You are on page 1of 67

LHAN ARSEL eriat ve Klelik

NDEKLER
SUNU ................................................................................................................................. 7 SLAM ERATININ KLELK DENEN EY BENMSEMED VE KLEL YOK ETME AMACINI GTT DDALARINA DAYALI YALANLAR ...................................................... 10 SLAM ERATI, KLEL KALDIRMAK DEL, SRDRMEK AMACINA DAYALIDIR .......... 12 KURANA GRE KLELK DOAL BR KURULU ............................................................... 15 ERAT SSTEMNDE KLE (VE CARYE), EFENDSNN MUTLAK TASARRUFU ALTINDA BR MAL, BR EYA NTELNDE ....................................................................................... 17 MUHAMMED, KLEL KALDIRMAK DEL, FAKAT DOAL BR KURULU OLARAK (HEM DE ARAPLARDA UYGULANAN ESK EKLYLE) SRDRMEK STEM, BZZAT KENDS KLE EDNM, KLE SATMI VE BAKALARINA KLELER HEDYE ETMTR ............................ 19 MUHAMMEDN KLELER LEHNE GETRD SYLENEN HKMLER (RNEN AZATLANMAK YA DA BEDEL KARILIINDA KLELKTEN KURTULMAK VS. GB), KLEL YOK ETMEK N DEL FAKAT KLE SAHPLERNE BRTAKIM IKARLAR SALAMAK N GRMTR .................................................................................... 30 SLAM ERATINDA KLE AZATLAMA PAMUK PLNE BALANMITIR; AZATLAMAYI GEREKTREN HALLER ARASINDA, KLE SAHBNN ADAM LDRMES, YALAN YERE ANT MES YA DA GNE TUTULMASI GB HALLER VAR........................................................ 37 MUHAMMEDN GETRD SSTEME GRE, KLESZ BIRAKILMAK, CEZALANDIRILMAK GB BR EY SAYILIR; FAKAT KLE SAHPLER, GNAH LEMEKTEN KAINMAK SURETYLE KLEL SRDREBLRLER .............................................................................................. 42 ERKEN EHVET GALESNE ENGEL OLMAKTANSA KLEL SRDRMEK DAHA Y ..... 44 KLE AZATLAMAKTAN KURTULMANIN DER KOAY YOLLARI: TANRIYA VE EYGAMBERNE DUADA BULUNMAK, VGLER YADIRMAK YA DA YAYA OLARAK HAC GREVN YAPMAK VS. ..................................................................................................... 49 ERAT SSTEM, KLELN YOK OLMASINI KIYAMET ALAMET OLARAK GRR ........ 51 ERAT SSTEM, KLELER, HAYSYET DUYGUSU BAKIMINDAN AAI KERTEDE BR YARATIK OLARAK GRR .................................................................................................. 52 ERAT SSTEM, KELEY NSANDAN SAYMAZ; HUKUK SJES OLARAKDAH GRMEZ (TIPKI HAYVANLARI DA GRMED GB) ........................................................................ 54 KLELERN NEML MEVKLERE GETRLM OLMALARI, NSANLIK HAYSYETNE SAYGI DUYGUSUNDAN YA DA KLEL KALDIRMA ARZUSUNDAN DEL ................................. 56 KLELERN DURUMUNUN YLEMESNDE MUHAMMEDN ROL OYNADII HAKKINDA . 59

SLAM DNYASI HBR ZAMAN KLELE KARI GELMEM, SESN IKARMAMITIR; DNSEL NTELK TAIDII N ........................................................................................... 61

Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Uygulama Ltd. ti.nindir. Birinci Basm: Austos 1997 Kapak: Jean-Lon Grme, The Slave Market (Kle Pazar) Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn Bask: Yaylack Matbaas ISBN: 975-343-183-X KAYNAK YAYINLARI: 228

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM UYGULAMA LTD. T stiklal Caddesi 184/4 80070 Beyolu-stanbul Tel: (0212) 252 21 56-252 21 99 Faks: 249 28 92

LHAN ARSEL eriat ve Klelik

SUNU
Her konuda olduu gibi klelik konusunda da eriat, kapkaranlk bir zihniyetin ifadesi olarak karmzdadr. u bakmdan ki, insan varlnn kutsall ve haysiyeti ile badamaz kurulular ve bu arada klelii, hibir itiraz ve direnie olanak brakmadan, yzyllar boyunca srdregelmitir: Hem de gkten indii sylenen emirlere ve bu emirlerden kma geleneklere dayal olarak. Gerekten de eriat hkmleri, kaynaklaryla belirteceimiz gibi, kleliin doal bir kurulu olup kle ile hr arasnda hukuki eitsizlikler bulunduunu, savalarda alnan esirlerin kle (ya da cariye) olarak paylalmasnn Tanr emri olduunu ortaya vurmaktadr. O kadar ki, Kuranda Tanrnn byk cmertlikle Muhammede ganimet olarak kleler, cariyeler helal ettii dahi yazldr. Ayet yle: Ey Muhammed! Allahn sana ganimet olarak verdii ve elinin altnda bulunan cariyeleri sana helal kldk (K. 33 Ahzab Suresi, ayet 50) Yine eriat verilerine gre Muhammed, yaam boyunca ve eitli yollardan (ve genellikle savalar yolu ile) kleler edinmek, kleleri kendi hizmetinde tutmak (rnein tarlalarnda altrmak, cariyeleri de odalk olarak kullanmak), ona buna satmak, hediye etmek, Mslmanlara kle edinmeleri iin olanak salamak, kleleri azadlamaktansa bakalarna hibe etmenin daha hayrl bir i olduunu anlatmak ve bylece kendinden rnekler yaratmak suretiyle, klelii, Tanrsal ve dinsel bir kurulu olarak geerli klmtr. Hem de ylesine ki, kleleri efendilerine sadkane ve yararl bir ekilde hizmet ettirebilmek iin: Cennete ilk girecek olanlar efendilerine sadakatle hizmet eden klelerdir. Demi; lmeden nceki Veda hacc vesilesiyle yapt konumada: Efendisinden bakasna intisaba kalkanlarn Allahn gazabna, meleklerin lanetine ve btn Mslmanlarn ilencine uramalarn dilemitir. Muhtemelen bundan dolaydr ki, kle azadlama iini, her ne kadar baz kurallara balam ise de, bir bakma efendisinin keyfine terk etmi, kle azadlayan kimsenin, azadlad kle zerinde velayet hakkn ya da Karabet-i hkmiyyesini srdrtm, Tanrya ve kendisine dua eden mminlerin kle azadlama zorunluluundan uzak kalmalar kolayln yerletirmi ve kleliin yok olmasn Kyamet alameti eklinde belirtmitir.

Bu nedenledir ki tm slam lkelerinde klelik, yirminci yzyla gelinceye kadar doal ve resmi bir kurulu olarak i grmtr; panayrlarda ve esir pazarlarnda insanlar, tpk hayvanlar gibi parayla alnp satlabilmilerdir. 20. yzyln balarnda klelik, Mslman lkelerde resmen kaldrlmaya balanm olmakla beraber, ne uygulanmas gerekten yok edilebilmi ve ne de zihniyet olarak terk edilebilmitir. O kadar ki slam dnyasnn en byk bilim yuvas saylan el-Ezher niversitesi, kleliin Kurandan kaynaklanan bir kurulu olduunu ve sava esirlerinin kle olarak kullanlmalarnn doal olduunu savunmaktan geri kalmamtr (Bkz. Macalla, Temmuz 1962). Yine bunun gibi 1962 ylnda Kral Faysal, Bat lkelerinin zorlamasyla klelii kaldrr grnrken, din adamlar, bu kuruluun temellerinin Kuranda yattn syleyerek, direnme yolunu semilerdir. Din sorunlar alannda allamelii kimseye brakmak istemeyen bizim kendi mollalarmz ise, yirmi birinci yzyla girmek zere bulunduumuz u dnemlerde bile hl, slamda kleliin (cariyeliin) Harp esirleri kurumunu inhisar ettirildiini ve bu nedenle gncelliini yitirmi bir konu olmadn belirterek slamda cariye harp esiridir. Harbler ise dnyamzn gndemindedir. Diye ahkm yrtrler. Onlarn bu parlak grlerinden anlalan o ki, slamda klelik zihniyeti, daha nice ylar boyunca, sonu gelmez bir iltifata mazhar olacak demektir. Nitekim Atatrkn byk bir idealizmle ykmak istedii bu zihniyet, farkl adlar altnda bugn hl hkmn srdrmektedir: ou evlerde altrlan beslemeler (ki yoksul ailelerden allnm kck kzlar olup kleden farksz ekilde i grrler) bunun canl kantlarndan biridir. * 1400 yllk uygulamann ortaya vurduu gerek bu olduu halde, eriatlar, bu gerei grmezlikten gelerek ve eriat verileriyle olmadk cambazlklara girierek, slamn klelie kar olduunu, klelii daha ilk anlardan itibaren ortadan kaldrma amacna ynelik bulunduunu, fakat toplumda dzensizlik olmasn diye bu ii zamana braktn sylemekten geri kalmazlar. Sylerken de kendilerine dayanarak edindikleri yalanlarn, hem bir yandan Tanr fikrini zedelediini ve hem de insanlarmzn kafalarn tlediini dnmezler. Dnseler ile unu bilirler ki, karlarnda, eriatn ieriinden habersiz, aklc gten nasipsiz ve her eye kr krne inanmaya hazr ynlar vardr.

Bizlere den gre, hi ylmadan, bu ynlar, eriatnn yalanlarna kanmayacak kerteye ulatrp, onlarn penesinden kurtarmaktr. Bu da ancak eriatn iyzn eletirip sergilemekle mmkndr. Temmuz 1997

I SLAM ERATININ KLELK DENEN EY BENMSEMED VE KLEL YOK ETME AMACINI GTT DDALARINA DAYALI YALANLAR
eriatlara gre slam dini gya klelie kardr ve gya Kuran insan denilen varln zgr (hr) olarak doduunu ve zgr ekilde yaamas gerektiini kabul eder; insanlarn tek bir asldan geldiklerini, rengi, dili ve sosyal durumu ne olursa olsun her insanine eit yarabildiini ngrr. Yine eriatlara gre dier dinler ve eski medeniyetler klelii yok etmeyi dnmedikleri halde Muhammed, klelerin durumunu iyiletirmi ve klelii kkten yok etmeyi ama edinmitir. Her ne kadar klelii kaldramam ise de eitlik getirmitir: kleleri efendilerinin seviyesine ykseltmek istemitir. Yine eriatlara gre ilk olarak insanlar aras eitlii ngren ve kleci zihniyete kars gelen Kurandr ve gya bu olay, insanlk tarihi bakmndan yep yeni bir gelime salamtr.1 Eer bu byle ise, neden dolay Muhammed klelii yasaklamamtr, kknden yok etmemitir? eklindeki bir soruyu da eriatlar yle yantlarlar: Bir kere, derler; klelik slam ncesi dnemlerden beri sregelen bir kurulutur. Muhammed bu kurulusu, yaamn bir gerei olarak buldu. Eer klelii yasaklam olsayd i kargaalklara ve ayaklanmalara sebep olmu olurdu. Daha baka bir deyimle Araplar arasnda geerli bulunan klelik sistemini bir hamlede kaldrp atmak Tanrya ve Muhammed'e sakncal grnd.2 te yandan derler; savalarda alnan esirlerin durumu itibariyle klelik sisteminin kaldrlmas mmkn deildi. nk Muhammed, her ne kadar sava denen eye kars idiyse de, savalar nleyemezdi. Savalar olacak ve esirler alnacakt. ste bu nedenledir ki Muhammed klelii kknden yok etmedi fakat bu kurulusu insanlk haysiyetini zedeler nitelikten kard, ve daha sonraki dnemler itibariyle yok olucu esaslara balad.3

Bu tr iddialar iin bkz. Glpnarl, slam Tarihi, Milliyet gazetesi, 14 Aralk 1968. Ayrca bkz. Sahih-i Buhari Muhtasar, c. VI, s. 536; Hadis No: 11120-1121, c. VII, s. 462 vd.; c. XII, s. 260. 2 Bu tr iddialar iin bkz. Sahih-i...., c. VII, s. 466. 3 Bu dorultudaki iddialar iin bkz. Demircan (Ali Rza), slama Gre Cinsel Hayat, stanbul, 1986, c. II, s. 250.
1

Bu iddialara sarlan eriatlara (zellikle Arap yazarlara) gre, Muhammed'in, klelii kaldrmak ve klelerin durumunu dzeltmek maksadyla getirdii kurallar, daha sonraki dnemlerde uygulanmamtr ve uygulanmamasnn sorumlular da genellikle Trklerdir. nk Trkler slam anlayabilecek yeterlikte olmamlardr. Bu itibarla kleliin srdrlmesine sebep olan Trkleri slamn temsilcisi olarak grmemek gerekir.4 Yine eriat yazarlara gre bugn artk Klelik ve efendilik tarihe karmtr ki slam dininin gaye-i mesaisi de (amac da) bu(dur).5

Bu tr iddialar iin bkz. Ameer, Ali Syed, The Spirit of Islam, London, 1935, s. 265-267. Bu konu ile ilgili dier bilgiler iin bkz. . Arsel, Arap Milliyetilii ve Trkler, nklap Kitapevi, stanbul, 1987. 5 Diyanet leri Bakanlnn bu konudaki iddialar iin bkz. Sahih -i..., c. VIII, s. 460; c. XII, s. 260.
4

II SLAM ERATI, KLEL KALDIRMAK DEL, SRDRMEK AMACINA DAYALIDIR


Hemen belirtelim ki bu yukardaki iddialar, batan aa yalandan ibarettir. nk ne Kuran "zgr" insan tipi yaratmak istemitir, ne Muhammed klelii yok etmeyi kendisine ama edinmitir ve ne de klelik kurulusu Trkler yznden srp gitmitir. Aksine kleliin Tanrsal (ve dolayyla doal) bir kurulu olarak i grmesine ve 1400 yl boyunca hi kalkmamacasna srp gitmesine sebep olan, dorudan doruya slam eriat olmutur. Bu dzenin kurucusu olan Muhammed, biraz ilerde rnekleriyle greceimiz gibi, mr boyunca kleler edinmi, savalarda ele geirilen esirlerin paylalmas srasnda kendi payna den klelere sahip olmu, kendi hizmetinde ve arazilerinde kleler altrm, kle satn alm, kle satm, ona buna kleler hediye etmitir. Sylendiine gre sahip bulunduu klelerin says 60 il 80 arasnda olmutur. ld zaman, mallar, hurmalklar ve araziler yannda, hizmetinde tuttuu kleleri de ailesi efradna miras brakmtr. Bu itibarla sorulmak gereken soru sudur: kleliin kaldrlmasn kendisine ama edinen bir din hi klelii doal bir kurulu olarak yerletirir mi? Ya da kendisini byle bir dinin peygamberi olarak tantan bir kimse hi kle edinerek, ya da kullanarak bakalarna kt rnek olma yolunu tutar m? Gerek u ki, slam eriat, klelii kt gzle grmek ve kaldrmak yle dursun fakat doal bir kurulu bilmi ve genel olarak insan varln "zgr" deil "kul" olarak grm ve kullarn da kendilerine ait kullar bulunduunu kabul ederek kleliin hi kalkmamacasna srp gelmesine vesile olmutur. Gerekten de Kurana gre insanlar "hr" ve "kle" olmak zere yasam srerler. "Kle" insan, bakasnn mlk saylan, onun hizmetinde olan, onun tarafndan ynetilen, alnp satlabilen insan demektir (dii kleye "cariye" denir). Kle olmayan, ya da klelere efendilik yapanlar ise hr saylrlar. Ancak ne var ki Kurann "hr" olarak tanmlad insanlar dahi aslnda gerek anlamda hr (zgr) olmaktan uzaktrlar: gkten indii sylenen buyruklarn uygulaycsdrlar; yani zgr iradeye sahip olarak is grme olaslndan yoksundurlar. nk Kurana gre Tanr insanlar (ve cinleri) esas itibariyle kul diye yaratmtr. "Kul" szc Kur'an'da "abd" olarak geer ki esas itibariyle "kle" anlamndadr. Her insan Tanrnn klesi olmak zere yaratlmtr, u bakmdan ki Tanrnn buyruklarna gre "gdlp ynetilir". Zariyat Suresinde yle yazl: "Cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etmeleri iin yaratmmdr ." (K. Zariyat 56)

