym, ktry nie umie oblicza dononoci strzaw i torw pociskw. Technicy cesarscy uwaaj za niemoliwe, eby mg on odgadn prawidowe wymiary komory prochowej w proporcji do dugoci lufy i wagi kuli. Jego dziao wytrzyma moe kilka strzaw, ale pniej nieuchronnie pknie szerzc wiksze spustoszenie wrd Turkw ni wrd nas. Orbano by przecie poprzednio w subie cesarza. Technicy znaj go i wiedz, co umie i czego nie umie. Opowiedz to wszystko ciotkom i kuzynom, i caej swojej rodzinie i pro ich, by podawali to dalej, tak aby ludzie zaczli si uspokaja. Dlaczego oni mieliby opowiada co, czego nie rozumiej? westchn Manuel. C oni wiedz o komorach prochowych i torach pociskw. Opowiadaj raczej to, co rozumiej i co brzmi straszliwie. Jaka kobieta w miecie miaa ju podobno poronienie na sam wie o tym dziale. C dopiero bdzie, gdy zacznie ono grzmie pod naszymi murami i kruszy je na proch. Powiedz im, eby szukali pomocy u swojej Panaghii! huknem, eby si go pozby. Ale w Manuelu zakorzeniy si wtpliwoci. Chyba nawet Najwitsza Dziewica nie pokae si ju na murach i nie odstraszy Turkw swym niebieskim paszczem orzek. Poprzednim razem Turcy nie mieli takich wielkich dzia. Mog przecie nastraszy nawet Najwitsz Dziewic. Umiechn si

37

drcymi wargami. Czy jest w tym jaka prawda, e ta armata jest ju w drodze tutaj z Adrianopola? e cignie j pidziesit par wow, a tysic ludzi oczyszcza drog i buduje mosty. A moe to te tylko przesada? Nie, Manuelu przyznaem. To prawda. Armata jest w drodze. Wiosna jest w powietrzu. Niebawem zaczn grucha gobie i niespokojne stada ptactwa przelatywa bd nad naszym miastem z poudnia na pnoc. Gdy wiosna rozkwitnie, sutan stanie u bram Konstantynopola. Temu nie zdoa ju przeszkodzi adna moc na wiecie. I jak dugo zapyta jak dugo, sdzisz, wszystko potem potrwa? Czemu miaem mu kama. Jest ju stary. Jest Grekiem. Nie jestem lekarzem. Jestem czowiekiem. Jego blinim. Moe miesic powiedziaem albo dwa. Giustiniani to wspaniay wojownik. Trzy miesice, jeli podoa zadaniu, w co wierz. Ale chyba nie wicej. Chyba nie wicej ni tyle, nawet w najlepszym wypadku. Manuel ju nie dra. Patrzy mi prosto w oczy. A Zachd? zapyta. Unia? Zachd? powtrzyem. Wraz z Konstantynopolem take i Zachd utonie w nocy. Konstantynopol jest ostatni lamp i nadziej chrzecijastwa. Jeli pozwol jej zgasn, to znaczy, e sami zasuyli na swj los. I jaki to bdzie los Zachodu? zapyta. Wybacz mi, panie, ale jestem ciekawy, aeby moje serce mogo si przygotowa. Ciao bez ducha odparem. ycie bez nadziei, zniewolenie czowieka, niewola tak beznadziejna, e niewolnicy nie wiedz ju nawet, i s niewolnikami. Bogactwo bez radoci, obfito bez moliwoci korzystania z niej. mier ducha.

10 lutego 1453 Wszystkich innych spotkaem, ale nie megaduksa ukasza Notarasa. Jak gdyby rozmylnie mieszka moliwie jak najdalej od Blachern, na drugim kocu miasta. W starej dzielnicy, w cieniu kocioa Mdroci Boej, dawnego placu cesarskiego i Hipodromu. Izoluje si. Obaj jego modzi synowie piastuj ceremonialne godnoci honorowe na dworze, ale nigdy si tam nie pokazuj. Widziaem ich, jak grali konno w pik na pycie Hipodromu. S to dorodni modzi ludzie, z tak sam mroczn i dumn melancholi w rysach twarzy, co ich ojciec. Jako dowdca floty megaduks odmawia wsppracy z Giustinianim. Z wasnych rodkw wystawi pi leciwych dromonw cesarskich. Dzi, ku zdumieniu wszystkich, wysuny one wiosa i wypyny z portu obok wielkich zachodnich okrtw. Na morzu Marmara wcigny swoje nowe agle, przybray formacj bojow i wziy kurs w stron brzegu azjatyckiego. By szary, chmurny dzie z porywami wiatru. eglarze jeszcze nie nawykli do manewrw. Wiolarze wypadali z taktu, tak e wiosa najczciej odbijay si o siebie. Ostatnia flota Konstantynopola wysza w morze. Weneccy i kretescy szyprowie mieli si i bili po udach. Jaki jednak jest sens tego wiczenia bojowego. Nie mogy to by tylko manewry w eglowaniu i tworzeniu formacji, gdy wieczorem dromony nie wrciy jeszcze do portu. Giustiniani pojecha do paacu, zama wszelki ceremonia, odepchn z drogi przyboczn stra i eunuchw i wtargn do prywatnych komnat cesarza. Uczyni to, eby pokaza, jak jest wzburzony. W gruncie rzeczy by tylko ciekawy. Nie przywizuje wielkiej wagi do okrtw cesarza. Jeden jedyny ciki zachodni okrt wojenny mgby zatopi je wszystkie. Ale jako protostrator jest naturalnie poirytowany, e flota nie zostaa podporzdkowana jego rozkazom. Cesarz Konstantyn broni si przed nim: Megaduks Notaras nie chcia siedzie z zaoonymi rkami. Turcy spustoszyli nasz kraj i oblegaj Selymbri i inne nasze ostatnie warownie. Dlatego megaduks chce przej do natarcia i odpaci im tak sam monet, dopki morze jest jeszcze otwarte. Giustiniani rzek: Kazaem otworzy luki wypadowe w murach. Prosiem ci wielokrotnie o pozwolenie, by pj do natarcia na lune bandy zbjeckie Turkw. Stay si ju zbyt

38

bezczelne i grasuj na odlego strzau z uku od murw i wykrzykuj obelgi do moich onierzy groc im owaaszeniem. Takie rzeczy osabiaj dyscyplin. Cesarz odpar: Nie moemy sobie pozwoli na strat ani jednego czowieka. Turcy mogliby zwabi twoje oddziay w zasadzk i zniszczy je. Na to Giustiniani: Dlatego usuchaem twojej woli. Ale megaduks Notaras nie liczy si z ni zupenie. Cesarz odpowiedzia: Kaza mnie nagle zawiadomi, e zamierza wypyn na manewry. Nie mogem przecie rozkaza weneckim i kreteskim okrtom, by go zatrzymay. Ale samowola nie powtrzy si wicej. Frances wtrci pojednawczo: Megaduks sam wyposay galery i paci od zaogom. Nie moemy go rozgniewa. Ale to wszystko to byy tylko sowa. Wiedzieli o tym sami. Giustiniani uderzy lask protostratora o st i zawoa: A skd wiesz, czy on wrci ze swymi okrtami i ludmi? Cesarz Konstantyn schyli gow i rzek cicho: Moe byoby dla nas wszystkich lepiej, gdyby nie wrci. Giustiniani powtrzy mi pniej ca t rozmow i powiedzia: Nie wyznaj si na zawikanej polityce Grekw. Dotychczas bazyleus surowo powstrzymywa si od wszelkich dziaa zaczepnych. W nadmiarze chrzecijaskiej cierpliwoci, za kadym razem kiedy otrzyma policzek od sutana, nadstawia mu take drugi policzek. Rozumiem przecie, e chcia przez to zarwno przed Zachodem, jak i przed potomnoci wykaza, e to sutan jest napastnikiem, a on sam mem pokoju. Ale po co to wszystko. Kady rozsdny czowiek i tak rozumie. Teraz za megaduks Notaras odbiera inicjatyw cesarzowi i wszczyna dziaania wojenne. Wierz mi, on wrci ze swymi okrtami. Ale do czego zmierza, nie rozumiem. Wytumacz mi to ty, ktry znasz Grekw. ukasza Notarasa nie znam odparem. Kt moe wiedzie, co kieruje czowiekiem dumnym i ambitnym. Moe chce zmy jak plam ze swojej opinii. Po ruchawce pod kocioem Mdroci Boej zaczto go w Blachernach uwaa za niegodnego zaufania i przyjaznego Turkom. Moe dlatego chce by pierwszym, ktry przejawi greck wol walki, w przeciwiestwie do chwiejnoci cesarza. Ale jaki poytek z takiej wyprawy upieczej na tureckie wybrzee? narzeka Giustiniani. Wanie teraz, kiedy derwisze gosz wojn po caej Azji i sutan zbiera wojsko. Niczego lepszego sutan nie mg sobie yczy. On dziaa przecie wyranie na korzy sutana. Nie moesz tego udowodni odparem. Moemy tylko ocenia kade wydarzenie z osobna i tumaczy je jak najkorzystniej, dopki rzeczywisto nie zada nam kamu. Giustiniani spojrza na mnie swymi wypukymi oczyma, podrapa si w kark i zapyta: Dlaczego bierzesz w obron ukasza Notarasa? Byoby mdrzej, gdyby milcza cign yczliwie. Take i tym razem wzi mnie Frances na stron, gdy miaem odej, i zaklina, ebym mia ciebie na oku. Jeste niebezpiecznym czowiekiem, twierdzi. Miae swobodny dostp do sutana Mehmeda w dzie i w nocy. Ostrono nie zaszkodzi, mwi Frances. Potem Giustiniani poda mi miedziane przybory do pisania i mianowa swoim adiutantem. Od tej pory miaem wic dostp take i do jego sekretnych papierw.

11 lutego 1453 W nocy zbudzi mnie mj suga Manuel i szepn przeraony: Panie, w miecie jest niepokj. Po ulicach poruszay si latarnie i pochodnie. Na wp odziani ludzie wychodzili z domw i stawali przy drzwiach. Wszyscy patrzyli na un na nocny m niebie.

39

Narzuciem na siebie futrzany paszcz i udaem si unoszony rzek ludzi na wzgrze Akropolu. Po drugiej stronie morza ciemne i zachmurzone niebo barwiy dalekie poary. Wiatr by wilgotny. Mokra ziemia mocno pachniaa. Ciemno bya ciemnoci wiosenn. Czarno odziane kobiety klkay do modlitwy. Mczyni egnali si znakiem krzya. A potem w szeptach rozeszo si z ust do ust jedno imi. ukasz Notaras szeptali ludzie. Megaduks ukasz Notaras. Tureckie wioski po drugiej stronie morza stay w pomieniach. Ale lud nie wiwatowa. Przeciwnie, byo tak, jakby czarne przygnbienie sparaliowao ich wszystkich. Tak jakby dopiero teraz zrozumieli, e wojna si zacza. Ostry wiatr nocny utrudnia oddychanie. Kto mieczem wojuje, od miecza ginie. I niewinni zgin wraz z winnymi. 12 lutego 1453 Flota jeszcze nie powrcia. Dosza wie, e przednie oddziay Turkw wziy wie w. Stefana i wyciy garnizon, ktry omieli si broni. Straszliwy grad zmusi wszystkich do szukania schronienia w domach. Zmiady wiele dachw. Z podziemnych cystern sycha noc dziwne dudnienie, ziemia si trzsie. Wiele osb widziao, jak byskawice pruj nieboskon bez grzmotw i rozarzone dyski przelatuj po niebie. Oprcz wielkiego dziaa, take caa artyleria sutana ruszya spod Adrianopola na Konstantynopol. Dziesi tysicy jazdy stanowi oddzia ochronny. W Adrianopolu sutan wygosi wielk mow przed zebranym Dywanem. Zachca modych i odebra przysig od starych i ostronych. Zarwno wenecjaski bailon, jak i podesta w Perze otrzymali dokadne wiadomoci o treci tej mowy. Oto co powiedzia Mehmed: Wadztwo bazyleusa jest ju zamane. Pozostaje tylko dokona ostatniego wysiku, ktry zniszczy tysicletnie pastwo nastpcw Konstantyna. Konstantynopol jest krlem miast. Zdobycie go szturmem jest obecnie moliwe i powodzenie pewne dziki naszym nowym broniom i duchowi naszych wojsk. Ale musimy si spieszy, zanim chrzecijastwo nie powstanie i nie pole floty na odsiecz bazyleusowi. Teraz jest odpowiednia chwila. Nie moe ona wymkn nam si z rk. Mwi, e przed t mow Mehmed w rodku nocy kaza wezwa do siebie wielkiego wezyra Halila, przywdc partii pokojowej, eby si z nim porozumie. I przynajmniej tym razem Halil nie odway si otworzy ust w obronie pokoju. Gdy otrzymaem dostp do dokumentw w elaznej skrzyni Giustinianiego, mogem si przekona, e Halil wci jeszcze potajemnie koresponduje z cesarzem Konstantynem. Inaczej nie wiedzielibymy wszystkiego, co wiemy teraz o uzbrojeniu Turkw i finansowaniu napaci. Po tym jak flota wypyna na morze, cesarz pospieszy wysa ostatni apel do Adrianopola. Napisa go wasnorcznie, nie proszc o rad Francesa. Jest kopia tego listu w skrzyni Giustinianiego. Czytaem j wielokrotnie z dziwnym wzruszeniem i mrocym przygnbieniem. Wykazuje on bardziej ni jakikolwiek inny postpek Konstantyna, e jest on prawdziwym cesarzem. Oto co napisa do sutana Mehmeda: Jest ju wyrane, e bardziej pragniesz wojny ni pokoju. Niech wic si stanie tak, jak chcesz, poniewa nie udao mi si przekona ci o moich pokojowych zamiarach, mimo e nie splamiem si faszem i wyraziem gotowo przyjcia tytuu twego wasala. Teraz zwracam si do Boga i szukam oparcia tylko w Nim. Jeli jest Jego wol, by miasto moje popado w twoj wadz, jake mgbym si temu przeciwstawia. Jeli natomiast On skoni ci do zawarcia pokoju, bybym szczliwy. Ale zwracam ci niniejszym kade twoje sowo, wszystkie obietnice i porozumienia, ktre z obu stron dawalimy sobie nawzajem. Zamknem bramy miasta i bd broni mego ludu do ostatniej kropli krwi. Oby panowa szczliwie a do dnia, kiedy sprawiedliwy Bg, nasz najwyszy sdzia, wezwie nas obu przed siebie". Jest to list sztywny i niewiele zawiera z wielkiej greckiej retoryki, nic z kunsztownych zwrotw Francesa. Wzrusza on jednak mj umys. To list cesarza. I nadaremny, tak, nadaremny. Ale by moe Konstantyn w swym opustoszaym paacu chcia tylko skierowa

40

go do potomnoci. Moe w swej prostocie list ten zawiera wyraniejsze wiadectwo o nim, ni wszystkie opisy historykw. To nie jego wina, e urodzi si pod nieszczliw gwiazd.

13 lutego 1453 Flota nie wrcia. Paac Notarasa nad morzem strzee ponuro swoich tajemnic. Nie mog ju duej znie tej niepewnoci. Mino ponad dwa tygodnie od czasu, kiedy si spotkalimy. Nie wiem przecie nawet, czy ona jest jeszcze w miecie. Na prno jedziem konno po miecie i wzdu murw. Nadaremnie staraem si utopi niepokj serca w gorczkowej pracy. Nie mog si od niej uwolni. Jej promienne oczy nawiedzaj moje sny. Jej duma i chodna hardo piek me serce. Obojtne, e jest crk wielkiego ksicia i serbskiej ksiniczki. Obojtne, czy jej rd jest jeszcze starszy ni rd samego cesarza. Ja jestem synem mego ojca. Czterdzieci lat. Sdziem, e doszedem ju do jesieni ycia. Dlaczego nie miabym sprbowa spotka si z ni. Pozostay nam przecie tylko te krtkie dni. A czas mija nieodwoalnie. Szybkie jak strzay s te dni. Zadania, wiczenia, listy zapasw. Pustka. Z mroku w moim domu wyszedem tego poranka w jasno. Soce wiecio promiennie. Niebo byo rozpite nad Konstantynopolem niczym niebieski baldachim. Przepenio mnie gbokie uniesienie. Nie konno, lecz pieszo, jak najbiedniejszy pielgrzym. Daleko, daleko bkitniaa marmurowa wiea Zotej Bramy. Potem ujrzaem znw gadk kamienn cian i wskie ukowate okienka na grnym pitrze. Tarcz herbow nad bram. Zastukaem. Jean Ange, przyboczny protostratora. Megaduks jest na morzu. Obaj jego synowie s z nim. Pani domu chora i ley w ku. Chc widzie si z jego crk, Ann Notaras. Przysza, w towarzystwie leciwego eunucha, z zamknitej czci domu. Otrzymaa cesarskie wychowanie. Jest woln Greczynk. Eunuch by szary i pomarszczony jak stare jabuszko, przyguchy i bezzbny. Ale strj nosi bardzo kosztowny. Czekaam na ciebie rzeka. Czekaam na ciebie dugo. Ale nie jestem ju dumna, e przyszede. Usid, Jeanie Ange. Eunuch potrzsn markotnie gow, podnis bagalnie ramiona ku niebu, ukry twarz w doniach i osun si na stoek w kcie komnaty. Uwolni si od wszelkiej odpowiedzialnoci. Przysza suca ze zotym pucharem na srebrnej tacy. Puchar by prastarej greckiej roboty. Na jego cianach satyr goni kilka uciekajcych nimf. By to frywolny puchar. Umaczaa w nim wargi i podaa go potem mnie. Za nasz przyja powiedziaa. Chyba nie przybye ze zym zamiarem do naszego domu. Napiem si wina jej ojca. Za rozpacz odrzekem. Za zapomnienie i ciemno. Za czas i przestrze. Za nasze wizy. Za nasze lube kajdany, za to, e istniejesz, Anno Notaras! Na porfirowej posadzce leay cudowne dywany we wszystkich kolorach Wschodu. Za wskimi ukowatymi okienkami byszczao morze Marmara. Jej brzowe oczy promieniay. Jej pe bya jak zoto i ko soniowa. Umiechaa si nadal. Mw nakazaa powiedz cokolwiek. Mw ywo i powanie, jak gdyby mia mi do powiedzenia co wanego. Eunuch nie moe ci sysze, ale czuje si spokojnieszy, jak ywiej mwisz. To byo trudne. Wolaem tylko patrze na ni. Twj hiacyntowy zapach powiedziaem. Hiacyntowy zapach twoich policzkw. Znw zaczynasz achna si rozdraniona. Tak, zaczynam na nowo rzekem. Twoja suknia, mienica si od zotych nici, jest cudowna. Ale ty sama jeste o wiele cudowniejsza. Ta suknia strzee zbyt zazdronie twej piknoci. Czy to mnisi rysowali ten wzr? Wasza moda zmienia si od mej modoci. We Francji pikne damy obnaaj nawet piersi na podziw mczyznom, tak jak pikna Agnes Sorel, faworyta krla Karola. A wy tu kryjecie wszystko, nawet twarz.

41

O, gdybymy tylko mogli kiedy podrowa razem na wolnym Zachodzie mwiem. Pierwsz kobiet, ktra nauczya mnie tajnikw mioci cielesnej, spotkaem nad basenem kpielowym w rdle Modoci w pobliu Renu. Stao si to tego dnia, kiedy rankiem piewa sowik i moja siostra mier taczya na murze cmentarnym. Bya kwitnc kobiet, starsz ode mnie, i wcale nie krya swej piknoci. Siedziaa naga na brzegu basenu pogrona w lekturze, podczas gdy szlacheni panowie i damy igrali z sob w wodzie i jedli przy pywajcych stolikach. Nazywaa si pani Dorotea. Od niej dostaem list polecajcy do Eneasza Sylwiusza w Bazylei, jeli wiesz, kto to taki. Wszystko to stao si po tym, jak wystpiem z bractwa wolnego ducha. Dotychczas uprawiaem mio tylko w krzakach i w ciemnoci. Ale ta szlachetna dama zaprowadzia mnie na puchowe poduszki i zapalia wiece wok oa, tak eby nie uszed jej najmniejszy drobiazg. Anna Notaras poczerwieniaa. Wargi jej zaczy dre. Dlaczego mwisz mi o tym? zapytaa. To niepodobne do ciebie. Nie podejrzewaam ciebie o to. Dlatego, e ci podam powiedziaem. Pocig cielesny nie jest moe mioci, ale nie ma mioci bez pocigu cielesnego. Zwr jednak uwag, e tak nie mwiem, kiedymy byli sami z sob i bya w mojej mocy. Nie, nie, nie wbiaby mi sztyletu, gdybym ci wwczas dotkn. Nie uczyniaby tego. Widz to po twoich oczach. Ale moje podanie jest czyste jak pomie. Sama mi podasz swj kwiat. Ja go nie uszczkn gwatem. Anno Notaras cignem Anno Notaras. O, jak ja ci kocham! Nie suchaj mnie, bo sam nie wiem, co mwi. Jestem tylko szczliwy. Czynisz mnie szczliwym. Bractwo wolnego ducha mwiem dalej. Uznaj oni tylko cztery ewangelie. Odmawiaj chrztu. Wszelka wasno jest wsplna. Znajduj si pord biednych i pord bogatych, take tam, gdzie nie mona si ich spodziewa. Poznaj si nawzajem po tajemnych znakach. S we wszystkich krajach pod rnymi imionami. Take wrd derwiszw. Im to zawdziczam ycie. Dlatego wziem udzia w wojnie we Francji, gdy wielu z nich przyczyo si do Dziewicy. Ale gdy skoczyem dwadziecia cztery lata, odszedem od nich. Ich fanatyzm i nienawi byy gorsze ni wszelka inna nienawi. Odtd chodziem wieloma drogami. A potem odszede od wszystkiego, eby si oeni rzeka uszczypliwie. To ju wiem. Opowiedz take o swoim maestwie i jaki bye szczliwy. Moe jeszcze szczliwszy ni w basenie kpielowym z nag kobiet, co? Opowiadaj! Nie wstyd si. Przypomniaa mi si upalna Florencja, te wody rzeki i spalone na brz wzgrza. Moja rado zgasa. Opowiadaem ci ju przecie o Florencji i Ferrarze odrzekem. O tym, jak najbardziej uczeni mowie naszych czasw spierali si o par liter przez cae dwa lata. Czemu si wykrcasz, Johannesie Angelosie przerwaa mi. Czy tak ci jeszcze boli myl o twoim maestwie? Jak rozkosz jest sprawia ci bl, tak jak ty mi sprawiae bl. Dlaczego musimy zawsze mwi tylko o mnie? odparem niechtnie. Dlaczego nie moemy mwi o tobie? Podniosa gow, jej brzowe oczy zabysy. Jestem Anna Notaras rzeka. To wystarczy. Nic innego nie mona o mnie powiedzie. Miaa suszno. ya swoim yciem pod ochron murw paacu i ogrodw nad Bosforem. Noszono j w lektyce, by brud ulicy nie splami jej trzewikw. Uczyli j starzy filozofowie. Z roztargnieniem przerzucaa karty starych foliantw, ogldajc ich pomienne malunki w kolorze zota, bkitu i cynobru. Jest Ann Notaras. Zostaa wychowana na maonk cesarza. Nie mona o niej nic innego powiedzie. Nazywaa si pani Ghita zaczem. Mieszkaa przy uliczce, ktra prowadzia do klasztoru franciszkanw. W szarej cianie jej domu byo jedno tylko zakratowane okno i okute elazem drzwi. Za zakratowanym okienkiem mieszkaa w izbie skromnej jak cela mniszki. Przez cay dzie odmawiaa gono modlitwy. piewaa psalmy i krzykliwym gosem obrzucaa przez okno obelgami przechodniw. Twarz miaa przeraajc. Przesza jak chorob, ktra czynia jej twarz dziobat i martw. Bya jak brzydka maska. Tylko jej oczy miay ycie. Dla spdzenia czasu chodzia czsto na zakupy do miasta, zabierajc wtedy z sob czarn niewolnic, ktra niosa jej koszyk cignem. Przywdziewaa zawsze paszcz uszyty z kolorowych szmatek, a jej nakrycie gowy i paszcz byy tak obwieszone maymi

42

podobiznami witych i witymi medalikami, e ju na odlego rozlegao si wok niej pobrzkiwanie. Idc umiechaa si i mruczaa co pod nosem do siebie. A gdy kto stan i patrzy na ni, wpadaa w furi i obsypywaa go okropnymi obelgami. Nazywaa siebie baznem boym. Franciszkanie ochraniali j, gdy bya bogat kobiet. Krewni pozwalali jej y, jak chciaa, poniewa bya wdow i jej majtek by bezpiecznie ulokowany w prowadzonym przez nich handlu wen i przedsibiorstwach bankowych. Wszyscy we Florencji znali j, z wyjtkiem mnie, ktry byem obcym. Nie, nie wiedziaem o niej nic, gdy si poznalimy zapewniem. Zobaczya mnie pewnego dnia na Ponte Vecchio i zacza i za mn. Mylaem, e jest szalona. Chciaa mi wmusi prezent, ma statuetk z koci soniowej, ktr podziwiaem na jednym ze straganw. Nie, nie potrafisz tego zrozumie. Jake mgbym ci wytumaczy, co zaszo midzy nami. Byem jeszcze mody. Miaem dwadziecia pi lat. Stanem u progu mojej mskoci. Ale nie miaem ju adnych nadziei. Rozczarowany, zaczem nienawidzi czarnych kapturw i brodatych twarzy Grekw. Nienawidziem okrgej gowy i potnego cielska Bessariona. Zapachu pergaminu i inkaustu. Tam gdzie mieszkaem, budziem si co rano w smrodzie potu, brudu i odchodw. Byo rozpalone upalne lato. W Ferrarze przeyem zaraz i mio. Obecnie nie wierzyem ju w nic. Nienawidziem nawet siebie samego. Niewolnictwa, kajdan, wizienia ciaa. Ale czy ty moesz to zrozumie? Zaprosia mnie do siebie do domu cignem. W jej celi mniszki bya drewniana prycza, na ktrej sypiaa, woda w glinianym dzbanku i cuchnce resztki jedzenia na pododze. Ale za cel miaa wiele piknie i wspaniale urzdzonych izb i otoczony murem ogrd z szemrzc wod, zieleniejcymi drzewami i klatkami wiergoccych ptaszkw. Tak samo jej bekot i chichot kry mdro zrozpaczonej kobiety, ktra z blu zrobia z siebie bazna boego. Jako moda bya bardzo pikn mwiem dalej bogat i szczliw kobiet. Ale jej m i dwoje dzieci umarli w cigu kilku dni od tej samej zarazy, ktra zniszczya jej pikno. Poznaa krucho ywota ludzkiego i t straszliw niepewno, ktra czyha za wszelkim pozornym szczciem. Jakby na urgowisko Bg powali j na ziemi i wcisn jej twarz w boto. Przypuszczalnie przez jaki czas bya umysowo chora, potem jednak, jak wyzdrowiaa, dalej zachowywaa si w taki sam sposb. Czynia tak z rozpaczy i buntu wobec Boga i ludzi. Blunia modlc si. Modlia si blunic. Spojrzenie jej oczu byo kujce i udrczone. Nie, nie wiem, czy rozumiesz to dobrze. Miaa najwyej trzydzieci pi lat, ale twarz robia z niej wysuszon star kobiet. Wargi miaa spkane, a gdy mwia, w krwawicych kcikach ust zbieraa si piana. Ale jej oczy! Anna Notaras spucia wzrok i suchajc zaciskaa mocno splecione palce. wiato dzienne rozarzao czarne i czerwone figury na dywanach. Eunuch w kcie wyciga ku nam pomarszczon i poszarza twarz, patrzc to na mnie, to na ni i mruczc usiowa odczyta sowa z moich warg. Mwiem dalej: Daa mi je i pi, oczyma chona moj twarz. Gdy j odwiedziem kilka razy i porozmawiaem z ni, zrodzio si we mnie niewypowiedziane wspczucie. Wspczucie nie jest mioci, Anno Notaras. Ale czasem mio moe by wspczuciem, gdy czowiek swoj bliskoci zmiuje si nad innym czowiekiem. Pamitam te, e jeszcze nie wiedziaem, i jest bogata. Domylaem si tylko, e musi by dosy zamona, gdy franciszkanie chronili j. Chciaa mi da now odzie. Kazaa j posa tam, gdzie mieszkaem, a wraz z ni kiesk pen srebrnych monet. Ale ja nie chciaem przyjmowa jej darw. Nawet eby sprawi jej rado. Potem pewnego dnia pokazaa mi swj portret z modoci. Zobaczyem, jaka kiedy bya, i zrozumiaem j wreszcie. Bg rozbi jej szczcie doszcztnie, a potem zamkn j w piekle wasnego jej ciaa. A kiedy spotkaa mnie na mocie, lepo si we mnie zakochaa i zacza mnie poda, cho nie waya si od razu przyzna do tego nawet przed sob. Tak, tak, wic dobrze ju, dobrze! wykrzyknem i fala gorcego wstydu uderzya mi do gowy. Spaem z ni, zlitowaem si nad ni moim ciaem, dlatego e sam nie przywizywaem do niego adnej wagi. Dzieliem z ni jej pieko i sdziem, e wywiadczam dobro. Trzy noce byem u niej. A potem sprzedaem wszystko, co miaem, strj pisarza, nawet mojego Homera, rozdaem pienidze midzy ubogich i uciekem z Florencji. Dopki wyrok boski nie dosign mnie tej samej jesieni na grskiej drodze do Asyu zakoczyem. Pani Ghita udaa si w moje lady w lektyce. Miaa z sob ojca franciszkanina i biegego prawnika. Byem zaronity, brudny i rozczochrany. Kazaa mnie

43

umy i ogoli i odziaa w nowe szaty. Zostalimy polubieni w Asyu. Zasza ode mnie w ci. Uwaaa to za cud boy. I dopiero wtedy dowiedziaem si, kim bya i jak ptl Bg zarzuci na moj szyj. Jeszcze nigdy w yciu nie czuem si taki oguszony. Musiaem podnie si. Wyjrzaem przez zielonkawe okna na grone blanki muru od strony morza i na byszczce morze Marmara poza nimi. Ostrzeono mnie, bym nie wchodzi w adne zwizki z tym domem powiedziaem. Moe zamkn mnie za t wizyt w marmurowej wiey. Moe nie uratuje mnie nawet zacig u Giustinianiego. Ale i tak masz mnie ju w swojej mocy. Gdy o tej czci mego ycia nikt nic nie wie. Gdy oeniem si z ni, staem si jednym z najbogatszych ludzi we Florencji. Samo nazwisko sprawiao, e kady wekslarz, od Antwerpii do Kairu, od Damaszku do Toledo, kania mi si w pas. Nie chciaem nigdy wiedzie, ile musiaa zapaci mnichom i samemu papieowi za ochron siebie i majtku przed swymi krewniakami i za uzyskanie prawomocnoci naszego maestwa. Gdy ja sam nie miaem przecie nawet nazwiska. Dokumenty, ktre dotyczyy mego ojca i mego pochodzenia, znajdoway si u zotnika Gerolamo w Awinionie. On za przeczy, by kiedykolwiek je otrzyma. Ale jurysta zaatwi wszystko. Otrzymaem nowe nazwisko. Jean Ange popad w zapomnienie. Zrazu osiedlilimy si w jej dworku w Fiesole, dopki nie urodzi si nasz syn. Kiedy zapuciem brod i kazaem utrefi wosy, kiedy odziaem si jak szlachcic i zaczem nosi u boku miecz, nikt ju nie mg we mnie pozna ubogiego francuskiego pisarza z synodu kocielnego. Przez cztery lata wytrzymaem. Miaem wszystko, czego serce mogo zapragn. Sokoy do polowania, wierzchowce, ksiki. Wesoe towarzystwo i uczone rozmowy. Nawet Medyceusze tolerowali mnie. Ale nie ze wzgldu na mnie samego. Ja byem tylko ojcem mego synem. Mj syn by jednym z Bardich. A pani Ghita uspokoia si, zmienia si cakowicie po urodzeniu syna. Staa si pobon kobiet. Nie blunia ju wicej Bogu. Ufundowaa koci. Przypuszczalnie kochaa mnie. Ale najbardziej kochaa naszego syna. Cztery lata wytrzymaem. Potem wziem krzy, by pj za kardynaem Cesarinim na Wgry. Zostawiem dla mojej ony list i uciekem potajemnie. Czsto uciekaem potajemnie, Anno Notaras. Moja ona i syn myl, e polegem pod Warn. Ale nie opowiedziaem jej wszystkiego. Nie opowiedziaem, e przed podr na Wgry udaem si do Awinionu, zapaem zotnika Gerolamo za brod i przyoyem mu n do garda. Nie opowiedziaem o tym i nie miaem nigdy zamiaru opowiedzie. Jest to tajemnica tylko midzy Bogiem i mn, gdy Gerolamo nie umia czyta po grecku i nie odway si pokaza dokumentw nikomu, kto zna ten jzyk. C pozostao jeszcze do opowiedzenia: Moje maestwo byo zrzdzeniem boskim rzekem. Musiaem pozna najwiksze ziemskie bogactwa w caym ich blasku, eby mc z nich zrezygnowa. Zote kraty jeszcze trudniej skurszy ni wizienne kraty ksiek, rozumu i filozofii. Jako dziecko zamknito mnie w ciemnej wiey w Awinionie. Od tej pory ycie moje byo uciekaniem z jednego wizienia do drugiego. Ale teraz pozostaje mi tylko jedno. Wizienie mojego ciaa. Wizienie mojej wiedzy, mojej woli, mojego serca. Wiem jednak, e niebawem take z niego zostan uwolniony. To ju niedugo nastpi. Anna Notaras potrzsna lekko gow. Dziwny z ciebie czowiek powiedziaa. Nie rozumiem ciebie. Wzbudzasz we mnie lk. Lk jest tylko pokus odparem. Take od lku czowiek moe si wyzwoli. Podzikowa za wszystko, poegna si i odej. W przekonaniu, e nie ma nic innego do stracenia prcz swoich kajdan. C jednak posiada niewolnik? A ja? zapytaa cicho. Dlaczego przyszede do mnie? Wybr naley do ciebie odrzekem nie do mnie. Takie to proste. Zacisna mocno skrzyowane donie i potrzsna gwatownie gow. Nie, nie zaprzeczya. Nie moesz myle tego, co mwisz. Wzruszyem ramionami. Jak sdzisz, dlaczego opowiedziaem ci tyle o sobie? rzekem. Dla zabicia czasu czy eby sta si interesujcym w twoich oczach? Sdziem, e znasz mnie lepiej. Nie, chciaem ci wykaza, e nie ma adnego znaczenia to, w co wierzysz ani w czym ci wychowano. Bogactwo i ubstwo, wadza i strach, honor i haba, wiedza i gupota, brzydota i pikno, dobro i zo nic nie ma znaczenia samo przez si. Jedynie wane jest to, co chcemy zrobi z siebie i czym chcemy by. Jedynym prawdziwym grzechem

44

jest zdrada: zna prawd i nie dotrzyma jej wiary. Sam pozbyem si wszystkiego. Jestem niczym. Dla mnie jest to czym najwikszym, co czowiek moe osign. To spokojne poczucie mojej mocy i mojego krlestwa. Nic innego nie mam do zaofiarowania. Wybr naley do ciebie. Wzburzya si. Zacisna poblade wargi. W jej brzowych oczach pojawia si zimna nienawi. Nawet ona nie bya ju pikna. No a ja? zapytaa jeszcze raz. Czego waciwie chcesz ode mnie? Kiedy ujrzaem twoje oczy, wiedziaem, e czowiek mimo wszystko potrzebuje drugiego czowieka odparem. Nie oszukuj si sama. I ty to wiesz. Co takiego zdarza si tylko raz. Niektrym nie zdarza si to nigdy. Opowiedziaem ci o sobie, eby wykaza, e wszystko, co do tej pory miaa i co jak sdzia, posiadasz, jest tylko urojeniem i niepewnoci. Niczego nie stracisz, jeli si tego wyrzekniesz. Kiedy Turcy tu przyjd, bdziesz musiaa straci duo. ycz ci, eby ju przedtem w swym sercu wyrzeka si wszystkiego, co i tak musisz straci. Sowa! wykrzykna i zacza dre. Sowa, sowa, tylko sowa! I ja mam ju do sw rzekem. Ale nie mog wzi ci w ramiona, kiedy twj czcigodny eunuch patrzy na nas. Sama wiesz, e zrozumiaaby wszystko, gdybym wzi ci w ramiona. Wwczas nie potrzebowaaby ju wicej adnych sw. Jeste szalony powiedziaa cofajc si. Ale nasze oczy si spotkay. Tak samo jak pod kocioem Mdroci Boej. Nasze oczy patrzyy na siebie nagie. Anno, moja ukochana zaklem j. Nasz czas ucieka. Piasek przesypuje si daremnie. Kiedy zobaczyem ci pierwszy raz, znaem ci ju. To musiao si sta. Moe urodzilimy si ju raz przedtem na ziemi i spotkalimy si w poprzednim yciu. Moe urodzimy si jeszcze raz, by spotka si ponownie. Ale o tym nie wiemy nic. Tylko to jest pewne, e spotkalimy si teraz. e to musiao si sta. Niemniej moe to by nasza jedyna okazja. Jedyne miejsce i jedyna chwila w kosmosie, kiedy moemy si spotka. Dlaczego wic wahasz si ? Dlaczego oszukujesz siebie sam? Podniosa do, by zasoni oczy. Wrcia do domu. Do swoich dywanw, okien, porfirowej posadzki, do swego wasnego czasu. Do swego wychowania, swojej wiedzy. Ojciec stoi midzy nami rzeka cicho. Przegraem. I ja wrciem do czasu. Wypyn na morze powiedziaem. Dlaczego? Dlaczego? wzburzya si. I ty o to pytasz? Dlatego e ma do beznadziejnej polityki niezdarnego cesarza. Dlatego e nie zgina grzbietu przed sutanem tak jak Konstantyn. Prowadzi wojn, poniewa jest wojna. Dlaczego, pytasz. Dlatego e jest jedynym prawdziwym mczyzn w miecie, jedynym prawdziwym Grekiem. Nie ucieka si do pomocy acinnikw. Polega na sobie samym i na swoich dromonach. C mogem jej na to odpowiedzie? Susznie czy niesusznie, kochaa swego ojca. Jest przecie Ann Notaras. Dokonaa wic wyboru stwierdziem. Opowiesz o mnie ojcu? Tak odrzeka. Opowiem o tobie ojcu. Dobrowolnie wszedem w puapk. Nie powiedziaem nic wicej. Nie chciaem nawet patrze na ni. Ale i to musiao si sta.

15 lutego 1453 Flota powrcia wczoraj. Wszystkie pi dromonw. Proporce powieway. eglarze bili w bbny i grali na piszczakach. Mae brzowe armatki oddaway saluty. Ludzie biegli do portu i wymachiwali biaymi pachtami z murw. Dzi sprzedawano na targu tureckich niewolnikw. Rybakw, dugobrodych starcw, chudych chopcw, paczce kobiety, ktre usioway chowa twarze w rbkach ubogich szat. Wspaniae doprawdy zwycistwo odnis nad Turkami megaduks ukasz Notaras. Zdy on zaskoczy par wiosek na wybrzeu azjatyckim i wzi do niewoli mieszkacw. W innych wioskach ludno ucieka, ale on spali ich domostwa. Poeglowa a do Gallipoli i udao mu si zatopi turecki statek transportowy. Gdy wypyny na morze tureckie galery wojenne, zawrci do domu.

45

Co za triumf! Jakie hody oddawano greckim eglarzom! Jak lud wywoywa imi megaduksa, kiedy jecha konno do swego domu! Giustiniani i aciscy onierze znaleli si w jego cieniu. Sta si na jeden dzie bohaterem Konstantynopola. Ale na targu nie byo chtnych do kupowania tureckich niewolnikw. Nikt nie drwi ani nie ly jecw. Ciekawi rozpierzchli si szybko. Z zawstydzeniem spuszczano oczy na widok tych bezradnych, ubogich ludzi, ktrzy przeraeni czepiali si siebie nawzajem i dla dodania sobie otuchy mruczeli wersety Koranu.

18 lutego 1453 Z Adrianopola odpowiedziao echo. Sutan kaza odczyta list cesarza Konstantyna na dowd greckiego faszu i podepta go stopami. Jego gocy w sandaach okutych elazem zanieli posanie do wszystkich tureckich miast. Derwisze i kapani gosz zemst. Partia pokojowa zmuszona zostaa do milczenia. Mehmed bierze za wiadka take Zachd. Raz po raz Grecy amali zaprzysione obietnice i porozumienia, gdy tylko mieli korzystn okazj. Oddajc swj koci we wadz papiea cesarz Konstantyn zerwa ostatnie wzy przyjani midzy Turkami i Grekami. Jego jedynym zamiarem jest podjudzi Zachd przeciwko Turkom. Faszywymi sowami i udan uczciwoci usiuje on wci jeszcze przesoni swoje zamiary. Ale osmaskie wioski, ktre stoj obecnie w pomieniach nad brzegami morza Marmara, owietliy i zdemaskoway jego krwawe plany agresji. dza podbojw Bizancjum jest zagroeniem caego naszego bytu. Podstpno i okruciestwo Grekw woa o zemst. By pooy kres ustawicznemu zagroeniu, by uwolni pastwo od wiecznie czyhajcego greckiego niebezpieczestwa, obowizkiem kadego prawowiernego jest stan do witej wojny. Ten, kto wci jeszcze bierze Grekw w obron, demaskuje si jako wrg pastwa. Niech wzniesie si karzcy miecz sutana do zemsty za mordowanych, drczonych, palonych ywcem i branych w niewol prawowiernych!" Aby usun resztki wahania, sutan kaza odczyta we wszystkich meczetach w zwizku z pitkowymi modlitwami nazwiska Turkw, ktrych zamordowali eglarze cesarza. Manewry floty day sutanowi Mehmedowi ostateczn bro, ktrej potrzebowa, by skruszy zacieky opr partii pokojowej i wielkiego wezyra Halila. Ten, kto jeszcze omiela si przeciwstawia obleniu, ryzykuje wasn gow. Nawet Halil, mimo e jest wielkim wezyrem i potomkiem dwch wielkich wezyrw, nie jest bezpieczny.

21 lutego 1453 W Pantokratorze dziej si cuda. W wilgotne poranki mga zagszcza si w krople wody na witych ikonach. Mnisi mwi, e to miertelny pot witych. Ktra z mniszek zakla si, e widziaa, jak Najwitsza Dziewica w Blachernach pacze krwawymi zami. Ludzie jej wierz, mimo e cesarz kaza kardynaowi Izydorowi i nieprawemu patriarsze Gregoriosowi, wesp z uczonymi filozofami, zbada obraz, i ci nie znaleli na nim adnych ladw krwi. Lud nie wierzy odstpcom. Jego nieuczone, fanatyczne trzymanie si pierwotnego wyznania wiary jest silniejsze ni kiedykolwiek. Modzi mnisi, rzemielnicy, mieszczanie i kupcy, ktrzy nie umieli odrni jednego koca miecza od drugiego, wicz si teraz karnie w uywaniu broni w grupach po dziesiciu i stu ludzi pod kierownictwem wyprbowanych wojakw Giustinianiego. Chc walczy o swoj wiar. Pon zapaem, by okaza si rwnymi acinnikom, gdy przyjdzie do walki. Zamierzaj utrzyma miasto. By moe ucz si oni napina uki, ale ich strzay fruwaj jak popadnie. Z zapaem biegn, by wbi oszczepy w zawieszone worki z sianem. Ale brak dowiadczenia czyni ich niezdarnymi. Paru z nich zacio si w nog, potykajc si o wasne paszcze. Jest jednak wrd nich kilku silnych mczyzn. Najlepiej nadawa si bd do rzucania kamieni z murw, gdy Turcy pjd do szturmu. Ochotnicy i ci, ktrych cesarz wezwa pod bro, nie mog wszyscy otrzyma hemw ani nawet skrzanych zbroi. A ci, ktrzy dostali hemy, zdejmuj je przy pierwszej

46

okazji z gw i narzekaj, e gniot ich i uwieraj w czoa. Rzemienie pancerzy wpijaj im si w ciao. W nagolenicach w ogle nie potrafi si porusza. Nie gani ich. Robi, co mog. Zostali wychowani do innych zawodw, w ufnoci do swoich murw bronionych przez cesarskich najemnikw. W otwartym polu jeden janczar w okamgnieniu poradziby sobie z dziesicioma takimi ochotnikami. Widziaem to po ich delikatnych biaych doniach, ktre tak cudownie umiej rzebi ko soniow. Widziaem oczy, ktre wyostrzya praca nad wycinaniem obrazw witych w karneolu. Mw, ktrzy umiej czyta i pisa, mw, ktrzy cieniutkimi pdzelkami maluj promienne inicjay w cynobrze i zocie w liturgicznych manuskryptach. To oni maj teraz uczy si ku i rba mieczem w nie osonite pachwiny, kierowa oszczep w twarz czowieka, wystrzeliwa strza w oko, ktre widzi niebo i ziemi. Zwariowany wiat. Zwariowane czasy. Z arsenau zabrano na mury nowo odlane mae hakownice, a take grube, kute elazne dziaa, poniewa cesarz nie ma rodkw na odlewanie ich z brzu. Niedowiadczeni rekruci boj si armat bardziej ni Turkw. Rzucaj si na ziemi i zatykaj domi uszy, gdy pada strza. Narzekaj, e oskot ich ogusza, a ogie z wylotw luf olepia. Na domiar nieszczcia zaraz pierwszego dnia pko mae elazne dziako i poszarpao na sztuki dwch ludzi.

24 lutego 1453 Giustiniani ma gotowy plan obrony. acinnikw dzieli on wedug obywatelstwa i przydziela na najbardziej wystawione na zagroenie odcinki murw i do bram. Wenecjanie i Genueczycy bd ze sob wspzawodniczy o saw. Nawet z Pery przybyo kilku modzikw, ktrzy zacignli si do oddziaw Giustinianiego. Ich sumienie nie mogo znie haby bezczynnoci w wojnie, ktra w ostatecznym rozrachunku rozstrzygnie o losach Zachodu. Giustiniani polega jedynie na acinnikach i na cesarskich puszkarzach i technikach. Inni Grecy stanowi tylko uzupenienie na murach. Ale s oni niezbdni. Sam mur ldowy, ktry jest najwikszy, mierzy przecie dziesi tysicy krokw i ma sto wie. Mur morski i mur portowy w potnym trjkcie obronnym s rwnie dugie, ale chyba nie bd tak zagroone. Port chroniony jest przez zachodnie okrty wojenne, ktre zdecydowanie gruj nad okrtami tureckimi. Murowi od strony morza Turcy nie mog chyba powanie zagrozi. Ogie grecki moe podpali ich lekkie okrty na odlego strzau z uku. Cesarscy technicy maj do tego specjalne pociski, podobne do maych latajcych armatek. Ale strzeg oni zazdronie swoich tajemnic wojennych i nie wydaj ich acinnikom. W kadym razie Giustiniani liczy si z tym, e waciwy bj bdzie si toczy wzdu muru ldowego. Porodku niego w dolinie Lykos jest brama w. Romana. Jej obron zastrzeg dla siebie i swoich zakutych w elazo Genueczykw. Std moe te najszybciej sa posiki do zagroonych punktw na murze. Ale ostateczny podzia si obronnych zalee bdzie od krokw przedsiwzitych przez sutana. Najgorszy popiech ju za nami. Mury wzmacnia si wci, wszystko jednak idzie planowo i kady zna swoje zadanie na cay dzie. Tak samo przebiegaj wiczenia z broni. Ale ogromny obszar miasta sprawia, e wyduaj si przerwy na posiki. Ochotnicy jedz w swoich domach. Giustiniani przesta nosi skrzane pludry, kaza sobie utrefni wosy w kunsztowne fale na sposb grecki, ufarbowa brod na czerwono i splata j w warkocze zot nitk. Nie maluje jednak kcikw oczu na niebiesko i ust na czerwono jak modzi greccy oficerowie z gwardii przybocznej cesarza. Ale obnosi si z wieloma rnymi zotymi acuchami na szyi i zacz czu si dobrze w greckim towarzystwie. Szlachetne damy z Blachern okazuj mu pochlebn uwag. Jest przecie silnym i rosym mczyzn, o gow wyszym ni wikszo Grekw. Poleruje swj pancerz do poysku. Na wieczr zmienia acuch protostratora, ktry da mu cesarz, na ametystowy naszyjnik, w nadziei, e ametysty uchroni go przed upiciem si.

47

Cesarz potwierdzi zot bull obietnic o oddaniu mu Lemnos jako lennego ksistwa, jeli uda mu si odeprze Turkw. Sam sygnet jest wart wiele bazantw, a cesarz wasnorcznie nakreli swj potrjny krzy na dokumencie. Megaduks ukasz Notaras po wyprawie przebywa zamknity w domu. Za rad Giustinianiego cesarz zakaza mu stanowczo wyrusza dalej na morze z dromonami. On ze swej strony rwnie stanowczo utrzymuje, e dziaa susznie, i obwinia cesarza o tch rzostwo i paszczenie si przed acinnikami. Da do zrozumienia, e oczekuje Giustinianiego na naradzie na temat obrony miasta i podziau zaogi. Jako megaduks i dowdca floty cesarskiej uwaa siebie za co najmniej rwnego stopniem Giustinianiemu, mimo jego rangi protostratora. Przede wszystkim jest naturalnie ciekaw, jakie miejsce Giustiniani przydzieli mu w planie obrony. I nie mona go pomin. Jest na to osobistoci zbyt wysoko postawion i wpywow. Ale aciscy kapitanowie maj mimo wszystko pen wadz nad swoimi okrtami i przyjmuj rozkazy wprost od cesarza. W rzeczy samej ma zatem Notaras pod swoim dowdztwem tylko te pi zmurszaych i powolnych dromonw. Nawet one tytularnie s cesarskie, jakkolwiek to megaduks kaza je naprawi i wyposay wasnym kosztem. Mimo popularnoci, jak osign, jest on w tych dniach bardzo samotnym czowiekiem, ten ukasz Notaras. Przynajmniej patrzc na sprawy z Blachern. Giustiniani daje mu czeka. Jest rycerzem szczcia, ktry zosta wyniesiony na protostratora, i przez to jeszcze bardziej wiadomy swej rangi ni dziedziczny wielki ksi. Ma wic taka straszliwie dziecinna rywalizacja panowa take midzy tymi mami? W gruncie rzeczy miasto jest cakowicie we wadaniu acinnikw i Grecy nie maj ju nad nim adnej wadzy, cho cesarz zdaje si tego nie rozumie. Port opanowany jest przez okrty aciskie. Zakute w elazo oddziay Giustinianiego i Wenecjan wadaj miastem i kluczowymi pozycjami na murach. Czy jest moliwe, e Giustiniani potajemnie knuje wielkie plany polityczne? Nawiza stosunki, take poprzez kobiety, z najbardziej wpywowymi proaciskimi Grekami. Jeli oblenie Turkom si nie uda i sutan Mehmed poniesie porak, jeeli floty papieska i wenecka z aciskimi oddziaami pomocniczymi zd na czas, Konstantynopol stanie si chyba niczym innym, jak tylko aciskim punktem oparcia dla zdobycia handlu na Morzu Czarnym i podbicia rozszczepionego pastwa tureckiego. Uni ju ogoszono. Czyby cesarstwo jeszcze raz miao sta si aciskie, mimo e greckiemu marionetkowemu cesarzowi pozwolono by zasiada dalej na tronie? Czy zwycizca pokornie zadowoli si tym, e zostanie wasalem na Lemnos? Moja grecka krew nie wierzy ju, e co jest takie, jak si wydaje. Nosz wtpliwoci we krwi nawykej od tysica lat do intryg politycznych. Z dnia na dzie opada ze mnie w strzpach moja acisko. Jestem synem mego ojca. Krew wraca do domu.

25 lutego 1453 Wyglda na to, e strach opanowa miasto. Ludzie stali si maomwni i zezuj podejrzliwie na siebie nawzajem. W kocioach mnstwo modlcych si. Bogacze pakuj mienie do skrzy, zakopuj cennoci do ziemi, chowaj skarby w studniach i zamurowuj sklepienia piwniczne. Niejeden archont chodzi z domi popuchnitymi od pracy, do ktrej nie przywyk, ma w spojrzeniu bysk wiadomoci winy, a na rkawach wiele mwice plamy od murarskiej zaprawy. Co si dzieje powiedzia dzi mj suga Manuel. Wida to, sycha to, czu to wchem. Ale co to jest, nie wiem. Powiedz, panie. Take i ja czuj co obcego w powietrzu. W porcie panuje niepokj. odzie pywaj od okrtu do okrtu. Wenecka Rada Dwunastu odbywa posiedzenia za zamknitymi drzwiami. 26 lutego 1453 Zdyem ju rozebra si, kiedy mj suga Manuel oznajmi mi, e mody grecki chopak pyta o mnie. Nie chciao mi si wsta z ka. Byem mczony. Chopak wszed nie zginajc si w ukonie i rozejrza si ciekawie wokoo, marszczc nos od zapachu skry, papieru, laku i rodkw do czyszczenia metalu.

48

Poznaem go. Widziaem go na koniu w Hipodromie. By to najmodszy z braci Anny Notaras. Ogarn mnie chd. Gwatowny wiatr na dworze trzaska okiennicami. Na dworze jest ciemno odezwa si chopak. Niebo jest pochmurne. Z trudem widzi si wasn rk. Ma siedemnacie lat, jest piknym modziecem, wiadomym swej urody i znakomitego pochodzenia, ale w ujmujcy sposb. By bardzo ciekawy mojej osoby. Ucieke wszak od Turkw cign. Wiele si mwi o tobie w miecie. Take i mnie pokazywano ci raz, kiedy przejedae konno. Ojciec mj chciaby si z tob zobaczy, jeli nie byoby to dla ciebie zbyt uciliwe. Odwrci wzrok: Jak powiedziaem, noc jest ciemna. Nikt nie moe zobaczy wasnej rki. Niechtnie wychodz w ciemnoci odparem. Ale naturalnie nie mog nie usucha rozkazu twego ojca. To wcale nie jest rozkaz odrzek. Jake mgby mj ojciec ci rozkazywa? Przecie zacigne si do Giustinianiego. Ojciec mj nie chce spotka si z tob jako onierz. Bdziesz jego gociem. Moe jego przyjacielem. Moesz mie dla niego cenne informacje. Zastanawia si, dlaczego go unikasz, i jest ciebie ciekaw. Ale naturalnie nie chce ci sprawia adnych przykroci, jeli uwaasz, e najlepiej bdzie nie przyj. Mwi ywo i wesoo, by ukry, jak by zakopotany zadaniem, ktre otrzyma. By otwartym i pocigajcym modziecem. I on te nie wychodzi chtnie w ciemnoci. Dlaczego ojciec jego uwaa to proste zaproszenie za tak tajne, e nie ufa nawet sugom, lecz posa po mnie wanie syna? Jagni ofiarne pomylaem. Dobrze wyronity kozioek na otarzu dzy wadzy. A wic w razie potrzeby gotw jest powici nawet wasnego syna. By bratem Anny Notaras. Umiechnem si do niego yczliwie i lekko musnem doni jego rami, gdy ju si odziaem. Wzdrygn si i zaczerwieni, ale umiechn si w odpowiedzi. Nie wzi mnie wic za mczyzn niskiego rodu. Pnocny wiatr d w nocy, odbiera nam dech i przyciska odzie mocno do ciaa. Byo ciemno cho oko wykol. Midzy mkncymi po niebie chmurami przebyskiwao od czasu do czasu czarne niebo usypane gwiazdami. ty pies szed za mn, mimo e nakazaem mu zosta w domu. Ale wymkn si za mn w ciemno. Wziem od Manuela latarni i podaem j chopcu. Trudno mu byo to przekn, ale mimo to owietla nam drog nie szemrzc. Za kogo mnie bra? Przez ca drog towarzyszy nam pies, jak gdyby po to, by czuwa nade mn nawet wbrew mojej woli. W paacu Notarasa byo ciemno. Weszlimy przez tylne drzwi w rogu koo muru od strony morza. Nikogo nie byo wida. A jednak noc bya jakby pena ukrytych spojrze. Szumicy, jczcy wiatr mwi do mnie, ale jego sw nie mogem rozrni. Szumiao mi te w gowie. Tak jakby ten gwatowny wiatr mnie oszoomi. W korytarzach byo miertelnie cicho. Ciepe powietrze owiewao nas. Weszlimy na schody. W izbie, do ktrej mnie zaprowadzono, znajdowa si pulpit do pisania, pira, papier i due, piknie oprawne ksigi. Przed ikon z Trzema Krlami pona lampa z pachnc oliw. Jego gowa bya pochylona jakby od cikiej troski. Nie umiecha si. Przyj moje pozdrowienia jako oczywicie mu naleny dowd czci. Do syna powiedzia tylko: Nie potrzebuj ju ciebie. Modzieniec poczu si uraony, ale stara si tego nie okazywa. By bardzo ciekawy, co mielimy sobie nawzajem do powiedzenia. Skoni ujmujco pikn gow, yczy mi dobrej nocy i opuci komnat. Gdy tylko chopak poszed, ukasz Notaras oywi si, przyjrza mi si badawczo i rzek: Wiem wszystko o tobie, panie Johannesie Angelosie. Dlatego te zamierzam mwi otwarcie. Zdaem sobie spraw, e wie o moim greckim pochodzeniu. Nie byo to samo w sobie zaskakujce. Mimo to dotkno mnie mocno. Chcesz mwi otwarcie odparem. Tak mwi tylko ten, kto zamierza ukry swoje myli. Czy odwaysz si by otwartym choby tylko przed samym sob? Bye doradc sutana Mehmeda powiedzia. Ucieke z jego obozu w jesieni. Czowiek, ktry osign takie stanowisko, nie robi tego bez jakiego zamiaru. To o twoje zamiary teraz chodzi, megaduksie odrzekem.

49

 Nie o moje. Nie wezwaby mnie tutaj potajemnie, gdyby nie sdzi, e mog by uyteczny dla twoich zamiarw. Zrobi niecierpliwy ruch rk. I on nosi sygnet duy jak do dziecka. Rkawy zielonego wierzchniego paszcza sigay mu do okci. Rkawy paszcza pod spodem byy z haftowanego zotem purpurowego jedwabiu, jak u cesarza. Ty sam od pocztku szukae kontaktu ze mn mwi. Bye bardzo ostrony. To rzecz zrozumiaa i suszna. Zarwno z twego wasnego, jak i z mojego punktu widzenia. Bardzo sprytne byo z twojej strony, e jakby przypadkiem zaware znajomo z moj crk. Potem odprowadzie j do domu jeszcze raz, kiedy zgubia swoj towarzyszk. Gdy byem na morzu, odwaye si przyj tutaj w biay dzie. Chciae przecie tylko spotka si z moj crk. To byo bardzo chytre. Przyrzeka opowiedzie ci o mnie przyznaem. Moja crka jest w tobie zakochana umiechn si. Nie wie, kim jeste, i nie domyla si twoich zamiarw. Jest wraliwa i dumna. Nie wie nic. Rozumiesz. Jest bardzo pikna rzekem. Megaduks zby ruchem rki moje sowa. Stoisz chyba ponad tego rodzaju pokusami. Moja crka nie jest dla ciebie. Nie bd tego taki pewny, megaduksie odparem. Po raz pierwszy pozwoli sobie na to, by uda zdziwienie. Czas pokae, jak si to wszystko skoczy rzek. Twoja gra jest zbyt trudna i niebezpieczna na to, by miesza do niej kobiet. Moe tylko dla pozoru. Inaczej nie. Chodzisz po ostrzach mieczy, Johannesie Angelosie. Nie moesz sobie pozwoli na zachwianie si. Duo wiesz, megaduksie owiadczyem. Ale mnie nie znasz. Duo wiem przyzna. Wicej, ni sdzisz. Nawet namiot sutana nie jest bezpiecznym miejscem do rozmw. Nawet tam s uszy. Wiem, e nie rozstae si z sutanem w gniewie. Wiem, e da ci wielki dar w szlachetnych kamieniach. Niestety, wie o tym take bazyleus i jego stranik pieczci, Frances. Dlatego kady twj krok, odkd przybye do Konstantynopola, jest nadzorowany. Nie chc wiedzie, ile musiae zapaci, eby wpisano ci na list zacigw Giustinianiego. Wszystkich acinnikw mona kupi. Ale nawet Gius-tiniani nie moe ci ochroni, jeli popenisz najmniejszy bd. Rozoy znowu rce. To mieszne powiedzia. Tylko autorytet sutana Mehmeda chroni ci. Tu w Konstantynopolu. Tak nisko upad ostatnio Rzym. Nie wa si podnie rki na ciebie, bo nie dowiedzieli si, jakie s twoje zamiary. Masz suszno odparem. To doprawdy mieszne. Nawet po tym, jak uciekem od sutana i zdradziem go, chroni mnie jeszcze jego moc. Odczuwam to w kadej chwili. yjemy w zwariowanym wiecie. Umiechn si wskimi wargami. Nie jestem tak szalony, bym sobie wyobraa, e odwaysz si odsoni swoje zamiary nawet przede mn. Jestem przecie Grekiem. I nie jest to te konieczne. Mj wasny rozum mwi mi, e po zdobyciu miasta w kadym razie osigniesz jeszcze wysze stanowisko w subie u sutana ni poprzednio. Jeli nie otwarcie, to potajemnie. Dlatego porozumienie, wicej nawet wsppraca midzy nami, w pewnych granicach, mogaby by z poytkiem dla nas obu. Przyglda mi si pytajco. To ty tak mwisz odrzekem ostronie. Istniej tylko dwie moliwoci cign. Albo oblenie si uda i sutan zdobdzie Konstantynopol szturmem. Albo te nie uda si i wtedy staniemy si lennem aciskim na zawsze. Wsta i podnis gos prostujc grzbiet: Raz ju przeylimy panowanie acinnikw. Trwao ono przez jedno pokolenie i Konstantynopol nawet po trzystu latach nie mg si potem podnie. acinnicy to rabusie, bardziej bezwzgldni ni Turcy, i sfaszowali prawdziw wiar. Turcy pozwol nam przynajmniej zachowa nasz wiar i nasze odziedziczone obyczaje. Dlatego sama Panaghia stoi tym razem po stronie Turkw, cho pacze krwawymi zami nad nasz saboci. Nie do tumu przemawiasz, megaduksie przypomniaem. Odpowiedzia na to z naciskiem:

50

 Nie zrozum mnie le. Przede wszystkim nie zrozum mnie le. Jestem Grekiem. Bd bi si o moje miasto, dopki bdzie jaka nadzieja na jego niezawiso. Ale nigdy nie pozwol popa Konstantynopolowi we wadz acinnikw. Nie oznaczaoby to niczego innego, jak tylko mordercze boje, dziesiciolecie po dziesicioleciu, w ktrych stalibymy si przedmurzem Europy z poytkiem dla acinnikw, i przez to wyczerpayby si nasze ostatnie siy. Jestemy znueni Europ, mamy do acinnikw. W porwnaniu z aciskimi barbarzycami nawet Turcy s narodem kulturalnym dziki swemu dziedzictwu arabskiemu i perskiemu. Potga sutana doprowadzi Konstantynopol do nowego rozkwitu. Na granicy midzy Wschodem i Zachodem Konstantynopol jeszcze raz panowa bdzie nad wiatem. Sutan nie da, ebymy wyrzekli si naszej wiary, tylko ebymy yli w przyjani i pojednaniu z Turkami. Dlaczego nie mielibymy wesp z nimi podbi wiata i natchn ich ywotnoci nasz prastar greck kultur? Niech wic zrodzi si trzeci Rzym. Rzym sutanw, gdzie Grecy i Turcy bd sobie brami i szanowa bd wzajemnie swoj wiar. Twoje marzenie jest wzniose rzekem. Nie chc bynajmniej oblewa zim wod aru twego serca, ale marzenia s tylko marzeniami. Trzymajmy si rzeczywistoci. Nie znasz Mehmeda. Ale pragniesz, eby twoje miasto zostao zdobyte i popado w jego moc. Nie pragn tego odpar wiem, e Konstantynopol padni e. Nie na darmo jestem strategiem. ywy pies jest lepszy ni nieywy lew cign. Cesarz Konstantyn wybra sobie wasny los, gdy inaczej nie potrafi dziaa. Bez wtpienia bdzie szuka mierci na murach, gdy zobaczy, e wszystko stracone. Ale w jaki sposb nieywy patriota moe przynie korzy swojemu ludowi? Jeli jest moim przeznaczeniem polec, polegn na murach Konstantynopola. Lecz wol zachowa ycie, by mc dziaa dla dobra mego ludu. Czas Paleologw przemin. Sutan bdzie jedynym cesarzem. Ale by rzdzi Grekami i prowadzi sprawy greckie, potrzebuje on greckich mw. Bdzie to nieuniknione po zdobyciu miasta. Wtedy musi obsadzi take i najwysze godnoci ludmi obeznanymi ze sposobem rzdzenia i prac rzdow. I dlatego Konstantynopol potrzebuje patriotw, ktrzy kochaj swj lud, ktrzy kochaj spadek po dawnej Grecji bardziej ni wasny zawd. I jeli mog suy mojemu narodowi jak pies, nie potrzebuj mierci lwa. Musz tylko umie przekona sutana o mojej dobrej woli. Gdy na murach rozlegnie si woanie: Miasto jest stracone!", wtedy przyjdzie moja chwila: ujm los mego ludu w swoje rce i poprowadz go we waciwym kierunku. Umilk i patrzy na mnie z nadziej. Twoja mowa bya duga, pikna, przekonywajca i przynosi ci wielk chwa odrzekem. Wprawdzie spadek po dawnej Grecji obejmuje take Leonidasa i Termopile, ale ja rozumiem, o co ci chodzi. Chcesz przekona sutana o twojej dobrej woli. Ale czy nie dae mu jeszcze tego dostatecznie jasno do zrozumienia? Stane na czele przeciwnikw unii cignem. Podsycae nienawi do acinnikw i inne spory w miecie i przez to osabie jego obron. Wypyne na morze, by przez bezmyln wypraw upiecz dokona prowokacji, ktrej sutan tak bardzo potrzebowa. Dobrze. Dlaczego wic nie napiszesz wprost do sutana i nie zaofiarujesz mu swoich usug? Odpowiedzia: Wiesz dobrze, e m na moim stanowisku nie moe tak postpi. Jestem Grekiem. Musz bi si o moje miasto, nawet jeli wiem, e walka ta bdzie daremna. Ale zachowuj sobie prawo, by dziaa stosownie do okolicznoci dla dobra mojego narodu. Dlaczego lud mj ma umrze albo popa w niewol, jeli mog temu zapobiec? Nie znasz Mehmeda powtrzyem. Moje nieprzejednanie zdawao si go kopota. Nie jestem zdrajc powiedzia. Jestem tylko politykiem. Ty i sutan musicie to zrozumie. Wobec mojego ludu, mego sumienia i trybunau boskiego odpowiadam za moje postpki i przemawiam nie obawiajc si oszczercw. Mj rozum polityczny mwi mi, e m taki jak ja bdzie potrzebny w chwili dziejowej. Moje motywy s czyste i niesamolubne. Lepiej, eby mj nard przey w jakiej formie, ni eby zgin. Duch Grecji, jej kultura i wiara to nie tylko mury Konstantynopola, paac cesarski, forum, senat i archontowie. S to jedynie zewntrzne formy, a formy mog zmienia si z czasami, jeli duch pozostaje. Powiedziaem: Boski i polityczny rozum to dwie rne rzeczy.

51

Poprawi mnie: Jeli Bg da czowiekowi zdolno politycznego mylenia, to jest take Jego zamiarem, eby czowiek z niej korzysta. Mwie dostatecznie wyranie, megaduksie ukaszu Notarasie rzekem gorzko. Kiedy Konstantynopol padnie, ludzie twego pokroju rzdzi bd na wiecie. Mog zapewni ci, e sutan Mehmed zna twoje stanowisko i przypisuje twoim motywom tak warto, na jak one zasuguj. Bez wtpienia powiadomi on ciebie w odpowiednim momencie tak czy inaczej o swojej woli i zawiadomi ci, w jaki sposb moesz najlepiej suy mu podczas oblenia. Schyli lekko gow, jak gdyby uzna mnie za posaca Mehmeda, a moje sowa za jego posanie. Do tego stopnia czowiek jest niewolnikiem swoich pragnie. Jego napicie ustpio i zrobi przyjazny gest obu rkami, gdy chciaem odej. Nie, nie odchod jeszcze prosi. Rozmawialimy z sob wysoce formalnie. Pragnbym take pozyska twoj przyja. Suysz przecie panu, ktrego wol, stanowczo i dalekowzroczno wysoko powaam mimo jego modych lat. Podszed spiesznie do stou, nala wina do dwch pucharw i wrczy mi jeden. Nie przyjem go. Piem ju twoje wino rzekem. Wesp z tw pikn crk wypiem puchar wina w twoim domu. Pozwl mi tym razem zachowa chodn gow. Nie przywykem do wina. Umiechn si i mylnie wytumaczy sobie moj odmow. Nakazy i zakazy Koranu maj swoje dobre strony powiedzia z oywieniem. Nie wtpi, e Mahomet by wielkim prorokiem. W naszych czasach kady mylcy czowiek uznaje zalety obcych religii, nawet jeli trzyma si swojej wasnej. Potrafi zrozumie chrzecijan, ktrzy dobrowolnie przeszli na islam. Szanuj wszelkie uczciwe przekonania w sprawach wiary. Nie nawrciem si na islam odparem. Z ostrzem miecza przyoonym do karku zachowaem swoj chrzecijask wiar. Nie jestem obrzezany. Ale mimo wszystko wolabym zachowa chodn gow. Spochmurnia na nowo. Poza tym zapewniam ci, e porzuciem sub u sutana, i czyni to ponownie rzekem lekko. Przybyem do Konstantynopola, eby umrze za to miasto. adnych innych zamiarw nie mam. Dzikuj ci za twoje zaufanie i nie naduyj go. Kady ma prawo snu polityczne kalkulacje. To nie jest adne przestpstwo. Sam odpowiadasz za to, co dzieje si w twojej gowie. Nikt nie moe ci o to oskary. Dopki to si dzieje tylko tam. Bez wtpienia take cesarz Konstantyn i jego doradcy liczyli si z moliwoci takich kalkulacji. Bd zatem ostrony jak dotychczas. Odstawi swj puchar nie umoczywszy w nim ust. Nie ufasz mi dostatecznie powiedzia z wyrzutem. Masz naturalnie swoje wasne zadania, ktre mnie nie obchodz. Bd wic i ty ostrony. Moe zechcesz spotka si ze mn znowu, kiedy uznasz, e czas dojrza. Wiesz, jakie jest moje stanowisko. Wiesz, czego mona ode mnie oczekiwa. Ale powiedziaem ci te, czego nie warto ode mnie oczekiwa. Jestem Grekiem. Bd walczy o moje miasto. Tak jak i ja odrzekem. Przynajmniej to mamy wsplne. Obaj zamierzamy walczy, mimo i wiemy, e Konstantynopol padnie. Nie spodziewamy si ju cudu. Czas jest stary powiedzia. Czas cudw przemin. Bg nie wkracza ju. Ale jest wiadkiem naszych myli i naszych czynw. Odwrci si do witych Trzech Krli i wonnej lampy i podnis rk do przysigi. Na Pana Boga i Jego jedynego Syna, na Ducha witego, na wit Matk Bosk i na wszystkich witych przysigam, e moje zamiary s niesamolubne i mam na celu tylko dobro mojego ludu. Nie d do wadzy. Wszystko to jest dla mnie cikim dopustem. Ale dla przyszoci mojego rodu, mojego plemienia, mojego miasta musz dziaa tak, jak zamierzam. Zoy t przysig z takim przekonaniem, e musiaem mu wierzy. Nie by tylko wyrachowanym politykiem. Wierzy naprawd, e postpuje susznie. Znosi obelgi, jego wraliwa duma bya zraniona, nienawidzi acinnikw, zosta odsunity na bok. Dlatego stworzy sobie wasn wizj i wierzy w ni. Twoja crka rzekem Anna Notaras. Czy pozwolisz, ebym jeszcze j zobaczy?

