m

12 Ly
Nlf
kutuphaneci - eskikitaplarim.com
Emre Kongar
12 Eyll Kltr
(Kltr zerine 4)
3. Basm
Remzi Kitabevi
Birinci Basm: Haziran 1987 (Say Yay.)
kinci Basm: Kasm 1993
nc Basm: Nisan 1995
Kapak: mer Erduran
ISBN 975-14-0425-8
Remzi Kitabevi A..
Selvili Mescit S. 3 34440 Caalolu-lstanbul, 1995
Tlf: 511 6916 - 522 0583, Fax: 522 9055
N SZ
Trkiye' de yine inanlmaz eyler oluyor. Bir yandan ii sendikalar
nn ve partilerinin mallarna el konuyor, te yandan batm irketler
ve bankalar devlet eliyle "kurtarlyor". in garibi btn bunlar libe
ralizm adna yaplyor.
Yine bir yandan Atatrk'n kiisel vasiyeti deitiriliyor, kurdu
u kurumlara el konuyor, te yandan devletin memurlarna Suudi
Arabistan'daki dinci Rabta rgtnden maalar deniyor. stelik
bunlar da Atatrklk adna yaplyor.
Gei dnemi Trkiye'si nasl bir manzaraya sahip? Bu Trki
ye'de, ii, aydn, kadn, gen gibi kesimler ne durumda? Bu Trki
ye'nin gndemindeki sorunlar nelerdir? Bunlar gelecek yllara nasl
yansyacak? 12 Eyll Hareketini ksa dnem bir makro deime mo
deli erevesinde alglamak olanakl m?
te bu.kitaptaki yazlar bu sorulara yant aryor.
nk bu temel soru ve sorunlara eilmeden, gei dneminde
olup bitenleri anlamak olanakl deil.
Kitabm bir "Giri" ve bir "Sonu" blm dnda "Kesimler" ve
"Sorunlar" olarak ikiye ayrdm. Kesimler blmnde i, Kadn,
Aydn ve Gen gruplarn incelemeye altm. Sorunlar blmnde
ise bir ksm "eitim" gibi evrensel, bir ksm da "ikence" gibi, genel
likle gei dnemlerinde ortaya kan zel sorunlara eilmeye al
tm. Bu blmleme srasnda, daa nce gelitirdiim bir deime
modeli iin de baz ipular belirlemeye dikkat ettim.
Bu blmler ve alt blmler hepsi "gei dneminde" yazlm ol
makla birlikte, aslnda farkl zamanlarda oluturulmu yazlardr. Fa
kat hepsindeki esas yaklam, sulayc ve mahkum edici olmaktan
ok, sorunlar ve insanlar anlamaya alan ve hogry gelitirme
ye ynelen bir abadr.
Trkiye' de olaylar oluyor. Hatalar yaplyor. Aclar ekiliyor. Son
ra bunlarn hepsi unutuluyor. Bu kitab bir dneme tanklk edebilmi
olmak umuduyla oluturdum.
Dikkatli bir gz, bu kitapta yalnz "zel bir dnemi" deil, Trki
ye'nin genel niteliklerini de yakalayacaktr. nk gei dnemleri
nin bu denli sklamasnn altnda, temel yapsal zelliklerimiz yat
maktadr.
12 Eyll hareketi aslnda bir "deime" olayn simgeliyordu.
Toplumlarn tarih iindeki deimeleri, genellikle, ancak yzylla
r kapsayan uzun dnemli retim biimi deimeleri biiminde algla
nabilmektedir.
Oysa, her toplum her an deimekte olduuna gre, deimenin
gerek filizleri gerekse bizzat deime sreci her an, yani, ksa dnemli
olarak da yaanmaktadr.
Ben gerek Toplumsal Degime Kuramlar ve Trkiye Gerei kitabm
da, gerekse mparatorluktan Gnmze Trkiye'nin Toplumsal Yaps ki
tabmda bu ksa dnemli deimelerin dinamiini yakalamaya al
tm.
Bilindii gibi toplumsal deimenin asl dinamii, insann doa
ile olan ilikilerinden oluan teknoloji ile, insann insan ile olan iliki
lerinden oluan ideolojinin etkileiminden ya da elikisinden doar.
nsanlk tarihi asndan teknoloji-ideoloji ilikisinin greli denge
noktalar da vardr. Bu denge noktalar kurulu ve deime dnemi de
diimiz ideolojik dnemlerdir. Tarihsel oluum iinde nokta nitelii
tayan bu ideolojik dnemler aslnda bir insann mrn aan zaman
kEsimlerini kapsarlar.
Bu greli denge noktalar aslnda kendi ilerinde de aamalara b
lnrler. Bu aamalar 1) tepki bi

imlenmesi, 2) iktidar ele

g
eirme, 3) uy
g
ulama ve 4) kurumsallama olarak, zorunlu bir sra ile birbirlerini iz
lerler.
Her ideolojik dnem, kendinden bir sonraki dneme gre kurulu
dnemi, kendinden bir nceki dneme gre de deime dnemidir. Her
ideolojik dnem kendinden nceki dnem tarafndan yaratlr ve ken
dinden sonra gelecek bir dnemi ortaya karr. Bu adan her ideolo
jik dnemin tepki biimlenmesi aamas bir nceki dnemin kurum
sallama aamas ile, kurumsallama aamas da bir sonraki dnemin
tepki biimlenmesi aamas ile akr.
Birey kendi yaam iinde ancak belli bir ya da birka aamaya ta
nk olabilir. Byle bir ya da iki aama ise tarihin genel gelime izgisi
ne oranla hemen hemen hibir anlam tamaz. Oysa her aama belli
ideolojik dnemler iinde bir anlam tar. Belli greli denge noktalar
n simgeleyen ideolojik dnemler ise; art arda dizildikleri zaman in
san-doa ve insan-insan elikisinin zlme srecini belirleyen bir
genel eilim erisi oluturur.
Aslnda bu sonsuza uzanan bir eridir. nk her iki elikinin
de zlmesi ancak sonsuz (mekan olarak da, zaman olarak da son
suz) bir boyutta sz konusudur. Bu arada hi kukusuz bugnden g
rebildiimiz btn retim biimleri de alacakhr.
Ad geen kitaplarmda gelitirmeye alhm bu modele gre 12
Eyll' iki ayr adan kavramlahrmak olanakldr.
Birinci olarak 12 Eyll, kendi iinde btnl olan bir deime
dnemi biiminde ele alnabilir. Bu durumda, 12 Eyll Dneminin,
"Tepki Biimlenmesi", "ktidar Ele Geirme", "Uygulama", "Kurum
sallama" aamalarndan sz edilebilir.
Aslnda byle bir zmleme olduka ilgin olacak ve bize belki
de yeni perspektifler kazandrabilecektir.
kinci olarak, 12 Eyll', kendinden daha byk bir "Deime D
nemi ning drt aamasndan biri olarak grmek olanakldr. Bu du
rumda, 12 Eyll, bir deime dneminin ikinci aamas olan "ktidar
Ele Geirme"ye karlk olmaktadr.
Bu ikinci zmleme modeli yle bir manzara izmektedir: (Bu
zmlemenin temel ilkelerini teki kitaplarmda gelitirmeye alh
m iin, burada ok ksaca deiniyorum). Cumhuriyetin Kurulu D
nemi 1870'li yllarda balayan ve 1970'li yllarda sona eren yz yllk
bir dnemdir. Bu dnemin son aamas olan "Kurumsallama" aa
mas, 1950'lerde balayp, 1960'larda dorua ulaan ve 1970'lerde bi
ten bir sreci kapsar.
Kurulu dnemini izleyen deime dneminin ilk aamas olan
"Tepki Biimlenmesi", kurulu dneminin "Kurumsallama Aama
s" ile akh iin, 1950-1980 aras, ayn zamanda, deime dnemi
nin de balad ve bu dnemin, "Tepki Biimlenmesi" aamasnn or
taya kt devre olmaktadr.
te bu ereve iinde 12 Eyll, deime dneminin ikinci aamas
olan, "tidara El Koyma" aamasn simgelemektedir.
Bu konuda da ayrntl bir zmleme denemesini daha Herdeki
yllara brakyorum.
nk 12 Eyll henz daha ok scak. Bu scaklk iinde toplum
da, iktidar da, belki ben de, soukkanl, bilimsel, nesnel bir deerlen
dirmeye hazr deiliz. (Ben kendimi hazr hissediyorum ama, bilima
dam kukuculuu iinde, kendimin de iinde yaad ve ok youn
olarak etkilendii bir dnem hakknda uzun dnemli zmlemeleri
ne denli salkl olarak yapabileceimi sorguluyorum sadece. Ve bu
sorgulamay okuyucumla drste paylayorum.)
Yine de 12 Eyll' den sonra evremde, yani toplumda olup bitenle
re tanklk ederken, kendi kurmu olduum modelin deikenlerine,
ister istemez arlk verdim.
Kanmca, "Kurulu" ve "Deime" dnemleri, birbirleri ile, "snf
sal yap", "ideoloji" "d dnya" ve "teknoloji" ltlerine gre mu
kayese edilmelidirler. (Bu konuda da ayrntl nerilerimi teki kitap
larda gelitirmitim.)
Bu nedenle de 12 Eyll hakkndaki gzlemlerimi olanakl olduu
lde, bu gelere karlk olacak blmler, alt blmler ve yazlar
halinde dzenledim.
Pek doal olarak, olaylarn ak iinde yazlm olan bu kitaptaki
yazlarla, tutarl bir model erevesinde yaplacak zmlemeler ara
snda tam bir akma yok. Ama en azndan Herdeki almalar iin
pek ok ipucu var.
Sanyorum ki, dikkatli bir okuyucu 12 Eyll Hareketi'nin "ideolo
ji", "snfsal yap", "d dnya" ve hatta zerinde pek durmadm,
"teknoloji" konusundaki deerlendirilmeleri asndan pek ok ipu
cunu kolaylkla yakalayacaktr.
Bu ipular grlemiyorsa, ben iyi anlatamamm demektir.
12 Mart 1987
Caalolu, stanbul
KNC BASIM N
NSZ
12 Eyll Dnemi'nin scakl geti. 12 Eyll ve Sonrs adl kitabmn
ikinci basmn yaparken, "dnemin scakl" nedeniyle yaymlaya
madm toplam sekiz yazm daha ekledim. Bu yazlarn bir blm
12 Eyll Dnemi'nde yaadklarm ile ilgili. An niteliinde.
Sanyorum, bu yazlarla birlkite, "Dnemi" daha iyi alglamak ko
laylaacak.
Kitabn ikinci basmnda adn da deitirdim. Yazlarn genel ek
seni kltrel yapmzla ilgili olduu iin "Kltr zerine" dizisinin 4.
kitab olarak okuyucuya sunuyoruz.
Bugn 12 Eyll'n yasakls Demirel, Cumhurbakanl maka
mnda oturuyor. Siyasete girmesi vetolanan Erdal nn ise, yakn bir
dneme kadar Babakan Yardmcl yapt.
Ama herkesin grd gibi toplumumuz 12 Eyll' deki genel s
nrlama ve kstlamalar 1993 ylnda bile aabilmi deil.
Hele hele, toplumu 12 Eyll'e getiren sorunlarn stesinden gele
bilmi hi deil.
kinci basm yaparken, yazlarn "gncelliklerini" kaybedip kay
betmediini dndm. "Sivas katliam" bu sorumu yantlad: 12 Ey
ll sorunlar gnmzde artarak sryordu.
imdi artk 12 Eyll'n benim genel deime modelim iindeki
yeri iyice belirginlemi durumda: 12 Eyll, Cumhuriyet' in "Deime
Dnemindeki" "ktidar ele geirme" aamasn simgeliyor.
Kendi iinde yeni bir "Kurulu Dnemi" de oluturan bu gelime
ler, doru tehis edilebildii taktirde geleceimizi bilinle biimlen
dirmek olanakl olacak.
Yoksa her ey bouna ...
12 Temmuz 1993
Ulus, Ankara.
NDEKLER
BLM 1 GR
Bugnk Demokrasi Kltrmzn "Hal-i Pr Melali"
BLM il KESMLER
Alt Blm 1.
l. 24 Ocak Kararlarnn Sonular
2. inin creti Neden Geriliyor?
3. Trk isinin Seim ve Geim Derdi
4. Demokrasi, Sendikalar ve Basn zgd
5. Sendikal inin Eitimi Nasl Olmaldr?
6. alanlarn.Kltr, Sanat ve Edebiyata Bak
17
27
29
33
35
38
41
44
Alt Blm 2. KADIN 49
l. Feminizm zerine Dnceler 51
2. Trk Kadnnn Kltrel ve Toplumsal Geliimi 56
3. Bir Feodalite Kalnts: Balk Paras 61
Alt Blm 3. AYDIN 65
l. Aydnlar ve Lumpenaydnlar 67
2. Aydn ve Demokrasi
3. Tanzimat Aydn: Peygamber mi, Hain mi?
4. Aydn Aydnn Kurdudur.
Alt Blm 4. GEN
l. Bugnn Genlii ve Kimlik Bunalm
2. Eitim ve Genlik
3. Almanya' da Trk ocuklar: Aznlk Psikolojisi
ya da Uyum Sorunlar
4. YK Genlii
71
75
79
83
85
88
92
97
5. Gei Dneminde Genler Sanat ve Edebiyata
Nasl Bakyorlar?
6. Bir 10 Kasm Ans
BLM ili SORUNLAR
Alt Blm 1. REJM SORUNLARI VE MDAHALELER
1 . lkeyi 12 Eyll'e Getirmenin Suu.Kimde?
102
115
127
129
2. Gei Dneminde Babakanlk 133
3. Mdahalelerde Neden-Sonu likisi 135
4. Demokrasiye nanszlk . 137
5. Askeri Mdahaleler Asndan El Salvador ve Trkiye 139
6. Gei Dneminde-Trkiye' deki ABD Temsilcisi:
Strausz-Hupe 142
7. Cinayetlerin ncesi ve Sonras 145
Alt Blm 2. PLANLAMA VE EKONOM SORUNLARI 147
1 . DPT'nin Yirmi Beinci Yl ve Tinbergen 149
2. TPKO ve Haberleme Sektrnde Planszln
Maliyeti 151
3. TPKO Olaynn Perde Arkas
4. TPKO Olaynn rettikleri
5. Kaya Erdem' den rendiklerimiz
6. Milli Gelirimiz zerine Bir Basn Toplants
153
155
157
159
Alt Blm 3. HUKUK DEVLET VE KENCE 161
1. Hukuk Devletinin nkoulu: Yarg Gvencesi 163
2. Hukuk Devletinde Bir Yara: kenceci
3. Hukuk Devletinin Temeli Yarglar ve
Gvenlik Soruturas
4. dam Cezas Niin Kaldrlmaldr?
Alt Blm 4. LAKLK VE TRBAN
1. Laiklik ve Hogr
165
167
169
173
175
2. Laiklii, slam'a Trkler Getirdi 177
3. Mmin ve Mrteci 180
4. Rabta Olaynn Dndrdkleri: Dinsel deoloji
ve Ulusal Btnlk 182
5. Trban Olaynn Ardndaki Gerekler 187
Alt Blm 5. EGTM VE YK
1 . Milli Eitim mi, Milli Felaket mi?
2. Ortaretimimiz Anarist Yetitiriyor
3. Kitaplar ve ktidarlar
193
195
197
202
4. 12 Eyll Dneminde retmen Yetitiren retmenler 206
5. niversite Giri Snav ve Ardndaki Gerekler 215
6. niversitenin k nlenebilir 219
7. Bir Fantezi: Semeli Spor ve Mzik zerine
Zorunlu Samalar 223
Alt Blm 6. ARABESK KL TR, SANSR VE TELEVZYON 229
1. Genelde Gei Kltr: Arabesk 231
2. Gnmzde Arabesk Bile Daha Arabeskleebilirmi 239
3. ANAP ktidarnn Kltr Politikas ve Muzr Kurulu 242
4. 12 Eyll'n Mizahmza Katklar: Matrak zdeyiler 247
5. Sansrc Kafa !50
6. Gelien Kapitalizm ve Yeni Sansr Yasas 255
7. Toplumbilimsel Adan Televizyonda Kaan Frsatlar
ve kinci Kanal 259
Alt Blm 7. EDEBYAT ELETRS ARACILIGI LE
SYASET FANTEZLER
1. Nermin ve Hayganu'tan Sonra Asuman' da
Becerebilecek mi?
265
267
2. "Fatma rfan'a Mektuplar" da Af 269
3. G Temizlii 271
4. air Sesli Di Fral Musluk Tamircisi 273
5. Nergis, Korhan'la zgr Arasnda 275
6. 12 Eyll ncesi Attila lhan zerine znel Notlar 277
BLM iV - SONU
1 . Trkiye' de Deer Yozlamas ve Tketim Toplumu 289
2. Gelecekteki Tehlike: Kurumlaan Anti-Demokrasi 295
Blm I
Giri
Kavgalarmz da bir trl eksilmiyor
Boyuna savayor ve lyoruz
Nedir o genelevlerin hali
Erkekler dostlarn baklamaktan ba kaldramyor
Filmlerimizin ad Ak Yznden Cinayet
Veya Ak Urunda Katil
Salah Birsel, "Dnya leri" adl iirden,
Kekeler. Trkiye Bankas Yaynlar
Ankara, 198, s. 173.
Bugnk Demokrasi Kltrmzn
"Hal-i Pr Melali"
Bilindii gibi demokrasi en ksa tanmyla, "aznln da o
unluk haline gelebilme hak ve olanann bulunduu bir o
unluk ynetimidir."
Yani demokrasi yle bir ounluk ynetimidir ki, bu yne
timde, aznlkta kalm olanlar, srekli bir biimde eitim, r
gtlenme ve propaganda yoluyla, iktidar eletirme ve iktidar
isteme hakkna ve olanana sahiptirler.
. Aznlkta kalm olanlarn da iktidar isteme hakknn ve
olanann bulunmas, ancak, bireysel, grupsal ve rgtsel ola
rak, temel insan hak ve zgrlklerinin tm kurum ve kural
lariyla iletilmesi ile bir anlam kazanr.
Bu haklar, birbirinden ayrlamayacak olan dnce ve sz
hrriyeti, rgtlenme hrriyeti gibi demokratik hak ve hrri
yetlerdir.
Dnce ve sz hrriyeti birbirinden ayrlamaz, nk ifa
de edilemeyen dnce zaten dnce deeri tamaz.
rgtlenme hrriyeti olmadan, sz hrriyeti, bireysel bir
eylem olmaktan teye gidemez. Oysa, demokrasilerde hrri
yetler iktidar istemeye ynelik olduklar zaman siyasal anlam
kazanrlar.
.
Demokrasinin Temelinde Yatan Evrensel Kltr
Trkiye' de demokrasinin ve kltrn bugnk temel sorunu,
bir yandan 1982 Anayasa'sndaki demokrasiyi snrlayc ve
kstlayc maidelerin varl, te yandan bu maddelere ruh ve
vcut veren yanl bir koullanmann kltrel temelleridir.
Bir baka deyile, bugn Trkiye' de demokrasi sorunu, bir
snrlayc ve kstlayc Anayasa sorunu gibi grnmekle bir-
EK 2 17
likte, asl sorun, bu Anayasann ardnda yatan kltrel deer
lerimizdeki yanllarn ve arpklklarn sorunudur.
Bir lkedeki "demokrasi kltr", u temel varsaymlarn
herkes tarafndan kabul edilen deerler olarak bir toplumda
bulunmasna baldr.
1) Demokrasi, vatandalarn kendi yneticilerini kendileri
nin semeleri iin icat edilmi bir sistemdir.
2) Vatandalar, setikleri yneticileri her an gzlemleye
bilmeli ve eletirebilmelidirler.
3) Vatandalar, beenmedikleri yneticileri, yine kendile
ri, deitirebilmelidirler.
4) Demokrasilerde, adaylar, vatandalara en iyi hizmet
edebilme iddias ile ortaya karlar. Demokrasinin tanm ge
rei, yneticiler, vatandaa en iyi hizmet edebilenlerdir.
5) Vatandan en iyi hizmet edecek olan seebilmesi iin,
eitli siyasal partiler ve eitli kiiler, vatandaa, birbirlerin
den farkl seenekler sunmaldrlar. Vatanda, ancak bunlarn
arasnda (yani farkl seeneklerin bulunduu bir yelpaze iin
den) bir seim yaptnda, bu, anlaml bir seim olur.
6) Demokrasi en kaliteli yneticileri seme ans verdii
ve gerektiinde bu yneticilerin bar yollarla deitirilmesi
ne olanak salad iin, en erdemli rejimdir.
7) Demokrasi yoluyla en iyi ve en kaliteli insanlar seildii
ve bu seilme iine girenlere de politikac denildii iin, bir l
kenin en kaliteli insanlar politikaclardr.
8) Politika ile uramak hem onurlu hem gerekli hem de
zevkli bir itir. Politika bir lkeye en st dzeyde hizmet ede
bilme sanatdr.
9) lkedeki tm vatandalar, tm rgtler ve kurumlar,
politika ile ilgilenmeli, lkenin kaderinde sz sahibi olmaldr.
10) Devlet, hkmet, yasalar ve gelenekler, politikacy
desteklemeli, yceltmeli, politika ile uramay zendirmeli
ve tevik etmelidir.
11) ktidara gelmek demek, bir sre sonra seimle yine ik
tidar yitirmek demektir. Bu nedenle her politikac seilmek
18
istedii lde seimi yitirmeye de hazr olmaldr. ktidar ve
muhalefet, biri olmazsa teki de olmayacak olan, varlklar
birbirine bal iki kardetir. Bu nedenle her ikisi de ayn dere
cede saygn, ayn derecede kaliteli, ayn derecede gerekli ve
ayn derecede vatan sevgisi ile dolu insanlardan oluur.
12) Demokrasiyi iki tehlike bekler: Bunlardan birincisi, oy
ile iktidara gelmi olanlarn, muhalefette kalanlarn temel hak
ve zgrlklerini kstlamalar ve bylece demokrasiyi dikta
trlklerin en korkuncu ve en kanls olan ounluun dikta
trlne evirmeleridir. kinci tehlike ise, iktidar yitirmi
olanlarn, halk iradesinden baka bir iradeye ya da gerekeye
(tarih gibi, rk gibi, milli menfaat gibi, din gibi Allah gibi) s
narak, iktidar istemeleridir. Bu halde de demokrasi anariye
dnr.
13) lke menfaatleri, siyasal parti programlarndan ayr
dnlemez. Her siyasal parti, lke menfaatlerini kendi gr
d biimde halka sunar ve bunun iin oy ister.
14) lke menfaatleri, halkn, milletin menfaatlerinden so
yut, ayr bir kavram deildir.
15) Bir lkede belli kesimlerin snflarn, gruplarn, kiile
rin menfaatleri atabilir. Demokrasi bu atan menfaatleri
en iyi biimde dengeleme rejimidir. nsanlardan bamsz bir
"milli menfaat" kavram yoktur. Bir lkenin menfaati, o lke
de yaayan halkn, yani milletin tmnn menfaati demektir.
Yani milli menfaat, btn bu snf, grup ve kiilerin ortak zel
liklerinin bulunduu noktadr.
16) Demokrasi gelimekte olan lkeler iin de geerli ve
erdemli bir rejimdir. Ancak demokrasi sayesinde bu lkeler
deki kalknma yeterince hzl olur. nk ancak demokrasi sa
yesinde lke kalknmas iin gerekli olan fedakarlk, eit oran
da datlr. Ancak demokrasi sayesinde fonlarn kalknma
iin harcanmas denetlenebilir. Yoksa fonlar diktatrlerin ah
si zevkleri iin kullanlr.
17) Bir lkenin d politikasndaki en byk g demokra
sidir. erde farkl fikir ve grlerin olmas, hkmetin dar-
19
daki manevra kabiliyetini artrr. Bu yzden demokratik lke
ler d politikalirnda daha rahat, daha baarl ve ulusal men
faatlere daha uygun davranrlar.
Gei Dneminin Getirdii Anayasa ve
Demokrasi Kltr
Gei dnemi, yerini bir baka gei dnemine brakrken,
toplumumuz gerek Anayasa gibi yazl hukuk metinleri, ge
rekse yazl olmayan ama topluma yaygn bir biimde empoze
edilen deerler asndan nerededir? Demokrasi kltr nasl
bir grnm almtr?
imdi bugn Trkiye'ye egemen olan siyasal kltr (siya
sal kltr diyorum, nk "demokrasi kltr" demeye dilim
varmyor) kabaca yle zetlemek olanakldr:
1) Siyaset kt ve tehlikeli bir faaliyettir. Siyasete atlma
nn ucunda ipe gitmek vardr. Her babakann bir b;yramlk
bir.de idamlk gmlei olmaldr.
2) Geni halk kitleleri ve rgtler, dernekler, kurumlar,
olanakl olduu lde bu kt ve tehlikeli faaliyetin dnda
tutulmal, depolitize edilmelidirler.