"Bana kulluk etmeleri iin yaratmmdr" szlerini: "Buyruklarm yerine getirmeleri iin yaratmmdr" eklinde anlamak gerekir. Nitekim Bakara Suresinde u var: "Ey insanlar! Sizi ve sizden ncekileri yaratan Rabbinize kulluk edin! Ki 'Ona kars gelmekten korunmu olabilesiniz." (K. Bakara 21) Saysz denecek kadar ok bu buyruklar arasnda Tanrya tapmak ve ibadet etmek, gibi olanlar yannda kiinin ve toplumun (devletin) tm yaantlarn, en ince noktasna varncaya kadar dzenleyen hkmler vardr. Fakat Tanrnn bu kullar arasnda, kullara kulluk (klelik) edecek olanlar da vardr; nk Tanr, o sinirsiz keyfilii ierisinde, istemitir ki insanlardan bir ksm, dier bir ksmna klelik etsin. Nitekim Kuranda, kleliin doal bir kurulu olduunu ortaya vuran hkmler vardr ki (rnein Nahl 75) birazdan zetleyeceiz. Fakat imdilik eriatnn klelik konusundaki dier iddialarndaki isabetsizliklere deinelim. Bu iddialardan biri yle: Klelik Araplar arasnda yerleik bir kurulu idi. Eer Tanr klelii bir anda kaldrm olsayd, halk ayaklanr, kargaalk olurdu. Sylemeye gerek yoktur ki byle bir iddia, Tanry acz ierisinde, gsz bir Yaratan imi gibi gsterip Tanr fikrini zedelemekten baka bir ise yaramaz. Zira iktidarna sinir bulunmayan ve her eyi diledii gibi yaratp diledii sekle sokabilen bir Tanrnn, klelik gibi kt bir kurulusu, srf halk ayaklanr endiesi ile yasaklamadn sylemek, O'nun iktidarn ve yceliini inkr demek olur te yandan toplum dzenini salamak zere en sert ve amansz cezalar ngrmekten geri kalmayan (rnein arap iimini yasaklatan, ya da hrszn bileklerinin kesilmesini emreden) bir Tanry: Klelii yasaklarsam toplumda kargaalk kar" mazeretine snm gibi gstermek, Tanr fikrini kltmekten baka bir ey deildir. Yine ayn ekilde: Tanr klelii sava esirleri sistemiyle snrlamak istedi, bu nedenle tm olarak yasaklamad. Amac devrim (niteliini) tayan dsturlar koyarak kkten kaldrmakt eklindeki iddiann da tutar bir yn yoktur, nk Kuranda klelik, ne sava esirlerine mnhasr bir kurulu olarak ele alnmtr ve ne de ortadan kaldrlmak amacna dayatlmtr. Kurana gre Tanr, insanlardan bir ksmn "efendi" ve bir ksmn da "kle" eklinde tutmu olmakla vnr (K. Nahl Sresi, ayet 75) eriatnn: slam klelii, insanlk haysiyetini inetici bir kurulu olmaktan kard eklindeki iddiasna gelince, bu da yalandan ibarettir, zira slami emirlere gre kleler, kle olmayanlara oranla pek ok hususlarda aa klnmlardr. rnein klelerin (ve cariyelerin) ibadet haklar ve hukuk sorumluluklar az olduktan gayri efendilerinin onlara kars cezai sorumluluklar da pek sinirlidir. Cinayet isleyen birisine kars ksas uyguland halde, cariyesini ldren kiiye uygulanmaz ve bu kii ksas

olarak ldrlemez; zira Kurana gre ksas: Hr ile hr, kle ile kle ve kadn ile kadn'dr." (K. Bakara 178; Maide 45). Kle (ya da cariye) ldren kimseye "ta'zir" (azarlama) cezas uygulanr. Yine bunun gibi hr kadnlara zina isnat eden kimse, bu isnadn drt tank ile ispatlayamazsa kam daya cezasna arptrld halde, cariyeye zina isnat eden kimse, ispat edemedii takdirde byle bir cezaya uramaz, sadece azarlanr, ve ahiret cezasn bekler. te yandan cariyesine hksiz yere zina isnat eden kimse, bu yeryznde ceza grmez; sadece kyamet gnnde dvlr. 6 Bundan baka cariyeler haccetmekle zorunlu deillerdir; yabanc erkekler nnde rtnmekle, cilbab giyinmekle de ykml deillerdir. Sosyal durumlar bakmndan da aa klnmlardr. rnein hr bir kadnla evli olan erkek cariye edinebilir fakat onunla evlenemez. Cariyeye gelince o da sahibinin izni olmadan evlenemez. Yine bunun gibi, bir ka kadnla evli bulunan bir erkek, kadnlarn nbet srasna gre dolamakla grevlidir. Ancak gecelemede Hr kadna kuma olan cariyenin hakk, hr katinin yarsdr. 7 te yandan kleler, tpk ergenlik ana girmemi kimseler gibi, efendilerinin yanna girebilmek iin kez izin isteme durumundadrlar. Kuranda yle yazl: Ey mminler! Ellerinizin altnda bulunan (kle ve cariyeleriniz), ve iinizde henz ergenlik ana girmemi olanlar, sabah namazndan nce, leyin soyunduunuz vakit ve yats namazndan sonra (yannza gireceklerinde) sizden defa izin istesinler. Bunlar, mahrem (kapanmam) halde bulunabileceiniz vakittir... (K 24 Nur 58). Sylendiine gre bu ayet u vesileyle inmitir: Bir le vakti Muhammed, baz hususlarda mer b. Hattb ile grmek ister. Mdlic adndaki bir sahabe ile haber gndererek meri huzuruna artr. O srada mer le uykusuna yatmtr; muhtemelen st de aktr; yani oras buras grnmektedir. Mdlic odaya girince uykuda bulunan meri uyandrr. Fakat mer bundan holanmaz ve kendi kendine: Keke byle zamanlarda izinsiz girmek yasaklansa! diye mrldanr; ya da gnlnden byle bir ey geirir. Uykudan uyandrlmann verdii honutsuzlukla kalkar Muhammedin yanna varr. Fakat bir de grr ki az nce gnlnden geirdii temenniye uygun olmak zere Tanr, Muhammed'e yukardaki ayeti gndermitir. Anlalan o ki Tanr, merin uykudan uyandrlmas olay vesilesiyle klelerin izinsiz olarak efendilerinin yanna girmelerini sakncal bulmu, ve merin temennisi dorultusunda i grmtr. 8
Ebu Hreyre'nin rivayetine gre Muhammed yle der: Her kim klesine ve cariyesine zina isnat eder, memlki de o isnattan uzak bulunursa, o kimse kyamet gnnde dvlr; Meer ki memlk, efendisinin dedii gibi ola. Bkz. Sahih-i, Hadis No. 2092, c. XII, s. 260 7 Demircan, age, c. II, s. 257 8 Diyanet Vakf evirisinde Nur suresinin 58. ayetinin yorumuna baknz.
6

III KURANA GRE KLELK DOAL BR KURULU


Muhammed'in sylemesine gre Tanr, klelii doal bir kurulu olarak benimsemi ve Kuran hkmleriyle o ekilde dzenlemitir. Gerekten de Nahl ve Rum surelerinde, "rzk bol ve hr" kiilerle, bu kiilerin satn alp sahip bulunduklar klelerden sz edilmekte, bunlarn birbirlerine eit bulunmadklar belirtilmektedir. Nahl Suresinde yle yazl: Allah, hibir eye gc yetmeyen, bakasnn mal olmu bir kle ile, katmzdan kendisine verdiimiz gzel rzktan gizli ve ak olarak harcayan (hr) bir kimseyi rnek verir. Bunlar hi eit olurlar mi?... (K. 16 Nahl 75) Ayn Sure'de bir de u var: Allah kiminize kiminizden daha bol rzk verdi. Bol rzk verilenler, sa ellerinin satn alp sahip olduklar klelerine rzklarn verirlerken kendilerini rzk alannda onlara eit saymazlar... (K. 16 Nahl 71). Her ne kadar baz gayretkeler bu ayetlerde sz geen "kle" deyimi ile "put"larn ya da "kfirlerin" kastedildiini ne srerlerse de yalandr. nk burada, esas itibariyle anlatlmak istenen ey "kle" ile "kle olmayan" (yani "hr" saylan) kimselerdir. Nitekim bunun byle olduunu Rum Suresindeki u ayet biraz daha vurgulamakta: Tanr size kendinizden bir misal vermektedir. Size verdiimiz rzklarda, (sa elinizle satn alp sahip olduunuz) klelerinizin de eit surette hak sahibi olmalarna raz olur ve birbirinizi saydnz gibi bu ortaklarnz sayar msnz ki, bizzat yaptmz ilerde bize ortaklar koulmasna raz olasnz?... (K. 30 Rum 28) 9 [Bu ayetin bir baka evirisi yle: Tanr, kendinizden size bir rnek vermekte: Size verdiimiz rzklarda , sa elinizle satn alp sahip olduunuz klelerinizden kendinize eit olarak ortak yaptklarnz ve kendiniz gibi sayp nem verdikleriniz var midir (ki mlknde olan putlar, tanrlkta Tanrya ortak yaplmas doru olabilsin) ?... (K. 30 Rum 28)] Yani gya Tanr, putlarn kendisine ortak klnmasn istemedii iin kullarna yle demekte: "Nasl ki siz, sa elinizle satn aldnz klelerinizi kendinize denk grmek istemez iseniz, ve nasl ki size vermi olduumuz rzklarda, klelerinizin de eit surette hak sahibi olmalarna raz olmaz iseniz, putlar da Tanrya ortak komanz doru olmaz. 10
Diyanet Vakf evirisinden. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Turan Dursun, Kuran Ansiklopedisi, Kaynak Yaynlar, stanbul 1994, c. VII, s. 202 vd.
9 10

Daha baka bir deyimle Tanr, klelii doal bir ey imi gibi kabul etmekte ve srf kendisine ortak koulmasn diye, kle sahibi ile kle arasndaki ilikilerde eitsizlie yer vermekte. Grlyor ki Muhammed'in tanmlad Tanr, "gzel bir ekilde rzklandrd" kullar ile bu kullarn sahip bulunduklar kleler arasnda eitlik olamayacan bildirmekte, ve bununla deta vnmektedir. te yandan Tanr, yine Muhammed'in sylemesine gre, kle ile efendisi arasnda eitlik salamann aleyhindedir; salamak isteyenlerin de karssndadr. nk kleyi efendisi ile eit klmann, Tanrya sirk komak (putlar Tanrya ortak yapmak) gibi bir ey olabileceini anlatmaktadr. Rum Suresindeki ayeti tekrar okuyalm: Tanr size kendinizden bir misal vermektedir. Size verdiimiz rzklarda, (sa elinizle satn alp sahip olduunuz) klelerinizin de eit surette hak sahibi olmalarna raz olur ve birbirinizi saydnz gibi bu ortaklarnz sayar msnz ki, bizzat yaptmz islerde bize ortaklar koulmasna raz olasnz?... (K. 30 Rum 28) Bu ayetin anlatmak istedii ey u: Nasl ki Tanr, Yce niteliklere sahip olarak stn ise ve nasl ki O'na ortak komak gnah saylr ise, kle sahiplerinin de, birbirlerini saydklar ekilde, klelerini saymalar ve onlar kendilerine ortak yapmalar uygunsuzdur. Daha baka bir deyimle Efendinin klesini kendisine e deerde tutup ortak klmaa matuf her davran, Tanrya sirk komak gibi gnah bir eydir. te yandan Tanr, yine Muhammed'in sylemesine gre, klelik kurulusunu getirmek yannda, kullarna kleler vermekle vnr. Basta Muhammed olmak zere sevgili kullarna ganimet olarak kleler ve cariyeler verir. Bunun byle olduu Kuranda yle belirtiliyor: Ey Muhammed!... Allah'n sana ganimet olarak verdii ve elinin altnda bulunan cariyeleri... sana hell kldk... (K. 33 Ahzab 50)

IV ERAT SSTEMNDE KLE (VE CARYE), EFENDSNN MUTLAK TASARRUFU ALTINDA BR MAL, BR EYA NTELNDE
Kurann eitli ayetlerinde kle'den (ya da cariye'den) sz edilirken ou kez "mal", "eya", "alnp satlabilen ey" anlamlarna gelen deyimler kullanlmtr; kle sahibi kimseler ise "mal/eya sahibi kimseler" olarak gsterilmilerdir. rnein Rum Suresinde "Milku'l-yemin" yani sa elin satn ald, sahip olduu kleler" diye yazldr (Bkz. . Rum 28; Ayrca bkz. Nur 31, 33, 58; Ahzab 55; Nahl 71). Nahl Suresinde "memlk" yani "Birinin mal olan kle" deyimi yer alr (K. Nahl 75). Nis Suresinde "Rakabe" yani "sahibi bulunduu kle" diye yazldr (Nisa 92; Ayrca bkz. Maide 89; Mcadele 3; Beled 13). Bakara Suresinde "Rikb" yani "sahip bulunduu kleler" diye geer. Bundan anlalan u: kle (cariye), yle bir yaratktr ki efendisinin mutlak tasarrufu altndadr. Efendisi onu dilerse mr boyunca kle olarak hizmetinde kullanr, dilerse bir mal gibi satar, ya da dilerse mr boyunca kendisine hizmette bulunmak zere azat eder. te yandan Muhammed, iman sahibi erkeklere, kle kadnlar "cariye" (odalk) olarak ehvet arac eklinde kullanma olasln salamtr. Araplarn kadna ne kadar dkn olduklarn bildii iin, u veya bu nedenle kadnsz kalmasnlar diye bu yolu dnmtr. Gazali bu konuda yle der: "Arap kavminde ehvet galip olduu iin, slih olanlar da daha ok evlenme ihtiyac duyarlar... Kalbin huzurunu salamak ve zinay nlemek iin cariye ile evlenmek mubah olmutur..." 11 Bundan dolaydr ki Muhammed Kurana bu olasl salayacak hkmler koymutur. rnein Nis suresinde, "imanl hr" kadnlarla evlenmeye gc yetmeyen Mslman erkeklerin, kendi elleri altnda bulundurduklar cariyeleri alabilecekleri yazldr: "inizden, hr mmin kadnlarla evlenmeye g yetiremeyen kimse, ellerinizin altnda bulunan imanl gen kzlarnz (saylan) cariyelerinizden alsn..." (K. Nis 25). Yine bunun gibi, birden fazla kadnla ayn zamanda evlenemeyecek durumda olan erkeklere, bir kadn ve ayrca diledikleri sayda cariye alabilme olanan salamtr. Kurann Nis suresinde yle yazl:

11

Gazali, hyu Ulumid-Din, Bedir Yaynevi, stanbul, 1975, c. II, s. 79.

...beendiiniz (veya size hell olan) kadnlardan ikier, er, drder aln. Hakszlk yapmaktan korkarsanz bir tane aln; yahut da sahip olduunuz cariyeler ile yetinin... (K. Nis 3). ehvet ihtiyacn gidermek zere cariye alma olasln Muhammed, sadece baka erkekler bakmndan deil fakat kendi ihtiyac bakmndan da ngrm ve Kurana bu dorultuda ayetler koymutur. rnein on bir kadnla ayn zamanda evli bulunduu srada artk bakaca kadn almamas iin (velev ki gzellii houna gitmi olsun) Tanrdan vahiy indiini sylerken cariyelerin bu snrlama dnda brakldn eklemitir. Ayet yle: (Ey Muhammed!). Sa elinin satn ald cariyeler hari, bundan byle (imdiye kadar aldn kadnlardan) baka hibir kadn, gzellikleri houna gitse bile, sana hell olmaz. Karlarn baka karlarla deitirmen de (yle).... (K. 33 Ahzb 52) Bundan baka bir de erkeklere evli kadnlarla evlenme yasan koyarken evli cariyelerle evlenme olasln tanmtr: nk cariye her hususta kullanlabilecek bir maldr. Nis suresindeki ayet yle: Sahip olduunuz cariyeler mstesna, evli kadnlar da size haram klnmtr..." (K. Nis 24). Her ne kadar bu ayette sz edilen cariyelerin sava esiri olarak ele geirilmi kadnlar olduu ve bu kadnlarn evliliklerinin kendiliinden, tutsaklk nedeniyle, kendiliinden bozulmu saylaca belirtilirse de, sylemeye gerek yoktur ki insan haklarna ve ahlakilie terslik bakmndan cariyenin sava esiri olup olmamasnn fark yaratmamas gerekir. Tutsak alnan bir katini, srf kocas dman kesimindedir diye, bir baka erkein koynuna sokmann ne adletle ve ne de insafla ilgisi vardr. Yine her ne kadar cariyelerin fuha zorlanmasn nlemek iin Muhammedin: cariyelerinizi fuha zorlamayn (Bkz. K. Nis 33) eklinde hkmler yerletirdii kabul edilirse de, bu hkmlerin uygulama gcnden yoksun bulunduu anlalmaktadr. rnein cariyesini fuha zorlayan ve bundan kazan salayan kimseye belirli bir ceza getirmemitir. Getirmek yle dursun fakat efendisinin istei zerine cariyenin byle bir ise gnll olarak katlanmas halinde bu davrann balanabilir saylacan bildirmitir. Nis suresine koyduu ayet syle: Dnya hayatinin geici menfaatini elde etmek iin, iffetli olmak isteyen cariyelerinizi fuha zorlamayn. Kim onlar buna zorlarsa, bilsin ki Allah hi phesiz onu deil, zorlanan kadnlar balar... (K. Nis 33) Grlyor ki cariye sahibi kimse "iffetli kalmak isteyen" cariyesini fuha zorlayacak olursa, belli her hangi bir dnyev cezaya arptrlmayacaktr. Sadece gelecek dnyada Tanr onu balamayacaktr. Fakat eer cariye "iffetli" kalmak istemez ise, onu fuha srkleyen efendisi iin, balanmamak dahi sz konusu olmayacaktr.

V MUHAMMED, KLEL KALDIRMAK DEL, FAKAT DOAL BR KURULU OLARAK (HEM DE ARAPLARDA UYGULANAN ESK EKLYLE) SRDRMEK STEM, BZZAT KENDS KLE EDNM, KLE SATMI VE BAKALARINA KLELER HEDYE ETMTR
Muhammed'in klelii ortadan kaldrmak istedii, kleleri koruyucu hkmler getirdii, rnein klelere kt muameleyi nledii ya da kle azat etmeyi tevik ettii sylenirse de yalandr. nk bir kere, yukarda belirttiimiz gibi, klelii doal bir kurulu olma niteliinde karmay ve ortadan kaldrmay hibir zaman dnmemi, aklndan bile geirmemitir. Eer geirmi olsayd, tpk kendisinden yzlerce yl nce Budha'nn yapt gibi klelii kkten yok eder, klelie cevaz veren zihniyeti yerer, kle alm satmn yasak ederdi. Bilindii gibi Budha, klelii aka ilk kez yeren ve kle ticaretini yasak eden bir din adam idi. Irklar arasnda fark gzetmez, kendisine hangi rktan olduu soruldukta cevap bile vermez, klelii insan varlnn kutsall ile badatrmazd. Oysa ki Muhammed, kendisini ve mensup bulunduu Arap rkn, brahim ve smail soyundan gelme bilmi ve brahim soyunu da insanln en stn kua olarak belirtmitir.12 Klelii kaldrmak yle dursun fakat kleliin srdrlmesini ve kle ticaretinin gelimesini salamtr. Nitekim yasam boyunca bizzat kendisi kleler edinmi, kle satn alm ve elindeki kleleri ona buna satm ya da hediye etmi, bakalarna da bu ekilde hareket etme olasln salamtr. Azad ettii kleleri bile kendi ilerinde ve emrinde altrd olmutur. Biraz ilerde greceimiz gibi, her ne kadar klelerinden bazlarn azatlad grlmekle beraber bu ii ou zaman belli bir gereksinim nedeniyle yapm, ve bakalarn da, kle azatlama iinde aceleci olmamaya tevik etmitir. rnein bir defasnda, kendi elerinden Sevde b. Zama'a'nn, acma duygularna kaplarak kle azatlamasn fkeyle karlam ve sonra Kurana: nsan hayr istedii kadar erri de ister. nsan pek acelecidir(K. 17 sra 11) eklinde ayet koymutur, ki ilerdeki sayfalarda ele alacaz.

ou Mslman yazar gibi baz yabanc yazarlar da Muhammed'in, tpk Budha gibi, rk ve nesep ayrm yapmadn sanrlar. Bkz. Dinah Shelton, Human Rights Within Church, s. 517.
12

te yandan kle snfn genellikle aa grm, sadece kfirlere, zellikle mriklere (putperestlere) oranla bir derece stn bulmutur. Kurana koyduu u ayet bunun kantdr: nanan bir cariye, hounuza gitmi olan (fakat) puta tapan bir kadndan daha iyidir. (K. Bakara 221). Yani cariyenin deeri, puta tapana oranla birazck daha iyidir Biraz ilerde greceiz ki Muhammed klelii Araplara zg eski ve kt ekliyle benimsemitir. Fakat daha nce klelii doal bir kurulu olarak srdrmesinin nedenlerine gz atalm. A) Klelii Kknden Yok Etmeyip Srdrmesinin Nedenleri Neden dolay Muhammed klelii doal bir kurulu olarak benimsemi ve srdrmtr? eklindeki bir sorunun yant zetle udur: Bir kere tavizci (dn verici) bir siyaset adam olduu iin bu yola gitmitir. kincisi, sapl bulunduu geleneksel inanlar nedeniyle klelii kaldrmamtr. ncs ise kleliin, kendi taraftarlar iin olduu gibi, kendi z karlar iin gerekli olduunu hesaplamtr. Taviz (dn) siyaseti ynls olduu iin klelii kaldrmamtr., diyoruz nk klelik Arap toplumunun eski alardan beri benimseye geldii bir kurulu idi. Muhammed kendisi de bu gelenee bal olarak kleler edinirdi. Klelii, geleneksel bir inanla, bylesine benimsemi olan Arap toplumunu, bu gelenekten yoksun klmak kolay bir ey deildi. Zira kleliin ortadan kaldrlmas halinde toplumun direnmesi, ayaklanmas, taraftarlarnn da kendisini brakmalar sz konusu idi. Oysa ki Muhammed, evresindekileri, zaman zaman tavizlerle honut edici vaatlerle kazanma ihtiyacnda idi. ou baarlarn taviz siyasetine borlu idi. rnein Araplarn ikiye dknlklerini bildii iin, henz gl duruma gemedii sre boyunca ikiye izin vermitir. Bir aralk, sadece ibadet srasnda iki iimine yasak koymutur. Fakat daha sonra, ve hele bir gn amcalarndan birinin sarho halde iken kendisine hakaretler etmesi zerine ikinin kiileri kendi otoritesi bakmndan tehlikeli durumlara getirebileceini dnm ve kesin olarak yasaklamay kararlatrmtr. Bu ii amcasnn lmnden ve Uhud savandan hemen sonra (ki kendisinin de gl duruma getii tarihlere rastlar) yapmtr.