52

 Na co by to si przydao? zapyta zaskoczony. Wzbudzioby to tylko niepotrzebn sensacj. Jake mogaby pokazywa si w towarzystwie czowieka, ktrego wszyscy podejrzewaj, e jest tajnym wysannikiem sutana. Nie siedz jeszcze w marmurowej wiey rzekem. Jeli Giustiniani bawi si w towarzystwie wysokich dam w Blachernach, dlaczeg ja nie miabym okazywa swoich wzgldw crce megaduksa. Crka moja musi uwaa na swoj opini gos jego by chodny i niechtny. Czasy si zmieniaj powiedziaem. Wraz z acinnikami przychodz swobodniejsze zachodnie formy obcowania. Twoja crka jest dorosa i wie sama, czego chce. Dlaczego nie mgbym kaza piewakom i lutnistom zabawia jej. Dlaczego nie mgbym jecha konno obok jej lektyki do kocioa. Dlaczego nie mgbym zaprosi jej na przejadk dk w porcie w soneczny dzie? Twj dom jest ponury. Dlaczego nie miaby jej pozwoli radowa si i mia, zanim zaczn si dni prby? Co masz przeciw temu, megaduksie? Rozoy rce. Za pno powiedzia. Lada dzie wysyam moj crk z miasta. Spuciem gow, by ukry twarz. Wiedziaem o tym. Mimo to kipiaem z goryczy z powodu tej straty. Jak chcesz rzekem. A jednak zamierzam spotka si z twoj crk jeszcze raz, nim wyjedzie. Rzuci mi szybkie spojrzenie swoich duych byszczcych oczu. Nabray one roztargnionego wyrazu, jak gdyby przez chwil rozwaa pewne moliwoci, ktrych poprzednio nie wzi w rachub. Ale potem jeszcze raz zrobi odmowny ruch rk i spojrza ku oknu, jakby usiowa wyjrze na morze przez zasaniajce szyby okiennice. Za pno powtrzy. Ubolewam nad tym, ale myl, e statek ju odpyn. Dzi w nocy wiatr jest najpomylniejszy. Ju dzi po poudniu przewieziona zostaa potajemnie odzi na statek kreteski ze swoimi rzeczami i sucymi. Odwrciem si i odszedem na wp lepiony zami, porwaem moj latarni z haka przy wejciu, niezdarnie otwarem drzwi i wypadem w ciemno. Wiatr wy, morze szumiao po drugiej stronie muru, fale opryskiway wzmocnione palami nabrzee. Sztorm przyciska mi paszcz mocno do ciaa i wypiera ze mnie dech. Cae moje opanowanie zniko. Odrzuciem w gniewie od siebie migajc latarni, tak e poleciaa ukiem przez ciemno, stuka si ze szczkiem i zgasa. Uratowao mi to ycie. Mj anio czuwa. I mj pies. N wisn, wlizn si od tyu pod moje lewe rami i zboczy ku ebrom. Ale napastnik potkn si o psa, krzykn, kiedy ten go gryz, ku noem na lepo wok siebie. aosny pisk oznajmi mi, e pies otrzyma mierteln ran. Ogarna mnie wcieko. Zapaem liski kark w turecki uchwyt. Czuem odr czosnku w dyszcym oddechu i smrd brudnych achmanw. Potem przycisnem napastnika do ziemi i wbiem sztylet w trzepocce si ciao. Wyda straszliwy krzyk. Schyliem si nad psem. Usiowa liza mnie po rce. Potem gowa mu opada. Czemu poszede za mn, cho ci zakazaem rzekem cicho. To nie ty, lecz mj anio mnie uratowa. Zgine za mnie niepotrzebnie, przyjacielu. By to tylko ty pies, kundel. Przyczy si do mnie z wolnej woli. Zna mnie. Zapaci za to yciem. Zabyso wiato w jednym z okien paacu. Rygle drzwi odsunito z hukiem. Zaczem biec, ale olepiony zami wpadem prosto na mur i podrapaem sobie twarz. Otarem krew i zaczem po omacku posuwa si w stron Hipodromu. Mj lewy bok by wilgotny od krwi. Midzy mkncymi po niebie chmurami od czasu do czasu majaczya grupka gwiazd. Oczy przyzwyczaiy si stopniowo do ciemnoci. W gowie oguszonej uderzeniem tuka si tylko jedna myl: To Frances, nie Konstantyn, to Frances, nie Konstantyn. Czyby rzeczywicie uwaali mnie za tak niebezpiecznego, e woleli raczej zamordowa mnie skrytobjczo ni zamurowa w marmurowej wiey? Frances ostrzega mnie przed domem Notarasa. Ale porzuciem te bezpodne domysy, gdy tylko okryem uk Hipodromu i znalazem si na wzgrzu. Obok ciemnej olbrzymiej kopuy kocioa Mdroci Boej zszedem na chwiejnych nogach w d do portu przyciskajc rk bok. Puls mi omota. Nie ma jej, nie ma jej. Anna Notaras wyjechaa. Dokonaa wyboru. Jest posuszn crk swego ojca. Czeg to si po niej spodziewaem? Bez posania, bez poegnania.

53

Mj sucy, Manuel, czuwa czekajc na mnie i trzyma wiato ponce w mojej izbie. Nie zdziwi si na widok mojej podrapanej twarzy i krwi na moich szatach. W okamgnieniu przynis czyst wod, opatrunki i ma na rany. Pomg mi zdj odzie i przemy cicie. Rozcigao si od opatki w d po lewej stronie. Rama pieka i bolaa silnie, ale to pieczenie robio mojej duszy tylko dobrze. Daem mu felczersk ig i jedwabn nitk i pokazaem, jak ma zeszy ran. Prosiem, by przepuka j mocnym winem i zebra ple i pajczyn, by zapobiec gorczce. Dopiero gdy mnie opatrzy i pomg mi pooy si, zaczem dre. Dygotaem tak, e ko si trzso. Piesku powiedziaem drcym gosem. Chudy, ty piesku, ciekawym, kim bye? Dugo leaem bezczynnie. Wic znowu jestem sam. Nie prosiem jednak nikogo o zmiowanie. Anna Notaras dokonaa wyboru. Kime jestem, eby potpia j za to? Ale w dniu mojej mierci usn w hiacyntowym zapachu twoich policzkw. Temu nie zdoasz przeszkodzi.

28 lutego 1453 Podczas nocnego sztormu ucieko z portu sporo statkw. Duy okrt Wenecjanina Piero Davenzo i sze kreteskich statkw z penym adunkiem. Przysigi, caowanie krzya i groba grzywien nie wystarczyy zatem. Kapitanowie ratowali tysic dwiecie skrzy sody, miedzi, indygo, wosku, mastyksu i korzeni dla Wenecji i kreteskich armatorw. Ponadto uratowali oni setki bogatych uchodcw, ktrzy pacili za podr, ile tylko od nich zadano. Mwi, e ucieczka bya ju od wielu dni w porcie niemal publiczn tajemnic. Turcy w Gallipoli nie oddali ani jednego strzau do tych statkw i nie atakowali ich te wojennymi galerami. Take i to byo wic uoone z gry. Przez neutralnych agentw z Pery. Miaby zreszt sutan troszczy si o kilka skrzy miedzi i korzeni, jeli w ten sposb moe zmniejszy liczb statkw bdcych do dyspozycji cesarza i osabi przez to obron portu? Megaduks, gwnodowodzcy floty, wiedzia zatem o ucieczce i wysa crk w bezpieczne miejsce na tych statkach. Ale rwnie i damy z rodziny cesarskiej opuciy miasto. Kiedy, nie wie nikt. Od pozostaych statkw cesarz zada nowej przysigi i zapewnienia, e nie opuszcz portu bez jego zezwolenia. C mgby zrobi innego. Wenecjanie odmwili w kadym razie wyadowania swoich cennych adunkw. A to byby chyba jedyny sposb, by na pewno zatrzyma ich w porcie.

/ marca 1453 Przyszed odwiedzi mnie sam Giustiniani, gdy nie chc jeszcze pokazywa si poza domem. Moje rany swdz, twarz mam rozpalon, jakby staa w pomieniach, i czuj gorczk. Gdy zsiad ze swego duego bojowego rumaka, zebraa si natychmiast wok niego gromada ludzi. Grecy podziwiaj go, cho jest acinnikiem. Chopcy dotykali z szacunkiem wdzida i wodzw wierzchowca. Cesarz podarowa Giustinianiemu okute zotem siodo i wysadzany drogimi kamieniami paradny czaprak. Jego wizyta bya dla mnie wielkim zaszczytem. Odbylimy dug rozmow. Wyoyem mu moj filozofi, myli mego mistrza i nauczyciela doktora Cusaniego: e suszne i niesuszne, prawda i kamstwo, dobro i zo nie wykluczaj si nawzajem. Wszystko jest wzgldne na tym wiecie i wyrwnuje si dopiero w wiecznoci. Ale on tego nie rozumia. Potrzsn gow i mlasn z zachwytem jzykiem, gdy wszed do izby i zobaczy moje poranione czoo i odarty ze skry nos. To tylko bjka w tawernie rzekem.

54

 Dotrzymae placu? zapyta. Przeszedem do przeciwnatarcia, a potem wypltaem si z walki odparem. Jeli to prawda, unikniesz kary porzdkowej powiedzia. Przynajmniej dotychczas nikt nie skary si, jakoby by pijany i zakci porzdek publiczny. Poka ran. Kaza Manuelowi rozwiza opatrunek i szturcha bezceremonialnie grubym paluchem wskazujcym nabrzmiae brzegi rany. Cios w plecy powiedzia. O wos od mierci, nie, to nie bya adna bjka w tawernie, mimo e twoja twarz mwi o czym w tym rodzaju. Nie mam zbyt wielu przyjaci w tym miecie przyznaem. W takim razie powiniene chodzi w kolczudze rzek. Lekka kolczuga albo karacena ami ostrze miecza i przeszkadzaj nawet najcieszemu sztyletowi wedrze si zbyt gboko. Nie potrzebuj tego odrzekem. Jestem twardy, jeli tylko mog zachowa opanowanie. Zainteresowa si. Rzeczywicie jeste twardy? zapyta. Masz jaki talizman czy te dae si zaczarowa, a moe nosisz w mieszku werben? Wszystkie sposoby s dobre, byle tylko w nie wierzy. Wziem dug srebrn szpilk ze stolika przy ou. Patrz powiedziaem i zaczem mamrota pgosem jedno z arabskich zakl derwiszw. A potem przekuem szybko szpilk misie ramienia, tak e szpic wyszed po drugiej stronie. Ani jedna kropla krwi nie wypyna. Potrzsn znowu du gow. Dlaczego wic wdaa si gorczka w ranie? zapyta z powtpiewaniem. Dlaczego nie leczy si ona sama z siebie i nie zrasta, jeli tak wierzysz, e jeste twardy? Podnieciem si. Zapomniaem si odparem. Bd spokojny. Rana si zgoi. Pojutrze bd znowu zdatny do suby.

2 marca 1453 Soce przygrzewa. Na rogach ulic i w ogrodach pal odpadki. Jasnozielone dba strzelaj ze szczelin w pokym marmurze. Stoki Akropolu lni kolorowym wiosennym kwieciem. W porcie zgiek trwa co wieczora do pnej nocy. W wieczornym spokoju sycha muzyk a w moim domu. Nigdy, nigdy jeszcze nie widziaem tak wspaniaych zachodw soca jak w te wieczory, kiedy kopuy stoj w pomieniach, a zatoka portowa midzy wzgrzami i wyynami staje si czarna jak atrament. Po drugiej stronie byszcz purpurowym blaskiem mury i wiee Pery i odbijaj si w ciemnej wodzie. Kiedy siedziaem tak wpatrujc si w zachd soca, z sercem zgorzkniaym od tsknoty, przyszed do mnie mj suga Manuel i przemwi wymownie: Panie, wiosna nadesza, a Turcy jeszcze si nie pojawili. Nierozumne ptaki opoc skrzydami z namitnoci polujc na siebie nawzajem. Gruchanie gobi zakca ludziom nocny spokj. Osy w stajni patriarchy r tak przeraliwie, e nawet ludzie szalej. Panie, nie jest dobrze dla czowieka by samotnym. C to takiego! wykrzyknem zdziwiony. Chyba nie zamierzasz si oeni mimo twojej osiwiaej brody. A moe chcesz ze mnie wydusi datek na posag dla crki ktrej z twoich kuzynek? Panie, myl tylko o twoim wasnym dobru odrzek dotknity. Znam ciebie i wiem, jak masz rang, i zdaj sobie spraw, co ci wypada czyni, a co nie wypada. Ale wiosna moe wzbudzi niepokj we krwi nawet najwyej postawionego czowieka i w tej sprawie nie ma rnicy midzy cesarzem a ubogim pastuchem kz. Nie chciabym zaprawd, eby jeszcze raz wrci do domu chwiejc si na nogach, w okrwawionej odziey, tak e o mao nie dostaem sercowego ataku ze strachu i zgrozy. Wierz mi, ciemne sklepienia bram i otoczone murem dziedzice s niebezpieczne w tym miecie. Zaciera donie i unika mego wzroku zastanawiajc si z wahaniem, jak si ma wyrazi. Ale wszystko mona zaatwi powiedzia znaczco. Jeste przygnbiony i pisz niespokojnie nocami. Sprawia to bl memu sercu. Naturalnie nie nale do ludzi,

55

ktrzy chcieliby podstpnie pozna twoje sprawy. Znam swoje miejsce. Ale nie mogo uj mojej uwagi, e ju od dawna nie miae odwiedzin tego mile widzianego gocia, ktry dawniej sprawia, e twoja twarz promieniaa z radoci. Przeciwnie, wrcie do domu sam, okrwawiony od stp do gw, z czego wnioskuj, e wszystko si wydao, i teraz znosisz mki przymusowej rozki. Czas leczy jednak wszelkie rany i dla wszystkich ran istniej maci agodzce, nawet dla ran serdecznych. Skocz ju powiedziaem. Gdyby ten zachd soca nie sprawi, e jestem chory z tsknoty, dawno dabym ci po pysku, Manuelu. Nie rozum mnie le, mj panie pospiesznie odpowiedzia. Ale mczyzna w twoim wieku potrzebuje kobiety, jeli nie jest mnichem albo w inny sposb nie powici si nabonym medytacjom. To prawo natury. Dlaczego nie miaby uywa ycia w tym krtkim okresie, ktry jeszcze nam pozosta. Mam dla ciebie propozycj, a nawet dwie, jeli tylko le mnie nie zrozumiesz. Odsun si ostronie, zrobi si jeszcze mniejszy ni zwykle i cign: Crka mojej kuzynki, moda wdowa w najlepszych latach, stracia przypadkiem ma tak nagle, e faktycznie jest prawie nietknita. Widziaa ciebie na koniu, w miecie, i tak lepo si w tobie zakochaa, e wci drczy mnie probami, ebym j wpuci do twego domu i zapozna z tob. To cnotliwa i dobrze uoona dziewczyna. Byaby szczliwa i wywiadczyby caej naszej rodzinie wielki honor, gdyby okaza jej yczliwo przez jedn albo dwie noce. O nic wicej nie prosi i ty sam najlepiej ocenisz, co zechcesz da jej w darze, kiedy ci si sprzykrzy. W ten sposb zrobiby dobry uczynek, a jednoczenie zapewniby swemu ciau spokj, jakiego potrzebuje. Manuelu odrzekem. Doceniam twoj dobr wol, ale gdybym mia ulec pokusie ze strony kadej kobiety, ktra ciga mnie wzrokiem, nigdy nie opdzibym si od kobiet. Od modoci ciyo na mnie przeklestwo, e poday mnie wicej, ni ja podaem ktrej z nich. Za kadym razem jednak kiedy z caego serca pragnem czego, ta druga osoba nie pragna tego samego co ja. To moja kara. Wierz mi, przysporzybym tylko crce twej kuzynki smutku i blu, gdybym, nie pragnc jej, wzi j do oa, by ogrza sobie ciao. Manuel przytakn natychmiast: I ja te staraem si wybi jej to z gowy, ale wiesz, jak to jest z kobietami. S uparte. Mam jednak inn propozycj. Jedna z moich ciotek ma znajomego, uczciwego i delikatnego czowieka, ktry chtnie pomaga i wysoko, i nisko postawionym w ich rnych kopotach. W tym celu kaza w pobliu Blachern zbudowa od zewntrz bezpretensjonalny, ale wewntrz gustownie urzdzony dom. W domu tym s mode niewolnice z wielu rozmaitych krajw. Mona tam wzi gorc kpiel i masa. Nawet wyyci i bezsilni starzy archontowie wychodzili stamtd zadowoleni z usug, ktrych tam doznali, i potem na wiele sposobw okazywali sw wdziczno temu, kto im dopomg. Dom jest godzien twojej rangi i nic by nie straci wyprbowujc rne moliwoci, ktre tam proponuj. Zauway moje spojrzenie, straci animusz i pospieszy wyjani: Wcale nie myl, e jeste wyyty albo bezsilny, panie. Przeciwnie, jeste mczyzn w najlepszych latach ycia. Wanie dlatego, mj panie. W tym domu mona take, dyskretnie i w najgbszej tajemnicy, spotka dostojne damy, ktre potrzebuj odmiany w yciu albo ktre z powodu skpstwa swoich mw chtnie widz may przyczynek do wydatkw na kosmetyk i stroje. Moe mi nie uwierzysz, ale nawet damy z Blachern odwiedzay ten dom i nie przysporzyy sobie adnych przykroci. Przeciwnie. Szanowany przyjaciel mojej ciotki jest dowiadczonym znawc ludzi i osob bardzo wyrozumia. Potrafi on dobiera krg klientw z najwiksz wybrednoci. Nie chc przyczynia si do upadku obyczajw w tym umierajcym miecie odparem. Nie, Manuelu. Ty mnie nie rozumiesz. Ale Manuel wydawa si gboko zraniony. Jak moesz mwi o upadku obyczajw, panie, skoro chodzi tu tylko o nieprzymuszone ycie towarzyskie midzy wyksztaconymi, owieconymi i wolnymi od przesdw ludmi tego samego stanu. Czy wic jest w twoich oczach czym naturalniejszym i mniej zepsutym przeaenie przez mur w ciemne noce albo szeptanie ukradkiem haniebnych propozycji znakomitym damom? Jeli ju czowiek zmuszony jest grzeszy, dlaczego nie grzeszy wesoo, kultu ralnie i bez wyrzutw sumienia. Jeste bardzo aciski, skoro tego nie rozumiesz.

56

 Nie tskni za grzechem, Manuelu powiedziaem. Tskni za mioci, ktr straciem. Manuel potrzsn gow i mina jego staa si znw unienie melancholijna: Grzech jest zawsze grzechem, bez wzgldu na to, jakie woy przybranie. Wszystko jedno, czy nazwie si go mioci, czy rozkosz. Rezultat jest ten sam. Mczysz si tylko, panie, rozpalajc swoje uczucia. Nawet najbardziej pontny grzech nie jest wart takich powice. Sprawiasz mi zawd, panie. Sdziem, e jeste rozsdniejszy. Ale zdrowego rozsdku czowiek nie otrzymuje w prezencie chrzestnym, nawet jeli urodzi si w purpurowych butach. W tym momencie chwyciem go za kark i zmusiem do klknicia w kurzu dziedzica. Mj sztylet zabysn czerwono w wietle zachodzcego soca. Ale opanowaem si: Co powiedzia? zapytaem. Powtrz, jeli masz odwag. Manuel by bardzo przestraszony. Jego chudy kark dra w moim uchwycie. Mimo to jednak wydawao si, jakby po pierwszym strachu uwaa moj brutalno tylko za zaszczyt. Podnis ku mnie wodniste spojrzenie i zakurzon brod, z chytr i upart min. Nie miaem zamiaru ci urazi, panie zapewnia. Nie sdziem, e rozgniewasz si o art. Ale uoy swoje sowa zbyt podstpnie, ebym mg mu wierzy. Na samym kocu dugiej oracji ukry chytr przynt, eby zobaczy, czy si na ni wezm. Gdzie zniko moje opanowanie? Gdzie podzia si mj spokj ducha? Wetknem sztylet z powrotem do pochwy z lekkim stukiem. Nie wiesz, co mwisz, Manuelu powiedziaem. Anio mierci sta przez chwil za twymi plecami. Klcza przede mn tak, jakby lubowa si w tej upokarzajcej sytuacji. Panie! wykrzykn. Oczy zaczy mu byszcze, a szare policzki zaczerwieniy mu si z wolna. Pooye mi do na gowie. Mj bl uszu znik. Nie bol mnie ju kolana, cho klcz tu na wilgotnej ziemi. Panie, czy to nie dowd kim jeste? Bredzisz rzekem. Przelke si mego sztyletu. Nagy przestrach sprawi, e inne dolegliwoci zniky. Schyli gow, wzi gar ziemi i znowu j upuci. Gos jego by tak cichy, e ledwie mogem rozrni sowa. Jako may chopak widziaem wiele razy cesarza Manuela wyszepta. Panie, nigdy ci nie zawiod. Ponis do, jakby chcia dotkn mego biodra, i wpatrywa si jak urzeczony w moje stopy. Purpurowe buty szepta sam do siebie. Pooye do na mojej gowie i wszystkie cielesne dolegliwoci zniky. Ostatnia krwawa una zachodu zgasa. Przyszed wieczr ze zmierzchem i chodem. Nie odrniaem ju twarzy Manuela. I nic nie powiedziaem. Byem bardzo samotny. Odwrciem si i wszedem w ciepo mego domu. Atrament i papier. Dawniej kochaem sodki zapach atramentu i suchy szelest papieru. Obecnie nienawidz ich. Sowa s zwodnicze jak wszystko, co ziemskie. S tylko niezdarnymi wyobraeniami doczesnoci, ktre kady rozumie i tumaczy sobie, jak chce, wedle wasnego uznania i natury. Wiecznoci nie mona wyrazi adnymi sowami. Jeszcze stoj statki w porcie. Przy odrobinie szczcia moe jeszcze zachodni statek przemkn si obok Gallipoli na Morze Greckie. Nie ma takiego acinnika, ktrego nie daoby si przekupi. Ale ar mego serca kaza mi cisn klejnoty Giustinianiemu. ar mego serca kaza mi jeszcze raz zrzuci z siebie bogactwo niczym przyciasn szat. Teraz jestem zbyt ubogi, by mc przekupi cay statek i poeglowa za ni. Czy tego si baem odrzucajc moje klejnoty? Nic nie dzieje si przypadkiem, nic! Wszystko idzie tak, jak powinno. Nikt nie moe uciec od swego losu. Czowiek urzeczywistnia sam swj los, pewnie jak lunatyk, kiedy ju raz dokona wyboru. Czybym wic ba si siebie samego? Czybym nie ufa sobie samemu? Czyby Mehmed zna mnie lepiej, ni sam siebie znaem, kiedy wtyka mi czerwony skrzany woreczek na pokus, gdy si rozstawalimy? Czy to dlatego musiaem si uwolni od jego daru? Sutan Mehmed, zwycizca. Wystarczy tylko, ebym kaza si przewie odzi do Pery i wszed do domu z gobnikiem. Zdradzi. Zdradzi jeszcze raz.

57

Tak gbokiego i beznadziejnego uczucia rozpaczy jak obecnie jeszcze nigdy nie doznawaem. Wybr nie ustaje nigdy. Trwa wiecznie. W kadej chwili. A do ostatniego tchnienia. Drzwi stoj zawsze otwarte. Zawsze. Wrota ucieczki, zdrady, samooszukastwa. Na bagnach pod Warn powiedzia mi anio mierci: Spotkamy si przy bramie w. Romana". Dotychczas sowa te byy dla mnie pociech. Ale nie mwi, o ktrej stronie tej bramy myla. Nie powiedzia mi tego. Nie, i nie musia te mwi. Przez cae moje ycie wyamywaem si z jednego wizienia, by trafi do drugiego. Z tego ostatniego wizienia nie uciekn, nie uciekn z tego wizienia, ktrego murami s mury Konstantynopola. Jestem synem mego ojca. To wizienie jest moim jedynym domem.

7 marca 1453 Wczesnym rankiem, przed wschodem soca, do kocioa klasztoru Chora w pobliu Blachern i bramy Charisiosa sza gromada mnichw w czarnych kapturach, mniszek i ubogich kobiet z poncymi wiecami w rkach. piewali, ale ich piew ton w ciszy miasta i ciemnoci poranka. Poszedem za nimi. Dach i ciany kocioa byy jedn wielk mozaik. Kolorowe kamyczki byszczay na zotym tle w blasku niezliczonych wiec woskowych. Pachniao kadzido. arliwo modlcych si koia moje serce. Dlaczego poszedem za nimi? Dlaczego uklkem u ich boku? Mnichw i mniszki widywaem przecie ju przedtem. Chodz parami od domu do domu ze swymi ebraczymi miseczkami, eby zebra grosik dla ubogich uchodcw, ktrzy napynli do miasta w ucieczce przed Turkami. Wszystkie mniszki s do siebie podobne z powierzchownoci i nie mona ich rozrni. S wrd nich i szlachetne damy, i kobiety niskiego rodu. Samotne kobiety z zamonych rodzin, ktre zakupiy sobie miejsce w jakim klasztorze. Siostry suebne, ktre ofiaruj prac swoich rk nie biorc welonu . Korzystaj one z wikszej swobody ni mniszki na Zachodzie. Ale Grecy pozwalaj take swoim kapanom eni si i nosi brody. Wszystkie mniszki s do siebie podobne. Takie same czarne habity, ktre kryj zarysy ciaa, takie same welony, ktre zakrywaj twarz a po uszy. Ale niewiadomie, cho nic nie rzucio mi si w oczy wyranie, zwrciem uwag na mniszk, ktra sza za mn na ulicy i zatrzymywaa si, kiedy si odwracaem. W towarzystwie drugiej mniszki przesza te obok mego domu i przystana koo maego kamiennego lewka, by popatrze na moje okna. Ale nie zastukaa do drzwi i nie prosia o jamun. Od tego czasu uwanie przygldaem si wszystkim mniszkom, jakie spotykaem. Co w trzymaniu gowy, w chodzie, w doniach, ktre kryj si w szerokich rkawach, sprawia, e rozpoznabym j pord innych. ni, widz na jawie. Moja rozpacz czyni mnie lepym. Wierz w niemoliwe. Nadzieja, do ktrej nie wa si przyzna przed samym sob, pali mi dusz jak pomie wiecy.

10 marca 1453 Dni te przeywaem jak we nie, jak w malignie. Tego ranka obie mniszki przeszy znowu obok mego domu i przystany, by popatrze w okna, tak jakby spodzieway si, e zobacz mnie wychodzcego. Zbiegem po schodach, rozwarem bram. Zdyszany stanem przed nimi nie mogc wykrztusi sowa. Odsuny si, pochyliy gowy. Jedna wycigna drewniany ebraczy talerzyk i wymamrotaa zwyk modlitw. Wejdcie w moje progi, siostry wezwaem je. Sakiewk mam w domu. Schowana za starsz kobiet, trzymaa gow pochylon, tak abym nie mg widzie jej spojrzenia. Usioway cofn si. Straciem opanowanie. Chwyciem j za rami i nie zdoaa stawi mi oporu. Manuel nadbieg przeraony. Panie, jeste zamroczony na umyle! wykrzykn ostrzegawczo. Ludzie ci ukamienuj, jeli uyjesz siy wobec mniszki.

58

Starsza mniszka uderzya mnie w twarz kocist pici i zacza mnie tuc po gowie drewnianym talerzykiem. Ale nie odwaya si krzykn. Wejdcie powiedziaem. Wywoamy zbiegowisko. Twj dowdca kae ci powiesi rzeka starsza mniszka z pogrk, ale odwrcia si z wahaniem i spojrzaa na swoj towarzyszk. Ta skina gow. Nie moga inaczej postpi. Trzymaem j mocno za rami. Kiedy Manuel zamkn za nami bram, powiedziaem: Poznaem ci. Poznabym ci wrd tysicy. Czy to rzeczywicie ty? Jak to moliwe? Drc wyrwaa si z mego uchwytu i rzeka spiesznie do swej towarzyszki: To jaka pomyka albo nieporozumienie. Musz to wyjani. Zosta tutaj. Wywnioskowaem z tego, e nie jest prawdziw mniszk, ktra zoya luby. Inaczej bowiem nie mogaby zosta sam na sam ze mn. Zaprowadziem j do mojej izby. Zaryglowaem drzwi. Zerwaem welon, ktry nosia, i wziem j w objcia. Zamknem j w ramionach. Dopiero wtedy zaczem sam dre i wybuchnem paczem. Tak przeraliwa bya moja rozpacz, moje podanie i moje zwtpienie. Teraz wszystko we mnie pko. Mam czterdzieci lat. Jestem na progu jesieni. Ale pakaem szlochajc gwatownie, jak dziecko, ktre budzi si z koszmarnego snu w bezpiecznym spokoju domu. Moja ukochana mwiem jak moga mi to zrobi? Pozwolia, by kapuza zelizna jej si z gowy, odrzucia czarny paszcz z kapturem, jak gdyby si go wstydzia. Bya bardzo blada. Nie daa sobie ci wosw. Nie draa ju. Oczy jej byy przejrzystozote, dumne i ciekawe. Gadzia mnie koniuszkami palcw po policzku i patrzya na nie jakby zdumiona, dlaczego wilgotniej. Co si stao, Johannesie Angelosie? zapytaa. Paczesz? Dlaczego paczesz? Czy byam a tak niedobra? Zabrako mi sw. Patrzyem tylko na ni. Czuem, e twarz mi promienieje jak w dniach mojej modoci. Spucia przede mn swoje brzowe oczy. Doprawdy sdziam, e ju si ciebie pozbyam usiowaa cign dalej. Ale sowa uwizy jej w krtani. Rumieniec pojawi si na szyi i policzkach. Odwrcia si do mnie plecami. Odwrcia si do mnie tyem i poddaa si. Pooyem rce na jej ramionach. Moje donie zelizny si na jej piersi. Z zapartym tchem chonem jej wdzik i urok, i drce przebudzenie ciaa. Pocaowaem j w usta. Byo to tak, jak gdyby oddaa mi ca dusz w tym pocaunku. Jasna i wibrujca rado przenikna mnie do gbi. Nie pozostao we mnie adnej ciemnoci. Moje podanie byo jasne jak rdo, czyste jak pomie. Powiedziaem: Wrcia do mnie. Pu mnie prosia. Dr mi kolana. Nie mog usta na nogach. Osuna si na krzeso, opara okcie na stole i czoo na doniach. Po chwili podniosa wzrok. Niewypowiedzianie dobrze znane niewypowiedzianie nago patrzyy jej brzowe oczy w moje oczy. Ju mi jest lepiej rzeka drcym gosem. Przez chwil lkaam si, e umr w twoich ramionach. Nie wiedziaam. Nie przypuszczaam, e to moe by takie uczucie. A moe wiedziaam cigna patrzc na mnie tak, jakby nie moga si do syta napatrze. Bo chyba dlatego zostaam w miecie. Mimo e poprzysigam, i nigdy ju ciebie nie zobacz. Przyrzekam to sobie, eby mie odwag zosta. Tak dziecinnie usiowaam oszuka sam siebie. Potrzsna gow. Wosy jej byy ze zota. Pe z koci soniowej. Brwi jak wysokie niebieskie uki. W jej spojrzeniu zotobrzowa czuo. Unikaam ciebie, chciaam od ciebie stroni, ale i tak musiaam widzie ci od czasu do czasu, przynajmniej z daleka. Niebawem chyba przyszabym do ciebie z wasnej woli. Jako mniszka jestem swobodniejsza, ni byam kiedykolwiek w yciu. Mog porusza si swobodnie, mog swobodnie rozmawia z ubogimi ludmi, czu kurz uliczny pod stopami, wyciga przed siebie skromny drewniany talerzyk i dostawa jamun za bogosawiestwo. Johannesie Angelosie, duo si nauczyam przez te dni. Przygotowywaam si na spotkanie z tob, cho sama o tym nie wiedziaam. Wysuna bos stop. Skrzana podeszwa sandaw przymocowana bya rzemykami do kostek. Rzemienie odcisny czerwone znaki na biaej skrze. Stopa bya

59

pokryta kurzem ulic. Bya to ywa stopa ywej kobiety. Nie bya ju tylko malowanym bokiem. Zmienia si. Ale jak to moliwe? zapytaem. Spotkaem si z twoim ojcem wanie owej nocy. Wezwa mnie do siebie. Mwi, e wyjechaa. Ojciec nie wie o tym rzeka po prostu. Wci myli, e wyjechaam. Kupiam sobie miejsce w klasztorze, dokd szlachetne damy usuwaj si czasem na nabone wiczenia. Mieszkam jako paccy za siebie go o imieniu Anna. Nikt nie pyta mnie o nazwisko ani o rodzin. Klasztor miaby tylko przykroci, gdybym zostaa zdemaskowana. Dlatego moja tajemnica jest take ich tajemnic. Gdybym chciaa tam pozosta na reszt dni ycia, otrzymaabym inne imi, narodziabym si na nowo i nikt nie musiaby nigdy wiedzie, kim niegdy byam. Tylko ty to wiesz. Temu nie mogam przeszkodzi. Nie zamierzasz chyba pozosta w klasztorze? zapytaem przeraony. Spojrzaa na mnie figlarnie przez rzsy. Popeniam wielki grzech rzeka z udanym poczuciem winy. Oszukaam ojca. Moe musz odby pokut. Ale wci jeszcze nie rozumiaem, w jaki sposb ona, tak zazdronie pilnowana, zdoaa uciec. Opowiedziaa, e ojciec chcia j wysa na Kret, aby nie dostaa si do niewoli u Turkw czy u acinnikw. Ale matka leaa chora i nie moga jej towarzyszy. Dlatego cay ten plan by dla niej odstrczajcy od samego pocztku. Z pakunkami i sucymi przewieziono j o zmierzchu odzi na statek. By on peny uchodcw, ktrzy zapacili zawrotne sumy za miejsca. W powszechnym zamieszaniu wymkna si z powrotem do odzi i kazaa eglarzom zawie si do portu. Duo czasu upynie, zanim ojciec dowie si, e znika. Jestem wolna powiedziaa. Niech myl, e wypadam za burt i utonam. Jeszcze wiksz przykroci byoby dla ojca, gdyby kiedy si dowiedzia, e go oszukaam. Nie miem nawet myle o tym. Dugo siedzielimy w milczeniu patrzc na siebie. To wystarczyo. Czuem, e tylko odrobina wicej, choby przelotny umiech czy dotknicie sprawiyby, i serce by mi pko. Zrozumiaem, co miaa na myli mwic, i baa si, e umrze w moim objciu. Potem kociaste palce zastukay do drzwi. Szorstki gos starszej mniszki zawoa ze wzburzeniem: Jeste tam jeszcze, siostro Anno? Usyszaem, jak Manuel na prno stara si j uspokoi. Zaraz przyjd odkrzykna Anna Notaras w odpowiedzi. Odwrcia si potem do mnie, dotkna doni policzka i rzeka z promiennym spojrzeniem: A teraz musz ju i. Ale tak od razu nie moga odej. Wspia si na palce, aby jeszcze lepiej mc mi zajrze w oczy, i zapytaa cicho: Czy jeste szczliwy, Johannesi e Angelosie? Odparem: Jestem szczliwy. A ty, Anno Notaras? Czy i ty jeste szczliwa? Rzeka: Jestem bardzo, bardzo szczliwa. Otwara drzwi i starsza mniszka wpada do izby z drewnianym talerzykiem podniesionym do ciosu. Anna uspokajajco wzia j pod rami i wyprowadzia z domu. Wziem gow Manuela w donie i ucaowaem go w oba policzki. Niech ci Pan bogosawi i strzee powiedziaem. I ciebie, i niech bdzie askaw dla twojej duszy odpowiedzia otrzsnwszy si z zaskoczenia. Mniszka dorzuci z umiechem w oczach i pokiwa gow mniszka w twojej izbie. Czy wreszcie zostawisz acinnikw i przejdziesz na jedn prawdziw wiar?

15 marca 1453 Wiosna rozwina si wszdzie w miecie. Bose dzieciaki sprzedaj kwiaty na rogach ulic. Chopcy dm w fujarki na polach ruin. Nie ma nic, co brzmiaoby pikniej i bardziej melancholijnie. Bogosawi kady dzie, ktry przemija. Bogosawi kady dzie, ktry dane jest mi przey. Starsza mniszka nazywa si Charykleja, co znaczy urocza. Jej ojciec by szewcem i umia czyta. Ale twarz jej nie uzasadnia imienia, jak mwi mj suga Manuel. Przy jedzeniu odsania bowiem chtnie przed nim swoje oblicze. Lubi miso i wino. Jest tylko

60

siostr suebn i cieszy si, e maym zachodem moe sobie napeni talerzyk na jamun. Manuel wyjani jej, e przed przyjciem Turkw chc wyrzec si swoich aciskich herezji, aby mc si cieszy ciaem Chrystusa w kwaszonym chlebie i czyta jedyne prawdziwe apostolskie wyznanie wiary bez dodatkw. W tym celu, mwi, korzystam z nauki u siostry Anny. Nie wiem, co ona myli o nas. Ale wzia Ann pod swoj opiek i uwaa j za uczon i szlachetn dam, ktrej siostra suebna nie ma prawa robi uwag co do zachowania si. Dzi Giustiniani posa mnie do Zotej Bramy, bym nadzorowa tam wiczenia bojowe. Anna i Chartykleja przyniosy mi koszyk z jedzeniem. Nie wzbudzio to adnego poruszenia. Wielu innych tak samo dostao posiek, gdy daleka jest droga do miasta z marmurowej wiey Zotej Bramy. Modzi mnisi musieli jada posiki w klasztorze witego Jana Chrzciciela. Dostali dyspens od postu i zrobili si w czasie wicze bojowych silni i ogorzali. Chtnie zakasuj rkawy i odchylaj czarne kaptury suchajc chepliwych historii instruktorw. W wolnych chwilach piewaj na wiele gosw greckie psalmy. To bardzo pikne. Przez Zot Bram mog przeciga tylko cesarskie pochody triumfalne. Nie otwierano jej za ludzkiej pamici. Teraz ostatecznie j zamurowano na czas oblenia. Usiedlimy na trawie, w cieniu muru. amalimy chleb, pili i jedli ze sob. Charykleja zrobia si senna, odesza kawaek na bok i pooya si na spoczynek z twarz zasonit welonem. Anna zdja sanday. Twarda skra obtara jej stopy do krwi. Biae palce stp wsuna gboko w traw. Tak wolna i szczliwa jak obecnie nie czuam si od dziecistwa powiedziaa. Na promiennym wiosennobkitnym niebie kry wysoko w grze sok. Cesarscy sokolnicy wypuszczaj czasem swoje ptaki, eby poloway na tureckie gobie pocztowe. Tak jakby to si na co przydawao. Powoli, wypatrujc czego, kry sok po niebie. Anna przecigna smukym palcem wskazujcym po trawie i powiedziaa nie patrzc na mnie: Nauczyam si wspczucia dla ubogich ludzi. Ludzie maj zaufanie do mnisiego kaptura cigna po chwili, wci nie patrzc na mnie. Zwierzaj si ze swoich trosk i ze swojego strachu. Mwi do mnie jak do rwniej sobie. Nigdy przedtem tego nie przeywaam. Na co to wszystko, mwi. Wojownicy sutana s nieprzeliczeni. Jego dziaa mog skruszy najgrubsze mury jednym strzaem. Cesarz Konstantyn jest odstpc i odda si we wadz papieowi. Sprzeda pierwordztwo i swoje miasto acinnikom za misk soczewicy. Po co to wszystko? Sutan nie zagraa naszej wierze. W jego miastach greckim kapanom wolno opiekowa si swoimi gminami. Zabrania tylko uywania dzwonw kocielnych i koatek klasztornych. Pod opiek sutana wiara nasza byaby zabezpieczona przed heretyckimi acinnikami. Turcy nie niepokoj biednych ludzi, dopki posusznie paci si podatki, ktrych daj. A podatek, ktrego domaga si sutan, jest duo mniejszy od cesarskiego. Dlaczego lud ma zgin albo pj w niewol tylko dla korzyci cesarza i acinnikw? Jedynie bogacze i wielmoe maj powody ba si Turkw. Tak otwarcie mwi wielu zmartwionych ludzi. Wci jeszcze nie patrzya na mnie. Zesztywniaem. Czego waciwie chciaa ode mnie? Dlaczego mwia tak ze mn? Czy rzeczywicie jest konieczne, by nasze miasto zostao zniszczone i spldrowane albo te stao si lennem acinnikw? zapytaa. Wszyscy ci mali ludzie pragn tylko y, pracowa wasnymi rkami, wydawa dzieci na wiat i zachowa swoj wiar. Czy jest w kocu sprawa tak wielka, by warto byo dla niej umrze? Oni maj tylko to jedno ycie. To jedno skromne ziemskie ycie. al mi ich. Mwisz jak kobieta wtrciem. Zesztywniaa. Jestem kobiet. C w tym zego? zapytaa. Kobieta te ma rozum i mdro. Byy czasy, kiedy miastem tym rzdziy kobiety. Zawsze byy to czasy lepsze ni za rzdw mczyzn. Gdyby kobieta moga stanowi i dzi, odesalibymy std acinnikw z ich broni i galerami i niechby sobie zabrali i cesarza. Raczej turban turecki ni mitra papieska, nieprawda? zapytaem drwico. Mwisz jzykiem swojego ojca. Spojrzaem na ni i powziem straszliwe podejrzenie.

61

 Anno powiedziaem. Sdziem, e ci znam, ale moe tak nie jest. Czy to prawda, e zostaa w miecie bez wiedzy ojca? A moe twj ojciec wie o tym? Czy moesz na to przysic? Obraasz mnie! wykrzykna. Czemu miaabym przysiga? Czy moje sowa nie wystarcz? I jeli mwi jzykiem mego ojca, to dlatego e zaczam go lepiej rozumie ni dawniej. Jest wikszym mem stanu ni cesarz. Kocha swj lud bardziej ni ci, ktrzy dla sprawy acinnikw gotowi s obrci miasto w ruin i pozwoli narodowi zgin. Jest moim ojcem. Nikt inny nie odway si przeciwstawi cesarzowi i gono wykrzykn swego zdania w dniu, kiedy spotkalimy si po raz pierwszy. Pozwl mi by dumn z mego ojca. Twarz jakby mi zdrtwiaa, nawet wargi miaem zimne i sztywne. To bya ndzna i tania demagogia odrzekem wolno. Niegodne szukanie popularnoci. Wcale si nie przeciwstawia. Przeciwnie, poszed z prdem. Wygra chwilow korzy, ale ponis szkod na duszy. Gdy nie by to strza przypadkowy, lecz wyrozumo-wana prba podburzenia ludu. Anna wpatrywaa si we mnie, jak gdyby nie wierzc wasnym oczom. Czy wic rzeczywicie jeste zwolennikiem unii? zapytaa. Czy wic jeste w sercu acinnikiem? A wic twoja grecka krew to kamstwo? A gdyby tak byo? zapytaem. Kogo wybraaby wtedy, swego ojca czy mnie? Patrzya na mnie majc policzki tak blade i kciki ust tak cignite, e zbrzyda w moich oczach. Przez moment zdawao mi si, e mnie uderzy. Ale opucia rk i strzepna ni bezradnie: Nie wierz ci. Nie jeste acinnikiem. Ale co w takim razie masz przeciwko memu ojcu? Cae moje opanowanie zniko zmiecione zazdrosnym powtpiewaniem i wciekoci. Czy to ty pytasz, czy te on? krzyknem szorstko. Czy to on posa ci, eby mnie wyprbowa, poniewa sam nie zdoa przecign mnie na swoj stron? Anna poderwaa si i strcia gwatownie kilka dbe trawy z drogi, tak jakby chciaa otrzsn si ze mnie. Bliska bya ez. Brzowa pogarda w jej oczach palia mi dusz. Tego nie przebacz ci nigdy! wykrzykna i pobiega na olep, zapominajc o sandaach: uderzya bos stop o kamie, potkna si, upada i wybuchna szlochem. Nie pobiegem za ni. Nie czuem adnego wspczucia dla jej paczu. Nieufno wrzaa we mnie mtnymi wirami i podchodzia mi do garda niczym . Moe udawaa. Moe miaa nadziej, e ustpi i ugn si, eby osuszy jej oszukacze zy. Po chwili podniosa si z opuszczon gow i otara zy z twarzy rkawem. Charykleja usiada i przygldaa si nam zdumiona. Zapomniaam o sandaach rzeka Anna zgaszonym gosem i schylia si po nie. Postawia na nich stop. Jej stopy krwawiy. Odwrciem od nich wzrok. Poczekaj powiedziaem. Musimy o tym pomwi obszerniej. Znasz mnie, ale nie wiesz o mnie wszystkiego i nigdy si nie dowiesz. Mam prawo nie ufa ludziom, nawet tobie. Sama przecie to sobie wybraam odpara z zacinitymi zbami, usiujc wyrwa mi sanday. Ja, gupia, sama to sobie wybraam. Wyobraaam sobie, e mnie kochasz. Wziem jej gow w obie rce i podniosem si ku sobie, mimo e si opieraa. Bya silniejsza, ni sdziem, ale zmusiem j, aby odwrcia do mnie twarz. Zamkna oczy, eby mnie nie widzie. Tak gorzko nienawidzia mnie w tej chwili. Prawdopodobnie napluaby mi w twarz, gdyby nie bya tak dobrze wychowana. Musimy to zbada od podstaw powtrzyem. Nie ufasz mi wic, Anno Notaras? Sykna do mnie w swej bezsilnoci. zy pocieky jej spod powiek i toczyy si wolno po policzkach. Ale zdoaa powiedzie: Jake mogabym tobie ufa, skoro ty mnie nie ufasz? Nigdy ci o to nie podejrzewaam. Dlaczego powiedziaa przed chwil to, co powiedziaa? odparem. Moe nie mwia za swego ojca. Cofam to i prosz ci o wybaczenie. Ale czy w takim razie podejrzewasz w gbi serca, e mimo wszystko jestem na subie sutana? Tak jak w to

62

wierzy twj ojciec? Jak sdz wszyscy? Z wyjtkiem Giustinianiego, ktry jest mdrzejszy od was wszystkich. Inaczej nie mwiaby tego. Chciaa wystawi mnie na prb? Zmika troch. To, co powiedziaam, byo rozsdne odrzeka. Chciaam uporzdkowa wasne myli. Moe chciaam te dowiedzie si, co ty mylisz. Ale nie uczyniam tego w adnym zym zamiarze. Tak w kadym razie mwi ludzie. Nie moesz tego zmieni. Puciem j. aowaem swojej gwatownoci. Schylia si po sanday. Temu gadaniu trzeba pooy kres rzekem gwatownie. Ten, kto tak mwi, jest zdrajc, nawet jeli czyni to niewiadomie. Przynosi to korzy tylko sutanowi. Nie zna on miosierdzia. Nie wtpi, e nie szczdzi aluzji i obietnic, ktre kae rozgasza swoim wysannikom. Ale nie zamierza dotrzyma wicej jak to, co odpowiada jego celom. Jedyne, co szanuje, to odwaga. Ulego uwaa tylko za tchrzostwo, a dla sabych i tchrzliwych nie ma miejsca w jego pastwie. Kto mwi o poddaniu albo pokada nadzieje w sutanie, kopie sobie wasny grb. Czy nie rozumiesz tego ukochana wykrzyknem potrzsajc ni za ramiona e on zamierza zrobi z Konstantynopola swoj stolic, miasto tureckie, i przemieni kocioy w meczety?! W jego Konstantynopolu nie ma miejsca dla Grekw, chyba e dla niewolnikw. Dlatego musi on zniszczy greckie pastwo do gruntu. Tego wanie chce. Niczym mniejszym si nie zadowoli, bo i dlaczego. Chce panowa i nad Wschodem, i nad Zachodem. Dlatego nie ma innego wyboru, jak bi si, bi si do ostatniej kropli krwi, bi si nawet, jeli nie ma adnej nadziei. Jeeli tysicletnie krlestwo ma zgin, niech ginie przynajmniej z honorem. To jedyna prawda. Byoby lepiej, gdyby matki w tym miecie rozbijay dzieciom gowy o kamie, zamiast mwi o poddaniu. Ten, kto schyli gow przed sutanem, schyla si przed mieczem katowskim, czy jest bogaty, czy biedny. Wierz mi, ukochana, wierz mi. Znam sutana Mehmeda. Dlatego wol szuka mierci u was, ni i za nim. Nie chc y duej ni grecki Konstantynopol. Potrzsna gow. zy gniewu i upokorzenia byszczay jeszcze w jej brzowych oczach. Policzki jej gorzay. Bya jak moda dziewczyna, ktra dostaa nie zasuone cigi od nauczyciela. Wierz ci rzeka. Musz ci chyba wierzy. Ale nie rozumiem tego. Wycigna z wahaniem rk. Daleko, w kierunku, ktry wskazywaa, ponad bezkresnym morzem szarych i tych domw, majaczya bkitem olbrzymia kopua kocioa Mdroci Boej. Zatoczya rk wokoo. Po drugiej stronie pola ruin widniay niezliczone inne kopuy kocielne nad morzem budynkw. A tu obok nas wznosi si stary owietlony socem mur, zotobrzowy od staroci, wyszy ni najwysze domy kamienne, i cign si na pnoc a poza zasig widzenia, przez wzgrza i doliny, zamykajc olbrzymie miasto w swoim opiekuczym objciu. Nie rozumiem ci powtarzaa. To miasto jest zbyt due, zbyt stare, zbyt bogate, nawet w ubstwie i upadku, by mona je byo zniszczy i spldrowa. Setki tysicy ludzi maj tu swoje domostwa. Wszystkich nie mona przecie zabi ani sprzeda jako niewolnikw. Konstantynopol jest zbyt duy, by mona go byo zapeni Turkami. Przed stu, dwustu laty byli rozbjnikami i pastuchami. Potrzebuj nas, eby mc zbudowa trwae pastwo. Sutan jest czowiekiem owieconym, ktry mwi po grecku i po acinie, dlaczego miaby nam yczy le, jeli uda mu si zdoby miasto? Tego nie rozumiem. Nie yjemy ju w czasach Czyngis-chana czy Tamerlana. Nie znasz Mehmeda. Nie mogem inaczej odpowiedzie, bez wzgldu na to, jak mao przekonywajco to brzmiao. Czyta on wszystko o Aleksandrze Wielkim: greckich dziejopisw, arabskie banie. Wze gordyjski by zbyt zawikany, by mona go byo rozwiza. Konstantynopol jest wzem gordyjskim Turkw. Nierozwizalny splot Wschodu i Zachodu, greckoci i aciskoci, nienawici i nieufnoci, tajnych i jawnych intryg, zamanych i dotrzymanych ukadw, caej wielosetletniej krtej polityki Bizancjum. Ten wze mona rozwiza tylko ciciem miecza. Nie ma winnych ani niewinnych. Jest tylko lud, ktry idzie pod miecz. Pamitam rozpalone oblicze Mehmeda i bysk w jego to mienicych si oczach, kiedy czyta greckie opowiadanie o wle w Gordion i od czasu do czasu pyta mnie o jakie sowo, ktrego nie rozumia. Sutan Murad y wtedy jeszcze. Tusty, melancholijny, obrzmiay od trunkw czowieczek o sinych wargach i policzkach i cikiej zadyszce. Zmar przy stole w czasie uczty wrd swoich drogich poetw i uczonych mw. By prawy i miosierny i wybacza nawet wrogom, gdy by zmczony wojn. Zdoby Tessalonik, by zmuszony oblega Konstantynopol, zwyciy pod Warn, ale sam nigdy

63

nie chcia wojny. Wojna bya dla niego odstrczajca. Ale na nastpc tronu spodzi besti. W ostatnich latach ycia sam by tego wiadomy. Trudno mu byo patrze synowi w oczy, tak obcy by dla niego Mehmed. Jake jednak mogem by mwi o tym wszystkim i wytumaczy to, w co sam wrosem mocno w cigu siedmiu lat? Sutan Murad nie wierzy we wadz powiedziaem. W jego oczach wadca by niczym wicej jak lepcem wyznaczonym do prowadzenia innych lepcw. Instrumentem, rodkiem dla narastajcych si i naciskw, narzdziem, ktre nie zdoa ani pokierowa zdarzeniami, ani ich powstrzyma. Cieszy si piknem ycia, kobietami, poezj i winem. Na staro zwyk by chodzi z r w doni i gow zamroczon winem i nawet pikno stawaa si czcz marnoci w jego oczach. Wierzy, e jest tylko pyem i prochem. Wierzy, e cay wszechwiat jest tylko pykiem kurzu w topieli pustki. Odprawia jednak mody, szanowa islam i jego nauczycieli, kaza budowa meczety i zaoy uniwersytet w Adrianopolu. Jego wspczeni patrzyli na niego jak na ma pobonego i budowniczego pastwa. On sam jednak umiecha si tylko melancholijnie, gdy kto chwali jego polityk i zwycistwa. Murad nie wierzy we wadz powtrzyem. W jego oczach ycie, nawet ycie wadcy, byo tylko iskr, ktr wiatr niesie w ciemno i gasi. Ale Mehmed wierzy. Wierzy, e swoj wol moe panowa nad wydarzeniami. Ma wicej inteligencji i intuicji od Murada. Wie. Dla niego nie ma ani tego, co suszne, ani co niesuszne, ani prawdy, ani kamstwa. Gotw jest brodzi w krwi ludzkiej, jeli to sprzyja jego zamiarom. Anna uniosa do. Co chcesz mi udowodni? zapytaa niecierpliwie. Ukochana powiedziaem usiuj tylko w ubogich i niewystarczajcych sowach wyrazi, e kocham ci nade wszystko na wiecie. Kocham ci rozpaczliwie i niepocieszenie. Jeste moj Grecj. Jeste moim Konstantynopolem. W spenianiu si czasw Konstantynopol musi ulec zagadzie, podobnie jak twoje ciao zostanie kiedy zniszczone, gdy przyjdzie twj czas. Dlatego mio ziemska jest przeraliwie smutna. Kiedy kochamy si nawzajem, jestemy winiami czasu i przestrzeni w sposb bardziej gorzki ni kiedykolwiek indziej. W tobie mieszka tsknota czasu, rozpaczliwa tsknota do wszystkiego, co doczesne, do trwania. Ukochana cignem kiedy widz przed sob twoj twarz, trupia czaszka przewieca przez twoje policzki. Przez delikatn skr widz odznaczajcy si szkielet, tak jak wtedy, gdy w mioci budzi mnie sowik pod murem cmentarnym. Mio jest powoln mierci. Kiedy ci obejmuj, kiedy cauj twe usta, cauj mier. Tak szaleczo, tak straszliwie kocham ciebie. Ale ona nie rozumiaa. Tote powiedziaem: Uderzya si w stop z mego powodu. Przysparzam ci tylko blu i cierpienia. Pozwl mi dopomc ci. Podniosem jej sanday. Opara si na moim ramieniu i zaprowadziem j opodal do wielkiej cysterny z wod. Trudno jej byo i, osty kuy mikkie podeszwy jej stp. Podpieraem j i chylia si ku mnie. Jej ciao ufao mi, cho myli krnbrnie i dumnie wzburzyy si przeciwko mnie. Usadowiem j na skraju cembrowiny i umyem jej nogi. Zmyem krew z jej poranionych stp. Opukaem je. A nagle okropnie poblada, jak gdyby przej j jaki bl, i odsuna si ode mnie. Nie rb tak powiedziaa. Nie rb tak. Nie wytrzymam tego. Bya w mojej nocy. Gdzie w dali gra jaki pastuch na fujarce. Przenikliwy, cienki dwik kraja mi serce. Soce palio. Musnem doni jej bia ydk. Jej skra bya ywa i ciepa. Gdybym przycisn j do siebie i pocaowa, nie mogaby si broni. Nawet gdyby chciaa. Ale ona nie baa si mnie. Patrzya na mnie swym nagim brzowym spojrzeniem. Wsta powiedziaem. Oprzyj si o moje plecy, zawi ci sanday. Pali mnie twarz rzeka. Cera mi sczerwieniaa, bo nie ukryam twarzy przed tob. Moje stopy poczerwieniay, bo chodziam boso bez wzgldu na pogod. Bogosawi kady dzie, ktry mi dany jest przey.

Gdy ju posza, i dalej wiczylimy po poudniu, dalimy ognia z cikiego dziaa na koronie muru. Giustiniani chcia oswoi nieprzywykych rekrutw z hukiem, byskiem i

64

zapachem prochu, by zobaczyli, e strza armatni jest bardziej przeraliwy ni niebezpieczny. Jeden z technikw cesarskich kaza ustawi i umocowa dziao na murze. Strza zosta te oddany wedug wszelkich oblicze i dziao wyrzucio kul kamienn du jak ludzka gowa wysokim ukiem ponad murem zewntrznym i fos, po drugiej stronie ktrej kula upada tak, a ziemia zadraa. Ale jeszcze mocniej zadra wielki mur. Pojawia si w nim szczelina i posypay si na ziemi due kamienie. Nikt nie zosta zraniony, ale w jaki sposb potwierdzio to przecie opini Giustinianiego, e wszelkie armaty s niebezpieczniejsze dla tych, co ich uywaj, ni dla wroga. Mimo to wydarzenie owo wywaro przygnbiajce wraenie. Mnisi i rzemielnicy patrzyli na szczelin w murze nie wierzc wasnym oczom. Dowodzia ona, e przekonanie, jakoby mur by nie do zdobycia, jest tylko zudzeniem. Za murami caa okolica jest pusta jak okiem sign. Drzewa zwalono, eby poprawi widoczno, i pniaki po cyprysach i platanach biel si na brzowej i zielonej ziemi. Nawet drzewa owocowe cito, a wszystkie domostwa zrwnano z ziemi, aeby nie zostawi oblegajcym osony ani drewna. Gdzie daleko za horyzontem wznosi si ku wiosennemu niebu czarny sup dymu, jak z poncego domu. Ale poza tym nie byo wida ani znaku ycia w pustym krajobrazie. Mostu zwodzonego jeszcze nie zerwano. Kazaem wic otworzy czciowo zamurowan bram i wysaem kilku ludzi po kule armatnie. Nawet najbieglejszy kamieniarz potrzebuje wicej ni dnia, by uformowa twardy kamie w kul takiej rednicy. Umieciem ucznikw w wiey i za blankami zewntrznego muru zupenie tak, jakby chodzio tu o prawdziwy wypad. Wysani czuli si niepewnie i rozgldali si przestraszeni wokoo, gdy tylko znaleli si poza oson murw. Ale szybko nabrali odwagi i wykopali kul i przynieli j z sob z powrotem. Kilku z nich wykpao si dla ochody w fosie wci jeszcze wieej i czystej, gdy dopiero niedawno zostaa wykopana i napeniona wod. Ma ona ponad trzydzieci krokw szerokoci i tyle gbokoci. Napeniono j przez zrcznie wymurowane podziemne przewody wod z morza i z wielkich cystern w rnych czciach miasta. Fosa przegrodzona jest w wielu miejscach za pomoc tam, tak e nie moe oprni si skutkiem upywu wody, i oddziela mury i miasto od ldu staego niczym dugi rzd sadzawek. Pod Blachernami koczy si, grunt spada tam zbyt stromo ku zatoce portowej. Zamiast tego mury i wiee s tam potniejsze, a budynki paacowe wchodz w skad fortyfikacji obronnych i tworz jedn cao z twierdz a do samego brzegu. Ale ten wielki mur pk dzisiaj od jednego tylko wystrzau oddanego z dziaa na jego koronie.

18 marca 1453 Nie rozmawiamy ju ze sob o polityce. Zachowujemy swoje myli dla siebie. Jej ciao mi wierzy. Jej serce nie. Uwaaem za swj obowizek powiedzie Giustinianiemu, co ludzie mwi. Nie poruszyo go to wcale. Patrzy na mnie jak na durnia. Naturalnie, aden rozsdny czowiek nie chce wojny powiedzia. To cakiem oczywiste, e kobiety chc zachowa swoich mczyzn, domy i dobytek. Gdybym ja sam by kupcem czy chopem, snycerzem czy przdzalnikiem jedwabiu, nie wszczynabym wojny za nic w wiecie. Ale w rzeczywistoci lud nie znaczy nic. Dziesiciu zakutych w elazo mw moe utrzyma w ryzach tysic ludzi. To pokazali nam ju Rzymianie. Lud nie ma adnego znaczenia. W razie potrzeby krzyczy to, czego zosta nauczony. Jest jak w, prowadzony do szlachtuza z zawizanymi oczami. Pierwsz rzecz, ktr zrobiem otrzymawszy buaw protostratora, byo zwoanie zebrania i spisanie wszelkiej broni w miecie cign. Konfiskata dotyczya w rwniej mierze wysoko, jak i nisko postawionych. Synowie archontw musieli odda inkrustowane koci soniow kusze, a rzenicy topory. Co dzie po wiczeniach zbiera si bro na nowo. Tylko stranikom na posterunkach wolno zatrzyma uzbrojenie. Kady inny moe wiczy tak broni, jak zechce, ale nie wolno mu jej zabiera do domu. Nie uzbrojony lud nie jest niebezpieczny. Przybyem do miasta, ktre kipiao nienawici i nieufnoci do acinnikw. Przemieniem je w spokojne i miujce porzdek miasto, ktrego ludno pilnie wiczy si, by go broni pod aciskim przywdztwem. Ju to samo jest militarnym

65

osigniciem, nieprawda? Nie, nie troszcz si o lud, Jeanie Ange. Bdzie on bi si o swoje ycie, a ja dopilnuj, by nikt nie mia czasu pomyle o zdradzie, gdy walka ju si zacznie. To nasi eglarze, ktrzy tylko si wakoni, stanowi o wiele wiksze zagroenie cign. Ich samowola wyrzdza szkody i drani i acinnikw, i Grekw. Rzuci mi rozbawione spojrzenie i zatar swoje due apska. Kosztowao mnie wiele trudu namwienie cesarza, by zaprzg eglarzy do roboty mwi. Dlaczego miaby najmowa bezuytecznych ludzi za trzy tysice dukatw miesicznie? Greccy robotnicy chc zapaty za kady kamie, ktry podnosz na mury, i za kady kosz ziemi, ktry przenosz z miejsca na miejsce. Jest to cakiem suszne i naturalne. To biedni ludzie, ktrzy musz wyywi siebie i swoje rodziny. Ale kada opata kosztuje cesarza pienidze, podczas gdy eglarze dmuchaj tylko we flety i bij w bbny i dzie w dzie hasaj na swoich okrtach. Cesarz nie chce porni si z weneckimi szyprami, a ci ze swej strony chroni swych ludzi przed wszelkim wysikiem, ktry nie suy samym okrtom. Teraz jednak wreszcie doprowadziem do tego, e Aloisio Diego mianowany zosta gwnodowodzcym floty. Gwnodowodzcym caej floty i portu powtrzy z naciskiem nowin. A to oznacza, e jutro wczesnym rankiem wszystkie wielkie galery wpyn do Zotego Rogu i zakotwicz pod Blachernami, w Kynegionie. Tam le przygotowane opaty, kilofy i kosze na ziemi. I zadaniem zag bdzie wykopanie fosy od Bramy Drzewnej a do wiey Anemasa, gdzie teren jest rwny. Byoby szalestwem z naszej strony pozwoli Turkom tak blisko portu podczoga si prawie a do murw Blachern. Albo te kopa chodniki pod paacem. Dowiedziaem si, e sutan posia nie tylko po serbskich jedcw, ale take po serbskich grnikw. Bez wtpienia Giustiniani dosta take inne wiadomoci o sutanie, skoro jeszcze w ostatniej chwili uwaa za konieczne rozpoczcie tak olbrzymiej pracy jak wykopanie nowej fosy. Ale ja nie przywizywaem do tego zbyt wielkiej wagi. Najbardziej zaskakujc nowin byo, e ukasz Notaras zosta pominity w dowdztwie. W gruncie rzeczy jest samo przez si zrozumiae, e armatorzy i szyprowie aciskich statkw nie godz si na greckie dowdztwo. Ale dziwio mnie to, e cesarz wanie teraz way si wyrzdzi wielkiemu ksiciu tak krwaw obelg. ukasz Notaras tydzie po tygodniu czeka na prno na narad z tob powiedziaem. Nie pytajc go o zdanie pomine go teraz. Jak miae to zrobi? Giustiniani rozoy rce i wykrzykn ywo: Przeciwnie, przeciwnie. To w penym porozumieniu z cesarzem Konstantynem jego doradcy i ja doszlimy zgodnie do wniosku, e tak dowiadczony i wany strateg jak ukasz Notaras powinien dosta godne siebie miejsce w obronie miasta. C mgby on zdziaa w czasie oblenia ze swoimi zgniymi dromonami, skoro acinnicy chc sami dysponowa wasn flot? Nie, Notaras dosta awans. Otrzymuje do obrony powan cz muru. Nie wierzyem uszom. Czycie poszaleli?! wykrzyknem. Dlaczego wiedziecie go na pokuszenie? To niesuszne i wobec niego, i wobec miasta. Wypowiedzia si przecie otwarcie, e wolaby podlega sutanowi ni papieowi. Giustiniani ypn wesoo okiem na mnie i na moj wzburzon min. Nie moemy nic na to poradzi rzek. To cakiem dobrowolna i jednogona decyzja. ukasz Notaras otrzyma dowdztwo nad wicej ni czwart czci muru miejskiego. Kime jestemy, ebymy mieli kogo odrzuca z powodu jego uczciwych przekona! Wszelka wewntrzna nieufno musi ustpi. Podajemy mu bratersk do, eby wsplnie, rami przy ramieniu, broni tego cudownego miasta. Czy pijany? zapytaem. Czy cesarz Konstantyn straci resztk rozumu? Giustiniani uda, e uciera z z kcika oka. Trudno mu byo opanowa si. Po tym wywyszeniu bdzie z pewnoci atwiej megaduksowi ukaszowi Notarasowi przekn utrat dromonw cign dalej wykrzywiajc twarz. Pierwszym krokiem Aloisia Diego w sprawie obrony portu bdzie usunicie wszystkich maych i z innych wzgldw niezdatnych okrtw. Dlatego te galery cesarskie zostan pozbawione takielunku i wycignite na ld. Zaoga ich bdzie podanym wzmocnieniem odcinka murw oddanego pod dowdztwo Notarasa. Nie sdz bowiem, bym mg wyzby si dla niego jakich innych oddziaw.

66

Nie niepokj si kontynuowa. Jest wiele innych statkw, ktre zostan zatopione albo osadzone na mielinie przy brzegu. Gdyby miay one wyrwa si z portu albo ulec poarowi w czasie walk, mogyby uszkodzi okrty wojenne. A zatopione albo niezdatne do uytku nie bd te wodzi nikogo na pokuszenie, zachcajc do ucieczki z miasta, gdyby sprawy miay uoy si le. W ten sposb wychodzimy z wolna na czyste wody. Aloisio Diego to mdry chop, cho to Wenecjanin. Ale to znaczy pchn megaduksa prosto w ramiona sutana powiedziaem. Zwabicie go na drog, na ktr moe mimo wszystko jako Grek i patriota wahaby si wkroczy. Odbieracie mu port i okrty, ktre wystawi wasnym kosztem. Wprowadzacie ju rozgoryczonego czowieka w jeszcze wiksze rozgoryczenie. Nie rozumiem c esarza i twojej polityki. Wcale nie zabieramy mu portu broni si Giustiniani udajc niewinno. Przeciwnie, bdzie broni wanie muru portowego. Od koncesji weneckiej a do Blachern, caego wewntrznego muru. Co najmniej pi tysicy krokw. Ja sam zadowol si cakiem skromnie moe tysicem krokw muru ldowego. Nie musiaem patrze na map, by zrozumie, co mia na myli. Gdyby aciskie okrty broniy wejcia do portu, aden atak nie mgby zagrozi murowi portowemu wzdu Zotego Rogu. Caego tego dugiego odcinka moga strzec gar wartownikw, ktrzy by nadzorowali ruch w porcie. Ta cz muru byaby najbezpieczniejsza w czasie oblenia, chyba e Turcy mieliby skrzyda. Dowdztwo nad ni byo bez znaczenia. Kiedy wreszcie zrozumiaem sens tego wszystkiego, Giustiniani wybuch dononym miechem, skrca si i stka, i bi si obiema piciami po kolanach. Rozumiesz teraz wyjka ocierajc zy. To ogromna cz fortyfikacji obronnych. O ile wiksza ni ktokolwiek inny moe dosta pod swoje dowdztwo. Notaras zmuszony jest robi dobr min, choby nawet w gbi duszy zdawa sobie spraw, o co tu chodzi. I naturalnie on to rozumie. Nie jest przecie gupi. Okazujecie mu najwiksz nieufno pod pozorami honorowego wyrnienia powiedziaem. Moe to i mdrze. By moe! Giustiniani przesta si mia i spojrza na mnie pytajco. Pozbawiamy Notarasa moliwoci zdrady rzek powanie. Kiedy oblenie ju si zacznie, bdzie on przywizany do swego odcinka muru i nie moe nam zada ciosu sztyletem w plecy, nawet gdyby zechcia. Dlaczego nie jeste zadowolony? Przecie ty sam ostrzegae mnie przed Notarasem? Wedug wszelkiego rozumowania mia suszno. Wedug wszelkiego rozumowania znalaz najdelikatniejszy sposb unieszkodliwienia Notarasa. Dlaczego wic mimo wszystko nie jestem zadowolony?

19 marca 1453 Wpyny wic wielkie galery do portu Kynegion z powiewajcymi proporczykami, rykiem rogw i omotem bbnw. eglarze i onierze okrtowi zeszli na ld w dobrym szyku, dostali kilofy, opaty i kosze i w zwartych oddziaach wymaszerowali pod wasnymi banderami przed mur koo paacu Hebdomona. Tam czeka na nich cesarz, na koniu, odziany z zoto i purpur, i przywita ich. Trasa, ponad dwiecie krokw, bya z gry odmierzona i szyprowie wbili sztandary w ziemi w wyznaczonych miejscach. Fosa miaa mie osiem stp gbokoci, nie bya to wic zbyt wielka robota dla blisko dwch tysicy ludzi. Na znak cesarza sudzy wybili dna z dziesitkw beczek i kady mg przyj i wzi sobie miark wina. Nic zatem dziwnego, e ludzie przystpili do pracy piewajc i zaczli wspzawodniczy ze sob w kopaniu i napenianiu ziemi koszy, ktre inni znw zabierali i biegiem odnosili, by wzmacnia mur zewntrzny. Zrobi si ruch i oywienie i zebrao si duo ludnoci, by si przyglda. Obecno cesarza zachcia szyprw, szturmanw i wacicieli statkw, tak e osobicie brali udzia w pracach. O zachodzie soca wszystko byo prawie gotowe i tylko niewielkie pasmo ldu dzielio fos od wody. Co prawda nie moe ona mierzy si z wielk fos, ktrej grube ciany s obmurowane ceg, ale i tu boki maj by wzmocnione palami i kamieniami, eby woda ich nie podmya.

