ORTARETM

ADA TRK VE DNYA TARH 12

YAZARLAR Yasemin OKUR Akn SEVER Ertan AYDIN Hakan KIZILTAN Mehmet AKSOY Mehmet ZTRK

DEVLET KTAPLARI DRDNC BASKI ..........................., 2012

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI.............................................................: 4661 DERS KTAPLARI DZS..................................................................................: 1335

12.?.Y.0002.3833

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metni, soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr Dil Uzman Grsel Tasarm

:Do. Dr. Osman KSE :Semra AKIR :A. Suat KEECOLU Semra DNDAR Zekai KAYA :Berna SERDAR OTUZ :Mustafa KARA

lme ve Deerlendirme Uzman :Elif SEYLM Proram Gelitirme Uzman Rehberlik Uzman

ISBN 978-975-11-3219-2

Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulunun 29.05.2009 gn ve 71 sayl karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012 gn ve 3398 sayl yazs ile drdnc defa 347.924 adet baslmtr.

NDEKLER
1. NTE: XX. YZYIL BALARINDA DNYA A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI................................................................................... 3 1. I. Dnya Sava............................................................................................................... 4 2. Paris Konferans.............................................................................................................. 4 3. I. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar............................................................... 5 4. I. Dnya Savann Sonular......................................................................................... 7 B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI..................................................................................... 8 1. arlk Rusyasnn Ykl ve Bolevik htilali.................................................................. 8 2. Ruslarn Orta Asyay stilas........................................................................................... 11 3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu......................................................... 11 ? Basmac Hareketi ............................................................................................... 13 C. ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI............................................13 1. Orta Douda Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar..................................................14 a. ngiltere ve Orta Dou................................................................................................ 15 b. Fransa ve Orta Dou..................................................................................................17 D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA................................................................... 18 E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ........................................................................................19 1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya..........................................................................................19 2. Ekonomik Krizin Ortaya k (Kara Perembe)............................................................ 20 3. Krizin Trkiyeye Etkileri.................................................................................................. 21 F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA............................................................................ 22 1. Barn Srekliliini Salama abalar............................................................................ 22 2. Avrupada Sosyal ve Ekonomik Hayat.............................................................................23 3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu............................................................................................26 a. talyada Faizm......................................................................................................... 26 b. Almanyada Nazizm....................................................................................................27 c. spanyada Franco Dnemi........................................................................................ 29 G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA............................................................................. 29 H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI..................................................................... 32 1. D Politikadaki Gelimeler..............................................................................................33 a. Trkiyenin Milletler Cemiyetine Girii........................................................................ 33 b. Balkan Antant............................................................................................................ 34 c. Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi................................................................... 35 d. Sadabat Pakt.............................................................................................................36 e. Hatay Meselesi ve Hatayn Anavatana Katlmas......................................................37 Proje devi..............................................................................................................................39 Deerlendirme Sorular........................................................................................................... 40 Bulmaca .................................................................................................................................. 41 2. NTE: II. DNYA SAVAI A. YEN BR SAVAA DORU...............................................................................................44 1. Sava ncesindeki Gelimeler........................................................................................44 a. Japonya......................................................................................................................44 b. talya...........................................................................................................................45 c. lkeler Aras Gruplamalar........................................................................................ 46 d. Almanya..................................................................................................................... 46 e. Sava Yl: 1939......................................................................................................... 48 B. SAVA YILLARI................................................................................................................. 50 1. Avrupada Sava............................................................................................................. 50 2. Kuzey Afrikada Sava.....................................................................................................54 3. Asya ve Pasifikte Sava................................................................................................. 55 a. Sava ncesi ABD.....................................................................................................55 b. Pearl Harlbour Baskn ve ABDnin Savaa Girii...................................................... 56 c. Pasifik Savalar.........................................................................................................56 C. BARIA DORU................................................................................................................ 58 1. Avrupada Savan Sona Ermesi.....................................................................................58 2. Pasifikte Savan Sona Ermesi...................................................................................... 61 D. SAVAIN ETKLER........................................................................................................... 62 1. Siyasi Sonular................................................................................................................62

NDEKLER
2. Ekonomik Sonular..........................................................................................................63 3. Toplumsal Sonular......................................................................................................... 64 4. nsan Haklar hlalleri...................................................................................................... 66 E. SAVA YILLARINDA TRKYE......................................................................................... 68 1. II. Dnya Savanda Trk D Politikas......................................................................... 68 2. II. Dnya Savann Trkiyeye Etkileri........................................................................... 70 Proje devi..............................................................................................................................74 Deerlendirme Sorular........................................................................................................... 75 Bulmaca...................................................................................................................................76 3. NTE: SOUK SAVA DNEM A. BLOKLARIN KURULUU..................................................................................................80 1. Dou Blokunun Kuruluu.................................................................................................80 a. Dou Bloku indeki Dier Gelimeler........................................................................81 b. Sovyet Modeline Gre Ekonomik ve Sosyal Dzenin Kurulmas...............................82 c. Sosyalist Blokta Sarsntlar.........................................................................................82 2. Bat Blokunun Kuruluu...................................................................................................85 a. Truman Doktrini..........................................................................................................86 b. Marshall Plan............................................................................................................ 87 c. NATOnun Kuruluu................................................................................................... 88 d. Avrupa Konseyinin Kuruluu...................................................................................... 88 e. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET)............................................................................ 89 B. PAYLAILAMAYAN ORTA DOU..................................................................................... 90 1. srailin Kuruluu.............................................................................................................. 91 2. Eisenhower Doktrini........................................................................................................ 93 C. UZAK DOUDA ATIMA............................................................................................... 94 1. in Halk Cumhuriyetinin Kuruluu..................................................................................94 2. Uzak Douda Hkimiyet Mcadeleleri............................................................................95 a. Kore Sava............................................................................................................... 95 b. SEATOnun Kuruluu................................................................................................. 95 D. ASYA VE AFRKANIN KURTULUU................................................................................ 97 1. Gney Asyadaki Gelimeler........................................................................................... 97 2. Afrikadaki Gelimeler..................................................................................................... 100 E. SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE......................................................................... 101 1. Souk Sava Dneminde Trk D Politikas.................................................................101 a. Trkiyenin Avrupa Konseyine Girii..........................................................................102 b. Trkiyenin NATOya Girii........................................................................................ 102 c. Balkan Paktnn Kurulmas....................................................................................... 105 d. Badat Paktnn Kurulmas.......................................................................................105 2. Trkiyede Hayat.............................................................................................................106 a. Siyaset.......................................................................................................................106 b. Ekonomi.................................................................................................................... 109 c. Sosyal ve Kltrel Hayat............................................................................................111 F. SOUK SAVA DNEMNDE DNYA............................................................................. 112 Proje devi............................................................................................................................. 116 Deerlendirme Sorular...........................................................................................................117 Bulmaca..................................................................................................................................118 4. NTE: YUMUAMA DNEM VE SONRASI A. ULUSLARARASI LKLERDE DEM SREC.........................................................121 1. Yumuama Dnemi Politikalar.......................................................................................122 2. Nkleer Silahlarn Snrlandrlmas Grmeleri............................................................122 3. Helsinki Konferans.........................................................................................................123 B. YUMUAMA DNEM ATIMALARI............................................................................. 124 1. atmalarda ABD ve SSCBnin Rol............................................................................ 125 2. Kba Buhran..................................................................................................................125 3. Vietnam Sava...............................................................................................................127 4. Kemir Meselesi............................................................................................................. 128 5. Afganistann SSCB Tarafndan gali.............................................................................129 C. BARI NDE BR ARADA YAAMA..............................................................................131 D. ARAP-SRAL SAVALARI VE BYK DEVLETLERN POLTKALARI....................... 134

NDEKLER
1. Camp David Antlamalar...............................................................................................136 2. slam Konferans rgt.................................................................................................138 E. ULUSLARARASI POLTKADA PETROLN YER..........................................................139 F. RAN-IRAK SAVAI........................................................................................................... 142 1. Irakta Rejim Deiiklii.................................................................................................. 142 2. randa Rejim Deiiklii................................................................................................. 142 3. Sava ve Sonular........................................................................................................ 143 G. YUMUAMA DNEMNDE DNYA................................................................................. 144 1. Ekonomi......................................................................................................................... 144 2. Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler................................................................................... 145 3. Kltrel Hayat................................................................................................................. 147 H. TRK DI POLTKASI.....................................................................................................148 1. Trk - Yunan likileri...................................................................................................... 148 a. Kbrs Meselesi..........................................................................................................148 b. Ege Adalar Meselesi.................................................................................................156 2. Trkiyenin Orta Dou Politikas..................................................................................... 158 3. Ermeni ddialar.............................................................................................................. 159 I. TRKYEDE BUNALIMLI YILLAR ................................................................................... 160 1. Siyaset............................................................................................................................160 2. Ekonomi..........................................................................................................................164 3. Sosyal ve Kltrel Hayat................................................................................................ 165 Proje devi.............................................................................................................................168 Deerlendirme Sorular.......................................................................................................... 169 Bulmaca ................................................................................................................................. 170 5. NTE: KRESELLEEN DNYA A. SSCBDE DEM VE SONULARI...............................................................................173 1. SSCBde Politika Deiiklikleri ve Nedenleri.................................................................. 174 2. SSCBnin Dalmas.......................................................................................................175 3. SSCBnin Dalmasnn Dou Avrupaya Etkileri............................................................176 4. SSCBnin Dalmasnn Dnya Gler Dengesi zerine Etkileri................................... 177 B. ASYADA YENDEN YAPILANMA.....................................................................................178 1. Trk Cumhuriyetleri Bamsz Oluyor.............................................................................179 a. Azerbaycan.............................................................................................................. 180 ? Dalk Karaba Sorunu......................................................................................181 b. Kazakistan.................................................................................................................182 c. Krgzistan..................................................................................................................183 d. zbekistan................................................................................................................ 183 e. Trkmenistan.............................................................................................................184 f. Dier Trk Topluluklar...............................................................................................184 2. Bamsz Devletler Topluluu.........................................................................................185 3. TKA (Trk Birlii ve Kalknma daresi Bakanl)..................................................... 185 C. DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPADA YEN ARAYILAR...................................... 185 1. ki Almanyadan Tek Devlete...........................................................................................186 2. Avrupa Ekonomik Topluluundan (AET) Avrupa Birliine (AB).......................................186 a. Maastricht Kriterleri................................................................................................... 187 b. Kopenhag Kriterleri....................................................................................................187 c. AB ve Dnya..............................................................................................................188 3. NATOnun Avrupada Genilemesi................................................................................. 188 D. TRKYE VE AVRUPA BRL........................................................................................189 1. Trkiyenin AB Serveni..................................................................................................189 a. Ankara Anlamas ve Katma Protokol.......................................................................189 b. Trkiyenin Gmrk Birliine Girii............................................................................ 190 c. Avrupa Birliinin Genileme Sreci ve Trkiye......................................................... 190 ? Tarama Sreci.....................................................................................................190 E. YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR.....................................................................193 1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinin Dalmas..............................................193 2. Arnavutlukta Demokratikleme Sreci...........................................................................198 F. ORTA DOU VE AFGANSTANDAK GELMELER...................................................... 198

NDEKLER NDEKLER
1. Krfez Savalar............................................................................................................. 198 2. Filistin Sorunu ve Orta Dou Bar Grmeleri............................................................ 201 3. Afganistandaki Gelimeler............................................................................................. 202 4. Orta Douda Su Sorunu................................................................................................ 202 G. DNYADAK GELMELER............................................................................................. 204 1. Bilimsel ve Teknolojik Gelimelerin Etkileri.....................................................................204 2. Kreselleme ve Etkileri................................................................................................. 206 H. DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI.................................................................208 1. Rusya Federasyonu....................................................................................................... 208 2. Kafkasya.........................................................................................................................209 3. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri....................................................................................... 210 4. Orta Dou.......................................................................................................................210 5. Balkanlar.........................................................................................................................212 6. Kzlayn Yurt D Yardm Faaliyetleri............................................................................215 7. Trk Ordusu ve Dnya Bar..........................................................................................215 I. 1980 SONRASI TRKYE...................................................................................................216 1. Siyasi Gelimeler............................................................................................................216 2. Kltrel Gelimeler ve Sosyal Hayat.............................................................................. 217 ? Bu Dnemde Dier nemli Gelimeler.............................................................. 218 3. Ekonomik Gelimeler......................................................................................................220 4. Toplumsal Sorunlar.........................................................................................................222 a. Terrizm.....................................................................................................................222 b. 17 Austos Depremi Sonunda Ortaya kan Sorunlar..............................................222 . KRESEL SORUNLAR...................................................................................................... 224 1. Kresel Isnma................................................................................................................224 ? Kyoto Protokol..................................................................................................226 2. evre Kirlilii...................................................................................................................226 3. Nfus Art ve sizlik.....................................................................................................228 4. Yetersiz Beslenme ve Alk............................................................................................ 229 5. Uluslararas Terr .......................................................................................................... 230 6. Salgn Hastalklar........................................................................................................... 231 a. AIDS..........................................................................................................................231 b. Krm-Kongo Kanamal Atei Hastal......................................................................231 c. Ku Gribi....................................................................................................................231 d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii Sendromu).................................................... 232 e. Hepatit.......................................................................................................................232 f. Stma.........................................................................................................................232 g. A(H1N1) Virs (Domuz Gribi)..................................................................................232 Proje devi.............................................................................................................................233 Deerlendirme Sorular.......................................................................................................... 234 Bulmaca ................................................................................................................................. 236 SZLK.................................................................................................................................237 KAYNAKA............................................................................................................................240 KRONOLOJ...........................................................................................................................244

ORGANZASYON EMASI

ANALZ: Konuyla ilgili harita, fotoraf, resim, karikatr, grafik ve metinlerin incelenerek yorumlanmas amalanr.

E ZAMANLILIK: Ayn zaman diliminde gerekleen olaylar belirterek olaylar arasnda iliki kurmay amalar.

LME ve DEERLENDRME: Kazanmlarn gerekleme dzeyinin belirlenmesini amalar.

PERFORMANS: Kazanmlar pekitirmeye ynelik almalar amalar.

BYOGRAF: Konularla ilgili nemli kiileri tantmay amalar.

SZL TARH: Olaylarn getii dnemde yaayan insanlar ile rportaj yaplarak olayn getii dnemin zelliklerini yanstmay amalar.

PROJE: Kazanmlar pekitirmeye ynelik kapsaml ve aamal almalar amalar.

BLG NOTU: Konularla ilgili tamamlayc bilgilerin verilmesini amalar.

HAZIRLIK SORULARI: Konuyla ilgili n hazrlk yapmay amalar.

Bu ders kitab 4 saatlik ada Trk ve Dnya Tarihi dersi programna gre hazrlanmtr. ada Trk ve Dnya Tarihi dersini semeli (2 saat) olarak okuyan renciler bu rengin fon olarak kullanld blmlerden sorumludur.

1.
NTE

XX. YZYIL BALARINDA DNYA

Atatrk, ran ah Rza Pehlevi ile birlikte

I.Dnya sava sonunda Ypres kenti, Belika

Lenin halka hitap ederken

Mussolini ve Hitler bir arada

1929 ekonomik krizi

spanya i sava

1. NTE: XX. YZYIL BALARINDA DNYA

A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI C. ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA

G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI

HAZIRLIK SORULARI
1. I. Dnya Sava gler dengesini nasl etkilemitir? 2. arlk rejiminin yklmas Orta Asyada yaayan Trk topluluklarn nasl etkilemitir? 3. Orta Dou blgesini harita zerinde inceleyiniz. Blgenin doal kaynaklarn aratrarak jeopolitik konumunu deerlendiriniz. 4. 1870lerden itibaren Japonyann yaylmac bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir? 5. Ekonomik dengelerin bozulmasnn siyasi ve sosyal yaam zerindeki etkileri nelerdir? 6. I. Dnya Sava Avrupadaki ekonomik ve sosyal yaam nasl etkilemitir? 7. ki sava arasndaki dnemde dnyada hangi teknolojik gelimeler grlmtr? Aratrnz. Aratrma sonularn snfta paylanz. 8. Trkiyenin Milletler Cemiyetine giri srecini aratrnz.


Oslo

tilaf Devletleri ttifak Devletleri

NO RV E

SV

A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI

A
Stokholm

Tarafszlar l ttifaktan l tilafa katlanlar Tarafszken l tilafa katlanlar Tarafszken l ttifaka katlanlar

DANMARKA
Kopenhag Minsk

A
Londra Berlin

RLANDA

NGLTERE R
Kiev

Y A

HOLLANDA BELKA
Brksel

N U MA U AL ORL AT AR P M

Paris

KZ

TE

PO R

3
SVRE Cenevre
Belgrat Bkre

AN ST AR C A Viyana -M U LU YA R OR U T T A US ROMANYA AR AV MP

F R A N S A

D R Y A T K A

B SIR

KARADENZ

T
AN ST

BULGARSTAN
Sofya stanbul

A L Y
D E N Z

KARADA

Madrid KORSKA
A

Lizbon Roma SARDUNYA

A K D E N Z
ARNAVUTLUK

Y
YU

A
NA

S N

N TA

O S M A N L I D E V L E T

0
SCLYA

220

440

660 Km

Atina KIBRIS

I. Dnya Sava esnasnda Avrupa ve Osmanl Devleti

1. 11. snf bilgilerinize dayanarak Avrupa devletleri arasndaki hangi sorunlarn I. Dnya Savana yol atn belirtiniz. 2. Haritada devletler aras gruplamalar belirterek bunun nedenlerini aklaynz. 3. Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine bak alarn ve Osmanl Devletinin savaa girme nedenlerini belirtiniz.

1. I. Dnya Sava 1914 ylnda balayan I. Dnya Sava 1918de sona erdi. Bu sava milyonlarca insann lmne ve sakat kalmasna, dnya zerinde maddi ve manevi hasarlara sebep oldu. I. Dnya Sava, birok imparatorluun yklmasna yol aan insanlk tarihinin en nemli olaylarndan biridir. I. Dnya Savann k sebeplerini XIX. yzyl boyunca sren ve XX. yzyl balarnda devam eden olay ve gelimeler oluturmaktadr. 11. snf Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi dersinde bu savan sebepleri genel ve zel olmak zere iki ksmda incelenmiti. Genel sebeplerin Fransz htilali sonucunda yaylan milliyetilik anlay ve Sanayi nklabn gerekletiren Avrupa devletleri arasndaki ekonomik rekabet olduu belirtilmiti. Fransz htilali sonucunda zellikle milliyetilik akmndan etkilenen milletler, byk devletlerin kkrtmas sonucunda Avrupada birok savan kmasna neden oldu. XIX. yzyln ikinci yarsnda talya (1870) ve Almanyann (1871) siyasi birliklerini ge kurmu olmalar, sanayilerini glendirerek ham madde ve pazar araylarna girmeleri mevcut dengeleri bozdu. Almanyann bu giriimi o zamana kadar smrgecilikte rakipsiz olan ngiltere, Fransa ve Rusyann yeni mttefik aramalarna yol at. Almanyann glenmesi, ngiltere, Rusya ve Fransay birbirlerine yaklatrd. I. Dnya Savann zel sebepleri arasnda devletleraras ilikiler nemli bir yer tutuyordu. Almanyann siyasi birliini kurarken igal ettii (1871) Fransz topra Alsace-Lorraine (Alsas-Loren) yznden, Fransa ile aras almt. Fransa, nemli kmr ve demir yata olan bu blgeyi geri almak istiyordu. Balkan topraklar Avusturya-Macaristan ile Rusya arasnda rekabet alan hline geldi. Avusturya-Macaristan gemite sahip olduu Balkanlarn tamamna tek bana egemen olmak istiyordu. Rusya da scak denizlere alma ve Panislavizm politikas gerei Balkanlara hkim olma dncesindeydi. Rusya bu dncelerini gerekletirmek iin Osmanl ve Avusturya-Macaristan topraklarnda yaayan Slavlar isyana tevik ediyordu. Avusturya-Macaristan ile ortak politika izleyen Almanya Pancermenizm (Cermen birlii) politikas gerei Rusyann Balkanlara yerlemesine karyd. Ayrca Almanyann Osmanl Devletine yaknlama politikas, smrgelerine giden en ksa yolun kesilmesinden endie eden ngiltereyi rahatsz etmi ve ngiltereyi Fransa ve Rusyayla ittifaka yneltmiti. Rusya, tarih emeline bu ittifak yoluyla stanbul ve anakkale Boazlarn ele geirerek Akdenize almak suretiyle kavumak istiyordu. Sanayisini glendiren talya, ham madde iin Akdeniz ve Avusturya-MacaristanVeliahd evresinde smrgeler elde ederek eski gcne ulamak niyeAridk Franz Ferdinand tindeydi. Bu nedenle ngiliz smrgelerine gz dikmiti. Ayrca Avusturya-Macaristan mparatorluu egemenliinde kalm talyan topraklarn da kurtarmak istiyordu. I. Dnya Sava, 28 Haziran 1914te Saraybosnada Avusturya-Macaristan veliahd Ferdinandn bir Srpl tarafndan ldrlmesi ile balad. Sava ksa srede ktaya yayld. nceleri tarafsz kalan ABDnin savaa girmesiyle tilaf Devletleri sava kazand. Bloklar arasnda atekes anlamalar imzaland. 2. Paris Konferans I. Dnya Savan kesin olarak bitirecek ve bozulan dengeyi yeniden kuracak bar antlamalarnn imzalanmasn salamak amacyla 18 Ocak 1919da, Pariste bir konferans topland. Konferansa katlan devlet says ok olmakla birlikte konferans etkileyen ve ynlendiren drt byk devlet vard; bunlar ABD, ngiltere, Fransa ve talya idi. Ancak etkili olan ngiltere ve Fransayd.
Paris Konferansndan galip devletlerin beklentileri
ABD Fransa talya Srbistan Japonya ngiltere Milletler Cemiyetinin kurulmasn salayarak yalnzlk politikasna dnmek. karlarn en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann bir daha Avrupa dengesini bozmasn nlemek. Avusturya ve Anadoludan baz topraklar almak. Akdenize kmak. inden topraklar almak. Bar dzeninde kendi menfaatlerini en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann denizlerdeki gcn azaltp smrgelerini ele geirerek Almanyay etkisiz hle getirmek.

PARS BARI KONFERANSI

Avrupada Paris Bar Konferansnn topland tarihten ksa bir sre nce Osmanl Devleti Mondros Atekes Anlamasn (30 Ekim 1918) imzalam ve igaller balamt. gallere kar yurdun deiik blgelerinde Anadolu halk direni cemiyetleri kurmaya balad. Trakya Paaeli Cemiyeti, Kilikyallar Cemiyeti, Dou Anadolu Mudafaai Hukuk Cemiyeti ilk kurulan direni cemiyetlerindendir.

Paris Bar Konferansnda nl drtl [Soldan saa: Lloyd George (ngiltere), Vittorio Emanuele Orlando (talya), Georges Clemenceau (Fransa), Woodrow Wilson (ABD)]

Bu konferansta, Viyana Kongresinin (1815) aksine, milliyetilik ilkesi nemsendi. Bylece Avrupann siyasi haritas yeniden izildi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti, Rus arl ve Alman mparatorluu paraland ve tek bir milletten ibaret kalacak kadar kld (Almanya, Avusturya, Macaristan ve Trkiye). Yalnzca bir milletin ksmen bulunduu Bohemya, Transilvanya gibi kk devletler veya eyaletler, tarih kimliklerini ve isimlerini kaybettiler. Polonya, ekoslovakya, Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya gibi yeni devletler kuruldu veya yeniden yaplandrld. Srbistan (yeni adyla Yugoslavya), Romanya, Yunanistan, talya, Fransa (AlsaceLorrainei alarak) ve Danimarka gibi devletler geniledi ya da g kazand.
Carlton J. H. HAYES, Milliyetilik: Bir Din, s. 177

ABD Bakan Monroe

Yukardaki metne gre Paris Konferans Avrupadaki gler dengesini nasl etkilemitir?
Konferansn almaya balamasndan sonra ABDnin isteine uygun olarak Milletler Cemiyetinin statsnn belirlenmesine ncelik verildi. stediini elde eden ABD yalnzlk politikasna geri dnd. ngiltere ve Fransa bundan yararlanarak Wilson Prensiplerini dikkate almadan kendi karlar dorultusunda bar artlarn belirlemeye alt. lk antlama Almanya ile yapld. 3. I. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar 3 Mart 1918de Sovyet Rusya ve Almanya arasnda Brest Litovsk Antlamas imzalanrken Avusturya-Macaristan, Osmanl Devleti ve Bulgaristan da grmelere katld. Buna gre Sovyetler; Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Ukrayna, Finlandiyadan ekilecek ve buralarn geleceini ttifak Devletleri belirleyecekti. Ayrca Rusya; Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl Devletine geri verecek ve Dou Anadoludan ekilecekti. tilaf devletleriyle Almanya arasnda Versailles (Versay); Avusturya ile Saint Germain (Sen-Jermen); Macaristanla Trianon (Triyanon); Bulgaristanla Neuilly (Nyyi); Osmanl Devleti ile Sevr Antlamas imzalanmtr.

MONROE DOKTRN 1787de kurulan Amerika Birleik Devletleri, Avrupa devletlerinin Amerika ktasna karmalarn istemiyordu. ngiltere, Fransa ve Prusyann Latin Amerika; Rusyann Kuzey Amerika zerindeki isteklerine kar koymak iin ABD, d politikasn baz kurallara balama gerei hissetmiti. ABD bakan Monroe, kongrede yapt konumada devletin d politikasn u esaslara dayandryordu (1823): 1. ABD, Avrupa devletlerinin Amerika ktasnda yeniden smrgecilik hareketlerine girimelerine ve kendi sistemlerini ktann herhangi bir yerinde uygulamak iin yapacaklar giriimlere izin veremez. 2. ABD, Avrupal glerin arasnda bunlar ilgilendiren soruna, savalara ve politikalara karmamay esas alr. Bu esaslarla ABD, Avrupann kendi ktasna karmamasn, buna karlk kendisinin de Avrupa sorunlar ve diplomasisinden uzak durmasn yani ktasna kapanarak yalnzlk (infirat) politikasna dnmesini salam oldu.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 69-71den zetlenmitir.

Tablodaki antlama maddelerini galip ve malup devletler asndan deerlendirerek bunun Avrupada gler dengesine etkilerinin neler olabileceini belirtiniz.

I. DNYA SAVAI SONRASINDA YAPILAN ANTLAMALARIN BAZI MADDELER

EKONOMK ASKER
? Zorunlu

SINIRLAR SYAS

? Alsace-Lorraine ve Saar blgesi Fransaya; Eupen,

Malmedy ve Monschaun bir ksm Belikaya; Bat Prusyann byk bir ksm Lehistana; Yukar Silezyann bir ksm ekoslavakyaya verildi. Danzig, serbest ehir oldu.
? Almanyann on yl sreyle Fransa,

askerlik kaldrlarak Almanyann 100.000 kiilik bir ordu bulundurmasna izin verildi.
? Alman donanmas tilaf devletlerine

VERSAY

(28 Haziran 1919) ALMANYA

Almanyann ? teslim edilerek her eit silah ve denizalt yapm yasakland.

btn smrgeleri ngiltere, Fransa, Belika ve Japonya arasnda paylatrld.

Belika ve talyaya kmr vermesi ve savata zarar grenlere tazminat demesi kararlatrld.

? Almanya, Avusturya ile birlememeyi taahht etti. Avusturya, ekoslovakya ve Lehistann bamszln tand ve kurulan Milletler Cemiyetini kabul etti.

Kiel Kanal ile Alman nehirleri, uluslararas bir duruma ?

getirildi.
? Avusturyada zorunlu askerlik kald-

SEN-JERMEN

(10 Eyll 1919) AVUSTURYA

? Yugoslavyaya Bosna-Hersek; talyaya Tirol, Trieste ile baz Dalmaya adalar; Romanyaya Erdel, Bukovina, Temevar ve Banat; Lehistana Galiya verildi.

sava tazminat demesi kabul edildi.

? Avusturyann

rlarak asker says 30.000 kiiyle snrlandrld.

? Avusturya, Almanya ile birlememeyi taahht ederken Macaristan, ekoslovakya ve Yugoslavyann bamszln tand.

TRYANON

NYY

(27 Kasm 1919) (6 Haziran 1920) BULGARSTAN MACARSTAN

SEVR

(10 Austos 1920) OSMANLI DEVLET

6
? Macaristann ekonomik yaptrmlar kabul ederek tilaf devletlerine sava tazminat vermesi kararlatrld. ? Bulgaristann sava tazminat demesi kararlatrld.

? ekoslovakyaya Slovakya, Romanyaya Transilvanya,

Yugoslavyaya Hrvatistan verildi.

? Macaristanda zorunlu askerlik kaldrlarak asker says 35.000 kiiyle snrlandrld.

? Yunanistana Gmlcine ve Dedeaa; Romanyaya

? Bulgaristann asker says 25.000 ki-

Dobruca;Yugoslavyaya da bat snrndan baz yerler verildi.

iyle snrlandrld.

? Osmanl lkesi, stanbul ve Anadolunun kk bir

? Kapitlasyonlarn devam etmesi

ve btn devletlerin yararlanmas kabul edildi. maliyesinin denetimi, galip devletlerce oluturulacak bir komisyona verildi.
? Osmanl

? Osmanl Devletinde zorunlu askerlik ? Aznlklara geni haklar verilmesi

blm ile snrlandrld. Osmanl Devleti aznlk haklarn gzetmezse stanbul da elinden alnabilecekti. ? Boazlarn tm devletlere ak olmas ve uluslararas bir komisyon tarafndan idare edilmesi kararlatrld. ? zmir ve evresi ile Bat Trakya Yunanistana; Antalya ve Konya yreleri ile Bat Anadolu talyaya; Suriye, Adana, Malatya ve Sivas evreleri Fransaya; Irak ve Arabistann ngiltereye verilmesi karara baland.

kaldrlp asker says 50.000 kiiyle snrlandrlarak orduda ar silahlar bulundurulmas yasakland.

kabul edildi.

tilaf Devletlerinin yenilen devletlerle imzaladklar antlamalarn ortak zellikleri; yenilen devletlerin topraklarn kltmek, bazlarn igal etmek veya yeni devletler kurmak; asker snrlamalar ve yasaklamalar getirmek; ar sava tazminatlar detmek ve ekonomik ykmllkler getirmek eklinde sralanabilir. Anlamalarn ar artlar II. Dnya Savana da zemin hazrlamtr. 4. I. Dnya Savann Sonular

3. sayfadaki I. Dnya Sava ncesi Avrupa ve Osmanl Devleti haritas ile aadaki harita snrlar asndan karlatrldnda ne gibi deiiklikler grlmektedir? Tespit ediniz.
E

F N L A N D YA
E

V R
Oslo

Leningrat Stokholm
E S T O N YA

N IK D E

NG LT E RE

KUZEY RLANDA

KUZEY DENZ

Riga L E T O N YA Moskova L T VA N YA

RLANDA

DANMARKA

Hamburg
HOLLANDA

DOU P R U S YA Danzig Berlin

Kopenhag

LT

Londra Londra

S O V Y E T

R U S Y A

AT L A S O K YA N U S U
Paris

BELKA

A L M A N Y A
LKSEMBURG Prag

Varova

P O L O N YA

SAAR ALSACELORRANE

E KO SL OV A

B S K AY KRFEZ

F R A N S A
SVRE

KY A

Viyana
AV U S T U RYA

A S E

Budapete
MACARSTAN T R A N S LVA N YA

Odesa
Y A

R A B

R O M A N YA

P O R T E K Z

S P A N Y A
Madrid
KORSKA

Lizbon

O Belgrat S L A V Y
ARNAVUTLUK

ri

DOB

Tun

Bkre
a Neh

RUC

T A L
Roma

A D R AT Y K D EN Z

KARADENZ

BULGARSTAN Sofya stanbul

TA N

SARDUNYA

T R K Y E
Ankara

RAN

Z
SCLYA SCLYA

YUN

A N S

Halep
RODOS

IRAK
Badat

300

600

900

1200
MALTA

SURYE

I. Dnya Sava sonras Avrupa

I. Dnya Savann galip devletler asndan sonular

ABD ABDnin I. Dnya Savana katl ve Avrupaya asker sevkiyat Amerikann Monroe Doktrininden ilk ayrldr. Savatan sonra ABD, Avrupa ile ilgisini keserek Monroe Doktrinine geri dnmtr. En byk rakibi Almanyay devre d brakarak Avrupadan ngiltereye gelebilecek tehlikelerden ve denizlerde de bu devletin rekabetinden kurtulmu oldu. Orta Douya yerleti. Rusyay etkisiz hle getirdi. En nemlisi smrgelerini muhafaza ederken bunlara yeni yerler ekledi. Fransay ikinci plana iterek Avrupann ve dnyann bir numaral devleti hline geldi. Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun yenilmesi ile snrlarndaki iki byk tehlikeden kurtulmutu. Avrupa ve Orta Douda elde ettikleriyle ngiltereden sonra ikinci kazanl devlet oldu. Avusturyadan ald topraklarla snrlarn kuzeye doru geniletti. Anadoluda ise payna den topraklarn bir ksmnn Yunanistana verilmesinden dolay ngiltere ve Fransaya krgnd. Ancak elde ettii toprak ve adalarla Akdeniz ve evresinde gl bir konuma geldi. Uzak Douda geni karlar elde ederek bu blgede sz sahibi oldu.

ngiltere

Fransa

talya Japonya

I. Dnya Sava, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak baz deiikliklere urayarak 1914e kadar gelen Avrupa siyasi haritasnn deimesine ve gler dengesinin yklmasna sebep oldu. Rusya, Osmanl Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluklar yklarak yerlerine yeni devletler kuruldu. Avrupada tilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve gler dengesi olutu. Yklan imparatorluklardan doan siyasi boluu, bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Japonya gibi devletler doldurmaya alt. I. Dnya Sava sonunda dnyann bir daha byle byk felaketlerle karlamamas iin Milletler Cemiyeti kuruldu. Smrgecilik, isim deitirerek manda ynetimi adyla daha da yaygnlat. Smrge rekabeti Uzak Doudan Orta Douya kayd. Dnyada milliyetilik dncesi g kazand, yeni mill devletler, yeni rejimler ortaya kt. Sava sonrasnda snrlarn iziminde etnik yapya dikkat edilmemesi aznlklar sorununu ortaya kard. Savaa katlan yaklak 65 milyon civarndaki askerin 9,2 milyonu ld.