te yandan Muhammed, iinden kt ortamn zihniyetine sapl olarak, insanlarn Tanr tarafndan eit yaratlmadklarna inanmt. Bu inanca sapl bir kimsenin, Tanrdan gelme eitli eitsizlikler yannda, kleliin de yer alm olmasna inanmas kadar olaan ne vardr? Fakat bundan gayri bir de Araplar putlara tapmaktan vazgeirtip tek bir Tanrya taptrtabilmek iin klelik kurulusunu geerli bilmitir. Hemen ekleyelim ki bunu yaparken asil dnd ey, kendisini Tanrnn elisi (peygamberi) imi gibi gsterip Araplar, Tanrya taparken kendisine taptrmak olmutur. Gerekten de Kurana koyduu ayetlerden birinde Tanr'nn yle konutuunu bildirir: ...Ve O'nundur gklerde ve yeryznde ne varsa; hepsi de O'na itaat eder. yle bir mabuttur ki her eyi nce yaratr, sonra ldrr de tekrar diriltir, ve bu pek kolaydr O'na... (K. 30 Rum 26-27) Gya bu ekilde konumakla Tanr, kendi yceliini dile getirmekte ve zellikle Araplarn tapmakta olduklar putlarn stnde bulunduunu hatrlatmaktadr. Bununla anlatmak istedii ey, kendisinden bakasna taplmamasdr. Bunu biraz daha akla kavuturmak ile kle ile efendisi arasndaki ilikileri rnek verir. Fakat verirken, her eyden nce kle'nin, kle sahibinin elinde bir mal, bir eya niteliinde olduunu ve kle ile efendisi arasnda eitlik bulunmadn belirtir: Allah hibir eye gc yetmeyen ve bakasnn mal olan bir kle ile, kendisine verdiimiz gzel nimetlerden... sarf eden kimseyi misal gsterir: hi bunlar eit olur mu?... (K. Nahl 75) Bununla sylemek istedii ey sudur: Nasl ki kleler sizin elinizde bir mal olup eit deil iseler ve bu nedenle nasl ki onlar kendinize ortak komaz iseniz, putlarnz da Bana ortak koamazsnz. Nur suresinden bu hususu yle dile getirir: Allah size kendinizden bir misal vermektedir: size verdiimiz rzklardan, emrinizde bulunan klelerinizin de eit surette hak sahibi olmalarna raz olur musunuz, ve birbirinizi saydnz gibi bu ortaklarnz sayar msnz ki bize ortak koulmasna raz olasnz? (K. 30 Rum 28). Grlyor ki Tanr (tabii yine Muhammed'in sylemesine gre), insanlarn kendisini brakp putlara tapmamalar ve putlar kendisine ortak komamalar iin yukardaki rneklere sarlmaktadr. Yani insanlara sunu hatrlatmaktadr ki kle ile efendisi arasnda eitlik yoktur ve olamaz.

Bundan dolaydr ki efendi, kendi klesini kendisine ortak komaz. O halde putlar da Tanry ortak komamaldr, nk Tanr stndr (Efendi'dir). Daha baka bir deyimle Tanr gya srf insanlar kendisine ortak komasnlar diye rnek yaratmak istemi ve klelii doal bir kurulu olarak kabul etmitir. Btn bunlar bir yana fakat Muhammed, bir de kendi z gereksinimlerinin itiiyle, kendi hizmetinde ve islerinde kleler kullanm, onlardan yararlanmtr. B) Muhammed, Klelik Kuruluunun Srdrlmesini, Gnlk Gereksinimleri Nedeniyle n Plana Almtr Her ne kadar Muhammedin, lm deinde son nefesini verirken: Ne bir dinar, ne azat edilmemi bir kle ve ne bir ey brakmadn syledii iddia edilirse de13, bunun byle olmad anlalmaktadr. nk gerek sudur ki Muhammed, mr boyunca hizmetinde kle bulundurmu, savalarda ele geirilen esirlerin paylalmas srasnda kendi payna dsen klelere sahip olmu, kle satn alm, elindeki kleleri para karlnda satm, ya da ona buna hediye olarak datm, lmnden nceki Veda hacc vesilesiyle yapt konumada, kleleri efendilerine kars sadk olmaya ararak: ... efendisinden bakasna intisaba kalkan nankr, Allah'n gazabna, meleklerin lanetine ve btn Mslmanlarn ilencine urasn... (Sahih-i Buhari Muhtasari... Cilt X. sh. 398) demi, ve lrken de karlarna byk araziler, hurmalklar ve bu arada hizmetinde bulunan kleleri miras brakmtr. Nitekim Ebu Hreyre'nin rivayetine gre yle demitir: Vefatmda varislerim ne bir dinar, ne bir dirhem paylamaz. Braktm ey kadnlarmn nafakasndan, iimin cretinden geri kalan vakftr.14 Burada Braktm ey diye szn ettii varlk, yle pek nemsiz bir ey deil fakat byk araziler ve hurmalklardr. nk savalar srasnda ele geirilen ganimetlerden edindii paylar bir yana fakat sava vermeden elde ettii Ben Nadr ve Fedek arazilerine ve hurmalklarna sahipti. Buralar, evvelce Yahudi kabilelerine ait zengin yerler iken Muhammed'e intikal etmi

13 14

Amr bn-i Hrs'in rivayeti olan hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1167, c. VIII, s. 205. Sahih-i..., Hadis No: 1173, c. VIII, s. 235.

idi. Sadece Ben Nadir'deki mallarnn, bir yl boyunca ailesinin tm geimine yetecek kadar deerli olduu sylenir.15 Ayrca Hayber, Kurayza arazileriyle Ureyne kylerine sahip idi.16 Hayber'de byk arazileri ve hurmalklar vard. Kz Fatma ile damad Ali lehine yapm olduu vasiyetle Hayber ve Fedek'teki arazilerinden onlara paylar brakt anlalmaktadr. Ve ite bu arazilerini ve hurmalklarn Muhammed eitli yollardan (genellikle savalardan) ele geirdii kleleri marifetiyle iletir ve bylece bol saydaki kadnlarnn geimini salard. Yine her ne kadar ld zaman azat edilmemi klesi bulunmad sylenirse de yine yalandr; nk gerek sudur ki seksen ya da yze yakn kleye sahip olmu ve bunlar, lm tarihine kadar kendi arazilerinde altrmtr. ou kaynaklar klelerinin saysnn 80, ve cariyelerinin saysnn da de 20 olduunu ortaya vurmaktadir.17 Kle satn alp satt, ve ona buna kle hediye ettii de bilinen bir gerektir. Azatlad kleleri bile mr boyunca hizmetinde kulland grlmtr. Bu konuda bir iki rnek vermek gerekirse: Muhammed, Ebu Kebee (dier namyla Suleym) ile Muvayhib adndaki kleleri, bedel karlnda sahiplerinden satn almtr. Sevban ile Mid'am adndaki kleler, bakalar tarafndan Muhammed'e hediye edilen klelerdendir. Sevban adl kle Abdurrahman b. Avf'n, Mid'am ise Rifaa b. zeyd Czam'nin kleleri iken bu kiiler tarafndan Muhammed'e balanmlardr. Mihran adndaki kle, Habe Kral tarafndan Muhammed'e hediye edilen Marya ile irin adndaki iki cariye ile birlikte Muhammed'e hediye olarak gnderilmitir. Ebu Zumayre ile Yesar adndaki kleler, eitli gazalar (savalar) srasnda ele geirilen esirlerden olup ganimet datm eklinde Muhammed'in payna dsen klelerdir.18 Safiye, Hayber seferinde elde ettii esirlerden biridir ki onu, azat ederek nikhna alm ve dier eslerinin arasna katmtr. Bunlar dnda seksen ya da yze yakn klesi vard ki ou savalarda edinilen ganimet mallar olarak Muhammed'in payna dmlerdir. Her ne kadar klelerinden bazlarn azatlamakla beraber ou zaman bu azatladklarn mr boyunca hizmetinde tutmutur. rnein Zeyd bn-i
mer b. Hattab'n rivayetine dayal olarak Buharinin naklettii hadis iin bkz. Sahih -i..., Hadis No. 1225, C. VIII, s. 332. 16 Hadisler iin bkz. Sahih-i..., C. VIII, s. 236. 17 Sahih-i..., C. VIII, s. 206. 18 Bu konuda Taber ve bn shak gibi kaynaklara baknz. Taber, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1966, C. II, s . 849 vd.
15

Harise'yi (ki kars Hatice'ye verilen bir kle olarak kendisine almtr), Mslmanl kabul etti diye azatlam, daha sonra Zeynep b. Cah ile evlendirmi, az gemeden Zeyneb'e ak olmakla onun Zeyneb'i boamasna sebep olmu, bunun zerine Zeyneb'le evlenmi, fakat buna ramen Zeyd'in lmne kadar onun hizmetinden yararlanmtr. Sefine ile Yesar adndaki klelerini, yasam boyunca kendisine hizmet etmek artyla azatlamtr. Cariyelerini, genellikle kendi ev hizmetinde tutard. lerinden bazlarn (rnein Marya'y) cinsel ihtiyalarn gidermek iin kullanrd. Erkek klelerini de arazilerinde ve hurmalklarnda altrrd. Kendisi gibi Ashabi'nin pek ou da klelere sahip idiler; onlar da savalarda elde edilen esirlerden kendi paylarna denleri kle edinirler, kle satn alrlar, kle satarlar, ona buna kle hediye ederler, bakalarnn da kendilerine kle hediye etmelerini beklerlerdi. bn-i Sa'd'n Tabakat adl kitabnda belirtildiine gre Aye, kendi babas Ebu Bekir'in ok sayda kleye sahip bulunduunu, bunlar ailesinin hizmetinde kullandn ve azatlamadn ve ld zaman kleler braktn sylemitir.19 Muhammedin damad olan Ali'nin, ganimet olarak kle ve cariye edinmesiyle ilgili u olay olduka ilgin: Yemen'de elde edilen ganimet malnn bete birini toplamak zere Muhammed, damad Ali'yi, Yemen valisi Halid bn-i Velid'e gnderir. Ali Yemen'e varr varmaz, ganimetten hissesine bir cariye ayrr. O gece cariyesiyle yatar ve sabah olunca gusleder (eriat usulnce ykanr). Buna tank olan Bureyde adnda biri fkelenir ve durumu Muhammed'e bildirir. Muhammed ona yle der: Hayr. Ali'ye darlma! nk onun ganimet malnn bete birindeki hissesi, ald cariyeden daha oktur.20 Bu szler, Muhammed'in insan varlna vermi olduu deerin derecesine gstermek bakmndan ilgintir.

19 20

Bu konuda ayrca bkz. Sahih-i..., C. VI, s. 370. Hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1641, C. X, s. 353.

C) Muhammed, Bizzat Kendisi Kle Edinmek Yannda, Bakalarn da Kle Sahibi Klmtr Biraz nce belirttiimiz gibi Muhammed, sahibi bulunduu kleleri ve cariyeleri hem arazilerinde, ba ve bahelerinde altrr ve hem de ev ilerinde kullandrrd. Fakat ara sra bunlar mal datr gibi datt da olurdu. rnein kendisine sevindirici haber getirenlere bu ekilde cmertliklerde bulunduu ok grlmtr. Cariyesi Mariya'dan doan olu brahim vesilesiyle yapt budur. Vakid, Taber, bn Sa'd gibi kaynaklarn bildirmesine gre olay syle: Hicret'in sekizinci ylnda Muhammed'in Mariya'dan bir olu olur; adn brahim koyar. brahimin ebesi Slme adnda bir kadndr ve Muhammed'in azatladklarndandr. brahimin doumundan sonra Slme, Mariya'nn odasndan kp doruca Ebu Rafiye21 giderek haberi yetitirir. Bunun zerine Ebu Rafi koa koa Muhammed'in bulunduu yere gelir ve Mariyann bir erkek ocuk dourduu mjdesini verir. Yllar boyu Tanrya, erkek ocuk vermesi iin yalvar yakar olmu olan Muhammed habere ok sevinir ve mjdeyi getiren Ebu Rafiye mkfat olarak bir kle hediye eder.22 nk nasl olsa elinde bol sayda kle vardr ve bir kleyi hediye ederken onun yerine bir yenisini edinmenin kolay olduunu bilir. Ne ilgintir ki bu Ebu Rafi, daha nceleri Msrl bir Kipt olup Muhammed'in amcas Abbasn klesi idi; ve Abbs onu bir sre sonra Muhammed'e kle olarak hediye etmiti. Fakat Abbs Mslmanl kabul edince Ebu Rafi derhal Muhammed'in yanna giderek ona amcasnn Mslman olduu mjdesini vermiti; bu sevindirici haberi verdi diye Muhammed Ebu Rafiyi azat etmiti.23 Ve ite vaktiyle kendi klesi iken azatlam olduu Ebu Rafiye, imdi klelerinden birini hediye etmekte, Ebu Rafi de onu kabul etmekteydi. te yandan Cabirin rivayetine dayal hadislerden renmekteyiz ki Muhammed kle satn almak ve ald kleleri satmak ya da datmak suretiyle bir takm kazanlar salamay da ihmal etmemitir.24
Burada ad geen Ebu Rafi, Msrl bir Kipt'dir. Asl adnn Eslem ya da brahim olduu sylenir. Bu Ebu Rafiyi, Hayber Yahudilerinden olan ve Muhammed'in ldrtt Ebu Rafi ile kartrmamak gerekir. 22 Taber, age, 1966, c. II, s. 734; bn Sa'd, age, 1967, c. I, s. 152. 23 Sahih-i..., C. VII, s. 14, 283. 24 Bu konudaki hadisler iin bkz. Mohammed Mansour Ilahi, The English Trannsalation of the Holy Traditions, Lahore, 1932, Vol. I, s. 173.
21

Btn bunlardan gayri bir de kiileri minnet altnda tutmak maksadyla, nimet datr gibi kleler hediye etmeyi marifet bilirdi. Baz kimseleri de kle hediye ederek honut etmeye alrd. Kle ve cariye hediye etmek suretiyle vey kz kardei eyma Bint-i Hrs'i sevindirmesi bu konuda zikredilebilecek nice rneklerden biridir. Bilindii gibi eyma, Muhammed'e st annelii etmi olan Halimenin kzdr. Ya itibariyle Muhammedden byk olup anasnn Muhammed'i emzirdii yllarda onu kucanda gezdirmi, ninnilerle uyutmu ve ona bakmtr. Ve ite hicretin 8. ylnda Muhammed'in, Huneyn'e kar giritii sava sonucunda ele geirilen esirler arasnda eyma Bint-i Haris de vard. Esir alnnca, kendisini esir alan askerlere: Ben sizin efendinizin st kardeiyim. der. Bunun zerine muhafzlar kendisini Muhammed'in yanna gtrrler. Ksa bir tahkikat sonucu eymann kim olduunu renen Muhammed: Arzu edersen yanmda kal... (Yok eer) kavminin ve ailenin yanna gitmek istersen oraya da gidebilirsin. der. eyma, kavminin yanna dnme isteinde bulunur ve istei vehile Muhammed de onu Ben Sa'd kabilesine gnderir. Gnderirken de kendisine bir erkek kle ve bir de cariye hediye eder.25 Kuku edilemez ki eymay asl honut eden ey kendisine kle ve cariye hediye edilmi olmasdr. Hatrlatalm ki bu savata Muhammed alt binden fazla esir alm ve sinirsiz denecek kadar ok ganimet mal ele geirmiti. Bu Arap kabilelerinin slamiyeti kabul etmeleri ve esirleri geri istemeleri zerine, ele geirdii esirleri iade etmi fakat ganimet mallarn alkonmutur. Sylemeye gerek yoktur ki savalarda ele geirilen esirleri kle olarak kullanmak yannda, kle satn almay, ya da ona buna kle hediye etmeyi olaan bulan Muhammed gibi bir kimsenin klelii kaldrma amacnda olduunu sylemek gerei yanstmak olmaz. D) Muhammed, Klelii, Arap Toplumunda Uygulanagelen Eski ve Kt ekliyle Alm ve Bir Sre Bu ekliyle Uygulamtr Muhammed'in Cahiliyet diye kmsedii slam ncesi dnemlerde klelerin elleri demir buka (ki Trke'de buna lle tabir olunur) ile boyunlarna zincirlenirdi; bundan dolaydr ki bunlara laleli esirler denirdi.
Belirtelim ki, Muhammed, Hunayn Seferini, eymann mensup bulunduu Ben Sa'd kabilesinin ittifak halinde bulunduu bir birlie kars amt. Bu birlie Hevzin ve Sakf kabileleri de dahildi. Yukardaki olay iin bkz. Sahih-i...., C. VII, s. 97-99. Ayrca bkz. Taber, age, 1966, c. II, s. 734.
25