67

25 marca 1453 Dwie doby temu sutan wyruszy z Adrianiopola. Teraz jest to ju tylko kwestia dni.

26 marca 1453 Anna Notaras powiedziaa do mnie: Tak dalej by nie moe. Nie spieramy si ju. Zbyt cikie chmury zebray si nad naszymi gowami. Oczekiwanie dawi kadego i ciy na sercu jak kamie. W ten sposb czekaem raz na kata przykuty do kamiennego muru. Ale wtedy nie miaem nic do stracenia i nic do opakiwania. Teraz miabym straci Ann. Tak, to prawda przyznaem. Kto si wreszcie zacznie zastanawia. Mog ci rozpozna. Ulica ma oczy, a kolumny uszy. Twj ojciec kae zabra ci z powrotem do domu. Ojca si nie boj odrzeka. Chroni mnie moja suknia mniszki. Nie, nie o tym mylaam. Spacerowalimy po przyldku, w cieniu platanw Akropolu, i odpoczywalimy na socu wycignici na pokych marmurowych schodach. Jaszczurka przebiega po kamieniach. Morze Marmara byszczao jak srebro. Bosfor otwiera si przed nami jak ciemnoniebieska wstga midzy pokrytymi wiosenn zieleni wzgrzami. Po drugiej stronie portu wznosiy si mury Pery. Na wiey powiewaa flaga genueska z krzyem. Charykleja nie dotrzymywaa nam towarzystwa. Praa odzie i zabawiaa Manuela strumieniem pobonych legend o witych. Duo wina szo w moim domu w tych dniach. Ale Anna i ja nie czulimy si ju dobrze w mej izbie. Niepokj wypdza nas pod goe niebo. Ufalimy szczciu. Tak atwo moga przecie zosta rozpoznana. Nie, to nie o tym mylaam powtrzya. Rozumiesz dobrze, co mam na myli. Soce spalio jej czoo na czerwono. Przecigna opalone na brz ramiona i przebieraa palcami ng w trawie. Jej policzki pony, a usta umiechay si. Ale jej brzowe oczy byy smutne. Moja szata mniszki jest przecie przebraniem powiedziaa. Nie jestem adn mniszk. Teraz kiedy porzuciam mj dom, obyczaje, rodzin, wychowanie, jestem zdrowsza i szczliwsza ni kiedykolwiek przedtem. Jedzenie smakuje mi lepiej. Nigdy nie czuam tak rozkosznie wiatru w pucach. yj. Istniej. Posiadam ciao. Wypenia mnie jego niepokj. Szanowaem twoj sukni bknem sztywno. A nadto rzeka z wyrzutem. Szanowae moj sukienk a za bardzo. Boisz si popeni witokradztwo. Nie miesz mnie dotkn. Wystarczy mi to, co jest odparem. Jestemy ze sob. Mam czterdzieci lat. Kocham ci. Nie ma mioci bez podania. Ale moje podanie jest jak jasny, czysty pomie. Nie musz ciebie dotyka. Mia swj rkaw. Nie ma mioci bez podania. Moe masz suszno. Moe to niewarte zachodu. Ale moje bezwstydne ciao wmawia mi, e jednak warte. Kiedy kadziesz do na moim kolanie, dr na caym ciele. Dlaczego teraz ju tego nie robisz? Nie jestem anioem rzekem. Nie wierz w to. Twoje opanowanie jest bardzo silne odpara. A wic ju na ciebie nie dziaam? Uniosa nog i pogadzia, jakby dotykajc drogiej tkaniny, goe kolano, przypatrujc mi si przy tym spod opuszczonych powiek. Ale gdybym jej by dotkn, wyrwaaby mi si. Wiedziaem. Mwia tak tylko po to, by mnie drczy. Popeniam wielki grzech, kiedy zawiodam zaufanie ojca cigna. Sdziam, e zdoam to odkupi przywdziewajc strj mniszki i uczestniczc w modach w klasztorze. Nie zamierzaam spotka si z tob. udziam si, e po jakim czasie dam sobie ostrzyc wosy i przyoblek welon. Powiedz mi, ukochany, czy ludzie zawsze kami przed sob, eby uzyska to, czego pragn.

68

 Czowiek jest niepoprawnym kamc powiedziaem. Wierzy w to, na co ma nadziej, i uwaa za suszne to, czego pragnie. Ale w sercu nie moe jednak oszuka siebie samego. Johannesie Angelosie rzeka z namysem. Uwaam, e byoby najlepiej dla nas obojga, gdyby chcia si ze mn oeni. Pooya mi do na ustach, ebym nie mg mwi. Wprawdzie koci aciski udzieli ci sakramentu lubu, a ona twoja yje, ale to nic nie znaczy. Jeli zechcesz wyrzec si herezji i wygosi jedyne prawdziwe wyznanie wiary, moesz otrzyma chrzest na nowo. Jest mnstwo kapanw, ktrzy chtnie uznaliby twoje poprzednie maestwo za niewane i daliby ci lub choby po to, by podrani acinnikw. I jakie miaoby to wtedy znaczenie? zapytaem. W sercu jestem polubiony pani Ghicie. Nie chc zama sakramentu. Mego serca nawet sam papie nie moe zwolni z maestwa, skoro kiedy zawarem je z wolnej woli. Anna patrzya na mnie spod spuszczonych rzs z nienawici we wzroku. Wic ona znaczy dla ciebie wicej ni ja powiedziaa. C mog poradzi na to, e przetrwonie ycie w ramionach innej kobiety i e ci si to sprzykrzyo. Nie potrafisz si nawet mia. Nie, nie umiesz si mia. Gdyby umia, oeniby si ze mn. Dlaczego nie chcesz mi da spokoju sumienia? Sam nie masz przecie nigdy spokojnego sumienia bez wzgldu na to, co robisz. Nie miaaby wcale spokoju sumienia odparem. Maestwo bez zgody twego opiekuna, pod faszywym albo niepenym nazwiskiem, nie miaoby adnego znaczenia. Zarwno przed wieckim, jak i przed kocielnym trybunaem mogoby w kadej chwili zosta uniewanione. Uniewanione, tak odpara ale byby to spr prawny. A nie zbrodnia. Dlaczego nie moglibymy zawrze maestwa w dobrej wierze, choby nawet potajemnie. Mogabym wtedy przenie si do ciebie do domu. Rankami budziabym si naga pod t sam kodr, co ty. Czy nie warto, eby dla tego nagi troch twoje sztywne sumienie. Wpatrywaem si w ni. Jeste moim grzechem rzekem. Mj grzech stanie si tylko wikszy, jeli zami dla ciebie wity sakrament. W sercu popeniam cudzostwo, gdy tylko patrz ci w oczy albo dotykam twojej doni. Ju kiedy zobaczyem twoje oczy po raz pierwszy, poznaem ci i serce otwaro mi si dla grzechu. Dlaczego nie chcesz mnie zrozumie? Dlaczego nie moesz by tylko czowiekiem i potargowa si troch ze swoim sumieniem? nie ustpowaa. Ale rwnoczenie czerwienia si coraz silniej i silniej. Rumieniec rozszerzy si na ca jej szyj. Kocham ci za kadym razem, kiedy patrz na ciebie wyznaa. Chyba tak jest. W sercu moim zgrzeszyam ju z tob, jakkolwiek wedug wieckiego prawa jeszcze nie zrobiam nic zego. Czy nie rozumiesz, e chc zabezpieczy ciebie i siebie, tak eby nikt nie mg nas oskary przed prawem, gdyby doszo do czego midzy nami? Bg niech bdzie nam miociwy! wykrzyknem. Jeli pjdziemy z sob do oa, grzech nasz nie bdzie chyba ani wikszy, ani mniejszy od tego, e koci pobogosawi nasz zwizek. To sprawa midzy tob i mn. Tylko wobec siebie nawzajem jestemy odpowiedziami. Ale czy cho jeden raz prbowaem zwabi ci do oa? Przynajmniej za to nie moesz mnie obarcza win. Oczywicie, e prbowa. Oczyma. Domi. A zreszt ta sprzeczka jest gupia i niepotrzebna, gdy mwimy o rnych rzeczach. Ty wsiadasz zaraz na wielkiego konia, jak wszyscy mczyni, i mwisz o zasadach, podczas gdy ja, jako praktyczna kobieta, mwi o tym, jak najlepiej mona by t spraw zaatwi bez naruszenia moralnoci i dobrych obyczajw bardziej, ni to konieczne. Wpatrywaem si w ni zdumiony. Uwaasz wic poza tym spraw za rozstrzygnit? Naturalnie odpara zezujc na mnie przez rzsy, jakby delektowaa si moim wzburzeniem. W takim razie rzekem co nas u diaba obchodz moralno i dobre obyczaje. Jestemy przecie dorosymi ludmi. Wnet Turcy stan pod bram miasta. Potem zagrzmi dziaa. Potem przyjdzie strach i mier. To chyba obojtne, czy bdziemy formalnie polubieni, czy nie, kiedy spotka nas mier.

69

 Dzikuj, mj ukochany, dzikuj odpara z udan radoci. Jeli to dla ciebie obojtne, w takim razie ja jako kobieta wybieram naturalnie maestwo. Signem po ni, ale rzucia si w bok i pocigna mnie za sob w traw. Jej oczy umiechay si drwico. miaa si gono, opierajc mi si ze wszystkich si. A kiedy przygniotem j do ziemi, napia cae ciao, przycisna donie do mojej piersi i szeptaa z zamknitymi oczyma: Nie, Johannesie Angelosie, nigdy w yciu. Gwatem nie dostaniesz mnie nigdy. Nie prdzej, nim odrzucisz sw acisk herezj i pobogosawi nas grecki kapan. Nasze zapasy byy podniecajce i rozkoszne. A nagle zesztywniaa i zblada, otwara oczy i wpatrzya si we mnie rozszerzonymi czarnymi renicami. Naraz wbia zby w moje rami i ugryza mnie z caej siy, jak gdyby chciaa wyrwa kawa ciaa. Krzyknem z blu i puciem j. Masz wymamrotaa. Teraz mi wierzysz. Chcesz mnie drczy? Usiada, przygadzia wosy i siedziaa spokojnie z domi przycinitymi do policzkw. Czy to ja mruczya wpatrujc si przed siebie czy to ja jestem Ann Notaras? Ja, co tarzam si w trawie pod acinnikiem jak dziewka z tawerny w stajni. Nigdy, nigdy bym tego o sobie nie pomylaa. Potrzsna gow. Nagle uderzya mnie w twarz i szybko si poderwaa. Zrozumiaem j. Wina bya po mojej stronie. Nigdy, nigdy wicej nie chc ci oglda powiedziaa przez zacinite zby. Nienawidz ci bardziej ni czegokolwiek na wiecie. Nienawidz twoich oczu i twoich ust, i twoich doni. Ale najbardziej nienawidz twego sumienia. I tego jasnego pomienia. Jak moesz pozwoli sobie na to, by ple takie bzdury. Poprawiem na sobie odzie. Milczaem. Masz suszno, Anno powiedziaem w kocu. Tak dalej by nie moe. Czy napisaem, e ju si wicej nie kcimy?

31 marca 1453 Ostatni dzie w tym miesicu. Niebawem wszystko przeminie. Cesarz nie way si czeka duej. Dzi eglarze wykopali ostami kawaek fosy i napenili j wod. Moe prowizoryczna obudowa z pali i kamieni wytrzyma tak dugo, jak bdzie potrzeba. W trakcie roboty eglarze zerkali czsto w stron wzgrza. Nie byo ju sycha fletw ani bbnw i nawet flag nie byo. Cesarz mia na sobie srebrny hem i pancerz i wjecha sam na jedno ze wzgrz razem z oddziaem straniczym. Ale Turkw nie byo wida. Ich wojsko jest wielkie i porusza si powoli. Wenecjanie ze swoj dwunastoosobow rad na czele wkroczyli dzi do paacu cesarskiego. Cesarz powierzy im obron czterech bram Blachern i odda im klucze. Sam odpowiada nominalnie za bram w. Romana. W rzeczywistoci broni i jej, i doliny rzeki Lykos a do bramy Charisiosa Giustiniani. Od dzi panuje pene pogotowie, a warty zostay wielokrotnie wzmocnione. Mimo to wikszo zaogi mieszka jeszcze w kwaterach wewntrz miasta. Po naszym ostatnim spotkaniu Anna Notaras nie opuszczaa klasztoru przez trzy dni. Nie wiem, czy to mnie, czy siebie chciaa ukara. Trzeciego dnia przysza sama Charykleja ze swoim drewnianym talerzykiem, usiada swobodnie przy stole w kuchni i zacza aonie narzeka na kapryno modych kobiet. Manuel przynis jej jedzenie z tawerny naprzeciwko i po duszym certowaniu si zjada je z apetytem. Wygldao to tak, jakby uwaaa, e naduywa naszej gocinnoci, jeli jest bez Anny. Tote osobicie nalaem jej wina, aby pokaza, e jest mile widziana nawet sama. Wzbraniaa si przeraona, przeegnaa si znakiem krzya i wypia trzy due puchary. Siostra Anna modli si o wskazanie jej drogi wyznaa. Siostra Anna boi si pokusy w twoim domu. Ten, kto si boi pokusy, ju si jej podda odparem. Bardzo mi przykro to sysze, siostro Charyklejo. Pozdrw j i powiedz, e w aden sposb nie zamierzam nikogo wodzi na pokuszenie ani gorszy. Powiedz jej, e jeli chodzi o mnie, moe trzyma si z daleka od mego domu.

70

 E, tam prychna siostra Charykleja. Moje sowa wcale nie przypady jej do gustu. To tylko kaprysy. Ktra kobieta wie waciwie, czego chce. Udziaem kobiety jest znosi rne pokusy na tym wiecie. I najlepiej te spotyka je dzielnie, z wysoko podniesion gow, i nie schodzi im tchrzliwie z drogi. Ojciec Charaklei opowiada jej wszystkie stare greckie banie i mity, jakie zna. Ma ona yw wyobrani i lubuje si z caej duszy w snuciu dalej wtku bani o Annie i o mnie. W gbi serca jest urodzon kuplerk tak jak wszystkie kobiety. Ale bez zych zamiarw. Nie wiem, co powiedziaa Annie, ale nazajutrz Anna przysza z ni znowu. Gdy tylko wesza do mojej izby, odrzucia gow do tyu i zsuna kaptur mniszki. Znowu odziaa si jak szlachetna wiatowa dama. Umalowaa wargi i policzki i ufarbowaa brwi i rzsy na niebiesko. Min miaa wynios i zwracaa si do mnie jak do kogo obcego. Siostra Charakleja twierdzi, e cierpiae z powodu mej nieobecnoci powiedziaa chodno. Mwia, e schud i poblad przez te par dni, tak e nawet w oczach pojawi ci si dziki i gorczkowy blask. Nie chc naturalnie, eby chorowa z mojego powodu. W takim razie kamaa odparem rwnie chodno. Niczego mi nie brakowao. Przeciwnie, po raz pierwszy od dawna odczuwaem bogi spokj. Nie musiaem sucha docinkw, ktre raniy niepotrzebnie moje serce. To prawda, to prawda sykna zaciskajc zby. Co ja tu waciwie robi. Nie wyglda na to, eby ci czego brakowao. Najlepiej pjd ju sobie. Chciaam tylko na wasne oczy przekona si, e nie jeste chory. Nie odchod tak zaraz poprosiem szybko. Manuel przygotowa dla Charyklei konfitury i ciasto. Pozwl biednej kobiecie si poywi. Wikt klasztorny jest chudy. Sama masz te zapadnite policzki i wygldasz na niewyspan. Podesza spiesznie do mego weneckiego zwierciadeka. Nie widz adnej skazy na mojej twarzy rzeka. Tak ci byszcz oczy bknem. Nie masz chyba gorczki? Pozwl, e dotkn twojej szyi. Cofna si. Oczywicie, e nie pozwol oburzya si. Sprbuj tylko, a uderz ci. W chwil potem leaa w moich ramionach. Caowalimy si i piecili w dzikim pragnieniu. Caowalimy si tak, e zapomnielimy o czasie i miejscu. Kaptur mnisi nie chroni jej ju. Dyszc caowaa mnie arliwie, piecia moj gow i ramiona, obejmowaa mnie mocno w pasie. Ale moje podanie pona na prno. Jej wola i dziewiczo czuway nawet wtedy, gdy miaa oczy mocno zamknite. Dopiero gdy zaczem sabn, otwara je, odsuna mnie od siebie i rzeka ze zwycisk dum: Widzisz, przynajmniej mog ci drczy, jeli ju nic wicej. Drczysz w rwnym stopniu sam siebie odparem z oczyma jeszcze wilgotnymi od ez namitnoci. Nie wierz w to odpara. Dopki wiem, e potrafi przemieni tw rado w bl, rozkoszuje si tym, co robi. Zobaczysz, kto z nas dwojga jest silniejszy. Z pocztku byam zbita z tropu skutkiem braku dowiadczenia, ale stopniowo nauczyam si troch twoich zachodnich obyczajw. Drcymi rkami zacza porzdkowa odzie i ukada wosy przed zwierciadem. Nie myl, e jestem tak naiwna, i moesz zrobi ze mn, co zechcesz mwia z przekornym umiechem. T pomyk popeniam na pocztku i wtedy grae na mnie jak na kitarze. Teraz moja kolej gra na tobie. Zobaczymy, jak dugo to wytrzymasz. Jestem kobiet dobrze wychowan i dorosa te jestem, jak na to wiele ju razy wskazywae. Mnie nie uwiedziesz tak, jak uwodzi si pierwsz lepsz dziewk z obery. Bya jak odmieniona. Sam jej gos by ostry i peen drwiny. Wci dygotaem. Nie mogem jej nic odpowiedzie. Patrzyem tylko na ni. Rzucia mi kokieteryjne spojrzenie przez rami. Smuka biaa szyja. Niebieskie uki brwi. Jej gowa wychylaa si jak kwiat z drogocennej szaty. Hiacyntowy zapach jej policzkw trwa jeszcze na moich doniach. Nie poznaj ci rzekem w kocu. I ja sama siebie dobrze nie poznaj przyznaa w przystpie szczeroci. Nie wiedziaam, co si we mnie kryje. Widocznie zrobie ze mnie kobiet, panie Jeanie Ange. Podbiega, chwycia mnie obiema rkami za wosy, potrzsna mocno moj gow i pocaowaa mnie w usta. Potem rwnie nagle mnie odepchna.

71

 To ty mnie tak zrobie rzeka mikko. Budzisz do ycia wszystkie moje ze cechy. Ale to wcale nie jest przykre obudzenie. Jestem ciekawa siebie samej. Uja moj bezwadn do i zacza w zamyleniu pieci j koniuszkami palcw. Syszaam o obyczajach na Zachodzie powiedziaa. Sam mi o nich opowiadae. Szlachetni panowie i damy mog cakiem otwarcie kpa si i igra ze sob. Pikne damy chodz z odsonitymi piersiami i pozwalaj, by ich przyjaciele witali je dworskim pocaunkiem w sam kwiatuszek. Swawolne towarzystwa zabawiaj si parami przy fletach i winie. Nawet onaci pozwalaj swoim onom i do ka i poddawa si pieszczotom dobrego przyjaciela, dopki nic gorszego si nie dzieje. Masz dziwne pojcie o zachodzie powiedziaem. W kadym kraju s ludzie lekkomylni i zepsuci i ci maj swoje wasne obyczaje. I to zarwno chrzecijanie, jak Turcy. W Wenecji i w Konstantynopolu. Dlaczego te ludzie tego pokroju tak chtnie podruj pod rnymi pretekstami z kraju do kraju. Nawet pielgrzymki s tylko pretekstem dla wielu w tych trudnych i zepsutych czasach, kiedy wiara jest martwa i zostaa z niej tylko powoka. Im bardziej czowiek szuka rozkoszy, tym trudniej mu znale rozrywki nowego rodzaju. W takich sprawach istniej granice dla ludzkiej wynalazczoci i czowiek jest zmuszony zadowala si mocno ograniczonym wiatem swoich zmysw. Kto nie pragnie niczego innego, pozostaje wiecznie nie zaspokojony. Doprawdy dziwne pojcie masz o Zachodzie powtrzyem. Spotkaem tam wielu witych mw, bogaczy, ktrzy rozdali majtek biednym i poszli do klasztoru, szlachetnie urodzonych, ktrzy wyrzekli si swej pozycji, eby y z jamuny, uczonych, ktrzy niszcz sobie wzrok odczytujc stare manuskrypty, ksit, ktrzy pac fortuny za stary nadarty przez szczury rkopis, astrologw, ktrzy spdzaj ycie na obliczaniu orbit cia niebieskich i ich wpywu na los czowieka, kupcw, ktrzy wynaleli buchalteri, eby w kadej chwili mie obraz swego majtku. piewajcy i grajcy gupcy s w kadym kraju. Tylko formy obcowania midzy mczyznami i kobietami si zmieniaj. Wydawao si, e prawie nie syszy moich sw. Wiercia si i obracaa przed zwierciadem, odpia brosz i zsuna sukienk z ramion, obnaajc piersi i przygldajc si przy tym z gow przekrzywion krytycznie swemu odbiciu. Rwnoczenie obserwowaa mnie bacznie w lustrze. Nie rzeka nie, moja wstydliwo zakazuje mi chodzi tak na oczach mczyzn. Przynajmniej musiaabym najpierw zobaczy, jak robi to inne kobiety. Moe wwczas mona by si szybko przyzwyczai i nie byoby ju w tym nic zego. Kusisz mnie rzekem. W gardle zrobio mi si sucho. Ale skd odpara obojtnie i szybko podcigna sukni. Jake bym moga! Ciebie, ktry jeste taki nieugity i czysty? Jak taka niedowiadczona kobieta moe ciebie kusi? Sam przecie mwisz, e musisz znale nowego rodzaju rozrywki. Jak ja mogabym ci zgotowa odmian? Jej zoliwo oburzya mnie, cho postanowiem zachowa spokj. Nigdy tego nie powiedziaem! wykrzyknem. To nie o sobie mwiem. Przeciwnie. Zawsze raczej unikaem kobiet, ni czuem do nich pocig. Zamcay mi tylko umys, zaciemniay jasno mylenia. Dlatego chciaem trzyma si od nich z dala. Zaczem nienawidzie ich byszczcych oczu i duszcych pieszczot. Anna Notaras odwrcia si i splota rce za plecami. Duszcych pieszczot powtrzya. Nienawidz ci! Nie ciebie miaem przecie na myli! krzyknem przeraony. Panie Boe, naturalnie nie mylaem o tobie! Wyyty acinniku! sykna. Wydmuchana skorupko! Porwaa swj mnisi habit i owina si nim, nacigna kaptur na gow i welon na twarz. egnaj powiedziaa i dziki ci za wszystkie dobre rady. Nastpnym razem bd mdrzejsza. Nie bya na mnie za. Wiedziaem to, cho celowo rozdara mi serce swoimi sowami. Nie odesza w gniewie, lecz z zadowoleniem i z wysoko podniesion gow. Sama powiedziaa: nastpnym razem. I ja, nieborak, sdziem, e znam j tak, jakby bya czci mojej wasnej istoty.

1 kwietnia 1453

72

Od wczesnego ranka brzmiay dzwony kocielne i koatki klasztorne wzywajc ludzi do modw za miasto. By promienny, pikny dzie, przecudny poranek wiosenny. Olbrzymi acuch zaporowy lea ju gotw pod murem portowym. Pale zapory odnowiono, a ogniwa acucha naprawiono i wzmocniono. Ley on w zwojach na brzegu, ale mimo to siga od wiey Eugeniusza a do wiey w. Marka. Po naboestwie wielu niedzielnych spacerowiczw przyszo na brzeg, eby popatrze na zapor portow. Okrgo ociosane pale, ktre maj dwiga acuch na powierzchni wody i wzmacnia go, s tak grube, e dorosy mczyzna nie moe ich obj ramionami. Ogniwa s gruboci mojej ydki, a postawione na sztorc sigaj mi do p uda. Pale poszczepiano grubymi hakami. Synny acuch zaporowy Joannitw przed wejciem do portu na Rodos to zabawka w porwnaniu z tym. Nawet najwikszy okrt nie zdoa go przerwa. Rodzice pokazywali acuch dzieciom, ktre bez trudu przeaziy przez jego ogniwa. Nawet cesarz ze swoj wit przyjecha do portu, aby obejrze zapor. Jeden koniec acucha jest przykuty do skay koo wiey Eugeniusza. Po poudniu obie mniszki trzymajc si za rce przyszy znowu do mego domu. Poranne naboestwo i widok acucha zaporowego doday Charyklei nowej otuchy. Paplaa bez przerwy i opowiadaa Maneulowi, jak to wielu witych i sama Matka Boska przez wieki chronili Konstantynopol i zmuszali Turkw i innych napastnikw do ucieczki. Odkd Turcy zbudowali twierdz nad Bosforem, sam niebiaski wdz archanio Micha z poncym mieczem przenis si z Bosforu do Konstantynopola, zapewniaa. Wielu wiarygodnych wiadkw widziao go ju w chmurach nad kocioem w. Apostow. Jego szata bya tak olniewajca, e ludzie musieli zakrywa twarz i odwraca wzrok. Ile par skrzyde mia? dopytywa si ywo Manuel, by nareszcie uzyska jasno w tej starej spornej sprawie. Nie byo nikogo, kto by zdy policzy odburkna opryskliwie Charykleja. Pomienny miecz olepi ludzi i nikt przez dug chwil nie widzia nic, prcz rozarzonych dyskw na caym niebie. W ten sposb gawdzili, a ja rwnie braem chwilami udzia w rozmowie, gdy bya niedziela i pikna pogoda. Anna za stanowczo wzbraniaa si wej do mojej izby. Siedziaa w milczeniu i bya znowu cakiem odmieniona. Otulona od stp do gw w czarny strj mniszki, twarz miaa zakryt i donie schowane w szerokich rkawach. Kiedy j o co pytaem, potrzsna tylko lekko gow, jak gdyby zoya lub milczenia. Tyle tylko mogem dostrzec z jej twarzy, e bya cakiem blada. Jej due brzowe oczy patrzyy na mnie pene wyrzutu. Otoczone byy sinymi cieniami, a powieki miaa napuchnite, jakby pakaa. Krtko mwic, robia, co w jej mocy, eby wzbudzi we mnie wspczucie i wyrzuty sumienia. Kiedy usiowaem wzi j za rk, cofna j z przeraon min. Podejrzewaem, e upudrowaa si na biao i uszminkowaa na niebiesko wok oczu, tak nienaturalnie wygldaa. Napiwszy si troch wicej wina siostra Charykleja zerkaa na ni od czasu do czasu, nie mogc si powstrzyma od chichotu. Za kadym razem Anna rzucaa jej gniewne spojrzenie, tak e tamta zakrywaa usta doni, ale po chwili chichotaa znowu. W kocu nie mogem ju tego duej znie. Podszedem do Anny, chwyciem j za przeguby rk, poderwaem na nogi i zapytaem gwatownie: Dlaczego udajesz? Co ta mapia gra ma oznacza? Udaa przestraszon, przyoya palec do warg i rzeka ostrzegawczo: Tss, sudzy ci sysz. Jakby poddajc si czemu nieuniknionemu, wzruszya ramionami i posza za mn do schodw, ale wzbraniaa si znw stanowczo wej do mojej izby. Nie, tego gupstwa nie powtrz powiedziaa. Musz dba o moj opini. Co twj sucy o mnie pomyli? A skro mowa o sucych cigna coraz bardziej porywczo zachowujesz si tak, jakbymy ju byli maestwem, obraajc mnie w obecnoci suby. I nie powiniene te gada o bzdurach z t prost kobiet, ktra faszywie rozumie kade sowo. A moe to ja ciebie le zrozumiaam? Moe to w niej si zakochae, a ja jestem tylko pretekstem, eby si z ni mg spotyka potajemnie i dawa jej wino do picia i czyni z niej ofiar twoich dz, kiedy nie moe si ju broni. Dlatego te nie odwayam si puszcza jej tutaj samej, cho naturalnie najchtniej uniknabym ogldania wicej tego domu. Ach, Anno rzekem bagalnie dlaczego jeste taka? Nie wiem ju, co mam myle o tobie. Czy to ty oszalaa, czy mnie zamroczyo?

73

 Naturalnie, naturalnie, obraaj mnie i nazywaj zamroczon cigna Anna bezlitonie. To moja wasna wina, gdy opuciam dom i rodzin i oddaam si w twoje rce. Nie mog nawet przypomnie sobie, kiedy ostatni raz syszaam od ciebie yczliwe sowo. Nic ci si nie podoba. Jeli ubior si stosownie do mego stanu i wychowania, traktujesz mnie jak dziewk. Jeli staram si ciebie zadowoli i zachowuj si skromnie i z umiarem, przeklinasz mnie i obraasz, sprawiasz mi bl swymi twardymi rkami i wleczesz mnie do swej izby, eby dopuszcza si na mnie gwatu. Przeklinaj mnie, jeli koniecznie chcesz, ale najpierw wyjmij belk z wasnego oka. Zmiuj si Boe, nade mn, ktry utknem w sieci takiej kobiety jknem wyczerpany i zrozpaczony. Jestem chyba doprawdy acinnikiem w sercu i nigdy nie potrafi zrozumie Greczynki. Zmika troch, rozwara znowu szeroko swe przecudne oczy i odrzeka: Nie narzekaj na Grekw. Ty po prostu nie rozumiesz kobiety. Moe wcale nie jeste adnym hulak ani uwodzicielem, tylko przeciwnie, cakiem niedowiadczonym mczyzn. Dlatego te bd chyba zmuszona ci przebaczy. Przebaczy mi?! wykrzyknem z furi. Kto z nas ma tu waciwie co do przebaczania! Ale bardzo prosz, przebacz mi. Bagam ci o to pokornie, jeli tylko zechcesz skoczy z tymi przeraliwymi wymwkami i dokuczaniem. Nie wytrzymuj ju tego. Dlaczego jeste taka dla mnie? Spucia wstydliwie oczy, ale zerkaa na mnie ukradkiem przez rzsy. Dlatego, e kocham ci, panie Johannesie Angelosie szepna mikko. Dlatego, e kocham ci tak okropnie, i chce mi si paka, gdy tylko o tym pomyl. I dlatego, e postpujesz tak dziecinnie. Ale to moe wanie dlatego kocham ci tak bardzo. Wpatrywaem si w ni nie wierzc wasnym uszom i nic nie rozumiejc. Dziwna ta mio bknem. Poklepaa mnie przyjanie po policzku. Mj przyjacielu, mj jedyny ukochany powiedziaa czule. Dlaczego jeste tak straszliwie uparty? Ja? Uparty? Zaniemwiem z gniewu, tak e musiaem przekn, eby mc cokolwiek powiedzie. Przynajmniej nie jestem tak diabelnie kapryny jak ty. Kapryny? zapytaa, jakby powanie zastanawiajc si nad tym sowem. Czybym rzeczywicie bya kapryna? No tak, rwnie prosta jak ty w tych sprawach nie jestem. Kobieta jest zazwyczaj troch bardziej skomplikowana. Czeg to chcesz ode mnie? wykrzyknem. Powiedz wreszcie! Tak legalnego maestwa, jak to w obecnych warunkach moliwe odpara jasno, kadc nacisk na kadym sowie. Musz myle o mojej dobrej sawie, o przyszoci, o mojej rodzinie i o ojcu. Zacisnem pici, a paznokcie wbiy mi si w donie. Nie ma adnej przyszoci powiedziaem si nad sob panujc. Postaraj si wreszcie zrozumie, e twoje pochodzenie i paac twego ojca, i twoja dobra sawa, i wszystko inne wnet ju nie bdzie miao adnego znaczenia. Tureckie armaty stoj o pi tysicy krokw od miasta. Jest ich tak wiele, e nie mona ich nawet zliczy. Nie mamy adnej przyszoci, zupenie adnej, rozumiesz? Dlaczego w takim razie tak straszliwie si opierasz? odrzeka zmuszajc si, by sowa jej brzmiay rwnie spokojnie jak moje. Jeli ju nie mamy czego oczekiwa i nic nie ma adnego znaczenia, dlaczego na Boga nie chcesz speni mego yczenia w tej maej nic nie znaczcej sprawie? Kocioy s zjednoczone odparem. Staraj si to zrozumie. Unia jest proklamowana. aciski lub jest rwnoznaczny z greckim. Dlatego zamabym sakrament, gdybym wiadomie z wasnej woli wzi lub po raz drugi. To sprawa zasadnicza. Panie Boe, nie zaparem si swojej wiary nawet majc miecz na gardle. Rwnie haniebnie byoby zrobi to teraz tylko dla kaprysu kobiety. W wikszoci kociow wci jeszcze czyta si wyznanie wiary bez dodatku odpara uparcie. luby i pogrzeby, chrzest i komunia wita odbywaj si wedug starej formuy. Georgios Mammas jest faszywym patriarch, wyrzuconym ze witego synodu patriarchw. Papie nie moe go wywyszy. Jest on cieniem, ktremu cesarz nada godno. Prawdziwy koci grecki jest ukryty za tym cieniem i wystpi znowu, gdy nadejdzie czas. Przycz si do niego, a twoje sprzeczne z rozsdkiem poprzednie maestwo stanie si niewane samo przez si, tak jakby nigdy nie istniao.

74

Biem si w pier piciami i wyrywaem sobie wosy z gowy. Dlaczego przyszedem na ten wiat potpienia! wykrzyknem gorzko. Dlaczego nie mog y tak jak chc i jak mi nakazuje sumienie! Jakie to przeklestwo ciy na mnie i na moim yciu? Czy i ty musisz nasya na mnie klechw i prawnikw, cho nawet ci nie dotknem. I nie dotkniesz mnie nigdy, choby miao mnie to kosztowa ycie! wybuchna. To staje si spraw zasad take i dla mnie, tak jak ty powtarzasz to wci bez koca. yj sobie, jak ci nakazuje twoje sumienie, ale wtedy bdziesz y i umrzesz samotny. Na ziemi yjemy, a nie w tysicletnim krlestwie. Ten, kto chce y midzy ludmi, musi zrezygnowa z czstki siebie samego i dostosowa si do innych. Opuciam dla ciebie dom i ojca. Z czego musisz i ty ustpi. Inaczej bd wiedziaa raz na zawsze, e nie jestemy dla siebie stworzeni. Trzeba wybiera, sam to kiedy mwie. Wybieraj wic teraz. To twoja kolej. I takie jest moje ostatnie sowo! Ze zami gniewu w oczach wpadem do izby, przypasaem miecz, wcignem buty i chwyciem pancerz. egnaj, Anno! krzyknem przebiegajc obok niej po schodach, by wyj z domu. Odtd znajdziesz mnie na murze, a nie tutaj. Dostaa jabko, ale nie miesz go nadgry, eby nie znale w nim robaka. Masz tu swoje jabko! wykrzykna w odpowiedzi i rzucia we mnie pierwszym przedmiotem, ktry wpad jej rk. Przypadkiem bya to moja drogocenna szklana latarnia. Szko rozpryso si na mojej gowie i poranio mi kark i rk. Ale w owej chwili nawet tego nie zauwayem. Zatrzasnem za sob drzwi, a zadra cay dom. Podbiega i otworzya je na nowo i krzykna za mn z niepokojem: Chyba nie stao ci si nic zego? Nie odwrciem si. Pdziem ulic, a pancerz szczka mi pod ramieniem, jak gdyby ciga mnie sam diabe. Tak, kochaem j ponad wszelki rozsdek.

4 kwietnia 1453 W poniedziaek zaoono acuch i zagrodzono wejcie do portu od wiey Eugeniusza do Galaty w Perze. Port jest zamknity. aden statek nie moe ju wypyn na morze. acuch unosi si na wodzie wijc si jak wielki w od brzegu do brzegu. O zmroku cay pnocno-zachodni horyzont rozjani si od uny tureckich ognisk obozowych. Opuciwszy dom udaem si do kwatery Giustinianiego przy bramie w. Romana. acinnicy wakoni si w wieach i stranicach, warz baranin w kotach, graj w karty i pij wino. Grecy piewaj psalmy na wiele gosw i modl si. Stranicy czuwaj na murach. Od czasu do czasu ktremu z nich zdaje si, e widzi cie poruszajcy si w ciemnociach, rzucaj wtedy pochodni albo posyaj za fos ponc strza. Ale przed murami jest pusto. Wnet bdzie koniec z warzeniem misa i koty zostan napenione w zamian roztopionym oowiem i wrzc smo. Na murach ustawiono duo szlang i wownic, jak rwnie pewn liczb cikich bombard, ktre wypluwaj due kamienne kule wysokim ukiem. Ale jeszcze ich nie prbowano. Proch oszczdza si dla hakownic i rusznic, ktre strzelaj pociskami z oowiu. Technicy cesarscy ustawili take na murze zewntrznym starowieckie balisty i katapulty. Wyrzucaj one wielkie bloki kamienne daleko za fos, ale pociski te lec wolniej ni kamienne kule bombard. Jeli pozwoli zaodze wybiera midzy rusznic i kusz, to zaledwie jeden na pidziesiciu wybiera rusznic. Kusza jest i pewniejsza, i bezpieczniejsza. Niebo mieni si czerwieni na pnocnym zachodzie i acinnicy zakadaj si midzy sob, czy Turcy stan pod naszymi bramami ju jutro. Napicie wprawia

75

wszystkich w niepokj i nikt nie sypia dobrze. Zawodowi onierze kln duo i czsto. Razi to Grekw, ktrzy trzymaj si z dala od acinnikw. Gorycz i zwtpienie wkradaj si do mego umysu, gdy tak czuwam wraz z innymi. Nie mog przesta myle o Annie Notaras. Nie mog. To niemoliwe, eby to tylko los tak niewzruszenie pcha mnie na t drog. Dlaczego ona tak uparcie chce si zwiza ze mn wzem maeskim? Powinna przecie rozumie, e mam powd, by odmawia. Mam taki powd. Mam. Gdybym zapar si unii i wzi lub z Ann Notaras, oznaczaoby to tylko, e ulegam ciemnej pokusie. Dlaczego wesza na moj drog? Czy nie byo to z gry uplanowane? Czy rzeczywicie ojciec jej nie wie, e zostaa w miecie? A moe dziaaj razem, ojciec i crka, w tajemnym porozumieniu? Ale ukasz Notaras nie moe przecie wiedzie, kim jestem. Dlaczego, dlaczego znalaza si na mojej drodze pod kocioem Mdroci Boej? Moja wdrwka bya wtedy taka prosta i jasna. Teraz umys mam zamcony na nowo i myli kbi mi si w gowie. Czy mam pozwoli, by mj duch uleg pokusie ciaa? Ale mio moja jest w rwnym stopniu duchowa, co cielesna. Taka jest moja wiara. Taka bya moja wiara! Jestem tylko czowiekiem, adnym anioem. Ale kolano Manuela ozdrowiao, kiedy pooyem do na jego gowie. Czy nie powinienem jej nienawidzi? Ale ja j kocham.

5 kwietnia 1453 Wkrtce po wschodzie soca chmury kurzu zaczy wzbija si nad drogami i ciekami prowadzcymi ku miastu. A potem z obokw kurzu wyoniy si pierwsze rozproszone oddziay Turkw. Kiedy zobaczyli przed sob mury, zaczli wzywa Boga i Proroka i wymachiwa broni. Groty oszczepw i krzywe miecze migotay czerwono wrd kurzu. Giustiniani przysa po mnie goca. Cesarz i on stali konno koo bramy Charisiosa. Ze stu modych greckich szlachcicw czekao po obu stronach bramy z trudem hamujc niespokojne rumaki, ktre grzebay kopytami i podrzucay gowy. Byli to ci sami modzi ludzie, ktrzy mieli si urgliwie w czasie przemwienia cesarza do acinnikw. Ci sami, ktrzy zwykli byli gra konno w pik na Hipodromie. Pikni i dumni modziecy, ktrzy uwaali za niegodne siebie, by cho rozmawia z acinnikiem. Umiesz wszak jedzi konno, Jeanie Ange rzek do mnie Giustiniani. Czy potrafisz take d w rg? Zdziwiony kiwnem potakujco gow. Chcesz si bi, no nie? cign Giustiniani. Dobrze. Bdziesz mg si bi. Ale uwaaj pilnie, eby walka nie trwaa za dugo i eby was nie okrono. Krzyknij wic po grecku do tych przekltych gupcw, e ka powiesi kadego, kto nie usucha trby i nie zawrci, gdy zabrzmi sygna. Nie moemy straci ani jednego czowieka. Ma to by tylko demonstracja, a nie aden wypad. Chcemy zrobi jedynie troch zamieszania w tureckich kolumnach, nic wicej. Patrz pilnie na wie. Dam znak flag, jeli zagrozi wam niebezpieczestwo oskrzydlenia. Wziem trbk i zatrbiem. Ton by jasny i czysty. Ogniste rumaki staway dba. Zawoaem do modziecw, e nie chc w aden sposb im si narzuca, by dzieli z nimi chwa. Ale z rozkazu protostratora mam im towarzyszy, aby da sygna do odwrotu. Wspomniaem te, e jestem starszy od nich i e braem ju udzia w walkach konnych jeszcze przed Warn. Giustiniani przemawia przyjanie do swego duego bojowego rumaka, jakby co mu tumaczc. Potem poda mi wodze. Mj ko ochroni ci lepiej, ni moe to zrobi twj miecz powiedzia. Toruje on drog przednimi kopytami w najgorszym choby cisku i potrafi w razie potrzeby przegry Turka na p. By to doprawdy okrutny i wzbudzajcy postrach zachodnioeuropejski ogier bojowy, cho moe nieco powolniejszy i mniej zgrabny od gorcokrwistych koni greckich. Na szczcie zwierzta czuj do mnie szacunek. Inaczej babym si tego ogiera bardziej

76

ni Turkw. Giustiniani jest tak wysoki, e strzemiona nie byy dla mnie odpowiednie, ale nie zdyem ich podcign. Most zwodzony opad z hukiem i oskotem i otworzono bramy. Rwnajc szeregi Grecy wyjechali z miasta, ale ju na mocie zwodzonym dali koniom ostrog i popdzili penym galopem w zapalczywym wspzawodnictwie. Jechaem za nimi po ttnicej ziemi. Mj wielki rumak by wcieky i dotknity, e zosta na kocu, on, ktry przywyk do galopowania na czele. Tote stara si pokaza od najlepszej strony, a ja czuem si rwnie bezpiecznie, jakbym siedzia na grzbiecie sonia bojowego w drewnianej wieyczce. Pdzilimy prosto ku oddziaowi piechoty, nadcigajcemu drog od Adrianopola. Gdy oddzia ten spostrzeg jedcw, rozproszy si po obu stronach drogi. Nadleciay z jkiem pierwsze strzay. Modzi Grecy rozsypali si po polu, jak gdyby grali w pik, kady majc na oku jak tureck gow. Mj ko stratowa kopytami pierwszego trupa. Daleko na naszej flance zbliaa si penym galopem grupa tureckich spahisw w rozwianych na wietrze czerwonych paszczach. Pierwsi Turcy przeraeni odrzucili bro, aby mc szybciej ucieka. Byli to pojedynczy onierze stray przednich. Potem caa grupa zwara si, wystawia piki i wbia je w ziemi, by powstrzyma konie. Grecy rzucili konie na boki, chcc objecha oddziaek, ale mj ko bojowy wpad ciko midzy dzidy, poama je jak patyczki w swoim napiernikiem i stratowa kopytami przeraonych Turkw. Przybyem, eby si bi. I wanie nadesza okazja. Ale ci ludzie nie mieli nawet skrzanych kaftanw. Woali gono: Allach, Allach!" Spostrzegem, e sam te krzycz: Allach, Allach!", jak gdybym baga ich Boga, eby zmiowa si nad swoimi wiernymi. Pole zasay poszarpane trupy. Mj ko pooy uszy po sobie, wbi zby w brzuch modego Turka, wytrzs z niego ycie i odrzuci na bok. Tureckie kolumny zatrzymay si i popady w rozsypk. Grecy zawrcili konie i pdzili dalej. Dotarli do stoku i musieli zwolni biegu. Strzay wiszczay wci wok nas, ale jeszcze nikt nie spad z sioda. Rzuciem wzrokiem w stron miasta. Ozdobiona krzyem flaga Giustinianiego wznosia si i opadaa szybko na drku. Zadem w rg. Raz, drugi i jeszcze wiele razy. Grecy udawali, e nie sysz. Gdyby strome wzgrze nie zmusio ich do zwolnienia, jechaliby chyba a do Adrianopola. W kocu udao mi si zebra oddzia i zawrcilimy do miasta. Kiedy mijalimy rannych Turkw, ktrzy wili si na ziemi obejmujc gowy rkami, tu i wdzie jaki mody Grek schyla si z konia, by dla wprawy zada cios aski. Powietrze byo cikie od duszcego odoru krwi i ekskrementw. Dzikim galopem, wzywajc Allacha i wywijajc krzywymi mieczami, zbliali si spahisi, jeszcze w pewnym oddaleniu. Toczyli si na nas jak czerwona fala sztormowa. Coraz wicej modzikw ogldao si za siebie i niepostrzeenie bodo konie ostrogami. Ja si nie ogldaem. Patrzyem na mury i wiee Konstantynopola. Staraem si widzie je tureckimi oczami i ju nie dziwiem si, e piechota zatrzymaa si w marszu na ten widok. Te te i brzowe mury z wieami i blankami rozpocieray si daleko, jak okiem sign. Najpierw fosa z murem ochronnym. Za ni pierwsze niskie way. Nastpnie mur zewntrzny z wieami, zaog i dziaami, mocniejszy ni ktrykolwiek z murw miejskich, jakie widziaem w Europie. Na nim stali w pogotowiu obrocy. Ale za tym murem zewntrznym wznosi si wyej ni najwysze domy kamienne wielki mur Konstantynopola ze swymi potnymi wieami. Trzy potne stopnie obrony Konstantynopola. Nawet gdyby wrogowi udao si przeama przez way i mur zewntrzny, staby nadal zamknity w ziejcym mierci wwozie. Gdy tak patrzyem na te niebotyczne mury, poczuem po raz pierwszy przebysk nadziei w sercu. Tylko trzsienie ziemi moe zwali takie mury, mylaem. I ju mj ko kusowa po dudnicym zwodzonym mocie. Szeregi spahisw z pirami, pancerzami i rozwianymi paszczami zatrzymay si na odlego strzau z uku za nami. Ledwie wjechalimy do miasta, jak ju wybiegli ciele, by zerwa most zwodzony. Murarze stali gotowi z cegami i zapraw, by zamurowa bram. Tak samo zerwano te cztery ostatnie mosty zwodzone i zamurowano ostatnie wielkie bramy. Pozostay teraz tylko ciasne furty wypadowe w wielkim murze. Klucze do nich cesarz powierzy acinnikom. Ze wszystkich stron nadcigali Turcy, rozsypywali si i zatrzymywali poza zasigiem strzau. Za nimi pdzono wielkie trzody byda. Take po drugiej stronie Zotego

77

Rogu, na wzgrzach za Per, pojawiy si nie koczce si kolumny marszowe. I tak trwao przez cay dzie. Wieczorem Turcy stali ju tak gsto od Zotego Rogu do morza Marmara, e nawet zajc nie mgby si przelizn midzy nimi. Ale cae wojsko zatrzymao si w odlegoci paru tysicy krokw. Z murw Turcy wygldali jak mrwki. May, tak, may jest czowiek wobec tysicletniego olbrzymiego muru. Ale czas pochania wszystko. Nawet najpotniejszy mur upada pewnego dnia. Wtedy zmieniaj si epoki.

6 kwietnia 1453 Jest pitek, wity dzie islamu. Rano sutan Mehmed jedzi w jasnym socu z wieluosobow wit wzdu muru. Trzyma si poza zasigiem strzau i nie mona byo rozrni jego twarzy, ale poznaem go po postawie i dumnie niesionej gowie. Po strojach i nakryciach gowy poznawaem te wysoko postawionych mw w jego wicie. Ani jedna strzaa, ani jeden pocisk nie pad z adnej strony. W nocy Turcy zabrali trupy zarbanych podczas wypadu. Gdy sutan przejecha wzdu muru, zawrci i wjecha na wzgrze naprzeciw bramy w. Romana. Tam czeka na niego olbrzymi namiot z baldachimami. Niezliczeni saperzy zajci byli umacnianiem wzgrza i palisadami. Nie zsiadajc z konia sutan wysa teraz herolda ze znakiem pokoju przed bram. piewnym gosem herold wywoa cesarza Konstantyna i zaofiarowa mu pokj. Jego greczyzna bya amana, ale nikt si nie mia. Cesarz Konstantyn wszed do wiey na wielkim murze i pokaza si heroldowi. Mia na gowie zocist pakowat koron i otoczony by ceremonialn wit. Sutan Mehmed stosowa si do nakazw Koranu i ofiarowywa pokj oraz dawa sowo, e wszystkim bdzie darowane ycie, jeli miasto podda si bez oporu. Bya to ostatnia szansa wielkiego wezyra Halila, partii pokojowej, by doprowadzi do rokowa. Myl, e Mehmed, kiedy siedzia tak nieruchomo w siodle daleko na wzgrzu, bardziej ni czego innego obawia si, e jego oferta zostanie przyjta. Cesarz Konstantyn kaza Francesowi powtrzy posanie, ktre sutan otrzyma by ju w Adrianopolu. Cienki dworski gos Francesa nie siga daleko. acinnicy Giustinianiego znuyli si szybko suchaniem i zaczli miota obelgi na herolda w zwyky onierski sposb. Take Grecy zaczli krzycze, a w kocu podnis si uparty, bezustanny krzyk wzdu caego muru. Grecy nabrali odwagi, gdy usyszeli wasny gos, oczy im zabysy, a policzki poczerwieniay. Kilku kusznikw zaczo wawo napina kusze. Ale cesarz Konstyntyn podnis do i surowo zakaza strzela do sutaskiego wysannika, ktry sta pod ochron znaku pokoju. Herold zawrci, a kiedy dotar do sutana, soce stao ju wysoko na niebie. Nadesza godzina poudniowej modlitwy. Mehmed zsiad z konia. Rozpostarto przed nim modlitewnik i wbito w ziemi dzid w kierunku, w ktrym ley Mekka. Sutan uchwyci praw rk lewy przegub doni i schyli gow, przyklkn na dywanie i przycisn czoo do ziemi przed swoim Bogiem. Przepisane ablucje opuci, gdy znajdowa si w polu i wody i tak by nie starczyo dla niezliczonych wojownikw. Wiele razy przyciska czoo do ziemi, a cae wojsko od morza Marmara do Zotego Rogu uklko i dotykao czoem do ziemi w takt jego porusze. By to jak gdyby jeden ogromny ywy i ruchliwy dywan, pokrywajcy ziemi a po horyzont. Jakby w odpowiedzi zaczy dzwoni dzwony we wszystkich kocioach w miecie, a mnisi w klasztorach zawtrowali im koatkami. Ten stuk i dwik przepeniy miasto ufnoci i niosy si przez pola a do Turkw przeszkadzajc im w modach. Odczytawszy kilka wersetw Mehmed wycign ramiona i ogosi oblenie. Ci, co syszeli jego sowa, powtarzali je wielkim gosem i krzyk ten ogarnia coraz to nowe szeregi i otoczy miasto niczym huk morza. Oblenie rozpoczo si! woali Turcy i zaraz cae wojsko zaczo wymachiwa broni i zblia si biegiem do muru, by od razu ruszy do szturmu. Barwne oddziay toczyy si wielkimi falami i wnet mona byo z murw rozrni morze rozwartych ust i rozwrzeszczanych twarzy. Widok ten by tak przemony i przeraajcy, e niedowiadczeni Grecy cofnli si ze swoich stanowisk i nawet acinnicy zaczli napina uki i wyciga miecze.

78

Ale Turcy zatrzymali si w dobrym szyku okoo tysica krokw od murw, poza zasigiem strzau z dzia, i zaczli kopa nieprzerwany rw wok miasta, dwiga kamienie i wznosi palisady dla ochrony swego obozu. Tylko kilku janczarw podbiego do fosy i wyzwao Grekw na pojedynek. Oficerowie gwardii cesarskiej arliwie prosili cesarza o pozwolenie im na pokazanie swej biegoci we wadaniu broni. I nawet wrd zakutych w elazo onierzy Giustinianiego znaleli si tacy, ktrzy chcieli zmierzy si z janczarami na dwurczne miecze przeciw krzywym szablom. Ale Giustiniani zakaza surowo wszelkiej brawury. Czasy turniejw ju miny powiedzia. Nie ma sensu, by dobry onierz naraa ycie w pojedynku o chwa. Zostaem tu wezwany, by prowadzi wojn, a nie dla zabawy. Wyda zimno rozkaz najlepszym strzelcom, by dobrze wycelowali hakownice i kusze i oddali salw. Czterech janczarw zgino od strza i oowianych ku. Pozostali wpadli w furi z powodu tego naruszenia czci i dobrych obyczajw i toczc pian z ust gono woali nazywajc Grekw i acinnikw tchrzami, ktrzy tylko spod osony murw odwaaj si strzela do dzielnych mw. Lecz kiedy pado dalszych dwch janczarw, pozostali opamitali si, podnieli trupy polegych towarzyszy i usiowali zabra je ze sob. Strzelano ju teraz wzdu caego muru i wielu zgino. Ale nowi janczarowie nadbiegali nieustannie, by zbiera trupy nie troszczc si o kule i strzay. adnego z zabitych nie pozostawiono pod murem, tylko kilka krwawych plam barwio traw. Podczas gdy wojsko tureckie kopao rowy i budowao palisady, Giustiniani objeda mur zewntrzny usiujc ustali liczb Turkw. Janczarw, ktrzy rozbili obz wok sutana, byo dwanacie tysicy, wiedzielimy to ju przedtem. Spahisw, regularnej jazdy, co najmniej tyle samo. Giustiniani przypuszcza, e liczba stosunkowo dobrze uzbrojonych, czciowo przybranych w pancerze regularnych onierzy siga stu tysicy. Do tego dochodzi rwnie wielka liczba pospolitego ruszenia, biedakw, ktrzy na wezwanie sutana przyczyli si do wojska z religijnego zapau i dzy rabunku i ktrzy s odziani tylko w szmaty i achmany i uzbrojeni w miecze albo proce. Niektrzy z nich maj ponadto wsk, pokryt skr tarcz drewnian. Tylko okoo jednej czwartej ludzi sutana nosi watowane skrzane kaftany. Turkw jest przeraliwie duo, ale Giustiniani uwaa, e warto bojowa lekkich oddziaw jest nieznaczna. Po swojej przejadce nie by ani odrobin przygnbiony. Zastanawia si tylko, gdzie zatrzymay si synne dziaa sutana. By doda otuchy obrocom, cesarz Konstantyn kaza w porozumieniu z Aloisio Diego, by zaogi galer weneckich z rozwinitymi sztandarami przemaszeroway w paradnym szyku na murze zewntrznym od koca do koca. Przy dwiku piszczaek i bbnw potna chorgiew z lwem w. Marka powiewaa na wietrze. By to bez wtpienia powany sukces dyplomatyczny cesarza, gdy sutan musia sobie teraz zda spraw, e znajduje si w stanie wojny take i z Wenecj. Jeszcze nim zapad wieczr, stao si oczywiste, za jak cen dokonana zostaa ta demonstracja. Cesarz Konstantyn wyprowadzi si ze stra przyboczn z Blachern i rozbi obz koo kwater Giustinianiego w rodku muru. Do opuszczonego paacu wkroczy wenecki bailon na czele weneckiego garnizonu i swoich ochotnikw. Wieczorem flaga w. Marka powiewaa obok purpurowej chorgwi cesarza. W ten sposb cay silnie ufortyfikowany obszar Blachern znajduje si obecnie w rkach Wenecjan. Gdyby miastu rzeczywicie udao si odeprze sutana, objcie paacu przez Wenecjan mogoby nabra zowrbnego znaczenia. Giustiniani i jego zakuci w elazo onierze zajmuj w kadym razie honorowe miejsce naprzeciw janczarw przy bramie w. Romana. Giustiniani zebra tu co najmniej trzy tysice ludzi ze swych najlepszych oddziaw. Ilu w takim razie jest wszystkich obrocw? To wiedz tylko cesarz i Giustiniani. Ale ten napomkn raz, e poowa garnizonu stoi midzy bramami w. Romana i Charisiosa. A wic wszystkich obrocw miasta, wliczywszy w to mnichw i rzemielnikw, byoby nie wicej jak nieco ponad sze tysicy? Nie mog w to uwierzy. Ju sami tylko weneccy eglarze licz okoo dwch tysicy ludzi, cho cz z nich musi strzec portu i okrtw. Dlatego sdz, e mamy na murach co najmniej dziesi tysicy, cho zaledwie tysic oprcz szeciuset najemnikw Giustinianiego ma peny rynsztunek. Powiedzmy dziesi tysicy przeciw dwustu tysicom. Ale jeszcze nie przybyy dziaa sutana i nie spostrzeono jego floty.

79

Natomiast po poudniu rozlegay si od czasu do czasu grzmoty jakby burzy od strony Selymbrii, mimo e niebo byo jasne. Z majaczcych niebiesko na morzu Marmara wysp wznosi si ku niebu potny sup dymu.

7 kwietnia 1453 W nocy przed bram Selymbryjsk wbito na pale nagie i okaleczone zwoki tych, ktrzy bronili Selymbrii do ostatniego czowieka. Jest czterdzieci pali i czterdzieci trupw. Suchy z Pery gosz, e flota sutana przez dwa dni bezskutecznie usiowaa szturmowa t ostatni z wie obronnych na wyspach morza Marmara. Wczoraj dowdca tureckiej floty kaza nanosi drewna wok wiey na ca jej wysoko i spali ca jej zaog. Grecy umiej umiera za kad pid ziemi swego rozpadajcego si pastwa. Na Wschodzie barbarzycy, na Zachodzie barbarzycy. Na granicy midzy dwoma wiatami broni si ostatnie miasto Chrystusa. Bez nadziei na pomoc. Nawet bez pretensji do sawy. Nagie, okaleczone trupy , przewiercone palami, otoczone chmurami much. Zakuty w elazo od stp do gw, o gow wyszy od innych, Giustiniani mieje si, podobny do chodzcej wiey, z nabrzmia twarz i zimnymi oczyma. Dzi poczuem do niego nienawi zobaczywszy obrocw Selymbrii. Walczymy bez nadziei, bez przyszoci. Nawet jeli pokonamy sutana, Konstantynopol stanie si tylko martwym miastem pod panowaniem aciskich barbarzycw. Przez cae ycie unikaem nienawici i fanatyzmu. Teraz przepeniaj one moje serce silnym pomieniem.

9 kwietnia 1453 Po spokojnej niedzieli dziewi najwikszych galer podpyno do portowej zapory i ustawio si w szyku obronnym. Oczekuje si floty tureckiej. Dugie sznury wow wlok wielkie brzowe dziaa Turkw. Za tureckimi liniami liczne trzody wznosz tumany kurzu. Ryk byda dochodzi a do naszych murw. Obrona jest przygotowana. Kady zna swoje miejsce i swoje zadanie. Cesarz Konstantyn przez cay dzie jedzi wzdu muru i rozmawia z dowdcami rnych odcinkw, dodawa otuchy Grekom i skada nowe obietnice acinnikom.

11 kwietnia 1453 Wzdu caego muru sutan kaza ustawi okoo stu maych dzia i bombard w niewielkich grupkach. Jego due dziaa zebrane s w czterech punktach: przed bram w. Romana przed bram Charisiosa i przed bram Kaligaryjsk w Blachernach, gdzie mury s wprawdzie najgrubsze, ale dokd nie siga fosa. Take przed bram Selymbryjsk stoj trzy due dziaa. Dziaa przywleczono tak blisko muru, e bystrooki czowiek moe rozrni twarze puszkarzy. W tej chwili przywizuj i umocowuj lufy do potnych z pni i blokw kamiennych. Setki ludzi roj si wok nich pracowicie jak mrwki. Dziaa le niezgrabnie i bezradnie na brzuchu, ale odgaduje si szybko ich straszliw wielko, gdy si porwna ich rozwarte paszcze z ludmi w pobliu. Okrge kule kamienne, ustawione w stosy obok nich, sigaj mczynie do uda. Dziaa take chronione s rowami i palisadami. Nikt z acinnikw nie widzia jeszcze nigdy tak duych dzia. Bd one pochania cae masy prochu i zabija setki ludzi, gdyby pky. Tak mwi Giustiniani, aby doda otuchy swoim onierzom.

80

Najwiksze dziao, ktre odla Orbano w Adrianopolu i o ktrym suchy kryy ju w styczniu, stoi naprzeciwko bramy Kaligaryjskiej, gdzie mur jest najgrubszy. Widocznie sutan rzeczywicie wierzy, e jego dziaa dadz rad kademu murowi. Giustiniani by ciekaw tych armat i uda si na mur, eby je obejrze. Kaza mi sobie towarzyszy, gdy wszdzie by spokj. Rwnoczenie chcia si dowiedzie, jak Wenecjanie czuj si w Blachernach i przy bramie Chariosiosa, gdzie przechodzi droga do Adrianopola. Wielu z zaogi opucio swoje stanowiska i zebrao si grupkami, by zobaczy te potwory. Take z miasta przyszli ludzie i wdrapali si na dach paacu i na wiee, by lepiej widzie te cudowne dziaa. Niektrzy wskazywali palcami i woali, e poznaj Orbana, cho mia na sobie turecki kaftan honorowy i nakrycie gowy dziaomistrza. Grecy zaczli wykrzykiwa obelgi i przeklestwa, a cesarscy technicy narychtowali hakownice i modzierze i oddali kilka strzaw, by przeszkadza Turkom w mozolnej pracy przy dwiganiu i podpieraniu wielkiego dziaa. Giustiniani zabroni jednak strzelania, ktre byo tylko marnowaniem prochu. Wielu Grekw poblado i zasonio rkami uszy, gdy te niegrone strzay rozlegy si na murach. Wenecki bailon Minotto wezwa swych ludzi do szyku i wystpi naprzd, by przywita Giustinianiego. Mia u boku syna, ktry mimo modego wieku jest kapitanem weneckiej galery. Take cesarski technik niemiecki Joann Grant przyczy si do nas. Pierwszy to raz spotkaem tego wybitnego czowieka, o ktrego biegoci i umiejtnociach wiele syszaem. By to mczyzna w rednim wieku z czarn brod. Czoo mia poorane od myli, a spojrzenie niespokojne i badawcze. Ucieszy si, gdy si dowiedzia, e znam kilka sw niemieckich. Sam mwi dobrze po acinie i nauczy si ju duo po grecku. Cesarz wzi go do swojej suby po Orbanie i paci mu taki sam od, o jaki nadaremnie prosi Orbano. Grant powiedzia: To dziao to cud sztuki giserskiej przekraczajcy wszelkie granice moliwoci. Wikszego dziaa nikt nie potrafiby opanowa. I gdybym nie wiedzia, e ju na prb strzelano z niego w Adrianopolu, nie uwierzybym, e zdoa ono wytrzyma cinienie swego adunku. Za sto dukatw nie chciabym sta w pobliu niego, kiedy jest odpalane. Giustiniani powiedzia: Ja, biedak, wziem na siebie bram w. Romana, kiedy wszyscy inni milczeli. Ale teraz nie auj jako swego wyboru. Frajd, jak bd mieli Wenecjanie, cht nie im pozostawiam. Wenecki bailon odpar dotknity do ywego: Nie wiem, jak bdziemy mogli da, by kto zosta na murze czy w wiey, kiedy to dziao wypali. Jestemy przecie tylko kupcami ochotnikami i wielu z nas obroso w sado. Ja sam cierpi na zadyszk od wchodzenia na mur i mam dolegliwoci sercowe. Co musisz przecie zapaci za Blacherny. Ale jeli chcesz, zamieni chtnie moj niewygodn wie na oe cesarskie i przyrzekam wej na mur jutro rano. Zamie si ze mn. Nie mam nic przeciwko temu. Czerwonolicy bailon spojrza podejrzliwie na Giustinianiego, po czym zmierzy wzrokiem olbrzymie wiee i mury Blachern i porwna je z pozosta czci muru ldowego. Nastpnie odpar krtko: artujesz! Niemiec Joann Grant wybuchn miechem i zauway: Cesarscy technicy i ja obliczylimy dla wasnej rozrywki i udowodnilimy matematycznie, e takiego wielkiego dziaa nie mona odla. A nawet gdyby si udao, zdoaoby ono zaledwie wyplu kul kamienn na ziemi. Wszystko to moemy udowodni za pomoc cyfr. Jutro zatem powinienem wzi swoj tabliczk mnoenia jako tarcz i ustawi si na murze naprzeciw dziaa. Potem Giustiniani wzi mnie na bok i powiedzia: Jeanie Ange, mj przyjacielu. Nikt nie moe wiedzie, co stanie si rano, gdy dzia takiej wielkoci nikt jeszcze nie oglda. Moliwe, e oni rzeczywicie kilkoma strzaami zdoaj zrobi wyom w murze, jakkolwiek ja w to nie wierz. Zosta tu, eby obserwowa to due dziao, i zamieszkaj w Blachernach, jeli Wenecjanie si na to zgodz. Chciabym mie tutaj godnego zaufania czowieka, dopki si nie dowiemy, jakie szkody moe ono wyrzdzi. Joann Grant wzi mnie pod swoj opiek, gdy obaj jestemy obcy zarwno wrd acinnikw, jak i wrd Grekw. Jest to czowiek maomwny, a kiedy co powie, to

81

przewanie sarkastycznie. Pokaza mi puste warsztaty przy bramie Kaligaryjskiej, gdzie garstka szewcw greckich, wystraszonych staruszkw, siedziaa jeszcze naprawiajc onierskie buty. Wszystkich modych mczyzn, nie wyczajc uczniw, posano na mury. Wdrowalimy po korytarzach i salach cesarskiego paacu, gdzie zamieszkali weneccy kupcy i ochotnicy. Bailon Minotto zaj sypialni samego cesarza i spdza noce na puchowych poduszkach i pod purpurowymi kodrami. Przewody cieplne paacu pod posadzkami, skadajce si z kanaw z ogrzanym powietrzem, pochaniaj niesychane iloci drewna. Dlatego te cesarz zakaza jeszcze wczesn wiosn ogrzewania paacu, mimo e noce wci jeszcze byy zimne. Pragnie on oszczdza wszelkie drewno w miecie dla piecw piekarskich i na inne poyteczne cele, jak rwnie przede wszystkim do naprawiania murw, gdyby Turkom rzeczywicie udao si poczyni w nich wyomy. Wieczorem ujrzaem, jak weneccy straacy rozpalaj dla rozgrzewki ognisko na samym rodku wyszlifowanej do poysku marmurowej posadzki w wielkiej sali ceremonialnej. Marmur pka, a dym pokrywa czerni drogocenne mozaiki puapu. 12 kwietnia 1453

Wstaem o wicie. Niewielu tylko spao tej nocy. Grecy modlili si. acinnicy pili zbyt duo wina. Kiedy wyszedem w zimny poranek, lizgaem si na wymiocinach w korytarzach. Soce wzeszo po drugiej stronie Bosforu, bardziej promienne ni kiedykolwiek. Wzgrza Azji byszczay zotawoto. agodna bryza wiaa od morza Marmara. Z korony muru mogem widzie, jak tureccy onierze odprawiali modlitwy. Myli moje szy za mylami sutana Mehmeda. Chyba nie spa wiele tej nocy. Jeli cae miasto trwao w penym napicia oczekiwaniu, to i jego serce paraliowao z pewnoci takie samo oczekiwanie. Potem ujrzelimy sutana na nienobiaym rumaku wyjedajcego na wzgrze naprzeciwko nas w otoczeniu najwyszych dowdcw i wity zielono odzianych czauszw. Buczuki paszw i wezyrw powieway na drzewcach. Przyby tu patrze na swoje najwiksze dziao, ale ostronie zatrzyma si w odlegoci piciuset krokw od niego. Konie odprowadzono na bok. Gdy tureccy puszkarze zaczli ucieka od wielkiego dziaa zostawiajc przy nim tylko na wp nagiego niewolnika, ktry wymachiwa dymicym lontem na dugiej tyczce, by go rozpali, bailon straci zimn krew i kaza zaodze oprni wystawiony na ostrza odcinek muru. Rozkaz zosta dobrze przyjty i sprawi, e nawet najdzielniejsi rzucili si do ucieczki niczym wystraszone owce. Wtem nastpi bysk i dolecia grzmot straszniejszy ni najwiksze grzmoty na burz. Mur zadygota jak od trzsienia ziemi. Straciem oparcie pod stopami i upadem jak wielu innych. Potna czarna chmura dymu prochowego skrya dziao pod naszymi oczami. Pniej dowiedziaem si, e w pobliskich domach talerze pospaday ze stow, a woda w wiadrach przelaa si przez brzegi. Zakolebay si take statki w porcie. Gdy tylko wiatr przegna dym prochowy i chmur kurzu, spostrzegem, e tureccy puszkarze z ciekawoci podbiegli a do muru pokazujc sobie nawzajem skutki wystrzau. Widziaem, jak krzycz i wymachuj rkami, ale nic nie syszaem. Huk oguszy mnie zupenie. Ja te krzyczaem, ale nikt mnie nie sysza. Dopiero gdy szarpnem kilku oguszonych kusznikw za rami, zaczli naciga kusze. Ale w zamieszaniu chybiali celu. adnego Turka nie raniono, mimo e strzelano do nich ze strzelnic na wiey i otworw w murze. Puszkarze tak byli napici, e rzucali tylko roztargnione spojrzenia na strzay, ktre wbijay si w ziemi obok nich, kiedy z wolna wracali do swego dziaa, ywo rozmawiajc i potrzsajc gowami, jakby niezadowoleni z tego, co zobaczyli. Ogromna kamienna kula mimo swego ciaru zrobia tylko doek w murze, nawet nie tak wielki jak maa izdebka, i oczywicie rozpada si na tysice odamkw. Ale fundamentw muru nie naruszya. W dali widziaem samego Orbana z szeroko otwartymi ustami, jak wywija lask dowdcy i wydaje rozkazy. Gromada onierzy roia si wok dziaa, owijajc je w grube weniane pachty, eby spi nie ochd zbyt szybko, i wlewajc cae baryki jadalnej oliwy w jego ogromn paszcz, eby namaci metal po straszliwym wysiku.