3) "Seim", kavram olarak kt bir olaydr. nk sei
lenkri seenlere kar borlu brakr. Bu yzden de seilenle
rin salim ve doru kararlar almalar olan.akszlar. rnein
YK, niversiteleri bu ktlkten kurtarmak iin kurulmu
ve niversite retim yelerinin kendi yneticilerini seerek
yozlam bir niversite ynetimi oluturmalarn nlemek
amacyla, atama ile ynetici belirlenmesi ilkesini benimsemi
tir.
4) Yneticileri bar yollarla deitirmenin baka bir yo
lu ve yntemi olmad iin, aslnda zararl olan seim meka
nizmas tahamml edilmesi zorunlu bir sretir.
5) Seimin zararlarn en aza indirmek iin, seim aras d
nemler olanakl olduu lde uzun tutulmaldr.
6) ktidarn seim sonunda deieceini sylemek ya da
bunun propagandasn yapmak, lkede, gerek i gerekse d
20
istikrar bozar. Bu nedenle olanakl olduu lde, seimden
ve iktidar deimesinden sz edilmemelidir.
7) nsanlar siyasetle uramadklar srece lke daha mut
lu olur, daha hzl kalknr, i ve d istikrar daha iyi salanr.
8) Hkmeti eletirmek ile devletin temel kurallarna kar
kmak arasnda belirgin farklar yoktur. Dolaysyla muhalefet
yapmak ile vatana ihanet etmek arasndaki farklar da pek be
lirgin deildir. Her olay ayr ayr incelenmelidir.
9) Seimler arasnda hkmetin icraatn srekli eletir
mek, genel bir ktmserlik dourur. Bu ise, rejimin ve devle
tin temellerini sarsar. Bu nedenle, muhalefet bilerek ya da bil
meyerek, srekli bir biimde istikrarszlk ve ihanet kayna
olmaktadr.
10) Yneticiler, semenlere hizmet etmek iin seilmi ve
vatandalarn her an denetimine tabi insanlar deil, vatanda
lardan daha akll, onlar ynlendirecek, alteratifsiz program
sahibi kiilerdir. lkenin selameti iin deimeden, uzun sre
iktidarlarn srdrmeleri gerekmektedir.
11) Toplumda, iilerin, niversitelerin, memurlarn, yar
glarn menfaatlerinden soyut, bamsz, bir 1ke menfaati
kavram vardr.
12) lke menfaati kavram, siyasal partilerin semene an
lattklar programlardan da bamszdr.
13) lke menfaati kavram zaman zaman siyasal partilerin
menfaatleri ile akabildii gibi, zaman zaman da bunlarla a
tabilir.
14) lke menfaati kavram, iilerin, kyllerin, memurla
rn, niversitelerin menfaatleri ile de atabilir.
15) lke menfaatinin ne olduu konusundaki karart, siya
sal partilerin, iilerin, memurlarn, niversitelerin dnda bir
organ vermelidir. nk btn bu saylanlarn kendi menfa
atleri vardr ve bu menfaatler zaman zaman lke menfaati ile
atabilir. Bu nedenle "tarafsz" bir organn karar vermesine
gereksinme vardr.
16) Vatandalar semen olarak grevlerini en iyi biimde
seimde sanda gidip oy kullanarak, bunun dnda siyasete
21
hi karmayarak ve byklerinin szlerini dinleyerek yerine
getirebilirler.
17) Trkiye epeevre dman lkelerle evrilidir. Ayrca
bir scak sava blgesinde yer almaktadr. Bu nedenle lke za
ten demokrasiye pek uygun bir ortam iinde deildir.
18) Trkiye, kii bana den milli geliri bin dolar civa
rnda bir lkedir. Byle azgelimi lkelerde demokrasi pek
yrmez. O nedenle "biraz dikkatli" olmak gerekir.
19) Trkiye'nin ekonomisi d borlara dayaldr. D bor
lar yznde Bat Avrupa ve Kuzey Amerika lkelerine ba
mldr. Bu lkeler ise Trkiye' de kontroll de olsa, bir mik
tar demokrasi istemektedirler. Demokrasi biraz da bu nedenle
iletilmelidir. Fakat bu arada, bu lkelerin Trkiye'nin kendi
ne zg koullarndan dolay izin verebileceinden daha fazla
demokratik hak ve zgrlklerin yrrle sokulmas iin
"Trkiye'nin i ilerine karmalarna" izin verilmemelidir.
Demokratik Kurum ve Kurulularn Durumu
imdi ok ksaca, bu temel siyasal deerler zerine ina edil
mi olan Demokratik Kurum ve Kurulularn gei dnemin
deki durumuna bir gz atalm:
1) Anayasa, bir hak ve zgrlkler Anayasas'ndan ok
bir kstlamalar ve yasaklar Anayasas niteliindedir.
2) Parlamento, yasakl partilerin v( yasakl kiilerin dn
da kalan izinli partiler ve izinli kiiler tarafndan kurulmu
tur.
3) Yarg organ, atamalar asndan iktidarn denetimine
terk edilmitir.
4) niversite nce tasfiye edilmi, sonra da tek merkezden
denetime alnm, rnein radyasyon konusu gibi lke menfa
atleri asndan son derece nemli olan bir konuda bile kamu
oyuna objektif bilgi aktarmas yasaklanmtr.
5) Basn ok ar para cezalar ve yarg yetkleriyle dona
tlm idari kurullar aracl ile denetim altna alnmtr.
6) Siyasal partiler ve politikaclar hala nemli yasaklar ile
kar karyadr.
22
7) Sendikal faaliyetler (zellikle grev) ok snrlanm ve k
stlanm, ayrca siyasatle ilikiler yasaklanmtr.
Btn bu tabloya ramen iktidardaki siyasal gler hzl
bir kadrolama ve gelime iinde gzkmektedirler. Yani de
mokrasi oyunu bata zetlediimiz kurallara gre oynanma
maktadr. Baz haklar yalnz iktidara tannmtr.
Sorumlu Kim? Kurban Kim?
Bir toplumbilimci gzyle, kltrel ve siyasal genel yap ile il
gili olaylarda tek bir sorumlu aramann olanakl olduu kan
snda deilim.
Sorumluluk ortaktr.
Yalnz bugnk duruma nesnel llerle baktmzda, ge
lir dalm bakmndan zarara urayanlar ile mevcut durum
dan olduka. yararlanm olanlar ayrmn yapmak olanakldr.
Reel gelir asndan cretlilerin zarar ettii, sermayenin ise
bu durumdan karl kt tm aratrma rakamlarna gre or
tadadr.
Mevcut demokrasi erozyonunun sorumlusu belli olmasa
bile kurban bellidir: 24 Ocak kararlarndan sonra, milli kur
ban (nesnel llere gre) cretlilerdir.
zm Nerede?
nmzdeki tek zm, demokrasinin tm kurallar ve ku
rumlaryla iletilmesindedir.
Trk cretlileri, aydnyla, kadnyla, genciyle, demokrasi
ye sahip kmaldr. nk demokrasi iinin ekmeidir.
Yani demokrasi varsa cretlilerin reel geliri artmakta, de
mokrasi yoksa emekilerin geliri reel olarak gerilemektedir.
Tm demokratlarn rejime sahip kmas iin ise iki nemli
engeli amak zorunludur. Bir uta pasifizm tuzandan kur
tulmak, teki uta provokasyon kapanna yakalanmamak iin
uyank olmak gerekmektedir.
23
Blm il
Kesimler
Umutsuz muyuz?
Hayr, deiliz.
Aacn clz gvdesi bile
Canlanr sevgiyle baknca.
Kt deildir alamak
Yreim bo bir kafes ite.
Umutsuz muyuz?
Hayr, deiliz.
Haydi uuralm gklere
Sevgi kularn
Ali Pskllolu, "Umutsuz muyuz?"
adl iirinden, Gl Segili Yurdum,
Varlk Yaynlar, stanbul, 1984, s. 23.
Alt Blm 1
Ii
te hep birlikte denize doru yryoruz
orada sedef kakmal gne, gzleri yelken
ve baklar rzgar olan genliim
bana bir aacn zgrln
ve bir ormann kardeliini anlat
Turul Tanyol, "Bi Gzden Ar Admlarla"
adl iirden, Austos Dehlizleri,
Cem Yaynevi, stanbul, 1987, s. 45.
1. 24 Ocak Kararlarnn Sonular
Trkiye 24 Ocak 1980'den bu yana siyasal iktidar, hatta
siyasal rejim dnemi geirmitir. Demirel'in aznlk hkmeti
zamannda alnan bu kararlar, daha sonra 12 Eyll Askeri M
dahalesi sonunda kurulan gei dnemi hkmeti boyunca
uygulanmtr.
Demokrasinin yeniden kurulma dneminin balangcnda,
1983 seimleri sonras iktidara gelen ANAVATAN Partisi de
bu kararlar, daha dorusu, bu kararlara paralel olarak yapl
m olan daha geni ve daha derin dzenlemeleri, byk bir
titizlikle uygulamay srdrmtr.
Kilit Adam: Turgut zal
Bu kararlarn ayr siyasal rejim boyunca uygulanm olma
s, her rejimde de kilit adamn ayn kii olmasna baldr.
Turgut zal, ilk dnemde teknisyen olarak, ikinci dnem
de ekonomik ilerden sorumlu Babakan Yardmcs olarak,
nc dnemde de Babakan olarak bu kararlarn hem retil
mesinde, hem de uygulanmasnda nemli bir rol oynamtr.
Btn bu sre iinde Turgut zal, hibir teknisyene ya da
(hatta zellikle) politikacya nasip olmayacak bir ansa da sa
hip olmu, bu ekonomik kararlar, yl boyunca hibir mu
halefete ve eletiriye konu olmadan yrtebilmitir. Yalnz k
sa bir dnem, yi1e askeri ynetim srasnda, uygulama baka
ellere gemitir. Fakat bu dnem son derece ksa srd iin,
bugn varlan sonular zerinde belirgin etkilere sahip olama
mtr.
24 Ocak Kararlarnn Toplumsal Sonular
Btn bu istikrar opersyonunun maliyeti alan snflarn, yani
maal ve cretlilerin srtna yklenmitir.
29
ilerin ulusal gelirden aldklar pay, yani cretleri, srek
li bir biimde gerilemitir.
i cretleri rakam olarak artyor gibi grnse de aslnda
gerek cret olarak, yani cretin alm gc olarak gerilemitir.
Bir baka deyile, iinin eline daha ok para geiyor gibi
grnse de, bu para ile alabilecei mallarn miktar, 24 Ocak
kararlarndan nceki dnemden daha azdr.
Memurlar da 24 Oak ncesi durumlarna gre daha yok
sullamlardr.
Yaymlanan almalar, gelir dalmnn daha bozulduu
nu gstermektedir. Yani lkede zenginler daha zengin olur
ken, yoksullar da yoksullayor.
Bizzat Turgut zal, en dk maa alan devlet memuru ile
en yksek maa alan devlet memuru arasndaki farkn iyice
aldn, izledikleri politikann "baarl bir sonucu olarak"
ilan etmitir.
D Borlar Asndan Durum
lkedeki istikrar salamaya ynelik bu politika, dorudan
doruya Uluslararas Para Fonu, yani IMF denilen kuruluun
reetesidir.
IMF bize ne karyor? derseniz bunun yant aktr. Za
mannda IMF'den bor almz. Bu bir. Bugn yine borca ge
reksinmemiz var. Bunun iinde hem IMF borcuna hem de ya
banc bankalara muhtacz. Yabanc bankalar ise IMF yeil k
yakmadan bor vermiyorlar. Bu iki.
Trkiye sana yana ve tp gaza muhta olduu gnleri
herhalde henz unutmad. te IMF piyasadan tp gaz ve sa
na yan kaldrabilecek kadar gldr. nk Trkiye'nin
dviz gereksinmesini isterse karlar, isterse karlamaz.
IMF, Trkiye'nin alacaklsdr. Her alacakl gibi verdii pa
ray geri almak iin belli garantiler istemektedir. lkeyi ynet
mek isteyenler bor olarak dviz aradka kredi aradka, IMF
Trk ekonomisini ynlendirmeye devam edecektir. nk
onun dediklerini yapmazsanz, yabanc kredi yoktur. Yabanc
kredi olmaynca da tp gaz ve sana ya yoktur.
30
te 24 Ocak Kararlar'nn uygulanabilmesi iin tarihte g
rlmemi bir bor yknn altna girilmi, bylece zaten var
olan IMF'nin egemenliine iyice teslim olunmutur.
Alt ylda, d bor oranmz iki misline ulam, 1980' de 15
milyar dolar dolaylarndayken 1986 sonunda 30 milyar dolar
dolaylarna trmanmtr.
24 Ocak Kararlarnn Deerlendirilme Zaman
Gerek uygulama dneminin uzunluu, gerekse bu dnem
iinde sahip olunan askeri ynetin destei, bu kararlarn artk
nesnel biimde deerlendirilmeleri iin uygun bir zamann
gelmi olduunu iaret etmektedir.
Bir baka deyile, bilimsel olarak, bu kararlara ilikin uy
gulamalarn sonular nesnel bir biimde ortaya konabilir.
24 Ocak Kararlarnn Temel Mant
24 Ocak kararlar, esas olarak monetarist bir politikann eseri
dirler, yani, ekonomiyi para politikalaryla ynlendirme politi-
kasnn rndrler
~
Bu parasal politikalarn temel amac ise i talebi ksmak, ih
racat olanaklarn artrmak, tketimi iyice drerek, ithalat
ksp ihracat artrarak, d demeler darboazn amaktr.
Bu amalara, srekli olarak zamlara dayal bir politika ile
varlmak istenmitir. Ayrca sk para, yani yksek faiz ve para
arznn kslmas, bu amalara varmakta kullanlan yan politi
kalar olarak gze arpar.
Srekli Devalasyon da, "Trk parasnn dalgalanmaya b
raklmas" ad altnda, dnemin en belirgin zellii olmutur.
24 Ocak Kararlarnn Ekonomik Sonular
Bu tr kararlar, genellikle istikrara ynelik olduklarndan,
ulusal gelirin byme hzn drrler, isizlii artrrlar,
yoksul kitleleri daha da yoksullatrrlar.
Nitekim Trkiye' de de btn bu klasik sonular ortaya k
mtr. Fiyatlarn ar ykselmesi sonunda talep o denli ksl
mtr ki, vitrinler mal ile dolmutur. nk tketim dm
tr.
31
Tketim dnce ihracat olanaklar iyice artmtr.
D lkelerden inanlmaz krediler alnm, lke tarihindeki
en byk bor yknn altna sokularak, piyasa ithal malna
doyurulmak istenmitir. zlenen fiyat politikas ve srekli de
valasyon ile talep son derece gerilemi, bylece, gerekten de
"piyasa doyurulmutur".
Buradaki ok ilgin bir paradoksa iaret etmeden geeme
yeceim; piyasa doyurulmu fakat bu doygunluk, insanlarn
a braklmas pahasna gerekletirilmitir.
Sonu
24 Ocak Kararlarnn toplumsal-ekonomik sonular, sabit ve
dar gelirlilerin aleyhine olmutur. Trkiye'deki gelir adalet
sizliini daha artrmtr. lkenin geleceini de iyice ipotek al
tna sokmutur.
Toplumsal olarak, eitim, salk, konut gibi hizmetler de
pahallat iin, halkn temel gereksinmeleri de karlanmas
zor hale gelmitir.
Bu tr hizmetler alanndaki devlet harcamalar da iyice k
slmtr. rnein 1980 btesinin % 4,2'si olan salk harca
malar, 1983 btesinin% 2,9'una drlmtr.
zellikle eitim, toplumda ykselme ve ilerleme yollarnn
banda gelir. Herkese eit frsat tannmas esasna gre d
zenlenmelidir. Byle bir hizmetin para ile daha iyisinin satn
alnr duruma gelmesi Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin sos
yal devlet olma ilkesini bile zedeler hale gelmitir.
zet olarak 24 Ocak kararlarnn toplumsal ve ekonomik
bakmdan halk yararna deil zararna olduunu ve sosyal
devlet ilkesinden sapc niteliklere sahip olduunu, btJn
bunlara ek olarak lkenin geleceini de yabanclara ipotek et
tiini belirtebiliriz.
32
2. inin creti Neden Geriliyor?
lkemizde, cretler artyor gibi gzkr. Oysa esas olarak i
inin ald cret, srekli olarak gerilemektedir.
Enflasyonun Etkisi
i cretlerini gerileten olay, enflasyondur. En ksa tanmyla
enflasyon, fiyat art demektir.
Fiyatlar eitli nedenlerle artar. Trkiye' de fiyat artlar
nn en nemli nedeni, ithal girdilerin fiyatlarnn artmas, (Trk
parasnn deerinin dmesi) ve speklatrlerin oyunlardr.
Gerek ii cretleri art, cretlere yaplan nominal zam
dan enlasyon miktar dldkten sonra kalan miktardr.
Diyelim ki, cretlere yzde yetmi zam yaplm olsun.
Enflasyon yzde elli ise o yl cretlere yaplan zam, yzde yir
mi olur.
cretler ve Fiyatlar
te bu nedenle, Trkiye' de cretlerin gerek durumunu anla
mak iin, her yl, hem cret artlarna, hem de fiyat artlarna
yani enflasyon hzna karlatrmal olarak bakmak gerekir.
Arka sayfadcki izelgede ben bu karlatrmay seimlerin
iktidar sivillere brakt yla kadar yaptm. ilerin yllk c
ret art oranlar ile Trkiye' deki toptan eya fiyatlarnn art
oranlarn karlatrdm. Sonular her yl iin ayr ayr gs
terdim.
Balang yl 1965 olmak zere, fiyatlara da cretlere de
100 dersek, her yl, bu 100 olan fiyat ve cret ne kadar artm,
fiyatlar yani enflasyon, cretin ne kadarn yok etmi? izelge
de kullanlan gerek fiyatlar, gerekse cretler, devletin resmi
rakamlardr.
EK 3
33
izelgenin Gsterdii
izelgeye dikkatle bakld zaman, ii cretlerinin (1974 yl
hari) demokrasinin askya alind yllar yani gei dnemle
rinde, gerilemi olduu grlr. 1971 ve 1972 yllarnda geri
leme eilimi gsteren cretler, 1979 ylndan balayarak yeni
den gerek olarak azalmlardr.
Bu izelgeden kan sonu, iilerin ancak demokratik or
tamlarda cret art gerekletirebilecekleridir.
te biz bu nedenle "iinin demokratik ve siyasal mcade
lesi ile ekonomik mcadelesi birbirinden ayrlamaz" diyoruz.
Yine bu nedenle, demokrasi iinin ekmeidir anlaynn ege
men olmas iin eitim yaplmas gereine inanyoruz.
Toptan eya fyatlar gstergesi ile karlahrmal olarak
sigortal iilerin gnlk ortalama cret artlar
(1965=100) (1965 - 1984)
cret
artnn
Toptan fiyat
eya gstergesi Gnlk cret art artndan
Yllar Gsterge Art Gsterge Arh fark
1965 100.0 100.0 O.
1966 104.8 4.8 108.9 8.9 4.1
1967 112.8 8.0 119.5 10.6 2.6
1968 116.4 3.6 130.6 11.1 7.5
1969 124.8 8.4 148.7 18.1 9.7
1970 133.2 8.4 163.4 14.7 6.3
1971 154.4 21.2 182.0 18.6 2.6
1972 182.2 27.8 203.0 21.0 6.8
1973 219.5 37.3 251.8 48.8 11.5
1974 285.0 65.5 315.9 64.1 1.4
1975 313.7 28.7 395.9 80.0 51.3
1976 362.5 48.8 533.5 137.6 88.8
1977 449.8 87.3 678.1 144.6 57.3
1978 686.3 236.5 962.2 284.1 47.6
1979 1.125.0 438.7 1361.9 399.7 - 39.0
1980 2.331.4 1206.4 1975.8 613.9 - 592.5
1981 3.188.7 857.3 2516.6 540.2 - 317.1
1982 3.993.8 805.1 3197.7 681.1 - 124.0
1983 5.217.6 1223.8 4370.1 1172.4
.
51.4
1984 7.931.9 2714.3 6048.5 1678.4 -1035.9
34
3. Trk isinin Seim ve Geim Derdi
Trk iisine srekli olarak seim ve geim sorunlarnn birbi
riyle ilikili sorunlar olmad telkin edilmitir.
"Siz ekonomik haklarnzla uranz, siyasetle uramak
ktdr, yanltr, hatta vatan hainliidir" szleri son yllarda
pek ok tekrarlanan szler arasndadr.
Trk ii hareketinin, Trk ii snfnn Trk sendikacl
nn gelime ynleri de bu yapay ayrmla etkilenmek istenmi
tir. Ekonomik sendikaclk ve siyasal sendikaclk ayrmlar,
bilinli olarak Trk iisini blmek, yanltmak iin kullanlan
ayrmlardr.
Oysa, ekonomik haklar ile siyasal haklar birbirinden ayrla
maz.
Ekonomik sendikaclk ve siyasal sendikaclk diye bir ay
rm yoktur ve byle bir ayrmn yaplmas anlaml da deildir.
nk gerek vatandan, gerekse iinin haklar, siyasal ve
ekonomik olarak birbirine baldr.
Siyasal ve Ekonomik Haklar
Aslnda klasik hukukta seme ve seilme hakk gibi haklar ile
alma hakk, sosyal gvenlik hakk gibi haklar birbirinden
ayr dnlebilir. Birinci tr haklara siyasal haklar, ikinci tr
haklara ise ekonomik haklar denilebilir.
Gerek yaamda ise bu haklarn tm i ie gemi durum
dadr. Bu nedenle birbirinden ayrlamaz.
zellikle demokratik lkelerde, vatanda, ister ii olsun
isterse kyl, iktidar belirleyecek olan oyunu kullanrken esas
olarak, partilerin ekonomik programlarna bakar.
Hangi parti iiden ve reticiden yana, hangi parti iveren-
35
den ve sermayeden yana, bakar, ona gre oy kullanr. Ya da
en azndan byle bakarak oy kullanmas gerekir.
Pek doal olarak, siyasal hak denile oy hakk, iktidar be
lirleyecei iin, iinin ekonomik haklarn verecek olan ikti
dar da vatandalar iinde kim ounlukta ise onun ekonomik
haklarna daha fazla nem verir.
Buraya kadar sylenmi olan szlerin tm, "bilinli se
men" iin sylenmitir.
Bilinli semen, oyunu kime ve niin verdiini bilen se
mendir.
rnein bir ii, semen olarak oyunu, iveren temsilcisi
bir kiinin babakan olmas iin kullanyorsa, ona bilinli se
men demek olanakl deildir.
i ve kyllerin haklarn koruyacak olanlar yine gerek
kken olarak ii ve kyl rgtlerinden gelenler, gerekse
parti programlarnda sendikalarn ve kyllerin haklarn ko
rumay ngrenlerdir.
Trkiye' de semenler, ii ya da kyl olduklarn dn
meden, halk-demokrat ayrmna ya da sa-sol ayrmna gre
oy kullandklarndan, iilerin haklar bir trl yerine getirile
memektedir. Ya da ii haklarndan geriye gidiler nleneme
mektedir. nk iktidardakiler iiler ya da onlardan yana
olanlar deildirler.
Geim Niin Seime Bal?
Her parti seime girerken bir ekonomik program ilan eder. Bu
programda, iktidara geldiinde ne yapacan anlatr.
Kimi zaman baz partiler bu konuda bile yalan sylemi
lerdir. ktidara gelince iiye grev hakk vereceim deyip,
1950'de iktidar kazannca bu szn unutan Demokrat Parti
byledir.
Fakat, genellikle gnmzdeki partilerin programlar a
sndan doru syledikleri ve iktidara gelince sylediklerini
yapacaklarn varsayabiliriz. Bu nedenle de iiler, semen
olarak oy kullanmadan nce partilerin programlarna bakma
l, liderlerin dediklerine kulak kabartmaldr.
36
rnein, 1983 seimlerini kazanan babakan, eski MESS
Bakan ve TSD yesi olarak, seimlerden nce ekonomik
programn aka ilan etmitir. stikrar program uygulayaca
n belirtmitir. Bylece, semenden ve semen olarak iiler
den ald oylarla iktidara gelmitir.
Unutulmamaldr ki, oy, yalnzca vatanda olarak seme
nin deil, ii olarak da semenin en byk silahdr.
Bu silah yani oy, doru olarak kullanld zaman, iinin
geim derdi de, seim sorunu ile zlm olacaktr. nk
seim aracl ile, iinin ekonomik gcn artrc iktidarlar
oluturulabilecektir.
Hem iinin yannda olmayan partilere ve kiilere, ii ola
rak oy verip, hem de ondan sonra, rejimden, demokrasiden
yaknmak aklc ve hakl bir davran deildir.
Oylarmza sahip kalm ve geim derdimizi zelim.
37
4. Demokrasi, Sendikalar
ve Basn zgrl
eitli almalar ve hesaplamalar, demokrasinin askya aln
d gei dnemlerinde, ii cretlerindeki artlarn da ask
ya alndn gsteriyor. Bu blmn bandaki yazlardan bi
rinde ben de bu gerei bir izelge ile gsterdim.
Yalnz bu bulgu bile, gerek sendikalarn bir rgt olarak,
gerekse iilerin tek tek, demokrasiye sahip kmalar iin ye
terli bir neden.
Ayrca bir de iin insan haysiyetine uygunluu yn var.
Demokrasinin insan haysiyetine en uygun rejim olmas, onu
her bireyin tek bana desteklemesi iin de yeterli bir neden.
Basn, ya da gazete ve dergi sanayii iin sorunun bir n
c boyutu daha var: Mesleki ilkeler asndan, demokrasi ve
ona bal olan basn zgrl, basn iiliinin icra edilebil
mesi iin en gerekli koullardan biri.
Fakat 24 Ocak kararlarnn uygulanabilme ortam hazrla
nrken tm bu kavramlar zedelendi.
Sendikal Haklar ve Basn zgrl
Her demokrasi, seim sistemi dnda da ciddi kurumlara sa
hiptir. Serbest seimlerin yannda, bu kurumlarn varl, sis
temin salkl ilemesi iin gereklidir. Bu kurumlar, seimler
deki tercihlerin salkl olabilmesi iin kamuoyunu bilgili tut
maya ve insanlarn tercihlerini serbeste oluturmalarna yar
dm ederler.
niversiteler, radyo televizyon, gazeteler, dergiler, dernek
ler ve sendikalar byle kurumlardr.
Sendikalar ile basn zgrl arasnda son derece kesin
38
bir iliki vardr: Bu iki kurumun zgrl ok yakndan bir
birine baldr: Basin zgrl olmadan, sendikal haklarn
savunmas yaplamaz. Sendikalar olmadan da basn, grevini
huzur ve gvenlik iinde yerine getiremez.
Sivil ktidarn Marifetleri
Trkiye bir i sava dolaysyla 12 Eyll 1980 ylnda demok
rasiyi askya alm ve 6 Kasm 1983 tarihinde yaplan seimler
le demokrasiyi yeniden inaya koyulmutur.
Bu arada seimlere kadar geen zaman iinde niversite,
sendikalar, dernekler, yeniden dzenlenmitir. Esas olarak
bunlarn tm haklar snrlanm ve kstlanmtr.
Yalnz basn yasasna dokunulmamtr bu dnemde.
Sivil iktidar i bana geldikten sonra, pek doal olarak ye
niden dzenleme etkinlikleri de devam etmitir.
Mantken sivil iktidarn sorumluluundaki bu yeniden d
zenlemenin artk, demokrasinin yeniden inasna ynelik ol
mas beklenirdi. Oysa baz konularda, tam tersine uygulama
lar grld. Gei dnemi, demokratik hak ve zgrlklerin
askya alnmas asndan, sanki younlaarak srdrlyor
du.
rein Polis Vazife ve Selahiyetleri yasas, idareye, bas
na kar uygulanabilecek olaanst yetkiler verdi. Vali ve
emniyet mdrleri, kaymakamlar, dorudan doruya gazete
lere el koyabileceklerdi.
Bu yasaya kar ok youn tepkiler gsterildi. ktidar, yasa
nn uygulanmasn, bu tepkiler nedeniyle bir sre "erteledi."
Fakat yasa hala tm gc ile yrrlktedir.
Derken basnn "muzr yasas" adn takt yeni bir yasa
ortaya kt, yldrm hz ile meclisten geip, yrrle girdi.
Bu yeni yasaya gre de, on bir kiilik bir kurul, idare adna
tm yaynlar denetleyecek, yarg adna da bilirkiilik yapa
cak.
Kurul'un aka, kuvvetlerin ayrm ilkesine ters dmesi
ve idareyi yargnn stne almas yannda, hkmet memur-
39
!arnn basn denetlemesi ve milyarlara varan para cezalarna
hkmedebilmesi bal bana bir "sansr" olay olarak ortaya
kt.
Basn ve Sendikalar
Snrlandrlm ve kstlanm bir sendikal faaliyet ortam, an
cak zgr bir basn aracl ile alabilirdi.
Gei dneminde basnn zerinde oynanmak istenen
oyunlar, basn aracl ile oluturulacak her trl kamuoyu
desteini olanaksz klabilir.
Oysa, Trkiye'nin demokrasiyi yeniden ina etmekte oldu
u dnemde kamuoyu destei ve onu oluturacak basn z
grl her eyden nemli gzkmektedir.
Biz bu noktada, sadece basn ile oynamann tarihte imdi
ye kadar hibir iktidara hayr getirmediine iaret etmekle ye
tiniyoruz.
nk, sendikal hak ve zgrlkler nasl olsa demokrasi
nin yeniden inas erevesinde rayna oturacak, basn zgr
l asndan ise Trkiye'yi yllardr sahip olduu gelenein
daha gerisine ekmek olanakl olmayacaktr.
Olsa olsa, olamayacak duaya amin diyenler, sknt ve so
runlarna bir yenisini daha eklemi olacaklardr.
40
5. Sendikal inin Eitimi
Nasl Olmaldr?
Sendikalarn yelerine ve yneticilerine dnk eitimleri ka
muoyunu ok yakndan ilgilendiren bir konudur.
iye ve sendika yneticisine ne tr bilgiler verilmitir? Ne
tr bilgiler verilmelidir? Ne tr bilgiler verilmektedir?
Sendikalar ve genelde iileri sulayanlar, hi kukusuz,
bu genel sulamalarnn iine eitim etkinliklerini de sokarlar.
Bunlara gre, "eitim zararldr".
Eitimin Anlam
Bilim adamlar eitim etkinliklerini genel olarak "istenen dav
ranlarn oluturulmas iin gsterilen etkinlik" diye tanml
yorlar.
Yani eitim, kaba bir bilgi aktarm ya da yalnz baz yasa
maddelerinin yorumu biiminde anlalamaz. Eitimin amac
iiye belli bir davran biimi aktarlmas olmaldr.
imdi sulamalar da tam bu noktada younlar: iye ak
tarlan davran biimi "ivereni tedirgin eden" bir davran
biimidir. Bu nedenle de zararldr.
Eitimin Birinci Amac: Vatandalk
Oysa, iiye ynelik eitimin amac, gemite de bugn de,
ok daha bakadr: Henz ok gen olan Cumhuriyetimizde,
ncelikle, insan hak ve zgrlkleri zerinde durulmakta, i
iye, her eyden nce vatandalk haklar ve grevleri aktarla
rak, uygar bir vatanda gibi davranmas iin bir eitim yapl
maktadr.
lgin olan nokta, bu eitimin, yalnz iiye deil, her Trk
vatandana yaplmasnn gerekliliidir. Hatta Trk iisinin,
41
zellikle Trk kylsne oranla vatandalk hak ve grevleri
konusunda ok ilerde olduunu belirtmek ok da yanl olmaz.
Nedir vatandalk hak ve grevleri?
Cumhuriyet Trkiyesi'nde vatandalk hak ve grevleri,
Osmanl mparatorluu zamanndaki "kulluk"tan, ada
devletteki "vatandala" geitir.
ada devletteki vatandalk ise semenlik haklar ile
balayan, pek ok hakk ve demokrasiye sahip kmak ana il
kesi etrafnda dzenlenen pek ok grevi ierir.
Vatanda Bilinci, Semen Bilincine
Sahip Olmaktan Geer
ada devlette vatanda, kle deil, efendidir: Oy' unun sahi
bi olan, lkeyi ynetecekleri seen bir efendi.
ada devlette, vatanda, yneticilerin klesi deildir.
Tam tersine, ada devlette yneticilerin grevi vatandaa
hizmet etmektir.
Vatanda kendisine ihzmet etmeleri iin setii kiileri s
rekli olarak denetler. Seimden seime de, onlarn iktidarda
kalp kalmamalar hususunda kararn bildirir. Bylece seil
mi olan yneticilerin kendisine iyi hizmet etmelerini gvence
altnda tutar. Sonu olarak vatandaa iyi hizmet eden iktidar
da kalr, iyi hizmet edemeyen iktidardan gider.
te Trkiye Cumhuriyeti ile Osmanl mparatorluu ara
sndaki iliki de budur: Vatanda birinde kle, tekinde efen
didir.
Alt yzyl mparatorluk geleneine alm olan bir top
lumda, klelikten efendiiie terfi edi, tm toplum katmanlar
asndan nemli sorunlar dourur.
te kanmca, sendikal iiye yllardr verilen eitimin te
mel amalarndan biri onu efendilie altrmak, hak ve grev
leri hakknda bilinlendirmektir.
Vatandalk ve Demokrasi
Bir lkedeki demokrasi, ancak vatandalarn vatandalk bi
linlerine, yani vatandalk hak ve grevlerine yeterince sahip
42
olmasyla yaar. Bu bilin ise, rgtl kesimlerde artt oran
da lkedeki demokrasi daha salkl bir nitelie kavuur.
iye ynelik, vatandalk ve demokrasi eitimi, onu, Tr
kiye' deki demokrasinin koruyucusu ve kollaycs haline geti
recektir. nk, Trkiye demokrasinin gelimesinden doru
dan yarar salayan kesim ya da snflarn banda iiler gelir.
Gei dnemlerini bu denli sk yaamamzn nleyici ilac,
rejime iilerin sahip kmasnda bulunacaktr.
Demokrasi Eitimi Nasl Yaplr?
iye ynelik demokrasi eitimi aamal olmak zorunda
dr. Birinci aamada, demokrasinin ada ve tam bir tarifi ya
plmaldr. Bu tarifle birlikte tm dnyadaki gelime ve lke
mizdeki tarih anlatlmaldr.
kinci aamada, Trkiye' de iinin demokrasiden nasl ya
rarland somut rneklerle anlatlmaldr. Yani demokratik
dnemlerde iinin ekonomik ve sosyal kazanlar aka, r
neklerle anlatlmaldr. Bylece ii niin demokrasiye sahip
kmas gerektiini anlamaldr.
nc aamada ise, iiye demokrasiyi nasl korumas ge
rektii yani iyi bir vatanda ve iyi bir semen olmann kuralla
r, koullar, hak ve devleri anlatlmaldr.
Sonu
Trkiye' de ii sorunlar, demokrasi sorunlarndan ayrt edile
mez. Bu nedenle her ii eitiminde ciddi bir demokrasi eiti
minin yaplmas gerekir.
Ayrca demokrasi eitimi sendikal demokrasiyi de geliti
recek bylece Trk sendikacl ve Trk ii hareketi de g
lenecektir.
Bylece Trk demokrasisi de gei dnemlerinden kurtula
caktr.
43
6. alanlarn Kltr, Sanat ve
Edebiyata Bak
Bir toplumu oluturan eitli kii, grup, snf ve kesimlerin
farkl kltr, sanat ve edebiyat anlaylar olmas son derece
doaldr. Doal olmayan, her grup, snf ve kesimden insanla
rn ounluunun kltr, sanat ve edebiyata kar ilgisiz kal
masdr.
Bir zam furyas tm yaammz srekli etkiliyor. Kltr,
sanat ve edebiyat da bundan nasibini alacak pek doal olarak.
Zaten kat fiyatlar ve edebiyat etkinliklerinin teki girdileri
nin maliyetleri yeterince yksek. Zamlardan sonra, kltre
dnk rnlerin yine ellerimizi yakmas beklenir.
Ailenin Geliri Asndan Harcamalarn Yeri
Hi kukusuz, tm yaam etkinlikleri gibi, kltr, sanat ve
edebiyat etkinlikleri de her eyden nce ekonomik bakmdan
belli harcamalarn yaplmasn gerektirir. Trkiye' de hangi ai
leler, hangi gelir dzeylerinde, bu tr etkinliklere ne lde
para harcayabilmektedirler?
Yaplan aile btesi anketlerinde, sinema tiyatro harcama
lar ile kitap harcamalar hemen hemen binde ile gsterilen
oranlara sahiptir.
niversitede ders verdiim srada, rencilerime her hafta
bir kitap, yahut bir tiyatro ya da bir sinema nerime kar en
nemli direni, paramz yok, ifadesi ile gelirdi. Ben "kafa ek
meyi" vne vne anlatma kltrne sahip bu rencileri
me o zaman rak fiyatlarn hatrlatrdm.
Baz Pratik Gzlemler
Her ne kadar, edebiyat tmyle kltr demek deilse de,
44
"okuma" eyleminin, kltrmzn gelimesinde ok nemli
bir rol olduunu yadsyamayz.
Oysa biz ne yazk ki hala okumayan bir milletiz.
Baknz, Ankara'nn en yerleik gecekondu blgesi olan Al
tnda' da yaplm bir aratrmann sonular ne gsteriyor?
(Aratrma yaklak on yl nce yaplm olmakla birlikte yine
baz eilimleri belirtir. Ayrca, bu blgenin, Ankara gibi ula
m olanaklar son derece rahat olan bir kentte olduu aklda
tutulmaldr.)
Blgede sinemaya gidenler yzde 46.5, kahveye gidenler
yzde 34.3, tiyatroya gidenler ise yzde 12.2'dir. Dikkat edilir
se, tiyatroya gidenlerin oran greli olarak yksektir. Bunun
en nemli nedeni, Altnda blgesinde, zel bir Devlet Tiyat
rosu bulunmasdr.
Ayn blgede kitap okuyanlarn oran yzde 32.8'dir. As
lnda oran olduka yksek grlebilecek olan bu kitap oku
yan kitleye yakndan bakldnda olduka ilgin bir dalm
ortaya kmaktadr: Kitap okuyanlarn ancak yzde 30.9'u, ya
ni te biri kadar edebi roman okumakta, geri kalanlar, dinsel
kitaplar (yzde 42.9), bilim sanat kitaplar (yzde 13.3) (ki,
bunlarn arasnda muhtemelen ders kitaplar da var) ve baka
tr (resimli roman ve benzeri) kitaplar okumaktadrlar.
Ayn blgede muntazam gazete okuyanlarn oran yzde
54.3, srekli radyo dinleyenlerin oran ise yzde 90.5'tir.
Radyo dinleyenlerin yarya yakn blm (yzde 47.9) rad
yoyu yurtta ve dnyada aanlar renmek iin dinlediini be
lirtmitir.
Blgede, elence ve dinlenme etkinliklerinde aile ile bera
ber olma eilimi en belirgin tercih (yzde 56.9). Geri kalanlar
arkadalar ile (yzde 22.4) olmay tercih ediyorlar. Yalnz ba
na elenmeyi tercih edenlerin oran ise hayli dk (yzde
10.7). Blge halknn btnyle ii, memur, kk esnaf kesi
minden olutuu dnlrse, bu oranlarn, alan kesimin
alkanlklarn yanstt kabul edilebilir.
imdi birtakm ilgin eilimleri art arda sralamak istiyo
rum: Genlerde hem sinemaya, hem kahveye gitme alkanl-
45
, yallardan daha fazla. (Genlerin yzde 77.S'i sinemaya
gidiyor.) Buna karlk ky kkenli olanlarda sinemaya gitme
eilimi, kent ve kasaba kkenli olanlardan daha dk.
Aile geliri ile kltr etkinlikleri arasnda kesin bir iliki
var: Gelir ykseldike, tiyatroya gidenlerle, edebi roman oku
yanlarn oran artyor. Fakat kanmca, bu eilim, ailenin mali
olanaklar dzeldii iin deil, gelir art, kltr artn ve
kltr gereksinmesini getirdii iin ortaya kyor.
alanlar - Ortadirek - Gecekondu Halk
Bugne dek, ii snf, brokrat, kk burjuva gibi kavram
lar kullanlrken, birdenbire bir "ortadirek" terimi ortaya k
mtr. Snf asndan yaplan zm.lemeleri kabul etmedik
lerini belirtmek iin baz insanlarn kulland bu terim, ok
mulaktr. Yine de iiyi, kyly ve memuru kapsad d
nlebilir. (Bunun tam tersine yorumlar ve zmlemeler de
yaplabilir ve yaplmtr da. Fakat biz bu yazda daha 'ger
eki' olmaya alyoruz). Bu kesimlerin daha aktif olarak l
ke yaamna katld yerler, gecekondu blgeleridir. Yava
yava bu blgelerde konservatuvar bale blmne giden
rencilere, milyoner olan i adamlarna rastlanmaya balanm
tr. Bunlar, olaan baar ykleri deil, bu blgede yaayan
nfusun says ok artt iin, lkede olup bitenlerden kendi
paylarna den istatistiksel olaylardr.
Trkiye' de alanlarn kltr, sanat ve edebiyat olaylarna
yaklamn renmek istiyorsak, ge.cekondulara zellikle bak
mak zorundayz. (Nitekim, bu yzden burada bir gecekondu
blgesinde yaplm olan bir aratrmadan sz ettim.)
Gecekondu blgelerine baktmzda ise, grdmz
manzara hi de i ac deildir: Arabesk mzik ve resimli ro
man (son zamanlarda fotoroman) bu kltrn egemen eleri
olarak gze arpmaktadr.
Fotoroman ve resimli roman olay, klasiklerin bu ereve
iinde sunulmasyla bir lde zlebilir. (Nitekim, yerli kla
sikler fotoroman kltrmzn vazgeilmez paras haline
gelmilerdir bile). Yine de kktenci deil, giderici bir zm-
46
dr bu. Ama geici de olsa, yeni dzenlemeler iin biraz za
man kazandrabilir topluma.
Ne yazk ki, arabesk konusunda ayn derecede iyimser ol
mak olanakl deildir. Mzik alan bir yana, arabeskin bile
arabeskletii bir ortam, hzla byk kitlelere egemen olmak
tadr. Resimli roman, fotoroman bile ne denli klasikleirse kla
siklesin yine de edebiyat, fotoroman kltrne indirgemek
te, mzikte arabesk, hafif mzii, klasik mzii ve halk mzi
ini kovmakta, sinemada, ucuz ve duygu smrsne dayal
filmler sanat filmlerinin yerini almakta, sonu olarak, genel bir
dzeysizlik her alanda kltr, sanat ve edebiyata egemen ol
maktadr.
Sonu
alan kesimin, kltr, sanat ve edebiyat olayna bak, bir
yandan ilevsel olarak, ii, memur ve esnaf asndan ele al
nrken, te yandan corafi olarak, gecekondu sorunu ereve
sinde dnlebilir. Mali adan, kltr, sanat ve edebiyata
ayrlan fonlarn dorudan doruya cret ve maa art ile
doru orantl olduu rahatlkla dnlebilir. Bu nedenle,
enflasyonun cret ve maa artlarn geride brakt dnem
lerde, bu kesimin, kltr, sanat ve edebiyat harcamalar da ge
rileyecektir. te yandan cret ve maalardaki reel art d
nemlerinde kltr, sanat ve edebiyat rnlerine ynelik har
camalarn biraz ykseleceini beklemek ok yanl olmaz.
Sorunun teki cephesi, krsal kkenli geni halk kitlelerin
de grlen genel bir dzey dkldr. Gecekondularda
egemen olan bu durum, devletin dorudan kltr, sanat ve
edebiyat rnlerinin retimine destek salamas ile bir lde
nlenebilir. Fakat burada, "destek salama" anlay, "dene
tim" olayna dnebilecei iin ok dikkatli olmak gerekmek
tedir.
Devletin, denetlemeye teebbs etmeden, kaliteyi ykselt
mek amac ile destek salamas nerim, kimseye fazla topik
gzkmesin. Bugne dek, tiyatro alannda byle bir uygulama
gzlenebildi. Dilerim ki, bunda denetime doru bir kayma ol-
47
masn. Destek alanlar ise, tiyatro dndaki etkinliklere doru
yaylsn.
Ayrca unutmayalm: alanlarn kltr, sanat ve edebi
yat rnlerine sahip olabilmeleri, bu rnler ancak belli bir
dzeyin zerinde ise, bir anlam tar.
Trkiye' de her gei dnemi, ya ekonomik maliyetleri art
rarak, ya da yeni snrlama ve kstlamalar getirerek, sanat ve
edebiyat retimine yeni darbeler vurur.
alanlar, sanat ve edebiyat etkinlikleriyle btnleerek,
bu etkinlikler sonunda ortaya kan rnleri yakndan izleye
rek Trk kltrnn gelimesine de, desteklemesine de katk
da bulunabilirler.
Yeter ki, sanat ve edebiyat etkinlikleriyle alanlar arasna
almaz mali, ekonomik, yasal ve kltrel duvarlar koymaya
lm.
48
EK 4
Alt Blm 2
Kadn
Sonunda ie koyuldum. O bitmeyeni duyurmak,
iletebilmek, oaltmak iin.
O bitmeyen ey mi?
Ne kadn olmak, ne erkek olmak ... Yalnzca in
san olmak abas. .. nsan insan yapan deerleri
koruma abasndan baka bir ey deil.
Zeynep Oral, Kadn Olmak
llilliyet Yaynlar, stanbul, 1985, s. 8.
1. Feminizm zerine Dnceler
nsanlk bir btndr. Kadnyla, erkeiyle, siyah ile, beyaz
ile.
Toplumsal ve ekonomik iliki, ya da siyasal ynetim ama
cyla insanl blmeye almak, yanltr. ster din, dil, rk, is
terse ulus adna olsun, insanlk iinde stn ve geri kesimler
aramak olsa olsa, insanln trajedisini glendirir. Kan ve
gzyan artrr.
Din, dil, rk, ulus, nasl stlk, astlk lt olamaz ise, cin
siyet de olamaz. Hem de hi olamaz. nk, din, dil, rk, ulus
gibi ayrmlara gre snrlandrlm insanolu yaamak iin bu
ayrmlara gre belirlenmi gruplar arasndaki ibirliini ger
ekletirmek zorunda deildir. Oysa, cinsiyete gre yaplan
ayrm sonunda ortaya kan gruplar, yaamak iin ibirlii
yapmak zorundadrlar.
nsan Haklar
nsan haklar bir btndr. ster snf, ister rk, isterseniz cinsi
yet asndan bakn, insanlar belli ltlere gre birinci snf
ve ikinci snf diye ayrmak hak kavramna aykrdr.
nsan haklarnn bir btn oluu, insanln bir btn olu
undan kaynaklanan toplumsal bir gerektir.
nsanlk, insan haklar, zgrlk, eitlik, dayanma, insan
haysiyeti gibi kavramlar, insanlk tarihinin eitli dnemlerin
de farkl anlamlar kazanmlar, insann doaya ve hemcinsine
kar zgrlemesi orannda "bireyleraras eitlie" doru yol
almlardr.
Ne demektir nsann doaya ve hemcinsine kar zgrle
mesi? Doaya kar zgrlemenin altnda teknolojik gelime,
51
hemcinsine kar zgrlemenin ardnda ise ekonomik bam
szlk ve siyasal katlma kavramlar yatmaktadr.
ster kadn ister erkek, ister siyah ister beyaz, ister Trk, is
ter Alman, ister Mslman, ister Hristiyan olsun, tm birey
ler, kullandklar teknolojinin ilerilii orannda doadan, ken
di yaamlarn kendi balarna kazandklar oranda ise hem
cinslerinden bamszlarlar. Ynetime katlma ise bu iki
zelliin sonunda, kanlmaz olarak ortaya kar ve hi ku
kusuz, zgrln ve eitliin en nemli gvencesi nitelii ta
r.
Ynetime katlma ynteminin ideal biimine demokrasi di
yoruz. Demokrasi ise, yukarda belirttiim gibi ancak, insann
doaya ve hemcinslerine kar greli bir zgrlk kazand
zaman sz konusu olabilir. Yoksa baka insanlarn (genellikle
de toplumda en gl olanlarn) merhametine dayal bir y
netim biimine ve zgrlk anlayna mahkum olur.
Toplumlarn deime ve gelimeleri, doaya kar kazan
dklar zaferlerle, bireylerin sahip olduklar eitlik ve adalet
duygusu arasndaki koutlukta belirlenir. Bir baka deyile,
insanolu, teknolojik bakmdan gelitike, kendi arasnda da
bir lde adalet ve eitlik duygularn nemsemeye balar.
nsanolu, tekerlekten uzay kapslne bir gecede gelme
mitir. Uzay teknolojisinin ardnda binlerce yl, milyonlarca
ton alnteri, kan ve gzya vardr .
. Sanayi Devrimi
nsann gerek doaya, gerekse kendi hemcinsine kar bam
szlamaya balamas, sanayi devrimi ile birlikte ivme kaza
nr. Artk inorganik enerji kaynaklar ortaya km, doa ya
va yava kendisine boyun eilen deil, boyun edirilen bir
nitelie brnmeye balamtr.
te bu oluumun, biri siyasal, teki toplumsal, iki ayr so
nucu ortaya kmtr. Birbirine bal olan bu sonular, asln
da ekonomik ve tekrolojik oluumlarn zerinde kenetlenmi
lerdir. Toplumsal olarak kentleme, siyasal olarak demokra
tikleme.
52
Hak, hukuk kavram, toplumu yneten kiinin keyfinden
kurtulup, bir toplumsal irade, bir toplumsal bilin haline, an
cak, sanayi devriminden sonra gelebilmiti. Tm hak ve hu
kuk kavram iinde insan haklar kavram da, greli olarak
son derece gen kavramlardandr.
Sanayileme ile birlikte insanolunu ayran ltlerden n
ce ulus, sonra snf kavram ortaya km, bunu daha sonra
(yine ulus ve snf kavramna bal olan) rk kavram izlemi,
sonunda da cinsiyet kavram gndeme gelmitir.
Aslnda tm ayrmlara kar verilen savan altnda yatan
iki temel kavram vardr: Biri adalet kavram, teki smr
kavram. Ama, smry kaldrmak, adaleti salamaktr.
Smrnn Kalkmas ve Adaletin Salanmas
te smry kaldrmak ve adaleti salamak amalar, eko
nomik adan sanayileme, toplumsal adan kentleme, siya
sal adan da demokratikleme ile kout olarak nem ve an
lam kazanan kavramlar olarak gzmze arpar.
nsanolunun ayr uluslar biiminde, ayr corafya alanla
rnda yaayan kesimleri, birbirlerinden farkl gelime ve de
ime izgileri izlemilerdir. leri teknolojiye sahip olan ke
simler, toplumsal ve siyasal olarak da tekilere nclk etmi
lerdir. Bu nedenle, ileri teknoloji lkelerinde, sanayileme,
kentleme, demokratikleme, insan haklar, feminist hareket
olarak sra ile gelien izgi, baka baz lkelerde eitli sapma
lar ve "takdim-tehirler" gstermitir. rnein lkemizde,
kentleme olgusunun, sanayileme olaynn nne getii bili
nen gerekler arasndadr.
Kentleme ve Hukuk
Kentleme ile birlikte, hemen hak ve hukuk kavramlar gn
deme gelmi, kimi zaman, bu kavramlar, kendilerinin tabann
oluturan sanayilemeden ve sanayileme rn insanlardan
yoksun olduu iin, l)emiz, eitli ve ilgin dalgalanmalara
konu olmutur.
Teknolojik bakmdan geri lkeler, (bu arada Trkiye) tek-
53
nolojik bakmdan ileri lkeler ile girdikleri etkileim sreci
iinde, ileri lkelerden pek ok "hazr zm" ithal etmiler
dir. Pek doal olarak da bu ithalat greli olarak zor olan eko
nomi ve teknoloji alannda deil, greli olarak kolay olan ide
oloji ve siyaset alannda olmutur. Hak ve hukuk kavramlar
da bu ithalatn ilk kalemleri arasndadr.
+
Bu saptamay sakn hak ve hukuk kavramlarnn Trki
ye' deki dayankszln belirtmek iin kullanacam sanlma
sn. Tam tersine, bir srece dikkat ekerek, bu kavramlarn ne
denli temelli bir biimde topluma mal olduunu anlatmaya
alacam.
ster sanayilemeye dayansn, isterse dayanmasn, kentle
me, bu tr hak ve hukuk kavramlarnn altnda yatan toplum
sal olgudur. Ve bilindii gibi, Trkiye'nin kentleme hz, (bu
na ister arpk ister da baml deyin) ok yksektir.
Trkiye' de Feminizm ve Gei Dnemi
te Trkiye' deki feminist eylem buradan, imdiye dek akla
maya altm sre iinde, kentleme olayndan kaynaklan
maktadr. Durdurulmas ya da geri dndrlmesi olanaksz
dr.
Toplumsal adan ciddi bir kkeni bulunan bu eylem, yani
feminist eylem siyasal ve ekonomik adan da ayn derecede
ayan yere basmakta mdr?
Bu soruya verilecek yant, toplumsal kken konusunda ol
duu kadar iyimser nitelik tamayacaktr.
lkemiz, siyasal hak ve zgrlkler asndan bir gei d
nemi yaamaktadr. Bu nedenle, ister cinsiyet, isterse baka
bir lte gre yaplacak olan her hak tanm ve hak iin m
cadele eylemi, gnn ve toplumun kendine zg koullar
erevesinde dnlmek zorundadr. Cinsiyet lt baka
ltlere gre daha nemsiz olmamakla birlikte, baka lt
ler orannda snrlamalara konu deildir. znde, bir siyasal
toplumsal-ekonomik hak olmasna karn, nedense yneticile
rin pek duyarl olmadklar bir eylem alan zellii tamakta
dr. Bu nedenle lkenin kendine zg koullar ve gnn ge-
54
i dnemi zellikleri bir yana braklarak y\rtlecek bir fe
minist eylem salt, toplumdan soyutland iin, amacndan sa
pacak, gln ya da irkiltici boyutlar kazanabilecektir.
Tam bu noktada Trk Feminizminin bir olay deil, bir olgu
nitelii tad gereine geliyoruz: Trk Feminizmi, gsteri
lerle, yrylerle, eitli siyasal ve toplumsal eylem biimle
riyle yapay olarak gndeme getirilen bir olay deildir.
Sonu
Trk Feminizmi, kkeni, tm toplumu penesine alm olan
kentleme olgusuna dayal, krdan kente g ile beslenen ky
llkten, kentlilie geiten g kazanan, toplumun ada
lamasna kout bir biimde gelien bir olgudur.
Sanat, edebiyat, meslek oluumu, ii cretleri, toplumun
kentlemesine kout olarak gelien Trk Feminizminden yete
rince etkilenmektedir.
Beni korkutan, kentleme olgusunun gecekondulamaya
eit olmas, bunun ise arabesklemeyi dourmu bulunmas
dr. Dilerim Tanrdan, Trk Feminizmi de arabesklemesin!
55
2. Trk Kadnnn Kltrel ve
Toplumsal Geliimi
Azgelimi Trkiye'nin erkei nedir ki, kadn ne olabilir? As
- lnda, katin olay azgelimi lkelere zg olmaktan ok ev
rensel bir sorundur. ocuk olay gibi. Erkek olay gibi. Daha
dorusu insan olay gibi.
Toplumlar, toplumsal dzenler, doann yaratt ve yol
at eitsizlikleri, hakszlklar, adaletsizlikleri telafi edici me
kanizmalar kurmak ve iletmekle ykmldrler. Toplumsal
dzenlerin varlk nedenleri budur.
te kadn, erkek ve ocuk arasnda doann yaratt eit
sizliklerin de telafisi, hakszlk ve adaletsizlie dnmeleri
nin nlenmesi de toplumsal dzenlerin sorumlulukar arasn
dadr.
Kadn Sorunu, Trkiye in de
Evrensel Boyutludur
Gnmz Trk toplumu, iki genel yaklamn etkisi altnda
dr. Bunlardan biri slam deerleri, teki Atatrk Devrimleri
dir. Ayrca, bu her iki genel kltr sistemini apraz kesen ve
etkisini tm toplumsal olaylarda duyuran, sanayileme ncesi
bir kentleme her zmlemede dikkate alnmas gereken bir
toplumsal gtr.
te kadn sorunu, nce slam deerleri, sonra Atatrk
Devrimleri en sonunda da kentleme olgusunun etkisinde ka
lan bir sorundur Trkiye iin. Drdnc bir evre de, sanayi
leme aamasnda, daha dorusu, sanayilemenin kentleme
yi yakalamas aamasnda grlecektir.
56
slam Deerlerine Gre Kadn
Genellikle, yanl bir gr, slam deerlerine gre kadnn
aalanm, ikinci snf bir vatanda derekesine indirilmi ol
duudur. lk bakta, gnmz toplumu ve slam'n deime
yen kurallar asndan doru gli grlen bu yarg, tarihsel
persektif iinde ok tartmaldr.
Deien toplum ile deimeyen dinsel dogmalar trajedisini
yaayan slam, ne yazk ki, gnmz toplumsal yaps asn
dan baz manevi deerleri yeterince koruyabilecek ilevsellie
ve anlamlla sahip deildir. Fakat bunun sorumlusu slam
dini deil, onu deimez dogmalar halinde tutmak isteyen
Mslman din adamlardr. Bilindii gibi, yeryznde dei
meyen tek ey, deime kavramnn kendisidir. Bu nedenle,
dinsel dogmalar da, deimez tutulmaya alldklar oranda,
deien toplum ve deien dnya karsnda yozlamlar, an
lamszlamlar, hatta, toplumsal yaam iin gerekli olan yeni
liklere kar karak, toplumsal deime ve gelime asndan
olumsuz bir grev yapmaya balamlrdr. Bu durum, slam
dininin kadn ile ilgili tutumunda deil, tm dinlerin tm ko
nulardaki ilkelerinde ortaya kan evrensel bir sorundur.
Buna karlk, slam dini, altnc yzylda Arap yarmada
snda, kadnlar iin devrim saylabilecek yenilikler ve haklar
getirmitir. Bilimsel bir yaklamla, altnc yzyl Ortado
u' sundaki toplumsal ve kltrel yaam ile karlatrlacak
bir "kadn hakkndaki slam deerleri" bu sylediimi apak
ortaya koyacaktr.
Altnc yzylda, Arap toplumunda geerli olan kurallar,
bugn yirmi birinci yzyla giden Trkiye' de savunmak ne
denli yanlsa, bu yanlla kar, "slam dini kadnlar k
msemitir" sav ile kar kmak da o denli yanltr.
Atatrk Devrimleri Asndan Kadn
Atatrk, batnn yzyllar boyunca gerekletirdii sanayi
devrimi ve onu izleyen dnce akmlar erevesindeki top
lumsal kltr atlmlarn birka on yla sdrmak istiyordu.
Mustafa Kemal Atatrk, en byk devrimini, gnlk yaam
57
alkanlklar konusunda baard. Giyim kuam, yaz, sanat,
takvim l birimleri ve kadn haklar... Tm bu devrimler,
bir toplumun dorudan mdahale ile deitirilmesi en zor
olan kltr gelerini kapsyordu. nk bunlar, genellikle,
topraa bal tarm kltrnden, makinaya bal kentsel en
dstri kltrne geiin sonular olarak deien gelerdi.
Mustafa Kemal Atatrk, tm Trkiye'yi, Bat'nn geirmi
olduu aamalar yaamadan, Batl gibi yapmak istediinden
toplumdaki tm snf, kesim ve gruplar, (toplumsal mcadele
yaparak kazanma anlamnda) hak etmedikleri, fakat (insano
lunun evrensel gelime aamalar asndan) kendilerine veril
mesi uygun olan haklara kavuuyorlard. Pek doal olarak ka
dnlar da bu gruplardan bir tanesini oluturuyorlard.
Bylece, Atatrk Devrimleri asndan Trk kadn da, ge
rekli bilince sahip olmadan, tarihsel olarak zorunlu gelime ve
zmleme aamalarndan gemeden en ada haklara sahip
oldu.
Cumhuriyet Trkiyesi'nde Kadnn Serveni
Trk toplumunun genellikle tepeden inmeci yaklam iinde
haklarna kavuan kesimlerin, snflarn ve gruplarn hepsi ta
rih iinde nemli hatalar yaptlar. ok yakn gemite yaad
mz cinayet lgnl ve onun sonucu olan 12 Eyll 1980 ha
rekat, tm bu yanllarn bir birikimi, bir sonucu idi.
Bu yanllar gelenei iinde en az yanl yapan, nk ken
disine verilmi haklar asndan en eylemsiz olan gruplarn bi
ri belki de birincisi kadnlarmz idi.
Bu eylemsizlie karlk, toplumsal kesimler ve gruplar
arasnda bireysel adan en byk baarlar gsterenler ara
snda da Trk Kadnlar saylabilir. u anda hemen aklma ge
len, saygdeer grev sahibi ve kiilikleri de grevleri kadar
saygdeer olan kadnlarn isimlerini yazmaya bu kitabn tm
sayfalar bile yetmez.
Bireysel baarlarn ardnda yatan toplumsal gerek l ka
dnlarn baarya giden yollarnn bir lde, (erkeklerden da
ha akll ve dikenli de olsa) ak tutulmu olmasdr. Ayrca
58
hi unutulmamas gereken bir gerek de, baz hallerde, srf ka
dn olmann, belli grevlere atanmak, ya da belli gruplarn ii
ne girebilmek iin bir avantaj tekil etmi bulunmasdr. Bu
konuda hemen akla gelen bir rnek, Atatrk dnemindeki
milletvekillii kurumudur.
Toplumsal haklar ve toplumsal saygnlk asndan Trk
kadn teki lke kadnlarndan geri deil, ileridir bile. Hatta
bana sorarsanz, bu "ileri" durumunu hak edecek pek fazla bir
ey de yapmamtr. Onlarn bu durumu, Trk Toplumunun
tarih iinde geirdii aamalar ve siyasal devrimler sonunda
adeta onlardan bamsz bir biimde ortaya kmtr.
Erkein Aile indeki zgrl,
Kadnn Yaamndaki Eitliinden Geer
imdi, sekin kltrl ve kentli kadnlarn baarl olanlarn,
bir an iin bir yana brakalm.
Kentleme olgusu, kadnn en nemli yardmcsdr. Ona
yalnzca eit haklar salamakla kalmaz, ayn zamanda onu ile
ri teknolojinin salad ev ii olanaklara da kavuturur: Akar
su, havagaz, elektrik gibi ... Ayrca iyi kt bir de konut salar
kent, kadna.
imdi soukkanl bir biimde dnelim: Trk kltrne
gre ev ii, yani aile ii, kadn-erkek ilikileri nasldr? Ben he
men baz arpklklara iaret edeyim: Genelde paray erkek
idare eder, kadna yalnzca mutfak masraf verir. Bylece
onun ekonomik zgrln elinden alr. Fakat buna karlk
dedii fiyat ok yksektir. rnein, eve ge geldii zaman
karsnn ask surat ile karlar. Evde iken, zaten dar olan
evin, misafirlere ayrlm olan odasna (temizlik ve dzenlilik
gerekesi) girmesi yasaktr. Doru drst iki kadeh iki imesi
ise hemen hemen olanakszdr, mutlaka drdr olur. Velhasl
evin ii "bir cehennemdir".
Evin iini cehenneme eviren kadn, darda almaya ba
lad anda, artk erkekle benzer sorunlara sahiptir. Bu neden
le daha anlayl olur. Evin ii "cennete dnmese" bile, biraz
daha ekilir bir hale gelir. Fakat bunun iin de kadnn dedii
59
fatura ok ykldr: Hem darda "erkek gibi" hem de ieri
de "kadn gibi" yani iki kat alr.
Sonu
Trk kadn, hak etmemi bile olsa, adalar kadar, hatta ki-
mi zaman adalarndan da ileri haklara sahiptir.
,
Bu haklarn kullanlmas asndan, bireysel olarak ok
nemli admlar atlmtr.
alan kadn ekonomik zgrln ald iin, aile iin
de de eit, ya da adil haklara sahiptir. Fakat, bu durumlarda
genellikle iki kat almak gibi ar bir maliyet der. alma
yan kadn ise, bunun maliyetini, evin (bata erkei olmak ze
re) tm teki fertlerine detir.
Trkiye' de sanayileme oran, kentleme hzn yakalad
zaman, hukuk alannda zlm olan kadn sorunu, fiilen de
sorun olmaktan kacaktr. te o zaman toplum belki de erkek
sorununa eilmeye zaman ayrabilecektir!
Demokratik hak ve zgrlklerin yeniden ina edildii ge
i dnemi sonras etkinliklerde, kadnn da erkein de yeri
eittir.
Yeter ki, onlar da byle davransnlar!
60
3. Bir Feodalite Kalnts: Balk Paras
Gnmzn endstri toplumu, hala gemiin izlerini tayor.
Braknz endstri toplumunu, artk Bat'nn endstri tesi
toplumu yani bilgisayarl, uzay uulu, robotlu toplumu bile,
ortaalarn feodal dzeninden kalan deerlerden btnyle
kurtulamam.
Feodal toplum, tarma dayal, topraa dayal toplum de
mek. Toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasal yaamn, dere
beylerine ve toprak aalarna baml olduu bir toplum de
mek.
Bu toplumda kyl, istedii zaman istedii biimde yer de
itiremiyor, istedii zaman istedii yere gidemiyor. Mutlaka
Bey'in izni gerekli. Osmanl mparatorluu'nda da, "iftlii b
rakp gitmek iin", iftbozan resmi diye bir vergi deniyor.
nsanlar belli toprak paralarna ve belli Bey'lere bal
olunca, tm yaam tam bir durgunluk, tam bir doaya bal
lk, tam bir kyllk iinde oluuyor.
Feodal Bey'in Haklar ve Kadnn levi
Gnein douuyla kalklan, batyla yatlan bir yaant ege
men gnlk yaama. Gerek toprak, gerek tohumluk rn, ge
rek saban, gerekse dorudan doruya insanlarn kendileri,
Bey' in mal.
Bey her eye egemen. Evlenen kzlarn "ilk gece hakk" bile
onun.
te bu yaam iinde, erkek ocuk, i gc demek. Hem de
bedava. Gvenlik demek. Yalnz dmana ve vahi hayvanla
ra kar deil, doaya kar da gvenlik demek.
ocuk dourmak kadnn ii. Kadn ayn zamanda tarlada
61
erkee yardmc. Evin ilerini de ekip eviren insan. Kimi za
man hem ocuk dourmaya hem tarlada almaya, hem ev
iine yetiemiyor. O zaman bir ortak, bir kuma geliyor stne.
zellikle slam kltrnde, kadnn hibir hukuksal g
vencesi yok. "Bo ol" dedi mi erkek, kadn ortada kalyor.
te balk paras denilen olay bu ortam iinde ortaya k
m bir gerek.
Bir aile kurmak isteyen gen erkein ailesi, "kadn" alr
ken, belli bir fedakarlk yapmak zorunda.
Altn, nakit para, koyun, gibi geleneksel birimler ya da da
ha ada olan, televizyon, otomobil, kamyon gibi ller, ka
dna denen bedel.
Balk Parasnn levleri
in ilgin yan bu bedel, kadnn ailesine deniyor. Yani yeni
evlilerin bundan yararlanma olana yok. Bir anlamda, erkek
tarafnn, kz tarafna, aldklar kz karl verdikleri bir be
del.
Aslnda "insann para ile satlmas" olayn anmsatan bu
gelenek, feodal toplumlarda, yabanc eve giden kzn, orada
kalmas ve statsnn devaml olmas iin dnlm bir
nlem niteliinde.
nemlice bir balk paras denerek alnm bir e, ksa bir
sre sonra bo ol denilerek, sokaa atlabilir mi kolaylkla?
Kzn sokaa atlmas yine feodal toplumlarda ok byk
bir ykm. nk bu toplumlarda bekaret ok nemli.
Toplum, bir anlamda, feodal kltrn nem verdii olan
ocuk karsnda, kz ocuu da korumak iin byle bir gele
nek gelitirmi.
Gnmz Trkiye' si adalat oranda,
.
bu tr, a geri
si adetler de kalkyor. rnein, balk paras adetini, Bat bl
gelerinde grmek olanakl deil.
Buna karlk, zellikle Dou, Gney ve Gneydou Ana
dolu blgelerinde, balk paras hala nemli bir kavram.
Aile kurmak isteyen, sevdiine kavumay zleyen pek
62
ok gen adamn, gurbete almaya gitmesinin altnda, balk
paras biriktirmek arzusu yatyor.
Eskiden nakit para, altn, bykba ya da kkba hay
van olarak belirlenen balk paras, gnmzde "kamyon" gi
bi ticari aralara bile dntrlmtr.
Bir kamyonun fiyat dnldnde, bu rakamn artk
nerelere ulat grlmektedir.
Hi kukusuz, balk paras, erkek tarafnn mali durumu
ile yakndan ilgilidir. Bu nedenle, erkek taraf, ancak deyebi
lecei kadar paraya raz olan bir kz ailesi ile ilikiye girebilir.
Bylece, Trk kltrnde "kfv kfvne" denilen kfv
, denklii, balk paras yoluyla da salanmaya allmaktadr.
Kadnn hukuksal gvencesi bakmndan bir ie yarayan
balk parasnn, ev iindeki itibar asndan ayn grevi yeri
ne getirdii sylenemez.
Kendisine iyi bir balk paras denmi olan kadn, belki
kolayca kapnn nne konulmaz ama, byk lde, kendi
sinden, aileye mal olduu bedeli demesi, bunun iin de ok
almas ve erkek ocuk dourmas beklenir.
Bylece balk paras, kadnn aile iindeki "gelin" stats
asndan lehte deil, aleyhte bir ge olarak ortaya kar.
Kentleme ve endstrileme yayldka, bu adet de yok ol
maktadr.
Farkl Kltrler Asndan
Farkl Uygulamalar: Drahoma
Trkiye farkl kltrlerin bir arada ve bar iinde yaadklar,
hatta kaynatklar bir lkedir.
Anadolu' daki Mslman halk arasndaki balk gibi, fakat
tersine ileyen bir baka adet, Ortodokslar ve Museviler ara
snda grlr.
Ortodoks Rumlarda gittike azalan, buna karlk, Musevi
vatandalarmz arasnda etkisini ve uygulamasn srdren
drahoma adeti, kzn, evlendii zaman, bir miktar paray, ev
lendii aileye gtrmesidir.
63
Buradaki ana dnce, yeni evlenen iftin gvencesini sa
lamaktr. nk bu para, yeni evlilerin ya i kurmasna veya
benzer bir faaliyete harcanacaktr. Balk parasndan farkl
olarak, para, ana-baba ailesine deil, yeni evlilere tahsis edilir.
Belli durumlarda, kz ailesi para veremediinde ya da ba
ka bir nedenle (kzn evden ayrlamamas gibi), "sofra" deni
len farkl bir uygulama yaplr: Bu uygulamaya gre damat, i
gveysi gider. ki yl boyunca tek bir kuru bile harcamadan,
kzn ana-baba ailesi ile birlikte yaarlar. ki yln sonunda, bi
riktirdikleri para ile birlikte, ayr eve karlar.
Grlyor ki, balk paras tmyle feodal bir toplumun
deer kalnts, buna karlk, drahoma, kapitalist bir toplu
mun geleneidir. Drahoma paras, damadn yeni bir i kurma
sna harcand iin, yeni evlilerin toplumsal gvencelerini de
salam olur.
stelik, drahoma uygulamasnda; kadn, eve para getirdii
ve kocasnn i kurmasna yardmc olduu iin, aile iinde de
el stnde tutulur. Bylece drahoma yoluyla, kadnn aile
iindeki rahat ve stats de salanm olur.
Sonu
Aslnda ada toplum, ister endstri toplumu, isterse en
dstri tesi toplum olsun, aileyi gittike daha kk ve daha
bamsz yapyor.
Kadnn gerek zgrl ise ekonomik zgrlkten yani
para kazanmasndan geiyor.
Ailenin mutluluu da burada: Kadn ve erkein yaamn
her aamasnda sorumluluklar paylamasnda.
64
EK S
Alt Blm 3
_ Aydn
Bilir misiniz efendim le raklar
Yeni resimlere benzer gndz gzyle
Gndz gzyle baklan
Yeni resimlere inanmazsnz
Bir Asmalmescit meyhanesinde, Pera'da
Biraz kf, mazi, mahrem kokan
Biraz Tnel, Sait Faik, Msy Rober
Kimler yoktu buralarda
Iimler gelip gemedi
En iyisini Fikret Adil bilirdi
Kitaplarnda kald
Siyah-beyaz bir fotoraf oldu
Mehmed Kemal, "le Raklar" adl irden,
le Raklan Broy Yaynlar, stanbul, 1986, s. 21.
1. Aydnlar ve Lumpenaydnlar
Aydn, duygular yerine akln kullanan kiidir. Aydn, toplu
munun ve ann nnde olan, belki de ncs olan kiidir.
Aydn kitlelerin desteinden yoksun kaldnda da, ya da
yoksun kalma pahasna da doruyu syleyen kiidir. Aydn
iin doru, mutlak bir kavram deildir: Geliir, deiir, dene
nir, dzeltilir. Buna karlk, aydn, inand dorudan farkl
eyler syleyemeyen kiidir: Fikir namusu, kiisel haysiyeti
vardr. Medeni cesareti herkesten ileridir aydnn: Kitlelerin
suskunlua itildii yerde, kimi zaman yalnz onun sesi duyu
rulur: Aydn sorumluluudur bu sesi yaatan.
Cesaret ve nclk, drstlk ve konukanlk, aydn kimi
zaman skntl durumlara sokar ya da sokabilir. Fakat, o, top
lumunun ve ann omuzlarna ykledii sorumluluun bi
linci iinde gerilemez.
Aydnlar ve Galile Sendromu
Galile Sendromu deyimini, pek ok kiinin kulland genel
anlamn dnda kullanyorum. Benim kullandm anlamda
Galile Sendromu, ne cesarettir, ne de korkaklk. Ne suskun
luktur, ne de bakaldr. Ne ihanettir, ne de sadakat. Benim
kullandm anlamda Galile sendromu, aydnn, doal ya da
toplumsal bir gerei dile getirmesidir. Aydn, bir kez bunu
yaptktan sonra artk, ok yaydan kmtr. ster yarglansn,
ister mahkum edildin, isterse tm bu basklar sonucu, yargs
n inkar etsin, gerek artk ortadadr. Yarg geri alnsa bile ger
ek deimez.
te Galile Sendromu, geri evrilmeyen gerein, aydn ta
rafndan yksek sesle telaffuz edilmesidir.
67
Osmanl'da Aydnn Rol
Osmanl aydn, esas olarak "kul" dur. Padiah' a kar; yani
Devlete kar, sadk bir kul olarak davranr. Aksi halde kelle
sini kaybedecei iin pek baka seenei yoktur zaten.
mparatorluun son zamanlarna doru, Batllama hare
ketlerinin getirdii kiisel gvenceler erevesinde, biraz daha
"insan" gibi davranmak ansna kavumutur Osmanl aydn.
Aslnda mparatorluun son yllarndaki aydn davrann
fazla kmsemek de doru delidir. nk, insan gibi dav
ranma ansn, bir lde, verdii savamla kendi kazanm
tr. Yalnz, burada dikkat edilmesi gereken nokta, aydnn, Os
manl imparatorluundaki etkinliidir: .Genellikle saray entri
kalar yoluyla toplumu etkilemeye alan Osmanl aydn, ki
mi zaman, bu labirentler iinde yolunu arvermitir.
Yine de zellikle mparatorluun son yllarnda baz ay
dnlarn Osmanl-Trk toplumunda aydn haysiyeti asndan
olduka baarl bir snav verdikleri sylenebilir. Konumuz
toplumsal etkinlik olmad iin, bunlarn siyasal baarlar bi
zi pek de fazla etkilememeli, hatta, toplumsal destekten yok
sun olduklar halde doruyu savunmaya devam etmeleri, ay
dn kavram asndan olumlu bir not olarak deerlendirilme
lidir.
Bu ereve iinde dnld zaman, Osmanl mpara
torluundaki zgrlk izgide gelien aydn hareketi, be
nim tanmladm anlamda bir Galile Sendromu nitelii ka
zanmtr: Mustafa Kemal Atatrk, toplumun kaderini, Cum
huriyet ile noktalaynca, tm savam ve kavgalar birdenbire
anlam kazanm, tarihin geri evrilemeyen izgisi iinde yeri
ne oturmutur.
Cumhuriyet Aydn
lgintir: Osmanl'nn kaderini Cumhuriyet ile noktalayan bir
Mustafa Kemal Atatrk' yetitiren aydnlar ortam stiklal Sa
va srasnda, ayn destei nemli lde ondan esirgemitir.
Tam bu noktada Osmanl-Trk toplumundaki aydn kav
ramn, tek bir izgide deil, birbirine zt, bibiri ile elien iki
68
ayr izgide grmek gerei ortaya kar: Toplumun deime
sinden yana olan aydnlar ile toplumun deimesine kar
kan aydnlar.
Bu ayrm yaptmz andan balayarak da bir baka soru
gndeme gelir: Aydn tanm aklda tutulduunda, toplumun
deimesine kar kan kii ne kadar aydn saylr?
Ben, toplumsal deime ve gelimeye kar kan aydnn
toplumuna ihanet ettii kansndaym. nk deime ve ge
limeye kar kan aydn, tarihe, teknolojiye ve bilime de kar
km olur. Byle bir tavr, toplumun o anda erimi oldu
u kltr dzeyi ile yetinmeyi, o andaki siyasal ve ekonomik
gelimilik dzeyine boyun emeyi, daha iyiyi, daha gzeli,
daha mkemmeli reddetmeyi de zorunlu olarak ierir. Byle
bir insana aydn demek ne kadar doru olur bilmem?
te Cumhuriyet dneminde, pek ok aydn stiklc;l Sava
' na kar tavr alarak, aydn olma niteliklerini yitirmi, iha
net iine girmitir.
Bu noktada bir baka terim sorunu daha ortaya kmakta
dr: Bu insanlara isterseniz hain aydnlar dersiniz,

isterseniz,
onlar aydn niteliklerinden soyutlar yalnzca "okumu" sfat
n kullanrsnz.
Bu terminolojiyi setiiniz anda, stiklal Sava srasndaki
aydn snflamas hemen kolaylar: Gerek aydnlar Mustafa
Kemal Atatrk'n yannda, aydn klndaki okumular ise
Padiahn yannda yer almlardr.
Edebiyat ve Aydnlar
stiklal Sava edebiyat asndan aydn desteini gerek yap
lrken, gerekse daha sonra, yeterince elde etmitir.
Bu destek, en belirgin biimde Yakup Kadri'nin romanla
rnda ve Behet Kemal alar'n dizelerinde gze arpar.
stiklal Sava asndan sorun, onu destekleyen aydnlarda
deil, desteklemeyen okumulardadr.
Aydn ile toplum ilikilerinde, edebiyatta aydn yerine, ay
dn olarak yazar, ya da yazar olarak aydn kavramlarnn tart
lmas bana daha ilgin geliyor.
69
Trkiye' de aydn, yazar ve air olarak grevini yeterince
yerine getirmi gibi grnmektedir. Uzun vadeli olarak bakl
dnda Trk Edebiyat, Trk Toplumuna nclk grevini
belki de gereinden fazla yklenmitir. Bir baka deyile syle
mek gerekirse, Trkiye' de edebiyat belki de edebiyattan ok
siyasete ynelik bir amac aklda tutarak yazmtr. Bu adan
grev konusu belki de yazarlk asndan abartlmtr bile.
Trkiye' de aydnn geri kald yer, "yazarlk" deil,
"okurluk"tur. (Kitaplarn bask saysnn 50 milyonluk Trki
ye' de 5 bin olduunu, yani nfusa gre 10 binde 1 olduunu
anmsayalm.)
Ne yaam kavgas ve dk gelir, ne kitap fiyatlarnn
ykseklii, ne de kitaba kar gelitirilen olumsuz resmi tavr
balatabilir okumayan aydn gereini.
Yukardaki tanmlamam da kullanarak, derim ki, okuma
yan aydn, aydn olmayan okumutan bile tehlikelidir. nk
kim olduu, ya da ne olduu bilinemez.
Trkiye iin gncel tehlike "lumpenaydn" tipinin git gide
artmas, hatta, nicelik olarak egemenlie doru yol almasdr.
Lumpenaydn tek kelimeyle okumayan aydndr. Aydn olma
yaftasn ise ya ii bo bir diplomadan, ya zaman zaman b
yk laflar yazmasndan yahut sylemesinden kaynaklanan bir
yzszlkle kendi kendisinin boynuna asmtr.
Sonu
Lumpenaydn bir baka almamda gelitirmeye aba gster
diim "lumpentalebe" tipinin niversite sonras yaamdaki
uzantsdr. Sorumluluk ad altnda sorumsuzluk, eletiri ad
altnda uyum, zmleme ad altnda aktarma, konukanlk
ad altnda hibir ey syleyemedii iin suskunluk onun tipik
zelliklerindendir.
Okumak grevini bile yerine getirmeyen lumpenaydn,
hangi toplumsal, ekonomik, siyasal, kltrel sorun hakknda
aydn sorumluluuna uygun bir davran gsterebilir ki?
Gei dnemlerinde lumpenaydnlarn yaygaras aydnla
rn sesini bastrr.
70
2. Aydn ve Demokrasi
Aydn, akl aracl ile toplumun ve ann nnde giden ki
idir.
Aydn, kalabalklarn tutsa deildir. Duygularn ise an
cak, aklna yol gsteren sezgileri asndan kullamr.
Aydnn akl, bilincinden ve vicdanndan oluur. Bilin bil
gi birikimini, vicdan ise deerler btnn simgeler. te Ay
dn, sahip olduu bilgi birikimini, gelitirmi bulunduu de
erler iinde kullanan, kalabalklarn basksndan ve duygula
rnn tutsaklndan olabildiince zgrlemi kiidir.
Kalabalklarn aydna kar oluu, dorudan doruya bu
tanmdan, yani aydnn ayrc niteliklerinden kaynaklanmak
tadr. Kalabalklar kendilerinden farkl insanlar sevmezler.
Hele kendilerinden daha akll olanlar asla! stelik bir de bu
farkllk, daha nde olma, daha ilerde olma biiminde ortaya
kmsa, vay o insann haline.
Aydn ve Don Kiot'luk
te aydn, tm bu gerekleri bilmesine karn, toplumunu ve
an _aan dnceleri savunan, bu cesareti gsteren kiidir.
Pek doal olarak, bu cesaretin de bir snr vardr: Aydnn
can ve mal gvenliidir bu snr.
Bir baka deyile, aydn olmak ile Don Kiot olmak arasn
daki fark, aydn cesaretinin medeni cesaret oluunda, yani can
ve mal gvenlii ile snrl bulunuundadr.
zellikle gelien teknolojiye dayal toplumsal deimeler,
hibir biimde nlenemezler. Buna karlk, bu deimeleri ilk
telaffuz edenler her trl eza ve cefaya maruz braklmlar
dr. nsanlk hali bir gerei ifade edeni ya da edenleri sustu-
71
rarak o gerei de ortadan kaldrabilecei sanrs iindedir.
Aydnlarn trajedisi de bu sanrdan kaynaklanr.
Aydnlar ve Demokrasi
Aydnn kalabalklarla olan elikisindeki tek k yolu, bu
kalabalklar, bir topluma, bir ulusa dntrmek, onlara, or
tak bilin kazanmalarnda yardmc olmaktr.
ada dnyada demokrasi, bu adan aydnn hem orta
m, hem hedefi, hem snadr.
Ortamdr, nk aydn ancak farkl dncelerin de me
ru kabul edildii demokratik bir ortamda yetiir.
Hedefidir, nk insanolunun kendi kendisine kar geti
recei saygnn tek ama olduunu bilir ve bunun yalnz ve
yalnz demokrasi iinde gerekletirilebileceinin farkndadr.
Snadr, nk kalabalklarn farkly yoketme ilkellii
nin hrsl soluuna kar snabilecei tek yer kendi vicdan
na ek olacak, demokrasinin kurallardr.
Szn ettiim demokrasinin tek .tanm vardr: Aznlkta
kalan dncelerin de ounluk olabilmeleri iin kendilerine
hak ve olanak tannd bir ounluk ynetimidir demokrasi .
. Bu nedenle demokrasi ile ounluun diktatrl arasndaki
fark, aznlkta kalan dncelerin sahiplerine tannan gven
celer oluturur. Pek doal olarak bu gvenceler, aznlkta ka
lan dncelerin demokrasiyi yok edici etkinlikler iin kulla
nlmalarna izin vermez. nk demokrasiyi yok etmek, y
netimi eline geirmi olan ounluk iin ok kolay olduun
dan, herkes gzlerini ynetime dikmitir ama, aznlkta kald
halde, demokrasiyi yok etmek gibi ok zor bir iin altna gi
recek kafaszlar da bulunabilir. Trkiye'nin yakn tarihi bun
larn saylarnn ve etkinliklerinin hi de az olmadn gster
mitir.
Dolays ile demokrasinin sadece ounlua kar deil, e
itli aznlklara (burada etik gruplar deil, dnceleri kas
tediyorum) kar da korunmas gerekir.
Trkiye'nin bugn iinde bulunduu tarihsel aama a
sndan da demokrasinin savunulmas, aydnn grevleri ara-
72
sndadr. nk demokrasi Trkiye' de hem aznla hem o
unlua kar korunmas gereken, hatta daha gereki bir de
yimle, kurulmas gereken bir rejim nitelii tamaktadr.
Demokrasi konusundaki en nemli baarszlmz, her
dnce kesiminin, bu rejimi, ancak kendisini baa getirdiin
de desteklemesi ve baa getikten sonra da tahrip edilmesine
(kimi zaman bizzat katkda bulunarak) gz yummasdr. Yani
demokrasi henz bir, iktidara gelme yolu olarak, ama yalnzca,
iktidar yolu olarak grlmektedir. Oysa demokrasi bir yaam
biimidir: Sizden farkl dnenlerin de sizle ayn haklara sa
hip olarak varlklarn srdrdkleri bir yaam biimi.
Aydnn Grevi
Demokrasi yalnz insanca yaam salad iin deit ayn za
manda i ve d smrye kar olduu ve batda gelitirilmi
bir kurum olduu iin de Kurtulu Sava'nn hem ideolojisine
hem de amacna uygundur. Batl bir toplum kurmak amacy
la, Bat'nn boyunduruunu krmak iin yaplan Kurtulu Sa
va'nn Lideri Mustafa Kemal Atatrk bu gerei eitli sz
ve eylemlerinde dile getirmitir.
Bu adan Demokrasinin Trkiye Cumhuriyeti'nin temelle
ri arasnda bulunduunu ne srmek yanl olmaz.
Kk darda ya da yabanc ideoloji ya da dnce deyim
leri doru deyimler deildir. Demokrasinin de Mslmanln
da milliyetiliin de kk dardadr. Bu adan baklrsa, Or
ta Asya' dan gelen Trklerin de Anadolu' daki kklerinin dar
da olduunu ne srmek gibi sama (ve baz d lkelerin pek
iine yarayacak) bir iddia bile ortaya kabilir.
Demokrasi en ok taraftar toplayan dncenin, (teki d
nceleri bastrmamak kayd ile) ynetime getirilmesi demek
olduuna gre, demokrasinin birinci koulu, ifade zgrl
dr. Yani insanlar dndklerini syleyebilmeliler ki, hangi
dncenin en iyi olduu hakknda karar verilebilsin. Bylece
de hangi dncenin en ok taraftar toplad adil bir biimde
ortaya konulabilsin.
73
fade zgrlnn olmad yerde demokrasinin elifbas
bile yoktur. Aydn, ifade zgrlnn savunucusudur.
Sonu
Teknolojik ilerlemenin de toplumsal gelimenin de birinci ko
ulu, deney ve tartmadr. Toplumsal deneyler bizim irade
miz dnda yaansa bile onlar zmlemek, irdelemek ve ye
ni bilgiler aramak yalnz bilimsel bir eylem deil, ayn zaman
da bir vatandalk grevidir de. te aydn, toplumda bu gre
vin yerine getirilmesine de nclk eder.
Gei dnemlerinin snrlama ve kstlamalarna da bu ne
denle kardr.
74
3. Tanzimat Aydn: Peyg
amber mi, Hain mi?
Hibir lkenin halk kendi aydnn, Trklerin eletirdii hn
la, keskinlikle ve acmaszlkla eletirmemitir.
rnein, Osmanl dneminde ortaya kanTanzimat Ayd
n ar Batllama'nn bir simgesi olarak ele alnm ve kyas
ya eletirilmitir.
Edebiyat'n Keskin Klc
Recaizide Mahmut Ekrem, Trk romannn ilk baarl rnek
lerinden saylan Araba Sevdas 'nda bir ar batllam tipi,
Bihruz Bey'i tantr bize.
erif Mardin'in Tanzimat'tan Sonra Batllama adl makale
sinde Bihruz Bey'in kardeliklerini yaktrd Ahmed Mid
hat Efendi'nin Felatun Bey'i, Hseyin Rahmi Grpnar'n k
romanndaki atrolu hret'i, Nabizide Nazm'n Zeh
ra'sndaki Suphi'si, ve mer Seyfettin'in Efruz Bey'i hep bu
ar batllam tiplere rnektir.
rnein, mer Seyfettin'in nl Efruz Bey'i ile, "Tfl Ko
vuu" Mektebi Mdr Mfat Bey arasnda yle bir konu
ma geer:
Efruz Bey, Mfat Bey'e akl danmaktadr:
"-Bendeniz Avrupa'ya tahsile gidiyorum. Ne okuyaym?
-Ne okumak istiyorsunuz?
-Daha bir ey tasarlamadm. Yam otuza yakn. yle bir
tahsil istiyorum ki, gayet kolay olsun, ksa olsun. Hatta ...
-Hatta?
-Kitap bile olmasn. yle ifahi bir ilim! Zira gzlerim
artk yoruldu."
Bu konumann simgeledii slk, zentilik ve kafaszlk,
75
aslnda, mer Seyfettin'in daha nce belirttii ahlakszlk, d
neklik, ve soytarlk yannda hi kalr:
Efruz Bey, Mfat Bey'le yle tanmaktadr:
"-Siz Trk msnz?
Efruz Bey hemen protestoyu bast:
-Asla! Bunu kabul etmem efendim. Bendeniz de zatali-
niz gibi Trk milliyetperverliinin aleyhindeyim.
-Fakat Ocakta konferanslar verdiinizi iitiyordum
-Veriyordum, fakat samimi deil.
-?
-Orada da iktidarm gstermek iin".
Evet, Trk Edebiyat, yargsn vermiti: Ar batllam
Tanzimat aydn haindi.
Resmi Tarih Gr
Her Cumhuriyet genci, kulaklarnda Namk Kemal'in, Tevfik
Fikret'in iirleri ile byr. nl air Namk Kemal, Vatan kav
ramn Trk Kltr' ne sokan bir dnrdr.
Tanzimat Dnemi'nin son dnr-air temsilcisi, Ziya
Gkalp' tir. nl Trk dnr ve Trk Milliyetisi olan G
kalp, yalnz Trk Milliyetiliinin temsilcisi olarak deil, Tan
zimat ile Cumhuriyet arasndaki dnce ve eylem zincirinin
en salam halkalarndan biri olarak da nem tar.
Tanzimat'tan Cumhuriyet'e uzanan bu zincirin en salam
ve belirleyici halkas ise Mustafa Kemal Atatrk'tr: Vatan
kurtarma ateini yreinde, Tevfik Fikret'in iirleri ile hisset
mi ve bu gerei defalarca vurgulam olan Mustafa Kemal
Atatrk.
Tanzimat Aydn Kimdir?
Kimdir Tanzimat aydn? Recaizade Mahmut Ekrem'in alaya
ald Bihruz Bey mi? Yoksa mer Seyfettin'in zerine tm
bir eletiri yaps ina ettii Efruz Bey mi?
76
Peki bizzat Recaizade Ekrem ya da mer Seyfettin kimdir?
zenti, bo, kksz, zavall, s ve hatta lkesine, ulusuna,
kltrne ihanet etmi bir aydn mdr Tanzimat aydn?
Yoksa Tanzimat aydn Namk Kemal, Tevfik Fikret, Ziya
Gkalp midir?
Kararl, zgrlk, ada, gelimekten yana, ulusalc, ya
ni emperyalizmin boyunduruuna kar ayaklanm bir milli
yeti, ac ekmi, srlm, ldrlm, ne yaptn bilen bir
'vatan kurtarcs mdr Tanzimat aydn?
Soruyu bir baka trl soralm:
Gerek Tanzimat aydn, Recaizade Mahmut Ekrem' in ken
disi midir, yoksa yaratt Bihruz Bey tipi mi? mer Seyfet
tin'in kendisi midir bu aydn, yoksa, yaratt Efruz Bey mi?
Bihruz ve Efruz Beyler'in yozluuna kar, Namk Kemal
Avrupa'ya kanca Tasvir-i Efkar' yneten, Fikret'e destek ve
ren Recaizade Mahmut Ekrem'in prl prl mcadelesi asl
Tanzimat aydnn temsil etmez mi? Ya mer Seyfettin? Trk
kltr ve Trk Dili asndan yenilikilii ve hatta toplumbi
limsel anlamdaki devrimcilii, Tanzimat aydnn anlamamz
asndan yardmc deil midir?
Acaba, Bihruz ve Efruz Beyler, gerek Tanzimat aydnnn
sapk rnekleri olarak genelde salkl bir mcadele veren ki
ileri vurguluyor olamaz m?
Kimdir Tanzimat aydn? lk Trk gazetecilerinden inasi
Efendi mi, yoksa, O'nu, sakaln kestii gerekesi ile, grevden
alan Ali Paa m? O Ali Paa ki, Tanzimat' bizzat oluturan
Mustafa Reit Paa'nn yetitirmesidir.
Burada bir an durarak baka baz sorular soralm:
Tanzimat aydnnn gei dnemi, (Cumhuriyet'e gei d
nemi) temsilcisi kimdir. Lin edilen Ali Kemal mi, yurt dna
srlen Refik Halit mi, stiklal Marnn yazar Mehmet Akif
mi yoksa "air-i Azam" Abdlhak Hamid mi? Falih Rfk ve
Behet Kemal bu zincirin neresindeki halkalardr? Ya Necip
Fazl ile Nazm Hikmet?
Kahraman m, Alak m?
Trkiye' de, Osmanl mparatorluunun merkezi yapsndan
dolay hep ynetim gcun paylam olan aydnlar, srekli
77
olarak siyasal deerlendirmelere konu edilmilerdir. nk
lkenin yazgs asndan, aydnlarn hep syleyecekleri szle
ri olmu, srekli olarak, siyasal arenada olup bitenleri etkile
milerdir.
te bu hem etkin hem etkili rol, aydnlarn, taraftarlar ta
rafndan vlmelerine, kartlar tarafndan da yerilmelerine
yol amtr.
Siyasal eylemin scakl iinde, aydnlar en byk yarala
r, dnce birlii iinde olmadklar teki aydnlarn saldr
larndan almlardr. nk, bir aydnn etkililiini ancak ba
ka bir aydnn gc engeller diye dnmlerdir. Bu nedenle
de aydnlarn en byk dman yine aydnlar olmutur.
Trkiye' de kklemi bir aydnlar hegemonyas olduu ve
bu aydnlar srekli olarak birbirlerinden farkl grleri bir
birlerine saldrarak savunduklar iin, bir aydn dmanl
kurumunun olumasna en byk katky yine aydnlar yap
mlardr.
Halk da, pek ok aydnn, kendisi gibi dnmeyen aydn
hainlikle sulamasna bakarak, aydn katliamna, kimi zaman
31 Mart vakasnda olduu gibi fiilen bile, katlmtr. Bylece,
aydn dmanln krklemek ncl de yine aydnlara
ve yneticilere nasip olmutur.
Hem baarlarn hem baarszlklarn sorumlusu artk bel
lidir: Yaasn kahraman aydnlar; kahrolsun alak aydnlar.
Yaasn benim gibi dnen kahramanlar, kahrolsun benim
gibi dnmeyen hainler.
Oysa aydn olmann birinci koulu hogr deil midir?
Blm noktalarken, kendi grlerim ve dncelerimle,
toplumun benimkilere tmyle ters den inan ve uygula
malarn, "yalnz" szcn, farkl vurgulama ile kullana
rak, tek tmcede toplamak istiyorum:
Tanzimattan gnmze aydn, ne peygamberdir ne hain,
yalnz aydndr; hem peygamberdir hem hain, nk "yalnz"
aydndr.
78
4. Aydnn Toplumsal levi:
Aydn Aydnn Kurdudul
Aydnn evrensel tanm pek oktur. Ben de birok evrensel ta
nm yaptm. Akl ve bilgisi ile toplumuna nclk eden kii
byle tanmlara bir rnektir.
Gelgelelim, iler Trkiye' de, tarihsel ve toplumsal olarak
biraz farkl gelimitir. Trkiye' de aydnn en nemli zellii,
"aydnn kurdu" olmasdr. Hani Hobbes'un, insan iin syle
dii gibi.
Daha kabaca syleyelim: Trkiye'de aydnn toplumsal i
levi, baka aydnlar yemesidir.
Tarihsel Gelime
Cumhuriyet tarihi asndan baktmzda, yerli aydn ya da
Trk aydn diyebileceimiz "tip"in baz nemli zellikleri
dikkate arpar.
Cumhuriyetimizin tarihi ve kkleri Tanzimat'a dek uzan
d iin, yerli mal aydnn zelliklerini de Tanzimat'tan bu
yana gzlemlemek ve saptamak zorundayz.
'
Soukkanl bir biimde tarihe baktmzda, yerli mal ay
dnn Batl ya da Batc olduunu gryoruz.
slamc kardelerimizin ok kzacan biliyorum, ama ne
yazk ki, tarihsel gerek byle: Yerli mal aydnn iyisi "Batl",
kts "Batc" dr. Yani yerli mal aydnn iyisi, Bat deerleri
ni benimsemi kiidir. Kts ise hem Bat kuyrukuluu ya
par, hem de insanlara batar. Ayrca ters ve yanl tutumuyla,
yalnz bakalarna batmakla kalmaz, lke sorunlar asndan
kendisi de batar. Yani hem bataklktan kurtulamaz ve batak
dr, hem de batmaya mahkumdur.
79
Yerli mal aydn neden Batl ya da Batcdr? nk Tanzi
mat'tan Cumhuriyet'e, lkenin kurtulu izgisi, Bat'da daha
dorusu Bat deerlerinde aranm ve bulunmutur.
Evrensel Aydn ve Yerli Mal Aydn
Aydn, evrensel olarak her eyi sorgular. Trkiye' de ise her
eyi sorgulamak aydn olmak deil, ancak "hain" olmakla ola
nakldr: rnein, slam sorgularsanz, Mslmanlara gre
hainsinizdir. Komnizmi sorgularsanz, Marksistlere gre ha
insinizdir. Kemalizmi sorgularsanz, Atatrklere gre hain
sinizdir.
Dolaysyla, lkenizde hain olmak istemiyorsanz, evrensel
llere gre aydn olmaktan vazgemeniz gerekir.
O zaman geriye kalr, yerli mal aydn olmak.
Yerli mal aydn olmann birinci koulu, hemen bir d
man bulmak, semek ya da bulamazsanz, icat etmektir.
Ancak, dmanlara ya da hainlere saldrarak ve bir eyleri,
yani stn ve ok deerli bir eyleri koruyarak aydn olduu
nuzu, (yani yerli mal a
y
dn olduunuzu) kantlayabilirsiniz.
Bu "Evrensel Aydn ve Yerli Mal Aydn" blmnde s
zm bitirirken bir noktaya nemle deinmek isterim: Burada
szn ettiim yerli mal aydn, "kt" aydndr. Yani Batl
deil, Batc aydndr.
Batl Aydn
Bat dmanlar alnmasn. Benim Batl aydn tanmmda on
lara da yer var. nk bu aydnn birinci zellii kendisi iin
istedii tm hak ve zgrlkleri kartlarna da tanmasdr.
Neden Batl aydn diyorum, yerli mal aydna? Kiisel hak
ve zglkler, yozlam bir dinsel-geleneksel imparatorlu
un baskc yapsna kar, Bat modeli erevesinde Osman
l-Trk toplumuna girmitir de ondan.
Batl aydnn en nemli zellii, ifte standartl olmay
dr. Yani ineyi kendine, uvaldz bakasna batrmaz. Elin
deki ya inedir, ya da uvaldz. Kendisine de, herkese de onu
batrr. Kendisi ban rtme zgrl istivorsa, bakalarna
80
da ban rtmeme zgrl tanr. Dnce zgrln
yalnz kendi iin deil, kartlar iin de ister. Daha dorusu,
ancak bunu isterse aydn olur, Batc deil, Batl aydn olur.
Aydn Niin Aydnn Kurdudur?
Toplumsal, siyasal, kltrel liderlerden sk sk duyarsnz:
Halk, beni aydn geinenlerden daha iyi anlyor, halkmz, ay
dn geinen okumulardan daha ok aydn, kendilerini aydn
sananlar ise sadece okumu, ama aydn deil, derler. Kimler
iin? Kendileri gibi dnmeyen aydnlar iin.
Liderler iin aydn olmann tek koulu, kendileri gibi d
nmektir.
Oysa aydn olmann birinci koulu, zgr ve bamsz d
nmektir.
Bylece ister stemez garip bir yarg kyor ortaya: En b
yk aydn dmanlar liderlerdir!
Liderlerin gerekten aydn dman olup olmadklarn, ta
rihe ve kendilerine brakarak, aslnda gerek aydn dmanla
rnn aydnlar olduunu vurgulayalm.
Pek ok aydn, cahil halkm, pek ok okumua tercih ede
rim, demitir itenlikle. nk, halk, kendi gibi dnmeye,
kendi bulduu zmlere inandrmaya daha ok gc yet
mektedir. Oysa, teki aydnlar onun gibi insanlardr. Bir aydn
teki aydnlar karsnda artk halknn karsnda olduu gibi
ayrcalkl bir kii deildir. Bir baka deyimle bir aydn ancak
aydn olmayanlar arasnda ve karsnda ayrcalkl ve deerli
dir. Her aydn, teki aydnlar arasnda sade vatandatr, ayr
calksz, eit. Yani aydn olmann keyfi ancak, "aydn olma
yanlarla" birlikte iken kar. Bu keyfi bozanlar ise teki aydn
lardr.
Oysa mantken yukarda akladm durumun tam tersi
nin doru olduunu sanyor insan: Aydn olmak eer bir fark
llk ise, tm farkl olan kiilerde grld gibi, bunlarn bir
birlerinden holanmalar, birbirlerini aramalar, bulmalar ve
birlikte yaamalar beklenir. Gerek ise bunun tam tersi.
EK 6 81
Aydn Dmanl
Osmanl-Trk siyasal gelime izgisinde, Batl aydnlar nc
rol oynamlar, yol gsterici ilevini yklenmilerdir tarihsel
olarak.
Bu ereve iinde, geni halk kitleleri tarafndan kimi za
man hayranlkla, kim zaman da nefretle karlanmlardr,
Kanmca bugnk Trkiye' de aydn sorunu halktan ko
puk aydn deil, "kendi kendini yiyen aydn" dr.
Aydn olmann keyfi, geni kitleleri bilgi ve laf kalabal
ile peinden srklemekle deil, sizden farkl dnenlerle
tartmay, sevgi ve sayg ortamn koruyarak srdrmekle
yaanr.
82
Alt Blm 4
Gen
Kaza lekelendi diye zld
Sonra soluu hafifledi
Babasn hedefeyip onu vurdular
Babas kurtuldu diye sevindi
Her ocuk gibi
Babam kucana alr
Aslan olum der diye
Glmsedi
Pazar yerinde vurdular onu
Bile bile yedi yanda olduunu
Sennur Sezer, "Pazar Yerinde Bir le st"
adl iirden, Bu Resimde Kimler Var,
nar Yaynlar, stanbul, 1986, s. 48.
1. Bu
g
nn Genlii ve Kimlik Bunalm
90'l yllarn genlii, rein Atatrk Genliinden 60 yl da
ha yaldr. Ya da baka bir deyile Atatrk Genlii, bugn
doal ya olarak, 80 dolaylarndadr. Atatrk, genlie seslen
diinde yl 1927 idi. O gnk genler yirmi yanda olsalar,
bugn 80 yan gemilerdir.
Bu kuaktan hemen aklma gelen biri, 1986'da yitirdiimiz
bir Atatrk Genci, Haldun Taner.
Ama Haldun Taner, aslnda gen kalm bir Atatrk Genci
idi.
Oysa ortada o denli yalanm, ii gemi, Atatrk Genci
dolayor ki, insann yrei szlyor.
Ya Gen Olan Yallar
Haldun Taner, doal ya yetmiler dolaynda bir "genti".
Peki ya doal ya 18-20 arasndaki "yallara" ne buyuru
lur?
Srtnda hain, aibeli, fili, komnist, faist, katil damgasn
tayan, ama bunun bilincinde bile olmayan, yalandrlm
genlere ne buyurulur?
Onlar biz rettik: Toplum retti.
Cezalarn da verdik. Kimini ldrdk, kimini ieri tktk.
Ama bununla da yetinmedik. i,mdi "arkadan gelenleri" de
bu birikim erevesinde kuku ile karlyor, onlara da damga-
lanm muamelesi yapyoruz:
+
Gen misin? O halde kukulusun. Senden her trl kt
lk beklenir!
Bu ocuklar biz yalandrdk. stelik de kendileri (yani
ya bugn gerekten 18-20 arasnda olanlar) sularn bile bil-
85
miyorlar. Hatta toplumun onlar suladnn, yargladnn
ve mahkum ettiinin farknda bile deiller.
Cumhuriyet'in Emaneti
Bugn doal ya gerekten gen olanlar, son yirmi yln cina
yet ve terr dalgasnn faturasn demekle megul.
Peki, Atatrk'n Genlii ne yapyor bu arada? Onlar da
"fatura kesiyorlar." O dnemin genlii, bu dnemin ynetici
leri.
Bu dnemin yneticileri ne yapyor diye bakarsanz, bu
nun pek ok yant olabilir. Ama herhalde, bu yantlarn hibi
rinin bu yneticilerin hibir kesimi iin, Atatrk' n isteklerine
uygun bir nitelik tad ne srlemez.
Genlik Kimlik Aryor
Bugnn genci akn: Bir kimlik aryor.
Geen dnem, gnde ortalama on cinayet, bir kimlik uru
na ilendi.
Vatan kurtarma edebiyatna dayal faist ya da komnist
avcl nemli bir kimlik kart idi.
imdi, vatann cinayet ileyerek kurtulamayaca anlald.
(Zaten cinayet ileyerek vatan kurtulsa, 200.000 [yaz ile iki
yz bin] ke
.
lleyi kesen Kuyucu Murat Paa, Osmanl mpara
torluu'nu batmaktan kurtarrd.) Bu kimlik kartlar da geer-
liliklerini yitirdi.
.
Peki "zamane genci" kim?
Acaba kimlik kartn bir "skmaba" silueti ardnda arayan
m?
Yoksa, heyecan, diskolarn karanlk koelerinde, karanlk
ellerin uzatt uyuturucu kapannda bulmaya alan m?
Ayandaki spor ayakkabnn markasn, ya da tirtnde
ki firma iaretini kimlik kart olarak kullanana ne demeli?
Ya, niversite kapsnda umut arayan yz binler?
Yoksa, devlet kaplarnn suratlarna oktan kapanm ol
duu niversite mezunlar m bugnk genlerin temsilcileri?
Bunlarn kimlik kartlar da ie yaramaz birer diploma m?
86
Genlere Sahip kmak?
Gnmzde toplum genleri ancak yalandrmtr
Kapal salonlarda hi kimsenin dinlemedii, ya da insanla
rn zorla getirilip oturtulduu konferanslar dzenlenerek
genlere sahip klmaz.
Toplumda ykselmenin en meru yolu olan yksekre
nim kaplarn be liseliden sadece birine aarak genlik eitil
mez.
Hele hele toplum depolitize edilirken, ilkokul ocuklarn
yamurda, karda kta, Babakan karlamaya karmakla,
genlie hi sahip klmaz.
Genliin kimlik kart katlmdadr. Bir toplumda ne yap
lyorsa, genlerin o yaplan ilere katlm ile genlie sahip
klr.
Toplumun yapt i, retimse, retimde, eitimse eitim
de, politikaysa politikada her aamada genlerin tm etkinlik
lere katlm salanmaldr.
Toplum ancak o zaman genleir.
Ancak o zaman, genler, yaamadan yalanmaktan kurtu
lur.
Ancak o zaman gei dnemleri belki de gereksiz olur.
87
2. Eitim ve Genlik
Eitim, insann yeniden retilmesidir. Buradaki yeniden sz
c, toplumun eski deerlerine gre bir, yenilenmeyi vurgu
lar. Bir baka deyile, aslnda eitim, kiiye, doal zelliklere
ek olarak kazandrlan toplumsal niteliklerin tmdr. Bu ne
denle de, toplum ortaya kt zamandan beri bir eitim sre
ci sz konusudur. te toplumlarn tarihi kadar eski olan eiti
min tanmnda kullanlan yeniden retilme terimi,