Hem haysiyet krc ve hem de beden bakmdan eziyet ve ikence niteliinde olan bu ilkel gelenei Muhammed deitirmemitir; klelii bu ekliyle, yani klelerinin ellerinin boyunlarna balanmas usulne uygun olarak srdrmtr. O kadar ki laleli esirlerin bu halini, ibret alnmak gereken bir eymi gibi Kuranda zikretmekten bile geri kalmamt rnein cimrilii kt gstermek ve sadaka vermeyi tevik maksadyla sra Suresine koyduu ayet syle: Habibim, elini 'laleli esirler' gibi boynuna bal klma, muhtalara uzat... (K. 17 sra 29)26. slam kaynaklar, klelerin kollarnn boyunlarna zincirle balanmas geleneinin slamn ilk dnemlerinde geerli olduunu kabul ederler; fakat daha sonra bunun kaldrldn iddia ederler. Bununla beraber bu kaldrma iinin Muhammed zamannda ve onun emriyle mi, yoksa daha sonra m olduu pek belli deildir. Fakat her ne olursa olsun, gayri insan byle bir gelenei bir sre iin dahi olsa srdrmenin, kendisini peygamber diye tantan bir kimse iin iftihar edilecek bir ey olmadn sylemek gerekir. E) Sava Esirlerinin Karlksz ya da Fidye Karl Salverilmesini Emretmesi, Klelii Kaldrma Amacna Dayal Deil Kurann Muhammed balkl suresinde yle yazl: Savata inkr edenlerle karlatnzda boyunlarn vurun... onlar esir aln; sava sona erince onlar ya karlksz ya da fidye ile salverin. Allah dilemi olsayd baka trl de alabilirdi... (K. 47 Muhammed 4) Bu ayete bakarak slamda klelerin salverilmesi gerektii sonucuna varanlar vardr. Oysa ki byle bir sonuca varmak ne Muhammed'in temel dncesine ve ne de tarih gereklere uygun olur. nk bir kere bu ayeti Muhammed, Mekkelilerle yapt Bedir sava vesilesiyle ve kendi gnlk siyaseti ynnde i grsn diye koymutur. u bakmdan ki bu savata ele geirilen 70 den fazla esirlerin byk ounluu, genellikle kendisinin ve Ashabnn yakn akrabalar idi. rnein Abbs kendi amcalarndan biri idi; te yandan Ali'nin erkek kardei de esir alnanlar arasnda idi. Bu itibarla
Hemen ekleyelim ki elini muhtalara uzat derken gerekten hayrhah olmay deil fakat kiisel karlarn dnmekteydi. nk o tarihlerde sahabisinden birok kiiyi kendisi geindirirdi; bunlar arasnda Bill, Suheyb, Slim, Mehca, Habbab gibi kimseler vard (Diyanet Vakfnn Kuran evirisinde sra Suresinin 28. ayetine baknz). Baz zamanlar onlara verecek bir ey bulamaz, kendisini mahcup durumda bulurdu. Bundan dolaydr ki sra Suresine 28. ayeti koymu ayrca da yukardaki ayeti eklemitir.
26

esirleri salvermekle taraftarlarn honut etmi olacak, muhtemelen Mekkeliler arasnda kendisine yeni taraftarlar edinecekti. te yandan esirlerden bir ksm varlkl bir ksm varlkszd. Varlkl olanlardan fidye almak kazan salamak bakmndan yararl idi. Byle olduu iindir ki Muhammed, esirler arasnda varlk sahibi olanlar fidye vermeye zorlamtr. Bunu yaptktan sonra taraftarlarna, ellerine geirdikleri esirleri diledikleri gibi fidye alarak ya da almadan salmak hususunda serbest brakmtr. Bu itibarla yukardaki ayetin, genel olarak klelii sona erdirmek gibi bir amac yoktur. Esasen Hanef'ler bu ayetin srf Bedir sava vesilesiyle i grdn ve hatta bu nedenle daha sonra ilga olunduunu ne srerler. ii'ler ise bu hkmn ilga olunmadn ve mminlerin savata aldklar esirleri kle olarak saklayabileceklerini sylerler. Yine bunun gibi Muhammed'in, Huneyn Sava sonucu olarak ele geirdii esirleri kavimlerine iade etmi olmas da klelik kurulusunu ortadan kaldrma hevesinden deil fakat yine kendi gnlk siyasetinin gereine uyma zorunluundan domutur. Biraz yukarda deindiimiz gibi, Hicretin sekizinci ylnda Hevzn ve Ben Sekif kabilelerine kars giritii Huneyn sava srasnda Muhammed alt binden fazla esir ve ayrca da bol miktarda ganimet mal (rnein 24 bin deve, 40 bin davar, ve 4 bin okkiye gm) ele geirmiti. Sylendiine gre Hevzin kabilesi reislerinin dilei zerine esirleri iade etmi, fakat ganimet mallarn kendisine alkonmutur. Esirleri iade etmesi, klelie kars oluundan deil fakat dize getirdii bu kabilelerin artk Mslmanl kabul etmi olmalarndandr. Esasen kendi mensup bulunduu Arap rkndan olan ve Mslmanl kabul etmi bulunan sava esirlerini kle olarak tutmann, kendi taraftarlar tarafndan olumsuz karlanacan bilmekteydi. Kald ki onun iin asil nemli ey sinirsiz derecede bol ganimet mallarna konmu olmak idi. Tekrar belirtelim ki, klelii doal bir kurulu olarak benimseyen ve bu hususu Kurana koyduu ayetlerle ortaya vuran, arazilerinde ve hurmalklarnda ya da karlarnn emrinde kleler altran, kle satp alan, ya da elindeki kleleri ona buna kle olarak hediye eden, ve daha dorusu klelik kurulusunu yasatmak bakmndan kendinden rnekler veren Muhammed gibi bir kimseyi, Bedir savandan ya da Huneyn Seferinden sonra esirleri salverdi diye, klelie kars imi gibi tantmak yanl olur. F) Muhammedin Kle Kullanlmasna Kar Olduu Hususunda Verilen Fatma rneinin Geersizlii Hakknda

Muhammedin klelik kurumunun aleyhinde olduunu ne srenler, bir de kz Fatimann kle edinme isteiyle ilgili bir hikye uydurmulardr ki yledir: Buharinin, Ali bn-i Eb Tlib'den rivayetine gre Muhammed'in kz Fatima, bir gn babasna bavurarak deirmen evirmekten eline hastalk geldiini ve bu nedenle kendisine bir kle hizmeti vermesini ister. Muhammed bu istei geri evirir; evirirken de Fatima ile kocas Ali'ye yle der: Gnde 30 defa Allah- Ekber, deyin; bu size hizmetiden hayrldr.27 Bu rnei eriatlar, klelii kaldrmak ynnde Muhammed'in atm olduu admlardan biri olarak zikrederler.28 Oysa ki yalandr; nk bir kere bu rnein uydurma olmaktan ileri geen bir yn yoktur. kincisi de Muhammed, bizzat kendisi 60 il 80 arasnda kle kullanmak, yannda ona buna kle satmaktan ya da hediye etmekten geri kalmam, ve taraftarlarna kle azatlamaktan kurtulmann yollarn retmitir. Yukardaki rnein uydurma bir ey olmas gerekir diyoruz, nk Muhammed'den kle istedii sylenen Fatimann kleye ihtiyac yoktur. Muhammed ona ve kocas Ali'ye, ganimet mallarndan paylar datrken esasen bol bol mallar ve kleler vermitir. Bir an iin yukardaki Hadisin uydurma olmadn kabul etsek bile, eer Fatima'ya dilemi olduu kleyi vermekten kand ise bu, pek muhtemelen Fatimann srf deirmen evirmekten dolay eline ar girdi diye kle isteme arszlna kzm olmasndandr. Bu itibarla Muhammed'in bu davrannn klelii kaldrmakla ilgisi yoktur. Olmu olsayd herkesten nce kendisi kle edinmez ve bakalarna rnek yaratm olurdu. Oysa ki yukarda belirttiimiz ve aada da belirteceimiz gibi yze yakn kle edinmi, lnceye kadar klelerini hizmetinde altrm, kle alp satm, ve eitli vesilelerle ona buna kleler hediye etmitir.

27 28

Bu hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1498, C. IX, s. 364. Sahih-i..., C. IX, s. 366.

VI MUHAMMEDN KLELER LEHNE GETRD SYLENEN HKMLER (RNEN AZATLANMAK YA DA BEDEL KARILIINDA KLELKTEN KURTULMAK VS. GB), KLEL YOK ETMEK N DEL FAKAT KLE SAHPLERNE BRTAKIM IKARLAR SALAMAK N GRMTR
Muhammed'in getirdii dzende kleleri azatlama mekanizmas bulunduu, ya da klelere, bedel karl olarak zgrlklerine kavumalar olana saland ve her hlkrda kle sahiplerine, elleri altnda bulundurduklar klelere iyi muamele etmelerinin emredildii sylenir ve Kurandan ayetler gsterilir. Bunlardan biri yle: Ellerinizin altnda bulunanlara (kle, cariye, hizmeti ve benzerlerine) iyi davrann. (K. Nis 36) Bir dieri yle: Klelerinizden ve cariyelerinizden elverili olanlar evlendirin... (K. 24 Nur 32) Yine bu surede u yazl: Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve cariyelerden) mkatebe (antlama niteliinde yazma) yapmak isteyenlerle, eer kendilerinde bir hayr (kabiliyet ve gvenirlik) gryorsanz, hemen mkatebe yapn..." (K. 24 Nur 33) Burada geen mkatebe deyimi, belli bir bedel demek suretiyle kle ya da cariyesinin, zgrlk edinmek zere efendisi ile yapt antlamadr. Ve bu tr hkmlere dayanlarak slam'n, dier hususlarda olduu gibi klelik konusunda da dier dinlerden stn olduu iddia edilir. Bunu: slamn, asrlarca uygulanagelen ve bir rpda tasfiyesi mmkn olmayan klelik messesini ortadan kaldrmak iin alm olduu bir dizi tedbirden biridir eklinde grenler vardr.29 te yandan eriatlar, Yahudi dininde kle azatlamann sadece brani kleler bakmndan ngrldn ve fakat brani olmayan kleler iin byle
Diyanet Vakfnn evirisinde, Nur Suresinin 33. yetinin aklanmas vesilesiyle yer alan satrlardan.
29

bir olanan sz konusu olmadn belirterek slamn kle azatlama iinde stnlk tadn ifade ederler. Oysaki birazdan belirteceimiz gibi, kle lehine gibi grlen bu tr hkmlerin altnda klelii srdrme amacnn izleri yatar. Hemen iaret edelim ki Muhammed, her ne kadar kle azatlama usullerine yer vermi grnmekle beraber bu usulleri, klelii insan ahsiyetinin haysiyetine aykr bulduu iin getirmemitir; aksine klelii srdrmek hususunda kolaylk salama maksadyla Bunun byle olduunu biraz aada aklayacaz. Fakat bu aklamay yapmadan nce sunu belirtelim ki Muhammed, kle azatlama usullerini Yahudilerden renerek slama sokmutur; ancak sokarken onlardan daha iyi bir sistem getirmi deildir. Aksine, Yahudi dini kle sahiplerine, belli sureler itibariyle klelerini azatlama zorunluunu ykledii halde Muhammed byle bir sre ve zorunluk esasna dahi yer vermemitir. Gerekten de Yahudilerin kutsal kitabi saylan Ahd-i Atyk'ta kle azatlamay zorunlu klan hkmler vardr. rnein Tesniye adl kitapta yle yazl: Eer kardein, brani bir erkek ya da brani bir kadn sana satlr ve 6 yl sana klelik ederse... 7ci ylda onun yanndan hr olarak salvereceksin... Onu eli bos salvermeyeceksin; kendi srnden ve harmanndan ve masarandan ona cmerte vereceksin... nk (bu kle) alt yl bir gndelikinin gndeliinin iki katn sana hizmet etmitir. (Tevrat, Tesniye, Bap 15:12-18) Bu hkmler yannda klesini azat etmeyenlere Tanrnn tehditler savurduu yazldr (rnein bkz. Yeremya, Bap 34:15-17). Sylemeye gerek yoktur ki klelie yer verip sonra azatlamay ngren ve stelik sadece brani klelerin azatlanabileceini belirten hkmleri "Yce" bir Tanr anlayyla uzlatrmak mmkn deildir. Bu itibarla Yahudi dininin bu konudaki hkmlerini yceltmenin anlam yoktur. Fakat Yahudi dini, hi deilse belli sureler itibariyle azatlamay ngrmekle bir derece olumlu bir adm atm saylabilir. Oysaki Muhammed, klelikle ilgili hkmleri Yahudilikten alrken bunu dahi yapmamtr. Yapmak yle dursun fakat kle azatlamay kle sahibinin karlarna ve hatta keyfiliine balamtr. Aada bunun bir ka rneini greceiz.

A) eriat, Kle Azatlama ini, Kle Sahibinin Bedel Karlnda Klesini zgrle Kavuturmak Hususundaki Keyfiliine Brakr (K. 24 Nr Suresi, ayet 33) Her ne kadar Muhammed kle azatlamay, ya da klelere zgrlklerini satn alma olasln mmkn klan hkmler getirmi ise de bu hkmleri aslnda klenin lehine deil fakat kle sahibinin karlarna ve keyfiliine uygun decek ekilde dzenlemitir. nk bir kere kle sahibinin, belli bir sre sonra, klesini azatlamas diye bir zorunluk yoktur. Her ne kadar klesinin istei ve belli bir bedel vermesi artyla onu azat etmesi sz konusu ise de, btn bunlar kle sahibinin takdirine gre ayarlanmtr. rnein biraz yukarda belirttiimiz ayeti ele alalm. Orada yle yazl: Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve cariyelerden) mkatebe (antlama niteliinde yazma) yapmak isteyenlerle, eer kendilerinde bir hayr (kabiliyet ve gvenirlik) gryorsanz, hemen mkatebe yapn... [Bir baka eviri yle: Klelerinizden hr olmak iin bedel vermek isteyenlerin, onlardan bir iyilik grrseniz, bedel vermelerini kabul edin... (K. 24 Nur 33)] Ayetin anlam u: Kle ya da cariye, belli bir bedel dedii takdirde efendisinden, kendisine zgrln vermesini isteyebilir. Eer efendisi, kendisinde bir hayr (kabiliyet ve gvenirlik) gryorsa, belli olan bedeli almak suretiyle ona zgrln verir. Dikkat edilecek olursa, bu hkme gre kleler iin zgrle kavuma isi, nemli koula balanmtr: bunlardan biri klenin zgrle kavumak istemesi; ikincisi bir miktar bedel vermesi; ncs de kle sahibinin takdir hakkn kullanmas, yani klede bir hayr, yeteneklik, gvenirlik grmesidir. Daha baka bir deyimle kle azatlama ii, son derece g koullara balanm stelik bir de kle sahibinin keyfine ve mutlak takdirine braklmtr. u bakmdan ki, bir kere kle ya da cariyenin, zgrle kavuabilmek iin, efendisine belli bir bedeli demesi gerekiyor. Bedeli tespit edecek olan da efendisidir. Sylemeye gerek yok ki, kle sahibi olan kimse, bu bedeli az ya da ok tutmak suretiyle klesinin zgrle kavumas olasln elinde tutabilir. te yandan bu bedel ne olursa olsun, kle bakmndan bunu bulmak, salamak g, belki de imknszdr. nk klelik sresince para kazanm deildir. Olsa olsa bu bedeli, birisinden bor almak suretiyle, ya da birisinin bu bedeli demesi sayesinde salayabilecektir. Ancak ne var ki byle bir halde klelikten kurtulabildii halde, kendisine bedel karln veren kimsenin krabet-i hkmiyyesi

altna girmi olacak, yani o kiinin kendi zerinde sz hakkna sahip olmasna raz olacaktr. te yandan kle sahibi, yukardaki ayet hkmne gre, eer klesinden yeteri kadar iyilik grmediini dnyor ise, ya da onun, zgrle sahip olabilecek yetenee erimedii kansnda ise, azatlama yoluna gitmeyebilecektir: velev ki kle gerekli bedeli vermeye hazr olsa bile. Bundan baka klenin verecei bedelin tespitinde dahi (her ne kadar bu konuda baz kurallar rol oynamakla beraber) son karar kle sahibine aittir. Btn bu hususlar bakmndan kle (ya da cariye) iin ii mahkemeye gtrp lehte bir karara balatma olasl da yoktur. Sylemeye gerek yoktur ki btn bu hususlar, hi deilse kleyi, srf efendisini honut edebilmek iin, daha iyi hizmette bulunmaya zorlayc eylerdir. Bundan dolaydr ki, kle azatlama ii, esas itibariyle kle sahibinin karlarna ve keyfine braklm bir i olmaktadr. Bu byle olduu halde eriat zihniyete sapl olanlar Nur suresinde yer alan yukardaki hkm: slamn, asrlarca uygulanagelen ve bir rpda tasfiyesi mmkn olmayan klelik messesini ortadan kaldrmak iin alm olduu bir dizi tedbirden biridir diyerek alklarlar. Oysaki bu tedbirin, biraz nce belirttiimiz gibi kleyi zgrle kavuturmak bakmndan imrenilecek hi bir yn yoktur. Hele kleyi, efendisinin takdir ettii bir bedel karlnda zgrle kavumak gibi bir durumda klmas, gerekten zerinde durulmak gereken u soruyu ortaya vurmaktadr: Neden kle, yllar boyu hizmetini grd efendisine bedel vermek zorunluunda kalsn? Bedel vermek durumunda braklmak gereken kimse kle deil, fakat onu parasz pulsuz yllar boyu emrinde altrm ve smrm olan efendisi olmak gerekmez mi? Yine bunun gibi yukardaki hkm alklanmaya layk bulanlar klelii: ...asrlarca uygulanagelen ve bir rpda tasfiyesi mmkn olmayan bir kurulu olarak grmekte olup slamn bunu kaldrmak iin adim attn sylemekle vnmekteler. Bunu sylerken Tanr fikrini zedelediklerini fark etmemektedirler. nk bir yandan Tanr'nn her eyi yapmaya kdir olduunu iddia ederken, dier yandan kleliin, Tanr bakmndan bir rpda tasfiyesi mmkn olmayan bir kurulu olduunu eklemek Tanry acz ierisinde klmaktan baka bir ey olmaz. Gerek udur ki Muhammed, klelii kaldrmann hem kendi otoritesi bakmdan sakncal olduunu dnerek (nk byle bir halde taraftarlarn gcendirebilirdi) ve hem de kle kullanmann ekonomik yararlarn hesap ederek hareket etmeyi kendi gnlk siyasetine uygun bulmutur.