82

Z dala, od strony bram Charisiosa i w. Romana, rozleg si teraz nowy straszliwy huk. Widziaem byski i chmury dymu prochowego, ale wybuchy brzmiay sabo, tak byem oguszony. Tylko sutan Mehmed trwa wci wyprostowany, gdy caa jego wita, nie wyczajc czauszw, rzucia si na ziemi. Sta dalej nieruchomo i wpatrywa si w mur, podczas gdy jego dowdcy otrzepywali kurz z odziey. By moe rzeczywicie udzi si nadziej, e jeden jedyny wystrza z tak olbrzymiego dziaa zdoa zwali dwudziestostopowy mur. Kiedy Orbano kaza okry starannie wielkie dziao, wypalono z dwu mniejszych ustawionych po obu jego stronach. S one bardzo potne, ale mimo to wydaj si tylko nie wyronitymi prosiakami wobec duej maciory, ktra stoi midzy nimi. Puszkarze odpalili je nie szukajc nawet osony. Oba byski, ktre nastpiy tu po sobie, olepiy mnie na chwil, a czarna jak smoa chmura dymu prochowego, ktra wirujc strzelia w gr i towarzyszya kulom, zasonia widok i osmalia kanonierw. Kamienne kule trafiy w mur niemal w tym samym miejscu, gdzie uderzya dua kula. Mur zadygota i w oboku kurzu, ktry si wznis, zawirowa grad kamiennych odamkw, ktre zraniy jednego Wenecjanina. Ale kiedy zeszlimy na d, eby zbada uszkodzenia, ujrzelimy, e s one mniejsze, ni mona byo oczekiwa. Mur pod Blachernami wytrzyma prb. Bailon Minotto zamia si gono z ulgi i zawoa z radoci do swoich ludzi: Na Ducha witego, nie potrzebujemy si ba i moemy nabra otuchy. Takich kamiennych groszkw sutan moe ciska na nas tuzin dziennie bez uszkodzenia muru. Ale podczas gdy Turcy dogldali swoich dzia jak chorych bydlt, Joann Grant zapdzi do roboty ca zaog. Wiedzc ju, na jaki punkt nacelowane s dziaa, kaza spuci w d ogromne skrzane wory wypchane wen, bawen i traw, eby osoni wyrwy w powierzchni muru. I on by dobrej myli i uwaa, e szkody mona atwo naprawi w cigu nocy. Niebawem rozlegy si nowe grzmoty i mur znowu zatrzs si pod moimi stopami. Take z setek maych kolubryn i serpentyn sutana otworzono teraz ogie, a krtkie, grube bombardy zaczy miota kamienne kule wysokimi ukami. Wiele z nich przeleciao nad murami do miasta, gdzie zmiadyy kilka domw, zanim strzelcy nauczyli si oblicza ilo prochu i ustawia bombardy pod waciwym ktem. Dokoa rozbrzmiewa nieustanny huk, a rozproszone grupy Turkw zaczy biec w stron fosy, uderzajc w mosine talerze i wychwalajc na cae gardo Allacha. Ale i obrocy zaczli z wolna przyzwyczaja si do ognia i celowali dobrze, tak e wielu Turkw pado przy fosie, a ich towarzysze ponieli straty, kiedy zbierali trupy. Ruszyem koron zewntrznego muru do bramy w. Romana, by powiadomi Giustinianiego, e wielkie dziao nie okazao si na razie tak straszliwe, jak sdzono. Od czasu do czasu musiaem przebiec kilka krokw, eby zdy pod oson nastpnej blanki przed wiszczcymi strzaami i oowianymi pociskami. Na odcinku midzy paacem Porfirogenety i bram Charisiosa obrocy mieli powane miny. Pierwsze strzay z czterech duych dzia zerway blanki z muru i z trzech ludzi zrobiy krwaw miazg. Dziesiciu innych doznao ran od kamiennych odamkw i musiano ich wlec do miasta przez bram wypadow w wielkim murze, by ich opatrzono. Zostay po nich kaue krwi na koronie muru, a obrocy patrzyli niespokojnie w stron dzia, do ktrych Turcy zaoyli ju nowe adunki i chlusnli w lad za tym mokrej gliny, eby zatka wszelkie otwory przed wtoczeniem kuli do lufy. Tego odcinka broni trzej bracia Guacchardi, modzi weneccy poszukiwacze szczcia, ktrzy sami pac od swoim ludziom i dali si zwerbowa cesarzowi. Chodzili tam i z powrotem po murze od jednego onierza do drugiego, dodawali otuchy nieprzywykym, klepali ich po ramionach i mwili, e niebezpieczestwo nie jest tak wielkie, jak to sobie wyobraaj. Byli ciekawi, jakie szkody wyrzdzio wielkie dziao, i zatrzymaem si u nich przez chwil, by samemu mc zobaczy skutki nastpnego strzau Turkw. Zaprosili mnie na wino do wiey, ktr upatrzyli sobie na kwater. Kazali tam naznosi z Blachern drogocennych dywanw, draperii i mikkich poduszek i urzdzili si wygodnie na kamiennych awach. W oczekiwaniu na strza opowiadali leniwie o swoich dowiadczeniach z greckimi kobietami w Konstantynopolu i wypytywali mnie o obyczaje Turczynek. aden z nich nie mia jeszcze trzydziestki. Wida byo, e s to po prostu dni przygd modziecy, ktrzy wybrali sobie ten zawd z pragnienia odmiany, sawy i pienidzy. Wydawali si gotowi

83

stan w kadej chwili beztrosko przed obliczem Boga z gow pen wina i sercem penym wspomnie po piknych domach. Dostali przecie odpust zupeny za wszelkie popenione i przysze grzechy. Nie miaem zamiaru ich potpia. Przeciwnie, odczuwaem swego rodzaju zawi wobec tej pomiennej modoci, ktrej nie zatrua jeszcze gorycz adna filozofia. Turcy wybili tymczasem kliny spod armat i wycelowali je niej, w podne zewntrznego muru. Z muru zawoano, e ju wymachuj lontami, i bracia Guacchardi po kolei rzucili szybko koci, komu przypadnie chwaa, by stan na murze dla dania obrocom dobrego przykadu. Najmodszy rzuci same szstki i podniecony swym szczciem wybieg na koron muru ze wzrokiem lnicym od zapau i wina. Znalazszy si naprzeciw dzia wystpi szybko midzy blanki, zamacha zakutymi w pancerz ramionami, eby cign na siebie uwag Turkw, i zacz wykrzykiwa obelgi po turecku, a si za niego wstydziem. Ale kiedy przyoono do panewek lonty, schroni si przezornie za blank muru czepiajc jej si mocno. Ze wszystkich trzech dzia dano ognia niemal rwnoczenie, salwa oguszya nas i mur zadra pod naszymi stopami. Gdy dym i kurz rozproszyy si, ujrzelimy modego Guacchardi nie tknitego: sta na szeroko rozstawionych nogach na swoim miejscu. Ale kule uderzyy tu nad brzegiem fosy i zmioty wa oraz wyrway due odamki z muru zewntrznego. Wida byo wyranie, e ostrzeliwanie z czasem wyrzdzi powane szkody i z wolna, ale pewnie przegryzie mur. Od dzia sycha byo a do nas okropne krzyki i biadania. Ujrzelimy, e lewe dziao zerwao liny i odskoczyo z oa, odrzucajc daleko kody i kamienne bloki. Co najmniej dwch puszkarzy zostao zmiadonych. Ale pozostali nie troszczyli si o swoich towarzyszy, lecz podbiegli do dzia, by owin je w ogrzewajce pachty i da im do picia oliwy z oliwek. Wielkie dziaa byy cenniejsze ni ycie ludzkie. Kiedy szedem dalej wzdu muru, Turcy strzelali nieprzerwanie z dzia i hakownic, walili w cymbay, dli w rogi, bili w bbny i szturmowali maymi grupkami a do fosy, starajc si ustrzeli kogo z zaogi. Zakuci w elazo onierze Giustinianiego nie dbali nawet o to, by uchyla si przed strzaami amay si ze szczkiem na ich napiernikach i pancerzach. Wanie kiedy dotarem do odcinka Giustinianiego, zagrzmiay due dziaa naprzeciw bramy w. Romana. Kawaek korony zewntrznego muru zawali si i niezliczone kamienne odamki wiszczay w powietrzu. Gardo wypeni mi wapienny py do tego stopnia, e omal nie udusiem si od kaszlu, a trujcy dym prochowy osmali mi rce i twarz. Wok syszaem przeklestwa i biadania, a wielu wzywao po grecku Matk Bosk. Tu obok mnie pad jaki nieszczsny robotnik, ktry nosi kamienie na mur. Krew laa mu si ze zmiadonego boku. Jezusie, Synu Boy, zmiuj si nade mn! wyjcza i wyzion ducha nie muszc wicej cierpie. Szczkajc pancerzem podbieg ku mnie Giustiniani, eby zbada szkody wyrzdzone strzaami. Podnis przybic i zobaczyem, e jego okrge wole oczy pon zielon dz walki. Wpatrzy si we mnie, jakby mnie nie poznawa, i zawoa: Walka si zacza. Czy przeywae kiedy pikniejszy dzie? Zaczerpn gboko tchu, by poczu odr prochu i gorcej krwi, a pancerz szczka na jego potnym ciele. Zmieni si, by cakiem inny ni ten trzewy, rozwany dowdca, ktrego znaem. Tak jakby dopiero teraz znalaz si w swoim waciwym ywiole i rozkoszowa si hukiem i oguszajcym haasem wok siebie. Znowu zadra mur pod naszymi stopami, huk wstrzsn niebem i ziemi i w powietrzu pociemniao. Wypalono po raz drugi z duego dziaa przy bramie Kaligaryjskiej. adnego innego dwiku nie mona porwna z tym hukiem. Soce arzyo si jak kula za chmur kurzu i dymu. Obliczyem czas i stwierdziem, e trzeba byo okoo dwch godzin na ochodzenie, wyczyszczenie, wycelowanie i nabicie duego dziaa. Syszae ju chyba, e przysza flota turecka! krzycza Giustiniani. Naliczono trzysta agli, ale wiksza cz to statki transportowe, a galery bojowe s lekkie i smuke w porwnaniu z aciskimi. Wenecjanie czekali przy zaporze z dusz na ramieniu, ale flota przepyna obok i rzucia kotwice przy Bosforze po dr ugiej stronie Pery. Mwi swobodnie i wesoo, jakby wszystkie troski zniky uniesione przez wiatr, mimo e due dziaa Turkw zaledwie dwoma strzaami zniosy wa i uszkodziy mur zewntrzny tak, e pk w paru miejscach od gry do dou. Rykiem nakaza przestraszonym greckim robotnikom, by zabrali martwe ciao swego towarzysza. Skulili

84

si oni w uliczce midzy murem zewntrznym i wielkim murem i woali, by wypuszczono ich do miasta przez bram wypadow. Byli zwykymi robotnikami i nie zacignli si po to, eby bi si z Turkami dla acinnikw. W kocu dwch z nich wylazo na mur zewntrzny. Uklkli przy zwokach swego towarzysza i wybuchnli gorzkim paczem, gdy zobaczyli, jak bardzo zmasakroway go kamienne odamki. Niezgrabnymi, brudnymi domi oczycili mu z wapiennego pyu brod i twarz i dotykali stygncych czonkw, jak gdyby nie chcc uwierzy, e umar tak nagle. Potem zadali srebrnej monety od Giustinianiego, eby zanie zwoki do miasta. Giustiniani zakl i powiedzia: Jeanie Ange, dla takich to chciwych obuzw broni chrzecijastwa. Grecka krew odezwaa si we mnie gono, gdy patrzyem na tych bezbronnych biedakw, ktrzy nawet nie mieli hemw ani skrzanych kaftanw dla osony, tylko swoje poplamione od pracy opocze. To ich miasto odparem. Sam si podje obrony muru w tym miejscu. Bierzesz od cesarza od. Dlatego musisz paci greckim robotnikom, jeli nie chcesz, by twoi ludzie sami naprawiali mur. Taka jest umowa. Jeste chciwym obuzem, skoro zmuszasz tych bezbronnych ludzi, by pracowali bez zapaty. Za co maj kupi sobie ywno i wykarmi rodziny? Cesarz nie opiekuje si nimi. I dodaem: Maa srebrna moneta znaczy dla nich tyle, co dla ciebie ksica korona. Nie jeste lepszy od nich. Z chciwoci i dzy sawy sprzedae si cesarzowi. Giustiniani by upojony rozpoczynajc si walk i nie rozgniewa si na mnie. Mona by myle, e Grek, tak przekrcasz rzeczy oczywiste burkn, ale mimo to rzuci Grekom srebrnika. Mczyni chwycili szybko polegego towarzysza i znieli go z muru. Krew skapywaa na wydeptane stopnie schodw.

13 kwietnia 1453 Niespokojna noc. W miecie niewiele tylko osb spao. Porodku nocy ziemia zadygotaa znowu od strzau z wielkiego dziaa, a potny pomie wylotowy rozwietli niebo. Przez ca noc pracowano, by wypeni ponownie szczeliny w murze i przykry zagroone miejsca workami z wen i sianem. Flota turecka stana w porcie Pelar. Ze statkw wyadowuj ogromne masy drewna i kamiennych kul. Weneckie wielkie galery stoj nadal przy zaporze, przygotowane na natarcie przez ca noc. W cigu jasnej czci doby dziaa tureckie zd odda po sze strzaw kade. Wyglda na to, e mur przy bramie Kaligaryjskiej bdzie najwytrzymalszy, cho to wanie owo wielkie dziao go ostrzeliwuje. Wenecjanie w paacu patrz teraz z czci na ikon Najwitszej Dziewicy w Blachernach i zaczli wierzy Grekom, ktrzy twierdz, e cuda czynica Panaghia osania sw rk mury paacu. Ani jeden acinnik nie poleg dotychczas, ale dwch jest ciko rannych. Zbroje stanowi dobr oson. Z rzemielnikw i mnichw powoanych pod bro wielu ju pado na odcinku midzy bram Zot i bram Rhesiasa. W ten sposb nauczyli si w kocu, e lepiej nosi niewygodny hem i nie narzeka, e rzemienie pancerzy uwieraj. Dowiadczenie bojowe ludzi wzrasta. Im wicej ich pada, tym bardziej ronie nienawi do Turkw. Z miasta przychodzi do murw wiele kobiet i starcw. Nurzaj rbki szat we krwi polegych i bogosawi ich jako mczennikw wiary. Czowiek przyzwyczaja si atwo. Z pewnoci zdoa przywykn do wszystkiego. Nawet do huku wielkich dzia, do tego, e ziemia si trzsie, mury wal, odamki migaj w powietrzu, cho i ja osobicie jeszcze wczoraj sdziem, e pozostanie to na zawsze czym strasznym. Ale ucisk w odku ju mi zela i oddech uspokoi si.

14 kwietnia 1453 Pko jedno z tureckich wielkich dzia, tak e ze szczeliny w lufie buchn dym. Ostrzeliwanie idzie ju powolniej. Turcy pobudowali kunie przy stanowiskach dzia i wzmacniaj je elaznymi piercieniami. Orbano kaza zbudowa odlewni na zboczu za

85

tureckim obozem. Po nocach bije stamtd ku niebu czerwona una. Turcy topi mied i cyn przez okrg dob. ydowski handlarz, ktry przechodzi przez Per, opowiada, e widzia setki niewolnilw przy pracy wok ogromnych dow, w ktrych ustawione s formy do odlewania dzia. Pogoda jest pikna i niebo czyste. Grecy maj wszelkie powody, by modli si o deszcz, gdy jeli woda spynaby do tych form, pkyby one przy odlewaniu, jak mwi Niemiec Grant. Jest to marzyciel i czowiek dziwny. Nie dba ani o kobiety, ani o wino. Cesarscy technicy ustawili na murze zewntrznym wiele starowieckich balist i katapult, ale ich donono jest maa i nie przynosz one adnego poytku, dopki Turcy nie pjd do szturmu. Grant porobi rysunki, ktre pokazuj, jak te mechiny mona by ulepszy i uczyni lejszymi, gdy budowano je tak samo od czasw Aleksandra. Gdy tylko ma czas, odwiedza cesarsk bibliotek, by studiowa stare pisma. Siwowosy bibliotekarz cesarza czuwa zazdronie nad ksigami, nie wypoycza ich i nie pozwala nikomu zapala wiata ani lampy w czytelni. Kodeksy wolno czyta tylko przy wietle dziennym. Chowa przed acinnikami katalogi biblioteczne i trzs tylko drc gow, gdy Grant zapyta o pisma Archimedesa. Nie ma ich w bibliotece, owiadczy gniewnie. Gdyby Grant cho raz poprosi o ojcw kocioa albo greckich filozofw, byby moe lepiej przyjty. Ale on czyta tylko o technice i matematyce. Dlatego cesarski bibliotekarz traktuje go jak godnego pogardy barbarzyc. Kiedy rozmawialimy o tym, Grant powiedzia: Archimedes i Pitagoras umieli budowa maszyny, ktre przemieniyby wiat. Dawni mdrcy znali sztuk polegajc na tym, by kaza wodzie i parze wykonywa prac ludzk. Ale nikt nie potrzebowa niczego takiego. Tote nie dbali o to, by te sztuki rozwija, lecz zwrcili myli do tajemnych nauk i idei Platona, uwaajc wiat nadprzyrodzony za co wicej od rzeczywistego. Ale w ich zapomnianych pismach mona znale wskazwki, ktre przydaj si take artystom naszych czasw. Odparem: Jeli byli to ludzie mdrzy, mdrsi od nas, dlaczego zatem im nie wierzysz i nie idziesz za ich przykadem? Na c przyda si czowiekowi, jeli zoy ca natur u swych stp, ale poniesie szkod na duszy? Grant przyglda mi si swym niespokojnym, badawczym wzrokiem. Jego mikka broda jest kruczoczarna, a twarz poorana od nocnego czuwania i rozmylania. Jest to m postawny i wzbudzajcy trwog. Huk wielkiego dziaa sprawi, e budynek biblioteki zadra i drobne chmurki pyu wytrysny ze szczelin w puapie i unosiy si w promieniach soca z wskiego okienka. Nie boisz si mierci, Johannesie Angelosie? zapyta. Moje ciao boi si mierci odparem. Moje ciao lka si ziemskiego zniszczenia i huk dziaa sprawi, i nogi mi si trzs. Ale mj duch nie boi si. Gdyby by bardziej dowiadczony, baby si wicej stwierdzi. Gdyby widzia by jeszcze wicej wojny i mierci, take i twj duch odczuwaby strach. Tylko niedowiadczony wojownik jest bez lku. Prawdziwe bohaterstwo to przezwycienie lku, a nie jego brak. Wskaza na setki zotych figur i cynobrowych sentencji na cianach czytelni, na ogromne folianty, ktre w cikich okutych srebrem i ozdobionych klejnotami okadkach spoczyway przymocowane acuchami do pulpitw. Ja obawiam si mierci rzek. Ale waniejsza od lku jest wiedza. Moja wiedza dotyczy spraw ziemskich, gdy umiejtnoci niebiaskie nie maj adnego praktycznego znaczenia. Tote kraje mi si serce, gdy patrz na ten gmach. Tu le pochowane ostatnie niezastpione resztki mdroci dawnych mdrcw. Nikt nawet nie zadba, eby spisa, co tu jest. Szczury ponadgryzay manuskrypty w sklepionych piwnicach. Filozofw i ojcw kocioa szanowano, ale matematyk i technik karmiono szczury. A ten chciwy starzec nie rozumie nawet, e nic by nie straci, gdyby mi pozwoli grzeba w swoim lochu i zapali wiato, by szuka tej niezastpionej i odrzuconej mdroci, ktrej strzee. Gdy przyjd Turcy, take i ten budynek zdany bdzie na pastw pomieni i dymu i rkopisy syci bd ogniska, na ktrych gotuje si straw. Gdy Turcy przyjd, powiadasz... wtrciem. Nie wierzysz zatem, ebymy mogli broni si z powodzeniem? Umiechn si.

86

 Ja mierz ziemskimi miarami odpar. Miarami praktycznego rozsdku. Dlatego te nie ywi czczej nadziei, jak moe czyniby to mniej dowiadczony i modszy mczyzna. Ale rzekem zdumiony w takim razie i ty masz duo wiksz korzy z wiedzy o Bogu i o tej rzeczywistoci, ktra stoi ponad ziemsk, ni z jakiejkolwiek wiedzy matematycznej i technicznej. Na co przydadz si najcudowniejsze maszyny, skoro i tak musisz umrze? Odpar: Zapominasz, e wszyscy musimy umrze. Tote wcale nie auj, e dza wiedzy zagnaa mnie do Konstantynopola na sub do cesarza. Byo mi ju dane zobaczy najwiksze dziao, jakie zostao odlane rkami czowieka. Ju dziki temu zrozumiaem, e opaci mi si by tutaj. A za dwie strony zapomnianego pisma Archimedesa dabym chtnie wszystkie wite pisma ojcw kocioa. Jeste szalony odrzekem z niechci. Twoja dza wiedzy czyni ci jeszcze bardziej szalonym od sutana Mehmeda. Wycign rk ku sonecznym promieniom, tak jakby chcia zway taczce pyki kurzu na doni. Czy nie widzisz powiedzia w tych pykach spoglda na ciebie para piknych oczu dziewiczych, ktrych umiech mier zgasia ju dawno. W tych pykach kurzu taczy serce filozofa, jego wtroba i mzg. Za tysic lat moe i ja pozdrowi przybysza jako pyek kurzu na ulicach Konstantynopola. W tym znaczeniu twoja i moja wiedza s jednako warte. Pozwl mi zatem zachowa t wiedz, jak mam, i nie gard ni. Skd moesz wiedzie, czy ja w gbi serca nie gardz twoj? Wszystko we mnie drao, ale staraem si zachowa spokj w gosie, kiedy odpowiedziaem: Bijesz si po faszywej stronie, Joannie Grant. Sutan Mehmed przyjby ci jako rwnego siebie, gdyby ci zna. Odpowiedzia: Nie, nie, ja nale do Zachodu i Europy. Bij si o wolno czowieka, a nie o je go niewolnictwo. C to jest wolno czowieka? zapytaem. Spojrza na mnie swym niespokojnym spojrzeniem, zastanowi si przez chwil i odpar: Prawo wyboru. Masz suszno szepnem. Wanie to jest straszliw wolnoci czowieka. Wolnoci Prometeusza, naszym grzechem dziedzicznym. Umiechn si, pooy do na moim ramieniu i powiedzia z westchnieniem: Ach, wy Grecy! Jestem mu obcy, chciabym go unika, ale mimo wszystko czuj, e jest mi duchowo bliski. Stoimy na wsplnym gruncie, on i ja. Ale on wybra krlestwo mierci, ja rzeczywisto Boga. Dziaa grzmi, mury pkaj z hukiem, potny myn mierci sprawia, e ziemia i powietrze dr. Ale ja jestem twardy i zimny, nie, jestem jak poncy ogie i myl tylko o tobie, moja ukochana. Dlaczego wbia cier w moje ciao? Dlaczego nie dajesz mi walczy i umrze w spokoju, mnie, ktry ju dokona swego wyboru? Tylko ciebie pragn!

75 kwietnia 1453 Znowu niedziela. Dzwony kocielne i koatki raduj si w jasny poranek. Ale wiosenn ziele pokrywa ju sadza i kurz. Jak mrwki pracuj zmczeni mczyni, by naprawi mur pod oson prowizorycznych oszacowa. W cigu nocy wbito pale przed wyomami szczerzcymi si w murze zewntrznym. Obecnie wypenia si je znowu ziemi, faszyn, krzakami, sianem. Mieszkacy miasta musieli odda pierzyny na pokrycie muru, by osabi mordercze uderzenia potnych kamiennych ku. Z zewntrz rozpito skry woowe, ktre regularnie polewa si wod przeciw tureckim strzaom zapalajcym. Wiem i czuj w gbi duszy, jak taka rozpaczliwa wojna zmienia nas i porusza istot do gbi.

87

Zmczenie, strach i bezsenno podniecaj czowieka, tak e staje si jakby pijany i nie jest ju odpowiedzialny za swoje czyny i myli w taki sam sposb jak poprzednio. Daje on wtedy wiar najbardziej nonsensownym pogoskom. Maomwny staje si gadatliwym. agodny taczy z radoci, gdy widzi, jak Turek pada na ziemi z gardem przebitym strza. Wojna to niebezpieczne upojenie. Jej zmiany nastrojw, przeskoki od nadziei do rozpaczy s ostre i wielkie. Tylko wyprbowany onierz potrafi zachowa zimn krew. A wikszo obrocw Konstantynopola to nie wywiczeni i niedowiadczeni nowicjusze. Tote Giustiniani uwaa za konieczne szerzenie w miecie pomylnych suchw, nawet jeli wikszo z nich jest kamstwem. Wojsko sutana liczy dwa razy tyle chrzecijan, ilu ich jest pod broni w miecie. S to oddziay pomocnicze z Serbii, Macedonii i Bugarii, a take Grecy z Azji Mniejszej. W bramie Charisiosa znaleziono tureck strza z przymocowanym do niej listem. By on napisany przez serbskiego jedca i brzmia: Dopki to zaley od nas, Konstantynopol nigdy nie wpadnie w rce sutana". Take wielki wezyr Halil pracuje w tajemnicy przed sutanem. Na razie nie potrafi zdziaa zbyt wiele, ale jeli sutan dozna niepowodze, przyjdzie jego chwila. Noce s zimne. Wojsko sutana jest tak ogromne, e tylko maa cz ludzi ma namioty. Wikszo pi pod goym niebem, cho nie jest przyzwyczajona do tego tak jak janczarowie. W ciszy nocnej sycha z tureckiego obozu nieustanne kichanie i kaszel. Ale i nasi ludzie kaszl pracujc przy murach w ciemnoci. Wiee i sklepienia s zimne i wilgotne. Cae drewno potrzebne jest na prace fortyfikacyjne. Drwa i chrust mog by uywane tylko na warzenie strawy i do kotw z oowiem i smo. Tote i wrd acinnikw wielu jest ciko przezibionych, mimo e chodz grubo ubrani pod zimnymi pancerzami.

17 kwietnia 1453 Do Blachern przyby mj sucy Manuel z czyst odzie i nowymi przyborami dla mnie. Na brak jedzenia nie cierpi, gdy Wenecjanie daj mi miejsce przy swoim gocinnym stole, dopki bd mieszka w Blachernach. Kardyna Izydor zwolni ich od postu przez czas oblenia. Ale cesarz Konstyntyn czuwa i poci tak gorliwie, e w krtkim czasie wychud i poblad. Nie mogem si oprze, by nie zagadn Manuela, czy kto o mnie nie pyta. Potrzsn przeczco gow. Zaprowadziem go na gr na mur i pokazaem wielkie dziao. Turcy wanie skoczyli adowanie. Hukno i Manuel zapa si za gow obiema rkami. Ale sam si przekona, e mur nadal wytrzymuje. Bardziej przestraszy si, gdy zobaczy, jakie spustoszenie poczynili acinnicy w cesarskim paacu. Powiedzia: acinnicy zachowali swoje dawne obyczaje. Gdy przed dwustu pidziesiciu laty zdobyli Konstyntynopol, uywali wityni Mdroci Boej jako stajni, rozpalali ogniska obozowe na posadzce i zostawiali odchody po ktach. Subie acinnikw wolno swobodnie porusza si po caym paacu. Dlatego Manuel poprosi mnie, ebym go zaprowadzi do paacu Porfirogenety. Zerkn na mnie z chytrym byskiem w oczach i powiedzia: Nikomu nisko urodzonemu nie wolno byo dawniej pokala tych posadzek, ale moje stopy s przynajmniej greckie i dlatego witsze ni aciskich parobkw stajennych. Weszlimy po starych marmurowych schodach na najwysze pitro i wstpilimy do komnaty, ktrej ciany pokryte s wypolerowanym do poysku porfirem. W komnacie tej wci jeszcze stoi cyzelowane zotem oe z podwjnymi orami, ale wszelkie drobne przedmioty rozkradziono. Gdy patrzyem na zimn, spldrowan komnat, zdaem sobie spraw, e ju aden wicej cesarz nie urodzi si w Konstantynopolu. Manuel otworzy ciekawie wskie drzwi i wyszed na kamienny balkon. Dziesi razy staem pokornie tam na dole w tumie ludzi i czekaem na wie o rozwizaniu cesarzowej opowiada. Stary cesarz Manuel mia dziesicioro dzieci. Konstantyn jest smym z nich. Tylko trzech synw jest jeszcze przy yciu i aden z nich nie ma syna. Taka jest wola i wyrok boski. Przez cay czas zerkay na mnie spod siwych i krzaczastych brwi jego oczy w czerwonych obwdkach, gadzi rzadk brod i wyglda tajemniczo.

88

 Co mnie to obchodzi powiedziaem niechtnie. Nigdy nie przypuszczaem, e pewnego dnia bd sta tu na grze cign Manuel nie zwracajc uwagi na moje sowa. Ale rzymski porfir sam nie urobi cesarza. To czysty przesd. Jakkolwiek opowiadano o opuszczonych kobietach, ktre w czasie rozwizania ciskay na pociech kawaek porfiru. Wskaza palcem ciemny kt komnaty. Zobaczyem, e w wielu miejscach oderwane byy kawaki okadziny. Przez moment byem znowu dzieckiem. Maym chopczykiem w opasanym murem Awinionie. Soce Prowansji przypiekao mi ciemi. Trzymaem w doni purpurowy odamek kamienia, ktry znalazem w skrzyni mojego ojca. Ujrzae ducha, panie? zapyta cicho Manuel. Upad na kolana na posadzk, jakby po to, eby przeszuka ten kt, ale rwnoczenie uklk te przede mn i zwrci ku mnie swoj starcz twarz. Jego szare policzki dray jakby od wielkiego napicia albo od powstrzymywanego paczu. Pamitam mego ojca rzekem krtko. Nie dziwiem si ju, dlaczego zosta olepiony. Moe okaza on si nazbyt ufny w wiecie okruciestwa i strachu. Manuel szepn: Panie, moje oczy zmtniay, bo jestem ju stary. Moe to blask purpury je omamia. Pozwl mi dotkn twoich stp. Wycign do i musn ni z szacunkiem moje nogi. Purpurowe buty powiedzia. Purpurowe buty. Ale tak przeraajca w swej ciszy bya komnata, gdzie si rodzili cesarze, e Manuel przeraony rozejrza si wokoo, jakby ba si, e kto podsuchuje. Znowu pie rzuciem szorstko. Krwi nie mona si nigdy zaprze szepn. Krew powraca zawsze do swego pochodzenia. Nawet jeli musi dugo wdrowa z jednego ciaa do d rugiego. Ale pewnego dnia powraca. Manuelu powiedziaem wierz mi. Czas upyn. Krlestwo moje nie jest z tego wiata. Pochyli gow i caowa moje stopy, a byem zmuszony odepchn go kolanem. Jestem starcem, ktry bekoce od nadmiaru wina powiedzia. Gow mam pen starych bani. Widz na jawie. Nie myl nic zego. Niech nasze widzenia i banie zostan pogrzebane pod walcymi si murami rzekem. Niech jaki przybysz znajdzie je kiedy, kiedy nasze prochy wzbija si bd spod jego stp i kiedy depta bdzie kamienie, ktre oderway si od tych cian. Gdy Manuel ju sobie poszed, wrciem na mur i udaem si z powrotem do Giustinianiego. A strach bierze patrze, jak wielkie powstay w cigu kilku dni wyomy w murze po obu stronach bramy w. Romana. Wzniesiono wysoki ziemny wa i ustawiono drewniane skrzynie i beczki z ziemi jako blanki na koronie muru. Przez cay dzie mae grupki Turkw id szturmem w fos, by wrzuca do niej wizki faszyny, kamienie i kady, podczas gdy rwnoczenie ogie z proc i strzay ucznikw zmuszaj obrocw, by szukali osony. Geneuczycy Giustinianiego ponieli ju straty mimo pancerzy. Kady z nich dorwnuje dziesiciu, ba, pidziesiciu nie wywiczonym Grekom. Kady z nich jest niezastpiony.

18 kwietnia 1453 Nikt nie przypuszcza, e Turcy dokonaj pierwszego prawdziwego szturmu dzi w nocy. Widocznie zamiarem ich byo zaskoczeniem zdoby mur zewntrzny przed bram w. Romana. Atak rozpocz si cakiem niepostrzeenie w dwie godziny po zachodzie soca. Pod oson ciemnoci Turcy podkradli si do fosy i pooyli na niej drabiny szturmowe. Gdyby obrocy nie byli wanie zajci naprawianiem szkd w murze wyrzdzonych w tym dniu przez dziaa, atak mgby si uda. Ale w por uderzono na alarm, trby rozbrzmiay na murze, zapalono smolne pochodnie i dzwony w miecie zaczy dzwoni. Po nieudanym zaskoczeniu take po stronie tureckiej zaczy hucze due i mae trby, a atakujcy podnieli przeraliwy krzyk, ktry rozleg si w caym miecie. Dugimi hakami zrywali prowizoryczne przedpiersia i burzyli, co tylko mogli, a rwnoczenie starali si podpali worki z sianem i wen wiszce wzdu muru. Walka trwaa cztery godziny

89

bez przerwy. Turcy zbliyli si do muru take w innych punktach, ale gwny atak skierowany zosta na odcinek Giustinianiego. Haas i zamieszanie byy tak wielkie, e ludzie w miecie na wp nadzy uciekali z domw na ulic. Kiedy biegem z Blachern do Giustinianiego, zobaczyem na wasne oczy cesarza Konstantyna. Paka, by miertelnie przeraony i sdzi, e miasto jest ju stracone. W rzeczywistoci tylko niewielka liczba Turkw dotara a na koron muru zewntrznego. Tam wycili ich rycho w walce wrcz zakuci w elazo onierze Giustinianiego, ktrzy niczym ywy elazny mur zagrodzili im drog. Drabiny szturmowe przewracano dugimi drgami, gdy tylko Turcy je podnieli. Na liczne grupy napastnikw pod murem wylewano wrzc smo i stopiony ow. Turcy ponieli cikie straty i rano trupy ich leay stosami pod murem. Wrd trupw znalazo si jednak tylko niewielu janczarw i wida byo wyranie, e sutan w tej prbie zaskoczenia uy tylko mniej bitnych lekkich oddziaw. Gdy Turcy wycofali si, wielu ludzi Giustinianiego byo jednak mimo wszystko tak wyczerpanych, e padli tam, gdzie stali, i zasnli. Cesarz Konstantyn, ktry obchodzi mury krtko po bitwie, musia sam budzi wielu spord wartownikw. Giustiniani zmusi greckich robotnikw, by zeszli przed mur zewntrzny i oprnili fos z caego tego rupiecia, ktrym Turcy usiowali j wypeni. Wielu znalazo tam zgub, gdy Turcy z zemsty za nieudane natarcie strzelali z dzia w ciemnoci. Rano trzydzieci tureckich galer z portu Pelar podpyno do acucha-zapory. Ale nie doszo do bitwy morskiej midzy wysokimi jak gry galerami weneckimi a lekkimi okrtami Turkw. Wymieniono kilka strzaw armatnich, po czym okrty tureckie wrciy do swego portu. W cigu dnia sutan kaza ustawi kilka duych bombard na wzgrzu za Per. Ale ich pierwsze strzay trafiy genueski statek przy nabrzeu i zatopiy go wraz z adunkiem i wyposaeniem wartoci pitnastu tysicy dukatw. Dlatego Genueczycy z Pery natychmiast wnieli skarg z powodu naruszenia ich neutralnoci. Bombardy stoj na terenie Pery i par innych kul trafio kilka domw i zabio kobiet w miecie. Sutan obieca, e po obleniu wynagrodzi wszystkie szkody, ktre ponieli Genueczycy w Perze, i zapewni ich o swojej przyjani. Ale cel osign. Galery weneckie zmuszone zostay do wycofania si od zapory bd to do nabrzea, bd te w kt pod wieami i murem portowym Pery, gdzie nie mogy ich dosign strzay z bombard. W porcie zebrao si duo ludzi, eby przyglda si temu dziwnemu ostrzeliwaniu. Kule bombard paday przewanie w morze i wzbijay due supy wody. Mimo tego wszystkiego nastrj wrd ludnoci jest peen nadziei i entuzjastyczny, gdy szczliwe odparcie ataku dodao otuchy nam wszystkim. Giustiniani kaza ponadto rozsiewa przesadne suchy o stratach Turkw. Do mnie powiedzia jednak nie owijajc w bawen: Nie powinnimy si upaja tym zwycistwem, ktre jest tylko pozorne. Nie byo to nic innego jak zwyky atak rekonesansowy dla wyprbowania muru. Wzio w nim udzia najwyej dwa tysice ludzi, jak si dowiedziaem od jecw, ktrych udao nam si wzi do niewoli. Ale obyczaj wymaga, ebym jako protostrator ogosi komunikat. Jeli zatem ka obwieci, e odparlimy wielki szturm i e Turcy stracili dziesi tysicy polegych i tyle rannych, podczas gdy nasze wasne straty ograniczyy si do jednego zabitego i jednego skrcenia stopy, to kady dowiadczony w sprawach wojny czowiek bdzie wiedzia, co to znaczy, i nie zwrci na to uwagi. Ale dla nastroju w miecie ma to wielkie znaczenie. Popatrzy na mnie z umiechem i doda: Walczye nieustraszenie i tgo, Jeanie Ange. Czyby? zapytaem. Taki by zamt, e prawie nie wiem, co si ze mn dziao. Byo to prawd. Rano stwierdziem, e miecz mj lepi si od krwi, ale nocne wydarzenia pamitaem tylko jako niejasn zmor. Tego dnia sutan kaza podprowadzi pidziesit par wow do duego dziaa. Odczono je od oa i przeniesiono z pomoc setek ludzi do bramy w. Romana. Mur Blachern okaza si wic za mocny: sutan przygotowuje si na dusze oblenie. Odwiedziem rannych, lecych na somie w kilka oprnionych stajniach i budach pod murem. Wytrawni aciscy najemnicy przezornie odoyli pienidze, eby mc opaci

90

lekarza i mie dziki temu fachow opiek. Grekw jednak doglda tylko kilka wprawnych mniszek, ktre czyni to z miosierdzia. Wrd nich poznaem ku memu zdumieniu Charyklej, ktra zdja welon, zakasaa rkawy i biegle obmywaa i opatrywaa najcisze rany. Pozdrowia mnie ywo i nie mogem si oprze, by nie powiedzie jej, e mieszkam w Blachernach tak mao miaem hartu. Zdaje mi si, e dobrze zrozumiaa, o co mi chodzi, bo pospieszya z wasnej woli wyjani, e nie widziaa siostry Anny od wielu ju dni. Ranni zapewniali jak jeden m, e Turcy wbrew dobrym obyczajom uywali zatrutych strza, gdy nawet lekko ranni po kilku dniach choruj ciko i dostaj miertelnych skurczw. W jednym kcie zobaczyem na wasne oczy mczyzn, ktrego zwoki zesztywniay, wygite w uk, a twarz zamara w okropnym grymasie, tak e strasznie byo na niego patrze. Minie mia twarde jak z drewna. Dlatego wielu rannych prosio, eby wynie ich pod goe niebo albo do domw. Rozmawiaem o tym z Giustinianim, ale on nie pozwoli adnemu ze swoich ludzi opuci muru, aby pomaga rannym. Kiedy wyrzucaem mu jego bezduszno, odpar: Dowiadczenie uczy mnie, e losy rannych s cakowicie w rku Boga. Jeden dostaje pomoc lekarsk i umiera, inny poprawia si bez adnej opieki. Jeden ma ran maego palca i umiera na zakaenie krwi. Drugiemu odstrzel rami, a on si mimo to wylie. Obfite jedzenie i wygodne ko szkodz tylko i osabiaj. Takie jest moje zdanie. Nie mieszaj si wic do spraw, na ktrych si nie rozumiesz.

19 kwietnia 1453 Jezusie Chrystusie, Synu Boy, zmiuj si nade mn grzesznym! Napisawszy duy kawaek wczoraj, sdziem, e wreszcie bd mg spa w nocy. Nie spaem wiele w ostatnich dniach. By zaguszy niepokj serca, chodziem albo spisywaem wszystkie te prne sowa. Ale kiedy leaem w ciemnoci z szeroko otwartymi oczyma w zimnej komnacie w Blachernach, rozkoszujc si samotnoci, a jednoczenie ciko ni udrczony, przysza do mnie. Przysza sama. Z wasnej woli. Anna Notaras. Moja ukochana. Poznaem j po lekkim kroku, po oddechu. Johannesie Angelosie szepna. pisz? Wsuna zimne donie w moje rce, pooya si przy moim boku, nos i wargi miaa chodne, ale policzek przy moim policzku by gorcy. Przebacz szeptaa. Przebacz mi, ukochany. Nie wiedziaam, co robi. Nie wiedziaam, czego chc. yjesz? Naturalnie, e yj odparem. Jestem twardy. Chwasty nie gin. Ziemia si trzsie rzeka. Mury pkaj. mier wyje po nocach bez koca tysicem gosw. Nie, nikt nie moe wiedzie, czym jest wojna, pki sam tego nie zazna. Gdy Turcy napadli na nas w nocy, modliam si za ciebie, tak jak jeszcze nigdy si nie modliam. lubowaam zwalczy cae moje samolubstwo, moj zo i moj dum, jeli tylko bdzie mi dane zobaczy ci znowu ywym. Kochasz mnie wic? pytaem wci jeszcze wtpic, cho jej donie, policzek i usta zapewniay mnie o tym. Mwia przecie sama, e mnie nienawidzisz. Nienawidziam ci przez wiele dni, moe przez cay tydzie powiedziaa. Zrozumiaam dopiero, gdy dziaa zaczy grzmie, tak e ciany pkay w klasztorze. Postanowiam sobie w sercu, e nigdy wicej ci nie zobacz. Albo e nie odezw si ani sowem, jeli si spotkamy. Albo e ci poka, gdzie jest twoje miejsce. No c, teraz jestem tu. W nocy, w ciemnoci, sama z tob. I caowaam ci. Biada mi. I biada tobie. I ja tak postanowiem wyznaem i chwyciem j za ramiona. Byy krge i mikkie pod szat. Czuem hiacyntowy zapach jej policzkw. Z ulgi po przeytym napiciu i lku zacza nagle chichota. miaa si jak maa dziewczynka. I nie moga si powstrzyma, cho przyciskaa obie donie do ust. Czemu si miejesz? zapytaem nieufnie. W blu mojej mioci ogarno mnie podejrzenie, e zawsze robia ze mnie gupca i delektowaa si upokarzaniem mnie. Bo jestem szczliwa miaa si nadaremnie zaciskajc palcami usta. Tak okropnie szczliwa. I nie mog si oprze, by si nie mia, gdy pomyl, jak komicznie wygldae uciekajc przede mn z pancerzem pod pach.

91

 To nie przed tob uciekaem odparem. Lecz przed sob samym. Ale nie uciekn. Ani na murze, ani w Blachernach, ani pic, ani czuwajc. W kadej chwili staa niewidzialna przy moim boku. Jej mikkie wargi rozwary si pod moimi. Dyszc wyznawaa swoj mio. W swym arze, ba w swym blu tulia si coraz mocniej do mnie i gadzia domi moje ramiona i plecy, jak gdyby na zawsze chciaa zachowa moje ywe ciao w pamici swych rk. Potem leaem u jej boku, pusty, spokojny, cakiem chodny. Zerwaem jej kwiat, a ona pozwolia, by si to stao. Od tej chwili bya kobiet bez czci. Ale kochaem j. Kochaem j tak, jak bya. Kochaem j, kochaem nawet jej kapryno. Po duszej chwili szepna mi cicho do ucha: Johannesie Angelosie, czy nie jest najlepiej tak jak jest? Najlepsze jest to, co si dzieje powiedziaem, czujc si ogromnie senny. Zamiaa si bezgonie i szepna: Wszystko jest takie proste, takie atwe, takie oczywiste. To tylko ty robisz wszystko takim trudnym i skomplikowanym dla siebie samego. Ale teraz jestem szczliwa. Nie aujesz... powiedziaem sennie, by co powiedzie. Zdziwia si: A dlaczego miaabym aowa. Teraz ju nigdy wicej ode mnie nie uciekniesz. I jest mi dobrze. Nie, gdyby mnie teraz polubi, nie byoby to adn gwarancj. Porzucie ju jedn on. Ale po tym, co ze mn uczyni, sumienie twoje nie pozwoli ci tak mnie po prostu zostawi. Na tyle ci ju znam, choby uwaa si za Bg wie jak twardego. Mj ukochany! Byem przepeniony bogim spokojem i nie mogem si zdoby na to, by pomyle nad jej sowami. Gowa jej spoczywaa na moim ramieniu, jej wargi muskay moje ucho, jej wosy pieciy moj szyj i czuem hiacyntowy zapach jej policzkw. Pooyem do na jej nagiej piersi i usnem gboko. Po raz pierwszy od dawna spaem bez snw. Spaem dugo. Nie zbudziem si, kiedy odchodzia. Nie zbudziem si nawet wtedy, gdy o wicie zagrzmiao wielkie dziao wzywajc Turkw do modlitwy porannej. Soce stao wysoko na niebie, kiedy si ocknem. Wypoczem, byem jak odnowiony, byem szczliwy. Odesza, gdy spaem. Ale tak byo najlepiej. Nie chciaem, eby j spostrzeono. I wiedziaem, e bd mg zobaczy j znowu. Weselszy, swobodniejszy ni kiedykolwiek przedtem w yciu, poszedem zje obfity, poranny posiek. Nie woyem pancerza, nie przypasaem nawet miecza. W moim skromnym aciskim stroju, pokornie jak pielgrzym, skierowaem kroki do klasztoru Pantokratora. W klasztorze musiaem czeka kilka godzin, gdy mnich Gennadios odprawia swoje pobone medytacje. Przez ten czas modliem si przed witymi ikonami w kociele klasztornym. Prosiem o odpuszczenie grzechw. Pogryem si w mistycznej rzeczywistoci serca. Wiedziaem, e przed Bogiem grzechy wa inaczej ni przed ludmi. Gdy mnich Gennadios mnie zobaczy, zmarszczy czoo i wpatrzy si we mnie swym pomiennym spojrzeniem. Czego chcesz ode mnie, acinniku? zapyta. Powiedziaem: W modoci spotkaem w klasztorze w Athos wielu takich, ktrzy porzucili rzymsk wiar i nawrcili si do kocioa greckiego, by powici ycie Bogu i bra udzia w misteriach na pierwotny sposb kocioa Chrystusa. Mj ojciec zmar, kiedy byem jeszcze dzieckiem, ale z jego papierw dowiedziaem si, e by on Grekiem z Konstantynopola. Zdradzi swoj wiar, oeni si z Wenecjank i poszed za papieem do Awinionu. Ojciec mj mieszka w Awinionie i pobiera pensj z kasy papieskiej a do mierci. Tam te ja si urodziem. Ale wszystko to byo bdzenie. Teraz gdy przybyem do Konstantynopola, by umrze na murach w walce z Turkami, chc powrci do wiary moich przodkw. Zapa religijny zalepi go tak, e nie sucha zbyt uwanie moich sw, i byem mu za to wdziczny, gdy nie chciaem odpowiada na podejrzliwe pytania, ktre mogyby si nasun czowiekowi bardziej refleksyjnemu. On za zawoa tylko oskarycielsko: Dlaczego wic bijesz si przeciw Turkom z acinnikami? Nawet sutan jest lepszy od cesarza, ktry uzna papiea.

92

 Nie spierajmy si o to prosiem. Spenij raczej swj obowizek. Masz by pasterzem, ktry na swych ramionach wnosi zbkane owieczki z powrotem do stada. Pamitaj te, e i ty sam raz podpisae si pod uni po naleytym rozwaeniu. Mj grzech nie jest wikszy od twego. Lew rk podnis praw, ktra, jak to dopiero teraz zobaczyem, bya sparaliowana i powiedzia triumfujco: Dzie i noc modliem si do Boga, eby na znak przebaczenia kaza uschn tej rce, ktra zoya podpis we Florencji. I kiedy armaty zagrzmiay pierwszy raz, Bg wysucha mojej modlitwy. Teraz mieszka we mnie Duch wity. Poprosi suebnego braciszka, by nam towarzyszy, zaprowadzi mnie do rybnej sadzawki na dziedzicu i kaza mi zdj odzie. A kiedy si rozebraem, wepchn mnie do wody, wcisn mi gow pod powierzchni i ochrzci mnie na nowo. Z niewiadomego powodu nada mi imi Zachariasza. Kiedy wyszedem z wody, wyspowiadaem si na zwyky sposb przed nim i przed suebnym braciszkiem i zada mi tylko lekk pokut, gdy wykazaem dobr wol. Twarz jego pona i promieniaa, zmik wyranie, modli si za mnie i udzieli mi bogosawiestwa. Teraz jeste prawdziwym Grekiem powiedzia. Pamitaj, e jest to czas spenienia i e stoj przed nami dni ostateczne. Dlatego Konstantynopol musi zgin. Im duej trwa bdzie opr, tym wiksza bdzie wcieko Turkw i tym wiksze cierpienia, ktre spadn take na niewinnych. Jeli jest wol Boga, by miasto wpado we wadanie sutana, kt moe temu przeszkodzi? Ten, kto walczy przeciw sutanowi, walczy w swym zalepieniu przeciw woli Boej. Natomiast ten, kto przepdza acinnikw z Konstantynopola, jest miy Bogu. Kto ci upowani, by tak mwi? zapytaem poruszony do gbi. al, cierpienie, lk o moje miasto upowaniaj mnie do tego odpar gwatownie. To nie ja, mnich Gennadios, mwi tak, lecz Duch Boy we mnie. Rozejrza si wokoo i zobaczy szare rybki, ktre sposzone migay w mtnej wodzie sadzawki. Dzie nawiedzenia jest bliski! zawoa wskazujc ryby lew rk. W dniu tym te ryby stan si czerwone jak krew z lku i przeraenia, tak eby nawet niedowiarkowie uwierzyli. Niechaj to bdzie znakiem. I jeli wtedy bdziesz y, zobaczysz ten widok. Duch Boga, Pana wiatw, mwi przez moje usta. Gosi to tak arliwie i powanie, e musiaem mu wierzy. Potem zmczy si i umilk. Gdy braciszek suebny odszed i woyem ju na siebie odzie, powiedziaem: Ojcze, jestem grzesznikiem i zamaem prawo, jak to przed chwil syszae. Spaem z greck kobiet i odebraem jej niewinno. Czy istnieje jaka moliwo, bym zgadzi mj grzech enic si z ni, mimo e mam ju jedn on we Francji, z ktr zawarem maestwo zgodnie z prawem i z ktr zwizany jestem sakramentem papieskiego kocioa? Zastanowi si. W oku zjawi mu si bysk byego polityka, powiedzia: Papie i jego kardyna tak gorzko zelyli i przeladowali nasz koci, naszych patriarchw, ba, nasze wyznanie wiary, e nie moe to by grzechem, jeli zrobi papieskiemu kocioowi, ile mog, na zo. Po tym chrzcie twoje poprzednie maestwo jest niewane. Ogaszam je za niewane, dlatego e w naszym cikim pooeniu nie mamy nawet legalnego patriarchy, ktry mgby to uczyni, jedynie odstpc, Georgiosa Mammasa, niech spadnie na niego przeklestwo. Przyjd tu z t kobiet, a polubi was jako ma i on pod witym dachem. Z wahaniem rzekem: To delikatna sprawa, ktr trzeba trzyma w tajemnicy. Moe nawet j znasz. Gniew wysoko postawionego ma spadnie na twoj gow, jeli nas zalubisz. Odpar: To ley w rku Boga. Grzech trzeba odkupi. A ktry ojciec byby tak wyrodny, eby przeszkadza swej crce w odkupieniu grzechu. Miaebym obawia si wielmow i archontw, ja, ktry nie lkam si nawet cesarza? Przypuszczalnie sdzi, e uwiodem crk jakiego sprzyjajcego acinnikom dworzanina i dlatego by zadowolony z mojej propozycji. Obieca zachowa spraw w tajemnicy, jeli przyjd do niego z t kobiet jeszcze tego wieczoru. Nie znam dostatecznie obyczajw greckiego kocioa, by mc rozstrzygn, czy lub taki jak ten mia jak wano. Ale dla mego serca by dostatecznie wany.

93

Rad pospieszyem do mego domu koo portu. Przeczucie mnie nie omylio. Bya tam. Kazaa przynie z klasztoru skrzyni ze swoimi rzeczami i poprzestawiaa wszystko tak, e nic ju nie stao na swoim waciwym miejscu. Kazaa te w moim domu Manuelowi wyszorowa podogi. Panie rzek Manuel pokornie wykrcajc mokr szmat, a brudna woda chlupaa w wiadrze. Wanie miaem zamiar uda si na poszukiwanie ciebie. Czy rzeczywicie ta samowolna kobieta ma si tutaj sprowadzi i postawi wszystko na gowie? Kolana mam obolae i boli mnie grzbiet. Czy nie byo nam dobrze bez kobiety w domu? Ona tu zostanie odrzekem. Nie mw o tym nikomu ani sowa. Gdyby ssiedzi byli ciekawi, powiedz, e to aciska kobieta, przyjacika pana domu, i e bdzie ona tu mieszka, pki trwa bdzie oblenie. Czy dostatecznie zastanowie si nad tym, panie? zapyta ostronie Manuel. atwiej jest wzi sobie kobiet na kark, anieli jej si pozby. I doda chytrze: Ona szperaa w twoich papierach i ksikach. Nie traciem czasu na spieranie si. Rozgorczkowany wbiegem na schody lekko jak modzieniaszek. Anna odziaa si jak prosta grecka kobieta, ale twarz, cera i caa postawa mwiy o jej prawdziwym pochodzeniu. Dlaczego biege, dlaczego jeste taki zadyszany? zapytaa udajc, e jest przestraszona. Nie zamierzasz chyba wygoni mnie z domu, jak grozi Manuel. To niedobry i samolubny staruch, ktry nie wie, co dla niego najlepsze. Rozejrzaa si z poczuciem winy po penej nieadu izbie i dodaa spiesznie: Poprzestawiaam tylko cz rzeczy tak, eby ci byo przyjemniej. A poza tym byo tu brudno. Kupi nowe draperie, jeeli mi dasz pienidze. No i m z twoj pozycj nie moe przecie spa w takim barogu. Pienidze? powtrzyem zmieszany i z do niemiym uczuciem pomylaem, e nie zostao mi ju zbyt duo pienidzy. Te sprawy byy mi przecie od dawna obojtne. Oczywicie powiedziaa. Syszaam, e wszyscy mczyni robi, co mog, by wtyka pienidze kobietom, ktre uwiedli. A moe ty stae si skpy, odkd postawie na swoim? Wbrew woli wybuchnem miechem. Wstydziaby si mwi o pienidzach wanie teraz powiedziaem. Przyszedem zrobi z ciebie uczciw kobiet. Dlatego tak biegem. Zapomniaa o artach, spowaniaa i przygldaa mi si dugo. Znw widziaem jej brzowe oczy rwnie nagie jak owego pierwszego dnia pod kocioem. Znaem j od wiekw, jakbymy ju przeyli ze sob wiele ywotw. Anno cignem czy nie chciaaby mimo wszystko polubi mnie? O to wanie przyszedem ci zapyta. Niech wity sakrament poczy nas duchowo jako ma i on, tak jak nasze ciaa ju si poczyy. Spucia gow. Kilka ez wycieko jej spod zamknitych powiek i z wolna potoczyo si po policzkach. A wic mnie kochasz, kochasz mnie rzeczywicie bkna z wahaniem. Czyby wtpia? zapytaem. Spojrzaa na mnie. Nie wiem przyznaa otwarcie. Mylaam sobie, e i tak nic nie ma wartoci, jeli ty naprawd mnie nie kochasz. Mylaam, e powinnam ci podarowa mj wianek, eby sprawdzi, czy chcesz tylko tego. I uwaam, e nie poniosabym straty, gdybym stwierdzia, e tak jest istotnie. Ale wtedy pewnie opuciabym ciebie i nie chciaabym ci nigdy wicej spotka. Tu tylko udawaam. Bawiam si, e mamy wsplny dom. Zarzucia mi rce na szyj i przycisna czoo do mego ramienia. Nie miaam przecie nigdy adnego wasnego domu dodaa. Nasz dom jest domem mego ojca i mojej matki. Nie byo tam dla mnie miejsca. Zazdrociam naszym suebnym, ktre wychodziy za m i mogy sobie kupi tanie sprzty domowe dla siebie. Zazdrociam zwykemu czowiekowi jego taniego szczcia, gdy sdziam, e ja nie jestem urodzona do czego takiego. Teraz mam to wszystko, skoro rzeczywicie chcesz si ze mn oeni. Nie zaprzeczyem my nie mamy nic. Nie wyobraaj sobie Bg wie czego. Zostao nam niewiele czasu. Ale bd moim ziemskim domem, dopki jeszcze yj. I nie zatrzymuj mnie, gdy czas dojdzie do koca. Przyrzeknij mi to. Nic nie odpowiedziaa. Podniosa tylko troch gow i rzucia mi spojrzenie spod opuszczonych powiek.

94

 Pomyl rzeka. Ja, ktra kiedy miaam zosta maonk cesarza. Czasem czuam al do Konstantyna, e nie dotrzyma sowa. Dzi jestem szczliwa, e uniknam tego maestwa. Jestem szczliwa, e mog polubi Franka, ktry uciek od swojej o ny. Rozwara oczy i umiechna si figlarnie. To szczcie, e nie jestem maonk Konstantyna cigna. Pewnie zdradziabym go z tob, gdybymy si spotkali. Wtedy kazaby ciebie olepi, a mnie zamknby w klasztorze na reszt ycia i byoby ciebi e szkoda. Od czasu do czasu huczay armaty pod murami miasta. Lekkie drewniane domy trzsy si i trzeszczay w spojeniach. Ale my przeywalimy nasze krtkie szczcie i zapomnielimy o czasie. Wieczorem posaem Manuela po wynajt lektyk i udalimy si razem do klasztoru Wadcy wiata. Gennadios przelk si, kiedy pozna Ann Notaras, ale dotrzyma obietnicy. Manuel i mnisi trzymali baldachim nad naszymi gowami podczas zalubin. Gennadios pobogosawi nasze maestwo i wypisa wiadectwo lubu, ktre opatrzy wielk pieczci klasztoru. Wrczajc je rzuci mi dziwnie znaczce spojrzenie i powiedzia: Nie wiem, kim jeste. Ale duch mwi mi, e dzieje si to nie bez powodu. Jeli tak jest, niech wszystko obrci si na najlepsze dla naszej wiary i na szego miasta. Kiedy wypowiedzia te sowa, porazia mnie wiadomo, e nic nie stao si z mojej woli. Odkd uciekem z obozu sutana, szedem tylko jak lunatyk drog, ktr wytyczy mi los. Dlaczego bowiem ze wszystkich kobiet na wiecie miabym spotka wanie Ann Notaras i pozna j po jej oczach?

20 kwietnia 1453 Zbudziem si u siebie w domu. Anna spaa naga u mego boku, bya niewypowiedzianie pikna. Jej ciao byo jak zoto i ko soniowa. Tak pikna bya, tak nietknita, e na jej widok poczuem miertelny skurcz garda. W teje chwili zaczy bi na alarm dzwony kocielne zaguszajc huk dzia. Obok mego domu biegy gromady ludzi. Naczynia na stole szczkay od ich krokw. Zerwaem si z oa, przypomniawszy sobie o swoich obowizkach. Ockna si i usiada przestraszona, przykrywajc kodr sw nago. Ubraem si pospiesznie. Nawet miecza nie miaem pod rk. Pocaowaem j szybko na poegnanie i zbiegem po schodach. Na dole koo kamiennego lewka sta Manuel i zatrzymywa biegncych, by zapyta, co si stao. Twarz jego rozjaniona bya penym jeszcze wahania zdumieniem. Panie! zawoa. Sta si cud. To bogosawiony dzie. Flota papieska przybywa. Pierwsze okrty wida ju w dali na morzu. Pobiegem wraz z innymi a na wzgrze Akropolu. Tam, wysoko nad murem od strony morza, staem w gromadzie zadyszanych, wymachujcych rkami i wykrzykujcych ludzi i patrzyem na cztery due zachodnie okrty, ktre z wydtymi aglami na rozkoysanym morzu niewzruszenie trzymay kurs prosto na cypel Akropolu wrd bezadnie uwijajcych si niezliczonych galer tureckich. Trzy z tych okrtw nosiy genuesk bander z krzyem. Czwarty, duy statek transportowy, wcign dugi purpurowy proporzec cesarza. adnych innych chrzecijaskich okrtw nie byo wida. Okrty byy ju tak blisko, e wiatr przynosi do nas zgiek bitewny, krzyki, zaklcia i strzay. Turecki okrt admiralski staranowa najwikszy z okrtw i tkwi mocno wbity w rdokrcie. A do kadego z pozostaych przyczepiy si mocno tureckie galery bosakw i hakw abordaowych, tak e te wielkie okrty na penych aglach wloky za sob wiele lekkich galer. Wok mnie opowiadano krzyczc z podniecenia, e bitwa zacza si daleko na morzu. Sam sutan wjecha konno do wody, na pycizn koo wiey Marmurowej, by wydawa rozkazy swojej flocie i wzywa kapitanw, eby zniszczyli chrzecijaskie okrty. Na caym murze nadbrzenym byo a czarno od ludzi. Podawano sobie z ust do ust pogoski i wiadomoci. Mwiono, e sutan szczerzy obnaone zby jak pies i e piana wystpia mu na usta. I moga to by prawda. Na wasne oczy widziaem przecie, jak Mehmed wpad raz w atak furii, cho od tej pory nauczy si ju nad sob panowa. Powoli, lecz niewzruszenie wiatr pcha okrty w stron portu i bezpieczestwa. Wloky one za sob tureckie galery tak jak niedwied wlecze psy myliwskie uwieszone u

95

jego kudw. Galer byo tak wiele, e czsto zderzay si ze sob. Wysokie fale lniy od krwawej piany. Od czasu do czasu ktra z galer zaprzestawaa walki, odczepiaa haki i odpywaa na bok, eby zrobi miejsce innej. Daleko na morzu dryfowaa samotna tonca galera. W powietrzu rozbrzmieway dwiki bbnw i rogw, przeraliwe krzyki i miertelne wycia. W wodzie pyway trupy i szcztki wrakw. Z wysokich pokadw bronili si toporami, mieczami i pikami zakuci w elazo chrzecijascy onierze spychajc Turkw, ktrzy nieprzerwanie wdzierali si na strome burty okrtw. Turecki admira sta na rufie swojej galery z tub w doni i wykrzykiwa rozkazy. Nagle tum zawrzasn jednym gosem: Flaktanellas, Flaktanellas! Krzyk nis si triumfalnie po caym miecie. Kto rozpozna kapitana statku z cesarskim proporcem. By to statek, ktry jeszcze przed obleniem poeglowa na Sycyli po zboe. Na jego pokadzie mona byo jeszcze wyranie rozrni olbrzymiego mczyzn, miejcego si i strojcego grymasy. Wymachiwa okrwawionym toporem i wskazywa ucznikom nieprzyjaci siedzcych wysoko na masztach tureckich galer. Genueczycy zmoczyli agle, tak e tureckie strzay zapalajce nie mogy ich podpali. Na pokad tureckiej galery trysn nagle strumie ognia i krzyk blu oparzonych zaguszy na chwil zgiek bitewny. Ponca galera wycofaa si z boju zostawiajc za sob pomienny lad na wodzie. Wszystko to stanowio niewiarygodny wprost widok. Cztery chrzecijaskie okrty toroway sobie nieustpliwie drog do portu, otoczone przez co najmniej czterdzieci tureckich galer bojowych. Rado tumu bya nieopisana. Raz po raz woano, e to flota papieska nadciga. Te okrty to tylko stra przednia. Konstantynopol jest uratowany. Spowity dymami, spltany kb statkw min cypel Akropolu. Tam okrty musiay zrobi ostry zwrot na zachd, eby dotrze do zapory portowej i Zotego Rogu. Zgubiy pomylny wiatr. Straciy pd. W miejscu osonitym od wiatru pod wysokim wzgrzem agle im obwisy i wida byo wyranie, e okrty nie suchaj ju steru. Na tureckich galerach podnis si okrzyk triumfu. Tum oniemia. Ze wzgrz na przeciwlegym brzegu, po drugiej stronie murw Pery, dotar z wiatrem a do nas zwyciski ryk. Stay tam gste rzesze przygldajcych si bitwie Turkw wielbic Allacha. Okrty chrzeciajskie skupiy si ciasno jeden przy drugim. Walczyy w zwartym szyku, mimo e turecki okrt admiralski tkwi jeszcze wbity ostrog w najwikszego genueczyka i przeszkadza mu w manewrowaniu. Mocno spite hakami ze sob, burta w burt, koysay si cztery na wysokiej fali jak jedna wielka twierdza, rzygajc kamieniami, kulami, strzaami, ogniem i roztopionym oowiem na tureckie galery. Syczcymi ukami tryska grecki ogie na pokady tureckie, tak e zaoga miaa pene rce roboty przy gaszeniu. Flaktanellas, Flaktanellas! zaczli znowu krzycze ludzie na murze nadbrzenym. Okrty byy teraz tak blisko, e mona byo rozrni wyranie nawet rysy walczcych. Ale nikt nie mg przyj im z pomoc. Za zapor portow czekay okrty weneckie gotowe do boju, ale acuch nie dawa im wmiesza si do bitwy. A do portu byo jeszcze daleko. Kiedy przygldaem si fantastycznej walce genueskich okrtw, wybaczyem Perze ca jej kupieck chciwo. Zdaem sobie spraw, ile ten bj wymaga dyscypliny, sztuki i umiejtnoci eglarskiej. Zrozumiaem, dlaczego Genua przez wieki bya wadczyni mrz wspzawodniczc z sam Wenecj. Niesychanie powoli, cal po calu, suna ta huczca i plujca ogniem twierdza z czterech okrtw ku zaporze portowej, mozolnie pdzona kilkoma ogromnymi wiosami i przybojem. Na murze i na wzgrzach w miecie ludzie padali na kolana. Napicie byo nie do wytrzymania. Tak straszliwa bya turecka przewaga. Z tak furi zmieniay si wci galery, by i do natarcia ze wieymi siami. Turecki admira ochryp od krzyku. Krew spywaa mu z policzka. Z odcitymi rkami spadali do wody odziani w turbany wojownicy, ale ich donie czepiay si wci jeszcze kurczowo relingw okrtw chrzecijaskich. Panaghia, Panaghia, wita Dziewico, oso swoje miasto! zanosili mody ludzie. Grecy modlili si za acinnikw, zagrzani wytrzymaoci i mstwem eglarzy. Moe to nie bohaterstwo, kiedy czowiek walczy o ycie. Ale bohaterstwem byo na pewno, e te cztery okrty nie opuszczajc si nawzajem usioway przedrze si przez przewaajce siy wroga, by przyj z odsiecz Konstantynopolowi.

96

I nagle, nagle jak gdyby niebiesk i podmuch przecign po niebie. Sta si cud. Wiatr zmieni kierunek. Wzdy si znowu cikie, mokre ptna i okrty chrzecijaskie ruszyy szybciej ku zaporze portowej. W ostatniej chwili turecki admira kaza odrba dzib swojej galery, tak e tylko ostroga zostaa w brzuchatej dbowej burcie chrzecijaskiego okrtu. Z krwi bluzgajc ze szpigatw galera turecka zawrcia, dajc za wygran, i odpyna. Jakby kulejc, z poamanymi wiosami, otoczone kbicymi si chmurami dymu z nie dajcego si ugasi greckiego ognia, inne tureckie okrty poszy w lad swego dowdcy. Przecigy ryk triumfu ludu Konstantynopola wstrzsn niebem. Nie wiem duo o cudach. Ale to, e wiatr zmieni kierunek wanie w tej decydujcej chwili, byo z pewnoci cudem. W wydarzeniu tym kryo si co nadprzyrodzonego, co, czego nie mogy poj umysy ludzkie. Tej osobliwoci nie zaciemniay okropne biadania rannych ani chrapliwe przeklestwa eglarzy, ktrzy wyczerpanymi gosami nawoywali w stron portu proszc, by im otworzy zapor. Odczepienie wielkiego acucha jest trudnym i niebezpiecznym zadaniem. I dopiero kiedy tureckie okrty zniky w Bosforze, Aloisio Diego kaza otworzy zapor i cztery okrty chwiejc si weszy do portu i odday salut na cze cesarza. Jeszcze tego samego dnia po poudniu zaogi z chorgwiami i dowdcami przemaszeroway w towarzystwie rozradowanych tumw przez cae miasto od klasztoru Chora, by dzikowa konstantynopolitaskiej Panaghii za uratowanie. Wszyscy ranni, ktrzy mogli chodzi, wzili udzia w tym pochodzie, a kilku innych kazao si zanie do kocioa na noszach, w nadziei, e zostan cudownie uzdrowieni. Tak dzikowali i wychwalali acinnicy greck Najwitsz Dziewic, a oczy ich olepiay zote mozaiki w klasztornym kociele Chory. Ale wrd bardziej mylcych mieszkacw miasta rado i nadzieje straciy niebawem swj blask, gdy zdali sobie spraw, e te trzy genueskie okrty wcale nie stanowiy stray przedniej poczonej floty chrzecijaskiej, lecz przyszy tylko z adunkami broni, ktre cesarz jeszcze w jesieni zakupi i zapaci. Napa sutana na nie bya wyranym pogwaceniem neutralnoci, gdy okrty waciwie zday do Pery. Kapitanowie stawili opr tylko dlatego, e ich adunek by kontraband wojenn i obawiali si, i utrac swoje okrty. Wszedszy szczliwie do portu stali si teraz zarwno oni, jak ich armatorzy bogatymi ludmi. Inna sprawa, czy zdoaj zachowa bogactwo i okrty powoujc si na neutralno Pery. Moje upojenie mino. Zmuszony byem powrci na swj posterunek w Blachernach i zgosi si u Giustinianiego. Pocaowaem moj mod on na poegnanie bdzc mylami ju gdzie indziej i zabroniem jej pokazywa si na miecie, eby jej nie poznano. Nakazaem Manuelowi, by jej sucha, i przyrzekem przyj do domu, gdy tylko pozwol mi na to moje obowizki. Przy bramie w. Romana nie tylko mur zewntrzny, ale i wielki mur dozna ju uszkodze od ognia dzia. O zmierzchu wleczono belki, znoszono ziemi, wizki faszyny i skry nie koczcym si strumieniem na mur zewntrzny, eby go umocni. Kademu wolno wyj przez wielki mur do muru zewntrznego, ale wrci do miasta jest trudniej. Giustiniani wystawi posterunki, ktre chwytaj tych, co prbuj przedosta si z powrotem, i zmuszaj wszystkich odwiedzajcych do przepracowania jednej nocy. acinnicy Giustinianiego s wyczerpani bombardowaniem trwajcym przez ca dob i ustawicznymi wypadami na wyom, gdzie Turcy staraj si, jak mog, przeszkadza w naprawianiu muru. Wikszo obrocw nie zdejmowaa pancerzy od wielu dni. Opisaem Giustinianiemu bitw morsk, tak jak j widziaem na wasne oczy, i powiedziaem: Wenecjanie s wciekli z powodu zwycistwa Genueczykw na morzu. Ich okrty nie osigny dotychczas adnej wikszej chway stojc przy zaporze i unikajc kul kamiennych z bombard sutana. Zwycistwo rzek Giustiniani nagle powaniejc. Jedynym zwycistwem jest to, e stawiamy opr przez blisko dwa tygodnie. Ale przybycie tych okrtw to nasza najwiksza klska. Dotychczas moglimy przynajmniej mie nadziej, e papieska flota krzyowcw zdy na czas z odsiecz. Teraz wiemy, e Morze Greckie stoi puste i nie ma adnej zebranej floty nawet w portach woskich. Chrzecijastwo opucio nas. Zaoponowaem: Taka wyprawa musi by utrzymana w tajemnicy do ostatka. Odpar:

97

 Bzdury. Nie mona wyposay tak duej floty bez tego, by do kapitanw genueskich nie dotary przynajmniej jakie pogoski. Potem wpatrzy si we mnie gronymi wolimi oczyma i zapyta: Gdzie bye? Przez ca dob nikt ci nie widzia w Blachernach. Odrzekem: Dzie by spokojny i zaatwiaem swoje sprawy prywatne. Czy ju mi nie ufasz? Powiedzia oskarajco: Jeste w moim zacigu. Musz wiedzie, co robisz. Nagle przysun twarz tu do mojej, policzki mu nabrzmiay i w oczach pojawi si zielony ognik. Wybuchn: Widziano ci w tureckim obozie. Czy oszala?! wykrzyknem. To haniebne kamstwo, musi by kto, kto pragnie mej gowy. Jake mgbym choby tylko przedosta si tam i z powrotem? Rzek: Co noc kr odzie midzy nami i Per. Wiesz o tym dobrze. Mona przepaci podest w Perze, a tamtejsi wartownicy to ubodzy ludzie, ktrzy nie odrzuc ubocznego dochodu. Nie myl, e nie wiem, co dzieje si u sutana. Mam tam oczy, podobnie jak sutan ma je tutaj. Giustiniani powiedziaem musisz mi wierzy ze wzgldu na nasz przyja. Dzie by wczoraj spokojny i wziem lub z greck kobiet. Ale na mio bosk zachowaj to dla siebie! Inaczej j strac. Wybuch grzmicym miechem i uderzy mnie szerok ap po barku jak dawniej: Jeszcze nigdy nie syszaem czego bardziej szalonego rzek. Uwaasz, e to odpowiednia pora, by myle o oenku? Wierzy mi. Moe chcia mnie tylko nastraszy, ebym wyzna, co robiem, kiedy nie mia mnie na oku. Ale serce przepenio mi przygnbienie i ze przeczucia. Przez ca noc nowe ogniska pony w obozie tureckim, a z wielkich dzia, ktre dotychczas zadowalay si w nocy jednym strzaem, strzelano teraz co dwie godziny.