insann,
deien topluma, deien teknolojiye, deien gelecee gre
yeniden hazrlanmasn ifade eder.
Trkiye' de Eitimin deolojik Nitelii ve Teknoloji Gerei
Gen Trkiye Cumhuriyeti de temellerini, genliin eitimine
dayamay uygun grmt. Aslnda bu bulu, gerek bir dahi
Devlet Adam olan Mustafa Kemal Atatrk'n kararyd: Alt
yzyllk bir mparatorluun zerine kuraca, gen ve ada
bir devleti, ancak, yeniden retilen bir kadroya, yani genlere
brakabileceini biliyordu.
Mustafa Kemal Atatrk'n hi aklna gelmeyen husus,
kendisinden sonraki yneticilerin yeniden retimi bir kenara
brakp, hem de kendi adna, yani Atatrklk adna, eitimi
gemite tutmaya aba harcayacaklar idi.
Atatrk zamannda balanan eitim, klasik lise ve klasik
kltr anlayna dayalyd. nk ama, dinsel-geleneksel,
merkezi-fodal yapya sahip bir mparatorluktan, ada-laik
bir Devlet ve bir toplum retmekti. Bunun iin de klasik kl
tre dayal, klasik bir eitim gerekliydi. te, Trkiye' de hem
orta hem de yksekretimin ideolojik nitelii buradan, bu
gereklilikten kaynaklanyordu.
88
Yeni kuaklarn yeni Devlet ve yeni Topluma uyumu, bir
sre sonra baar ile saland. Artk sorun ideolojik olmaktan
km, teknolojik nitelik kazanmt. Bir baka deyile, Trki
ye'nin sava, dinsel-geleneksl bir mparatorluun glgesin
den kurtulmak deil, gelimi lkelerin teknolojik ve ekono
mik dzeyine erimek haline dnmt.
Her ne kadar toplumbilimsel olarak, yle nemli dn
m srelerinde nokta tarihler ya da nokta dnm tarihleri
vermek doru deilse de, biz, Trkiye'nin yaama sava ko
nusundaki deiiklik tarihi olarak, Atatrk'n Partisi'nin ikti
darda uzaklatrld ve baka bir partinin iktidara geldii
1950 yln (biraz zorlama ile) bu dnmn simgelendii
"tarihsel nokta" olarak belirtebiliriz: nk, bu tarihte, ideolo
jik ve siyasal olarak ihtilalcilerin partisine kart bir parti ikti
dara gelmitir. Bu geliin sonunda ise, gen Cumhuriyet, yeni
den dinsel-geleneksel bir mparatorluun niteliine brnme
mitir. Yani, ideolojik planda artk ihtilalciler ile kartlar ara
snda rejimin ada-laik nitelii zerinde temel bir anlama
ortaya kmtr. (Bu anlama rejimin demokratikliini de kap
sayamad iin 27 Mays mdahalesi olmutur).
te rejim hakknda ideolojik fikirbirlii saland iin, ei
tim de bu noktadan itibaren artk, teknolojik bir nitelie kayd
rlmalyd. Nitekim, teknik eitime verilen nem, zellikle bu
dnemden sonra hep gndemde tutulmutur. Gndemde tu
tulmutur ama, bir trl de endstrileme srecine destek
salayacak salkl bir uygulamaya geilmemitir.
Eitim Konusunda Yanl nan:
Devletin Btnl ve Ekonomik Kalknma
Aslnda tek bana eitim ile ne ekonomik gelime salanr re
de ulusal btnlk. Belki de geri kalmlmzn gerek nede
ni, kalknma reetelerini yanl yerde aramamzdr. rnein,
ekonomik gelime reetesi gibi, milli birlik ve beraberlik for
mln de yalnzca rgn eitimde aryoruz.
Hemen belirtmeliyim ki, buradaki yanl "yalnzca" keli
mesinde belirginlemektedir. Bir baka deyile, yanl, rgn
89
eitimin kalknma ya da ulusal btnlk iin kullanlmas de
il, bu amalar salamak iin yalnz rgn eitime dayanl
masdr. Ya da daha gereki bir ifade ile, en byk arln
rgn eitime verilmesidir.
Oysa kalknma ekonomik, ulusal btnlk ise kltrel et
kinliklerin sonulardr. Eitim ise ekonomi ve kltr alanla
rnda ancak yardmc ilev sahibi olapilir. Bu adan, eitimin
ulusal btnln salanmasnda, kalknmann gerekletiril
mesinden daha ilevsel nitelik tad da bir gerektir. Fakat
rgn eitim, Jm konuda bile, ancak kltr yaammzla b
tnleebildii oranda etkili olur. Ayrca hemen eklemeliyim
ki, ulusal btnlk kavram dahi, kltrel olduu kadar, eko
nomik ieriklidir: Ekonomik btnlemenin sz konusu olma
d yerde kltrel btnlkten de sz edilemez.
Genliin Eitimdeki Ackl Yeri
Bir faaliyet dnn ki, amac btnyle genlere ynelik ol
sun. Bir faaliyet dnn ki, sonucundaki tm baar ve baa
rszlklar genlerin olsun. Ve yine dnn ki, iin sonunda
tm bedeli deyecek olanlarn, yani genlerin, bu faaliyette
hi sz haklar bulunmasn.
nsana pek de mantkl gelmiyor. nk gerekten de pek
mantkl deil.
12 Eyll ncesi, Trkiye'nin iinde bulunduu i savan
en byk ktl, eitim alanna dokunmutur. Trkiye'yi
yok etmek ya da kendi diktalarna kurban etmek isteyenlerin
oyunlar en byk baarya eitim alannda erimitir: Tm
bir eitim, hem de ad stnde Milli Eitim, bir eitim ve kl
tr olay olmaktan karlp "bir zabta olay" haline dnt
rlmtr. Bylece akl banda, soukkanl, insann yeniden
retimine ynelik, ada etkili, Trkiye'nin kalknmaya d
nk teknoloji ve ulusal btnlne ynelik kltr sorunlar
nn zmne yardmc olabilecek bir eitimin planlanmas
ve gerekletirilmesi engellenmitir.
Trkiye, siyasal katillerin oyununa en ok, ortaretim ve
yksekretim konusunda gelmitir: Oyun aslnda akt: Ya
90
egemen ol, ya yok et! Egemen olmadlar ama, yksekretimi
yok ettiler, ortaretimi ise "bitkisel hayata" soktular.
Gei dneminde yaplan tm yanllar burada tek tek
saymaya gerek grmyorum. Sadece bir noktaya, bir sonuca
iaret etmekle yetineceim: Dorudan doruya genlie yne
lik bir etkinlikte, eitimde, genlie hemen hemen hibir sz
hakk tannmamtr.
Genlik Ancak Sorumluluk Yoluyla
Eitilir ve Kazanlr
Genlerine kuku ile bakan bir toplum salkl olamaz. Olsa
olsa paranoyaktr. Genler ise kendilerine gvensizlik belirti
lerek eitilemezler.
Gencini eitmek, ondan yararlanmak isteyen toplum,
onunla btnlemelidir. Bu btnleme ise, genlerin, tm
toplumsal etkinlik alanlarnda, ve zellikle kendilerini ilgilen
diren konularda, kararlara katlmalar ile gerekleebilir.
Toplumsal olaylarda, doruya ynelmek iin vakit hibir
zaman ok ge deildir. Brakalm ksr ekimeleri. Brakalm
insanlar_ grnleriyle uramay. Onlarn beyinlerine ve
gnllerine ulamaya alalm. Genlerimize iterek ve kaka
rak deil, severek ve anlayarak yaklaalm.
Atatrk', hibir zaman dilimizden drmediimiz o Ku
rucu Devlet Adamn gerekten anlamsak, "vasiyetinin" en
nemli maddesine uyalm: Trkiye Cumhuriyeti'ni, emanet
ettii kiilerle, genlerle paylaalm. Onlara layk olduklar.na
ve onurla tayacaklarna bir an bile kuku duymadm so
rumluluklarn verelim. Mutlaka yanl da yapacaklardr.
Ama yal kuaklardan daha fazla deil!
91
3. Almanya' da Trk ocuklar:
Aznlk Psikolojisi ya da Uyum Sorunlar
ounluun basks, basklarn en korkuncudur. Bu sz, zel
likle slada nem kazanr. Aslnda siyasal kkenli olan bu o-.
unluun basks kavram kltrel bir ierik kazanr kazan
maz, artk bir karabasana, tam bir cehenneme dnr.
Karl Bilinmeden denen Bedel
imdi baz Trk genleri, Almanya' da oturduklar iin bu tra
jediyi yayorlar. Trajedi ailece yaanyor aslnda. Ama gen
ler bu trajedinin kkenlerini, nedenlerini, ne uruna katlanl
dn bilmeden, anlamadan karlayorlar onunla. Bylece
bir anlamda, Almanya' da yabanc olmann bedelini, Alman
ya' da yaamann avmtajlarn bilinli olarak alglamadan
dyorlar. nk, ky yaamn bilmiyor onlar. nk, yeri
ni, yurdunu, eini, dostun terk ederek slaya kan onlar de
il. Kendine ve ocuklarna daha iyi bir yaam salama sava
nda kk krsal dnyadan, byk endstriyel dnyaya bir
Odise gibi alan, yine onlar deil.
Damgal Genler
Onlar, her gen insan gibi, byyen, gelien, yetien, delikanl
olan kzlar ve erkekler. Her gen gibi bir "kimlik'' peindeler.
Trkiye'deki yadalarndan biraz daha farkl bir durumdalar
ama. nk, kimlikleri aslnda trajik bir damga olarak bir l
de hazr; "sulu ocuklar" bunlar. nk "farkl" ocuklar
bunlar. Aynen Almanya'da kinci Dnya Sava'nda Yahudi
ler, Washington' da komnistler, Moskova' da kapitalistler, Or
ta ada bycler, Engizisyon nnde dinsizler gibi.
92
Aznln Savunma Yollar
Doqmundan ya da varoluundan dolay sulanan kii ne ya
par? lk yaplan ey, suun kendisinde olmadnn belirtilme
sidir. kinci olarak, kendisinin pek de farkl olmadnn savu
nulmas gelir gndeme. nc gndem maddesi kanlmaz
olarak, sevgi, kardelik, hogr, adalet gibi evrensel ve insa
nf duygular zerinde odaklalnasdr. Drdnc olarak da,
baar gds gndeme gelir: Herkesin kabul edecei byk
baarlar kazanmak ve bylece kendini kantlamak, aznlkta
kalanlarn bavurduu savunma yollarndan biridir.
Bu drt ana grupta toplanan duygu ve dnceler nasl d
a vurulur?
Dikkat edilirse bunlarn ilk aslnda bir savunma, bir
hatrlatmadr. Tarihe, evrensele, insanla ve bunlarn rn
olan belli yasalara, belli kurumlara snmadr.
Her savunma, hatrlatma ve snma eylemi gibi, bir yan
dan akla, te yandan da duygulara ynelir bu davranlar.
Drdnc, baarya ynelme ii hem akla hem de duyguya
dayaldr zaten.
Baarya yani akla ynelen eylemler aratrma, bilimsel in
celeme gibi etkinliklere dayaldr. Seminerler, makaleler, sem
pozyumlar, kitaplar biiminde da vurulur.
Yine hem baarya hem duygulara ynelik olanlar ise hi
kukusuz sanat ve edebiyata bavuracaktr. Gzel sanat ve
zellikle edebiyat, aznlk sorunlarnn en etkin biimde ilene
bildii ortam oluturur.
Toplumbilim - Siyaset - Edebiyat
Toplumbilimsel olarak Almanya'daki Trkler diye bir sorun
varsa, bunun sanat ve edebiyata yansmamas olanakszdr.
Nitekim byk usta Haldun Taner'in eytanty yks, bu
sorunun edebiyata yansmas konusudaki rneklerin en g
zellerinden biridir. Taner'in yksnn, Sosyalist Parti lider
lerinden Herbert Wehner tarafndan siyasal balamda alntlar
yaplarak kullanlmas ise, toplumbilim ile edebiyat, edebiyat
ile siyaset arasndaki ilikilerin en gzel belgelerinden biridir.
93
Ayr Deime izgisi
Almanya' daki Trkler sorunu, toplumbilimsel olarak, artk
ayr kanalda geliecek: Birinci kanal, klasik bir aznlk sorunu
dur. Almanya' da oturan Mslman-Trk insanlar, Alman va
tandalar asndan srekli olarak bir aznlk grubu olarak i
lev greceklerdir: Yani kimi zaman ulusal skntlardan so
rumlu tutulacaklar, kimi zaman da (zellikle konjonktr uy
gun olduunda) insan olduklar, Almanya iin gerekli nitelik
tadklar hatrlanacaktr.
Gelimenin ikinci kanal, Trkiye'ye dnen Alamanalar bi
iminde grlecek. Bylece, artk, bir yandan Almanya gr
m kylmz te yandan Trkiye grmemi gen insanmz
.
yurda dnn tm sorunlarn yaayacak ve bizlere de yaa
tacaklar4r. Genlerin uyum sorunlar, olayn yalnz bir yn
dr. Avrupa grm Trk insannn, toplumuna getirecei ye
nilikler, sorunun belki de ok olumlu olan bir baka ynn
iaret ediyor olabilir.
nc gelime kanal, Almanya'daki "ikinci kuak" soru
nudur. Bu genler hi kukusuz byk bir bunalm iine de
ceklerdir. nk ailelerinin onlar, Alman toplumuna tmy
le uyum salayacak biimde, bir baka deyile bir Alman gibi,
yetitirmi olmalar olanakl deildir. Zaten ailelerin byle bir
ey istedikleri kukuludur. Ayrca, isteseler de, byle bir sos
yalizasyonu salayamazlar. te yandan, bu genlerin aileleri
ile de uyum iinde olduklar dnlemez. Bylece, sosyo
psikolojik adan korkun bir durum ortaya kmaktadr: Ne
toplumla ne de ailesiyle uyuabilen genler.
Devletin Rol
Gnmzdeki devlet anlay, ister ounluk, isterse aznlk
olsun, belli siyasal snrlar iinde yaayan kiilerden bir grubu
belli bir sorun sahibi olarak grlyorsa, devlet kurumlarnn
bu soruna el atmasn gerektirmektedir.