B) Kle Azatlayan Kimse, Onun zerinde "Velyet" Hakkn, ya da Hi Deilse "Krabet-i Hkmiyye"sini Muhafaza Eder Biraz yukarda deindiimiz gibi klenin, klelikten kurtulmas, efendisinin takdir ettii bedeli demekle mmkndr. Ancak ne var ki bu bedel ne olursa olsun, kle bakmndan bunu salamak g, belki de imknszdr. nk klelik sresince para kazanm deildir. Olsa olsa bu bedeli, ondan bundan bor alarak, ya da birisinin bu bedeli stlenmesi sayesinde deyebilecektir. Ancak ne var ki byle bir halde klelikten kurtulabildii halde, kendisine bedel karln veren kimsenin krabet-i hkmiyyesi altna girmi olacak, yani o kiinin kendi zerinde sz hakkna sahip olmasna raz olacaktr. Daha baka bir deyimle kle azatlama ii kleyi gerek anlamda zgrle kavuturmu olmaz; nk klesini azat eden kimse, onun zerinde "velyet" hakkn, ya da hi deilse "krabet-i hkmiyye"sini muhafaza eder. "Velyet" szc bakasnn zerinde sz hakkna sahip olmak anlamn tar. "Krabet-i hkmiye" deyimi ise "yaknlar zerinde hkmetmek" demektir. Bunun ilgin bir rnei Aye ile Berre arasnda geen u olaydr ki, Urve Ibn-i Zbeyr'in Ayeden rivayetine dayaldr: Berre adndaki bir cariye, gnlerden bir gn kendi efendisinin takdir ettii bedeli deyip zgrln kazanmak ister; fakat bedeli deyecek kadar paras yoktur. Bu nedenle Ayeden yardm ister. Aye de: Krabet-i hkmiyyen bana ait olmak zere bu bedeli veririm" der. Fakat Berre'nin efendisi bunu kabul etmez. Bunun zerine Aye konuyu Muhammed'e aar; Muhammedi de Ayeye: "Berre'yi unlardan al, istedikleri vel'y da art kl" der. "Vel" szcnn anlam, kle sahiplerinin, azat ettikleri kimseler zerindeki haklardr. Gya Muhammed bu tavsiyede bulunurken: Vel'y art klmann hkm yoktur, nk vel er'n mu'tika (azat eden kimseye) id'tir demi ve bylece "vel" hakkn eski sahipten yeni sahibe geirmitir. Bunun zerine Aye, Berre'yi satn alr ve sonra onu azat eder. Azat etmek suretiyle onun eski sahibine olan nispetini kesmitir. Kesmitir ama Berre zerindeki "krabet-i hkmiyye"sini (yani yaknlk hakkn) devam ettirmitir.30

30

Urve Ibn-i Zbeyr'in Ayeden rivayeti iin bkz. Sahih-i..., C. VI, s. 480 vd.

Grlyor ki Muhammed, hile-i seriye yoluna bavurarak, sahibi tarafndan azatlanm Berre zerinde Ayenin sz hakkn srdrmesini, yani hkmetmesini, salamtr. C) Kle Sahibi, Mslman Klesini Azatlarsa, Cehennem Ateinden Korunmu Olur; Fakat Yar Hurma Sadaka Vermek Suretiyle Klesini Azatlamadan da Ayn Sonuca Varabilir Her ne kadar eriat sisteminde azatlama usul yer alm bulunmakla beraber, bu usuller insancl bir dnceye oturtulmu deil, fakat kle sahibinin karlarna gre ayarlanmtr. Bunun byle olduunu kantlayan rneklerden biri u hkmdr: Her kim rakabe-i m'mine'yi (Mslman kleyi) azat ederse (Tanr da) azat olann her uzvuna bedel, azat edenin bir uzvunu Cehennem ateinden azat eder.31 Grlyor ki kle sahibi, elinin altnda bulundurduu klenin insanlk haysiyetini dnerek deil, fakat srf kendisini Cehennem ateinden korumak iin, yani kendi z karlar adna, kle azat edecektir. Ancak ne var ki bu hkm, kle sahibini azatlama yoluna gitmeye zorlayacak nitelikte deildir, nk cehennem ateinden korunmak iin kle sahibinin bavurabilecei bakaca yollar vardr ve bu yolara ynelmek pek kolaydr. rnein kle sahibi, yarm hurma sadaka vermek suretiyle klesini azatlamadan cehennem ateinden kurtulabilir. Muhammed'in sylemesi yle: (Ey Klesini azat edemeyen kimseler) Cehennem ateinden hi olmazsa yarm hurma ile sadaka vererek korununuz.32 Fakat btn bunlar bir yana, bir de u var ki yukardaki hkm azat edilecek olan kimsenin Mslman kle olmas gereini vurgulam olup, Mslman olmayan klenin azatlamas iini askda brakmtr.

31 32

Sahih-i..., C. III, s. 344. Sahih-i..., C. III, s. 344.

D) Srf Savaa Sokabilmek Amacyla Kleleri Azatlama Siyaseti Daha nce de belirttiimiz gibi eriat zihniyeti kle azatlama iini, insanlk ahsiyetinin haysiyeti adna ngrm deildir: ya sahibinin ya da yneticilerin karlar adna ngrmtr. Birinci kk biraz nce zetledik. kinci kka gelince, bunu, Halife mer b. Hattab'n azatlad on iki bin kle olay ile aklayalm. Kendisine rakip olarak grd Ans ve Mseylemet'l-Kezzb adndaki kiilere kar Muhammed, Yemende hkm srmekte olan Z-Kel'dan yardm istemiti. Muhammed'in lmnden sonraki bir tarihte, daha dorusu mer b. Hattabn hilfeti srasnda Z-Kel, kendi kabilesi ile birlikte Medineye g eder. Ederken on iki bin kadar kleyi de beraberinde getirir. mer bu kleleri satn alr ve azatlar. Fakat bu iyilii klelerin kara gzlerinin hatr iin yapmamtr; kendi karlar iin yapmtr. nk maksad, azatlamak suretiyle kendisine minnettar kld bu on iki bin kiiyi, diledii gibi savalara srklemek, canla, basla savatrmaktr. Nitekim savarken Mslman olarak lmenin ehit olmak anlamna geleceini ve bu sfatla cennete ulaacaklarn dnen bu zavalllar, gerekten de lm gze alarak savalara katlmlardr. mer onlar mriklere kar giritii savalarda diledii gibi kullanmtr.33

33

Sahih-i..., C. X, s. 361-362.

VII SLAM ERATINDA KLE AZATLAMA PAMUK PLNE BALANMITIR; AZATLAMAYI GEREKTREN HALLER ARASINDA, KLE SAHBNN ADAM LDRMES, YALAN YERE ANT MES YA DA GNE TUTULMASI GB HALLER VAR
Biraz nce deindiimiz gibi slam eriat kle azatlamay ngren hkmlere yer vermi olmakla beraber bu hkmleri insan sevgisinden dogma bir dnceye oturtmu deildir. Klelii insan ahsiyetinin haysiyetine aykr bulduu iin de bu hkmleri ngrm deildir. Sadece ve sadece kle sahiplerine baz karlar salamak amacyla, ya da batl inanlar uygulamak maksadyla, ya da Arap kavmine baz ayrcalklar salamak zere, ya da kle sahiplerini, dinsel grevleri yerine getirmemekten dolay cezalandrmak maksadyla ngrmtr. Btn bunlar bir yana, fakat bir de azatlamay kaypak usullere balam ve bylece kleler iin klelikten kurtulma yollarn tkamak zere olmadk bulular ortaya vurmutur. Bu alandaki ustal, dier alanlardaki ustalklarndan aa deildir. Yukarda da belirttiimiz gibi eriatn getirdii esaslara gre, kle azatlamay gerektiren hallerden biri, klenin istekte bulunmasdr. Fakat istekte bulunmak yeterli deildir; isteinin kle sahibi tarafndan kabul edilmesi ve ona (yine kle sahibinin takdir edecei miktarda) belli bir bedeli demesi gerekir. Eer kle sahibi, kleden iyilik grmedi ise, ya da onu zgrle yetenekli bulmad ise azatlama yoluna gitmeyebilecektir. nk biraz nce deindiimiz gibi Kuranda yle yazl: Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve cariyelerden) mkatebe (antlama niteliinde yazma) yapmak isteyenlerle, eer kendilerinde bir hayr (kabiliyet ve gvenirlik) gryorsanz, hemen mkatebe yapn... (K. 24 Nur 33). Dikkat edilecei gibi burada ngrlen azatlama ii, klenin isteine braklmtr. Klenin istei dndaki azatlama hallerine gelince bunlar arasnda, kle sahibinin ister yanllkla, ister bilerek adam ldrmesi, ya da yapm olduu bir andn tutmamas, ya da gnesin tutulmas gibi durumlar vardr. Bir iki rnekle yetinelim:

A) Yanllkla Mslman Bir Kiiyi ldren Kle Sahibi, Mslman Bir Klesini Azat eder; Mslman Klesi Yoksa, ki Ay Oru Tutar (K. 24 Nur 33. K. 4 Nis 92). Kle sahibinin adam ldrmesi azatlamay gerekli klar; ancak ne var ki bu da baz koullara balanmtr. Eer Mslman bir kii, yanllkla bir Mslman ldrm ise elindeki klelerden Mslman olan bir kleyi azat etmekle zorunludur. Eer elinde bulunan kleler arasnda Mslman bir kle yoksa azatlama diye bir ey sz konusu olmaz. Bu takdirde iki ay oru tutmakla yetinecektir (K. 4 Nis 92). Eer kle sahibi, kendi bulunduu topluma dman bir toplulua mensup Mslman bir kiiyi ldrm ise, bu takdirde yine elindeki klelerden Mslman bir kleyi azatlamakla grevli; fakat buna g yetiremiyorsa iki ay oru tutmak zorunluunda (K. 4 Nis 92). Grlyor ki kle azatlama ii, kle sahibinin adam ldrm olmas kouluna balanmtr. Sylemeye gerek yoktur ki eer bu usullerle kleliin ortadan kaldrlaca dnlyorsa, dnyann sonunun gelmesini beklemek gerekecektir ki, bu takdirde pek isabetli bir ey yaplm saylmayacaktr. B) Andn Yerine Getirmeyenler ya da Karlarn Analarna Benzetenler (Zhar Yapanlar) Bakmndan Kle Azatlama Sorunu (K. 5 Mide 89. K. 58 Mcdele 3) Kuranda yeminini yerine getirmeyen, yani andn bozan kiinin yapmas gereken eylerden sz edilir ki buna "keffret" denir. "Keffret" szc, ilenmi olan bir gnahtan kurtulmak iin denmek gereken eydir. Andn bozan kimse, gnah ilemi olaca iin bu gnahtan kurtulmak zere ya on fakir (dkn) insani yedirecek, giydirecektir, ya da bir kle azat edecektir. Bunu da yapamaz ise gn oru tutacaktr. lgili ayet yle: Allah, size rastgele yeminlerinizden dolay deil, (fakat) bile bile ettiiniz yeminlerden tr hesap sorar. Yeminin keffreti, ailenize yedirdiinizin ortalamasndan on dkn yedirmek, yahut giydirmek ya da bir kle azat etmektir. Bulamayan gn oru tutmaldr... (K. 5 Mide 89)

Grlyor ki yerine getirilmeyen bir yemin vesilesiyle mutlaka kle azat etmek diye bir ey yok: kle sahibi olan kii, on fakiri yedirip iirmek ya da giydirmek suretiyle (yani klesini azat etmeden) bu gnahtan kurtulabilir. Yine bunun gibi "zhar" yapmak zere ant ien ve sonra andndan dnmek isteyenler bakmndan da, kle azatlama sorunu sz konusudur. nk Kur'an'n Mcdele suresinde yle yazldr: Kadnlardan zhr ile ayrlmak isteyip de sonra sylediklerinden dnenlerin karlaryla temas etmeden nce bir kleyi hrriyete kavuturmalar gerekir... (K. 58 Mcdele 3) "Zhar" yapmak demek, bir kimsenin kendi karsn anasna, bacsna, halasna, teyzesine ve benzeri yaknlara benzetmesi demektir ki34 boamak anlamna gelir: rnein bir kimse karsna: "Sen bana anamn srt gibisin" diyecek olursa, kars ona haram klnm ve terkedilmi saylr. Kzgnlkla bu sz karsna syleyen bir erkek, karsn boam olur. Eer bu syledii eyden, piman olup, andndan dnmek suretiyle karsna tekrar kavumak istiyor ise, bu takdirde keffret olarak bir kle azat etmelidir. Eer azat etme olanan bulamaz ise bu takdirde iki ay boyunca oru tutmaldr. Bunu da yapamaz ise altm yoksulu doyurmaldr. Yine grlyor ki kle azatlama kle sahibinin "zhar" yapmak gibi bir gnah ilemesine balanmtr; bu gnah ilemedii takdirde klesini azatlama durumunda kalmayacaktr. Bylece kle sahibi, zhar yapmaktan kanmak suretiyle azatlama zorunluundan kurtulmu olacaktr. Bylece zavall klelerin kaderi, efendilerinin zhar yapp yapmamalarna balanmtr. Daha baka bir deyimle kle azatlama ii, klenin insanlk haysiyetine dayal bir i olarak grlmemitir. C) Gne Tutulursa Kle Azatlamak Gerek; Meer ki Bunun Yerine Yarm Hurma Sadaka Verile Muhammed, Arabn sapl bulunduu batl itikatlar dorultusunda olmak zere, gne tutulmasn ya da yer depremini ya da iddetli rzgr esintisini, tufan ve sel afetlerini Tanrnn gazaba gelmesinden dogma eyler olarak kabul etmi ve bu gibi haller vukuunda namaza durulmasn emretmitir.35

34 35

Turan Dursun, Kuran Ansiklopedisi, Kaynak Yaynlar, C. VII, s. 202. Bu konudaki hadisler iin bkz. Sahih-i..., C. III, s. 312-313.

Her ne hikmetse gnesin tutulmasyla etrafn gpegndz karanla brnmesinde bir hayrszlk bulunduunu ve Tanrnn gazabn yattrmak gerektiini dnm olmaldr ki bu gibi hallerde namaz klmaktan gayri bir de kle sahiplerine, Mslman klelerinden birini azat etmeleri gereini bildirmitir. Bu konuda Muhammed'in elerinden Esma yle der: "...(Reslllh!) kusf-i ems dolaysyla rakabe azat etmeyi ferman buyurmutur.36 Burada geen rakabe szc kle (ya da cariye) anlamndadr. Sylemeye gerek yoktur ki kle azatlamay, gne tutulmas gibi nadiren vuku bulan doa olaylarna balamann gln olmaktan ileri geen bir yn olamaz. Kald ki byle bir halde dahi kle azat edemeyecek olanlar, yarm hurma sadaka vermek suretiyle kle azat etmi saylrlar ve dolaysyla mkfatlara kavuabilirler. Daha baka bir deyimle Muhammed, kle azatlamay, yarm hurma sadaka vermek eklinde pamuk ipliine balamay sakncal bulmamtr. te yandan kle azatlamay gne tutulmas gibi nadiren vuku bulan tabiat olaylarna balamakla da, kleliin kaldrlmas konusunda ne kadar isteksiz bulunduunu bir kez daha kantlamtr. D) Muhammed, Arap Kavminden Olanlarn Kle Kalmalarn stenmez Muhammed, kendi kavminden olan insanlar, yani Araplar, Kavm- necib olarak tanmak yannda bir de birtakm ayrcalklarla donatmak istemitir ki bunlardan biri Arap'tan kle olamayaca hususu ile ilgilidir. Daha nce de deindiimiz gibi Muhammed, kendisini ve kendi mensup bulunduu Arap kavmini, brahimden ve onun olu smail neslinden gelme saymtr. Bundan dolaydr ki smail neslinden gelenlerin kle tutulmalarn istemezdi. Nitekim Ayenin, Temmi kabilesine mensup bir cariyesi vesilesiyle Ayeye yle emretmitir: "Bu esireyi azatla, nk o smail neslindendir."37 Ama bu "licenapl", Arap olmayan kleler iin gstermemitir; aksine onlar bakmndan klelii srdrtebilecek usullere ynelmitir. Bu konuda verilebilecek dier rnek u ki, Muhammed, belli bir duay gnde on kez tekrarlayan kimseleri smail peygamber neslinden on esri
36 37

Sahih-i..., Hadis no. 552, C. III, s. 343. Sahih-i..., Hadis no. 1118, C. VII, s. 463.

azatlam gibi sevaba mstahak saymtr.38 smail neslinden derken anlatmak istedii ey "Arap esirler"dir. nk biraz yukarda belirttiimiz gibi Muhammed, Arap rknn brahim'in olu smailden gelme olduunu iddia etmitir.

38

Sahih-i..., Hadis no. 2158, C. XII, s. 351.

VIII MUHAMMEDN GETRD SSTEME GRE, KLESZ BIRAKILMAK, CEZALANDIRILMAK GB BR EY SAYILIR; FAKAT KLE SAHPLER, GNAH LEMEKTEN KAINMAK SURETYLE KLEL SRDREBLRLER
Kle azat etmenin kle sahipleri iin ok g ve istenmeyen bir ey olduunu Muhammed iyi bilirdi. nk kle sahibi olmak mal, mlk sahibi olmak gibi kar salayan bir eydi. Bundan dolaydr ki kle azat etmenin sarp yokua trmanmak kadar g bir ey olduunu sylerdi. Kurana koyduu ayet syle: Ama o sarp yokuu trmanmay gze alamad. Sarp yokusun ne olduunu bilir misin? 'Kle azat etmektir o' (K. Beled 11-16) Ve ite klesiz kalmann kle sahipleri bakmndan pek zor bir ey olacan bildii iindir ki baz gnahlar karl olarak bunu, bir tr ceza olarak tanmlamt. Biraz yukarda grdmz gibi andn yerine getirmeyen ya da zhr eden kle sahipleri, kle azatlama eklindeki bir "cezaya" katlanmak suretiyle gnahlarndan syrlm olurlar. u durumda kle iin zgrle kavuma ans, sahibinin bu gnahlar ilemesine bal demektir. te yandan Muhammed, getirmi olduu dier birok zorunluklar, yasaklar ve haramlar uygulayabilmek iin kle azatlama cezasn ngrmtr. rnein orulu iken cins mnasebette bulunmak yasaktr; orulu mmin bir kii, kadnlarnn her tarafndan yararlanmak olanana sahip bulunduu halde onlarn avret yerine dokunamaz. Daha baka bir deyimle kadnlarn pebilir, dillerini emebilir, gslerini elleyip skabilir, fakat cins mnasebette bulunamaz (K. 2 Bakara 187). Bulunacak olursa gnah ilemi saylr ve gnahnn karl olarak kle azat etmek zorunluunda kalr. Kle'ye sahip deil ise iki ay oru tutmakla yetinir. Oru tutamayacak durumda ise altm yoksulu doyurmakla, buna da gc yetmez ise bir hurmay yoksula sadaka olarak vermekle gnahtan kurtulmu olur.39 Grlyor ki orulu iken kadnlaryla cins mnasebette bulunan kii, kle azatlamaya mahkm klnmak suretiyle cezalandrlmaktadr. u
Bu konuda Eb Hreyre'nin rivayetine dayal hadisler iin bkz. Sahih -i..., Hadis no. 918, c. VI, s. 275.
39

durumda bu cezay nlemek kadar kolay bir ey yoktur: orulu iken cins mnasebette bulunmayp kadnn avret yeri dnda kalan yerlerinden yararlanmakla bu salanabilir. Ya da cins mnasebette bulunma isini, aksam vaktini bekleyip, orucu bozduktan sonraya brakmak mmkndr ki, bu da pek g bir ey olmasa gerektir. Orulu kii iin klesini azatlamaktansa bu kadarck bir fedakrla katlanmaktan daha kolay ne vardr ki? te yandan ibadet grevini gereince yerine getirememekten dogma gnahlar da kle azatlamak suretiyle gidermenin mmkn olduu anlalmaktadr. slam kaynaklar bunu nefsi terbiye etmek, ya da nefsi zorlamak bakmndan nemli bulurlar ve Abdullah bn mer ile bn Eb Rbia rneklerini verirler. Sylendiine gre Abdullah bn mer, bir defasnda iki yldz grnceye kadar aksam namazn geciktirdii iin, iki klesini azat etmi, bylece gnahtan kurtulma yolunu bulmutur. Yine bunu gibi bn Eb Rbia, sabahn iki rektn zamannda klamad iin bir klesini azat etmitir.40 Fakat hemen ekleyelim ki bu gibi hallerde mutlaka kle azat etmek diye bir ey yoktur. Kle azatlamak yerine bir yl oru tutmak, ya da yaya olarak hacca gitmek suretiyle de kle sahipleri gnahlardan kurtulma yolunu bulabilirler. Btn bu sylediklerimizden kan sonu u olmaktadr ki slam eriatnda kle azatlama, insann insanlk ahsiyetine kar duyulan bir saygdan doma bir ey deil, sadece kle sahibine birtakm karlar salama, rnein onu birtakm gnahlardan uzak klma amacna dayal bir eylemdir. Bu tr usuller ve eylemlerle klelii ortadan kaldrmann mmkn olmadn sylemek iin khin olmaya gerek bulunmad da ortadadr.

