BREYN ISLAHI- FOUCAULT KTDAR KURAMI

Hanife DZGN

Giri
Yunanlar iin insann bir baka insan batan karmak amacyla psikolojik, toplumsal ya da entelektel becerilerini kullanmasyla fiziksel iddet kullanmas nemli bir fark arz etmez. Hatta hukuki adan bakldnda batan karma tecavzden daha byk bir su olarak grlr. nk bir insan tecavze maruz kaldnda, kendi iradesi dnda bir ey olmutur; ancak bir insan batan karldnda, bu durum batan kan kiinin belli bir anda kars ya da kocasna, ebeveynlerine ya da ailesine sadakatsizlik etmeyi setiinin kant olur. Batan karma daha ziyade ailenin iktidarna yaplan bir saldr saylr.1 Michel Foucaultun Doruyu Sylemek adl kitabnda eski Yunana dair verdii bu rnek kendisinin esas inceleme alan olan Ortaadan bu yana modern iktidarn teknik ve teknolojilerine ok gzel bir rnek tekil etmektedir. Burada ok daha aalayc grlen bireye nfus ederek ailenin iktidar zerinde iktidarn kurulmas durumu tam da Foucaultun belirttii modern iktidarn yntemi olarak karmza kmaktadr. Modern iktidarn yalnzca iddet temelli deil, bata tr cezalandrma yntemleri ile, tbbiletirme ve ayrtrmayla ve ayn zamanda tek bir elden deil, birok mikro iktidar uygulaycs ve ilikileriyle salanmas, onu hem yeni dzene uyumlu hale getirmi hem de iktidar ilikilerini ok daha girift bir hale sokmutur. Klasik iktidar teorileri ile karlatrldnda Foucault teorisinde devlet, iktidarn ana temas olmaktan kmtr. ktidar mekanizmas basit hukuksal ve yasal aygttan ok daha geni ve ok daha fazla iktidar tahakkm prosedrleri uygulanmaktadr.2 Hatta denilebilir ki devlet iktidar da bu kaynaklardan beslenmekte ve devlet iktidarnn var olmasn salamaktadrlar. Foucaultun mikro iktidarlara, yani doktorun hastasna, babann ocuklarna, patronun iilerine ve dahi
1 2

Michel Foucault, Doruyu Sylemek syf 32 Ayrnt Yaynlar, stanbul , 2001 Michel Foucault, ktidarn Gz, syf 161 , Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003, ev:Ik Ergden

tm ilikilerde gzlenebilecek iktidar durumuna kar ilgisi onu klasik iktidar teorilerinden ayran noktay oluturmaktadr. Kendi deyimiyle o ne bir filozof ne de bir yazardr. 3 Yapt almalar zellikle 17. yzyldan itibaren eitli bilgi disiplinleri yoluyla dnyann kontrol edilebilir birimlere blnp, her birimin kat bir iktidar yaps ierisine yerletirildiini4, dolaysyla bilgi ile iktidar arasndaki ilikinin modern zamanlarda nasl i ie getiini aktaran tarihsel almalardr. Modernite ile oluan yeni iktidar mekanizmalarnn kulland sz geen bilgi disiplinlerden psikiyatri ve tbba zel ilgi gsteren Foucault, bu disiplinlerin ayn zamanda modern bireyin de oluturulmasnda kullanld, hangi davranlarn doru, hangisinin ise yanl olup normal ve anormal snflarnn ayrmasyla bireyler zerinde kurulan iktidarn bu bireyleri de dntrdn vurgular. Foucault, modernitenin iktidar mekanizmalarna saldrmakta, toplumsal btn denetlemekte olan btn siyasal iktidar ilikileri gzler nne sermektedir. Ancak bu siyasal iktidar ilikileri yalnz siyaset alannda gereklememektedir. yle ki totaliter devletlerde apak grlen tm alanlarn siyasi alana dahil olmas durumu, aslnda bnyesinde bu totaliter devlet nvelerini de tam olan modern devletin tm hallerinde de ortaya bir baka vehesiyle kmaktadr. te bu noktada Foucaultun tartt mikro iktidar mekanizmalar devreye girmektedir. Bizim bu almada yapacamz, Foucaultun hapishane ve tmarhane almalarndan yararlanarak bu mikro iktidar mekanizmalar ierisinde bireyin nasl slah edildiini tartmak olacaktr. Modern bireyin bu mekanizmalar yoluyla ina edildiini vurgulamak ayn zamanda modern toplumun en mahrem ynlerini de ifa etmek anlamna gelmektedir. Dolaysyla iktidar mekanizmalarn tartmadan nce bu iktidarn uyguland insan tartmaya amak ok daha doru olacaktr.

Bireyin Oluumu

3 4

A.g.e, syf 159 Postmodern Dncenin El Szl, syf 259

Aydnlanma dncesi, modernizmin kendini cisimlendirdii temel grn ierisinde bireyi ve bireysellemeyi vurgulayan dnce akmdr. Aydnlanma dncesi, habeas corpus yasalaryla krallarn yetkilerini kstlarken ayn zamanda modern bireyin yaratlmasn da salamlardr. Aydnlanma dncesi ve hmanizma yoluyla insana verilen doutan sahip olduu haklar ve zgrlk, zerklik durumlar nceki feodal toplumlara ya da Bat d rgtlenmi devletlerle karlatrldnda yepyeni anlaylar da beraberinde getirmitir. Doutan elde edilen bu hak ve deerler, Aydnlanma ve klasik liberal anlayn bavurduu belirli bir insan doas fikrine dayandrlmaktadr. rnein Hume, akln bireysel fayda peinde kotuu, kendiliinden dzenin en adil dzen olduu ve faydaclk ve zgrln insann doas olduunu savunmutur.5 Aydnlanmann ve dolaysyla modernitenin bu tek tip insan doas anlayn, postmodernistler yapbozum ve oulculua verdikleri nem dolaysyla reddetmektedirler. Postmodernistlere gre insan srekli bir oluum halindedir ve tam da bu yzde zgr ruhlu insan anlayn kabullenmek yaam gereklerini arptmak anlamna gelmektedir. 6 nsan Doas:ktidara Kar Adalet adl kitapta Noam Chomsky ile bu meseleyi tartan Foucault belirli bir insan doas anlayn postmodernistlerin anlayna paralel bir biimde reddetmektedir. Tartma esnasnda, Chomsky zellikle yaratclk ve igdsel bilgi ematizmleri asndan bir insan doas varlnn kabul edilebileceini vurgularken, Foucault parmaklk teorisiyle kendisine cevap vermektedir. Bu teoriye gre insan doas adalet, insanlarn zlerini gerekletirme fikirlerinin hepsi bizim uygarlmz iinde, bize zg bilgi tipi ve bize zg felsefe biimi iinde olumu fikir ve kavramlar ve bunun sonucu olarak da bizim snfsal sistemimizin bir paras dr.7 Dahas Foucaulta gre,