Almanya' daki Trkler sorunu, her gelime izgisini de
kapsayaca'.z biimde, hem Alman, hem de Trk devletleri tara
fndan ele alnmak zorundadr. Burada devlet szcn
94
zellikle kullanyorum. nk, hkmete ek olarak yasama
ve yarg organlar gibi kurumlarn da, bu soruna eilmesi ge
reklilii ortadadr.
Bu arada resmi kurulularn dnda kalan tm kurumlarn
da ie karmalar kanlmazdr.
te Almanya' da da Trkiye' de de, edebiyat ile piyasa kesi
ince, ortaya aprazkltrel bir tablo kmakta, Almanya' da
Trkler konusunda antolojiler, edebiyat matineleri, nl ya
zarlardan ykler, Trk kltrnn de, Alman kltrnn de
rnleri arasna katlmaktadr.
Sonu
Sanyorum ki, bu konuda en iyi sonu yine kinci Kuak men
subu bir Almanyal Trkn azndan yazlabilir. Haldun Ta
ner'in Trkeletirdii bir iirde yle diyor Abdlkerim Ab
dlhalik Zeytunlu :
YABANCI
Benim yabanc dediiniz
Siz beni ardnz
Geldim
Beni yabanc ettiniz
Oldum.
Bana ihtiyacnz vard
Batac ettiniz
Her yerde her eit i verdiniz
Ev ve geim saladnz
Ama imdilerde artk istenmiyorum
Nerdeyse bana leniyorsunuz
sizlik mi var, sebebi benim
Konjonktr m bozuldu, onun da sulusu ben
Konut derdi mi var, benim yzmden
95
96
Yabanc
Benim o yabanc dediiniz
Siz beni ardnz
Geldim
Beni yabanc ettiniz
Oldum.
(Haldun Taner, Berlin Mektuplar, Bilgi Yaynevi,
Ankara, 1984, ss. 108-109).
4. YK Genlii
1982 anayasas ile Trkiye, yksekrenimini merkeziletir
mi ve birrnek hale getirmitir. YK' de bu yapnn tepesi
ne oturtmutur.
Bu nedenle, eskiden nivrsite Genlii ya da Yksekre
tim Genlii diye anlan genlik kesiminin artk "YK Genli
i" diye nitelenmesi daha doru olacaktr.
Trkiye' de genlik sorunu, hele hele eitim asndan gen
lik sorunu irdelenirken, YK Genlii'ne bakmamak olanakl
deildir.
YK Genlii ise ister istemez YK tarafndan biimlenen
genlik demektir. Zaten, yksekrenimin YK'letirilmesi
nin amac da, sistem iindeki tm genlerin YK tarafndan
birrnek biimde koullandrlmasnn salanmasn gerek
letirmektir.
YK, Genlerimizi Nasl Yetitirmektedir?
Eitim en genel tanmyla belli tutum ve davranlarn bireye
aktarlmasdr.
Bu anlamda YK acaba nasl bir eitim yapyor? Genleri
mize hangi tutum ve davranlar aktaryor?
Bilindii gibi, eitimin en evrensel ilkesi, insanlarn duy
duklarna deil, grdklerine ve yaadklarna inanmalardr.
Bu nedenle, gstererek ve yaparak retme eitim ve retim
yntemlerinin banda yer alr.
Trkedeki "Hocann dediini yap, yaptn yapma" sz
bir yandan hocalarn rettikleri ile kendi yaamlar arasnda
ki elikiyi vurgular. te yandan, rencilerin aslnda kendile
rine sylenenleri deil, grdklerini yapacaklarn bilmenin
getirdii bir uyardr.
EK7 97
Bu erevede YK'n ne olduu ve ne yapt, byk l
de Trkiye' deki YK genliinin nasl yetitii konusunda
bizlere nemli ipular verecektir.
YK'n genel zelliklerinden kaynaklanan uygulamalar,
yani YK Genlii'nin eitim ilkeleri yle sralanabilir:
1 ) Hayatta esas olon, gerekleri saptrmaktr. Bir makama gele
bilmek ve orada tutunabilmek iin her trl saptrma yapla
bilir. rnein, srekli retim yesi kayb olurken, devlet me
murlarn ve enstit hocalarn retim yesi yapp, azalan
retim yesi says iin, artyor denebilir.
2) Baarnn srr hakl ve doru olmakta deil, gl olmakta ya
da gl insanlara dayanmaktadr. nemli olan, Trkiye iin iyi
yi, doruyu, gzeli yaratmak, bilim ve aratrma yapmak, ye
ni ufuklar amak, yeni bulular ortaya koymak, kitap yazmak
ya da bunlarn yaplmasn tevik etmek deildir. Ne pahasna
olursa olsun, elde edilen makam korunmaldr. niversiteler
de hoca kalmasa da, aratrma ve yayn yaplmasa da, aa
dan genler asistan olarak gelmese ve Trk bilim yaam t
myle kurumakta olsa da, siz srtnz salam yerlere dayayp,
kulaklarnz eletirilere tkamalsnz. nemli olan gl ol
mak ve gcn korumaktr. Her ey ondan sonra gelir.
3) Gcn korumann birinci koulu Hainler edebiyatna sn
maktr. nsan gcn i yaparak, doru ve gzel eyler yarata
rak deil, tm muhaliflerini hain ilan ederek koruyabilir. Ha
inler drt gruba ayrlr: A) lkeyi kertmek iin size kar
olanlar, B) YK' kertmek iin size kar olanlar, c) Bizzat
sizi kertmek iin size kar olanlar, d) Dorudan kiisel
menfaatleri zarar grd iin her gruba da destek veren
ler. Bunlarn dnda kalan muhalifler ise zaten "aptaldrlar".
Hain bile olamazlar.
4) Gcn korumann ikinci srr, hakszlk ve adaletsizlii tm
sistemin mant haline getirmektir.
zellikle mktesep haklar mutlaka zedeleyin. rnein
profesr gibi unvanlara hak kazanm olanlara bu unvanlar
katiyen vermeyin. Vermek iin yeni yeni koullar ileri srn.
98
Bir ksmna da hi vermeyin. rencilerin okula girdikleri s
rada geerli olan ynetmelikleri uygulamayn. Onlarn yerine
yeni ve deiik ynetmelikleri sonradan karn. Her renci
nin bunlara uymasn isteyin. Bu arada, ilgisiz kiileri dar
dan profesr yapn. Yapn ki, kariyer (eer o zamana dek y
klmamsa) tmyle ksn. Dardan renci kabul edin.
Denklik ilemleri ile diploma datn. Ayrca yksekokullara,
hatta enstitlere niversite stats verin. niversite rencile
rini niversiteden atn, bu arada enstit mezunlarna da ni
versite diplomas datn,
5) Konumak kt, eletirmek ise ihanettir. Baarnn en nem
li yollarndan biri, her trl eletiriye kesinlikle kar olmaktr.
Yalnz dman eletirir. Sizi eletirenler ancak hainler ve ap
tallardr. Bu nedenle, eletiriyi hukuken de yasaklayn. Konu
anlara srgn gibi, grevden alma gibi ar cezalar verin. Bu
cezalar tereddtsz uygulayn. Sonra da "Bakn, sistemimiz
ne iyi, kimse ikayet etmiyor" deyin.
6) Kitap okumak akl kartrr, tartmak ihaneti getirir. Dersler
birrnek, kitaplar her faklte ve yksekokulda ayn olmaldr.
Tm ders kitaplar tek merkezden tm faklte ve yksekokul
lar iin saptanmal, bunlar dnda kitap okumak yasaklanma
ldr. Yurtlarda zaman zaman yaplan aramalarda, rnein Yu
nan klasikleri (diyelim ki Eflatun gibi bir dnrn Devlet
adl kitab) toplatlmal, bulunduranlar cezalandrlmaldr.
7) Farkllk ktdr, birrneklik iyidir. Yalnz, derslerde, prog
ramlarda ve kitaplarda birrneklik yetmez. Klk kyafet de bi
rrnek olmaldr. nsanlar ne denli birbirine benzerse, toplum
o denli mutlu olur. Olanakl olduu lde insanlar robotla
trmak gerekir. Mutluluun srr buradadr.
8) Demokrasi ve seim ktdr, otorite ve tayin iyidir. retim
yeleri yneticilerini, renciler temsilcilerini sememelidir
ler. retim yeleri kendilerini ynetmekten aciz olduklar
iin, yneticiler YK tarafndan atanmaldr. renciler ise
dorudan anarist eilimli olduklarndan rgtlenmemeli,
temsilci sememelidirler. Temsilcileri, niversite yneticileri
tarafndan atanmaldr.
99
9) Yaratclk ktdr, takipilik iyidir. Gerek retim yeleri,
gerekse renciler, aratrma, keif, icat gibi yeniliklerin pe
inde komamal, ancak "byklerinin" gsterdii yollar izle
yerek, kendilerine emredilen izgiler iinde kalmaldrlar. Her
yaratc aba dzen bozucudur. Kesinlikle engellenmelidir.
Sonu
aka bir yana, bugnk YK Genlii demokratik bir toplum
iin deil, totaliter bir toplum iin yetitirilir gibi bir eitim al
maktadr.
12 Eyll ncesi demokrasiyi koruyamayan, otoriter ve tota
liter eilimler yznden silaha sarlan ve cinayet ileyen gen
ler acaba bu tr otoriter bir eitim ile toplumda bundan sonra
nasl davranacaklardr?
Acaba en kk bir dnce ayrln derhal faizm ya da
komnizm olarak niteleyip, vatan hainlerden kurtarmak iin
yeniden silaha sarlmayacaklar mdr?
Trkiye'yi 12 Eyll 1980 ncesindeki anari ve cinayet ka
rabasanndan korumann yolu "YKSEL" bir eitimden mi,
yoksa ciddi bir bilim-felsefe temeline dayal demokratik bir
eitimden mi geer?
Bugn niveriteler (ya da onlardan geri kalan "ey") ge
rek retim kadrolar boald, gerekse enstitlerden, ykse
kokullardan ve tmyle dardan niteliksiz insanlarla doldu
rulduu iin tam bir bilimsel yetersizlik iine dmtr.
Nitekim, otoriter ve totaliter eitimin bir nedeni de bu ye
tersizliktir. renci ile tartabilecek nitelik ve yetenekte hoca
says parmakla saylacak kadar azalmtr.
YK'teki genler istesek de istemesek de yarnn ynetici
leri olacaklardr.
Drt yllk uygulama sonunda iflas kantlanm olan YK
sistemindeki srar nedendir? niversitedeki kn leye
sirayet etmesi mi beklenmektedir?
Demokrasi, tartma ve uzlama rejimidir. niversite, (n
sanlar bu rejime en iyi hazrlayan kurum olmaldr. Bu hazr
lama hem bilgi, hem de davran dzeyinde gerekletirilme-
100
lidir. Demokrasi yerine tartmasz itaatn ve suskunluun
retildii bilgisiz bir genlik kesimi, Atatrk' n kendisine ema
net ettii cumhuriyeti nasl koruyacaktr?
Belki de kendisinden beklenen ilev, sadece gei dnemle
rinin bekiliini yapmaktr.
101
5. Gei Dneminde Genler Sanat ve
Edebiyata Nasl Bakyorlar?
Genleri tanyor muyuz? Braknz onlar tanmay, seviyor
muyuz acaba? Salt sevgiden sz ediyorum. u bildiimiz sev
gi. Belki bilmenin, tanmann da nnde giden, insan insan
yapan duygu: Sevgi.
SEVYR MUYUZ GENLER? Bu soruyu kendi kendine
sorduunda ka kii gerek bir evet yaptrabilir yant olarak.
rkilmeden, sklmadan, korkmadan saf, duru, duraksamasz
bir evet?
Peki ya genler? Onlar bizi tanyor mu? Seviyorlar m der
siniz acaba? Hem biz kimiz? Ya otuzu gemi olanlar m?
retmenler, retim yeleri mi? Polis, jandarma, kaymakam,
vali mi? Bakkal, terzi, fr, manav, kasap, mteahhit, tccar
m? Kimdir gen? Kimdir yal ya da gen olmayan?
Aslnda bilimsel ve nesnel yantlar vardr tanmlara ilikin
sorularn. stelik yirmi yln bilime ve genlere adam ola
rak geiren ben, bu tanmlar ok da iyi bilirim. Ayn oranda
iyi bildiim bir baka gerek, insanolunun bireysel farkll
nn hibir tanmlamaya, hibir snflamaya girmeyecek sapma
lar gsterebildiidir. Ne ok gen-yallar tandm ben. Ya,
yal-genler? Onlarn says tekilerden daha m azd?
Gen Kimdir?
Gen ile gen olmayan ayrmnn en nesnel lt, ya lt,
ya gesidir. Genellikle kabul edilen ya snr da 12 - 25 aras
dr. Bu konuda benim bir mesleksel sapma'm (hani u defor
mation professional dedikleri) var. Gen terimi bana hemen
niversite rencisi olan gen insan anmsatr. Ne yapaym,
102
elimde deil, yirmi yla yakn niversite hocal ister istemez
insan koullandryor.
Bugn genlerin sanat ve edebiyata nasl baktklar konu
sunu irdelemeye oturunca da ayn koullanmann etkisi altn
da aklma hemen niversite rencileri geldi.
nce genlik ve Trk Genleri hakknda yaplm olan
(kendimin yaptklar da dahil) tm aratrmalar gzden geir
dim. Ne yazk ki (benimkiler de dahil olmak zere) sanat ve
edebiyat ile genlerin ilikileri hakknda ya hi bilgi yok, ya da
olan bilgiler "kabili ihmal".
Bu nedenle, (koullanmalarmdan kurtulmaya alm ol
mann verdii vicdan huzuru ile) burada da genellikle niver
site genlerinden sz edeceim. nk elimdeki bilgiler yal
nz onlara ilikin.
Konuyu drt ana kaynak zerine dayandrmak istiyorum.
Birinci ana kaynak, niversite' den ayrlmadan nce yaptm
son almalardan biri olan, birinci snflara ynelik sosyoloji
dersindeki izlenimlerim. Bu derste (ilerde anlatacam biim
de} sanat ve edebiyat konularna zel bir arlk vermitim.
Daha sonra da bir anket ile rencilerin izlenimlerini .aldm.
te birinci olarak bu derste yaptklarmz ve rencilerin tep
kilerini anlatacam.
kinci olarak drt yl sre ile Dil ve Tarih-Corafya Fakl
tesi Tiyatro Krss'nde vermi olduum Tiyatro Sosyolojisi
dersinden edindiim izlenimleri aktaracam.
nc olarak, sanat ve edebiyat konularnda ar zeri
ne eitli niversitelerde yaptm kltr konumalarndan,
katldm ak oturumlardan aldm tepkileri ve izlenimleri
aktarmaya alacam.
Drdnc bir kaynak ise Milliyet Sanat Dergisi'nin "Sz
Genlerin" adl kampanyasndan aldm izlenimlerdir. Bu
dergi kampanyas hakknda benden bir genel deerlendirme
istemiti. O vesile ile genlerin rnlerini grmek olanam ol
du. Ayn zamanda dorudan doruya sanat ve edebiyat hak
kndaki dncelerini de renme frsat buldum.
103
zlenimlerim, 1980'den sonraki yllarda younluk kazan
yor. Hele bazlar dorudan 1983 ylna ilikin. Bu nedenle,
Trkiye' deki gei dnemi zelliklerini yansttklarna hi
kuku yok.
Bir Sosyoloji Dersinin
Deerlendirme Formu Sonular
niversiteden ayrlmadan nce verdiim son derslerden biri
Ankara, Hacettepe niversitesi Sosyal Hizmetler Yksek
Okulu birinci snf rencilerine ynelik Sosyoloji idi. Dersi
hem son anda kapatlm olan Hacettepe niversitesi, Sosyal
ve dari Bilimler Fakltesi Sosyal alma ve Sosyal Hizmetler
blmne kayt yaptrm olan renciler, hem de imdi bu
blmle birletirilmi olan, eskiden Salk ve Sosyal Yardm
Bakanl'na bal Sosyal Hizmetler Akademisine girmi olan
birinci snf rencileri alyorlard.
Bu rencilere, sanat ve edebiyat genel sosyoloji konular
iinde anlatmann tesinde, kltre zel bir nem veriyor
dum. Bunu rencilerin onay ve istei ile d
.
rt ay uzunlukta
ki tm yaryl srdrdm. Yaptm i iki ynl idi. lk ola
rak, her hafta (ders haftada saat idi) birinci dersin ilk on
dakasn o haftann sanat ve edebiyat olaylarnn tartlma
sna ayrmtm. Konuya u soruyu sorarak giriyordum: Bu
hafta, bizle paylamay isteyecek kadar beendii bir film ya
da tiyatro gren, bir konser dinleyen ya da bir kitap (roman,
yk, iir) okuyan oldu mu? Daha sonra, nce yant vermek
iin' el kaldran rencileri dinliyor, bunlarn arasndan (kendi
bildiim ve bence de nemli olan) bir yapt seerek onun ze
rinde tartma ayordum. Bu arada, yalnz tartlan yapt ile
deil, ayn zamanda sanat kuram, edebiyat bilgileri ile ilgili
konulara da deiniyorduk.
Ayn grup ile, ikinci olarak, onlara dorudan doruya ede
biyat yaptlar sunmak gibi bir deneyimim oldu. Aslnda bu
nu, baka snflarmda da yapardm. Yaptm i (zaman darl
ndan dolay ykye ve dzyazya giremediim iin) genel
likle kendi bilgime ve beenime gre setiim bir airden e-
104
itli dizeler, bazen de tm iirler okumakt. Bu ii bir yandan
akllarnda kalmas iin, te yandan da havay yumuatmak
amacyla genellikle snav gnleri sorular datmadan nce
yapardm. Setiim airler arasnda hemen aklma gelenler,
Yahya Kemal, Attila lhan, Hilmi Yavuz, Melih Cevdet, Cemal
Sreya gibi isimler. Bunlardan daha bakalar da var.
te, imdi bu snf ile yapt ii, renciler nasl grm
ler, nasl deerlendirmiler, onu aktarmak istiyorum.
nce elimdeki verileri nasl edindiimi anlatmalym. Bir
iki sene aralkla, yaryl bittiinde, son snavla birlikte, kendi
deerlendirmemi de rencilerden rica etmek, hocalmn
yerleik ilkelerinden biriydi. Snav kadndan hemen sonra,
ya da snav kad ile birlikte dattm deerlendirme form
lar mutlaka isimsiz olarak doldurulurdu. Bu formlarda bir
yandan "Dersin kapsamn yeterli buldunuz mu" gibi evet, ha
yr ya da ok iyi, iyi, orta, kt, ok kt gibi kapal ulu yan
t olan sorular sorardm, bir yandan da dersi ve kendimi yarg
lamalarn istediim sorular yeterli olmam ise "baka diyece
iniz var m" diye ak ulu yantlar verebilecekleri dzenle
meler yapardm. Bu formlar bana tm hocalk yaammda ger
ekten ok k tuttu. niversiteden ayrlmay nceden planla
madm (hatta hi dnmediim) iin, son dersim olduunu
bilmediim 1982-1983 ders yl sonbahar yaryln bitirirken
de Herki yllardaki uygulamalarma k tutmas iin ayn de
erlendirmeyi istedim. te vereceim bilgiler (deinmeyi ge
reksiz bulduum, ders ve hocas hakkndaki yarglar darda
brakarak), isimsiz olduu iin gvenilirlii son derece yk
sek, samimi bilgilerdir.
Deerlendirme Formunda, sanat ve edebiyat konularna
ilikin tek bir soru sordum. Soru uydu: Derste sanat-edebiyat
konularna zel nem verilmesine ne diyorsunuz? Bu sorunun
yant ise kapal ulu idi. Seenekler, ok yararl, yararl, fark
etmez, zararl biiminde sunulmutu. Tm soru katlarn 144
renci yantlad. Bu soruya bir renci yant vermemi. Geri
kalan 143 rencinin yantlar yle: 96 renci ok yararl de
mi. 42 renci yararl demi. 5 renci fark etmez kkn ia-
105
retlemi. Zararl diyen ise hi yok. Yzde dalm ise, yle :
ok yararl diyenler, yzde 67. l, yararl diyenler, yzde 29.4,
fark etmez diyenler ise yzde 3.5.
Sonucu ksaca sylemek gerekirse, snfn yzde 96.5'i
derste sanat ve edebiyat konularna zel yer verilmesini en
azndan yararl, ounluu ise ok yararl gryor.
Bu yantlarn samimiyeti asndan bir baka soruya veri
len yantlarn dkmn de dikkate sunmak isterim. renci
lerin, birbirlerini ve kendilerini nasl algladklarn (ve biraz
da samimiyetlerini) lmek iin "Genel olarak arkadalarn
zn yeterince ders altn dnyor musunuz" diye bir
soru sordum. Evet ve hayr olarak kapal ulu dzenlediim
yantlar yle: 38 kii, yani yzde 26.7 evet diyor. Arkadalar
nn yeterince ders alt kansnda olmayanlarn says ise
104 kii. Yzde 73.2. Grld gibi, rencilerin ok byk
bir yzdesi, arkadalarnn yeterince ders almadn d
necek ve bunu ifade edecek kadar nesnel ve cesur. Bu adan
sanat ve edebiyat konusundaki yantlarnn samimiyetine
inanmamak iin hibir neden yok.
Tek Bir rencinin Gr
Sanat ve edebiyat konusundaki soruyu yantlamayan renci
nin deerlendirme formu ise ok ilgin. Bu renci (cinsiyetini
de bilmiyorum) arkadalarnn yeterince ders alp alma
dklar hakkndaki soru dnda hibir soruyu yantlamam.
O soruya verdii yant ise olumsuz. Yalnz arka sayfada, ek
yorum ve eletiriyi serbeste yapmalarn istediim blm
doldurmu. Bakn ne diyor:
"Sayglarmla.
Benim iki mislim yandasnz yaklak. Ve benim size ve
rebileceim saygdan baka bir ey olduunu sanmyorum.
Baz insanlara bir su gibi, bir rzgar gibi akan seneler bu
na klktan baka bir ey kazandrmaz, fakat sizi hibir zaman
bunak olarak grmedim. Kendiniz grebilirsiniz .... stediiniz
eyleri ... Mutluluk, hatalar, sevgi.
106
Her eyi kendi gzel bulduunuz gibi yaptnz. Ve ben
unu iyi yap_madnz' diye sizi tehkit etmeye kendimi hakl
grmyorum.
Fakat bir gn gerekleri grmekle kalmayp, gerekle sami
mi bir arkada olursam ... Ve bu gzellik bana yettii zaman ...
Bir sobann nce kendini stt gibi .... ben de snrsam ... te
o zaman konumaya kendimde hak grebilirim.
Sonu olarak sizi vmek de yermek de istemem. Sanrm
beenmeyeceksiniz ... Fakat iimden geldii gibi yazdm ben.
Size gerek mutluluklar dileimle ... "
Evet. te, "bireysel sapmas", sorduum sorulardan benim
deerlendirilmeme ilikin olanlardan hibirini yantlamamaya
dek varan bir renci. Belki de en gzel ve en doru deerlen
dirmeyi (benim gzlerimi yaartarak), kendini gelitirmeyi he
def alm olduunu haber vererek yapan renci. Yalnz bir
ey kesin: Edebiyat ve sanat seviyor. Sevmekle de kalmyor,
edebiyat bir deerlendirme formunun iine bile sokuyor.
Evet, bu, yant iaretlemeyen "sapkn" bir gen idi. Fark et
mez diyenlerin katlarnda, serbest form blmnde sanat ve
edebiyat konusunda herhangi bir yoruma rastlayamadm. Yal
nz bunlarn herhangi bir eilimi de belirlemediini belirtmeli
yim. Yani, derse ya da hocaya kar olumsuz bir tutum iinde
deildi deerlendirme formlarnn genel havas. Demek ki, sa
nat ve edebiyata pek duyarl genler deildi bu yzde 3.5.
Derslerde Sanata ve Edebiyata Yer Verilmesi
Hakknda Dnceler
ok yararl diyen gruptan bazlar, yorum da yapm. te so
mut yarar belirtenlerden biri:
"Dersten nce yaplan sanat-edebiyat konularna verdiiniz
nem benim iin ok olumlu ynde etki yapt. Geri nceden de
kitap okumak vb. eylere ok nem verirdim. Bu konuda yap
lan konumalar beni daha da tevik etti. Sinemaya pek gitmez
dim. Oysa imdi hi olmazsa nemli, grlmesi gereken (kendi
amdan) filmlere gitmek istiyorum ve yararna da inanyo
rum."
107
ok yararl yant veren bir baka gen:
"Derslerde sanat-edebiyat konularna nem vermeniz bana
ok ey kazandrd. Daha fazla kitap okumaya baladm. "
Derslerde bu konulara yer vermemi ok yararl diye nitele
yen, fakat tmyle deiik eletiriler getirenler de var. Bakn
biri ne diyor:
"Derslerin banda, sanat, edebiyat faaliyetlerini konuuyo
ruz. Bu ok iyi. Ayn zamanda gerekli. Fakat siz herkesin ayn
derecede bu etkinlie kablmasn istiyorsunuz. Bunun imkan
szln hi dnmyorsunuz gibi geliyor bana. nk, kendi
mi rnek verirsem, yaamm srdrmek ve eitimimi tamamla-
. mak iin almak zorundaym. Ne i olursa olsun (inaat, ipor
ta gibi). Eer, 'sigara ime de sinemaya ver, kitaba ver' diyecek
olursan, sigara ve iki gibi alkanlm da yok.
Bu tartmalar yaplrken buna dikkat edilmesini saygyla rica
ediyorum. unu da belirteyim ki, bu tartmalar ok yararl. En
azndan bir filmin, bir kitabn konusu hakknda az da olsa bir
bilgimiz oluyor."
Evei, maddi olanakszlk. ok nemli. evresel olanaksz
lklar da var. Sanat ve edebiyat konumalarn yararl gren
bir renci bakn ne diyor:
"rnein, ' Hafta sonu ne yaptnz' gzel bir soru. Bizler hepi
miz byk kentlerden gelmiyoruz. nann ben burada ilk defa
operaya gittim. Sinemaya ok gittim. Fakat kaliteli filmleri an
cak burada grebildim. Yaamm boyunca baz kltrel faaliyet
ve olaylardan yoksundum."
rnekleri oaltmak olanakl. Fakat kan sonu ak. Bu
nedenle fazla ayrntya gitmiyorum. Yalnz genel eilimleri
(zetlemekle yetineceim.
1 ) 144 renciden yzde 96.5'i sanat ve edebiyat etkinlikle
rine olumlu bakmaktadr. 2) Yine rencilerin ok byk bir
blm, sanat ve edebiyat etkinliklerini bizzat izlemekte ve
izlemenin de yararna inanmaktadrlar. 3) Ne yazk ki renci
lerin bir blm maddi olanakszlklardan dolay, bir baka
108
blm de, ya evrelerinde yeterli olanak bulunmadndan,
ya da toplumsal basklardan (yalnz olarak sinemaya gideme
yen kz renciler gibi) dolay sanat ve edebiyat etkinliklerini
yeterince izleyememektedirler. 4) Sanat ve edebiyat etkinlikle
rini yeterince izleyemeyenler, bu durumdan znt duymak
tadrlar. Kendilerine bu konularda bilgi veilmesini olumlu
karlamaktadrlar.
Tiyatro Krssndeki Dersleri Alanlar
Ne Diyorlar?
Ankara, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi'nin Tiyatro Krs
s'nde verdiim derslerden edindiim izlenimler, daha ok,
genlerin sanat ve edebiyat yorumlarna ilikin. Tiyatro Sosyo
lojisi dersini alan renciler grup idi. Birinci grup, Tiyatro
eitimi gren lisans rencileriydi. kinci grup, dersi semeli
alan, ve Devrim Tarihi Krss gibi baka krslerden gelen
rencilerdi. nc grup ise, gerek Tiyatro Krss'nden,
gerekse baka krslerden gelen Yksek Lisans rencileriy
di.
Bir kez hemen belirtmeFyim ki, Tiyatro Krss' nn gerek
lisans gerekse lisans st rencileri, hibir biimde genlik
kesiminin temsilcisi olamaz. nk bu ocuklar, okuduklar
konu gerei, sanat ve edebiyat etkinliklerine ok yakn insan
lard. teki blmlerden gelenler de ayn biimde dnlebi
lir. nk onlar da Tiyatro Sosyolojisi gibi bir dersi seecek
kadar bu konuya ilgi gstermi olan rencilerdi.
Sanat ve edebiyata bak as bakmndan snfta genellikle
.
iki gr belirmiti. Yalnz, bu iki farkl gr zetlemeye
gemeden, derste, sanat ve edebiyat konularndan nce, ciddi
bir biimde sosyolojinin temel kavramlar zerinde durduu
mu belirtmeliyim. nk, sosyoloji bilmeden, sanat ve edebi
yatn, ya da tiyatronun sosyolojisi yaplamaz.
Derste izlemeye altm genel zmleme yntemi, her
sanat yaptn ve etkinliini, yapld zaman ve mekan boyut
lar ierisinde zmlemek ve evrensellie hangi noktalarda
ulatn grmek idi. nce sosyolojinin genel, sonra sanatn
109
evrensel kavramlarn anlatyor, bunlarn bireimini evrensel
planda irdeleyip, Tanzimattan gnmze dek, Trkiye ze
rinde odaklayordum.
Tm tartma ve konumalarda ortaya kan iki ayr izgi
nin ikisi de, siyaset ile kltr ve sanat ilikileri zerinde odak
layordu. rencilerin bir blm, gerek etki gerekse ama
asndan siyasetin her zaman nce geldiini savunurlarken,
bir baka blm, siyaseti n plana almann baz sakncalar
olduunu ileri sryorlard. Birinci grup sanatn, sanatnn
ve sanat rnnn amacnn siyasal olduunu ve olmas ge
rektiini vurgularken, teki grup, sanatn asl amacnn gzel
lik olduunu, bunun siyasetten soyutlanma anlamna gelme
yeceini, ama tek belirleyicinin siyaset olmadn dnyor
du.
Hemen eklemeliyim ki, siyasal gre arlk verenlerin
ou Tiyatro Krss dndan gelenlerdi. Tiyatro Krss
iinden gelenlerin ise ounluu, siyasal geyi yadsmamakla
birlikte, sanatn ayrc niteliklerini grmeye daha yatkndlar.
Pek doal olarak, bu, Tiyatro Krss iinde olma ve olmama
ayrm ok kategorik deildi. Her iki gr, her iki grup iin
de de grlebiliyordu. Hatta her iki grupta da farkl grle
rin banaz savunucular vard.
Ben derste, her iki grn de, eksik noktalarn belirtme
ye aba harcyordum. Siyasete birinci planda yer verenlere,
sanat ile politikac, sanat etkinlii ile teki toplumsal etkin
likler arasndaki ayrm iaret ediyordum. Sanat toplumun
teki kesimlerinden soyut dnme eiliminde olanlara da,
sanat yaptnn ve sanatnn toplumsal kkenlerini ve sonra
da etkilerini gstermeye alyordum.
Tiyatro Krss'ndeki derslerden aldm izlenimleri zet
lersem u sonular belirgin olarak ortaya kabilir : 1) Sanat
edebiyat konularna duyulan ilgi, hemen sanat ve edebiyat ile
siyaset arasndaki ilikileri gndeme getirmektedir. 2) Siyaset
ile sanat ve edebiyat arasndaki ilikilerin tartlmas genler
de, ya siyasetin tmyle n plana kmas ve bu nedenle sa
natsal etkinliin adeta yadsnmas, ya da, sanatsal etkinliin
110
toplumsallnn yadsnmas gibi iki yanla kolaylkla gidebi
lecek eilimler gstermektedir. 3) Her iki yanl da, tip olarak
daha az alan ve iin biraz da kolayna kaan renciler tara
fndan yaplyordu. Daha alkan, daha irdeleyici renciler,
hangi gre arlk verirlerse versinler, kar grleri de
saygyla dinliyor ve hatta kendi grlerini yeniden gzden
geiriyorlard.
Konferans ve Ak Oturumlardan
Aldm zlenimler
arldm konferans ve ak oturumlardan edindiim izle
nimler, gerek Hacettepe' de verdiim gerekse Dil ve Tarih-Co
rafya' da verdiim derslerdeki izlenimlerimi tamamlayc nite
likte.
Bir kez hemen belirtmeliyim ki, niversitelerimizde, ciddi
sanat ve edebiyat etkinlikleri yaplmaktadr. Orta Dou Tek
nik niversitesi, Boazii niversitesi bu kurumlarn banda
gelmektedir. Buna karlk, ne yazk ki, Hacettepe, Ankara ve
stanbul niversiteleri, sanat ve edebiyatn renciler tarafn
dan benimsenmesi asndan yukarda adn saydm niver
sitelere oranla ok daha pasiftirler.
Yukardaki olumlu yargma ekleyeceim bir baka gzlem,
gei dneminin niversitelere getirdii suskunluun, kltr
sanat etkinliklerini de kapsaddr. Bu nedenle buradaki izle
nimlerimin ounun, bir-iki istisna hari, niversite dndaki
kurumlarda dzenlenen toplantlar yansttn belirtmek is
terim.
Bu tr toplantlardan aldm ilk izlenim, katlanlarn, Tr
kiye ortalamasnn ok zerinde bir ilgi ve kltr dzeyinde ol
duklardr. Belki de bir seminere, bir ak oturuma ya da bir ko
numaya gitmek, belli bir dzenlemeyi ve zveriyi gerektirdi
i, en azndan, gen insann bir tercihini ortaya koyduu iin,
zaten buralara gelenler, bu konuda "sekin" olan genlerdir.
niversitelerin yannda eitli sanat kurulularnn da son
yllarda nem vermeye balad, birok verimli konuma ve
tartmalar dzenledii sanat ve edebiyat alan, adeta tiryaki
1 1 1
genler retti. Belki yalnz benim kiisel izlenimlerim olarak
kalacak ama, bana yle geliyor ki birtakm genler, ciddi bfr
biimde, belli etkinlikleri ve hatta belli kiileri izliyorlar. Bun
lardan biri, Hacettepe' de yaptm bir, "tek kiilik" konuma
dan sonra, "geenlerde Siyasal Bilgilerde de yle demiti
niz", diye, dncelerimi zaman iinde irdelediini tm ak
l ile belirtmiti.
Ayrca, sorulan sorularn kalitesi asndan da bu tr ak
oturum, seminer ve konferanslar izleyenlerin dzeyinin ok
yksek olduunu belirtmek gerekir. Daha da ilgin olan bir
nokta, bu tr toplantlarn izleyicilerinin ok byk bir bl
mnn gerekten genlerden olumasdr. ok gzel bahar
gnlerinde, sevgilisiyle buluup, piknie gitmek yerine, ak
oturum izlemeye gelen ok gen grdm.
Bu konudaki izlenimlerimi yle zetleyebilirim : 1) Gen
ler, ak oturum, seminer, konferans gibi sanat ve edebiyat et
kinliklerine yalnz katlc olarak deil, ayn zamanda dzen
leyici olarak da byk ilgi gsteriyorlar. 2) Trkiye' de genlik
kesiminin bu konudaki ilgisi, bu tr etkinlikleri hem dzenle
mekte nclk yapmalarna hem de izleyici olarak gerekli il
giyi salamaya yetecek bir eii am grnmektedir. 3)
Genler; gerek dzenledikleri etkinliklerle, gerekse bu etkin
liklere katldklarnda sorduklar sorularla, sanat ve edebiyat
konularnda gerekten st dzeyde bir kltr sergilemekte
dirler. Yalnz bu gruba giren genlerin says pek fazla deil
dir. Hatta topluma ak tartma ve panellerde hemen hemen
hep ayn kiileri bile grmek olanakldr. 4) Sonu olarak Tr
kiye' de genler arasnda says az fakat dzeyi yksek bir kl
tr, sanat, edebiyat tiryakileri grubunun olutuu sylenebi
lir. Hi kukusuz, bunlarn bir blm, iir yazmak, tiyatro
oynamak gibi, bilfiil, sanat ve edebiyat etkinliklerinin iinde
dirler.
Bir Kampanyadan Aldm zlenimler
1982 ylnda Milliyet Sanat Dergisi, "Sz Genlerin" adl bir
kampanya at. Bu kampanyaya yzlerce yaz yolland. Bun-
112
!ardan bir blm dergide yaymland. Son olarak bu yazlar
dan sz etmek istiyorum.
Trkiye' de en ok grlen yanl, ucuz zmler ile birlik
te ucuz sulamalarn yaplmas ve kolayca dman yaratlma
sdr. niversite ve genlik son yllarda adeta vur abalya anla
y iinde hedef alnm iki toplum kesimidir. Hele niversite
genlii nerede ise iki yzyllk geri kalmlmzn tek so
rumlusu ilan edilmitir. te bir niversite rencisi, bakn bu
konuda, hem de edebiyat lleri iinde ne diyor:
"Toplumlarn geleceini genler biimler. Asl olan genlere
ve gelecee inanmaktr. Evet, gemite kt gnler yaanmtr.
stelik o gnlerden en olumsuz etkilenen, en ok ac eken de
genliktir. Ama unutulmamas gereken, o ortamn yaratclar
nn da en bata genlii, zgrlkleri, yaam hakk da dahil bu
tn demokratik kazanlar ve lkeyi hedef alm olmalar idi."
(M. Haldun ubuku, Milliyet Sanat say 56).
Aslnda
.
genlik ve sanat konusunda, bir gen, Ahmet Par
man o denli gzel eyler yazm ki, yazmn alntlar blm
n onun grleri ile bitirmek istiyorum. Merak edenler, tm
yazsn okusunlar, ok yararlanrlar (Ayn dergi, ayn say) :
"Kahvede kat oynamak, kentin ilek caddelerinde tur atak
dnda pek bir ey yaplmayan bir ortamdan, Anadolu kentle
rinden, yksekretim iin gelen genleri byk kent, hi de al
k olmadklar canll, kalabal, grlts yannda renkli
sosyal yaantsyla da karlar. lk gnlerin aknl, ekingen
lii gittike yava yava oluan gruplarla yepyeni bir yaama gi
rilir. Artk sk sk sinemalara, tiyatrolara gidilmekte, kta otu
rulan kafeteryalarda yalnz oyunun konusu, gzel gzl yldz
lar deil, vermek istedii mesaj da irdelenmektedir. Yamurlu
tatil gnleri bekar arkada evlerinde 'ayl sigaral' sohbetler sa
baha dek uzar gider. Konu bir romandr, bir iirdir, bir ekoldr.
Artk yalnzca bir butiin, bir pastanenin deil, yeni alan bir
sanat galerisinin yeri de tarif edilmektedir. Lise yllarnda o
unlukla ders kitab almak iin girilen kitaplara imdi baka
amalarla uranlmakta, raflarda bir gn nce okunmas tle
nen kitaplar aranmaktadr. Yalnzca bir izleyici bir okuyucu ola-
EK8 1 1 3
rak da kalnmaz. lk ciddi almalar da bu yalara rastlar. Kimi
'msamere'lerden ciddi tiyatro yaptlarna geer, kimi yann
kendine zg cokusu, kpr kprlyla 'bir eyler' yazmaya,
'bir eyler' izmeye ynelir. lk kez amuru eline alan olur. lk
kez konservatuvarn kapsn andran . ..
Btn bunlara dardan bakhnzda sevinirsiniz. Ne gzel
dersiniz, ne iyi. Bugnn genlii bu derece sanatla ilgileniyor
sa, kim bilir yalar ilerledike bu ilgi, bu sevgi nerelere varr
der, gelecek iin umutlanrsnz. Oysa hi de yle olmaz. be
yl sonra, diploma alndktan sonra, hayata atlp oluk ocua
karhktan sonra bitiverir her ey. Artk sinemalara, tiyatrolara
gidilmez olur, ele kitap alnmaz olur, konser salonlarnn yolu
unutulur . . .
Sonu
te veriler bunlar. Bir dersin deerlendirme formu. Bir baka
dersin izlenimleri. Ak oturum ve konferanslardan tepkiler.
Bir derginin kampanyas. Blk-prk, bireysel veriler. Daha
pek ok kaynak var ipucu elde etmek iin. Genlerin kard
dergiler, Yarn gibi, Gkyz
.
gibi. Genlie zel nem veren,
Genlie ynelik yarmalar dzenleyen Gsteri gibi. Hepsi
tek tek elden geirilse mutlaka daha ilgin, daha umut verici,
(kimi zaman da umut krc) filizler grlebilir.
Umut genlerdedir. Nasl olmasn ki, 50 milyonluk Trki
yemizde, hala bir kitap bir ylda 5 bin satarsa, "byk baar"
oluyor.
1 14
6. Bir 10 Kasm Ans
Ankara'dan stanbul'a g ettiim, daha dorusu "geri dn
dm" yld 1983. niversitedeki grevimi srdrmeyi dev
let anlayma, bilim anlayma ve nihayet kendime duydu
um saygya yaktramam ve yirmi yla yakn hizmet verdi
im Hacettepe niversitesi'nden istifa ederek stanbul'a gel
mitim.
Ekim ay iinde ok yakn bir dostumun ortaokul rencisi
olan olu, benden okulunda 10 Kasm' da Atatrk ile ilgili bir
konuma yapp yapamayacam sordu. "Pek tabii" dedim.
"Yalnz retmenin ya da mdrn beni resmen armal."
Arkadamn olu Trkiye'nin en iyi liselerinden birinde,
belki de birincisinde okuyordu. Trke retmenleri ocuklar
dan Atatrk hakknda konuacak "nl'' tandklar olup ol
madn sormu. Bizim arkadan olu da beni sylemi.
retmeni de uygun bulunca, mdrle konuulmu ve bylece
resmen arlmm 10 Kasm trenine konumac olarak.
Oldum olas Atatrk'n at yaklarak, dvnlerek, bi
linsiz gzyalar iinde anlmasna karym. Bunu yalnz
yanl deil, ayn zamanda Atatrk'e de saygszlk sayarm.
Ayrca her ne eit olursa olsun, resmi trenlerden fazla
holanmyorum. Sanrm, bunda trenleri bir kabus havasna
sokan yeteneksiz idarecilerin dahli ok. Aslnda istense, elen
ce leni biimindeki trenler, ne ok olabilir yaammzda.
Oysa okullarda, "tren" demek, disiplin cezas verilmesi iin
frsat demek. Glmenin yasakland, konumann cezaland
rld ekilcilik demek.
Bir de bizim zamanmzda, "Devlet Bykleri"ni karla
mak iin ocuklar sokaa tek sra dizerler, soukta, yata tir
115
tir titretirlerdi. rdk. Ackrdk. iimiz gelirdi. Sonunda
mutlaka hastalananlar olurdu.
te 10 Kasm konumas iin arlnca btn bu nedenler
le, ocuklara ok iyi hazrlanm bir konuma ile gitmek iste
dim. Konumadan hemen bir-iki gn nce, o gn hem ortao
kullara, hem de liselere ayn konumay yineleyeceim bildi
rildi. Yani hem ortaokul, hem lise dzeyinde bir konuma ha
zrlamam gerekiyordu.
Konumann dzeyi ve dozu bir yana, bir yas ve tren mu
halifi olarak, 10 Kasm' da Atatrk' nasl anlatacaktm?
e, Atatrk' anma gnlerinde niin alandn anlat
makla balamaya karar verdim.
Daha sonra Atatrk'n ocuklar da etkileyebilecek baz
stn zelliklerini, O'nun da bizim gibi bir insan olduunu
vurgulayarak anlatacaktm. Bylece renciler O'nu eriilmez
bir Tanr biiminde grerek, kendilerine rnek olamayacak bi
ri gibi dnmeyeceklerdi. Tam tersine, belki de O'na benze
yebileceklerini anlayarak, baz gzel ve insani zelliklerini be
nimsemenin olanakl olduunu dnmeye balayabilirlerdi.
Atatrk' eriilmez yapmak, sosyal-psikolojik adan, zellik
le renciler bakmndan ok sakncal idi. Tam tersine ocuk
lar ona benzemeye sevk etmek gerekirdi. Bu ise ancak eriile
bilirlik kavram ile olanaklyd. Eriilebilirlik ise, Atatrk'n
de bizim gibi bir insan olduunu vurgulamakla belirtilebilirdi
ancak.
te konumam bu genel yaklam iinde hazrladm.
Tren, tam bir geleneksel yas yaklam ile hazrlanmt.
Ar bir mzik. Ar bir hava, bir karabasan gibi salonun ze
rine kmt.
Elimden geldiince bu havay yumuatmaya, hafifletmeye
altm. Ar bir okul disiplininin yas gn ekilcilii ile o
cuklar penesine alan kabusu yrtp, o gen kafalara ve ruhla
ra erimeye altm. eitli akalar yaptm. Bir ara verip "ii
gelenlerin" kabileceklerini bile belirttim.
Sonuta, ocuklara belki de hayatlarnda hi unutamaya-
116
caklar bir Atatrk konferans verdim. En azndan gelen birey
sel yansmalar; amacma ulahm gsteriyordu.
Konunun bundan sonras da var. Konferanstan sonra olup
bitenler baka bir traji-komik ykdr.
Olduka uzun olan bu konferans sonrasnn yksn an
latmadan nce, Ortaretim iin bir 10 Kasm konumas rei
ni aada veriyorum. Belki de bir iki kiinin dikkatini eker
de, bir ie bile yarar ...
Ortaretim in Bir 10 Kasm Konumas rnei
"Deerli arkad?lar,
Sizleri grnce getiimiz 10 Kasm'larda, kendim de k
kken, sizin sralarnzda iken yaplan trenleri hatrladm.
Ben kklm hep trenler iinde hatrlyorum. Sanki hep
trenler olurdu okulda.
Bizim zamanmzda 10 Kasm gnlerinde hep alanrd.
nk bize Atatrk', onun bykln anlatan hocalar
mz onu tanm insanlard. lmn anlatrken, heyecanla
nr, alamaya balarlard.
Oysa artk biz sakin kafa ile, onun bykln, dnce
lerini, liderliini, insanln tartabiliriz.
Arkadalar, Mustafa Kemal Atatrk genelde ya soyut, ok
stn bir kavram olarak ele alnr, Trkiye'ye yapt hizmet
ler ve lider nitelikleri bu soyutlamann glgeinde kalr. Yahut
yalnz insan zellikleri zerinde, dedikodu dzeyinde duru
lur. Oysa, bizlerin Atatrk'ten insan olarak da renecei ok
ey vardr.
+
Ben bu konumamda Mustafa Kemal Atatrk'n hem ge
nel, Trkiye ve tarih, hem de zel, yani insani nitelikleri ze
rinde duruyorum. Ne yazk ki, geirdiimiz kt gnler iin
de, Mustafa Kemal Atatrk' de bldk. Her eyi bld
mz gibi, onu da bldk. Mustafa Kemal Paa ve Atatrk ola
rak bldk. Kendi yanl dncelerimize alet etmeye altk.
Oysa O, blnmez bir btndr. te size bu btnlk iinde
baz zelliklerini anlatacam.
117
Arkadalar, ilk olarak, size Atatrk' n 'yalnz bir adam' ol
duunu sylemek istiyorum. Atatrk hem toplumu asndan,
hem de tarihi asndan yalnz bir adamd. Bir baka deyile,
tarihe baktmzda, btn byk liderlerin arkalarnda, ya
baz gruplar, ya baz snflar, ya baz kiileri gryoruz. Oy
sa Atatrk, bir yandan dmana kar savarken, te yandan
da padiaha kar mcadele ediyordu. Kendi lkesi iinde yal
nz bir adamd. Destekleyicileri olan arkadalar, ordular ye
nilmi olan komutanlard. Ellerinde g kalmamt.
Padiah tam dejenere olmu bir kii idi. nk, Osmanl
ailesi son zamanlarda artk en byk akrabann tahta gemesi
iin birbirini ldre ldre btnyle korkak ve cahil kiileri
hayatta brakr olmutu. Fatih Sultan Mehmet'ler, Yavuz Sul
tan Selim'ler dnemi kapanmt.
Atatrk, bu yalnz nitelii ile kendinden nceki tm lider
lerden, devrimcilerden'daha stn ve daha byk bir adamdr.
Bu, tarih asndan hi unutulmamas gereken bir noktadr.
Genel olarak Atatrk zerinde durmak istediim ikinci
nokta, dmana kar savat halde, askeri bir eylem yrt
t halde, genelde sivillerle birlikte alm olmasdr. Bu
nun sebebi de padiahn otoritesine kar millet egemenliine
dayanmak istemesidir. Dnnz ki, bir askeri hareket yr
trken bile, sivillerle almann tm zorluklarna katlanyor,
hatta yabanc mandas isteyenleri ikna ederek vakit kaybedi
yor. Fakat bundan vazgeemiyor.
imdi Atatrk' n, Mustafa Kemal Atatrk zerinde, bir in
san olarak durmak istiyorum. le sanyorum ki, siz genler
olarak, ondan, onun insan niteliklerinden ok eyler rene
ceksiniz.
Mustafa Kemal Atatirk'n insan nitelikleri, ondan rene
ceklerimiz yalnz devlet kuruluu ile deil, uygarlk ile, mede
niyet ile ilgilidir.
ocuklar, Atatrk her eyden nce temiz adam idi. D
nn, cephede, sava idare ediyor. Toz ve pislik iinde. Sabah
lara kadar uyumuyor. Sakal uzam, st ba perian olmu.
118
Fakat, sabahleyin, duunu yapyor, o adr artlar iinde. T
ran oluyor ve ipek earbn balayp, gnne yle balyor.
Arkadalar, Atatrk dilerini fralayan bir insand. Evet, Ata
trk 'temiz' insand. yle gnmzdeki baz genlerin olduu
gibi, elini ayan ykamak iin bile azar iiten biri olarak b
ymemiti. Giyimine kuamna, temizliine, medeniyetin ica
b olarak dikkat eden insand. Sanyorum, ondan renecei
niz en nemli nokta budur: Temizliktir.
kinci nokta olarak Atatrk'n soukkanll zerinde
durmak istiyorum. Mustafa Kemal Atatrk, soukkanl, plan
l, bilinli bir insand. Onunla ilgili pek ok hatra vardr. Bun
lardan birine baktmzda onun ne kadar soukkanl, ne ka
dar nitelikli bir kii olduunu, en kt artlar iinde bile so
ukkanlln kaybetmediini grrz: Olay Beyrut'a geer.
Birinci Dnya Sava srasnda Mustafa Kemal Atatrk ve ar
kadalar bir gece kulbne giderler. Kendi hallerinde dinlen
mekte ve elenmektedirler. Birdenbire ieri bir komutan girer.
Mustafa Kemal Paa' dan daha st rtbelidir. Sert, aksi bir he
riftir. Mustafa Kemal ve arkadalarn rahat bir biimde oturu
yor grnce, kzar, gelir, apoletlerini sker. Mthi bir olay !
Mustafa Kemal gibi, sert, disiplinli, sinirli bir askere yaplama
yacak bir olay. Arkadalar ok korkarlar. 'Kemal imdi taban
casn ekip herifin beynini datacak' diye beklerler. Oysa
Atatrk sakindir. 'Komutan sinirlerine yenildi. Yanl bir i
yapt, greceksiniz, yarn bizi arp zr dileyecek' der. Ger
ekten de ertesi gn komutan onlar arr ve zr diler. Bu
hikayeyi unun iin anlatyorum: Biz genellikle sinirli, kavgac
olmay bir fazilet sayarz. Bize yan bakana hemen satarz. Bi
ze kfr edene, bak ekeriz. Sonunda cinayete bile varan ok
kt eyler yaparz. Oysa bu doru deildir. nsan hibir za
man sinirlerine malup olmamal, kendisine yaplan ktlk
ya da hakszlktan daha by ile karsndakine karlk
vermemelidir. te Mustafa Kemal Atatrk, daha gen bir su
bayken bile bu soukkanlln reini bize vermitir. Bunu
hi unutmayn, ailenizde, okuldaki ilikilerinizde, medeni
olun. Mnakaa ve kavgalar trmandrmayn.
1 19
ocuklar, Mustafa Kemal Atatrk'n nc olarak ze
rinde durmak istediim zellii cesaretidir. (Burada durula
cak ve elimdeki bo pipodan sz edilerek ocuklara sigarann
ktlkleri zerine, onlarn anlayaca biimde esprili birka
sz sylenecek ve sigaray otuz yl sonra braktm, bo bir
pipo olarak tadm anlatlacak ve beni otuz yl gemek isti
yorlarsa, sigaraya hi balamamalar tlenecek.) Atatrk,
ok cesurdu. Bu cesareti, dmana kar savarken cephedeki
bir davrannda tam olarak grlebilir. Anafartalar Sava s
rasnda, yannda yalnz yaveri ile mevzileri teftie kar. Bir
denbire bakar ki, kendi askerleri, dmandan kamakta ve
kendisine doru yaklamaktadr. Askerlerin hemen arkasn
dan dman kovalamaktadr. Askerler, . Mustafa Kemal'i ge
erse, yaveri ile birlikte dman askerine esir olabilir. Bir defa,
bir komutan olarak dmana bu kadar yakn olmas onun ce
saretinin bir delilidir. Fakat olay burada bitmiyor.
Mustafa Kemal, daha nce anlattm soukkanlln da
taknarak derhal kaan askerleri yere yatrr ve sng taktrr.
Dnebiliyor musunuz? Dman, kovalad askerler bir
denbire yere yatp sng taknca nasl arr. Hemen onlar da
durur yatarak sng takarlar. Bylece, hem Mustafa Kemal
Atatrk kurtulur, hem de cephede bir bozgun nlenmi olur.
te cesaret budur. Askerin nne kp, 'durun, kamayn, si
ze yakmaz' diye nutuk atmaya kalksa, o korku iinde sz
n dinletemeyebilirdi. Oysa akll bir komutan olarak 'yere
yat' diyor, 'sng
.
tak' diyor. Bylece hem panii nlyor,
hem szn dinletiyor. Hem hayatn kurtaryor, hem cephe
de bozgunu nlyor.
Cesareti, soukkanll ve uygar bir insann zellii olan
temizlii yannda, Atatrk, ok da akll ve ok bilinli bir 'li
der' dir. Bakn size bir hatra daha anlataym ocuklar. O za
man ne kadar akll olduunu daha iyi greceksiniz.
Artk, sava kazanlm, Cumhuriyet kurulmu, Atatrk
Cumhurbakan olmutur. Bir gece arkadalar ile sofrada ko
nuurken birdenbire sorar: 'Benim emirlerime niin itaat edi
lir?' Herkes, eitli cevaplar verir. Kimisi, 'Cumhurbakan ol-
1 20
duunuz iin' der. Kimisi, 'Bakomutan olduunuz iin' der.
Kimisi 'Bizi kurtardn iin' der. Bazlar da, 'Sen Ata
trk' sn, onun iin' der. Fakat, Mustafa Kemal Atatrk, bunla
rn hibirini kabul etmez. 'Benim emirlerime uyulur, nk
ben uyulmayacak emir vermem' der. ocuklar dikkat edin, ne
diyor Atatrk, 'Ben uyulmayacak emir vermem' diyor. Bunu
sizlerin, hocalarnzn, tm yneticilerinizin dikkatine sunuyo
rum. Disiplinin birinci art, 'uyulmayacak emir vermemektir'.
Bunu tm yaamnzda uygularsanz baarl olursunuz.
ocuklar, Mustafa Kemal Atatrk yalnz bizi kurtaran ve
Cumhuriyet kuran bir byk lider deil, ayn zamanda 'insan'
olarak kendisinden ok ey reneceimiz, gnlk hayatmz
da uygulayacamz ilkeler reneceimiz bir kiidir. Onu ta
bulatrmak yerine, bizim gibi, ama bizden stn niteliklere
sahip bir insan olarak grelim ve ondan bata temizlik olmak
zere, medeniyet renelim."
Konuma Sonras Trajedi
Konuma olaysz ve baar ile bitti. Bu arada her iki gruba
yaptm konuma da okulun "resmi grevlileri" tarafndan
izlenmiti.
Birka gn sonra gazetedeki odamda alrken, bir bako
miserin beni aradn sylediler.
nanlmaz bir olay: Polis konuma metnimi istiyordu.
Ne oluyoruz ? diye bir aratrdm ki, zamann skynetim
komutan yukarda zetini verdiim konumadan ve konuma
srasndaki "laubali" hareketlerimden dolay Atn bn herifi
ieri" demi.
Emir verdii yetkili o zaman stanbul Vali Yardmcs ola
rak grev yapa (sonradan Saryer Belediye Bakan olan) ih
san Yaln. hsan benim Mlkiye'den snf arkadam. Olay
sonradan o da dorulad.
hsan, "Atn ieri" emrini alnca, bana aktardna gre,
##
Aman Paam, ben Emre'yi tanrm. Komnistlikle, Atatrk
dmanl ile bir ilgisi yoktur" diye efaat etmi de beni ieri
atlmaktan kurtarm!
121
hsan'n doru sylediine hi kuku yok. Ama olay o den
li sama ki . . . Bence, dnemin skynetim komutan (ki ok
sonra zal'n bir oyunu ile davetiyelerini bile bastrm oldu
u Genelkurmay Bakanl makamna oturamad. ) herhalde
bir gzda vermek istedi. nk, olayn hibir mant, ge
erlilii ve hukuksal dayana yoktu. (Ho o zaman kimse,
hukuk, mantk ve geerli gereke aramyorda ya! }
Bana fsldanan gerekelere gre, konferansa ara vererek
tuvalete gitmek isteyenleri dar yollamam, gleryzl ol
mam, yas tutulmasn eletirmem ve en nemlisi Atatrk' si
ze, sizin benim gibi bir insan olarak anlatacam demem, b
yk sularm. (Bana kalrsa asl byk suum, srekli sivil
lerle alm olmasn ve Meclisi ak tutmu olmasn vurgu
lamamd. )
Evet, ite 12 Eyll ynetimi byle bir ynetimdi. Bu yneti
min Atatrk, genlik ve eitim anlay da yukarda anlattm
sulamalar biimde somutlayordu.
Ben Neden Kara Listeye Alnmm?
Tam o sralarda yine ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti (ya
da ktisadi Ticari limler Akademisi Mezunlar Cemiyeti) tara
fndan dzenlenen bir bilimsel Atatrk Sempozyumu vard.
Semineri deerli hoca Ord. Prof. Reat Kaynar organize
ediyordu. Benden de bir tebli istemiti.
Seminer iin izin alnmak zere SJynetim Komutanl
'na bavurulduunda, komutan, benim ismime taklm.
"karn bunu" demi. Reat Kaynar Hoca da, "Emre Kongar
deerli bir gentir, sizinle tantralm, fikriniz deiir" demi.
Reat Hoca bunu bana aktarnca son derece canm skld.
Gidip de orada ne konuacam? Ya da bana hakaret filan
ederse, ne olacak? Durup dururken bir de hapise girmek var!
Reat Hoca bastryor, "Seminerin selameti senin konuma
na bal" _diyor!
Neyse, bir yandan yaka paa celbedilmek korkusu, te
yandan meslekta dayanmas uruna kalkp gittik.
122
Korktuklarmn hibiri bama gelmedi.
Komutann Kurmay Bakan olan general benim Atatrk
zerine adl son, mevcudu tkenmi olan, kk kitabm alp
okumu, pek beendiini syledi. (Dnya ne kadar kk, o
komutan gen dostum Krat Baar'n babas deil mi imi?)
Konumada birdenbire neden Kara Liste' de olduumu an
ladm.
Trkiye'nin Toplumsal Yaps adl kitabmda, Mustafa Kemal
Paa'nn anakkale savunmasnn mttefiklerin Karadeniz'e
girmesini nlediini ve bylece dostlarndan destek alamayan
Rus arlk rejiminin kmesinin ve komnizmin kuruluunun
kolaylatn, sonradan da talihin ve tarihin garip bir cilvesi
olarak Sovyetler'in Mustafa Kemal Paa'nn Bamszlk Sava
'n destekleyen tek yabanc lke olduunu yazyordum.
Komutan bu yargm yle sert eletirdi ki, herhalde "kom
nistlik" olan eylemim buydu diye dndm.
Pek doal olarak sadece yanl dndn belirtmenin
dnda hi tartmaya kalkmadm. nk, karmdaki insa
nn entelektel kapasitesi byle bir eyi anlayacak, psikolojik
kapasitesi de bir tartmay kaldracak dzeyde deildi.
Aslnda Trkiye, btn totaliter dnce sahipleri gibi, to
taliter slamc, totaliter Marks ve totaliter Atatrklerden
de ok ekti.
12 Eyll uygulamalar totaliter Atatrklerin ak yanl
larn simgeler. {Bu arada askerleri benim hakkmda ilk uyara
nn Prof. smet Giritli olduunu da belirtmeliyim. Atatrk
zerine geni kapsaml ilk aratrmam ve Profesrlk tezim
olan Devrim Kuramlar Asndan Atatrk, 1981 ylnda yaym
landnda, Prof. smet Giritli Atatrkle Marksizmi Soku
turma abalar adl bir gazete makalesi ile beni Atatrk' sapt
ran bir Marksist olarak ilan etmiti bile.)
Her neyse, komutann yanndan sa salim ktk ama olay
lar burada bitmedi.
123
Atatrk nsan st Bir Varlk myd?
Tam karken, komutan, nemsiz bir eyden sz edermi gibi,
"Dikkat edin, Atatrkleri rencide edecek konumalar yap
mayn, sonra semine
r
de olay kabilir" dedi.
Reat Hoca ne dnd bilmem ama, ben dorusu "Gerek
siz uyar, kim bu dnemde Atatrklere saldrr ki?" diye
dndm hatrlyorum.
Ne denli yanlmm meer!
Komutan, bizim bamza gelecei biliyormu.
Seminerin alna geldi. Tam ben konuma yapmak zere
krsye giderken, yanndaki btn yaverleri ve arkadalar
ile birlikte grltl bir biimde salonu terk etti.
Ben konumamda Atatrk'n bir "stn insan" olduunu
ama bunun "insan st" derek olmadn sylediimde, sa
lonun arkalarndan sivil giyimli bir zat kalkarak yksek sesle
mdahale etti. "Ben burada Atatrk'e hakaret
.
ettirmem" diye!
Sonradan rendiimize gre Deniz Harp Okulu'nda -
retmenlik yapan emekli bir subaym!
O gn sert tartmalar ve gereksiz gerginlikler yaand.
12 Eyll Karabasan semineri de kaplamt.
ki ok deerli Hoca'nn medeni cesaretini burada anmak
isterim. Biri rahmetli Tark Zafer Tunaya, teki de Reat Kay
nar.
Her ikisi de, dnce zgrlklerinden dn vermeden,
tarihin ve bilimin nda grdkleri Atatrk', kaba kuvvete
ve kuru grltye kurban etmediler.
nallah bir daha genlerimiz byle bir 10 Kasm kabusu
yaamazlar.
124
Blm 111
Sorunlar
Yavrularn yemeye balad kediler,
kutsal gn diyorlar buna kendi tarihlerinde
av borular alyor be lm melei
sonu sfrl gelen yllarda.
zdemi nce, Siyasetname,
Ca Yaynlan, stanbul, 1984, s. 46.
Alt Blm 1
Rejim Sorunlar
ve Mdahaleler
nsanlar analarnn karnndan politikac olarak domazlar. Fa
kat ilk belirtiler ocuk biraz byyp okula gitmeye balad
zaman ortaya kar.
Eer bir ocuk, iki kere ikinin be mi yoksa alt m edecei
ne ilkokulun son snfna kadar bir trl karar verememise ve
byynce ne olacaksn bakaym? sorusuna Eee, , aaa gibi
yantlar veriyorsa politikaclk yetenekleri var demektir.
nk lke sorunlarnda hzl ve aceleci kararlar almak ye
rine her konuyu uzun uzun ve derinlemesine tartmak, hatta
konuyla ilgili olmayan iler zerinde bile gnlerce konumak
ve sonunda kesinlikle iin iinden kamamak gerekmektedir.
Yaln Peken, Nuh Peygamber'in Seyir Defteri,
ada Yaynlar, stanbul, 1985 (2. bas), s. 45.
1. lkeyi 12 Eyll'e Getirmenin
Suu Kimde?
Tarihin belli zamanlarnda ve belli toplumlarda belli sulular
retilir. rnein, Ortaa Avrupasnda sulular, bycler
dir. Toplumda ilerin kt gitmesinin suu onlara yklenir.
Bu nedenle bir sr masum insan, Engizisyonun karar ile,
atelerin iinde yaklarak can vermitir. Hitler Almanyasnda
ki sulular Yahudilerdir. McCarthy Amerikasnda komnist
ler, komnist dnyada ise kapitalist ajanlar suludur.
Trkiye'nin ok sk yaad gei dnemlerinin ilevleri
grnrde iki tanedir. Biri sulu aramak, teki Anayasa dei
tirmek. Kimi zaman bu iki ilev birlenir : "Sulu Anayasa De
itirilir".
Dmann Toplumsal levi : Birletiricilik
Sulu, birok kiiye gre aslnda dmandr: Toplumun, lke
nin, ya da ulusun canna kastetmi olan dman. Dolays ile,
kendisine kar birleilmesi, ittifak edilmesi gerekir. Bylece,
toplumsal dman imgesi, btnletirici bir ilev kazanr.
ada toplumsal bilimlerin bize rettii en nemli ger
eklerden biri, dmann birletirici zelliidir. Aslnda
.
gerek
ulusal, gerek toplumsal, gerekse grupsal birliklerin altnda,
belli bir ortak dmana kar birlemek yatar.
Bunun uluslararas plandaki en gzel rnei, birbirleriyle
anlaabilecek nitelik tamayan Arap lkelerinin ok uzun s
re, ortak dmanlar srail'e kar birlik iinde davranm ola
bilmeleridir. Hi bir ge, srail'in varl kadar Arap Birliine
hizmet etmemitir.
Avrupa' da zellikle, Yunanllar ve Ermeniler arasnda can
l tutulmaya allan Trk dmanlnn altnda da ayn bir-
EK9 1 29
letirici ge yatmaktadr. Bu nedenle, bizi ulusal dman ilan
edenlerin, srekli bir ittifak iinde olacaklar hibir zaman
unutulmamaldr.
Parti ii hiziplemelerde bile, ortak dman gesi egemen
zelliktir. Kar grubu, ya da kar olduunuz kiilerden birini,
belki de hi .hak etmedii kadar sert, yanl ve haksz bir yere
oturtup, ona kar "birlik" nerdiiniz an, hizbiniz hazrdr.
Olumsuz dedikodulara bile, olumlulardan daha ok nem
verilmesinin altnda da ayn zellik yatmaz m? Size, yokluu
nuzda sizi venlerin bildirilmesi, bu haberi getireni belki de
pek nemsetmez. Ama bir de sizi, yokluunuzda eletirenlerin
haberini getirenlere bakn: Hemen sizin tarafnzdan soru ya
muruna tutulur ve nemsenirler: Kim, nerede, ne dedi, kimler
vard, onlar ne dediler, sen ne dedin, niin byle demi? Sonra
da gelsin, ittifak. Ne yazk ki, insanlar genellikle iyi dedikodu
lar deil, kt dedikodular zerine kurarlar ittifaklarn.
Toplumsal Karmaklk ve Toplumsal Sorumluluk
Oysa, toplum ok karmak bir btndr. Siyasal partiler de
yle. Ne tek bir kii, ne tek bir kurum ya da rgt tm sonu
lardan sorumlu tutulabilir. nk sorumluluk iki tarafldr:
Toplumu etkilemek anlamna gelir. Hem olumlu hem de
olumsuz sonular vardr. Herhangi bir kii, grup, rgt ya da
kurumun, yalnz iyi, ya da yalnz kt sonulardan sorumlu
tutulmas olanakszdr.
stelik, zamanmz toplumlar son derece karmak meka
nizmalara sahiptir. Hangi kurum ile oynarsanz, ne sonular
alacanz ok kesin olarak nceden bilinemez. Bazen, yaplan
ynlendirmeler tmyle ters sonular verebilir. rnein, de
mokrasiyi kurtarmak iin, insan haklaryla oynarsanz sonun
da ona zarar verebilirsiniz. Ya da ekonomiyi dzeltmek iin
yapacanz para-kredi dzenlemeleri, onu tmyle rn
dan karabilir.
Hukuk ile ahlak, din ile ekonomi, siyasal iktidar ile ia
damlar, ihracat dzeni ile sendikalarn toplu pazarlk prog
ramlar hep birbirlerine bal gelerdir.
130
Pek doal .olarak, bir lkenin yazgsndan birinci derecede
sorumlu olan organ ya da kurum, siyasal iktidardr. Fakat si
yasal iktidar da sanld kadar basit bir kavram deildir.
Onun arac olan brokrasi, ve ortaklar olan gl ekonomik
evreler, siyasal iktidar ile her zaman uyumlu olmazlar. Bu
yzden de, olup bitenin tm ykn iktidara sahip olan parti
veya partilere yklemek bile her zaman ok doru olmayabi
lir.
Bir rek : 1961 Anayasas Sulu Olabilir mi?
Yukardaki dncelerimizi somuta indirgemek n, 1961
Anayasas'n ele alalm. Bu olduka gereki bir rnek de ola
bilir, nk yllardr bir siyasal gr, srarla 1961 Anayasas
ile lkenin ynetilemeyeceini sylemitir. Sonunda da, lke
gerekten ynetilemez duruma gelmitir. imdi soukkanl bir
biimde bu ynetilemezlik noktasna gelite Anayasa'y sulu
sandalyesine oturtmann ne anlama geldiini irdeleyelim.
Anayasa sulu ise, her eyden nce, onu yapanlar da bu su
a katlm saylrlar. Kim yapmtr bu Anayasay? Trki
ye' deki btn Anayasalar, bata 1921 ve 1924 Anayasalar ol
mak zere, ordunun nclnde Meclis'ler tarafndan yapl
m ve kimi zaman da 1961 Anayasas rneinde olduu gibi,
halkn ounlu tarafndan onaylanmtr. Bu nedenle, Ana
yasalar sulu saydmz zaman, semenlerin ounluunu,
Meclisleri, ve Anayasann hazrlanmasna nclk etmi olan
asker brokrasiyi de bu sua itirak ettirmi oluruz.
te yandan, herkesin bildii bir gerek, hukuk metinleri
nin baar ya da baarszlklarnn byk lde, onlar yo
rumlayan ve uygulayanlara bal olduudur. Bir baka deyi
le, su Anayasada ise, onu uygulayanlar, yanl uygulayanlar
ve kastl olarak uygulamayanlar sulu deil midir? Toplum
sal olaylarda asl ge insan gesi deil midir? Anayasa nasl
olursa olsun, asl sorumlu olanlar onu uygulamakla ykml
olan siyasal iktidarlar deil midir? Siyasal iktidarlar da sulu
iseler, onlar seen halkn bu sua katlmas sz konusu deil
midir?
131
stelik bir an soukkanl bir biimde dnelim: Hangi
Anayasa, salt hukuk metinlerinin yetersizlii yznden enf
lasyon iinde durgunluk anlamna gelen stagflasyona ve gn
de ortalama on kiinin cinayete kurban gitmesine izin verir?
Ya da soruyu _ters evirelim : Hangi Anayasa, salt bir hukuk
metni olarak, anariyi ve stagflasyonu engelleyebilir?
Anayasay sulu ilan edip, toplumu biimlendirmek iin
yeni bir Anayasa yaparsanz ve bu yeni Anayasa' dan birtakm
gelimeleri engellemesini beklerseniz, o zaman yeni Anayasa
temel hak ve zgrlkler asndan koruyucu deil snrlayc
ve kstlayc bir nitelik tar. Bu da yeni bir Anayasa sorunu
ve yeni bir toplumsal bunalm yaratmaktan baka bir ie yara
maz. Aynen 1982 Anayasas'nn yaratt gibi.
Sorumlu Tm ve D Dinamiktir
Aslnda, toplumlarn vardklar olumlu ya da olumsuz sonu
larn tek bir sorumlusu, tek bir sulusu yoktur. Konuya 11 Ey
ll 1980 gn varlan nokta asndan bakarsak, sulu, sada
ve solda tetik eken katillerle birlikte, dardan Trkiye'ye si
lah sokanlar, karlar gerei, lkenin glenmesini isteme
yenler, Anadolu'yu blmek isteyenler, cinayet ebekelerine,
maddi ve manevi destek salayanlar, terr ve anariye yete
rince bakaldrmayanlar, gerekli nlemleri almayan ve aldr
mayanlardr diyebiliriz. Szn ksas, sulu tm toplumdur.
Ancak, tm toplum da sulu'nun ancak yarsdr, nk teki
yar, d dnyadadr.
Trkiye'nin 12 Eyll 1980'de vard nokta herkesin, az ya
da ok, ortak sorumluluk tad bir noktadr. Bu nedenle, de
mokrasiyi glendirmek iin demokrasiye inanan tm gler
le ibirlii yapmak ve asl suluyu, demokrasiye kar kanlar
iinde aramak, ada toplumsal bilimin bulgularna daha uy
gun bir yaklam gibi gzkmektedir. Ancak bu yntemle, ge
ici gibi grlen baarlar toplumsal ve siyasal tari
h
bakmn
dan daha kalc nitelie brndrebiliriz.
Trkiye'nin gelecei demokrasi iinde aydnlanacaktr.
132
2. Gei Dneminde Babakanlk
Gei dneminin Babakan Sayn zal, kltrel olarak Trk-s
lam sentezinin temsilcisidir. Bu nedenle de "veciz" konumak
istedii zaman, zdeyilerini Trk-islam kltr mirasndan se
er.
Sayn zal, Trkiye' de Babakanla soyunmann toplum
sal riskini de Trk-slam kltrnn bir kavram ile aklam
t: "Benim iki gmleim var: Biri bayramlk, biri idamlk."
Aslnda bu szler yalnz Sayn zal'n cesaretini deil, ay
n zamanda Trkiye' de siyasetin ve demokrasinin tarihsel bir
sorununu da vurgulamaktadr.
Demokrasilerde Ya Devlet Baa, Ya Kuzgun Lee Olmaz
Benim de, kltr miras olarak byk sayg duyduum Trk
-slam sentezi, ne yazk ki demokrasi ve siyaset konusunda bir
anti-tez nitelii tar: zal'n soyunduu siyaset, kelle kesmek,
boy gsterdii meydan- siyaset ise kellelerin kesildii mey
dandr Osmanl yaamnda.
Bir baka Trk-slam deyii olan Ya Devlet Baa, Ya Kuz
. gun Lee de kk Trk-slam devletlerine dayal bir anlay
belirtir : ktidar savanda ya taht kazanrsnz, ya da cannz
verirsiniz.
Demokrasilerde ise iktidara talip olan kii, idamlk gmlek
saklamaz sandnda. nk iktidara doru, lmne gider
gibi giden kii ancak illegal rgt yesi bir katildir demokra
tik toplumlarda.
Babakanla soyunan kii, demokratik bir toplumda ki
min kendini idam etmesinden ekinir? Ynetim grevine so-
133
yunan kii, kendisini politikac deil de kullar ynetecek bir
efendi aday m grmektedir? Trkiye' de hala kle-efendi ili
kisi geerli midir ki, yerine talip olduu teki efendilerin ken
disini idam edeceinden korksun.
Demokrasilerde vatanda Babakanla aday olunca idam
edilmekten korkmaz. nk adaylk hakk, tm vatandalara
tannmtr. Ancak Padiah'n yerine gz diken kul idam edil
mekten korkar. nk kulun byle bir hakk yoktur.
zal'a Hakszlk Etmeyelim
Trkiye' de demokrasiyi yerletirmeye alan, bu nedenle dik
tatr yetkilerinden bile vazgeen ve sonradan Babakan olan
bir Milli efin kafas, demokrasi uruna oturduu Muhalefet
lideri koltuunda iken, it-kopuun att tala yarlmtr (s
met nn).
Demokratik kurallarla Babakan seilen ilk siyaset adam,
yaamn daraacnda noktalamtr (Adnan Menderes).
Geici dnemde Babakanlk yapm bir baka kii, yaa
mn siyaset katillerinin kurunlaryla yitirmitir (Nihat Erim).
Normal demokratik dnemlerde ve normal demokratik
yollarla seilmi iki babakann, ikisinin de siyaset yapmas
yasaklanmtr (Blent Ecevit ve Sleyman Demirel).
Tm politikaclar meydan- siyasete tek gmlekle girdikle
ri zaman, Trkiye de, demokrasiye doru ok ciddi bir adm
atm olacaktr.
Siyaset, "bayramlk gmlek" ile girilen bir ura olduun
da ise bu ie soyunanlarn hem says, hem kalitesi alacak
derecede artacaktr.
134
3. Mdahalelerde Neden-Sonu likisi
Gei dneminin Babakan Sayn Turgut zal, Hrriyet mu
habirine verdii bir mlakatta: "Tm mdahalelerden nce
ekonomide, zellikle dviz sisteminde bozukluk balyor" de
di.
Soru "Neden Trkiye'de belli aralklarla askeri mdahaleler olu
yor? " biiminde idi.
Hemen belirtelim ki, zal, ekonomik skntlar ve dviz
darboazn askeri mdahalelerin tek nedeni olarak grme
mektedir.
Fakat bunlara ok arlk verdii de bellidir, nk soruya
verdii yantta yalnz bunlar belirtmitir.
Neden - Sonu likisi
zal'n tehisi pek ok bakmdan eletiriye aktr.
Birinci olarak, askeri mdahaleler ile ekonomik skntlar
ve dviz darboaz arasndaki ilikinin nitelii konusunda tar
tma yaplmaldr.
Bu ilikide neden bunalm mdr? Yoksa bunalmdan k
reetesi mi?
kinci olarak da, askeri mdahalelerin ardndaki baka ne
denler asndan olaya bakmak gerekir.
nce bir cahil bilimadam yks anlatmak istiyorum. (Bil
diiniz gibi, bilimadamlar, genellikle Trkiye' de yapld gi
bi hain olanlar ve hain olmayanlar diye snflanmazlar. Bilgili
ve bilgisiz diye ayrlrlar).
Cahil bilimadam, uzun yllar uraarak insanlarn emirle
rine uymay rettii bir pire ile deneyler yapmaktadr. Pire
nin nne bir damla su, suyun nne de bir kibrit p koyar
135
ve pireye "Atla! " der. Pire kibrit pnn zerinden atlayn
ca, "pirenin nndeki su, onun kibrit pnn zerinden atla
masna engel deil" diye not der.
Daha sonra, pirenin ayaklarn koparr ve yine "Atla!" ko
mutunu verir. Pire yerinden kprdamaz. Bunun zerine
nndeki kada "ayaklar koparlan pire, duyma yeteneini
yitiriyor" diye yazar!
Sar pire tuza, rakam fetiizmine sahip olan fakat top
lumsal bilimlerde metodoloji formasyonu bulunmayan tm
insanlar iin byk tehlikedir.
Askeri Mdahalelerin Nedenleri
Bir gre gre, askerler, ekonomik durum kt olduu iin
deil, IMF'in bu bunalmdan k reeteleri ok ac olduu ve
ancak askeri bir ynetim altnda uygulanabilecei iin mda
haleye tevik edilirler.
Eer, durum gerekten byle ise, temel neden, . sknt ya
da darboaz deil, IMF reeteleri olmaktadr.
zellikle benim savunduum bir baka gr ise, Trki
ye' deki askeri mdahalelerin ardnda tek bana ekonomik s
kntlar aramann doru olmadn ne srer. nk enflas
yon, dviz darboaz, devalasyon gibi skntlar Trkiye a
sndan srekli yaanan bir durumdur. Ayrca askerler mda
haleden sonra dahi ekonomik kararlara karma eiliminde de
deillerdir.
Benim grme gre, Trkiye' de Silahl Kuvvetler'in ikti
dara el koymasnn temel nedeni, sivillerin rejimin esas kural
lar zerindeki anlamazldr.
136
4. Demokrasiye nanszlk
Ordu, genellikle lkede otorite boluu olutuu zaman m
dahale eder. Otorite boluu ise rejim anlamazlndan do
ar.
27 Mays 1960, 12 Mart 1972 ve 12 Eyll 1980 mdahaleleri
ne baktmzda hepsinde grdmz ortak yan, rejim anla
mazlnn tm sorunlarn nne gemi olduudur.
1960 ylnda, iktidar, Meclis ii bir darbe ile rejime el koy
ma yolundayd. Demokrasilerin vazgeilmez koulu olan mu
halefet ortadan kaldrlma tehlikesi ile kar karya kalmt.
1971 ylnda (ne hazindir ki) bizzat iktidar, bu Anayasa ile
lke ynetilmez temasn ileye ileye, lkenin sorunlarna
zm getiremeyecei konusunda hemen hemen herkesi, en
nemlisi, orduyu ikna etmiti.
1980 ylnda ise Trkiye' de sivil politikacilarn bir blm
nn de taraf olduu bir i sava vard.
Her olayda da, birinci derecede sorumlu siyasal iktidar
dr. Zaten mantken de yle olmas gerekmektedir.
Her mdahalede de Trkiye' deki sivil politikaclarn ne
den ve ne lde gaflet iinde bulunduklarnn ve bu srada
askerlerin ne yaptnn zmlenmesi uzundur. Ben bu
zmlemeleri baka kitaplarmda yapmaya altm. Burada sa
dece arpc baz bulgulara iaret edeceim.
Asl Sorun: Demokrasiye nanszlk
Rejim zerinde anlamazlk temasnn ardnda pek doal ola
rak, lkece demokrasiyi iimize sindirememi olmamz yatar.
Muhalefet ancak muhalefette iken demokrasiden yanadr.
ktidar olur olmaz, . "efendim brakmyorlar ki i yapalm" ile
137
hafiften balatt tahammlszl, sonradan "hainler" ede
biyatna dntrp, rejimi deitirmeyi amalar.
Demokrasiden saplnca da, lkenin en gl vurucu rg
t Silahl Kuvvetler'in iktidara el koymamas iin sebep kal
maz.
Her darbede de, sivil iktidarn ciddi bir gcnden ve
otoritesinden sz etmek gtr.
Her olayda da kamuoyu ordu mdahalesini beklemi
tir.
Her mdahalede de (zal hakldr) ekonomik skntlar
ve dviz darboaz grtlamz skmaktadr.
Her mdahale ncesi de baz ekonomik istikrar tedbir
leri alnm ve bu tedbirler ancak askeri mdahalelerden son
ra sonu vermitir.
Her operasyon da, hem Birleik Amerika hem de iinde
bulunduumuz "askeri ittifak" tarafndan tasvip ve destek
grmtr.
Her mdahale de belli zaruretlerden domu fakat top
lumda belli yaralar amtr.
Demokrasilerde zm tkenmez, ama rejimi demokratik
tutmak ve "baldr plaklar" sokaa salmamak, ya da sokaa
salnanlara boyun ememek, yani otorite boluu yaratma
mak koulu ile.
12 Eyll ncesi sa terrn e nemli ilevlerinden biri
"lml" ve nl yazar ve profesrleri ldrerek, toplumun de
mokrasiye olan inancn sarsmakt. Bu anlamda sol terr ko
mnizm tehlikesini pompalayarak, sa terr ise demokrasinin
gszln vurgulayarak 12 Eyll Mdahalesini merula
trdlar.
138
5. Askeri Mdahaleler Asndan
El Salvador ve Trkiye
El Salvador, Antalya' dan biraz kk, 21.041 km2'lik bir Orta
Amerika lkesi.
Nfusu da yaklak 5.5 milyon kadar.
Yllardr, byk toprak sahipleri ile askerler arasndaki i
birlii sonucu Diktatrlkle ynetilen bir lke.
lm Mangalar
Gittike sertleen diktatrlk, lkede byk tepkilere ve so
nunda gerilla savana yol ayor.
Dikkatrlk Ynetiminin hakszl, Guillermo Ungo gibi
inanm sosyal demokratlar (ki halen Sosyalist Enternasyo
nal' in Bakan Yardmcsdr) bile gerillalarla ittifaka ynelti
yor.
Diktatrlk, gelien muhalefet tarafndan da uygun destek
gren gerillalarla mcadele iin, lm Mangalar kuruyor.
lm Mangalarnn kurucusu ve lideri d' Abussion diye
emekli bir binba. Ayn zamanda ARENA ad ile bilinen ar
sac bir partinin de lideri.
lm Mangalarnn liderleri arasnda Albay Nicholas Car
ranza var. Albay Carranza El Salvador Mali Polisi'nin efi.
Geenlerde Albay Carranza'nn bir CIA ajan olduu ve
CIA' dan 90.000 dolardan daha fazla para ald bizzat Ameri
kallar tarafndan akland.
lm Mangalar lkede komnst av ad altnda herkesi
ldryor. Bu arada, koyu Katolik olan lkede byk prestij
sahibi olan Bapiskopos Oscar Amulfo Romero da bunlar tara
fndan katlediliyor.
13
9
Hristiyan Demokrat zm
Endonezya' daki byk katlmdan sonra, moda olan sola kar
kanl zm, ve sa diktatrlk, Nikaragua'nn da sac
diktatrlkten dolay, sola kaymas sonunda yava yava terk
edilmeye balamt.
Bylece, Amerikan Ynetimi ve onun El Salvador'daki
uzants olan CIA, kamp ve karar deitirdi.
lm Mangalar artk kontrol edilemez katil ebekeleri ha
line gelmiti.
Son seimlerde Amerika, Hristiyan Demokrat lider Jose
Napoleon Duarte'yi destekledi. Duarte'nin rakibi ise, eski
Amerikan Bykelisi'nin "patolojik bir katil" dedii d' Abus
sion' du.
Duarte, seimi kazand.
Seim sonras, nce yumuayan ve grmelere yanaan
sol gerillalar sonradan yeniden sertletiler ve Bakan Duar
te' nin 35 yandaki kz lnes Guadalupe Duarte Duran' kar
dlar.
Daha sonra Bakan Duarte'nin kz brakld.
Fakat El Salvador durulmad. Duarte sac lm mangalar
ile tam anlamyla hesaplaamad. Sol gerillalar da durdura
mad. Gn getike lkesindeki demokratlarn da desteini
kaybediyor. nk tarafsz devlet otoritesini her yerde ege
men klamad.
El Salvador rneinden Alnan Dersler
Ben El Salvador'u hep Trkiye'de kesilmi bir filmin devam
ettii lke olarak grrm. nk, El Salvador'u bugnk
kmaza getiren strateji, bizde "iti ite krdrma" denilen, solu
sa ile dengeleme politikasdr.
Amerika Birleik Devletlerinin sol tehlikeye kar, zellikle
sol gerilla tehlikesine kar nerdii zm, bir zamanlar, sol
gerillaya kar, sa gerilla anlay idi.
Sol gerilla, bu anlaya gre, devletin nizami kuvvetleri ile
dengelenemiyor, denetim altna alnamyordu. Bu nedenle,
ona kar bir sa gerilla eylemi balatlmalyd.
140
zellikle Gney Amerika lkelerinde uygulanmaya bala
nan bu strateji, Trkiye'ye de, "iti ite krdrmak" sz ile veciz
(! ) bir biimde ithal edildi.
Fakat Gney Amerika lkelerinde, bu stratejinin ters tepti
i grld. Solu dengelemek iin kurulan sa gerilla rgtleri
ksa zamanda denetimden kyordu.
Kimi zaman ak kimi zaman da gizli devlet ve hkmet
desteine sahip bu sac rgtler, hemen balarna buyruk ci
nayet ebekeleri haline geliyorlard.
Devlete ve hkmet desteine de sahip olduklar ve "vata
n kurtarma" adna grevlendirildikleri iin bu rgtlerin
merhametsizliklerine, iddetlerine snr konulamyordu.
stelik bu rgtler bir sre sonra bizzat devleti ve hk
meti ele geirmeye de yneliyorlard.
Pek doal olarak gerek siyasal, gerek hukuksal, gerekse
mali suiistimallerin ve skandallarn da nne geilemiyordu.
Btn bu gelimeler sonunda halk, bunlarn errinden yi
ne, sola snyordu.
Bylece eski sac diktatrlklerin dt hata, yeniden
ve ok daha iddetli bir biimde tekrarlanm oluyordu: Ilml,
demokrat kamuoyu ve halkn ounluu, mevcut rejime ve sa
a kar, ve bu arada her ikisini de destekleyen Amerika' ya .a
kar, iyice yabanclayordu. nk herkes bu katillerin, mev
cut rejimin desteine sahip olduunu biliyordu.
Sol gerillalar da bunlarn cinayetlerini kendi amalar iin
pek gzel kullanyordu.
El Salvador' daki Duarte deneyimi; ite bu stratejinin iflas
sonunda, Amerika Birleik Devletlerinin, demokrat zmlere.
yeniden dnmesinin bir sonucuydu.
Trkiye' deki 12 Eyll mdahalesi de iti ite krdrma strate
jisinin iflasnn hem bir sonucu, hem de bir kantdr.
12 Eyll harekat, dnya konjonktrnden ne denli etkilen
di ise, 1983 seimlerinden sonra demokrasiye gei de o denli
dnya konjonktrnden etkilenecektir.
141
6. Gei Dneminde Trkiye' deki
ABD Temsilcisi: Strausz-Hupe
Gei Dnemi boyunca Birleik Amerika'nn Ankara Bykel
isi Sayn Robert Strausz-Hupe, eski bir niversite Profesr
dr.
Sayn Strausz-Hupe, Avusturya aslldr. smi de oradan
gelir.
Akademik alma yllarnda muhafazakar grlerin tem
silcisi ve savunucusudur Sayn Strausz-Hupe.
Vietnam Sava konusunda, trmanmadan yanadr. Bir
grup bilimadam ile birlikte, Vietnam Sava konusunda Ame
rikan ynetiminin daha radikal bir sava stratejisi uygulama
sn savunmutur bir zamanlar.
Gei dneminde Birleik Amerika'nn, Trkiye'de olup
bitenleri ok tutucu bir temsilcinin gznden izlemesi hem
her iki lke bakmndan, hem de aralarndaki iliki asndan
byk bir talihsizlik olmutur.
Strausz-Hupe Trkiye' de
Sayn Strausz-Hupe ile, Trkiye'ye atandktan ok ksa bir s
re sonra, o zamanki ngiltere Bykelisi Sir Peter Laurence'in
bir davetinde tantk.
Davet, ngiliz Bykelisi'nin, Strausz-Hupe'ye hogeldin
yemei idi. Yemekte, yukarda saydklarmn dnda imdi ha
trlayamadm birka kii daha da vard.
Strausz-Hupe ile el skrken, "Sekin bir meslektam ile
tanmaktan memnun oldum" demiti. Bylece davetli listesi
ni nceden inceledii ve hakkmzda bilgi ald anlalyor
du.
142
Ben de O'nun hakknda bilgi almtm sadan soldan.
Bilirsiniz, Ankara dedikodu kumkumasdr. Sylentiler ara
snda Strausz-Hupe'nin Reagan'n yakn dostuu olduu, Rea
gan Bakan olunca da yaamnn geri kalan ksmn Monte Car
lo gibi bir lkede Bykeli olarak tamamlamak istedii, buna
karlk, Reagan'n kendisine ok gvendii iin onu "Trkiye
gibi nemli bir lkeye" atad syleniyordu.
ok yal olduu, kulaklarnn ar iittii, gzlerinin ise
iyi grmedii srarla belirtilen zellikleri arasndayd.
Bu eksiklerini ise, kendisinden ok gen eski bir hemire
olan Sri Lankal einin yardm ve toplantlara nceden hazr
lanmas ile telafi ettii de bana anlatlanlar arasndayd.
Trk Basnnda Strausz-Hupe
Bir bilimsel seminer dolaysyla tantmz ve birbirimizden
ok holandmz Sir Peter'in evinde o gece, Strausz-Hupe'de
aksayan kiisel ya da siyasal bir yan gzme arpmamt
dorusu.
Bol bol gecekondu olayndan ve bunun Trkiye' deki muh
temel etkilerinden sz etmitik.
Sayn Strausz-Hupe, ne yazk ki basnla ilikiler asndan
talihsiz bir Bykeli oldu.
zellikle Trk-Amerikan likileri'nin gzden geirilmesi
nin sz konusu olduu dnemlerde zel konumalarda belirt
tii sert ve krc yarglar tm kamuoyunu ok olumsuz etkile
di.
Gei dneminde yine bir Trk-Amerikan likileri'nin
gzden geirilme dnemine girdik.
Strausz-Hupe'nin krc yarglar yine gazetelerde yer ald.
Strausz-Hupe'nin yarglar ABD'nin Trkiye'ye nasl bakt
n nesnel bir biimde yanstyorsa, durum vahimdir. te
yandan kendisi bir Bykeli olarak, hem de "Byk Bir lke
nin" Bykelisi olarak, Trkiye'yi azmsyor olabilir. (Trki
ye'yi kmsemek hi kimsenin haddine dmedii iin, Stra
usz-Hupe de olsa olsa, ancak azmsayabilir.)
143
Ben, eski bir meslektama lkelerin eitlii kavramn ve
bu kavramn erdemlerini anmsatmak isterdim.
Yoksa ABD, Trkiye'yi gerekten Sayn Strausz-Hupe'nin
kamuoyuna yanstt biimde "ikinci snf bir devlet" olarak
m gryor?
144
7. Cinayetlerin ncesi ve Sonras:
Bedrettin Cmert' ten etin Eme' e
Bedrettin Cmert 1978 ylnn 1 1 Temmuz'unda ldrld
zaman Milliyet Sanat Dergisi'nde "kiisel" bir yaz yazmtm:
Yaz hem benim Bedri ile ilikilerimi yanstt iin kiisel hem
de Bedrettin zerinde odaklat iin kiisel bir nitelik ta
yordu.
Oysa Bedri'nin ldrlmesi btnyle "toplumsal" nitelik
li bir olayd: Trkiye' de sa terr, hkmetin ve devletin eit
li kurumlarn ve bu arada niversiteleri ele geirmek iin
amansz bir sava amt. Bedri'nin ldrlmesinden ok ksa
bir sre nce de Hacettepe niversitesi'nin Beytepe Kamp
s'nde bir bildiri datarak Beytepe'den cenazeler kacak teh
didini alenen savurmulard. Biz bu bildiriyi savcla yolla
m ve elimiz kolumuz bal, kurbanlk koyunlar gibi sonu
muzu beklemitik.
Sonumuzun balangc 1 1 Temmuz 1978'de Bedrettin C
mert'in katledilmesi ile gndeme geldi.
O gnden bugne kprlerin altndan ok sular akt.
12 Eyll oldu. Belki bireysel olarak canmz bu sayede kur
tuldu ama niversiteler sa eylemcilerin ideolojik mttefikle
rinin eline teslim edildi. Bylece bir anlamda silahl terr ni
versiteler asndan istediini elde etti ve nemli bir toplumsal
kaleyi drd.
Bu arada toplumun pek ok "kalesi" silahl sa terrclerin
eline geti.
ANAP Genel Kongresi'nde zal'a yaplan suikast baarya
ulasayd, belki hkmet ve devlet daha belirgin ve kesin ola
rak bunlarn olacakt.
EK 10
145
imdi toplumun greli demokratikleme sreci yeniden
balam gzkyor.
Btn bu geen zaman zarfnda niversiteler ile birlikte
basn da drlmesi gereken bir kale olarak belirlenmitir.
Trkiye'nin sekin evlatlarnn nemli bir blmnn ba
snda olduklar iin ldrlm bulunduklarn hi unutma
mak gerek. Ama bir yandan basna gzda vermek, onu kor
kutmak ve bylece onun topluma verdii mesajlar ambargo
lamak olduu kadar; te yandan da, olanakl ise basn yapsal
olarak fiilen denetlemek biiminde de belirginlemektedir.
te 1978'deki Bedrettin Cmert cinayeti ile 1990'daki etin
Eme cinayetinin arasndaki toplumsal paralellik burada yat
maktadr.
Arada ldrlen Abdi peki'ler, Cavit Orhan Ttengil'ler,
Muammer Aksoy'lar, hep Trkiye' deki rejim tartmasnn ve
rejim hesaplamasnn kurbanlardr.
Biz demokrasiyi ve halk katlmn savunurken, katiller en
sekin kiileri vurarak 12 Eyll yoluyla niversiteyi denetim
altna aldlar, imdi de basna gz dikmi bulunuyorlar.
Bu oyunu bozacak birinci yol, toplumun bir daha otoriter
bir ynetime boyun emesinin btnyle engellenmesidir.
kinci olarak saldrnn bilincine varmak, bunlar bireysel
olaylar biiminde deil, global yani tm dnyada olup biten
lerden etkilenen bir neden-sonu ilikisi iinde toplumsal-si
yasal-ideolojik balam iinde grmek gerekir.
Bylece, bu olaylara kar oluturulacak bir demokratik
cephe bireysel cinayetleri ilevsizletirecek ve anlamsz kla
caktr. Hatta her cinayetten sonra demokrasinin, uygar bir
toplumun tm kurum ve kurulularn pekitirecek biimde
ahlan, belki de bu cinayetlere amalarna ters bir ilev yk
leyecek ve bunlarn kendiliinden yok olup gitmesine yol aa
caktr.
Grev, demokrasi ehitlerini ve onlarn anlarn ycelte
rek yaatmak ve bylece totaliter katillerin dktkleri kanlar,
Trk demokrasisinin harcn karmakta kullanmaktr.
146
Alt Blm 2
Baz Planlama ve
Ekonomi Sorunlar
Para, Mlk ve Din
buluyor durmadan yeni Meryemana' sn
ve yer aryor kendisine insanolu
Adembabalar kuyruunda
zdemr nce, Siyasetname, Can Yaynlar,
stanbul, 198, s. 49.
1. DPTnin Yirmi Beinci Yl ve
Tinbergen
TNBERGEN, Nobel dl alm bir planc ekonomisttir.
Ayn Tinbergen, Trkiye'de Devlet Planlama Tekilat'na
danmanlk yapmtr.
Trkiye' de niversite Hocalarndan sonra, kendilerine en
ok hakszlk yaplan grup, Planlamaclar' dr.
Plan fikrine kar olanlar, planlamay kendi siyasal manev
ra alanlarnn snrlanmas olarak grenler, kasten, bu grubu
ypratmlardr.
Hi de yle olmadklar halde planlamaclar gelimeye kar
ym gibi lanse edilebilmilerdir.
Propaganda sanatnn tm incelikleri, kalknma ve gelime
iin tm yaamlarn adam bu kiileri, kalknma ve gelime
ye karym gibi gstermek iin baaryla kullanlmtr.
Sonunda bu grup, televizyona da, kpr'ye de karym
gibi sunulmutur. Oysa, bu grup yalnzca bu faaliyetlerin n
ceden planlanmasndan yanayd. Nitekim gerek televizyon
konusundaki byk yanl ve israf gerekse her stanbullunun
kabusu haline gelen Boaz kprs, planclarn ne denli hakl
olduunu aka belirtmektedir.
Tinbergen Ne Diyor?
Tinbergen, ODT gelime dergisinin 1984 ylndaki ilk say
snda Alnan Dersler ve Gelecek diye bir makale yaymlad.
Tinbergen, enfes makalesinde, gemiten alnmas gereken
iki derse iaret ederek konuya giriyor.
Birinci ders, kalknmann byk engeli olarak, maddi ya
da mali sermaye eksiklii yerine, insan sermayesi eksiklii
kavramnn grlmesidir.
14
9
kinci ders, kendine yeterli olmann nemidir. Kendine ye
terli olma duygusu'nu Tinbergen, kalknmann psikolojik n
koullarndan biri sayyor.
Bu konuda, yalnzca bireylerin ve gruplarn deil, hk
metlerin de baka hkmetlerle oluturacaklar gruplar iinde
kalknma iin kendine yeterli birlikler kurmalarnn nemine
iaret ediyor. rnek olarak da Yetmi Yediler Grubu'nu veri
yor.
Tinbergen, daha sonra bu dersleri gelecekte izlenecek poli
tikalar asndan dnmek gerektiini belirtiyor ve ileriye
ynelik dncelerini aklyor.
Tinbergen ve Trkiye
nsan kymnn tm hzyla srd lkemizde, birinci dersi
ok iyi rendiimiz pek sylenemez.
Hatta, pek ok dnrn zaman zaman belirttii gibi, k
ty seen bir sistemi insan sermayesinin ana politikas yap
mz.
Kendine yeterlilik konusuna gelince, bunu hi amamak
gerek.
Sonra belki IMF uzmanlar kzar da, kredibiletimizi zedeler
ler.
150
2. TPKO ve Haberleme Sektrnde
Planszln Maliyeti
TPKO olaynn gei dneminde yeniden gndeme gelmesi
nin nedeni ii alacaklar: TPKO iilere, cret ve sosyal yar
dm olarak 20 milyon lira borlu.
Ksa ad TPKO olan TV Tp ve Komponent Sanayi ve Ti
caret A.. 977 ylnda kurulmu bir irket. imdi ise iflas etti
i iin, tesisleri icra yoluyla sata karlm durumda.
Hrriyet Gazetesi'nin aratrmasna gre TPKO tesisleri
nin 985 yl yatrm deeri 3.5 milyar. Ayrca bu irkete cam
kavanoz reten bir baka irket de, iflas sonunda, ortada kal
dndan, 4.5 milyarlk bir yatrm daha heba olmu durumda.
Milli Gelir asndan toplam 8 milyarlk bir israf sz konu
su. Ayrca ii alacaklar ve haklar asndan da milyonlarca
lira zarar var. Yani bu hesapszlk-kitapszlk olay lkemizi fi
ilen milyarlarca, iileri ise, somut ve zel olarak milyonlarca
lira zarara sokmu.
Ortaklar ve Zararn Nedeni
"Peki" diyeceksiniz, "Kim bu beceriksiz yatrmc ya da ilet
meciler?"
Sk durun, bu sorunun yant, Trkiye' de baz efsanelerin
sarslmasna bile yol aabilir: Ne kadar nl Holding varsa
hepsi TPKO'nun orta. Bata Ko, sonra Sabanc, sonra Pro
filo, sonra Cihan Elektronik, sonra Meta Elektronik ve Philips
ve 380 tane irili ufakl baka ortak.
Ortaklarn zellii ise televizyon reticisi olmalar.
Sony! den Grundig' e kadar hemen hemen Trkiye' deki tm te
levizyonlar bunlar retiyor.
Ayrca iin daha da korkuncu, devletin bu tr giriimleri
s
desteklemek iin kurduu Snai Kalknma Bankas da bu ie
ortak.
Bankas itiraki olan Trkiye ie Cam Fabrikalar da or-
tak.
Ve bu irket bahyor . . .
nanlmaz ama doru.
Peki bu iin nedeni nedir?
Bat nedeni, TRT'nin 1982 ylnda halk daha iyi oyalaya
bilmek iin renkli televizyona plan d geiidir.
Daha dorusu, TRT'nin, irkete yanl bilgi vermesidir.
Trkiye ie Cam, TPKO'yu destekleyecek olan Telecam'
kururken bilgi ister ve TRT daha on yl renkli yayna geilme
yeceini bildirir. Buna karlk 1982'de renkli yayna geilince,
siyah beyaz televizyon satlmaz olur. TPKO batar, ona bal
retim yapan Telecam da durur.
Bu arada irketin bir de tahvil olay vardr: irket 200 mil
yon liralk tahvil karr ve Kastelli eliyle pazarlar.
Pilavclarn Zaferi
Olay, Trkiye asndan son derece ackl ve dndrc
dr. nk bir baka olumsuz efsaneyi ykmaktadr:
Neymi efendim? Bu planclar her eye karym. Televiz
yona da, kprye de karymlar. Byk Trkiye'yi engelli
yorlarm.
Oysa iin asl tam tersi. Anz Be Yllk Kalknma Planla
rn televizyon konusunda tevik ve etd szlerinden baka
bir ey bulamazsnz.
Planclarn kar olduklar ey, kaynak israf idi. Trki
ye'nin gereksinmeleri tam saptanmadan, kaynaklar iyice ince
lenmeden ie girilmesin, yarn kaynak israf olur, diyorlard.
Dedikleri tam kmtr.
Zafer "PLAN deil, PLAV istiyoruz" diyenlerindir.
Zaferin maliyetini ise, genel olarak Trk milleti, zel ola-
rak ise Trk iisi demitir.
Ne yazk ki haberleme konusundaki ileri teknoloji gerek
siz maliyetler denerek Trkiye'ye gelmitir.
1 52
3. TPKO Olaynn Perde Arkas
TPKO yksnn trajiklii sekiz milyarlk bir yatrmn,
planszlktan heba olmasndadr.
Komiklik ise bu savurganln, bata devlet olmak zere,
Trkiye' deki tm byik sermayedarlara ramen yaplabilme
sindedir.
Yeni Aklamalar
TPKO yazs o gnlerde yayn yaamn srdren Hrgn
gazetesinde yaymlannca pek ok karlk aldm.
Tepki demiyorum, nk gelen mesajlar bir tepki deil, bir
bilgi verme havasn tayordu.
Hemen belirtmeliyim ki, ilk hzl ilgi, yirmi drt saat iinde
hkmet katndan geldi.
Bu hususu, zal Hkmetinin basn izleme bakmndan
olumlu bir noktas olarak iaret ettikten sonra, gelelim mesaja:
Hkmetin "en st dzey danmanlarndan bir(, yle
diyor: "TPKO i pazarn tatl karna alt iin, ii tasfiye
ediyor. Renkli televizyona geildii iin i pazarn darald
dorudur fakat, ihracat yollar aktr. rnein Singapur gibi
lkelere renksiz televizyon tp ihra edilebilir."
Yazya ilgi gsterip, ltfedip, telefon etme zahmetine katla
nan bu danman, adn belirtmemek kayd ile yukardaki yarg
nn aynen kullanlabileceini syledii iin ben de dorudan
aktardm.
Bir baka aklama Philips irketinden geldi. "Bizim ortak
lmz yok" diyorlar. Dorudur. Dorudan ortak deiller. Sa
dece kendilerinin yzde 25 hissesine sahip olan Akbank, SA
BANCI Grubu olarak, TPKO' da da ortak.
153
Rekabet Her Zaman Olumlu Sonu Vermiyor
imdi gelelim, ierden bize ulaan bilgilere:
Geen yl Bankas'nn itiraki olan ie ve Cam ile, Snai
Kalknma Bankas, Sabanc Grubu'nun hisselerini nominal de
erleri zerinden devir almak isterler. Sabanc Grubu bunu
kabul etmez.
Peki, derler, o zaman siz bizim hisseleri ayn koullarla de
vir aln. Sabanc Grubu bunu da kabul etmez. Temsilcilerini
de Ynetim Kurulu'ndan eker.
TPKO'yu kurtarmaya alanlara gre, asl sorun, Ko ile
Sabanc gruplar arasndaki rekabetten domakta ve hkme
tin ilgisizlii ile srp gitmektedir.
ddiaya gre, Ko ve Sabanc gruplar, biri tekinden daha
fazla yararlanmasn diye ii srncemede brakrken, hk
met de, irket kurtarmama kararna gre, olaya seyirci kalmak
tadr.
TPKO olaynn henz bitmemi olduu anlalyor.
Sekiz milyarlk yatrmn stne bir bardak souk su isek
bile 120 milyon liralk tahvil borcu ile 120 milyon liralk ii
creti borcu, konuyu canl tutacak.
1 54
4. TPKO Olaynn rettikleri
Bu nc TPKO yazs.
TPKO, devletin de ortakl ile Ko, Sabanc, Profilo gibi
Trkiye'nin en byk sermaye gruplarn ve hemen hemen
tm televizyon reticilerini iine alan bir fabrika.
Kendisi ve kendisine bal olarak kurulan bir baka fabrika
ile birlikte 8 milyarlk bir yatrm.
Bugn ie yaramaz halde. nk rettii tp, renksiz tele
vizyonlar iin. Trkiye renkli televizyona geince, sat dur
mu. Fabrika da ilemez olmu. imdi Snai Kalknma Banka
s'na korkun bir kredi borcu, piyasaya milyonlarca tahvil bor
cu ve iilerine de 120 milyon cret borcu var.
Sekiz milyar, planszlktan programszlktan heba olup git-
mi. Sizin benim cebimizden tabii.
Ayrca iilere de J0 milyon bor taklm.
Akln alaca bir durum deil.
nsann ne devlete ne de zel teebbse gveni kalyor.
Karlkl Sulamalar
in iine girdike insann akl karyor.
Birinci yazmda, irketin ortaklar arasnda Philips'in de
bulunduunu belirtmitim. lk aklamalardan biri Philips ir
ketinden gelmiti. Bizim ortaklmz yok diye. eklen ve hu
kuksal olarak doru bir itirazd Philips'inki. Fakat Sabanc
Holding'in bir kuruluu olan Akbank, hem TPKO'da hem de
Philips' de ortak olduu iin arada organik bir ba vard.
stelik, sonradan rendiime gre ilk anlamazlk da,
Philips yznden km. Ama bu Philips baka Philips.
155
Anlamazlk buradaki Philips irketi ile deil, asl teknoloji
sahibi olan yabanc Philips ile ilgili.
Sabanc grubu, T tplerinin Philips teknolojisiyle retil
mesini istemi. Ko grubu ise Hitachi teknolojisinin daha iyi
olduunu ne srm.
Sonunda Philipsiler kazanm. Ko grubu da ayr bir ir
ket kurmu.
te ilk anlamazlk.
Sonradan irketi fiilen, Profilocular ynetmeye balam.
Zoraki Ortaklk
Ortaklarn birbirlerini sulamalar ok ilgin boyutlarda. Bu
konuda bana her syleneni aktarsam, herhalde Trkiye' de
pek ok kii birbirinin yzne bakamaz.
Fakat ortada baka ilgin durumlar da var. rein bir
"fiktif depo" olayndan sz ediliyor: Ad olup da kendisi bu
lunmayan bir depo.
Ayrca irketin personeline ahs senedi imzalatlp, bu se
netlerin krdrlmasyla bankalardan kredi salanm olduu
anlatlyor.
.
Aslnda herkesin zerinde birletii tek nokta var: Biz bu
ie gnll girmedik. Devlet tarafnda zorlandk. Sonra da
devletin TV konusundaki politikas deiince battk diyorlar.
Kssadan birinci hisse: Devletin ciddiyetsizlii, planszl
ve programszl hepimizin kt olan gelirini daa taa gm
yor.
Kssadan ikinci hisse: Gei dneminde halk oyalamak
iin haberlemede kullandmz plan d yeni teknoloji, ge
reksiz yere yksek maliyetli oluyor.
Kssadan nc hisse: Byk holdinglerimiz, aralarnda
ibirlii yapacak olgunlua ve karlkl gven dzeyine he
nz eriememiler.
Allah genelde vatanda ve zelde alacakl iileri koru-
sun!
+
156
5. Kaya Erdem' den rendiklerimiz
Belli dnemlerde belli kiiler, belli olaylar, ya da belli szler
simge olur. rein Trkiye'deki "Bankerlik facias"nn sim
gesi olan kii daha dorusu firma, 'astelli'dir.
Bizim Emin laan'n mehur ettii Yaln bile ondan son
ra gelir.
Bana sorarsanz dnemin nl kiisi Kaya Erdem, nl s
z ise Erdem'in "Bankere para yatran vatanda kuma: oyna
mtr" cmlesidir.
Unuttu iseniz ben hemen hatrlataym: Kyamet kopmutu
Erdem'in bu sz zerine.
Vay efendim, bu ne biim bakan? diye millet sokaklara d
klmt. "Ya tedbir alnsn, ya da byle konumasn" diyor
du herkes.
Oysa Kaya Erdem iin sonunun kt olduunu grmt.
Serbest Faiz ve Sorumlu Bakan
Aslnda milletin barmas ok da haksz deildi. Siz Trkiye
Cumhuriyeti'nin Maliye Bakan olarak bankerlik konusundaki
gidiin kt olduunu grnce ya tedbir alrdnz, ya da, al
maya gcnz yetmiyorsa, son gnlerin moda deyimiyle "e
ker giderdiniz."
Oysa, Kaya Erdem, Maliye Bakan olarak hem konuuyor,
hem de, ne tedbir alyor, ne de ekip gidiyordu.
Neydi bu eliki'nin altnda yatan?
zal'n simgeledii liberal ekonomi felsefesine dayal ser
best faiz uygulamasna mdahale, bu felsefeye ters decekti.
Fakat iler de aka ktye gidiyordu.
Kaya Erdem, grlt koparan beyanatn bu ortamda ver-
1 57
di. Sorumlu bir bakan olarak, "liberal felsefenin" gereini ye
rine getirdi: Uyard, fakat mdahale etmedi. Daha dorusu
mdahale edemedii iin uyard.
Kastelli ve Japon Arabalar
Bana sorarsanz, Kastelli nam ile maruf Cevher zden'in, or
tada "grnr sebep yokken" kamasnn altnda da bu eliki
yatar: Serbest faize dayal bankerlik sorununun mdahale et
meden mdahale edilerek zme balanmak istenmesi.
Liberal ekonomide serbest faize ve bankerlik olayna m
dahale etmenin lke ekonomisi ve vatanda btesi bakmn
dan en pahal, fakat siyasal sorumluluk bakmndan en ucuz
grnen yolu, byk bankerin kamasn tahrik ve tevik et
mekti.
Vatanda ve lke ekonomisi bu ar bedeli dedi.
stelik bu olcyn sorumlular (o dnem iin) bunun siyasal
olarak da cezasn ektiler. (O dnemdeki cezann, sonradan
dl olduuna herhalde dikkat edilmitir.) Erdem grevden
alnd, zal istifa etti (Bylece 1983 ylnda iktidarn da yolu
ald kendilerine).
Kssadan hisse olarak, siyasetin uzun vadeli bir yatrm ol
duunu vurgulayacam sananlar aldanyorlar.
Kaya Erdem 1985 sonbaharnda "thal mal otomobil alan
lar ilerde yedek para skntsyla karlaabilirler" dedi. Dik
katleri ona ekecektim.
Teknolojide git gide d dnyann eskimi usullerini ve bil
gilerini alrken, onu terbiye etmek iin yaplan ithalat da ayr
bir sorun oluyor.
1 58
6. Milli Gelirimiz zerine
Bir Basn Toplants
1988 ylnda KAMAR Kamuoyu A..'de yaptm aratrma
lardan elde ettiim Milli Gelir Dalm rakamlarn TSES
iin zmlediim bir rapor halinde dzenlemitim. Raporun
ierii ok ilgin sonular ortaya koydu. Bu raporun basn bl
teni yleydi:
TRKYE SOSYAL EKONOMK SY ASAL ARATIRMALAR
VAKFI, TSES ADINA MLL GELR DAGILIMI ARATIRMASI
YAPAN PROF. EMRE KONGAR "BZM BELRLEMELERMZE
GRE 1988 YILI TBARIYLA MLL GELR DAGILIMI DE'NN
SON RAKAMLARINDAN DAHA DA KT" DED.
TSES VAKFI Genel Merkezinde bir basn toplants yapan
Prof Emre KONGAR, 1988 yl itibaryla kamuoyu aratrmalarn
da sorulan gelir sorularna dayanlarak TSES adna yaplan bir
aratrmada, milli gelir dalmnn, DE'nin tespitlerinden bile da
ha kt durumda olduunu belirtti.
KONGAR'n aklamasna gre nfsun en zengin bete biri
1988 ylnda, milli gelirin yzde 59.1 'ini alyor. Buna karlk en
yoksul bete bir milli gelirin ancak yzde 3. 1 'ini alabiliyor.
Prof Emre KONGAR nfusun bete birlik yani yzde 20'lik b
lmlerine gre, milli gelirden aldklar paylar yle belirledi.
En yoksul
kinci
nc
Drdnc
En zen
g
in
% 20
% 20
% 20
% 20
% 20
Milli Gelirden Ald Pay
3. 1
9. 0
12.2
16. 6
59. 1
1 5
9
Bu durumda nfsun en zengin yzde 20'si, nfsun en fakir
yzde 20'sinden 1 9 kat daha fazla gelir elde etmektedir.
TSES adna Milli Gelir Aratrmasn yapan Prof Emre
KONGAR "Elimizdeki bulgulara gre nfsun en zengin yzde
lO'u milli gelirin yaklak yzde SO'sini almaktadr. (Yzde 8.9,
yzde 45.6 alyor) Buna karlk nfusun en yoksul yzde lO'unun
payna milli gelirin yaklak ancak 1. 7'si dmektedir. Bylece en
varlkl yzde 10, en yoksul yzde lO'dan yaklak 29 kat daha zen
gin olmaktadr. Bu tablo ada bir demokraside kabul edilemez" de
di.
DPT'nin 1973 TSAD'n 1 986 DE'nin 1988 ve kendi al
masnn 1988 rakamlarnn aa yukar ayn kaba yzdeleri iade .
ettiini de vurgulayan KONGAR "Trkiye' de gelir dalm zaman
iinde dzelmiyor. Tam tersine daha da ok bozulma eilimini gste
riyor" dedi.
MLL GELRDEN ALINAN PAYLAR
1973 1986 1988 1988
DPT TSAD DE TSES
KONGAR
En yoksul % 20 3. 5 3.9 4.0 3. 1
kinci % 20 8.0 8.4 7.0 9.0