Bkz. mam Gazali, hyu ulmiid-dn, Diyanet leri Bakanl Mfettilerinden Ahmed Serdarolunun evirisi, Bedir Yaynevi, stanbul 1975, c. IV, s. 734.
40

IX ERKEN EHVET GALESNE ENGEL OLMAKTANSA KLEL SRDRMEK DAHA Y


Bilindii gibi Kuranda, erkeklere drde kadar kadn ve diledii sayda cariye alma hakk tannmtr "Hr" kadnlarla evlenme olanana sahip bulunmayanlar, bu hkmden yararlanarak kendilerine cariye edinebilir ve bylece ehvet ihtiyalarn giderme olasln bulurlar (K. Nisa suresi, ayet 3).. slam dnyasnn "byk" statlarnn yorumlarndan anlamaktayz ki Muhammed'in getirdii bu sistemde ehvet gailesini giderme amac, kleliin srdrlmesine ara yaplmtr. bn-i Abbs ile ilgili u olay bunun kantdr: Genten bir adam, bir gn bn Abbs'a bavurarak ehvet ihtiyac ierisinde bulunmakla beraber "hr" bir kadnla evlenebilecek durumda bulunmadn syler. Gnah ilemekten kand iin evlilik d yollarla (yani zina yolu ile) ihtiya giderme kkn tercih etmediini ekleyerek u soruyu sorar: Zin'dan korunmak iin elimle istimna ediyorum, bunda gnah var m? Burada geen istimna deyiminin karl abaza, yani el ile cinsel tatmindir. Bu soruya kar bn Abbs, el ile istimnann irkin bir ey olduunu ve bundan kanmas gerektiini ona bildirir; fakat sunu da eklemekten geri kalmaz ki zina denen ey, el ile istimnadan daha irkin ve kt bir eydir, nk zinada dini temelinden yok eden bir ktlk vardr. Eer hr bir kadnla evlenemiyor ise bu takdirde cariye edinmesini tavsiye eder. Bununla beraber cariye ile evlenmenin, cariyeden doacak olan ocuunun kle saylp "helk olacan" kendisine hatrlatmaktan geri kalmaz. Ancak ne var ki ocuun kle olarak domu olmasnn, dinin mahvolmasndan "ehven" olacan belirtir. Olay hikye eden Gazalinin hyu 'Ulmi'd-dn adl kitabnda yle yazl: Arap kavminde, ehvet galip olduu iin, slih olanlar da (dinine bal olanlar da) daha ok evlenme ihtiyac duyarlar.... Kalbin huzurunu salamak ve zinay nlemek iin cariye ile evlenmek mbh olmutur. Hlbuki doan ocuk annesine tbi olduu iin, kle oluyor. Bu, bir nevi ocuu helk

etmektir... (Bununla beraber) ocuun kle olmas, dinin mahvolmasndan ehvendir. nk burada ancak bir mddet ocuun yasayn tedirgin etmek var. Fakat zina etmekle uzun mddet ahiret saadetini kaybetmek vardr.41 Grlyor ki slam eriat, Mslman erkein ehvet gailesini gidermek uruna, kleliin devamn salarken, kleden doan ocuun "tedirgin olmasna" da aldr etmemektedir.

41

mam Gazali, hyu 'Ulmi'd-dn, Bedir Yaynlar, stanbul, 1975; c. II, s. 79.

X KLE AZATLAMAKTAN DAHA HAYIRLI DAVRANILAR: KLE EDNME HTYACINDA BULUNAN KMSELERE KLE HBE ETMEK YA DA ONA BUNA KLE HEDYE ETMEK, KLEY AZATLAMAKTAN DAHA BYK SEVAP SAYILIR
Sk sk tekrarladmz gibi, her ne kadar eriatlar, Muhammed'in kle azatlamay sevap sayp tevik ettiini ve bu yoldan klelii ortadan kaldrmaya altn iddia ederlerse de yalandr. Bu yalanlar onlar Muhammed'in kle kullanma geleneinin aleyhinde olduunu ne srerek ve bunu desteklemek zere hikyeler uydurarak pekitirirler. Bu hikyelerden bir ikisine yukarda deindik ve grdk ki klelii kaldrma ynnde Muhammedin her hangi bir giriimi olmamtr. Aksine klelii srdrmek iin ne mmknse yapmtr. Nitekim bizzat kendisi yaam boyunca kle kullanmak yannda, bakalarna (bu arada kendi eslerine) kle hediye etmek, ya da bakalarn kle sahibi edindirmek bakmndan da pek cmerte davranm bulunduuna gre, kalkp da kz Fatmaya: Gnde 30 defa Allah Ekber, deyin; bu size hizmetiden hayrldr. eklinde konumu olamaz. Hemen ekleyelim ki Muhammed, yine yukarda belirttiimiz gibi, kendisine sevindirici haber getirenlere kle hediye etmek, ya da kendisine stannelii eden Halime'nin kz eymay kleler vererek sevindirmek, ya da, Ayenin kle satn almasn ustaca usullerle salamak gibi yollarla kle azatlamaktan daha hayrl eylemler olduunu ortaya vurmutur. te yandan Muhammed, kle azatlamay fevkalade kaypak esaslara balamak yannda bir de kle azat etmektense etmemeyi daha hayrl hallerden saymtr. Bu hallerden biri acma duygularna kaplp kleyi azatlamaktansa bakasna hibe etmektir. Dieri de Tanrya ve peygamberine dua etmek yolu ile kle azatlama iinden uzak kalmaktr. A) Muhammed, Meymune'nin Kle Azatlamasn Olumsuz Bir Davran Olarak Tanmlar: Azd Edecek Yerde Daylarna Hediye Etseydin Ecrin (Ahiret Mkfatn) Daha Byk Olurdu der. Denilebilir ki, getirmi olduu usullerle Muhammed, kle azatlama iini temelinden ksteklemitir. Fakat btn bu hususlar bir yana, bir de kle

azatlamay, biraz yukarda deindiimiz gibi, pamuk ipliine balarken dier yandan kle azatlama yerine kle hibe etmeyi "efdl", yani daha hayrl bir i, daha byk bir sevap saymtr. Sayarken de buna kendi aile yaamndan rnekler salamtr. Nitekim eslerinden Meymne'nin rivayetine dayal olarak Buharinin naklettii u hadis bunun ilgin bir kantdr: Ben Hill'den Hars'in kz Meymne, -ki hicretin yedinci ylnda Muhammed'in nikhna girmi ve onun esleri arasnda en nemlilerden biri olmutur, gnlerden bir gn sahip bulunduu zenci bir kleyi (cariyeyi), acma duygusuna kaplarak azat etmek ister. Ve bu ii, Muhammede danmadan yapar. Bunu renen Muhammed fena halde fkelenir; derhal Meymne'yi artp kendisine yle der: Eer cariyeyi (Ben Hill'den)daylarna hediye etseydin ecrin (ahiret mkfatn) daha byk olurdu.42 Bildirildiine gre Meymne'nin daylar ve kardeleri kle edinmek iin rpnmakta idiler. Muhammed onlarn byle bir ihtiya ierisinde bulunduklarn bildii iindir ki Meymne ile yukardaki ekilde konumu ve ona, kleyi azatlamaktansa daylarna hibe etmekle daha hayrl bir i grm olacan hatrlatmtr. Muhammed'in bu szleri vesilesiyle sarih bn-i Battal yle der: Bu hads'ten kan sonu sudur ki cariyeyi hayrl bir kimseye hibe etmek, onu azat etmekten ok daha iyi bir davrantr.43 B) Bir Baba, Evlatlar Arasnda Hibe ve Hediyede Bulunurken, Klelerini (ve Cariyelerini) de Bu ekilde Onlar Arasnda Paylatrmaldr Muhammed'in kle hibe edilmesini gerekli grd bakaca haller oktur. Nu'mn bn-i Beir'in rivayetine dayal olarak Buharinin naklettii bir baka hadis hkmne gre bir baba, evlatlar arasnda hibe ve hediyede bulunurken, klelerini (ve cariyelerini) de bu ekilde onlar arasnda paylatrmaldr. Bu ii yaparken, yani erkek ocuklarndan bir ksmna hibe ve hediye datrken, dier evlatlarn bundan mahrum klmamaldr; klacak olurlarsa bu hibe batl saylr.44 Grlyor ki kle sahibi, sahip bulunduu
Bu hadis iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1135, c. VIII, s. 31 bn Battal'n sylemesi yle: "Bu hadisten mstefad olan hkm, cariyeyi z -rahme hibe etmek, azatlamaktan efdal olmasdr." (Bu hadis iin bkz. Sahih -i..., c. VIII, s. 32 44 Sahih-i..., Hadis No: 1133, c. VIII, s. 26 vd.
42 43

kle ve cariyeleri azat edecek yerde, onlar ocuklar arasnda paylatrmakla daha yararl bir i yapm saylacaktr. C) Muhammed, Sevde'nin Acma Duygularna Kaplarak Kle Azatlamasn Uygunsuz Bulur Bu yukardakilere eklenebilecek bir dier rnek syle: Celleddin gibi kaynaklardan renmekteyiz ki Muhammed, savalardan birinde elde ettii klesini, elleri bal olarak getirip eslerinden Sevde b. Zam'a'ya brakr. Adamcaz ylesine byk bir strap ierisinde inleyip kvranmaktadr ki, Sevde acma duygusuna kaplr ve dayanamayp zavally, ellerini zerek, serbest brakr; yani kamasn salam olur. Bunu duyan Muhammed byk bir fkeye kaplr ve Sevde'ye beddualar eder; ederken de onun kolunun kopmasn Tanrdan diler. Fakat muhtemelen biraz ar gittiini ve kolsuz bir kadnla birlikte yaamann pek zevkli bir yn olmadn dnm olmaldr ki az gemeden Tanrya yalvarda bulunur ve yle der: Ey Tanrm! Ben de nihyet bir insanim!. Bu nedenle bedduam inayete evir. Dedikten sonra da Kur'an'a, insann aceleci olduuna dair u ayeti koyar: nsan hayr istedii kadar erri de ister. nsan pek acelecidir. (K. 17 sr 11) nsan acelecidir derken, hi kuskusuz bir yandan fkesine hkim olamayp beddua yoluna gitmi olmak kadar, Sevdenin acma duygusuna kaplp kleyi salm olmasn da gz nnde tutmutur.45

Yine Celleddin'den renmekteyiz ki baz Kuran yorumcular, bu ayeti farkl bir olaya dayandrrlar. Gya Tanr demi yaratp da burnuna hayat nefesini frdnde, dem, nefesin btn vcuduna yaylmasn beklemeden, yani vcudunun bir ksmi henz amur halinde iken, acele ile ayaa kalkmak istemi fakat dmtr. Ve gya ayet, insann daha demle birlikte aceleci olduunu anlatmak iin konmutur.
45

XI KLE AZATLAMAKTAN KURTULMANIN DER KOAY YOLLARI: TANRIYA VE EYGAMBERNE DUADA BULUNMAK, VGLER YADIRMAK YA DA YAYA OLARAK HAC GREVN YAPMAK VS.
Biraz nce grdk ki, Muhammed, kle azatlamak yerine kleyi, ihtiyac bulunan bir kimseye hibe etmenin kle sahipleri bakmndan daha hayrl bir davran olduunu sylemitir. Bu dorultuda olmak zere ngrd dier "hayrl iler arasnda Tanry yceltmek ve vmek zere dua etmek gibi davranlar vardr. Eb Hreyre'nin rivayetine gre Muhammed yle demitir: Her kim, bir gnde yz defa: -'Allah'tan baka yoktur tapacak... O'nun ei orta yoktur. Mlk O'nundur; O vlr-' derse, o kimse on kle azatlama(sna) mecr olur (sevap ilemi olur). Ve ona yz sevap yazlr; yz gnah da balanr (ve bylece o kiiye o gn zarfnda eytann zarar dokunmaz).46 Yine Eb Hreyre'nin rivayetine dayal bir baka hadisinde Muhammed yle der: Her kim gnde yz kere: -Allah'tan baka ilh yoktur. hamd O'nundur. O her eye kdirdir- derse bu dua o kimse iin on kle azatlamak sevabna muadil olur ve ona yz hasene yazlr; yz musibet de ondan mahvolunur. O gn iinde eytan errinden eminlik olur. Ve o kimsenin bu duay okumasndan daha faziletli hi bir kimse evrd ve ezkr getiremez...47 Grlyor ki, Muhammed, kle sahiplerini, klelerini azat etmeyip muhafaza etme kolaylna kavuturmak iin kolay bir zm yolu bulmutur ki o da Tanrya yukardaki ekilde gnde yz kere dua etmek, bol bol vgler yadrmaktr. Ancak ne var ki gnde yz kere dua etmek kolay bir i olmadktan gayri, bkknlk getirici bir eydir. stelik zaman yetmezlii bakmndan da sakncaldr; nk eer kii, gnde yz kez bu duay yapacak olsa, ne alp hayatn kazanmak ve ne de doru drst dinlenmek olanana sahip olur. Bu itibarla yukardaki emir uygulanmas g bir emirdir. Bunun byle olduunu
46 47

Sahih-i..., c. IX, s. 59. Sahih-i..., Hadis No: 2157, c. XII, s. 350.

Muhammed de dnm olmaldr ki Eb Eyyb Ensr'nin ve Ibn -i Mes'd'un rivayetlerine dayal bir baka hadisi ile yukardaki duann okunmasn gnde ona indirmitir. Hadis yle: Her kim bu duay (gnde) on kere okursa smail peygamber neslinden on esr azatlam gibi sevaba mstahak olur...48 Dikkat edilecek olursa burada: "smail peygamber neslinden on esr azatlam gibi sevaba mstahak olur" szleri gemekte. Bu szlerden anlalmak gereken ey "Arap esirler"dir. nk biraz yukarda belirttiimiz gibi Muhammed, Arap rknn brahim'in olu smailden gelme olduunu iddia etmitir. Kle azatlama zorunluundan kurtulmak iin Muhammedin getirdii dier bir kolaylk yaya olarak haccetmek, ya da bir yl boyunca oru tutmaktr.49 Fakat her ne olursa olsun kle azatlama yerine gnde yz ya da on kez dua etmek, ya da bir yl oru tutmak, ya da yaya olarak haccetmek gibi usuller, kle sahipleri bakmndan sadece klelerini muhafaza etmek bakmndan deil fakat ayn zamanda gnahlardan kurtulup sevap kazanmak bakmndan da yararl bir eydir. nk yukardaki eriat hkmlerinde geen duay yapacak olanlar, hem bir yandan kle azatlam gibi sevap kazanrlar ve hem de dier yandan yz gnahtan kurtulmu olurlar; stelik de sevap defterlerine yz yeni sevabn yazldn grrler. Sylemeye gerek yoktur ki, samimi olarak kle azatlamak isteyen isteyenler dahi, kle azatlamaktansa kendileri iin ok daha kazanl olan dua usuln tercih etmekte tereddt etmeyeceklerdir. Kle sahibine, kle azatlamakszn btn bu avantajlar salayan bir sistem ierisinde klelii yok etmenin mmkn bulunmadn tekrarlamak abestir. Fakat eklemek gerekir ki klelii ortadan kaldrmann tek yolu insan denilen varl kutsal nitelikte saymaktr ve ite slam eriat bu zihniyete yabanc kald iindir ki olumlu sonu yaratamamtr. Nitekim slam lkelerinde klelik sistemi, yirminci yzyla gelinceye kadar, 1400 yl boyunca hi kesintisiz uygulanagelmi ve yirminci yzylda ancak Bat'l devletlerin zorlamas zerine terkedilmitir: o da grn itibariyle. nk gerekte klelik, gayr-i resm olarak, bugn hl vardr.

48 49

Sahih-i..., Hadis No: 2158, c. XII, s. 351. Gazali, hyu..., 1975 c. IV, s. 734.

XII ERAT SSTEM, KLELN YOK OLMASINI KIYAMET ALAMET OLARAK GRR
Btn bu yukarda anlattklarmzdan anlalmaktadr ki Muhammed, her ne kadar kle azatlama usullerine yer vermi ise de, kleliin kalkmasn istememitir. O kadar ki acma duygularna kaplarak kle azat etmeye kalkanlara kar dahi beddua etmekten geri kalmamtr. Sevde b. Zama ile ilgili olarak biraz yukarda belirttiimiz olay bunun ilgin bir rneidir. Gerek u ki, Muhammed, kleliin son bulmasn ve klelerin zgr duruma girmelerini, dnyann sonu ve daha dorusu kyamet almeti olarak tanmlamtr. Nitekim Eb Hreyre'nin rivayetine dayal bir hadise gre: Kyamet ne zaman (kopacak?) eklindeki bir soruyu yantlarken yle demitir: ...Ne zaman (satlm) cariye, sahibini (efendisini) dourur...(ise kyametten evvelki almetler grnm olur)...50 Sarihlerden bazlar bu hkm yorumlarlarken cariyelerden doan ocuklarn mlk sahibi olup kendi babalar yerine kaim olacaklarn ve oalacaklarn, bylece byk bir felket eklinde kyamet gnn yaratacaklarn sylerler. Bazlar da bir gn gelip analarn satlacaklarn, elden ele para gibi dolatrlacaklarn ve onlardan doan ocuklarn kendi odalklar durumuna sokulacaklarn belirtirler.51

50 51

Sahih-i..., Hadis No: 47, c. I, s. 58. Sahih-i..., c. I, s. 58, not. 1.