Halis etin, Liberalizmin Temel lkeleri, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 http://iibfdergi.cumhuriyet.edu.tr/archive/liberalizmin%20temel%20%C4%B0lkeleri.pdf (evrimii) 6 Sibel Karaduman, Modernizmden Postmodernizme Kimliin Yapsal Dnm, Journal of Yasar University 2010 17(5) 2886-2899 http://joy.yasar.edu.tr/wpcontent/uploads/2012/08/No17Vol5_6_Sibel_Karaduman.pdf (evrimii) 7 Noam Chomsky- Michel Foucault, nsan Doas: ktidara Kar Adalet, BGST Yaynlar, Hazrlayan: Tuncay Birkan, stanbul, 2005, syf 60

kimliin hammaddesi sylemler iinde olumakta, sonra bireyler tarafndan benimsenip iselletirilmekte ve sre iinde bir kimlik duygusu ekillenmektedir.8 Modern bireyin oluumu da ite bu modern iktidar kurumlarnn -ki bunlar arasnda siyasi alana dahil olmayan eitim kurumlar, tbbi kurumlar, aile kurumu gibi kurumlar da dahil olmak zere- ierisinde gerekletirilmitir. Modern zgr ve zerk insan anlay daha doru bir ifadeyle bireyselletirme mevzusu bu yeni toplum dzeninin vazgeilmez bir paras olmutur. eitli bilgi disiplinleri yolu ile snrlandrlan, toplumsal ayrmalar ile snflandrlan bireyler tek tek modern iktidar mekanizmalarnn hem kurban hem de uygulaycs olmulardr. Aydnlanma epistemesi bu birey denilen varl yarattnda aslnda kendi sistemini yaratm oluyordu. Bireysellik iktidarn bir sonucu ve bir arac olarak ortaya kyordu; nk iktidarn en ok korktuu ey gruplarn g ve iddeti.9 Toplumu Savunmak Gerekir isimli Foucaultun seminerleri ve verdii derslerinin kaytlarn ieren kitapta biyo-iktidar ve bu iktidara evrilen bir sreten bahseden Foucault, tam da bahsedilen dnemde yeni birey anlayndan ve oluumundan bahsetmektedir. Hkmranlk hakknn, yani ldrme ya da hayatta brakma hakknn 18. yzyldan itibaren yeni bir hukuksal biime yaatma ve lme brakma durumuna doru evrilmesi10, insann yeni durumuna ilikin birok fikir sunmaktadr. Yeni iktidar disiplinleri nceki dnemden szde daha az disiplinci teknikler barndrmaktadr. Bu yeni iktidar tr artk bedenden ziyade ilgi noktasn insanlarn yaamna evirmitir. ktidarn birey-beden zerinde disiplinletirici yaam-lm hakk deil, yaatma daha dorusu nasl yaayacan belirtme hakk vardr bundan byle. zellikle 20. yzyln balarnda ok sk bir uygulama olarak grlen krtaj yasa, doum kontrolleri gibi denetimler, zorunlu eitim dzenlemeleri, daha yeni
8

Sibel Karaduman, Modernizmden Postmodernizme Kimliin Yapsal Dnm, Journal of Yasar University 2010 17(5) 2886-2899 http://joy.yasar.edu.tr/wpcontent/uploads/2012/08/No17Vol5_6_Sibel_Karaduman.pdf (evrimii) 9 Michel Foucault, Byk Kapatlma, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000, ev: Ik Ergden&Ferda Keskin syf 282 10 Michel Foucault, Toplumu Savunmak Gerekir, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002, ev: ehsuvar Akta, syf 247

bir tartma olarak tenazi yasa gibi uygulamalar siyasal iktidar artk lm zerinden bir hkm verme yetkisini tam tersi bir hale dntrerek yaam zerinden hkmetme biimine doru dntrmtr. Tm bu dnm tam da klasik liberalizm anlaylar zerinden bireyselletirilmenin douuyla paralellik gstermektedir. nsann doasna uygun olarak, doutan gelen yaam hakk, zgrlk, beden btnl gibi haklarn iktidarn denetim alanna girmesiyle (aslnda Foucaultun insan doas anlaynn u anki bilgi daarcmz nedeniyle parmaklklar arkasnda oluturulduuna dair betimlemesinin bir baka anlamda kullanlmasn bile yadrgatmayacak anlamda) gzetim ve terbiye yoluyla parmaklklar ardnda yaratlm olmas, insan doas kavramnn da bu dnemin bir arac olduu yolundaki varsaym kuvvetlendiriyor. Bireyin bu modern anlaylar ierisinde yaratlm olmas, onu sistemi kanlmaz olarak bir arac konumuna sokuyor. Bylelikle zgr birey, siyasal iktidarn mikro dzeydeki uygulaycs oluyor, hele ki bugn kastedilen anlamda bireysellemi insanlarn bilgi dzeyleri daha ok gelimi insanlar olduuna dikkati ektiimizde, bu araclarn en ok da onlar ierisinde olmas hem iktidarn bilgi ile ilikisinin hem de birey ile iktidar arasndaki ilikinin gzler nne serilmesinde olduka faydal olacana inanyorum. Bu bireyselleme ve insann slah noktasnda, Foucaultun almalarnda en ok zerinde durduu iktidarn mekanizmalarn ortaya serecek hapishane ve tmarhane uygulamalarna bakmak yararl olacaktr.