21 kwietnia 1453 Piekielny dzie. W nocy Turcy podprowadzili nowe dziaa i wzmocnili swoje baterie. Ich nowa metoda, by nie kierowa strzaw w jeden i ten sam punkt, okazaa si skuteczna. Po poudniu zwalia si jedna z wie na wielkim murze koo bramy w. Romana, pocigajc za sob kawa muru. Wyom jest pokany. Gdyby Turcy mieli w pogotowiu odpowiedni do ataku si, mogliby wtargn do miasta. Z muru zewntrznego w tym punkcie pozostaa tylko prowizoryczna palisada, ktr trzeba odbudowywa co noc. Ale Turcy na szczcie zadowolili si atakowaniem w sile paruset ludzi w rnych miejscach muru. Nie nadaj ju ze zbieraniem polegych. Wiele trupw ley pod murem zewntrznym i tam, gdzie fosa obsuna si, i odr zatruwa powietrze. Wymiana strzaw trwaa nieprzerwanie przez cay dzie a do pnego wieczora. Sutan kaza prbowa muru wszdzie. Na wzgrzach za Per ustawi nowe armaty, ktre strzelaj nad Per i usiuj trafi okrty w porcie. Co najmniej sto pidziesit kul kamiennych spado ju do portu. Kiedy weneckie okrty odpyny od zapory, by unikn ostrzeliwania, sutaskie galery staray si j przeama. Uderzono jednak w por na alarm i Wenecjanie wrcili, by broni acucha. Udao im si uszkodzi galery tureckie tak ciko, e zawrciy. W cigu tej bitwy Turcy nie mogli strzela nad Per z obawy, by nie uszkodzi wasnych okrtw. Trzy razy flota sutaska usiowaa nadaremnie przerwa acuch. Wydaje si, e sutan zmobilizowa wszystkie siy, by pomci wczorajsz haniebn porak na morzu. Mwi, e wczoraj wieczorem pojecha konno do portu Pelar i wasnorcznie bi swego admiraa w pier i po barkach elazn buaw emira. Admira Baltoglu, sam ciko ranny, straci w bitwie oko, a na pokadzie jego okrtu admiralskiego pado dwustu ludzi, tak e z wielkim trudem tylko zdoa wycofa si z walki o wasnych siach. Bez wtpienia jest to m dzielny, ale nie umia dowodzi ca flot. Wskazuje na to wczorajsze zamieszanie. Sutan chcia wbi go na pal, ale wysi dowdcy floty bagali go o ask podkrelajc odwag admiraa. Tote sutan zadowoli si chost. Na oczach caej floty bito wic admiraa kijami, dopki nie straci przytomnoci. Skonfiskowano mu te cay

98

majtek i wygnano go z obozu sutana. A e straci oko, majtek i honor, zrozumiae jest, e sutanowi trudno jest teraz znale kogo, kto objby dowdztwo nad flot. W kadym razie flota turecka nie jest ju bezczynna, przez cay dzie bya w ruchu, nie osignwszy jednak mimo to zbyt wiele. Wenecjanie obawiaj si, e dziaalno floty i ustawiczne utarczki rozpoznawcze zapowiadaj ryche oglne natarcie. Stan alarmowy trwa przez cay dzie. Nikomu nie wolno oddala si z muru. Nikomu nie wolno nawet odoy na noc zbroi. Wczorajsz zwycisk rado zastpio w caym miecie przygnbienie. Nikt ju nie stara si liczy strzaw armatnich, tak nieprzerwany jest huk. Dym prochowy zaciemnia niebo i osmala domy. Co dzie przybywaj do obozu sutana nowe oddziay i ochotnicy, zwabieni moliwoci grabiey. S wrd nich take chrzecijascy i ydowscy kupcy, ktrzy dobrze zarabiaj na sprzeday ywnoci w obozie i zamierzaj ulokowa zarobki w upie wojennym, gdy Turcy zdobd miasto. Mwi, e wzki, sanie i zwierzta pocigowe, osy i wielbdy poszy gwatownie w cen wobec bliskiej perspektywy wywoenia zrabowanych skarbw z Konstantynopola. Biedacy spodziewaj si, e dostan tylu niewolnikw w miecie, i up mona bdzie zanie na ludzkich plecach a do Azji. Wszystko to zapowiada ostateczny szturm. Baterie sutana nauczyy si ju celowa w trzy specjalne punkty w murze, tak e wielkie kaway muru zewntrznego odrywaj si i wal do fosy. W miecie, a take i na murach mona czasem dostrzec oznaki paniki. Rezerwowa zaoga Notarasa objeda konno miasto i wlecze bez pardonu kadego zdatnego do pracy na mury. Tylko kobietom, starcom i dzieciom wolno zosta w domu. Nawet chorych wyciga si z ek, gdy jest wielu podszytych tchrzem, ktrzy udaj chorob. Inni znw uwaaj, e ta wojna jest wojn acinnikw i cesarza i nie chc si bi za nich. W trwodze wielu ludzi znalazo sobie kryjwki w piwnicach, podziemnych sklepieniach i wyschnitych studniach na wypadek, gdyby Turkom udao si wtargn do miasta.

22 kwietnia 1453 Straszliwa niedziela. Rano nagle przestay dzwoni dzwony kocielne i na murze koo portu zebraa si wielka masa ludzi, ktrzy w niemym zdumieniu przecierali oczy. Mwiono ze strachem o sztuczkach czarownic i o derwiszach, ktrzy umiej chodzi po wodzie i posugiwa si paszczem jak aglem. Naprzeciw kocioa w. Mikoaja i bramy w. Teodozji ley port w Perze gsto zatoczony tureckimi galerami. Nikt nie mg zrozumie, jak okrty tureckie przedostay si przez zapor, tak e obecnie znajduj si na tyach naszej floty. Wielu przecierao po par razy oczy i zapewniao, e te okrty to omam. Ale na brzegu koo Pery roio si od Turkw, ktrzy kopali szace, wznosili palisady i wcigali dziaa majce osania galery. A potem wybuchn krzyk. Na szczycie wzgrza pojawi si nagle turecki okrt, ktry zaraz zacz si zelizgiwa ze zbocza na penych aglach, przy muzyce bbnw i trb. Wygldao to tak, jakby eglowa po caym ldzie. Cigniony przez setki ludzi po drewnianym zelizgu zjecha na brzeg, plusn do wody, uwolni si od drewnianego podwozia i podpyn do innych okrtw. Stao tam ju rzdem ponad pidziesit agli. Nie byy to jednak wielkie galery, lecz tylko takie o osiemnastu albo dwudziestu dwu wiolarzach, dugoci od pidziesiciu do siedemdziesiciu stp. Przez jeden dzie i jedn noc sutan i jego nowy admira dokonali tego zaskoczenia. W cigu dnia wyszo na jaw, e Genueczycy z Pery dostarczyli sutanowi ogromn ilo drewna, lin, drewnianych klocw na waki i sada do smarowania zelizgu. A potem Turcy za pomoc koowrotw, wow i robotnikw wcignli okrty z Bosforu na strome wzgrze za Per i w d na drug stron do Zotego Rogu. Genueczycy w Perze bronili si twierdzc, e wszystko odbyo si tak szybko i w najwikszej tajemnicy, e nie mieli pojcia o tych przygotowaniach a do witu dnia dzisiejszego. A jeli chodzi o sprzeda duej iloci sada mwili to dla zachowania neutralnoci zmuszeni s przecie prowadzi handel zarwno z sutanem, jak z miastem. I nawet gdyby wiedzieli, co si stanie, nie mogliby temu przeszkodzi, gdy na wzgrzu stoj dziesitki tysicy tureckich wojownikw dla osony galer.

99

Aloisio Diego zwoa pospiesznie weneckich dowdcw na narad z cesarzem i Giustinianim w kociele w. Marii. Tymczasem wci nowe galery zalizgiway si ze wzgrza koo Pery z rozwinitymi aglami, sternicy bili w bbny, a zaoga wykrzykiwaa i wywijaa wiosami, jakby cieszc si po dziecinnemu z tej eglugi po suchym ldzie. Nasza flota staa gotowa do boju, ale nie moga nic zdziaa. Narada bya tajna i Aloisio Diego nie posa nawet po genueskich szyprw, co rozgoryczyo ich przeciw Wenecjanom jeszcze bardziej ni poprzednio. Na dowd, jak trudno jest w tym miecie utrzyma co w tajemnicy, mog wspomnie, e ju tego samego wieczora znalazo si w Blachernach wielu, ktrzy znali przebieg obrad. Kilku Wenecjan zaproponowao, by flota natychmiast ruszya do natarcia i wielkimi okrtami i cikim uzbrojeniem zniszczya lekkie okrty tureckie, podczas gdy jeszcze leay na brzegu. Nie mogy one stawia wikszego oporu, twierdzono, choby ich byo nie wiadomo jak wiele. Ale ostroniejsi czonkowie rady, a wrd nich sam bailon, ywili zdrowy respekt przed dziaami, ktre sutan ustawi na wzgrzu dla osony swoich galer, i sprzeciwili si tak ryzykownemu przedsiwziciu, ktre mogo doprowadzi do tego, e ich wielkie i drogocenne okrty zostan zatopione albo uszkodzone. Proponowano te nocne zaskoczenie przez wysadzenie na ld oddziaw z paru lekkich galer, ale Giustiniani odmwi stanowczo zgody na to. Turcy stali zbyt wielk si pod Per, a nasza obrona nie moga sobie pozwoli na strat ani jednego zdatnego do walki onierza. Przeciw obu propozycjom zaoy te veto cesarz Konstantyn z powodw politycznych. Tureckie galery stoj na kotwicy w Zotym Rogu po stronie Pery. Brzeg naley do Pery, mimo e znajduje si poza jej murami. A wic ani nie mona, ani nie wolno wszczyna adnego ataku bez uprzedniego naradzania si z Genueczykami w Perze. Nawet jeli sutan wyranie pogwaci neutralno Pery przez obsadzenie odcinka brzegu przy porcie, nie uprawnia to Konstantynopola do podobnego naruszenia neutralnoci. Frances popar cesarza i powiedzia, e Konstantynopol nie moe sobie pozwoli na pornienie si z Genueczykami, nawet jeli sutan to zaryzykuje. Wenecjanie krzyczeli mocno przeklinajc, e rwnie dobrze mona byoby wyjawi te plany wprost sutanowi, jak i Genueczykom, ktrzy s zdrajcami chrzecijastwa. Byli zdania, e sutan tylko z tajnym poparciem Pery mg przenie okrty do Zotego Rogu. Giustiniani wycign na to swj duy dwurczny miecz i zawoa, e gotw jest broni honoru Genui przeciw jednemu, dwm albo caej weneckiej dwunastoosobowej radzie naraz. To haba i niesprawiedliwo, krzycza, sporzdza plan natarcia nie wysuchawszy wpierw szyprw genueskich. Ich okrty s wystawione na takie samo niebezpieczestwo jak weneckie i bior taki sam udzia w obronie. To niedorzeczno ze strony Wenecjan, by takim posuniciem stara si podreperowa swj nadwtlony honor. Cesarz musia stan przed nim z rozpostartymi ramionami, by go uspokoi, i ze zami w oczach usiowa uagodzi wzburzonych Wenecjan. W kocu gos zabra kapitan wenecki Jacomo Coco, ten, ktry w jesieni przyby tu z Trebizondy i ktry zdoa podstpem przepyn przez Bosfor mimo blokady Turkw nie tracc ani jednego czowieka. Jest to szorstki mczyzna, ktry woli dziaa ni mwi, ale czasem pojawia si w jego oku bysk rozbawienia, a podwadni ubstwiaj go i opowiadaj niezliczone historie o jego sztuce eglarskiej i przebiegoci. Im wicej kucharzy, tym gorsza zupa powiedzia. Jeli ma si co zrobi, trzeba to zrobi natychmiast, znienacka i bez mieszania do tej sprawy wicej osb, ni to konieczne. Wystarcza jedna galera, oboona z zewntrz workami baweny i weny dla ochrony przed ogniem z dzia. Pod jej oson moemy podpyn o wiosach wieloma maymi odziami i statkami i podpali tureckie okrty, zanim kto si opamita. Ja sam obejm chtnie dowdztwo nad t galer, ale tylko pod warunkiem, e nie bdzie si wicej gada o tej sprawie i e wszystko to stanie si ju dzisiaj w nocy. Na pewno propozycja jego bya dobra, ale cesarz uwaa, e nie moe obrazi Genueczykw. Propozycj Coco przyjto dlatego w zasadzie, ale postanowiono odoy cae przedsiwzicie o kilka dni, eby zaplanowa je bliej w porozumieniu z Genueczykami. By zadowoli Coco, mianowano go dowdc. Jacomo Coco wzruszy ramionami i zamia si: Miaem a za duo szczcia, ale nie mona wymaga niemoliwoci. Zawsze jednak zd jeszcze wyrazi al za grzechy i przystpi do komunii witej. Jeli nie zrobimy tego od razu, ta impreza oznacza dla mnie mier. Giustiniani nie opowiedzia mi o tym wszystkim. Stwierdzi tylko:

100

 Bdzie spraw floty podjcie koniecznych krokw. Tureckie galery w Rogu nie stanowi adnego zagroenia dla okrtw weneckich. Co najwyej mog one w ciemn noc podpyn i podpali jaki chrzecijaski statek. O wiele gorsze jest to, e trzeba obsadzi na nowo mur portowy. Dotychczas staa tam tylko gar stranikw, dla obserwacji, ale od tej pory musimy by dostatecznie silni, by mc powstrzyma Turkw od prb ldowania poprzez zatok. Dzi w nocy sutan Mehmed zdoby sobie bez wtpienia saw Aleksandra i przewyszy o wiele wyczyny krla Persw Kserksesa na tych wodach podj. Wprawdzie ju dawniej przecigano okrty przez ld, ale nigdy w tak trudnych warunkach i w tak wielkiej liczbie. Niech Wenecjanie gadaj, co chc, o swoich okrtach. Bardziej podziwiam militarne zdolnoci Mehmeda. W ten sposb bez jednego strzau, samym tylko zagroeniem, zmusi mnie do przegrupowania obrony i rozproszenia si. Spojrza na mnie spod oka i doda: Czy wspominaem ci ju przypadkiem, e cesarz i ja doszlimy zgodnie do wniosku, i megaduks ukasz Notaras zasuy na nowy awans z powodu swoich zasug w obronie miasta? Jutro rano zostanie mianowany dowdc si rezerwowych w centrum koo kocioa w. Apostow. Obron muru powierzam komu innemu i rwnoczenie posyam tam innych ludzi. Giustiniani powiedziaem. On ci tego nigdy nie wybaczy. W jego osobie zniewaasz ca greck ludno, kocioy i klasztory, kapanw i mnichw, caego greckiego ducha. Giustiniani ypn na mnie okiem. Take i to bd chyba musia wytrzyma dla ksicej korony odpar. Nigdy nie mgbym sobie wybaczy, gdyby grecki duch pewnej nocy otworzy bramy portu i wpuci Turkw z tych ich okrtw. Zamrucza co pod nosem i powtrzy: Grecki duch, tak, to waciwe sowo, grecki duch, jego musimy si wszyscy wystrzega, take cesarz. Kipiaem gniewem, cho go rozumiaem. Nasz jedyn radoci w t smutn niedziel byo to, e jedno z wielkich tureckich dzia pko ze straszliwym hukiem, zabijajc wielu ludzi z obsady i wprowadzajc cae swoje otoczenie w zamt. Trwao blisko cztery godziny, zanim dziaa znowu zaczy strzela na tym odcinku. Wrd obrocw wielu cierpi na gorczk i ble brzucha. Bracia Guacchardi kazali powiesi greckiego robotnika, ktry umylnie obci sobie palce, eby nie musie pracowa na murze. Czyby to rzeczywicie bya wojna acinnikw, a nie Grekw? Boj si mego serca. Boj si moich myli. W czasie wojny nawet najchodniejszy rozum nie moe pozosta nie zmcony. 25 kwietnia 1453 Dzi okoo pnocy Jacomo Coco mia dwie galery w pogotowiu, eby zaatakowa Turkw i podpali tureckie okrty pod wzgrzem Pery. Genueczycy przeszkodzili jednak temu przedsiwziciu obiecujc wzi w nim udzia wikszymi siami, gdy tylko zdy si lepiej zaplanowa ten atak. Zastanawiaem si tylko, jak oni mog wierzy, e to si da utrzyma w tajemnicy, skoro niemal kady czowiek we flocie wie o tym i skoro podobno powszechnie roztrzsa si projekt zaskakujcego ataku na Per. Ogie z dzia trwa. Straty rosn. Co naprawimy w cigu nocy, kule kamienne krusz nastpnego dnia. Na odcinku wielkiego muru braci Guacchardi runy dwie wiee.

28 kwietnia 1453 Dzi rano, kiedy byo jeszcze ciemno, przyszed Giustiniani i zbudzi mnie potrzsajc, jak gdyby chcia si przekona, e jestem na swoim posterunku w Blachernach. Potem rozkaza mi krtko i za sob. Byo jeszcze przed witaniem. Chd nocy dawa si dotkliwie we znaki. W obozie tureckim ujaday psy. Poza tym wszdzie byo cicho.

101

Weszlimy na mur naprzeciw miejsca, gdzie zakotwiczyy okrty tureckie. Na dwie godziny przed wschodem soca zapon nagle sygna ogniowy na wysokiej wiey w Perze. Boe Wszechmogcy wyszepta zduszonym gosem Giustiniani. Dlaczego urodziem si Genueczykiem? Ich prawa rka nie wie, co robi lewa . Noc bya nadal cicha. Z tureckiego brzegu nie sycha byo najmniejszego dwiku. Pod nami byszczay czerni wody portowej zatoki. Jasny ogie zapon wysoko na wiey w Galacie. Wytyem wzrok i zdawao mi si, e rozrniam cienie okrtw sunce po wodzie. Potem noc eksplodowaa. Pomienie wylotowe z dzia naprzeciwko olepiy nas. Cikie kule kamienne uderzay z hukiem o burty okrtw i dziurawiy dbowe pokady. W okamgnieniu ciemno wypenia si potnym krzykiem i haasem. Zapony pochodnie. Grecki ogie tryska na wod i spywa poncymi plamami. W unie walki dostrzegem, e Wenecjanie wysali ca eskadr, by zniszczy tureckie galery. Blisko brzegu pyny dwa wielkie okrty, bezksztatne z powodu workw z wen i bawen, umocowanych po bokach. Jeden z nich zaczyna ju ton. Nowe kule armatnie spaday nieustannie na fusty i brygantyny, ktre pyny pod oson obu duych okrtw. Caa flota turecka gotowa do boju wypyna na spotkanie okrtom chrzecijaskim. Okrty zachodnie zderzay si z sob w zamieszaniu, a rozpaczliwe krzyki wydajcych komendy kapitanw niosy si po wodzie. Od czasu do czasu gste chmury dymu prochowego zasaniay wszelki widok, tak e tylko czerwona una poaru obwieszczaa, i zapona jeszcze jedna galera. Chrzecijanie podpalili swoje brandery i pucili je z prdem, a sami wyskakiwali do wody, szukajc ratunku na innych okrtach. Bitwa trwaa a do witania, kiedy wreszcie weneckim galerom udao si oderwa i popyn z powrotem. Jedna z nich, pod dowdztwem Trevisana, poszaby na dno, gdyby zaoga nie rozebraa si do naga i nie pozatykaa dziur odzie. Pierwsza galera, ktr dowodzi Coco, zatona w kilka minut, ale cz zaogi uratowaa si dopynwszy wpaw do ldu po stronie Pery. Gdy soce wzeszo, moglimy stwierdzi, e plan zaskoczenia cakowicie si nie powid. Jedna jedyna turecka galera staa w pomieniach i po chwili zatona. Pozostae poary ugaszono po kolei. Syn weneckiego bailona dowodzi drug z uratowanych galer. Pync z powrotem obok Pery kaza wypali z dzia i widzielimy, jak kule wzbijaj chmury pyu z murw Pery. Sygna ogniowy zapalony z wiey, w chwili gdy wypyny weneckie okrty, dowodzi zdrady Genueczykw z Pery tak wyranie, e nawet Giustiniani nie usiowa temu zaprzecza. Czy ma suszno, czy nie, Genua jest moim miastem rodzinnym powiedzia. Flota wenecka jest zbyt silna w porwnaniu z genuesk. Odpowiedni upust krwi jest korzystny i przywraca rwnowag w porcie. Wracalimy ju z muru, kiedy rzuciem ostatnie spojrzenie na osnuty dymem brzeg Pery i chwyciem Giustinianiego za rami. Wida tam byo sutana na biaym wierzchowcu, a wschodzce soce krzesao wspaniae blaski z klejnotw na jego turbanie. Zjecha a na brzeg, na mae wzgrze, i wanie przyprowadzono do niego ograbionych ze wszystkiego i rozebranych z odziey jecw ze zwizanymi z tyu rkami. Byli to eglarze, ktrzy uratowali si z zatopionych galer. Ludzie wok pokazywali palcami i woali, e wrd pojmanych rozpoznaj Jacoma Coco. Z Blachern przybiega w teje chwili grupka Wenecjan, ktrzy opucili swoje posterunki na murze. Giustiniani nakaza im zawrci, ale oni odparli, e przyjmuj rozkazy tylko od swego bailona, ktry pojecha do portu, by przywita syna, i kaza im przyj tam w penym uzbrojeniu. Ale sprzeczka zostaa przerwana. Z bezmiern zgroz zwrcilimy znowu spojrzenia ku Perze. Turcy zmuszali jecw, by uklkli, i kat wymachiwa mieczem. Gowy spaday, krew tryskaa. Ale i tego nie byo do. W ziemi wkopano szereg zaostrzonych pali i wbito na nie pozbawione gw trupy, po czym na sam wierzchoek pali wetknito odcite gowy z wyszczerzonymi zbami i wykrzywionymi twarzami. Wielu spord nas zakryo oczy, eby nie patrze na ten straszliwy widok. Wenecjanie pakali z gniewu. Jaka kobieta zwymiotywaa i chwiejc si na nogach zesza z muru. Jecw byo tak duo, e pierwsi wisieli ju na palach wykrwawieni, podczas gdy ostatni wci jeszcze czekali na stracenie. Sutan nie uaskawi nikogo. Kiedy si rozwidnio, wisiao tam czterdzieci krwawych trupw, a ich gowy woay o pomst, cho usta byy nieme.

102

Giustiniani powiedzia: Nie sdz, by zostao jeszcze duo Wenecjan, ktrzy by mieli ochot odwiedza Turkw. Wtem od acucha zapory nadpyny o wiosach odzie zaadowane ludmi z okrtw. Ich bro byszczaa w socu. Ujrzawszy ich Giustiniani zmarszczy czoo: Co tu si dzieje? rzek nieufnie. Usyszelimy za sob ttent kopyt. Wenecki bailon przejecha obok nas w szalonym galopie, nie baczc na swj wiek i tusz, a za nim jego syn z wycignitym mieczem i zbroj wci jeszcze okrwawion. Chodcie tu, Wenecjanie! woali. Do jecw! Giustiniani na prno wzywa, by podano mu konia. Potem opamita si i powiedzia: I tak nie mog zabra moich ludzi z bramy w. Romana. Niech ta haba spadnie na Wenecjan. Widziae przecie na wasne oczy, jak opucili dwa swoje okrty i uciekli w panice. Nie trwao dugo, kiedy rozwcieczeni Wenecjanie, eglarze i onierze, pomieszani ze sob, przyszli wlokc pod gradem uderze i kopniakw tureckich jecw, zabranych z wie i podziemnych lochw. Cz z nich byli to Turcy uwizieni w miecie po rozpoczciu oblenia, ale wikszo wzito do niewoli przy okazji nocnych rozpoznawczych atakw Turkw przy bramie w. Romana i w innych miejscach. Wielu byo rannych i ledwie mogo chodzi. W cigu godziny ponad dwustu jecw zebrao si przy murze portowym. Wenecjanie toczyli si wok nich i coraz to ktry podchodzi do jecw, bi ich po twarzy, kopa w brzuch albo ci na olep mieczem. Wielu jecw upado i leao na ziemi, inni usiowali modli si albo wzywa w swej mce Allacha. Giustiniani woa do Wenecjan: Odwouj si do cesarza. To moi jecy! Wenecjanie odpowiedzieli: Stul pysk, przeklty Genueczyku, bo inaczej i ciebie powiesimy. Wenecjan byo kilkuset i wszyscy w peni uzbrojeni. Giustiniani zda sobie spraw, e nic nie moe zrobi i e rwnie jego wasne ycie jest zagroone. Podszed do bailona i prbowa mediacji: Nie poczuwam si do winy za to, czego si dopucili Genueczycy z Pery. Walczymy tu wszyscy za chwa Boga i ocalenie chrzecijastwa. Nie przyniesie wam to zaszczytu, jeli powiesicie tych biedakw, z ktrych wielu jest mnymi wojownikami, bo dopiero jako ranni popadli w niewol. A poza tym byoby to gupie, gdy odtd ani jeden Turek si nie podda, lecz bdzie wola bi si do ostatniego tchu. Bailon wykrzykn z pian na ustach: Jeszcze paruje krew naszych rodakw i braci, a ty, pody Genueczyku, nie wstydzisz si bra Turkw w obron. Czy zamierzasz wzi za nich okup, czy co? Ha, Genueczyk sprzeda wasn matk, jeli dobrze mu zapac. Ha, kupujemy naszych jecw za przyjt cen. Masz tu! Zerwa z pasa sakiewk i rzuci j do stp Giustinianiemu. Ten zblad, ale opanowa si i dajc mi znak, ebym pody za nim. Wenecjanie zaczli wiesza tureckich jecw jednego po drugim na wystpach i blankach muru i na wiey naprzeciwko miejsca strace sutana. Powiesili nawet rannych, ogem dwustu czterdziestu jecw, po szeciu za kadego straconego Wenecjanina. eglarze nie wstydzili si peni suby katowskiej. Sam bailon powiesi jednego z rannych. Gdy tylko zniknlimy z oczu Wenecjanom, Giustiniani przyspieszy kroku. Napotkalimy dwch patrolujcych jedcw z zaogi rezerwowej. Giustiniani kaza im zsi z koni i zabra wierzchowce. Potem szybko przybylimy do rezydencji cesarza. Zamkn si on w wiey i klcza przed ikon. Na swoj obron poda, e by zmuszony zgodzi si na danie Wenecjan i udzieli zgody na egzekucj, poniewa inaczej wziliby jecw si podwaajc w ten sposb jego autorytet. Giustiniani owiadczy: Umywam rce. Nie mog nic zrobi. Nie mog zabra nikogo z moich ludzi z wyomu, cho wielu Wenecjan bez pozwolenia opucio posterunki. Trzymaj w pogotowiu rezerwy. Inaczej nie odpowiadam za to, co si moe sta. Ale poszedszy na swoje stanowisko obserwowa przez chwil obz turecki, po czym wrci po poudniu z dwudziestoma ludmi do portu. Wenecjanie rozbestwili si

103

wieszaniem bezbronnych Turkw. Wielu z nich powrcio co prawda na mur, a bailon zamkn si w Blachernach, by opakiwa niesawn mier Jacoma Coco. Reszta jednak wasaa si grupkami po porcie, wrzeszczc o zdradzie i domagajc si mierci dla Genueczykw. Gdy jaki Genueczyk wszed im w drog, zwalali go z ng, tarzali w bocie i kopali nie zwaajc na to, e poami mu ebra. Kiedy zaczli wywala drzwi i okna u jednego z genueskich kupcw, Giustiniani nakaza swoim zakutym w elazo ludziom, by ruszyli aw i oczycili ulic z weneckiego motochu. Zacza si oglna bijatyka. Niebawem bito si wszdzie w portowych uliczkach, furgotaly miecze i pyna krew. Strae porzdkowe uderzyy na alarm i ukasz Notaras zjecha ze zbocza na czele gromady jedcw greckich, ci zaczli ochotnie tratowa komi zarwno Wenecjan, jak i Genueczykw. Grecy, ktrzy pouciekali do domw w porcie, nabrali otuchy, rzucali kamieniami z dachw i okien i tukli przebiegajcych obok acinnikw dugimi kijami. Gdy bjka trwaa ju dwie godziny i soce zaczo si obnia, przyjecha do portu sam cesarz Konstantyn, odziany w zielony cesarski paszcz z brokatu, purpurowy kaftan, purpurowe buty i zot kabkowat koron. U jego boku jecha wenecki bailon, rwnie przybrany w zewntrzne oznaki swej godnoci. Bailon zwrci si do Giustinianiego i z drcymi policzkami baga go o przebaczenie za haniebne sowa, ktre wypowiedzia wczeniej tego dnia. Cesarz roni zy i apelowa do acinnikw, by dla Chrystusa zapomnieli o wewntrznych waniach w chwili wsplnego niebezpieczestwa. Jeli ktry z Genueczykw w Perze dopuci si zdrady, to nie s przecie temu winni wszyscy Genueczycy. Jego apel doprowadzi do swego rodzaju pojednania. Wzi w nim udzia take ukasz Notaras, ktry poda rk bailonowi, jak i Giustinianiemu i nazwa ich brami. Wszelkich dawnych niesnasek naley poniecha, owiadczy, skoro kady stawia teraz ycie na kart, by ocali miasto przed Turkami. Sdz, e Notaras w chwili tej by w peni szczery i uczciwy, poniewa w Grekach pod wpywem chwilowego uniesienia atwo budzi si szlachetno i samozaparcie. Ale zarwno Giustiniani, jak i Minotto, ktrzy czerpali wiedz polityczn z mdroci swoich miast, uwaali, e bya to tylko zrczna gierka i e Noratas uzna okazj za stosown, by nawiza przyjazne stosunki z acinnikami. W kadym razie wszyscy wsiedli na konie. Ludzie Notarasa otoczyli dzielnic portow, a cesarz, Giustiniani, Minotto i Notaras chodzili po ulicach nawoujc i wzywajc w imi Chrystusa do zachowania spokoju i zapomnienia o rozdwikach. Ceremonialny strj cesarza sprawia, e nawet najzuchwalszy acinnik nie omieli si ju podnie gosu. Wracali stopniowo do odzi i odpywali na okrty. Na ulicach pozostao tylko kilku weneckich eglarzy, ktrzy w aobie po Coco upili si do nieprzytomnoci. Trzej Genueczycy i dwaj Wenecjanie stracili ycie, ale na yczenie cesarza postanowiono zachowa to w tajemnicy i pochowa ich cichaczem w cigu nocy. Rozruchy nie ominy take mojego domostwa. Kiedy wszystko si uspokoio, poprosiem Giustinianiego o pozwolenie odwiedzenia domu. Odpar yczliwie, e i on nie ma nic przeciw napiciu si kielicha wina po tak haniebnym i smutnym dniu jak dzisiejszy. Ale myl, e chcia mi towarzyszy tylko dlatego, e by ciekaw zobaczy moj on. Manuel otworzy nam drzwi i opowiedzia gosem drcym od zapau i dumy, e udao mu si ugodzi kamieniem w gow weneckiego ciel i zwali go na bruk. Giustiniani nazwa go yczliwie dobrym i rozsdnym chopem. Zmczony cik zbroj zwali si na krzeso tak, e cay dom si zatrzs, wycign nogi przed siebie i poprosi o wino w imi Boe. Zostawiem Manuela, eby go obsuy, i udaem si pospiesznie do Anny, ktra wycofaa si do najdalszej izby. Zapytaem j ywo, czy nie chciayby pozna synnego Giustinianiego, czy te woli trzyma si na uboczu na sposb grecki. Upewniwszy si, e nic mi si nie stao w rozruchach, Anna rzucia mi spojrzenie pene wyrzutu i powiedziaa: Jeli tak si wstydzisz mnie i mojego wygldu, e uwaasz, i nie mog si pokaza nawet twoim przyjacioom, to oczywicie zostan w moim pokoju. Odparem, e przeciwnie, jestem z niej dumny i chtnie j poka. Giustiniani nie zna jej na pewno z wygldu i obieca mi zreszt zachowa moje maestwo w tajemnicy. Dlatego Anna moga mu si pokaza. Chwyciem j wawo za rk, eby zaprowadzi j do Giustinianiego. Ale ona wyrwaa mi rk i sykna z oburzeniem:

104

 Jeli take w przyszoci masz ochot chepi si mn przed twoimi przyjacimi, to mam nadziej, e przynajmniej powiadomisz mnie o tym w por, tak abym moga uczesa wosy i odzia si, jak przystoi. W tej chwili nie mog pokaza si nikomu, chobym nie wiem jak chciaa pozna tak sawnego ma jak Giustiniani. W mej niewinnoci wykrzyknem: Jeste pikna taka jak jeste, pikniejsza od wszystkich kobiet na wiecie w moich oczach! Nie rozumiem, jak moesz mwi o wosach i odziey w tak straszliwy i haniebny dzie jak dzisiejszy. I tak nikt nie zwraca na to uwagi. Ach tak, powiadasz rzeka gwatownie. Ach tak! W takim razie niewiele rozumiesz z tego wiata. Ale na tym ja si znam z pewnoci lepiej od ciebie, poniewa jestem kobiet. Pozwl mi zatem by kobiet. Przecie dlatego oenie si ze mn, nieprawda? Jej zachowanie zmieszao mnie i nie mogem zrozumie, jaki to kaprys spowodowa, e staa si taka opryskliwa. Miaem przecie na celu tylko jej dobro. Wzruszyem ramionami i powiedziaem: Rb, jak chcesz. Zosta w swojej izbie, jeli uwaasz, e tak bdzie najlepiej. Wyjani to Giustinianiemu. Zapaa mnie za rami i powiedziaa gwatownie: Czy oszala? Ani si obejrzysz, jak bd gotowa. Id na d i zabawiaj go tymczasem, eby nie odszed. Kiedy odchodziem, siedziaa ju z grzebieniem z koci soniowej w doni i rozpuszczaa swe zote wosy. Skonfundowany, wypiem kielich wina jednym haustem, co nie naley do moich zwyczajw, a Giustiniani poszed za moim przykadem. Anna miaa chyba suszno, i kobieta bardzo rni si od mczyzny i zwraca uwag na inne rzeczy. Zaczem zdawa sobie spraw, e nie wiem jeszcze o niej duo, cho jest mi tak bliska. Nawet gdy spoczywa w moich ramionach, myli jej kr po innych orbitach ni moje i nigdy nie mog do niej dotrze cakowicie. Na szczcie Giustiniani zdawa si uwaa za cakiem naturalne, e Anna zwleka z pojawieniem si, i udawa, e nic si nie stao. W domu moim byo przyjemnie i bezpiecznie. Przez okno wida byo od czasu do czasu czerwony bysk pomieni wielkich dzia, odbitych w wodzie portu. Niedugo potem dochodzi do nas huk i dom trzs si tak, e wino koysao si w dzbanie. Ale mimo to byo cakiem inaczej ni na murze. Rozleniwieni zmczeniem, na wp leelimy w krzesach, a wino szumiao mi przyjemnie w gowie, tak e zapomniaem o niezadowoleniu z powodu kaprysw Anny. Wtem otwary si drzwi. Giustiniani rzuci roztargnione spojrzenie, ale zaraz potem zmienia mu si mina, porwa si na nogi, a szczkna zbroja, i skoni z szacunkiem gow. Na progu staa Anna. Woya na siebie cakiem skromn wedug mnie bia jedwabn sukni, spit na nagim ramieniu wysadzan klejnotami zapink. Okuty zotem, mienicy si od klejnotw pasek podkrela, jak smuka jest w talii. Nogi miaa nagie, a na nich pozacane sanday, ktre odsaniay pomalowane na czerwono paznokcie. Gow jej zdobi may okrgy kapturek, obsypany takimi samymi klejnotami co zapinka i pasek. Przezroczysty welon opucia na szyj i z lekkim umiechem trzymaa go przed brod. Twarz jej bya bledsza, usta czerwiesze i wiksze ni zwykle. Wygldaa w moich oczach niewypowiedzianie piknie i skromnie, gdy tak staa jak gdyby zaskoczona unoszc wskie ciemnoniebieskie uki brwi. O powiedziaa o, wybacz mi. Masz gocia? Z zakopotaniem podaa smuke palce, a Giustiniani schyli byczy kark, pocaowa jej do, przytrzyma w swojej i przyglda si z zachwytem jej twarzy. Jeanie Ange rzek otrzsnwszy si z zaskoczenia. Nie dziwi si ju, e ci byo tak spieszno. Gdyby nie bya to twoja lubna ona, zaczbym z tob rywalizowa o jej aski. Tak jak jest, mog tylko prosi nieba, by miaa ona siostr bliniaczk, z ktr mgbym nawiza znajomo. Anna wtrcia: Dumna jestem, e mog przywita wielkiego Giustinianiego, chlub caego chrzecijastwa. Gdybym moga to przeczu, ubraabym si piknie. Przechylia gow i przygldaa si Giustinianiemu przez rzsy. O powiedziaa sabo moe mimo wszystko zbyt si pospieszyam ustpujc namowom Johannesa Angelosa. Wtedy nie widziaam jeszcze ciebie.

105

 Nie wierz mu, Anno wtrciem spiesznie. Ma ju on w Genui i drug w Kaffie oraz przyjaciki we wszystkich portach Grecji. Jaka wspaniaa broda szepna Anna muskajc koniuszkami palcw farbowan henn brod Giustinianiego, tak jakby nie moga oprze si tej pokusie. Nalaa wina do pucharu, upia yk i podaa puchar Giustinianiemu patrzc mu nieprzerwanie w oczy z zapraszajcym umiechem. Czuem si chory z wciekoci i zranionej dumy. Jeli jestem tu zbyteczny, mog wyj na podwrze powiedziaem sztywno. Zdaje mi si, e z muru sycha coraz wikszy zgiek. Anna rzucia mi spojrzenie i mrugna przy tym niewypowiedzianie szelmowsko, tak e serce mi stopniao i zrozumiaem, i artuje tylko i droczy si z Giustinianim, eby zdoby jego przychylno. Uspokoiem si i odpowiedziaem umiechem. Rozmawiaa dalej w artobliwym tonie, a ja nie mogem si na ni napatrze. Widzc, jak atwo go oczarowaa, zaponem namitnoci. Zjedlimy razem posiek, a potem Giustiniani podnis si niechtnie, eby odej, ale zanim to zrobi, spojrza na mnie i wielkodusznym gestem zdj ciki acuch protostratora z emaliowanym napiernikiem. Niech to bdzie mj prezent lubny dla ciebie powiedzia i zawiesi acuch Annie na szyi, muskajc przy tym lubienie wargami jej nagie ramiona. Moi ludzie nazywaj mnie niezwycionym. Wobec ciebie uznaj si za pokonanego i zdaj na twoj ask i nieask. Ten acuch i ten napiernik otworz ci wszystkie bramy, ktrych nie mog przeama ani dziaa, ani miecz. Wiedziaem, e sta go na ten gest, gdy by czowiekiem prnym i zaopatrzy si w mnstwo rnych acuchw, ktre zmienia od czasu do czasu wedle upodobania. Ale nie posza mi w smak jego uwaga, e Anna jest mile widziana w jego kwaterze, gdy tylko zechce. Anna natomiast podzikowaa mu zachwycona, obejmujc go za szyj, i pocaowaa w oba policzki musnwszy nawet jego grube wargi. Giustiniani wzruszy si wasn szlachetnoci, otar z z kcika oczu i powiedzia: Chtnie dabym twemu mowi lask protostratora, a sam zosta u ciebie. Ale poniewa to nie jest moliwe, daj mu przepustk na t noc i bd take w przyszoci patrzy przez palce, jeli nie znajd go na posterunku, byleby tylko nie dziao si to podczas boju. S pokusy, ktrym mczyzna moe si oprze. Ale twj m nie byby mczyzn, gdyby mg si oprze takiej pokusie jak ty. Towarzyszyem mu dwornie do drzwi, ale on zauwaywszy moj niecierpliwo zwleka z odejciem tylko po to, by mnie drani, i gada bez koca, mimo e ju nie rozumiaem ani sowa z tego, co mwi. Gdy wreszcie wsiad na swego wierzchowca, wbiegem na schody i chwyciem Ann w ramiona i caowaem j i pieciem tak gwatownie, i moja mio bardziej podobna bya do gniewu. Rozgrzaa si, rozpalia, miaa si i umiechaa w moich ramionach, pikniejsza ni kiedykolwiek. W ou te chciaa zatrzyma acuch i napiernik Giustinianiego jako zwyciskie trofeum i nie oddaa mi go, cho usiowaem odebra jej si. Potem leaa nieruchomo i patrzya w puap mrocznym spojrzeniem, ktrego nie poznawaem i nie rozumiaem. O czym mylisz, ukochana? zapytaem. Poruszya lekko gow. yj, jestem! odpara. Nic innego. Zmczony, pusty, chodny patrzyem na jej zachwycajc pikno, wspominajc mczyzn, ktrych trupy wbite zostay na pale na brzegu Pery, i Turkw, ktrzy wisieli na murze portowym z poczerniaymi twarzami i wycignitymi szyjami. W dali, w nocy grzmiay dziaa. Gwiazdy patrzyy niewzruszenie na ziemi. Anna oddychaa lekko u mego boku z mrokiem w spojrzeniu. I z kadym jej oddechem kajdany czasu i miejsca wbijay mi si coraz gbiej w ciao.

1 maja 1453 Nasza sytuacja zaczyna by rozpaczliwa. Wojska sutana buduj w najlepsze most na wielkich pontonach w poprzek Zotego Rogu do brzegu w Perze. Dotychczas oddziay na wzgrzach Pery zmuszone byy utrzymywa czno z si gwn okrnymi drogami wok zatoki.

106

Most broniony jest przez potne zakotwiczone tratwy z dziaami, ktre przeszkadzaj naszym okrtom w zakcaniu budowy. A gdy tylko stanie gotowy, galery sutaskie bd mogy pj do ataku na nasz mur portowy pod oson pywajcych dzia. Ogie z dzia i szturmy tureckie na prowizoryczne szace wzniesione w wyomach kosztuj codziennie wiele strat. Obrona coraz bardziej sabnie, a do obozu sutana pyn co dzie nowe rzesze ochotnikw z Azji. Wino jest na ukoczeniu w miecie, a ceny rodkw ywnoci na wolnym rynku wzrosy ju ponad miar dostpn dla ubogich. Dlatego cesarz kaza dzi zaj wszystek chleb, aeby rozdziela go sprawiedliwie. Starszy kadej dzielnicy miasta ma dopilnowa, eby rodziny powoanych na mury otrzymay na koszt cesarza niezbdne zaopatrzenie. Kada dzielnica odpowiada te za to, by walczcy i pracujcy na murach mieli wyywienie, tak aby nikt z tego powodu nie opuszcza posterunku. Dowdca rezerw ma obowizek objecha codziennie mur i dokona inspekcji oraz sprawdza zaog przez wywoywanie nazwisk. Nie dotyczy to acinnikw. Tylko Grekw. Przy bramie Charisiosa wielki mur zawali si w wielu miejscach. Mur zewntrzny jest mocno nadwtlony, ale w adnym punkcie Turkom nie udao si jeszcze przeze przedosta. Take fos udawao si dotychczas oczyszcza co noc, a tureckie wizki faszyny i belki przyday si bardzo przy sypaniu ziemnych waw i budowaniu palisad. Powietrze pene jest trupiego odoru i niejeden ju oguch od huku armat.

4 maja 1453 O pnocy, przy ostrym przeciwnym wietrze i w zupenej ciemnoci, brygantyna z dwunastoma ochotnikami na pokadzie wysza z portu. Ludzie byli odziani w stroje tureckie i wcignli proporzec sutana, eby podstpem przedrze si przez cienin Gallipoli. Nasi wywiadowcy z wiey w Perze studiowali sygnay floty tureckiej przy wchodzeniu i wychodzeniu z portu. Tote jest nadzieja, e brygantyna przedostanie si na pene morze. Ma ona do spenienia wane zadanie, a mianowicie odszukanie weneckich okrtw pod dowdztwem Loredana, ktre jak zapewni bailon, znajduj si w drodze z odsiecz. Ale ta staa wenecka flota archipelagu powinna ju dawno temu przyby do Konstantynopola, gdyby chciaa. Moe Wysoka Signoria obawia si, eby jej okrty nie wpady w puapk, gdyby tu przyszy. Bez osony floty faktorie handlowe weneckie na wyspach atwo padyby ofiar Turkw. I tu przecie nie staby teraz ani jeden okrt wenecki, gdyby cesarz na mocy ukadw i pod grob grzywien nie nakaza okrtom z Morza Czarnego pozosta i wzi udzia w obronie miasta. W miecie szerz si dodajce otuchy wieci, e flota pynca na odsiecz jest ju w drodze oraz e Wgrzy zbieraj si, eby uderzy na Turkw od tyu. O, gdyby byo tak dobrze! Ale Zachd nas opuci.

5 maja 1453 atwo myle, atwo pisa, jeli si jest samotnym. atwo nawet umrze, gdy si stoi samemu na murze i miertelny myn krci si wok czowieka. Ziemia pod murami cignie si okopcona i spalona ogniem dziaowym jak okiem sign. Sale Blachern dr i wielkie gadkie jak szko pyty marmurowe odpadaj od cian skutkiem wstrzsw. atwo jest samotnie wdrowa przez cesarskie sale i czeka na mier, podczas gdy bezpowrotna przeszo pobrzmiewa pustym echem. Ale dzisiaj znowu byem w domu. I wystarczy mi tylko zobaczy bysk jej nagiego brzowego spojrzenia, dotkn kocw palcw i poczu ywe ciepo jej skry, jej przemijajcej piknoci, a ar i podanie wymiataj wszelkie myli i przemieniaj wszystko.

107

Tak jest dobrze, kiedy leymy obejmujc si ramionami, kiedy moje usta w momencie uniesienia tumi jej spazmatyczny szloch. Ale potem, kiedy otwiera usta, by mwi, nie rozumiemy si ju. Tylko w bliskoci cia znajdujemy si nawzajem i znamy rzeczy, o ktrych przedtem nie wiedzielimy. Wiedza cia jest pikna i przeraajca. Ale nasze myli biegn po rnych orbitach i uciekaj od siebie, gdy si spotykaj. Czasem ranimy si nawzajem jakim sowem i patrzymy na siebie jak wrogowie. Z jej rozszerzonych renic wyziera obco, zimna pogarda, podczas gdy policzki jej pon jeszcze od mioci. Anna nie rozumie, dlaczego musz umrze, mimo e mgbym y dalej, gdybym chcia. Honor! powiedziaa dzi to najbardziej znienawidzone ze wszystkich sw w mskich ustach. Zwariowane i gupie sowo. Czy zatem sutan Mehmed jest bez honoru w caej swej wspaniaoci? Czy nie ceni wysoko chrzecijan, ktrzy wyrzekli si wiary i wzili turban? C znaczy honor dla tego, kto jest pokonany? Zostaje on w kadym razie pohabiony. Honor przypada tylko zwycizcy. Odparem: Mwimy o rnych rzeczach i nie moemy wzajemnie si zrozumie. Ale ona bya uparta, wbia mi paznokcie w rami, jak gdyby chciaa mnie na przekr wszystkiemu przekona, i cigna: Rozumiem, e si bijesz, jeste przecie Grekiem. Ale jaka dla ciebie korzy ze mierci w dniu, kiedy mur padnie i Turcy wtargn do miasta? Jeste tylko w poowie Grekiem, jeli nie wiesz, e kady czowiek jest najbliszy sobie samemu. Nie rozumiesz mnie odrzekem dlatego, e mnie nie znasz. Ale masz suszno, ja sam jestem sobie najbliszy. Mog sucha tylko samego siebie. A ja? zapytaa po raz setny. Nie kochasz mnie wic? Twemu kuszeniu mog si oprze odparem ale nie wpdzaj mnie w rozpacz. Moja ukochana, moja jedyna ukochana, nie doprowadzaj mnie do rozpaczy. Przycisna donie do mych skroni i dyszc tulia usta do moich ust. Wpatrywaa si we mnie oczyma byszczcymi od nienawici i szeptaa: O, gdybym tylko moga otworzy twoje czoo. O, gdybym tylko moga odsoni myli, ktre kryj si w twej czaszce. Nie jeste taki, za jakiego ci miaam. Kim zatem jeste? Tylko twoje ciao pojam. Ciebie samego nie pojam nigdy. Dlatego nienawidz ci, o, nienawidz ci. Daj mi tylko te krtkie dni, te nieliczne chwile prosiem. Moe min wieki, zanim znw spotkam twoje oczy i odnajd ci na nowo. Co ci zego zrobiem, e mnie tak drczysz? Nie mam adnej przeszoci ani tym bardziej przyszoci powiedziaa. To sen i zudzenie. To kamstwo nic mnie nie obchodzi, jest to filozofia dla gupcw. Chc mie teraniejszo i w niej ciebie, Johannesie Angelosie, czy tego nie rozumiesz? Walcz z tob o twego ducha. Dlatego musz ci drczy a do ostatka. I nigdy ci nie wybacz. Ani tobie, ani sobie samej. Znuony odrzekem: Cika jest moja korona. Ale ona nie zrozumiaa, co miaem na myli.

6 maja 1453 Niespokojnie dzi przez cay dzie. Huk dzia nie ustaje. Niebo i ziemia dr. Co dwie godziny grzmi due dziao i wszelkie inne dwiki ton w jego huku. Jest wtedy tak, jakby mur dra w posadach od portu a do morza Marmara. W obozie tureckim ruch. Sycha nieprzerwany zgiek i bicie w bbny. Derwisze podniecaj si do takiej furii, e ich ochrype gosy sycha a u nas. Wielu zblia si do muru taczc i wirujc i nim dotr do fosy, ju s naszpikowani strzaami, lecz mimo to dalej okrcaj si na pitach, jak gdyby nie czuli blu. Grekw przeraa ten widok i wzywaj kapanw i mnichw, by przepdzili diaba. Nikt nie mg opuci murw. We wszystkich czterech miejscach, na ktre kieruj ogie najwiksze dziaa, pierwotny mur zewntrzny zosta zmieciony, a w wielkim murze s szerokie wyomy. Ogie przeszkadza we wszelkich pracach naprawczych w cigu dnia,

108

ale gdy tylko ciemno zapada, na miejscu dawnego muru wznosi si na nowo way ziemne. Wiele kul chybia znacznie celu, a cz przelatuje nad murem do miasta nie wyrzdzajc adnej szkody i Niemiec Grant twierdzi, e tureckie dziaa ju si zuywaj. Ale po drugiej stronie wzgrza unosi si una piecw hutniczych Orbana i co dzie sycha silny huk, gdy stopiony metal spada do olbrzymich form odlewniczych. W miecie brak oliwy. Ubodzy cierpi z tego powodu najbardziej. Ale z Pery codziennie dostarcza si cae wozy oliwy do obozu tureckiego. Po kadym strzale rozgrzane paszcze dzia poykaj cae dzbany cennego tuszczu. Jeszcze nie byo w historii tak kosztownego oblenia. Ale Mehmed wykorzystuje bezwzgldnie bogactwa swoich wezyrw i dowdcw. W jego obozie znajduj si bankierzy z wielu krajw, rwnie ydzi i Grecy, a kredyt ma wci jeszcze nieograniczony. Mwi, e i Genueczycy z Pery skwapliwie kupuj jego weksle, eby jak najpewniej lokowa gotwk. 7 maja 1453 Pieko rozptao si tu po pnocy. Co najmniej dziesi tysicy ludzi wzio udzia w szturmie na wyomy. Najciszy atak skierowano przeciw siom Giustinianiego przy bramie w. Romana, tam gdzie wielkie dziao wyrzdzio najwiksze szkody w obu murach. Oddziay szturmowe podeszy bez zgieku i w dobrym ordynku pod oson ciemnoci i zdyy zapeni fos w wielu miejscach, nim uderzono na alarm na murach. Natychmiast wzniesiono dziesitki drabin szturmowych. Robotnicy uciekali na eb, na szyj. Tylko przytomno umysu Giustinianiego uratowaa sytuacj. Ryczc jak byk rzuci si w najwiksze zamieszanie i ci swym dwurcznym mieczem idcych na samym przedzie Turkw. Dosigli ju korony ziemnego wau. Rwnoczenie zapalono pochodnie i beczki ze smo i zrobio si jasno jak w biay dzie. Giustiniani rycza tak, e zaguszy krzyk i bbny Turkw. Gdy tylko spostrzeg, e idzie tu o wielkie natarcie, posa gocw po rezerwy. Ale gdy walka szalaa ju dwie godziny, musielimy cign dodatkowe posiki z innych punktw na murze po obu stronach bramy w. Romana. Po pierwszym natarciu Turcy wracali regularnymi falami po tysic atakujcych. Podcignli polowe szlangi a do fosy. Podczas gdy oddziay szturmowe atakoway mur, ucznicy i dziaa staray si zmusi obrocw do szukania schronienia. Ale osonici pancerzami onierze Giustinianiego stworzyli znw yw elazn cian na koronie zewntrznego muru. Wywracano drabiny, a Turkw, ktrzy pod dachem z tarcz przedzierali si a do podna muru, oblewano smo i oowiem, tak e rozpierzchali si i wystawiali na strzay kusznikw. Trudno policzy, ilu Turkw polego. Giustiniani kaza rozgosi na miecie, e stosy trupw o wicie sigay na wysoko muru zewntrznego, ale bya to naturalnie tylko gadanina obliczona na dodanie otuchy. adne ich straty nie mogy jednak powetowa strat acinnikw, ktrzy padali z przestrzelonym pancerzem albo cignici zostali z murw tureckimi bosakami. Wobec tego szturmu wszystkie poprzednie byy zabawk. Tej nocy sutan nie artowa i w ataku wzia udzia znaczna cz jego wojsk. W Blachernach zagroenie byo jednak niewielkie. Drabiny szturmowe Turkw nie sigay tu do szczytw murw. Bailon wydzieli wic oddzia spord swoich onierzy i poleci mi zaprowadzi ich do Giustinianiego, eby i Wenecjanie mieli udzia w chwale. Wanie gdy zdylimy doj na miejsce, jakiemu olbrzymiemu janczarowi udao si z ogromnym wysikiem dosta na mur. Z okrzykiem radoci wzywa swoich towarzyszy i rzuci si na poszukiwanie Giustinianiego. Pancerni rozstpowali si przed nim. Giustiniani walczy w wyomie nieco poniej i znalazby si w trudnej sytuacji, gdyby jeden z robotnikw, zwyky Grek, ktry nawet nie mia pancerza, nie zdoa szerokim toporem odci stopy janczarowi rzuciwszy si miao na Turka z blankw. Potem atwo ju przyszo Giustinianiemu rozprawi si z napastnikiem. Giustiniani da swemu zbawcy okrg sumk w nagrod, ale powiedzia, e wolaby raczej da sobie rad o wasnych siach. Widok ten ogldaem w wietle pochodni i pomiennych strza pord szczku tarcz i krzyku. Potem nie miaem ju czasu myle o czymkolwiek, gdy napr atakujcych Turkw by tak silny, e my na murze musielimy zewrze szeregi, by mc si im oprze. Mj miecz jest dzi tpy. Gdy Turcy o witaniu zaczli z wolna ustpowa i cofa si,

109

byem tak miertelnie zmczony, e ledwie mogem podnie rami. Bolay mnie wszystkie czonki, a na ciele miaem peno sicw i bolesnych guzw. Ale rany adnej nie odniosem. Miaem szczcie. Nawet Giustiniani dosta pchnicie oszczepem w pach, ale dziki pancerzowi nie byo ono grone. Opowiadaj, e jaki Grek pod bram Selymbryjsk zabi tureckiego lennika o randze dajcej prawo do buczuka. Gdy Giustiniani zobaczy, w jakim jestem stanie, da mi yczliw rad: W ogniu i napiciu bitwy nierzadko si zdarza, e czowiek wyta siy o wiele ponad swe zwyke moliwoci. Ale nawet najciszy atak nie jest tak niebezpieczny jak odprenie w czasie nagej przerwy w boju. Wtedy atwo mona przewrci si ze zmczenia i brak nawet siy, by podnie si na klczki. Dlatego te dowiadczony wojownik nie zuywa wszystkich si nawet w najciszym boju, lecz oszczdza je do ostatka. Moe to by dla niego ratunkiem, gdy atak zacznie si na nowo. Spojrza na mnie ranie swymi wypukymi oczyma i doda: Wtedy czowiek moe przynajmniej uciec i nie musi sta si bezradn ofiar rzezi. By w dobrym nastroju i irytowao go tylko, e zmuszony jest dolewa wody do wina. Wino byo na ukoczeniu. Tak, tak Jeanie Ange powiedzia. Poznajemy z wolna smak waciwej wojny. Sutan si rozgrza. Z pewnoci niedugo bdziemy musieli odpiera prawdziwe szturmy. Spojrzaem na niego niedowierzajco. C to wic jest prawdziwy szturm? zapytaem. Gorszych ni ten jeszcze nigdy nie widziaem i nawet nie mog sobie wyobrazi. Janczarowie walczyli jak dzikie bestie, a i mnie samemu zdawao si, e przemieniam si w dzikie zwierz. Wiele jeszcze zobaczysz i dowiadczysz, Jeanie Ange powiedzia yczliwie Giustiniani. Pozdrw swoj pikn on. Kobiety lubi odr krwi w odziey mczyzny. Sam zrobiem podobne dowiadczenie i ono kobiety nigdy nie wydawao mi si rozkoszniejsze ni wwczas, gdy posaem wielu mw do nieba za pomoc mego miecza i sam czuem si potem zbity i sponiewierany. Zazdroszcz ci tego przeycia, Jeanie Ang e. Przybity i ogarnity obrzydzeniem, nie zwracaem uwagi na jego sowa. Chodne powietrze cuchno od oparw krwi ze stosw ciepych jeszcze trupw. Jake mgbym dotkn mej ony wci jeszcze odrtwiay od miertelnego strachu, z krwi na odziey i na rkach i mylami rojcymi si od widokw z walki. Przeciwnie, obawiaem si, e budzi si bd z krzykiem, gdy tylko zasn, mimo e niczego nie pragnem bardziej, jak spa. Ale Giustiniani mia suszno. Mia przeraliw suszno. Skorzystaem z pozwolenia, by uda si do domu, chcc odpocz po walce. I nigdy jeszcze moje potuczone, obolae ciao nie pono takim arem jak w ten poranek. Sen mj by gboki. Sen mj by gboki jak mier, gdy spoczem z gow opart na biaym ramieniu Anny Notaras.

8 maja 1453 Wczoraj pnym wieczorem zebraa si potajemnie Rada Dwunastu. Ostatni atak Turkw wykaza jasno, e nasze siy obronne nie s wystarczajce. Potny most, ktry sutan kaza przerzuci na pontonach przez Zoty Rg, zagraa przede wszystkim Blachernom. Dlatego Wenecjanie postanowili po dugich sporach oprni trzy due statki Trevisana i w ten sposb zwolni dalsze dwa tysice ludzi na mury. adunek ma zosta zoony w cesarskim arsenale, a zaoga i onierze maj obsadzi Blacherny. Trevisano protestowa w imieniu armatorw i kapitanw. Argumentowa, e jeli adunki, majce warto dziesitkw tysicy dukatw, zostan przeniesione na ld, to nie ma adnej nadziei na ich uratowanie, gdyby Turcy zdobyli miasto. Poza tym statki, a prawdopodobnie i zaogi byyby stracone. Mimo to Rada Dwunastu postanowia, e statki maj zosta oprnione. Ale gdy zaogi dowiedziay si o tym, stawiy ze swymi kapitanami na czele zbrojny opr i odmwiy zejcia na ld. Stan taki panowa take i dzi i radzie dwunastu nie udao si upora z eglarzami, mimo e sam cesarz ze zami w oczach apelowa do ich sumienia.

110

12 maja 1453 eglarze nie ustpuj. Wszystkie rokowania spezy na niczym. Ale radzie dwunastu udao si pozyska Trevisana i Aloisia Diego. Kapitanowie okrtw dostali dary pienine. Wenecjanom zaley jeszcze na tym, eby utrzyma Blacherny za wszelk cen. Bez wtpienia obszar Blachern jest ciko zagroony. Lecz niezalenie od samej obrony Wenecjanie pragn tak powikszy tam swj garnizon, by mogli panowa nad miastem, gdyby sutan czu si zmuszony odstpi od oblenia. Dlatego uwaaj te obecnie za konieczne wprowadzenie eglarzy na mury. A poza eglarzami na pokadach statkw z Tany jest te czterystu zakutych w elazo onierzy. A tymczasem co chwila Grecy oddaj krew i umieraj na murach. Notaras mia suszno. Zarwno przy Zotej Bramie, jak i po obu stronach bramy Selymbryjskiej, Grecy wasnymi siami odparli wszelkie ataki i szturmy. Co prawda mury nie s tam tak bardzo uszkodzone jak przy bramie w. Romana i bramie Charsiosa. Wikszo obrocw jednak to rzemielnicy i mnisi, ktrych ledwie zdono nauczy obchodzenia si z broni. S wrd nich sabi mczyni, ktrzy trac ducha, gdy Turcy szturmuj, i uciekaj na eb, na szyj. Ale o wiele wicej jest Grekw takiego pokroju jak ci, ktrzy walczyli pod Termopilami i Maratonem. Wojna ujawnia w czowieku najlepsze cechy. Tak jak i najgorsze. Im duej trwa oblenie, tym wiksz przewag uzyskuj waciwoci ze. Czas nie pracuje dla nas, lecz przeciwko nam. Podczas gdy acinnicy, grubi, czerwoni na gbach i lnicy od tuszczu, spieraj si midzy sob, Grecy z dnia na dzie chudn. yk najtaszego i najkwaniejszego wina oto wszystko, co otrzymuj z zapasw cesarza. Ich ony i dzieci pacz z godu, wdrujc w rozmodlonych procesjach do kociow. Od rana do wieczora i od wieczora do rana wznosz si pomienne mody pokornych i nieszczliwych ku niebu. Gdyby modlitwy mogy uratowa miasto, Konstantynopol przetrwaby do Sdu Ostatecznego. Kiedy wic acinnicy radz w kociele w. Dziewicy i w Blachernach, cesarz wezwa Grekw na naboestwo i rad wojenn dzi wieczorem do kocioa Mdroci Boej. Giustiniani posya mnie tam zamiast siebie. Sam nie chce oddala si z muru.

13 maja 1453 Rada wojenna zacza si w nastroju przygnbienia i przerway j niemal natychmiast sygnay alarmowe z murw. Przed kocioem spotkalimy goca, ktry donis, e Turcy zaatakowali Blacherny zarwno na brzegu, jak i koo bramy Kaligaryjskiej. Ale najciszy atak skierowany by w wyom koo bramy Charisiosa. W nocy rozbrzmieway dzwony i koatki. wiata zapony w domach i na wp odziani ludzie wybiegli przeraeni na ulice. W porcie okrty podpyny ku zaporze, jak gdyby i tam spodziewano si ataku. Bya pnoc i w cichym powietrzu zgiek walki z Blachern nis si po caym ogromnym miecie a do hipodromu. Ponce jasno tureckie ogniska obozowe otaczay miasto nieprzerwanym krgiem. Spilimy ostrogami konie i pdzilimy ulicami przy wietle latarni penym galopem. Kiedy zblialimy si do bramy Charisiosa, spotkalimy biegnc ku nam wielk rzesz uciekajcych, a wrd nich mczyzn z broni w rku. Cesarz cign konia i zaklina ich dononym gosem na imi Chrystusa, by zawrcili na mur. Ale ludzie byli tak zalepieni strachem, e nie zwaali na jego sowa. onierze gwardii w naszym orszaku zmuszeni byli wjecha w tum i zwali wielu na ziemi, zanim pozostali zatrzymali si, rozejrzeli dokoa, jakby nie wiedzc, gdzie si znajduj, a potem powoli i opieszale poszli z powrotem na mur. Cesarz nie czeka na nich. Nasz oddzia zdy w ostatniej chwili. Obok bramy Charisiosa wielki mur run do poowy wysokoci. Obrocy ulegli tu naporowi i wielu Turkw wdaro si ju na graniczce z murem ulice, wrzeszczc ochryple i cinajc wszystkich, ktrzy znaleli si na ich drodze. Nasz oddzia jedcw zmit ich jak som. Wnet okazao si, e byy to resztki rozproszonej fali atakujcych. Obrocy przepucili ich,

111

ale zdyli obsadzi mury na nowo, nim dotara nastpna fala. Przyby take Giustiniani i widzielimy, jak organizowa obron na murze. Ale wydarzenie to wykazao, jak niewiele dzieli teraz miasto od zagady. W innych miejscach jednak Turcy nie mieli takiego powodzenia. O wicie atak usta. Nie by to mimo wszystko szturm generalny, gdy flota turecka zachowywaa si spokojnie. Giustiniani oblicza, e w nocnym szturmie wzio udzia okoo czterdziestu tysicy Turkw. Sutan nadkrusza nasze siy mwi. Nie wyobraaj sobie tylko, e odnielimy zwycistwo. Mamy cikie straty. Nawet tobie nie chc powiedzie, ilu ludzi pado. Ale chtnie przyznaj, e take i Wenecjanie powanie dzi poprawili sw nadweron saw. Gdy soce wzeszo, ziemia zasana bya tureckimi trupami, od brzegu a do bramy w. Romana. Trupy tych, ktrzy wtargnli a do miasta, wyrzucono przed mur zewntrzny. Byo ich ponad czterystu. Gdy eglarze Trevisana zobaczyli, jak ich rodacy walcz o ycie, zaprzestali w kocu oporu. W cigu dnia wyadowali towary ze statkw, a wieczorem do Blachern wmaszerowao czterystu onierzy z Trevisanem na czele i zgosio si u bailona. Przydzielono im najniebezpieczniejsze i najzaszczytniejsze posterunki, pnocny cypel miasta koo Kynegionu, gdzie spotykaj si mur ldowy i mur portowy. Rwnie i eglarze obiecali przyj jutro rano i naraa ycie dla ran Chrystusa. Posiki s konieczne. Bez nich miasto nie przetrzymaoby nastpnego nocnego ataku. Przez cay ten dzie Turcy nacierali maymi siami w rnych punktach, majc na celu jedynie przeszkodzenie obrocom w odpoczynku. Tote ludzie pi na zmiany. Ale gdy cesarz obchodzi mury dzi rano, widzia, e w wielu miejscach wszyscy le jak martwi, pogreni w gbokim nie. Wasnymi rkami potrzsa nimi budzc ze snu i pocieszajc, gdy szlochali ze zmczenia. Dowdcom zakaza tym razem kara tych, co zasnli na posterunku. Czym mona by ich zreszt kara? Racje ywnociowe i tak s za skpe. Wino si skoczyo. A trwanie na murach jest ju samo w sobie dostateczn kar. Gdy soce stano czerwone nad wzgrzami Pery, ujrzaem, jak bracia Guacchardi odcinaj mieczami gowy Turkom, ktrzy dotarli a do muru i tam padli. Zbroje trzech mw byy zbryzgane krwi od hemu po nakolanniki. Przerzucali si tureckimi gowami, nawoujc i miejc si, jak gdyby grali w jak dziwn pik. Robili zakady, ktry znajdzie najdusz brod, i brzowe, czarne i siwe brody powieway ju na wietrze zawieszone u ich pasw. W swym wspzawodnictwie nie chcieli przyzna si do wyczerpania po nocnych bojach, lecz przemienili je w zabaw i nieprzystojne szyderstwo. Z krwi, spalenizny i gruzu wystrzelio na murze kilka tych kwiatw. Tej nocy oszczdzone mi byy najcisze boje, gdy gwnym moim zadaniem byo roznoszenie rozkazw Giustinianiego w rne punkty muru. Mimo to chwiaem si na nogach ze zmczenia i wyczerpania i wszystko wydawao mi si nierzeczywiste jak sen. Dziaa tureckie zaczy znowu grzmie i mur zadra od kamiennych kul, ale wszelkie dwiki docieray do moich uszu tylko jako odlege echa. Soce zabarwio na czerwono wzgrza Pery. Bracia Guacchardi w krwawych zbrojach grali w pik gowami polegych Turkw. Ta niezapomniana poranna chwila wrya mi si w serce. Niebo i ziemia, w caym swym kolorycie, nawet spalenizna i krew, wszystko to byo niewypowiedzianie pikne w moich ywych oczach w tym momencie, gdy trupy wok patrzyy w nico zgaszonymi spojrzeniami. Ju raz w yciu widziaem tak wszystko wok siebie rwnie nierzeczywiste, niewiarygodne i nieziemskie. Byo to w Ferrarze, kiedy zapadem na zaraz, ale jeszcze nie wiedziaem, e jestem chory. Chmurny listopadowy dzie wdar si przez malowane okna kaplicy, kadzielnica rozsiewaa gorzki aromat oczyszczajcych zi, gsie pira skrzypiay jak zwykle, gdy nagle wszystko to odsuno si ode mnie daleko i tylko w uszach mi szumiao. Widziaem wtedy wiat janiej i prawdziwiej ni kiedykolwiek przedtem. Widziaem, jak mieni si ztozielono zawistna twarz cesarza Johannesa, siedzcego na tronie dokadnie tak wysokim jak tron papiea Eugeniusza, z aciatym czarno-biaym psem u stp. Widziaem, jak dua jowialna twarz Besariona zmienia si i staje si nieczua i zimna. A aciskie i greckie sowa zapaday si gdzie i brzmiay w zielonkawej powiacie kaplicy bezmylnie jak odlege szczekanie psw. Wtedy to doznaem Boga po raz pierwszy. Zapadszy na zaraz. W przebysku prawdy zrozumiaem teraz nagle, e owa chwila krya ju w sobie ten dzisiejszy poranek, jak kora kryje drzewo. I gdybym wwczas patrzy w przyszo jak jasnowidz, mgbym by

112

ju wtedy przey i zobaczy to, co ogldaem dzi. Obie te chwile wydarzyy si we mnie i w wiecznoci jednoczenie i upyw czasu midzy nimi by jedynie zudzeniem i urojeniem. Tygodnie, miesice, lata to tylko miara stworzona przez czowieka. Z prawdziwym czasem, z czasem Boga, nie maj nic wsplnego. W tej chwili wiedziaem te, e przyjd na wiat znowu w zgodzie z niezgbionym planem Boga. I kiedy pewnego dnia urodz si ponownie, bd kry w sercu take i ten moment, zamknity w widzeniach, ktre mie bd w moim nowym yciu. Zobacz wwczas jeszcze raz trupy z odcitymi gowami na zwalonym murze, trzscym si od hukw ogromnego dziaa. Mae te kwiatki bd byszcze wrd spalenizny i krwi, a bracia Guacchardi w okrwawionych zbrojach bd dziarsko gra w pik gowami wrogw. Ale wiadomo ta nie wzbudzia we mnie ani ekstazy, ani nawet radoci, lecz tylko niewypowiedziany smutek, gdy jestem i pozostan czowiekiem, iskr, ktr wichry Boga miotaj z jednej ciemnoci w drug. Silniej ni bl i zmczenie odczuwaem w tej chwili tsknot serca do niewypowiedzianego wypoczynku zapomnienia. Ale zapomnienie nie istnieje. Nie istnieje adne zapomnienie.