XIII ERAT SSTEM, KLELER, HAYSYET DUYGUSU BAKIMINDAN AAI KERTEDE BR YARATIK OLARAK GRR
eriatlar Muhammed'in klelere insancl gzle baktn, onlara birer "insan" olarak deer verdiini sylerlerse de doru deildir. nk Muhammed'in klelere layk grd mevki "mecnun" (yani "cin tutmu", "deli", ldrm" vs... gibi) kimselere denk bir kertedir. Nitekim her Mslman kiiye, ylda en azndan bir kez haccetmeyi, Mslmanln zorunlu art olarak kabul ettirirken, mecnunlar ve kleleri bu zorunluktan muaf tutmutur.52 Yine bunun gibi Mslman erkeine, eer "adaletli" davranamayacak ise birden fazla kadnla evlenmeyi yasaklarken, diledii sayda cariye edinmeyi olaan saymtr. Bu konuda Kurana koyduu ayet syle: ... beendiiniz (veya size hell olan) kadnlardan ikier, er, drder aln. Hakszlk yapmaktan korkarsanz bir tane aln; yahut da sahip olduunuz (cariyeler) ile yetinin. Bu, adaletten ayrlmamanz iin en uygun olandr. (K. 4 Nis 3) Grlyor ki Mslman erkek, eer birden fazla kadn ald zaman onlarn arasnda adalet-eitlik gzetemeyeceini dnrse, bir tek kadnla ve cariyeleriyle yetinmelidir. Cariyeler arasnda adalet-eitlik gzetlemek diye bir ey sz konusu deildir, nk onlar insandan saylmamlardr. te yandan Muhammed, her Mslman kii bakmndan nesep ve soy sorununa nem verirken ve zellikle Araplarn (dolaysyla kendisinin) nesep bakmndan brahimden (ve olu smailden) indiini syledii kkeni ile iftihar ederken, kleleri bu konuda da insandan saymamtr. ylesine ki kleye, deta nesebini ve soyunu inkr zorunluunu yklemi ve nesebini korumak isteyen kleye Tanrnn lnetlerini yadrmtr. Daha baka bir deyimle genel olarak kiilere, neseplerini ve zellikle babalar ynnden bal bulunduklar soyu bilmeleri gerektiini belletirken, klelerden bu hakk esirgemitir. Nitekim bir hadisinde yle der: Her kim kendi babasndan, soyundan bakasna ve her kle ki efendisinden baka birisine kendisini nispet ederse, Allahn azabna urasn.53
52 53

slam Ansiklopedisi'nde "Kle" ve "Hacc" szcklerine baknz. Sahih-i..., c. IX, s. 214.

te yandan slam eriatna gre, babas kle olmasa dahi kle kadndan doan ocuk kle saylr. Ve bu usul slamn hayrna olmak zere yorumlanr. Nitekim biraz yukarda Gazalinin, ehvet giderme uruna kleliin srdrlmesiyle ilgili felsefesini zetlemi ve: "ocuun kle olmas, dinin mahvolmasndan ehvendir" eklindeki szlerini nakletmitik.54 slam dnyasnn "Hccet-l slam" diye ycelttii Gazalinin bu mantn, onun zihniyetindeki zavalllkla m yoksa insan haysiyetine kar besledii dmanlkla m damgalamak gerektiinin takdiri okuyucuya aittir.

54

mam Gazali, hyu 'Ulmi'd-dn, Bedir Yaynlar, stanbul, 1975, c. II, s. 79.

XIV ERAT SSTEM, KELEY NSANDAN SAYMAZ; HUKUK SJES OLARAKDAH GRMEZ (TIPKI HAYVANLARI DA GRMED GB)
nsan kulluktan yukar bir deere layk grmeyen Muhammed, kleyi daha da aa kertede bilir ve onu insandan bile saymazd. Bunun nice rneklerinden biri, Mslman kiilere drde kadar "hr" kadn alma hakk tand halde saysz cariye alma olanan tanm olmasdr. Hele kz Fatimann zlmesini nlemek maksadyla damad Ali'ye, birden fazla kadnla evlenme frsatn vermedii halde diledii kadar cariye alma olasln tanm olmas daha da ilgin bir rnektir. Anmsatalm ki Muhammed, ok karl evliliin kadn bakmndan azap verici bir ey olduunu bildii iin, ok sevdii kz Fatimay bu azaptan uzak klmak maksadyla damad Ali'ye, bakaca bir kadnla evlenme izni vermemitir; yle demektedir: Fatima benim bir paramdr, kim ki Fatima'ya ktlk eder, tpk bana (ktlk etmi gibi) olur; kim ki onu honut eder, beni honut etmi olur.55 Ancak ne var ki Ali'nin, Fatima'dan baka bir kadnla evlenmesini istemeyen Muhammed, onun diledii sayda cariye edinmesine, cariyelerle diledii gibi cins mnasebette bulunmasna ses karmamtr. karmak yle dursun, fakat bizzat kendisi Aliye cariyeler hediye etmi ve onun cariye edinmesini yerenleri dahi azarlamtr. Bu son hususla ilgili bir olay yle: Haccet'l-Ved'dan nce bir gn Muhammed, damad Ali'yi Yemen'e, ganimet mallarnn bete birini almaya gnderir. Bu mallar ierisinde ok sayda kadn ve erkek esirler vardr. Ali, ilk i olarak kadn esirlerden gzelce olan birini kendisine ayrr ve geceyi onunla geirir. Ertesi sabah "guslederken" (ykanp temizlenirken) Breyde adnda bir Sahabe, onun cariye bir kadnla yattn kefeder; fena halde sinirlenerek Ali'den holanmaz olur. Holanmadn da Muhammed'e aklar. Fakat Muhammed Ali'den taraftadr. Breyde'ye krcasna yle der: Ali'ye darlma nk onun ganimet malnn bete birindeki hissesi, ald cariyeden daha oktur.56
55 56

Bu konuda bkz. . Arsel, eriat ve Kadn. Bu konudaki hadisler iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1641, c. X, s. 353.

Bu szlerden anlalan udur ki Muhammed kle denilen yarat "mal" ve "eya" niteliinde grm ve cariyenin ehvet giderme iinde kullanlabileceini dnmtr. Ali'yi, Fatima'dan baka bir kadnla evlenmekten alkoyarken, cariye ile yatmakta serbest brakmas bundandr. nk onun deer llerine gre cariye, "mal", "eya" niteliinde bir ey olup Fatima iin kskanlk duygusu (ve dolaysyla znt) yaratmayacak bir yaratktr. te yandan Mslman erkeine, evli "hr" kadnlarla evlenme olasln tanmad halde, evli cariyeler edinmeyi, ya da evli cariyelerle evlenmeyi ciz grmtr. Kurana koyduu hkm yle: Sahip bulunduunuz cariyeler mstesna, evli kadnlar da size haram kilindi... (K. 4 Nis 24). Yani Muhammedin sylemesine gre Tanr, erkek kullarna evli kadnlarla evlenmeyi haram klyor fakat evli bulunan cariyeleri hell sayyor. te yandan Muhammed'in getirdii sistemde kleler "hukuk sjesi" saylmazlar, hak sahibi olamazlar. rnein evlenmeleri efendilerinin iznine baldr. Mahkeme'de tank olarak dinlenemezler. Beslenmeleri, yedirilip iirilmeleri, giydirilmeleri (iae ve ibadetleri), kle sahibinin hayvanlarndan farkl deildir.57 Cariye efendisinden hamile kalsa ve doursa bile, efendisi hayatta iken hr olamaz; ancak onun lmnden sonra olabilir.58 Btn bunlardan dolaydr ki Kuranda, kle sahibinin kendi klelerini, kendisiyle eit durumda grmemesi gerektii bildirilmitir. rnein Rm Suresinde yle yazl: Allah size kendinizden bir misal vermektedir. Size verdiimiz rzklarda, emrinizde bulunan klelerinizin de eit surette hak sahibi olmalarna raz olur ve birbirinizi saydnz bu ortaklarnz da sayar msnz ki, bizzat yaptnz ilerde Bize ortak koulmasna raz olasnz... (K. 30 Rm 28) Yani Muhammedin sylemesine gre Tanr yle demek istiyor: "Nasl ki siz klelerinizin, kendinize eit haklara sahip olmalarna raz olamaz iseniz ve nasl ki birbirinizi saydnz gibi onlar da saygnla layk bulamaz iseniz, putlar da Bize ortak komaya raz olmamalsnz". Daha baka bir deyimle, klenin kle sahibi gibi eit haklara ve saygnla sahip olmasn istemeyen bizzat Tanr'dr.

Bu konuda bkz. Halil b. shak, Muhtasar. Ayrca bkz. Ruben Levy, The Social Structure of Islam, New York, 1962. 58 Bu konuda, slam Ansiklopedisinde Abid szcne baknz.
57

XV KLELERN NEML MEVKLERE GETRLM OLMALARI, NSANLIK HAYSYETNE SAYGI DUYGUSUNDAN YA DA KLEL KALDIRMA ARZUSUNDAN DEL
slamda, eitli dnemlerde, klelerin ok nemli mevkilere ykseltilmi olduklar hatrlatlarak slam dininin klelere kar olumlu bir tutum taknd iddia edilir.59 Ancak ne var ki bu iddialar, slam eriatnn klelere insanlk deeri tanmayan yukardaki esaslaryla badatrmak mmkn deildir. Braknz kle snfn, fakat kle olmayanlar bile kulluktan yukar bir deere layk bulmayan Muhammed'i insan haklar ampiyonu saymak ve getirdii dinsel dzeni klelii yok etme amacna ynelikmi gibi tanmlamak ok yanl olur. slam lkelerinde klelerin, azatlanm olarak nemli mevkilere geldikleri grlmemi deildir. Daha Muhammed zamannda baz klelerin ordu kumandan olarak i grdkleri olmutur. Ancak bu durum, Muhammed'in klelii kaldrma kararllndan deil, fakat yetenekli grd klelerden yararlanma arzusundan domutur. nk Muhammed, kendisine yararl olabilecek kim varsa herkesi (velev ki kle ya da putperest olsun) en becerikli usullerle kullanmasn bilmitir. Buna karlk kendisi iin tehlikeli ya da sakncal sayd kiileri de ktlemekten, dman bilip ihml etmekten ya da ldrtmekten ekinmemitir. Bu itibarla Muhammed'in, srf kendilerinden yararlanmak, hatta kurtulmak amacyla kleleri nemli mevkilere ve rnein ordu kumandanlklarna getirip mkfatlandrm olmasna amamak gerekir. rnein siper usul ile (yani kazlm hendeklere asker ymak suretiyle) sava verme sistemini bir ranl kleden renmitir. Hendek Sava diye bilinen savaa bu adn verilmesi bundandr. Medineyi Mekkelilerin saldrsndan ancak bu sayede kurtarabilmitir. Yine ayn ekilde en iyi ok atma usullerini Habeli klelerden renmitir. Bu nedenle bu kleleri mkfatlandrmtr.60

Daniel Pipes, Slave Soldiers and Islam; The Genesis of a Military System, Yale University Press, 1981, ah. 93-94. 60 Bu konuda Belzur'nin Ansab al-Araf adl yaptna ve ayrca da Vakid, bn al -Esir, alCahiz gibi kaynaklara baknz.
59

Buna karlk asker yeteneklik bakmndan fazla bir deeri olmad sylenen Zeyd bn-i Hrise'yi (ki kendisine vaktiyle klelik etmi olan bir kimsedir) Mte Savanda ordu kumandanlna getirmi ve daha sonraki bir tarih itibariyle de onun olu Usme bn-i Zeyd'i de Rumlar zerine yollad orduya kumandan tayin etmitir. Neden dolay bu kiileri, onlardan daha yetenekli kimseler bulunmasna ramen, bu mevkilere getirmitir? diye sormak gerekirken bunu bugne deyin soran pek olmamtr. Bu konuda slam kaynaklarnda her hangi bir aklama da yaplmamtr. Oysaki olaylarn incelenmesi, baz hususlarn aydnlanmasna muhtemelen yardmc olabilecektir. Gerekten de Zeyd bn-i Hrise, bilindii gibi birinci Mekke dneminde Hatice'nin satn ald klelerden biridir. Hatice onu daha sonra Muhammed'e hediye etmitir. Sylendiine gre Zeyd (Hatice, Ali ve Eb Bekir'den sonra) Mslmanl ilk kabul edenlerdendir. Bundan dolaydr ki Muhammed onu azatlam, hatta oulluk edinmi ve adn Zeyd bn-i Muhammed (ki Muhammedin olu Zeyd demektir) olarak deitirmi sonra da Zeynep ile evlendirmitir. Ancak ne var ki kendi sylemesine ve Kur'an'a koyduu ayetlere gre Tanr'nn emriyle Hicret'in beinci ylnda Zeyneb'e k olmu ve Zeyd'in Zeyneb'i boamas zerine, Zeyneb'le evlenmi ve bunun sonucu olarak Zeyd'i oulluktan karmtr. karrken de adn, onun z babasna nispetle Zeyd bn-i Harise olarak deitirmitir. Bylece yllar boyu Zeyd bn-i Muhammed olarak arlan Zeyd, o andan itibaren Zeyd bn-i Harise diye arlmaya balanmtr. Sylemeye gerek yoktur ki yllar boyu kendisine oulluk eden bir kimsenin karsyla evlendikten sonra artk onun yzne bakmak ve onunla ayn yerde yasamak kolay bir ey deildi. Bu itibarla onu uzaklatrmak gerekirdi. Muhtemelen bundan dolaydr ki Hicretin sekizinci ylnda Bizans kar gnderdii 3000 kiilik bir orduya Zeyd'i kumandan tayin etmitir. Hemen ekleyelim ki Zeyd'in ordu kumandanl yapabilecek yeterlikte olduu hususunda pheler vardr. Ve gerek sudur ki bu ii Zeyd'den ok daha iyi bir ekilde grebilecek pek ok kiiler bulunduu halde Muhammed, bilhassa Zeyd'i semitir. Arap kaynaklarn bildirmesine gre Muhammed, Bizans mparatoruna kar giriilen bu seferin ok tehlikeli olduunu ve ilk vurumada kumandann ehit debileceini tahmin ettii iindir ki bu gazve iin Zeyd'den gayri iki kumandan daha semitir ki bunlardan biri Ca'far b. Abi Tlib ve dieri de ahir Abd Allah b. Ravha'dr. nceden tasarlad plana gre slam ordusuna nce Zeyd kumanda edecek, onun lm halinde Ca'far ve onun da lm halinde Abd Allah b. Ravha kumanday ele alacaklard.

Nitekim tahmin ettii gibi savan daha ilk annda Zeyd b. Harise ehit dm, onun yerini alan dier iki kumandan da arka arkaya ayn akbete uramlardr. Bilindii gibi bu sava Mslmanlarn yenilgisiyle sona ermitir. Ne ilgintir ki Muhammed, bu yenilginin intikamn almak zere Rumlar zerine gndermek maksadyla bir frka "mchid" tehiz etmi ve bu frkaya Zeyd'in olu sme bn-i Zeyd'i emir ve kumandan yapmtr. Yaparken de ona: "Rumlar zerine git ve babann intikamn al" demitir.61 Fakat ne var ki sme, kumandanlk yapabilecek yeterlikte deildi. Nitekim etraftan birok kiiler sme'nin kumandanlna (ve emaretine) itiraz etmiler ve rnein: "Ordu iinde bunca bykler dururken bir gen kle bunlarn zerine nasl kumandan nasbolunur" eklinde konumulardr. Fakat onlarn bu konumasna kar Muhammed: Siz, imdi sme'nin kumandanlna ta'n ediyorsunuz (svyorsunuz). (Size hatrlatrm ki): Siz, bundan nce onun babasnn emaretine de dil uzatmtnz. Allah hakk iin Zeyd emarete nasl tamimiyle layksa ve o, bana nsn en sevimlilerinden biri ise, hi phesiz u sme de babasndan sonra bana nsn en sevimlilerindendir.62 Ancak ne var ki sme, sefere kmak zere ordusunu hazrlarken Muhammed'in hastala yakalanmas nedeniyle hareketini tehir etmitir. Bununla berber onun lmnden sonra Eb Bekr zamannda giritii bu ayn maksada ynelik sava srasnda cann vermitir.63

Sahih-i..., Hadis No: 1505, c. IX, s. 381. Bu konuda ayrca bn Him, bn Sad, kaynaklarnda geni bilgi var. Ayrca bkz. et- Taber, Tarih-i Taber Tercemesi, Can Kitapevi, stanbul, 1982, c. II, s. 462. 62 Buharinin Abdullah bn-i merden rivayeti iin bkz. Sahih-i..., Hadis No: 1505, c. IX, s. 380. 63 Sahih-i..., Hadis No: 1505, c. IX, s. 380.
61

XVI KLELERN DURUMUNUN YLEMESNDE MUHAMMEDN ROL OYNADII HAKKINDA


slamclarn iddialarna gre Muhammed klelerin durumunu iyiletirmi ve rnein Kurana: "Elinizin altnda bulunan kimselere iyilik edin" (K. 4 Nis 36) eklinde hkmler koymutur. Ya da gya klelerin yemesine, imesine dikkat edilmesi gereine deinmi, kle kadnlara hr kadnlar iin uygulanan cezalarn yarsnn uygulanmasn ngrm ve bu dorultuda hkmler getirmitir. Hemen belirtelim ki klelere iyi bakmak, rnein onlarn beslenmesine gz kulak olmak, ya da bu dorultudaki eylemler, klenin insanlk haysiyetine sayg beslemek anlamna gelmez. Nitekim Muhammed klenin insanlna sayg nedeniyle deil fakat onu efendisine en verimli bir ekilde hizmet edebilecek zindelikte tutmak iin bu hkmleri koymutur; koyarken de kleden ziyade efendisinin karlarn gz nnde tutmutur. nk sal yerinde olmayan kle, efendisine yararl deil fakat zararl olur. yi bakmdan yoksun, rnein zayf ve hastalkl bir kle, efendisine yararl deil zararl olur. Kle sahibi olan kimse, elinin altnda bulundurduu klesine iyi bakmal, onu iyi yedirip iirmelidir ki, ondan azam ekilde yararlanabilsin. te yandan kle kadn, yani cariyeyi, hr kadna nazaran yar ceza ile cezalandrmak, klenin saygya deer bir ahsiyete sahip olmasndan deil, aksine onun hukuka ya da ahlka aykr davranlarnn, hr kadnnki kadar cezalandrlmaya layk saylmamasndandr. Bu vesile ile sunu da unutmamak gerekir ki Kuranda, Mslman erkein drde kadar kadn alabilecei ve fakat bunlar arasnda adlet salayamayacak ise bu takdirde bir tek kadn ve diledii sayda cariye alabilecei yazldr (K. Nis 25). Daha baka bir deyimle Mslman erkek, elinde bulundurduu cariyeleri arasnda adlet salamakla sorumlu tutulmamtr. Grlyor ki cariye, insanlk haysiyetinden yoksun telkki edilmi ve efendisinin hizmet ve ihtiyacna terkedilmitir. * Tekrar edilmek gereken gerek udur ki Muhammed, slam ncesi dnemin zellii saylan kiisel klelik anlayn srdrmekten geri

kalmamtr. Bundan dolaydr ki vaktiyle Trklerde klelik, daha iyi koullara bal iken, rnein Hun devletlerinde "kiisel klelik" sistemi yerine "Kabile klelii" sz konusu iken, Hunlarn slamiyeti kabul etmelerinden sonra "kiisel klelik" zihniyeti yerlemitir.