B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI 1. arlk Rusyasnn Ykl ve Bolevik htilali HTLAL DNEMNDE RUSYA ilerin yaad d mahallenin duman ve ya kokusu iinde, fabrikann dd her gn brp titreirdi. Ask suratl, kaslar yorgun insanlar, rktlm hamambcekleri gibi telala dar frlard kl rengi evlerden. Alaca karanln souu iinde, kaldrmsz sokaklardan, kara pencereleriyle sakin ve kaytsz bekleyen yksek ta binaya doru giderlerdi. Admlar aklard irkefte. Uykulu, bouk haykrlar karlard onlar, ar hakaretler savrulurdu. Sonra makinelerin bouk grlts iitilirdi. Ask suratl kara bacalar, mahallenin stne kaldrlm kaln sopalar gibi gkyzne doru ykselirdi. Akam olup da batan gnein kzl nlar pencere camlarn tututurunca fabrikann ta karn kusmuk gibi dar atard tt insanlar. Yzleri isten kararm iiler a insanlara zg parlak dilerini gstererek yeniden sokaklara dolar, ortala makine ya kokular yayarlard eki eki. Artk sesler canl ve hatta neeli kard nk forsalk o gn iin son bulmutu, evde akam yemei yiyip dinleneceklerdi... almak, yoksulluktan, alktan ve hastalktan baka bir ey kazandrmyor insanlara. Her ey aleyhimizde. Tm mrmz sabahn krnden gece yarlarna dek alp didinerek tketiyoruz. irkefin, aldatmacann iinde srnyoruz, kahroluyoruz. te yanda ise bakalar ektiimiz ileler sayesinde atlayncaya dek yiyor, iiyor, eleniyor ve bizleri zincirli tutuyorlar, cehalet iinde brakyorlar, korku iinde yaatyorlar... Evet, hibir eyden haberimiz yok ve her eyden korkarz! Bizim yaammz bir geceden ibaret, zifiri karanlk bir gece! ...
Maksim GORKnin Ana adl romanndan

Metne gre dnemin arlk Rusyas hakknda neler sylenebilir?

1917 Martnda I. Dnya Savann olumsuz etkileri arlk ynetimi zerinde kendisini gsterdi. Hayat artlarnn daha da arlamas, yolsuzluk ve vurgunlar toplumun her kesiminden insanlar arlk ynetimini devirmeye yneltti. Petersburgda kadn iilerin balatt grev ksa srede yayld. Bu hareketi datmakla grevli askerlerin de katlmasyla bir devrime dnt. Zor durumda kalan ar II. Nikola tahttan ekildiini aklad. Duma (meclis) yeleri tarafndan kurulan geici hkmet yetkiyi devrald.

Petersburgda gsteriler srasnda askerler ve halk bir arada grnrken

nceleri geici hkmeti destekleyen Bolevikler, srgndeki lyi Vilademir Leninin Petersburga dnmesiyle geici hkmeti devirmeye karar verdiler. Geici hkmet ciddi bir muhalefetle kar karya kald. Sava devam ederken toplumun bar arzusu yaygnlam, ordudan kaanlarn says artmt. Bar, toprak ve ekmek vaat eden Boleviklere olan destek gittike artt. Bu gelimeler sonunda geici hkmet devrilerek Bolevikler ynetimi ele geirdi (Ekim 1917). Almanlarn byk toprak talepleri karsnda ounluk savaa devam etmeyi nerirken Lenin zaman kazanmak amacyla 3 Mart 1918de Brest-Litovsk antlamasn imzalad. D glerin destekledii ar yanls Beyaz Ordu yeni ynetime kar saldrya geti. yl sren bu i sava Boleviklerin zaferi ile sonuland. Fakat savata ve onu izleyen ktlkta on milyon insan lm, ekonomi alt-st olmu, sanayi retimi bitme noktasna gelmiti. Bu nedenle Lenin, Boleviklerin glenmesi iin geici uzlama politikalarndan ibaret NEP (Novaya Ekonomieskaya Politika) ad verilen yeni ekonomi politikasn ilan etti (1921).

E RV O N SVE

FN

N LA

A DY

LETONYA LTVANYA

Leningrat

SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL

POLONYA

ESTONYA BEYAZ RUSYA

Moskova

UKRAYNA

MOL

DOV

TRKYE
Z
K R
Akabad Alma-Ata

G.KORE

BE K S TA N
TACKSTAN

KIRGIZSTAN
0 500 1000 1500 km

Hazar D

ERMENSTAN
M E
Duanbe

AZERBAYCAN
N TA

RAN AFGANSTAN

Kmr madencilii elik yapm

Entegre demir ve elik sanayii Metal ileme ve makina yapm sanayii ehir merkezi

Petrol karma

Demir cehveri madencilii

Elektrik retimi

JAP

Bak

enizi

Batum

ON D

JAPO

AD E

NZ
KAZAKSTAN

Aral Gl

MOOLSTAN K.KORE

ENZ

KA R

GRCSTAN

NYA

M RO

YA

9
T S N

AN

YA

Aadaki tabloyu dikkate alarak Lenin ve Stalin dneminde uygulanan ekonomi politikalaryla ilgili neler sylenebilir? Belirtiniz.
Ekilen Hasat yl alan retimin tamam
(milyon ton)

Nfus
(milyon kii)

(milyon hektar)

Kii bana tahl tketimi

(kg)

1928 Nfus (milyon) Tahl (milyon ton) Traktr Kmr (milyon ton) Petrol (milyon ton) Elektrik (milyon kw/h) elik (milyon ton) Kamyon Pamuk (milyon m2) 150,5 73,3 1.800 36,4 11,6 5,0 4,3 700 2.698

1932 163,0 69,8 50.800 64,4 21,4 13,5 5,9

1937 163,6 95,9 60.000 127,3 27,8 35,0 17,5

1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928

66,2 78,6 82,9 87,3 93,7 94,7 92,2

56,3 57,4 51,4 74,7 78,3 72,8 73,3

132 135,5 139 143 147 149 150,5

4,60 4,25 3,69 5,22 5,32 4,88 4,87

23.700 100.000 2.694 3.448

Lenin dneminde uygulanmaya balanan NEP politikasnn sonular

Stalin dneminde be yllk kalknma planlarna gre retim sonular (Sovyet kaynaklarna gre) Georges LANGLOS, 20. Yzyl Tarihi, s. 100, 176

Tarm rnlerine el koymaktan vazgeilerek kyllere rnlerini pazarlama zgrl ile kk esnafa ve tccara kolaylklar saland. Yirmi kiiden az alan bulunan kk sanayi iletmelerinin devletletirilmesinden vazgeildi. Yabanc sermayeye eitli imknlar saland. Buna karlk devlet; bankalar, byk sanayi kurulular ve ulam zerindeki egemenliini koruyarak ekonominin hzla dzelmesini salad. Ynetimde de eski Rus mparatorluu federasyona dntrld ve devlet 1 Ocak 1923te Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (SSCB) adn ald. Otuza yakn farkl statdeki topraklar bnyesinde toplad (sosyalist, zerk ve demokratik cumhuriyetler ile zerk blgeler). Birlik, cumhuriyetlere ynelik siyasi ve ekonomik alanlarda merkeziyeti bir politika izledi. Her ey ynetim yetkisini elinde bulunduran Sovyetler Birlii Komnist Partisinin kontrolndeydi. 1924te Leninin lm ile iktidar mcadelesini kazanan Joseph Stalin, birinci be yllk kalknma plann uygulamaya koyarak(1928) Rusyann kendi z kaynaklaryla kalknmasn salamay amalad. Tarm devrimini gerekletirmek iin kyllerin kk topraklarn makinelerle donatlm byk iftlikler eklinde birletirerek kolektifletirme politikas izledi. Tarmsal alandaki bu uygulamalar kyl tarafndan byk tepki ile karland. Zorunlu kolektifletirme srasnda izlenen sert politikalar drt milyon civarnda kylnn lmne ve tarmsal retimde de neden oldu. Bununla birlikte ar sanayide hzl bir ilerleme grld. Eski fabrikalar modernletirildi. zellikle traktr imalat ve demirStalin dnemine ait bir tank fabrikas elik alanlarnda yeni fabrikalar kuruldu. 1950den sonra Sibiryadaki petrol, gaz ve maden rezervleri iletilmeye baland. Stalin dneminde toplum stnde byk bir bask kuruldu, muhalifler tasfiye edildi. Eitlik ilkesine dayanan resm ideolojiye ramen toplumda ve gelir dalmnda byk bir eitsizlik vard. ilerin hayat standardna karlk kyller sefalet iindeydi. Aydnlar (yazar, sanat vb.) ile komnist parti yneticileri birok hizmetten parasz faydalanabiliyordu. 1930dan itibaren toplumun tm kesimleri iin eitim mecburi oldu. Bilim ve teknoloji alannda byk ilerleme kaydedildi. Bu alandaki gelimeler orduya da yansd. SSCB ordusu dnemin gl ordularndan biri hline geldi.

10

2. Ruslarn Orta Asyay stilas Altn Orda Devletinin yklmasyla Kazan, Krm, Ejderhan, Kasm ve Sibir gibi hanlklar kurulmutu. Bu hanlklar nceleri Rus knezlerini zor durumda brakmt. Aralarnda birlik salayan Ruslar, Batnn asker tekniinden ve Trk hanlklarnn kendi i mcadelelerinden faydalanmasn bildiler. lk olarak XVI. yzylda Kazan Hanln ele geirdiler. Bu durum dier Trk blgelerinin istilasn kolaylatrd. Ruslar XVIII. yzyln son yarsna gelindiinde Trk hanlklarnn tamamn ele geirmi oldu. XIX. yzylda Kuzey Kafkasya ve Trkistan blgesinde istila hareketlerine devam eden Ruslar, Uygur Trklerinin yaad Dou Trkistan hari Trk lkelerinin hepsini igal altna ald. Trklerin bamszlk hareketleri Ruslar tarafndan sert bir ekilde engellendi. XX. yzyln hemen banda arlk ynetiminin baskc idaresi Trklerden baka Rus olmayan dier milletleri de harekete geirmi ve 1905 htilali kmtr. smail Gaspral htilalden sonra Trkler mill kltrlerini gelitirme imkn buldular. Bu srada Yusuf Akura ve smail Gaspralnn almalarnn da etkisiyle 15 Austos 1905te Rusya Mslmanlar I. Kongresi gayriresm olarak topland. Kongrenin ikinci ve nc toplants 1906da yapld. Bu almalar sonucunda Mslman Birlii Partisi kurularak Dumaya temsilciler gnderildi. Basklarn artran Ruslara kar Trkler de Rusya Mslman Trk Kavimlerinin Haklarn Koruma Cemiyetini kurarak uluslararas alanda hakllklarn duyurmaya altlar. Bu arada Rus arlndan siyasi ve kltrel haklarnn verilmesini istemilerdi. Ancak bu istekleri kabul edilmeyen Trkler 1916da Trkistanda Mill stiklal Ayaklanmasn balattlar. arlk ynetiminden sonra kurulan geici hkmet, tm halklarn kanun nnde eit olduunu ilan etti. Trkler, politik ve kltrel alandaki almalarn hzlandrd. 1-11 Mays 1917 tarihleri arasnda Btn Rusya Mslmanlarnn I. Kurultay topland. Bir sre Ala Orda zerk Cumhuriyetinin bayra sonra balayan Sovyet istilasna kar Trk toplumlar ayr ayr mcadele vermek zorunda kald. 3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu Geici hkmeti deviren Bolevik ynetimi, Orta Dou, Gney Kafkasya, ran yresinde etkili g olan ngilizlerin destekledii Trklerin ve dier milletlerin giritii bamszlk hareketlerine engel olmak iin onlara kendi kaderlerini tayin etme hakk tand. Bu karar Sovyet Rusyann o gnk artlarda zaman kazanmak iin uygulad bir oyalama politikasyd. lk olarak Kazan Trkleri, Ufa ehrinde 29 Kasm 1917de dil-Ural Devletini; Kazaklar, 13 Aralkta Ala Orda zerk Cumhuriyetini yine ayn tarihlerde Hokandda toplanan IV. Mslmanlar Kongresinde de zerk Trkistan Cumhuriyetini kurdular. Sovyetler Birliinin kurulduu dnemdeki karklktan yararlanan Trkler, bulunduklar blgelerde bamsz devletler kurmaya balad. Bakurdistan Sovyet Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti, Trkistan ve Krgz muhtar cumhuriyetleri bunlara rnek verilebilir. Bu gelimelerden rahatsz olan Sovyet ynetimi, 1920 ylnn sonlarna doru Trk devletleri zerinde dorudan Yusuf Akura hkimiyet kurmaya yneldi.

11

SOVYETLER BRLNN ASMLASYON SYASET arlk Rusyas dneminde igal edilen Trk topraklarnda asimilasyon (Ruslatrma) politikas balatld. lk olarak Trkler Hristiyanlatrlarak asimile edilmeye alld. Bu blgede Rus okullar alarak Trklerin kltr ve dillerinin de deitirilmesi hedeflendi. Trk ailelerinin Rus okullarna rabet etmemesi asimilasyon politikasn etkisiz hle getirdi. SSCB dneminde Trk illeri ele geirildikten sonra Rus harita ve kitaplarnda Trkistan isminin kullanm yasakland. Ardndan Trkistan be ayr cumhuriyete blnd. Trkler arasndaki birlik ve beraberliin bozulmas amacyla farkl lehelerin kullanlmas yaygnlatrld. zbek, Kazak, Krgz ve Trkmenlerin zorla Trkletirildikleri ileri srld. Buna bal olarak da bu milletlerin dillerinden, kendilerine has tarihlerinden ve edebiyatlarndan sistemli bir ekilde bahsedildi. Bylece Trkistandaki Trk topluluklar ierisinde zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik, Krgzclk gibi boy/asabiye duygular ortaya karlarak birlik bozulmaya alld. Sovyetler, 10 ciltlik bir Sovyet Birlii Tarihi yazdrma karar ald. Eserde Rus olmayan milletlerin zel tarih geliimini aklayan blmlerine yer verilmedi. Edebiyatta mill ruhu konu alan eserler yasak edildi.

A. ZEK VELD TOGAN

Krm ve Ahska Trkleri 1944te Stalin tarafndan iki saat iinde vagonlara doldurularak, Kafkasyadan Orta Asyaya srld.

Sovyetler, bu Trk illerinde sistematik bir ekilde nce cami ve mescitleri tahrip edip bunlara ait vakflarn mal ve mlklerini devletletirdi. Din adam yetitiren okul ve medreseleri kapatp ileri gelen Mslman din adamlarn hapis ve srgn ettiler. Geri kalan az saydaki cami ise ak olmakla birlikte ibadete kapalyd. Ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yz binlerce Trk, ii sfatyla Azerbaycan ve Trkistandan alnp Sovyetlerin dier blgelerine yerletirilirken buralara Rus ve Rus olmayan baka milletleri yerletirdiler. Senelerce devam ettirilen bu g hareketinin maksad Rus olmayan milletleri bir potada kaynatrmak ve onlarn mill duygularn yok etmekti. Ruslar, Trkiye ile Trkistann kltrel balarn da koparmak istediler. Bunun iin 1924te Arap alfabesinden Latin alfabesine geerken 1928de Trkiyenin Latin alfabesini kabul etmesi zerine Trkler iin Rus Kiril harfleriyle kark bir Latin harf sistemine gei yaptlar.
Prof. Dr. Mehmet SARAY, Kazak Trkleri Tarihi Kazaklarn Uyan, s. 105-115

10 Aralk 1890 tarihinde Bakurdistanda dodu. 1909 ylnda Trk Tarihi ve Arap Edebiyat Tarihi Muallimi oldu. 1911 sonlarnda Trk ve Tatar Tarihi adl kitab yaymland. Bu almalar sonucunda Kazan niversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyetine ye seildi. 1913-1914 arasnda Trkistanda yapt aratrmalar srasnda Ferganada Yusuf Has Hacibin Kutadgu Bilig adl eserinin yeni bir nshasn buldu. 1916da Rus Millet Meclisi Dumada Ufa Mslmanlarnn temsilcisi olarak Petersburga gitti. Bu srada Bolevik htilali patlak verince o da Trklerin durumunun dzelmesi iin mcadeleye balad. Bu nedenle Bolevik ynetimiyle defalarca grmesine ramen sonu alamaynca Trkistana ekilip Enver Paa ile alt. Basmac Hareketinin iinde bulundu. Trkistan Mill Birliinin kurucusu ve ilk bakan oldu. Mill Eitim Bakan Hamdullah Suphi ile Fuat Kprl, Rza Nur, Yusuf Akurann daveti zerine Trkiyeye geldi. 20 Mays 1925te Trkiyede Maarif Vekleti Telif ve Tercme Encmenine tayin edildi. 1935te doktora almalarn bitirdikten sonra Avrupann eitli niversitelerinde ders verdi. 1939da talep zerine Trkiyeye gelerek stanbul niversitesinde Umum Trk Tarihi Krssn kurdu ve ordinarys profesr oldu. Zeki Velidi Togan 26 Temmuz 1970te stanbulda vefat etti.
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, c. V, s. 2301den ksaltlmtr.

SSCB politikalarnn gnmzdeki Trk dnyasna kltrel etkileri neler olmutur?

Kiril Alfabesi

12

? Basmac Hareketi Baskn yapan, hcum eden manasna gelen basmac tabiri, arlk dneminde Ruslar tarafndan Trkmenistan, Bakurdistan ve Krmda faaliyet gsteren kuvvetler iin kullanlmt. 1918 yl banda Mill Hokand hkmetinin Ruslar tarafndan datlmas zerine Basmac Hareketi bir halk hareketine dnt. Hokand ehrinde balayan bu hareket, ksa zamanda Fergana vadisine ve dier blgelere yayld. Basmac Hareketlerinin tek gayesi, Trkistan Ruslardan kurtararak istiklaline kavuturmakt. Eyll 1919da tekrar Trkistan (Fergana) hkmeti kuruldu. Bu blgede Ruslarla birlikte hareket eden Ermeniler, 180 Trk kyn atee verdi. Btn Trkistan igal etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmaclar arasnda ok etin mcadeleler yaand. Enver Paann 8 Kasm 1921de Trkistana gelip Basmaclara katlmasyla mcadeleler daha da iddetlendi. 1922de Sovyet Rusyann genel bir saldrya gemesi zerine Basmac liderleri birbirlerinden ayrlmak zorunda kaldlar. Enver Paann Austos 1922de ehit olmasyla Basmac Hareketleri devam etmesine ramen istenilen sonuca ulalamad. Bu mcadeleler 1931e kadar srd ve bu tarihten sonra Ruslar, Basmac Hareketine kesin olarak son verdiler. 5 Aralk 1936da Bat Trkistanda SSCBye bal Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetlerin mill bir asker gce sahip olma haklar kaldrld. II. Dnya Savandan sonra Sovyet yneticileri, sava srasnda deiik Trk ve Mslman topluluklarn, dmanla i birlii yapmakla suladlar. Bunun sonucunda Krm Trklerini ve Kafkasyada yaayan Karaay, Balkar, Ahska (Meshet), een ve ngu halklarn, Orta Asya ve Sibiryaya srgn ettiler. C. ORTA DOU DA MANDA YNETMLERNN KURULMASI

1921-1924 yllar arasndaki Trkistan bayra. Ayn bayrak Basmac hareketinin de bayradr.

Enver Paa

Orta Dou hangi zellikleri ile byk devletlerin ilgi alan olmutur?
Corafi konumu, yer alt ve yer st zenginlikleriyle nem arz eden Orta Dou, I. Dnya Savana kadar, ran hari olmak zere Osmanl Devletinin egemenliinde bulunmaktayd. Fakat XIX. yzylda Osmanl Devletinin iyice zayflamas, ite ve dta birok meseleyle uramak zorunda kalmasyla bu blge, bata ngiltere, Fransa, Rusya, sonra da Almanya ve talyann etkin olmak iin uratklar bir alan hline geldi. Bat Avrupa devletleri bu mcadeleyi yrtrken ayn zamanda Rusyann blgeye inmesini engellemeye altlar ve bunu baardlar da. Ancak XX. yzyln banda tilaf blokunun kurulmas ve Osmanlnn bunun karsndaki blokta yer alp sava bitiminde yklmas Orta Douda bir otorite boluuna yol at. I. Dnya Sava devam ederken ngiltere, Fransa ve Rusya aralarnda yaptklar gizli anlamalarla Orta Douyu paylatlar. 1917 htilali ile savatan ekilen Rusya, gizli anlamalar aklad. ABD, savaa girerken yaynlad Wilson Prensiplerine gre gizli anlamalar kabul etmeyeceini aklad. Ayrca Osmanl Devletinin Trk nfusunun youn olduu blgelerinde egemenliinin devam etmesi, dier blgelerinde ise halklarn kendi geleceklerini belirlemesi isteniyordu. Wilson Prensipleri, ngiltere ve Fransann Orta Dou planlarn bozacak nitelikte maddeler iermekteydi. Bunun zerine iki devlet, ortak deklarasyon yaynlayarak Orta Dou lkelerinde halklarn kendi idarelerine dayanan hkmet ve ynetimler kurabileceklerini bildirdiler.

GZL ANTLAMALARA GRE I. Dnya Sava srasnda 1915te Arabistan Yarmadasn ele geiren ngiltere Mc Mahon Antlamasyla Osmanl Devletine kar ayaklanan Mekke erifi Hseyini destekleyerek Irak ve Filistin topraklar zerinde kendisine baml bir Arap devleti kurmay hedeflemiti. Fransa ise bu plana kar kp ngiltereye bask yaparak yeni bir antlama yaplmasn istedi. Rusyann da onay alnarak 9 Mays 1916da Sykes-Picot Antlamas imzaland. Antlamaya gre; ? Rusyaya; Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis ile Gneydou Anadolunun bir ksm, ? Fransaya; Dou Akdeniz Blgesi, Adana, Antep, Urfa, Diyarbakr, Musul ile Suriye kylar, ? ngiltereye Hayfa ve Akka limanlar, Badat ile Irakn gneyi verilecektir. ? Fransa ile ngilterenin elde ettii topraklarda Arap devletleri konfederasyonu veya Fransz ve ngiliz denetiminde tek bir Arap devleti kurulacak, ? skenderun serbest liman olacak, ? Filistinde, kutsal yerleim yeri olmas nedeniyle bir uluslararas ynetim kurulacaktr.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou, s. 139-140tan zetlenmitir.

13

Osmanl egemenliindeki halklar tarafndan bamszlklarnn kabul edilmesi eklinde anlalan bu deklarasyon, aslnda ngiltere ve Fransann zaman kazanmak iin ortaya koyduklar bir plandan ibaretti. ABDnin sava sonras tekrar yalnzlk politikasna dnmesi, ngiltere ve Fransann Orta Douda serbeste hareket etmelerine frsat verdi.

Aadaki metinlere gre mandaclk sisteminin ortaya k hakknda neler syleyebilirsiniz? Smrgecilikle mandaclk arasnda nasl bir balant kurulabilir? Aklaynz.
MANDA REJM Madde 22 nceden kendilerini yneten devletlerin hkimiyetinden kurtulan ve kendi kendini ynetmeye yeterli olmayan halklar tarafndan kalnan (yaanlan) topraklar. Bu halklarn iyilii ve gelimesi kutsal bir medeniyet grevi oluturuyor. () Bu halklarn vesayetinin, bu sorumluluu daha iyi yerine getirebilecek gelimi milletlere verilmesine karar verildi. Gelimi devletler bu vesayeti Milletler Cemiyeti adna uygulayacaktr. Mandann zelliinin halkn gelimilik derecesine, topran corafi durumuna, iktisadi artlarna gre farkllamas gerekiyor: A. Daha nce Osmanl mparatorluuna ait baz topluluklar geici olarak bamszlnn tannabilecei gelimilik derecesine ulamlardr; tabii ki tek bana idare edebilecekleri ana kadar mandann tavsiye ve yardmlarnn idarelerine yn vermesi artyla. B. zellikle Orta Afrikadaki dier halklarn gelimilik derecesi, din ve vicdan zgrlnn salanmas, engellerin kaldrlmas, polis ve savunma dnda yerlilere silah eitiminin yasaklanmas artyla, mandaclarn orada topran idaresini stne almasn gerektiriyor. C. Medeniyetin merkezinden uzaklam, Gney Bat Afrika ya da Pasifikteki adalar gibi topraklarn sadece mandaclarn kanunlaryla, kendi topraklarnn bir paras gibi ynetilmesi daha iyi olacaktr.
Versay Antlamasndan alnt Prof. Dr. mer TURAN, Orta Dou, s. 111

IRAK MANDASI 16 Mays 1916da yaplan ve Osmanl topraklarnn ngiltere ile Fransa arasnda paylamn ngren Sykes-Picot Antlamasna gre Osmanl topraklar Arap devletleri federasyonuna ayrlan blge ve Fransa ile ngilterenin nfuz alanlarna giren blgeler olarak paralara ayrlmt. Akka-Kerkk hattnn kuzeyi Fransz, gneyi ise ngiliz nfuz alan olarak kabul edildi. Bu hattn kuzeyinde yer alan Musul, Fransz nfuz alannda kalmt. Ancak 1918 Aralk aynda yaplan bir baka anlamayla, ngilterenin sava sonras Avrupadaki dzenlemelere ilikin baz taleplerinden vazgemesi ve Musul petrollerinden Fransann da pay almas kouluyla, Fransz nfuz alannda bulunan Musulun ngiliz nfuz alanna katlmas kararlatrlmt. Bundan iki yl sonra 1920 Nisannda toplanan San Remo Konferansyla Irakn ngiliz manda ynetimine braklmas sonucu Musul petrol alanlar Fransann da pay almas kouluyla resmen bu lkenin denetimine girmitir. Bylece ngiltere, I. Dnya Sava sonunda Irak petrol alanlar zerinde tam bir denetim stnlne sahip olmutur
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou, s. 145-146dan dzenlenmitir.

ngiltere ve Fransa Nisan 1920de toplanan San Remo Konferansnda Orta Douyu kendi aralarna paylatlar. Buna gre Fransa, Suriye ve Lbnan; ngiltere, Irak, Filistin ve rdn ald. Ayrca Sevr Anlamas ile Anadoluda nfuz blgeleri kurarak buralar igal etmeye baladlar. Bunlar dnda ngiltere daha nceden igal etmi olduu Msr ve Kbrs resmen kendisine balad. Bylece Orta Dou topraklar, I. Dnya Sava sonunda galip devletlerin kontrol ve egemenliine girmi oldu. Ancak Wilson Prensiplerinden biri de yenilen devletlerden toprak alnmamas idi. tilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz klabilmek iin grnte bu maddeye paralel gibi duran manda ynetimi sistemini ortaya atarak bunu Orta Douda uygulamak iin harekete getiler. 1. Orta Douda Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar Osmanl egemenliinde sorunsuz yaayan blge halk, ngiltere ve Fransa gibi smrgeci devletlerin szlerine inanarak bamszlklarnn verilmesini bekledi. Ancak vaatlerini yerine getirmeyen byk devletlerin izledikleri politikalar, blgede yeni bir siyasi harita ve stat ortaya kard. Bu durum gnmze kadar sren sorunlarn kmasnda etkili oldu. Manda ynetimi Mill Mcadele Dneminde Anadoluda da tartld. Erzurum Kongresinde reddedilen manda idaresi Sivas Kongresinde kesinlikle reddedilerek lkeyi igal eden devletlerle mcadeleye baland.

14

TRKYE

GRT

A K

(1936ya kadar Fransz Mandas) 1939da Trkiyeye katld HATAY RAN SURYE Hayfa (Fransz Mandas) KIBRIS 1946da bamsz oldu LBNAN IRAK D E N Z (Fransz Mandas) (ngiliz Mandas) 1946ta bamsz oldu 1930da bamsz oldu FLSTN RDN (ngiliz Mandas) (ngiliz Mandas) 1946da bamsz oldu
Kahire

LBYA

A S K RA R FE

SUUD ARABSTAN (ngiliz Nfuz Blgesi) MISIR (ngiliz Nfuz Blgesi) 1922de bamszln kazand
K I Z I L D E N Z
Mekke

Fransz mandas ngiliz mandas Manda ynetiminin snrlar

SUDAN

300

600

900 Km

Orta Douda manda ynetimlerinin snrlar a. ngiltere ve Orta Dou ngilterenin Uzak Doudaki smrgelerine ulamada en ksa yol olan Orta Dou, 1869da Svey Kanalnn almas ve XIX. yzyln sonlarnda blgede nemli petrol rezervlerinin bulunmasyla daha da nem kazand. Almanyann Osmanl Devletiyle yakn ilikiler kurarak Hicaz Demiryollar projesiyle de blgede stnlk salamas ngiltereyi tedirgin etti. II. Abdlhamit dneminde slamclk politikas ve tehlike olarak grlen erif Hseyinin stanbulda tutulmasyla milliyetilie bal ayaklanmalarn bu blgede grlmesi engellenmeye alld. Ancak ttihat ve Terakki ynetimi ile bu politikann terk edilmesi ve erif Hseyinin blgeye gnderilmesi ngilizlere istenen frsat verdi. Bylece ngilizlerin kkrtmalar sonucunda Orta Douda yerel liderler devlete kar ayaklanmaya baladlar. zellikle I. Dnya Sava srasnda ngilizlerin bu erif Hseyin blgeye gnderdii ajanlarla bu ayaklanmalar daha da artt ve Trklere kar baz blge liderleri ngilterenin yannda yer ald. ngilterenin Iraka yerI. Dnya Savandan sonra daha da glenen ngiltere, Orta lemesinden sonra Musul, Doudan ald en byk payla blgenin hkim gc oldu. Trkiye ile ngiltere araBylece ngiltere, Libya snrndan Hayfaya kadar uzanan btn snda sorun oldu. Lozanda Akdeniz kysn egemenliine ald. ngiltere, blgedeki bu zlemeyen bu mesele 1926da karlarn srdrecek bir politika izlerken blge halk da ngiliz yaplan Ankara Antlamas yla egemenliinden kurtulmann yollarn aramaya balad. zld. ? Arabistan Yarmadas

Aadaki metinlere gre ngiltere ve erif Hseyinin blge zerindeki beklentileri nelerdir?
ERF HSEYN - Mc MAHON MEKTUPLAMASI erif Hseyinin ngiltereye nerdii 6 maddelik anlama metninden (14 Temmuz 1915): 1. ngiltere kuzeyde Mersin, Adana ve zerinde bulunduu 37. paraleli, Birecik, Urfa, Mardin, Midyat, Cizre, Ahmediye hatt (ran snrna kadar), douda ran snr ve Basra Krfezi, gneyde (Aden mevcut pozisyonu sakl kalmak zere) Hint Okyanusu, batda Kzldeniz ve Akdeniz (Mersine kadar) snrlaryla evrili Arap lkelerinin bamszln kabul eder ve slam Arap halifesinin ilann onaylar. 2. erif Hseyin hkmeti, ngilterenin Arap lkelerindeki btn ekonomik teebbslerde ncelik sahibi olacan kabul eder.