Hapishanenin Modern Zamanlarda levi

Hapishanenin bir biim olarak varl ok eski zamanlara dayanmaktadr. Ancak gzetleme ve cezalandrma kurumu olarak hapishanenin ilk ortaya kt tarih Amsterdamda alan Rasphuisin kurulduu tarih olan 1596 yldr. 11 Daha ncesinde ise pratikteki kullanm, cezalandrmann kendisi olmaktan ziyade asl cezann verilecei hkme kadar bekleme yeri olarak ilev grmesindeydi. Cezalar ise yukarda bahsettiimiz biyo-iktidar dneminin ncesi anatomi-iktidar dnemine uygun olarak bedenin fiziki varl zerine uygulanan, ikence ve lm cezalaryd.
11

Michel Foucault, Hapishanenin Douu syf 189

Cezalarn nitelii zerinden gerekleen bu dnm yani artk beden zerinde gerekleen bir cezalandrma ynteminin deil, zgr bireyin zgrlnn elinden alnmas/hapsedilmesi yoluyla cezalandrlm olmas hem Aydnlanmann epistemesine uygun bir biim alm hem de iktidarn artk bedeni bir ama deil ara olarak kulland savnn bir gstergesi olmutur. Hapishane, bireyin tm vehelerini, fizik olarak terbiye edilmesini, almaya yatknln, gndelik ahlaki hal ve gidiini, eilimlerini kendine i edinmelidir.12 Hapishanenin bu modern yz onun tek bana bir cezalandrma yntemi olmadn gstermektedir. Asl olan burada toplumsal olarak dier bireylerden su yoluyla farkllam olan kiinin incelenmesi ve kullanlmasdr. Sulunun hayat iktidar iin incelenmesi gereken bir olgudur. Bu sebeple psikiyatri ile yargnn ibirlii gelimitir. Foucault ve rencilerinin inceledii Pierre Riviere vakas da sua ynelik adalet ile psikiyatri arasndaki ilikileri inceleyen tarihi bir aratrma olma zelliini gstermektedir. Riviere 19. yzylda yaayan 20 yanda gen bir Fransz kylsdr. Rivierenin suu annesi, bir kz kardei ve bir erkek kardeini balta ile ldrmektir. Gazetelerde olaya verilen deer asndan bakldnda o dnemde ebeveyn cinayetlerinin pek ilgin olmad yani ok sayda byle vaka gereklemi olmas dolaysyla normalletii gzlemlenmektedir. Ancak Foucault ve arkadalarnn bu vakaya ilgi duymalarnn nedeni Rivierenin kiilii ve adli belgeler arasna konulmu olan tutuklu bulunduu sre ierisinde bu az okuma-yazma bilen kylnn yazm olduu elli sayfalk hatratdr. Asl ilgin nokta ise etrafnca deli, budala olarak adlandrla bu sulunun yazd bu hatrat, deli olmad ynnde ayr bir belge olmas nedeniyle suluya yaplacak muamelenin ne olaca ynndeki tartmadr. Ancak bu hikayede yalnzca daha sonra dneceimiz su ve psikiyatri ilikisinin yan sra byk kyl isyanlar ile derinlemi devrim sonras kyl bir Fransz ailesinin eski rejimin deien iktidar dzeninin nereye doru evrildiini rnek bir vaka ile grme imkan da salamaktadr. Yukarda bahsettiimiz Riviere
12

A.g.e syf 296

vakasnn yani cinayetin ilgin olmamas o zamanlarda ok sk rastlanlan bir durum olmas devrim sresince var olan iddetin adete bir devam nitelii tamaktadr. 18. yyda toplumsal uzam denetleyen disiplin prosedrleri, devrimci projeleri igal etmi ve smrmtr.13 yle ki aslnda rejimi iddet yoluyla devirmek isteyen devrimciler her ne kadar devrimi gerekletirmi olsalar da olan yalnzca dzenin tam tersi bir durumunun icra etmesi olacakt. Bu sefer iktidarn teknikleri zora iddete dayanmasa da, kyller hilik konumundan zde eitlie yceltilmi olsalar da pratikte deien ey yalnzca hizmet ettiin iktidarn niteliinin deimesiydi. Dolaysyla iddet devam etmekteydi. Riviere kendisini Bonapartela karlatrmaktan ekinmemiti: 1815de Bonaparten nasl davrandn kafamda canlandryordum. Kendi kendime, bu adam kendi basit kaprislerini tatmin etmek iin binlerce kiiyi lme gnderiyor, bu nedenle babamn huzur ve mutluluunu mahveden bir kadnn yaamasna izin vermem doru deil, diyordum14 Rivierein babas toprak alcs, kiralayc, einin topraklarnn sadk kahyas ve bu topraklarda cretsiz alan bir iiydi.15 Eski rejimdeki stats devam ediyordu esasen, ancak bu kez szlemeleri bamlsyd. Mlk edinme tutkusu, bu tutkunun tevik ettii daha ok alma arzusu onu gnll olarak bu topraklarn klesi yapyordu tekrar, ayn devrim ncesi atalarnda olduu gibi. Riviere ise devrimci atalarn rnek ald. Pierre Riviere, enerjisini toprak parsellerini toplayarak yanltc bir kurtulua ulamaya iyi niyetle, ama krcesine hasretmi olan babasnn karsna, yaam pahasna zgr szn radikal iddetini karmak istemiti.16 iddet tek sylem yntemiydi. Ezilen babasn kurtarmak iin lme ve ldrme yntemini benimsedi. Anne Riviere ise burada kendisine kar mcadele edilmesi gereken tiran imgesini temsil ediyordu.