nc % 20 12.5 12.6 13.0 12.2

Drdnc % 20 19. 5 19.2 21. 0 16. 6
En zen
g
in % 20 56.6 55.9 55.0 59.1
te 12 Eyll dneminin bir sonucu da Milli Gelir Dal
mndaki arpkln artarak devam olmutur.
160
EK 11
Alt Blm 3
Hukuk Devleti ve kence
elektrik elletirler kvlcm yalatrlar
tuzruhu damlatrlar kulak boluuna
renmek istedikleri aslnda bildikleridir
geceleri ryalarna girip uykularn karan
insann insan soyduu derisini yzd
Attila lan, "tutanak 2" adl iirden,
Tutuklunun Gnl, Bilgi Yaynevi, Ankara,
1973, s. 113
1. Hukuk Devletinin nkoulu:
Yarg Gvencesi
Gei dnemindeki bir adli yln balama treninde konuan
Yargtay Birinci Bakan "Sorunlarn bilinmesine ramen bun
lar dile getirmekten kanmak affedilecek bir davran deil
dir" diyordu.
te gerek bir vatandalk tarifi. Bakann bu konumasn
dan hareketle, Demokrasilerde vatanda, bildii sorunlar dile
getiren ve bunlara zm yollar neren kiidir, diye bir tanm
yapabilirsiniz.
Ya da olaya "mefhumu muhalif" yani kart kavram ile
yaklaarak, Demokrasilerde grd, bildii sorunlar ve
bunlara ilikin zm yollarn belirtmeyen kii vatanda de
il, kuldur, kledir, diye bir tanm nerebilirsiniz.
Gerek olumlu gerekse olumsuz yaklamla rettiiniz bu
her iki tanm, yalnzca hukuksal olarak deil, daha nemlisi,
tarihsel, toplumbilimsel ve siyasal olarak da geerli ve doru
dur.
"Vatandalar" kendi setikleri yneticiler aracl ile, "kul
lar ve kleler" ise kendilerini dve dve, zorla baa geip otu
ranlar tarafndan ynetilirler.
Yarg Gvencesinin Anlam
Adalet, esas olarak toplumsal ve bireysel hakszlklarn nlen
mesine yneliktir. Bu nedenle yasalarn uygulanmasnda yar
dmc olan yarg, savc, avukat ve gvenlik grevlilerinin,
ok adil olmalar, hi hakszlk yapmamalar gerekir. Gerekir
ama onlar da insandr. Onlar da yanl yaparlar. Onlarn yan
llar, adaletsizlik douraca iin, toplumsal ve bireysel so-
163
nular bakmndan baka vatandalarn yanllarndan ok da
ha nemlidir.
te Yarg Gvencesi kavramnn esas da burada yatar:
Yarg da bir insandr. Zaten doal olarak yanla aktr. Onu
bir de bata siyasal olmak zere, hukuk d bir takm gelerin
etkisinden kurtaralm. Kurtaralm ki yalnz vicdannn, yani
yalnz hukukun sesini dinlesin.
Gemie izgi ekmek
Yanllarn ortaya kma olasl, siyasal etkiler artt zaman
ykselir. Ayrca, geinme skntlar younlat za,man yan
l yapma olaslklar da artar. Can gvenlii olmad zaman
ise yanl yapma skl iyice ykselir.
te Yarg Gvencesi yargc tm bu tehlikelerden koru
mak iin gereklidir ve Hukuk Devletinin temelidir.
Baknz Yargtay Birinci Bakan Nihat Renda bu konuda
ne diyor: "Bugn mevcut dzenlemeye gre, yarg bamszl
ve hakim gvencesinin gerek anlamda var olduunu sy
lemek ok gtr."
Byk devlet adam ve politikac, Trk Demokrasisinin
kurucusu smet nn' nn kendi elleriyle kurduu Trk De
mokrasisine armaan oktur.
Bu armaanlardan biri de izgi ekmek anlaydr. Bu an
lay, ksaca "Olan olmutur. Hesaplamay brakalm. Gelece
i doru dzenleyelim" anlaydr.
izgi ekmek anlay, hogr gerektirir. zveri gerekti
rir. Balayc olmay gerektirir.
Sonu olarak insanlara, kendi hatalarn bir kez daha d
nme ve bir daha tekrarlamama ansn verir. Toplumun ileri
gitmesinde ok nemli bir ilevi vardr.
Kan ve gzya ile geirdiimiz bir 12 Eyll ncesi dne
min altna artk bir izgi ekelim. Gei Dnemini bitirelim.
Trkiye'yi, binlerce yllk devlet geleneine uygun bir Yar
g Gvencesine kavuturalm yeniden.
164
2. Hukuk Devletinde Bir Yara:
kenceci
kence nedir? kenceci kimdir?
En ksa tanmla kiiye bedensel ve ruhsal .ac vermek kas
tyla yaplan her eylem "ikence" dir.
Normal bir insana, su ya da yemek vermemek ne denli i
kence ise, bir sigara tiryakisine kasten sigara vermemek de o
denli ikencedir.
nsanlarn ruhsal ve bedensel kapasiteleri farkldr. Kimi
kiinin ac eii yksektir, ok acya dayanr. Kimi insann ise
ac eii dktr, en ufak bir ac karsnda derhal kendini
kaybeder.
Manevi kence
Herkesin dayanamayaca bir ikence vardr. Kimisi acya, ki
misi hakarete, kimisi namusuna dil ya da el uzatlmasna, ki
misi ise eref ve haysiyetine leke srlmesine dayanamaz.
rnein trnaklar skld halde gzn krpmayan bir
kii namusuna ufack bir tasallut olduu anda, tmyle kendi
ni kaybedebilir.
Rahmetli Sabahattin Eybolu, sonradan beraat ettii bir
davadan tr "ieri alndnda" gece-gndz bir sandalye
de oturmak zorunda braklmt. Onun iin bu yeterli bir i-
kenceydi.
Kalp hastas olan Eybolu, sonradan ok da yaamamt
za.n.
Pek ok insan iin, resmi makamlarca kendisine hain dam
gas vurulmas, hatta geici bir sre iin bile olsa, hain mua
melesi yaplmas yeterli bir ikencedir.
165
kenceci Kimdir?
Bilimsel aratrmalar genellikle ruhsal adan sapk olanlarn
ikencelerde fiilen zevk aldklarn saptyor. Normal insann
ikenceden zevk almas, bilimin kabul ettii bir gerek deil.
Peki yleyse, dnya zerindeki tm ikenceciler sapk m?
Ne yazk ki deil.
Peki normal insanlara, ikence gibi, cinayet gibi insanlk
d iler nasl yaptrlr? Bu ileri bir insan, insanlk adna,
devlet adna nasl savunur?
kenceci ya da katil, karsndaki insan bir hain bir insan
lk dman bir devlet dman gibi grdn ne srerek
kendini savunuyor.
Oysa bu, hi de geerli bir savunma deil. nk insanlk
da, adna grev yapld sylenen devlet de, bu davrantan
olsa olsa ancak "yara almaktadr."
Unutulmamal ki, devletin varlk gerekesi, vatandalarn
gvenliini ve refahn salamaktr.
Demokratik devlet ikenceyi ve ikenceciyi (braknz des
teklemeyi), konuturan ve koruyan deil, kovuturan ve ko
valayan devlettir. Ama ikencecilere ve katillere bile "ikence
etmeden". nk devlet rnek olmaldr.
1 66
3. Hukuk Devletinin Temeli Yar
g
lar
ve Gvenlik Soruturmas
Gei dnemi gnlerinde, 1985 sonbaharnda, basnda ksack
bir haber yer ald. Haber ksa fakat ok nemliydi. Anka
ra' dan verilmiti ve zel kaynakl idi. Aynen aktaryorum:
Adalet Bakanl iki l hakimin atamasn yapt. Hakimler ve
savclarn bu ylki atamalar srasnda gvenlik soruturmas yapl
mas zerine iki hakim ldkten sonra yeni grevlerine atandlar.
Ankara 1. Ar Ceza Mahkemesi yelerinden Servet Gzel ile Ha
kim Necati Tekin, atamalarn ay gecikmesi ile, yeni grev yerleri
ni grmeden hayata veda ettiler.
Gvenlik Soruturmas
Gvenlik Soruturmas nedir? Bu soruturmay kim yapar? Bu
soruturmann sonular neye gre deerlendirilir?
Elimizdeki rnekler, Gvenlik Soruturmasn yapacak
olan ve devlet dzeni ierisinde kendisine dare denilen varl
n tarafszl, baars, titizlii ve geree uygun bilgi ret
mesi konularnda hi de i ac deildir.
Gvenlik Soruturmasn, dare'nin u ya da bu organnn
yapmas aslnda pek nemli de deildir. ster Emniyet Genel
Mdrl, isterse MT Mstearl bu ii yklensin, sonu
pek fazla deimez.
Aslnda verilen beyanatlardan anlyoruz ki, darenin pek
ok kuruluu, bu soruturmay yapmakla grevlendirilmekte
dir. Farkl kiiler ve kadeneler iin farkl kurulular grev al
maktadr.
imdi bir an durup soralm: Gvenlik soruturmasn polis
yapacaksa, bu ite rnein Ecevit suikastna ad karan polis
memuru gibi memurlar da grev alacak mdr?
167
Yok eer baka makamlar ie karacaksa, bunlar kimi za
man yaptklar gibi, mhrsz, imzasz, tarihsiz, numarasz,
kurunkalemle yazlm notlar aracl ile mi insanlarn ka-.
derleriyle oynayacaklardr?
dare bu konuda bugne kadar, ortaya kan kararlar a
sndan da hi gvenilir bir snav verememitir. Tarihsel olarak
yalnzca "Pasaport verilmeyen kiiler" listesine bir gz atmak
bile bu konudaki arpkl derhal gzler nne serebilir.
Yarglar ve dare
Vatanda idarenin tasarruflarndan ikayeti olursa nereye
bavuracaktr? dare tarafsz davranmaz veya vatandaa kt
lk ederse, snma mercii neresidir?
Bu iki sorunun da, bu konudaki sorulabilecek daha pek
ok sorunun da yant, Mahkemeler ya da Yarg Mercileri'dir.
Yarg, grevi gerei, ikayet olduu zaman, dare'yi de
yarglayan bir makamn sahibidir.
Yargc, yarglamakla ykml bulunduu dare'nin dene
timine tabi klmak, son derece sakncal bir ilem gibi gzk
mektedir.
Hukuk Devleti'nin birinci gerei, Hukukun stnl il
kesidir.
darenin stnl ilkesi ise ancak totaliter lkelerde g
rlr. O lkelerde yarglar hukukun deil, ynetimin ve hat
ta ynetimin banda bulunan Diktatrn hizmetindedirler.
Trkiye her gei dneminde hukuk devleti kavramnda
nemli sapmalar gsterir.
Allah'a kr ki, bir Hukuk Devleti olmak iddias hala ge
erlidir. Ltfen Trkiye'nin bu zelliini titizlikle koruyalm.
168
4. dam Cezas Niin
Kaldrlmaldr?
dam cezasnn akl d olmas ok ak: nsan zaten lml
dr. nsan kendi haline braktnzda mutlaka bir gn, ste
lik de uzak olmayan bir gn, lecektir. Zamann sonsuzluu
dnldnde bir insann bugn Trkiye' de ortalama 70
yl olan mr, hemen hemen bir hi demektir. Bu mr daha
da ksaltmann aklla mantkla hibir ilgisi yoktur.
Devlet Nedir? dam Cezasnn Hukuk Dl
dam cezasnn hukuk dl ise ancak devletin ne olduu so
rusuna cevap vermekle anlalabilir.
Hukuk, devlet yaps tarafndan ortaya konan bir dzen
dir. Devlet ise tabiatn yaratt ya da (inananlar iin) Allah'n
yaratt bir kurum, bir varlk deildir.
Devlet, insann yaratt bir kurumdur. Amac da, insann
tek bana yapamayacaklarn yapmasn salamaktr. Tabiata
kar savamak, dmana kar korunmak gibi.
Bu adan bakldnda devlet, insann yaratt, insann
rettii bir kavramdr. Bu nedenle insann refah ve insann
daha iyi gelimesi iin ortaya konmu bir varlktr.
imdi, insan birey olarak yapamadklar konusunda g
lendirmek amacyla kurulan devletin, yine dnp insana zarar
vermesi kabul edilemeyecek, dnlemeyecek bir durumdur.
Bunu son zamanlarda adalamaya ok merakl olan ve
teknolojiyi ok ne getiren baz siyasetilerimizin terminoloji
siyle yani robot teknolojisiyle aklamaya alalm. Robot ede
biyatnn yaratcs Isaac Asimov yapay bir robotlar dnyas
retir. Bu dnyada robotlarn uyacaklar birinci ilke, insana
zarar vermemektir. Yani bir robot her ne yaparsa yapsn, hiz-
169
met etmek iin bile olsa, korumak iin bile olsa, baka bir insa
na zarar veremez. Aslnda bu son derece basit bir bulutur.
Bir ilkokul rencisi bile bunu akl edebilir.
te devleti de byle grmek gerekir. Aynen robotlar gibi,
insana hizmet etmek iin kurulmu olan devlet, her ne olursa
olsun insana zarar veremez, vermemelidir.
Hukuk dzeni devleti ayakta tutmak iin, yani insana g
vermekle ykml olan bir kurumu oluturmak iin kurul
mu bir dzen olduundan, bu dzenin herhangi bir insann
cannn alnmasna yol aacak biimde hkmler iermesi ak
la ve manta deil ayn zamanda hukukun temelini tekil
eden devlet kavramna da aykrdr. Bu nedenle idam cezas
hukuka aykrdr diyorum.
dam Cezas ve Eitim
Asmayalm da besleyelim mi? veya bret iin asacaksn, gibi
szler aslnda idam cezasnn eitime ynelik ilevlerine ina
nanlarn dtkleri yanlgy vurgular.
Aslnda durum tam tersinedir. nk ktlk yapanlar
idam etmek, yani asmak, topluma yalnzca adam ldrmenin,
yani asmann devlet eliyle yapld iin mbah, makbul, ka
bul edilir hatta istenir olduunu gstermekten teye hibir
mesaj tamaz.
Yani idam etmek eylemi, idam edilmeye yol aacak kt
lklerin yaplmasn nlemez ve hatta bu ktlkleri nleme
dii gibi, tam tersine adam ldrmek gibi ktlklerin en ileri
dzeyine erimi olan bir suu tevik eder.
Bunun mant basittir: dam cezas uygulanal beri idama
yol aacak hibir suta azalma grlmemitir. Yani yine insan
lar birbirlerini ldrmeye devam etmilerdir veya idam cezas
uygun grlen vatan hainlii gibi, rza tecavz gibi veya ba
ka tr sularda herhangi bir azalma veya yok olma sz konu
su olmamtr.
Buna karlk idam cezasnn devlet tarafndan yerine geti
rilmesi insann kafasnda, demek ki baz koullarda insan l
drmek dorudur, yargsn oluturmaktadr.
170
Btn eitimciler bilir: Eitimdeki en nemli ilke grerek
renmektir. Yine eitimde demonstration efect veya gsteri et
kisi diye bir etki vardr. Bu, eitimin uygulamal sonularna
iaret eder.
te idam cezas, Trkiye' de, devletin eliyle insanlarn l
drlebileceini ya da insan ldrmenin baz artlarda doru
ve hakl bir olay olduunu retmesi bakmndan son derece
yanl bir rnek oluturmaktadr.
Ben Nasl Deitim?
Eskiden ben yalnzca siyasi amal idamlara karydm.
Hatta bu nedenle nl Aydnlar Dilekesi'ni imzalarken,
idam cezasna kar olma yargsna kk bir izahat koymu,
ve yalnzca siyasi amala yaplan idamlara kar olduumu
belirtmitim.
O sralardaki dncem: Eer bir katil 7 kiiyi ellerini ba
na kavuturup yere yatryor ve soukkanl bir biimde ense
lerine kurun skyorsa, bu adamn devlet tarafndan ldrl
mesi caizdir, biimindeydi.
Fakat sonradan bu fikrim deiti. stelik de Aydnlar Di
lekesi'nin verili tarihi dnlrse, bu fikrimin son 5-6 ylda
deimi olduu aka grlecektir.
Fikrimin deimesi iki konudaki dncelerimin derinle
mesi ile olanakl oldu.
Birinci nokta devlet hakkndaki grlerimdi. Devleti bire
yin yani tek tek btn vatandalarn hizmetinde bir rgt ve
kurum olarak tanmlamaya baladm zaman, bu devletin
baka bireylerin haklarn korumak iin dahi olsa herhangi bir
bireyi katletmesinin ne kadar sama, ne kadar mantksz ne
kadar akl d ve ne kadar hukuk d olduunu fark ettim. Bu
nedenle devlet konusundaki dncelerim derinletike ve
devletin baba devlet veya egemen devlet deil hizmetkar dev
let olduu konusundaki inancm glendike idam cezasnn
samaln anlamam da o lde kolaylat.
kinci neden eitim konusundaki devletin byk yol gste
rici etkisini fark etmemle ortaya kt.
171
Dehetle fark ettim ki, insan ldrmenin kt olduunu
btn kitaplarda sylememize karn eer kendi kurduumuz
en byk rgtle, yani devletle insan ldryorsak, btn va
tandalarmza aslnda biz insan ldrmenin kt olduunu
sylyoruz ama baz hallerde onu ldrmek dorudur, hatta
gereklidir, mesajn vermekteyiz.
Bir eitimci olarak bu gerein birdenbire farkna vard
mda dehete kapldm itiraf etmeliyim. Buradaki dehete
kaplmak sadece toplumsal olarak yaptmz yanln bilincine
varmaktan deil, kendi bireysel aymazlm grmekten de
kaynaklanyordu.
Sonu
Nereden baklrsa baklsn tek bir insann bir baka insan l
drmesi ne kadar vahet, ne kadar hayvanlk, ne kadar ad
lk, ne kadar insandlk ise, insanlarn bir araya gelmek ve
glerini artrmak iin kurmu olduklar devlet araclyla
baka bir insan ldrmek de ayn derecede vahi, ayn dere
cede insanlkd bir eylemdir.
stelik devlet eliyle ldrme, insann insan birey eliyle l
drmesinden daha da vahimdir, daha da byk bir hatadr.
nk insann iradesinden daha gl bir iradenin onu l
drmesine yol aarak baka insanlara da hemcinslerini ldr
menin, kimi zaman gerekli olduu mesajn vermektedir.
dam cezasna kar kmak, insanlmza sahip kmak
demektir.
Bugn artk, bir gn ben de dncelerimden dolay ld
rlecek olursam, beni ldren insana dahi idam cezas veril
mesine kar olduumu belirtmek isterim.
nsanolu, kendi hemcinsini yok etmeye alan budalay
dahi ldrmeyerek, ona ve btn hemcinslerine bu yaplann
yanl olduunu gstermek zorundadr!
172
Alt Blm4
Laiklik ve Trban
Her imdi, yeni bir geleceksizlik
ok byk eskiliimize gelecek deriz hep
Atalarmzn ad savat
Mutlak bizden canavar olacak ocuklarmz.
Bedrettin Cmert, "Ktmser" adl ir.
Kalmasn Ellerim Sizlerden Uzak,
Evrensel Yaynlar, Ankara, 1979, s. 77.
1. Laiklik ve Hogr
Son zamanlarda moda oldu: Herkes kendine gre bir Laiklik
tanm yapyor.
Yirmi birinci yzyla giden Trkiye' de hem de bir gei d
neminde Laiklik konusunun yeniden gndeme gelmesi d
:drcdr.
Daha da dndrc olan, bu konunun, devlet kurumlar
eliyle gndeme getirilmesidir. Hem Trkiye Radyo Televiz
yon Kurumu, hem de Milli Eitim Bakan ciddi bir biimde
Laiklik konusunu hemen hemen ayn zamanda ilemeye ba
lamlardr.
Basn, olaylarn aynasdr. Derhal, bu kampanyaya katl
mtr.
Pek doal olarak her konuda olduu gibi Laiklik konusun
da da ok eitli, birbirinden farkl, hatta kart ve eliik g
rler de ortaya kmtr.
ok sesli bir toplumda bundan daha doal da olamaz.
Laikliin Tarihsel nemi
Trkiye' de laikliin zel bir nemi vardr. Trkiye'nin kendi
ne zg tarihsel koullar, Laiklik konusunu Bat' da algland
ndan daha farkl bir konuma getirmitir.
Gen Trkiye Cumhuriyeti, dinsel-geleneksel bir siyasal ik
tidar kertilerek, laik temeller zerine, millet egemenliine
dayal olarak kurulmutur.
Bu nedenle de Laiklik, Trkiye' de, bireysel vicdan sorunu
olmaktan ok bir siyasal iktidar sorunudur.
Tam bu noktada tarihte din uruna yaplan savalar, idam
lar, blnmeler, yklan devletler, yaklan ocaklar akla gelmek
tedir.
175
Dinsel iktidar artk siyasal adan birletirici olamaz. Hem
baskcdr, hem de paralanmaya mahkumdur.
ada rnek olarak, din esasna dayal toplumlardan ku
rulu Lbnan'n akibeti gzler nndedir.
Esas Olan Hogrdr
Laiklik, bireysel yaam asndan dindar olma ve dinsel kural
lara uyma zgrl kadar, dindar olmama ve dinsel kuralla
ra uymama zgrldr de.
Yani bir toplumda dindar olanlar ile dindar olmayanlar bir
arada, birbirlerini ldrmeden, kesmeden, bimeden, karde
e, moda terimle, milli birlik ve beraberlik iinde yaayabili
yorlarsa, laiklik o toplumda ilevini yerine getirmi demektir.
Yok eer, dinsizler, dinder olanlar kesiyor, biiyor, ld
ryorsa, o zaman o toplum laik deil, aslnda dinsiz ve totali
terdir.
te yandan, bir toplumda, mminler, dindar olmayanlar
kesiyor, biiyor, ldryorsa, o toplum da laik deil, teokratik
ve totaliter bir toplumdur.
Asl Sorun
Laik bir lkede aleni oru tutma zgrl kadar, aleni oru
yeme zgrl de vardr.
Trkiye' de namaz kld iin ldrlen kimse bilmiyoruz.
Ama Kubilay'n ba, gz dnm sofular tarafndan, dinsel
sava uruna kesilmitir.
Bugn bart rtme zgrln savunduumuz gen
kadn, yarn bizim kzmzn ya da karmzn ba rtmeme z
grln savunacak mdr? Yoksa, ba ak ailemizi kafr di
ye taa m tutacaktr?
Bu soruya ak seik cevap verilmeden, Trkiye' de Laiklik
tartmas bitmez.
176
2. Laiklii, slam' a Trkler Getirdi
slam, dinlerin en aklcsdr. Doru. slam, semavi dinlerin
arasnda en dnyevi olandr. Bu da doru. slam bir din oldu
u kadar, bir devlet biimidir de. ok doru.
"slam' da laiklik olmaz. " te bu yanl. Hem de ok yanl.
Mslmanln en gen semavi din oluu, onun hem avan
taj, hem de dezavantajdr. Avantajdr, nk kendinden n
ceki tm dinlerden daha ada olmasn salar. te yandan,
en gen din olduu iin, teki dinlerin geirdii toplumsal ve
siyasal aamalardan yoksun kalmtr. Genliinin dezavantaj
buradadr.
Dinlerin Hibiri Laiklie Uygun
Olarak Domamtr
Mslmanlk, bir inan, bir gnlk davran biimidir. Yalnz
insan ile ahret ilikilerini deil, insan ile devlet ilikilerini de
dzenler. Allah, Mslmanlk yoluyla, insanlarn hem br
dnyasn, hem de bu dnyasn dzenlemitir.
Peki, imdi, tersten bir soru soralm: Mslmanlk, bu dn
yadaki ilikileri dzenler de, baka dinler, rnein Hristiyan
lk, dzenlemez mi?
Hibir akl banda kiinin kp da, Hristiyanln, ya da
Museviliin, bu dnya ile ilgilenmediini, insanlarn bu dn
yada uymalar gereken kurallar koymadn sylemesi ola
nakl deildir.
Peki, yleyse nasl oluyor da, laiklik bir Bat kurumu, daha
dorusu bir Hristiyan icad nitelii tayor?
Bu sorunun yant Hristiyan dnyasnn geirdii, siyasal,
ekonomik ve teknolojik aamalarla ilgilidir. rein, Trk
e' de de ok kullanlan "Sezar'n hakk, Sezar'a" sznn t-
EK 12 177
m "Tanr'nn hakk Tanr'ya, Sezar'n hakk Sezar'a"dr. Tam
anlam ile, siyasal adan laik bir tutumu simgeler.
Hristiyan dnyasnda din ile devlet ilerinin ayrlmas her
ne kadar siyasal kkenli grnyorsa da, iin temelinde yatan
bir baka gerek, ekonomik ve teknolojik gelimelerdir. Bir
baka,deyile, Hristiyan dnyasndaki laikliin temelleri, top
lumun geirdii siyasal, ekonomik ve teknolojik aamalardr.
Bilindii gibi Hristiyan dnyasnda da din adamlar, ayn
zamanda devleti de ynetirlerdi. Hatta, Papalk bugn bile
ayr bir devlettir. Eskiden tm siyasal g, toprak sahipleri ile
birlikte, din adamlarnn elindeydi. rnein Engizisyon Mah
kemeleri, din basksn siyasal amala kullanan kurumlard.
Siyasal Alanda Laiklii slam Dinine
Trkler Getirmitir
Bilindii gibi, Abbasi devletinin ba, hem devlet bakan hem
de din bakan yani Halife idi. Din ilerinin ba ile devlet ile
rinin bann ayrlmas ancak Trklerin kurduu slam impa
ratorluklar ile ortaya kmtr.
Din ile devlet bakannn ayn kii olduu Arap imparator
luklar, siyasal glerini yitirip, yerlerini, Trk-slam impara
torluklarna braktka, din ile devlet ilerinin ayrlmas eili
mi de gittike kuvvetlendi.
Bir sre sonra, an koullar ve gelien devletin ynetim
gerekleri o boyutlara ulat ki, eriat devlet ynetimi iin ye
tersiz kalmaya balad. Artk, eriat'n yannda yeni kurallar,
yeni ilkeler gerekiyordu.
te Osmanl mparatorluu'nda rfi hukuk byle olutu.
rfi hukuk laik idi. Ya da daha doru bir deyile, laikle
me srecinde hukuksal adan ortaya km nemli bir geli
me idi.
Ne yazk ki, slam dnyas, Bat'nn geirdii ekonomik
deime ve teknolojik gelimeyi, ok arkadan izleyebildi.
Sonunda, Mustafa Kemal Atatrk, toplumsal, kltrel, si
yasal ve hukuksal alanlarda yapt byk srama iinde, la
iklii de gerekletiriverdi.
178
slam, Laiklie Cevaz Vermez Demek,
Mslmanl Ezdirir
Teokratik devlet, yaps gerei tarihin karanlklarna mal ol
mu devlet demektir. Toplumsal, ekonomik, siyasal olarak,
dnemini kapam bir devlet biimidir teokratik devlet. ran,
Libya, Suudi Arabistan' daki farkl uygulamalar ve bu uygula
malardan edinilen deneyler, bu yargnn, gnmzdeki geer
liinin de kantlardr.
stelik, teokratik devlet, T.C. Anayasas ve yasalaryla sa
vunulmas yasaklanm bir devlet biimidir. Bu adan Msl
manln laiklie uygun olmadn sylemek, slam dinini
mevcut hukuk yapmz iinde sulu mevkiine oturtmakla ayn
kapya kar.
Atatrk zamannda devleti dine kar korumak iin kabul
edilmi olan laiklik ilkesi, artk, devlet karsnda vicdan hr
riyetinin bir teminat olarak gzkmektedir.
Sonu
Yazm, Mslmanlarn tarihte "en hogrl" dindarlar ol
duunu hatrlatarak bitirmek istiyorum. Devlet nasl kiinin
din zgrlne karmaz ise, kii de, teki kiilerin din z
grlne karmamal, hatta, ona sayg ile bakmaldr. zel
likle Mslmanlar hem baka din mensuplarna hem de ken
dilerinden farkl mezheplerde olanlara msamaha ile davran
maldrlar. Devletten bekledikleri hogrye ancak byle ka
vuabilirler.
179
3. Mmin ve Mrteci
Trkiye'nin kaderidir: Her tartmada bir kavram kargaas
yaratlr. Bylece salkl bir tartma ortam ve dolaysyla en
azndan, tartma -kurallar ve temel tanmlar zerinde bir fi
kirbirlii olumas engellenir.
Sonunda da akl ve gerek deil, kaba kuvvet ve siyasal
manevra yetenei yksek olanlar kazanm gzkr.
Aslnda kavram kargaasnn bulunduu ortamlarda kaza
nan yoktur. Kaybeden ise, lke halkdr. Ksa dnemde kazan
m gibi gzkenler ise, uzun dnemde ok ar sonularla
kar karya kalabilirler.
Bugnk irtica tartmas da byledir.
Ortal Kartranlar
rtica tartmasnda ortal kartranlar ve kavramlar sapt
ranlar, dinsel duygular siyasal amalarla smrmek isteyen
lerdir.
Bunlarn bir blm, dinsal inanlar, siyasal kudretlerinin
basama yapmak isteyen gerek mrtecilerdir. Bir blm
ise mminleri yanlarna ekmek ve kendi saflarndaki daya
nmay sklatrmak iin irticaya gz krpanlardr.
Bu toz duman arasnda kurunun yannda ya da yanar ata
szn unutmayan ve bundan korkan mminlerin bir ksm
da, neredeyse mrtecilerin yannda saf tutmak gibi byk bir
hata ilemektedirler. Nitekim irticaya gz krpanlar mminle
rin bu korkusunu smrmeyi amalamaktadrlar.
Mmin ile Mrtecinin Fark
Mrteci, siyaseti yalnz din kurallar zerine oturtmak isteyen
kiidir.
180
Mmin ise, siyasal deerlendirmelerinde dinsel inanlarn
dndaki ilkelere de, (rnein devletin bamszl gibi)
nem verir.
Mrteci, devletin din esaslarna gre rgtlenmesini ister.
Mmin ise devletten kiinin inancn korumasndan baka
bir dinsel grev beklemez.
Mrteci, kendi gibi dnmeyenin katlini vacip grr. G
zn krpmadan cinayet ileyebilir.
Mmin iin ise, tm inanlar ve hatta inanmayanlar bile
kutsaldr. nk insann deerine inanr. Kimseyi incitemez.
Mrteci nefret ve kin doludur.
Mmin ise, sevgi doludur. Bata Allah' a ondan sonra da
onun kullarna kar ak ile, sevgi ile, efkat ile yaklar.
Mrteci katdr, banazdr, pein yargl ve cahildir.
Mmin ise, hogrldr, bakalarnn inanlarna saygl
dr, srekli olarak okumaya, eitime aktr.
Mrteci, ne kul olarak, ne insan olarak, ne de vatanda ola
rak makbuldr.
Mmin ise, hem kul, hem insan, hem de vatanda olarak,
makbuldr, yararldr.
Devlet, mmin ile mrteci arasndaki farka dikkat etmekle
ykmldr. Tm vatandalar arasndaki adaletini, dolaysy
la vicdanlardaki gcn bu ayrma yani haklla dayar.
181
4. Rabta Olaynn Dndrdkleri:
Dinsel deoloji ve Ulusal Btnlk*
yle anlalyor ki, Gei Dnemi ynetimi, birlik ve beraberli
i salayc bir ideoloji olarak slam' dan medet ummutur.
Gerek devlet eliyle zorlanan din derslerinin Anayasa tara
fndan zorunlu hale getiriliine izin veren hkmler, gerek y
neticilerin genel tutum ve davranlar, dinsel ideolojiyi nere
deyse, resmi bir nitelie ve pek doal olarak, bir meruiyete
kavuturmutur.
Atatrk'n kiisel haklara dayal vasiyeti ile kurduu Trk
Dil ve Trk Tarih Kurumlar'nn bu vasiyet bozularak, deiti
rilmesi de byle bir stratejinin bir paras olarak ortaya k
maktadr. Aklanan bilgiler ve belgeler, Dil ve Tarih Kurum
lar yerine yeni kurulan Yksek Kurulun Atatrk adna dinsel
ideolojiyi birlik ve beraberlik iin kullanmak istediini ortaya
koymutur.
Devletin, yurt dndaki memurlarna (imamlara), grev
yapabilmeleri iin Rabta rgtnden maa verdirmesi de ayn
olayn bir baka paras olarak ortaya kmaktadr.
niversitelere atanan yeni yneticilerin ounun bu tr bir
ideoloji yanda nitelii tamasnn da bir rastlant olmad
artk ortaya kmtr.
Dinsel deoloji Niin Btnletirici Olamaz
Ne yazk ki, amzda slam, btnletirici bir ideoloji olmak
niteliini yitirmitir.
(*) Kitabn bir nceki basmndan sonra Sivas katliamnn yaand da
hatrlanmaldr.
182
Bunun en nemli nedenlerinden biri, slam' n gszl
deil, tam tersine, gc, yani ok bym ve ok geni kitle
leri kapsam olmasdr.
slam o denli bym ve gelimitir ki, artk kapsad
kitlelerin farkllklarndan dolay, tekdze bi ideoloji nitelii
kaybolmutur.
Gerek slam iindeki mezhepler, gerek ulusal blnmeler,
gerek corafi farkllklar artk tek bir slam ideolojisinden sz
etmemizi engellemektedir.
Bu durumun en gzel rneini, birbirini slam adna bo
azlayan ran ve Irak uluslar arasndaki savata gryoruz.
Bir ikinci ackl rnek, Beyrut'tan verilebilir. u anda birbi
rinin grtlan kesmekte olan gruplarn ou mslmandr.
Trkiye' deki Durum
Trkiye' de slam dininin durumu daha da kritiktir. nk
Osmanl mparatorluu yklrken otorite kayna nitelii ta
yan din de, siyasal nedenlerle, egemenlik alannn dna ka
rlmtr.
Yani Trkiye' de laiklik, siyasal bir olaydr.
Trkiye'yi kim, ne adna ynetecek sorusuna verilen yant
lar asndan nemlidir Trkiye' de laiklik.
Allah adna, din adamlar m ynetecek yoksa millet adna,
halk adna seilmi politikaclar m sorusu, Trkiye' de dinin
yerinin belirlenmesinde en nemli gedir.
imdi bu adan tarihe baktmzda, gerek Osmanl dne
minde, gerek Cumhuriyet dneminde, din adamlarnn hep
bir siyasal kudret hrs iinde olduunu ve bu hrs uruna kan
dktklerini gryoruz.
Osmanl dneminde 31 Mart olay, Cumhuriyet dnemin
de ise Kubilay olay, bu durumun en gzel rnekleri arasnda
dr.
Ayrca son yllardaki Kahramanmara ve orum katliamla
rnn da, (dinciler tarafndan olmasa bile) din adna tezgahla
narak, mezhep ayrl eksenine oturtulmu olmas, , Tr k-
183
ye' de dinsel ideolojinin birletirici ve btnletirici ve bar
deil, tam tersine, ayrc, blc ve hatta kan dkc bir ei
limi belirlediini aka gsterir.
Lbnan rnei
Lbnan, yalnz bu gn din adna ilenen cinayetler asndan
deil, tarihteki devlet biimi asndan da ok retici bir r
nektir.
Bilindii gibi Lbnan, dinsel cemaatlarn her birinin kendi
varln ve hukukunu dinsel ilkelere gre ayr biimde koru
duu ve srdrd bir devlet yapsna sahipti.
rnein Devletin tek bir medeni hukuku yani tek bir miras
hukuku ya da tek bir aile hukuku yoktu. Her cemaat, kendi
dinsel esaslarna gre ailesini kurmutu. Her cemaat kendi
miras hukukunu kendi dinine gre oluturmutu.
te bu yap o denli rk, o denli temelsiz bir nitelik ta
yordu ki, adeta bir gecede tuzla buz oldu.
Lbnan olay bize hibir ey retmedi ise bile dine dayal
bir devletin zgrlk bir yapda egemen olamayacan
gstermitir.
Yani ya tek bir mezhebin koyu bir basks topluma egemen
olacak, ya da devlet paralanp gidecek. Dinsel ilkelere gre
rgtlenmi devletlerin baka ans yok.
nk din, bir inantr.
Bu inan, pek de hogrl bir inan deildir tarihsel a
dan. Unutmayalm ki tarihteki en kanl katliamlar, din adna,
Allah adna yaplm olan katliamlardr.
Bu nedenle bir demokratik hak ve zgrlkler a olan
amzda, dinsel ideolojiler, devletin temellerini oluturmak
asndan ok da ilevsel deildirler.
Dine Hakszlk da Etmeyelim
te yandan, din bir inan olay olarak bireyin baz sorunlar
na zm getirmektedir.
Dinsel inan pek ok insan bakmndan ilevseldir.
184
Herkesin inancnda serbest olmas kayt ve kouluyla, din
sel inanlarn da sonuna kadar savunulmas, demokratik top
lumlarn en doal nitelikleri arasndadr.
Bu bakmdan laiklik ad altnda, herhangi bir bask yapl
mas yanltr.
Mminler zgrce, korkmadan, saklanmadan, ibadetlerini
yapabilmelidirler.
Ama onlar da bakalarna kar bask ve zorbalk kullan
maya kalkmamaldrlar.
Ateistleri hain ilan etmek, Ramazanda lokanta kapattr
mak, sokakta sigara iiyor diye adam dvmek, ne demokrasi
ye, ne dine, ne de insanla yakr.
Dinin Siyasette Kullanlmas Onu Yozlatrr
Dinsel inanlar siyasal amalarla kullanmaya balar bala
maz, siyasetteki acmaszlk, dinsel dogmalarla birleir ve or
taya felaket bir yap kar.
nk siyaset bir menfaat blme sanatdr da. Menfaat
blmne dinsel ilkeleri de soktuumuz zaman, Allah ile
olan inan ilikisine bir de menfaat ilikisini eklediimiz za
man, insann hemcinslerine kar ok ama ok, acmasz dav
ranmas tarihte pek ok grlmtr.
Sonu
Trkiye btn bu aclar gemite ekti.
Osmanl dneminde ekti. Cumhuriyet'in kurulu dne
minde ekti. Hatrlayalm, Mustafa Kemal Atatrk'e kar
oluturulan bakaldrlarn byk bir blm din maskesi al
tnda tezgahlanmt.
Daha yeni, 12 Eyll ncesi katliamlarda dinsel simgeler
kullanld. (Bu arada terr ve iddete en az bulaan genlik
gruplarnn dinsel ideolojili Aknclar olduunu burada belirt
meliyim).
Gei dneminde Babakan Yardmcs koltuunda eski bir
dinci parti olan Milli Selamet Partisi'nden milletvekili aday
185
olmu bir kiinin, Sayn zal'n oturmu bulunmas, sadece
bir rastlant mdr acaba?
Acaba, Sayn zal'n Babakan Yardmcs koltuunda
oturmas sadece IMF ve Dnya Bankas ile olan ilikilerde bir
iaret olmasndan mdr, yoksa iin bir de toplumsal-ideolojik
yn var mdr?
Son gelimeler, aklanan belge ve bilgiler, iin dinsel-ide
olojik ynnn de arlkl olduunu gstermektedir.
Gei dnemi, Trkiye'ye, yeniden bir siyasal-dinsel sorun
amaz armaan etmi gzkmektedir. Hem de Atatrklk
adna.
186
5. Trban Olaynn Ardndaki Gerekler
Trban olay yalnz bir grntdr: ok daha temel sorunla
rn ok ufak bir biimsel bir belirtisidir.
Trban olaynn ardnda hem bir inan zgrl, hem de
inan zgrlne kar ok ciddi bir saldr sorunu yatmakta
dr.
Trban krizinin ardndaki pek ok olayn arasnda, vicdan
zgrl sorunu kadar, Trkiye Cumhuriyeti'nin temellerini
deitirmeye ynelik ciddi bir aba bile vardr.
Trban olay, demokratik hak ve zgrlklere, halk ya da
millet egemenliine kar dinsel dogmalar ve bunlar yorum
ladklarn iddia eden bir ka softay egemen klma eyleminin
su yzne km grnts olarak bile dnlebilir.
Trban olay bir yn ile slamdan dnenin katli vaciptir
diye fetva veren katillerin ve katil tevikilerinin oyunlarna
alet olanlarn ortaya koyduklar bir eylemdir.
Trban olay, Trk milletinin alnnda bir kara leke gibi ka
lacak olan Kahramanmara ve orum katliamlarnn, din kar
delerinin birbirini kesmesinin, yeniden tezgahlanmakta oldu
unun belirtilerinden biri olarak bile dnlebilir.
Trban olaynn gei dneminde alevlenmi olmas bir
rastlant deildir.
Byk bir znt ile belirtmeliyim ki, trban olay, devle
tin hem Hkmet, hem YK hem de Milli Eitim Bakanl
olarak uygulad yanl politikann bir sonucu olarak yeniden
alevlenmitir.
Hi abartmadan, bu olayn, devletin temel nitelikleriyle il
gili teokrasi zlemlerini yansttn ve bu nedenle gei dne
minde ortaya ktna iaret etmeliyim.
187
Trban Olay nan zgrlne
Kar Bir Saldrdr
Kendilerine inan zgrl ve buna dayal olarak giyim ku
am zgrl istediklerini ne srerek ortaya kanlar, asln
da bakalarnn her trl inan zgrln reddeden bir
ideolojinin savunuculuunu ak ak, hem de gnlk gazete
lerde yazp izecek kadar ak ak, yapmaktadrlar.
Bu ideolojiye gre, hem devlet, hem de toplumun gnlk
yaam slam kurallarna, bu kurallarn birka softa tarafndan
yorumlanna gre dzenlenecektir. Bu dzenlemede, islami
olarak konulmu olan kurallarn dna klmas sz konusu
deildir. Herkes bunlara uyaaktr. Uymayan kafirdir.
Dinsel dogmalar, hem bu dnyay, hem de teki dnyay
kapsadklarndan, en btnc, en sert ideolojileri oluturur
lar.
Tarihe bakldnda en byk katliamlarn din adna yapl
d grlr.
stelik, bu katliamlarn en kanllar, ayn dinden olup da
mezhep farkllklarna sahip insanlar arasnda grlmtr.
nk, dinsel dogmalar, "kendinden sapmalara" kar, d
manna olduundan ok daha az hogrldr.
"Trbanclar", ak ak, kendileri iin istedikleri zgrlk
leri, (kendi istedikleri dzen kurulduunda) bakalarna tan
mayacaklarn sylemektedirler. Devletin ve gnlk yaamn
(kendi yorumladklar biimde) Allahn emirlerine uygun ola
rak dzenlenmesi gerektiini ve bundan saplmayacan, s
lamc yazarlar ak ak ilan etmektedirler.
slamda laiklik olmaz, insanlar dinsel kurallara gre d
zenlenen bir toplumda yaamak zorundadr, diyenler yine on
lardr.
Trban Olaynn Eitimsel Temelleri
slami ilkelere gre kurulacak bir devlet dzenini savunan g
rleri simgeleyen trban olay, gcn devlet eitiminden
alan bir toplumsal harekettir.
188
Devlet, ak seik bir politikayla, laik eitim veren liselerin
yannda, dinsel eitim veren mam Hatip Okullarn am, ge
litirmi, mezunlarn niversiteye alm ve her trl destei
vermitir.
Olay aslnda yalnz bir eitim olay da deildir. Devlet an
laynda bir genel yaklam yanstmaktadr.
Din derslerinin zorunlu dersler arasna alnmas, 12 Eyll
ynetiminin dinsel eitime kar hogrl bakmasnn bir be
lirtisidir.
Din ve dinsel ilkeler, zellikle 12 Eyll' den sonra milli b
tnl salayc toplumsal ve kltrel geler arasnda sk sk
kullanlan aralar olarak dikkati ekmitir.
Atatrklk bile yeniden dzenlenen Atatrk Kurumu eli
ile neredeyse "mukaddesat" bir nitelie brndrlmtr.
te eriat devleti zleminin bir davurumu olan trban
olay byle bir iklim iinde yeermitir.
Trbann Ortaya k Bile Bir Tutarszlktr
nsan hafzas ok zayftr. zellikle toplumsal olaylarda halk,
ynlendirmeye ok ak olduu iin yakn gemite olup bi
tenleri unutabilir ya da yanl hatrlayabilir.
imdi bir an durup dnelim: slam kltrndeki bar
ts dururken, bu trban da nereden kt?
Hkmet ve YK nce barts kullanlmasn yasaklad.
Sonra YK dahiyane bir bulula barts yasaktr ama,
daha ada olan trban yasak deildir, diye bir kural ortaya
att.
Bylece, YK' n Trk Yksekretimine yapt stn kat
klara bir de trban olay eklenmi oldu.
+
Kafalarn ine Baka Dna Baka
Bakmak Olmaz
Sanyorum ki birka yl sonra dnp de Trkiye tarihine ba
kanlar gzlerine inanamayacaklar:
Devlet bir yandan laiklikten sapan bir tutum ile ortareti
mi mam Hatip izgisine oturtuyor, okullarda din derslerini
189
zorunlu klyor, Ktran kurslarna izin veriyor, hatta bunlarn
tevik edilmesine ortan hazrlyor, te yandan bu iklimin ve
bu eitimin doal sonucu olan bir eriat devleti zleminin fi
lizleniini ve serpilmesini, trban yasaklayarak nlemeye a
lyor.
Sorun trban ya da barts sorunu deildir. Sorun, eri
at Devleti kurulmas sorunudur.
eriat Devleti zlemini eitim ile yeertmek, sonra da tr
ban yasaklayarak, bunu nlediini sanmak, gafletlerin en b
ydr.
zm
Soruna gerek tehis, gerekse bugn getirilen tedavi tmyle
yanltr. Devlet eliyle dinsel eitimin desteklenip trbann
yasaklanmas glntr.
Yaplacak i tan tersi olmaldr: Devlet, dinsel eitimi des
teklemekten vazgemeli, laik eitim dndaki eitim faaliyet
leri durdurulmal, buna karlk, herkes giyim kuannda ser
best braklmaldr.
Sorun bir rtnme sorunu deil, bir vicdan zgrl, bir
devlet biimi, bir yaam gr sorunudur. Olaya bu adan
yaklalmadka, sorunu zmek iin eitim konusuna eilin
medike, hibir ciddi sonuca varlmas olanakl deildir.
Son sz olarak unu sylemek istiyorum: Ben herkesin vic
dan zgrlnden yanaym. Tm kalbimle ve kafamla ger
ek bir demokrasiye ve hogrye inanyorum. Dine, dinsel
inanlara ve zeHikle mslmanla byk bir saygm var.
Ama kimseye benim inan zgrlme ve giyim kuam
ma ambargo ya da ipotek koyma zgrl tanmam. Beni
zorla trbana sokacan ak ak ilan edenlerin eylemlerini
de desteklemem.
Bu nedenle de, kiisel bir seim belirten "bartsne" hi
bir itirazn yok. steyen istedii yerini rter, isteyen, istedii
yerini aar.
Ama, "trbanclara" tmyle karym. nk, bakalar
nn inan ve giyim zgrln tehdit eden bir devlet ve top-
190
lum dzenini savunuyorlar. Hem de din adna ilenen cina
yetler Trkiye tarihinde henz daha ok taze iken.
Ksacas bartsne evet, trbanclara hayr. nk biri,
kiisel zgrl, teki ise bu zgrle saldry simgeliyor.
Trbanclar gerekten demokratik hak ve zgrlklerden
yana iseler, niversitede ba rtl gezmek zgrl kadar,
camide ba ak gezmek zgrln de savunsunlar.
191
EK 13
Alt Blm 5
Eitim ve YK
Kavak yelleriyle dnen deirmenlere
saldran evde kalm uursuz uzmanlaryla
alarn toplarken akademik aalar,
kuramlarn kurumunu silerek
bir iirden demir alp aldm
denizlerin dibinden,
ka anlam bal yakaladlar
diye meraktaydlar
bilimden bunalanlar.
Cevat apan, "Anladm Anlamn Anlamn"
adl iirden, dn gvercin dn, Adam
Yaynlar, stanbul, 1985, s. 44.
1. Milli Eitim mi, Milli Felaket mi?
Her sonbahar okullar yeniden alr.
Okullarn almasyla birlikte mthi bir mekanizma da ha
rekete geer. Byk arklardan oluan bir mekanizmadr bu.
Birinci ark, ekonomiktir: Milyonlar kere milyarlar sz ko
nusu olur.
kinci ark, rgtseldir: Okullar, okul-aile birlikleri ve ko
ruma dernekleri, otobsler, taksi ve trenler, vapurlar ve mini
bs iletmeleri, okul malzemesi satan maazalar, kitaplar,
krtasiyeciler, basmevleri ve benzeri ilgili kurulular bu me
kanizmann doru ilemesi iin dnmeye balar. Milyonlarca
insan, belki de tm 50 milyon bu rgtsel ark iinde etkilenir.
nc ark ise, bu iki arkn i ie gemesi sonunda dn
meye balayan eitim srecidir.
Eitim Sreci Nedir?
Eitim sreci, ister milli ister bireysel olsun, ister okullar iin
de rgn biimde yaplsn, isterse toplum iinde yaygn biim
de uygulansn, esas olarak bir aktarmadr.
Eitim sreci yani, eitim faaliyetleri ile aktarlanlar ise
belli tutum ve davranlar oluturmaya yneliktir.
Nedir aktarlanlar?
Her eyden nce deerler aktarlr. yi, kt, doru, yanl,
aktarlan bu deerlerin banda gelir.
Deerler ile birlikte isteseniz de istemeseniz de inanlar da
aktarlmaya balanr.
Son olarak da bilgi aktarlr.
Buradaki son olarak szn, yaznn gelii sanmayn. Bilgi
aktarlmas olay, aslnda eitim sreci iinde gerekten en
195
sonda gelir. Deerlerin ve inanlarn aktarlmas ok daha
nemlidir.
Eitim Ne Zaman Felakete Dnr?
Her trl eitim, genellikle dl ve ceza yntemi ile yaplr.
Hemen aklnza parasal dl ya da dayak cezas gelmesin.
rnein not sistemi dorudan doruya bir dl-ceza sistemi
dir.
Yksek not dl, krk not cezadr.
Ayrca "aferin!" demek gibi ya da "almamsn! " demek
gibi daha hafif dller ve cezalar da olabilir.
Cezalarn en by snfta kalmaktr.
Ortaretimimiz asndan da dllerin en by, ni
versite' de en iyi blm kazanmaktr.
Kitaplar, aktarlacak deer, inan ve bilgileri, snav sistemi
ise bu aktarma srecinin dl ve ceza mekanizmasn belirler.
Aktarlacak bilgiler sk sk deitiinde neyin nasl aktarl
dn len snav sistemi belirsiz hale getirildiinde, renci
temel olarak katl, belirsizlik iinde, izofrenik bir ya
am renir.
te bu nokta, milli eitimin milli felakete dnt nok
tadr.
196
2. Ortaretimimiz Anarist Yetitiriyor
Trk ortaretimi iin imdiye kadar ok ey yazld ve sy
lendi. Bu eitimi yllarca eletirdik. Kimi zaman, ben de dahil,
eletirdiimiz bu eitimi dzeltecek ya da yeniden dzenleye
cekleri etkileyecek durumda da olduk. Hemen hemen her ikti
dar deiiklii Milli Eitimin yeniden dzenlenmesi zlemini
ve programn birlikte getirdi. Askeri mdahale dnemlerinde
de, sivil iktidar deiikliklerinde de bu istek ve zlem srd.
Fakat sonu hi deimedi.
Brokrasi ark ya da ksaca Kurulu Dzen daima galip
geldi. Ciddi hibir deiiklik ve dzenleme yaplamad.
Anarinin Temeli
Trkiye' de orta retimin en nemli zellii aktarlan bilgile
rin ounlukla yanl ve zararsz oluuna karlk, diplomaya
ok byk nem verilmesidir. Bu ok nemli elikiye ek ola
rak, bilgi aktarma ynteminin son derece kt ve bktrc ol
duunu sylersek, bir rencinin kar karya kald trajedi
nin genel boyutlarn belirlemi oluruz: renci, hibir iine
yaramayacak ve yanl baz bilgileri edinmek iin toplum tara
fndan yaplan ok byk bir bask ile kar karyadr ve yan
l da olsa, yararsz da olsa bu bilgileri renmesi zorunludur.
te anarinin temeli burada yatar: ocuklara rettiimiz
toplum ile iinde yaadklar toplum farkldr. stelik ocuk
okulda retilen toplumu da iinde yaad toplumu da do
ru drst renememitir: inde yaad toplumu reneme
mitir. nk vakti olmamtr. Okulda retilen toplumu
renememitir. nk dersler hem anlamsz ve yararszdr,
hem de kt retilmektedir.
Btn bunlara karlk renciye mthi bir vatan kurtar-
197
ma ve vatan iin lme (ve dolaysyla ldrme) ideolojisi a
lanr. Biraz sosyal-psikoloji bilenler iin durumun deheti or
tadadr:
lmeye ve ldrmeye hazr, ama vatan nasl kurtaraca
n bilmeyen bir vatansever genler ordusu Trkiye'yi bir kan
glne evirebilir. Nitekim yakn gemite evirmitir de.
Kendi kendimizi aldatmayalm: 12 Eyll ncesi gnde or
talama yirmi kiiyi ldren tm katiller yabanc ajan ve vatan
haini mi idi sorusuna drst cevap verelim. Ben korkutucu
cevab aka vereyim: Bu katiller vatan haini olduklar bilin
ciyle deil, vatansever bilinci ile cinayet iliyorlard. Kendile
rine sorduunuz zaman, vatan satmak iin deil, vatan sa
tanlar ldrmek iin cinayet ilediklerini (inanarak) syleye
ceklerdir size. Sol iin de, sa iin de dorudur bu yarg.
Peki bu katiller nerede eitildi? Moskova'da, Pekin'de,
Washington' da ya da baka ideolojik odaklarda m?
lerinde oralarda eitim grm olanlar varsa da, hepsi
iin bu geerli olamaz. En azndan bu cinayet salgnnn ardn
daki tm kiiler yurt dnda eitilmi deildir.
O zaman ac gerei kendi kendimize itiraf edelim: Bu
anaristleri, bu terristleri, bu katilleri biz yetitirdik, biz ret
tik. Bunun temelinde de hi kukusuz ortaretimimiz yat
yor. (Burada ilkretim ile yksekretimin, ortaretimden
daha bile kt olduunu derhal belirtmeliyim. Fakat, ilkre
tim, ortaretim ile ayn ilkeler erevesinde irdelenebilece
inden, yksekretim ise YK ve Doramac yerinde dur
duka umutsuz yapsn srdreceinden, o konularda, bura
da ayrca bir ey sylemiyorum).
Eitim ve Bir Katilin Ruhsal Mekanizmas
Ortaretimimizin anarist yetitirme eitimi yalnzca olma
yan bir toplumu retmesinde, olan toplumu retmemesin
de ve belli olmayan amalar iin lmeye hazr vatanseverler
yetitirilmesinde deildir. Bu eitimin anariye dnk olan
en nemli zellii yntemidir: Bu eitim dogmatik bir eitim
dir. Yalnzca, tek, tekil, tekilci, tekelci, monist, monopolist,
198
softa, banaz, fanatik, mmin gibi sfatlarla nitelenecek tr
den dorular, bilgiler ve insanlar vardr bu sistemin yntemi
iinde.
Mekanizma ksaca yle iler: Doada ve toplumda iyiler
ve ktler mutlak izgilerle ayrlmtr. Ders kitaplarnn yaz
d mutlak iyi, doru ve gzeldir. Bunun dndaki her ey
kt, yanl ve irkindir. Okuldaki ilkelerin dndaki dn
celer ise ihanettir.
Bylece ocuklar ortaretimde hainler ve vatanseverler
ayrm ile bytlrler. Kendileri gibi dnenler vatansever,
farkl dnenler haindir. Bu ilke her zaman retmenin kt
niyetinden deil, genellikle kitaplarn ve mfredat program
nn niteliinden kaynaklanr. Tartma yasaktr. Soru sormak
isyandr, en azndan disiplinsizlik ve ukalalktr. Aratrma,
baka kitap okuma zararl, dolaysyla yasaktr. Eitim, tek bir
doru olduu gr ve inanc ile, Ortaa yntemleri ile ya
plr. ocuk, her zaman kendisine aktarlan bilgi, dnce ve
ilkeleri almaz ve renmez ama, bir ey aklna kazlmtr:
Kendisinden farkl dnenler haindir.
Bilmem bu katiller ordusu