15

Mc Mahonun mektubunda ngiltere adna verdii garantilerden bazlar (24 Ekim 1915): Mersin ve skenderun blgeleriyle Suriyenin amn batsna den ksmnn tmyle Arap olduu sylenemez, dolaysyla talep edilen snrlarn dnda braklmaldr. 1. Yukardaki deiiklikleri gz nnde tutarak ngiltere, Mekke erifi tarafndan talep edilen snrlar ierisindeki btn blgelerde Araplarn bamszlklarn tanmaya ve desteklemeye hazrdr. (...) 3. Durum el verdiinde ngiltere, Araplara deiik blgelerde, en uygun ekillerde devletlerinin kurulmas iin yardmc olacak, tavsiyede bulunacaktr. (...) 5. Badat ve Basra vilayetleri konusuna gelince; bu yerlerin d saldrlara kar gvenliklerinin salanmas, blge halknn refahnn gelitirilmesi ve karlkl ekonomik karlarmzn gvenlii iin Araplar, ngilterenin bu blgelerde mevcut pozisyon ve karlarnn gerektirdii zel idari dzenlemeleri tanyacaklardr. (...)
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Dou, s. 135ten yararlanlmtr.

I. Dnya Sava srasnda yannda yer alan yerel liderlere ngilterenin bamszlk vaadi zerine Hicaz Emiri erif Hseyin kendini Arap lkeleri Kral ilan etti. Ancak tilaf devletleri onu sadece Hicaz Kral olarak tand. erif Hseyin, oullarn Irak ve rdne kral tayin etti ve 5 Mart 1924te halifeliini ilan ederek blgedeki konumunu glendirdi. Balangtan beri blge liderlii konusunda rekabet eden Necd Emiri Abdlaziz bni Suud, erif Hseyine sava at. Galip gelen bni Suud kendini Hicaz ve Necd Kral ilan etti. ngilterenin 1927de tand bu krallk 1932de Suudi Arabistan Krall adn ald. Suudi Krallnn 1936da Amerikan irketi Aramcoya petrol ayrcal vermesiyle ABD blgeye girmi oldu. ngilterenin Arap Yarmadasnda urat bir dier blge Yemendi. Yemenliler, ngilizlerin I. Dnya Savanda igal ettikleri Yemen topraklarn geri alabilmek iin mcadeleye baladlar. Karklktan faydalanarak Kzldenize sokulmaya alan talyann olaya mdhil olarak Yemenlilere yardm etmesi zerine ngiltere 1934te Yemenin bamszln tanmak zorunda kald. bni Suud, ABD Bakan Ancak blgede ngilterenin Yemen ve talya ile olan Franklin Roosevelt ile birlikte mcadelesi devam etti. ? Irak: ngiltere smrge yollarn Akdenizden Basra Krfezine kadar birletiren Irak topraklarna tam olarak egemen olmak istiyordu. Mondros Atekes Antlamas imzalandnda Irak, Musul dnda ngiliz kontrolne brakld San Remo Konferansnda zengin petrol yataklarna sahip olan Musul da ngiltereye verildi. Irakta kendi politikalarna uygun bir ynetim oluturmak isteyen ngiltere, 1921de Hicaz Kral erif Hseyinin olu Faysal Irak krallna getirdi. Bu durumu kabul etmeyen Irakllarn balatt bamszlk mcadelesi sonucu ngiltere, Iraka baz tavizler verdi. 30 Haziran 1930da yaplan antlama ile Irak, bamszln kazand. Bu antlamaya gre: D politikada iki devlet birbirine danacak, Irak saldrya urarsa ngiltere yardm edecek ve Irak ordusunu eitecekti. 1938de Irak ynetimi ngiliz yanls olan Babakan Nuri Sait Paann eline geti. Bylece ngiltere, II. Dnya Sava ncesinde Irak zerindeki egemenliini srdrm oldu. ? rdn: Snrlar ve ynetim biimi ngilterenin isteine gre Milletler Cemiyetinin kararyla belirlenen rdn 1922de ngilterenin mandas olarak kuruldu. Bana Hicaz Kral erif Hseyinin olu Abdullahn getirildii manda ynetimi dorudan Filistindeki ngiliz komiserine balyd. rdn, bamszlna 1946da Emir Faysal 18 Ocak 1919da kavutu. Paris Konferansnda

16

? Filistin: San Remo Konferansnda ngiliz mandasna braklan yerlerden biri de Filistindi. ngilterenin Filistinde Yahudi yurdu kurma almalar, Wilson Prensiplerine uygun olarak ABD tarafndan desteklendi. Gnmze kadar karklklarn devam ettii Filistindeki dier gelimeler gelecek nitelerde ilenecektir. Msr: 1882de Msr igal eden ngiltere, Osmanl ? Devletinin savaa girmesiyle de 1914te topraklarna kattn aklamt. ngilterenin Msr igaliyle balayan milliyetilik hareketleri Wilson Prensipleri nin yaynlanmasyla gelierek Msrda bamszlk midini glendirdi. Msr milliyetilerinin kard ayaklanmalar sonunda ngiltere, 1922de Msrn bamszln tanmak zorunda kald. Ancak ngiltere, Svey Kanal ve Msrdaki yabanclarn haklarn korumay zerine ald. Bylece Msrdaki egemenliini dolayl olarak srdrd. Msr halk, ngilterenin Svey Kanal koruyuculuundan vazgemesi ve Msrdaki askerlerini ekmesi konusunda bask yapt. Bu esnada talyann Habeistan (1936) igal ederek Nilin bamszlnda nemli rol oynayan kaynaklarna egemen olmas ve talyann Almanya ile Orta MsrnMsr milliyetisi Saad Zaglul Douda bamszlk isteyen milletleri kkrtarak yardm etmesi ngilterenin Msr politikasnda deiiklie gitmesine sebep oldu. Bu gelimeler ngiltereyi Msr ile anlama ve ittifak yapmaya zorlad. Buna gre: ngiltere, Msrdan ekilirken smrge yolu zerindeki Svey Kanalnda srekli asker bulundurma hakk elde etti. Ayrca ngiltere, saldr hlinde Msr koruyacakt. Bylece ngiltere, Msrdaki nfuzunu korumu oldu. b. Fransa ve Orta Dou Osmanl Devletinin yklmasyla Orta Douda sz sahibi olmak isteyen devletlerden birisi de Fransayd. San Remo Konferansnda Fransann payna Suriye ve Lbnan dmt. Ayrca Sevr Antlamas ile Gney Dou Anadoluyu, dier tilaf devletleriyle birlikte, Boazlar ve stanbulu igal etmiti. Fransann amac, ald yerleri korumak hatta daha da geniletmekti. Suriyenin eitli blgelerinden temsilcilerin oluturduu Suriye Ulusal Kongresi, Mart 1920de merkezi am olmak zere Lbnan ve Filistin topraklarn da iine alan Suriye Kralln kurdu. Bana Kral Faysaln getirildii bu devlet, San Remo Konferansnda San Remo Konferansnda Fransz temsilci Marshal Foch (nde solda) ile talyan temsilci General Badoglio (nde sada) bir arada tannmad. Filistin bu devletten alnarak ngiltereye, Lbnan ve Suriye ise Fransa mandas altna verildi. Suriyeyi igal eden Fransa, Kral Faysal tahttan indirerek blgeyi sk asker denetimi altna ald. Lbnan, topraklarn iki kat artrarak Suriyeden ayrd. Fransann Suriyeyi eyaletlere ayrarak federal bir dzen kurmas, Araplarn tepkisini daha da artrd. Mondros Atekesinden sonra Anadoluda igal ettii yerlerde Trk kuvvetlerine kar skenderun Sanca (Hatay) Franszlar direnemeyen Fransa, Ankara Antlamasyla Gney Dou tarafndan igal edilmiti. Trkiye ile Anadoluyu boaltarak btn dikkatini Suriyeye yneltti. Kuvvet Fransa arasnda imzalanan Ankara yoluyla buralarda tutunamayacan anlaynca 1926da Antlamasyla (20 Ekim 1921) skenLbnana, 1930da da Suriyeye bamszlklarn verdi. Ancak derun Sanca, Fransa mandasnda her iki devletin de anayasasnda Fransz mandasnn devamn olan Suriye snrlar iinde yer almt. salayan maddeler vard. Fransa, anlama gerei skenderunda talyann Habeistan igali ve Akdenizde tehlikeli olmas, zel bir ynetim kurdu. Resm para Almanyann Orta Douda ngiltere ve Fransa aleyhine olarak Trk parasnn kullanlmas giriimlerinden sonra Fransa 1936da Lbnan ve Suriye ile ittifak kabul edildi. Mill kltrn korunanlamas yapt ancak Fransa parlemontesu anlamalar masnda halka her trl kolayln salanmas kararlatrld. onaylamad. Fransa, Suriye ve Lbnandan 1946da tamamen www.atam.gov.tr ekildi.

17

D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA XIX. yzyln ikinci yarsna kadar derebeylik (feodal) dzenin hkim olduu Japonya, d dnyaya kapal bir lkeydi. ogun ad verilen ordu komutan, bu derebeylerin en glsnden seiliyordu. Asl g ogunun elindeydi. mparator sembolik olarak devletin bandayd. Batl devletler ticari gerekelerle Japonyay kaplarn kendilerine amas iin zorlamaya balaynca 1854te Batl devletlerle ticari anlamalar yapld. Ancak Japonyann Batya alm, lkede tepkiyle karland ve anlamay imzalamakla sulanan ogun ynetimi, lke zerindeki etkisini kaybetti. 1867de gen yata tahta geen mparator Mutsuhitonun aydnlarn Bat tarz yenilikler yaplmas fikirlerine destek vermesiyle Japonyada Meiji Restorasyonu denilen reform sreci balam oldu. 1868de feodal dzen yklarak Bat tarz hkmet kuruldu. Hukuk sisteminde reform yaplarak Prusya-Alman modeline dayal yeni bir anayasa oluturuldu. Eitim alannda yaplan yenilikler sonucu yksek bir okur yazarlk oranna ulald. Takvim deitirildi. Giyim kuamda Bat rnek alnd. ada bir bankaclk sistemi oluturuldu. Japon donanmasnn kurulmasnda ngiltere Krallk Donanmasndan faydalanld. Ordunun adalatrlmasnda ise Prusya genelkurmayndan uzmanlar getirildi. Japon subaylar Batl asker ve donanma akademilerine gnderildiler. Dardan ada silahlar satn alnrken yerli bir silah sanayisi de kuruldu. Devlet, ulam ve haberlemeye nem vererek demir yolu a, telgraf hatlar ve deniz yollarnn oluturulmasn zendirdi. Ar sanayi, demir-elik ve gemi yapmcl gelitirilirken tekstil sanayi de ada seviyeye getirildi. Devlet Japon giriimcilerle ortak alarak ihracatlara, sanayicilere ve deniz tamaclna her trl destei salad.

Japonyada Meiji Restorasyonunu balatan mparator Mutsuhito

XIX. yzyl Osmanl Devletinde Batnn rnek alnarak yeniliklerin yapld bir dnemdir. Abdlaziz dneminde (1861-1876), Tanzimat Dneminde balayan yenilik hareketleri srdrld. dare, askerlik, hukuk, eitim, ulam ve bankaclk konularnda eitli dzenlemeler yapld. 1868de Dantay ve 1870te Saytay kuruldu. II. Abdlhamit dneminde (18761909) idari alanda anayasa kabul edilerek Merutiyet ilan edildi ve parlamenter sisteme geildi. Eitim alannda ise harp, hukuk ve gzel sanatlar akademileri ile ticaret, bayndrlk ve veterinerlik okullar ald. lk ve orta retimde okul says artrld. Badat ve Hicaz demiryollar da bu dnemde iletmeye ald.

87

RUSYA

SAHALN

MANURYA

angun

DOU DENZ
P
LAOTUNG YARIMADASI 1905
A NT G UN Tsingtao

KORE (OEN) 1910

U( LU 18 U) A 72 DA

LA

BONN (OGASANARA) ADALARI 1873

RI

Japonyann yaylmas
1875 sonunda Japonyaya ait topraklar 1894-1914 aras edinilen topraklar 1918 de Japon nfuz blgeleri

FU

EN
Amoy

TAYVAN (FORMOZA) 1895

RY U

KY

200

A BY K OKY ANU S

JA

400

KU

RL

KARAFUTO 1905

600 Km

Japonyann ihracat, zellikle ipek ve tekstil dalnda ykselie geti. Tm bu gelimelerin ardnda gl ordusu olan zengin bir lke olma ideali vard. Gerekletirilen bu reformlarla ksa srede gelien Japonya XIX. yzyln sonlarnda gl bir devlet hline geldi. Sanayileen fakat hammadde asndan fakir olan Japonya Asya ktasna ulamak iin yaylmac bir politika izlemeye balad. inin ynetimindeki Koreyi ele geirmek isteyince inle kar karya geldi. ki devlet arasnda yaplan savata galip gelen Japonya, Batl devletler ve Rusyann tepkisi nedeniyle elde ettii topraklar ine geri verdi. in topraklar Japonya ve Rusya arasnda rekabet alan hline geldi. Rusya ile Japonya arasnda 1904-1905 sava kt. Rusya bu savata yenilerek in ve Kore zerindeki etkisini kaybetti. Japonya bir sre sonra Koreyi topraklarna katarken Rusya ve ine kar elde ettii baarlarla Uzak Douda yeni bir g olarak ortaya kt.

AD

AL

AR

I1

18

E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ EKONOMK DURGUNLUKTAN KRZE... 1920lerin ortalarnda radyo hl bir yenilikti ve herkes bir radyo almak istiyordu. Amerikal iki elektrik mhendisi radyo retecek bir irket kurdu ve ie koyulmak iin bankadan kredi aldlar. ok baarl oldular. Taleplere yetecek kadar radyo retemiyorlard. Daha fazla ii altrmak ve daha byk bir fabrika kurmak iin daha ok sermayeye gerek duydular. Banka kredisini uzattlar. irket hisselerinin bir blmn New York Borsasnda (Wall Street) sata kardlar.
1929 Ekonomik Krizinde Amerikan Borsas

Wall Streette panik Borsa kt. manetiyle kan dnemin Amerikan gazetesi

200 160 120 80 40 0

1929 krizinde New York Borsas n

1926 27

28

29

30

31

32

33

Sanayi retimi endeksi (1926-1934) Hisselerin deer endeksi (1926-1933) (1925 Hazirannda temel 100) (1926 Temmuzunda temel 100) Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 130

Bu hisseleri birok kii ald. Radyo retimi daha da artt. irketin kr ykseldi ve hissedarlar yaptklar yatrmdan iyi bir gelir elde etmeye baladlar. Radyo reten baka firmalarn da durumu iyiydi. Bir sre sonra irket, radyo satlarnn artmadn fark etti. ou insan tek radyoyla yetiniyordu artk. irket ikinci, nc radyo almlarn tevik iin yeni modeller sundu. Bir sre artan satlar daha sonra yeniden de geti. Zor bir dnemden geiliyordu. nsanlar lks mallar deil, temel ihtiya rnlerini almaya bakyordu. irket, ii saysn azaltt. Krlar inie geti, irket hisselerinin deeri dmeye balad ve baz hissedarlar daha fazla para kaybetmeden hisselerini satmaya yneldi. Bu durum bir panik meydana getirdi. Daha ok sayda hissedar sata geince hisse fiyatlar dtke dt. lk ortaklara kredi veren banka, parann geri denmesini istedi. irket borcunu deyemeyince iflasn istedi. Btn iiler iten karld. Hisse alabilmek iin borlanan hissedarlar da finansal adan ykma uradlar.
Robert STRADLING, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 45

Aranyor ... pankartyla grnen Amerikallar

Metne gre ekonomik krizin kmasnda hangi faktrler etkili olmutur?

1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya 1929 Dnya Ekonomik Krizi, 1929da balam, 1930lu yllar boyunca devam etmi, Kuzey Amerika ve Avrupay merkez almasna ramen, dnyann zellikle de sanayilemi dier lkelerinde ykc etkiler meydana getirmitir. I. Dnya Sava, zellikle Avrupa dnda retim kapasitesinin olaanst artmasna sebep olmu, sanayi lkeleri ihra ettii rnlerle byk krlar salamt. Bununla beraber 1920lerde tarmsal retimdeki art, tarm rnleri fiyatlarnn dmesine neden olmutu. Tarm lkeleri ekonomik bymeden yeterince faydalanamamt.

Kriz dneminde birok insan evsiz kalmt.

19

Amerikada I. Dnya Savann getirdii zorluklar karsnda kk irketler birleerek sava sonrasnda tekeller oluturmulard. yle ki 1929 ylna gelindiinde Amerikan ekonomisinin % 50si zerinde sz sahibi olan holding says 200 kadard. Bu da tek bir holdingin bile iflasnn ekonomiyi sarsmaya yeteceini gsteriyordu. Bu dnemde Amerikan banka ve irketlerinin alma esaslarn dzenleyen yasalar yetersizdi. Hissedar yatrmclarn bilgilendirilmesinde ve denetlemede grlen eksiklikler Amerikan ekonomisinin olumsuz zelliklerindendi. Amerika, 1924-29 yllar arasnda gerekletirdii ihracat fazlas ile dnyann kredi veren lkesi konumuna geldi. Bu esnada lkede otomobil, yap, elektrik gibi yeni endstriler gelimeye balad. Yeni gelien endstrilere talebin fazla olmas borsann speklatif (yapay) olarak ar ykselmesine neden oluyordu. Amerikann verdii kredileri geri alamamas zamanla Amerikan ekonomisini zorda brakmt. Ayn dnemde ngilterede para birimi pound (paund)n ar deer kazanmas, ihracatta de ve ekonominin iyice bozulmasna yol amt. Almanya ise sava tazminatlarn demek iin karlksz para basm, bu da lkede hiperenflasyona (ar enflasyon) sebep olmutu. Dnemin Amerikan ekonomi ynetiminin, krizle ilgili gerekli kararlar yerinde ve zamannda almamas krizin bymesinde etkili olmutur. 2. Ekonomik Krizin Ortaya k (Kara Perembe) New York Borsas 1928 ylnn bandan 1929 yl Ekim aynn bana kadar olan srete gittike ykseliyor ve yksek fiyat/kazan oran getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiinde borsann ykselii durmu hatta birka byk holdingin hisse senetleri dmt. Bu d 21 Ekim gn yabanc yatrmclarn ktlarn ellerinden karmalaryla hzland ve Kara Perembe olarak anlan 24 Ekim 1929 Perembe gn borsa, dibe vurdu. 1929 ylnn fiyatlaryla 4,2 milyar dolar yok oldu. Bu srete ok sayda banka batm, binlerce insann mal varl yok olmutu. Bu insanlar, ala srklendi, sebze ve meyve yetitirip satarak yaamaya altlar. Piyasadaki para bir anda yok olduu iin insanlar ihtiyalarn karlamada takas yoluna giderek bir nevi dei-toku ekonomisine geri dndler. Maddi varlklaryla beraber sosyal konumlarn ve ruh salklarn da kaybettiler. Bunalmn etkileri II. Dnya Savana kadar yaklak 10 yllk bir dnemde devam etti.

Grafiklere gre 1929 krizinin ekonomik ve toplumsal etkilerini belirtiniz.

Dnyada sanayii retimi
%

Dnyada isizlik
30 25 20

150 130 110

stoklar

retim

90 70
fiyatlar

15 10 5 0
1926 28 30 32 34 36 38

50 30

1930

1932

1934

1936

1938

Times Dnya Tarih Atlas, s. 266

Kriz dneminde Amerikada ok sayda alan aevlerinden birisi

Kriz en ok sanayilemi ehirleri vurmu, bu kentlerde bir isizler ve evsizler ordusu oluturmutur. Bunalmdan etkilenen birok lkede inaat faaliyetleri durmu; tarm rn fiyatlarndaki % 40-60lk d, iftileri ve krsal blge nfusunu kt etkilemitir. Talebin beklenmedik dzeyde dmesi nedeniyle madencilik alan krizin en fazla etkiledii sektrlerden biri olmutur. Ekonomik kriz dnyada 50 milyon insann isiz kalmasna, yeryzndeki toplam retimin % 42 orannda ve dnya ticaretinin de % 65 orannda azalmasna sebep olmutur. 1929 ylna kadar dnyada oluan dier krizlere bakldnda dnya ticaretinin en fazla % 7 orannda dt dnlrse 1929 bunalmnn ne derece etkili olduu grlebilir. Ekonomik kriz farkl lkelerde deiik tarihlerde sona ermitir.

20

3. Krizin Trkiyeye Etkileri 1929DA YERL MALI YEMN ki dnya sava arasnda, tam byk ekonomik durgunluk ve daralma yaanr. Yaygnl, iddeti ve sonular asndan, 1929daki Byk Buhran bunlar arasnda en sarsc olandr. Bunalmn etkisiyle uluslararas ticarette ortaya kan daralma, Trkiyeyi de etkiler ve korumac-devleti iktisat politikalarna yneltir. D ticaret ve dviz zerinde devlet denetimini artran Trkiye, bir yandan ithalata miktar kstlamalar getirirken te yandan gmrk vergilerini ykseltir. Ulusal sanayii glendirme yolunda halk hem tasarrufa hem de yerli mal kullanmaya zendirilir. Bu amala, 4 Nisan 1929da stanbul Darlfnununda (stanbul niversitesi) dzenlenen Yerli Mal Kullanma ve Koruma konulu toplantda genlik, yerli mal kullanmaya yemin eder. Bu toplantdan kan bir baka sonu da Yerli Mallar Haftasnn ilan edilmesidir. lerleyen gnlerde, yerli mal kullanmn yaygnlatrmak amacyla, Atatrkn de direktifleriyle bir cemiyet kurulur. Bakanln, TBMM Bakan Kazm zalpn yrtt Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Aralk 1929da almalarna balar. Cemiyet; propaganda almalar, dzenledii Yerli Mallar haftalar ve sergilerle yerli mal kullanmn bir alkanla dntrmeye alr. Cemiyetin, hap Hulusi, Nurettin Kenan gibi imzalar tayan afilerinde, Bir avu fndk, bir yn salk!, zm, incir, fndk ye! Hem sana yarar hem bana. gibi sloganlar bulunuyordu.
Popler Tarih, Nisan 2002, Say: 20, s. 106

1. Trkiyenin 1929 Dnya Ekonomik Krizine kar alm olduu tedbirlerden gnmze yansyan alkanlklar neler olabilir? 2. Grafie gre 1929 Dnya Ekonomik Krizi Trkiye ekonomisini nasl etkilemitir? Belirtiniz.
140 120 100 80 60
Milyon dolar

Yerli maln tevik etmek iin hap Hulusiye hazrlatlm afiler

1929 Dnya Ekonomik Krizinde Trkiyenin ithalat ve ihracat

40 20 0 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 thalat hracat
TK statistik Gstergeler 1923-2006, s. 432

1929 ile 2008 ekonomik krizlerini benzer ve farkl ynlerden karlatrnz.

21

F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA 1. Barn Srekliliini Salama abalar MLLETLER CEMYET YASASI Batl (imzac) yksek taraflar, uluslararasnda i birliini gelitirmek ve bu uluslara bar ve gvenlik salamak zere; savaa girmemek iin kimi ykmllkler stlenmek, adalet ve onur zerine kurulan uluslararas ilikileri aklkla srdrmek, devletler hukuku kurallarna sk skya bal kalmak, rgtlemi uluslarn birbirleriyle olan ilikilerinde adaleti stn klmak ve antlamalardan doan tm ykmllklere zenle uymak gerektiini gz nnde tutarak Milletler Cemiyetini kuran ibu yasay kabul etmilerdir Madde 10. Cemiyet yeleri, Cemiyetin tm yelerinin toprak btnlklerine ve bugnk siyasi bamszlklarna sayg gstermeyi ve onlar herhangi bir d saldrya kar korumay grev bilir. Saldr ya da saldr tehdidi durumlarnda Konsey, bu durumla ilgili areleri dnr. Madde 11. Cemiyet yelerinden birini dorudan doruya etkilesin ya da etkilemesin, her sava ya da sava tehdidinin cemiyetin tmn ilgilendirecei ve cemiyetin uluslararas bar etkin biimde korumaya yarayacak gerekli nlemleri almakla ykml olduu bildirilir Madde 16. Eer Cemiyet yelerinden biri 12, 13, ya da 15. maddeler uyarnca stlendii ykmllklere aykr olarak savaa bavurursa Cemiyetin dier tm yelerine kar bir sava eyleminde bulunmu saylr. Bu yeler o devletle tm ilikileri kesmeyi, kendi yurttalarnn yasaya uymayan devletin yurttalar ile tm ilikilerini yasaklama grevini yerine getirir
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 405-410

Tarih sre gz nne alndnda Milletler Cemiyeti kurulu amacna uygun politika izlemi midir? Nedenleriyle aklaynz.
Dnya barnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla uluslararas bir tekilatn kurulma fikri XIX. yzylda ortaya atldysa da gereklememiti. I. Dnya Sava ise bu dnceyi daha da glendirdi. I. Dnya Sava sonunda yaplan antlamalarla, bir dzen salanm gzkmekle birlikte birok soruna da neden olacak bir ortam olumutu. Wilson Prensiplerinde belirtildii gibi sava sonras ABD ve ngiltere bu amala almalara balam; Paris Bar Konferansnda 32 devlet tarafndan uluslararas bir tekilat kurulmas kabul edilmiti. 10 Ocak 1920de merkezi Cenevre olmak zere asil yelerini I. Dnya Savanda galip gelen devletlerin oluturduu Milletler Cemiyeti kuruldu. Daha sonraki dnemde genel kurulun uygun grd devletler Tekilata katld. Ancak ABD, senatonun kabul etmemesi sebebiyle fikir nderliini yapt Cemiyete katlmad. Savata tarafsz kalm lkeler asil yeler arasna alnd. Trkiye de davet zerine 1932de Cemiyete katld. Kuruluunda 18 yesi olan Cemiyet 1920de 48e, daha sonra da 63 yeye ulat. Uluslararas bar korumaya ynelik bir dier gelime de Locarno Antlamasnn imzalanmasdr. Bu antlama, Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1 Aralk 1925te Londrada imzaland.

Locarno Antlamas iin delegeler toplant hlinde

22

Almanya bu antlama ile uluslararas i birliine yeniden katlm oldu. Antlamadan hemen sonra da Milletler Cemiyetine ye olarak Avrupann byk devletleri arasndaki yerini ald. Antlamayla birlikte Avrupadaki siyasi gerginlik bir sre azaldysa da bu durum ksa srd. Fransa, Avrupadaki durumunu glendirmek ve ilikilerini gelitirmek iin ABDye, bir bar pakt imzalamay teklif etti. ABD ise sava sonras Monroe Politikas gerei Avrupadaki sorunlara mdahil olmak istemedi. Bu nedenle ABD Dileri Bakan Kellogg, bu paktn btn dnya devletlerini kapsayacak ekilde dzenlenmesini istedi. Fransa, bu neriyi mttefiklerine yardm edemeyecei ve sorumluluklarn yerine getiremeyecei dncesi ile kabule yanamad. Bunun zerine Amerika, nerisini Sovyetler dndaki dier byk devletlere bildirdi ve bunlarla grmelere balad. neriyi Almanya ve Japonya kabul edince halklarnn basks karsnda ngiltere ve Fransa da baz artlarla kabul etmek durumunda kaldlar.

Briand-Kellogg Paktnn imza treni

Briand-Kellogg Pakt 27 Austos 1928de Pariste ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslovakya ve Belika arasnda imzaland. Ayn yl Sovyetler Birlii ve Trkiye de antlamaya dhil oldu. Briand-Kellogg Pakt ile savunmaya dayanmayan sava, kanun d saylm ve devletler aras ilikilerde bar yollara bavurulmas esas alnmtr. Fransa meru savunma hakkna, ngiltere ise smrgeleri ile dnyann baz blgelerinde hareket serbestisine sahip olmak istiyordu. Bu nedenle Fransa ve ngiltere bu antlamay baz ekinceler koyarak kabul etmilerdir. Btn bu abalar, ortaya kan anlamazlklara zm olmad gibi, II. Dnya Savann kmasn da engelleyememitir. Bunda byk devletlerin i ve d politikalarnda meydana gelen gelimeler de nemli rol oynamtr. 2. Avrupada Sosyal ve Ekonomik Hayat

1913-1938 arasnda byk glerin sanayi retimi (1913=100 birim)

DNYA 1913 1920 1925 1930 1935 1938 100 93 120 137 154 182 ABD 100 122 148 148 140 143 ALMANYA NGLTERE 100 59 94 101 116 149 100 92 86 91 107 117 FRANSA 100 70 114 139 109 114 SSCB 100 12 70 235 533 857 TALYA 100 95 156 164 162 195 JAPONYA 100 176 221 294 457 552

Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 351

Tabloya gre 1913-1938 yllar arasnda sanayi retimiyle ilgili neler sylenebilir?

23

I. Dnya Sava, milyonlarca insann lmesinin yan sra ABD ve Avrupann siyasi, sosyal ve ekonomik hayatnda nemli deiiklilere yol at. Sava sebebiyle Avrupadan ABDye yaplan gler azalrken Avrupa iindeki gler hz kazand. Avrupa devletleri istihdam ve alma artlarna yasal dzenlemeler getirmeye balad. rnein Fransa, Hollanda ve spanya 8 saatlik i gn uygulamasna geti. Savan ardndan demokratik srete nemli deiiklikler gndeme geldi. 1920den sonra ou lkede btn yetikin erkeklere ve baz lkelerde kadnlara da oy hakk tannd. Bylece semen kitlesi geniledi. Byk sava, bata ar sanayiyi, silah ve motorlu tat imalatn canlandrd. Yeni retim tekniklerinin ve teknolojilerin devreye girmesini salad. Sanayilemi lkelerin ounda ekonomik atlmlar yaand. Politikaclar ii snfnn grlerini hesaba katmak zorunda kald. Gda ve ham madde fiyatlarnda 1920lerin balarnda grlen arpc d, btn Avrupada iftileri ve kylleri sarst. En ar darbeyi Orta ve Dou Avrupa ald. SSCB, snrlarn ticarete kapatrken Almanyada hzla ykselen enflasyon ekonomik fel oluturdu. Ekonomik durgunlukla birlikte isizlik artt. Almanya hiperenflasyon dngsne girdi. Orta Avrupa para birimleri de bu gelimelerden zarar grd. Avrupa ekonomileri ancak 1924ten sonra dzene kavumaya balad. 1930larda krsal alanlardan kentlere g istikrara kavutu. ehir merkezinin uzana yerleim yerlerinin kurulmas ve buralara hizmet veren demiryolu hatlarnn almasyla kentler byme srecine girdi. 1920li yllarda ABD ekonomisi hzla byrken borlanmaya dayal bir tketim patlamas yaanyordu. Ayn yllarda savatan sonra lkelerini ina etmek isteyen Avrupa devletleri de ABD bankalarna borlanyordu. Ekim 1929da ABD borsasnn kyle Amerika,verdii borlar geri istedi. irketler batt, isizlik hzla ykseldi. 1932de Alman fabrikalarnn retim hacmi 1928deki dzeyin ancak % 60 kadard. 1933te alan nfusun % 44 isiz kalmt. Tasarruflar tkenen ve yerel dkknlarda veresiye alveri yapamayan halk, perian duruma gelmiti. Avrupann dier devletlerinde de durum aa yukar ayn idi. 1920lerin sonlarna doru Rusyada ok ar ilerleyen bir ekonomik canlanma grld. Lenin, lkenin kendi kaynaklarn harekete geirmeye ynelik olarak 1921de Yeni Ekonomik Politikay (NEP) ilan etti. Leninin 1924te lmesiyle iktidar ele geiren Stalin 1928de ilk be yllk kalknma plann uygulamaya koydu. Tarm alannda uygulanan kollektifletirme politikas Rus kyllerinin tepkisine neden olarak 1930larda tarm bunalmna yol at. 1932de Stalin, ilk be yllk plan hedeflerine 4,5 yl iinde ulat. Rusyann uygulad planl ekonomi sanayide hzl bir gelime salad. 1920lerde ekonomik kriz iinde olan Almanya ekonomisi, 1930larn ortalarnda tekrar bymeye balad. Byme srecine giren birok Avrupa lkesi sosyal gvenlik sistemlerini gelitirmeye yneldi. Yallar iin emeklilik, isizlik sigortas, i kazalar tazminat gibi yenilikler kabul edildi. Almanyada hiperenflasyonun grlmesiyle markn deeri dt. Almanya, Adolf Hitlerin 1933te iktidara Alman marklarn yakarak snmaya alan bayan grlyor. gelmesi ile kkl bir rejim deiiklii yaad. Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi (Die Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei)nin nderiydi. Hitler baa geince nce anayasay deitirerek rakip partileri saf d brakt. Sonra silahl kuvvetleri yeniden kurdu. Diplomatik manevralara girierek Almanyay yeniden byk bir devlet yapmak istedi. Hitler ierde isizlie son vererek Alman halknn ounun sevgisini pekitirirdi ve Almanyay ksa srede Avrupann en etkin gc konumuna ykseltti. Hitler, Almanyann geleceinin ancak doudaki geni topraklar ele geirip Almanlarn buralara yerletirilmesiyle gvence altna alnacan ne srd. Hitlerin 1 Eyll 1939da Polonyaya saldrmas II. Dnya Savann balamasna yol at. ngilterede sava ncesindeki refah dzeyine ulama abalarndan istenen sonu alnamad. lkede yksek oranda isizlik grld. Fransada harap olan lkeyi yeniden imar etmek iin byk kamu harcamalarna ihtiya duyulmas ekonomik kalknmay nledi. talyada savan neden olduu huzursuzluklar 1922de Faist Partisini (Partito Nazionale Fascista) iktidara getiren bir hkmet darbesine yol at.