13

Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi, syf 128, Dost Yaynlar, Ankara, 2008, ev: Lale Arslan zcan 14 Michel Foucault, Bir Aile Cinayeti, Hatrat, syf 120 Pierre Riviere, syf 120 , Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2007, ev: Erdoan Yldrm&Alev zgner 15 Michel Foucault, Bir Aile Cinayeti Hayvan, Deli, lm Jean Pierre Peter, Jeanne Favret, syf 226, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2007, ev: Erdoan Yldrm&Alev zgner 16 A.g.e syf 236

Rivierenin 1812den bu yana uygulanmakta olan hafifletici sebepleri tanma hakk17 sayesinde, tm hayatnn jri tarafndan incelenmesi gerekiyordu. Bununla beraber derhal tbbi kontrole gnderildi. Bir rahibin dedii gibi normal bir zamanda yadrganmayacak olan garip davranlar birden deliliin iareti haline gelivermiti. Cinayet eylemi dier davranlar da delilie dntrmt. Mahkemenin dinledii alt doktordan sann bir cani, dier ise bir deli olduunu hkmetmilerdi. Parisli st dzey uzmanlar tarafndan sank grlmeden, yalnzca belgelere baklarak verilen son raporda ise sann bir deli olduuna hkmedilmekteydi. Son verilen bu rapor sank hakknda verilen idam kararn bozdurmak hi deilse kraliyet affndan yararlandrmak amacn gdyordu. yle de oldu, Riviere idam edilmedi, hapishaneye konuldu. Ancak bu tp dnyasnn kanunlar zerindeki etkisinin yarm bir zaferiydi, nk Riviere be yl sonra, kald hapishanede kendisini asarak ldrecekti. Bu rnek olayda da grld gibi hapishane sulularn yalnzca cezalandrlmas iin zgrlnden mahrum brakld, tecrit edildii bir yer anlamna gelmemektedir. Fakat ayn zamanda onlar tbbn da bir konusu haline gelmilerdir. Sulu olan kii yalnzca cezalandrlmas gereken dahas slah edilmesi gereken bir kii deildir. Hayat hikayesi bilinen mahkumun tekrar eitilerek topluma daha doru bir ifadeyle ekonominin arklarna yeniden katlmn salamak gerekmektedir. yle ki artk kiilerin infaz edilmesi zaten azalm olan nfusu daha da azaltmakta dolaysyla infaz kararlar olmas gerektiinden daha fazla sayda insana zarar vermekteydi. Bu durumda yaplmas gereken cezalandrma sistemi, kiileri ekonomiye tekrar kazandrlacak bir ekilde cezalandrmakt. Bylelikle ortaya kan sistemde yasal ceza eyleme ynelik olsa bile, cezalandrma teknii hayata ynelikti.18 Sulunun suu iledii koullarnn yan sra, nedenler renilmeli, toplumsal konumu ve eitim dzeyi belirlenmeli ve tm bu durumlarn sonular gzlenmeliydi. Bu yarg ve psikiyatri ibirliinden ise yeni bir toplumsal grup ortaya kmaya balad; tehlikeli bireyler. Ancak eski rejimde

17 18

A.g.e 255 Michel Foucault, Hapishanenin Douu, syf 318

toplumsal tabakalar arasnda ho grlen bir yasa dlklar marj oluvermiti?

19

olmasna ramen

yeni rejimde nasl oluyordu da birden eskiden ho grlenler tehlikeli bireyler

Hapishanelerin baarszl olgusu bu sorunun cevabn kendi iinde barndrmaktadr aslnda. Hapishanelerden kan bireylerin birou tekrar su ilemeye balamlar. Hapishanelerin varl su olgusunu azaltmak yle dursun, grlen su oranlarnn artt ynnde. Tutukluluk yasa ihlalini tahrik etmekte ve bir kez hapisten kan kiinin su ilememe ynnde slah olmayp buraya dnme ihtimali dier bireylerden daha fazla olmaktadr. Byle olmas hapishanenin eer sua ynelik bir cezalandrma ve dahas mahkmu slah etme ynndeki ileve ynelikse bu durumun gereklemedii grlmektedir. Dahas denilebilir ki hapishane adeta sulunun yetitirildii yer olmaktadr. lk kez hapsedilmi gen bir sulu iin; ilk ders, toplumu onlara bir dman olarak belleten hrszlarn sk mantnn iinden kacaktr; ilk kssadan hisse, bizim hapishanelerde ba tac edilen jurnalcilik olacaktr, onda uyarlacak ilk tutku, hcrelerde dnyaya gelen ve kalemin adlarn anmay reddettii u canavarlklarla onun gen doasn dehete drecektir Artk onu topluma balayan her eyle balarn kopartmtr.20 Peki ama bunun ne anlam vardr? Hapishanenin bu kadar baarsz bir kurum olmasnn bir nedeni, dahas bu baarszla ramen kurumun tasfiye edilmemi olmas dolaysyla bir ilevi olmal. Su orannn dmedii dahas hapisten kan birok sulunun tekrar su iledii gz nne alndnda bu ilev sua sululara ynelik bir ilev olmal. Burada aslolan sorun sululuk ile ilgili deildir, sorun bu sululuk dzeninin hangi yasalar ve hukuk dzeniyle iletildii meselesidir. Eski rejimde yasadlklara belli bir hogr vard dedik, modern toplumda deien esasen yasadlk meselesi deil hangi yasadlk meselesi ile ilgilidir.