XVII SLAM DNYASI HBR ZAMAN KLELE KARI GELMEM, SESN IKARMAMITIR; DNSEL NTELK TAIDII N
Her ne kadar klelik denen musibet, yzyllar boyunca baka dinlerde ve lkelerde de uygulanm olmakla beraber, bu baka dinlerde ve toplumlarda klelie kar daima sesini ykseltenler ve direnenler olmutur. rnein Budha, klelii yeren ilk din adam olarak karmzdadr. Batda klelie kar ilk savam milattan nce 4. yzylda, eski Yunan ile baslar. Her ne kadar Aristo gibi byk dnrlerden bazlar klelii doal ve olaan bir kurulu olarak grmekle beraber bu zihniyete kar cephe alanlar oktur. rnein Alcidamas, ki bu konuda ilk direnenlerdendir, tarihin bu eski alarnda insanla yle seslenirdi: Tanr her eyi zgr klmtr. Doa hibir yarat kle yapmamtr.64 Yahudilik ve Hristiyanlk klelii yok klmamtr ama bu dinlerin uygulayclar ya da salikleri arasnda klelie kar savam verenler ok kmtr. Orta ada bile klelii insan haysiyetine kar su eklinde gren nice fikir trleri gelimitir.65 O en karanlk bilinen dnemlerde, klelii doal bilen zihniyete kar isyan edenler oktur. Oysa ki slamda byle bir gelime grlmez: ne din adamlar ve ne de ne dnrler arasnda sesini ykselten olmutur. slam dnyas bu adan insan ahsiyetinin haysiyetine deta yabanc kalmtr. Kurann klelii doal gren hkmlerine kar "Hayr" diyebilecek cesarette bir kimse kmamtr. Aksine bu hkmlerin klelie engel olmadn savunanlar kmtr.66 Gemi dnemler boyunca slam bilginlerinin yaptklar ey, slam dininin klelere, kendi zgrlklerini satn alma hakini tandn ve klelerin durumunu iyiletirdii masallarn tekrarlamaktan ibaret kalmtr: onlara gre gya slam eriat bu "olumlu" yenilikleri getiren ilk ve son dindir. Oysaki syledikleri yalandr, nk slamdan 2500 yl
Bu konuda bkz. Franz Rosenthal, The Moslem Concept of Freedom, Prior to the XIXth Century, Leiden, 1960, s. 31. not 73. 65 Bu konuda bkz. C. Verelinden, L'Esclavage Dans l'Europe Medieval: I, Peninsule IberiqueFrance , Bruges, 1955. L.T. Hobhouse, Morals In Evolution, London, 1951. 66 Mecella al-Mecmua al-ilm al-Irak adl derginin 1954 tarihli nshasnda Muhammad al Kadi'nin: Al-Hrriya va-s-salam va'l-hkm fi'l-Islam" balkl yazs iin bkz. Revue des Etudes Islamiques, 1956-1957, s. 108.
64

nceleri Babilonya'da, kleler iin kendi zgrlklerini satn alma hakk vard. Yine bunun gibi slamdan bin yl nce uygulanan Manu kanunlarna gre Hindistan'da kocalara, klelerini dverlerken, karlarn dvdkleri gibi dvmeleri emredilmitir. Eski Msrda, rnein Ramses III zamannda, klelerin yerli halktan kimselerle evlenerek bir ka kuak sonra zgrle kavutuklar grlrd.67 Btn bunlardan slam yazarlar habersizdirler. Hem de ylesine ki, bu habersizlik ierisinde kle ticaretini bile deta ilim konusu yapmlardr. Kle satn almak ile hayvan almak arasnda fark gzetmemilerdir. Nice rneklerden biri olarak 11. yzyln nl hkmdarlarndan Keykavus bn skenderin Kbus-nme adl kitabn yle bir kartrmak yeterlidir. Crcan ve Taberistan hkmdar olan bu yazar, Kbus-nme'yi, olu Giln ahn eitimi iin yazmtr. Kitabnn bir blmnde yle der: Her eyden nce satn alacanz klenin gzlerini ve kirpiklerini muayene ediniz; sonra burnunu, dudaklarn ve dilerini ve nihayet salarn gzden geiriniz... Btn bu tlerime sunu da eklemek isterim ki satn alacanz... Klenin boy ve posunun ll olmasna ve karar dolgunluk ta bulunmasna dikkat etmelisiniz.68 Kitabn dier bir yerinde yazar, hayvan satn almnda dikkat edilmek gereken hususlar belirtir: Hayvanlarn dileri kusursuz, bembeyaz ve muntazam olmaldr; alt dudak st dudaktan hafife ilerde olmaldr; burun delikleri uzun, ak ve dz, aln geni ve kulak hizasna kadar tek renkte olmaldr.69 Grlyor ki kle satn almakla hayvan almak arasnda pek fark yok. Ne ilgintir ki yazld tarihten bu yana Kbus-nme, slam dnyasnda "hkmdarlara ait terbiyev kitaplarn en nemlilerinden biri" olarak kabul edilmitir.70 ada yazarlar arasnda klelii slamn yaratt bir kurulu olarak deil fakat slama kar alm savalar nedeniyle ortaya kan bir kurulu eklinde grecek kadar saf dnceli olanlar oktur. Onlara gre slam gya klelii, sadece sava nedeniyle meru grmtr ve bu nedenle slamda

Bu konuda bkz. L. T. Hobhouse, Morals in Evolution, London, 1951, s. 286 vd. Kbus-nme'nin ngilizce evirisi iin bkz: Kai'ka'us Ibn Iskandar. A Mirror for Princes: the Qabus Name, Transl. by Reuben Levy, New York, 1951, s. 99 vd. Franszca eviri iin bkz. "Le Qabus Name" Transl. par A. Querry, Paris, 1886, s. 196. 69 Le Qabus Name, s. 215. 70 slam Ansiklopedisi'nde "Keykavus" adna baknz.
67 68

klelik kurulusunun yer almasnn sorumluluunu slama kar sava aanlarda aramak gerekir.71 Bu gln iddialara ynelenlerin, Kuranda klelii doal klan hkmlerden ya da Muhammed'in kle kullandndan, kle alp sattndan ya da ona buna kle hediye ettiinden haberleri olmamaldr. Haberli olmadklar dier bir husus da slam'n sava dini olup, yeryzn Dar-l slam (Mslmanlarn yasadklar diyar) ve Dar-l harp (kfirlerin yasadklar yerler ki harp edilecek diyardr) diye ikiye ayrm olmas ve yeryzn, tm itibariyle Dar-l slam olana kadar sava yapmay ilke edinmi olmasdr. Hemen belirtmek gerekir ki Muhammedin giritii 29 sava ile gndermi olduu 45 kadar ete hep bu amala giriilmi eylerdir. Arap yazarlarn genellikle savunduklar bir gr de klelik kurulusunun slm'a Trkler yznden girmi olduu dorultusundadr ki gerekten yalana dayaldr. Konuyu Arap Milliyetilii ve Trkler adl kitabmzda ele aldmz iin burada durmayacaz. Fakat sadece sunu tekrar etmekle yetinelim ki eski Trklerde, rnein Hunlarda, kiisel klelik diye bir ey yoktu; Kabile klelii vard ki kiisel klelik sistemine oranla daha iyi koullara balanmt. slamiyeti kabul ettikten sonra Hun'lar, Kabile klelii uygulamasn terk edip "kiisel klelik" zihniyetine gemilerdir. A) slam lkelerinde Klelik 20. Yzyla Kadar Srm ve Ancak Bat Dnyasnn Zorlamalaryla Sona ermitir Klelik, resm bir kurulu olarak slam lkelerinde 20ci yzyla kadar sregelmitir. Tannm bir yazarn deyimiyle slam dnyas "klelik uygarl" olmaktan ileri geememitir.72 Halifelerin ve hkmdarlarn saraylar, yzlerce kle ve cariye ile dolup tamtr. Vaktiyle Kahire'deki Fatimi hkmdarlarnn hareminde on iki bin kle bulunurdu. spanyadaki slam devleti hkmdarlarndan Abd ar-Rahman III (912-967) hareminde 6300 kle vard.73 Osmanl dnemi boyunca Trk padiahlarnn yaptklar da bu olmutur

Bu konuda yazanlarda biri u: Hammouda Ghoraba, "Islam and Slavery", in "The Islamic Quarterly", vol. II, No. 3, Ovt. 1955, pp. 53-159. 72 Maurice Lombard, L'Islam Dans Sa Premiere Grandeur: VIIIe-Xe Siecles, Paris, 1971. Yazar yle der: "A la suite des grandes civilizations de l'Antiquit et de l'Empire Byzantin, le monde musulman est une civilization esclavagiste" (s. 194) 73 Lombard, age, s. 194.
71

te yandan kle ticareti, tpk dier btn Mslman lkelerde olduu gibi, dinsel bir kurulu olarak Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde de geerli idi: haftann belli gnlerinde hayvan pazarlar, ya da hububat ve sebze pazarlar gibi esir pazarlar kurulurdu. Bu esir pazarlarnda halk, tpk hayvan alr gibi, esirlerin yzne, eline, diine, ayak bileklerine vs... bakp deer bier ve ona gre kle satn alrd. Yeryz lkelerinin klelik sistemine kar sava atklar ve klelii kaldrdklar dnemlerde bile74 Mslman lkeler klelii dinsel ve doal bir kurulu olarak benimsemekten geri kalmamlar ve kleliin kaldrlmas giriimlerini slama aykr grmlerdir. Arap lkelerinin Osmanl egemenlii altnda bulunduu dnemlerde, d basklar sonucu olarak klelii kaldrmaya ynelen Osmanl yneticileri, Arap halklarnn direnmesi ve ayaklanmas olaylaryla kar karsya kalmlardr. Osmanl devleti ile ran ve Msr gibi lkelerde klelik denen ey, Bat devletlerinin (zellikle ngilterenin ve Fransann) basklaryla sona erdirilmitir: o da pek yava bir tempo ile. Zenci klelerin azatlanmaya baland ilk Mslman lke Tunus'tur. 1890 ylnda btn Fransz kolonilerinde klelik yasaklanmtr. Osmanl Devleti, 1854 ve 1857 yllarnda ngiltere ile imzalad antlamalarl, kle ticaretine son vermeyi kabul etmitir. Ancak ne var ki Mekke ve Medine, bu antlama hkmlerinden hari tutulmutur. nk bu iki kent slamn "kutsal" topraklar sayldndan, Kurann Tanrsal bir kurulu olarak getirdii kleliin bu kentlerde yasaklanmas yoluna gidilememitir. Vaktiyle Muhammed'in yaad ve bizzat kle sahibi bulunduu bu topraklarda kle ticaretini yasaklamann Kurana kar gelmek olaca dnlmtr. Bundan dolaydr ki Afrika'da ve Arabistan'da kle alm satmna ve kullanlmasna daha uzun bir sre devam edilmitir. Her ne kadar Osmanl devleti 1908 Anayasas (1293 Kanun-u Ess) ile klelii saf d klm olmakla beraber, bu kurulusun gerek anlamda ortadan kalkmas ve Trk topraklarndan silinip atlmas Atatrkn yaratt Trkiye Cumhuriyeti sayesinde olmutur. 1926 ylnda Cenevre'de imzalanan ve yeryz lkelerinin tamamn klelie "Hayr" demeye zorlayan antlamay imzalamakla Trk devleti, Kurandaki klelikle ilgili hkmlerin uygulanmasna kesin olarak son vermitir.

Bat lkeleri klelii 19. yzylda resmen kaldrmlardr. ngiltere kendi kolonilerinde klelie 1833 ylnda, Fransa 1848, Hollanda 1854-59 ve Rusya 1873 ylnda bu ii tamamlamlardr.
74

slamn "koruyucusu" rolnde grnen Suudi Arabistan'a ngilizler, ancak 1927 ylnda "Cidde Antlamas" ile kleliin uygulamadan kaldrlmas zorunluunu kabul ettirmilerdir. Fakat buna ramen Suud devleti, Kuran Anayasa olarak kabul ettii iin, klelii gayri resm ekilde srdrmekten kanmamtr. Yemen gibi dier birok Arap lkelerinde de durum bu merkezde olmutur. B) Kleliin Resmen Kaldrlm Olmasna Ramen slam lkelerinde Klelik Kuruluunu Geerli Bilen Zihniyet Hl Canldr. slam dnyasnn halklar ve bilim kayna diye kabul edilen evreleri dahi bugn hl ylesine ad bir zihniyete sapl, ylesine bilgisiz ve ylesine insan ahsiyetinin haysiyeti duygusundan yoksundur ki, bir yandan insanlarn eit ve zgr olduklar temasn savunur grnrken dier yandan klelii meru ve makbul bir kurulu olarak benimsemekten ekinmezler. Bunun en bariz rneklerinden biri, Msrdaki el-Ezher niversitesinin tutumudur. Gya en byk bir bilim merkezi ve otoritesi sanlan bu niversite, klelii Kurandan kaynaklanan bir kurulu olarak barna basar ve bu konuda fetvalar yaymlar. El-Ezher'in resm yayn organ olan Macalla'nn 1962 Temmuz nshasnda yaynlanan bir fetvada, sava esirlerinin kle olarak kullanlmalarnn ciz olduu belirtilmitir.75 Ne ilgintir ki bu ayn niversitenin mensuplarndan biri, ayn Macalla dergisinin 1967 (Aralk) tarihli nshasnda, slamn kurtarc ve insanlar bamszla kavuturucu olduunu ve nereye gitti ise orada kiileri ve halklar zgrle ulatrdn yazmaktayd.76 Yine bunun gibi Yemen'de, 1962 ylnda Kral Faysal, Bat lkelerinin basklaryla klelii resmen ilga eder grnrken, Ulema snf, bu kurulusun Kuranda yer aldna dair fetvalar yaynlamakta idi.77 Ayn ilkel zihniyete sapl bizim mollalarmza gre dahi klelik ve cariyelik, "gncelliini" yitirmi bir konu deildir. Her ne kadar bu efendiler
Macalla, Sefer 1382 nshas , s. 249-250. Bu konuda bkz. Hava Lazarus-Yafeh, "Contemporary Religious Thought among the Ulema of AL-Azhar", in Asian and African Studies, vol. 7, 1971, pp. 211-256. Yukardaki hususlar iin bkz. s. 249-250. 76 Macalla, Ramazan 1387, s.576. 77 Bu konuda bkz. George Rentz, "Saudi Arabia; The Islamic Island", in Modernization of the Arap World, Edited by J. H. Thompson & D. Reischauer, New York, 1966, s. 115-125; yukardaki husus iin bkz. s. 123.
75

slamn klelie ve cariyelie kar bir din olduunu sylemekle beraber, bu kurulusu kkten yasaklamad grsn de savunmaktan geri kalmazlar. Onlara gre slam, gya sosyal gereklerin bir anda deiemeyeceini bildii iindir ki klelii kkten yasaklamamtr; yasaklam olsaym, "daha ilk anlardan itibaren i kargaalklara sebep olur" imi. Yine bizim mollalarmza gre slamda kleliin ve cariyeliin srp gelmesinin asil nedeni, slamn bunu Harp esirleri kurumuna inhisar ettirmek istemesi imi. Savunduklar gr u: slamda cariye harp esiridir. Harbler ise dnyamzn gndemindedir.78 Anlatmak istedikleri udur ki sava denilen ey ortadan kalkmadna ve muhtemelen kalkmayacana ve dolaysyla savata alnan esirler Kuran gereince paylalmak gerektiine gre klelik ve cariyelik denen eyin de devam etmesi doaldr.79 Bununla beraber bizim mollalar, klelii ve cariyelii "zaruri bir messese" olarak grrlerken, bir de slamn bu kurulusu "insanlk haysiyetini inetici bir kurum" olmaktan kardn iddia ederler. 80 Ederler ama cariyelerin din ve hukuk sorumluluklarnn "hr" kiilere nazaran, daha az, sosyal durumlarnn daha aa olduunu belirtmekten geri kalmazlar.81 rnein hukuk sorumluluklarnn daha az olduunu anlatmak zere, cariyeyi ldren bir kiinin ksas olarak ldrlmeyip "ta'zir" cezasna arptrlacan sylerler.82 Yine bunun gibi hr bir kadna zina isnat eden kimseye, bu isnadn drt ahitle ispatlayamaz ise seksen sopa ceza verildii halde, cariyeye zina isnat edipte ispat edemeyen kimselere byle bir ceza verilmez; sadece "ta'zr" cezas verilir olduunu ve esas cezann kyamet gnne brakldn eklerler. te yandan cariye iin iddet sresinin (yani kocann lmnden sonra tekrar evlenebilme sresinin) 65 gn olduu halde hr kadnlar iin iddet mddetinin bunun iki misli olduunu sylerler. Yine bunun gibi hr bir kadnla evli olan kiinin, drde kadar hr kadnla evlenebildii halde cariye ile evlenemeyeceini belirtirler (K. Nisa 25). Yine bunun gibi sahibinin iznini almadan cariyenin, hi kimse ile evlenemeyeceini eklerler. Btn bunlardan gayri bir de u var ki birden fazla kadnla evli bulunan erkek, karlarnn yannda gecelerken adlet esasna riayetle grevli olduu
A. R. Demircan, slama Gre Cinsel Hayat, stanbul, 1986, c. II, s. 247. bid. 80 bid, s. 250. 81 bid, s. 255 vd. 82 Baz hukukularn katile ksas cezasnn uygulanacan ngrdklerini eklerler. Demircan, age, s. 256.
78 79

halde bu adleti cariyeleri arasnda gzetlemek zorunluunda deildir. Yine bunun gibi cariye hr bir kadn zerine kuma (ikinci kar olarak) gelemezse de hr kadn cariye zerine kuma gelebilir.83 Btn bunlar, klenin ya da cariyenin aalk durumunu yanstan hususlardan bazlardr. Ama bizim mollalarmz yine de klenin (cariyenin), insanlk haysiyetinden sz ederler. Yine tekrar edelim ki eriatnn (ve bu arada Mollalarn) mantna ve insanlk anlayna itibar edildii srece insanlarmzn (ve slam lkeleri insanlarnn) uygar zihniyete ulaamayacaklar muhakkaktr. Nitekim kleliin ve cariyeliin doal bir kurulu olduu fikri, sadece din adamlarnn deil fakat Mslman kiinin de bilinaltna ylesine reklenmitir ki 20. yzyln sona ermek zere bulunduu bu dnemde dahi slam dnyasnda, farkl adlar ve uygulamalar eklinde kleliin srdrld grlr. nsan haklarna aykr bu uygulamalara kar sesini ykselten pek yoktur. Gerekten de slam lkelerinde, ou evlerde, sosyal yaam itibariyle kle durumundan farksz "beslemeler", ya da buna benzer adlar altnda hizmetiler bulunur. Bu zavalllar, daha kck yaslardan itibaren evin hizmetinde kullanrlar. Evin temizliini yaparlar, yemeini hazrlarlar, evin ocuklarna bakarlar, her ne trl pis is varsa hepsini "baarrlar". Sabahn kr saatlerinden gece yarlarna kadar yok pahasna alrlar. Bunlarn zavall ve ackl durumlarna son vermek hi kimsenin aklndan gemez. eriat zihniyeti bu tr kle sahiplerinin beyinlerinde yuvalanm kald srece de gemeyecektir.

83

Demircan, age, s. 257.

You might also like