24

AFRKA ve ASYA EKONOMLER

BOR VERR.

AVRUPA HKMETLER

HAM MADDE SATAR.

BOR VERR.

AVRUPA FRMALARI

BOR VERR.

AMERKAN BANKALARI

BOR VERR.

AMERKAN FRMALARI

UCUZ MAL ve GIDA SATAR.

BOR VERR. BOR VERR.

BOR VERR.

25
MAL TALEP EDER.

AVRUPA BANKALARI

AMERKALI TKETCLER

HAM MADDE ARZI

BOR VERR.

UCUZ YYECEK ve RN SALAR.

AVRUPALI TKETCLER

GNEY AMERKA EKONOMLER

Robert STRADLING, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 46

1930larda dnya ekonomisinin ileyiini gsteren ema

Tabloya gre dnya ekonomisinin ileyii ile ilgili hangi karmlara ulalabilir? Aklaynz.

3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu

AKEREL BARI MZ SALONU ER

FAZM VE NAZZMN DOUU Siyasi Dnceler Tarihi yazar, faizim ve nazizm ideolojilerinin dou sebeplerini yle izah ediyor: Her iki ideoloji de savan ve bozgunun ocuudurlar. Yani bir fke, bir hn, bir isyan belirtirler. Ayrca bu ideolojiler, sefalet ve buhrandan, isizlikten ve alktan dodular... Bir isyan ve bir mitsizlik hamlesi olarak ortaya ktlar
Cemil MER, Umrandan Uygarla, s. 112

ALM ANY A
24

Metne ve karikatre gre rejim deiikliklerinin grlmesinde hangi faktrler etkili olmutur?
a. talyada Faizm talya, I. Dnya Savana yeni smrgeler elde etmek iin katlmt. Ancak sava sonunda umduunu elde edemedii gibi vaat edilmesine ramen Alman smrgelerinden ve Anadoludan da pay alamad. Sava, talyann sosyal ve ekonomik hayatnda sarsntlara neden oldu. Ayn zamanda talyada liberal demokrasinin yannda sosyalizm, komnizm gibi akmlar nem kazand. Bu akmlarn etkisiyle iiler, fabrikalarn idaresine ve kararlarna ortak olmak istediler. Ayrca lkenin her tarafna dalm asker kaaklar, terhis olan asker ve aydnlarn maddi ve manevi beklentileri, isizlik, i politikada istikrar bozdu. Bu durum Benito Mussolini liderliindeki Faist Partisinin iine yarad. Kasm 1919da seimlere ilk kez katlan bu Parti, meclise giremedi ancak lkedeki karklktan dolay aydnlar, askerler ve halk arasnda hzla taraftar toplad. 1922 Austosundaki genel ii grevi ekonomiyi felce uratp lkeyi kartrd. Faist Partisinin Kara Gmleklileri Napoliden Romaya yrd. Darbe yaplmasndan ekinen hkmet istifa etti. talyan kral 30 Ekim 1922de babakanla Mussoliniyi atamak zorunda kald. MUSSOLN TALYASI Mussolini, balangta temkinli ve dikkatli bir politika takip etti. Muhalefeti susturabilmek ve tepkileri nlemek adna ilk kabinesinde partisinden yalnzca 3 kiiye bakanlk verdi. yle ki iktidarnn ilk yllarnda lkede kanun, hkimiyet ve kamu dzeni tam anlamyla kuruldu. Bir yandan sendikalarn varlna sayg gsterilirken dier yandan zel sektre gven duygusu kazandrld. O dnemin nde gelen liberal dnrleri parti sayesinde talyada kanun hkimiyetinin ve kamu dzeninin kurulduunu, demokrasinin lkede yalnzca anari ve demagojiye sebep olduunu belirten yazlar yazdlar. Ancak 1924 ylna doru talyann siyasi havas tekrar bozulmaya ve Mussoliniye kar muhalefet sesini ykseltmeye balad. 1924 ylnda parlamentoda Mussolininin sosyalistler tarafndan ar bir ekilde eletirilmesi sonrasnda meydana gelen olaylar iktidar kavgasn iddetlendirdi. Muhalefet 31 Aralk 1924te Floransada byk bir miting tertip etti. Ancak bu mitingin Mussolini taraftarlarnca baslmas, muhalefetten iki gazetecinin ldrlmesi, birok hukuk brosunun tahrip edilmesi liberal demokrat muhalefetle, iktidar arasndaki kavgay iddetlendirdi. Bunun zerine harekete geen Mussolini 1926 ylnda eski liberal anayasann yerine yeni bir anayasa yrrle koydu.

talyada ekonomiyle ilgili 1926da bastrlan bir afi

26

Mussolini 1926daki nl Scala nutkunda Her ey devlet iinde ve devlet iin, hibir ey devlet dnda ve baka bir ey iin deildir. () Birey devletle uyumlu olduu lde nemlidir. diyordu. Btn iktidar elinde tutan hkmet atamalarda tek sz sahibiydi ve btn yetkiler Mussolininin elindeydi. Toplumu kontrol etmek iin kullanlan balca aralar Mussolini taraftarlarnn eline gemiti. 1927 ylnda i hukukunda yaplan deiikliklerle hr sendikacln yerini, korporatif i yasas ald. Bylece her meslek grubu bir sendika hlinde tekilatlandrlmt. Devlet bu korporatif tekilatlanma vastasyla ekonomiyi kontrol altna almt. Ayn yl ceza yasasnda yaplan deiiklik sonucu iktidar partisi dndaki btn siyasi partilerin faaliyetleri yasakland. Muhalefet milletvekillerinin de parlamento yelii kaldrld. Bylece tam bir diktatrlk dnemi balad. Mussolini d politikayla ilgili olarak Srekli bar ne mmkn ne de faydaldr. Sadece sava insan enerjisini en yksek gerilimde tutar. Sava dndaki dier btn snavlar insan nemli kararlar almak zorunda brakmazlar. Yalnzca sava, yaama ya da yok olma kararlarnn alnd durumdur. diyordu.
Prof. Dr. Blent DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 131-135den yararlanlmtr.

Alman lideri Hitler ve talyan lideri Mussolini bir arada

1. Metne gre Mussolini dneminin genel zellikleri nelerdir? 2. Bu dnemde Mussolini, ideolojisine uygun olarak d politikada hangi faaliyetlerde bulunmutur? Aratrarak bir sunum yapnz.
b. Almanyada Nazizm Almanya, I. Dnya Sava sonlarna doru cephe gerisinde i sorunlarla kar karya kald. Kasm 1918de asker bir ayaklanma sonucu imparatorluk yklarak cumhuriyet ilan edildi. Atekes anlamasnn imzalanmas, i karklar daha da artrm, Almanya i politika ve ekonomik ynden kntye uramt. Versay Antlamasnn imzalanmas ise bu bunalm daha da artrd. Bu anlama toplumun her kesimi tarafndan tepkiyle karland. Bunlar yaanrken Austos 1919da Weimar Anayasas ilan edilerek demokratik dzene geildi.
Temmuz 1922 Temmuz 1923 Eyll 1923 Kasm 1923 1 litre st 1 dolar 1 dolar 1 dolar 1 dolar 493 mark 353.412 mark 98.860.000 mark 4.200.000.000 mark 340 milyar mark 580 milyar mark 2,6 trilyon mark Yllar 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Sanayi retimi
(endeks 1928=100)

sizlik
(milyon)

Tketim mallar 90 91 95 100 107 116

Donatm mallar 56 81 81 114 130 144

3,7 2,3 1,8 1,1 0,5 0,2

(15.11.1923) (15.11.1923)

1 kilo ekmek 1 kilo et

(15.11.1923)

I. Dnya Savandan sonra Alman ekonomisi

Nazi ynetiminde Alman ekonomisi Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 104, 173

Weimar Cumhuriyetinin hkmetleri Almanyann sava sonrasnda karlat siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar zmekte yetersiz kald. Kurulduu gnden itibaren Versay Antlamasnn yok edilmesini ve Alman rknn stnln savunan Nazi Partisi 1924 seimlerinde ilk kez parlamentoya girdi. 1929 dnya ekonomik buhran ile Almanyann sanayi retimi yar yarya dt. Ticarethaneler iflas etti ve isiz says birden bire artmaya balad. Btede an kapatlmas iin vergi borlarnn arttrlmas, bir yandan da Almanyann sava tazminatn demekte zorlanmas Nazi Partisini glendirdi ve taraftar saysn arttrd. 1930 seimlerinde en gl ikinci parti olan Nazi Partisi, 1932 seimlerinden en gl parti olarak kt. 30 Ocak 1933te Adolf Hitler babakan oldu ve bir frsatn bularak komnistlere kar sert tedbirler ald. lk i olarak seimleri yeniledi. Ancak Mart 1933 seimlerinde ounluu salayamad. Bunun zerine Hitler, tevkif edilen komnist ve sosyal demokrat milletvekillerinin bulunmad srada meclisten 4 yl sre ile olaanst yetkiler alarak diktatrln ilan etti. Nazi Partisi, Alman milletinin ekonomik kltrel ve sosyal hayatn her ynyle kontrol altna ald.

27

NAZ KTDARI Nazi Partisi, dncelerini herkese kabul ettirebilmek iin Almanlarn isteklerine hitap etmeye alt. Endstri, sava sanayisine kaydka byk irketlerin de kasalarna milyarlarca mark girecekti. Alman generallerin rtbe, yeni grev, yksek maa ve madalyalara kavuarak toplum iinde saygnl artacakt. Toprak sahiplerine Avrupada yeni topraklar vaat ediliyordu. Bu yeni topraklarn isizlii de ortadan kaldracana inanlyordu. imdiye kadar nemsenmemi dkkn sahipleri, ufak brokratlar, retmenler ve eitli meslek erbab itibar kazanacakt. Toplumun tm kesimine hitap etmeye alan Hitlere balangta en byk destek byk i evrelerinden geliyordu. ktidar Nazi Partisine verme karar da 16 Ocak 1933te Hitlerin byk i adamlar ile yapt ortak toplantda alnd. Sahte bir birlik havas ve saldr ile genileme ideali oluturuldu. Buna kar sessiz ve kr bir disiplin istendi. Ekonomi denetim altna alnd. Nazi ileri gelenleri irketlerde sz sahibi oldu. Hibir zgrlk gsterisi hogr ile karlanmad. Almanyada birok kitabn Berlin Opera Meydannda yaklmas (10 Mays 1933) Gestapo (Alman gizli servisi), kii ve gruplar zerinde snrsz bir yetki kurmutu. Herhangi birini mahkeme karar olmadan tutuklayp alkoyabiliyordu. Gestapo, en tipik Nazi rgtyd. (...) Nazizm, disiplin, emirlere ballk, grev anlay, dzen, cesaret vb. zelliklerin sadece Alman rknda olduunu iddia ediyordu. Bu nedenle baka rklarla kararak bu zelliklerin kaybedilmemesi gerektiini savunuyordu. 1934te kurulan Adolf Hitler Okullar parti iin propagandac yetitirmekle grevlendirilmiti. Bu okullarda genlere eksik bilgi verilmekle kalnmyor, ktphaneler taranyor baz kitaplar meydanlarda yaklyor. Bir grup bilim insan, yazar ve sanatya yasaklamalar konuyordu. Naziler okunur veya okunmaz diye yazarlar listesi ilan etmekteydiler. Nazi ideolojisiyle uyumayan her ey zamanla okul kitaplklarndan karld. Tarih, rk ve ven ekli ile yeniden yazld. Naziler bu rejime Halk Toplumu dediler. Bunu yerletirip srdrmek iin de 10-15 ya gurubu ile 15-18 ya gurubundakileri farkl yerlerde topladlar. Sava kmadan nce bu genlik rgtlerinde 9 milyona yakn ocuk vard. Onlar topluca sinemaya, konsere, tiyatroya, dansa gtryorlard. sizlere de tabak tabak orba veren yerler almt. Tketim mallarnn fiyatlarnn ykselmesi yasakland. Konut sorununu zmek iin bteden byk paralar ayrld. i karmak zorlat. Ucuz Volkswagen otomobiller retildi. Bylece Naziler, Almanyada hedeflerine ulamay amaladlar. (...) Bu dnemde Alman d politikasnn hedeflerini Hitler u szlerle ifade etmitir: Nasyonal-Sosyalist akm, (...) onu bu gnk dar yurdundan karp yeni topraklara doru yrtmek cesaretini gstermek zorundadr... Nasyonal Sosyalist akm, bu gnk nfusumuzla toprak dzeyimiz arasndaki dengesizlii ortadan kaldracak tarihsel gemiimizle bu gnk gszlmz arasndaki dengesizlii yok etmeye alacaktr. Dnya zerinde insanln bekileri olarak en yksek devlerin bize dtn bilecektir.
Salkl Almanlar kalabalk aile kurmaya tevik eden Nazi propaganda afii. Balkta Almanca yle denilmektedir: Salkl ebeveynlerin salkl ocuklar olur. Prof. Dr. Trkkaya ATAV, II. Dnya Sava, s. 14-17 ve Prof. Dr. Blent DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 155ten yararlanlmtr.

Yukardaki metne gre Nazi iktidarnn icraatlar Alman toplumunu ve d politikasn nasl etkilemi olabilir?

28

c. spanyada Franco Dnemi spanyada XIX. yzyldan beri istikrarszlk ve i karklklar yaanmtr. 1902de spanya tahtna geen XIII. Alfonso anayasay ilan etmesine ramen lkede istikrar salanamad. 1923te ordu ynetime mdahale ederek btn demokratik messeselerin kapatld asker destekli bir ynetim kurdu. Baarsz olan hkmet asker desteini kaybedince istifa etti ve anayasal sistem tekrar kuruldu. Fakat bu gelime de lkeye huzur getirmedi ve Kral Alfonso lkeyi terk edince cumhuriyet ilan edildi. Yeni cumhuriyet ynetiminin dine ve din adamlarna kar tavr almas, toprak reformlarna girimesi ve kyllerin, zenginlerin topraklarn ele geirmek istemesi silahl atmalara sebep oldu. 1936da kart gruplar arasnda ilenen cinayetler i savan balamasna yol at. spanya i sava milliyetiler ve cumhuriyetiler arasnda gerekleti. Cumhuriyetiler Valenciada, milliyetiler de Franco liderliinde Burgosta hkmet kurdular. Avrupann byk devletleri de bu savata taraf oldular. Fransa ve zellikle Sovyetler, ideolojik ynden kendilerine yakn bulduklar cumhuriyetileri, Almanya ve talya ise milliyetileri destekledi. ngiltere, kamuoyunun basks sebebiyle bartan yana tavr taknd. 1938den itibaren milliyetilerin hzl ilerleyii karsnda cumhuriyetiler direndiyse de baarl olamadlar. 1939da Madridin milliyetiler tarafndan ele geirilmesiyle i sava son buldu. sava sonrasnda iktidara gelen Franco ynetimi ilk dnemlerde Batl devletler tarafndan dland. II. Dnya Savandan sonra BMnin spanya ile ilikilerini kesmesiyle bu olumsuz sre devam etti. Souk Sava dneminde kutuplamann artmasyla Batl devletlerin spanyaya yaknlamas ilikilerin dzelmesini salad. spanya 1955te BMye, 1958de Avrupa Ekonomik Birlii Tekilatna girdi ve ABD ile imzalanan anlama ile bu devlete sler verdi. G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA

Grsellerden ve metinden hareketle iki sava aras dnemde edebiyatta ve sanatta hangi konularn ilendiini, hangi akmlarn etkili olduunu tartnz.

Picassonun spanya Savan konu edinen Guernica adl tablosu

Bir caz mzii orkestras

GAZAP ZMLERNDEN... Yollarda dolaan gmen halk imdi i bulmak iin btn baty taramaktadr. Yollarn yannda kurulan kamplar ve alk korkusu mal sahiplerini de -mallarna bir ey olacak diye- korkutmaya balad. mrlerinde al grmemi olanlar, alarn gzlerini grdler Ve gmenler asfaltlarda akp durdular. Alklar gzlerinden okunuyor, ihtiyalar gzlerinden okunuyordu... Bir adamn yapaca bir i olduu zaman, on kii bu i iin kavga ediyor, ok az bir gndelik almak iin arpyorlard. Bir adam otuz sente alrsa ben yirmi bee alrm, boaz tokluuna alrm. ocuklarm var. Ben, bir lokma ekmek iin alrm ok iyi bir eydi bu Gndelikler dt ve fiyatlar ayn ykseklikte kald. Byk mal sahipleri bundan memnundu. Bu taraflara daha fazla halk ekmek iin yeniden ilanlar bastrp dattlar. Gndelik dtke dt ve fiyatlar yksek kald... Bu srada byk mal sahipleri bu ortamda servetlerini artrmak iin dhice bir usul buldular: Byk mal sahibi, bir konserve fabrikas satn alyor ve meyveler olduu zaman meyvenin fiyatn yetitirme maliyetinin altna dryordu. Bylece, konserve fabrikasnn sahibi olmu dolaysyla meyveyi dk fiyattan satn alm oluyordu. Konserve fiyatlarn yksek tutarak bundan byk kr elde ediyordu. Konserve fabrikas aacak kadar paras olmayan kk iftiler, iftliklerini ellerinden kardlar. Bu iftlikler byk mal sahiplerinin, bankalarn ve konserve fabrikalarna sahip irketlerin eline geti. Bamsz iftilerin says git gide azald. iftiler bir sre ehirlere g ettiler. Onlar da yollara dkldler. Yollar i bulmak iin birbirini yiyen, birbirini ldren insanlarla doldu. Yoksul ocuklarn hepsinde kemik hastal vard ve her taraflarnda banlar kyordu. Byk irketler alk ile fke ve kzgnlk arasnda kl kadar bir pay olduunu bilmiyorlard. Gndeliklere eklenmesi gereken para; gaza, silaha, hafiyelere, kara listelere ve talimlere harcanyordu.
John STENBECK, Gazap zmleri, s. 397-398den zetlenmitir.

29

radyo resmi konacak

lk radyolara bir rnek

nl fiziki Rutherford

Empire State

I. Dnya Sava toplumlar siyasi, ekonomik, kltrel vb. ynlerden etkiledi. Sava srasnda yaanan ekonomik skntlar savatan sonra tketim isteinin artmasnda ve sanayinin gelimesinde etkili oldu. Sanayide kullanlan petrol ve elektrik gnlk hayata girdi; evlerde elektrikli aralarn kullanmnda art grld. Avrupada kara ve demiryollar yaplarak ulam kolaylatrld. Dnyada tat yapmnda seri retim yaygnlat. Ktalar aras ulamda gemilerin yannda havaclk teknolojisinin gelimesiyle birlikte uaklar da kullanlmaya baland. Bu dnemde ehircilik ve mimari geliti. Mimari bir akm olan Bauhaus ehir planlamas konusunda yenilikler getirdi. Yeni bir mimari tarz balatlmasn savunan Bauhaus akmnn temsilcileri 1933te Nazilerin basklar sonucu farkl lkelere giderek bu anlay gelitirip yaygnlatrd. Yine bu dnemde yksek binalar, geni dzenli caddeler ve yeil alanlar ile byk ehir projeleri tasarland. ABDde New Yorkta 1931de tamamlanan Empire State Building ile beraber gkdelenlerin saysnda art grld. letiim aralarnn gelimesiyle haberleme kolaylat. Dnyann en cra kelerindeki halklar, kltrleri ile beraber tannd. Yazl basnda nemli tiraj art oldu. Radyonun nem kazanmas ile konuan basn dnemi balad. Radyo siyasi faaliyetlerde vazgeilmez bir iletiim arac olarak kullanld. Radyo araclyla caz, klasik mzik, tiyatro da halka ulat. Fotoraf, izgi film, sinema gibi grsel sanatlardaki gelimeler kitle kltrnn ekillenmesine yardmc oldu. Yazl basn, fotoraflarla desteklendi. Sava ncesi ocuk yaynlar erevesinde balayan izgi filmler, byk gelime kaydetti. Avrupada Tintin (Tenten), Barbar, Amerikada Popeye (Temel Reis), Sperman gibi izgi film kahramanlar bu dnemde dodu. 1895te ortaya kan sessiz sinema, 1920li yllarn sonuna doru, sesin de kullanlmas ile kitle iletiim arac olarak nemini devam ettirdi. 30lu yllarda ekonomik buhran konu alan filmlerin yaplmas sinema izleyicilerinin saysn arttrd. Dnyadaki siyasi gelimelere paralel olarak sinema propaganda arac olarak kullanld. Ayrca bu dnemde radyo ve gazetelerin etkisiyle spor, kitlelere mal olurken izleyici says da hzla artt. Almanyada rejim deiikliine bal olarak Albert Einstein bata olmak zere baz bilim adamlarnn lkelerini terk etmeleri ile bilim milletleraras bir kimlik kazand. Bu dnemde fizik alannda nemli gelimeler grld. Einsteinin izafiyet teorisi yeni bir r at. Fizik bilimi, nkleer protonu (Rutherford, 1919), pozitif elektronu (Anderson, 1931) ve ntronu (Chadwick, 1934) kefetti. Frederic et Irene, Joliot-Curie ve Enrico Fermi, yapay radyoaktiviteyi buldu. Uranyum fizyonu 1939da Almanyada gerekletirildi. Bylece nkleer enerji alanndaki gelimeler birbirini takip etti. Salk sahas bata olmak zere biyoloji biliminde nemli ilerlemeler saland. Baz hastalklarn tedavisi iin a ve ilalar bulunurken organ nakline baland. Banting ve Best 1922de inslini ayrtrmay baard. Tberkloza kar ilk etkili silah olan BCG as 1921de Calmette ve Guerin tarafndan bulundu. 1929da Alexander Fleming penisilini kefederek antibiyotiklerin geliecei alan at. Sosyal bilimler, ihtisas alanlarn belirleyerek bir yenilenme srecine gitti. Psikoloji nem kazand ve bu alanda yeni akmlar ortaya kt. Felsefe alannda Fenomenoloji (Metafizie kar karak somut yaanty temel alan felsefi gr.) ve Varoluuluk bu dnemde ortaya kan akmlardr.

Albert Einstein

30

1929da tarih biliminde Fransz ekolnn ortaya k ile geleneksel tarih anlaynda nemli deiiklikler yaand. Yeni tarih anlay ile geleneksel tarihin temel gesini oluturan; sava tarihi, kral ve imparatorlar tarihi, nceliini kaybetti. Yeni tarih anlay, yerel tarih, sosyal, ekonomik ve medeniyet konularn ne kard. I. Dnya Sava sonunda Bat medeniyeti ve bu medeniyetin dayand deerlerin sorgulanmas, Avrupa edebiyatn etkiledi. ki sava arasnda, birok yazar yaadklar toplumlara kar eletirel gzle bakarak eserlerini bu dorultuda verdiler. John Steinbeckin Gazap zmleri (1939) adl eseri 1929 krizinden sonra Amerikann sosyal ve ekonomik durumunu anlatan nemli eserlerden biridir. Baz romanclar da buhranl bir dnemden geen Avrupay konu edinmekten kanarak otobiyografi tarzn tercih etmilerdir. ki sava aras dnemde tiyatro da bir Salvador Dalinin Sivil Savan Anlatm konulu tablosu yenilenme srecine girdi. Aktr ve seyirciye eletiri hakk tannarak gnmz tiyatrosuna nclk edildi. I. Dnya Savann tam ortasnda Zrihte, btn toplumu ve burjuva sanatn tamamen ve sert bir ekilde reddetmeye dayal Srrealizm akm dodu. Srrealizm kendini daha ziyade resim sanatnda gsterdi. Gemile balarn koparan srrealist ekoln dnda, sava ncesinde de var olan ekspresyonizm (da vurumculuk), zellikle Almanya ve kuzey lkelerinde birok sanat ve yazar hareketin bnyesinde toplamay baard. Ayn zamanda baz sinemaclar da bu ekole nemli eserler kazandrd. ki sava arasnda klasik mzie dn yaand. zellikle Orta Avrupadakiler bata olmak zere birok mzisyen, klasik eserleri folklorik unsurlarla birletirmeyi amalyordu. Ayn dnemde ABDnin savaa girmesi ve Avrupa zerinde etkili olmasyla caz, btn Bat dnyasnda yaylma frsat buldu.

Tabloda iki sava aras dneme ait icat ve keiflerin bir ksm verilmitir. Sizler de bu dnemdeki dier icat ve keifleri aratrarak tabloya ekleyiniz.
Yl 1920 1921 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1932 1935 1938 cat, keif ABDde ilk radyo yaynnn yaplmas Verem asnn gelitirilmesi Elektrikli trafik klarnn gelitirilmesi Dondurulmu yiyeceklerin retilmesi Elektrikli ses kayt aygtlarnn gelitirilmesi lk baarl roket denemesi lk sesli sinema filminin yaplmas C vitamininin kefedilmesi Penisilinin bulunmas Ntronun bulunmas Elektron mikroskobunun gelitirilmesi Radarn gelitirilmesi ekirdek blnmesi (fizyon) lke ABD Fransa ABD

SRREALZM (GEREKSTCLK) XX. yzyln balarnda Avrupada ortaya kan bir sanat akmdr. air ve ressamlar, I. Dnya Savann yol at ykm karsnda dehete kaplm, aklc tutuma kar tavr alarak bilin dnn dsel dnyasna ynelmeye balamlard. 1924te yaymladklar Gerekstclk Bildirgesinde dncenin akln denetimi olmadan ve ahlak gibi engelleri hie sayarak ortaya konmasn savundular. Yaptlarnda nesneleri allmam biimlerde betimleyen gerekstc sanatlar, ounlukla dlerin gizli dnyasn dile getirmeye altlar. Bazen de nesneleri kendi doal ortamlarndan kartarak artc, dsel bir ortama tadlar. Gerekstc ressamlar insanlarn ruhsal durumlarn ve davranlarn akl, mantk, tre, din ve toplumsal basklardan zgr klarak tuvale yansttlar. Gerekstclk akmyla neredeyse zdeleen, Salvador Dali (1904-1989) anlarndan ve dlerinden esinlenerek yapt resimlerinde eriyip akan saatler, gvdesinde ekmeceler tayan insanlar, bolukta uan eyalar yer alr. Gerekstclk hibir ortak kuram ya da birlik olmakszn, sanatlarn bireysel tavrlar dorultusunda kendi kendine gelien bir sanat akm olmutur.
Thma Larousse, c. 5, s. 116-117

31

H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI ... Milletimizin, gl, mutlu ve gvenlik iinde yaayabilmesi iin, devletin tamamen mill bir siyaset izlemesi ve bu siyasetin, i kurulularmza tamamen uygun ve dayal olmas gerekir. Mill siyaset dediim zaman, amaladm mana ve anlam udur: Mill snrlarmz iinde, her eyden evvel kendi kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak millet ve memleketin gerek mutluluuna ve bayndrlna almak... Genel olarak eriilemeyecek hayal emeller peinde milleti uratrmamak ve zarara sokmamak... Uygar dnyadan, uygar ve insanca davran ve karlkl dostluk beklemektir. M. Kemal ATATRK
www.atam.gov.tr

11. snf bilgilerinizi de yoklayarak Atatrkn belirledii d politika esaslarnn Trkiyenin uluslararasndaki konumunu nasl etkilediini aklaynz.
Mill Mcadelenin asker ve diplomatik safhasn baaryla sonulandran Trkiye, Lozan Bar Antlamas ile uluslararas alanda resmen tannd. 1923ten sonra Trkiye d politikada Lozanda hlledilemeyen Musul, d borlar, Suriye snr, nfus mbadelesi ve Boazlar sorunlarna ncelik verdi. Bu konular ve Mill Mcadeleden itibaren Batl devletlere kar duyulan gvensizlik Sovyetler Birliiyle var olan iyi ilikilerin devamn salad. Trkiye, Lozandan kalan sorunlarn zdkten sonra Bat lkeleri ile de iyi ilikiler kurmaya balad.

Trk heyeti Lozan Konferansnda

Lozan Antlamas sonras lkenin yaralarnn sarlabilmesi ve yaplan inklaplarn baarya ulaabilmesi iin yurt iinde ve uluslararas alanda bar ortamna ihtiya vard. Trkiye ilk andan itibaren d politikada, Atatrkn Yurtta bar, dnyada bar. szn ilke edinerek bar bir politika izlemeye alt. 1930dan itibaren zellikle Avrupada ortaya kan bunalmlar, I. Dnya Savann getirdii statkoyu korumak isteyen (ngiltere, Fransa gibi) devletler ile bu yapy deitirmek isteyen (Almanya, talya gibi) devletler arasnda gittike keskinleen bir kutuplamaya sebep oldu. Avrupadaki gelimelerle ilgili olarak Atatrk, Versay Antlamasnn I. Dnya Savann sebeplerini yok etmediini aksine dmanlklar daha da arttrdn dnyordu. Ona gre yenen devletler, yenilenlere bar artlarn zorla kabul ettirirken bu lkelerin etnik, jeopolitik ve ekonomik zelliklerini gz nne almamlard. Atatrk talyadaki gelimelerle ilgili olarak da u szleri sylemiti: Mussolininin ynetimi altnda kukusuz byk bir kalknmaya ve gelimeye sahne olmutur. Eer Mussolini, gelecekteki bir savata,

32

talyann grnen bykln, sava dnda kalmak biimiyle, gerektii gibi kullanabilirse bar masasnda balca rollerden birini oynayabilir. Ancak korkarm ki talyann bugnk efi, Sezar roln oynamak isteinden kendisini kurtaramayacak ve talyann asker bir g oluturmaktan henz ok uzak olduunu hemen gsterecektir. Bu dnemde, Trkiye, 1932de Milletler Cemiyetine ye olarak Batl devletlerle olan iyi ilikilerini pekitirdi. Blgesel ve uluslararas alandaki bar faaliyetlere aktif bir ekilde katlmakla beraber, kendi gvenliini n planda tutarak ncelikle blgesel ittifaklara yneldi. Balkan ve Sadabat Paktlarnn kuruluuna nclk etti. Boazlar ve Hatay meselelerini uluslararas hukuk kurallar erevesinde kendi lehinde bir zme kavuturdu. Ayn zamanda Avrupadaki asker ve siyasi gelimeler (zellikle talya ve Almanyadaki) zerine Batl lkeler ile Sovyetler Birlii arasnda hassas bir denge kurmaya gayret gsterdi. Bylece izledii d politika sayesinde Trkiye, blgede bir istikrar unsuru oldu. 1. D Politikadaki Gelimeler a. Trkiyenin Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam) Girii (18 Temmuz 1932)

Milletler Cemiyetinin bir yesi olmas iin Trkiyeye davet yaplmas konusunda nerge (1 Temmuz 1932)

Sayn Genel Sekreter, Genel Kurul adna yaptnz arya karlk, Trkiye Cumhuriyetinin Milletler Cemiyetine ye olmaya hazr bulunduunu ve Trkiyenin, Milletler Cemiyeti yesi olmayan devletlerle yaplanlar da kapsam iine girmek zere, imdiye kadar yapt antlamalarda stlendii ykmllklerin cemiyet yelii grevleriyle hibir biimde eliir nitelikte olmadn bildirmekle onur duyuyorum. Bu konuda unu da belirtmek isterim ki zaten Trkiyenin cemiyete katlmasndan nce imzalad tm antlamalarn Milletler Cemiyeti yelerinin imzacs bulunduu Paris Yasasnn z erevesinde yaplmtr. Derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Genel Sekreter. Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Aras
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 400

Yukarda Trkiye Cumhuriyetinin Milletler Cemiyetinin yelik davetine verdii yazl cevap grlmektedir.

Trkiyenin Milletler Cemiyetine giriinin sebeplerini aratrnz. Trkiyenin Cemiyete yelikle elde ettii kazanmlar belirtiniz.