u yaratmak iin daha iyi bir

eitim neren var m?
Bugnk ortaretim sistemimizin anarist rettiini sy
lerken abartmal konumadm belirtmek iin, kan rn
bir kez daha tanmlayalm: Cahil, dengesiz, vatan iin lmeye
ve ldrmeye hazr, dogmatik kafal genler.
Bu genler cahildir. nk ne Trkiye'yi, ne Bat'y ne s
lam' bilirler. Buna karlk, bildikleri yarmyamalak Bat, ya
hut yarmyamalak Mslmanlk, ya da yarmyamalak Trk
lk adna cinayet ilemeye hazrdrlar. Bilgileri eksik olduu
iin, dengesizdirler. Karlarna ilk kan grup onlar derhal
kendi fanatik yesi yapar. nk esas olan fanatizmdir; fa
natizmin getirdii dnce tembellii ve militan olmann ge
tirdii sorumsuzluktur. Bu da ancak bir grup iinde bulunur.
(Trkiye' de gerek brokraside, gerek edebiyat dnyasnda
ne kadar ok ve nl "siyasal dnme" vardr bir dnseni
ze).
199
zm nerileri
nce tm zm nerilerinin sonucunu tek cmle ile zetle
mek istiyorum: Ama, dnceleri ve inanlar iin lmeye
hazr vatanseverler deil, dncelerini ve inanlarn tart
maya hazr ve bakalarnn farkl dnce ve inanlarna da
saygl vatanseverler yetitirmek olmaldr.
kinci olarak hemen dikkati ekmek istediim bir nokta
var: Bu ama deiiklii, yalnz mfredat program ve kitap
dzenlemesiyle olmaz. Her eyden nce ortaretimde eitim
yntemi deitirilmelidir. Kitaplar birer "dogma" olarak de
il, birer tartma malzemesi, retmenler de tanrnn kelam
n tebli eden peygamberler olarak deil, birer tartma yn
lendiricisi olarak dnlmelidir.
Ayrca ok nemli bir hatrlatmay, her dnemde Milli Ei
tim Sorununa kktenci bir biimde yaklald fakat hibir so
nu alnamad gereini belirterek yapmak istiyorum. Her
askeri mdahale, ya da her yeni sivil dnem, (aynen bugn
lerde olduu gibi) sorunu toptan zmek iin kollar svam,
sama sapan deiiklikler ile sistemi tm yozlatrmann d
nda doru drst hibir sonu alamamtr. (Bu konudaki
son dnem garabetlerinden birinin ortaretimde din eitimi
nin zorunlu klnmas olduuna iaret etmek istiyorum. slam
uygarln retmediiniz renciye din eitimini verirseniz,
sonunda "cahil mminler" yetitirir, anariye yardmc olur
sunuz ancak.)
Derhal yaplacak i, bir yandan retim. yntemini tart
ma ve aratrmaya dayandrmak, te yanda mfredat prog
ramlarnn te ikisini kaln kee kalemle izerek, atmaktr.
Pek doal olarak bu arada ortaokul ve lise arasndaki sama
sapan tekrar olayn da tmden ortadan kaldrmak gerekir.
Mfredat programlarnn ayklanmasndan ortaya kacak
bo zamanda ise ocuklara teknik bilgi, teknik el becerisi ve
tartmal dnme yntemi retilmelidir. Bunlar retecek
retmenlerin nasl yetitirilecei ise, programlarn belirlen
mesinden sonra kesinleecek ve retmen okullarnn prog
ramlar buna gre dzenlenecektir.
200
Bir "biim devrimi" olarak, Talim ve Terbiye Kumlu'nun
zerk bir yapya kavuturulmas ve retmen okullarnn
mfredatlarnn da bu kurulun yetkisine verilmesi yerinde
olacaktr. retmen okullarnn niversitelerin bnyesine ve
rilmesiyle, yaplm olan byk yanltan derhal dnlmeli
dir. Ortaretim, rencisi ayr, retmeni ayr ilkelere gre
yetitirilecek derecede gayri ciddi bir biimde ele alnamaz.
Talim Terbiye Kumlu'nun zerk bir yapya kavuturulma
s, Trk Milli Eitiminin, siyasal iktidarlarn gnlk tercihleri
ne gre sapmalar gstermesini nleyecek, anarist yetitirmek
yerine vatanda retecek programlar dzenleyecektir.
zerklik kavramnn tmden suland ve niversitelerin
bile zerkliinin rafa kaldrld bir gei dneminde bu ne
rilerim konjonktr d grlebilir. Fakat unutmayalm ki, ba
mza ne gelirse, bilimsel dorular ile siyasal tercihlerin kon
jonktr adna birbirine kartrlmasndan dolay gelir. Tarih
ise tm Milli Eitim Bakanlarn yarg sandalyesinden gzl
yor.
201
3. Kitaplar ve ktidarlar
Kitap, Trk-islam kltrnde ok nemlidir. Bir simgedir.
nancn simgesidir. Trk-slam kltrndeki en nemli k
fr'lerden biri Allahsz-kitapsz biiminde edilen kfrdr.
Burada kitap yalnz Kuran- Kerim anlamnda deil, herhangi
bir inan simgesi olarak da kullanlmtr.
Yeni cumhuriyeti kuranlar, yani Atatrk ve arkadalar, bu
olay byk lde bir kltr seferberlii zerine de dayamak
zorunda idiler. Bu nedenle de eitim ve kltr sorunlar, yeni
devletin yeni ilkelerinin filizlendii, glendii hatta yeniden
biimlendii alanlard.
Mustafa Kemal Atatrk'n, "Cumhurbakan olmasaydm,
Kltr Bakan olmak isterdim" sznn altnda bu anlay
yatmaktadr.
Milli Eitim Bakanl'nn Tutumu
Tek parti dneminde de ok partili dneme geildikten sonra
da Milli Eitim Bakanl, eitim ve eitimin temel arac olan
ders kitaplar olayna (hakl olarak), ideolojik bir ynlendirme
ve gdmleme arac olarak bakt.
Byle bir bak sonunda da, ilk ve ortaretim ders kitap
lar sorunu, her siyasal-ideolojik deime dneminde gnde
me geldi.
lk deime, tek partili dnemden ok partili dneme ge-
ite grld.
.
kinci deime tarihe Milliyeti Cephe hkmetleri olarak
geen sa hkmetler zamannda ok sert tartmalara konu
oldu.
nc deime srecini de gei dneminde yayoruz.
202
Bu deime grafiinin krlma noktalarna bakldnda,
kapsaml ve radikal olaylarn hep sa grn egemen olduu
dnemlere rastladn gzlemliyoruz.
yle anlalyor ki, Trkiye' de sa kesim, Cumhuriyetten
gnmze dek uzanan bir sre iinde oluan mfedat prog
ram ve ders kitab anlayndan memnun deildir. Her yeni
iktidar dneminde bu geriye dnk dzeltme iini biraz daha
etkili olarak uygulamaya koymaktadr.
Bu uygulama asndan da en nemli ilevsel rgt Milli
Eitim Bakanl olduu iin, tm frtna bu bakanln ve bu
bakanln banda bulunan bakann evresinde kopar.
Kitap Konusundaki Uygulama
Tek parti dneminde, 1933 ylna dek, kitap uygulamas, idari
tasarruflara bal olarak yapld.
Ancak 1933 ylnda karlan bir yasa, kitap iini bir esasa
balad. Buna gre, yarma yoluyla belirlenen birinci kitaplar
ders kitab olarak okutulacak, ikinciden beinciye kadar olan
lar da bastracakt.
1949 ylna dek bu uygulama tek kitap uygulamas biimin
de srd.
Bu yl karlan bir yasa ile kitaplarn yl sre ile kabul
edilmesi esas getirildi. Bir yandan da eitli kitap uygulama
snn zamannn geldii ilan ediliyordu.
Daha sonra 1973 ylnda karlan bir baka yasa, Milli Ei
tim Bakanl'n kitap konusunda tmyle serbest brakt. Tek
ya da ok kitap veya yarma usul, istee gre uygulanabile
cekti.
zet olarak sylemek gerekirse, yasalar, Milli Eitim Ba
kanl'n kitap uygulamas konusunda serbest brakmt.
Bu durumda grlen uygulamalar, daha nce de belirtildi
i gibi, tek kitaptan ok kitaba doru, bir anlamda geriye d
n ieren, baka bir anlamda ise, zgrleme diye grlebi
lecek biimde deimeye balad. zellikle, Demokrat Parti
ynetiminde grlen bu uygulama, kitaplarn dili asndan
203
eski dil ve yeni dil arasnda o denli gidip geldi ki, bir ara her
yeni baskda kitaplarn dilini yeniden eskiye, veya eskiden ye
niye evirmek gerekti.
Bu konudaki en ilgin uygulama, kendisine Milliyeti Cep
he diyen bir sa koalisyon zamannda yapld.
Bilindii gibi, ders kitaplar bir mfredat programna gre
yazlr. Talim Terbiye Dairesi Bakanl tarafndan saptanan
bu mfredat program, hangi derslerde nelerin okutulacan
belirtir. Ders kitaplar da bu programa gre kaleme alnr.
te kendisine Milliyeti Cephe diyen hkmetin milli ei
tim bakan, bu uygulamay gzard ederek, ders kitaplarn,
zellikle sosyoloji, felsefe gibi ideolojik saylabilecek kitaplar,
gvendii kiilere smarlad. Bylece bu kiilerin yazd ki
taplar, mfredat programn da belirledi. Yani tam anlamyla
istim arkadan gelmiti.
Sonu olarak ortaya "bir doktorun erefi, bir iinin ere
finden daha yksektir" gibi yarglar ifade eden ders kitaplar
kt.
Asl Sorun
Ders kitaplar yine, yeniden yazlmaktadr. Yine bir gei d
neminde olduumuza gre, bu ie amamak gerekir. Anlal
< kadaryla da yine mfredat program deitirilmeden
ders kitaplarnn deitirilmesine gidilmektedir.
Aslnda benim ok uzun zamandan beri savunduum d
nce, ders kitaplarnn yeniden yazlmas yerine, iindeki l
zumsuz bilgileri ayklamak kanmca Trk eitim sisteminin
zlmesi gereken sorunlar asndan daha dorudur. .
Mfredat program deitirilmeden yaplacak deiiklik
ler, yalnz ayklama ilemi ise, bu konuda grlt koparmaya
gerek yoktur.
nsann bu kadar grlt koparlmasna aaca geliyor
aslnda. nk, henz kitaplar ortada yoktur. stelik, ortaya
kacak olan rn, kitap gibi nitelii gerei, incelemeye ve
eletiriye uygun bir varlktr. Bu yzden imdiden fazla telaa
kaplmaya gerek yok gibi geliyor insana.
204
sonu
Fakat tm kltrn, bilinli bir biimde, din ekseninde srekli
olarak saa kaydrd dnlrse, bu grltnn de nedeni
anlalyor.
imdi yaplacak i, ortaya konulacak yaptlar beklemektir.
Dilerim, yine hepimizin yzn kzartacak aklabanlklarla
kar karya kalmayz.
205
4. 12 Eyll Dneminde
retmen Yetitiren retmenler
1980'li yllar, aslnda basknn ve sansrn toplumsallat ya
da olaya bireysel adan bakarsak, iselletii yllard.
Bask, sansr, i denetim, Trk toplumunun genel mazo
hizmine uygun olarak, sanki bir kitlesel gnah kartmann
aralar haline gelmiti: Her toplum layk olduu ynetim bi
imi ile ynetilir zdeyii, aydnlar arasnda sk sk anmsanr
bir tmce halini almt yeniden.
12 Eyll ve Eitim Kurumlar
Yukardaki genel yargdan sonra, biraz da belleklerimizi taze
leyelim: 12 Eyll ncesi byk kavga, eitim kurumlarn han
gi katiller etesinin ele geirecei konusundayd.
sterseniz, benim "katiller etesi" dediim gruplar, kendi
lerine verdikleri yceltici isimlerle bir kez daha lkcler ve
devrimciler diye analm ve durumun vahetini bir kez daha
anmsayalm: Hangi eitim kurumu, hangi ebekenin deneti
mine geecekti? Bylece hangi katiller ebekesi cinayetlerinin
glgesi altnda yarattklar dehet ve terr ile eitime egemen
olacakt?
Eitimin Anlam ve nemi
12 Eyll ncesi cinayet ebekelerinin kavgas niin eitim ku
rumlar zerinde odaklamt?
Niin hem lkcler hem devrimciler tek tek lise ya da
niversite binalarn ele geirmeye alyorlard?
Niin, kendilerine lkc diyen katiller Hacettepe niver
sitesinin Beytepe kampsnde "ya bizim dediklerimizi yapar-
206
snz ya da hocalarn cesetleri kar buradan" diye bildiriler
yaymlamlar ve sonunda Bedrettin Cmert'i ldrmlerdi?
nk Eitim, bireyin yeniden retimi sreci idi.
nk bu srece, yani insan yeniden retme srecine ege
men olan, uzun dnemde, lkenin yazgsna da egemen olur
du.
nk sanld ki, silahla, iddetle, baskyla, eitim kurum
lar, tm retici, eitici kadrosu ve eitim sreci ile birlikte,
kaba kuvvetin denetimine alnabilir.
nk sanld ki, kaba kuvvet, binalar ve kampsleri de
netleyebildii kadar, insan yeniden retme srecini de, t
myle denetim altna alabilir.
Devlet Gc
nanyorsanz Allah, ya da Tanr, inanmyorsanz, Tabiat ya da
Doa, insanla birlikte bir de devlet yaratmamtr: Devleti in
san yaratmtr.
nsan devleti niye yaratm? Hemcinsini denetlemek iin.
nsan hemcinsini niye denetlemek ister? Varln srdre-
bilmek iin.
te bu noktada durmak gerek.
Hangi insan?
Ksr grl, dar kafal, kendinden bakasn dnmeyen
kii mi, yoksa, baka insanlar dnen yani kendini bir b
yk toplumun paras gren ve varln ancak onun varly
la srdrebileceini bilen bir toplumun bir bireyi olarak insan
m?
Sorunun yant hangi tr insana gre olursa olsun, gerek
yine de ok deimeyecektir. nk imdi zellikle bugnk
iktidarn felsefesi olan, her bire ya da kii kendi karn yete
rince kollarsa, toplumun kar da en iyi biimde kollanm
olur, gr egemen klndnda, bakalarn ve iinde yaa
d toplumu dnen birey ile, kendinden, kendi karndan
baka hibir ey dnmeyen kii, iin sonunda ayn kapya
kmyor mu?
207
imdi totaliterlerin kmazn bu konudaki asl karamsar
gr, yani her iki temel farkl dnceden hangisini benim
sersek benimseyelim, deimeyecek olan yant aklayalm.
nsan devleti denetlemeyi, baka insanlar da kendi gr
ne gre biimlendirmek iin ister. nk varln srdr
mek iin kendi yaptklarnn yaplanlarn en iyisi olduunu
dnr ve herkesin de kendisi gibi davranmasn ister. (eri
at devleti isteyenlerin trajedisi buradadr ite: Herkes belli bir
inanca sahip olursa, yani ayn inanca sahip olursa insann var
ln ve yaamn daha iyi devam ettireceini dnr. )
Yani totaliterler asndan burada bir zorlama sz konusu
dur.
te tam bu noktada idealist zorlama ile menfaati zorla
mann farkszl ortaya kyor. Devletin uyruklar ister ba
takilerin inanlar isterse menfaatleri uruna zorlansnlar ne
fark eder ki?
Zorlama ve istismar gibi iki ayr kavram, bireyin iradesine
aykr olduu lde zdeleir, insann doasna aykr olur
lar. nk unutmayalm ki, devlet insann doasnda yoktur!
Totaliterler ve Demokratlar
Bu noktadaki farkl gr, inanl olmak ile menfaati, ya da
karc olmak arasnda ortaya kmaz.
Bu noktadaki farkl gr, baskdan yana olmakla, baskya
kar olmak arasnda belirir.
te devlet gc ile eitim arasndaki iliki de baskc olan
lar ile olmayanlar bakmndan farkl, totaliterlerin tm a
sndan ise farkszdr.
Totaliter gr sahipleri, grleri ne olursa olsun, tek bir
doruya inanan yani banaz, zgr dnmeyi reddeden in
sanlar retir. Devleti de byle insanlar retmek iin ele geir
mek ister. Bu dzende eitim baskcdr.
Buna karlk; demokrat inanl kiiler, yani, yaamda tek
ve biricik bir tek doru olduuna inanmayanlar, dnen, so
ruturan, okuyan aratran insan yetitirmek isteyenler; kendi
208
nesillerinin devam iin hogr sahibi, birbirlerinden farkl
gr ve inanta olan, oluturduklar toplumun saln bu
farkllkta arayan ve bulan demokrat kiileri yeniden retmek
isterler. Bu dzende eitim baskc deildir.
Devleti Ele Geirme Kavgas
Aslnda her iki katiller ebekesi de (hem solcu hem sac katil
ler), demokratlar da devleti ele geirmek ister. Totaliter katil
ler, herkesi kendileri gibi yapmak iin, demokratlar da totali
terler herkesi kendileri gibi olmaya zorlamasnlar diye devleti
ele geirmek ister.
Bylece asl kavga devleti ele geirmek erevesinde olu
ur.
Eitim ve Devlet likisi
Devleti ele geiren, istedii gibi eitim yapar.
Peki eitimi ele geiren istedii gibi bir devlet kurabilir mi?
Soruyu daha doru soralm: Devlet bakalarnn elindey
ken, onun niteliini kendi istediin biime sokmak iin, devle
ti denetleyenlerden farkl bir grle eitim yapmak olanakl
mdr?
Pek doal olarak "hayr"!
Ne yazk ki, bu pek doal olarak hayr tmcesinin gerei
ni bilmedikleri iin, katiller pek ok insan ve beyni (tek tek
niversite kampslerine ya da lise binalarna veya yurtlara
egemen olmak iin) ldrdler. Sanki devletii ele geirmeden,
eitimi denetlemek olanakl imi gibi . . .
Bedrettin Cmert, Cavit Orhan Ttengil, mit Doanay . . .
Yalnz kaba kuvvetin ve bir cinayet salgnnn deil, ayn
zamanda cehal

tin de kurban oldular.

Muammer Aksoy'un, etin Eme'in ve Turan Dursun'un
olduklar gibi . . .
12 Eyll Ne Yapt?
Karde kavgasn durdurmak iddias ile demokrasiyi askya
alan ve devlete el koyan Trk Silahl Kuvvetleri, kaba kuvvete
EK 4
209
kar kaba kuvvet kullandlar. (Trkiye' de silaha ya da kaba
kuvvete bavuran her grup, ya da her kii, sonu olarak Trk
Silahl Kuvvetlerinin iktidara el koymas iin arda bulunu
yor demektir. nk i kaba kuvvete kalnca en kuvvetli her
zaman Trk Silahl Kuvvetleri olmaktadr.)
stelik kaba kuvvet yoluyla iktadara el koyan Trk Silahl
Ku

vetleri, bu eylemlerine bir de ideolojik klf uydurdular:

Atatrklk ya da Kemalizm, iktidara el koyan ordunun,
kulland kaba kuvvete bitii elbisenin ideolojik ad oldu.
(Bu arada gerek Atatrklk ya da Kemalizm ile bu yeni
ideolojinin uzak yakn bir ilgisi olmad iin, gerek Atatrk
ler, bu yaklama itiraz ettiler ve rnein, Trkiye' de Ata
trkln nemli isimlerinden olan Nadir Nadi, 1980 aske
ri cuntasna kar, Ben Atatrk Deilim diye kitap bile yaz
d).
Eitimdeki Trajedi
12 Eyll ncesi Trk Milli Eitimi tam bir iflas halindeydi. Ya
ni ilk, orta ve lise eitimi artk ie yaramaz bir hale gelmiti.
niversite eitiminin de ondan aa kalr yeri yoktu.
te cinayet ebekeleri bu kokumu, yozlam ve her tr
l ilevini yitirmi olan eitim kurumlarn ele geirmek iin
mthi bir kavga veriyorlard. Yani ele geirmek istedikleri
eitim zaten iflas etmiti. Ama yine de mevcut devlet mevcut
eitim dzenini, en azndan kendi iradesi dndaki mdaha
lelere kar koruyordu.
te bu kaos iinde, ordu ynetime el koyunca, devletin e
itli kurumlar ile birlikte Milli Eitim de yeniden dzenlen
mek zere ele alnd.
1980 mdahalesi, totaliter eilimli terrist gruplara kar
yaplm total bir mdahaleydi ve bu nitelii ile totaliter yap
sn Atatrklk ad altnda kendi rettii ve byk lde
d ilikilerin konjonktr ile belirlenmi bir ideoloji emsiye
si altnda sistematize etmiti.
1980 ncesi Trk Milli Eitimi, sorgulamay deil, boyun
emeyi reten monist ve totaliter bir yap tayordu zaten.
210
1980 mdahalesi Milli Eitimin bu yapsn kendi amalar
dorultusunda mkemmelen kulland. Sadece birka kk
ierik dzenlemesi ile yap aynyla korundu: Yeni totaliter y
netim birdenbire, eski ad milli eitimin kendisi iin ne
denli ilevsel olduunu anlayvermiti.
Bylece 1980 mdahalesinin tek ynl, tek boyutlu milli
eitimi eski dzenin pekitirilmesi yoluyla ortaya kt.
YK, bu erevede, yksekretimin de, tek boyutlu ve
tek ynl hale getirilmesi iin icat edilen bir rgtlenme t
ryd.
ihsan Doramac'nn bizzat bana syledii, "Sabah saat do
kuzda zil ald zaman ben hangi niversitede olursa olsun
btn iktisat fakltelerinde Pazartesi gn hangi dersin oku
tulduunu, hangi konularn ne biimde ilendiini bilmeli
yim" sz byle bir tekdzeliin salanmas yolundaki' "ira
deyi" belirliyordu.
retmen Okullarnn Traj edisi
Devleti ele geirmeden, eitimi ele geirebileceklerini sanan
romantik ve topik, dolaysyla yanl komandolarn deneti
mindeki lkc Eitim Enstitleri, 1980 mdahalesinden son
ra, askerlerin bir numaral hedeflerinden biri oldu: Trk Silah
l Kuvvetleri, kendi dnda bir otoritenin eitimi denetlemesi
ne izin vermiyordu.
Tam bu noktada, lkcler ile 12 Eyllclerin akmas
gndeme geliyor: 12 Eyllcler, yalnz totaliter olmalar a
sndan deil, ayn zamanda Trk-slam sentezini uygulamala
r bakmndan da lkclerin devam idiler.
Bylece 12 Eyllclerin dilemmas da belirlendi: Eitimi
kendi ilkelerine gre uygun ve kendi yntemleriyle (totaliter)
yapan bir kurumu nasl rehabilite edeceklerdi?
Yani, ierii zaten islamc, yntemi de totaliter olan bir
retmen eitimi, 12 Eyllclerin arayp da bulamadklar bir ni
metti. Fakat ne yazk ki bu nimet bakalarnn elindeydi. Ba
kalar terimi ise Kurmay lisannda dman ifade ediyordu.
Dolaysyla, Eitim Enstitleri, hemen hemen ierii ve ynte-
21 1
mi aynen korunarak, ynetim asndan denetim altna aln
malyd.
zet olarak retmen okullar bir diktatrn emrinden,
(yani kaba kuvvetle egemen olmaya alan lkclerin elin
den) bir baka diktatrn denetimine (yani 12 Eyllclere) ge
iyordu.
Bu aamada, aslnda hi de anlam tamamakla birlikte,
belki srf trajedinin komikliini de vurgulamak bakmndan
bu gEiin mekanizmasn vurgulamak gerekir: Eitim Ensti
tleri, politize olduklar gerekesi ile, Milli Eitim Bakanl
' nn emrinden alnp, YK erevesinde oluturulan (ve h
san Doramac'nn denetiminde olan) niversitelere veriliyor
du.
Bylece ne i yanyordu ne kebap! Hem ideolojik tasallut
nleniyor, hem de ne ierik ne de yntem deiiyordu: Eitim
Enstitlerinin denetimi, fiiliyatta yine slamc sentezcilerde
kalyor ve totaliter eitim yntemleri uygulanyor, fakat teori
de, Enstittler yani retmen yetitiren retmenler siyasal
iktidarn sorumluluundaki Milli Eitim Bakanl'ndan al
np, niversitelere balanyordu. Hangi niversitelere: Do
ramac'nn denetledii niversitelere!
1980 Darbesi Niin Nitelikli
retmen Yetitiremezdi
Aslnda dnemin uygulayc piyonlarna ok da fazla yklen
memek gerek: Onlar sadece genel stratejinin birer parasyd
lar: Trkiye'yi bir ada ulus-devletten, tarihin karanlklarn
da kalm bir Ortadou 'mmet-devletine' dntrme prog
ram, 12 Eyll ynetiminde grev alm olan tm siyasetile
rin ve brokratlarn amalar gereken bir handikap olarak
gndemdeydi.
12 Eyll Ynetiminin niin nitelikli retmen yetitireme
yecei de zaten buraya kadar aklanan gerekler erevesin
de anlatlmaya allmtr: retmen yetitirme yntem ola
rak da ierik olarak da demokratik bir nitelik tamaldr. Bir
baka deyile, retmen yetitirecek retmenlerin yetitiril-
212
mesi ancak aratrmac, sorgulayc, oulcu, demokratik
retmenler aracl ile, olanakl klnabilir. Oysa 12 Eyll yne
timi, hem yntem hem de ierik olarak, tam bir totaliter tutum
ve davran iindeydi. Bu nedenle de doru drst bir ret
men eitimi yapmas olanak dyd.
Sonu
12 Eyll askeri mdahalesi genel siyaset ve toplum dzeyin
deki etkilerini, aynen eitim alannda da gstermitir: Hibir
ciddi soruna kalc herhangi bir zm getirememi, tam tersi
ne baz sorunlar daha da arlatrmtr.
Konu zellikle Edebiyat olduu zaman, bu sonu ok daha
ar bir baarszl yanstmaktadr: nk Trkiye' de de
edebiyat pek ok baka lkede olduu gibi, tm toplumun ay
nas olduu iin, hemen hemen her zaman toplumsal muhale
fetin grlerini yanstm, kimi zaman da siyasal muhalefetin
etkisi altna girmitir.
te bu nedenle oulcu bir toplum anlay olmadan Trk
edebiyatn ne anlamak ne de anlatmak olanakldr.
Bir Yakup Kadri Karaosmanolu'nu KADRO hareketi iine
oturtmadan, bir Refik Halit Karay', YZELLLKLER olayn
anlatmadan, nasl aklayabilirsini?
Ya Nazm Hikmet? Pek ok kltr ve zeka fukarasnn hala
"yasak" sayd bu airi anlatmadan Trk Edebiyatn okut
mak olanakl mdr?
Peki stiklal Marmzn nl yazar Mehmet Akif'e ne de
meli? Hangi edebiyat retmeni, Nazm ile Akif'i ayn objek
tiflikle, ayn retmenlik heyecan ve ayn tarihi bilgeliiyle
aktarabilir rencilerine? 12 Eyll dneminde byle bir ey
hayal dahi edilebilir miydi?
12 Eyll 1980 mdahalesi iddet ve terre kar yaplmt.
Bugn bu mdahaleden hemen hemen tam on yl sonra
Trk aydn yine iddet ve terrn penesine dm bulunu
yor: te Muammer Aksoy, ite etin Eme, ite Turan Dursun
ve ite Uur Mumcu!
. 213
Trk aydnn yazgsdr bu: Tepede "devlet terr", taban
da "cehalet terr".
12 Eyll dnemi, retmen yetitiren retmenler konu
sunda bu iki terr de pekitirmenin tesinde ne gerekletir
mitir, dorusu merak ediyorum.
214
5. niversite Giri Snav
ve Ardndaki Gerekler
Trkiye' de baz sorunlar artk birer slogan haline gelmitir. Bu
yzden de kimse onlarn gerekten ne anlam ifade ettiine
bakmaz. sizlik sorunu, pahallk sorunu, eitim sorunu, ko
nut sorunu hep byle sorunlardr.
Bu sorunlar ancak yaayan bilir. nk ate dt yeri
yakar.
te niversite Giri Snav Sorunu da byledir. Kamuoyu
artk iyice kanksamtr bu sorunu. Evet, niversitelerde kon
tenjan snrldr. Girmek isteyenler ise ok fazla! Bunun iin
bir snav yaplmaktadr. Bu snavda bazlar kazanmakta, baz
lar ise kaybetmektedir.
Genellikle' byk kentlerdeki ocuklarn kazanma ans
fazladr. Dershanelere gidenlerin de ans artar. Kazanamayan
bir yl bekler. Genellikle istenilen deil, kazanlan blme giri
lir. Tercih formu doldurulurken dikkat edilmesi gereken baz
nemli noktalar vardr. Bunlar mutlak bilmek gerekir. Ayrca
baarl olmak iin konular bilmek yetmez. Test tekniine al
kn olmak da gerekir.
Her yl sorulan sorularda belli yanllklar yaplr. Sonra,
SYM Bakan Altan Gnalp bunlar hakknda beyanatlar ve
rir. Zaten Altan Gnalp, snav ncesi de ocuklar son gn a
lmasnlar, snav ncesi snava girecekleri salonlar gidip gr
snler diye uyarlar yapar. Her snavdan sonra, bakasnn ye
rine snava giren birka kii yakalanr. Yaklak olarak her
drt kiiden birinin kazand yani kiinin kazanamad
snav, ayn teraneler tekrarlanmak zere, bir baka bahara ka
lr.
215
Evet, yllardr Trk kamuoyunun koulland niversite
Snav teranesi budur. Terane budur da, bunun ardndaki ger
ekler nelerdir? Bu snav daha adil, ya da daha akllca yapla
maz m? Yaplsa bile sorunlar zlebilir mi? Snav en m
kemmel duruma getirmek, acaba hangi sorunu zmtr, ya
da zecektir? imdi ok ksa olarak, fakat hibir ucuzlua
kamadan, bu snavn gerisindeki gereklere bakalm.
1) renci Seme ve Yerletirme Snav Teknik Bakmdan M
kemmele Yakn bir Snavdr.
Bu snav yllarn verdii deneyim birikimine sahiptir. Ay
rca Trkiye' de bilgisayar kullanmnn en verimli ve etkin bi
imde gerekletirildii bir alandr. Kadro, Trkiye'nin en iyi
teknisyenlerinden olumaktadr. Kendi mant iinde ve Tr
kiye gibi gelimekte olan bir lkenin koullar erevesinde
daha iyisini yapmak ok zordur.
2) Her lkede Olduu Gibi Trkiye' de de Herkes, Bir st re
tim Kurumuna Devam Edemez. u ya da Bu Biimde Bir Seim Ge
reklidir.
ster kapitalizmin kalesi Birleik Amerika' da, ister kom
nizmin ncs Sovyetler Birlii'nde olsun, her isteyen her an
yksekrenime devam edemez. Mutlaka, u ya da bu lte
gre bir seim yaplr. Pek doal olarak Trkiye' de de durum
byledir.
3) Yksekretime Devam Edecek Kiilerin Seimi in Tek Yol
Snav Deildir. Hatta Snav, En yi Yol Dahi Deildir.
Eitim bilimleri ile uraanlar bilirler: Bir eitim konusun
da ya da kurumunda gelecee ilikin baarnn en iyi gster
gesi gemi baardr. Bu nedenle, niversiteye renci seer
ve hele hele bunlar yerletirirken, bu iin bir snav aracl
ile yaplmas ok doru bir yol olmayabilir.
Hemen akla gelen ilk yol, rencinin lise' deki baarsna
ve eilimlerine gre yksekrenime yerletirilmesidir. kinci
bir yntem, rencinin yatknlklarnn eitli biimlerde sap
tanmasdr. Bu, bir yandan mlakatlar, bir yandan da testlerle
yaplabilir.
216
En azndan bu iki ayr yntem, bugnk snav ile birlikte
dnlebilir.
Biz, her konuda olduu gibi, niversiteye giri konusunda
da iin kolayna kam ve bata yaptmz yanlta (hem de
gittike mkemmelleerek) srar eder duruma dmzdr.
nk, artk sistem,kurulmutur ve sistemde deiiklik yap
mak gibi zor bir i yerine bu sistemi mkemmelletirmek gibi
kolay bir i niversite brokrasimiz (ki brokrasilerin en tutu
cularndan biridir) tarafndan tercih edilmitir. (Doramac
ynetimindeki YK tarafndan daha aklc dzenlemelerin ya
plmasn beklemek ise artk, ancak bir hayal olabilir. )
4) Snavdan ok Daha nemli Olan bir Nokta, Seilecek Yerin
Niteliklerinin Bilinmesidir.
renci gerek lise srasnda, gerekse liseyi bitirdikten son
ra ne olacana karar verebilmek iin gerekli ve yeterli bilgi
lerle donatlm deildir.
Trkiye' de her ey o denli hzl deimektedir ki, renci
lerin tercihleri ve bu tercihleri yapmak iin sahip qlunmas ge
reken bilgiler bu deime hznn ok gerisinde kalmaktadr.
Salk Bakanl Brokratlar, YK yeleri ve niversite
Yneticilerinin el birlii ile artk tahtndan indirdikleri tp
renimine bir gz atarsak, durum btn plakl ile ortaya
kar: Konulan mecburi hizmetler ve benzeri yanl uygulama
lar sonunda bir tp rencisi, okula baladktan yaklak 15 yl
sonra (uzman doktor olarak) hayata atlma frsatna kavuabil
mektedir. O da her trl eza ve cefaya katlanr ve hi sene
kaybetmez ise. Sonu, bu ters uygulamalar ortaya konulduk
tan bir-iki yl sonra ancak giri snav tercihlerine yansmaya
balam, tp tercihi eski birinciliinin ok gerilerine dm:
tr. Yine de toplumdaki bugnk deil, eski deerlere ve
inanlara gre nispeten yksek yerini koruyabilmektedir.
nk, ocuklarn ou balarna gelecekten habersizdir.
Bir niversitede hi retim yesi bulunmayan blm olur
mu? Olmaz pek doal olarak. Seim yapan renci de bu var
saym ile yapar tercihlerini. Oysa, Trk niversitelerinde hi
217
retim yesi olmayan blmler vardr. Seim yapan renci
de tm bu bilgilerden habersiz, istedii blmn yanna ko
yar iareti. retim yesi yetitirmek yerine yasal yollardan
retim yesi kymn gerekletirmekle megul olan YK
ise, becerikli Bakannn azndan, kaydedilen renci says
istatistikleri vererek, hayali baar tablolar izer.
Tercih in Hayati Bilgiler: niversite
ve stihdam Olanaklar
Bir renci, girecei blmn niversite iindeki yeri, progra
m, retim yesi says, prestiji ve benzeri konularda en ay
rntl bilgilere sahip olmaldr. Bu da yetmez. Tercihini yap
madan nce, o blmden mezun olduktan sonra girebilecei
i, yani istihdam ile ilgili tm bilgilere de sahip olmaldr.
Yoksa yapaca tercih hibir ie yaramaz.
Bu bilgilerin ise, liselerde rehberlik almalar dnda sis
tematik bir biimde elde edilmesi pek olanakl deildir.
Sonu: Temel Bozukluk niversite Sisteminde
ve stihdam Olanaklarndadr
Trkiye'nin istihdam olanaklar nedir? Bu olanaklar, hangi in
sangc ihtiyacna cevap verecek biimde dzenlenmitir?
niversiteler, bu duruma ne derece uygun biimde rgtlen
milerdir?
SY snav, istihdam yaps ile niversite yaps uyumlu
hale getirilmedike, ve renci daha