15 maja 1453 Ugodzono mnie w samo serce. Wiedziaem, e mnie to czeka, i przeczuwaem to. Czowiek traci, co musi straci, i nawet najwiksze szczcie nie trwa wiecznie. Teraz, z perspektywy czasu, to, e ukrywalimy si tak dugo, wyglda na cud. Od dawna wszyscy w tym miecie naraeni s na wizyty cesarskich patroli porzdkowych, ktre maj prawo bez ostrzeenia wdziera si nawet do szlachetnie urodzonych i przetrzsa spiarnie i piwnice w poszukiwaniu dezerterw, ywnoci oraz gotwki. Gar mki, ukryt przez biedaka, konfiskuj rwnie bezlitonie jak worek pszenicy czy dzban oliwy bogaczowi. Wieczorem odwiedzi mnie na murze w Blachernach mj suga Manuel. Mia zy w oczach; kto wytarga go za brod tak, e jego sinawe policzki usiane byy krwawymi ctkami. Panie wysapa z rk na sercu stao si nieszczcie. Bieg przez cae miasto tak, e chwia si teraz na chorych nogach i wci jeszcze tak by wzburzony, e nie zwaa, czy kto syszy jego sowa. Opowiedzia, e rano kilku ludzi ze stray porzdkowej przeszukao mj dom. Niczego nie znaleli, ale jeden z nich badawczo przyglda si Annie i widocznie pozna j, gdy po poudniu wrcili, tym razem pod dowdztwem jednego z synw Notarasa. Brat natychmiast rozpozna sw siostr i Anna posza z nimi nie stawiajc oporu, gdy i tak nic by nie wskraa. Manuel prbowa jej broni tumaczc im usilnie, e nie ma mnie w domu, ale szarpnli go tylko za brod, obalili i skopali. Zapominajc o swej godnoci brat Anny uderzy go nawet w twarz. Pozbierawszy si jako Manuel poszed za nimi w oddaleniu i widzia, e zaprowadzili Ann do domu megaduksa Notarasa. Gdy ona jest przecie jego crk powiedzia rzeczowo. Wiedziaem to niemal od samego pocztku, cho udawaem, e nic nie wiem, bo chciae zachowa to w tajemnicy. Ale to osobna sprawa. Panie, musisz teraz ucieka, bo megaduks Notaras bez wtpienia ju ci szuka, by ci zabi. A jego wierzchowce s szybsze ni moje nogi. Dokd mam uciec? zapytaem. Nie ma miejsca w tym miecie, gdzie by mnie nie znalaz, jeli zechce. Manuel do tego stopnia straci opanowanie, e potrzsn mnie za rami. Wnet bdzie ciemno rzek arliwie. Pod murem panuje spokj. Moesz spuci si na linie i ucieka do obozu sutana. Tam jeste przecie jak w domu. Wielu ju tak zrobio. Jeli chcesz, pomog ci i wcign potem lin, tak eby nie zosta aden lad po twej ucieczce. Ale pamitaj za to o mnie, gdy wrcisz tu ze zwycizcami. Nie ple bzdur, staruszku powiedziaem. Sutan kae wbi moj gow na pal, jeli mnie zapie. Tak, tak, naturalnie, naturalnie upiera si Manuel zerkajc na mnie chytrze oczami w czerwonych obwdkach. To przecie jest ta twoja historia, ktrej chcesz si trzyma, i nie wypada mi jej kwestionowa. Ale wierz mi, w sutaskim obozie byby od tej chwili bezpieczniejszy ni w Konstantynopolu i moe mgby przed sutanem powiedzie dobre sowo w obronie nas biednych Grekw.

113

 Manuelu zaczem, ale urwaem w p zdania. Jake zdoabym przenikn pancerz jego przesdw. Tkn mnie palcem wskazujcym w pier. Naturalnie, e jeste wysannikiem sutana powiedzia. Czy sdzie rzeczywicie, e zdoasz wyprowadzi w pole starego Greka? acinnikw moesz sobie oszukiwa, jak chcesz, ale nie nas. Jak sdzisz, dlaczego by w innym razie wszyscy ustpowali ci z drogi z takim szacunkiem i bogosawili twoje kroki? Wos przecie nie spad ci tu z gowy. To wystarczajcy dowd. Nikt nie mia ci tkn, bo sutan jest twoj tarcz. I nie jest to adna haba, e kady suy swemu wasnemu panu. Nawet cesarz zawiera w razie potrzeby sojusze z Turkami i posugiwa si nimi. Milcz, szalecze ostrzegem go i rozejrzaem si wokoo. Wenecki wartownik zbliy si i przyglda si z rozbawieniem podnieconemu staruszkowi. W teje chwili hukno dziao i obok uderzya kamienna kula, tak e mur zatrzs si pod naszymi stopami. Manuel schwyci mnie za rami i dopiero teraz rzuci wzrokiem na osnuty dymem i plujcy ogniem teren pod nami. Nie stoimy chyba na adnym niebezpiecznym miejscu? zapyta bojaliwie. Twoje nierozwane sowa s dla mnie o wiele niebezpieczniejsze ni tureckie dziaa odparem gniewnie. Wierz mi, na Boga, Manuelu. Kimkolwiek jestem, yj i umr za to miasto. Nie mam adnej innej przyszoci. Nie pragn ani wadzy, ani purpury. Wadza jest martwa. Tylko za samego siebie chc odpowiada przed Bogiem. Zrozum to wreszcie, jestem samotny, cakiem samotny. To, co kryj w sercu, umrze wraz ze mn, kiedy przyjd Turcy. Mwiem tak powanie i przekonywujco, e Manuel wpatrywa si we mnie zaskoczony. Musia mi uwierzy. Potem zala si zami rozczarowania i jkn: W takim razie to ty jeste szalony, a nie ja. Paka dugo, po czym wytar nos, przyjrza mi si i powiedzia ju spokojnie: Niech i tak bdzie. Mielimy i szalonych cesarzy i nikt nie uwaa tego tutaj za jakie prawdziwe nieszczcie. Tylko syn Andronikosa by tak okrutny, e lud w kocu powiesi go na Hipodromie i przebito go mieczem od odbytnicy do garda. Ale ty nie jeste przecie okrutny, lecz raczej agodny. Dlatego te jest moim obowizkiem towarzyszy ci nawet na drodze szalestwa, skoro ju ci rozpoznaem. Obejrza si dokoa i westchn ciko dodajc: Troch tu kiepsko, ale do twego domu nie mog wrci, tak bardzo boj si megaduksa Notarasa. Wol ju chwyci tasak i zetrze si z wciekym Turkiem, ni spotka si z wielkim ksiciem po tym, jak ci dopomogem uprowadzi jego crk. Bo widzisz, Anna Notaras jest ju od dawna przeznaczona do sutaskiego haremu, jeli zupenie si nie zgubiem w tajnej polityce. Znw miaem powd do zdumienia, ile zwyky czowiek, taki jak Manuel, wiedzia i domyla si. C mogo lepiej odpowiada planom ukasza Notarasa, ni wydanie crki za sutana dla wzmocnienia oboplnej przyjani. By moe chcia on wysa Ann na bezpieczn Kret przed obleniem tylko po to, by mc lepiej ni kupczy. W dzy jest Mehmed wszystkoerc i naladuje take i pod tym wzgldem swj wzr, Aleksandra Wielkiego. Kobieta z najznamienitszego rodu Konstantynopola zaspokoiaby jego ogromn potrzeb podkrelania swego znaczenia. Skd wiesz to wszystko, co wydaje ci si, e wiesz? nie mogem si powstrzyma od pytania. To wisi w powietrzu odpar rozkadajc rce. Jestem Grekiem. Polityk mam we krwi. Ale nie chc w aden sposb miesza si do twej rozprawy z teciem. Raczej wol przyglda si temu z boku, jeli pozwolisz. Uwiadomiem sobie, e istotnie jest bezpieczniejszy na murze ni w moim domu. Jeli ukasz Notaras zamierza mnie wasnorcznie zabi albo kaza mnie zamordowa, to pewniej bdzie, jeli rwnoczenie usunie wszelkich wiadkw mojego maestwa. Dlatego te pozwoliem Manuelowi przyczy si do greckich robotnikw, ktrych zatrudnili Wenecjanie, i prosiem go, by sam sobie jako dawa rad. Moj pierwsz myl na wie, e utraciem Ann, byo popdzi do domu jej ojca i zada oddania jej, gdy jest moj on. Ale jaki z tego poytek? Notarasowi byoby tam atwo zamordowa samotnego przybysza. Zamknita na cztery spusty w paacu Notarasa Anna jest dla mnie nieosigalna. Jest moj on. Dlatego musz wystrzega si Notarasa. Najatwiejszym dla niego sposobem, by unicestwi nasze maestwo, jest zabi mnie. A ja nie chc umrze z greckiej rki.

114

Czuwaem i pisaem. Czasem zamykaem oczy i opieraem rozpalone czoo na doniach. Ale sen nie przychodzi, by zmiowa si nade mn. Poprzez powieki zasypane piaskiem zmczenia widziaem jej pikno. Jej usta. Jej oczy. Czuem, jak dotknicie mojej doni rozpala jej policzki. Jak przeszywa mnie pomienny dreszcz, gdy dotykam jej nagiego biodra. Nigdy nie pragnem Anny tak szaleczo jak teraz, kiedy wiedziaem, e j utraciem.

16 maja 1453 Nie mogem zatem spa, mimo e moje stanowisko pozwalao mi na ten luksus. Samotno i sen to przecie dwa najwiksze przywileje w czasie wojny. Gwiazdy byszczay jeszcze jak pikne srebrne szpilki na niebie, gdy pdzony niepokojem wyszedem na dwr. Noc bya cicha i lodowato zimna w te ostatnie godziny przed brzaskiem. W pobliu bramy Kaligaryjskiej przystanem i nasuchiwaem. To nie byo tylko bicie mego serca. Zdawao mi si, e sysz guche omotanie gboko pod stopami. Potem zobaczyem Niemca Granta, idcego naprzeciw mnie z pochodni w doni. Za murem stay ustawione kadzie z wod. Szed od jednej do drugiej i zatrzymywa si przy kadej. Zrazu sdziem, e straci rozum albo uprawia jakie czary, gdy do muru byo daleko i nie grozi tu aden poar. Pozdrowi mnie w imi Chrystusa, owietli pochodni jedn z kadzi i poprosi, ebym spojrza. W krtkich odstpach czasu ciemn powierzchni wody znaczyy drce krgi, cho noc bya cicha i dziaa milczay. Ziemia si trzsie stwierdziem. Czy w tym miecie nawet ziemia dry ze miertelnego strachu? Grant rozemia si, ale twarz mia ponur. Nie rozumiesz tego, czego wiadkami s twoje wasne oczy, Jeanie Ange powiedzia. Gdyby to rozumia, zimny pot oblaby ci kark, tak jak mnie przed chwil. Pom mi przesun kad, gdy moi pomocnicy zmczyli si i poszli spa. Wsplnymi siami przesunlimy kad o kilka krokw w bok. W miejscu, gdzie staa przedtem, Grant wetkn kij w ziemi. Gdy przesuwalimy j jeszcze kilka razy, woda zacza znowu marszczy si na powierzchni. Ogarn mnie zabobonny lk, jak gdybym by wiadkiem jakiej czarnej magii. Jeli kto, to wanie Grant mg zna takie tajemnice. Wida to byo po jego twarzy. Wskaza na wijcy si w kijw, ktre wetkn w ziemi, a ktre cigny si a do muru. Ziemia jest kamienista rzek. Jak widzisz, ryj jak krety. Ciekawe, jak dugo oni bd kopa, zanim si wydostan na powierzchni. Jacy oni? zapytaem zbity z tropu. Turcy powiedzia. Kopi pod naszymi stopami. Jeszcze nie rozumiesz? Jak to moliwe?! wykrzyknem. Ale w teje chwili przypomniaem sobie o serbskich grnikach, ktrych sprowadzi sutan. Przy poprzednich obleniach Turcy czasem prbowali ry chodniki pod murami, ale nigdy im si to nie udawao z powodu kamienistego gruntu. Dlatego te tym razem nie zwracano uwagi na to niebezpieczestwo, cho nasze posterunki obserwacyjne otrzymay rozkaz wypatrywania podejrzanych kup ziemi pod murami. Jednake adnego ladu prac ziemnych nie mona byo dostrzec i caa sprawa posza w zapomnienie. Przestaem na chwil myle o wasnych zmartwieniach i oywiem si tak samo jak Grant. Chytrzy s! zawoaem. Musieli zacz kopa pod oson najbliszego pagrka, ponad piset metrw od muru. I to jest najkorzystniejsze miejsce, jakie mogli wybra, gdy tu, pod Blachernami, nie ma muru zewntrznego. Teraz signli ju poza mur. Co robi? Czeka odpar Grant spokojnie. To nic gronego, kiedy ju wiem, jak biegnie ich chodnik. S wci jeszcze gboko pod nami. Czas dziaania nadejdzie, gdy zaczn przedziera si ku grze. Spojrza na mnie ponuro.

115

 Sam braem udzia w robieniu podkopw. To straszna robota. Brak powietrza. Ustawiczna trwoga. A mier w krecim chodniku, w ogniu czy w wodzie, to mier straszliwa. Zostawi swoje kadzie i zabra mnie na wdrwk po murze. W rnych wnkach poustawia bbny i nasypa grochu na skr. Ale miejsce, w ktrym woda si marszczya, byo dotychczas jedynym, gdzie co zauway. Podziemny chodnik jest niebezpieczny tylko wtedy, gdy nie zostanie w por wykryty poucza. Na szczcie Turcy prbuj si wedrze a do samego miasta. Gdyby zadowolili si podkopem pod sam mur, podparli go belkami, a w kocu podpalili podpory, udaoby im si moe zwali du cz muru. Ale przypuszczalnie grunt nie nadaje si do tego. Podczas gdy gwiazdy blady, wyoy mi, jak si zakada kontrmin, ktr mona zaopatrzy w ruchom krat z oszczepw, i jak wprowadza si pary poncej siarki do chodnikw minerskich wroga. Jest wiele sposobw powiedzia. Moemy wpuci tam wod z cysterny i potopi ich jak szczury. Wypeniony wod chodnik nie nadaje si do uytku. Jeszcze lepiej byoby usmay ich w greckim ogniu. Zapali rwnoczenie wszystkie podpory i chodnik by si zapad. Ale najlepsze byoby wykopanie wasnego chodnika i czekanie na nich w zasadzce za cienk ciank, aeby w korzystnym momencie porwa kopicych. Stosujc tortury mona si dowiedzie, czy jest wicej chodnikw i gdzie s pooone. Te wypowiedziane z zimn krwi sowa wzburzyy mnie do gbi. Mylaem o ludziach ryjcych pod naszymi stopami, jak zdyszani, ociekajcy potem i olepieni sypic si ziemi haruj jak zwierzta, nie przeczuwajc, e kade uderzenie kilofa i opaty zblia ich do nieuchronnej mierci. Jeli to rzeczywicie Serbowie, to s oni przecie moimi chrzecijaskimi brami, mimo e suyli sutanowi, zmuszeni do tego ukadem przyjani zawartym przez swego sdziwego despot. Ale Grant patrzy na mnie bez zrozumienia swoimi ciemnymi nieruchomymi oczyma. Daleki jestem od okruciestwa rzek. Dla mnie wszystko to jest matematyk. Pasjonujcym zadaniem, ktre daje mi okazj do najrozmaitszych oblicze. Kiedy jednak tak sta nad kadzi wody, podobny by zupenie do czarnego kota czyhajcego koo mysiej dziury. Niebo zblado nad nami. Wzgrza pod Per zaczy rowie. Wielkie dziao hukno i zbudzio Turkw do modlitwy porannej. Z budynkw Blachern i sklepie pod murem zaczli wyazi senni onierze, by zaatwi porann potrzeb. Niektrzy podchodzili do nas i gapili si z otwartymi ustami to na nas, to na kadzie z wod. Inni, zaspani, zacigali gniewnie rzemienie pancerzy i udawali si w milczeniu na mur, by zluzowa posterunki. Szybkimi krokami, odziany w paszcz w kolorze cesarskiej zieleni, nadszed megaduks ukasz Notaras. Za nim kroczyli powanie obaj jego synowie, z rkami na rkojeciach mieczy. Innego orszaku nie mia. Cofnem si krok w ty, stajc obok Granta, tak e kad z wod znalaza si przede mn. Notaras te przystan. Jego godno nie pozwalaa mu zacz goni mnie wok kadzi z wod. Nie mg te nakaza stranikom, eby mnie aresztowali, poniewa Blacherny byy w rkach Wenecjan, a on nie mia przy sobie wasnej stray porzdkowej. Chc z tob porozmawia, Johannesie Angelosie powiedzia. Na osobnoci. Nie mam adnych tajemnic odparem. Jego mroczna i dumna twarz bya niezgbiona i nie miaem ochoty i za nim jak jagni ofiarne. Otworzy usta do gwatownej odpowiedzi, ale w teje chwili ujrza powierzchni wody w kadzi. Dziaa huczay od czasu do czasu, ale take w przerwach woda draa tworzc wyrane krgi. Wpatrzy si, zmarszczy czoo, rzuci spojrzenie na Joanna Granta. By tak bystry, e natychmiast, bez tumacze, zrozumia, o co tu chodzi. I rwnoczenie pracowa te jego polityczny rozsdek majcy swoje wasne kalkulacje. Bez sowa odwrci si i odszed rwnie szybko, jak przyszed. Synowie rzucili mu zdziwione spojrzenie, ale poszli posusznie za ojcem. Podkop by ju i tak wykryty. Notaras nie mg wic zaszkodzi Turkom, nawet gdyby popieszy donie o tym cesarzowi. Mg tylko zyska chwa z odkrycia i zdoby zaufanie cesarza. Niebawem cesarz przyjecha do nas konno w otoczeniu wity. Megaduks przywaszczy sobie twoj chwa rzekem do Granta.

116

 Nie przyszedem tu, by zdobywa chwa i saw odrzek kwano. Jedyne, czego pragn, to powiksza swoj wiedz. Ale Notaras bez zwoki podszed do niego, pooy mu w dowd aski prawic na ramieniu i zacz przed cesarzem wychwala wynalazczo i przenikliwo Granta, nazywajc go askawie czowiekiem honoru i uczciwym Niemcem. Take cesarz okaza mu swoj askawo, obieca dar pieniny i prosi, by pod kierownictwem Notarasa wyledzi i zniszczy tureckie podkopy. W tym celu mia otrzyma potrzebn zaog z muru, a take cesarskich technikw do dyspozycji. Zobaczyem, e i Giustiniani otrzyma wiadomo o odkryciu i przyby niebawem konno, by wzi udzia w powszechnej radoci. Grant podj natychmiast odpowiednie kroki i kaza rozesa potajemnie gocw do wszystkich w miecie i na murze, ktrzy mieli jakie dowiadczenie w pracy grniczej. Rwnoczenie wybra kilku ludzi, ktrzy mieli obserwowa kadzie z wod i bbny, ale ci wywoali wiele faszywych alarmw, nim przywykli do swego zadania. Za kadym razem, gdy huczay w pobliu dziaa, woda marszczya si i groch taczy na bbnach, i wartownicy ze zjeonym wosem wybiegali i raportowali, e Turcy przebijaj si przez grunt ku grze. Gdy Grant wszcz roboty, zwrci si do cesarza i powiedzia: Nie wstpiem na sub do ciebie, by zarabia pienidze czy zdobywa saw, lecz aby szuka wiedzy Grekw. Pozwl mi przejrze katalogi w bibliotece i studiowa manuskrypty, ktre le pogrzebane w lochu, oraz wypoyczy stamtd pisma pitagorejczykw. Wiem, e s tam dziea pitagorejczykw i Archimedesa, ale twj bibliotekarz strzee ich jak wcieky pies i nie pozwala nawet zapali tam wiata czy lampy. Cesarzowi nie w smak byo jego yczenie. Wychuda twarz Konstantyna przybraa udrczony wyraz. Unika patrzenia Grantowi w oczy, gdy mu odpowiada: Mj bibliotekarz spenia tylko obowizek. Jego urzd jest dziedziczny i dokadnie ustalony ceremoniaem, tak e nawet on sam nie moe zama statutw biblioteki. Wyzywasz Boga chcc w krytycznej dla miasta chwili szuka pism pogaskich filozofw. Tylko jeden Bg jest potrzebny, powiniene to wiedzie. Ani Pitagoras, ani Archimedes nie moe ci pomc, tylko Jezus Chrystus, ktry odda swe ycie za odpuszczenie naszych grzechw i powsta z martwych dla naszego zbawienia. Grant mrukn: Skoro tylko jeden Bg jest niezbdny, to chyba zbyteczne, ebym trwoni moje wynalazki i obliczenia na to, by trzyma Turkw z dala od miasta. Cesarz machn z rozdranieniem rk i powiedzia: Grecka filozofia jest naszym wiecznym dziedzictwem i tych pism nie wypoyczamy barbarzycom na niewaciwy uytek. Giustiniani zakaszla mocno, a take bailon, ktry rwnie tam przyby, uraony potoczy nabiegymi krwi oczyma. Gdy tylko Grant odszed, cesarz owiadczy pojednawczo, e mwic o barbarzycach nie mia wcale na myli acinnikw. Grant natomiast jest Niemcem i skutkiem tego barbarzyc z urodzenia. Przez cay dzie trwa ogie z dzia, moe nawet gwatowniejszy ni zwykle. Take i wielki mur zwali si ju w wielu miejscach. Kobiety, dzieci i starcy zgaszali si na ochotnika jako murarze. Lk i trwoga daway im nadludzkie siy, dwigali kamienie i nosili na szace kosze, ktre nawet silny mczyzna uznaby za zbyt cikie. Mwili: Wolimy raczej umrze z naszymi mami, ojcami i synami, ni zosta niewolnikami u Turkw. Straszliwe zmczenie przytpio strach obrocw i wielu wystawiao si na strzay tureckie, jeli tylko mogli dziki temu zaoszczdzi par krokw. Pozbawieni osony mczyni z piekcymi od czuwania oczyma podchodzili chwiejnie do forsy, by hakami wyawia tureckie belki i wizki chrustu. Z muru nie mona ju dostrzec ani jednego krzaczka, ani jednego drzewa. Turcy usiujc wypeni fos wycili wszystko w polu widzenia. Nawet wzgrki koo Pery i na azjatyckim brzegu po drugiej stronie Bosforu s ogoocone z drzew i zaroli.

17 maja 1453

117

Flota turecka podpyna do zapory portowej, ale ustawia si w pewnej odlegoci od niej. Nasze okrty odday co najmniej sto strzaw armatnich, ale nie wyrzdziy wikszych szkd wrogowi. Weneccy eglarze chepi si zwycistwem: Jeli kady na murach speni swj obowizek rwnie nieustraszenie jak my, Konstantynopolowi nic si nie stanie mwi. Wida jednak, e sutan chce tylko da naszej flocie zajcie, eby nie mona byo stamtd cign na mur dalszych posikw. Wielu starao si dosta do suby przy kadziach z wod Granta, ale on mdrze wybra do czuwania jedynie niezdatnych do noszenia broni mczyzn i starcw, byle tylko mieli dobry wzrok. Chciaem postara si dla Manuela o tak lekk prac ze wzgldu na jego siw brod i chore nogi. Ale gdy go odszukaem, stwierdziem, e zdy ju uwolni si od suby na murze i zyska przychylno Wenecjan. Zna miasto, wie, gdzie znajduj si najlepsze zamtuzy, i potrafi znale kobiety, ktre chtnie zamieniaj cnot na kandyzowane owoce i wiey chleb Wenecjan. Nawet na wp dorose dziewczta czekaj przed bramami Blachern, eby strczy si Wenecjanom. Kiedy natknem si na Manuela, wybiera si wanie do miasta, z grzbietem ugitym pod workiem zakazanych rodkw ywnoci. Dosta wenecki paszport do okazywania patrolom i chepi si, e zdy si wzbogaci, jeli oblenie potrwa jeszcze jaki czas. Gdy mu robiem wyrzuty, poczu si obraony i powiedzia: Kady jest sam sobie najbliszy. W caym miecie prowadzi si potajemny handel wyzyskujc zarwno cesarskie, weneckie, jak i genueskie paszporty. Wielu zbio majtek, a tylko nieliczni skrcili na tym kark. Tam, gdzie jest popyt, jest i poda. Taki jest bieg wiata. Jeli si nie pospiesz, kto inny zagarnie zysk. Chyba lepiej, eby weneckie przysmaki trafiay do greckich ust, ni do ich wasnych przepastnych brzuchw. I nie jest to te moja wina, gdy tuci i grubi modzi mczyni s peni zdronych dz i w przerwach midzy walkami szukaj sobie kobiet albo modych chopcw dla zaspokojenia. Podnieca si coraz bardziej i woa: Wenecjanie s naszymi przyjacimi! Ofiaruj ycie i krew za nasze miasto. C w tym zego, jeli uboga dziewczyna sprzeda dziewictwo, eby ich zabawi, a rodzicom zapewni kawaek chleba. Albo nawet jeli uczciwa maonka na chwil pooy si na grzbiecie, by zamieni swe skromne walory na soik konfitury, ktrej sodyczy jej ciao tak dugo byo pozbawione. Dzieje si to na chwa bo i na bogosawiestwo dla caego chrzecijastwa, jak zwykli mwi Wenecjanie. Panie, nie mieszaj si do biegu spraw wiata, na ktry i tak nie moesz wpyn. Wszyscy jestemy tylko biednymi grzesznikami. I dlaczego nie miaby mie susznoci? Kime jestem, bym go sdzi? Kady sam jest kowalem swego losu zgodnie ze swymi warunkami. Na prno czekaem, e ukasz Notras znowu mnie odwiedzi. Dzi widziaem go kilka razy z daleka, ale zadowoli si tylko rzuceniem mi zowrogiego spojrzenia i spiesznie mnie min. Od Anny nie miaem jeszcze najmniejszego znaku ycia. W gorczkowym odurzeniu, w jakim yj, postanowiem przynajmniej zrobi jaki dobry uczynek. Moe by, e Joann Grant jest niewolnikiem czasw, ktre przyjd pod znakiem bestii, ale ja lubi go jako czowieka, z jego nieruchomym spojrzeniem i pooranym mylami czoem. Dlaczego nie miaby sta si szczliwy na swj sposb, kiedy jeszcze jest czas. Udaem si wic dzi do biblioteki i rozmawiaem z bezzbnym, na wp guchym bibliotekarzem, ktry nie troszczc si o oblenie i zgiek wojenny codziennie odziewa si w swj ceremonialny strj z acuchem i innymi insygniami. Pokazaem mu kierunek tureckich podkopw i udowodniem, e Turcy zdaj do podziemnego lochu biblioteki, by t drog wedrze si do miasta. Tak by przekonany o wasnej wanoci i znaczeniu, e uwierzy mi lepo, gdy tylko zrozumia, o co tu chodzi. Ha! wykrzykn przeraony to nie moe si sta. Mogliby przecie podepta i uszkodzi ksigi, i moe nawet podpali bibliotek pochodniami i tak dalej. Byaby to niepowetowana szkoda dla caego wiata. Doradziem mu, eby zwrci si do Granta i prosi go o podjcie krokw dla ochrony biblioteki. W biedzie spokornia, sam zaprowadzi Granta do podziemia i pokaza mu kady zakamarek. Grant kaza ustawi w piwnicy kadzie z wod i chtnie obieca przychodzi sprawdza je, gdy tylko bdzie mia chwil czasu. Otrzyma nawet pozwolenie zapalenia tam lampy, by mc obserwowa powierzchni wody. Bibliotekarz wygrzeba skd zardzewiay miecz i poprzysig wojowniczo, e Turcy tylko po jego trupie dosign jego pek.

118

Na szczcie nie wie, e Wenecjanie od dawna ju zaczli uywa witych ksig w paacu na rozpak i na przybitki. Ale Grant nie mg dugo zagbia si w swoich studiach. Wkrtce po zapadniciu ciemnoci wezwano go do bramy Kaligaryjskiej, gdzie tureccy minerzy tym razem dostali si, jak na to wygldao, pod sam mur. Grant kaza ju przedtem wykopa kontrmin, ktr obecnie wykorzystano, tak e Turcy znaleli si w puapce i podusili si od trujcego siarkowego dymu. Tylko paru ludzi uszo z yciem. Grant kaza w odpowiednich miejscach porobi otwory i wnet podpory w tureckiej minie obrciy si w huczce morze ognia, a cay chodnik zapad si i run. Ale by tak gboko pooony, e nie naruszyo to zupenie muru. W dali za wzgrzem, w odlegoci piciuset krokw, otwr chodnika dugo jeszcze plu czarnym, duszcym dymem, zanim Turcy zdyli zatka swj podkop.

18 maja 1453 Koniec jest bliski. Nic nie moe go ju powstrzyma. I adne z naszych dotychczasowych przey nie moe mierzy si ze strachem, jaki odczuwalimy dzisiaj. Gdy nasta brzask, ujrzelimy napawajce strachem zjawisko przed murem w pobliu bramy w. Romana. W cigu nocy pod oson ciemnoci Turkom udao si niesychanie szybko, z pomoc zych duchw, zbudowa ruchom, olbrzymi drewnian wie oblnicz tu na skraju fosy, zaledwie o trzydzieci metrw od resztek muru zewntrznego, na ktrym przez ca noc pracowali obrocy. Jak to si mogo sta, nikt nie rozumie. Ta beluarda, ktr mona przesuwa na ogromnych drewnianych wakach, ma trzy kondygnacje i wznosi si wyej ni korona zewntrznego muru, tak e panuje nad nim. Jej atwo zapalne drewno chronione jest wszdzie wieloma warstwami skr wielbdzich i woowych. ciany s podwjne, wypenione wewntrz ziemi, i nawet mae armatki nie mog ich uszkodzi. Strzay wiszcz ze strzelnic, a z najwyszego pitra zaraz tego ranka dua katapulta zacza miota potne bloki kamienne, by zwali nasze prowizoryczne oszacowania. Z obozu tureckiego prowadzi do wiey na piset metrw dugi, przykryty deskami rw, zaoga moe wic bez przeszkd przychodzi i odchodzi. Podczas gdy katapulta wyrzuca kamienie, strzay wiszcz, a wiele mniejszych balist miota ogie na nasze palisady i szace, otwieraj si nieprzerwanie luki na najniszym pitrze wiey plujc do fosy ziemi, kamieniami, wizkami chrustu i belkami. Gdy, przeraeni, zebralimy si patrzc na t beluard, ktra chwiejc si pracuje bez pojawienia si choby jednego czowieka i wyglda jak jedna potna machina albo ywy potwr, otwara si z hurgotem wielka luka w rodkowym pitrze i wysun si z niej ruchomy mostek szturmowy, sigajcy w stron zewntrznego muru. Na szczcie odstp by za duy. Grant take przyby, by zobaczy t machin, ktrej podobnej jeszcze nigdy nie ogldano. Oceni na oko jej wymiary, zapisa w pamici i powiedzia : Mimo e wiea musiaa by zbudowana zawczasu i zoona na miejscu z poszczeglnych czci, to samo jej zbicie w jedn noc jest cudem technicznej biegoci i organizacji. Sama w sobie wiea ta nie jest adn nowoci. Takich wie oblniczych uywano, odkd na wiecie byy w uyciu mury. Tylko jej wielko czyni j godn uwagi: przekracza wszelkie wymiary, ktre podaj Grecy i Rzymianie. I gdyby nie byo tu fosy, Turcy mogliby podtoczy j a do muru, i uy jako taranu. Obejrzawszy beluard, odwrci si i odszed, gdy nie dopatrzy si niczego nowego w samym wynalazku. Ale Giustiniani zgrzyta zbami i trzs gow. Zanadto go dotkn fakt, e mona byo wznie wie tu przed jego odcinkiem muru, tak e nikt tego nie zauway. Poczekajmy na nastpn noc odgraa si. To, co czowiek zbudowa, potrafi te zniszczy. Ale olbrzymia wiea, ktra pluje ogniem, kulami, strzaami i kamieniami i dudni od swej wasnej ogromnej siy, jest tak przeraajca, i nikt mu nie wierzy. Cesarz bezradnie roni zy widzc, jak wielu greckich robotnikw pada raonych kamiennymi blokami. Dopki ta wiea panuje nad murem zewntrznym, nie mona go naprawi.

119

Po poudniu duym dziaom tureckim udao si rozbi jedn z baszt na wielkim murze, niemal naprzeciwko machiny oblniczej, i kawaek muru zwali si grzebic gromadk acinnikw i Grekw. Podczas gdy dowdcy zastanawiali si, co by zaradzi na to najwiksze dotychczas zagroenie, Giustiniani wybuchn przeciw Notarasowi domagajc si, by tamten odda mu oba wiksze dziaa, ktre wci jeszcze stay na murze portowym i z maym poytkiem od czasu do czasu ostrzeliway tureckie galery po drugiej stronie Zotego Rogu. Potrzebuj prochu i dzia, by mc broni miasta mwi. W porcie ju zbyt duo cennego prochu poszo na marne. Notaras odpowiedzia zimno: Dziaa s moje, a za proch pac sam. Zatopiem jedn galer i uszkodziem wiele innych. Jeli chcesz, bd oszczdza prochu, ale dziaa s w porcie niezbdne, by trzyma Turkw z dala. Wiesz sam, e mur przy wewntrznym porcie jest najsabszym punktem miasta. Giustiniani krzykn: I jaki u diaba poytek z weneckich okrtw, jeli nie potrafi utrzyma Turkw w ryzach w samym porcie! Twoje argumenty to wymwki i bzdury, a w gruncie rzeczy chcesz osabi obron w najbardziej naraonym punkcie, ktry jest tutaj. Nie myl, e ci nie znam. Twoje serce jest czarne jak broda sutana. Cearz usiowa poredniczy midzy nimi. Na Chrystusa, drodzy bracia, nie pogarszajcie jeszcze naszej sytuacji spierajc si bez adnego poytku. Obaj macie jak najlepsze zamiary. Megaduks Notaras uratowa miasto od zagady, gdy Turcy usiowali podkopa si pod mury. Jeli uwaa, e dziaa s niezbdne w porcie, musimy go sucha. Uciskajcie si wic, bracia, gdy wszyscy walczymy za wspln spraw. Giustiniani odpar szorstko: Jestem gotw po bratersku uciska samego diaba, jeli tylko da mi dziaa i proch. A megaduks Notaras nie daje mi niczego. Take i ukasz Notaras nie przejawia adnej ochoty, by uciska Giustinianiego, lecz oddali si uraony i pozostawi cesarza i Giustinianiego, by sami kontynuowali narad. Ale kiedy uwiadomiem sobie, e koniec jest teraz bliski, ugia si moja duma. Pobiegem za Notarasem, zatrzymaem go i powiedziaem: Chciae rozmawia ze mn na osobnoci. Czyby ju o tym zapomnia? Ku memu zdziwieniu umiechn si yczliwie. Pooy mi do na ramieniu i rzek: Unurzae honor mego rodu w bocie i zbuntowae crk przeciw ojcu, Johannesie Angelosie. Ale yjemy w niedobrych czasach i nie mog sobie pozwoli na spory. Moja crka jest mi droga. Jej proby sprawiy, e zmikem. Od ciebie tylko zaley, czy ci wybacz twoje aciskie zachowanie w tej sprawie. Nie wierzc wasnym uszom zapytaem: Rzeczywicie pozwolisz mi spotka si znowu z twoj crk Ann, moj on? Spochmurnia. Nie nazywaj jej jeszcze swoj on. Ale moesz si z ni spotka i porozmawia. Tak, najlepiej, eby ona sama przedoya ci moje warunki. Jest crk swego ojca i ufam jej rozsdkowi, cho zdoae na czas jaki zalepi jej serce. Niech ci Bg bogosawi, ukaszu Notarasie! wykrzyknem z caego serca. Pomyliem si co do ciebie i co do twoich celw. Jeste mimo wszystko prawdziwym Grekiem. Umiechn si z zakopotaniem i powiedzia: Doprawdy. Jestem prawdziwym Grekiem. I mam nadziej, e i ty si nim okaesz. Kiedy i gdzie mog si z ni spotka? zapytaem czujc, e zapiera mi dech w piersi na sam myl o tym. We mego konia, jeli chcesz, i jed do mego domu natychmiast powiedzia yczliwie i rozemia si gono. Myl, e moja crka czeka na ciebie niecierpliwie od kilku dni. Ale sdziem, e troch czekania zrobi dobrze wam obojgu i nieco was utemperuje. Powinienem by zrozumie, e jego yczliwo bya zbyt wielka. Ale zapomniawszy o armatach i Turkach, o Blachernach i o moich zadaniach wskoczyem na jego karego bojowego rumaka i pdziem w cwa przez miasto ku morzu Marmara. Siedzc w siodle

120

krzyczaem gono z radoci. Dzie majowy mieni si zotem i bkitem nieba wok mnie, cho mur i port leay spowite w czarne chmury dymu prochowego. Dotarszy do szlachetnego w swej prostocie kamiennego domu, sam nie wiem kiedy przywizaem konia. Szybko jak modzieniec na pierwsze miosne spotkanie pobiegem, by uderzy w koatk u drzwi. Dopiero wtedy pomylaem o swoim wygldzie, usiowaem zetrze py i sadz z twarzy, splunem w donie i wytarem pancerz do poysku. Otworzy mi suga w niebiesko-biaym stroju. Ale nie powiciem mu ani jednego spojrzenia. Przez sie sza ku mnie spiesznie Anna Notaras, smuka i pikna, ze wzrokiem promieniejcym z radoci. Tak bya moda i pikna w swym wasnym otoczeniu, e nie wayem si wzi jej w ramiona, tylko patrzyem na ni z zapartym tchem. Szyj miaa nag. Uszminkowaa wargi i brwi. Cudowny hiacyntowy zapach otacza j jak wtedy, kiedy spotkalimy si pierwszy raz. Nareszcie szepna arliwie. Uja moj gow w donie i pocaowaa mnie w usta. Policzki jej pony. Nikt jej nie pilnowa. Nikt nie zamkn jej w kobiecej czci domu. Nie rozumiaem tego. Wzia mnie za rk. To wystarczyo. Trzymajc si za rce poszlimy na gr do duej sali na grnym pitrze. Przez wskie ukowate okienka byszczay srebrne fale morza Marmara. Koniec jest blisko, Anno powiedziaem. Nie wiesz, co dzieje si teraz na murze. Dzikuj Bogu za ask, e jeszcze raz mog ci spotka i spojrze ci w oczy. Tylko spojrze mi w oczy? umiechna si. To wszystko, czego chcesz? Cho jestem twoj on? Nie, nic z tego nie rozumiaem. Wydawao mi si to snem. Moe byem ju martwy? Moe kula armatnia zmiadya mnie tak szybko, e dusza moja wci jeszcze trwaa na ziemi zwizana ziemskimi pragnieniami. Pij szepna moja ona, Anna Notaras, i nalaa mi do pucharu mienicego si brzowo wina. Spostrzegem, e na sposb turecki domieszaa do wina ambry. Dlaczego chciaa mnie podnieci? Pragnem jej ju i tak dostatecznie. Jej wargi byy dla mnie rozkoszniejszym pucharem. Najrozkoszniejszym i najpikniejszym pucharem na ziemi byo dla mnie jej ciao. Ale kiedy chciaem jej dotkn, powstrzymaa mnie doni. renice jej rozszerzyy si i pociemniay. Rzeka: Nie. Jeszcze nie. Usid, mj ukochany. Musimy wpierw porozmawia. Nie mw nic prosiem zawiedziony. Nie mw nic, najdrosza. Obraca si to tylko w ktni i ostre sowa, tak e ranimy si nawzajem. To nie przez sowa rozumiemy si najlepiej, lecz w cakiem inny sposb. Patrzc w podog powiedziaa z wyrzutem: Wic tylko do oa chcesz i. Nic innego. Czy jestem dla ciebie jedynie ciaem? Sama tak chciaa odparem z cierniem w krtani. Spojrzaa na mnie i zamrugaa oczyma, a nabray zawego poysku. Zdobd si wreszcie na rozsdek rzeka. Spotkae mego ojca. Gotw jest przebaczy mnie i tobie, jeli tylko zechcesz. Po raz pierwszy rozmawia ze mn jak z dorosym czowiekiem, wytumaczy mi, co myli, czego si spodziewa, do czego dy. Pierwszy raz zrozumiaam go waciwie. Ty take musisz go zrozumie. Ma on pewien plan. Spochmurniaem i ostygem, ale Anna mwia dalej arliwie pieszczc moj do w swoich doniach. Jest moim ojcem. Mj ojciec nie moe zrobi nic niesusznego. Jest najznamienitszym mem po cesarzu. Skoro cesarz zdradzi swj lud i wiar i sprzeda miasto acinnikom, mj ojciec ponosi odpowiedzialno za los tego ludu. To jego obowizek i nie moe si od niego uchyli, cho jest on ciki i upokarzajcy. Rozumiesz to chyba dobrze. Mw dalej powiedziaem gorzko zdaje mi si, e ju to przedtem syszaem. Anna zaperzya si: Ojciec nie jest zdrajc. Do czego takiego nigdy by si nie zniy. Jest politykiem, ktry musi ratowa, co si tylko da, z ruin naszego miasta. ledzia mnie ciekawie spod rzs. ez adnych nie byo ju wida w jej oczach, cho ywo nimi mrugaa. Przeciwnie, wydawao si, jakby w gbi duszy schlebiao to jej kobiecej prnoci, gdy cigna dalej:

121

 Po upadku miasta mogabym zosta maonk sutana Mehmeda. Przez to sutan zawarby przymierze z ludem greckim. Mj ojciec bardzo to sobie wzi do serca, kiedy odkry, e przez kaprys pokrzyowaam te jego zamiary. Ale nie mogam si przecie tego domyli. Nigdy nie wspomnia o tym ani sowem. Doprawdy duo stracia wtrciem szyderczo. Najpierw miaa zosta bazyliss. Potem jedn z dziesitkw on przyszego wadcy wiata. Miaa pecha. Rozumiem, e aujesz, ale nie bierz sobie tego zbytnio do serca. Nie mam tak wiele ycia przed sob. A potem bdziesz znowu wolna. Jak moesz mwi do mnie takim tonem odpara gwatownie. Wiesz, e ci kocham. I mylisz si, jeli mwisz o mierci. Zarwno ty, jak i ja mamy jeszcze wiele lat przed sob. Zobaczysz! Jeli tylko pjdziesz za rad ojca. Wic powiedz mi, jakie s te rady, ktrych sam nie omieli si mi udzieli rzekem gorzko. Ale spiesz si. Musz wraca na mury. Chwycia mnie oburcz, jak gdyby chciaa mnie si zatrzyma. Nie wrcisz tam! wykrzykna. Jeszcze dzi w nocy pjdziesz do obozu sutana. Nie musisz mu dawa adnych informacji o obronie miasta, jeli ublia to twojej czci. Masz tylko przekaza tajemne posanie od mego ojca. Sutan zna ci i wierzy ci. Innym Grekom mgby nie ufa. Jakie jest to posanie? zapytaem. Ojciec nie moe go napisa wyjania Anna ywo. Cho ufa tobie i sutanowi, to jednak pisemne posanie byoby zbyt niebezpieczne. S ludzie nawet w najbliszym otoczeniu sutana, ktrzy mu brud i podburzaj Grekw do oporu. Wiesz o tym moe. Masz wic powiedzie sutanowi, e istnieje w miecie silna partia pokojowa, ktra nie uznaje cesarza i jest gotowa do wsppracy z Turkami na warunkach, jakich yczy sobie sutan. Powiedz mu: Jest nas trzydziestu wysoko postawionych i wpywowych mw ojciec powie ci, ktrzy to co rozumiej, e przyszo ludu greckiego w Konstantynopolu zaley od porozumienia i przyjani z sutanem. Nasz honor nie pozwala nam bezporednio interweniowa w walkach na korzy sutana, dopki miasto moe si broni. Ale potajemnie dziaamy dla niego i kiedy miasto padnie, istnie bdzie ju gotowy aparat urzdniczy, cieszcy si zaufaniem ludu. Nas trzydziestu oddaje si wic pod opiek sutana i pokornie prosi, by nasze osoby, rodziny i mienie zostay oszczdzone, gdy sutan wemie miasto. Spojrzaa na mnie. Czy jest w tym co zego? zapytaa. Czy nie jest to honorowa i obiecujca politycznie propozycja? Midzy Turkami i acinnikami tkwimy przecie jak midzy motem a kowadem. Tylko jeli usuniemy cesarza i zoymy bro moliwie najbardziej zjednoczeni, moemy uratowa przyszo miasta. Nie zdajemy si przecie na jego ask i nieask. Przeciwnie, polityczny rozsdek powinien mu powiedzie, e to rozwizanie jest najpoyteczniejsze dla niego samego. Nie jeste acinnikiem. Dlaczego miaby si bi o spraw acinnikw? Kiedy milczaem drczony rozpacz, sdzia, e si zastanawiam i cigna dalej: Upadek miasta jest kwesti zaledwie kilku dni, jak mwi ojciec. Dlatego musisz si spieszy. Gdy sutan pokona opr acinnikw, wkroczysz ze zwycizcami i zabierzesz mnie do swego domu jako on. Bdziesz spokrewniony z rodem Notarasw. Rozumiesz chyba, co to znaczy. Wskazaa na marmurowe ciany, dywany, drogocenne meble, ktre nas otaczay, i dodaa coraz bardziej podniecona: Czy wszystko to nie jest lepsze ni twj ndzny drewniany domek, dokd mnie zaprowadzie? Kto wie, moe pewnego dnia zamieszkamy w Blachernach. Jeli udzielisz poparcia memu ojcu, bdziesz nalee do najznakomitszych ludzi w Konstantynopolu. Umilka z poncymi policzkami. Musiaem co powiedzie. Anno rzekem. Jeste crk swego ojca. Tak te by powinno. Ale ja nie bd zaatwia jego spraw u sutana. Niech wybierze kogo innego, kto ma wicej politycznego rozsdku. Twarz jej staa. Boisz si? zapytaa chodno. Chwyciem hem i rzuciem go z trzaskiem na podog. Dla dobrej sprawy poszedbym w tej chwili do sutana, by da wbi si na pal! zawoaem. Nie o to chodzi. Wierz mi, Anno, dza wadzy zalepia twego ojca. Kopie sobie grb zwracajc si do sutana. Nie zna Mehmeda. Ja go znam.

122

Gdybymy yli w dawnych czasach cignem wtedy mona by si dopatrzy jakiego rozsdku w jego planach. Ale wielkie dziao sutana zwiastuje now epok. Epok zagady. Epok bestii. Czas, kiedy nikt nie moe ju ufa swemu najbliszemu, i czowiek jest bezbronnym narzdziem w rku wadzy. Gdyby sutan nawet poprzysig na Proroka i wszystkie anioy, z rk na Koranie, to i tak miaby si urgliwie w duchu, gdy nie wierzy ani w Proroka, ani w anioy. Twego ojca usunby z drogi, gdy tylko przestaby go potrzebowa. Ale na nic si nie przyda ostrzega Notarasa. I tak mi nie uwi erzy. A nawet gdyby mona byo ufa sutanowi mwiem to nigdy nie wrcibym do niego, choby mnie prosia o to na kolanach. To jest moje miasto. Kiedy ono walczy, ja walcz wraz z nim. Kiedy jego mury zawal si, zgin wraz z nimi. To moje ostatnie sowo, Anno. Nie drcz mnie duej. Nie drcz samej siebie. Anna wpatrywaa si we mnie, blada z rozgoryczenia i zawodu. A wic mnie nie kochasz powiedziaa jeszcze raz. Nie, nie kocham ci odparem. To bya pomyka i zudzenie. Sdziem, e jeste inna. Ale wybacz mi to. Niebawem uwolnisz si ode mnie. Jeli piknie poprosisz, sutan moe si wzruszy i wemie ci do haremu. Id za radami swego ojca. On zaatwi wszystko jak najlepiej. Wstaem i podniosem hem z podogi. Fale morza Marmara lniy jak roztopione srebro. Gadko wyszlifowany marmur na cianach odbija obraz mojej postaci. Tak nieodwoalnie straciem j, e byem w tej chwili zimny jak ld. Anno... rzekem, ale gos mi si zaama. Jeli jeszcze zechcesz spotka si ze mn, znajdziesz mnie na murach. Nic nie odpowiedziaa. Zostawiem j i odszedem. Ale na schodach dogonia mnie i wykrzykna, czerwona z upokorzenia: egnaj zatem, przeklty acinniku! Nigdy si ju nie spotkamy. Bd si dzie i noc modli do Boga, eby zgin i ebym si ciebie pozbya. A jeli zobacz twego trupa, kopn ci w twarz, eby si od ciebie uwolni. Z tym przeklestwem w uszach wyszedem na dwr i z drcymi wargami woyem na gow hem. Czarny jak sadza rumak Notarasa podnis z reniem gow. Nie pogardziem nim. Wskoczyem na siodo i wbiem pity w koskie boki. Jest teraz pnoc. Tej nocy tskni do mierci bardziej, ni kiedykolwiek tskniem za czymkolwiek. Giustiniani pozwoli mi szuka mierci, gdy znam jzyk turecki i mog mu dopomc w jego dziele. Jezusie Chrystusie, Synu Boy, zmiuj si nade mn! Bo kocham. Kocham j nieprzytomnie, a wic bez pociechy. egnaj, Anno Notaras, moja najdrosza.

19 maja 1453 A wic mam wypi puchar zagady i mierci do ostatniej kropli. Nie dane mi byo polec tej nocy. By wywrze wraenie na Giustinianim, powiedziaem mu raz, e jestem twardy. Miaem na myli tylko to, e duch moe panowa nad ciaem i jego doznaniami. Ale ja nie jestem twardy. I ciao moje nie jest ju posuszne memu duchowi. Zawodowi wojacy mwi z zawici: Masz szczcie, Jeanie Ange! To nie jest szczcie. Rozumiem tylko bardziej gorzko ni poprzednio e nikt nie umiera, dopki nie wybije jego godzina. Bez wzgldu na to, jak przypadkowo, jak nonsensownie mier szaleje na murach mego miasta w te dni i te noce, kada kula biegnie swoim wytyczonym przez Boga torem. Dzi w nocy spalilimy wic tureck beluard. Zdaniem wielu jest to jeszcze wikszy cud ni zbudowanie jej w jedn noc. W najciemniejszych godzinach leaem u stp wiey odziany w strj turecki. Kto nadepn na mnie w ciemnoci, ale udaem trupa i ani drgnem. Na dwie godziny przed brzaskiem wtargnlimy do wiey, wyamalimy luki i udao nam si wrzuci do wntrza kilka glinianych dzbanw, wypenionych prochem. Inaczej nigdy nie zdoalibymy podoy tam ognia. Wosy i brwi mam opalone. Rce pene

123

oparze i pcherzy. Giustiniani nie pozna mojej twarzy, gdy wrciem czogajc si jak robak po ziemi. Z tych, ktrzy byli w wiey, ja jeden wrciem. Kilku z tureckiej zaogi ucieko. Rano sutan kaza ich straci i wbi ich gowy na pale. Huk dzia szumi mi w uszach i podoga trzsie si pod stopami. Ale bardziej ni twarz i rce piecze mnie gorycz w sercu. Pierwszy raz po trzsieniu ziemi na Wgrzech. Potem pod Warn. Wtedy powiedzia: Spotkamy si znowu pod bram w. Romana". Dzi w nocy czekaem na niego. Ale nie przyszed.

20 maja 1453 W cigu nocy Turcy podsunli przed mur wiele nowych wie bojowych. Ale adna z nich nie jest rwnie wielka i grona jak ta, ktr spalilimy. Co dzie ich flota podpywa o wiosach do zapory, by wiza weneckie okrty i ich zaogi. Ale wszystkiego tego dowiaduj si od innych. Jeszcze nie mog odzia si i uda na mury.

21 maja 1453 Przyszed w odwiedziny Niemiec Grant, by pokaza, e opali sobie brod i poparzy rce. Turcy nauczyli si ju prowadzi wojn pod ziemi i broni podkopw. Ludzie Granta, ktrzy wykopali kontrmin w pobliu bramy Kaligaryjskiej, spotkali si dzi z ulew pynnego ognia. Odsiecz zostaa zatrzymana cian oszczepw i jadowitym dymem. Sam Grant zmuszony by zej pod ziemi, by doda otuchy swoim ludziom. Udao im si zniszczy chodnik turecki, ale ponieli cikie straty. Podziemne walki wzbudzaj w miecie zabobonn trwog. Oczy Granta byy opuchnite i obramowane czerwonymi obwdkami od nocnego czuwania i dymu siarkowego. Opowiada: Znalazem pismo samego Pitagorasa, ale litery tacz mi przed oczyma jak muchy. Nie mog ju czyta. Twarz jego wykrzywia si w bezsilnym gniewie, wygraa piciami i krzycza: C to za lepa plama, ktr nawet najmdrsi greccy matematycy i technicy nosili w swym spojrzeniu. Mogli byli poruszy ziemi z orbity, jak to obiecywa Archimedes, ale kiedy zdawao mi si, e znalazem now wiedz, przeczytaem tylko, e duch mieszka w drzewach, ba, w kamieniach. Take Pitagoras. Mg by budowa maszyny, by pokona nimi siy natury. Ale on uwaa je za mao wartociowe. Ucieka do duszy, do swego wntrza, do Boga. Powiedziaem: Dlaczego wic nie wierzy greckim mdrcom, nawet jeli nie chcesz wierzy w dowody Biblii i Ojcw Kocioa? Tak, sam ju nie wiem wyszepta i przetar oczy piciami. Nie jestem moe ju w peni rozumu. Nocne czuwanie, ustawiczne napicie i pasja poszukiwania wiedzy uczyniy mnie chorym z podniecenia. Moje myli krzyuj si ze sob jak ptaki w powietrzu, tak e nie jestem ju panem ich lotu. C wic oznacza owa straszliwa droga, ktra prowadzi w gb czowieka, i ktra koczy si w ciemnoci. Pitagoras umia zbudowa wszechwiat z liczb. Ale potem zatrzyma si przed czowiekiem, ktrego nie mona zbudowa z liczb. Czyby wic mrok czowieka by mimo wszystko czym istotniejszym ni wiato natury i wiedzy? Rzekem: Duch Boy unosi si nad ziemi. Duch Boy niczym ogniste pomienie spad na miertelnych. Nie moesz chyba w to wtpi. Wybuchn przeraliwym miechem, bi si piciami w skronie i krzycza: Wiekuisty ogie te niszczy ciao ludzkie! Z luf armatnich przebyskuje rozum ludzki. Wierz w wolno wiedzy i czowieka. W nic innego.

124

 Stoisz po faszywej stronie rzekem jeszcze raz. Lepiej sprawdziby siebie suc sutanowi ni ostatniemu Rzymowi. Nie odrzek uparcie. Su Europie i wolnoci ludzkiego rozumu. Nie wadzy.

22 maja 1453 Odkryto dwa podkopy w pobliu bramy Kaligaryjskiej. Jeden zniszczono dopiero po gwatownej walce. Drugi zapad si sam, gdy by niezgrabnie podparty. Grant przypuszcza, e wikszo dowiadczonych grnikw spotkaa ju mier, tak e sutan musi uywa ludzi nie wyszkolonych. Krtko przed pnoc przelecia po nocnym nieboskonie wieccy dysk, czego nikt nie umia wytumaczy. Cesarz powiedzia: Wrby zaczynaj si spenia. Niebawem skoczy si tysicletnie cesarstwo. Utworzone przez pierwszego Konstantyna, zginie z ostatnim Konstantynem. Urodziem si pod nieszczliw gwiazd.

23 maja 1453 Przepada nasza ostatnia nadzieja. Cesarz ma suszno. Przygotowany postami, czuwaniem i modlitwami czuje wyraniej ni inni ostatnie opieszae uderzenia pulsu swego krlestwa. Brygantyna, ktr wysano na poszukiwanie floty weneckiej, wrcia dzi rano nie wykonawszy zadania. Z pomoc nie pojtego szczcia, eglarskiej biegoci i miaoci udao jej si przedosta z powrotem przez cienin Gallipoli obok tureckich okrtw wartowniczych. Dwunastu ludzi wypyno. Dwunastu ludzi wrcio. Szeciu z nich to Wenecjanie, szeciu Grecy. Dwadziecia dni kryli po Morzu Greckim nie widzc ani ladu chrzecijaskiego okrtu, w kadej chwili naraeni na zagarnicie przez tureckie okrty patrolowe. Kiedy spostrzegli, e szukaj na prno, naradzili si midzy sob. Niektrzy mwili: Spenilimy swj obowizek. Wicej nie moemy zrobi. Moe Konstantynopol jest ju zdobyty. Dlaczego mielibymy wraca do pieka oblenia. Upadek miasta je st pewny. Inni mwli: Cesarz nas wysa. Cesarzowi powinnimy zoy raport, cho wyprawa nasza bya bezowocna. Ale gosujmy. Spojrzeli sobie nawzajem w oczy, wybuchnli miechem i gosowali jednogonie, e brygantyna ma wrci do Konstantynopola. W Blachernach spotkaem dwch z tych mczyzn. mieli si wci jeszcze szeroko, opowiadajc o swojej bezpodnej podry, podczas gdy Wenecjanie nalewali im wino i klepali po plecach. Ale oczy ich, w ktrych odbijay si przebyte na morzu niebezpieczestwa, nie kamay. Jak zdobylicie si na odwag, by wrci na pewn mier? zapytaem. Odwrcili ku mnie zdziwione, owiane wiatrami twarze i odrzekli chrem: Jestemy weneckimi eglarzami. Moe to i wystarczy. Wenecja, krlowa mrz, jest chciwa, okrutna i wyrachowana. Ale wychowaa swoich onierzy, by yli i umierali za jej chwa. Ale szeciu z tych dwunastu byo Grekami. Udowodnili, e take Grek moe by wierny do mierci, wierny sprawie, ktra jest ju beznadziejnie przegrana.

24 maja 1453 Po poudniu do muru koo bramy w. Romana zbliy si wspaniay orszak. Turcy wymachiwali flagami, dli w trbki i woali o wpuszczenie do miasta sutaskiego posa

125

dla odbycia rokowa z bazyleusem Konstantynem. Rwnoczenie dziaa ich zaniechay ognia, a tureccy wojownicy wycofali si do swego obozu. Giustiniani podejrzewa podstp wojenny i nie chcia, eby turecki wysannik zobaczy, jak bardzo uszkodzony jest mur zewntrzny i jak sabe s prowizoryczne szace. Jednak cesarz Konstantyn wszed na mur i rozpozna w pole swego osobistego przyjaciela, emira Synopy, Ismaila Hamz. Jego rd mia od wielu pokole przyjazne stosunki z cesarzami Konstantynopola. Ale na krtko przed mierci stary Murad zdy zawrze przymierze take z Hamz enic Mehmeda z jego crk. W kadym razie Konstantyn przywita go yczliwie i kaza przepuci go przez oszacowania. Przez bram wypadow wprowadzono Hamz do miasta. Gdy tylko wenecki bailon dowiedzia si o przybyciu wysannika, zwoa Rad Dwunastu, kaza cign cz Wenecjan z muru i pomaszerowa na czele dwunastu zakutych w elazo onierzy do cesarskiej gwnej kwatery. Giustiniani ze swej strony kaza rozdzieli swoim ludziom ywno i resztki wina, chodzi od jednego do drugiego, groc im pici, i nakazywa: miejcie si, miejcie si, bo inaczej poskrcam wam karki! Gdy Ismail Hamza gadzc brod rozglda si uwanie dokoa, widzia tylko miejcych si zakutych w elazo onierzy, ktrzy obgryzali kawaki misa i niedbale rzucali resztki na ziemi. Cesarz Konstantyn poda mu rk do ucaowania i ubolewa, e spotykaj si w tak nieszczsnych okolicznociach. Emir z Synopy oznajmi gono i wyranie, tak aby i onierze mogli to usysze: Niech ten dzie bdzie dniem bogosawionym, gdy sutan Mehmed przysa mnie, bym ci zaproponowa pokj na honorowych warunkach. Genueczycy Giustinianiego wybuchnli na to jeszcze goniejszym miechem ni przedtem, cho wielu z nich dawiy zy z wyczerpania. Giustiniani uj sztylet midzy kciuk i palec wskazujcy i chodzi za nimi, ukradkiem kujc w udo kadego, ktry nie mia si dostatecznie gono. Ismail Hamza prosi o rozmow z cesarzem na osobnoci. Bez lku cesarz Konstantyn wzi go do swojej kwatery i zamkn si z nim w maej izdebce, nie baczc na przestrogi doradcw. Tymczasem wenecki bailon kaza swoim ludziom otoczy wie, wszed do niej na czele rady dwunastu i prosi, by powiadomiono cesarza, e Wenecjanie nie cierpi adnych tajnych rokowa z Turkami. Cesarz odpowiedzia, e wcale nie zamierza podejmowa adnych decyzji za plecami sprzymierzecw, zwoa swych wasnych doradcw i zakomunikowa im potem propozycje pokojowe sutana. Ismail Hamza owiadczy powanym tonem: Dla twego wasnego dobra i dla dobra twego ludu prosz ci, eby przyj te pokojowe warunki, najlepsze, jakie by mog. Twoje miasto jest w rozpaczliwym pooeniu. Obrocy s wygodzeni i jest ich niewielu. Ludno doprowadzona jest do rozpaczy. To twoja ostatnia szansa. Jeli nie podporzdkujesz si teraz, sutan pozabija wszystkich mczyzn, sprzeda kobiety i dzieci w niewol i odda miasto na spldrowanie. Wenecjanie zakrzyknli: Na mio bosk, nie ufaj zdradliwemu sutanowi! C on ci moe obieca? Turcy amali ju przedtem sowo. Czybymy wic lali na prno krew i czyby nasi ludzie nadaremnie zoyli ycie na murach, by osania twj tron? Nie, nie, sutan waha si i jest niepewny zwycistwa. Inaczej nie staraby si opanowa miasta podstpnymi propozycjami pokojowymi. Ismail Hamza, bardzo dotknity, powiedzia: Gdybycie mieli odrobin rozsdku w gowie, sami bycie zrozumieli, e sytuacja Konstantynopola jest beznadziejna. Jedynie z mioci bliniego, eby unikn okropnoci ostatecznego szturmu, sutan ofiarowuje cesarzowi mono swobodnego odejcia i zabrania ze sob skarbca dworu i osobistej wity. Mieszkacy, ktrzy chc odej z cesarzem, mog te zabra swoj wasno. Tym, ktrzy zostan, sutan gwarantuje ycie i mienie. Jako sprzymierzeniec sutana, cesarz moe zatrzyma More, a sutan wesprze go w razie jakiejkolwiek napaci. Wenecjanie zaczli na to krzycze i haasowa i szczka tarczami, by zaguszy jego sowa. A byzyleus podnis gow i rzek: Twoje warunki s upokarzajce i niesprawiedliwe. Przyjcie ich nie byoby do pogodzenia z moj godnoci byzyleusa, nawet gdybym mg to uczyni. Ale i tak nie mog, gdy poddanie miasta nie ley w mojej mocy ani w mocy nikogo z tych, ktrzy tu s obecni. Jestemy gotowi umrze i wyrzekamy si ycia bez skargi.

126

Smutno i pogardliwie spoglda na krzyczcych Wenecjan, ktrzy tak kwapili si do walki a do ostatniego Greka". Maj przecie swoje due okrty w porcie i dziki temu moliwo ucieczki, gdy mury padn. Prawdopodobnie sutan wiedzia doskonale, e Konstantyn nie pjdzie na takie warunki. Ale ze wzgldu na parti pokojow i niezadowolone z niepowodze wojsko zmuszony jest szuka take i tego wybiegu, by wykaza swoim poddanym, jak nieprzejednani s Grecy. Jest on tylko czowiekiem i w gbi duszy jest saby. Niepewno sutana Mehmeda jest rwnie trudna do wytrzymania, jak drczcy niepokj i przygnbienie, ktre ogarny miasto w tych dniach. Postawi on wszystko na jedn kart i nie ma innego wyboru, jak zwyciy albo upa. Walczy przecie nie tylko przeciw miastu, ale take przeciw ludziom z wasnego obozu. Dlatego te sutan Mehmed jest w tych dniach najsamotniejszy z samotnych. Jeszcze samotniejszy ni cesarz Konstantyn, ktry dokona ju swego wyboru. Dlatego te cz si w tych dniach z sutanem Mehmedem w tajnym braterstwie, tak e brakuje mi go i jeszcze raz chciabym zobaczy jego nieprzystpn twarz, upart brod i zoto mienice si spojrzenie drapienika. Chciabym z nim porozmawia, by raz jeszcze upewni si, e nie chc y w czasach, kiedy on i jemu podobni wadaj wiatem. On jest przyszoci. On zwyciy. Ale przyszo z nim nie jest warta, by jej doy. miejcie si, miejcie nakazywa Giustiniani swoim Genueczykom. I kiedy emir z Synopy oddali si, mieli si niepohamowanie, pokazujc wychude, poczerniae od prochu twarze, pogite pancerze, zakrwawione opatrunki na rkach i nogach. mieli si z caego serca i nienawidzili Giustinianiego, ktry zmusza ich do nadludzkich wysikw. Nienawidz go, ale rwnoczenie go kochaj. Gdzie na dnie ich myli majaczy marzenie o winnicy i biaym domku na zboczach Lemnos. O greckich niewolnikach na yznych polach. O prawie do pierwszej nocy z adnymi wiejskimi dziewcztami i o ksicych ucztach dla ksicych wojownikw. Ze zami zmczenia w oczach zanosili si od niepohamowanej wesooci i chwiejc si na nogach wracali na mur, podczas gdy turecki orszak odjeda z powiewajcymi proporcami i w ryku trb. Gdy setki dzia znowu zagrzmiay w jednym nieprzerwanym huku, sam Giustiniani schyli si i podj z ziemi ko, na ktrej zostao jeszcze troch misa, otar j z piasku i ogryz do czysta. Drogo mnie kosztuje ksica korona powiedzia. Zabraa mi ju sporo mego wasnego ciaa krwi i jeszcze nie wida zwycistwa. Tak, zwycistwa nie widz powtrzy i rzuci wzrokiem na wielki wyom, teraz szeroki na ponad tysic stp, gdzie nie wznosi si ju adna wiea i gdzie zamiast muru zewntrznego jest tylko rzadkie oszacowanie. Wa z ziemi, drewna, wizek chrustu i stosw kamieni. I z koszy wypenionych wirem dla ochrony przed ucznikami. Dzi mamy czwartek. Jutro wity dzie islamu. Nastpnego czwartku moe ju nie doyj. Mehmed dopeni przepisw Koranu i zaofiarowa pokj, zanim pjdzie do szturmu ostatni raz. Dojrza do wielkiego natarcia islamu: to wojsko jest najpotniejsze, ten ksi najwikszy spord ksit, ktry zdobdzie Konstantynopol. Jestemy bram na Zachd. Ostatnim przedmurzem Zachodu. Gdy mury run, zastpi je nasze ywe ciaa. 25 maja 1453 Bazyleus Konstantyn zwoa wczesnym rankiem senat, swych doradcw i przedstawicieli Kocioa. Powiadomi ich, e patriarcha Gregorios Mammas zrzek si swej godnoci. Kardyna Izydor te nie stawi si na spotkanie, przebywa w wiey, ktrej obrony si podj. Jest to ostatnia prba pogodzenia zwolennikw unii z jej przeciwnikami. Ale i to stano w p drogi. Uwolnilimy si od starucha, ktrego Grecy nienawidz, a ktrym acinnicy pogardzaj, lecz koci jest teraz bez patriarchy. Niewidzialny, z mnisiej celi w Pantokratorze, nieprzejednany duch Gennadiosa, goszcego nieuniknion zagad, rzdzi teraz kocioami i klasztorami. Sutan wyda rozkaz o powszechnym pocie w obozie i nakaza wiernym dokonywa przepisanych ablucji i modw. Rozdranieni godem i pragnieniem Turcy atakowali przez cay dzie, wyjc jak zgraja psw za kadym razem, gdy widzieli, jak chrzecijanin pada na murze. Czasem woaj chrem: Nie ma boga prcz Allacha, a

127

Mahomet prorok jego!" To ich aosne i zwyciskie zarazem woanie dziaa przygnbiajco na Grekw i na acinnikw. Wielu prostodusznych acinnikw zaczyna roztrzsa te rzeczy. Czyby Bg pozwoli Turkom zwyciy?" pytaj. Jeli tak, czy nie dowodzi to, e ich bg jest silniejszy od chrzecijaskiego, a ich Prorok potniejszy ni Chrystus, ktry da si ukrzyowa? Wenecki bailon Minotto zrobi si pobony i przyj wite sakramenty. Postanowi podj wspzawodnictwo z Giustinianim, by pokaza, e Genueczyk nie jest dzielniejszy od Wenecjanina. Weneccy onierze morscy z niezrwnan odwag bronili pnocnego cypla Blachern, twierdzy Pentapyrgion. Ani jeden Turek nie dosign tam jeszcze korony muru. Wieczorem rozniecono w obozie tureckim wielkie ognisko. Bbny i trby huczay i podnosiy taki haas, e wielu na murach sdzio, i wybuch tam poar. Ale naley to tylko do tureckiego zwyczaju obchodzenia postu. Gdy zapada ciemno, wolno im je i pi i post zaczyna si znowu o wicie, gdy tylko mona odrni czarn nitk od biaej. W blasku tych ogromnych ognisk obz owietlony by jak w biay dzie. Im blisza jest godzina rozstrzygnicia, tym bardziej krzywo patrz na mnie Wenecjanie. Twierdz, e ich szpieguj na zlecenie Giustinianiego. Ale ich opryskliwo wykazuje, e maj co do ukrycia. Przypuszczalnie uoyli ju plany, by wyzyska zwycistwo na korzy Wenecji, w razie gdyby szturm si nie uda i sutan odstpi od oblenia. Korzyci, ktre ich nc, s tak wielkie, e opaca si prbowa niemoliwoci. Poza tym mur wok Blachern jest wci jeszcze tak mocny, e Turcy, przynajmniej dopki broni go Wenecjanie, nie mog wtargn do miasta t drog. Tam, gdzie mur zewntrzny i wielki mur cz si pod ktem prostym z murem Blachern, jest na wp wkopana w ziemi furta wypadowa, ktra prowadzi na uliczk midzy oboma murami miejskimi. Bya ona od wielu pokole w uyciu jako przejcie z paacu do cyrku, zaoonego za murem miejskim. Dlatego nazywa si wci jeszcze Kerkoporta, ale zostaa pniej zamurowana. Obecnie otwarto j na nowo, podobnie jak inne bramy wypadowe. Mona przez ni najwygodniej dosta si z paacu Porfirogenetw do braci Guacchardi przy bramie Charisiosa, a stamtd dalej midzy murami na odcinek Giustinianiego. Przy Kerkoporcie mur jest nie uszkodzony i Turcy nigdy nie prbowali tdy napada, dlatego, e kt prosty muru wystawia atakujcego na ciki ogie krzyowy. T osonit drog mona zatem najszybciej posa odsiecz do bramy Charisiosa, gdzie mur zwali si niemal tak doszcztnie, jak przy bramie w. Romana. Wenecjanie stworzyli specjalny oddzia rezerwowy, ktry w razie potrzeby mona przydzieli do pomocy braciom Guacchardi. Na tym spokojnym odcinku przy Kerkoporcie strzee muru zewntrznego i wewntrznego tylko gar Grekw. Trzeba zapisa na dobro acinnikw, e chtnie przejli najniebezpieczniejsze posterunki. Krtko przed pnoc odwiedzi mnie Manuel. By bardzo przestraszony i powiedzia: Bazylika stoi w pomieniach. Weszlimy na dach paacu, gdzie zebraa si ju wielka rzesza gapiw. Ogniska tureckie wci jeszcze pony wysoko, ale porodku ciemnego miasta wznosia si olbrzymia kopua kocioa Mdroci Boej promieniujc dziwnym nadziemskim blaskiem. Nie by to ogie, lecz raczej silny niebieskawy blask. acinnicy, patrzc na to, szeptali midzy sob i mwili, e to zy znak. Dziwny blask kbi si pod kopu, to sabiej, to znw silniej. Udaem si do miasta w kierunku kocioa. Nie byem sam. W ciemnoci wok mnie szemraa wzburzona masa ludzka. Wszyscy zdali do tego samego celu. Syszaem szlochania kobiet i piew mnichw. W pobliu kocioa niebieskawy blask lni tak mocno, e nikt nie way si podej. Ludzie padali na kolana na wilgotn ziemi i zaczynali si modli. Bg da nam znak. To, co nadziemskie, przybrao ziemsk posta. Kiedy ujrzaem to wasnymi oczyma, nie mog ju duej wtpi, e epoka Chrystusa jest skoczona i nadszed czas bestii. Kopua byszczaa i pona przez godzin. Potem blask zacz nagle sabn, dra przez chwil i zgas. Niebo byo tak zasnute chmurami, e noc wok nas zrobia si nagle czarna jak wgiel. Tureckie ogniska pogasy, ich una nie wiecia ju na niebie nad nami. Noc bya parna, przesycona zapachem ziemi i butwiejcych lici i czowiek czu si tak, jak gdyby kroczy po cmentarzu midzy otwartymi grobami. W ciemnoci wsuna si w moj rk smuka, gorca do. Moe byo to tylko samooszukiwanie si, ale odniosem wraenie, e j poznaj wrd tysicy. Nie miaem

128

jej ucisn ani si odezwa. Moe byo to tylko zbkane dziecko, ktre szukao oparcia w mojej doni. Albo jaka kobieta, ktra podniecona ciemnoci i strachem chciaa czu blisko mczyzny. Ale ja poznaem jej do. Ciepa i bezradna bya jak nieme posanie o pojednaniu przed mierci. Ona te nic nie powiedziaa. W ciemnoci syszelimy tylko swoje oddechy i nasze donie si zetkny. Nasze ttna omotay bolenie w pobliu siebie jako cisi wiadkowie wsplnoty dwojga ludzi. Tak byo dobrze. Tak byo najlepiej. Tak rozumielimy si nawzajem. Sowa zryway tylko wi midzy nami. Tak po prostu, tak oczywicie, tak skromnie, biednie, bezbronnie. Rozpalona do w ciemnoci, w cikim zapachu zbutwiaych lici. Nad grobami, nad mierci podalimy sobie do do pojednania. A potem ona znowu znika. I nawet jeli byo to tylko zudzenie i przywidzenie, zagodzio to bl w moim sercu. Kiedy jak lunatyk szukaem drogi powrotu do Blachern, gorycz nie ara ju tak bardzo mojej duszy. Byem wolny, czuem jasno. Byem wiadkiem cudu i trzymaem do czowieka w mojej doni.