33

Milletler Cemiyeti, I. Dnya Savandan sonra bar koruyacak uluslararas bir rgt olarak kurulmutu. Balangta 42 yesi olan Milletler Cemiyetine ye olmak iin Genel Kurulun te iki ounluuyla karar vermesi gerekiyordu. Lozan Antlamasndan sonra Batl devletlerle sorunlarn zen ve komu devletlerle de dostluk antlamalar imzalayan Trkiye Bat ile daha iyi ilikiler kurmak istedi. 1930dan itibaren Avrupada gruplamalarn belirli bir durum almas uluslararas bar ve gvenlii tehdit etmeye balad. Bu durumun yaand sralarda Trkiyenin uluslararas politikada artan nemi Batl devletler zerinde de etkisini gsterdi. Trkiye ile i birlii yapmak isteyen Batl lkeler, onu Milletler Cemiyetinin bnyesine katmak istedi. Milletler Cemiyeti Genel Sekreterinin Trkiyeyi Milletler Cemiyeti yeliine davet etmesi zerine Byk Millet Meclisi 9 Temmuz 1932de Cemiyete katlma karar ald. ki yl sonra da konsey yeliine seilen Trkiye, Milletler Cemiyetine ye olmakla ayn zamanda uluslararas i birliine resmen katld. Bundan sonra cemiyet iinde ve dnda barn korunmas abalarna da devam etti. b. Balkan Antant (9 ubat 1934) Trkiye Balkan devletleri ile iyi ilikiler kurmay amalyordu. Bu sebeple 1923te Arnavutluk, 1925te de Bulgaristan ve Yugoslavya ile ikili dostluk antlamalar imzalad. Bu arada Balkan devletleri kendi aralarndaki sorunlar zmeye almaktayd. 1926da Trkiye, tm Balkan devletleri arasnda snrlarn karlkl olarak gvence altna alnmas amacyla bir giriimde bulundu. Trkiyenin amac, imzalanacak bir anlamayla Balkanlar da istikrar salamak, ayn zamanda Balkanlar dndan gelebilecek tehlikeleri engellemekti. Ancak Trkiyenin bu giriimleri sonusuz kald. Bu tarihlerde en byk tehlike, Balkanlarda ve Dou Akdenizde yaylmac bir politika izleyen, sahip olduu On ki Ada ile de blgeye yerleen talya idi. Balkan Devletleri arasndaki baz anlamazlklarn ortadan kalkmas ile bir anlama zemini olumaya balad.

Balkan Paktn imzalayan drt dileri bakan, Atinadaki bir toplant esnasnda (en solda temsilcimiz Dr. Tevfik Rt Aras)

30 Ekim 1930 gn, Trkiye ve Yunanistan arasnda Dostluk, Tarafszlk ve Uzlatrma Antlamasnn imzalanmas Balkan devletleri arasnda dayanmann gerekletirilmesinde nemli bir gelime oldu. Atatrk ve Venizelosun nderliinde Trk-Yunan dostluu geliti. 1933 ylnda Trkiye srasyla Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ile birer Dostluk ve Tarafszlk Antlamas yapt. Bu ikili antlamalar Balkan devletleri arasnda anlama yolunu aarak Balkan Paktnn imzalanmasna zemin hazrlad. Venizelos, Trk-Yunan ilikilerinde ve Yakn Douda barn salanmasndaki byk katklarndan dolay Atatrk 12 Ocak 1934te Nobel Bar dlne aday gsterdi. Balkan Pakt, 9 ubat 1934te Atinada Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Dileri Bakanlarnca imzaland. Bununla birlikte, Pakta girmeyen Bulgaristan ve Arnavutluka katlm hakk ak tutuldu.

34

Bu antlamayla imzac devletler Balkanlar daki snrlarn korumak ve blgedeki mevcut durumu deitirmek isteyen devletlere kar nlem almay amaladlar. Ortak savunma niteliindeki bu anlamann en nemli maddesi taraflarn bu antlamay imzalamayan dier bir Balkan devletine kar birbirine haber vermeden siyasi bir harekette bulunmamay ve siyasi ykmllk altna girmemeyi garanti etmesiydi. Balkan Antant, kuruluundan itibaren eitli alanlarda baarlar elde etti. 1935te talyann Habeistana saldrmas zerine, Milletler Cemiyetinin ald zorlayc ekonomik nlemlere Antanta ye drt devlet birlikte katld. 1936da Montr Konferansnda, Boazlar statsnn Trkiye lehine deitirilmesinde, Antant yelerinin Trkiyeyi desteklemesi ve dayanma politikasn izlemesi bu baarlara rnektir. ye devletlerinin Balkanlarn dndan gelebilecek tehlikeler karsndaki direnme istei ve gcne bal baarlar gsteren Balkan Antantnn durumu 1936dan itibaren deimeye balad. Byk devletlerin ekonomik, siyasi yaylma ve etki politikalar, Antantn zayflamasna yol at. zellikle 1937de, Yugoslavyann Bulgaristan ile bir dostluk antlamas imzalamas, gittike glenen talya karsnda Yunanistann bu devlete yaklamas, bu durumu daha da hzlandrd. c. Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi (20 Temmuz 1936) Lozan Antlamasnda hlledilemeyen meselelerden BOAZLAR SZLEMES LE biri de Boazlar meselesiydi. Trkiye, o gnk artlar altn24 Temmuz 1923 Lozan Boazlar da Boazlar Blgesinin silahtan arndrlmas ve geiin denetlenmesi iinin Uluslararas Boazlar Komisyonuna Szlemesiyle; anakkale Boaz ve Marmara Denizi ile, stanbul Boazndan braklmasn kabul etmek zorunda kald. 1930lara gelin- denizden ve havadan serbest gei esas diinde Trkiye, talyann Dou Akdeniz ile Balkanlar alnm; bu gei gvenliinin salanmas zerindeki emellerinden endie duymakta ve stratejik amacyla, anakkale Boaznn dou ve neme sahip Boazlar n gvenliini salamak istemek- batsnda yirmier, stanbul Boaznn dou ve teydi. Konuyu ilk kez Mays 1933te Londra Silahsz- batsnda onbeer kilometrelik alan, Marmara Denizindeki adalar, askersiz hle getirilmi, bu lanma Konferansnda gndeme getirdi. talyann, 1935te Habeistana saldrmas ve On iki blgelerde tahkimat yapmak ve asker Aday silahlandrmaya balamas, Almanyann Ren Bl- bulundurmak yasaklanmt. Buna karlk, bu gesine yeniden asker sevk etmesi ve Locarno Anlama- blgenin gvenlii Milletler Cemiyetinin garantisi altna konulmutu. Ayrca, bu statlarna son vermesi. Trkiyeyi, Boazlar Szlemesinin nn yrtlmesini kontrol iin bir Trk temsildeitirilmesi konusunda harekete geirdi. cisi bakanlnda, szlemede imzas buluTrkiye, Sovyetler Birlii ve Balkan Paktyla Balkan nan devletlerin temsilcilerinden oluan Bodevletlerinin desteini ald. Pakta ye olmayan azlar Komisyonu kurulmutu. Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 580 Bulgaristan, Trkiyenin Boazlarla ilgili giriiminin Nyyi Antlamasnn silahtan arndrma ile ilgili hkmlerinin deitirmesine yol aabileceini dnerek tepki gstermedi. talyann Akdenizdeki emellerini bilen ngiltere bu giriimi olumlu karlad. Asyada genileme abas iinde olan Japonya da konuya ilgisiz kald. Bu durumda Lozan Boazlar Szlemesinin imzaclarndan sadece talya, Akdenizdeki emellerinden dolay bu szlemenin deitirilmesine kar kabilirdi. Dnyadaki bu gelimeler zerine Trkiye, yeni bir Boazlar Rejimini ortaya koymak zere bir Konferans toplanmasn istedi. Devletlerin (talya dnda) bu olumlu tutumlar zerine 1923 Lozan Boazlar Szlemesini deitirmek zere, 22 Haziran 1936da svirenin Montr kentinde bir konferans topland. Trkiye, Avustralya, ngiltere, Bulgaristan, Fransa, Yunanistan, Japonya, Romanya, Montr Zaferinin basna yansmas Sovyetler Birlii ve Yugoslavyann katld Montr Boazlar Konferansnda 20 Temmuzda Montr Boazlar Szlemesi imzaland. Montr Boazlar Szlemesi ile Boazlar Komisyonu kaldrlp Trkiyeye Boazlar ve evresinde asker bulundurma hakk verilerek Boazlarda Trk egemenliini ve kontroln esas alan bir dzenleme yapld. Yeni dzenleme ile Boazlarda denizden gei serbestlii ilkesi kabul edilmekle beraber belirli kurallara dayanan yeni bir gei stats oluturuldu. Buna gre bar zamannda ya da Trkiyenin savaa girmedii durumlarda ticaret gemilerinin serbeste geiine izin verildi. Sava gemilerinin geii konusunda Trkiyeye nceden bilgi verilmesi art getirildi. Trkiyenin yer almad herhangi bir sava durumunda savan iinde olan devletlerin

35

sava gemilerinin boazdan geii yasakland. Trkiye iinde bulunduu bir sava ya da gvenliini tehdit eden bir durum karsnda Boazlar zerinde tam yetki elde etti. Trkiye ile sava hlinde olmayan devletlerin ticaret gemilerine kontroll olarak gei hakk verildi. d. Sadabat Pakt (8 Temmuz 1937) Sadabat Pakt; Trkiye, Irak, ran ve Afganistan arasnda imzalanm, ok tarafl blgesel bir antlamadr. Bununla taraflar birbirlerine saldrdan kanmay ve blgede bar korumak zere i birlii yapmay benimsemitir. Bu sadece bir saldrmazlk ve iyi komuluk paktdr, savunma iin yardmlama pakt deildir. 1930 ylnda ngiltere, Irakn bamszln, baz snrlamalarla tanyp onunla bir ittifak antlamas imzalaynca Irak Hkmeti ngiltereye olan bamlln dengelemek iin, Trkiye ile grmeler yaptktan sonra, 1933 sonbaharnda ran ve Trkiyeye birer saldrmazlk antlamas nermiti. O srada Irakn Trkiye ile ilikileri gayet iyiydi. Kral Faysal 1931 Hazirannda Trkiyeyi ziyaret etmi, Babakan Nuri Said Paa da Ankarada zaman zaman siyasi grmelerde bulunmutu. Bu dnemde Irak ile ran arasnda sorunlar vard. Bu nedenle Irak, ranla uzlamak istiyordu.

Irak Kral Faysal (soldan ikinci) Trkiyede

Irakn bu giriimleri zerine, Trkiye ayr ayr saldrmazlk paktlar yerine, Balkan Pakt rneindeki gibi, bir blgesel pakt kurulmasnn yararlarn Irak ve rana bildirmiti. blge devletinin imzalayaca bir metin hazrlanp 2 Ekim 1935te Cenevrede onaylanmt. Ancak SSCBnin nerdii Afganistann, Irakn istedii Suudi Arabistann Pakta alnp alnmamas zerindeki grmeler ve Irak ile ran arasndaki sorunlar paktn imzalanmasn geciktirmiti. Sonunda Afganistann girmesi kabul edilmi ve Pakt 8 Temmuz 1937 gn drt devlet arasnda Tahranda ahn yazlk Sadabat Saraynda imzalanmtr.

Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
28 Temmuz - AvusturyaMacaristan Srbistana sava ilan etti. Kasm - Osmanl Devleti I. Dnya Savana katld. Ekim - Avusturya-Macaristan mparatorluu paraland. 30 Ekim - Mondros Atekes Antlamas imzaland. 23 Austos - Lozan Antlamas TBMM tarafndan onayland. 29 Ekim - Cumhuriyet ilan edildi. 3 Ocak - talyada Mussolini btn yetkileri elinde toplad. 1 Aralk - Locarno Antlamas imzaland.

1914

1915

1916

1917

1918

1919

1920

1921

1922

1923

1924

1925

1926

Nisan - ABD savaa girdi. 7 Ekim - Rusyada ihtilal oldu.

10 Ocak - Milletler Cemiyeti kuruldu. 10 Austos - Sevr Antlamas imzaland.

6 Austos - Lozan 8 Eyll - Milletler CeAntlamas yrr- miyeti Almanyay yelie kabul etti. le girdi.

36

Trkiye asndan Pakt, Atatrkn bar d politikasn ve lkenin etrafn dostluk emberi ile kuatma isteini yanstyordu. erikleri farkl da olsa Balkan Pakt ile Sadabat Pakt Trkiyenin Bat ile Dou arasnda bir bar kprs olmak isteinin de ilk somut gstergesiydi. Pakt, Batda ve slam Dnyasnda olumlu karlanmt. Ancak Pakt, 1939da Dnya Sava balaynca nemini yitirmeye balamtr. Sava boyunca ngiltere Irak denetimi altnda tutmutu. ran ise SSCB ve ngilterenin igaline girmiti. Savatan sonra durum normale dnnce ran 1948de Paktn canlandrlmasn hatta Pakta Pakistann da alnmasn nermiti. Sava sonrasnda, SSCB tehditlerine kar Orta Douda 1955te Badat Pakt kurulunca Sadabat Pakt nemini kaybetmi ve 1980de Irak-ran sava knca artk var olu nedenini de yitirmi, tarihteki yerini almtr. e. Hatay Meselesi ve Hatayn Anavatana Katlmas (30 Haziran 1939) Halknn byk ounluu Trk olan ve Misakmill snrlar ierisinde bulunan Hatay (skenderun Sanca), Fransayla 20 Ekim 1921de imzaladmz Ankara Antlamas ile Trkiye snrlar dnda kald. Blge, Suriye ile birlikte Fransz mandas altna girdi. O gnn artlar gerei byle bir karar almak zorunda kalan Trkiye, Hataydaki Trklerin haklarnn korunmas ve blgeye zerklik verilmesi iin gerekli ortam hazrlayacak hkmler eklemeyi de ihmal etmedi. Anlamann ilgili maddesine gre skenderun blgesi iin zel bir ynetim kurulacakt. Blgede Trk kltrnn gelimesi iin her trl imkndan yararlanlarak Trk dili resm bir nitelie sahip olacakt. Fransa manda ynetimi 1921de skenderun zerk Sancan Halepe balad. skenderun Sancanda kurulan bu stat, blgede ve Trkiyede olumsuz etkiye neden oldu. Fransa, 1926da skenderun Sanca snrlar iinde, yaplan seimler ve hazrlanan anayasa sonucunda burada Bamsz skenderun Hkmetini kurdu. Bu durum, Suriyede tepkilere yol at. Fransa, ikinci bir kararnameyle bu hkmetin adn deitirerek Kuzey Suriye Hkmeti adn verdi ve bundan sonra skenderun Sanca ama baland. Blgede yaayan Trk halknn bu gelimelere byk tepki gstermesi zerine 1930da Milletler Cemiyeti Mandalar Komisyonu skenderun Sancann zel bir statye tabi olduunu kabul etti. Bylece, skenderun Sancann mali ve ynetim zerklii uluslararas bir belgeye balanm oldu. Fransa, 1935te Suriye ve Lbnan zerindeki mandasn kaldrd. 9 Kasm 1936da Suriye ile bir anlama yaparak skenderun dhil blgedeki, btn yetki ve haklarn Suriye Hkmetine devretti. (Fransa 1946da tamamen Suriye ve Lbnandan ekildi.) Bu durum Trkiye tarafndan tepkiyle karland ve kabul edilmedi. Bu arada Trk Hkmeti, 9 Eyll 1936da, Milletler Cemiyetinde skenderun sorunu hakknda Fransaya ikili grme yaplmasn nerdi. Fakat neri kabul edilmedi. Almanya ve talyadaki totaliter rejimlerin yaylmac politikalar bata Fransa olmak zere, birok Avrupa lkesini endieye sevk etti. Bu durum Fransay Hatay konusunda anlamaya zorlamaktayd. Trkiye ise sorunlarn diplomasi yoluyla zen ve dostluu aranan bir devlet olmutu. Trkiye, 9 Ekim 1936da, Fransaya bir nota vererek Suriye ve Lbnana olduu gibi skenderun Sancana da bamszlk verilmesini istedi. Fransa, verdii cevapta, skenderun Sancann bamszlnn tannmas hlinde Suriyenin paralanm olacan, buna da kendisinin yetkili olmadn bildirdi. Trkiyenin isteinde srar etmesi zerine Fransa, sorunu Milletler Cemiyetine gtrmeyi nerdi. Trkiye de bunu kabul etti. skenderun sorunu, 14 Aralk 1936da, Milletler Cemiyetinde ele alnarak Sancak iin yeni bir stat kabul edildi. Buna gre skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, d ilerinde Suriyeye bal, kendisine zg bir anayasa ile ynetilen bir statye kavuturuldu. 1937de Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan bir antlama ile Sancakn toprak btnl gvence altna alnd.

27 Austos - BriandKellogg Antlamas imzaland.

9 ubat - Balkan Antan18 Temmuz - Trkiye t imzaland. Milletler Cemiyetine 10 Eyll - SSCB Milletler Cemiyetine ye oldu. ye oldu.

Temmuz - spanya i sava balad. 20 Temmuz - Montr Boazlar Szlemesi imzaland.

Mart - Avusturya Almanya tarafndan ilhak edildi. 2 Eyll - Hatay Cumhuriyeti kuruldu. 10 Kasm - Atatrk vefat etti.

1927

1928

1929

1930

1931

1932

1933

1934

1935

1936

1937

1938

1939

- Japonya Manur- Ocak - Hitler iktida- - Almanya tekrar silahyaya saldrd. ra geldi. lanmaya balad. Ekim - talya Habeitan igale balad.

Austos - Japonlar Pekini igal etti. - in-Japon sava balad. 8 Temmuz - Sadabat Pakt imzaland.

30 Haziran - Hatay Anavatana katld. 1 Eyll - II. Dnya Sava balad. - Fransa, ngiltere ve Kanada Almanyaya sava ilan etti. - Alman birlikleri Praga girdi, ekoslovakya Almanyann eline geti.

37

Trkiye, Milletler Cemiyetinin kararyla Hatayda oluturulacak yeni statsnn hemen uygulanmasn istedi. Franszlarn engellemeleri zerine iki lke arasndaki ilikiler gerginleti. Bu arada Trkiye, Milletler Cemiyeti nezdinde durumu protesto ederek Hatay snrna asker ymaya balad. Siyasi gelimelere paralel olarak Fransa, Hatayla ilgili tavrn yumuatt. 6 Haziran 1938de Hataydaki valisini geri ekerek yerine bir Trk vali atad. Daha sonra iki lke arasnda anlama ile Hatayn toprak btnl ve siyasi statsnn ortaklaa korunmas kararlatrld ve 5 Temmuz 1938de, Trk askeri Hataya girdi.

Hatay Devleti milletvekilleri

Trkiye ve Fransann gzetimi altnda Hatay Meclisi iin seimler yapld. Eyll 1938de Sancak Millet Meclisi, ilk toplantsn yaparak Hatay Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etti. Cumhurbakanlna Tayfur Skmen seilirken Babakanlna da Abdurrahman Melek atand. Trkiye Cumhuriyeti kanunlar ve paras kabul edildi. Hatay Devleti yneticileri, Trkiyeye katlmak isteinde bulundular. Bu srada Avrupada sava ortamna girilmesi Fransa ve ngiltereyi Trkiyeye yaklatrd. Fransa ile yaplan anlama sonucu Fransa, askerlerini blgeden ekerek Hatayn Trkiyeye katlmasn kabul etti. Hatay Millet Meclisi, 23 Haziran 1939 gn yapt toplantda oy birlii ile Anavatana katlmak kararn alarak Hatay Devletine son verdi. Ayn gn Fransa imzalanan Ankara Anlamas ile Hatayn Trkiyeye katlmasn kabul etti ve bir sre sonra Hataydan ekildi. TBMM 30 Haziran 1939da, Ankara Antlamasn onaylad. 23 Temmuz 1939 gn yaplan trenle de Hatay Trkiyeye katld.
Hatayn Anavatana katlmasnn basna yansmas (24 Haziran 1939)

ATATRK VE HATAY Hatay meselesi ile ok yakndan ilgilenen Atatrk, bu konuya Trkiyenin verdii nemi, 1 Kasm 1936da Millet Meclisinin al konumasnda yle belirtmitir: Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk bir mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz. Daima kendisi ile dostlua ok ehemmiyet verdiimiz Fransa ile aramzda, tek ve byk mesele budur. Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler, alakamzn iddetini ve samimiyetini iyi anlarlar ve tabii grrler.
Kzm ZTRK, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II, s. 1114-1115

Hatayn Anavatana katlmas ile ilgili bir gazete hazrlaynz. ? Gazetenizde o dnemde dnyadaki siyasi durumu analiz eden bir yazya, ? O dnemdeki Trkiye-Fransa ilikilerini inceleyen bir yazya, ? Hatayn Trkiyeye katld tarihe kadar olan srete hangi siyasi aamalardan geerek bamsz olduuna dair yazya, ? O dneme ait gazete manetlerine ve dnemin siyasilerine ait hatralara, ? Hatayn Anavatana katlmasnn dnyada meydana getirdii yanklara yer verebilirsiniz.

38

I. Dnya Savandan nce Orta Dounun siyasi ve sosyal durumunu inceleyiniz. Sava sonrasnda Orta Dou haritasnn izilmesi ve manda ynetimlerinin kurulmas srecinde geen gelimeleri aratrnz. Bulduunuz verilerden hareketle manda ynetimlerinin kurulma amalarn ve bu gelimelerin gnmze yansmalarn tespit ediniz.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz. (Grup almas yaplacak.) blm yapnz. alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile aratrma yapnz Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz. (Hangi bilgileri nerede, nasl kullanacanza karar veriniz.) Projenizde I. Dnya Sava ncesi Orta Dounun durumunu ve manda ynetimlerinin kurulmasyla oluan yeni siyasi yaplanmalar gsteren haritalar iziniz. izilen haritalar paspartu hline getirerek snf panosunda sergileyiniz. Proje bittikten sonra snf iinde szl ya da projeksiyonla sunum yapnz. alma sreniz bir aydr.

PROJE DEERLENDRME FORMU rencinin Ad Soyad: Projenin Ad: Snf: No: DERECELER GZLENECEK RENC KAZANIMLARI I. PROJE HAZIRLAMA SREC Projeye uygun alma plan hazrlama . Grup iinde grev dalm yapma evreden bilgi toplama . Projeyi plana gre gerekletirme TOPLAM II. PROJENN ER Trkeyi etkin kullanma Bilgilerin doruluu Toplanan bilgilerin analiz etme Elde edilen bilgilerden karmda bulunma Toplanan bilgileri dzenleme TOPLAM III. SUNU YAPMA Sorulara cevap verme Sunuyu hedefe ynelik materyalle besleme Verilen srede sunuyu yapma TOPLAM GENEL TOPLAM retmenin yorumu:.............................................................................................................................................................. ok yi 5 yi 4 Orta 3 Zayf 2 ok Zayf 1

39 37

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

A. Aadaki sorular cevaplandrnz. I. Dnya Sava sonrasnda tam bir dnya bar salanamamasnda imzalanan bar antlamalarnn rolleri nelerdir? SSCB, Orta Asyadaki Trk blgelerinde nasl bir yaylma politikas takip etmitir? Bu politikann Trk dnyasna etkileri nelerdir? I. Dnya Savandan sonra smrgecilik nasl deiiklie uramtr? Meiji dneminde Japonyada yaplan yenilikler Uzak Doudaki gler dengesini nasl etkilemitir? Avrupada totoliter ynetimlerin ortaya knda hangi gelimeler etkili olmutur? Bu ynetimlerin iktidara gelmesi dnya siyasetini nasl etkilemitir? ki sava aras dnemde dnyada grlen teknolojik, bilimsel ve kltrel gelimelere rnekler veriniz. Avrupada meydana gelen siyasi gelimelere kar Trk d politikasnda alnan nlemler nelerdir? B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz. (..) Almanya ile imzalanan Sen Jermen Antlamas II. Dnya Savana neden olmutur. (..) Milletler Cemiyetinin kurulmasna Paris Bar Konferansnda karar verildi. (..) 1929 Ekonomik Krizi sadece Avrupada etkili oldu. (..) Bolevik htilaliyle birlikte Orta Asyada Trk topluluklar bamszlklarn kazanmtr. (..) Montr Boazlar Szlemesi ile Trkiye, Boazlar zerinde tam egemenlik salad.

1. 2. 3. 4. 5.

C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz. 1. I. Dnya Savann sonular arasnda aadakilerden hangisi yer almaz? A. mparatorluklarn yklmas B. Yeni bamsz devletlerin ortaya kmas C. Kkl rejim deiikliklerinin olmas D. ABDnin birliini kurmas E. Almanlarn Uzak Dou smrgelerini kaybetmesi 2. Aadakilerden hangisi Rusyada Bolevik htilalinin sonularndan biri deildir? A. I. Dnya Savanda yaplan gizli antlamalarn aklanmas B. SSCBnin kurulmas C. Rusya - Avrupa ilikilerinin gelimesi D. Rusyada yaayan farkl toplumlarn bamszlk mcadelesine balamas E. Komnist rejimin Rusyaya hkim olmas 3. Briand-Kellogg Pakt, hangi lkelerin nclnde hazrlanmtr? A. ngiltere - ABD B. ngiltere - SSCB C. Fransa - ABD D. Fransa - ngiltere E. SSCB - Fransa 4. Mandaclk sisteminin oluturulmasnn nedeni nedir? A. Smrgecilii devam ettirmek B. Wilson Prensiplerini uygulamak C. Orta Douya bamszlk getirmek D. Ynetimde tecrbe kazandrmak E. Orta Douda bozulan dengeleri yeniden kurmak 5. I. Dnya Savandan sonra Trkiye ile yaplan antlamalardan hangisi dnya barn koruma amacna ynelik deildir? A. Montr Szlemesi B. Balkan Pakt C. Lozan Antlamas D. Sadabat Pakt E. Sevr Antlamas

40

BULMACA
4

1 5 7 19 8 6 9

10 11 12

13

14 15 16

17

18

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

SORULAR 18 Ocak 1919da I. Dnya Sava sonunda malup devletlerle yaplacak anlamalarn ieriini grmek amacyla toplanan konferans. Almanyada 1930lu yllarda Hitler tarafndan kurulan ve Alman rknn stnln savunan partinin ad. Trkistan doumlu olup Basmac Hareketi iinde yer alan nl Trk tarihisi. SSCBye kar Orta Asya Trklerinin bamszlk mcadelesine verilen ortak ad. ABDnin Avrupa sorunlarnn dnda kalmas gerektiini savunan ABD bakan. Almanyada 1930lu yllarda iktidara gelip Alman rknn stnln savunan ve II. Dnya Savann kmasnda etkisi byk olan devlet adam. XIX. yzyln 2. yarsnda Japonyada adalama hareketini balatan imparatorun unvan. ngiltere ve Fransann 1920de Orta Douyu aralarnda paylatklar konferans. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Almanya arasnda yaplan bar antlamas. Albert Einstein tarafndan 1905te Hareketli cisimlerin elektrodinamii zerine gelitirilen teori. Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1925te imzalanan antlama. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Osmanl Devleti arasnda 1920de imzalanan bar antlamas. Wilson lkelerinden sonra Batl lkelerin smrgelerini devam ettirebilmek amacyla uyguladklar yeni sistemin ad. Kurtulu Savandan sonra Trkiyenin tam bamszlnn onayland uluslararas antlamann ad. ki sava aras dnemde ortaya kan, en nemli temsilcisi Salvador Dali olan sanat akm. I. Dnya Savanda Harbiye Nazr olan ve daha sonra Trkistana geerek Basmac hareketine katlan Trk devlet adam. Almanya ve talyann yaylmac politikalarna kar Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavyann katlm ile oluan paktn ad. Dnya barn salamak amacyla 10 Ocak 1920de merkezi Cenevre olarak kurulan uluslararas tekilatn ad. 1922den II. Dnya Sava sonlarna kadar talyay yneten liderin ad.

41

2.
NTE

II. DNYA SAVAI

Almanlarn hava bombardmanndan sonra Canterbury, ngiltere

Almanlarn Polonyay igali

Almanlarn hava bombardman esnasnda siperlere snan ocuklar, ngiltere

Atom bombasndan sonra Nagazaki, Japonya

42

2. NTE: II. DNYA SAVAI

A. YEN BR SAVAA DORU B. SAVA YILLARI C. BARIA DORU D. SAVAIN ETKLER E. SAVA YILLARINDA TRKYE

HAZIRLIK SORULARI
1. II. Dnya Sava ncesi dnya siyasi haritasn inceleyiniz. Savaa dhil olan devletleri harita zerinde bulunuz. 2. Mihver ve mttefik kelimelerinin anlamlarn bulunuz. II. Dnya Savana katlan Mihver ve Mttefik devletlerin adlarn yaznz. 3. 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn II. Dnya Savann kndaki rol nelerdir? 4. II. Dnya Sava ncesinde Asya ktasnn dousu ve Pasifik Okyanusunu harita zerinde inceleyerek burada yer alan lkeleri tespit ediniz. 5. nite kapandaki fotoraflar inceleyerek II. Dnya Sava hakknda neler syleyebilirsiniz? 6. II. Dnya Sava srasnda yaanan insan haklar ihlallerini konu edinen edebiyat ve sanat eserlerini aratrnz. 7. II. Dnya Sava srasnda atom bombasnn kullanlmas ne gibi sonular dourmutur? 8. Dnya haritas zerinde Trkiyenin corafi konumunu inceleyiniz. Trkiyenin II. Dnya Savana fiilen katlmamas savan seyrini nasl etkilemitir? Dncelerinizi ifade ediniz. 9. II. Dnya Sava Trkiyeyi siyasi, sosyal ve ekonomik bakmdan nasl etkilemitir?

43

A. YEN BR SAVAA DORU Atatrk, 27 Eyll 1932de Mac Arthurla Avrupa ile ilgili yapt grmede zetle unlar sylemiti: Versay Antlamas, I. Dnya Savan ortaya karan sebeplerden hibirini yok edemedii gibi aksine dnn balca dmanlar arasndaki uurumu bsbtn derinletirmitir. nk yenen devletler, yenilenlere bar artlarn zorla kabul ettirerek sadece dmanlk duygularn beslemilerdir. Bylelikle bugn iinde yaadmz bar dnemi sadece atekesten ibaret kalmtr. Bence dn olduu gibi yarn da Avrupann gelecei Almanyann taknaca tutuma baldr. stelik Almanya mill tutkularn kamlayabilecek siyasi bir cereyana kendisini kaptrd m er ge Versay Anlamasn bozmaya alacaktr.
www.atam.gov.tr

Metne ve karikatre gre II. Dnya Savann knda neler etkili olmutur?
I. Dnya Sava sonunda galip devletlerin bar dnmek yerine bar dzeni ierisinde kendi karlarn gerekletirme yollarn aramas, yenilen devletlerin siyasi, ekonomik ve asker kstlamalar ve ar ykmllkler getiren antlamalar imzalamasna sebep oldu. Ayn zamanda Osmanl Devleti, Rus arl, Avusturya-Macaristan ve Alman mparatorluunun yklmas Avrupa diplomasisi ve kuvvetler dengesini temelinden sarst. tilaf Devletleri sarslan bu dengeyi, imzalanan antlamalarla yeni mill devletler kurduu izlenimini vererek salamaya alt. Bunu ksmen ve sadece AvusturyaMacaristan zerinde gerekletirdi. Sava sonunda mill devlet anlaynn uygulamaya konulmadnn en belirgin rneini farkl mill unsurlardan oluturulan Yugoslavya ve ekoslovakya tekil etti. I. Dnya Savandan sonra, Rusyann lkede komnist rejimini yerletirmesi uluslararas alandan soyutlanarak da kapal bir politika izlemesine yol at. Osmanl Devletinin yklmasyla ortaya kan Orta Dou kuvvetler dengesindeki boluk, ngiltere ve Fransann yaylmac politikasyla dolduruldu. Alman mparatorluunun yklmasyla tilaf Devletleri, Almanya ile ar artlar ieren Versay Antlamasn imzalad. Bylece Almanyann Avrupay bir daha tehdit etmesi engellenmi oldu. Ancak Almanyann uluslararas alanda brakt boluk byk sorunlara yol at. 1919 Versay Antlamasndan 1925 Locarno Antlamasna kadar geen srede sava sonras sarsntlar azaltlp bar antlamalaryla kurulan dzen yerletirilmeye alld. Locarno Antlamas ile de milletleraras politikada yumuama ve i birliine gidilerek barn srekliliini salamak amacyla silahszlanma abalarna giriildi. Dnya bu ekilde devaml bir bar iin abalarken 1929 Dnya Ekonomik Buhran, etkilerini dnyann her yerinde gstermeye balad ve siyasi gelimeleri etkiledi. 1931de Japonyann Manuryaya saldrmas ve art arda kan siyasi buhranlar, dnyay yeni bir savan eiine getirdi. 1. Sava ncesindeki Gelimeler a. Japonya I. Dnya Savanda Avrupal devletlerin birbiriyle olan mcadeleleri, Uzak Douya olan ilgilerini azaltmt. Japonya bu durumu Asyadaki yaylmasn hzlandrmak iin bir frsat olarak grd. Almanyaya kar savaa girerek Pasifikte ona ait (Carolina, Marianne ve Marshall) adalar igal etti. inden birok ekonomik ayrcalklar kazand. Japonya, 1920li ve 1930lu yllarda Uzak Dounun en gl devleti oldu. Uzak Douda topraklarn geniletmek isteyen Japonya, doal kaynaklar asndan zengin olan Manurya ve ine egemen olup Asya ilerine kadar yaylmak istedi. Bu gelimeler, Uzak Douda karlar olan Avrupa devletlerini, Japonyaya kar birtakm nlemler almaya sevk etti. 1922 Washington Deniz Silahszlanmas Konferans bu amala yapld. Burada Japonyann ine ynelik tehdidini azaltmak iin kararlar alnrken Japon deniz kuvvetleri de snrlandrld. Liberallerin iktidarda olduu 1927ye kadar Japonya, ele geirmek istedii blgeleri, ekonomik nfuzu altna ald. Daha sonra asker destekli hkmetlerin iktidara gelmesi ve 1929 Ekonomik Buhrannn kmas, Japonyann yumuak yaylma politikasn deitirdi. Bu tarihten itibaren Japonya, yaylmac politikasn asker gce dayandrd.