snava girmeden bu her

iki yap hakknda da ayrntl bilgi sahibi olmadka, baarl
olamaz ve snavn teknik mkemmellii gz boyamaktan te
ye geemez. Zaten bu koullarda bile snav en iyi seme yn
temi deildir.
218
6. niversitenin k nlenebilir
Trkiye'nin nndeki en nemli sorunlardan biri, niversite
nin kn durdurmaktr.
nk, niversite, Yarnki Trkiye'nin oluturulduu yer
dir.
stelik niversite yalnz eitim ve retim asndan de
il, aratrma ve bilgi retimi asndan da Yarnki Trki
ye'nin retildii yerdir.
niversite, Yarnki Trkiye asndan olduu kadar, Bu
gnk Trkiye asndan da gittike nem kazanmaktadr. Ba
snda Muzr Kurul diye adlandrlan Kurul'un bir niversite
dekannn bakanlnda kurulmu olmas ve yeleri arasnda
da retim yeleri bulunmas, bu nem kazanmann en gzel
belirtilerinden biridir.
Bu satrlarn yazarnn niversite konusundaki makaleleri,
niversiteyi bugn ynetenlerin propaganda materyalleri ara
snda, dnk niversiteyi eletiren yazlar olarak, gerek ka
muoyuna, gerekse resmi makamlara ve o zamann yasama g
cne sahip olanlara, bilirkii dnceleri olarak sunulmutur.
Dilerim, gerek kamuoyu, gerek resmi makamlar, gerekse, beni
bilirkii yerine koyan bugnk yneticiler, bu makaleme de
ayn nemi ve arl verirler.
niversite Nasl kertiliyor?
1) niversitenin kayna, asistanlktr. Asistanlk yolu ile, ye
tenekli genler, kariyere hazrlanr. Bugn bu kurum kaldrl
mtr. Bu yzden de artk aadan yetenekli genler geleme
mektedir. Asistanlk yerine konulan aratrma grevlilii hi
bir biimde yetenekli genlerin seimi iin elverili deildir.
219
2) niversitenin temeli retim yeliidir. retim yeli
i, tmyle tahrip edilmitir. a) Eski retim yelerinin bir
blm yargsz biimde sulanm ve niversitelerden atl
mtr. b) niversite retim yelerinin bir blmnn kaza
nlm hak olan unvan ve atamalar durdurulmutur. c) Denk
lik ad altnda, yurt dndan "maa profesr maana eittir"
diye belge getirenler, retim yesi yaplmtr. d) Kariyer ile
uzak yakn ilgisi olmayan baz enstit hocalarna ve ykseko
kul hocalarna retim yesi unvanlar verilmitir. e) Dar
dan, niversite ile hi ilgisi olmayan baz baarl kiilere re
tim yesi unvanlar verilmitir. f) retim yelerinin sistemi
eletiri haklar ellerinden alnm, ynetime katlmalar engel
lenmi, bu dzene kar kanlar eitli biimlerde, ya grev
den alnarak, ya srlerek cezalandrlmlardr.
3) niversitenin en nemli varlk amalarndan biri ren
cilerin eitimidir. ok ksa bir sre iinde inanlmaz derecede
sk ve nemli snav ynetmelii deiiklikleriyle, rencilerin
uyaca kurallar, bir kemekee dntrlmtr.
4) niversitenin aratrma ilevi, maddi ve manevi olanak
szlklar nedeniyle, en nemlisi, aratrma ortamnn yok edil
mesi sonunda asgariye indirilmitir.
5) retim yeleri, yalnzca ders veren, snav yapan ve ka
t okuyan robotlar haline dntrlmtr.
, 6) Hibir laboratuvar, ktphanesi ve baka "niversiter
olanaklar" bulunmayan baz merkezler alm ve buralarda,
stelik retim yesi yetersizlii de varken, eitime balan
mtr.
7) Yneticiler genellikle sa kanatta yer alan tarafl insan
lar arasndan seilmitir.
8) Sistemi iten eletirmek tmyle yasaklanmtr. Dtan
gelen eletiriler ise bir "hainler" ve "karclar" edebiyat arka
sna saklanlarak geitirilmeye allmaktadr.
Bilkent'i Dndrdkleri
Btn bu k ya da kertili sreci iinde bir oluum ka
muoyunun dikkatinden kat. Bir derginin kapak resmi dola-
220
ysyla kamuoyu, niversite olayna daha yakndan bakma ge
reini duymasayd, belki de tmyle gzden kaacakt:
Bugn Trkiye Cumhuriyeti Devleti adna tm Trk ni
versitelerinin yneticisi olan YK bakan, kendi adna, bir
zel ve paral niversite kurmaktayd. Ad Bilkent olan bu
niversiteye, rektr bile atanmt.
Bu olay insann aklna u sorular getiriyor:
rnein Devletin Ticaret Bakan, Devlet adna, mlkiyeti
kendi ismini tayan bir vakfa ait olmak zere, devletle ticaret
yapmak iin bir ticaret irketi kurabilir mi?
Bir Tp Profesr, zel evinde hasta grd diye Dekanlk
tan ayrlmak zorunda braklrken, zel niversite kurmak ve
bunu devletin bu konudaki yetkili ve sorumlusu olarak yap
mak ne anlama gelir acaba?
Hadi btn bu sorular "muzrlk" sayalm. Fakat u soru
Y< ne dersiniz: Acaba YK Bakan kendisi de nihayet kurdu
u ve iletmeye alt bu sistemin sonunda ortaya kan
niversitelerden umudunu kesti de bizzat zel niversitesini
mi kurmaya karar verdi?
niversiteyi Kim Kurtarr?
Trkiye'nin tarihine baktmzda, kurumlarn ve insanlarn
hep kendi kendilerini batrdn ve sonra da kurtulmak iin
bakalarndan yardm istediklerini gryoruz. (Burada, devlet
eliyle kurtarlan zel teebbs firmalarndan sz etmediimi
vurgulamak isterim) . D destekle kurtulmak umudu, ne yazk
ki bize Osmanldan miras kalm bir duygudur. Ya ngiliz, ya
Fransz, ya Rus ya da Alman destei arayan Osmanl devlet
adamlar, Kurtulu Sava srasndaki Amerikan Mandaclar
nn fikir babalardr.
Yalnz Mustafa Kemal Atatrk, Trkiye'yi kurtarmak iin,
dardan destek aramak yerine kendi milli gcne gvenmi
tir.
Atatrk'ten beri en iyi kurtarcnn insann ya da ulusun
kendisi olduunu renmi bulunuyoruz. (Aramzda biraz
zor renenler de var hi kukusuz.)
221
Kssadan hisse: niversiteyi de ancak niversitenin kendi
si kurtarr.
Tam bu noktada hangi niversite?, niversite kald m ki?
sorular gndeme gelmektedir.
Acaba gerekten de, pek ok insann ne srd gibi, ar
tk niversite tmyle bitmi midir?
Ben bir toplumbilimci olarak, ne denli olumsuz operasyon
lara tabi tutulurlarsa tutulsunlar, kurumlarn, ilevlerini t
myle terk edeceklerine inanmyorum.
Hi kukum yok ki, Trk niversiteleri bugn de kendile
rini bilime adam kiileri, hala barnda barndryordur.
nanyorum ki, niversitelerimizde geree ve bilime hiz
met etmeyi, kiilere dalkavukluk etmeye ye tutan hocalar
mz, bilimadamlarmz hala vardr.
te niversitenin kn bu gerek bilimadamlar dur
duracaktr.
222
7. Bir Fantezi: Semeli Spor ve Mzik
zerine Zorunlu Samalar
Trk ulemas ve aydnlar, mnevveran takmn gammazlaya
rak, seyfiyye snfnn palalarnn glgesine snan sbyanc
bir mez tarafndan gerekletirilen reformlar karsnda, dil
lerini yutmulard.*
Yzyllar boyunca srp giden hrl, hrsz ve uurlu,
uursuz kartl da bylece bir sonuca vardrlyordu:
Kendilerinin ilmi glerini yeterli bulmayan, bilimsel ol
maktan ok filmsel yetenek sahibi mezler, sonunda tarihsel,
"ilmiyye-seyfiyye" ittifakn parampara ettiler. yi mi ettiler,
kt m ettiler, orasn Allah bilir.
Yalnz hr karmad iin deil, ayn zamanda, Amerikal
sbyanclarn yazd kitaplarn altna kendi imzasn att,
yani intihal yapt iin de hrsz bir sbyanc mez, "pseu
do-mnevverandan" olmasnn getirdii avantajlar kullana
rak ve her trl illzyon ve halsinasyonlardan da yararlana
rak ehl-i kl taifesini, ehl-i kalem taifesi zerine kkrtt.
Bu olayn (ki tarihe vak' ay-i kahkaha-i ihsaniye ad ile ge
mitir) en byk zarar dorudan milletimize ve devletimize
dokundu.
Aslnda gerek ulema, gerekse onun byk ksmn olutu
ran aydnlar, kendilerine sbyanclar takm diyerek infirat
lk, tefritilik ve tccarlk yapanlar karsnda her ne kadar
"vallahi billahi biz mnevveran takm bir btnz" diye tev-
(*) "Bu olay, nl slam msteriklerinden d' Abussion de Calevela ta
rafndan 1692 tarihli seyahatnamede, aynnhl olarak anlahlmhr.
Bkz. Fatih Ktphanesi: H0762 AC 0392.
223
hitilikte ve ittihatlkta direndilerse de, sonunda "hayr siz
'mnevver deil, aydn'snz', bu sebeple de tenevvr etmeniz
iin strap ekmeniz gerekiyor" diyen yeteneksiz fakat hrsl
mezler karsnda yenik dtler.
Kavgann nemi
Kavga aslnda ulemann, yani ehl-i kalem takmnn kendi ara
snda kalsayd, bu denli grkemli bir tarihsel ve antsal nitelik
kazanmayabilirdi. Fakat ne zaman ki, tarihte Padiah "hallet
mi", Padiah clus ettirmi olan seyfiyye-ilmiyye ittifak,
ilimden ok teebbs- ahsiye inanan, devletin kasas ile ken
di cebini birbirine kartran ve bunun adna harekat- vakfiye
diyen tahsin sahipleri tarafndan dinamitlendi ve Gen Os
man' dan oban Sl'ye dek tm "hal" edilmi olanlarn ule
maya duyduu intikam hissi ehl-i seyfiyye tarafndan kuvve
den fiile dkld, ite o zaman, vak'ay-i kahkaha-i ihsaniye,
gemi Trk tarihinin en anl ve en kanl sayfalar arasnda
yer ald.
Bugnk Durum
Sevgili renciler, deerli genler, aslnda artk tarihin karan
lklar iinde yitip gitmeye balam olan byle sayfalar sizle
re anlatmamzn nedenleri, halkmzn ve genlerimizin tarih
ten ders alma konus{nda gsterdikleri stn yeteneklere olan
inancmzdan kaynaklanmaktadr.
Biliyorsunuz artk ne padiahlar var, ne de onlar tahttan
indiren ya da tahta karan yenieri-ulema ittifak.
Allah' a kr, iktidar sorununu, bar bir yntemle, de
mokrasi ile zdk.
Bugn lkemizde insan haklarna dayal, aznlkta kalm
olan dncelerin de kimseden korkmadan anlatlp savunul
duu, iktidar olabilmek iin rgtlenmenin ve propaganda
yapmann herkese aJk olduu, seim sonularna herkesin
sayg gsterdii, ounluun aznl ezmedii ve diktatr
lklerin en korkuncu olan ounluun diktatrlne kayma
d, buna karlk aznlkta kalm olanlarn da teki seimle-
224
re dek, iktidarn meruiyetini tartmad, kaba kuvvete ve si
laha bavurmay kimsenin aklna getirmedii, halk iradesinin
parlamentoya eksiksiz ve sapmasz yansd, mevcut yneti
cilerin hepsinin halkn zgr ve bamsz iradesiyle serbeste
seildii, insanlarn mutlu olduklar, emee saygnn yaygn
olduu, katla, keyi dnclere prim verilmeyen, ku
marn insan ve devlet yaamnda yerinin olmad, herkesin
gnlk ii ve gelecei asndan toplumsa\ gvence iinde ya
ad, btn vatandalarn kendilerini zgrce ve yetkince
gelitirdii, oluk-ocuuna eitim ve salk hizmetlerini uy
gar dzeylerde salad bir demokrasi iindeyiz.
Bugnk bu gzel demokrasimizin hem en gzel rnei,
hem de ideolojik kayna, bugnk niversitelerimizdir.
lkemizdeki demokrasinin en gzel uygulamalarn, lke
nin en iyi yetimi evlatlarnn yer ald niversitelerde bul
mu olmas doaldr. Hemen hemen yars okuma-yazma bil
meyen semenler yznden lkedeki demokraside bazen p
rzler ortaya ksa da, semenlerin tm retim yesi olan
niversitelerimizdeki demokrasi, ok mkemmel, ok prz
sz, ok "rnek" bir nitelikte ilemektedir.
Bugnk niversitelerimiz, tam bir i gvencesine ve tam
bir zerklie sahiptir.
Her ne kadar bazen, ok nl karikatristler bu niversite
zerklii iddiasna kar kargalar bile glerken gsteren kari
katrler iziyorlarsa da, bunun nedeni snnet dn trk
clerinin bile profesr yapld bir dzende, kendilerine dev
let sanatl ya da niversite profesrl unvannn henz
verilmemi olmasdr. imdi bu "YK-KONDU" profesrl
n kapsamm daha genilettik. Bylece karga karikatr ya
pan izerlerimizi de gayet demokratik bir biimde gerekirse
profesr yaparak susturacaz.
Zaten niversitelerimizde her ey son derece demokratik
olmutur. rnein baz retim yeleri, (ki bunlar en yetenek
li ve baarl olanlar arasndan seilmitir) insanla ve lke
mize yaptklar katklar, gnlk uralar yznden gecikip
aksamasn diye, niversiteyi oluturan kii ve organlarn oy-
EK 15 225
birlii ile, gnlk i ve grevlerinden affedilip evlerine yollan
mlardr. Ayrca bunlarn vatana hizmet ak ile yanp tutu
tuklar bilindiinden, evde oturmayacaklar ve kendi retim
lerini aksatma pahasna devlete hizmet etmek isteyecekleri de
hesaba katlarak, kendilerinin bir daha hibir biimde devlet
grevine atanmamalar da salanmtr.
niversite retim yelerinin, kendi kendilerini ynetebi
lecek stn bir yetkinlik dzeyinde bulunduklar pek doal
kabul edilen gereklerden biri olduu iin, en yaygn ve en et
kin demokratik seim mekanizmalar, btn kademelerde
egemen klnmtr. Rektrden, odacya kadar, herkesin seim
le ibana gelmesi esas kabul edilmi, herkesin en yksek i
ve aratrma-eitim bilinci ile hareket ettii bilindii iin hi
bir kademede hibir denetim mekanizmas getirilmemitir.
Pek doal olarak bu dzeyde bir stn demokrasi uygulama
sn "normal halktan' beklemek, ne dorudur, ne hakldr, ne
de olaandr. Bu nedenle lkedeki genel ynetim biiminin,
niversitelerdeki demokrasiden biraz daha snrl ve kstl ol
mas ok doaldr.
niversitelerimizdeki bu stn demokrasi havas ve uygu
lamas, pek doal olarak en bata rencileri etkilemektedir.
Mevcut eitimi en iyi, rencinin deerlendirecei inanc
ile (ki, diplomay kullanacak olan renci olduuna gre, bu
eitimi en iyi deerlendirecek kiinin de renci olmas, hi
de artc deildir), eitimin her aamasnda renciye sz
hakk tannmtr.
Gerek faklte ve blm programlarnn oluturulmasnda,
gerek kuramsal ve uygulamal derslerin saptanmasnda,
renci tam sz sahibidir. renciler genellikle "bizi yeterince
iyi yetitirmiyorsunuz" diyerek, retim yelerini tembellikle
itham etmekte, daha fazla ders, daha fazla ara snav ve daha
sert barajl dnem sonu snavlar istemektedir. Ders saatleri
nin artmas ve snavlarn oaltlmas, srekli olarak gndem
de tutulan istekler arasndadr.
Fakat btn bu "demokratik basklara" ramen, baz re
tim yeleri, rencilerin sanat, kltr ve spor faaliyetlerine de
226
yeterince zaman ayrabilmelerini salamak, biraz kitap okuya
bilmelerini olanakl klabilmek iin onlara, gnde on be daki
ka kadar bo zaman braklmasnn ok az olduu iddias ile
bu srenin on sekiz buuk dakikaya karlmasn nermekte
dirler.
te semeli mzik ve spor derslerinin anlam ve nemi de
tam bu noktada ortaya kmaktadr.
Bu gen ocuklar o denli alma akyla doludurlar ve ni
versite de onlarn ihtiyilarna o denli geerli ve anlaml ce
vaplar vermektedir ki, renciler aynen, ses kara kara len
austos bcekleri gibi, almann o ulvi anlam iinde kendi
lerini kaybederek, salklarn tehlikeye drecek lde
"transa" gemektedirler.
Onlar bu ulvi akn lmcl sonularndan korumak ve
kollamak iin, mzik ve spor faaliyetleri konulmutur. Bunun
esas amac, kendi istek ve iradeleriyle lke sorunlar, yaamn
anlam gibi manasz konularda dnmekten vazgeen bu o
cuklar, ders yknden ya da en azndan bu ykn cazibesin
den ksa srelerle de olsa ekip koparmak, mzik gibi, spor gi
bi faaliyetler aracl ile dnmeye sevk etmek, yaamn an
lamn tarttrmak, evrelerdeki gzellikleri alglamalarn
salamak ve insanln kltr b_irikimi konusunda bilinlen
dirmek gibi ho ve bo konularla biraz elendirmek ve dinlen
dirmektir.
Sonu ve Bir Eletiri
Byle ulvi bir niversitede, byle ulvi bir ekilde kendilerini
paralarcasna alan ulvi retim yeleri karsnda, ulvi
amalar iin kendilerinden gemi rencilere mzik ve spor
gibi "zorunlu semeli" derslerin konmas, lkenin ulvi eitim
hedefleri ile son derece uyumlu gzkmektedir.
Yalnz acizane tek bir eletiride ve buna bal bir neride
bulunmak istiyoruz: Muhterem byklerimin, bendeniz haki
rin bu acizane eletirisini bendenizin bizzat fakir ahsiyeti ka
dar hakir grmemelerini bilhassa rica ederim:
Efendim, niin mzik gibi ulvi bir faaliyet ile spor gibi ulvi
227
bir faaliyet birbirinin alteratifi olarak semeli yaplyor anla
yamadm. Yani niin birini alan, tekini almaktan mahrum
kalsn?
Affedersiniz ama yirmi nav ekmek ile bir Bach icra et
mek arasndaki seenek ilikisini bir trl kuramyorum ka
famda.
Ya da her gn yarm saat jogging yapmak ile plak bir
modelin karsnda bir saat sreyle durmak acaba ayn enerji
sarfna yol at iin mi birbirinin alternatifi sayld?
Muhterem byklerimiz, her ne kadar sporu ve mzii
karlatrmal seenek haline getirmek iin her ikisini de ku
ramsal ders biiminde yapmaktalarsa da, ben basketbol topu
nun arlnn retilmesi ve snavda sorulmasyla, Beetho
ven'in burnunun mu yoksa kulann m daha hassas olduu
nun retilmesini ve snavda sorulmasn, birbirinin alternati
fi olarak grmenin doru olduu kansnda deilim.
Sevgili rencilerimize, her ikisini de, zorunlu olarak, bir
biri ardndan seme hakkn ( ! ) tanyalm efendim. Hem zaten
gerek halkmz, gerekse rencilerimiz "zorunlu semeliler"
konusunda hi de yabanc deiller ki . . .
Bylece hem lkemiz ve niversitelerimiz daha sanatsal ve
sportif bir nitelik kazanr, hem de rencilerimizin kafasal a
lmlaryla bedensel salmlar daha senkronize olur . . .
228
Alt Blm 6
Arabesk Kltr, Sansr
ve Televizyon
Ban sallad, dikti lm gzn beki,
Yedi bysn taknm, alts var daha,
Kralsa yerleri koklayan boa, nabz bacak.
Baktmda yksek surlarn stnden grrdm
Sularda cesetler, sonra atasal yaztlar
Okurdum, beni tayan da yle mi olacak,
nsann en uzun boylusu ge eriemez,
En byk olan sarmalayamaz yeryzn,
ivilensin Humbaba'yla vuruurken ldm.
Melih Cevdet Anday, "Orman ile Dzen" adl
blmden, lmszlk Ardnda Glgam, Ada
Yaynlar, stanbul, tarisiz, s. 95.
1. Genelde Gei Kltr: Arabesk
Arabesk, bir yaam biiminin, bir kltrn yansmasdr. Te
meli, kk, toplumu oluturan eitli snf ve gruplarn arasn
dadr.
Bu yazda, Arabeskin Trk toplumunun bir gei dnemi
rn olduu gereini hi akldan karmadan baz irdele
meler yapmaya, baz nermeler ortaya koymaya alacam.
Arabesk konusunda kimi zaman yalnz mzik alannda ka
lan, kimi zaman da daha geni kltrel etkinlikleri kapsayan
eitli incelemeler yaymland. u anda da yaymlanmakta.
Bunlarn iinde yzeysel olanlar kadar, olaya bilimsel yakla
anlar da vard. (Belki en son yaynlardan olduu iin, Caner
sen' in Yeni Olgu'daki yazs, hemen aklma gelen iyi rnekler-
den.)
.
Aslnda Trkiye' de incelemeci, aratrc ve yazarlar, klt
rel etkinliklerin ortalama dzeyinin daha ilerisinde grn
yorlar. Belki de yabanc dil bilmenin, yabanc lke kltrlerini
izlemenin bir sonucu bu. Fakat ne olursa olsun, gzlemciler,
reticilerin (imdilik) nnde yer almaktalar.
Arabesk konusunda da, yazarlar, reticilerin nnde. Bir
baka deyile, Arabesk zerine yazlan eletiri ve denemeler,
her halde, konuya pek ok adan k tutacak sayda ve yet
kinlikte.
Arabesk Toplumsal Bir Gerektir
Arabesk konusundaki aratrma, inceleme ve denemelerin sa
yca ok, nitelike de ortalamann stnde olmas, olayn top
lumsal neminden geliyor: ster sevelim, ister kzalm, Ara
besk Trkiye' de toplumsal bir olay niteliini kazanmtr.
231
Arabesk zerinde bu denli durulmasnn nedeni, belli bir
toplumsal gelime sreci iinde, tarihin belli bir annda Trk
toplumu iin bir anlam tamas, bir yansma olmasdr.
Arabeskin bir toplumsal gerek olmasnn baz kantlarn
hemen hatrlatmak istiyorum: Arabesk mzik tr ile pek ok
kii ne kavumu, ayrca ne kavumakla da kalmam, zen
gin de olmutur. Arabesk mzik trne dayal filmler ekil
mi, Yeil am' da bir ara ciddi bir Arabesk Rzgar esmitir.
in ilgin yan, belki de hi akla gelmeyen bir yansma resim
dalnda ortaya km, nl bir ressammz kendisini Arabesk
tr resim akmnn temsilcisi ilan etmitir.
Arabesk, sanat alannn dna da tam, gnlk yaam
mzla ilgili baz idari kararlarn alnmasna bile yol amtr.
Hemen aklma gelenler arasnda minibslerden teyplerin ve
pikaplarn sklmesi var. Bu arada, de"rhal, baz arkadalar
mn yksek sesle Arabesk mzik alnd iin baz birahane
ya da sandvii dkkanlarna gitmek istemediklerini belirtme
liyim.
Arabesk Ticari Bir Gerektir
Toplumsal ile ticari, aslnda birbirlerini ieren kavramlardr.
Toplumsal dediimiz bir konu, ayn zamanda ticari de olma
ya adaydr. Herhangi bir toplumsal konu alnp satlabiliyor
sa, mutlaka ticari de olacaktr. Bu gzlemin tersi ise daha do
rudur: Her ticari konu mutlaka toplumsaldr.
Arabesk de, alnr-satlr bir toplumsal konu olduu iin,
ticarileti. Arabesk modas ciddi plaklar ve korsan plakla
r, ciddi kasetileri ve korsan kasetileri birlikte harekete ge
irdi. arkc, plak reticisi, kaset reticisi, bant kaydedicisi,
dolu kaset satcs, kasetalar ithalats, reticisi ve satcs,
hepsi birden Arabesk sayesinde, tatl bir kar kapsn daha
araladlar.
Unutmayalm ki, Trkiye' de Kapitalizme Dnk Bir Kar
ma Ekonomi dzeni vardr. Yani pek ok konuda piyasa eko
nomisinin (Trkiye'nin zel koullarna gre arptrlm) ko
ullar iler.
232
te Arabesk konusunda da byle oldu. Talebi gren retici
piyasay arabesk rnleriyle doldurdu. Hem de grtlamza
kadar. te bu noktada diyalektik balad. Gerekten "grtla
mza kadar" Arabeske gmlnce, ie idari makamlar mda
hale etti.
Minibslerdeki yasak olaynn ardnda yatan esas meka
nizma budur. Okuyucularn bir blm hemen hatrlayacak,
bu arada bir baka hukuki durum daha n plana kmt: Kor
san kasetilik ve plaklk olay. Ortaya kan karlarn paylal
mas piyasay birbirine katmt. dari ve adli makamlar buna
da mdahale etmilerdi.
Kltrel Yasaklarn Anlamszl ve
Minibste Mzik Yasann Anlam
Trkiye' de devlet genellikle yasakdr. Herhangi bir konuda
Devlet yapsn yahut Devlet desteklesin bile deseniz, derhal bir
yasaklar manzumesi ile karlarsnz. Byle bir durumda, bir
de, Devlet denetlesin dendiinde olacaklar bir dnn. Kl
trel alanda yzyllardr, retime deil de yasaa dnk bir
devletin varl sonunda bizi Arabeske bile mahkum etmitir.
te tam bu noktada, Devlet, belki de bu ksrhktaki sorum
luluunun kefaretini dermiesine "minibslerde ekilen i
kenceye son" verdi.
Aslnda bu yasak hem kltrel deildi. Hem de zgrlk
idi. zgrlk idi, nk Arabeskten ve grltden ho
lanmayanlar, Arabeskilerin basksndan koruyordu. Bu ne
denle de derhal ve ok etkin bir biimde uygulanabildi. "Os
manlnn yasa gndr" sznn atasz haline geldii
toplumumuzda, bu etkin uygulamann nedeni, yasan, toplu
mun ve insann tabiatna uygun dm olmas idi.
Arabeskin Corafi Temelleri ve
Gerein Korkutuculuu
Konuya biraz eilmi olan kii, hemen Arabesk ile minibs
arasndaki ilikiyi bilecektir.
Aslnda minibs ile Arabesk ayn kkenden g ve kuvvet
233
alan iki kavramdr: Her ikisinin de ardnda gecekondu gere
i, olanca rktcl ile yatmaktadr.
Dikkat edilirse, minibs mzii olarak toplumda gl bir
imge sahibi olan Arabesk, gecekondu halk tarafndan sevil
mekte, aranmakta ve "tketilmektedir." Tketilmektedir sz
cn trnak iine aldm, nk bu terim ile iin ekonomik
yann vurgulamak istedim. Bu iin pazar gecekondudur, be
delini de gecekondu halk demektedir.
Byk kentlerin normal snrlar i indeki ulam sorunun
da kullanlan taksi-dolmularn yannda ortaya kan ini
bsler de varlklarn, normal snrlar aan gecekondu blge
lerinin olumasna borludur. Bylece, gecekondular bir yan
dan, Arabesk bir yandan minibs olaynn pazar olmaktadr.
Minibs ile keyi dnmek, kente g olaynn itici g i
levini gren dlerinden biridir. zerine filmler ekilmi, fo
toromanlar yaplmtr.
Fotoromanlar, sesli olmadklar iin, onlar okurken, kula
mza Arabesk alnmaz. Ama gzlerimizin nnde onun
nameleri, "gecekondu yaamnn sosyal ierikli temalar" ha
linde dans eder.
Arabesk, minibs, fotoroman ls, gecekondu gerei
nin yansmalardr. Byk kentlerin nfuslarnn nemli bir
blmnn, hele byk kentin nfusunun yardan fazlas
nn, gecekondu blgelerinde yaadn hatrlarsanz, bu ko
nudaki toplumsal gerein boyutlar ve bu boyutlarn nicel
bykl tylerinizi rpertmeye yetecektir. Kald ki, itel
byklk, inann bana, n
.
icel bykl kat kat amtr.
Arabeskin Tedirgin Edici Yn:
Klasikten Sapma ve Saygszlk
nce bir mzik tr olarak dikkatimize arpan Arabesk, ne
Trk Halk 'Mziine uygundu, ne Trk Sanat Mziine. Hafif
Bat Mzii ile Klasik Bat Mzii de Arabesk kalplarn uy
gun olduu trler olarak dnlmyorlard.
Her ne kadar baz mzik otoriteleri, Arabesk kalplar ile
alageldiimiz baka baz klasik mzik trleri arasndaki bir-
234
takm koutluklara dikkatleri ekiyorlarsa da, halk Arabeski
bir yenilik olarak alglad.
Fakat, dikkatle zmlendii zaman bu "yenilik" daha kar
mak, daha st dzey, daha estetize, ksacas daha gzel bir
sentez oluturmu grnmyordu.
Hem yeni, hem daha gzel deil yargs (doruluk derecesi
ne olursa olsun), hangi kesim tarafndan paylalrsa, o kesim
iin herhangi bir maln, hizmetin, ya da bir kltr esinin
idam fermandr.
Fakat, Arabeskin birinci olarak dikkate arpan tedirgin edi
ci yn, bu yksek dzeydeki zmleme sonunda varlan
"sofistike sonu" deildi tabii.
lk gze (ya da daha doru bir deyile, kulaa) arpan, te
dirgin edicilik, sokakta, yolda, yemekte, yazn gittiiniz din
lenme yerinde ve gnlk yaam iinde bulunduunuz daha
birok yerde, sizi rahatsz eden (belki "bizi" rahatsz eden)
saygsz bir mzikti. (Yoksa cmleyi grltyd diye bitirmek
daha m doru olur?)
Bylece, bireyin toplum karsndaki haklar, birdenbire
mterinin esnaf karsndaki haklarna dnyordu. Bu es
naf, ister 'ofr esnaf' olsun, ister sandvii pek fark etmiyor
du, mteri asndan.
stelik daha ilgin bir durum vard ortada: Esnaf, bu m
zii (! ), mteri istedii iin alyordu. (Belki esnafn "kendisi"
daha ok istiyordu, ama fark etmez. )
Buyrun size, kltr kkenli bir demokrasi ve hak sorunu.
Esnaf hangi mteriye gre davranacak? Mzii isteyene gre
mi, rahatsz olana gre mi? Hele kendisi de isteyenden yana
ise?
Sanat, Kltr, Gazinoculuk ve Kibariye
Haklar sorunu, minibslerdeki kasetalarlarn yasaklanmas
ile ulam konusunda bir yola girmiti. te yandan, korsan
plaklara ve korsan kasetilere de eitli biimlerde hatrlat
malar yaplm, reticinin haklar da korunmutu. Zaten ii
235
haksz rekabete dkmeden de Arabeskten para kazanmann
yollar vard. rein, sahnede canl gsteri.
Peki Arabesk talebi canl olarak nasl karlanacakt? Bu
tr mzik, yalnzca gecekondu halknn istei idiyse, binlerce
lirann bir gecede hovardaca sarf edildii gazinolar, talebin
karlanmasnda ilev sahibi olamazlard.
Olaylarn geliimi, gazinocularn dnda, okuma-yazma
bilmeyenlerin de iine yarad: Kibariye adnda kara cahil bir
kzcaz Arabesk arkc adyla nl ve zengin edildi.
Arabesk'in mterisinin nitelii de bylece daha iyi belir
lendi: Gecekondu halk deildi bu mteri; gecekondu klt
r sahibi olanlard.
Gecekondu Kltrnn Temel geleri
Arabeski anlamak iin, gecekondu'yu iyi bilmek gerekir. Tr
kiye' de gecekondu konusundaki aratrmalar gerek nicelik,
gerekse nitelik bakmndan normalin stndedir. Bu bakm
dan; aslnda ok da iyi tanmadmz toplumumuzda, gece
kondu olay ve halk, en ok bilgi sahibi olduumuz konular
arasndadr. Bylece, gecekondu kltr de olduka iyi bildi
imiz alanlardan biridir.
Arabeske temel oluturan bu kltrn belirgin gelerini
yle zetlemek olanakl: Bata, atlmclk, cesaret ve saldr
ganlk, bu kltrn temel geleri arasndadr. Kylln du
raanlndan kentsel cehenreme gei, ancak bu nitelikler sa
yesinde olur. Burada zerinde durduumuz toplumsal sayg
szln altnda yatan bir ge, budur.
kinci bir ge olarak bu kltr sahibinin krsal deerlerden
arnmam ve kentsel deerleri benimseyememi olduunu
grrz. Ky ve kent arasnda, kentlemi kyl olmaktan
ok kyllemi kentte yaayan kyl olmutur. Yukarda s
z edilen toplumsal saygszln altnda yatan ikinci ge de
budur: Kentsel yaama uyum salayamamtr.
Trkiye' de kentleme hz endstrilemeyi at iin, gece
kondu halk, kye gre daha iyi durumda olmakla birlikte,
236
gzn (hakl olarak} kentin lks mahallelerine diktiinden,
mutsuz ve umutsuzdur. Dolaysyla bu kltrn (atlmclk
ile parodaksal gibi grnse de) bir baka gesi olarak ktm
serlik ve bundan kaynaklanan kadercilik ortaya kmaktadr.
l ve bozkr ile yzyllar boyunca etkilenen slam'n za
man iinde yozlaan alnyazs ilkesinin de kadercilik izgisini
desteklediini dnrsek, Arabeskin temel zellikleri ta
mamlanm1 olur.
Sentezin Geici Nitelii
Toplumbilim, "normatif" bir bilim dal deildir. Yani, neyin
iyi, doru, gzel olduunu belirtmez. Toplumun davranlar
nn mantn saptamaya alr. leyi yasalarn ve mekaniz
malarn bulmak iin urar
.
Hukuk gibi deildir rnein.
Yarglamaz genellikle.
Bu nedenle salks1z kentleme, arpk kentleme gibi te
rim ve deyimler, ancak, salkl ya da dzgn kavramlar tarif
edildii zaman anlam kazanr.
Gecekondu olaynda, ancak Bat Modeli rnek alnd za
man salksz ya da arpk sfatlar bir anlam tar. Azgelimi
lkeler asndan ise gecekondu olay son derece, doal ve
normal gzkmektedir. nk hepsinde vardr ve kendiliin
den olumutur.
Doal ve normal demek, yalnzca genellikle grlen de
mektir. Yani bir frekans, bir gzlem skl belirtir. Yoksa, iyi,
doru, gzel gibi deer yarglar tamaz.
Bylece en nemli noktalardan birine gelmi bulunuyoruz:
Trkiye' de gecekondu olay ne denli normal ise, Arabesk ola
y da o denli normaldir. Gecekondu ne denli kalc ise, Ara
besk de o denli kalcdr. Ya da daha doru bir deyile, gece
kondu olay ne denli geici ise Arabesk olay da o denli geici-
dir.
.
On altnc yzyldaki Selimiye Camii'nden, yirminci yz
yldaki gecekonduya zplayan kltrel oluum, gecekondu
dan da baka bir noktaya srayarak kendi diyalektii iinde
geliimini srdrecektir.
237
Sonu: Ya Sabr!
Evet, Arabesk zerindeki blm, Arabeskin bir gesi ile, mi
nibslerin arka tamponlarndaki bir zdeyi ile bitirmek isti
yorum: "Bu da geer!"
Evet, Arabesk bir modadr. Geecektir. Hatta, gemeye
balamtr bile.
Biraz diimizi skmak, biraz iyi mzik, film, roman, resim
retmek, biraz toplu yaam konusunda eitim yapmak, biraz
da fiziksel planlamaya (piyasa koullarna da nem vererek)
dikkat etmek gerekecek nmzdeki yllarda.
Sonuta, modas geen Arabesk, bir sre sonra, bizi rahat
sz eden, egemenliine alan bir dzeysizlik simgesi olmaktan
kacaktr. Zamanla folklorumuzun bir paras haline gelecek,
Trk toplumunun geirdii toplumsal ekonomik aamalardan
birinin tarihsel rn olma niteliini kazanacaktr. Bylece,
tm teki geler gibi, kltrmz zenginletiren bir zellik
kazanacak, olumsuz ilevlerini yitirerek, gncel gndemin d
nda kalacaktr.
ok da iyi olacaktr!
Yoksa, sokaklarna lahmacun kokularyla birlikte, Arabesk
arkclarn seslerinin sindii bir stanbul penesine alacaktr
bizi. Tm sanat ve kltr etkinliklerine ayn koku ve ayn ses
sinmi olarak.
238
2. Gnmzde Arabesk Bile Daha
Arabeskleebilirmi
Hi basalna gittiniz mi bir yaknnzn evine? Gitmise
niz, orada, size olduka garip gelecek bir temenni duymusu
nuzdur: "Allah bunun acsn unutturmasn" derler.
ivi iviyi Sker
nk, ok byk bir ac olan lm acsn, kendisinden ba
ka hibir ey unutturamaz. Ne avunmak olanakldr, ne de
unutmak. eken bilir. lm acs, hele hele zamansz bir lm
ise, insann gerekten cierini deler.
te bu acy ancak, ayn nitelikte fakat daha byk bir ac
unutturabilir. Yani lm acsn, ancak daha ok zleceiniz
birinin lm acs unutturabilir. Bu yzden de basalna gi
denler, l sahibine, "Allah bunun acsn unutturmasn" der
ler. Yani, Allah bu acdan daha byk bir lm acs tattrma
sn size, demek isterler.
Arabesli Yaam
Arabesk olay yaygnlatka, bu yozlamaya kar kanlar da
tepkilerini artrdlar. Fakat, ne hikmetse, aynen normal hcre
den ok daha hzl yaylan kanserli hcreler gibi, bu yoz kl
tr gesi, mziiyle, sinemas ile hatta resmi ile neredeyse
tm yaammz kontrol altna ald.
Ne krsal, ne kentsel ve kk kkeni tutarsz olan bu tr
mzik ve onu temsil eden lahmacun kokusu, yaammzn
tm aamalarnda artk egemenliini ilan etti. Bir tatil kentine
dinlenmeye mi gittiniz: manna kadar alm teypten hayk
ran arabesk, cierinize iler. Yaadnz kentte akamst bir
kadeh bir ey imeye mi heveslendiniz? Arabesk hemen ora-
239
da, sinir tellerinizin zerinde gezinmektedir. len tatilinde
ayakst bir sandvi mi yiyeceksiniz? Katnz yine arabesk
tir.
Galada Lahmacun
arpc bir rneini, Sinan etin'in "Prenses " filminin galasn
da Mjdat Gezen ve Tuncel Kurtiz ile birlikte yaadk. Dnya
sinemasndaki basn galasna, film baladktan on dakika ka
dar sonra karanlkta giren bir kii, afiyetle elindeki lahmacu
nu yedi bitirdi salonda. Hepimizin burnunu dren o lahma
cun kokusu olaya dikkatimizi ekti. Mjdat'n sert bir sesle
srekli "k dar kardeim", uyarlarna ve Tuncel'in "terbi
yesize bak", szlerine karn, arabesk kltrn rn olan si
nemasever kardeimiz, hi istifini bozmadan, hepimizi sarm
sak, biber, soan ve kyma kokusu iinde bunaltarak, lahma
cununu bitirdi ve filmi de seyretmeyi srdrd.
zellikle bu olay da yaadktan sonra, arabeskin acsn
baka hibir eyin unutturamayaca yargs bende kklemi
ti dorusu.
ocuk Arabeskiler
Taa, Ertrk Yndem'in "ocuk arabeskiler" programnda dile
getirdii gerekler tarafndan yeniden arplana dek. .. (Aralk
1986)
Yndem'in program, ilk bakta olanakszn, yani, arabes
kin daha da arabesklemesinin, gerekletiini gsterdi.
ocuk arkclar, belki de toplumun iindeki tm hastalk
lar, hem arabeskin yozluuna, hem de ocukluun temsil etti
i masumiyetin ktye kullanlmasndan doan ters duruma
kanalize etmekte ok baarllar.
te arabesk de bylece, daha da arabesk oluyor ve arabesk
kltrn tm yozluunu yalnz sanatsal ve kltrel adan
deil, toplumsal adan da iyice vurguluyor.
Tam Bir Ahlak Bunalm
Televizyondaki en nezih reklamlarda gzkmeleri bile ahlaki
adan sakncal olan ocuklarn arabesk sahnelerde kullanl-
240
malan, bir yandan cinsiyet tescili ile uraan sanatlarn te
yandan kt kadere svg dzmenin bile arabesk tiryakilerini
artk tatmin etmediini vurguluyor.
Galiba arabesk de beyaz zehir gibi: Altka daha ileri doz
lar arzuluyor tiryakisi.
Ne diyelim, "Allah ocuk arabeskilerin acsn unutturma
sn".
.K 16 241
3. ANAP ktidarnn Kltr Politikas
ve Muzr Kurulu
Trki.ye'de politika dendi mi akla genellikle yasaklar gelir.
Nedense, ister ithalat-ihracat gibi ekonomik politikalar, isterse
basn-yayn gibi kltrel politikalar olsun, nlem denilince
zendirmeden nce, yasaklama, dllendirmeden nce, ceza
landrma sz konusu olur .
. ANAP ktidarnn bitirici Nitelii
Trkiye' deki kapitalistleme srecinin kritik bir annda iktida
ra gelen ANA VAT AN Partisi bu sreci hzlandrc, nemli
admlar atmaktadr.
Evrensel olarak kapitalistleme sreci, devlet eliyle iki kri
tik karar ile desteklenir ve hzlandrlr: Bunlardan birincisi
vergi reformu, teki brokrasi reformudur.
ANAP iktidar, her iki reformu da, kadrolarnn ve Trk
devlet yapsnn elverdii olanaklar lsnde gerekletirme
yolundadr.
Vergi reformu, az kazanana az, ok kazanana ok indirim
anlay ile getirilen bir dzenlemeyi iermektedir. zellikle
dolaysz vergi olan gelir vergisi dilimleri asndan yaplan
dzenleme bu anlayn en gzel rneidir. Yani ok kazanan
daha fazla vergi indiriminden yararlanmaktadr . . . Buradaki
Vergi Dilimi ndirim Oran Vergi Dilimi ndirim Oran
1 Milyon o.o 15 Milyon 13.0
3 Milyon 3.3 25 Milyon 16.8
5 Milyon 5.0 50 Milyon 13. 2
10 Milyon 9.5 100 Milyon 9. 1
242
izelgeden de anlalaca gibi dk vergi dilimlerindeki aza
l en azdr.
Ayrca Katma Deer Vergisi, gerekten bir reformdur ve
btn vastal vergiler gibi, en adaletsiz vergiler arasnda yer
almaktadr. Yani gelir dzeyi ne olursa olsun, belli bir harca
may yapan herkes, ayn miktar vergi demektedir.
zet olarak ANAVATAN Partisi iktidar, vergi reformu
asndan, sermaye birikimine yardmc olan ve yksek gelir
gruplarn koruyan bir yntem izlemektedir.
Brokrasi konusunda ise, ilemlerin basitletirilmesiden,
karar mekanizmalarnn hzl almasna dek pek ok vaat or
taya atlm olmakla birlikte, vatanda rahatlatc pek fazla bir
baar gze arpmamaktadr.
Bamsz Yarg ve Demokrasi
ada demokrasilerin en nemli zellii, yarg erkinin ba
msz nitelik tamasdr.
Ancak bamsz yarg yoluyla, vatandan temel hak ve z
grlkleri ve bu arada, demokrasilerin vazgeilmez hakk
olan muhalefet hakk bu hakka tecavz etmek isteyenlere kar
korunur.
ktidarlar ve genel anlamda ynetim, zaman zaman gerek
vatandan temel hak ve zgrlklerine, gerekse bu arada,
muhalefet hakkna belli biimlerde mdahale etmek isteyebi
lirler. te byle durumlarda gerek kiilerin, gerekse rejimin
gvencesi bamsz yarg organlardr.
Trkiye'nin pek de u:un olmayan demokrasi tarihinde ba
msz yargnn ok zel bir yeri vardr.
1950 ylnda halkn serbest oylar ile iktidara gelen Demok
rat Parti, bamsz yargy zedeledii iin iktidardan uzaklat
rlmtr.
Hatrlanaca zere, Demokrat Parti iktidar, 1960 ylnda
Meclis iinde, milletvekillerinden kurulu bir tahkikat komis
yonu oluturmutu. Bu komisyona hem asker, hem sivil, hem
savc ve hem de yarg yetkileri vermiti. Kendi bana hem
sulayan, hem karar veren bu Komisyonun grevi muhalefe-
24
3
tin vatan ihaneti iinde olup olmadnn aratrlmasyd ve
kararlarnn temyizi yolu kapalyd. Yani temyiz hakk yoktu.
Bylece, iktidar, muhalefeti yok etmeyi amalayan bir dar
be yapm, ve bu darbeyi bamsz yargy ortadan kaldrmak
suretiyle gerekletirmiti.
27 Mays 1960 askeri mdahalesi, iktidarn demokrasiyi or
tadan kaldran bu darbesi zerine yaplmt.
ANAP ktidarnn Muzr Kurulu
ANAVATAN Partisi de ne yazk ki, kltr politikasn, birta
km zendirmeler ve dllendirmeler yerine, birtakm yasak
lar ve cezalandrmalar zerine kurma yolunda, son derece i
bitirici admlar atmaktadr.
Bu. admlarn banda yeni oluturulan ve ksaca Muzr
Kurulu denilen, Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Kurulu
vardr.
Bu kurul, pek ok b,kmdan ANAVATAN ktidar'nn
zelliklerini yanstmaktadr. Bu adan kurula yakndan bak
mak istiyorum.
Kurul'un birinci zellii, tarafsz grnm altnda son de
rece "tarafl" kiilerden kurulmu olmasdr. Kurul, tmyle
ynetimin yani ANAVATAN ktidarnn temsilcilerinden
olumaktadr. Ynetimin arl, ynetim d izlenimi veren,
YK temsilcileri ile daha da pekitirilmitir.
Aslnda, bir Hkmetin oluturduu bir Kurulun, o hk
metin grn yanstmas son derece doaldr.
Yine, bir hkmetin, kendi kltr politikasn, bir kurul
aracl ile topluma egemen klmak istemesi de, (yrtme g
cnn snrlar iinde kald srece) her siyasal iktidarn do
al haklar arasnda saylmaldr.
Muzr Kurul asndan ortaya kan byk saknca, bu ku
rulun mahkemelere de bilirkii sfatyla mtala vermesinin
grevleri arasnda saylm olmasdr.
Bu durumun, bamsz yarg kavramna ters dt ak
a ortadadr.
244
Muzr Kurulu ANAVATAN ktidarnn, Demokratik Hu
kuk Devleti anlayna ters den bir icraat olarak tarihe gee
cektir.
Kltr Politikas ve Muzr Kurulu
ANAVATAN ktidar, kendi kltr anlayn topluma yalnz
dorudan denetledii TRT'nin radyosu ve televizyonu aracl
ile sunmay yetersiz bulmutur.
TRT'nin iktidarn tam denetimindeki haber, elence, din,
kltr programlar, ANAVATAN ktidarn tatmin etmekten
uzaktr.
Toplumun tm kltr yaamn denetim altna almak iste
yen bir tutum iinde gzken ANAVATAN ktidar, Turizm
ve Kltr Bakanlnn eitli tasarruflar ile de yetinmemekte
dir. rnein, binlerce kitabn sakncal grlerek, mahzenler
de rmeye terk edilmesi, ANA VATAN ktidarnn kltr
politikas bakmndan yetersiz kalmtr.
TRT'nin son derece etkin bir biimde Trk Dili asndan
uygulad sansr de bu iktidara yetmemektedir. Ak otu
rumlarda konumaclarn azlarn ap kapadklar, fakat
seslerinin kmad bir ekrann actc toplumsal etkinlii bile
ANA VATAN tidarn tatmin etmekten uzaktr.
Binlerce cilt okul kitabnn yeniden yazlmas, ilk ve orta
retimde resmi eitim yolu ile kendi kltr politikasnn
gen zihinlere kazlmas da ANA VAT AN ktidarna yetme
mektedir.
lkenin tm kltrel yaamn denetim altna almak iin
bir Muzr Kurulu kuramnn altnda yatan zlem, toplumda
ANAVATAN ktidarna ters gelebilecek tek szn edilmesini
nlemek, tm edebiyat-sanat olaylarn ANA VATAN ktidar
nn kltr anlayna kout olarak ynlendirmektir.
Muzr Kurul'un ardnda yatan Kltr Politikas, tekilci bir
kltr politikas anlaydr.
oulcu bir toplumda, oulcu bir demokraside tekilli bir
kltr politikasn uygulamaya koymak, (braknz yanl ol
may) olanakl da deildir.
245
ANA VATAN ktidar'nn kltr politikas, Muzr Kum
lu'nun sansrcl ile simgelene'n bir politika olarak tarihe
geecektir.
Kltr ise yasaklanarak deil, zendirilerek gelien bir
toplumsal olaydr.
Sonu
ANA VATAN ktidar, Trkiye'nin kapitalistleme sreci iin
de, anakronik bir kltr politikas izlemektedir.
Trk basnn ve tm Trk Edebiyatn bask altna alan
byle bir kltr politikas, Muzr Kurulu aracl ile tekil bir
kltr politikasnn simgesi olmutur.
Bu politika, gerek Trkiye'nin eritii tarihsel-toplumsal
gelime aamas bakmndan gerekse bizzat ANA VAT AN k
tidarnn uygulamakta olduu siyasal-ekonomik model asn
dan, yanltr, tarih iinde yerini armtr. Bu nedenle de ba
arsz olmaya mahkumdur.
Nitekim, bu yanl politikann ilk meyveleri, niversite ka
psnda ak bluz giydi diye renci tokatlayan polisin, ya da
ban rtmyor diye komusuna saldran kadnn davranla
rnda ortaya kmaktadr.
oulcu toplumlarda tekilci politika olmaz. Hele demokra
tik toplumlarda baskc kltr politikas hi olmaz.
Dileyelim ki bu baskc politika da yalnzca bir Gei Dne
mi Sendromu olarak kalsn!
246
4. 12 Eyll'n Mizahmza Katklar
Matrak zdeyiler
Ben arabesk szcn 1) yozlama, 2) kylleme, 3) evreyi
ses ve benzeri biimlerde kirleten bir benmerkezcilik, ve 4)
pek ok kavram anlamndan soyutlayacak lde bir basitle
tirme, 5) zaman zaman mazohizme kadar giden bir kendine
acma ve bir ktmserlik olarak kullanyorum.
Aslnda niyetim bugnk Trk kltrn ve onu ynlen
diren tketiciyi tek szck ile belirlemek olduu iin uzun
uzun arabesk terimi zerinde durdum: Bence Trk kltr
bugn (onu ynlendiren tketici yznden) gittike arabesk
leiyor.
Bir baka deyile, kapitalistleme ve pazar ekonomisi ku
rallar, kltrel alanda da egemenliini genilettii lde,
kentleri igal eden ynlarn arabesk zellii, kltrmzn
dallarna nfuz ediyor.
te "matrak zdeyiler" diye nitelenebilecek eletirel ve
mizahi vecizelerin son zamanlardaki ykseliinin ilk nedeni
bu arabeskleme sreci.
Pek doal olarak bu arabeskleme sreci, bir baka nl
Trk-slam geleneinin zerine biniyor: Hiciv.
12 Eyll'den hemen sonrayd. MGK'nn altrida Meclis'te
kurulan be askeri komiteden birinin yesi bir gece bizim ev
de "Enternasyonal hrszlk yapan kodamanlar ynetimde, en
ternasyonal marn syleyen genler ise kodeste, bu nasl i?"
demiti de ben "Provokasyona geliyoruz! " diye hi sesimi
karmamtm.
Sonradan o kiinin kariyeri, bir provokatr olmadn, sa
dece iyi bir eletirici kafa olduunu gstermiti.
247
Bilmiyorum, bu enterasyonal zdeyi elimizdeki kitapla
rn herhangi birinin iinde var m?
Bu kitaplara yle bir gz atyorum: Biz Duvar Yazsyz/
Glay Kutal, Biz de Duvar Yazsyz/Metis Yaynlar, Kadn Du
varazlar /Derleyen G. orlu, Graftti/Jak Laban ve Andante,
Peynir Gemisi/Gani Mjde, Kaldrm Yazlar /Vedat zdemi
rolu, Sevgili Allah Babacm/David Heller, Hayr! Aorizmalar/
Stanislaw J. Lec, Geyik Muhabbetleri / Cihan Demirci, Langa
dank/Metin stnda, Heey! Kml Zararls Olma . . . Kmlda Bi
raz/Metin stnda.
lerinde iki trl zdeyi var: Evrensel olanlar, yani her
lkede her zaman geerli olanlar. Bir de bize zg olan ulusal
zdeyiler. rnein Biz Duvar Yazsyz ve benzerleri daha ev
rensel, buna karlk Peynir Gemisi ve Langadank gibiler daha
ulusal.
Sanyorum, her bask dneminde retimi artan mizah ve
zellikle hiciv de, bu yeni "matrak zdeyiler" patlamasnn
temel nedenleri arasnda saylabilir.
Ayrca son aylarda mizah dergileri arasnda grlen kran
krana mcadele, bu dergilerde gerekten retken ve gnceli
izleyen yetenekli beyinlerin almas, hammaddeleri oralarda
oluan matrak zdeyileri, arabesk tketicinin dikkatine baa
ryla sundu.
Ben burada pek de dikkat edilmeyen bir baka boyuta de
inmek istiyorum: O da bireyin kimlik sorunu boyutu.
Hep bilinen ve ok konuulan bir gerektir: Hzla deien
toplumlarda birey kendini bolukta hisseder. Hele bu toplum
lar Trkiye gibi farkl kesimleri farkl hzlarla deien farkl
.kltrlere sahipse, oralarda bireyler kendilerini tam anlamyla
havada bulur.
te matrak zdeyiler bir yandan keskin bir toplumsal
eletiriyi dile getirirken, te yandan niversite profesrnden
otobs ofrne, mao erkekten, x ve y kromozomlar birbiri
ne karm talihsiz transvestiste, enstit mezunu gen kz
dan, hanm yarglara kadar hemen herkese hitap eden d-
248
nceleri de veciz bir biimde okuyucuya aktarmaktadr. Bu
da hi kukusuz bireye, kendisinin de o toplumda bir yeri ol
duu mesajn verir. Hem de eletirel bir grle.
Bence bir yn ile arabesklemeyi vurgulayan ve ilevsel
letiren bu matrak zdeyiler te yanyla, sahip olduklar zeka
parltlarna ek olarak kimi zaman muhteem dil oyunlaryla
birlikte, toplumda yalnzlaan bireye bir toplumsal kimlik sa
hibi olduunu da hatrlatan ve bu nedenle sosyolojik deeri
olan yazlardr.
249
5. Sansrc Kafa
Basn zgrl, dnce zgrl ve demokrasi, birbirin
den ayrlmaz kavramlardr.
Dnce zgrl, yalnz dnebilme zgrl deil
dir. nk bu zgrlk kimse kimsenin aklndan geenleri
okuyamad srece zaten vardr. Dnce zgrl, dn
celeri aklama zgrldr.
Bu anlamyla, yani dnce aklama zgrl anlamn
daki dnce zgrl dorudan doruya basn zgrl
ile ilgilidir.
Basn zgr olmayan lkede, hangi dnceyi aklayabi
lirsiniz ki?
Basna Getirilen eitli Snrlama
ve Kstlamalar
Hibir iktidar, dorudan doruya "ben sansr getiriyorum"
diye nlem almaz. (Benim bu yargm tabii demokrasi grn
tsne nem veren lkeler iin. Kjmi zaman, dorudan do
ruya, "sansr kurulu" gibi kurullarn kurulduu bizde ok
grlmtr.)
Basna snrlam ya da kstlama getiren iktidarlar bunu ya
ahlak ya da milli birlik ve beraberlik adna yaparlar.
Ahlak ad altnda toplanan gerekeler, gelenek, grenek,
milli deerler, genlerin korunmas, ocuklarn korunmas gi
bi birtakm soyut amalar erevesinde aklanrlar.
Milli birlik ve beraberlik gerekeleri ise, milli gvenlik, ka
mu dzeni ulusal karlar gibi, kimin tarif ettii belli olmayan
kavramlara dayandrlrlar.
Hemen bir soru sorarak, bu konudaki znellii (sbjektifti-
250
i) sergileyelim: Dileri Bakan, yurt dnda bir anlama pe
inde koarken, bu anlama konusunda Trkiye'nin fazla
dn verdiini ne sren muhalefet, acaba bu Dileri Baka
nnn iini mi kolaylatryordur, yoksa milli gvenlie zarar
m veriyordur? Yant, pek doal olarak, btn "aklllar" iin,
Bakann iinin kolaylat ynnde olacaktr. nk, Baka
nn, lkesindeki muhalefeti ne srerek, daha gl bir biim
d
e pazarlk yapmak olana doacaktr. Ayrca, muhalefetin
denetimi, braknz, somut olarak Bakann iini kolaylatrma
y, uzun vadede, lke karlarna da daha uygundur hi ku
kusuz.
imdi soruyu bir baka biimde soralm: "Bana yar olmad
iin, bakasna da yar olmasn diye ldrdm" diyen bir ka
til asndan, acaba cinsel hogry ya da insan sevgisini ve
cinsel bilgi edinme olanaklarn yaygnlatran bir basn daha
ahlaksal ya da daha kltrel bir grev yapmyor mudur?
Mstehcenliin Snr
Toplumbilimin en deimez kural deimenin kanlmazl
dr. Yani her toplum her an deime durumundadr. Ya da
Toplumda deimeyen tek ey deime olgusunun kendisidir.
Mstehcenlik, yani ak saklk nedir? Estetik ller ve
sanat asndan byle bir kavram kabul edilebilir mi?
Kafas ve baklar kirli bir insan, eofmanl kzlara bakar
ken de "kirli" eyler dnebilir. Temiz olan insan ise, rlp
laklk karsnda bile "temiz" eyler dnebilir.
Ayrca soralm: Ne demektir kirli, ne demektir temiz?
Yine soralm: "Cinsellik, kirli dnce midir?"
Sorulara devam edelim: Sanatta "kirlilik" olabilir mi? Bir
sanat yapt mstehcen diye nitelenebilir mi?
Hadi btn bu sorulara en koyu adlk erevesinde
olumsuz yantlar versek bile, acaba, toplumdaki bu olumsuz
snrlar hep ayn mdr? Her yerde genelgeer snrlardan sz
etmek olanakl mdr? Olanakl bile olsa, bunlar her an ayn m
kalr?
251
ada bir bilim adamnn, herhangi bir toplumda ms
tehcen ya da cinsel adan ahlak d olan izgisini izebilmesi
son derece zor, belki de olanakszdr.
Hele hele bir toplumda kumar devlet ve devlet adamlar
eliyle tevik ediliyorsa, o toplumda cinsel ahlakszlktan sz
etmek ne derece doru ve hakldr?
Btn bu sorularn yantlarn tek bir cmlede bilimsel ola
rak, verebiliriz: Her toplumda, mstehcenlik snr her an de
iir. Daha dorusu, her toplumda mstehcenlik snr, insan
dan insana bile deiir. Sanatta ve estetikte ise zaten msteh
cen diye bir kavram yoktur.
plak Kadn Resimleri Ne Olacak?
imdi sansrc kafalar duyar gibiyim: "Peki efendim, cinsel
smr yapan, plak kadn resmi satan dergiler, en adi bi
imde srf bu resimleri basan ve satanlar ne olacak?"
Bu sorunun yant aktr: Size ne? stemiyorsanz almayn.
"Peki ocuklar nasl koruyalm?"
ocuklar dergi satlar yasaklanarak korunmaz, aile dene
timiyle korunur. Ayrca dergiyi poete de soksanz, bu, elinde
para olan ocuun bu dergiyi almasn nlemez.
Asl Ama: Fon Yaratmak
ANAP Hkmetinin ak ak sylediine gre asl ama, k
kleri korumak ve kollamaktan ok, "mstehcen" snfna gi
ren dergilerden belli bir para alarak, bir fon yaratmaktr. Belki
de bu fon sonradan, kendi ideolojisine uygun yayn yapanlara
yardm olarak verilecektir.
Her ne ise, ANAP hkmetinin bizzat belirttii gibi, ms
tehcenlik yasasnn altnda yatan temel genin mali ve ekono
mik olduu dnlebilir.
Asl Sorun: darenin Yargnn
Yerine Gemesi
nsan ANAP hkmetini dinleyince ok masum birtakm n
lemlerie karlat duygusuna kaplyor.
252
Acaba gerekten bir bardak suda frtna m koparlyor?
Hi de yle deil.
27 Mays 1960 darbesi, sivil ve asker yarglarn ve savcla
rn yetkileri bir meclis komisyonuna verildi diye yaplmt.
Yani demokrasinin en temel kural olan kuvvetlerin ayrm ih
lal edildii iin ihtilal olmutu.
Yeni mstehcenlik yasas mstehcenlik kararnn verilme
sini idarenin adamlarndan kurulu bir komisyona brakyor.
Bu "memurlar komisyonunu" ayrca mahkemelere zorunlu bi
lirkii olarak da tayin ediyor.
Zaten olaanst yetkilerle donatlan bir idarenin bir de
bu biimde devreye girmesi, tm basn annda ldrebilir.
Ayrca unutmayalm ki, u anda tiyatro oynanmasn bile sa
kncal gren ve bu nedenle ynettii idari birimde her trl
tiyatroyu bile yasaklayan yneticilerimiz dahi vardr.
Sansr nsann Kafasndadr
Sansr, insanlarn kafasndadr. zellikle yneticiler, tarih bo
yunca kendi savunduklar dncelerden farkl olanlar nce
yasaklamak, sonra da cezalandrmak yoluna gitmilerdir.
Hukuk, insan yneticilere kar, iktidara kar korumak
iin vardr. Yoksa, bireyi, onun refah iin var olan devlete ez
dirmek amacyla deil.
Sansr kurulunda bir Diyanet leri temsilcisinin var olup
olmamas hi nemli deildir. Hi merak etmesinler, Emniyet
Genel Mdrl Temsilcisi de bu konuda Diyanet leri
Temsilcisi kadar "becerikli" olacaktr. nemli olan, yarg'nn
denetimini keyfi bir idari karara dntrm olmaktr.
Sansrc kafann verdii zarar tm hukuk sistemini zede
lemitir.
YK niversitesi'nin Sansrcl
Hrriyet Gazetesi'nin bir haberine gre: Muzr Kurula Bayan
Bakan atanm.
Kurul'un muzr olup olmad bir yana, atanan bayan ba
kann kimlii ok nemli. Bu bayan bir niversite retim
253
yesi. Hem de Dekan. Haberden anlaldna gre, kendisi
Kltr ve Turizm Bakanl'nn temsilcisi olarak kurula atan
m ve Babakan tarafndan da Bakan olmas uygun grl
m.
niversite'nin muzr kuruldaki parma bununla da bitmi
yor. yeler arasnda akademik unvan tayan baka yeler de
var.
YK temsilcisi olan kii de bir retim yesi. Milli Eitim
Bakanlndan gelen de.
niversite retim yelerinin Bakanlk Temsilcileri olma
lar olduka dndrc. Fakat bundan daha da dndr
c olan, bu retim yelerinin bir idari sansr kurulunda g
rev alm bulunmalar.
nsan, "niversiteleri susturan YK, imdi de basna m el
att" diye dnmeden edemiyor.
254
6. Gelien Kapitalizm ve
Yeni Sansr Yasas
Trkiye' de kapitalizm hzla geliiyor. "Kapitalist gelime" ge
nel olarak iki anlamda kullanlr: Birinci olarak, toplumun feo
dal retim aamasndan, yani kyllkten, endstri aamas
na, yani kentlilie getiini belirtmek iin. kinci olarak da in
sann smrlme orannn arttn vurgulamak amacyla.
Aslnda belki iki anlam da birbirine bal olduu iin, bun
lar ayr ayr ele almak doru deildir. Fakat yine de, kapita
lizmin gelimesinden yararlananlar, yani kapitalistler ve on
lardan yana olanlar, birinci anlam kullanrlar. Bu gelimeden
yararlanamayan, tam tersine zarar grenler ve onlardan yana
olanlar da ikinci anlam vurgularlar. Bundan dolay, ben her
iki anlama da iaret etmek istedim.
Trkiye' de Artan Smr
Smr hi de sempatik bir szck deil. Akla hemen, kkrt
ma, zararl ideoloji, d mihraklar, komnizm gibi, "sakncal"
kavramlar getiriyor.
in ilgin yan, sakncal olan i, smrmek deil de, bu
, nun adn koymak. Yani ii yapmak sakncal deil. Yaplan i
ten sz etmek sakncal.
Her ne ise, smr, Trkiye'de uzun sre, soyut yani elle
tutulmayan, gzle grlmeyen bir kavram olarak ele alnd.
Gnmzde ise, byk kitlelerin yaam biimi herkese, s
mrnn ne olduunu anlatt. Fiyatlar, gelirinizden hzl art
yorsa ve siz maa ya da cretiniz artt halde, her geen yl
daha yoksullayorsanz, smr oran da srekli artyor de
mektir.
255
Burada nemli olan enfasyonun varl ya da yokluu de
ildir. Sorun maa ve cret artnn enflasyonun altnda m,
stnde mi olduudur. Maa ve cretler, enflasyondan yani
fiyat artlarndan hzl artyorsa, alan snflarn smrlme
oran azalyor demektir. te yandan ok dk bir enflasyon
da bile, maa ve cretler daha dk bir oranda artyorsa, a
lanlarn smrlme oran da ykselir.
Kapitalist Gelimenin Gerekleri
ANAP iktidar, Trkiye'ye gelmi gemi ynetimler arasnda
kapitalizmi en bilinli gelitiren iktidardr . . .
Kapitalist gelime iin brokrasi reformu gereklidir.
ANAP iktidar (pek becerikli bir biimde olmasa bile) brok
rasinin zerine yrmeye almaktadr.
Kapitalist gelime, vergi reformu ister. ANAP ktidar orta
direk dedii kesimin vergilerini artrrken, kapitalistlerin ver
gilerini dren nemli bir vergi reformu yapmtr. Dolayl
vergiler ve serbest meslek erbab ile esnafn vergileri ok b
yk lde artrlm, buna karlk, kapitalistlerin gelir vergi
si kaldrlmtr.
Kapitalist gelime serbest fiyat ve tam rekabet ister. ANAP
bunu, Trk ekonomisinin (yani azgelimi olan kapitalistleri
mizin) dk teknolojisinin ve pahal maliyetlerinin gerektir
dii bir himayecilii ok da terk etmeden, gerekletirmeye
almaktadr.
Btn bu ana gelime ve deimeler, "Trkiye Kabuk De
itiriyor slogan" ile zetlenebilir.
Bu kabuk deitirmenin maliyeti ise dorudan doruya
emei ile alanlara yanstlmaktadr. Yani ii, memur, kyl
ve serbest meslek erbab, esnaf.
Ortadiree vurulan bu smr darbesi yalnz vergi yoluy
la deil, artan fiyatlarn yani enflasyonun altnda tutulan c
ret ve maa artlaryla, yani srekli den bir "gerek gelir"
yoluyla da desteklenmektedir.
256
ANAP ktidarnn ans
ANAP ynetime, yasaklanm siyasal partiler, durdurulmu
sendikal faaliyetler, susturulmu ve tasfiye edilmi bir niver
site ortamnda gelmitir. Tarihteki tm politikaclarn ryala
rnda bile grse hayra yormayacaklar bir "dikensiz gl bahe
si".
stelik, bir baka avantaj da, iktidarn bir askeri rejim son
ras demokrasi havarisi roln oynama ansna sahip olmasy
d. Yani zaten olmas gereken zgrlkleri bir bir yeniden ku
rarken, bunlarn da primini alacakt.
Asl byk avantaj ise, ANAP iktidarnn ampiyonluunu
yapt nl 24 Ocak kararlarnn bir askeri rejim altnda
yl sre i
.
le uygulanm olmasyd. Bu da tarihte hibir demok
ratik iktidara nasip olmayacak bir ltuf idi.
Gei Dnemi ktidar Bask Yolunu Seti
imdi Trkiye' de yaamayan biri, yukardaki satrlar okuduk
tan sonra zanneder ki, gei dnemi iktidar bir yandan gemi
yllardaki kan ve gzya sonunda varlan ekonomik sonular,
bu kan ve gzyandan arnm olarak, kendi baar hanesine
kaydeder; te yandan toplumdan kaldrlm olan zgrlkleri
geri verirken yapsal bir deime gerekletirerek eline gemi
bu beklenmeyen frsat iktidarn glendirmek ve lkeyi kal
kndrmak iin kullanr. Bylece hem vicdanlara, hem de tari
he, bir yandan Trkiye'yi ileri gtren te yandan da demok
rasiyi yeniden kuran ve gelitiren bir ynetim olarak geer.
Oysa gei dnemi iktidar tam tersi bir yol semitir.
Bir yandan toplumun geni kitleleri zerindeki ekonomik
basklar arlatrrken, te yandan ynetimsel, hukuksal, si
yasal ve kltrel basklar da younlatrd.
Kt rnekler ve Kt Son
Kat fiyatlar artmtr. Mstehcenlik sulamas fiiliyatta der
gi ve gazete toplanmasna dnmtr.
Birdenbire gazeteciler ve yazarlar aleyhine davalar alma
ya balanmtr.
EK 17
257
Yine birdenbire baz yazarlar ve gazeteciler gzaltna aln
maya ve tutukevine konulmaya balanmtr.
Korkun bir sansr yasas karlm, sinema ve video film
leri ile mzik kasetleri ve plaklar inanlmaz bir keyfilikle po
lis denetimine braklmtr.
Polis yeni selahiyet yasas ile akl almaz yetkilerle donatl
mtr.
Btn kstlama ve snrlamalara karn yine de ok iddet
li tepkiler karsnda iktidar, rnein Polis Vazife ve Selahiyet
leri yasasndaki baz uygulamalar bir sre ertelemitir. Fakat,
mecmua ve dergi toplanmas konusunda hemen uygulamaya
geilmitir.
Belki yeni sansr yasas da bir sre "yumuak ini" uygu
lamas ile gnlk yaama derhal aktarlmayacaktr.
Fakat artk tm sanat edebiyat, mzik ve fikir eserleri, vali,
kaymakam ve polis mdrlerinin insafna ve merhametine
terk edilmitir.
Bu yazy, sanat ve fikir adamlarn, gazetecileri, niversite
mensuplarn uyarmak iin yazmadm.
Bunlar, ANAP ktidarn uyarmak iin yazdm.
Basky artrmak lke iin de iktidar iinde hayrl bir yol
deildir. Hele kapitalizmi "dolu dizgin" gelitirirken . . .
258
7. Toplumbilimsel Adan Televi
i
yonda
Kaan Frsatlar ve kinci Kanal
Zaten okuma yazma oran dk olan lkemizde, bir de gr
sel iitsel aralarn iletiim gc dnldnde, televizyo
nun ne denli nemli bir toplumsallatrma arac olduu bir
kez daha ortaya kar.
yi ile ktnn, doru ile yanln ve hatta gzel ile irki
nin retilmesi demek olan toplumsallatrma, zellikle aile
balarnn gevedii, okul denetiminin azald dnemlerde
ok daha byk nem kazanr.
Trkiye gibi eitli kltrlerin bir arada yaad lkelerde,
gerek corafi, gerekse tarihi farkllklarn ayrmc deil, b
tnletirici ve zenginletirici geler olarak kullanlmas da bu
toplumsallatrmann bir paras olacaktr.
Toplumsallatrma ve Btnleme
Anadolu topra, tarihsel ve corafi adan dnyann en b
yk kltr zenginliklerinden birinin mirassdr.
Bu nedenle, bu topraklar zerinde gerek tarihten, gerekse
corafyadan gelen renkli farkllklar, varlklarn srdrmekte
dir.
Bilinli bir kltr politikasnn amac, bu farkllklar koru
yarak ve zenginletirerek, siyasal btnl salamakta yatar.
Byle bir politika ise ancak zgrlk ve farkllk iinde b
tnleme ile olanakl olur. Bu tr bir btnlemenin ise ancak
evrensel ve ulusal deerlerin kesi!l e noktalarnda gerekle
tirilebilecei aktr.
Farkllklarn korunmas ve zengin bir btnleme iinde
gelitirilmesi gerekletirilmezse, bir sre sonra, robotsal yani
259
monolitik ve pek doal olarak ilkel bir toplumsal kltrel ya
p ortaya kar.
Farkllklarn kltrel zenginlemeyi koruyarak btnleti
rilmesi ise, ancak zellikle televizyonda, ortak evrensel ve
ulusal deerler kavramnn gelitirilmesi ile baarlabilir. An
cak bu yolla farklln, ayrmc deil, btnletirici, bastrc
dei, gelitirici, otoriter ve hatta totaliter deil, demokratik il
keler erevesinde kullanlmas salanabilir.
Trkiye' de tekilci ve tekelci kltrn nasl anari ve terre
yeil k yakt yakn gemiin ac deneyimlerinde hala ok
canldr. Kahramanmara, orum katliamlar, byk kentler
deki "kurtarlm" gecekondu' blgeleri hep bu yanl tekilci
ve tekelci politikann sonulardr.
Btnletirici Deerler
Farkl yrelerin farkl kltr zenginliklerini koruyarak btn
letirebilecek deerler nelerdir?
Bu deerlerin banda, insan sevgisi ve insan haysiyetine
sayg gelir.
Televizyonumuz, kan ve kin dolu filmler yerine, sevgi ve
bar dolu sanat rnekleri ve halk srkleyici popler dizi ve
filmler gsterebilir. Hatta haberler bile kin ve nefret ile inti
kam erevesinde deil, sevgi dostluk ve bar ana temas ze
rinde ina edilebilir.
kinci olarak, lkenin siyasal ve bireyin kiisel bamszl
ok nemli bir btnletirici deerdir. Hak bildii yolda kii
sel onurunu, her eyin zerinde tutarak yryen aydnlarn
ve kahramanlarn ykleri, Yeilam'n deilse bile, Hollywo
od'un en ok kulland malzemelerden biridir. Mustafa Ke
mal Atatrk gibi, "stiklal, benim karakterimdir" demi bir li
.derin lkesinde, televizyonun siyasal bamszlk ile kiisel
onur arasndaki ilikiyi hem ayr ayr, hem de birbiri ile peki
tirmeli bir iliki ierisinde aktaramamas ancak stn bir bece
riksizlik ve neme lazmclk ruhu ile aklanabilir.
Siyasal bamszlkta dnya lkelerine rnek olmu bir
toplumun destannn kiisel ve yresel zenginliklerle destekle-
260
nerek gelitirilmemi ve televizyondan halka sunulmam oJ
mas, salt televizyon yneticilerinin kusurudur. nk klt
rel olarak, bu zenginletirerek gelitirme, sanat ve edebiyatn
tm dallarnda yaplmtr.
nc olarak derhal zerinde durulmas gereken bir or
tak deer, hogr, dnce ve inan zgrldr. Temelin
de insan sevgisinin ve insan haysiyetine saygnn yatt bir
inan ve dnce zgrl, ancak ok ciddi, ok iyi olutu
rulmu ve ok iyi zmlenmi bir hogr ile birlikte ilevsel
bir anlam tayabilir. Hogrnn bulunmad toplumlarda
ne inan zgrlnden ne de dne zgrlnden sz et
mek olana vardr.
Bu erevede, yani farkl kltrlerin zenginlemesine-yne
lik btnlemeye yardmc olan ortak deerler arasnda sayla
bilecek drdnc ilke, dayanmann, ibirliinin ve ortak a
bann, hem gc ve verimlilii hem de gzellii ve kiisel do
yuruculuudur. Bu konuda da, kltrmzde bol malzeme
bulunmakla birlikte, bunlarn ekrana gelmesini beklemek, her
halde ok iyimserlik olacaktr.
Televizyonun Politikaszl
Ekran, salt kendi iinde, ne denli tutarl bir politika izlenirse
izlensin, zaten bir mozaik kltr oluturur. Ekranda bir konu
dan, bambaka bir konuya ya da bir aleme gei, saniyenin
ok daha kk birimlerinde gerekletirilir. Uzayn karanlk
larndaki servenin bir deteran reklamna, bir otomobil rekla
mnn bir haber bltenine dnmesi, ekran asndan an me
selesidir.
Srekli ekran banda oturan bir insan, byle bir dnyada
ne alglar?
Bu soruya verilecek korkutucu yantlarn sonunda birta
km yazar ve dnrler, televizyonun toptan yok edilmesini
savunacak kadar ktmserlie kaplmlardr.
Ekrann, kendisini srekli izleyen bir insana verdii korku
tucu mozaik en bata o izleyicide bir kaybolmuluk duygusu
yaratr. Bir trl kendisini ekran banda izledii alem iinde
261
bir yere yerletiremeyen kii, bir sre sonra, bir hayal dnya
snda yaamaya balar ve toplumsal izofreninin ilk tohumlar
bylece atlr.
Bu yapay hayal dnyas ya da bilinle imgeler yoluyla re
tilen yapay dnya ekrann yapsnda vardr.
Trkiye' de radyo ve televizyon kurumu, bu kiilik yokedi
ci mozaik kltr gesine bir de zel surette retilen izofrenik
geler katar. Wagner'in ardndan halk trkleri, caz mzii
nin hemen ardndan ocuk trkleri ya da marlar alar.
Haberler, devlet protokolura uygun verilir. zleyici, tele
vizyonun evrensel yabanclatrmasna ek olarak bir de tele
vizyon haberlerinin yapay dnyasnn zel yabanclatrc et
kisini yaar.
Teknik Yetersizlikler
Kt yarma programlar, kt ak oturumlar, kt konu
ma programlar, kt haber programlar ve en nemlisi kt
elence programlar, izleyiciyi televizyondan ittii iin Trki
ye' de ilgin bir durum ortaya kar: Evrensel olarak, izleyiciyi
kucaklayan ve kendi yapay mozaii iinde eriten televizyon,
Trkiye' de bu evrensel etkisinden ok ey kaybeder.
Bir anlamda televizyonun ve yneticilerinin yetersizlii, iz
leyiciyi, paradoksal olarak televizyonun ktlklerinden ko
rur.
Trkiye' deki televizyonun ekrandaki en nemli eksiklii,
iki ayr izgide gelien iki ayr teknik yetersizlikten kaynakla
nr. Birinci olarak, ekranda zaman kullanm azgelimi bir l
kedeki zaman kullanmna uygundur. Yani yabanc dizilerin
bir blm dnda, ok yava tempolu bir israf sz konusu
dur.
kinci yetersizlik, haberlerinden, elence programlarna
dek, gerek olmayan ve hatta gzel olmayan bir evrenin izle
yiciye aktarlmasdr.
Rahmetli smet nn, o sralardaki Cumhurbakan rah
metli Cevdet Sunay'n yeniden seilmesi sz konusu oldu
unda, buna kar km ve gereke olarak da "Sresi uzat-
262
lrsa ne yapacak? imdiye kadar ne yapt ise onu yapacak"
demiti.
kinci Kanal konusunda yanlm olmay ok istiyorum
ama u anda bana "toplumbilimsel olarak kinci Kanal ne ya
pacak?" diye soranlara, "imdiye kadar Birinci Kanal ne yap
msa onu yapacak," diyorum.
Dilerim, kinci Kanal sorumlular, bu konuda beni mahup
ederler.
263
Alt Blm 7
Ede9iyat Eletirisi Aracl
Ile Siyaset Fantezileri
kim alarsa alsn a kapn,
korkma,
bu akla, bu glle,bu yrekle,
ya sonsuz bir deniz bulacaksn karnda
ya da bir ay en olgun anda.
zdemir nce, "Korku Ne?" adl rden.
1. Nermin ve Hayganu'tan Sonra
Asuman' da Becerebilecek mi?
Pnar Kr'n Ak Olmayan Sular adl kitabnn ilk yks Bi
raz Daha lmek.
Cimcirik, bu yknn kahraman olan adama, alma ye
rindeki kadn arkadalarnn takt isim.
Trk edebiyatnda deiik bir soluk olan Pnar Kr, bize
Attila lhan tarafndan kazandrlmtr.
Attila lhan, 1970'li yllarn ortalarnda, danman olarak
alt Bilgi Yaynevi adna bir "gen yazarlar" dizisi olutu
ruyordu.
Pnar Kr'n ilk kitab Yarn, Yarn . . . byle bir dizi iin At
tila lhan tarafndan seilmiti. Yaymlanr yaymlanmaz da
ciddi bir yank yapt.
Pnar Kr' okumak byk bir keyif.
Fakat gei dnemi sansrcl, bu keyfimizi de byk
lde snrlyor. Pnar Kr'n Bitmeyen Ak ve Aslacak Kadn
adl yaptlar yasakland ve toplatld. Bu arada Aslacak Kadn
adl kitabndan yaplan film de sansre takld.
Krtkan Bir Cimcirik
Cimcirik aslnda tipik bir anne-bamll sergiliyor.
Annesine baml ou erkekler gibi bekar. ok nazik. Hat
ta krtkan. Fakat kesinlikle o biim deil.
Tam tersine. Kadnlar asndan ok baarl bile denebilir.
Bu baars belki de kadns olmasndan geliyor.
Kadnlara yaklam son derece olaan. likileri adeta ken
diliinden kuruluveriyor.
nce Nermin Hanm vardr. nceden hi dnmeden, ta-
267
sarlamadan, sarlverir Nermin Hanm'a. Serviste yalnz kal
dklarnda, arkasndan.
Nermin Hanm, hibir aknlk gstermez. Yalnz dairede
byle eylerin yaplmamas gerektiini syleyerek Cimcirik'i
evine arr.
Alt ay srer bu iliki.
Sonra, yeeninin piyano hocas Hayganu.
Bu iliki de drt yl srer. Haftada iki gece, Rus Lokanta
s'ndan ktktan sonra.
Asuman ise, hastahanedeki hemire ya da hastabakcdr.
Birikimin Getirdii kti<arszlk
Cimcirik enfarkts geirmitir.
Pnar Kr'n harika bir slupla anlatt bir yaam biriki
mi, onu artk eskitmitir.
Asuman O'nun iin yalnzca bir zlem, bir d olarak kala
caktr:
"Artk tm iekler soldu. Geriye kalan lm ve ben. Ne yazk ki
lmedim. lmedim, iin kts . . . Sessiz, sedasz oturup bir kede,
lm ann bilerek beklemek zorundaym. Eski yarm yamalak coku
lardan, sahicisine az ok benzer keilerden de arnm. Temkinli
dlere bile yer brakmayan, kara kuru gnlerimi srdreceim. "
Yukardaki satrlar okuyup Gei Dneminde siyaset yap
malar yasaklanan Blent Ecevit ve Sleyman Demirel'i hatr
lamamak olanakl m?
268
2. "Fatma rfan' a Mektuplar" da Af
Fatma rfan nl romancmz Kemal Tahir' in kars.
Kemal Tahir'in 1933-1938 tarihleri arasnda Fatma rfan'a
yazd mektuplar, Sander Yaynlar arasnda 1979 ylnda ya
ymlanmt.
Bu mektuplarda salt sevdamz olsayd onlar yaynlamaz, kimse
lere gstermezdim. Ama onlarda bugn hfl 'kan ter iinde' yksel
tilmeye savalan zgrlk, bamszlk ve kardelik yapsnn teme
lindeki, yllar yl yklm yuvalarn talarnn ve harcndaki kanl
gzyalarnn ykleri var" diyor. Fatma rfan Serhan, kitabn
nsznde Kemal Tahir'e seslenirken.
Byk Ak
Sanatnn ak daha bir duyarl, daha bir derin, en azndan
greni, duyan, gzlemleyeni daha bir etkileyici oluyor.
"Seni yolun ta ucunda grdm. Etekliini deniz kokulu akam
rzgr savuruyordu. Gnei bir gelincik gibi kumral banda ta
yordun ve kolunda yiyecek dolu sepetimizi . . .
Ne mutlu o kadna ki, bylesine sevilebilmitir. Ne mutlu o
adama ki, bylesine sevebilmitir . . . Bylesine sevmeyi bilebil
mitir.
Bakn byle bir insan "ieri atlnca" neler hissediyor:
"Ben sana ve buradaki herkese bir aya kadar kyorum demi
tim . . . Eer btn bu mantki ve kanuni hesaplarn aksine mahkum
ederlerse intihara karar vermemek lazm, deil mi ekerim? Kocaman
kocaman sar defterler alacam, verdikleri cezay muayyen zamanla
ra ayrarak sana romanlar yazacam. "
Kemal Tahir "ierdedir." Tm benlii ile yaamay, Fatma
rfan', tm insanl, sevmektedir. zgrlne kavumay
umut etmektedi.
269
Af: Umut mu kence mi?
Umutlar ne zaman ikenceye dnr?
Bu sorunun yantn umut etmi olup da, bu umudu bir
canlanp bir yok olanlar bilir.
Umudun her canlan bir yeniden dou, her yok oluu
ise bir yeniden lmdr . . .
Bakn Kemal Tahir bu ikenceyi nasl yayor:
"Oradan bize bir havadis yok mu? Sadece bize deil, btn
mahkumlar senden af bekliyorlar. Telgrafn - gece saat dokuzdu -
birisi, Hac brahim - karsn vurup ldrmekten sulu bir adam -
koarak (Mjde, mjde) diye getirdi . . . Ertesi gn, yani bugn herke
se, telgraf geldii yayld. ''
Hapis arkadalar, Kemal Tahir'e gelen telgraf af ile ilgili
sanp heyecanlanrlar. Oysa, Fatma rfan mektup alamad
iin meraklandndan telgraf ekmitir. erde yatanlar bilir
ler: Af bir kez gndeme gelmeye grsn, artk her gn yeni
bir umut, yeni bir iaret beklenir.
Ltfen beyler, ltfen. Zaten ieri atarak cezalandrdmz
mahkumlar bir gn af var, bir gn af yok diyerek, yeni bir i
kenceye daha tabi tutmayalm.
Gei Dneminde af konusunun srekli gndemde tutul
mas ve kesin bir zme gidilmemesi nemli psikolojik, top
lumsal ve hukuksal sakncalar dourmutur.
270
3. G Temizlii
Hi g ettiniz mi?
Ettiyseniz bilirsiniz: Eskilerin "iki tanma bir yangna be
deldir" sz ok dorudur.
Aslnda g, tann.adan biraz daha gl bir kavram. Bi
raz daha temelli bir yer deitirmeyi belirtyor.
Fizik evre, yani oturulan ev, yaanan mahalle, insann ya
amn sanldndan daha ok etkiler ve biimlendirir.
Byle yerlerden ayrlrken de, insan eski defterleri kartr
ma eiliminden kendini kurtaramaz. Byle, bir hesaplama
kar ortaya: nce kendi kendinizle, sonra da evrenizle.
Adalet Aaolu'nun Anlar
G Temizlii Adalet Aaolu'nun Gei Dneminde yaymla
nan kitabnn ad. Adalet Aaolu, an-roman demi kitabna.
Bir yazarn anlar ne denli gerekidir? stelik de bu ya
zar, ok duyarl bir kii ise!
Kendisiyle hesaplamas ne denli drsttr? Bakalarn ne
denli "nesnel" grebilir ve deerlendirebilir?
Bu sorularn yantlarn "Balamadan nce" yle veriyor
Adalet Aaolu:
"Gnlerdir kimliimi nasl karsam, kendimi nasl yazsam diye
dnp duruyorum. Meer insann kendini yazmas ne zormu;
gemiteki kendini bugnk kendisiyle yanyana getirip, iie d
rp de, bakalarnn nne tam kendini koymas ne olmaz eymi!
Oysa, yazdklarmzda zyaammzla ilgili eler bulanlar, unu
nasl sylerler, 'kendini' yazm!"
Bu satrlarn ardndan, kendini anlatma abasna koyulan
Aaolu'nu okurken, yine u satrlar kulaklarmzda:
271
"Hibir yazar KENDN yazamaz. nk yukarda biraz gster
dim. ncelikle dnk kendini yazamaz. Dnk kendini hep bugn
k kendine yamamaya alr. Dnk kendinde hep bugnk kendi
ni dorulatc ipular arar, bulamazsa uydurur. Bu nedenle dnk
olaylar gibi, bu olaylar, o zaman, o zaman kiileriyle ilikide olan in
san da ortaya klk deitirerek kar. "
lgin Deerlendirmeler
Adalet Aaolu, yukardaki satrlarda da grld gibi, nce
an yazma ve anlarn nitelii zerinde, belki de tm yazarlara
ve tm okuyuculara k tutacak grlerini dile getirdikten
sonra, kendi yaamndan kesitleri, insanlar ve olaylar hakkn
daki izlenimlerini aktaryor.
Kimi zaman, savunma izlenimi veren hrn deerlendir
meleri de var Aaolu'nun. nsan bunlar okurken, "en iyi sa
vunma saldrdr" zdeyiini anmsamadan edemiyor.
Adalet Aaolu'nun anlar, O'nun anlar. Bu nedenle z
nel, yani sbjektif olmasn yadrgamamak gerek. Tam tersine,
bu anlara tad veren, Aaolu'nun damgas deil mi?
Ben de Adalet ile ayn zamanlarda stanbul' a gtiim. Ha
la o gn trajedisini yayorum. Adalet'in beni gren rz
garlardan ne denli etkilendiini bilmiyorum. Ama her gen,
bunu Adalet gibi retime dntremiyor. Onu biliyorum.
Her Gei Dnemi Ankara' dan dar doru bir ge yol
aar. Dilerim her genin mekan stanbul olsun. Ama "Yass
ada" ya da "Bayrampaa" deil.
272
4. air Sesli, Di Fral Musluk Tamircisi
Ahmet Altan'n ikinci kitabnn ad Sudaki z.
Hem sol eletirmenler tarafndan ok sert biimde mah
kum edildi, hem de Gei Dnemi tarafndan toplatld.
Ahmet Altan'n birinci kitab, Drt Mevsim Sonbahar da ba
arl bir almayd. Nitekim, Akademi Edebiyat dl'n al
d.
Bir Adan 12 Eyll'n Roman
lkece yaadmz cinayet lgnl mutlaka edebiyatmza
da yansyacakt. Nitekim yansd da.
rnein, Vedat Trkali'nin Mavi Karanlk adl yapt, bu
yansmalarn en gzellerinden, en nemlilerinden biri.
Ahmet Altan'n kitab, deiik bir nefes.
Trk edebiyatnda ban Haldun Taner'in ektii, ada
gazetecilikte reklerini Yaln Peken'in sergiledii gereki,
ince ve kimi zaman kara nitelikler tayan mizah (ya da siz bu
na isterseniz hmor deyin) Ahmet Altan'n "tragedyavari" ki
taplarnn dokusunda da vazgeilmez bir ge olarak grl
yor.
te Trk toplumunun son on yllk trajikomik yksn,
en iyi yanstan almalardan biri de Ahmet Altan'n kitab.
stelik ok kolay okunuyor. Belki biraz zor anlalyor,
ama kolay okunduu muhakkak.
arlatan Bir Musluku
Bu kitabn kahramanlarndan biri (en nemlisi deil hi ku
kusuz) bir "air-benzeri"dir. Daha dorusu edebiyat olduu
iddiasyla yaamn srdren biri. Yazar olmaya alan bir
EK s 273
gen. Hem de srarla inan ya da. Tanr peinde koan bir
gen; kendi d dnyasndaki gerekleri, gndelik yaamn
gereklerine aktarmak iin "musluk tamircisi" olur.
Ama ne musluk tamircisi: antasnda bir sabun ve bir di
fras tamaktadr. i bitince, evin hanmn artmak iin
antasndan sabununu ve di frasn kartp, ellerini ykar,
dilerini fralar.
aran evin hanm ile de "air sesi ile" ve "yukardan" ko
nuur.
Amac, musluk tamirine gittii evdeki kadnla yatmaktr.
Bunun iin de mkemmel bir senaryo, kusursuz bir mizansen
hazrlamtr.
Yalancnn Mumu
Fakat, ne yazk ki, sonu hsrandr.
Bakn neler oluyor bu baarl mizansenin ardndan: "Suat
evden knca 'orospu' diye sylendi. Bunlarn hepsi yledir. Konu
uyorlar konuuyorlar, sonra da 'borcum ne kadar?' deyip sepetli
yorlard . . . o kadar urayor, sesini ayarlyqr, konuuyor, sonunda
hibir ey olmadan sepetleniyordu. "
ok baarl bir mizansene ramen, Suat baarszdr. n
k, tm bir "gerek olay", "yapay bir mizansen" stne kur
maya almaktadr.
Aslnda bata, edebiyata ilikin bir yaz yazmaya karar
vermitim.
Ama bazen, yaznn kendisi, yazarn alp bir noktaya geti
riveriyor. Bende yazmn beni getirdii bu noktada yle de
mekten kendimi alamyorum:
.
"Ey politikaclar, televizyonda ne denli mkemmel mizan
senler kullanrsanz kullann, 'senaryo' ve 'mizansenler' ger
ek baar iin yetmez."
274
5. Nergis, Korhan'la zgr Arasnda
Madam Bovary kimdir? diye sormular Gustave Flaubert' e,
"Benim" demi.
Hemen hemen tmyle i dnya zerine kurulmu. bir ya
ptta, bir erkek romancnn bir kadn kahraman anlatmas,
belki de roman olaynn en arpc aamasdr.
Mavi Karanlk'ta, Vedat Trkali (Abdlkadir Pirhasan) pek
ok roman kahraman ile birlikte Nergis'in de i dnyasn bi
ze aktaryor.
Bodrum' da Ak
Trk sekinlerinin tatil kenti haline gelen Bodrum, birok kez,
Trk edebiyatna da sahne olmutu. Selim leri'nin "sonradan
bulunan" Her Gece Bodrum adn kulland kitab, bu rnekle
rin en gzellerinden biridir.
Mavi Karanlk, 12 Eyll dnemi ncesi, Trkiye henz cina
yetlerin penesinde kvranrken yaanm bir akn roman.
Belki aklarn demek daha doru. nk, duygular da iliki
ler gibi i ie gemi ve st ste binmi.
Nergis romannn bakiisi. Fizik Asistan Korhan' sever.
Ama bir trl anlaamazlar. zgr ise esk sevgilisi.
Nergis' in .deli doluluuna karlk, Korhan, dingin bir akl
simgeler. Bodrum deerlendirmesi de byledir:
"Alkol salamurasna yatm bir sr beyin. Sarholar arasnda
ba ekmekle iinen u adama bak. Senin dostun. Kede oturuyor.
Yanaklar sarkm zavallnn. Ya da bir ey deil daha. Eletirinin
tahtna kuruldum sanyor. Meyhanedeki saygnl ile mutlu . . . Tan
mak gerek buralar. Tandn m pek uramak gelmiyor iinden. " .
275
Nitekim bir sre sonra, Korhan, "Ge bile kaldm" diye bir
not brakarak hem Nergis'i hem kenti terk eder.
Bu arada zgr, "ieri alnr" ve ar bir ikenceden sonra
salverilir. Artk eski zgr deildir ama.
Siyasal kmaz
Mavi Karanlk'ta insan en ok arpan nokta, kmazn mkem
mel vurgulan.
Trkali, demokrasinin kurtuluunu demokrasiyi askya
alarak gerekletiren "Trk zmnn" paradoksunu kiisel
ilikiler plannda da vurgulam. Baknz Nergis ne dn
yor:
"Peki nereye varacak bu karanlk gidi? Canmz kurtarmak iin
silaha m sarlalm biz de? Ona itiyorlar. ttiler itecekleri kadar, On
lar gibi dnmedin mi sulu olacaksn. Hrsza hrsz, katile katil
demeyeceksin. Ya ortak olacaksn ya gz yumacaksn her yaptklar
na. lmek kt deil ki bundan . . .
Ve bir gn ekranda, haberleri okuyan spikerin grnts
n yerini birdenbire Korhan'n resmi alr: ldrlmtr
kurunla.
Ben, Bedrettin Cmert gibi Cavit Orhan Ttengil gibi dost
larmn ldrln, Yaln Sanalan gibi, Yakup Kepenek gi
bi dostlarmn evlerinde ve arabalarnda kurunlann yaa
dm. Trkali'nin kitabn okuduktan sonra bir kez daha sor
dum kendi kendime: "Katiller nerede?"
276
6. 12 Eyll ncesi Attila lhan
zerine znel Notlar
Yalanyorum iyice: artk benden yaz istendiinde nesnel in
celemeler yerine znel deerlendirmeler yapmaya baladm.
u sralarda zaten uzun yllardr iinde bulunduum siya-
'
sal yaamda yeni bir ileve de soyundum.
Yalanma duygusu ile politika dnemecinin banda oldu
umun bilinci, bir arada, hem gemiimi deerlendirme hem
de edinmi olduum izlenimleri kamuoyuna mal etme konu
sunda beni zorluyor.
Attila lhan, hi kukusuz beni en ok ilgilendiren kiilerin
banda geliyor. Hem mthi bir siyasal deneyim birikimi,
hem ok yetenekli bir edebiyat {air-romanc-denemeci) hem
de kendi deyimiyle bir "komitac." stelik de senarist ve ke
yazar.
.
Ksacas, Attila lhan on parmanda on marifet olan ok
yetenekli bir air-yazar ve mthi bir politik bilin.
Bizim dostluumuz 70'li yllarda Ankara' da balad.
Attila lhan, Bilgi Kitabevi'nde danmanlk yapyordu. Be
nim kitaplarm d
.
a o srada ayn kitabevi tarafndan basld
iin sk sk grme frsat buluyorduk.
Ben Attila lhan'n tarihsel nemini bildiim iin her ko
numadan sonra ksa notlar alyordum eski IBM kartlarnn
arkalarna.
Bu notlar kimi zaman efik Hsn hakkndaki deerlendir
meleri gibi tarihsel zmlemeleri kimi zaman da nasl iir
yazd hakkndaki szleri gibi belgesel anlar kapsyordu.
Beytepe'de Yaanan 15 Eyll
12 Eyll 1980 darbesinin genel grnm getiimiz on yl
277
iinde olduka ayrntl olarak belirlendi ve deerlendirilmesi
de yapld.
Bu arada pek ok bireysel trajedi de kamuoyuna yansd.
nemli bir blm ikence ve adli hakszlk rnei olan bu
trajedilerden grupsal nitelikte olan birini de ben 15 Eyll'de
yaadm.
Hacettepe niversitesi'nin Beytepe Kamps'nde meyda
na gelen bu olay bir gn, bir vesile ile yazmay dnyor
dum hep: Ksmet Attila lhan yazsym.
Olay ayrnts ile anlatrsam, 15 Eyll 1980 ile Attila l
han'n nasl kesitii daha iyi anlalacak.
12 Eyll 1980 bir Cuma gn idi. Darbenin ertesi gnnn
hafta sonu olmas, gnlk yaam asndan kabilecek nemli
sorunlar engellemiti.
15 Eyll Pazartesi gn her zaman (en zor anlarda bile)
yaptm gibi yine niversite'ye, yani Beytepe'ye gittim.
O Pazartesi Ankara' da ilkokullarn yeni ders ylna da ba
lad gnd. Beytepe Kampsndeki pek ok retim yesi
de o sabah, ocuunu ilk kez okul'a brakp niversite'deki
grevine gelmiti.
leyin saat 13:00 sralarnda birdenbire odamn kaps
iddetle ald ve ellerinde silah olan iki komando kyafetli er
"dar" dedi.
Arkalarnda sekreterimin bembeyaz olmu yz dikkatimi
ekti ve yreim burkuldu.
"Ne oluyor?" dedim.
Cevap ksa ve kesindi:
"Dar."
Masam bile toplayamadan antam ve ceketimi alp dar
ktm.
Koridorlar odalarndan karlan ve darya sevkedilen
retim yesi ve asistan arkadalarla doluydu.
Btn "hoca takmn" bizim yldz anfi dediimiz byk
anfinin nndeki meydanckta topladlar ve etrafmz iki-
metre aralkla dizilmi nbetilerle sardlar.
278
Hepimiz aknlk iinde ne olduunu anlamaya alyor
duk.
Bir rivayet, kent merkezinden Beytepe'ye gelen niversite
otobsnde rencilerin 12 Eyll harekat aleyhine bildiri da
tt, bildiriyi datanlarn ahsen tespit edilemedii ve "su
lular bulunana kadar" btn retim yelerinin de gzaltnda
tutulaca idi.
Bir sre sonra teksir edilmi bir bildiri datld. Bildiri
esas olarak yukardaki rivayeti doruluyordu.
Saatler geiyor, bizi gzaltna alan komutandan hibir ha
ber kmyordu.
Bizimle ilgili olmayan ve zemeyeceimiz bir olaydan do
lay gzaltnda tutulmamz, olayn bir gzda nitelii tad
konusunda kukular yaratyordu.
Gn ilerledike, souyan bozkrn ortasnda ayakta dur
maktan yorulmutuk.
Ben antam ters evirip zerine oturmu, bam ellerimin
arasna alm, kara kara dnyordum.
Saat 17:00'ye doru huzursuzluk ciddi boyutlara ulat.
Yz akn, kadnl erkekli, gen yal "hoca takm" ok yo
rulmutu. Ayrca okullara ilk kez ocuk brakm ve onlar
mutlaka almak zorunda olan veliler ok ciddi olarak kvran
maya balamlard.
Ne yazk ki telefon edilmeye filan da izin verilmiyordu.
Bu arada birdenbire etrafmzdaki nbetilerden birinin si
lahnn dipii ile bir asistana vurmaya baladn grdk.
Dehet iinde olaya mdahale edip, arkada nbetinin elin
den kurtardk. rendiimize gre arkada tuvalete gitmek is
temi, nbeti izin vermeyince, ok skm olduu iin srar
etmi, buun zerine kzan nbeti dipikle kendisini dvme
ye balam.
Bu sahneyi uzun uzun anlatmamn nedeni, a, susuz bir bi
imde ve belirsizlik iinde ak havada gzaltna alnm ol
maya ek olarak, dipik dehetini yaam olmann bir sonucu
nu aktarmak: Olaydan hemen sonra, antamda tadm ve
279
zerinde Attila lhan ile yaptm konumalara ilikin notlar
olan eski IBM kartlarn yrttm ve ok kk paralara ayra
rak bir tan altna gizledim.
Gerekten ok korkmutum. Beytepe' deki uygulama, i
li' deki stadyumlar anmsatan bir vaheti simgeleyen nitelik
ler kazanyordu. Belki birazdan hepimiz askeri kamyonlarla
hapishanelere nakledilecektik. Belki de stlerimiz, antalar
mz aranacak ve bulunan belgelere dayal olarak itiraf aln
mak zere ikenceye tabi tutulacaktk.
te iinde efik Hsn' den Trokizm'e kadar binbir trl
pheli not olan benim IBM kartlar, stelik Attila lhan ismi
ve toplant tarihleriyle birlikte "ok k" bir hcre kurma deli
li oluturmaz myd?
Kartlar bu korkularla yrttm, ok sonra Attila lhan'a
anlattmda, hi tereddtsz "ok iyi yapmsn! nk o d-
nemde bana da bulamaya almlard," cevabn vermiti.
Dnebiliyor musunuz? Attila lhan ve Emre Kongar ko
mnist hcre kurmaktan sank! Altan ymen gibi Milliyet'in
bayazar, ANKA Ajans'nn eski sahibi ve Turizm ve Tantma
Eski Bakan olan bir arkadamzn 12 Mart' ta "uak karma"
gibi bir gereke ile tutukland hatrlanrsa, Attila lhan ile
benimkinin ok daha gereki (! ) olduu anlalr.
Aslnda imdi geri dnp dndmde, "dipikli te
rr" den ok etkilenerek yrttm anmsyorum. O iddet sah
nesi olmasayd, belki de notlarmn hepsi u anda nmde
olurdu ve bu yaz da daha salkl yazlabilirdi.
Attila lhan'n Genel zellikleri
zellikle sanat, edebiyat ve bilim alanndaki nllerin deer
lendirilmeleri iin genellikle lmeleri beklenir.
Oysa u lml dnyada bu nl insanlarn da, henz ya
arken haklarndaki olumlu ve olumsuz deerlendirmeleri
renmeleri gerekmez mi?
Olumsuz eletirilere gre kendilerini dzeltme ve yenile
me ans ile olumlu deerlendirmelerden duyacaklar hazz
neden bu toplum onlardan esirger anlamam.
280
Her neyse, ben bu gelenei bozmaya alyorum.
te size bir "Yaarken Attila lhan" deerlendirmesi.
Yazmn adn "12 Eyll ncesi" koydum, nk 12 Ey-
ll' den sonra ikimiz de stanbul' a g ettik ve kendisi ile ya
kn iliki biimindeki irtibat kaybettik. Birbirimizi yalnz
uzaktan izler olduk.
Attila lhan, genellikle yumuak sesle konuan, yumuak
bakan, yumuak giyinen bir kiidir.
Gzleri gzlklerinin ardndan sevecen ve yumuak bakar.
Sesi genellikle ok denetimli ve yumuak tonludur. Yaz k,
ynl ceket ve pantolonlar sever. Kn ayrca bu yumuakl
zellikle pekitiren, yn atk ve kasket kullanr.
Ama siz onun bu grnteki yumuaklna bakmayn.
Ke yazar olarak inanlmaz sertlikte bir polemikidir.
1970'li yllarda kan Dnya Gazetesi'nde, bizim Fakir Bay-
kurt ile ky roman-kent roman konusunda girdii bir tart
madaki yazlarndan birinin sonunu "Acttm m?" diye bitir
miti de, benim ok garibime gitmiti.
Bu slubun kendisine pek yakmadn dndm
hissettirdiimde ise bana "sen benim sanat tarafm bilirsin,
komitac ve polemiki tarafm bilmezsin, onun iin aryor
sun!" yantn vermiti.
Attila lhan'n, kendi deyimiyle en baskn yan, "komitac
l" idi.
Bu komitacl konusunda kendisi, siyasal faaliyet olarak
bana hemen hemen hibir ey anlatmad. Sadece ocuk dene
cek yata komnizm propagandas suu ile hapse girdiini ve
sonra gen yata Fransa'ya gittiini biliyorum. Biyografisini
yazantar, bu konularda mutlaka kamuoyunu aydnlatr.
Benim bildiim, kendisini tanmlarken, komitacln n
plana srdyd.
Bende brakt izlenim komitaclnn daha ok dnsel
planda ve zmleme yntemlerine ilikin olduu gibi.
Belki de benim bir anti-eylem adam olmam ve Attila l-
281
han'a da (hi de hakkm olmad halde) eylemcilii yaktr
mamam byle bir izlenim edinmeme yol amt.
Yalnz muhakkak olan bir ey varsa o da Attila lhan'n
1970'li yllardaki tek eyleminin (! ) edebiyat ve basn etkinlikle
ri olduuydu.
"Ben komitacym, bunlar bilirim!" lafn, Attila lhan'n
azndan, baz yazarlarn ve politikaclarn siyasal ve rgtsel
taktiklerini ve stratejilerini zmlerken ok sk duymuum
dur.
Bu balamda hemen belirtmem gereken bir baka zellii,
Trkiye' de ve Dnya' da olup bitenleri anlamak iin, konular
byk devletlerin ve Trkiye'nin istihbarat tekilatlar asn
dan yorumlama zorunluluuna olan inanc idi. Esas olarak
Trkiye' de olup bitenleri "Byk Devletlerin" ve onlarla ili
kili olarak Trk Devletinin biimlendirdiine inanr, devlet
politikalarn ise nde grnen hkmet mensuplarnn deil,
onlarn ardnda yer alan istihbarat rgtlerinin temsil ettiini
dnrd. Bence bu zmleme yntemi bir "komplo para
noyasndan" ok, gereki bir stratejik yaklam yanstyor
du. Nitekim, kitaplarn ve makalelerini ap bakan, tehisleri-
. nin ve n kestirmelerinin genellikle isabetli olduunu aka
grr.
Tarihsel ve Gncel, Siyasal Deerlendirmeleri
1970'li yllardaki siyaset asndan Ecevit'i fazla milliyeti ve
bu adan oportnist bulur, solculuuna inanmazd. ne sr
d en nemli kant, herkesin komnizm propagandas san
d "Toprak ileyenin, su kullanann" slogannn Gneydou
Asya' da milliyetiler tarafndan icat edilmi olduuydu. "De
mirel bundan bin kat iyi" derdi.
Tarihsel deerlendirme asndan, gerek smet Paa'y ge
rekse tek parti dnemi CHP' sini hi sevmezdi: Sanyorum
bunda o dnemde smet Paa'nn Dnya politikasndaki den
geleri gzeten bir biimde faistleri ve komnistleri ezmesi
nemli rol oynamt.
Tarihsel deerlendirme asndan da, Kurtulu Sava ve
282
Atatrk Devrimleri btnln, "Kuvay- Milliyecilik" ve
"smet Paa Atatrkl" olarak ikiye ayrrd. Birinci bl
m ok destekler, ver, ikinci blm ise faist bir uygulama
ve Kuvay- Milliyecilik olarak grd Atatrkln sapt
rlmas biiminde mahkum ederdi.
Kendisiyle ayrldmz tek nokta hemen hemen buydu.
Ben onun bu yaklamna kar Atatrk ihtilali'nin tek bir s
re olduunu ne srerdim. Tatl tatl tartrken de kendisin
den hem pek ok bilgi, hem de pek ok yeni yaklam renir
dim.
Komnizm konusunda, Moskova gdml Trkiye Kom
nist Partisi'ne (TKP'ye) kzard. Sanyorum Marksizm konu
sunda daha ok Trokist kanad hakl bulurdu.
Genliinde Paris'e gittiinde, kendilerine komnist diyen
gruplarn Stalin' e saldrdklarn grnce ne denli ardn
anlatrd. Sanyorum Paris yllarnda Trokist bir tavr da ge
litirmiti.
"Kalp kalbe kardr" derler, TKP'liler de Attila lhan' sev
mezdi.
Benim en st dzeyde gncel siyasetin iinde olmam te
vik eder, sevmedii Ecevit'e danmanlk yapmam hogr
ile karlard.
Bamsz Aydn Kavram
Bana sk sk, "senin nemin bamsz aydn olmandan kaynak
lanyor Emreciim" derdi. Sanyorum, burada kastetii ba
mszlk, takm tutar gibi bir gruba ya da partiye baml ol
mamann yannda da baml olmamakt.
Kendisinin de neminin ve deerinin bamszlndan
kaynaklandna inanrd.
Aslnda kii olarak alakg'll bir yaps vard Attila l
han' n: Hem scak, ak, hem de hogrl ve alakgnll.
Ya da en azndan bana yle grnr ve davranrd.
Kendi bamszln vurgularken, srf bu yzden Trki
ye' deki "angaje" gruplar tarafndan dlandn ve kendisini,
283
aralarnda benim de bulunduum bir grup gen bilimadam
nn 190'li yllarda yeniden kefettiini sylerdi.
Bu alakgnll deerlendirmenin (nk Attila lhan'n
yeniden kefedildii doru deildi, o zaten hibir zaman unu
tulmamt ki . . . ) ardndan da, bu olayn, Trkiye'deki bam
sz dncenin gelimesinin bir sonucu olduunu belirtirdi.
Nasl Yazyor?
Sohbetlerimizde bana en ok zevk veren konumalar "yaratl
c" konusundaki aklamalaryd.
Kiisel olarak da tanma ve bizzat dinleme frsatna kavu
tuum iin, Yahya Kemal'in "ben baz sabahlar bir melodi ile
uyanrm. Bu yeni yazacam iirin vezni olur. Sonra onun ii
ni doldururum. 'su bir ilham iidir!" dediini ve bu konuda ne
dndn sorduumda, "Aldatm" demiti. "Yahya Ke
mal de bir kuyumcu gibi iirleri zerinde alrd. Tek bir ke
lime iin aylarca uratn ben bilirim. Genlere ipucu ver
memek ve dehasnn bykln vurgulamak iin byle
derdi".
"Peki siz nasl yazyorsunuz?" diye sorduumda, ok a
ltn ve sistematik olduunu sylemiti.
Hi uyuturucu kullanp kullanmadn, kullandysa,
uyuturucunun etkisi altndayken iir yazp yazmadn sor
mutum.
Aslnda Attila lhan hi iki imez. Karacieri tepki veri
yormu. "Bir bardak bira isem, yemyeil kesilirim" derdi. s
telik sigara da kullanmaz. Ama Paris'te iken iyi iermi. O za
manlar lakab Kaptanm. "ip iip bar bastmz ok olur
du" diye anlatrd. Ben de bu eski yaamna' atf yaparak sor
mutum uyuturucu sorumu.
"Denedim" dedi. "Hem uyuturucu denedim, hem de
uyuturucu etkisindeyken iir yazmay. Fakat kendime geldi
imde yazdklarmn hibir ie yaramayan, hibir deeri ol
mayan eyler olduQnu grdm. Yrtp attm. iir yazmak da
bir disiplin ii".
Attila lhan, Trkiye'nin en alkan ve en verimli yazarla-
284
rndan biri saylr. Gerek iir, gerek roman, gerekse deneme ve
senaryo almalar, gerekten yazarl bir meslek edindiini
ve ciddiye aldn gsterir. Oysa rein ben ne zaman Bilgi
Yaynevi'ne gitsem, hemen hemen her zaman masas tertemiz,
elleri masann zerinde " dalga geer" biimde laflarken, veya
lafamaya hazr bulurdum onu.
alkanlnn bir srr, ok muntazam olmasyd. Bununla
vnrd de. "Benim yoldan getiimi grenler, saatlerini
ayarlar" derdi.
Zaman bilincini ve disiplinini biliyordum. Peki ne kadar
alyordu?
"Ben her gn bir sayfa roman yazarm" dedi. "Tek bir say
fa, ama her gn!"
te, deha sabrn meyvasdr, tanmnn doruluunu ka
ntlayan bir yant. Dnn, her gn bir sayfa, ylda 365 sayfa
lk bir kitap eder. Hangi yazar ylda bir kitap yaymlayacak
kadar verimli? stelik de sadece ve sadece "gnde 1 sayfack"
yazarak.
Attila lhan'n romanlar hep ok kiili ve ok ilikilidir.
stelik, romanlarnn bazlatnda, bir baka romannda grn
t biiminde gelip geen bir figran, birdenbire ana kahra
man olarak grveririz. Acaba bunlar nasl izliyor? Bir "ro
man kahramanlar kt" tutuyor mu?
"Hayr" dedi. "Sadece kk notlar alrm. O kadar. Notlar
da genellikle doum tarihi vb. gibi maddi konulardr. Gerisi
zihnimde canlanr. Roman kahramanlarm, benim hayalimde
yaayan gerek kiiliklerdir. Onlarn tm zellikleri canldr
ve benle birliktedir. Ayrca yazmaya gerek yok".
Sont Yerine
Attila lhan' yalnzca bir yazar ve bir air olarak deil, bir d
nr olarak da ok nemsiyorum.
Baz0 grlerine ve deerlendirmelerine katlmyorum,
ama tm sylediklerinin ve yazdklarnn nemli olduunu
dnyorum. mrm vefa ederse, romanlar zerindeki in
celemelerimi srdreceim. Bunlarn ilkini Hacettepe niver-
285
sitesi'nin, 1980 ncesi faistlerce ldrlen retim yesi Bed
rettin Cmert ansna yaymlad Bedrettin Cmert'e Armaan
adl kitapta yazmtm.
lerde belki denemelerini de ele alr, tarihsel perspektif ve
ngr asndan bir deerlendirme daha yaparm.
Belki de Attila lhan, benim ardmdan bir "post-mortem"
deerlendirme yazs yazar. Kim bilir . . .
Ben bu yaz ile, en azndan bendeki anlar kamuoyuna ak
tarmann verdii rahatlamay yaadm . . .
286
Blm iV
Sonu
zgrln geldii gn
O gn lmek yasak!
Cemal Sreya, "Tek Yasak" adl iir, Sevda
Szleri, Can Yaynlar, stanbul, 1984, s. 163.
1. Trkiye' de Deer Yozlamas
ve Tketim Toplumu
Her toplumun, bir deerler sistemi vardr. Bu deerler siste
mine kimi zaman ideoloji, kimi zaman ulusal kimlik gibi adlar
da verilir.
Toplumlarn deerleri deimez ve duraan bir nitelik ta
maz. Tam tersine, her toplum her zaman deime halinde ol
duundan dolay toplumlarn deerleri de her an deiir. s
telik bu deime, gerek deerler sisteminin kendi iinde, ge
rekse toplumsal yapnn teki geleriyle, uyumlu ve e za
manl olmaz. nk, hem toplumsal yapy oluturan gelerin
tmnn deime hz ayn deildir, hem de baz deerler,
tekilerden daha yava deiir.
Bir Deerler Sistemi Olarak Toplum
Her toplum, dzenlenmi insan ilikilerinden oluur.
Ksaca toplumsal yap adn verdiimiz bu dzenlenmi in
san ilikileri esas olarak belli deerlere, belli kurallara ve bun
larn oluturduu belli davran biimlerine dayaldr. Tm ,
bunlar ise, bir yandan tarihe ve corafyaya, te yandan retim
biimine ve hukuk dzenine bal oluumlar sonunda ortaya
kar ve evreleri ile srekli bir etkileim iinde deiir.
te bu yap iindeki deerler, aynen yap gibi en azndan
deiik kategori oluturur.
Birinci kategori, toplumun gncel
.
nitelik tayan ve kendi
iinde olduka uyumlu bir btnleme gsteren egemen de
erleridir.
kinci kategori, toplumun tarihten gelen, daha dorusu ka
lnt olarak varln srdren, ya yok olma ya da deime s-
EK 19 289
recine btnyle boyun emi olan eski deerleridir. Bu ka
lntlar artk ne kendi ilerinde tam bir ahenge sahiptir ne de
ege