19

Abdurrahman Saygl, Mikro-iktidarn Bir Fizii: Hapishane, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/278/2514.pdf (evrimii) 20 Michel Foucault, Hapishanenin Douu, syf 339

Hapishanenin ilevi yleyse yasa ihlallerini ortadan kaldrmak deil, onlar ayrmaya, datmaya, onlardan yararlanmaya ynelik olduklarn, bunlarn yasalar inemeye hazr olanlar pek yle itaate zorlamaya deil de, yasa inenmesini genel bir boyun edirme taktiinin iinde dzenlemeyi hedeflediklerini varsaymak mmkndr.21 Yasal cezalar btncl bir yasadlk stratejisi iine yeniden yerletirilmitir. Bu durum sua eilimli insanlar ile burjuvaziden gelen yasa ihlalcileri arasda bir ayrmn snrlarn izmi oluyor. Yani belli sular yasad hale getirirken belli sular yasal yapp, bu iki grup arasnda bir iktidar ilikisini oluturmu oluyor. Ancak burada zorunlu bir ayrma gitmek gerekiyor. Hapishanenin her eye ramen burjuvann yasadln merulatrma ilevi grmek, dier insanlara yasa ve sulular yoluyla bask yapma imkann elde etmek amacyla oluturulmu bir kurum olduunu sylemek zor. yle ki Foucault, bahsedilen bu stratejinin hibir kii ya da grup tarafndan sahiplenilmedii sylemektedir. 22 Yine de hapishanenin etkilerine bakldnda bu sonu kendiliinden olumu ve sonrasnda bu etkinin fark edilip benimsendiini syleyebiliriz. Hapishaneler bahsinde sz edilmesi gereken bir baka konu, adeta burjuvazinin modern dnya iin bir toplum topyas olarak da grlebilecek ideal bir hapishane olan Panoptikon. J. Benthamn nerdii bir hapishane modeli olan Panoptikon, yaratcsnn da itirafyla bir hapishane mimarisinden daha fazla bir eydir, topya olmasna yakr bir biimde bir ynetim biimidir: Panopticon, halka biimli bir binadr, ortasnda bir avlu ve avlunun ortasnda bir kule vardr. Halka, hem ieriye hem darya bakan hcrelere blnmtr. Bu kk hcrelerin her birinde, kurumun hedefine uygun olarak, yaz yazmay renen bir ocuk, alan bir ii, slah edilen bir mahkum, deliliini yaayan bir mahkum vardr. Her hcre hem ieriye hem darya baktndan gzetlemenin bak tm hcreyi kat edebilir; hibir karanlk nokta yoktur ve sonu olarak bireyin yapt her ey bir gzetmenin
21 22

A.g.e 346 Michel Foucault, ktidarn Gz, syf 254

bakna aktr; bu gzetmen, kendisin her eyi grebilecei, buna karlk kimsenin kendisini gremeyecei ekilde, panjurlar, yar ak blme pencereleri arasndan gzlemde bulunur.23 Burada artk nemli olan suun soruturulmas deildir, nk istenen bilgi yalnzca sua dair bilgi olmamaktadr. Psikiyatri ile yargnn ibirliine paralel bir biimde kiilerin tm davranlarna ilikin bilgiler edinilmektedir. ktidar bahsinde geri dneceimiz iktidar-bilgi arasndaki korelasyon burada gzetleme sistemi ierisinde kendisini gstermektedir. Aslnda Panoptikon d, tm dier kurumlar ierisinde de varlk bulmu, modern dnyay eveevre sarmalayan bir fenomen halini almtr. Bundandr ki Foucault, hapishanelerin douunu toplumun bu genel panoptizmi iine yerletirmektedir.

Delileri Ne Yapmal?
nsan faaliyetleri drt gruba ayrlr; alma veya ekonomik retim, cinsellik/ aile yani toplumun yeniden retimi, dil/sz, oyunlar ve bayramlar gibi faaliyetler. 24 Her bir insan bu drt faaliyetinin tmn gerekletirmek durumunda deildir. rnek verilecek olursa, ilk faaliyet tipinden siyasiler, ikincisinden bekarlar, ncsnden airler, drdncsnden ise tehlikeli denilebilecek kiilerin ayrt grlr. Fakat tm faaliyet gruplarndan dlanan yalnz tek grup vardr; deliler. Foucault, Deliliin Tarihi isimli eserinde, her ada var olan, kimi zaman dinsel, kimi zaman oyunsal bir toplumsal figr olan delilin, modern ada nasl olmuta patolojik bir figr haline getirilip toplumdan dlanm, ya da iddia edildii gibi hasta statsne terfi edilmitir? Bu terfi konusu hangi ahlaki, tbbi, toplumsal gerekelere dayandrlmtr? Modern zamann en nemli yap talarndan biri bilimsellik. Birok bilgi disiplininin ortaya k bu dnemde oluyor, zellikle sosyal bilimlerin ya da dier adyla toplum mhendisliinin bilimi modernliin ruhuna uygun olarak bugnn rn. Psikiyatri de bu grubun bir yesi, toplumun yap ta insann/ insan aklnn
23 24

Michel Foucault, Byk Kapatlma, syf 224 A.g.e syf 77

mhendisi o. Zamanna uygun olarak 18. yzylda ortaya kyor, kurucusu Fransz psikiyatrist Pinel. Tmarhanelerin, dier kapatlma yerlerinden ayrlmas da onunla balyor, Bicetreye atanmasyla. Ancak bunun ncesinde 16. ve 17. yzyllar aras bir dnemde gerekleen byk kapatlma durumundan bahsetmek gerekecektik. Fransz Devrimi ncesi henz bu kurumlar varlk gsterememiken, iktidarn bilgi ile balar kurulmazdan nce deliler, hastalar, sulular, yallar, sakatlar, serseriler, fahieler yani toplumsal dzenin dnda kalan kimseler genel hastane ad altndaki ayn yere kapatlyorlard. Bu kapatlma uygulamasnn sembolik nemi byktr, zira henz sanayi toplumu oluumunun banda alamayacak durumda olan ya da almayan bu kiilerin toplanmas kapitalizmin babolua tahamml gsteremediini kantlamaktadr. yle ki yarm milyon nfuslu Parisde alt bin kii bu kurumlara kapatlmtr.25 Bu kiilerin kapatlma niyeti herhangi bir tedavi ya da slah amal deildi, herkes zorunlu almaya tabiiydi. 1793 ylnda Pinelin Bicetreye atanmasyla delilerin deien stats esasen toplumda ifade ettii anlamlarn deitii anlamna gelmez. Burada deien, deliler zerinde uygulanan iktidarn niteliinin deimesi olmutur. Yoksa hala deliler yukarda belirtilen faaliyet trlerinin darsndadrlar. Ama tek bana tp uzman Pinelin kuruma atanmas bile mevcut delilerin oktan tbbn konusu haline geldiini kantlamaktadr.26 Kapatma mekanlarnn tbbilemesi modernlemenin kendisini teki kimliinde tanmlayabilmesi anlamnda nemli bir giriimdi. Akl kendisini deliliin zdd olmakla tanmlayabilmekteydi ancak. Akln dzenini mmkn klan bir uzam yaratabilmek iin toplumdan dar itilmi, yaltlm olan toplumdan uzak ve ayr bir yere kapatlan akl-dln olmas gerekliydi. 27 Akln snrlar bylece belirlenirken, hangi duygu ve davranlarn, hangi dnlerin bu akln kapsamna girdii de belirlenmi oluyor, bu snrlar dnda kalanlar deli olarak tanmlanp kapatlyordu. Burada delilere ilikin olarak deien bir baka ey ise delilie karar
25 26