26 maja 1453 Nocny cud koo kocioa Mdroci Boej wprawi miasto w takie podniecenie, e ludzie wczenie rano, z mnichami i mniszkami na czele, wtargnli do Blachern, zabrali z kocioa ikon cudownej Dziewicy i zanieli j na mury, by bronia miasta. wita Dziewica o wskim, niesychanie smutnym obliczu patrzya na swj lud, otoczona zotem i szlachetnymi kamieniami. Wielu widziao, jak twarz jej si porusza i z oczu kapi zy. Kilku chciao dotkn obrazu i w toku upad on na ziemi. W teje samej chwili krople deszczu, wielkie jak gobie jaja, zaczy spada z niskich chmur. W okamgnieniu deszcz przerodzi si w ulew, w powietrzu pociemniao i woda zacza pyn ulicami. Cudowna ikona zrobia si od wilgoci cika jak ow, tak e tylko najsilniejsi mnisi wsplnymi siami zdoali j podnie z ziemi i ukry w bezpiecznym miejscu w klas ztorze Chora. Spodziewalimy si, e nagy deszcz zamoczy proch Turkom, ale byy to prne nadzieje. Nawet w czasie ulewy grzmiay od czasu do czasu dziaa, a po jej ustaniu, kiedy ziemia parowaa jeszcze od wilgoci, Turcy rozpoczli tak szaleczy atak, jak gdyby chcieli odrobi stracony czas. Turcy wci poszcz. Bdc na murze widziaem pniej w cigu dnia, jak tureccy dowdcy z rnych odcinkw zebrali si przy namiocie sutana na wzgrzu. Rada wojenna trwaa przez cae popoudnie. Potem rozbiegli si galopem odziani na zielono sutascy czauszowie do rnych czci obozu, by obwieci decyzj sutana. Ryk, ktry podnis si przy tym i rs coraz bardziej, radosny wrzask i zgiek instrumentw muzycznych i gosw ludzkich w caym obozie przewyszyy wszystko, co dotychczas syszelimy, i urosy pod wieczr do nieprzerwanego szumu jakby ogromnego morza. Nietrudno odgadn, e sutan wyznaczy dzie i godzin ostatecznego szturmu. Kiedy zobaczyem, e sutan zwoa Wielki Dywan, udaem si do bramy w. Romana i odszukaem Giustinianiego, ktry na murze prowadzi ustawiczne roboty przy oszacowaniach. W Blachernach wszystko w porzdku powiedziaem. Szturm jest bliski. Pozwl mi walczy z tob przy bramie w. Romana. Umwiem si tu na spotkanie dziewi lat temu przed Warn. Nie chc by podobny do kupca w Samarze, kiedy nadejdzie ta chwila. Wzi mnie przyjanie pod rami, podnis przybic i przyjrza mi si z umiechem w nabiegych krwi wolich oczach. Tak jakby mia si ukradkiem z czego, o czym nie wiedziaem. Wielu zgasza si tu dzisiaj rzek. Pochlebia mi to, gdy dowodzi, e jest to miejsce zaszczytne. Nawet sutan Mehmed zaszczyci mnie swoj uwag cign i wskaza na belk sterczc z ziemnego wau. Na jej kocu wisia pitami dotykajc ziemi trup jednego ze sprzedawcw obozowych z rozcapierzon brod, wci jeszcze w wytartym baranim kouszku. Sutan kaza mi zakomunikowa, e podziwia moje mstwo i sztuk wojenn. Nie da ode mnie adnej zdrady, gdy nie chce urazi mego honoru. Ale jeli wycofam si z

129

muru na okrty wraz z moimi ludmi, obiecuje zrobi mnie bogatym czowiekiem i da mi dowdztwo nad swymi janczarami. Pozwala mi nawet zachowa moj religi, gdy w jego wojsku su take i chrzecijanie. Na znak zgody powinienem opuci flag. Zamiast tego kazaem powiesi jego posaca. Taka jest moja odpowied i mam nadziej, e j widzi, cho nie mog teraz trudzi moich ludzi budowaniem zbyt wysokiej szubienicy. Otar twarz z potu i kurzu i doda: Posanie takie jak to daje nam troch nadziei. Los miasta spoczywa na naszych mieczach. Cesarz pole tu elit swojej gwardii i swych najlepszych wojownikw. Pokaemy sutanowi, e ywy mur elazny jest wci jeszcze mocniejszy ni mur z kamienia. Ale nie ufam niczemu i nikomu cign rzucajc mi nieaskawe spojrzenie: Szczeglnie podejrzane jest, e wanie ty chcesz dzisiaj wrci tutaj. Ten kupczyk wycharcza w ostatnich tchnieniu, e sutan ma wiele sposobw, eby si mnie pozby. Dlatego nie chciabym mie za plecami czowieka, ktry zbieg z obozu sutana, cho jestemy tak dobranymi przyjacimi, Jeanie Ange. Radosny zgiek w tureckim obozie spyn na nas jak fala sztormowa. Jeli sutan Mehmed powzi decyzj, to przeprowadzi j obojtne jakimi rodkami przyznaem. Jeli staniesz na jego drodze, nie zawaha si ani przez moment, by wynaj skrytobjc, skoro tylko bdzie mia do tego okazj. Rozumiesz wic, e nie chc, by obcy roili si wok mnie powiedzia Giustiniani yczliwym tonem. Ale s ludzie, ktrym nie mona odmwi, jeli si ma dobre serce. Poza tym naley do moich obowizkw jako prostostratora czuwa nad tob, aby w ostatniej chwili nie porwa si na co nierozwanego. Bd mi wic na oczach, kiedy zacznie si atak, bo inaczej pol za tob kata. W teje chwili ujrzelimy megaduksa Notarasa, ktry zblia si galopem na karym rumaku, otoczony oddziaem stray porzdkowej. Przy bramie wypadowej zsiad, eby uda si na odcinek Giustinianiego. Giustiniani zoy pici w rurk przy ustach i rykn na swoich ludzi, by nie wpuszczali wielkiego ksicia na oszacowanie. Twarz Notarasa pociemniaa od gniewu. Zawoa: Musz wej, dokd chc, eby wypenia zlecenia cesarza. Wrd greckich robotnikw na murze s zbiegli przemytnicy i przestpcy. Giustiniani zsun si po szcztkach muru i zeskoczy na ziemi przed Notarasem, a zaszczeka pancerz. Na moim murze nie bdziesz szpiegowa! krzykn. Tutaj ja jestem krlem. Oddaj mi raczej moje dwie bombardy. Teraz potrzebuj ich najbardziej. Notaras rozemia si urgliwie: Uwaasz, e Grecy maj broni portu goymi rkami. Wanie teraz dziaa te s najpotrzebniejsze, by trzyma z dala okrty tureckie. Giustiniani zgrzytn zbami, a trzasno mu w szczkach, i rykn: Nie rozumiem, dlaczego nie przebijam ci mieczem, przeklty zdrajco. Notaras zrobi si szary na twarzy. Rozejrza si dokoa macajc za mieczem, ale by na tyle rozsdny, e nie rzuci si na ma wzrostu Giustinianiego. Cofn si o par krokw, tak e ty mia osonity przez swoich ludzi, i usiujc umiechn si, odpowiedzia spokojnym gosem: Niech Bg osdzi, kto tu jest zdrajc, cesarz czy ja. Czy nie jest prawd, e nosisz przy sobie pisemn obietnic z potrjn pieczci, e otrzymasz Lemnos jako ksistwo, jeli obronisz miasto. A jeli tak? zapyta Giustiniani wpatrujc si bystro w Notarasa, eby odkry jaki znak kamstwa. Ale w gosie Notarasa by akcent szczeroci, gdy mwi dalej: Przeklty aciski gupcze. Czy nie wiesz, e cesarz ju przed obleniem obieca Lemnos krlowi Katalonii w zamian za okrty i oddziay posikowe? adne okrty nigdy si nie pojawiy, ale Kataloczycy dawno ju obsadzili wysp. Bdziesz musia prowadzi tam wojn, jeli z tej wyjdziesz z yciem. Ciaem Giustinianiego zaczy wstrzsa skurcze. Wybuchn straszliwym miechem. Grecy s i pozostan Grekami! krzykn ciko dyszc. Czy gotw jeste ucaowa krzy na potwierdzenie swoich sw? Notaras wycign miecz i ucaowa krzy rkojeci. Jak prawd jest, e Bg osdzi nas wszystkich wedug naszych uczynkw, tak prawd jest, e cesarz Konstantyn zot bull potwierdzi przynaleno Lemnos do

130

Kataloczykw. Zasugujesz na bazesk koron, Giovanni Giustiniani, a nie na wielkie ksistwo. Czy zatruta strzaa moga trafi mczyzn w serce w bardziej decydujcej chwili? Notaras wsiad na konia i zadowolony odjecha. Wyszedem przed bram wypadow do Giustinianiego. Gdy mnie zobaczy koo siebie, pooy mi na ramieniu cik do, jakby szukajc oparcia i powiedzia: Zdrada i oszustwo czyhaj wszdzie wrd ludzi. Moe moje wasne serce te nie jest cakiem wolne od zdrady. Walczyem bardziej dla Genui ni dla cesarza. A w tej chwili przysigam, e bd walczy do upadego, dopki jest jaka nadzieja, tylko dla mojej wasnej nieprzemijajcej chway po to, by o mnie i o moim miecie rodzinnym wspomniano, dopki istnie bdzie choby jeden kamie z murw Konstantynopola. zy goryczy zaczy mu pyn z oczu, przeegna si wielokrotnie krzyem i modli si: Boe zmiuj si nade mn, biednym grzesznikiem, i jeli taka jest Twoja wola, oddaj to miasto raczej Turkom ni Wenecjanom. Niech okrtowe czerwie zniszcz deski w ich okrtach, niech sztorm porwie ich agle na strzpy. A Grekw nie chc nawet przeklina. Nimi niech zajm si Turcy. Po tej modlitwie kaza swoim ludziom zdj purpurowy proporzec cesarza i zostawi tylko swoj wasn flag powiewajc nad kup gruzw, ktra zostaa z wielkiego muru. Noc znowu jest ciemna i ogniska tureckie pon pod chmury. Nie mog nadziwi si sercu ludzkiemu i miraowi sawy, ktry kae nawet tak zahartowanemu zawodowemu wojownikowi jak Giustiniani odsun na bok wasn korzy i naraa ycie tylko dla chway. Skoro cesarz w przymusowym pooeniu usiowa sobie kupi pomoc nie dotrzymujc sowa, Giustiniani bez adnej ujmy dla honoru mg wypowiedzie umow i zaokrtowa swoich ludzi. Sutan obsypaby go buczukami i honorowymi kaftanami, gdyby po obleniu zgodzi si wstpi na sub do Turkw. W czowieku jest wic co szlachetniejszego ni sam egoizm i dza chway. Czyby take w ukaszu Notarasie byo co wicej ni tylko dza wadzy? Mj sucy Manuel liczy swoje pienidze. Rozglda si niespokojnie dokoa i przeywa cik rozterk duchow, bo nie wie, gdzie je ukry przed Turkami.

28 maja Turcy szykuj si do ataku i w ciemnoci sycha nieprzerwany szum przynosz i ustawiaj drabiny szturmowe, belki, mosty i wizki chrustu. Ich ogniska zapony tylko na krtk chwil; zgasy, gdy sutan da wojskom kilka godzin odpoczynku przed szturmem. Ale jak spa w tak noc jak ta. Z miasta napynli dzi ochotnicy, by jeszcze w ostatniej chwili nosi kamienie i ziemi do wyomw. Dlatego Giustiniani te pozwoli swoim zbrojnym na odpoczynek. Dzi w nocy i jutro kady musi da z siebie wszystkie swoje siy. A jak mgbym spa na ou miertelnym mego miasta? Nikt dzisiaj nie oszczdza drewna ani prowiantu. Cesarz kaza oprni magazyny i rozdzieli wszystko do ostatka, take midzy acinnikw. Dziwne jest uczucie, e ta noc ma by take moj ostatni noc, na ktr czekaem, tak jakby cae ycie byo tylko przygotowaniem do niej. Nie znam siebie samego dostatecznie. Ale mam nadziej, e zachowam odwag. Wiem te, e mier nie jest bolesna. Podczas ostatnich tygodni widziaem duo mierci. Jestem dzi w nocy pokorny. Spokojny. Cichy. I szczliwszy ni kiedykolwiek. Moe to dziwne odczuwa szczcie w noc tak jak ta. Ale ja nie oskaram ani nie sdz nikogo. Patrz niechtnie, jak Wenecjanie zaadowuj okrty do pena cesarskimi zapasami. Pozwalam im nawet zabiera cae odzie drogocennych mebli, dywanw i naczy. Nie gani bogatych, znamienitych i mdrych, ktrzy jeszcze w ostatniej chwili kupuj ycie i przekupstwem zyskuj miejsce dla siebie i swych rodzin na weneckich okrtach. Kady dziaa i postpuje, jak mu kae sumienie. Take ukasz Notaras. Take Gennadios. Cesarz Konstantyn. Giustiniani. Bracia Guacchardi graj w koci, piewaj woskie pieni miosne i pij umiarkowanie wino w tej jedynej wiey, ktra stoi jeszcze caa przy bramie Charisiosa.

131

Takie pikne, takie szczliwe, takie pene pojednania i spokojne jest wszystko. Jeszcze nigdy papier nie wydawa mi si tak gadki i czysty pod dotkniciem palcw. Jeszcze nigdy piro moje nie skrzypiao tak miarowo posuwajc si po nim. Jeszcze nigdy nie widziaem, by atrament lni tak czerni. Jest tak, jakby wszystkie moje zmysy zaostrzyy si, czuj wszystko wyraniej ni przedtem. W taki to wic sposb przeywa skazany na mier jeszcze ostatni raz ca prno ycia. Dlaczego jestem taki szczliwy? Dlaczego miej si dzi w nocy ze mierci? Wczesnym rankiem zgosiem si u Giustinianiego. Spa wci jeszcze w swej kazamacie pod wielkim murem, cho ciany trzsy si ju od pierwszych w tym dniu armatnich wystrzaw. Spa w penym uzbrojeniu, a obok niego lea grecki modzieniaszek w byszczcym nowym pancerzu. Domyliem si, e by to jeden ze znamienitszych Grekw, ktrych cesarz obieca Giustinianiemu dla wzmocnienia. Poprzysigli oni, e spotkaj mier przy bramie w. Romana. Chopak zbudzi si i usiad, ziewn, przetar oczy brudnymi piciami i przygadzi rozwichrzone wosy. Rzuci mi wyniose spojrzenie, a ja wziem go za jednego z synw ukasza Notarasa. By podobny do ojca. Odczuem ukucie zazdroci z powodu aski, jak okaza mu Giustiniani, i oczy nasze si spotkay. W teje chwili zbudzi si Giustiniani i przecign si, a w stawach zatrzeszczao. Zapytaem sarkastycznie: Chyba nie popade znowu w stary grzech Italczykw, Giustiniani? Czy nie ma ju w miecie kobiet, ktre chciayby si zabawi? Giustiniani wybuchn miechem, zwichrzy chopcu wosy i klepn go po grzbiecie: Wstawaj, leniuchu, i zajmij si swoimi obowizkami powiedzia. Chopak wsta, zezujc na mnie, i poszed do beczki z winem, napeni puchar i poda go Giustinianiemu uginajc kolano. Rzekem szyderczo: Ten chopak nie potrafi nawet zasoni ci od tyu, jak przyjdzie co do czego. Jest zbyt saby i wty. I raczej ubrany na parad ni uzbrojony do walki. Wyrzu go i pozwl mi zachowa miejsce u swego boku. Bailon mnie ju nie potrzebuje w Blachernach. Giustiniani potrzsn bycz gow i ypn na mnie okiem wesoo: Czy rzeczywicie jeste lepy? zdziwi si. Nie poznajesz tego szlachetnego modzieca? Wanie j poznaem i zobaczyem na jej szyi honorowy acuch Giustinianiego. Na Boga! krzyknem, omdlay ze wzruszenia. To ty, Anno! Jak tu si znalaza? Giustiniani rzek: Przysza jeszcze wczoraj i oddaa si pod moj opiek. Stranicy wpucili j, gdy miaa mj znak na szyi. A co z ni zrobimy, to ju ty zadecydujesz. Spojrzaem nieufnie na Giustinianiego, on za cofn si o krok, zrobi trzy znaki krzya i przysig na Chrystusa, e spdzi noc cnotliwie i e honor jego nie pozwoli mu zbliy si do ony przyjaciela w zdronych zamiarach. Cho pokusa bya silna doda z westchnieniem ale zbyt byem zmczony czuwaniem i walkami oraz moj cik odpowiedzialnoci, by jeszcze myle o kobietach. Wszystko ma swj czas. Anna wtrcia bezwstydnie: Dobrze teraz rozumiem francusk Joann, ktra woya spodnie, by mc bezpieczniej porusza si wrd onierzy. Zarzucia mi ramiona na szyj, pocaowaa w policzki, przycisna gow do mej piersi i rzeka z tumionym szlochem: Wic jestem taka brzydka, e mnie nie poznae? Musiaam obci wosy. Inaczej nie zdoaabym woy hemu. Leaa w moich ramionach. Bya blisko mnie. Nie nienawidzia mnie ju. Dlaczego opucia ojca? zapytaem. I czy to ty wsuna swoj do w moj owej nocy przy kociele Mdroci Boej? Giustiniani odchrzkn, roztar bok obolay od pancerza i powiedzia delikatnie: Musz sprawdzi stra. Jedzcie i pijcie, co znajdziecie, a drzwi moecie zreszt zamkn, jeli chcecie zapewni si nawzajem o swej przyjani i nie boicie si strzaw armatnich. Wyszed zamykajc za sob grube drzwi. Z jego miny widziaem, e by zakochany w Annie i bardzo mi zazdroci. Anna spojrzaa na mnie spod grzywki, ale ja nie miaem odwagi zaryglowa drzwi. Sama wic, jakby od niechcenia, zasuna rygiel.

132

 Ukochany rzeka. Czy zdoasz mi kiedy wybaczy, e byam uparta i samolubna i nie rozumiaam ciebie? Ukochana rzekem wybacz mi, e nie jestem taki, za jakiego mnie miaa! Ale tu nie moesz zosta dodaem z blem serca. Musisz wrci do domu swego ojca. Tam jeste bezpieczna tak, jak mona by bezpiecznym w tym miecie, kiedy zaczyna si szturm. Myl, e sutan wemie go pod swoj opiek po zdobyciu miasta. Z pewnoci odpara. Wiem ju, e pierwsz rzecz, ktr zrobi sutan, bdzie posanie czauszw do nas, by trzymali stra przy domu. Ale wiem te, z jakiego powodu. I dlatego nie chc tam wraca. Co si stao? zapytaem ze zymi przeczuciami. Podesza do mnie, pooya donie na moich biodrach i patrzya na mnie niewypowiedzianie powanymi brzowymi oczyma. Nie pytaj prosia. Jestem crk mego ojca. Nie mog go zdradzi. Czy nie wystarczy ci, e przyszam do ciebie? Czy nie wystarczy, e obciam wosy i woyam pancerz mego brata, eby umrze na murze, gdy taka jest wola Boa? Nie moesz umrze powiedziaem. Nie wolno ci umrze. Nie moe tak by. Twj strj jest rwnie szalony, jak twoje zamiary. Odrzeka: Nie po raz pierwszy od tysica lat kobieta chwyta za miecz, by broni naszego miasta. Wiesz o tym dobrze. Zdarzyo si, e bazylissa woya pancerz, kiedy cesarz poleg. Nie wolno ci upieraem si. Pierwszy Turek, ktrego spotkasz, obali ci na ziemi i zetnie twoj pikn gow. To si na nic nie przyda. Patrzya na mnie ze mierteln powag i rzeka: Wiesz sam, e caa obrona na nic si nie przyda. Sutan zwyciy. Mur zawali si. Przewaga jest zbyt wielka. Jest nas za mao. Tysice ludzi umrze nadaremnie przed nastpnym witaniem. I jeli mylisz o poytku, to i ty nie powiniene by tutaj. Pozwl mi wic wreszcie myle tak jak ty. Ucisna moje rami obiema rkami. Jej twarz bya blada pod krtko ucitymi wosami. Jestem twoj on powiedziaa. Dla nas nie ma adnej przyszoci. Dlatego mam przynajmniej prawo umrze z tob. Kocham ci przecie. Co znaczy dla mnie ycie, jeli padniesz. Raczej zyskam mczesk koron. Wielka kamienna kula zmiota kawaek muru gdzie nad nami i syszelimy oskot spadajcych kamieni. Z puapu posypay si zaprawa murarska i gruz. Podniosa ku mnie twarz, skrzyowaa ramiona i rzeka: Doszam do jasnoci. Dlaczego mamy trwoni czas, dopki moemy jeszcze widzie si nawzajem? Niewprawnymi rkami zacza rozwizywa rzemienie pancerza, zamiaa si i rzeka: Ukochany, pom mi z tymi okropnymi haczykami z tyu. Tylko mczyni mogli wymyli co podobnego. Z wyschnitym gardem odparem: Dzikuj swemu szczciu, e nie masz prawdziwego pancerza rycerskiego z tajemnymi zamkami od stp do gw. S tak wymylne zamki i tak twarda stal, e nie mona zaku rycerza, nawet gdy spadnie z konia i ley bezradnie na ziemi. Pod Warn Turkom nie udao si i motem rozbi pancerza na niektrych niemieckich rycerzach. Jak ty duo wiesz szepna pieszczotliwie. Jak ty duo widziae. Ale take kobiety maj swj pancerz. Zamku kobiety nie potrafi otworzy nawet najmocniejszy mczyzna, jeli ona sama tego nie zechce. Wnet zobacz to Turcy. Ale takich kobiet nie jest duo. Tylko ty rzekem drcym gosem. Tylko ty, Anno Notaras. wiadoma swej piknoci, wykrcaa si i wyginaa wysuwajc si z ciasnego pancerza zrcznie jak chopiec. Z tymi krtkimi wosami jeste jak adny chopak. A mimo to pikniejsza ni kiedykolwiek. Nie jestem wcale chopcem odpara igrajc ze mn zalotnie. Czy nie widzisz tego? Strza armatni sprawi, e mur zadra znowu. Zarzucia mi nagie ramiona na szyj. Nie bj si armat, ukochany, i ja si ich nie boj. Ciesz si mn, tak jak ja si

133

ciesz tob. Lampka naszego ycia ganie i dopala si ju do koca. mier jest duga, a mio niecielesna jest chud mioci. Ale nasza mio bya gorzka jak sl, ktra pali wargi i zwiksza pragnienie, i obejmowalimy si raz po raz z nieugaszonym podaniem. W tej izbie z kamienia, wypenionej stchym zapachem skry, zjeczaej oliwy, prochu i przepoconej odziey kochalimy si, podczas gdy mier mea na proch mur nad nami kawaek po kawaku. Mimo to jednak mio nasza bya nie tylko cielesna, gdy za kadym razem kiedy patrzyem na jej twarz, spotykaem jej oczy, rozwarte, nagie i dobrze znane, i byo mi tak, jak gdybym przez jej oczy siga wzrokiem poza wszystko, co doczesne. Wrc, ukochana szeptaem. Wrc kiedy do wizw czasu i przestrzeni, eby odnale ci na nowo. Ludzie, nazwy i ludy zmieniaj si i przeksztacaj, ale z ruin muru oczy twoje patrze bd pewnego dnia na mnie jak aksamitne brzowe kwiaty. I odnajdziemy si znowu. Umiechajc si piecia moj szyj i ramiona, a zy namitnoci cieky jej po rozpalonych policzkach. Mj najdroszy powiedziaa. Moe nie ma nic wicej. Moe jest tylko ta chwila. Ale to wystarczy. Jestem szczliwa. Jestem przepeniona tob. Jestem tob. To atwe, to piknie umrze po tym. Rozejrzaa si po mrocznej sklepionej izbie, owietlonej migocc lamp, i powiedziaa: Takie pikne, wszystko jest takie pikne! Tak pikne jeszcze nigdy nie byo! Spoczywajc zmczonymi ustami na jej ciepym ramieniu, zastanawiaem si, czy mimo wszystko nie powinienem jej wyzna mojej tajemnicy. Wydawaa si ona taka czcza i nieistotna, ale nie chciaem, nie mogem ukrywa ju przed Ann niczego. Tote rzekem: Ukochana, kiedy przyszedem na ten wiat, matka moja ciskaa w doni kawaek porfiru. Jestem zrodzony w purpurowych butach. Mog ci to teraz powiedzie, poniewa to ju niczego nie zmieni midzy nami. Uniosa si gwatownie na okciach i wpatrywaa si we mnie rozszerzonymi oczami. Jestem urodzony w purpurowych butach powtrzyem. Mj ojciec by przyrodnim bratem starego cesarza Manuela. Moim dziadkiem by cesarz Johannes. Ten Johannes, ktry uda si do Rzymu i do Awinionu i osobicie wyrzek si swojej wiary i uzna papiea, nie wic przez to swego ludu i swego kocioa. Uczyni to, aby w najwikszej tajemnicy polubi przed papieem Wenecjank, ktr kocha. Mia wtedy lat czterdzieci. Signoria zapacia jego dugi i zwrcia mu bizantyjskie klejnoty koronne, ktre zastawi. Papie i Wenecja obiecali mu take poparcie Zachodu i krucjat. Ale syn jego Andronikos zdradzi go i podnis bunt. Tak jak i syn Andronikosa. A kiedy i Zachd go zawid, zmuszony by zawrze przymierze z sutanem i uzna za nastpc tronu swego syna Manuela. W gruncie rzeczy jedynym legalnym nastpc by mj ojciec. Dlatego te Manuel posa swoich aniow, by go odszukali i olepili. Po tym mj ojciec nie chcia ju y duej. Rzuci si ze skay za paacem papieskim w Awinionie. Zotnik, u ktrego przechowywa swoje papiery i mienie, oszuka mnie po jego mierci. Ma on wci jeszcze dokumenty, ktre dowodz mego prawowitego pochodzenia. O ile wiem, take kuria papieska i wenecka signoria wiedz o moim istnieniu, jakkolwiek straciy mnie z oczu. Jestem bazyleusem, ale nie pragn adnej wadzy. Wadza nie jest dla mnie. Ale mam prawo umrze na murach swego miasta. Czy rozumiesz teraz, dlaczego musz dopeni mego losu? Patrzya wci na mnie przeraona i przesuna koniuszkami palcw po mojej twarzy. Nie goliem si ju, by zmieni swj wygld, i pozwoliem brodzie rosn swobodnie. Wierzysz teraz, e wszystko, co si dzieje, ma sens? zapytaem. Musiaem spotka ciebie i twego ojca, eby oprze si take ostatniej pokusie. Po ogoszeniu przez Konstantyna unii mogem by da si pozna i z pomoc twego ojca doprowadzi do powstania ludowego w miecie, odda je sutanowi i rzdzi tu jako cesarz-lennik. Ale czy byoby to godne mego pochodzenia? Rzeka z udrk: Jeli to prawda, co mwisz, poznaam ci tylko z portretu cesarza Manuela. Take do Konstantyna jeste podobny. Kiedy teraz mwisz mi o tym, a dziwne, e nikt wczeniej nie zauway podobiestwa. Mj suga Manuel zobaczy je od razu powiedziaem.

134

 Krew jest pena tajemnic. Wraca tam, skd wysza. Gdy powrciem do kocioa mego ojca, take i odstpca Johannes we mnie odzyska wsplnot z witymi tajemnicami. W moim losie dokonao si wielokrotne pojednanie. Rzeka: Bazyleus Johannes Angelos z rodu Paleologw. I Anna Notaras, crka megaduksa Notarasa. Doprawdy, pojednanie bdzie wielokrotne, gdy nasze losy dokonaj si. Nie wierz ju w nic! krzykna. Nie wierz, e wrcisz. Nie wierz, e i ja wrc. Nie wierz w nic nieprzemijajcego. Tylko w podobiestwo, ktre ncio mnie, cho o nim nie wiedziaam. Bezwiednie poznaam w tobie tylko krew krlewsk, a nie mczyzn spotkanego w jakim poprzednim yciu, tak e by mi bliski, gdy po raz pierwszy spojrzaam mu w oczy. O, dlaczego powiedziae mi o tym. Dlaczego zabrae mi wiar, ktra miaa mi da pociech w mierci? Zmieszany jej aoci, odparem: Mylaem, e to zadowoli twoj kobiec prno. Nasze rody s rwnorzdne. Nie poniya si wybierajc mnie. Rzeka gwatownie: Co mnie obchodz rody i stany. Chodzi mi o ciebie. Ale dziki za weselny podarunek. Dziki za niewidzialn koron. Jestem wic bazyliss, jeli moe ci si to wyda mie. Jestem, czym chcesz i czym ci si spodoba. Jak bya naga, zerwaa si gwatownie i podniosa dumnie swoj pikn gow. Bd wic sobie anioem albo bazyleusem, kim zechcesz! wykrzykna. Otul si w twoj niewidzialn i nie istniejc chwa. Ja jestem kobiet, tylko kobiet. I nie masz mi nic do dania. Ani domu, ani dzieci, ani nawet nocy, kiedy stara i zwida mogabym budzi si bezpiecznie u twego boku i sysze twj oddech. Mogabym dotyka ciebie, caowa twoje usta pomarszczonymi wargami. To byoby szczcie. Ale tego nie chcesz mi da z powodu twej szaleczej dzy chway. C to za sens umiera dla przegranej sprawy? Kto ci za to podzikuje? Kto bdzie ci choby tylko pamita, gdy legniesz skrwawiony i kurz otuli twoj twarz? Twoja ofiara jest tak nierozumna, e moe doprowadzi kad kobiet do paczu. Szlochajc podniosa gos, a wybucha nagle gorzkim paczem, rzucia mi si na szyj, obja mnie i caowaa arliwie: Wybacz mi prosia. Obiecaam sobie, e nie bd ci wicej drczya, ale jestem saba. Kocham ci przecie. Choby by ebrakiem albo zdrajc, albo wyrzutkiem, to i tak kochaabym ci i chciaabym mc y razem z tob. Moe byabym niezadowolona i cigle bym ci rania, ale mimo to kochaabym ci. Wybacz mi! Nasze zy zmieszay si, piem ich sl z jej policzkw i ust. Marno wszystkiego palia mi serce jak rozarzone elazo. Podobnie jak pomie, ktry bucha wysoko, nim zganie. W tej chwili wtpiem w siebie i chwiaem si. I to bya moja ostatnia pokusa, cisza ni pokusy na kolumnie Konstantyna. W porcie stoj okrty Giustinianiego gotowe do eglugi, gdyby okazao si to konieczne. Nawet setki tureckich okrtw nie mogyby im przeszkodzi w wyamaniu si, gdyby jutro wiatr okaza si pomylny. Przed zachodem soca zastuka do drzwi Giustiniani i zawoa nas. Odryglowaem drzwi i wszed do wntrza, dwornie nie rozgldajc si po izbie. U Turkw cicho oznajmi. Ta cisza straszniejsza jest ni zgiek i ogniska. Sutan podzieli ich na grupy po tysic ludzi i naznaczy kadej grupie godzin ataku. I nie o islamie mwi do nich, lecz o najwikszej grabiey wszechczasw. O skarbach w paacu, o witych naczyniach w kocioach, o perach, o klejnotach. Opowiadaj, e przez dwie godziny mwi o wszystkim, co mona zrabowa i spldrowa w Konstantynopolu, i nie zapomnia przy tym nadmieni o piknych greckich modzieniaszkach i dziewcztach, na ktre nie spojrza jeszcze aden mczyzna. Dla siebie zastrzeg tylko mury i wszystkie publiczne budynki. Turcy pocili na proporczyki do oszczepw wszystek materia, jaki mieli, by oznacza w ten sposb kady dla siebie domy do spldrowania. Biegli w pimie derwisze naznaczyli proporczyki literami i liczbami islamu i to zajcie dao im wicej pracy ni ostrzenie mieczy i zbijanie drabin szturmowych. W cigu dnia Giustiniani kaza balwierzowi obci i ufarbowa sobie brod i przeple j zot nitk. Jego pancerz bez jednej plamki byszcza, a patnerz wyrwna motkiem wszelkie jego nierwnoci. Giustiniani pachnia z daleka wonnymi maciami i wglda ze wszech miar okazale. Nie pjdziecie ze mn do kocioa, drogie dzieci? zapyta. Turcy odbywaj drzemk przed szturmem. To, co dziaa zd jeszcze zniszczy, mog naprawi moi

135

ludzie. Pospieszcie si i odziejcie przyzwoicie, by jako uczciwi chopcy mc przystpi do ostatniej komunii i zoy luby na dzisiejsz noc. Obrzuci nas wzrokiem i nie mg si powstrzyma, by nie doda: A z waszych twarzy widz, e bdzie to atwiejsze dla was ni dla wielu innych. Pojechalimy razem do kocioa, gdy dzie zgas za tureckim obozem ostatni krwaw un rzucon na zielone kopuy kociow. Cesarz Konstantyn przyby do bazyliki z caym swoim dworem, senatorami i archontami w szyku przepisanym ceremoniaem i kady by odziany stosownie do rangi i stanowiska. W sercu mym wiedziaem, e Bizancjum, ktre nigdy wicej nie miao si odrodzi, zebrao si tu po raz ostatni, by powici si mierci. Wenecki bailon, rada dwunastu i weneccy szlachcice te byli uroczycie odziani. Ci, ktrzy przyszli z murw, mieli zamiast jedwabi i aksamitw byszczce pancerze. Dowdcy genuescy zebrali si wok Giustinianiego. Potem grecki lud Konstantynopola wypeni wity koci Justyniana, nie baczc ju na religijne spory. W tej ostatniej chwili przyszy tam take setki ksiy i mnichw, na przekr kltwie. W obliczu mierci nie byo ju niezgody, nieufnoci i wewntrznej nienawici. Kady schyla gow przed niewytumaczalnym misterium wedle swego sumienia. Setki lamp pony aromatycznymi pomieniami i owietlay koci jak w biay dzie. Ogromne i agodne, niewypowiedzianie melancholijne patrzyy mozaikowe obrazy ze zocistych cian. Gdy chry anielsko czystych gosw zapieway wite hymny, zazawiy si nawet spuchnite oczy Giustinianiego, tak e musia je ociera obiema rkami. Wielu dzielnych mw pakao gono. Wobec nas wszystkich cesarz wyzna swoje grzechy w uwiconych przez wieki sowach. Take acinnicy przyczyli si do niego w mruczcym chrze. Wyznanie wiary wygosi grecki metropolita, opuszczajc draliwe sowa i od Syna". Biskup Leonard wygosi aciskie wyznanie wiary dla acinnikw. W greckiej modlitwie nie wymieniono ju papiea. acinnicy wczyli go do swoich modw. Ale nikogo nie oburzay w ten wieczr takie rnice. Wszystko odbywao si jakby za cichym porozumieniem i Grecy pakali z wielk ulg, syszc, e wiara ich nie jest ju wicej naruszana. Po naboestwie cesarz Konstantyn przemwi do ludu i powiedzia gosem drcym od wzruszenia: Turcy maj dziaa i mrowie ludzi, ale my mamy naszego Boga i Zbawiciela. Nie tramy nadziei. Uciska przyjaci i najbliszych, ucaowa kadego z nich i prosi, by wybaczyli mu wszystko, co wobec nich zawini. Take najbliej stojcych prostych ludzi caowa, prosi o przebaczenie i obejmowa w ucisku. Jego przykad sprawi, e acinnicy te zaczli ciska si i prosi o wybaczenie, i nawet wenecki bailon ze zami w oczach uciska Giustinianiego bagajc o darowanie mu jego zych myli. Wenecjanie i Genueczycy obejmowali si nawzajem i obiecywali sobie walczy dzielnie i wspzawodniczy ze sob o chwa. Myl, e dzisiaj wszyscy uczciwie myleli to, co mwili. Byo ju ciemno, gdy wyszlimy z kocioa, ale we wszystkich domach pono wiato, a gwna ulica owietlona bya pochodniami i latarniami od kocioa Mdroci Boej a do Blachern i bramy Charisiosa. Dzwony i koatki dzwoniy we wszystkich kocioach i klasztorach, tak e ten wieczr by jak jedno wielkie radosne wito. A nad wiatami miasta pony jasne gwiazdy na czarnym niebie. Przy kociele witych Apostow odczylimy si od orszaku cesarskiego. Konstantyn uciska jeszcze raz Giustinianiego i prosi go o wybaczenie. Wielu Grekw poszo do domw zdj uroczyste szaty, poegna si z onami i dziemi i woy pancerze, by potem popieszy na mury. W czasie tej przerwy spotkaem Niemca Joanna Granta i zsiadem z konia, by go uciska i podzikowa mu za jego przyja. Mia twarz osmolon prochem, porusza si z trudem i mruga bezustannie oczyma. Ale jeszcze w ten ostatni wieczr pochaniaa go niezaspokojona dza wiedzy. Wskaza na dwch sdziwych, ysych i bezzbnych staruchw, ktrzy chwiejc si na nogach przechodzili obok, prowadzeni przez modzieca w stroju cesarskich technikw, ale zaopatrzonego w szczeglny czerwony znak honorowy, jakiego przedtem nigdy jeszcze nie widziaem.

136

 Wiesz kto to jest? zapyta. Potrzsnem gow. Powiedzia: Przychodz z najtajniejszej podziemnej komory w arsenale, gdzie sporzdza si ogie grecki. Widzisz, jak ty na twarzy jest ten chopak i jak przerzedzone s ju jego wosy? Starcy stracili wszystkie zby i skra uszczy si im na caym ciele. Chtnie bym z nimi pomwi, ale s czujnie strzeeni i kady, kto prbuje do nich zagada, ginie na miejsc u. Zapas surowcw ju si skoczy cign. Ostatecznie naczynia wyniesiono na mur i na okrty. Znam cz ingrediencji, ale nie wszystkie i nie wiem, jak si je miesza. Najdziwniejsze jest, e ten ogie sam si zapala, gdy tylko wytrynie. Nie jest to oddziaywanie powietrza, gdy w dzbanach wyrzuconych przez katapulty znajduj si specjalne zapalniki, ktre zapalaj ciecz. Musi ona zawiera sporo nafty, gdy pywa na wodzie i nie daje si ugasi wod. Tylko piaskiem i octem mona j zgasi. Weneccy eglarze twierdz, e w razie koniecznoci niewielkie krople tej cieczy da si ugasi moczem. Ci starcy, to ostatni ludzie znajcy t dziedziczn tajemnic, ktra liczy sobie tysic lat. Nikomu nigdy nie byo wolno jej zapisa, a dawniej odcinano jzyk wszystkim, ktrzy pracowali w podziemnych komorach. Gdyby Turcy jutro zdobyli miasto, ostatnim zadaniem stranikw arsenau jest zabicie staruchw, tak aby zabrali oni tajemnic z sob do grobu. Dlatego te pozwolono im dzi przyj do kocioa pierwszy raz od dziesitkw lat. Wzruszy ramionami i westchn: Wiele jest tajemnic, ktre umr z tym miastem. Tyle cennej wiedzy. Wszystko na prno, Johannesie Angelosie, nie ma nic bardziej nienawistnego jak wojna. Mwi to teraz, po zniszczeniu dziewitnastu tureckich podkopw i uyciu caej mojej biegoci i wiedzy po to, by dopomc cesarskim technikom w zabijaniu Turkw. Nie tramy nadziei wtrciem, cho wiedziaem, e wszelka nadzieja przepada. Splun i rzek gorzko: Moj jedyn nadziej jest miejsce na weneckim okrcie, w razie gdyby w ostatniej chwili udao mi si dosta do portu. Innej nadziei nie mam zamia si sam do siebie, zmarszczy osmalone czoo i doda: Gdybym by bardziej stanowczym czowiekiem, pobiegbym gdy tylko miasto padnie do biblioteki z mieczem w rku i ogooci j z rkopisw, ktre chciabym mie, oraz zabra je ze sob na okrt. Ale czego takiego nie zrobi, bo jestem Niemcem i wychowano mnie w szacunku dla wiernoci. Gdybym by Italczykiem, moe bym to potrafi, gdy Italczycy s swobodniejsi i rozsdniejsi ni my, mieszkacy pnocy. Dlatego te gardz samym sob. Powiedziaem: al mi ciebie, Joannie Grant, z powodu twej straszliwej namitnoci. Czy nawet wite misterium dzi wieczorem nie zdoao oswobodzi ciebie od wasnego ja? Nie odpar. Nic prcz wiedzy nie moe mnie uwolni od mego wasnego ja. Wiedza jest jedyn wolnoci czowieka. A kiedy rozstawalimy si, obj mnie i powiedzia: Nie jeste zadufany w sobie i nie narzucasz swojej wiary nikomu innemu. Dlatego lubiem ci, Jeanie Ange. Kiedy zblialimy si do bramy w. Romana w chodn noc, uderzy nas w nozdrza straszliwy trupi odr, na ktry, przebywajc stale na murach, prawie nie zwracao si uwagi. Anna Notaras zacza dre, ale gdy zsiedlimy z koni, Giustiniani powiedzia: Odpocznijcie, moje dzieci, i przepijcie si chwil, pki czas. Godzin, dwie albo moe trzy mamy jeszcze dla siebie. Gdy tylko dokonam przegldu posterunkw wartowniczych, przepi si i ja chwilk w t bezgrzeszn noc majc za poduszk moje czyste sumienie. Zostaem oszukany, ale z aski Boga, nie z wasnej zasugi, sam nie potrzebowaem nikogo oszuka. I doda: Pniej, gdy wszyscy stan ju na swoich posterunkach, by broni resztek tego, co zostao z zewntrznego muru, bramy wypadowe zostan zamknite, a klucze przekazane cesarzowi. Tak postanowiono. Gdy wszyscy bd o tym wiedzie, nikt nie dozna pokusy, by szuka ucieczki. Ci, ktrzy stoj na zewntrznym murze, musz wytrzyma albo polec. Dlatego przyjlimy dzi komuni i nasza noc jest bez grzechu. Anna Notaras zapytaa: Gdzie jest moje miejsce? Giustiniani rozemia si yczliwie:

137

 Myl, e musisz zadowoli si wielkim murem. Na pierwszej linii bdziemy zanadto zajci, by mc si tob opiekowa. Szczerze mwic, bdziesz tam przeszkadza. Id do Kerkoporty rzekem szybko. Tam bdziesz wrd swoich rodakw, pomidzy brami Guacchardi i Wenecjanami i w razie koniecznoci moesz wycofa si do Blachern. Jeli polegniesz, wola boska, ale nie bdzie grzechem, jeli schronisz si na jaki okrt aciski. Nie bdziemy si niepokoi o siebie. Na moje sowa zblada jak trup i cisna moje rami, a si zlkem i zapytaem: Co ci jest? Nie czujesz si dobrze? Szepna: Dlaczego wymienie akurat Kerkoport? Czy miae na myli co szczeglnego? Miaem na myli tylko to co powiedziaem odrzekem, cho nie bya to caa prawda. Co te ci si stao? Powiedziaa sabo: To moe ten odr trupi przyprawia mnie o mdoci. Jestem kiepskim onierzem i nie chc wam przeszkadza. Pjd do Kerkoporty i odtd nie bdziemy si ju niepokoi o siebie. Ale do pnocy moemy chyba by razem. Prosz ci o to. Ucieszyem si, e tak chtnie zgodzia si na moj propozycj, gdy miaem pewien plan i obawiaem si, e bd zmuszony przekonywa j wbrew jej woli. Kerkoporta to najbezpieczniejsze miejsce w czasie szturmu i nie chciaem, by musiaa broni si przed szybkimi jak byskawice mieczami janczarw. Zasna teraz, ale jak ja miabym usn, kiedy po raz ostatni mog rozkoszowa si jej bliskoci. Pisaem przez ten czas i a tutaj dochodzi guchy szum tysicy Turkw, krztajcych si w oddali w swoim obozie, wlokcych drabiny szturmowe i ukadajcych stosy strza dla ucznikw. Niebawem bdzie pnoc i przyjdzie Manuel, eby zabra moje papiery. Pisaem szybko. Nie na prno przez dwa lata byem pisarzem w Soborze. Giustiniani oprni ju skrzyni i spali dokumenty, ktre nie powinny wpa w rce Turkw. Take z wielkiego komina w Blachernach unosi si snop pomieni i zwglone strzpki papieru fruwaj na wietrze. Wieje od pnocy. Moe to oznacza ratunek dla setek acinnikw. Ponad czterdziestu modziecw z Pery zgosio si dzi do Giustinianiego, by walczy wesp ze swymi rodakami. Honor nie pozwoli im pozosta bezpiecznie w neutralnej Perze, cho podesta da si zastraszy sutanowi i zagrozi kar mierci kademu, kto wystawi na szwank neutralno Pery. Kaza zamkn bramy miejskie, ale ci modziecy przeleli przez mury nadbrzene, a stranicy przymknli oko i udawali, e nie sysz skrzypienia wiose w odziach. Dzi w nocy nikt nie oskara bliniego, wszystkie grzechy s wybaczone i kady pozwala innym, by szli za gosem sumienia. Jeli kto ucieknie na wenecki okrt i przekupi kapitana, to jego sprawa. Jeli kto w ostatniej chwili wymknie si z muru i ukryje w miecie, odpowiada za to bdzie tylko przed wasnym sumieniem. Dezerterzy nie zostan ju schwytani, gdy jest ich niewielu, jest ich niewiarygodnie mao, jeli pomyle o tych wszystkich kalekach, starcach i dziesicioletnich chopcach, ktrzy w cigu dnia przyszli na mur, by umrze za swoje miasto. To jest noc Grekw. Widziaem ich oczy naznaczone wielusetletni melancholi. Na dworze hucz dzwony i koatki, miertelne dzwony dla ostatniego Rzymu. Niebawem przyjdzie Manuel. Naley on do tych, ktrzy nie gin.

29 maja 1453 Aleo he polis Miasto jest stracone. Ten okrzyk bdzie brzmie, dopki istnieje wiat. I jeli po wiekach mam odrodzi si do ycia, sowa te bd wywoywa zgroz w moich uszach i wosy bd mi si jey od strachu. Bd je pamita i poznawa, nawet gdybym nie pamita nic innego i dusza moja bya jak czysto wygadzona woskowa tabliczka. Aleo he polis

138

Ale ja wci jeszcze yj. Tak zatem miao by. Mam wychyli do dna take i ten ostatni kielich i wasnymi oczyma patrze na zagad mego miasta i mego ludu. A wic pisz dalej. Lecz aby prawidowo to opisa, powinienem umoczy piro we krwi i kreli ni kad liter. A krwi by nie zabrako. Krew pynie rynsztokami jak skrzepa i kleista ma. Krew spywa wci jeszcze z ran umierajcych w gorce kaue. Na gwnej ulicy, koo Hipodromu i wok bazyliki, ley tyle trupw, e ledwie mona tamtdy przej, eby na nie nie nadepn. Jest znowu noc. Siedz w moim domu, ktrego strzee oszczep z zielonym proporczykiem. Zatkaem sobie uszy woskiem, by nie sysze wrzaskw habionych kobiet i dzieci, ryku pldrujcych, ktrzy bij si o upy, krzyku mierci, ktry unosi si bez przerwy nad moim miastem. Zmuszam si, eby by chodnym. Pisz, cho rka mi dry. Dr na caym ciele. Nie z lku. Nie boj si o siebie. Moje ycie jest mniej warte ni ziarenko piasku na ulicy. Ale z powodu tego cierpienia i blu, ktre wylewaj si z tysicy rde wok mnie w t noc bezmiernego strachu. Widziaem mod dziewczyn skalan okrwawionymi rkami, jak rzucaa si do studni. Widziaem, jak jaki otr wyrwa matce oseska i miejc si nadzia go na oszczep swego towarzysza, by potem przewrci kobiet na ziemi. Widziaem wszystko, co ludzie mog wyrzdzi sobie nawzajem. Tak, widziaem nad miar. Wkrtce po pnocy ci, ktrzy powicili ycie obronie, zajli posterunki na murze zewntrznym. Nastpnie zamknito bramy wypadowe w wielkim murze i klucze przekazano gwnodowodzcym na rnych odcinkach. Niektrzy modlili si, ale wikszo uoya si na spoczynek na ziemi, a wielu naprawd usno. Tymczasem lekkie okrty tureckie zaczy si zblia do muru portowego. Take wielka flota turecka wypyna z Bosforu i rozwina si wzdu muru morskiego od Wiey Marmurowej a do Neorionu i zapory portowej. W ten sposb sutan atakowa mur miejski wszdzie, tak e nigdzie nie mona byo zwolni adnych si dla wsparcia zagroonych punktw. Wszdzie Turcy dostali rozkaz atakowania nas rzeczywicie, a nie tylko dokonywania pozornych atakw jak dotychczas. Dlatego te nawet okrty wyposaone byy w drabiny i mostki szturmowe, a ich maszty obsadzone gsto przez ucznikw. Pierwszemu, kto stanie na murze, sutan obieca buczuk i namiestnictwo prowincji. Kademu, kto si wycofa albo zoy bro, obieca mier. Pierwsze jego oddziay szturmowe otoczone byy czauszami. Na trzy godziny przed witem zaczy gra bbny i piszczaki i wybuch ogromny zgiek, gdy czoowe oddziay szturmowe gonym krzykiem podniecay si do natarcia. Wyom, ktrego bronilimy koo bramy w. Romana, by szeroki na ponad tysic stp. Jako pierwsze wysa sutan swoje oddziay pomocnicze, samych pastuchw i koczownikw, ktrzy przybyli z krajw Azji, eby uczestniczy w witej wojnie islamu. Byli oni uzbrojeni tylko w oszczepy lub miecze i mieli dla ochrony jedynie wskie tarcze drewniane. Kiedy zbliy si do muru, tureckie hakownice i szlangi otworzyy gwatowny ogie i spada na nas z szumem chmura strza. Potem podniosy si nieraz setki drabin szturmowych opierajc si o prowizoryczny wa. Wzywajc Allacha, modlc si, bluzgajc obelgami i ryczc ze strachu ruszyy do szturmu pierwsze oddziay po tysic ludzi. Ale ich drabiny przewrcono, trysn na nich ogie grecki, a kbowisko ludzkie pod waem zasypano strzaami, gotujc si smo i roztopionym oowiem z yek o dugich rkojeciach. Zgiek i ryk byy tak oguszajce, e niebawem nic ju nie syszelimy. Turcy atakowali wzdu caego muru ldowego, a ich dziaa zaczy grzmie tak e w porcie i na morzu. Ciko poparzeni, niektrzy z atakujcych usiowali ryczc ucieka, ale czauszowie, ktrzy zajli stanowiska nad fos, rozcinali im gowy mieczami i zwalali z zimn krwi ich trupy wypeniajc nimi rw fosy. Wkrtce wzdu wau wznosiy si pagrki trupw, sigajc w niektrych miejscach do poowy jego wysokoci. Po oddziaach nieregularnych sutan posa oddziay chrzecijaskie swoich przymusowych sprzymierzecw oraz dnych rabunku renegatw, ktrzy zebrali si pod jego sztandarami z rnych krajw. Walczyli o ycie i wielu z nich stano przez chwil na murze, dopki nie spadli na d na gry trupw. Straszne byo sysze, jak we wszystkich jzykach Europy wzywaj Chrystusa i wit Dziewic, podczas gdy Turcy wzywali Allacha i Proroka. Wiele razy staem oko w oko z twarz, ktra wykrzywiaa si miertelnym przeraeniem, a potem znikaa w ciemnoci na dole.

139

Wielu z zakutych w elazo Geneuczykw odnioso rany lub pado od tureckich kul, gdy ostrzeliwanie fosy z drugiej strony nie ustawao ani na chwil i Turcy nie zwaali, czy trafiaj wasnych ludzi, czy nas. Ranni Genueczycy walczyli jeszcze klczc na skraju wau i nie usiujc odczoga si w bezpieczne miejsce, dopki atakujcy nie cignli ich w d elaznymi hakami. Mniej wicej po godzinie sutan pozwoli tym, ktrzy przeyli, wycofa si i kaza da ognia z wycelowanych wielkich dzia. Straszliwe kule kamienne rozsadziy nasze przedpiersia i zmioty drewniane skrzynie i beczki z ziemi w uliczk midzy murami. omot spadajcych belek wypeni powietrze. Kurz jeszcze nie osiad i dym prochowy nie rozproszy si, gdy ruszyli do szturmu Turcy anatolijscy. Byli to szybcy i dzicy ludzie, ktrzy mieli si radonie wdrapujc si sobie nawzajem na ramiona gstymi gronami, by dosign korony wau. Nie potrzebowali czauszw do podganiania, gdy byli to prawdziwi Turcy, ktrzy mieli wojn we krwi. Nie prosili o ask, lecz ginli z imieniem Allacha na ustach. Wiedzieli, e unosi si nad nimi dziesi tysicy aniow islamu i e w chwili mierci kady z nich pjdzie prosto do raju! Nacierali gstymi falami po tysic ludzi, wyjc i obrzucajc chrzecijan tak straszliwymi obelgami i grobami, e nie umiem ich opisa. Ale nasza obrona wci jeszcze dotrzymywaa placu. Luki w naszych szeregach zamykay si na nowo, a gdzie tylko zdawao si, e elazny mur zaczyna si ugina, spieszy na miejsce Giustiniani, by dodawa odwagi swoim ludziom i rozcina Turkw do pasa swym dwurcznym mieczem. Tam, gdzie jego posta pojawiaa si na wale, natarcie sabo i Turcy wznosili drabiny w nowym miejscu. Podczas gdy natarcie Anatolijczykw odpywao od murw, na niebie zaczy si pojawia pierwsze trupioszare smugi brzasku. Byem tak obolay i potuczony na caym ciele, a moje ramiona tak omdlay ze zmczenia, e za kadym ciosem sdziem, i nie zdoam ju unie miecza. Wielu z zakutych w elazo Genueczykw dyszao z utrudzenia i sycha byo, jak gra im w pucach, gdy woali o wod. Ale gdy Turcy zaczli si wycofywa, w wielu z nas zbudzia si znowu nadzieja i jaki biedny gupiec zawoa nawet na wp zdawionym gosem victoria!" Gdy moglimy ju odrni czarn nitk od biaej i gdy noc rozproszya si, ujrzelimy wysokie biae filcowe czapki janczarw w rwnych szeregach naprzeciwko nas po drugiej stronie fosy. Stali uszykowani w grupach po tysic ludzi i czekali w milczeniu na rozkaz natarcia. Sutan Mehmed sam pojawi si przed nimi z elaznym nadziakiem dowdcy w doni. Spiesznie wycelowalimy szlangi i hakownice w tamt stron i oddalimy salw, ale go nie trafilimy. Wielu janczarw wok niego pado, ale ich szyki pozostay nieruchome i ciche. Z tyu wystpili nowi, by wypeni luki, i wiedziaem, e dumni s z tego, e mog stan w pierwszym szeregu przed oczyma sutana, na miejscu, do ktrego nie upowania ich wiek i lata suby. Odziani na zielono czausze ustawili si szybko przed sutanem, by chroni go wasnymi ciaami. Kobiety i starcy na wielkim murze wykorzystali przerw, by spuci nam na linach wod zmieszan z winem w ogromnych wiadrach. Cho sam wielki mur rozbity by kulami tak, e w wielu miejscach nie przewysza zewntrznego wau ziemnego, wci jeszcze trudno si byo na wdrapywa. Wszystko, co stao si potem, mog opisa tylko tak, jak to widziaem, i moe kto inny opowiedziaby to inaczej, gdy ludzka zdolno obserwacji jest zawsze niedoskonaa. Staem jednak cakiem blisko Giustinianiego i zdaje mi si, e dobrze widziaem, co si stao. Zdyem usysze krzyk i rzuci si na ziemi, gdy Turcy jeszcze raz dali ognia ze swoich czterech dzia i wszelkiej innej broni palnej potn salw. Wiatr przybra na sile i zmit szybko przewalajce si czarne jak wgiel chmury dymu. Podczas gdy oskot i biadania milky, zobaczyem, jak Giustiniani z wolna osuwa si i siada na ziemi. W jego napierniku po jednej stronie szczerzya si dziura wielkoci pici po oowianej kuli, ktra trafia go skonie od tyu. W jednej chwili twarz jego zrobia si oowianoszara, a jego animusz zgas, tak e nagle sta si starcem, cho dzie przedtem ufarbowa wosy i brod. Wyplu przed siebie krwawy kb, a z pachwiny te laa mu si krew spod pancerza. Dostaem zachrypia. To bdzie moja mier. Stojcy bliej Genueczycy otoczyli go, eby na waach nie zobaczono od razu, e jest ranny. Patrzyli gronie wok siebie. Ta kula pada od tyu warkn ktry z nich.

140

Dwch podbiego do mnie, chwycili mnie za ramiona i zdarli mi z rk pancerne rkawice, by zobaczy, czy nie mam na palcach ladw prochu. Potem podeszli do greckiego technika, ktry sta opodal i pospiesznie nabija hakownic, zwalili go na ziemi, szarpic za brod i kopic obutymi w elazo nogami. Wszyscy patrzyli w stron wielkiego muru i wygraali piciami. Na Chrystusa, bracia odezwa si Giustiniani sabym gosem. Nie kcie si teraz. Wszystko jedno, skd pada kula. By moe odwrciem si, by spojrze na mur, i kula nadleciaa od Turkw. Dla mnie to obojtne. Zawoajcie lepiej felczera. Zaczli chrem woa o felczera, ale Grecy na murze odpowiedzieli, e nikt nie moe przyj, poniewa brama jest zamknita. Wprawdzie odwany czowiek mgby si atwo spuci na linie opierajc si grzbietem o mur, ale zrozumiae byo, e aden lekarz nie chcia tego zrobi nawet dla Giustinianiego, gdy wanie w tej chwili zaczy dudni bbny janczarw i muzyka zagraa do ataku. Wzywanie Allacha podczas natarcia byoby poniej ich godnoci. Biegli do szturmu milczc w cichym i zajadym wspzawodnictwie, kto pierwszy dotrze do wau. W wielu miejscach nie potrzebowali nawet drabin. Tak wysoko leay spitrzone trupy przed resztkami naszego muru zewntrznego. Natarcie byo tak szybkie i gwatowne, e tylko kilku z obrocw zdyo si napi wody z winem, mimo e wszyscy umieralimy z pragnienia. Wiadra poprzewracay si u naszych stp, a w chwil potem szalaa ju walka pier o pier na szczycie wau. Nie byo to ju tylko proste zabijanie, lecz prawdziwa wojna, gdy janczarowie nosili uskowate pancerze i kolczugi. Ich miecze ciy szybko jak piorun i samym swym ciarem zepchnli obrocw. Genueczycy Giustinianiego i Grecy przysani z odsiecz zmuszeni byli poczy si w grupki, eby mc stawi opr czn wag swoich cia. Wanie wtedy na szczycie wielkiego muru pokaza si cesarz na biaym rumaku. Twarz jego promieniaa i woa radonie: Wytrzymajcie, wytrzymajcie jeszcze raz, a zwycistwo bdzie nasze! Gdyby sta pord nas i czu, jak mdlej nam czonki z utrudzenia, milczaby. Giustiniani unis sw bycz gow, zacisn zby z blu i znowu wyplu krwawy skrzep, zakl ciko i zawoa do cesarza, by wyda klucz od bramy wypadowej. Cesarz odkrzykn w odpowiedzi, e rana z pewnoci nie jest niebezpieczna. Nie jest wskazane, by wanie w takiej chwili opuszcza swoich ludzi. Giustiniani rykn: Diabelny grecki wiaroomco! Wiem chyba sam najlepiej, jak ze mn jest. Zrzu klucz, bo inaczej przyjd na gr i zadusz ci wasnymi rkami. Jego ludzie wybuchnli miechem nie przerywajc walki. Po chwili wahania cesarz ustpi i zrzuci wielki klucz tu pod stopy Giustinianiego. Ten podnis klucz i pokaza na znaczco najbliszym swoim ludziom. Walka szalaa zaledwie o kilka krokw wrd szczku i zgrzytu mieczy o pancerze. Olbrzymi janczar ci wok siebie zdobytym dwurcznym mieczem, dopki zakutym w elazo Genueczykom nie udao si go otoczy i zwali na kolana. Mia tak dobr zbroj, e musieli go rba po kawaku. Gdy pierwsza fala janczarw wycofaa si na odpoczynek, do ataku posza nastpna. Giustiniani wezwa mnie i powiedzia: We mnie pod rami i pom mi std wyj. Dobry dowdca bije si do ostatniej szansy, ale nie duej. Wziem go pod rami, a jeden z jego najbliszych ludzi wzi go pod drugie. Udao nam si sprowadzi go z wau przez bram wypadow do miasta. Spotkalimy tam cesarza, wzburzonego i otoczonego doradcami. By bez zbroi, eby mc porusza si swobodnie, odziany w purpurowe giezo z narzuconym na nie paszczem w kolorze cesarskiej zieleni, haftowanym zotem. Jeszcze raz zakl Giustinianiego, by wytrzyma i wrci do walki, wyraajc nadziej, e rana nie musi by tak niebezpieczna. Ale Giustiniani nie odpowiedzia mu, nie spojrza nawet na niego. Z trudem znosi straszliwy bl, ktry sprawia mu kady krok. Cesarz wrci na mur, by obserwowa bieg walki i radami dodawa Grekom otuchy. Udao nam si zdj z Giustinianiego pancerz. Gdy spad na ziemi, chlupotaa w nim krew. Giustiniani da znak swemu pomocnikowi i stkn: Odpowiadasz za ycie ludzi. Tamten skin gow i odszed na wa. Dzie si rozjani.