44

Japonya, 1931de Manuryay igal ederek ine yneldi. Asyadaki faaliyetlerinde serbest kalmak amacyla, 1933te Milletler Cemiyetinden; 1934te Washington Antlamasndan ekildi. Ayn zamanda 1934te, Asya, Asyallarndr. diyerek Batllarn inle olan mnasebetlerini kesmelerini istedi. Japonyann yaylmac politikas, Uzak Douda gler dengesini bozdu. Bu blgede karlar olan ngiltere ve ABD gibi devletler, nce Japonyann bu tutumuna tepkisiz kald. Ancak Japonyann 1937de ine saldrmas zerine bu devletler ine yardma balad. 1938de Japonya dou ve orta inin topraklarn ele geirdi (57. sayfadaki haritadan yararlannz.). Batllarn dou Asyadan atlmasn ngren Yeni Dzeni ilan etti. Japonyann emperyalist tutumu nedeniyle Uzak Dou, II. Dnya Savann cephelerinden biri oldu. b. talya I. Dnya Savanda istediklerini elde edemeyen talya, savan sonunda siyasi, sosyal ve ekonomik skntlarla karlat. Bu sorunlar da 30 Ekim 1922de Benito Mussoliniyi iktidara tad ve talyada ar milliyetilik esasna dayal bir ynetim kuruldu. Mussolininin ilk ii ksa srede muhalefeti ve demokratik kurumlar ortadan kaldrmak, lkedeki farkl etnik gruplar zorla talyanlatrmaya almak oldu. talyann uzun sreden beri gerekletirmek istedii smrgecilik emelleri, Mussolini ile birlikte Roma mparatorluunun yeniden kuruluu ad ile mill bir ideal hline geldi. talyann bu d politikas rahatszlk kayna oldu. lk problem Yugoslavya ile yaand. Serbest ehir olarak bamszlk statsne kavuturulan Fiume, Mussolininin Yugoslavyaya basks sonucunda 1924te talyaya katld. Milletleraras bir komisyonda grevli talya temsilcisinin Yunanistanda ldrlmesi zerine talya, Yunanistana ait Korfu Adasn igal etti. 1924 yl sonunda talya, Arnavutluktaki bir i meseleyi frsat bilerek ekonomik ve siyasi destei ile Arnavutluku nfuzu altna ald. Bu durum Yugoslavya ile Yunanistan korkuttu. Bylece talya, Arnavutluk vastasyla Balkanlara doru ikinci hamlesini de yapm oldu. talya, 1930lu yllarda taleplerini arttrarak saldrgan politikasn srdrd. Bu srada, Mussolini Dou Akdeniz ve Anadoluyu da yaylma alanlar arasnda saymaktan ekinmedi.

Japon imparatoru Hirohito

JAPONYANIN NE YNELME SEBEPLER ? 1936da talyann Habeistana saldrsna, Almanyann Ren Blgesine asker sevketmesine yeterli tepki gsterilememesi, ? Berlin-Roma Mihverinin kurulmas, ? ngilterenin yattrma politikasna balamas ve spanyada i savan yaanmas gibi gelimelerin Avrupa dan Japonyaya etkili bir tepkinin gelmeyeceini gstermesi, ? ABDnin tarafszlk politikas gerei buhranlara karmak istememesi. ? Kasm 1936da Japonya ve Almanyann imzalad Pakt ile SSCBnin bask altna alnmas, Japonyann ine ynelmesinde etkili oldu.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s.534-538den zetlenmitir.

talyann yaylmac faaliyetlerinin Trkiye ve Balkanlar asndan sonular nelerdir?

talyann Akdenizde glenmesi Fransa ile ilikileri olumsuz etkiledi. Bu durum talyann Almanyay Fransaya kar bir denge unsuru olarak grmesini salad.ngiltere ise I. Dnya Sava sonras Avrupada bir stnlk salayan Fransaya kar talyay bir denge unsuru olarak grd. Bu yzden 1935e kadar ngiltere-talya ilikileri iyi bir ekilde devam etti. ? talyann Habeistan gali Sava sonras ekonomik skntlar iinde olan talya, 1929 Ekonomik Buhranndan da olduka etkilendi. Bir sanayi lkesi olmasna ramen ham madde kaynaklar bakmndan tamamen darya baml olan talya, ekonomik sarsntlar ierisinde bte ve d ticaret dengesinde aklar vermeye balad. Bu etkenler talyay doal zenginliklere sahip Habeistana doru yneltti. Ayrca 1931de Japonyann Manuryaya saldrmas, Almanyann Versay artlarndan kurtulma giriimlerine ngiltere ve Fransann tepkisiz kalmas talyay Habeistann igali konusunda harekete geirdi.

Due lakabyla tannan Benitto Mussolini

45

c. lkeler Aras Gruplamalar talya, Nazilerin Almanyada iktidara gelip Avusturya ile birleerek kendi nfuzu altnda bulunan Orta Tuna blgesine egemen olma ihtimalinden endie duydu. Bu yzden ngiltere ve Fransa ile 1935te ortak bir cephe kurdu. talyann Habeistan ele geirmesi ngiltere ile arasn anca talya, Almanyaya yaklat. Fransada ise 1936 seimlerinde Halk Cephesinin iktidara gelmesi, Fransay SSCBye yaklatrrken talyadan uzaklatrd. Bylece ortak cephe bozuldu. Almanyann, 1936da Avusturyann bamsz bir devlet olarak kalacan taahht etmesi, talyaAlmanya ilikilerini gelitirdi. Bylece Avrupada bir talyan-Alman ortak cephesi olan Berlin-Roma Mihveri kuruldu. 1936dan itibaren Almanyann, SSCBye rejiminden dolay tavr almas, Japonyann da Asya ilerine kadar ilerlemek istemesi SSCBye kar Almanya ve Japonyay birbirine yaknlatrd. 25 Kasm 1936da Alman-Japon Pakt imzaland. Siyasi rejim temeline dayal bu ittifakla Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu. talyann 5 Kasm 1937de bu Pakta katlmas ile Berlin-Roma-Tokyo Mihveri teekkl etmi oldu.

? Almanya, talyan-Habe savan bahane ederek Versay Antlamasnn Ren Blgesinin askerden arndrlmasyla ilgili maddesini kaldrd. Bu buhran, Kasm 1936 da talya ve Almanyay birbirine yaklatrd ve Berlin-Roma Mihveri kuruldu. ? Temmuz 1936da spanyada milliyetiler ve cumhuriyetiler arasnda atmalar yaanmaktayd. ? talya milliyeti gurubu, Fransa ve SSCB ise cumhuriyetileri destekledi. ? Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu.

talyann1934te balatt Habeistan saldrs 1936da igalle sonuland. Avrupada talyaya kar ortak bir cephenin kurulamay ve Habeistana asker yardm yaplamamas bu igali kolaylatrd. talya, Akdenizde deniz gcn elinde tutan ngiltereye kar kuvvetli bir rakip hline geldi. talyann Habeistana saldrs ile Almanya, Locarno Antlamasn feshetti. Avrupadaki mevcut durum bozuldu.

Hitler ve Mussolini

d. Almanya Versay Antlamasnn Almanyaya getirdii zorluklar ve 1929 Dnya Ekonomik Buhran, Nazileri Almanyada iktidara tam ve Hitlerin giriimiyle Almanyada diktatrlk dnemi balamt. Hitlerle birlikte Alman d politikas yeniden ekillendi. Bu politikann ilk hedefi Versay Antlamasnn maddelerinden kurtulmakt. kinci hedefi Almanya dnda Almanlarn yaadklar topraklar almak ve topraklarn snr tanmadan geniletmekti. Versay Antlamasna kar olduklar bilinen Nazi Partisinin, iktidara gelmesi bu antlamann yrrlkten kalkma ihtimalini ortaya kard. Bu durum Versayla birlikte kurulan devletler bata olmak zere birok devleti endielendirdi. Fransa, Versay Antlamas ile Avrupada kurduu stnl kaybetme ihtimalinden dolay tedirgin oldu. SSCB, Nazi Partisinin iktidara gelmesinden sonra komnist milletvekillerinin tutuklanmasna tepki

46

olarak Almanya ile ticari ilikilerini kesti ve ABDye yaklat. Batl devletler ve Milletler Cemiyeti ile i birlii yapt. Eyll 1934te SSCB Milletler Cemiyetine kabul edildi ve konsey yeliine seildi. Polonya Versay Antlamasyla kendisine braklan Danzig Blgesinin Almanya tarafndan igal edilme ihtimalinden endie duydu. nce Batdaki meselelerle ilgilenmek isteyen Hitler, 1921 Fransa-Polonya ittifakn zayflatmak ve Avrupada bar yanls bir izlenim oluturmak istedi. Bunun iin 1934te Polonya ile saldrmazlk bildirgesi imzalad. Ksa bir sre sonra Almanyann Avusturyay ilhak teebbs Hitlerin asl amacn ortaya kard. Ancak bu teebbsn baarl olamamas Hitleri uygun zaman beklemeye ve dier meselelerle ilgilenmeye sevk etti. 1 Mart 1935te Versay Antlamasyla Fransaya braklan Saar Blgesi, halk oylamas sonucunda Alman ynetimine geti. Versayn getirdii asker kstlamalardan kurtulmak isteyen Almanya, gizlice silahlanmaya balayarak Ekim 1933te Silahszlanma Konferans ve Milletler Cemiyetinden ekildi. 1934ten itibaren kara, deniz ve hava kuvvetlerini glendirme almalarn balatt. Modern silah, ara ve gere yapmna nem vererek asker saysn 300 bine kard. Gizlilik iinde devam ettirilen bu faaliyetleri fark eden ngiltere, savunma gcn arttrrken Fransa da 15 Mart 1935te mecburi askerlik sresini uzatt. ngiltere ve Fransann bu faaliyetleri Hitlere istedii frsat verdi. Bu gelimeler zerine lkesini koruma gerekesi ile 16 Martta askerlii mecburi hle getirip asker saysn 550 bine kard. Versay Bar Antlamasn tamamen ortadan kaldrmaya kararl olan Almanya, 7 Mart 1936da, askerden arndrlan Ren Blgesine asker gnderdi. Fransa bu durumu kabul etmek zorunda kald. Almanya, 13 Mart 1938de Avusturya ile birletiini ilan ederek buray ilhak etti. Bylece Versay Antlamasnn son kalntsndan kurtulan Hitler, d politikadaki ikinci hedefine ulamak iin almalara balad.

Alman parlamentosu: Almanya ve Avusturyann birlemesi (Anschluss)

ekoslovakyann Sdetler blgesinde 3,5 milyon Alman yaamaktayd. Buray ilhak etmek isteyen Hitlerin bu lkedeki Nazilerin kardklar karklklardan yararlanmak istemesi, iki lke ilikilerini bir bunalma dntrd. Hitler, 28 Mays1938de ekoslovakyay igal etme karar ald. talya, Sdet buhran srasnda Almanyay desteklerken ngiltere ve Fransa bu konuda ortak bir cephe oluturamad. SSCB ise mttefiki ekoslovakyaya i sorunlar ve snrlar ortak olmad iin yardm gnderemedi. Ara buluculuk faaliyetlerinin sonu vermemesi Avrupada genel bir sava ihtimalini ortaya kard. ngilterenin nerisi zerine Almanya, Fransa, talya ve ngiltere arasnda 29 Eyllde Mnih Konferans topland. Bu Konferansta Sdet, Almanyaya verilirken ekoslovakya topraklar ngiltere ve Fransann garantisi altna alnd. Mnih Konferansna davet edilmeyen ve ekoslovakya ile ilgili kararlarda kendisine danlmayan SSCB, Batl devletlerden uzaklap Almanyaya yaknlat. Mnih Konferansnn ardndan 2 Ekimde Polonya, ekoslovakyann Teschen Blgesini igal etti. 2 Kasmda da Macaristan, imzalad bir anlamayla Slovakyadan snr boyunca bir toprak eridini ald.

20. sayfadaki Milletler Cemiyetinin grevlerini dikkate alarak Milletler Cemiyetinin Avrupadaki gelimeler karsndaki tutumunun II. Dnya Savann kna etkilerini belirtiniz.

47

Naziler, Bolevikler aleyhindeki szleri ve iktidara geldiklerinde takndklar tutum ile dikkatleri ekmekteydi. II. Dnya Savann balarnda Almanya ile SSCB, ayn safta yer alrken savan ilerleyen safhalarnda ise Almanya ve SSCB kar karya geldi. REDDEDLEMEZ BR TEKLF ... Gerekte olay ok net ve basitti: Biz Fransz ve ngilizler Staline yle bir teklifte bulunduk. Stalinden, 1919 snrlarnn devam ve halklarn bamszln savunma konusunda bize yardm etmesini istedik. Demokrasinin ve Milletler Cemiyetinin tand btn haklara sahip olacan, bunun yan sra sava riskinin devam ettiini syledik. Dier taraftan Hitler, Staline Toprak kaybettiniz, onlar geri alacaksnz. Beserabya ve Baltk lkelerini kaybettiniz, buralar size geri vereceim. Dorudan bir savan iinde olmayacaksnz. diyordu. SSCBnin ana politikas ise savaa girmemekti. Bu amala Alman-Rus Paktn imzalayarak sava batda balatyordu. Hlbuki yaplan btn planlar savan batdan ziyade douda olmas zerineydi. SSCB, tereddt etmedi ve lkesi iin kendisine en avantajl gelen seimi yapt. M. Georges Bonnet Fransz Dileri Bakan
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 236

Karikatrden yola karak Stalinin politikas hakknda neler syleyebilirsiniz?

HAYAT SAHASI I. Dnya Sava srasnda Almanyann zerinde bulunduu topraklarn Alman rkna yeterli gelmeyeceine ilikin mevcut olan fikrin, Hitler tarafndan Almanyann Avrupada yaylma politikasnn bir gerekesi olarak kabul edilmesi sonucunda ortaya kan kavramdr. Benzer iddialar Japon ve talyanlar tarafndan da ileri srld.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2, s. 787

? Japonya, 1939da Uzak Douda Hainan Adasn ele geirirken ngiltere ve Fransaya ait ayrcalkl blgeleri abluka altna ald. Japon-ABD Ticaret Antlamas feshedildi. ? Polonya Sava srerken Fransa da Alman snrndaki Maginot Hattn kuvvetlendiriyordu.

e. Sava Yl: 1939 ekoslovakya buhrannda Batllarn pasif kalmas, BerlinRoma Mihverinin yaylma ve genileme emellerini daha da arttrd. Almanya ve talyann pe pee kard buhranlarla Avrupa, Eyll 1939da savan eiine geldi. Mnih Konferansyla ekoslovakyadan Sdet blgesini alan Almanya, 15 Mart 1939da Praga girerek ekoslovakyay igal etti. Tamam Almanlardan olumayan ekoslavakyann igali, Hitlerin yaylmaclkta snr kabul etmediini gsterdi. Hayat Sahas politikas uygulanmaya koyuldu. Gelimelerden yararlanan Macaristan, Rutenyay igal etti. Hitler Memeli de Litvanyadan istedi ve imzalanan bir anlama ile Memel Alman ynetimine geti. Almanyann igallerinden cesaret alan talya, 7 Nisanda, 1926dan beri nfuzu altnda bulunan Arnavutluku igal etti. Bu igal Almanya tarafndan desteklenirken ngiltere ve Fransa tarafndan sert tepkiyle karland. Alman ve talyan ittifak 22 Maysta elik Pakt ile pekitirildi. Almanyann ticari bir anlamayla Romanyay da nfuzu altna almas, ngilterenin yattrma politikasndan vazgemesinde etkili oldu.

48

Almanya, Versayla serbest ehir statsne geirilen Dantzigi Polonyadan istedi. Bu istek kabul edilmeyince Almanya Polonyay igal etmeye karar verdi. Ancak talyann 1942 yl sonuna kadar savaa girmeyeceini bildirmesi zerine Almanya SSCBye yaklat. 23 Austosta SSCBAlmanya Saldrmazlk Pakt imzaland. Paktn gizli maddelerine gre Baltk Blgesi ve Polonya topraklar iki devlet arasnda pay edildi. Bu gelime zerine ngiltere ve Fransa, SSCB ile ilikisini kesti. ngiltere, Polonya ile bir ittifak antlamas yapt. Bu siyasi gelimeler neticesinde devletler bloklamaya balad ve bloklarn birbirleriyle olan ilikileri kopma noktasna geldi. Almanyann, 1 Eyllde Polonyaya saldrmas zerine ngiltere ve Fransa 3 Eyllde Almanyaya sava at.

YATITIRMA POLTKASI II. Dnya Savana giden dnemde ngiltere Babakan Chamberlainla zdeleen politikadr. Hitlerin esas ilgi alannn douda olduuna inanan Chamberlain, SSCBye kar Almanyann kendileriyle i birliine gireceini dnyordu. Chamberlain, Mnih Antlamas ile Sdeti alan Hitlerin artk durarak kazandklarn elinde tutmaya alacan tahmin etti. Fakat 15 Martta Almanya, az sayda Almann yaad ekoslovakyay igale balaynca yattrma politikas sona erdi.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 408

Maginot Hatt

II. Dnya Savann balamasndan sonra SSCBnin de katlmasyla Polonya igali hz kazand. Daha sonra SSCB, Estonya, Letonya ve Litvanyay igal etti. Finlandiya btn abalarna ramen baz snr blgelerini SSCBye vermek zorunda kald (1940).
II. Dnya Savana katlan devletler ve liderleri Fransa
Mttefik
? Vichy hkmetinin lideri Mareal Petain ? ngilteredeki Fransz direni hareketi lideri

Charles de Gaulle (Carls D Gol) ngiltere

? 1940a kadar Neville Chamberlain ? Temmuz 1945e kadar Winston Churchill ? 1945ten sonra Clement Attlee ? Nisan 1945e kadar Franklin Roosevelt ? 1945den sonra Harry S. Truman ? Joseph Stalin

ABD SSCB
Mihver

Almanya talya Japonya

? Adolf Hitler ? Benito Mussolini ? mparator Hirohito

MAGNOT HATTI Fransz generalleri, 1930larda dnyann en gl savunma hattn kurmaya karar vererek Maginot Hattn oluturdular. II. Dnya Savana kadar hi test edilmeyen bu hat, birbirinden bir top atm uzaklkta 50 savunma kulesi ve bunlara balantl yer alt snaklarndan oluuyordu. Dmann ele geirmesi neredeyse imknsz olan snaklarda, askerlerin yaamas iin her ey mevcuttu. Maginot Hattnn iki zayf noktas vard: Belika snr ve askerlerin ilerlemesini olanaksz klan sklkta aa rtsyle Ardennes ormanlar civar. Franszlar sava baladnda Almanlarn kuzeyden savunmasz Belika snrndan saldracaklarn hesaplamlar ve glerinin byk bir ksmn bu blgeye kaydrmlardr. Almanlar ise Ardennesde Fransz hatlarn yararak almaz Maginot Hattn getiler ve Belika snrna ylm Fransz ordularn arkadan sararak teslim aldlar.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 410

49

Almanya
? Naziler iktidara geldi. ? Silahszlanma Konferans

talya

Japonya

SSCB
? Almanya ile

Fransa

ngiltere

ABD

1933

ve

Milletler Cemiyetinden ekildi.

ticari ilikileri kesti. ? ABDye yaklat. ? Milletler Cemiyetine ye oldu.

1934

? 26 Ocak - Polonya ile saldrmazlk bildirgesi imzalad. Gizlice silahlanarak kara, deniz ve hava kuvvetlerini glendirdi. ? 14 Nisan Almanyaya kar ngiltere ve s ile Saar ald. Fransayla ortak ? 16 Mart - Mecburi askerlik sistemini cephe oluturdu. getirdi ve asker saysn 550 bine kard. Almanyay protesto etti. ? 13 Ocak - Fransadan halk oylama? 14 Nisan - Almanyaya kar ortak cephe oluturup Almanyay protesto ettiler. ? Rusya ve Fransa yaknlat. ? 15 Mart mecburi askerlik sresini uzatt. ? Avrupadaki gelimelerde tarafszln korudu.

1935

? ngiltere savunmasn glendirdi.

? 9 Mays ? 7 Mart - Ren blgesine asker Habeistana sevketti. saldrd.

1936

? 1 Kasm - Berlin-Roma Mihveri kuruldu. ? 25 Kasm - Japonya ile pakt imza? Berlin-Tokyo lad ve Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu. Mihveri kuruldu. ? 6 Kasm - talyann Japon-Alman paktna katlmyla Berlin-Roma-Tokyo Mihveri kuruldu. ? ine saldrd. ? 13 Mart - Almanya ile Avusturya

1937

1938

birleti. Mnih ? 28 Mays - Sdetin verilmemesi Mnih Konferansna zerine ekoslovakyay igal karar Konferans katld. ald.
? 15 Mart - ekoslavakya igal edildi. ? 23 Mart - Litvanyadan Memeli ald. ? 7 Nisan -

? 29 Eyll ? 29 Eyll -

? Uzak Douda Fransaya ait inhindini ele geirdi.

? 29 Eyll - Mnih Konferansna katld-

lar.

Arnavutluku igal etti.

? 23 Austus Almanya ile saldrmazlk pakt imzalayarak Polonyay blt. ? 3 Eyll - Almanyaya sava ilan ettiler.

1939

? 22 Mays - Almanya ile talya elik Pakt imzalad. ? 23 Austus - SSCB ile Saldrmazlk

pakt imzalad. ? 1 Eyll - Polonya igali ile II. Dnya Sava balad.

B. SAVA YILLARI 3 Eyllde Almanyaya kar sava ilan eden Fransa ve ngiltere, hemen savaa girebilecek gte deildi. Bu yzden Mihver Devletler savan ilk yl ierisinde mttefiklere kar stnlk salad. Sava, Avrupa, Pasifik ve Kuzey Afrika olmak zere cephede cereyan etti. 1. Avrupada Sava

1. Aadaki 2 Eyll 1939 tarihli gazete haberine gre Polonyann igali dnyada hangi tepkilerle karlanmtr? 2. Konuyla ilgili dnemin dier gazetelerini aratrarak farkl tepki ve sonular bulunuz.

50

Memel KUZEY DENZ BALTIK DENZ

LTVANYA

ig

El

be

HOLLANDA Berlin (Almanyann yeniden igali 1936)

Vis t

BELKA

SAAR

A
hr i

Ne

hr

1
Re n

FRANSA

Ne

4 E K O S L O 4
Viyana

Prag

Teschen

Mnih

5 V A K Y A

7
Rutenya

6
Budapete

SVRE

A V U S T U R Y A

M A C A R S TA N
1 2 3 4
LA V YA
talyan yaylmas

ROMANYA

1935te Almanyaya plebisitle katlan toprak 1938de Almanyann ilhak(Anschluss) Mnih anlamasyla Eyll 1938de Almanyaya verilen ek topraklar(Sudetenland) Eyll 1938de Polonya tarafndan alnan ek topraklar Kasm 1938de Macaristana verilen ek topra Mart 1939da Macaristann igal ettii yerler Memelin ilhak (Mart 1939)

5 6 7 8

KORSKA Roma

K D E N

ERT
Z
ARNAVUTLUK talya tarafndan ilhak 1939

RE

SARDUNYA

2
HABESTAN talya tarafndan alnd. (1935-36)
AL S

A K D E N Z SCLYA

KENYA

M SO N A Y AL T Mogadiu

Hint Okyanusu talyan seferleri 1935-36

150

300

450 km

50. sayfadaki tablo ve yukardaki haritadan yararlanarak snr deiikliklerini inceleyiniz. Bu deiikliklerin II. Dnya Savann kna etkilerini belirtiniz.

51

A
Od er

hri

Varova

Y A

Ne

Ne

hr

Da

nz

ein Rh

lan d

T A

L Y A

? Almanyann Norvei igali

zerine ngilterede Churchil, Chamberlainn yerine geti. (10 Mays1940) ? 10 Haziranda talya, ngiltere ve Fransaya sava at. ? Austosta talya, ngiltereye kar Kuzey Afrikada harekta balad. ? talya, Ekimde Yunanistana saldrd. Baarsz oldu ve Adriyatike ekildi. ? ABD, tarafszlk politikasna devam etti. ? Fransz General de Gaulle (D Gol), Londraya kaarak Fransann kurtuluu iin mcadele balatt.

ngiltere ve Fransa, Alman ekonomisini zayflatarak savan sresini ksaltmak istedi. Bu iki devlet, sveten Norve yoluyla Almanyaya gelen kmr cevherinin geliini durdurmak iin Norve kylarn maynlad. Bunun zerine Fransaya saldrmay planlayan Almanya, Danimarka ile Norvei ele geirdi. 10 Mays 1940ta Hollanda, Belika ve Fransaya saldrd. Hollanda ve Belikay ksa srede ele geirdi. Ardndan Fransada dt. 22 Haziranda Almanya ile Fransa atekes karar ald. Yaplan anlama ile Fransa topraklarnn byk bir blmn igal eden Almanya, kalan blmde de kendi kontrolnde Vichy hkmetini kurdu.

Pariste Alman askerlerini izleyen Franszlar

Hitler Pariste

Yukardaki fotoraflar inceleyerek Fransann igalinin Almanlar ve Franszlar zerindeki etkilerini yorumlaynz.
Almanyann, Avrupay hzla igal etmesi zerine ngiltere Avrupada yalnz kald. Austos sonlarnda Hitler, ngiltereye kar hava saldrs balattysa da baarl olamad.
DE GAULLE

HAVADA HKMYET MCADELES Nazilerin hava mareali Gringin, Londraya yaplan byk hava saldrlar dolaysyla 15 Austos 1940ta, Drt gn iinde ngiliz avc uaklar imha edilecek, sonra sra endstriye gelecekti. ngilizlerin bar istemeye mecbur kalacaklarndan katiyen eminim. eklindeki beyanatn radyodan dinlemitim. Bu iddetli hava saldrlarna kar tneller ve yer alt tramvaylar gibi yerlerde barnan ngilizlerin metaneti ile, Gringin umduu olmamt.() Almanlarn Kartal Hcumu ad verilen ngiltere hava saldrsnda 1015 kara bombardman ua, 346 Stuka sava ua, 933 avc ve 375 muhrip ua vard. Buna ngilizler, 700 kadar avc ve 500 kadar bombardman ua ile kar koymaya almlard. Mareal Gringin, Almanya semalarnda bir tek ngiliz ua uamayacaktr. demesine ramen, 1940 Temmuzundan itibaren Berlin bata olmak zere Almanya ehirleri zerinde gittike artan ngiliz hava bombardmanlar balad. Alarm ddkleri insanlar birka kez snaklara kamaya mecbur etmi, hastanelerdeki ar hastalar sedyelerle snaklara tanmt. Berlin blgesindeki Siemensstad sava sanayi kuruluu, 30 Austos gecesi urad hasar

Fransz general ve devlet adamdr. I. Dnya Savana katld, yaralanp esir dt. Babakan Paul Reynaud, 1940 ylnda Fransa Savandan sonra De Gaulle Savunma Bakanl Mstearlna getirdi. Almanlarla yaplan mtarekeye kar kt ve Londraya gitti. Burada Hr Fransz Kuvvetlerini tekil etti. 1943 ylnda General Giraudla birlikte Fransz Ulusal Kurtulu Komitesinin bakan oldu. 9 Eyll 1944te kurduu glge hkmeti ile birlikte Cezayirden Parise dnd ve birbirini izleyen iki geici hkmetin bana getirildi. 20 Ocak 1946ya kadar grevde kaldktan sonra siyasetten ayrld. 1958de cumhurbakan seilerek siyasete geri dnd. 1969a kadar cumhurbakanlnda kalan De Gaulle 1970te ld.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2, s. 769

52

yznden iki hafta alamayacak duruma gelmiti. Freiburgun urad korkun hava saldrsndan sonra misilleme yaplmasn emretmi olan Fhrer (Hitlerin lakab), 4 Eyll gn Reichstag (Reytag)daki konumasnda, Eer ngiliz Hava Kuvvetleri 2.000-4.000 kiloluk bombalar atacak olursa biz bir gecede 150.000-400.000 kiloluk bombalar hatta daha fazlasn atarz. Onlar birok kentimize saldracaklarn ilan ederlerse biz onlarn kentlerini yerle bir ederiz. Allah yardmcmz olsun. ki taraftan birinin kecei zaman gelecektir. Fakat bu Almanya olmayacaktr. demiti. Biz Berlinde, her gece be kez snaa iniyor, radyodan da Almanlarn iddetli saldrlardaki baarlarn dinliyorduk. 7 Eyll gecesi yaplan saldr, ngiltere Hava bombardman srasnda Londra istilasnn baladn dndrecek kadar iddetli olmutu.() Londra, o gece Almanlarn 648 avc uann himayesinde 628 bombardman uann saldrsna uramt. Hem Fhrerin konumasndaki misilleme tehdidinin doruluunu ispat etmek hem de ngiliz halknda panik yaratarak ngiliz hkmetini bara mecbur etmek amacn tayan bu ve bundan sonraki hava saldrlarndan, en nemli asker hedef olan hava alanlarnn bombalanmamas, Royal Air Forceun (ngiliz Hava Kuvvetleri), son derece muhta olduu zaman kazanmasn salamt. Bu yzden Almanlarn hava kayplar da gittike artmt. Sava sonu istatistiklerinden anlaldna gre Temmuz bandan Ekim sonuna kadar Alman Hava Kuvvetleri 1733 uak kaybetmiti. Buna karlk ngilizlerin kayb 915i gememiti Fhrer 12 Ekim 1940ta ordu bakumandanlna verdii talimatla ngiltereyi istila teebbsnden vazgeti ve Avrupada kendisi gibi genileme siyaseti izlediini grd SSCBnin tehdit ve tehlikesini ortadan kaldrmak iin douya ynelme karar verdi.
Hsrev GEREDE (Trkiyenin Berlin Bykelisi), Harb inde Almanya (1939-1942), s. 63-67

1. Almanyann Avrupada ksa srede byk baarlar elde etmesine ramen ngiltereye kar ayn baarlar gsterememesinin sebepleri nelerdir? 2. I. Dnya Savann II. Dnya Savana oranla daha ksa srede geni alanlara yaylmasnn sebepleri nelerdir?
Hitler, hava ve deniz kuvvetleri asndan stn olan ngiltereye kar baar kazanmann zor olduunu anlad. Hayat sahas iin gerekli zenginlikleri douda aramaya karar vererek SSCByi hedef seti. Ayn zamanda SSCBnin Alman hayat sahas iindeki Balkanlar ve Boazlara doru genilemesi ve silahlanmas, Almanyann karlarna uygun deildi. Finlandiyann igalinde SSCB ordusunun zorlanmas Hitleri saldr iin cesaretlendirdi. Almanya, SSCB igalinden nce Balkanlara ynelerek Romanya ve Bulgaristan ile ittifak antlamalar yapt. Ksa srede Yugoslavya ve Yunanistan ele geirdi. Daha sonra 22 Haziran 1941de SSCBye saldrarak Barbarossa harektn balatt. Bu harektla 6 ay iinde SSCByi teslim almak isteyen Almanya, iklim artlarndan dolay hedefine ulaamad. Buna karlk iklime alk Ruslar, Alman hatlarnn en ileri uzantlarn durdurarak snrl SSCB topraklarnda Alman askerleri da olsa onlar geriletti.

53

? talyan ve Alman kuvvetleri, 31 Mart 1941de Kuzey Afrikada ikinci harekta balad. ? Japonya, 7 Aralk 1941de ABDnin asker ss Pearl Harlboura saldrd.