Michel Foucault, Byk Kapatlma syf 83 Michel Foucault, Delililiin Tarihi, mge Yaynlar, 1992, Ankara, ev: Mehmet Ali Klbay syf 667 27 Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi, syf 129, Dost Yaynlar, Ankara, 2008, ev: Lale Arslan zcan

verenin kim olduuydu. Eski rejimde delileri ilk olarak dlayan aile ya da yakn evre idi, kapatlma karar da aileye braklyordu. Ancak modern zamanlarda deliler ailenin tasaruffu olmaktan kp, doktorlarn tasarrufuna braklmtr. Artk tbbi raporlarla belirtilen delilik toplumun dna karlmaktayd. Akln meruiyetini salamak iin doktorlar nemli bir arac haline geliyordu bylelikle. Peki hangi akl? Akln snrlar belirlenirken aslnda yeni toplumun snrlar da iziliyordu. Bu yeni toplumun snrlar ierisinde kalmayan kiiler, aklnda snrlar darsna km saylyor ve deli damgas yiyerek tmar edilmeye maruz kalyordu. ABDde beyne cerrahi mdahalenin gerekletirilmesi iin iyi bir cerrah tarafndan ve herkes tarafndan hasta olduuna inanlan gerek hastaya mdahale yaplmas artlarna Foucaultun yapt itiraz, bu duruma ynelik ok gzel bir rnek sunuyor bizlere: Peki ya eer iyi hasta ve gerek cerrahsak? lemeyecek mi bu? zellikle bu durumlarda iler
28

yi hasta olma durumundan kastedilen

nedir yleyse? Toplumun iinde en ok dlanan, en zayf gruplardan kan hastalar kukusuz en iyi hasta unvann alyorlar. rnein ii snfndan olanlar, Yahudiler, zenciler ve kadnlar. Coopern ifadesiyle elbette ki zenci kadn eksiksiz bir hasta tanmdr29 Her ne kadar deliler zerindeki tasarruf hakkna sahip olan kiilerin deimesi dnda delilerin toplumsal statlerinde bir deime olmasa da kurum ii uygulamalarda radikal bir dn yaanyordu. ncelikle Pinel Bicetrenin bana geldiinde delileri zgr brakt dnlr. Zincirlere bal bir ekilde adeta hayvan statsnde tutulan birok kii Pinel tarafndan salnmtr. Ancak aslnda byk kapatlma dnemi yznden birok farkl durumdaki insanlarn, rnein sakatlar, fahieler, yallar, aylaklar vb. alamayacak durumdaki insanlarnda burada tutulduunu dndmzde salnanlarn deliler olduunu dnmek yanl olacaktr. Pinelin zgrleirdikleri almak istemeyenler deil, alamayacak durumda olanlard. Yani deliler kurumda brakld. 30 Ancak onlarda zincirlerinden serbest braklmlard. Zincirlerin onu zorlad hayvansallktan kurtulan deli,
28 29

Michel Foucault, ktidarn Gz syf 124 A.g.e syf 125 30 Michel Foucault, Byk Kapatlma syf 84

insanla ancak toplumsal tip iinde katlmaktayd. 31 Akln yeniden inas delilere biilen toplumsal tip ierisinde gerekletirilmekteydi. Zincirlenme dnemindeki delilerin dardan yabanclatrlmas durumu, kendine yabanclatrma ile, kendi kendine kurulan mesafe eklinde tersine dntrlerek toplumsal tiplemelere uygun bir biimde akln snrlar ierisine alnyordu deli. Delilik artk insanla gerek arasndaki belli bir ilikiyi deil de, insanla kendi gerei arasndaki bir ilikiyi iaret etmektedir.32 Ayn dnemde Tuke isimli bir quakern da (dinsel bir cemaat) tmarhane at bilinmektedir. Delilerin hayvansal yntemlerden kurtarlmas anlamnda bir insanseverlik hareketi ierisinde gerekletirildii bilinse de esasen 1790 sonras serbest braklan tmarhane kurma uygulamasndan faydalanarak kendi cemiyeti ierisindeki kiileri gzetleme imkan bulmasndan kaynaklanmaktayd. nk eski kapatma yerlerine kapatlan yeler hem eski dinsen balarna yabanc kalmaktayd, hem de yabancs olduklar gnahlar alkanlk haline getirmeye balamlard. Byk kamu kurumlarnda farkl dinsel duygu ve uygulamalara sahip kiilerin kartrlmasnn akln geri gelme srecini engellediini dnmtr Tuke. Tuken tmarhanesinde, dinsel ilkelerin delinin zihni zerinde etki ederek uygulanan tedavi yntemi byk bir neme sahiptir. Eski sistemden ayr bir ekilde fiziksel korku ierisinde deil, ancak yine korku tedavi ynteminde byk bir yer kaplayacak ekilde dinsel uygulamalar zerinden yasa ve hata ile tehdit edildii, deliliin serbest dehetinin yerine sorumluluun kapal endiesinin geirildii33 bir tmarhane dzeni yaratlmtr. Pinelin tmarhanesinde ise din bir temel olarak yer almamakta, yalnzca tbbi bir nesne olarak kullanlmaktadr. zellikle devrim srasnda Cumhuriyetle Kilisenin sk sk kar karya gelmesi nedeniyle o dnemde artan dinsel nedenlerden tr delirenler, tmarhanenin dinsel etkilerden arndrlmas gerektiini dndrtmtr Pinele. Ancak Pinelin dini tamamen reddettii ynnde anlalmamaldr bu, nk Pinel dinin hayali ynn tmarhaneden uzaklatrrken, ahlaki ynn hastalar toplumsal kalbna yeniden yerletirmek iin
31 32