141

 Giustiniani rzekem. Dzikuj ci za twoj przyja, ale teraz musz wraca na mury. Machn rk, skrzywi si z blu i odpar z trudem: Nie ple takich diabelnych gupstw. Walka jest przegrana. Wiesz to rwnie dobrze jak ja. Jak moe tysic miertelnie zmczonych ludzi stawia duej opr dwunastu tysicom janczarw w penym uzbrojeniu? Jest dla ciebie miejsce na moim okrcie. Uczciwie je sobie kupie i zapacie. Potem jcza przez chwil z gow w doniach, a powiedzia: Na Chrystusa, id na mur, a potem przyjd mi powiedzie, jak tam idzie. Chcia tylko si mnie pozby, gdy zaczli si zbiera wok niego Genueczycy, ktrzy wchodzili pojedynczo przez bram wypadow chwiejc si na nogach, zalani krwi od stp do gw. Wszedem na mur i zobaczyem sutana Mehmeda w brzasku dnia nad wypenion po brzegi fos. Macha elaznym nadziakiem i zagrzewa do natarcia janczarw, ktrzy biegli obok niego. Na caym naszym odcinku szalaa walka na koronie wau. Genueczycy zbijali si w coraz bardziej zwart grup i tu i tam widziaem, jak jeden uderza drugiego po ramieniu, zajmowa jego miejsce i wysya go do tyu ku bramie wypadowej. Wycofywali si z walki pojedynczo. Zdaem sobie spraw, e walka jest przegrana. Bbny janczarw dudniy coraz dononiej. miertelna muzyka dla mego miasta. Nagle kto koo mnie pokaza na pnocny wschd, na Blacherny. Starcy i kobiety, ktrzy dopiero co amali rce i zawodzili gono z aoby, umilkli nagle i patrzyli nie wierzc wasnym oczom. Ale widok by realny. We wschodzcym socu lniy krwawoczerwone chorgwie sutana ze srebrnym pksiycem na obu nie uszkodzonych wieach koo Kerkoporty. By to obraz, ktrego nigdy nie zapomn. I w teje samej chwili zobaczyo go cae miasto, gdy wzdu muru rozszed si najpierw niedowierzajcy szmer, a potem potniejcy krzyk grozy: Aleo he polis. Do okrzyku tego doczyy si atakujce tureckie oddziay chrapliwym wrzaskiem radoci z tysicy garde. Przez chwil nie mogem niczego zrozumie. Byo to przecie wbrew wszelkiemu rozsdkowi, e najlepiej zachowana cz muru zostaa zdobyta wczeniej ni jakakolwiek inna. Nawet mur zewntrzny przed Kerkoport by prawie nie uszkodzony. Ale tam powieway na wielkim murze tureckie pksiyce. W teje chwili nowe fale atakujcych janczarw zmioty w uliczk midzy murami Grekw i ostatnich Genueczykw. Idcy na przedzie nie przerywali szturmu, lecz natychmiast zaczli zrcznie jak koty wspina si na wielki mur, czepiajc si kadego kamienia i szczeliny. Strach doda si kobietom i niedorostkom, ktrzy staczali na nich gazy. Metalowa paszcza nad bram zacza po raz ostatni rzyga ogniem, gdy nie grozio ju niebezpieczestwo, e lece bezadnie na zewntrz drewno zajmie si pomieniem. Jeden z cesarskich technikw manewrowa z si rozpaczy dwigniami miotacza ognia. Ale poncy strumie szybko wysech i ostatnie krople spady bezsilnie na wir. Ogie grecki skoczy si. Wszystko to stao si w czasie krtszym, ni mog to zapisa. Krzyknem do cesarza i jego wity, e najwyszy czas i do kontrataku. A kiedy mnie nie usyszeli, zeskoczyem z muru, by pospieszy z powrotem do Giustinianiego. Przez cay czas brzmia mi w uszach miertelny okrzyk miasta: Aleo he polis. Nawet kamienie jakby przyczyy si do niego, gdy mur dra od tupotu stp. Genueczycy pomogli ju Giustinianiemu wsi na wielkiego rumaka i otoczyli go gron gromad z wycignitymi mieczami. Liczyli z pocztku czterystu zakutych w elazo onierzy i trzystu kusznikw. Teraz bya ich setka, tych ktrzy zebrali si wok Giustinianiego. Nie mogem mu w sercu robi wyrzutw, e chcia ich uratowa. Powodzenia! krzyknem i pomachaem rk. Oby wnet wyzdrowia i odebra Lemnos Kataloczykom. Zasuye sobie na to tysickrotnie. Ale po jego oowianoszarej twarzy i przymknitych oczach widziaem, e onierze zabieraj z sob do portu umierajcego czowieka. Nie zdoa nawet odwrci gowy, by mi odpowiedzie. Jego ludzie podpierali go po obu stronach, eby nie spad z sioda. Gdy tylko znik za najbliszym rogiem ulicy, zacza si powszechna ucieczka z murw. Wszdzie ludzie zeskakiwali z muru, rzucali bro i na olep uciekali midzy domy. Cesarz nie mg ich ju zatrzyma. Gdy Giustiniani znik, jego zastpca wci jeszcze trzyma otwart bram wypadow i mieczem nie dopuszcza, by stra cesarska j zamkna. Przyjmowa jednego po drugim chwiejcych si na nogach i potykajcych si Genueczykw, zbiera ich w

142

grupki po dziesiciu ludzi i posya biegiem do portu. W taki sposb uratowao si jeszcze czterdziestu. By to brzydki dziobaty mczyzna. Znalaz jeszcze czas, by splun mi pod nogi i krzykn: Id do diaba, przeklty Greku! W teje chwili pod sklepieniem bramy pojawili si pierwsi janczarowie z dobytymi mieczami, dyszc od biegu. Wsplnymi siami udao nam si zamkn bram i zaryglowa j, zanim nadbiego ich zbyt wielu. Po dziobatym widziaem, e mia ochot rozci mi gow mieczem tylko dlatego, e byem Grekiem. Ale zadowoli si otarciem klingi o udo i odmaszerowa ze swymi ostatnimi ludmi. Ich honor nie pozwala im biec, cho ulica bya ju zatoczona uciekinierami. Staem samotnie przy bramie wypadowej i czekaem na uzgodniony sygna rogu do kontrataku. Byem sam, ale nagle stan u mego boku ten, ktrego spotkaem ju w czasie trzsienia ziemi na Wgrzech, a potem pod Warn koo zwok kardynaa Cesariniego. By mroczny, powany i by moim wasnym odbiciem. Poznaem natychmiast u niego moj wasn twarz, moje wasne spojrzenie. Powiedziaem: Spotykamy si przy bramie witego Romana, tak jak zapowiedziae. Nie uciekem jak w kupiec z Samary. Umiechn si chodno: Dotrzymujesz swoich obietnic, Johannesie Angelosie. Powiedziaem: Wwczas nie wiedziaem nawet, gdzie si znajduje ta brama. Ale los przyprowadzi mnie tutaj. Nad nami na koronie muru, biegli ju janczarowie. Pierwsze promienie porannego soca zabarwiay na czerwono ich biae filcowe czapki. Czerwono byszczay take ich miecze, gdy cinali ostatnich obrocw muru, onierzy i technikw, kobiety, chopcw i starcw bez rnicy. W pobliu nas woa i macha rkami cesarz Konstantyn, wzywajc uciekajcych do kontrataku. Ale z gromadki, ktra zebraa si wok niego, wymykao si wielu, gdy tylko odwrci si plecami, tak e jego may oddziaek topnia z kad chwil. Gdy cesarz to spostrzeg, zakry twarz rkami i wykrzykn: Czy nie ma adnego chrzecijanina, ktry zmiuje si nade mn i zetnie mi gow. Anio mierci skin do mnie z umiechem: Widzisz sam, e on potrzebuje mnie bardziej ni ty. I mroczny przybysz, moje odbicie, odszed cicho ku cesarzowi, by z nim porozmawia. Cesarz zsiad z konia, zerwa z szyi acuchy i rzuci na ziemi haftowany zotem paszcz. Wcisn hem na gow, wzi okrg tarcz, podan mu przez kogo, ruszy pierwszy przeciw janczarom, ktrzy spadali, staczali si i zeskakiwali z muru. Jego dworzanie i przyjaciele z dziecistwa, ktrzy powicili ycie, poszli za nim pieszo z wycignitymi mieczami i ten przykad sprawi, e jeszcze kilku z uciekajcych zatrzymao si, by pj za nim. Byo nas prawdopodobnie okoo stu. Najpierw idc, a pniej biegnc zwart grup rzucilimy si do ostatniego przeciwnatarcia, gdy janczarowie ju wcigali swj sztandar na wielki mur i runli do miasta. Potem wszystko stao si rojowskiem szczkajcych tarcz i byskajcych kling i w tym zamieszaniu walczcych straciem oparcie dla stp i padem nie mogc ju unie miecza. Dostaem cios w rami, a potem w gow i olepiajcy czerwony blask zgasi moj wiadomo. Jak szalejcy sztorm przewalili si Turcy przeze mnie wdeptujc mnie w ziemi. Soce podnioso si ju troch i nabrao zotego koloru, gdy przyszedem do przytomnoci. Zrazu nie zdawaem sobie sprawy, gdzie jestem. Udao mi si odwali ciepe jeszcze trupy, ktre mnie przykryway. Usiadem i stwierdziem, e nie jestem ciko ranny, jakkolwiek w uszach dzwoniy mi niezliczone dzwony. Gdy tak siedziaem na wp olepiony socem, ujrzaem dwch zielono odzianych czauszw wdrujcych wzdu muru w poszukiwaniu rannych. Od czasu do czasu zatrzymywali si i oddzielali jednym ciciem miecza jak jczc gow od ciaa. Zawoaem na nich po turecku i prosiem, eby i mnie zadali cios aski. Ale starszy z nich pozna mnie i skoni si gboko przede mn dotykajc doni czoa. Moe widzia mnie w wicie sutana w czasie tych siedmiu lat, ktre spdziem u Murada i Mehmeda. Przynis wody i umy mi twarz, pomg mi zdj hem i kolczug i wrczy mi turecki paszcz zdjty z trupa najmniej okrwawionego janczara w pobliu. Nie wiem, czy

143

myla, e braem udzia w natarciu, czy e przebywaem w miecie jako wywiadowca sutana. W kadym razie powiedzia mi, jak si nazywa, i prosi, ebym go zapamita. Kiedy spostrzeg moje zamroczenie, poda mi haso i janczarw, i czauszw, podj oszczep, do ktrego drzewca przywizany by pasek tkaniny, i powiedzia z umiechem: Nagroda Allacha jest wielka. Tego ju nikt nie potrzebuje. We to i oznacz tym dom dla siebie. Podpierajc si oszczepem jak lask poszedem chwiejc si na nogach pod murem ku Kerkoporcie. Gdy zbliaem si do bramy Charisiosa, usyszaem zgiek, ktry wiadczy, e walka nie jest jeszcze skoczona, mimo i pksiyce sutaskie powieway ju take nad Blachernami. Przyszedem akurat w por, by zobaczy, jak bracia Guacchardi wycofuj si z walki ze swymi ludmi. Ich wiea stawiaa opr jeszcze dugo po tym, jak Turcy przedarli si przez mur po obu jej stronach i wpadli szturmem do miasta. Obecnie bracia Guacchardi wsiadali na ko i tak wielki by postrach, jaki wzbudzaa ich dzika odwaga, e Turcy anatolijscy nie chcieli ich ju atakowa, wolc zostawi ich w spokoju i uda si w gb miasta na rabunek. A bracia Guacchardi ju si nie mieli. Najstarszy z nich wezwa swoich braci i zawoa: Jestemy jeszcze przy yciu, ale miasto jest zgubione. Dryj, soce, i biadaj, ziemio. Walka przegrana. Prbujmy uratowa ycie, dopki moe nam si to jeszcze uda. Nakazali reszcie swoich ludzi, by chwycili za strzemiona, ogony i poprgi rumakw i odjechali, zostawiajc po sobie na ulicy obfite krwawe lady. Nawet janczarowie schodzili im z drogi i odwracali wzrok, jakby ich nie widzieli. W ten sposb okazywali szacunek mstwu braci Guacchardi, myleli moe, e lepsze jest pewne pldrowanie ni prna mier w chwili zwycistwa. Bracia Guacchardi dotarli rzeczywicie do portu, cho cae miasto byo ju zdobyte, i schronili si na aciski okrt. Nosz imiona Paulus, Antonius i Troilus, a najstarszy z nich nie skoczy jeszcze trzydziestu lat. Nie nienawidzili Grekw jak inni acinnicy. Niech imiona ich yj dalej. W kocu doszedem do Kerkoporty. Wygldao tam tak, jakby Wenecjanie zrobili wypad z Blachern, gdy na ziemi leao wielu janczarw i paru modych Wenecjan, zesztywniaych w pomiertnym skurczu, umazanych krwi i piachem. Plac by pusty. Janczarowie ju zeszli z korony muru, ktry zdobyli, i pozostawili tylko chorgwie sutana. Sama Kerkoporta bya zamknita i zaryglowana. A przed bram! Przed bram lea trup Anny Notaras. Krtko ostrzyone wosy pozlepiane byy krwi, a powieki na wp otwarte. Chmary much roiy si ju wok jej ust i oczu. Jej hem lea kawaek dalej. Gardo, pachy, pachwiny, wszystkie miejsca nie chronione pancerzem pokute byy gbokimi ranami, tak e caa krew wypyna z jej ciaa, ktre zastygo w straszliwie wykrzywionej pozycji. Gdzie jeste, przybyszu, moje odbicie! wykrzyknem. Przyjd do mnie, mroczny aniele! Nadesza twoja chwila. Ale on nie przyszed. Byem sam. Zapaem si oburcz za gow i krzyknem: Manuelu, Manuelu, twoja jest wina! Odszuk am ci, choby schowa si do pieka. Dlaczego mnie nie posuchae? Usiowaem podnie jej ciao, ale zbyt byem saby i bezsilny. Usiadem koo niej i patrzyem na jej martw twarz, by uodporni swe serce na myl, e nie yje. Odkd zobaczyem j tam lec, podczas gdy wok rozlegay si z ulic i domw miertelne krzyki, nie wierzyem ju w Boga ani w zmartwychwstanie. Kamie jest kamieniem powiedziaem do siebie. Ciao jest ciaem, trup jest trupem. Kiedy duch ulecia, nie ma ju czowieka. Ten, kto nie oddycha, nie istnieje. Ciao astralne jest urojeniem jak wszystkie inne urojenia. Wstaem, trciem stop jej zwoki, a muchy zabrzczay, i odszedem. Trup jest tylko trupem i z trupem nie mam nic do czynienia. Opierajc si na oszczepie szedem z obnaon gow dalej gwn ulic w gb miasta z nadziej, e spotkam kogo, kto si nade mn zmiuje. Ale nikt nie podnis na mnie rki. Przy ulicy, ktra wioda do klasztoru Chora, leay wrd porbanych ikon dziesitki podeptanych trupw kobiecych. Trzymay wci jeszcze woskowe wiece w kurczowo zacinitych palcach, a twarze ich byy powykrzywiane w niemym krzyku niewysowionej zgrozy. Tu i wdzie szalay jeszcze walki wok wielkich domw, ktrych mieszkacy zabarykadowali drzwi i bronili si kuszami, kamieniami i statkami kuchennymi, wrzc

144

wod i ogniem przeciw oblegajcym janczarom. Ale na wikszoci domw powieway ju proporczyki pierwszych zwycizcw i na ulicach sycha byo pacz i aosne krzyki kobiet. A do akweduktu cesarza Walentyna gwna ulica usiana bya greckimi trupami. Tam jakby to lepe mordowanie ustao. Zaczem teraz spotyka dugie szeregi powizanych z sob Grekw, pilnowanych tylko przez paru bosych pastuchw z oszczepami. Kobiety obrabowane byy z klejnotw, ich odzie poszarpana w poszukiwaniu ukrytych pienidzy, a rce zwizane z tyu ich wasnymi przepaskami. Wysocy i niscy, starcy i dzieci, rzemielnicy i archontowie szli tam obok siebie, by ich potem rozdzielono w tureckim obozie, tak aby biedni mogli zosta sprzedani jako niewolnicy, a bogaci zapaci okup. Poszedem w stron portu. Due poacie miasta wyglday jeszcze na cakiem opustoszae i nie byo tam wida adnych Turkw. Mur portowy naprzeciw Pery, strzeony przez flot, utrzymywany by wci jeszcze przez acinnikw. Ogromny, rojcy si tum toczy si przed bramami portu bagalnie wycigajc rce. Wszyscy ebrali o miosierdzie i miejsce na jakim okrcie. Ale stranicy zamknli bramy i rzucili klucze do wody, z wyjtkiem bramy floty, ktra bya bezlitonie strzeona przez okrty onierzy z oszczepami i mieczami. Na murze nad nimi stranicy wymachiwali poncymi lontami i grozili ochrypymi i skrzeczcymi gosami, e dadz ognia z hakownic prosto w tum, jeli nie cofnie si i nie zrobi miejsca dla aciskich onierzy, ktrzy pokryci krwi od stp do gw i bliscy omdlenia od czasu do czasu torowali sobie drog do czekajcego ich w porcie bezpieczestwa. Wiele kobiet poranio sobie ciko donie chwytajc za miecze i prbujc ubaga onierzy. Bogacze i wielmoe na prno wycigali cikie mieszki z pienidzmi, chcc kupi sobie miejsce na okrtach. Wszedem wyej na wzgrze, by zajrze przez mur do portu. Tu i wdzie stay drabiny oparte o mur i najbardziej przedsibiorczy z tumu spuszczali si do wody na linach, eby wpaw dosta si do okrtw. Przy trapach wiodcych na pokady uzbrojeni stranicy odpychali pyncych albo wskazywali im inne okrty. Tak wic niejeden musia pywa od okrtu do okrtu, dopki siy go nie zawiody i nie uton. Na niektre okrty wpuszczano jednak najsilniejszych, gdy zaoga i wiolarze nie wszdzie byli w komplecie. Przepenione po brzegi odzie podpyway nieustannie do okrtw i wracay po nowe adunki. Zabieray nie tylko acinnikw, ktrzy uratowali si z muru, ale take towary i skrzynie. W zamieszaniu, jakie panowao tego dnia, tylko flota jakby zachowaa jaki porzdek. Take niektrych Grekw zabierano na okrty, w miar jak byo miejsce i jeli mieli stosunki z Genueczykami albo Wenecjanami. Gdy tak staem na zboczu wzgrza, zobaczyem, jak najwikszy okrt genueski podnosi agle i z pomoc wiatru i wiose bierze kurs prosto na zapor, by stara si j przerwa. By to ogromny okrt z co najmniej dwoma tysicami ludzi na pokadzie. acuch zapory ustpi, ale nie pk i okrt zatrzyma si ze wstrzsem, od ktrego zadra od dziobu do rufy. Maszty si jednak nie poamay, gdy Genueczycy s biegymi eglarzami i znaj swoje rzemioso. Podczas gdy pnocny wiatr przyciska okrt do acucha zapory, przypominajcego uk, dwaj roli eglarze wyskoczyli na bale zapory, kady z szerokim toporem. Z rozpaczliw si zaczli je rba miarowymi uderzeniami, i nagle acuch pk i okrt dumnie wypyn z wydtymi aglami z portu, tak e obaj eglarze ledwie zdyli wdrapa si z powrotem na pokad. Za duym okrtem poszy trzy mniejsze, ale weneckie jednostki dalej stay spokojnie na kotwicy. Ani jeden okrt turecki nie wypyn, by atakowa uciekajcych, gdy tureccy eglarze opucili swoje galery na caym morzu Marmara. Podobnie jak onierze byli w peni zajci znoszeniem upw wojennych i zganianiem gromad jecw. Wielu z nich byli to ydzi, gdy eglarze tureccy natrafili przede wszystkim na Giudec, ydowsk cz miasta, i zatrzymali si tam, by szuka legendarnych ydowskich klejnotw i zota. Dlatego wanie tak wielu ludziom udao si uciec do portu, mimo e Turcy zdobyli ju wiksz cz miasta. Podczas gdy pierwsze okrty ju uciekay, purpurowy proporzec cesarski powiewa wci jeszcze z wiey na przyldku Akropolis. Stawiali tam opr kretescy eglarze i Turcy nie mieli jako ochoty atakowa ich pen si, gdy zdawali sobie spraw, e obrocy nie zamierzali si podda, cho cae miasto zostao zdobyte.

145

Nie miaem nic do roboty w porcie, poszedem dalej w gr zbocza do mego domu. Wydawa si opuszczony. Nie byo wida adnych Turkw, tylko winiarnia naprzeciw bya spldrowana i przed schodami lnia kaua wina. Wbiem oszczep ze strzpkiem materiau obok kamiennego lwa u bramy i objem swj dom w posiadanie. Potem wszedem do wntrza i zawoaem na Manuela. Po krtkiej chwili odpowiedzia mi z piwnicy drcym od strachu gosem: Czy to ty, panie? Wypez na czworakach i usiowa obj mnie za kolana. Kopnem go mocno w pier nie zwaajc na jego wto i siw brod. Dlaczego mnie nie usuchae? Dlaczego nie zrobie tak, jak ci kazaem?! krzyknem z furi usiujc bezsilnymi rkami wydoby miecz, ktry przywar do pochwy. Dopiero teraz zdaem sobie spraw, e bya to turecka krzywa szabla, a paszcz, ktry da mi czausz, i turban, ktrym owin mi zranion gow, upodobniy mnie do Turka. Bogu niech bd dziki, e jednak suysz sutanowi ucieszy si Manuel szczerze. Zrcznie potrafie zachowa swoj tajemnic a do ostatka, tak e nawet ja ci uwierzyem. Teraz wemiesz mnie chyba pod opiek. Wybraem ju wiele domw, ktre pomog ci pldrowa. Rzuci na mnie okiem i doda spiesznie: To znaczy... dla zabicia czasu zastanawiaem si, co bym zrobi, gdybym by Turkiem. Powiedz mi, czy to prawda, co mwi, e cesarz poleg. A kiedy kiwnem gow potakujco, zrobi ywo znak krzya i powiedzia: Bogu dziki. W takim razie nie ma ju adnych wtpliwoci, e wszyscy jestemy legalnie poddanymi sutana. Panie, we mnie na swego niewolnika, ebym mg odwoywa si do ciebie, gdyby kto inny chcia mnie uprowadzi. Nie mogem ju z nim duej wytrzyma. Zapaem go za brod i szarpnem tak, e musia patrze mi w oczy: Gdzie jest moja ona, Anna Notaras, ktr ci powierzyem i ktr poprzysige ratowa? Nie yje rzek Manuel po prostu, wysmarka si przeraony w palce i wybuchn gorzkim paczem. Powiedziae, ebym, gdy wszystko bdzie stracone, uderzy j w gow, gdyby nie chciaa i ze mn dobrowolnie i przewiz j odzi na okrt Giustinianiego. I ukryem ju w tym celu osioka, ale stracibym go chyba zaraz na pocztku, gdyby nie udao mi si go sprzeda jednemu Wenecjaninowi, ktry chcia przewie z Blachern do portu szaf wykadan mozaik. Bya to bardzo pikna szafa. Anna! krzyknem i szarpnem go za brod. Nie szarp mnie za brod, panie, bo to boli broni si Manuel z wyrzutem. Robiem, co mogem, i naraaem ycie dla tej szalonej kobiety z czystej wiernoci dla ciebie, i nie dam za to adnego wynagrodzenia. Ale ona nie chciaa mnie sucha. I kiedy si dowiedziaem, jakie s jej powody, nie mogem postpi inaczej, jak tylko zosta z ni i czeka na ranek. Patrzy na mnie z wyrzutem, tar gniewnie kolana i cign na wp szlochajc: Takie jest wic twoje podzikowanie, szarpiesz mnie i targasz, cho bol mnie znowu kolana i na dodatek rozbolao mnie gardo. Widzisz, twoja ona nie moga zdoby si, eby powiedzie ci o habie swego ojca, bo bierzesz wszystko tak powanie. Ale w domu ojca dowiedziaa si przypuszczalnie o jego planie, by w czasie szturmu potajemnie zostawi otwart i nie strzeon podziemn Kerkoport, tylko jako dowd dobrej woli Grekw. To znaczy megaduks nie sdzi, by to byo z jakim poytkiem dla sutana. Turcy nie mogliby przecie i tak wtargn tamtdy, midzy murem zewntrznym a wielkim murem, co najwyej jaka cakiem maleka grupa po zdobyciu wpierw muru zewntrznego koo bramy Charisiosa. Ale Notaras uwaa, e miaoby to wielkie znaczenie polityczne, jako dowd wsppracy Grekw, by brama ta staa otwarta. Bez wtpienia rzekem. Granica midzy opozycj polityczn a zdrad jest naturalnie cieniutka jak wos. Ale pozostawienie otwartej i nie strzeonej bramy wypadowej jest zdrad. Nikt nie moe temu zaprzeczy. Niejednego ju powieszono za duo mniejsze rzeczy. Zdrada, oczywicie przyzna Manuel skwapliwie. Tak te uwaaa twoja ona i dlatego ucieka do ciebie. Naturalnie take i dlatego, e kochaa ci, cho nie miaa zbyt wielkiego wyobraenia o twoim rozsdku. Ale ze wzgldu na ojca chciaa przeszkodzi zdradzie i dopilnowa, by brama nie staa otwarta. Dlatego poszedem za ni do Kerkoporty, jak sam nakazae, gdy uwaae, e jest to bezpieczne miejsce, hm,

146

rzeczywicie! I tam zatrzymalimy si, cho greccy wartownicy wielokrotnie usiowali nas odpdzi i mwili, e nikt nas tam nie chce. Kim byli, nie wiem, bo bardzo starannie ukrywali twarze w ciemnoci. Przypuszczalnie byli to ludzie megaduksa, ktrzy na jego rozkaz przejli stra i odesali poprzednie posterunki. A pniej, gdy to si zaczo cign Manuel cakiem po prostu podnieli rygle i otwarli bram, gdy mieli klucz, prawdziwy czy dorobiony. Twoja ona podesza wtedy ku nim z mieczem w rku i zadaa klucza. Najpierw usiowali j zastraszy, ale gdy spostrzegli, e to nie pomaga, rzucili si na ni wszyscy naraz, a byo ich piciu, i zakuli, nim zdya krzykn. A ty, co ty zrobie? zapytaem. Uciekem wyzna Manuel z poczuciem winy. Uciekem tak szybko, jak mogem, i w ciemnoci nie zapali mnie, cho bolay mnie kolana. A skoro nie mogem inaczej, poszedem i sprzedaem mego osa Wenecjaninowi, jak ci ju mwiem. Na Boga! wykrzyknem. Dlaczego nie zaalarmowae Wenecjan? Prbowaem odpar Manuel ale mi nie uwierzyli. Byli zajci obron muru w Blachernach. I dowdca pokaza mi map, na ktrej byo zaznaczone, e Kerkoporta nie naley do nich, tylko do Grekw. Manuel zacz chichota i przytkn do do ust: Myla z pewnoci, e jestem szalony albo e wszystko to jest podstpem Grekw w celu osabienia Wenecjan. W Blachernach mur jest przecie cay pokryy napisami: Idcie do domu, acinnicy!" i tym podobnymi. W kocu zagrozi, e mnie powiesi, jeli bd mu si jeszcze naprzykrza. Wtedy poszedem po pomoc do braci Guacchardi, ale byo ju za pno w nocy i oni mieli a nadto roboty z odpieraniem Turkw z wyomu w wielkim murze. A potem tak, wtedy... Rzuci na mnie niemiae spojrzenie i rzek z ociganiem: Pewnie mi nie uwierzysz, ale wtedy pomylaem, e ja te jestem Grekiem i mj ojciec by nosicielem drzewa u cesarza Manuela. Naturalnie mylaem rwnie z alem w sercu o moich ukrytych pienidzach i moim jedynym yciu, ale mimo to podniosem miecz jakiego polegego i pobiegem z powrotem do Kerkoporty. Jak gdyby dopiero teraz zdumia si z powodu wasnej gupoty, rozoy rce i krzykn: Jak prawd jest, e tu stoj, pobiegem z powrotem do Kerkoporty mylc, e moe w jaki sposb zdoam j znowu zamkn. Ale na szczcie moja odwaga przysza za pno. Spotkaem janczarw sutana, a wtedy odrzuciem spiesznie miecz i podniosem rce proszc wit Dziewic w Blachernach, by mnie chronia. I modlitwa moja pomoga cudownie, gdy Turcy chwycili mnie za oba ramiona jak w rubsztak i w ndznej greczynie kazali, bym ich zaprowadzi do klasztoru Chora, cho byo ich tylko dwudziestu. I pobieglimy tam co siy w nogach. W kadym razie byli to dzielni ludzie. Wtedy wanie Turcy przedarli si przez bram witego Romana rzekem nie, zdrada pod Kerkoport nie miaa adnego znaczenia. I brama bya zamknita, kiedy byem tam dzi rano. Tak, gdy tylko Wenecjanie ujrzeli sutaskie chorgwie, zrobili mny wypad mwi Manuel. Kiedy si obejrzaem za siebie, wybiegali wanie z drzwi w murze paacowym z byszczcymi mieczami, w pancerzach i z chorgwi z lwem powiewajcym nad nimi. Janczarw, ktrzy zatrzymali si przy bramie, zabili, a potem zamknli Kerkoport, zanim wycofali si z powrotem do Blachern. A ty? zapytaem. Pokazaem janczarom drog do klasztoru Chora i miaem nadziej, e cudowna Dziewica uspokoi ich dzikie instynkty wyjani Manuel skopotany. Ale tak za jest ludzka natura, e ich dza rabunku zwyciya wszystko inne. Cay koci ubrany by rami i przepeniony po brzegi kobietami, ktre modliy si ze wiecami w doniach. Janczarowie zhabili jednak wityni i zaczli wyrbywa sobie drog wrd bezbronnych kobiet w stron ikonostasu. Tam wyamali drzwi i pocili zaraz cudown ikon na cztery kawaki. Wwczas ogarna mnie zgroza, nie chciaem duej przebywa w tak bezbonym towarzystwie i uciekem wraz z kobietami. Potem przyczyem si do Wenecjan, gdy opuszczali Blacherny opowiada dalej Manuel. Na szczcie niektrzy z nich mnie znali. Inaczej zabiliby mnie tylko dlatego, e jestem Grekiem. Kiedy torowali sobie drog przez miasto, cinali i Turkw, i Grekw bez rnicy i spldrowali wiele domw, gdy mieli sporo czasu. Byli wciekli, e tylu ich towarzyszy polego niepotrzebnie na murach, a ich bailon dosta si do niewoli tureckiej.

147

Poszedem z nimi do portu, a potem ukryem si tutaj w piwnicy i poleciem moje ycie Bogu. Miaem zamiar wyle dopiero jutro, gdy Turcy ju si troch uspokoj. Dzi wyglda to tak, jakby chcieli zabi kadego, kogo napotkaj, dla samej tylko przyjemnoci zabijania, z wyjtkiem kobiet oczywicie, z ktrych maj wicej przyjemnoci w inny sposb. Tutaj jeste bezpieczny, dopki ten oszczep stoi przed bram powiedziaem. To mj znak i nikt si tutaj nie wedrze. Dom jest may i nie ma tu nawet adnych kobiet. Ale gdyby kto przyszed, powiedz tylko, e dom jest zajty, wymie moje imi po turecku i powiedz, e jeste moim niewolnikiem. Wtedy nic ci si nie stanie. Niech Bg bdzie z tob. Manuel przeraony czepia si mnie i woa: Dokd idziesz, panie? Nie opuszczaj mnie! Id odwiedzi zdobywc odrzekem. Miano zdobywcy susznie mu si naley. Niech od tej pory wrd wszystkich sutanw nazywa si Mehmed Zdobywca. Gdy on zostanie najwikszym z nich i bdzie panowa na Wschodzie i na Zachodzie. Poszedem a na brzeg, gdzie zaogi tureckich okrtw byy ywo zajte pldrowaniem, i na wasne oczy zobaczyem, i sutan rzeczywicie kaza czauszom wzi paac Notarasa pod ochron. Rozmawiaem z nimi i powiedzieli mi, e zarwno megaduks Notaras z dwoma synami, jak i jego chora ona s bezpieczni w murach tego domu. W poudnie wrciem do bazyliki i widziaem stamtd, jak ostatnie okrty chrzecijaskie wysoko zaadowane wypyway z portu. Ani jeden okrt turecki ich teraz nie atakowa. agle wydy si pnocnym wiatrem, a na masztach powieway znaki wielu chrzecijaskich krajw, nie pokonane, posyajc poegnanie umierajcemu Konstantynopolowi. Niesiecie chrzecijastwu miertelne posannictwo! zawoaem. Drzyjcie kraje zachodnie. Po nas przyjdzie kolej na was. Czy nie widzicie, e zabieracie z sob noc nad Europ? W teje chwili zaczli zbiera si zewszd tureccy onierze, a gwn ulic zblia si wspaniay orszak sutana, otoczony odzianymi na zielono czauszami. Towarzyszya mu stra przyboczna z napitymi ukami, a przodem biegli lauferowie wymachujc naczyniami, z ktrych unosi si zapach pachnide. Konie deptay po greckich trupach, lecych jeszcze na ulicy, a haremowi chopcy z wosami w loczkach sypali patki rane przed rumakiem sutana. Przed wyamanymi spiowymi wrotami sutan Mehmed zsiad ze nienobiaego wierzchowca. Jego moda, gniewna twarz draa ze zmczenia, ale w to mienicych si oczach lnia zimna rado zwycizcy, rado, jakiej jeszcze nigdy nie widziaem u niego. Patrzyem na jego szczup twarz, wski orli nos i spiczast brod i ogarno mnie raz jeszcze to samo poczone ze zgroz oczarowanie, jak w owych latach, kiedy yem w jego pobliu. Zsiadszy z konia uj elazny nadziak w lew do, skoni si gboko, podj gar ziemi i posypa sobie gow. Janczarowie sdzili, e w taki sposb korzy si przed Bogiem, i milczeli z szacunku. W rzeczy samej sdz, e przez to wywica siebie na syna prochu i chcia tylko okaza swj szacunek dla mierci. Wszed do kocioa ze wit, a ja poszedem za nim pord pierwszych. Na posadzce leao kilka okrwawionych trupw. Gromada janczarw pldrowaa koci w najlepsze, niszczc ikony. Zrywali ramy ze srebra i zota i zbierali wszelkie kosztownoci w obrusy zdarte z otarzy i w haftowane perami ornaty. Porodku kocioa sta janczar i rba toporem marmurow pyt, szukajc ukrytych skarbw. Sutan Mehmed podszed do niego szybko, zwali go bezlitonie na ziemi nadziakiem i zawoa z ciemniejc od gniewu twarz: Nie tykajcie mojej wasnoci! Obiecaem wam up, ale budynki s moje. Towarzysze janczara wywlekli go spiesznie za nogi, zanim sutan zdy go zabi Mona byo sdzi, e bezmierny gniew sutana pochodzi z zawici, i jego proci podwadni zdobyli sobie tak ogromne bogactwo. Ale Mehmed nie jest taki. Nie skarbw poda. Tylko wadzy. Sta i rozglda si wok siebie po kociele, jakby nie wierzy wiadectwu wasnych oczu o jego ogromie i wspaniaoci. Modzi dowdcy ze wity nie mogli si ju duej opanowa. Jeden z nich umoczy do w kauy na posadzce, odbi si z caej siy, podskoczy w gr i uderzy doni w cian na wysokoci, ktr osign.

148

 Tam jest mj znak! krzykn. Czerwony odcisk doni znajdowa si tak wysoko, e trzech ludzi musiao stan jeden drugiemu na ramionach, by do niego dosign. Sutan Mehmed wzi pozacany uk od najbliszego z przybocznej stray, napi, wycelowa w gr i wypuci drc strza wysoko w olbrzymi kopu. A tam jest mj! wykrzykn, rozejrza si wokoo i kaza janczarom wyama ikonostas, by odsoni otarz. Gdy ciana zwalia si, nakaza: Woajcie wszyscy razem: Emir Turkw, Mehmed, syn Murada, przyby, eby powici najwikszy koci chrzecijastwa jedynemu Bogu!" onierze, ktrzy na chwil zapomnieli o pldrowaniu i wcisnli si do kocioa, by pj za sutanem, wnieli gromki okrzyk i echo dwiczao dugo pod cudownym sklepieniem. Wtedy sta si cud. Zza otarza podnioso si jeden za drugim dwudziestu greckich biskupw, kapanw i mnichw, odzianych w uroczyste szaty i wszelkie insygnia kocielne. Podeszli do sutana, padli przed nim na kolana i oddali si w jego rce. Wrd nich by Gennadios. Podczas zdobywania miasta ukrywali si w jednym z wielu sekretnych zakamarkw kocioa. Wydawao si, e to wszystko dzieje si w wyniku jakiego tajnego porozumienia. Tumaczy to moe gniew sutana, gdy zobaczy, jak jeden z janczarw rozwala kocieln posadzk. Powiedzia bowiem do janczarw: To s moi jecy, albowiem mnie si oddali. Nikomu nie wolno ich tkn, ale zapac wam sto asprw odszkodowania za kadego z tych wysoko postawionych chrzecijaskich kapanw. Odprowadcie ich do jakiego klasztoru, ktry mog sobie wybra, i oddajcie pod ochron czauszw. Biskupi i kapani krzyknli jak jeden m: Wybieramy Pantokratora! W teje chwili derwisze i uczeni towarzyszcy sutanowi zawoali, e nadesza pora poudniowej modlitwy. Sutan kaza poda wod i umy si spiesznie, podczas gdy Janczarowie wyprowadzali chrzecijaskich kapanw. Potem wszed boso na otarz, podepta krzy, zwrci twarz ku wschodowi i zaintonowa modlitw. Jego wita i onierze padli na twarze, przycisnli czoa do podogi i muzumask modlitw powiecili najcudowniejszy koci chrzecijastwa Allachowi. Po modlitwie sutan nakaza derwiszom, eby dopilnowali, by koci oczyszczono ran wod z wszelkiego chrzecijaskiego brudu. Gdy szed przez koci, by wyj na zewntrz, wystpiem przed niego bez sowa: pozna mnie. Twarz jego zrobia si szara jak glina, rozejrza si dokoa i szepn: Ju przyszede, eby mnie zabra, Aniele? Gdy tylko si opamita, podnis do i nakaza wicie: Nie tykajcie go! Potem przystpi do mnie blisko, dotkn mojej twarzy, wybuchn miechem i wykrzykn: Wic jeszcze yjesz, nieprzekupny! Wierzysz ju, e pewnego dnia bd stawia konie w kocioach twego papiea? Powiedziaem: Wiedziae wicej ni ja. Nie byo mi pisane umrze na murach mego miasta. Ka zatem ci mnie teraz, aby twoje zwycistwo byo zupene. Umiechn si rzucajc tomigotliwe spojrzenie i rzek: Aniele, miej cierpliwo. Na wszystko jest czas. Nie troszczc si o mnie wicej wyszed z kocioa. Przyczyem si do wity, eby by w jego pobliu, gdy moje pragnienie mierci byo silniejsze od wszelkich pragnie, jakich zaznaem. W wicie sutana byo te wielu takich, co mnie znali, ale nikt nie chcia ze mn rozmawia. Tymczasem przyprowadzono do kocioa magaduksa ukasza Notarasa i grup znakomitych greckich jecw. Uklkli przed sutanem Mehmedem. Przemwi do nich surowo, pytajc, dlaczego tak zaciekle bronili si i przez to narazili tylko miasto na niepotrzebne zniszczenie, a wojska sutaskie na wielkie straty. Notaras patrzy w milczeniu na wielkiego wezyra Halila, ktry z dug brod, przygnbiony, sta po prawej rce sutana. Mehmed wzi go z sob celowo, by pokaza mu peni swego zwycistwa. Mw swobodnie! powiedzia sutan. Czy moglimy inaczej, skoro w twoim wasnym obozie i midzy najbliszymi ci mami s ludzie, ktrzy wzywali nas, bymy stawiali opr odrzek Notaras kwano, wci jeszcze patrzc oskarycielsko na Halila.

149

Mehmed zwrci si do Halila, chwyci go mocno za brod i szarpn trzsc si starcz gow. Poznaj ci, przyjacielu Grekw! wykrzykn dwicznym gosem, tak eby usyszeli to janczarowie. Suye jednak wiernie mojemu ojcu, podobnie jak twj ojciec i dziadek stali po prawej stronie sutana jako wielcy wezyrowie. Dlatego te uaskawi ci i nie ka ci ci, cho na to zasuye. Ale nie pokazuj mi si nigdy wicej na oczy. Schowaj si jako ebrak w najdalszych okolicach mojego krlestwa, podobnie jak twj dziad kiedy jako ebrak stan przed swoim sutanem. Ten nagy wyrok by miaym postpkiem, ale bya to chwila, na ktr Mehmed czeka od swej modoci rwnie gorco, jak na zdobycie Konstantynopola. Modzi dowdcy w jego wicie zaczli ly Halila, a po krtkiej chwili wahania take i janczarowie przyczyli si do krzykw. Sutan przypatrywa si bystro swemu otoczeniu i wskaza kilku starcw, ktrzy nie poniyli si do tego, by przyklasn jego sprawiedliwemu wyrokowi. Idcie za Halilem nakaza. Czauszowie podbiegli i zdarli z nich honorowe kaftany. Na wp nadzy i leni szli starcy wraz z Halilem drog swego ponienia. Janczarowie wspzawodniczyli z sob w obrzucaniu ich obelgami i miotali za nimi grudy skrwawionej ziemi. Gdy odeszli, sutan zwrci si ponownie do greckich jecw i zapyta: Gdzie jest cesarz? Co o nim wiecie? Grecy spojrzeli po sobie i potrzsnli gowami. Sutan uda zdziwionego i zapyta drwico: Jak to moliwe? Czycie wic nie walczyli u jego boku? Kilku z senatorw zwiesio ze wstydem gowy, ale ukasz Notaras odpar butnie: Cesarz Konstantyn zdradzi nasz wiar i sprzeda nas papieowi i acinnikom. Nie uznajemy go jako naszego cesarza, wolimy raczej suy tobie. Sutan nakaza, by wszdzie obwieszczono, e naley odnale trupa cesarza, jeli pad w boju. Wyznaczy nagrod dla tego, kto go znajdzie, jak rwnie dla tego, kto udowodni, e zabi greckiego cesarza. Gocy nie potrzebowali nawet wyruszy na miasto, gdy dwch janczarw przecisno si natychmiast do sutana. Obaj przysigali na Allacha i na swoje brody, e wasnorcznie zadali cesarzowi cios aski, i zaczli si gwatownie kci przed sutanem. Posano ich, eby szukali ciaa, i pospieszyli na mury ywo gestykulujc i przekrzykujc si na temat, ktrego to z nich cios trafi cesarza. Sutan rozmawia dalej yczliwie z Grekami, obiecywa im zote gry i owiadczy, e chce przekaza rzdy miasta tym, ktrzy maj po temu warunki i s godni zaufania. Dlatego prosi pojmanych Grekw o imiona i propozycje, eby natychmiast mc wykupi notabli, z ktrych mgby mie poytek. ukasz Notaras wyliczy ze trzydzieci imion. Po naradzie inni Grecy dodali kady imiona swoich przyjaci. Wtedy nie mogem si ju duej powstrzyma, podszedem do Notarasa i krzyknem: Szalony zdrajco! Nie pocigaj innych ze sob do zguby! Notaras wpad w gniew, gdy mnie zobaczy w wicie sutana, i zawoa gwatownie: Gitka polityka nie jest zdrad. To jedyny ratunek dla ludu bdcego w potrzebie. Jeli zabrudziem sobie rce, zrobiem to dla mego ludu. Kto musia to uczyni. Moe trzeba do tego wicej odwagi ni powicenie ycia. Nie znasz mnie tak dobrze i nie moesz mnie sdzi. Rzekem: Twoja wasna crka znaa ci i osdzia. Twoi wani ludzie zamordowali j pod Kerkoport, gdy usiowaa oczyci ci z haby. Notaras zblad z przeraenia i wzrok jego sta si bdny. Gorzko zawoa: Nie mam adnej crki! Nigdy nie miaem. Mam tylko dwch synw. Co bredzisz o Kerkoporcie? Patrzy bagalnie to na sutana, to na swoich ziomkw, ktrzy odsunli si zostawiajc wok niego puste miejsce. Z gwatownym wysikiem przezwyciy podniecenie, umiechn si drcymi wargami i zwrci si do sutana: Ten czowiek, twj posannik, zdradzi ci. Sam moe zawiadczy, e wiele razy na prno proponowaem mu wspprac na twoj rzecz. Ale z czystej chciwoci i dzy sawy odrzuci moje poparcie, by dziaa na wasn rk i zyska twoj ask moim kosztem. Nie wiem, co zdziaa dla ciebie, ale nie moe tego by duo. By w przyjani z acinnikami i Giustinianim. Bg niech mi bdzie wiadkiem, e lepiej ni on suyem ci w Konstantynopolu.

150

Mehmed umiechn si tylko zimno, mrugn do mnie i znw powiedzia: Nieprzekupny, zdobd si na cierpliwo. Wyda rozkaz swemu skarbnikowi, zwrci si do Grekw i rzek: Idcie z moim skarbnikiem i szukajcie wrd jecw w obozie i na okrtach tych, ktrych imiona wymienilicie. Wielu moe przebrao si, by ukry swoj rang, i nie odwa si zdemaskowa, jeli sam tylko mj skarbnik bdzie o nich pyta. Ale wam zaufaj i was poznaj. Wykupcie ich od handlarzy niewolnikw i onierzy. Pozwalam wam zapaci tysic asprw za kadego. Uwaam ich za tak wanych dla moich planw. Grecy, zachwyceni t ask, poszli chtnie za skarbnikiem ywo rozmawiajc i rozdzielajc ju midzy siebie najbardziej dochodowe urzdy w miecie. A Mehmed patrzy na mnie z umiechem, wiedzc, e znam jego serce. Notarasa kaza odprowadzi do jego paacu i przyjanie yczy jego onie szybkiego wyzdrowienia. Mnie nie powici ju wicej ani jednego spojrzenia, lecz odjecha ze wit z powrotem do obozu, by celebrowa zwycistwo. Towarzyszyem mu a do Blachern. Tam zatrzyma si, by rzuci okiem na sale paacu, ktre Wenecjanie spustoszyli i spldrowali. Wobec swojej wity zacytowa: Sowa krzyczy w kolumnowych salach Efrasiaba, pajk pilnuje bramy cesarskiej. Wrciem teraz do Kerkoporty i pochowaem Ann Notaras w duej wyrwie, ktr kula armatnia zrobia w murze. Lepszego i zaszczytniejszego miejsca nie mogem znale. Pomylaem te, e jej brzowe oczy pewnego dnia wzejd jak ciemne kwiaty i patrze bd na miasto z ruin muru. W tym miecie, pijanym krwi i gwatem, ycie ludzkie byo tasze i znaczyo mniej, ni kiedykolwiek byo to do pomylenia. Gdy tylko sutan si oddali, Turcy zaczli bez wahania zabija si nawzajem w bjkach o up i niewolnice, ktre wzbudziy ich podanie. Nieuczeni derwisze podniecali si do fanatycznych ekscesw i okaleczali noami wielu greckich niewolnikw, wzbraniajcych si uzna Proroka. Przez ten przeraliwy chaos wdrowaem zdrtwiay z aoby, ale nikt mi nie zrobi nic zego. Sam nie kierowaem moimi krokami, zdaem si na przypadek, gdy przeznaczone byo, e mam zobaczy wszystko, co si stao. Jest jednak granica tego, co czowiek moe wytrzyma. Kiedy miarka si wypeni, tpiej miosiernie wszystkie zmysy i oczy patrz, ale nie widz. Teraz ju nic nie ranio mego serca. Wdrowaem dalej. Z szaasu, gdzie ranni Grecy i acinnicy leeli na okrwawionej somie, wywleczono wszystkich chrzecijan i cito im gowy, a trupy zwalono ma kup koo drzwi. Miejsca ich zajli ranni tureccy. Ich jki, ich odr, ich bezradno byy takie same jak u chrzecijan. W wielu jzykach woali rozpaczliwie o wod albo bagali kolegw, by pooyli koniec ich mczarniom. Rannych pielgnowao kilku tureckich felczerw, starzy derwisze i greckie mniszki, zmienione w niewolnice i zmuszone do tego brudnego i cuchncego zajcia, gdy z powodu staroci i wygldu nie nciy zwycizcw. Pewna liczba czauszw utrzymywaa porzdek i przeszkadzaa Turkom w ograbianiu wasnych rannych. Wrd mniszek rozpoznaem Charyklej. Habit miaa porwany, caa bya w sicach, a jej brzydka twarz spuchnita bya od paczu. Klczaa w somie trzymajc za rk licznego anatolijskiego modzieca. Na jego grnej wardze i brodzie czerniy si smuki jedwabistego zarostu, ale twarz mia ju toblad i krwawi obficie z obandaowanej piersi. Charyklejo powiedziaem. Wic yjesz! Co robisz? Rzucia na mnie spojrzenie, jakby byo czym najnaturalniejszym na wiecie, e stoj obok niej, i odpara: Ten niedobry Turek zapa mnie za rk i nie chce puci. Nie rozumiem, co mwi. I dodaa pochlipujc: Jest doprawdy taki mody i adny, e nie mam serca wyrwa doni. Wnet umrze! Swobodn doni otara pot miertelny z czoa chopca i pogaskaa jego dziecinne okrge policzki, tak e twarz jego, wykrzywiona blem, nabraa spokoju. Charykleja wybuchna paczem i wyszlochaa ze wspczuciem:

151

 Biedaczek nie moe nawet wzi udziau w pldrowaniu, cho dobrze sobie na to zasuy tak dzielnie walczc. Ma mnstwo ran i krew nie chce przesta pyn. Mgby moe znale skarby i pienidze i wiele piknych dziewczt, ale nie dosta nic w nagrod prcz mojej starej kocistej rki. Modzieniec otworzy oczy, spojrza poprzez nas i wymamrota co sabo po turecku. Co on mwi? zapytaa Charykleja ywo, powodowana sw wieczn ciekawoci. Mwi, e Bg jest jeden przetumaczyem. Pyta, czy na pewno zasuy sobie na raj. Ma si rozumie, naturalnie powiedziaa Charykleja. Oczywicie, e sobie zasuy!. Turcy musz chyba mie swj raj, tak jak my chrzecijanie mamy nasze niebo. Z pewnoci pjdzie do raju, biedny chopak. Derwisz, ktry przechodzi obok przyciskajc sw cuchnc kozi skr do piersi, schyli si nad umierajcym chopcem i odmwi nad nim strofy Koranu o chodnej wodzie raju, drzewach owocowych i wiecznie nietknitych dziewicach. Chopak umiechn si sabo. Gdy derwisz odszed, powiedzia dwa razy amicym si gosem: Matko, matko. Co on mwi? zapytaa Charykleja. Sdzi, e jeste jego matk odparem. Charykleja znw wybuchna paczem i wykrzykna: Nigdy przecie nie miaam syna, bo aden mczyzna nawet nie spojrza na mnie! Ale jeli on tak myli, nie mog go zawie i nie moe to by aden grzech. Ucaowaa do chopca, przytulia policzek do jego policzka i zacza zadziwiajco agodnym gosem szepta mu do ucha pieszczotliwe sowa, jak gdyby wrd tego spustoszenia i bezmylnej mierci chciaa wyrazi ca czuo, pogrzeban w jej sercu. Chopak, ciskajc jej tward do, zamkn oczy i dysza ciko i bolenie. Wtedy sobie co przypomniaem. Nie rozgldajc si wokoo udaem si przez miasto do klasztoru Pantokratora. Musiaem uzyska pewno. Musiaem zobaczy to na wasne oczy. Pldrujcy Turcy zrobili na klasztornym dziedzicu stos z porbanych ikon i gotowali sobie na ogniu posiek. Przeszedem obok nich do sadzawki, wziem ocie i wnet wyowiem jedn z leniwych szarych jak boto ryb. Gdy podniosem j z wody, zobaczyem, e zrobia si czerwona jak rdza. Rdzawo lniy jej uski w promieniach zachodzcego soca, tak jak to przepowiada mnich Gennadios. Potem przyszed zmierzch. Nastaa noc bestialstwa. Ze spuszczon gow wrciem do mego domu i usiadem do pisania.

30 maja 1453 Przed poudniem przyszed czausz, eby strzec mego domu. Poznaem po tym, e sutan Mehmed nie zapomnia o mnie. Manuel gotowa mu jedzenie. aden z nich nie przeszkadza mi w niczym. Czausz nie zatrzyma mnie te, kiedy wyszedem na miasto. Szed tylko za mn w odlegoci dwudziestu krokw. Na ulicach i placach trupy zaczy puchn. Kruki z Europy i z Azji zebray si w trzepoczce skrzydami stada. Psy wyj na dziedzicach. Cz z nich ju zdziczaa, zlizuj krew i szarpi trupy. W cigu nocy wojsko sutana zmienio swj wygld w dziwny sposb. Tylko czauszw mona jeszcze rozpozna po ich zielonych kaftanach i janczarw po ich biaych filcowych czapkach. Poza tym jest tak, jakby mczyni, ktrzy teraz poruszaj si po ulicach, przebrali si na jakie dziwne i straszliwe wito. Pastuch, ktry jeszcze wczoraj chodzi boso, ma teraz mikkie buciki i jedwabny albo aksamitny paszcz. Dziobaty Murzyn chodzi w cikim i haftowanym zotem paszczu narzuconym na ramiona. Wszyscy obmyli si i oczycili, jak nakazuje islam, ale trupi zaduch unosi si nad caym miastem i wciska si wszdzie.

152

Pldrowanie odbywa si teraz w sposb bardziej zorganizowany. Dom po domu oprniany jest z mebli i statkw domowych. Niezliczone wzki i wozy zaprzone w woy, wyadowane po brzegi, wyjedaj przez bramy miejskie. Na kadym targowisku prowadzi si handel i objucza osy i wielbdy. Najchytrzejsi spord Turkw przeszukuj piwnice w domach znaczniejszych osb, opukuj ciany i rozbijaj je oskardami i motami. Od czasu do czasu gone krzyki wiadcz o tym, e znaleziono nowe skrytki. Ludzi, ktrzy si ukryli, wywleka si za wosy z zamurowanych nisz i pustych cystern na wod. Gowa cesarza Konstantyna ley midzy kopytami cesarskiego konnego pomnika i patrzy zgasymi oczyma na swoje miasto. Sutan Mehmed kaza j tam pooy na cokole kolumny porodku miasta, eby pokaza Grekom, e ich cesarz nie yje i wadza naley do sutana. Mehmed jedzi bez ustanku po miecie i dokonuje ogldzin paacw i kociow. Na przyldku Akropolis orzek: Tutaj bdzie sta mj seraj. Pod kolumn Arkadiosa jest jego plac egzekucyjny. Tu znalazem midzy innymi spuchnite ciao citego weneckiego bailona Minotto. To waciwe dla mnie miejsce pomylaem i usiadem, eby poczeka, a sutan przyjedzie tu, by ustanowi swj grecki rzd. Musiaem czeka a do poudnia. W cigu dnia stranicy przyboczni sutana i czauszowie przyprowadzili blisko pidziesiciu Grekw, wykupionych za sutaskie pienidze w obozie i na okrtach. Dostali wod i zup, i odzie odpowiedni do rangi. Ale nie usuno to ich przygnbienia. Tylko niektrzy odwayli si ze strachem szepta pomidzy sob. Od czasu do czasu przychodzili czauszowie przynoszc nowe gowy dostojnikw i kadli je dugim szeregiem na marmurowej balustradzie placu. Jecy pokazywali na nie i szeptali znane imiona. Wielu polego na murach i zwoki ich odszukano. Inni padli w obronie wasnych domw. W kocu przyby sutan w towarzystwie swoich modych wezyrw i zsiad chwiejnie z konia. Twarz jego nabrzmiaa od nocnego czuwania i wina. Soce kuo go w oczy, tak e musia zasania je rk. Jecy rzucili mu si do stp i przycisnli czoa do ziemi. Przemwi do nich z udan yczliwoci i prosi, eby wstali. Skarbnik odczyta list imion. Sutan sprawdzi starannie kadego i zada, eby jecy zawiadczyli nawzajem o swojej tosamoci. Wikszo z nich naleaa do rodw o wielosetletniej tradycji i imiona ich byy dobrze znane w historii miasta. Tylko niewielu ze spisu brakowao. Mehmed usiad na marmurowym bloku skrzyowawszy nogi, potar obolae czoo i powiedzia: Jestem wprawdzie zmczony i obciony troskami, ale moje poczucie obowizku nie pozwala mi zostawi tych szlachetnych ludzi w niepewnoci. Przyszedem tu, jak obiecaem, by dzi ustanowi grecki rzd na nowych podstawach, tak aby lud grecki i moje inne ludy mogy odtd y ze sob w zgodzie i pokoju. Opowiadano mi, e wszyscy jestecie prawowiernymi ludmi, ktrzy wbrew wasnej woli zmuszeni zostali do chwycenia za bro przeciw mnie. Ale skoro ju stracilicie miasto, gotowi jestecie uzna mnie jako waszego cesarza i odda ca swoj wiedz i dowiadczenie w sprawach pastwowych do mojej dyspozycji, aeby lud grecki bez wahania podporzdkowa si mojemu panowaniu. Czy to prawda? Jecy wykrzyknli ywo, e chc mu suy, jak najlepiej potrafi. Mehmed zmarszczy czoo, rozejrza si dokoa i zapyta z udanym zdziwieniem: Ale gdzie jest lud grecki? onierze i czonkowie wity zaczli rozglda si dokoa i miejc si i nawoujc powtarza pytanie: Gdzie jest lud grecki? Wnet kopniakami i uderzeniami spdzili gar na wp nagich, wystraszonych starcw i kobiet, wskazali na nich i krzyknli: Emirze, ojcze nasz, patrz, oto stoi lud grecki! Mehmed skin dumnie gow i powiedzia: Niech wic wasz wasny lud bdzie waszymi wiadkami. Czy przyrzekacie i przysigacie na Boga i wszystkich waszych witych, e gotowi jestecie ucaowa wasz krzy na znak podporzdkowania si i potwierdzenia waszej przysigi, e chcecie mi suy wiernie a do mierci, bez wzgldu na to, jak wysoko chc was wynie? Jecy wykrzyknli i zrobili znak krzya oraz okazali pen gotowo, by ucaowa krucyfiks. Tylko kilku z nich stao w milczeniu przypatrujc si uwanie sutanowi.

153

 Niech wic tak bdzie powiedzia Mehmed. Sami tego chcielicie. Ugnijcie zatem kolana po kolei i wycignijcie gowy, eby mj kat mg ci was wszystkich. W taki sposb suycie mi najwierniej i najlepiej, a wasze gowy wynios na kolumn obok gw innych waszych mnych rodakw. I nie postpuj nawet niesusznie wobec was, gdy dopiero co poprzysiglicie wiernie spenia moje rozkazy, bez wzgldu na to, jakie by byy. Grecy patrzyli na niego, jakby grom w nich uderzy. Potem zaczli krzycze i potrzsa zacinitymi piciami, a niektrzy poranili si sami o oszczepy stranikw usiujc rzuci si na sutana. A inni powiedzieli: Bracia, umrzyjmy jak mczyni, skoro sami wykopalimy sobie ten grb. Sutan podnis do i zawoa z udan agodnoci: Nic nie przeszkadza wam w utworzeniu greckiego rzdu w chrzecijaskim niebie, gdy jest tam ju bez porwnania wicej Grekw ni w Konstantynopolu. Spieszcie si wic, aby porozumie si zawczasu co do stanowisk i godnoci. Jego sowa byy znakiem dla katw. onierze chwycili jecw za ramiona i zmusili ich do uklknicia. Podczas gdy krew tryskaa z przecitych szyj, gowy toczyy si przed sutana, ktry kaza je ustawi rzdem na balustradzie, tak e powykrzywiane, szczerzce si, zawookie i krwawe twarze otoczyy niebawem cay plac Arkadiosa. Potem sutan zwrci si do skamieniaych ze zgrozy starcw i kobiet i powiedzia swoj aman grek: Na wasne oczy zobaczylicie teraz, e nie przyszedem tu jako zdobywca, lecz jako oswobodziciel, gdy uwalniam grecki lud Konstantynopola od jego tysicletniej niewoli pod cesarzem i szlacht. Za cierpienia, ktrych doznao wasze miasto, sami ponosicie win, gdy nie zrzucilicie w por waszego jarzma i nie przywoalicie mnie. Ale cierpienie wnet przeminie. A potem zapewni kademu, kto przey, dom i mienie, i wykonywanie rzemiosa, a ci, ktrzy std uciekli, lecz powrc, mie bd takie same prawa. Allach jest askawy i miosierny, zobaczycie to, biedni ludzie. Bylicie wyzyskiwani, oszukiwani i ograbiani tak dugo, e nie wiecie jeszcze, co znaczy prawdziwa wolno. Ale ja doprowadz miasto do takiego rozkwitu, o jakim nikt nigdy nie mg marzy. Bdzie ono najwspanialszym klejnotem w moim turbanie i panowa bdzie na Wschodzie i na Zachodzie. Kaza skarbnikowi rozdzieli po dziesi asprw kademu z Grekw, ktrych wezwa na wiadkw, tak aby mogli wykupi si na wolno. Bya to dobra cena, gdy niewolnikw z jakkolwiek wad sprzedawano na targu ju za jedn srebrn monet. Ale starcy i kobiety, ktrzy przeyli ca dob strachu wrd mordu i gwatu, stali tpi i obojtni, nie rozumiejc, co si z nimi dzieje. Rozejrzaem si dokoa po zbryzganym krwi placu, podszedem do sutana i rzekem: Ale gdzie jest megaduks Notaras? Nie widz go tutaj. Jakie bdzie jego miejsce w tym sprawiedliwym planie? Mehmed spojrza na mnie yczliwie, skin gow i odpar: Uzbrj si jeszcze w cierpliwo, Aniele. Kazaem go przyprowadzi, a take i jego synw, ale to troch potrwa. Popatrzy na mnie badawczo i wyjani: Notaras ukry przede mn swoj crk i mwi, e nic o niej nie wie. Dlatego posaem do jego domu mego biaego eunucha i kazaem mu zabra najmodszego syna Notarasa dla mojej rozkoszy. To pikny chopiec i chc, eby jego ojciec sam przyprowadzi go przede mnie, tak ebym mg z nim zrobi, co mi si podoba. Pie powiedziaem. amiesz nakazy Koranu! Mehmed umiechn si byskajc zbami drapienika i wybuchn: Sam jestem swoim wasnym prawem. Nie trzeba mi ju adnego anioa, by szepta mi do ucha, e jestem lepszy od kadego miertelnika. Nawet sam Bg nie moe ze mn wspzawodniczy o wadz na ziemi. Na skinienie mojej doni spadaj gowy. Czy jeszcze przeczysz, e jestem lepszy od zwykego czowieka? Spojrzaem mu w oczy i wiedziaem, e na swj sposb ma suszno, gdy wybra ludzk prawd i mier materii nad rzeczywisto Boga. Rzekem: Skoro otrzsasz z siebie przeszo jako stary przesd i ustanawiasz siebie jako miar wszystkiego, kujesz dla siebie samego straszliwsze kajdany, ni jakikolwiek

154

czowiek nosi przed tob. Wizy czasu i przestrzeni wer si w twoje ciao i zadawi twego ducha. A gdy kiedy umrzesz, nie zostanie po tobie lad. Wykrzykn: Pami o mnie y bdzie tak dugo, dopki bd ludzie na ziemi. Powiedziaem ci wszak, e nie potrzebuj ju adnego anioa, by szepta mi do ucha! Ka wic wreszcie mnie zabi prosiem. Opuciem ci przecie ju w jesieni, kiedy zrozumiaem, czym jeste, czego chcesz i co przyjdzie. Zmiuj si nade mn i daj mi mier, tak aby krew moja moga zmiesza si z krwi moich greckich braci. Ale on umiechn si tylko swym przekornym umiechem drapienika i powtrzy: Uzbrj si jeszcze w cierpliwo, Aniele. Zobaczymy wpierw wsplnie, jak gboko moe poniy si nawet najznamienitszy Grek. Musiaem odej na bok, gdy w teje chwili przyszli eunuchowie z ukaszem Notarasem i jego obu synami. Kiedy Notaras usysza rozkaz sutana, odgad przypuszczalnie, jaki czeka go los. Szed wyprostowany i nie rzuci si ju na kolana przed sutanem. Biay eunuch powiedzia do sutana: Panie, on nie usucha twego rozkazu i nie chce dobrowolnie odda syna do twego haremu. Dlatego przyprowadziem ich wszystkich tutaj, jak nakazae. Mehmed wskaza na gowy otaczajce plac i rzek: Dlaczego nie suchasz mnie, cho ustanowiem grecki rzd i dokadnie stosuj si do rad, ktrych mi udzielie? Notaras rozejrza si wokoo z nieruchom twarz, zrobi powoli znak krzya, spojrza ku niebu i wykrzykn: Panie mj i Boe, uznaj Twoj sprawiedliwo. Jeste doprawdy sprawiedliwym Bogiem! Potem obszed powoli may plac i zatrzymujc si przy kadej z gw mwi: Mj bracie, przebacz mi. Nie wiedziaem, co czyni. Kiedy wrci na swoje miejsce, pooy donie na ramionach synw i rzek do nich: Pokamy teraz, e potrafimy umrze jak mczyni, i podzikujmy Bogu, e moemy umrze jak Grecy i zachowa nasz wiar. Sutan rozoy ramiona i zawoa z urgliwym zdumieniem: Nie musisz przecie umiera! Obiecaem wywyszy ci ponad tych Grekw. Musisz tylko usucha i kaza swemu piknemu synowi, by mi by posuszny we wszystkim, co mu naka. Megaduks Notaras odpar: Nie musisz znia si do szukania pretekstu, by mnie straci. Ukorzyem si ju przed Bogiem. Dlaczego miabym jeszcze upokarza si przed tob. To i tak nie uratowaoby ani mnie, ani moich synw. Ale chc ci prosi o zaspokojenie mojej ludzkiej ciekawoci. Dlaczego musz umrze, wbrew wszelkim rozsdnym politycznym zasadom? Sutan Mehmed pochyli ku niemu mod i rozpalon twarz i szepn: Zdradzie swego cesarza, zdradziby take i mnie. Megaduks Notaras schyli gow i powiedzia raz jeszcze: Zaprawd, jeste sprawiedliwy, Boe. Potem prosi o ask, by mg wpierw zobaczy stracenie swoich synw, gdy chcia by pewny, e nie wyrzekn si greckiej wiary, aby ratowa ycie. Sutan zgodzi si na to. Notaras sam zmusi synw, by uklkli na ziemi, najpierw starszy, a pniej modszy, i przemawia do nich spokojnie, gdy kat cina im gowy. Ani jedna za nie pojawia si w jego ciemnych oczach, cho sutan Mehmed ciekawie pochyli si do przodu i obserwowa jego oblicze. Gdy obaj modziecy ju nie yli, Notaras powiedzia: Panie mj i Boe, apeluj do Twego trybunau. Ty masz prawo mnie sdzi, ale aden czowiek nie ma takiego prawa. Ale potem ukorzy si, schyli gow, zala si zami i modli si tak, jak modl si proci ludzie: Jezusie Chrystusie, Synu Boy, zmiuj si nade mn grzesznym! Modli si jeszcze przez chwil na uboczu, potem wsta i poszed za czauszami do kolumny Arkadiosa, uklk we krwi synw i czeka spokojnie na mier. Sutan kaza umieci jego gow na kolumnie, wyej ni gowy innych Grekw. Potem Mehmed odwrci si, zmczony widokiem krwi i odorem trupw, i odjecha do swego jedwabnego namiotu. Mnie odprawi, cho sdziem, e wszystko jest ju spenione. Ale gdy wracaem do domu, szed za mn zielono odziany czausz w odlegoci dwudziestu krokw. Sutan jednak o mnie nie zapomnia.

155

156

EPILOG Pisze to Manuel, syn Demetriosa. Tego Demetriosa, ktry by nosicielem drzewa u starego cesarza Manuela. A on sam, Manuel, piszcy te sowa, suy u pana Johannesa Angelosa, ktrego acinnicy nazywali Jeanem Ange, a Turcy okrelali imieniem Anioa i lkali si go. Kiedy pan mj napisa to, co mia napisa, pokazaem mu pienidze ukryte przeze mnie w piwnicy i zoty kielich na komunikanty, ktry uratowaem z klasztoru Chora. Powiedziaem: Jest wielu acinnikw, ktrzy wykupili si od wezyrw sutana. Wykup si i ty i ucieknijmy razem z tego miasta mierci. Odpar na to: Nie, nie, mier to najwiksze dobrodziejstwo, jakie moe mi by wywiadczone. Ale ty yj dalej i zdaj si na ask Turkw, bo ty naleysz do tych, co zawsze pozostan przy yciu, gdy s takimi, jacy s, i sami nie mog nic na to poradzi. Mj pan czuwa przez wiele nocy, a w ostatnich dniach ani nie jad, ani nie pi, lecz cakiem poci. Dlatego gow mia ju zamroczon tak, e nie rozumia, na czym polega jego wasne dobro. Trzeciego dnia po zdobyciu miasta sutan Mehmed przysa rano posaca po mego pana i wezwa go do siebie. Poszedem za nim z daleka i nikt mi w tym nie przeszkadza. Take inni Grecy zebrali si pod kolumn Konstantyna, by zobaczy, co si stanie. Przy kolumnie Konstantyna sutan Mehmed wskaza na gow cesarza Konstantyna, z ktrej wypyny oczy i ktra zacza ju cuchn, i zawoa: Mieczem zdobyem Konstantynopol i mieczem zabiem cesarza Konstantyna, by posi jego miasto! Czy jest kto, kto odmawia mi prawa do tego spadku? Mj pan wystpi przed niego i rzek: Ja odmawiam ci prawa do spadku, turecki emirze Mehmedzie. Jestem urodzony w purpurowych butach i zatrzymam je a do mojej mierci. Bdc z cesarskiej krwi jestem jedynym prawym bazyleusem Konstantynopola, cho ty nie chciae o tym wiedzie. Ale sutan Mehmed nie zdziwi si wcale jego sowami, tylko potrzsn gow i odpar: Wiem wszystko, co potrzebuj wiedzie. Ju mj ojciec wiedzia o twoim pochodzeniu, cho sdzie, e ukrye je przed wiatem. To nie jest dla mnie adna nowina, gdy mam oczy i uszy we wszystkich chrzecijaskich krajach, take w Awinionie. Jak sdzisz, dlaczego pozwoliem ci odej w jesieni i nawet podarowaem ci gar klejnotw na poegnanie? Mj pan powiedzia: Wiem, e kolekcjonujesz ludzi, tak jak Arystoteles zbiera dziwy natury. Sam kiedy mwie, e nic ludzkiego nie moe ci zdziwi, bo potrafisz przejrze na wylot wszystkich ludzi. Zatem i ja ciebie nie zdziwiem. Sutan Mehmed odpar: Tak, Aniele, zdziwie mnie. Pozwoliem ci pojecha do Konstantynopola, gdy wojna si zacza, bo miaem nadziej, e podniesiesz bunt i bdziesz wspzawodniczy z cesarzem o wadz. Dlatego dostae rodki, by zasia niezgod midzy obrocami. Ale ty mnie zadziwie. Czy wic mam wierzy, e w tobie spotkaem jedynego czowieka na ziemi, ktry nie dy do wadzy? Mj pan rzek: Dopiero teraz nadesza moja chwila. Wobec twego wojska i ludu greckiego odmawiam ci prawa dziedzictwa i dam od ciebie mego krlestwa. Sutan Mehmed potrzsn gow ze wspczuciem i powiedzia: Nie bd gupcem, padnij przed mn i bagaj mnie jako zwycizc, a daruj ci ycie. Inaczej uznam, e jestem zmczony i wyrzuc ci na mietnik, jak to uczyni Arystoteles, kiedy mia zanie do domu krg z grzbietu wieloryba. Mj pan odpar: To nie ty jeste zwycizc, tylko ja. Jego upr rozdrani sutana Mehmeda. Klasn w donie na znak i zawoa: Niech si stanie, jak chcesz! Dajcie mu jego purpurowe buty, aby umar w nich tak, jak si urodzi. Jego pochodzenia nie bd zaprzecza.

157

I zaraz kaci zapali mego pana i zdjli z niego odzie, tak e tylko koszula go okrywaa. Podtrzymywali go pod ramiona i przecili mu noem yy na obu udach i jego wasna spywajca krew zabarwiaa mu kolana i ydki, i stopy caki em na czerwono. Podczas gdy laa si krew mego pana, opar si on obu rkami o barki swoich katw, zwrci wzrok ku grze i modli si: Niewytumaczony Boe, tskniem do twojej rzeczywistoci przez wszystkie moje dni. Ale w chwili mierci prosz ci. Daj mi jeszcze raz powrci. Daj mi jeszcze raz znowu wizy czasu i przestrzeni, twoje straszliwe i cudowne wizy. Daj mi to, bo wiesz, dlaczego tego pragn. Sutan podnis mu drc brod, trzyma jego gow wyprostowan i powiedzia: Patrz na twoje miasto, bazyleusie Johannesie Angelosie! Mj pan wyszepta dobywajc ostatnich si: Widz pikno mojego miasta. Do tego miejsca wrci jeszcze raz moje ciao astralne. Wrci do ruin tego muru. Jako wdrowiec w kajdanach czasu i przestrzeni zerw kiedy w szczelinie muru ciemny kwiat na pamitk tej, ktr kochaem. A ty, Mehmedzie, nigdy nie wrcisz. W ten sposb skona mj pan, Johannes Angelos, w purpurowych butach. Gdy ycie z niego uleciao, Turcy odcili jego gow i wrzucili ciao do morza w porcie, gdzie inne trupy zatruwaj wod. A kiedy sutan da si obwoa dziedzicem cesarzy, odesa swoje wojsko i okrty z miasta i pozwoli Grekom, ktrzy zostali, obra sobie patriarch. Wybralimy mnicha Gennadiosa, najwitszego z mnichw w miecie, ktrego Turcy oszczdzili z powodu jego wielkiego rozgosu. Sutan przyj go w swojej kwaterze i mianowa patriarch Konstantynopola, tak jak robi to przedtem cesarz, i w dowd aski podarowa mu drogocenny pastora i zoty kielich na komunikanty. W ten sposb sutan speni obietnic i pozwoli Grekom swobodnie praktykowa swoj wiar w miecie i samym si sdzi. Take kilka kociow sutan podarowa nam do odprawiania naboestw, inne za kaza oprni i s teraz meczetami na chwa Boga islamu. Miastu Pera po drugiej stronie portu sutan podarowa jego dawne prawa handlowe w nagrod za neutralno i usugi w czasie oblenia. Ale mury Pery od strony ldowej kaza zburzy, a domy tych, ktrzy uciekli z Pery, s opiecztowane i ich mienie spisane, tak e przypadnie ono sutanowi jeli waciciele nie wrc w cigu trzech miesicy i nie obejm swej wasnoci w posiadanie. Take do Konstantynopola wrcio wielu uciekinierw i sutan przyrzek swoj szczegln ask wszystkim Grekom, ktrzy wrc i potrafi udowodni, e s szlachetnego rodu. Tych kaza potem natychmiast straci. Uaskawi jedynie biednych ludzi i pozwoli, by zaczli pracowa dla dobrobytu krlestwa, kady w swoim zawodzie. Take uczonych geografw, badaczy historii i technikw cesarskich sutan uaskawi i wzi ich na swoj sub. Ale nie uaskawi adnych filozofw.

158