DEVLET BRL Vichy hkmetinin efi Pierre Lavaln Almanya Dileri Bakan Ribbentropa mektubu: Temellerine kadar kltrmz yok edecek Bolevizmden Avrupay kurtarmak iin Almanya byk bir mcadeleye hazrland. Fedakrln byk boyutlar karsnda Fransz hkmetinin kaytsz kalmayacan bilmenizi istiyorum. Fransa hkmetinin kendiliinden ve kolayca kendi imknlar erevesinde hibir ekinmede bulunmadan sizin abalarnza yardmda bulunacan size sylemek istiyorum. Tarihin en byk sava iin Almanya, halknn en gen ve aktif unsurlarn harekete geirdi, bunun sonucu olarak insana ihtiyac var. Bu gereksinimleri anlyorum ve imknlarmz sizin hizmetinize seferber etmeye hazrz. Bundan dolay Franszlarn fabrikalarnzda, mmkn olduu kadar fazla sayda, dou cephesine gidenlerin yerini almasn istiyorum. Fransa AntiBolevik lejyonuyla sembolik olarak dou cephesinde temsil ediliyor. Saylarn oaltmak mmkn olabilir. Fransz hkmeti btn eski ve yeni gnlllere kendilerinin ve aile yelerinin ahsi karlarnn adaletle salanaca garantisini veriyor (12 Mays 1942). Pierre Laval
Georges LANGLOS, 20. Yzyl Tarihi, s. 249

Barborassa harekt

Almanya, 1942 ilkbaharnda ikinci saldrya geti ise de Moskova dmedi. Ayn zamanda Almanya gneye doru yneldi. Amac Kafkaslar zerinden rana geerek petrol kaynaklarn ele geirmek, Batllarn ran yolu ile SSCBye yardmn engellemek ve Hindistana ulaarak Japonya ile birlemekti. Alman ordusu Mays aynda Krm alarak Kafkaslara girdi ve Maikop petroller blgesi dt. Bylece SSCBnin kmr ve elektrik kaynaklarnn yars ele geirildi. SSCBnin ordular Stalingrada ekildi. 22 Austosta Stalingradda balayan ve ay sren mcadele, Almanlarn yenilgisiyle sonuland. Bu yenilgi Mihver Devletler iin bir dnm noktas oldu. SSCBye kar mcadelede Almanyann kaynaklar hzla tkenmeye balad. Ayn zamanda ABDnin savaa girerek ngiltere ve SSCBye her trl yardm yapmas zerine Almanya topyekn savaa girdi ve igal ettii blgelerdeki ekonomik kaynaklar smrmeye balad. Savan ilk yllarnda igal blgelerindeki Almanyaya kar zayf bir ekilde balayan yer alt direnileri, giderek g kazand. Almanya el emeine ihtiya duyunca igal blgelerindeki iileri fabrikalarda altrmaya zorlad. Bu durum genlerin yer alt direni rgtlerine katlmasnda etkili oldu. 2. Kuzey Afrikada Sava 1940ta Fransa sava d kalrken talyann savaa girmesi Akdeniz ve Dou Afrikada ngiltereyi zor durumda brakt. ngiltere, denizlere egemen bir devletti. ngilterenin malup edilebilmesi ancak ngiliz donanmasnn en nemli slerinin alnmasyla salanabilirdi. Bu nemli slerden biri de Svey Kanal idi. Bu bakmdan stratejik ve ekonomik ynleriyle Kuzey Afrika, savaan taraflar iin nemli bir aland ve savan genel seyrini etkileyecek nitelikteydi. Savan ilk haftalarnda talya, Cebelitark, Malta, skenderiye ve Sveyi; ngiltere ise Rodosu ve talyann endstri blgelerini bombalad. Bundan sonra talya, Afrikada kara harektna girdi. talya 1940 Austosunda ngiliz ve Fransz Somalisi ile Sudana saldrd ve bu blgeden ngilizleri kartt. Akdenize kesin hkim olmak isteyen talyanlar bu kolay baardan sonra ngilizleri tm Afrikadan karabileceklerini dnp Svey harektna karar verdiler. 1940 Eyllnde talyanlar, Trablusgarp zerinden saldrya geerek bir haftada Sveyin 150 km batsna kadar geldiler. Bu noktada kar saldrya geen ngilizler, be gn iinde talyanlar Msrdan kard gibi Mart 1941de talyan igalindeki Bingaziyi ele geirdiler.

Kuzey Afrikada savaan askerler

54

talya, 31 Mart 1941de Almanyann mdahalesi ile Kuzey Afrikada yeni bir harekt balatt. Almanya, bu harekta byk nem veriyordu. Plana gre talya gneyden; Almanya Kafkaslar ve ran zerinden Msra gelip Orta Dou Blgesini kska iine alacakt. Japonyann, Birmanya ve Hindistan zerinden rana gelmesiyle sava sona erecekti. Bu yzden Almanya, bu harekta hem kara hem de hava kuvvetleri ile destek verdi. Bingazi, Derne, Tobruk ve Sallum ortak Alman-talyan saldrs ile ngiltereden alnd. Bu durum zerine ngilizler kar saldrya geerek Alman-talyan kuvvetlerini Msr ve Libyadan attklar gibi Bingaziye kadar ilerleyiini de srdrd. Bu harektla ngiltere talyann smrgelerini elinden alrken Kuzey Afrikann byk bir blmn ele geirdi. ABD, II. Dnya Savana girince Kasm 1942de Fransaya ait Atlas Okyanusu ve Akdeniz kylarna asker kard. Fas ele geirilince ngiltere de talyann Afrika topraklarna kar saldrya geti. 1943 Maysna gelindiinde tm Alman ve talyan birlikleri teslim oldu. Mttefikler 250.000 kadar Mihver askerini tutsak aldlar. Bundan sonra mttefikler Avrupaya yneldi. 3. Asya ve Pasifikte Sava a. Sava ncesi ABD I. Dnya Savandan sonra ABD Avrupadaki gelimelere karmama karar ald. II. Dnya Sava kt zaman Amerikan kamuoyu, Hitlerin diktatr (totaliter) rejimi, saldrgan politikas, Yahudilere kar tutumu, demokratik rejimlere kar bak ve antlamalar inemesi sebebiyle Almanyaya karyd. Ancak tarafszlk politikas gerei ABD bakan Roosevelt, sava srasnda bir deme vererek Amerikan halkndan dncelerinde bile tarafsz kalmalarn istedi. Balangta taraflara silah satmayan ABD, savan Almanya lehine dnmesi zerine tarafsz yasalarn deitirdi ve silah satn serbest brakt. Alman ilerleyii durdurulamaynca 1940ta ngiltereye para ve silah yardm da yapt. 1941de Amerika dn Verme ve Kiralama Yasasn kard. Buna gre her lke yiyecek ve sava malzemesi dhil her trl yardm bedeli sava sonunda denmek artyla alabilecekti. 9-10 Austos 1941de ABD ve ngiltere bir araya gelerek Atlantik Bildirisini yaynlad.
ABDde sava propagandas afii: Fhrerin Yz

ATLANTK BLDRS II. Dnya Sava srasnda ngiltere Babakan Winston Churchill ile o srada henz savaa girmemi olan ABD Bakan Franklin D. Roosevelt arasnda Kanada aklarnda bir sava gemisinde yaplan ve be gn sren grmeler sonucunda 14 Austos 1941de ortak bildiri yaynland. Bu maddeler daha sonra Birlemi Milletler Antlamasna dhil edildi. Bildirinin maddeleri zetle yleydi: 1. Savatan sonra toprak kazanlmayacak. 2. lgili halkn onay alnmadan toprak deiiklii yaplmayacak. 3. Uluslar kendi geleceklerini kendileri saptayacaklar (self-determinasyon). 4. Uluslararas i birlii gerekletirilip gelitirilecek. 5. Temel ham maddelerden eit biimde faydalanlacak. 6. nsanlar korku ve alktan kurtarlacak. 7. Ak denizlerde ticaret serbestlii gerekletirilecek. 8. Mihver Devletler silahtan arndrlacak ve savatan sonra topyekn silahszlanmaya gidilecek.
Kmuran GRN, Savaan Dnya ve Trkiye (Sava 1939-1945), s. 264-265ten yararlanlmtr.

1. Bu bildiri size I. Dnya Sava ile ilgili hangi belgeyi hatrlatmaktadr? Belirtiniz. 2. Bu bildiri, ABD politikalarnda nasl bir deiiklie sebep olmutur? Aklaynz.

55

b. Pearl Harlbour Baskn ve ABDnin Savaa Girii Japonya I. Dnya Savandan sonra Pasifik blgesinde ABD ve ngilterenin basks altnda kalmt. Japon yneticiler II. Dnya Sava ile bu baskdan kurtulmak istedi. Sava kt srada Japonya, inin igaliyle urayordu. ngiltere ve Fransa Avrupada savanca ABD, Uzak Douda yalnz kalarak ini desteklemekten vazgeti. Bylece Japonya daha serbest kald ve gneye doru yneldi. lk adm olarak da Hainan Adasn ele geirdi. 1940ta da Fransa, Almanyaya yenilince Almanyann Vichy hkmetine basks sonucu Japonya, Fransaya ait inhindinden stratejik sler ald. Roosevelt, Japonyaya petrol ambargosu koyarak Japon ekonomisini ypratt. Bu meseleyi diplomatik yollarla zemeyen Japonya, 7 Aralk 1941de ABDnin Pasifik stnln simgeleyen Hawaii takmadalarndan Honoluludaki deniz ve hava ss Pearl Harlboura saldrd. Ksa srede ABDnin Pasifik Donanmasyla hava filosunun byk blm etkisiz hle getirildi. Bu saldr zerine ABD savaa girmi oldu. Ancak Japonyann ABDnin Hawaideki petrol depolarn vurmamas ve Japon amirali Yamamoto Pearl asker adan nemli bu ss igal etmemesi, harektn stratejik Harlbor basknnn dzenleyicisi ve adan baarl olmasn engelledi.
SOROKU YAMAMOTO (1884-1943)

planlaycsyd. Harvardda eitim grd iin Amerikallar ok iyi tand. 1925-27 arasnda Washingtonda Deniz Ataesi olarak grev yapt. 1939da Japon Donanmas Komutanlna getirildi. Asyadaki ngiliz ve Amerikan varlna kar savaa girilmesini savunan Yamamoto, Japonyann Almanya ile mttefik olmasn istemedi. ABD savaa girdikten sonra 18 ay Coral ve Midway Deniz Muharebeleri de dhil olmak zere Pasifikteki btn deniz harektlarn sevk ve idare etti. 18 Nisan 1943te deniz harektnn ifrelerini zen Amerikallar tarafndan ua drld. lm ile birlikte Pasifikteki gidiat deimeye balad. Japonyada bir sre gizlenen Yamamotonun lm, aklandnda Japonlarn zerinde ok olumsuz bir etki yaratt.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2, s. 818-819

Pearl Harlbour (nci Liman) baskn

Japonyann Pearl Harlboura saldrmas savan seyrini ve gler dengesini nasl etkilemitir? Belirtiniz.
Almanya, Roma-Berlin-Tokyo Mihverine gre bir ykmll olmamasna ramen drt gn sonra ABDye sava at. ABD, Ocak 1942de ngiltere, SSCB ve yirmi iki devletin katlm ile Birlemi Milletler ttifakn kurdu. Bylelikle Mihver Devletlere kar ortak savama ve bar antlamas imzalama karar alnd. lk nce Almanyann yenilgiye uratlmas kararlatrld. Sava srasnda karlkl antlamalar devam etmesine ramen mttefikler genel olarak aralarnda ortak strateji belirleyemedi. c. Pasifik Savalar 1942ye gelindiinde Almanya Avrupada; Japonya Uzak Douda stnl elinde tutmaktayd. Japonya, Pearl Harlbour saldrsndan sonra gneye doru yneldi. ABDnin Manila; ngilterenin ise Singapur ve Hong Kongta slerini ele geirdi.

Rooseveltin savaa giri belgesini imzalamas

56

Daha sonra Birmanyaya ve Endonezyaya asker kararak ilerledi. Blgenin hkimi Hollanda 100.000 tutsak vererek teslim oldu. Nisan 1942de Japonya, Avustralyada durduruldu. Maysta Amerikan ve Japon filolar Mercan Denizinde karlat ve Japonya burada yenildi. Sava srasnda ABD donanmasnn toparlandn gren Japonya, vakit kaybetmeden ABDnin Midway ssne saldr planlad. 4 Haziranda gerekletirilen Japonyann Midway saldrs, baarszlkla sonuland. Bu gelime Pasifikteki savan seyrini etkileyecek bir dnm noktas oldu.

Japon saldrsndan sonra Midway ss, 4 Haziran 1942

yo

M A N U R YA
1933 Nomonhan 1939

an

s-Sibi

rya de

r mi

lu

M O O L S T A N
Dou Denizi
ine

Pekin

Sar Deniz 1938

32 19 41 19
dala r

Tayvan
TAN HNDS

Pasifik Okyanusu

Bu

rm

olu aY
1938 Hong Kong gale izin veren Fransz - Japon anlamas Gney in Denizi

7 Aralk 1941

BURMA

A 1940 N S
IZ

FLPN ADALARI (A.B.D.) Manila

53
1928de Japonya 1933e kadar yaylma Japon nfuzu altnda Bamszlk hareketleri iin Japon destei Mttefik sleri Japon saldrlar

BURMA Bangkok

1941

1941e kadar yaylma SSCB-Japonya atmas

Saygon

220

Ryu k

yu A
440

angay 1937

Harita zerinde II. Dnya Sava ncesinde ve sava srasnda Japonyann ele geirdii yerleri inceleyiniz. Japonyann Uzak Douda mcadele ettii devletleri ve bu mcadelenin sebeplerinin neler olduunu tespit ediniz

57

JA PO NY A
660 km

Tr

1938

K O R

Sovy
es et d

te
9 i1

35

ND

C. BARIA DORU 1. Avrupada Savan Sona Ermesi 14-24 Ocak 1943te Roosevelt ve Churchill, Kazablanka Konferansnda aldklar kararla Mihver Devletlerin kaytsz artsz teslim alnmas iin harekete getiler. talyay Kuzey Afrikadan atan Mttefikler Avrupaya yneldi. Saldr iin en uygun yer talya idi. Temmuz 1943te nce Sicilyann stratejik noktalarna hava saldrs dzenlendikten sonra denizden karma yapld. ngiltere ve ABDnin bu harekt Stalingrad lsnde bir baar olmamakla beraber Mihver Devletlerin Avrupadaki yenilmezlii sona erdi. Bu yenilgiler Mussolininin otoritesini sarst. Mussolini, iktidardan derken yerine onun grevden ald Genelkurmay Bakan Mareal Badoglio babakan oldu ve Mttefiklerle 3 Eyll 1943te atekes anlamas imzalad. Almanya bu dzenlemelere tepki olarak Kuzey talyay igal edip bir hava harekt ile Mussoliniyi tutsak olduu yerden kurtard. Daha sonra Almanlar, Romay ele geirerek Mttefiklere kar savunma hatt kurdu. Mttefikler ancak Haziran 1944te Romaya girip 1945 ylnn banda Kuzey talyay ele geirebildi. 6 Haziran 1944te Alman igali altndaki Fransaya ngiliz ve ABD birlikleri Normandiya kylarndan girmeye baladlar. Almanlarn ok iyi tahkim ettikleri iin hi beklemedikleri Normandiyadan Mttefik donanmas byk bir kartma yapt. Mttefik birlikleri byk kayplara ramen baarl oldu ve Fransann gneyinden gelen birliklerle birleerek 26 Austosta Parise ulat.
talyada bu gelimeler yaanrken Almanya, SSCB ve bat cephelerinde glklerle karlat. Mays 1944te Ruslar Krm da alarak Tunaya kadar ilerlediler.

DWIGHT DAVID EISENHOWER (1890-1969)

Normandiya karmas

ABDli generaldir. 1933-39 yllar arasnda Filipinlerde Genarel Mac Arthurun komutas altnda grev yapt. 1942de Kuzey Afrika Cephesinde, Meale (Torch) harektnda ilk kez bir birlie komuta etti. Bu harekttaki baars zerine ABD Bakan Roosevelt, Eisenhower Avrupa Mttefik Kuvvetler Bakomutan olarak atad. 6 Haziran 1944te Normandiya karmasnda baarl oldu. Eisenhowern bu baarsnn altnda yatan en nemli unsurlar, skneti, soukkanll, emri altndaki farkl uluslardan meydana gelen birlikleri, komutanlar ve kurmaylar ok dengeli bir ekilde sevk etmesi ve ynetmesidir. Savatan sonra (1953-61) iki dnem arka arkaya ABDnin bakanln yapt.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2, s. 773

Eyll sonlarnda Fransa ve Belikada sava sona erdi. Douda ise Sovyet ordusu Polonya ve Baltk lkelerine girdi. Eyllde Bulgaristan SSCB ordular tarafndan igal edildi. Romanya ve Finlandiya atekes istedi. Hitler, savan son aylarnda durumun ktletiini anlaynca igalci glere kar rgtlenerek gerilla direnii yapmay planlad. Ancak bunun iin halkn direnme gc ve zaman kalmamt.

Parisin kurtuluu

58

II. Dnya Savann sonlarna doru gelecekteki barn esaslarn saptamak amacyla Roosevelt, Churchill ve Stalin arasnda 4-11 ubat 1945te Yalta Konferans yapld. Churchill, Balkanlardaki ngiliz etkisinin sona ermesinden, sava sonunda ABDnin Avrupadan ekilmesinden sonra gl bir SSCB ile tek bana kalmaktan ekiniyordu. Bu nedenle, Fransann da Almanya ve Avusturyann igaline katlmasn salad. SSCB, Dou Avrupadan ordularn ekmek ve serbest seimlerin yaplmasn salamak iin sz verdi. Ancak ekilmenin artlar ile Polonyann gelecekteki snrlar konusuna aklk getirmedi. Almanyadan tazminat almay da garantileyen SSCB, Japonyaya kar savaa girmesine karlk kurulacak Birlemi Milletlerde sandalye (Sovyetler Birlii, Belarus ve Ukrayna) ald. Bylece SSCB konferanstan en krl kan devlet oldu. Konferansta SSCBnin Japonyaya kar savaa girmesi karara baland. AVRUPA ZERNE BLDR zgr Avrupann geici istikrarszlk dnemi sresince Alman tahakkmnden kurtulmu zgr halklara, Mihverin eski uydular Avrupa devletlerinin halklarna, acil olan siyasi ve iktisadi sorunlarn demokratik yollardan zebilmesi iin SSCB bakan, ngiltere babakan ve ABD bakan yardm etme amacyla hkmetlerinin politikalarn ortak iradeleriyle bildirirler.

(Soldan saa) Churchill, Roosevelt ve Stalin

Avrupada yeni nizamn yerlemesi, ulusal iktisadi hayatn yeniden kurulmas, zgr halklara Nazizm ve Faizm kalntlarnn yklmasn mmkn klacak yollarn salanmas ve kendi seimlerine gre demokratik kurumlarn oluturulmasyla gerekleecek... Halklarn altnda yaamak istedikleri hkmet ekillerini seme hakkna sahip olacak igalci lkelerin zorla kendilerinden mahrum ettii egemenlik ve otonomi haklar tekrar tannacak. zgr halklarn bu haklar uygulayabilecekleri ortam desteklemek iin, hkmet btn zgr Avrupa devletlerinin halklarna ve Avrupada Mihverin eski uydu devletlerine yardm edecek. Bu lkelerde bunu gerektiren artlar unlar; a. barn artlarn kurmak, sknt iindeki insanlara yardm etmek iin acil tedbirler almak, b. Mmkn olur olmaz zgr seimlerle halkn iradesine cevap verecek hkmetleri kurmak, halkn btn demokratik unsurlarnn genie temsil edildii arac hkmetler oluturmak, c. Gerekli olduu yerde seim srecini kolaylatrmak. (Yalta Konferansnn sonu bildirisi, 11 ubat 1945 )
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 270

Yalta Konferansnda grlen konular ve Mttefik Devletlerin Avrupa ile ilgili bir bildiri yaynlamaya neden ihtiya duyduklarn syleyiniz.
Daha sonra gerekleen San Fransisco Konferans srasnda 7 Mays 1945te Almanya kaytsz artsz teslim olmu ve Avrupada sava sona ermiti. Bunun zerine Mttefikler arasnda Berlin yaknlarnda Potsdamda ABD, ngiltere ve SSCB arasnda 17 Temmuz-2 Austos tarihleri arasnda yeni bir konferans topland. Bu konferansa SSCB adna Stalin, ABD adna Truman katld. ngiltere Babakan Churchill ise konferans srerken lkesindeki seimlerde yenilgiye uraynca yerini rakibi Attleye devretti.

59

ON K ADA 1913 Ui Antlamas ile talyann eline geen On ki Ada, Musollininin devrilmesi ve talyann savatan ekilmesi zerine Almanlar tarafndan igal edildi. Almanyann teslim olmasndan sonra da On ki Ada, Mttefiklerin eline geti ve ayn yl Yunanistana brakld. ngiliz asker ynetimi altnda Pariste, 27 Haziran 1946da yaplan Dileri Bakanlar Konferansnda On ki Adann Yunan hkimiyetine gemesi kabul edildi. talya bunu 10 ubat 1947de onaylad ve Nisan 1947de On ki Ada resmen Yunanistana brakld.
Faruk SNMEZOLU, Trk D Politikas, s. 134

Almanya teslim antlamasn imzalarken

Potsdam Konferansnda, Almanyann teslim olmasndan sonra ortaya kan sorunlar, yaplacak olan bar antlamalarnn temel artlar ve yntemleri belirlendi. Grmelerde Avrupa, Mttefiklerin istekleri dorultusunda ekillendirildi. Almanya, drt igal blgesine ayrlarak ABD, ngiltere, Fransa ve SSCB ynetimine brakld. Ayrca Almanya iin ekonomik ve asker kstlama ve ykmllkler getirildi. Sava sulularnn tutuklanmasna ve dier lkelerde bulunan Almanlarn Almanyaya gtrlmesine karar verildi. Avusturya ve bakenti Viyanann drt igal blgesine ayrlmas, talya ile koullar ar olmayan bir bar anlamas imzalanmas karara baland. Kararlar itibar ile Avrupann siyasi, asker ve nfus yaps ynnden byk nem tayan Konferansta, devletlerin karlar dorultusunda gergin anlar yaand. Bu anlamazlklarn artmas, daha sonra dnyann balca iki nfuz alanna veya iki bloka ayrlma dnemine girmesine yol at.

Almanyann II. Dnya Sava sonunda Mttefik Devletler tarafndan blnmesi siyasi, ekonomik ve toplumsal adan ne gibi sonular dourmutur?
SSCB

FRANSA

SSCB HOLLANDA
NGLTERE

ngiliz Blm

POLONYA
Sovyet Blm ABD

BELKA
MB URG

Berlin Haritas

LUX E

Fransz Blm

Amerikan Blm

EKOSLOVAKYA

FRANSA

AVUSTURYA
SVRE

MACARSTAN ROMANYA

ABD

FRANSA

NGLTERE

SSCB
0

YUGOSLAVYA
100 200 300 km

BULGARSTAN

60

2. Pasifikte Savan Sona Ermesi Japonya, Filipinlerde General Mac Arthur komutasndaki ABD kuvvetlerine yenildi. Ekim1944te yaplan Leyte Savanda Japon Donanmas hemen hemen ortadan kaldrld. Daha sonra Pasifik Adalar alnarak Japon Adalarna ulamak, ABDnin temel sava stratejisi oldu. Ancak Japonyann bu ekilde teslim alnmasnn Amerikan ordusunda byk kayplara sebep olaca dnlerek ilk kez atom bombas kullanld. 6 Austosta Hiroimaya atlan ilk atom bombas ile 70.000 kii, 9 Austosta Nagazakiye atlan ikinci bomba ile 80.000 kii ld. ABDnin Hiroima zerine atom bombasn kullanmasnn ardndan SSCB, 8 Austosta Japonyaya sava ilan etti ve Manuryay ve 38. enlemin kuzeyindeki Kore topraklarn igale balad. Japonya, Nagazakinin bombalanmas zerine bar istemiti. Japonya 14 Austosta kaytsz artsz teslim oldu. 2 Eyll 1945te atekes antlamas imzaland ve II. Dnya Sava sona erdi.

Mac Arthur, Japonya ile Atekes Antlamasn imzalarken

Aada 28 Eyll 1940ta Japon Babakan Fuminaro Konoyenin, Japonyann RomaBerlin Mihverine katldn ilan etmesi ve Japonyann teslim olmas anlatlmaktadr. Her iki metni okuyunuz ve 1940 ve 1945teki Japonyann siyasi ve sosyal durumunu karlatrnz.
SAVAIN BALARINDA JAPONYA Dnya, tarih bir dnm noktasna geldi. Japon hkmeti bar ve dnyann gelimesi urunda l ittifaka dhil oldu. Biz, ar sorumluluumuzun farkndayz. Sizlere hadiselerin nasl gelitiini anlatarak gerek durumu anlamanza yardmc olacam. Dou Asyadaki hadiseler git gide ktleti ve in meselesi iinden klmaz hle geldi. Bunun zerine hkmet, gerekten i savaa dnen duruma zm bulmak iin kkl tedbirler alnmas gerektiine inand. Avrupada yeni bir dzen kuran Almanya ve talyann, kaderlerini Japonya ile birletirmek istemesi gayet doald... Son yl boyunca Japonya, byk fedakrlklara katland ve pek ok sadk askerini kaybetti. Bir tarafta in harbinin uzamas ve dier tarafta da yeni dzenin kurulmas, silahlarn yenilenmesi, ar fedakrlklar gerektirdi ve hayat gletirdi. lke iindeki artlar ve uluslararas durumu gz nnde tutan hkmet, l ittifakn Japonya iin en iyi yol olduuna karar verdi. Kaderimizi bu yoldaki gayretlerimiz tayin edecek. Sarf edeceimiz gayretin snr yoktur. Halkn ayaa kalkarak milletin karlat glklerin stesinden gelmesini istiyorum.
Nejat MUALLMOLU, Btn Ynleri le Hitabet, s. 520-521

JAPONYA TESLM OLURKEN Seksen milyon Japon 15 Austos (1945) len vakti hkmdarlarnn sesini radyolarnn nnde balar eik, hazr ol vaziyetinde dinliyorlard. Bu ses, bouk ve hznl bir tonda yava yava kyordu. Japonlar byk aknlk yayordu. Japonlar, imparatorlarndan kendilerini lnceye kadar mcadele etmeye aracak ateli bir konuma bekliyorlard. Zira lmle sonulanabilecek o mehur direni hakknda kendilerine birok telkinde bulunulmutu. mparatorun syledikleri duyulduunda birden korkun bir i paralanmasyla hayretler iinde Japonyann yenildiini anladlar. Her ey bitmiti. Kabul edilemez olan kabul etmek zorundaydlar. Radyo nndeki herkes kmt. Japonlar grnmeden alamak iin uzun sre evlerine kapandlar.
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 260

10 ubat 1947de talya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya ile Pariste bar antlamalar yapld. Japonyayla da 8 Eyll 1951de San Franciscoda bar antlamas imzaland. Ancak, 1919 Versay dzenlemesinin kilit lkesi Almanyayla bu defa antlama yaplamad.

61

D. SAVAIN ETKLER 1939-1945 yllar arasnda cereyan eden II. Dnya Sava ksa srede yaylarak topyekn bir savaa dnt. Bu yzden savan olduka kapsaml olan sonularn siyasi, ekonomik ve toplumsal olmak zere snflandrabiliriz. a. Siyasi Sonular II. Dnya Savann Mttefiklerce kazanlmas ile Faizm ve Nazizm gibi akmlar tasfiye edildi. 1945ten sonra dnyann siyasi yaps yeniden ina edilmeye baland. Mihver Devletlere kar direnie geenler kazan salad. Birok lkede savan olumsuz etkilerinden kurtulmak amacyla reformlar balatld. Asya, Afrika ve Orta Douda yaayan halklar, II. Dnya Savanda, emperyalist devletlerin zayfln grerek bu devletlere kar mcadeleye balad. 1942de Hindistan, Endonezya gibi lkelerde mill kurtulu hareketleri olutu. ngiltere ve Fransann II. Dnya Sava sonunda galip devletler arasnda olmasna ramen ekonomileri olduka bozuldu, smrgeleri zerindeki etkileri de azalmaya balad. Savan malup devletleri talya ve Almanyann topraklar igal edildi. Mttefik ordularnn denetimi altnda bakentleri Berlin ve Viyana da dhil olmak zere, Almanya ve Avusturya topraklar drt igal blgesine ayrld. Smrge imparatorluunu kaybeden talya, ekonomik ve siyasi alanda yeniden yaplanmann glkleriyle kar karyayd. 1946da dzenlenen bir halk oylamasyla talyada cumhuriyet rejimine geildi. Savan dier malup devleti Japonya, ABD ordular tarafndan igal edildi. Japonya sava srasnda igal ettii topraklarn yan sra XIX. yzyl sonlarndan itibaren elde ettii topraklar da geri vermek zorunda kald. ABD, tekrar savaa girmesini yasaklayan demokratik bir anayasa hazrlamas, orduyu kaldrma ve eitim reformu gibi kkl yenilikler yapmas konusunda Japonyaya bask yapt. II. Dnya Savanda SSCBnin Almanyaya kar nemli zafer kazanmas, ekoslovakya bata olmak zere baz Avrupallar tarafndan SSCBnin kurtarc olarak grlmesine sebep oldu. Bylece kuruluundan itibaren ilk kez bu kadar sayg gren SSCBnin 1930larda karlat uluslararas alandan dlanma sreci sona erdi. Avrupa ktasnn yarsna hkim olan SSCB, sava sonunda byk bir g hline geldi. II. Dnya Savandan en az etkilenen ABD, atom bombasna sahip olmakla nemli bir avantaj elde etti. Birlemi Milletlerin New Yorku, Uluslararas Para Fonunun (IMF) Washingtonu merkez olarak semesi ABDnin gcn ve Avrupa merkezli uluslararas sistemin sona erdiini gstermekteydi. Dnyadaki altn rezervinin % 75ine sahip olan ABDnin, dnya sanayi retiminin % 50sini ve uluslararas ticaretin % 25ini elinde bulundurmas da bu lkenin dnyadaki konumunu glendirdi. I. Dnya Sava sonunda bar korumak amacyla kurulan Milletler Cemiyeti, byk devletlerin tesiri altnda kalarak tarafszln koruyamamt ve II. Dnya Savana yol aan krizleri zememiti. Bu yzden daha II. Dnya Sava srasnda dnya barn salamak amacyla ABD ve ngiltere, Atlantik Bildirisini yaynlayarak Birlemi Milletler Tekilatnn temelini att. 1943te de Moskova Konferans ile ABD, ngiltere, SSCB ve in daim bir bar tekilatnn kurulmas zerinde anlamaya vard. Bu devletler 1944te Washingtonda tekilatn taslak biimini, grevlerini ve yetkilerini belirledi. ubat 1945te Yalta Konferansnda ABD, ngiltere ve SSCB, Mart 1945e kadar Mihver Devletlere sava ilan eden devletlerin Birlemi Milletlere ye olarak kabul edilmesine karar verdi. Ayn yl Birlemi Milletleri resmen kurmak iin San Francisco Konferans topland. Bu Konferansta ABD, SSCB, ngiltere, in ve daha sonra Fransann katlmyla oluan byk devletler tekilat zerinde kesin stnlk kurmak ve bunu antlamaya eklemek istedi. Kk devletler olarak adlandrlan krk alt devlet ise buna kar kt. Grmeler sonucunda Genel Kurulda devletlerin eitlii, Gvenlik Konseyinde byk devletlerin yeliklerinin sreklilii ve veto haklarnn varl kabul Atlantik Bildirisinin mimarlar (Churchill ve Roosevelt) edildi. Konferans sonunda Birlemi Milletler Antlamas kabul edilerek Birlemi Milletler Tekilat kuruldu ve Milletler Cemiyeti 19 Nisan 1946da yetkilerini bu Tekilata devretti. II. Dnya Savandan sonra kalc bir bar hedeflenirken iki yl gibi ksa bir srede gergin bir ortama girildi. Sava srasnda ortaya kan fikir ayrlklar iyice belirginleerek devletler arasnda kutuplamalar grld. Devletler, II. Dnya Sava sonunda nemli g hline gelen ABD ve SSCBnin liderliinde, ideolojik ayrla dayal Bat Bloku ve Dou Bloku ad altnda gruplara ayrld.

62

Birlemi Milletler Tekilat emas

UNDOF BM Gzlem Gc UNFICYP BM Kbrs Bar Gc
BMnin temel organlar

UNIFIL BM Lbnan Bar Gc

BM rgtleri

VESAYET KONSEY

GVENLK KONSEY

UNMOGIP BM Hindistan ve Pakistan Asker Gzlem Grubu UNTSO BM Filistin Mtareke Gzlem Tekilat

Uzman kurulular ve sistem iindeki zerk kurulular

ULUSLARARASI ADALET DVANI

GENEL KURUL
SEKRETERLK

UNRWA BM Filistin Mltecilerine Yardm Kuruluu

EKONOMK ve SOSYAL KONSEY

IAEA Uluslararas Atom Enerjisi Ajans

UNICEF BM ocuk Fonu UNHCB BM Mlteciler Yksek Komiserlii UNEP BM evre Sorunlar Program Dnya Gda Konseyi HABITAT BM nsan Yerleimleri Merkezi UNFPA BM Nfus Hareketleri Fonu

ILO Uluslararas alma rgt FAO Gda ve Tarm rgt UNESCO BM Eitim Bilim ve Kltr Tekilat WHO Dnya Salk rgt IMF Uluslararas Para Fonu IBRD Uluslararas Bayndrlk ve Kalknma Bankas
Basic Facts Abaut the United Nations, s. 72-73ten sadeletirilerek alnmtr.