en deerler sistemi ile tam bir btnleme gsterir.

nc kategori ise, toplumun ileriye dnk yeni deerleri
nin filizleridir.
Bu filizler, genel olarak bireysel nitelik tar. Henz ne top
lumun egemen ilikilerine nfuz edebilmilerdir ne de genel
kabul gren bir yaygnla erimilerdir. Bunlar ya corafi ya
da sosyolojik, baz kk gruplar tarafndan benimsenmi de
erlerdir.
te her toplum, esas olarak bu deer kategorisinden
oluur: Kalntlar, egemen deerler ve filizler bir toplumun
"genel deer sistemi"ni oluturur.
Tketim Toplumunun Deerleri
Toplumlarn deerler sistemi genel olarak ya bir retim bii
miyle, ya bir ekolojik ge ile, ya da bir retim teknolojisiyle
anlr.
En klasik snflamalardan biri feodal deerler, kapitalist
deerler, sosyalist deerler snflamasdr.
Tarm toplumu deerleri ve endstriyel deerler ayrm
bir baka snflamay, krsal deerler ve kentsel deerler ise yi
ne ok kullanlan bir ikili ayrm belirler.
Bir toplumun deerlerine bir "sfat" verildiinde, kastedi
len tutarl bir btn oluturan kendi iinde uyumlu ve fonksi
yonel olan bir deerler sistemidir.
rnein feodal deerler krsal deerler ya da tarm toplu
mu deerleri, (ayn anda birbirinden ok farkl retim biimle
rini iermiyorlarsa) genellikle ayn anlamda kullanlan, sada
kat, vefa, beylik, kyllk/klelik gibi kavramlara dayal bir
sistemi belirler.
Kapitalist deerler, bireycilik, zgr emek, zgr giriim,
parann ve zenginliin yceltilmesi gibi noktalara dayanr.
Endstriyel deerler ise hem kapitalist hem sosyalist de
erler sistemine karlk olabilecek bir baka kategoridir. Za-
290
mana verilen nem, verimlilik kavramnn ne kmas, bire
yin her alanda zgrlemesi fakat bir anlamda makinalarn
tutsa haline gelmesi, endstriyel deerler sisteminin temel
ynelileri olarak grlebilir.
te tketim toplumu deerleri de bu ereve iinde, daha
zengin bir yaam ve byle bir yaam iin daha ok tketimin te
mel kavram olarak belirdii bir sistem nitelii ile ortaya kar.
Aslnda yaamn temel hedefinin insann mutluluu oldu
u dnlrse, ve insann bu mutluluu, doay denetlemek
iin gelitirdii ara ve gerelere sahip olma dzeyi ile artra
bilecei grlrse, tketim toplumu kendi iiide ve kendi ba
na bir olumsuzluk belirlemez.
Hatta, daha ok mal ve hizmet tketimi anlayna dayal
bir deerler sistemi, gerek mikro gerekse makro ekonomik g
dlenme asndan, kendi bana olumlu bir ge olarak bile ele
alnabilir.
Deerler atmas ve Trkiye'nin Trajedisi
Herhangi bir toplumda deerler ile ilgili nemli sorunlar, an
cak o toplumun genel deer sistemi asndan nemli uyum
suzluk ve elikilerin ortaya kt zamanlarda yaanr. Bu
adan, rnein sosyal gvenliin ve dayanmacln n
planda tutulduu sosyalist toplumlarda kar gdsnn n
plana kmas, ya da endstriyel toplumlarda hala zaman ve
verimlilik kavramlarnn nemsenmemesi ya da bireysel z
grlklerin snrlanmas, byle uyumsuzluklara ve dolaysyla
deerler sisteminin i elikilerinden kaynaklanan sorunlara
rnek olarak dnlebilir.
Byle elikiler yaandnda ne olur?
Bu sorunun yant elikilerin derinliine ve boyutuna ba
ldr. rnein dk verimlilik ve yksek tketim arzusu bir
endstriyel toplumdaki sosyalist deerler sistemini kknden
sarsabilir. Buna karlk, sosyal gvenlik ihtiyac, endstriyel
bir kapitalist toplumun ana drts olan kar gdsnn tr
plenerek insancllatrlmasna ve dolaysyla sistemin kendi
iinde uyumlu bir biimde deimesine yol aabilir.
291
Endstrileme hz ile uyumlu bir kentleme, krsal ve ta
rmsal deerler sisteminden, kentsel ve endstriyel deerler
sistemine doru olduka sarsntsz bir gei yaratrken, en
dstrileme hzn <ok aan bir kentleme, kentlerde ve en
dstride krsal deerlerin egemenlii yolu ile tm bir kalkn
ma ve gelime srecini engelleyebilir.
Konuya bu adan yaklaldnda henz endstriyel aa
maya ulaamam bir lkede tketim toplumu deerlerinin
egeme!lii o toplumu derhal belli alkantlarn, hatta patla
malarn kucana atabilir.
Belli retim aamalarna ulaamam toplumlarn, o aa
malara karlk olan deerler 'asndan ok Herdeki sistemleri
benimsemeleri hibir politikacnn stesinden gelemeyecei
sorunlar yaratr.
Oysa dnyamz srekli klmekte, ulam ve kitle ileti
im aralar yerkremizi herkesin herkesi tand kck bir
yerleim birimi apna indirgemektedir.
Bu inanlmaz teknolojik deime ve gelime, retim d
zeyleri ok farkl toplumlar derhal youn bir etkileim iine
sokmakta ve ileri teknolojiye sahip toplumlarn deer sistem
leri ok daha geri teknoloji kullanan toplumlar tarafndan be
nimsenmektedir.
Byle yeni deerlerin filizleri ounlukla, geri teknoloji
toplumlarnn egemen deerler sistemini etkilemekte, hatta ki
mi zaman onu hzla kalnt haline dntrp kendi hakimi
yetini kurmaktadr: leri teknoloji toplumlarnn deerler sis
temi, televizyon, basn, radyo, seyahat, moda ve benzeri etki
leim yollar ile, kendilerini reten, tarihsel, corafi, hukuksal
ve teknolojik temeller olmadan baka toplumlar ideolojik he
gemonyalarna almaktadr.
te henz feodal deerlerin egemenliinden bile tam kur
tulamam olan ve kentleme hz endstrilemesinin ok
nnde giden Trkiye'nin trajedisi bylece, bir yandan kendj
iindeki uyumsuz deimeye, te yandan kendinden ok Her
deki bir teknolojinin rettii tketim toplumunun deerler
292
sisteminin bombardmanna konu olmasndan kaynaklanmak
tadr.
Tketim toplumu deerlerinin Trkiye asndan yaratt
elikileri yle zetlemek olanakldr:
1) Endstrileme hzn aan kentleme, gerek byk kent
leri gerekse endstri ve hizmetler kesimini byk lde feo
dal ve krsal deerlerin egemenlii altna almtr. Bylece bi
reysel zgrleme, zamann iyi kullanlmas, verimliliin yk
seltilmesi gibi srelere bal olan endstriyel deerler, henz
geliemeden, yeniden hcuma geen kalnt feodal deerler
sistemi tarafndan byk lde yozlatrlm ve ortadan kal
drlmtr.
2) Dnyann klmesi sonunda, gelimi teknolojilerin
rn olan tketim toplumu deerleri Trkiye'yi (kanlmaz
olarak) penesine almtr. Bylece gerek dayankl tketim
mallarna gerekse normal mal ve hizmetlere olan talep, retim
hacmini ok am ve bir baka sorunun (enflasyonun) da kay
nan oluturmaya balamtr.
3) Aslnda bu talep, yalnzca dardan tketim toplumu de
erleri bombardman ile olutuu iin deil, ayn zamanda,
toplumun sermaye asndan yetersizlii sonunda, retimde
kullanlan teknoloji yeterince ileri olmad ve emek asndan
yetersizlii sonunda en nemli endstriyel deer olan retim
verimlilii dk olduu iin de yapay temelsiz ve sahtedir.
Yani toplum, bu talebi karlayacak olan retim teknolojisine
de, verimliliine de sahip deildir. Ama bu objektif sahtelii,
mevcut talebin sbjektif yani ideolojik olarak gerekliini ve
gcn azaltmamaktadr.
4) Endstriyel deer sistemi egemen klnamadan gelen t
ketim toplumu deerleri kalnt feodal ve krsal deerlerle bir
likte garip bir sentez oluturmu, bu sentez sonunda kentler
pis ve dzensiz, mal hizmetler ise pahal ve kalitesiz oluma
ya balamtr. Bu durum ileri teknolojinin egemen olduu
toplumlarda retilen mal ve hizmetlere ynelii ve bir sre
sonra ortaya kan marka bamlln tevik etmitir.
29
3
zellikle gen ve zengin kesimde grlen tketim malla
rndaki "marka bamll," sadece ileri teknoloji kullanan t
ketim toplumlarnn yaam bimlerine zenmekten deil, da
ha kaliteli mal ve hizmet arzusundan da domutur.
5) Sarslan feodal ve krsal deerlerin kalntlar tasfiye
edilmeden ve yerlerine endstriyel deerler bir sistem olarak,
bir btnlk iinde getirilmeden, kapitalist deer sisteminin
tek bir ilkesi "para en yce deerdir" anlay ile ierden de
topluma pompalanm ve bylece, zengin ol da nasl olursan
ol, parann kokusu yoktur, en byk baar keyi dnmektir,
yeter ki keyi dn, nasl dndn nemli deil, gibi ilkeler
topluma egemen olmutur.
Sonu
Trkiye' de tketim toplumu deerlerinin yaratt trajedi, t
ketim toplumu deerler sisteminin kendi iinde kt ve olum
suz bir nitelik tamasndan kaynaklanmaz.
Birinci olarak Trkiye'nin teknolojik bakmdan tketim top
lumu deer sistemini yaatacak bir gc olmamasndan do
ar.
kinci olarak da, ideolojik adan, tketim toplumu deerle
rinin, endstriyel deerler sistemi ile desteklenmesi yerine fe
odal /krsal deerler tarafndan ksteklenmesinden kaynakla
nr.
amzn en nemli devrimlerinden biri tketim devrimi,
en nemli olumsuz glerinden biri de tketim beklentilerinin
gereklememesinden doan d krklklardr.
Sovyetler Birlii'ndeki deimelerin altnda bu iki byk
g yatyor.
Bakalm Trkiye bu iki gcn yaratt elikileri hangi
sarsntlarla birlikte yaayacak?
294
2. Gelecekteki Tehlike: Kurumlaan
An ti-Demokrasi
Trkiye yine bir gei dneminde. Belli kavramlar yine gn
demde.
Aslnda Trkiye, hemen hemen her zaman gei dnemi
yayor. Bu nedenle de gndem pek fazla deimiyor.
rnein, 1923 sonras da, gei dnemi yayordu Trkiye,
1938 ylnda Atatrk'n lmnden sonra da! ok partili de
mokrasinin kurulduu 1946 yl tipik bir gei dnemi simgesi
deil miydi? Ya 1950 sonras? Yeni bir iktidar, yeni uygulama
lar! 1960 sonrasnn da bir gei dnemi olduunu kimse yad
syamaz. Onu izleyen 1971 sonras da byleydi. 1980 yllarn
kapsayan gnmz dnemi de byledir.
Her gei dneminde duyarsnz: Aman d glere frsat
vermeyelim!. Ya da, imdi sras deil! .
Bu szler artk, Trk siyasal, toplumsal ve kltrel yaam
nn deimez sloganlar haline geldi.
stelik durum, dzeleceine gittike bozuluyor: Eskiden
yalnz Moskof ya da Komnist tehlikesinden ve Turanclar ya
da Faistler tarafndan oluturulan ihanet ebekelerinden sz
edilirken; gnmzde bu konulardaki en masum varlk olan
Bat Avrupa ve onun rgt olan Avrupa Konseyi bile "hain
d mihraklar" arasnda saylmaya balanmtr.
Aslnda, zellikle Kbrs Harekat'ndan sonra Trkiye ze
rindeki d basklarn artt bir gerektir. Ermeniler adna ci
nayet ileyen katillerin eylemleri de, Rumlarn oyunlar da, bu
olaydan sonra ok younlamtr. Fakat unutmamak gerekir
ki, Trkiye, d mdahaleler konusunda en byk darbeyi,
byk dostu ve mttefiki Birleik Amerika'nn silah ambargo
suyla yemitir. Kbrs Harekat sonras Trkiye'yi "cezalandr-
295
mak" iin bavurulan Amerikan Silah Ambargosu, Trk eko
nomisini, uzun sre belini dorultamayacak biimde sarsm
tr.
Aslnda bu yazda amacm, Trkiye'ye kimlerin ktlk
ettiini saptamak deil. Tam tersine, Trkiye'nin dmanlar
ana fikri etrafnda yaplan dnsel basklarn alannn gittik
e arttna dikkati ekmek Bylece, anti-demokrasi iin uy
gun ortamn beslendiini belirtmek. Yukardaki paragraf, sa
dece, bu basklara ve ortama yol aan baz gereklere de iaret
etmek iin yazdm.
te, "imdi sras deil," ya da "d dmanlarn iine ya
rar" diye, hem snrlanmak, hem de kstlanmak istenen d
nce ve eylem konular artk ok yaygn hale gelmitir. So
ukkanl bir biimde dnrsek, insana hain damgasnn vu
rulmasna yol aabilecek konularn envanteri, uygar bir insa
nn tylerini diken diken edebilir. rnein, ikenceden sz et
mek ve ikenceye kar kmak, sanki bir su haline gelmitir.
Salt insan haklarndan sz ettiiniz zaman bile pek ok kii si
ze kukuyla bakmaya balamtr.
Btn bu snrlama ve kstlamalarn gerekesi olarak kul
lanlan, kritik durum, tarihin en byk bunalm, gei dne
mi tanmlarysa, artk Cumhuriyet tarihimizin "srekli zelli
i" haline gelmitir.
Cumhuriyet tarihi, Mustafa Kemal Atatrk'n de ynlen
diriiyle, demokrasi tarihimiz biiminde alglanabilir. Daha
dorusu, Cumhuriyet tarihi, demokrasinin gnmze dek
uzanan kurulu dnemini kapsar. Ne yazk ki, bu kurulu d
nemi henz tamamlanm deildir.
Anti-demokrasinin temellerini besleyen ortama ilikin du
rumu yle zetlemek istiyorum: Trkiye srekli olarak bir
gei dnemi yaamakta ve bu gerekeyle, demokrasi, durma
dan askya alnmaktadr. Trkiye'de pek ok temel demokra
tik hak ve zgrlk, hem dnce, hem eylem plannda "im
di sras deil" ve "dmanlarmzn ekmeine ya srer" ge
rekesiyle ya resmen yasaklanmakta, ya da gayr resmi olarak
hainlikle edeerde tutulmaktadr.
296
Demokrasi Niin Hala Kurulamad?
ok partili dzene geeli beri, demokrasinin normal yollarla
rettii babakanmz oldu. Menderes, Demirel ve Ecevit.
Menderes'i astk, Demirel ve Ecevit'in de siyasal haklarn k
stladk. (nn'y ve geici babakanlk yapanlar, ya da
"normal d" yollardan atananlar saymyorum). Yani ok
partili dzene geeli beri, normal demokratik ortamlarda Ba
bakan olmu tm siyaset adamlarn cezalandrdk.
Bu politikac da, yalnz kendi kiisel hatalarnn deil,
hatta rgt olarak kendi partilerinin yanlglarnn da deil,
toplum olarak tm Trk Milletinin yapt yanllarn kurban
olmulardr.
Ne yazk ki, toplum son derece acmasz, vefasz ve gl
bir varlktr. nce hatay yapar. Sonra buna bir sorumlu bulur.
Onu cezalandrr. Bylece, eski hatalarndan aklanm olarak
baka hatalar yapmaya devam eder. O hatalar iin de baka
sorumlular bulur ve bu sorumlular da cezalandrarak aklanr.
Bylece yeniden, yepyeni hatalar yapmaya veya eski hatalar
n tekrarlamaya devam eder.
Nedir toplum olarak yaptmz hatalar? Bunlar esas ola
rak iki grup altnda toplamak olanakl: Biri, ounluun, te
kiyse, aznln yapt hatalardr. Bu hatalar o denli yaygn
lamtr ki, artk gerek ounluk, gerek aznlk karsndaki
nin hata yapaca inanC iinde, kendi payna den hatay i
lemekten kamamamakta, daha dorusu kanmamaktadr.
Bylece, tarihten gelen birok yanl tutum ve davran sonu
cu, Trkiye hatalarn kurumlamas aamasna ulamtr.
Yaplan Hatalar: ounluun Diktatrl ve
Aznln Egemenlik Sava
Trkiye' de Demokrasi yerine kurumlam olan iki hatadan
biri, iktidara gelen ounluun kendi dndaki dnceleri
yok saymas ya da (daha kts) zararl grmesi ve ezmesidir.
kinci hataysa, muhalefette kalan aznln, u ya da bu bi
imde, topluma egemen olmak, yani iktidar ele geirmek hak
kn kendinde grmesi ve bu yolda eylem yapmasdr.
297
Birinci hatay ileyen ounluk, diktatrlk yanlna, "ma
dem ki biz seildik, o halde brakn lkeyi bildiimiz gibi y
netelim" anlay iinde srklenmektedir.
kinci hatay ileyen aznlksa, "bizim dncelerimiz daha
doru, daha gzel ve daha hakldr" anlay iinde yanl
yapmaktadr. Aslnda her iki yanl da birbirinden kaynaklan
makta, ya da en azndan birbirini desteklemektedir.
ktidardaki ounluk, aznlkta kalan dncelerin "iktida
r ele geirmeye ynelik faaliyetlerini", kendi dndaki d
nceleri ezmek iin gereke olarak kullanmaktadr.
Muhalefette kalan aznlksa, topluma egemen olma abala
rnn hakllk gerekesi olarak, iktidarn, ounluk dnda ka
lan dnceleri snrlamasn ve kstlamasn gstermektedir.
Bylece iktidarla muhalefet, aznlkla ounluk arasndaki
hatalar ksrdngs bir tavuk-yumurta hikayesine dnm
olarak, kurumlamaktadr.
Korku, Gvensizlik ve Banazlk
Yukarda ksaca aklamaya altm siyasal durumun tek
sonucu vardr: O da herkesin birbirini dman grmeye bala
masdr. Zaten herkes birbirini dman grmeye balamasay
d, 12 Eyll ncesi, tm Trkiye bir kan glne dnmezdi.
"Kar tarafa" gvensizlik, hele hele "kar taraftan" korku
da ancak tek bir sonuca yol aar: Dnce softal, kat grup
kurallar ve kendi dncesinden farkl olan herkese hain
damgasn vurmak. te Trkiye'nin sorunu budur.
Softalk, yalnz dinsel deildir. nsan, sada da, solda da,
ortada da softa (banaz) olabilir.
Nitekim, kardei kardee vurduranlar, bu kardeleri, ya
Trk olan-olmayan, yahut mslman olan-olmayan, ya da
solcu olan-olmayan diye blm, bylece kendinden olan-ol
mayan ayrmyla bir kamplama yaratmlardr. Ya da (ki bu
yol artk cinayete giden yoldur), yine kardeleri hain kom
nistler veya hain faistler diye damgalayarak, hedef gster
milerdir.
298
Cinayet konusunda ne denli baarl olduumuz, katilleri
mizin uluslararas n yapm olmalaryla da bellidir. Ne yazk
ki, ayn baary sevgi ve kardelik konusunda gsteremedik.
Sosyal-psikolojik alanda, bu durumun tek zm kendi
dncelerinden baka dncelere de hogryle bakabil
mekte yatar. Fakat, sizden farkl dnen insann sizi ldr
mek istediini bilirseniz, ona nasl hogryle bakabilirsiniz
ki?
te bu noktada, bu lm tehdidini ortadan kaldrmak ge
reklilii belirmektedir. Bunun iin de her trl iddete "kesin
likle kar klmaldr." Banazlk, (softalk) ulusa, penesin
den kurtulamadmz bir zellik gibi gzkyor. Bari bu ba
nazl, sahip olduumuz dnce ve inanlar konusunda ol
duu kadar, iddete kar da ynlendirelim. Kendi dncele
rimizin bile iddet yoluyla savunulmasna izin vermeyelim.
Unutmayalm ki bir insan yaamnn haysiyeti, ancak de
mokrasi iinde savunulabilir.
12 Eyll'n Dorultusu Nedir?
Beni korkutan gei dnemi ksa vadeli bir makro deime
modeli iine konduunda, ortaya kan eilimdir. Atatrk
ln tam bamszlk ilkesi batya bamllk, halklk ve
devletilik ilkeleri liberalizm, laiklik ilkesi de Trk-slam Sen
tezi haline gelirken, demokrasi de rafa m kalkacaktr?
Cumhuriyet'in Kurulu Dneminin tamamland ve De
ime Dneminin balad dnlrse, bu Deime Dne
minin egemen snf ve egemen ideolojisi ne olacaktr? 12 Ey
ll' de iktidara el koyanlar nasl bir kurumlama oluturmakta
drlar?
Sonu
Uzun dnem iin ktmser deilim.
Trkiye' de demokrasinin gelimesi, gemite, toplumdaki
baz kimselere, snflara, gruplara, her eye ramen ak yarar
lar salamtr. Bunlarn banda iiler gelmektedir. Trki
ye' deki demokrasi bugn kendi savunmasn oluturacak nes-
299
nel ve somut tarihsel birikim yaratabildii bir noktaya ula
mtr.
Bu kitabn yeniden yaymland 1993 yl, 1980'li yllarn
banda demokrasinin askya alnd bir gei dneminden,
demokrasinin yeniden kurulma aamasna geildii yepyeni
bir gei dnemini simgeliyor.
ilere ek olarak, aydnlar, kadnlar ve genler de, yapla
r, doalar gerei, demokrasinin mttefikleridir.
Trk Demokrasisi, ona inananlarn omuzlarnda yksele
cek, onu aktif olarak savunanlarn onur ve haysiyetleriyle y
celecektir.
|m:__
1 2 Eyl l Kltr
Gei dnemi Triye'si nasl bir manzarya
sahip? Bu Triye'de, ii aydn kadm, gen
gibi kesimler ne durmda? Bu Triye'nin
gndemindeki sornlar nelerdir? Bunlar
gelecek ylar nasl yansyacak? 1 2 Eyll
Hareketini ksa dnemli bir makr deime
model erevesinde alglamak olanakl m?
1 2 Eyll olay makr bir deime model iine
konduunda, ortaya nasl bir eilm
kmaktadr? Atatrln tam bamsz/k
ilkesi "Batya bam/lk': halk/k ve deletilik
ikeler "Uberlizm", laiklk ilkesi de "Tr-lslam
Sentezi" haline getirlren demokrsi de
rfa m kaldmlacktr?
ite elinizdeki kitap, bu sorlar yamt anyor
I SBN 975-1 4-0 425-8
1 11 1 il 1 1
l

M DAGll M
j u .
KOV. DAHiL
9 789751 404251