Michel Foucault, Deliliin Tarihi, syf 680 A.g.e 730 33 A.g.e 688

kullanmaktadr. Din burada bir toplumsal temay ifade etmekten ziyade, erdem, alma ve toplumsal hayat ile badaan ahlaki yn bir ara olarak kullanlmaktadr. Tmarhane ahlaki trdeletirme yeridir34 ama ayn zamanda her karakterin kendi toplumsal statsnn belirtildii, zgrln toplumsal parmaklklarn snrlar ierisinde kald takdirde kazanabilmektedir.

ktidarn Gz
Mutlakyetiliin sonuyla birlikte iktidar, ekonomik, toplumsal, demografik srelerin bilgilerini ieren belli bir ynetimsel bilginin mdahalesiyle birlikte uygulanmaya balanr.35 Aslnda bu bilgiler dzlemi, bilinecek dnyayla yakn bir iliki ierisinde de deildir. Bilginin iktidarla ilikisi de bylelikle eitlenmeye balar zaten. ktidarn, mikro iktidarlar yoluyla uzamda oalan bir dizi bilginin insan bilimleri denilen eyi yaratmasyla, insan da bilimin bir nesnesi haline geldii grlr. Hkmranlk ynetim biiminin giderek geriledii ve bunun tersine disiplinci ya da dzen ayarlayc biyo-iktidarn giderek daha ok ilerledii bu dnemlerin tepe noktasnda rkln meydana kmas, bu insan bilimleri denilen eyin kullanm dzeyi ile iktidarn mutlakl derecesiyle ne kadar ilintili olduunu gstermektedir. Irklk, iktidarn sorumluluu yklendii yaam alan ierisinde bir kopukluk yaratmann yoludur36, yani nfus ierisinde gruplar paralara ayrp, konumlandrmann bir yolu, bilmenin, bireylerin zihni kadar bedenlerine de aka uygulanmas durumudur. O dnemin en nemli zelliinin gzetleme/ihbar sisteminin ok yaygnlamas ve bilimsel bilginin en ok ilerledii ve kullanld dnldnde Batnn reddettiinin aksine faizm dneminin modernizmin bir istisnas, bir krizi olarak adlandrmak yle dursun, tam da onun tepe noktas, dolaysz aktarm olarak kabul etmek gerekecektir. Krk be yandaki Alman bir doktorun ryas bize bu gzetleme durumunun insanlarn zihninde nerelere vardnn kantdr:
34 35

A.g.e 700 Michel Foucault, Byk Kapatlma syf 124 36 Michel Foucault, Toplumu Savunmak Gerekir, syf 260

Bir anda odamn, sonra da apartmanmn duvarlar kayboluverdi. Etrafma baktm ve dehet iinde gzmn grebildii kadar uzakta hibir apartmann duvarlarnn artk olmadn fark ettim. Sonra bir hoparlr gmbrdedi, bu ayn 17sinde yaynlanan Duvarlarn Yasaklanmasna Dair Kararnameye gre37 Duvarlar bile yasaklayan sistemin daha ileriye bile gidebileceini dnmtr Doktor, ryas yazdktan sonra bir de bu ryay yazd iin sulandnn ryasn grr. Ryalar bile zel bir alana dahil deildir. Aslna baklrsa Freudun tam da 19. yzyln sonlarnda kurduu psikanaliz ekol, insan kiiliinin bilinmeyen yanlarnn belirlenmesinde rya konusuna ynelmitir. 38 yle ya, herhangi bir iktidar ilikisinden gemeden, insanlarn kiilii hakknda gizli kalan ynleri de aratrmak, ya da bunu tedavi ederken herhangi bir iktidar ilikisinin tasarrufunda olmamak mmkn mdr? distopya olmadn gstermektedir. Ancak iktidar mekanizmas faizmde olduu kadar hiyerarik, o kadar devlet merkezli ve sistemli olmamtr her zaman. ktidarn klcal damarlar her zaman devletin mutlak kurumlarndaki deiimlerle balantl deildir. Zaten Foucaultun iktidar kuramnn en ayrt edici noktas buradadr. ktidar devlet merkezli deildir, iktidar tm bireyleri ve kurumlar araclyla her gn yeniden retilmektedir. Modern toplumun dier toplumlardan ok daha nfuz etmesinin nedeni de tam olarak budur. Dnyann kurumlar ve bireyler dzeyinde bin paraya blnm olmas onun daha kontrol edilebilir bir hale geldii anlamna gelmektedir. nk her bir kurum, her bir birey iin yaratlan gereklik/doallk durumlar ve bu durumlarn birbirleri araclyla iselletirilmesi sonucu, sonrasnda bunlarn kendi doalarna uygun olarak davrand srece sistemin ileyii de eksiksiz olmaktadr. Bilgi disiplinlerinin buradaki sarslmaz rol, kontrol edilecek paralarn gzetlenmesi yoluyla elde edilen bilgilerin yeniden retilmesini salayp, onlar tekrar tekrar iktidarn hizmetine sunmaktr. Siyasi yaplarla ilgili gereklik
37 38

Bu durum doktorun ryasnn pek de

Mark Mazower, Karanlk Kta, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, syf 39 Blent Akot, Freudun Rya Yorum Metodu, http://www.dinbilimleri.com/Makaleler/2116054594_1001100121.pdf (evrimii)

modellerinin bilimin yznde ortaya kmas, onu iktidarn en nemli arac haline gelmektedir. Bundandr ki Foucault, bilgiyi ou zaman iktidarla eanlaml kullanmaktadr.

Sonu Yerine
Foucault ideolojiler ve yukarda bahsedilen prosedrler arasnda bir ikilik olduunu koyut olduu kabul eder ve bu biimde ortaya koyar.
39

yle ki

Aydnlanmann ve devrimin tm o zgrletirici syleminin ierisinden devrimin kendisini smrecek kurumlar ortaya kmaya balamt. Tm doal olarak kabul edilen bilgi dzeyleri rasyonalite akmlar- akl iktidara arp kendi nizamn kurmasn bekliyordu. yle de oldu. Oluan bu kurumlar hem yeni dzenin bireylerini yaratyor hem de sistemin ilemesini salama alyordu. Bu yeni nizamn kurucularnn gerek ve doal olarak dayatt bilgilerin disiplin prosedrleri -her ne kadar kimse tarafndan kabul edilmemi olsa da- yeni sistemin iktidarna hizmet ediyordu. Toplumdaki en kk bir paraya, eitim kurumlar, hapishaneler, tmarhaneler, hastaneler yoluyla verilen bilgiler iselletiriliyor, dolaysyla sistemin iktidar, kiilerin bireysellik ve bilimsellik sylemlerinin ierisinden tekrar tekrar sarmalanp kuvvetleniyordu. Modern kurumlar araclyla gerekleen kiilerin bireyselletirme ile slah, toplumun darsnda kalan sulularn, delilerin kendisini deli/sulu olarak kabul etmeye balamalar insann doal hallerinin darsnda kalan bu durumlar kendilerinde bile reddettii ve toplumla aynilemek yolunda kendileriyle yabanclatklarnn bir gstergesi olmaktadr. Foucaultun modernitenin zgrleme ve bireyselletirme sylemine yapt bu sert eletirilerin zellikle tam da postmodernizmin balang yllar olarak kabul edilen 60-70li yllara denk gelmesi belki de Baudrillardn artk bu dnemin geride kald ve bu gne ilikin gerekleri ifade etmedii ynelik ifadesinde hakllk payn barndryor olduu anlamna gelmektedir:
39

Michel De Certeau, Gndelik Hayatn Kefi, syf 128, Dost Yaynlar, Ankara, 2008, ev: Lale Arslan zcan

Eer iktidar, cinsellik, beden ve disiplin konularnda bu kadar kesin bir ekilde konuabilmek mmkn olabiliyorsa ve bu i onlarn geirmi olduu biim ve yap deiikliklerinin (mtamorphoses) en ince ayrntlarna kadar srdrlebiliyorsa; o zaman bir anlamda tm bu anlatlanlarn bundan byle miadn doldurmu eyler olduklar ve Foucaultnun byle bir hayranlk uyandrc manzara sunabilmesini salayan eyin ise, bugn artk tersine evrilebilmesi kesinlikle olanaksz bir dnemin ilk balang yllarn kendine alma sahas olarak semi olmasdr.40 Ancak bugn gelinen noktada modernist srecin tm aygtlaryla bitirildii ve tamamiyle postmodern bir srece gemi olduumuzu sylemek mmkn deil. Gnmzde bireysellik anlaylarmzda, zgrlk ifadelerimizde, muhalifliimizde belki daha zgr ve belki daha farklyz, ancak modernizmin ld, postmodernizmin modernitenin Foucaultun bahsettii en kuytu kurumlar ve bireylerdeki varln yok ettiini sylemek en iyi ihtimalle safdillilik olacaktr. Bugn hala muhta duyulan ve postmodernizmin de bir sonucu olduu tm teknolojisiyle, eitim aygtlaryla kutsanan modern bilimin iktidarnn sarslmas ok zor grnyor.

KAYNAKA Chomsky, Noam-Foucault, Michel: nsan Doas: ktidara Kar Adalet, Hazrlayan: Tuncay Birkan, BGST Yaynlar, stanbul, 2005
40

Jean Baudrillard, Foucaultu Unutmak http://tr.scribd.com/doc/60534455/Baudrillard-Foucault-YuUnutmak (evrimii)

Foucault, Michel: Byk Kapatlma, ev: Ik Ergden&Ferda Keskin Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000 Foucault, Michel: Toplumu Savunmak Gerekir, ev: ehsuvar Akta, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002 Certeau, Michel De: Gndelik Hayatn Kefi, ev: Lale Arslan zcan, Dost Yaynlar, Ankara, 2008, Foucault, Michel: Bir Aile Cinayeti, ev: Erdoan Yldrm&Alev zgner, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2007, Foucault, Michel: Delililiin Tarihi, ev: Mehmet Ali Klbay, mge Yaynlar, 1992, Ankara Foucault, Michel: Doruyu Sylemek, ev: Kerem Eksen, Ayrnt Yaynlar, stanbul , 2001 Foucault, Michel: ktidarn Gz, ev:Ik Ergden, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003 Foucault, Michel: Hapishanenin Douu, ev: Mehmet Ali Klbay, mge Yaynlar, 1992, Ankara Mazower, Mark: Karanlk Kta, ev: Mehmet Moral, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003 Sim, Stuart: Postmodern Dncenin Eletirel Szl, ev: Ali Utku/ Mukadder Erkan, Ebabil Yaynclk, stanbul, 2006 Akot, Blent: Freudun Rya Yorum Metodu, http://www.dinbilimleri.com/Makaleler/2116054594_1001100121.pdf (evrimii) Baudrillard, Jean: Foucaultu Unutmak ev: Ouz Adanr http://tr.scribd.com/doc/60534455/Baudrillard-Foucault-Yu-Unutmak (evrimii)

etin, Halis: Liberalizmin Temel lkeleri, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 1 http://iibfdergi.cumhuriyet.edu.tr/archive/liberalizmin%20temel %20%C4%B0lkeleri.pdf (evrimii) Karaduman, Sibel: Modernizmden Postmodernizme Kimliin Yapsal Dnm, Journal of Yasar University 2010 17(5) 2886-2899 http://joy.yasar.edu.tr/wpcontent/uploads/2012/08/No17Vol5_6_Sibel_Karaduman.pdf (evrimii) Saygl, Abdurrahman: Mikro-iktidarn Bir Fizii: Hapishane, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/278/2514.pdf (evrimii)