Yukarda verilen emadaki bilgileri inceleyiniz. Snf iinde gruplara ayrlarak aada verilen almalardan birini seiniz. almalarnz snf iinde szl olarak sunarak birbirinize sorular yneltiniz. Ders sonunda Birlemi Milletler Tekilatnn ileyii ile ilgili ortak karmlarda bulununuz. Size verilen sre haftadr.
? Birlemi Milletler Tekilatnn temel organlarnn grevlerini ve ileyi eklini aratrnz. ? Milletler Cemiyeti ile Birlemi Milletler Tekilatnn yapsn ve ileyiini karlatran bir

aratrma yapnz. ? Birlemi Milletlerin insan hak ve zgrlkleri konusundaki faaliyetlerini ve uygulamalarn aratrnz. ? Genel Konseyde be lkeye daim yelik ve veto hakknn verili srecini ve bu uygulamann Tekilatn ileyiine etkilerini aratrnz.
b. Ekonomik Sonular II. Dnya Savanda iddetli arpmalar ve hava bombardmanlar, Almanya bata olmak zere Avrupada birok kentin hasar grmesine, fabrikalarn, limanlarn ve demiryolu hatlarnn yklmasna retim ve ticaretin olumsuz ynde etkilenmesine sebep oldu. Tarm ve sanayi retimi 1939a gre % 3070 arasnda d gsterdi. Maddi hasar tahminen 2 trilyon dolara yaklat. Sava sonunda ngiltere ekonomisi iflas etti. Sava srasnda Avrupa lkeleri nemli miktarda paralar kaybettikleri gibi 19451946da nemli fiyat artlaryla karlatlar. Fransada fiyatlar 1945te % 38, 1946da % 63 orannda ykseldi. 1939dan 1945e kamu borlanmalar ngilterede , Fransada drt, ABDde alt, Almanyada on kat artt. Temmuz 1944te krk drt devlet, ABDde yeni bir uluslararas para sistemi kurmak zere bir araya geldiler. Grmelerde devletlerin paralarnn altn ya da altna evrilebilir paralar araclyla garanti altna alnmas kararlatrld. O dnemde ABD, nemli altn rezervlerine ve gelimi bir sanayi gcne

63

sahipti. Bu yzden yeni uluslararas sistem Amerikan dolarna dayanyordu. Dolar, altn yerine kullanlabilen uluslararas para birimi oldu. Washingtonda, 45 lkenin imzasyla Uluslararas Para Fonu (IMF) kuruldu. Ayrca Uluslararas mar ve Kalknma Bankas oluturularak ye devletlerin yeniden yaplanma ve kalknma abalarna maddi destek salanmas amaland. II. Dnya Sava sonras devletlerde, I. Dnya Sava sonrasna gre sarsntsz ve hzl bir ekonomik dzelme grld. 1949da ekonomi eski canllna kavutu. Savan at tm hasar ksa srede onarld. Avrupa, hemen hemen tm deniz ar kolonilerini yitirmesine karn sava ncesi herhangi bir dnemde grlmeyen verimlilie ve refaha ulat. Avrupann yeniden toparlannda toplumun tm kesimlerinin ayn amala i birlii yapmas etkili oldu. Avrupa yannda SSCB ve Japonyada da ayn ilerlemeler grld. c. Toplumsal Sonular DNYANIN BM Londra, 16 Temmuz 1943 Bu sava, teki savalara benzemiyor; teki savalar gibi kazanlaca da yok. Geen savata askerler, umut iinde savatlar ve cepheden ayrldklar zaman umutla ayrlp evlerine kotular. Bu savata arpan askerlerin kafalarnda binlerce znt, binlerce dert var. Dman yok etmenin bu sava bitirmeyeceini biliyorlar. () Sava bitip de lkelerine dndklerinde nelerle karlaacaklar kim bilir? Belki de isiz kalacaklar. Bavurduklar kaplardan elleri bo dnecekler. nsanlar son yirmi be yl iinde ok eyler rendi. Artk byl kelimelere inanmyorlar... zgrlk, rahatlk istiyorlar. Yani, Connecticut (Konektikt)taki iftliini brakp savaa m katld bir asker (...) Connecticuta dnnce yine o kk iftliine kavumak, a kalma tehlikesinden uzak, yine eskisi gibi yaayabilmek istiyor. Bir asker iini brakp arpmak iin ngiltereye mi geldi. Dnnde yine iinin bana gemek hatta ocuklarn o i iin yetitirmek istiyor. Okul istiyor; ihtiyarln, hastalklar dnerek para biriktirebilmek istiyor; para biriktiremezse bedava ila, hastane istiyor. Hangi askerle konusanz bu endielerin dile geldiini duyarsnz. karlar iin alan birka kiinin eline mi geecek lkeler? Birka kii para kazansn, zengin olsun diye enflasyon mu yaratlacak? Bu adamlar ayda elli dolar kazanrken birka kii milyonlara m konacak? Tutku denen eyin yerle bir ettii bir lkeye mi dnecekler? Bu ordu dman yenebilir. Ona kuku yok. Ama evlerine dnp de lkelerinde bir kazann derinden derine kaynadn, bir i savan yolda olduunu grmek istemiyorlar. Son bunalmn ans akllarndan hl silinmemi. Karaborsaclar harl harl alyorlar. Amerikada karaborsaclk yapanlar ise ne yankesiciler ne de nemsiz hrszlar. En iyi vatandalarmzdan bazlar. Askerler, lkelerinde fiyatlarn ykseldiini, yaamann gittike gletiini duyuyorlar. Bir asker, yapayalnz bir insan deildir ki. Arkasnda bir ailesi vardr; oluu ocuu vardr. Onlar geindirecek paray kendisi salamaktadr. Ald ve evine gnderdii para ise yazk ki fiyatlarla birlikte ykselmiyor. te bunlar duyuyor. Gazeteler bu haberlerle dolu; evinden gelen mektuplar bu haberlerle dolu. Asker olduu iin yaknamyor da. Yaknmak yasak. Orduda byle ey olmaz. O da sadece zlmekle yetiniyor. Bu sava bir an nce bitirip vatanna dnmek, kendi gzleriyle grmek istiyor.
J. STEINBECK, Bir Sava Vard, s. 71-72

Yukardaki metne gre II. Dnya Sava toplumlarn psikolojisini nasl etkilemitir?
II. Dnya Sava sadece cephede deil cephe gerisindeki sivillerin de hayatn kaybettii bir sava olmutur. Hava saldrlar, karne uygulamas, igal edilen lkelerin talan edilmesi, sivil esirlerin ldrlmesi, verem, tifs gibi hastalklarn yaylmas ayrca Nazilerin stn rk yaratma gayesiyle engellileri, Yahudileri, Romanlar, Sintileri, ten rengi farkl olanlar toplama kamplarnda yok etmeleri neticesinde 60 milyona yakn kii hayatn kaybetti. Bunlardan yaklak 21 milyonu SSCB vatanda, 13,5 milyonu inli,7 milyonu Almand. SSCB, 1939daki nfusunun % 13n, Almanya % 10unu, Polonya ise % 16sn kaybederken Bat Avrupa lkeleri ve ABD savatan daha az etkilendi. Sava sonunda Avrupa ve Asyada eitli nfus hareketleri grld. 1945te Avrupada, Almanya tarafndan gnll ya da zorla altrlan milyonlarca yabanc ii, sava esirleri ve toplama kamplarndan sa kurtulanlar Alman topraklarn terk ettiler. Buna karlk SSCB ordusundan kaanlar ve daha nce Orta Avrupadaki topraklardan ayrlmak zorunda kalan Germen (Cermen) kkenli 12 milyon insan, Almanyaya geri dnmek iin hareketlendi. Japonyann Asyada igal ettii ve 1945te kaybettii topraklarda yerlemi bulunan Japonlar da lkelerine geri dnd.

II. Dnya Savanda mlteciler

64

410.000

N O RV E
Leningrad

Yeniden yerletirilen, boaltlan ya da srlen halklar (saylaryla)

Almanlar Baltk halklar

ESTONYA SSC
40.000

60.00
Kaliningrad

Rus snr blgesinden srlen Finliler Ruslar

KA

AR

90.000

Riga

KUZEY DENZ

LETONYA SSC
Polonyallar ekler

100.000

S O

NM

DA

Klaipeda

1.950.000

50.0

00

LTVANYA SSC
80.000

Kaliningrad Vilnius

Uluslararas Mlteciler rgt tarafndan yerletirilen halklar Almanya Avusturyada balak denetim blgeleri Drt igal blgesine ayrlan kentler

BRLEK KRALLIK
1.000.000
Minsk

DOU PRUSYA Polonya ynetiminde

2.300.000

Szczecin

HOLLANDA NGLZ E
U
1.850.00 0
Varova Poznan

Berlin

1940-45 aras Rusya tarafndan ilhak edilen yerler

1945-48 aras komnist devletler Yugoslavyann 1945te talyadan ald blge

Polonya ynetiminde

BE K
1.5

A
00
3.250.00 0

L
P O L O N YA
3.000.000
.00 0
Wroctaw Prag

A ANY ALM
2.900.000
1.500.000
Krakow Lvov

F R
SAAR

BELKA

A
A M E R K A
1.950.000

.00

1.0

00

65
S I Z
N

E K O S L O K Y A Viyana

R
N

ernovtsy

U S
Budapete

F
20 0.0 00

R
C
0

A
A
R

N
R S TA

FRANSIZ AV U S T U RYA NGLZ

0 00 00 0..0 50 25 2
Trieste

Kiinev

Y U
Belgrad

50. 000
50.00

G O S L A V Y A

Bkre

A D R Y A T K D E N Z

K
TA
Sofya

A
N LG
A R N AV UTLUK

R
S A B
AN ST YU NA N
E EG

R U

stanbul

0 300 km

150

Z N DE

Harita zerinde II. Dnya Sava sonrasnda snrlar ve nfus hareketleri gsterilmitir. Sava sonrasnda Avrupada sosyal ve siyasi yapdaki deiiklikleri belirtiniz.

Japonyaya atom bombasnn atlmas, igal blgelerinde Almanlarla i birlikilerin gerektii gibi cezalandrlamamas; Almanyann toplama kamplarnda insanlk d uygulamalar, Balkanlarda Srplar ve Hrvatlar arasnda sonu gelmeyen dmanlk ve Japonlar tarafndan Asyada ilenen sava sular toplumlarda telafisi zor izler brakt. Sava sonunda sorumlularn yakalanmas ve yarglanmasna alldysa da tam anlamyla baarl olunamad. HROMA ANISINA Mrettebat bombann trn bilmiyordu. 6 Austos 1945 sabah Albay Paul Tibbets ynetimindeki Enola Gay isimli B-29 ua, Little Boy (Kk ocuk) isimli ok gizli bir ykle Gney Pasifikteki Tinian Adasndan havaland. Uana annesinin ismini veren Paul Tibbetsin ve mrettebatn geri kalannn tek bildii, ykn ok ama ok gl bir bomba olduuydu. Saat 02.45te havalanan Enola Gay, saat 08.00de iinden nehirler geen liman kenti Hiroimann zerinde turlar atarak saat 8.13te bombay 10 bin metreden hedefe yollad. ehrin 580 metre zerinde patlayan dnyann sava amal ilk atom bombas, ilk anda 70.000 kiiyi buharlatrd. Japonyann en gzel kenti olarak bilinen Hiroimann sular, topra ve insanlar zehirlenmiti. ki ay iinde bombann gizli silah olan radyasyon, l saysn 135.000e kard. Bombardman takip eden 5 yl iinde radyasyon etkisiyle 60.000 kii daha hayatn kaybetti. Hiroima kurbanlar atlan atom bombasnn yaratt s ve radyasyon nedeniyle lyordu. Ardndan Nagazakiye, Hiroimadan sadece 3 gn sonra bir bomba daha atld. Bu seferki bombann ismi iman ocuktu. ki kentte lenlerin saysnn 500.000i at tahmin ediliyor. Hiroimada ilk bomba 20 kiloton (20 bin ton) dinamit (TNT) patlayc gcndeydi. lerleyen yllarda sava teknolojisi, Hiroima ile Nagazakiye atlanlar, tek bombada 2500 kat aacak dzeye kard; yani 50 megaton (50 milyon ton) TNT.
DW-Ajanslar, 06-08-2008, 21.19 (TS)

II. Dnya Savanda atom bombas kullanlmasnn nedenlerini, toplumsal ve siyasi sonularn aratrnz. Ulatnz bilgileri kullanarak 10 Austos 1945 tarihli bir gazete hazrlayp snf panosunda sergileyiniz.
d. nsan Haklar hlalleri II. Dnya Savanda insan haklar ve uluslararas anlamalar ihlal edildi. zellikle Almanya, SSCB ve Japonya sava esirlerine ve sivillere ynelik kt muamele, yargsz infaz, talan, asker neden olmakszn yakp ykma vb. faaliyetlere ynelerek sava kurallarn ihlal etti ve sava suu ilediler. Ayn zamanda siyasi gr, rk ve din ayrmna dayal cinayet, toplu ldrme, srgn ya da dier insanlk d eylemlerle insanlk suu ilediler. Nazi Almanyas, Avrupann Yahudi ve Roman aznlklarnn ve muhaliflerin nemli bir ksmn toplayarak lm kamplarnda yok etti. 1945te Mttefik Devletler, Potsdam Konferansnda II. Dnya Savandaki hukuki olmayan ve insanlk d uygulamalarn sorumlularnn yarglanmasna karar Potsdam Konferans (soldan saa: Attle, Truman ve Stalin) verdi ve yedi maddelik bir uluslararas szleme hazrlayarak bu yarglamada takip edilecek usul ve esaslar tespit etti. Kasm 1945ten Ekim 1946ya kadar Nrnbergde, uluslararas bir mahkeme tarafndan sulu grlen Nazi Alman yneticileri, Nazi Partisi siyasi liderleri ve dier sulular da mahkeme karsna

66

karlarak yargland. 1946da Tokyoda kurulan bir mahkemede de Japon yneticiler yargland. Yarglama sonucunda hapis, mebbet hapis ve idam cezalar verildi. II. Dnya Savanda yaananlardan dolay Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrmasna likin Szleme 9 Aralk 1948de Birlemi Milletler Genel Kurulunda kabul edildi. Sava srasnda ilenen insanlk sular soykrm olarak adlandrld. Bu kapsama giren sular ve sulularn cezalandrlmas ile ilgili kararlar alnd. 10 Aralk 1948de Birlemi Milletler Tekilat, nsan Haklar Evrensel Beyannamesini kabul etti. Belge No: 187

Nrnberg Mahkemesi

lm Emri Adolf Hitler Berlin, 1 Eyll 1939 Genel Sekreter Bouhler ve Tabip Dr. Brandt, ismen saptanacak doktorlarn yetkilerini, insani l ve takdirlere gre hastalk durumlar ok kritik grlen tedavi edilemez hastalara ltuf ve kerem lm ihsan edebilecek derecede geniletmekle grevlendirilmilerdir. mza Adolf Hitler
Hans-Adolf JACOBSEN, 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle kinci Dnya Sava, s. 752

II. Dnya Savanda sava sular ilenmi ve insan haklar ihlal edilmitir. Yukardaki metin Almanyadaki insan haklar ihlallerine bir rnektir. Snf iinde guruplara ayrlarak Almanlar ve Japonlar tarafndan gerekletirilen insan haklar ihlallerini aratrnz. Aratrmanz yaparken sava esirlerine yaplan muameleler, igal blgelerinde ve toplama kamplarnda sivil halka kar insan haklar ihlalleri ve insanlar zerinde yaplan lmcl deneyler olmak zere i blm yapabilirsiniz. Aratrma sonunda insanlk d uygulamalarn toplumsal sonularnn neler olabileceini tespit edip szl sunum yapnz. Aratrmanzda grsel materyal kullanarak rendiklerinizi birbirinizle paylan ve tematik bir albm oluturup albmlerinizi rn dosyasnda saklaynz.
SOYKIRIMI SUUNUN NLENMES VE CEZALANDIRILMASINA LKN SZLEME Madde 2 Soykrm oluturan eylemler: Bu szleme bakmndan, ulusal, etnik, rksal veya din bir gurubu, ksmen veya tamamen ortadan kaldrmak amacyla ilenen aadaki fiillerden herhangi biri soykrm suunu oluturur. a. Gruba mensup olanlar ldrmek, b. Grubun mensuplarna ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar vermek, c. Grubun btnyle veya ksmen, fiziksel varln ortadan kaldraca hesaplanarak yaam artlarn kasten deitirmek, d. Grup iinde doumlar engellemek amacyla tedbirler almak, e. Gruba mensup ocuklar zorla bir baka guruba nakletmek, Madde 3 Cezalandrlacak eylemler: a. Soykrmda bulunmak, b. Soykrmda bulunulmas iin i birlii yapmak, c. Soykrmda bulunulmasn dorudan ve aleni surette kkrtmak, d. Soykrmda bulunmaya teebbs etmek, e. Soykrma itirak etmek, Madde 4 Kiilerin cezalandrlmas: Soykrm suunu veya nc maddede gsterilen fiillerden birini ileyenler, anayasaya gre yetkili yneticiler veya kamu grevlileri veya zel kiiler de olsa cezalandrlr.
Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Say 38, s. 166

Metindeki maddeleri inceleyiniz. II. Dnya Savanda yaananlar ile soykrm tanm arasnda nasl bir iliki vardr? Belirtiniz.

67

E. SAVA YILLARINDA TRKYE

II. Dnya Savanda Mttefik ve Mihver Devletlerin Trkiyeyi kendi yannda savaa dhil etmek istemelerinin nedenleri nelerdir?
Mihver ve Mttefik Devletler II. Dnya Savanda Trkiyeyi, corafi konumundan dolay kendi yanlarnda savaa sokmak istediler. Youn basklarla karlaan Trkiye, sava d kalmak, toprak btnln ve bamszln korumak amacyla belirledii d politikasndan taviz vermedi. Trkiye, Mihver ve Mttefik Devletler arasndaki g atmalarn kullanarak bir denge politikas uygulad ve II. Dnya Sava sonuna kadar sava dnda kald. 1. II. Dnya Savanda Trk D Politikas Nisan 1939da talya, Arnavutluku igal etti. Bu durum Trkiye, ngiltere, Fransay birbirine yaklatrd ve karlkl yardmlama antlamalar iin grmeler balad. Bu dnemde Trkiyenin asker ara gere ynnden yetersiz Hsrev Gerede anlatyor: olmas ve SSCBye kar savaa girme ihtimali byk miktarda Konuyla yakn ilgisi sebebi ile asker ve mali yardm istemesine bu da grmelerin sabk babakan ve Hamidiye kahra- yavalamasna neden oldu. 23 Austos 1939da Almanya ve man aziz dostum Sayn Rauf Orbayn SSCBnin imzaladklar dostluk ve saldrmazlk paktyla Dou sava yllarnda Londra sefirlii srasnda deerli sohbetlerinde anlat- Avrupay aralarnda paylamalar Trkiyenin d politikas ile t hikyeyi nakletmeden geemeye- ilgili hassas dengeleri bozdu. Bir yanda ngiltere ve Fransa dier yanda SSCBnin bulunmas izleyecei politikada bir yol ceim: Aralarnda samimi bir dostluk ayrmna gelen Trkiyeyi zor durumda brakt. lk nce her iki kurulmu olan Churchill, Rauf Beye tarafla da iyi ilikilerini srdrmek istedi. SSCBnin daveti yklerini hafifletmek iin Trkiyenin de zerine 25 Eyllde Moskovaya giden Trk Dileri Bakan, savaa girmesi gerektiini ikide bir ileri ngiltere ve Fransa ile imzalanacak antlamaya bu lkenin de sryormu. Rauf Bey yine byle bir katlmn salamaya alt. Buna karlk SSCB ise Boazlar teklifle karlanca Churchille Hazreti gei statsnn kendi lehine deitirilmesini ve Boazlar Hzr tanyp tanmadn sormu Bilmiyorum. diyen Churchille, zerinde Trkiye ile birlikte sz ve kontrol hakk ve Trkiyenin Hazreti Hzrn onlarn Saint (Aziz) ngiltere ve Fransa ile yaknlamasn engellemek istemitir. Georgeu olduunu bildirdikten sonra Grmelerden olumlu bir sonu kmamas zerine Trkiye, 19 Ekim 1939da ngiltere ve Fransa ile Karlkl Yardm u hikyeyi anlatm: ki arkada bir uurumun kenarn- Antlamasn imzalad. Antlama Avrupal bir devletin dan geerken birinin aya kaym ve Akdenizde savaa yol aan bir saldrs hlinde Trkiyenin, her aaya dm. Fakat bir aa iki devletle etkin bir i birlii artn getiriyordu. Bu antlamann kkne taklarak uurumun dibine Trkiyeye getirdii sorumluluklar, ngiltere ve Fransann yuvarlanmaktan geici olarak kurtulncelikle taahht ettii ayni ve maddi yardmlarn yaplmasna mu. Arkadan yardma arm. Uurumun o blgesine yetimesi baland. Ayrca antlamaya eklenen ayr bir protokolde imknsz olan arkada, Hazreti Trkiye, kendisini SSCB ile savaa girmek zorunda brakacak Hzr ar. diye seslenmi. O da: herhangi bir ykmllkten muaf tutuldu. talyann 10 Haziran 1940ta ngiltere ve Fransaya sava aryorum fakat gelinceye kadar beni burada bulamayacak. demi. ilan etmesiyle antlamada ngrlen durum aka ortaya kt. Rauf Bey, hikyeden sonra Ancak SSCB-Alman yaknl devam ederken Trkiyenin Churchillin uzun bir sre bu eit tek- Mttefikler yannda savaa dorudan katlmas SSCBnin liflerde bulunmadn anlatmt. tepkisine yol aabilirdi. Bu yzden Trkiye, kendisine vaat R. Hsrev GEREDE (Berlin Bykelisi), edilen silah ve malzemenin verilmeyiini ve ek protokol Harb inde Almanya, s. 43 gereke gstererek teklife olumlu cevap vermedi. 1940 yl sonlarna doru Balkanlarda kendisini hissettirmeye balayan Alman-Sovyet rekabeti, Eyll ayndan itibaren Trk-SSCB ilikilerinde ksmen bir iyileme salad. Bu durumu deerlendiren Trkiye, blgedeki dengeleri koruma amacna ynelik bir birlik oluturmak iin aba sarf ettiyse de istenilen sonu elde edilemedi. ngiltere, 1941 yl balarnda Hitlerin Balkan Harektna balamasyla Almanlarn Trkiye zerinden Orta Dou petrollerine ulamasndan endielendi. Bunun zerine ngiltere, Trkiyenin kendi yannda savaa katlmas durumunda her trl yardm yapmaya hazr olduunu belirtti. Yunanistann Almanlarca igali ve Bulgaristann Mihver Devletler safnda savaa girmesi, tehlikeyi Trkiye snrna kadar dayandrd. Bu gelimelerden sonra Almanya, Trkiye ile ngilterenin yaknlamasn nlemeye alt. 18 Haziran 1941de Almanya ile Trkiye arasnda bir saldrmazlk pakt imzaland. 22 Haziranda Alman ordularnn SSCB zerine saldrya gemesiyle Trkiye zerindeki bask azald.

68

HTLERDEN NNYE MEKTUP Ben de ekselanslar bu frsattan istifade ederek size unu resmen bildiririm ki bu eylemler hibir ekilde Trkiyenin siyasi ve lkesel btnlne kar ynlendirilmemitir. (...) Size unu sylemek istiyorum ki gelecekte gerek bir dosta i birlii iin Trkiye ve Almanya arasnda byk koullarn var olaca en derin inancmdr. nk: 1. Almanyann blgede hibir eit toprak kar yoktur. Bahsedilen tehlikeler ortadan kalktktan sonra Alman birlikleri Bulgaristan ve () Romanyay terk edecektir. 2. Savatan sonra yaralar sarmak iin kararlatrlan ekonomik kalknma bir kez daha Almanya ve Trkiye arasnda yakn ticari ilikileri gerekli klacaktr. uras kesindir ki Almanya sadece endstriyel rnleri satmakla ilgili deildir; ok geni boyutlarda almlar da yaplabilecektir. Bundan da te savatan sonra ortaya kacak yeni toprak dzenlemelerinin Almanyay Trk politikasnn amalarna kar koyar bir durumda brakmayacana inanyorum. Buna karlk, iki lke arasndaki bir anlamazlk Trkiyenin ve Mihver Devletlerinin karlarna eit olarak zarar verecektir... Bu dncelerle, Bulgaristanda ilerleyen Alman birliklerinin Trk snrndan orada bulunmalarnn maksad hakknda yanl bir yorumda bulunmasna meydan vermeyecek bir uzaklkta kalmalarn emrettim.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, s. 439

metin ve karikatr inceleyerek II. Dnya Savanda Trk-Alman ilikilerini deerlendiriniz.

1941 yl sonlarnda Almanlarn Orta Dou ve Kafkasya blgesine ynelik harekta girimesi, ABDnin savaa girmesi ve SSCBnin Almanya ile sava iinde bulunmas Mttefik devletlerin Trkiyenin kendi yanlarnda savaa girmesi konusundaki taleplerini daha da arttrd.

Yukardaki

SSCBnin Trkiyenin Mttefikler yannda savaa girmesini istemesinin sebebi nelerdir?

Almanlarn Kasm 1942de Stalingard yenilgisinden sonra Mttefiklerin Trkiye zerindeki beklentilerinin artmasyla ngiltere ve Trkiye 30 Ocak 1943te Adana Konferansnda bir araya geldi. Yaplan grmelerde, Trkiyenin savaa katlmak iin hazrlksz olduu ve zellikle SSCBnin savatan galip kmas hlinde duyduu ciddi endieler dile getirildi. ngiltere konferans sonunda Trkiyenin asker ihtiyalarnn tespit edilerek Mttefik devletlerce yaplacak yardmn arttrlabileceini bildirdi. Bylece Trkiye Mttefiklere yaknlamakla beraber sava dnda kalmay baard. Ayn yln sonlarna doru Moskovada, bir araya gelen Mttefik gler, SSCBnin srar ile Trkiyenin savaa girmesi konusunda ikna edilmesini kararlatrd. Bunun zerine ngiltere ve Trkiye dileri bakanlar 5-6 Kasm tarihlerinde Kahirede bir araya geldi. Trkiye Mttefiklerin savaa girmesi konusundaki teklifleri reddederek sava d kalmay srdrd.
1943 balarnda ngilterenin Trkiyeyi savaa dhil etme konusunda srarc olmasnn iki sebebi vard. Birincisi Almanyay etkisiz hle getirmek iin Avrupa ilerine girmek zorunda olmas, ikincisi ise sava sonunda stratejik bir neme sahip olan Balkanlarda oluabilecek bir boluun SSCB tarafndan doldurulmasndan endie duymasyd. Dolaysyla Trkiyenin blgede aaca bir cephenin bu sebepleri ortadan kaldracan dnmesiydi.
Faruk SNMEZOLU, Trk D Politikas, s. 7 Kahire Grmeleri (Roosevelt, nn, Churchill) (Soldan Saa)

Mttefiklerin istei zerine Trkiyeyi savaa katlma konusunda ikna etmek isteyen Roosevelt ve Churchill, nny Kahireye davet etti. Bylelikle, 4-6 Aralkta gerekleen Kahire grmelerinde nn Trkiyenin ihtiyac olan silah ve malzemenin salanmas artyla savaa katlmay ilke olarak

69

kabul etti. Ancak 1944 yl balarnda Trk ve ngiliz asker yetkililerinin Trkiyenin ihtiyalarnn tespiti konusundaki almalar sonuca ulaamamtr. Bu durum Mttefiklerin Trkiyeye yaptklar yardm kesintiye uratrken taraflar arasndaki ilikileri durma noktasna getirdi. 1944 yl ierisinde Trkiye, Mttefiklerle olan ilikilerini yeniden canlandrmaya gayret etti. Bu amala asker nitelikli Alman gemilerin Boazlardan gemesini engelledi ve Almanyaya yapt ihracat durdurdu. Trkiye 23 ubat 1945te sava sonras dzenin oluturulaca San Francisco Konferansna katlabilmek ve Yalta Konferans kararlar uyarnca Birlemi Milletler Tekilatnn asil yeleri arasnda yer alabilmek iin Almanyaya sava at. Ancak sava ilan yalnzca simgesel bir hareket olarak kald.

II. Dnya Sava srasndaki cumhurbakanmz smet nn hakknda biyografi almas yapnz. almalarnz snf panosunda sergileyebileceiniz gibi szl sunum da yapabilirsiniz.
2. II. Dnya Savann Trkiyeye Etkileri

Aadaki grafiklere gre II. Dnya Sava srecinde Trkiyenin ekonomisi hakknda neler sylenebilir?
Trkiyede tarm ve sanayii retimi
140 120 100 80 60 40 20 0
1940 41 42 43 44 45
Tarm retimi Sanayi retimi

Sava dneminde Trkiyede d ticaret (kg)

1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
1938 39 40 41 42 43 44 45
thalat (milyon kg) hracat (milyon kg)

Trkiyede fiyat art ve byme oran

Temel gda maddelerindeki fiyat art

4

100 80 60 40 20 0 -20 -40

1939 40 41 42

Fiyat art % Byme oran%

3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0

35 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 TK
Ya Et eker Ekmek

43

44

45

19

Trkiye II. Dnya Savana fiilen katlmamasna ramen, savan getirdii ar ekonomik artlar tmyle yaad. Sava ihtimaline karlk lke gelirinin nemli bir ksm savunma alanna ayrld. Hedeflenen ekonomik planlar ve sanayi yatrm programlar ertelenmek zorunda kald. Seferberlik dolaysyla tarm ve sanayi sektrnde i gcnn azalmas retimin byk lde gerilemesine sebep oldu. 1929 Ekonomik Buhran sonucunda byk lde daralm olan ithalat, daha savan ilk yllarnda yar yarya dt. Mttefik lkelerin Trkiyenin Almanya ile olan ticari faaliyetlerini durdurma ynndeki telkinleri ekonomik gelime srecini de durdurdu. Sava yllarnda Trkiyede izlenen ekonomik politika, bymeyi ve gelimeyi hzlandrmak hedefinden ziyade mal darln hafifletmek, fiyat artlarn frenlemek, karaborsa ile mcadele etmek

70

ve sosyal adaleti salamak gibi hedeflere ynelmiti. nk savan balad ilk gnlerde hemen hemen her eyaya nemli lde talebin olmas, gereksiz yere fazla mal alnarak stoklanmasna yol at. Bu mallarn yksek kr elde edilerek satlmas mevcut hkmetleri baz kararlar almak zorunda brakt. Yersiz fiyat ykselmelerine engel olmak amacyla fiyatlar ykseltilen maddelere narh koyma bu kararlardan bir tanesiydi. 18 Ocak 1940ta kan ve 1942de deiiklie urayan Mill Korunma Kanunu alnan tedbirlerin dayanak noktas oldu. Mill Korunma Kanunu, hkmete ekonomik hayat dzenleyici ok geni imknlar salamaktayd. Bu kanun ile retim, datm ve tketim ilikileri tmyle devlet kontrol altna alnd. Devlet, gerektiinde retimi aksatan iletmelere el koyabilme yetkisine sahipti. D ticaretin dzenlenmesi ve kontrol gibi mdahaleler de devlet eline brakld. Ayrca hkmet, halkn ve mill savunmann ihtiya duyduu maddelerin deer fiyatnn denmesi karlnda almaya ve amacna gre ihtiyac olan kurumlara krsz vermeye yetkiliydi. Mill Korunma Kanununun 6. maddesine dayanarak Petrol Ofisi, Et ve Balk Kurumu gibi baz kurumlar oluturuldu. Aada 20 Aralk 1941 tarihinde yaynlanm bir gazete haberi yer almaktadr. Bu gazeteyi ve bilgilerinizi dikkate alarak II. Dnya Savann Trkiyeyi nasl etkilediini belirtiniz.

1942de byk kentlerde karne uygulamasna geildi. Ticaret Ofisi ve ae Mstearl gibi yeni kurumlar oluturuldu. Bu kurumlar, temel tketim mallarnn karne ile datm kontrolnn yan sra i ve d ticarette fiyatlar tespit etme gibi grevleri de stlendi. Sk fiyat kontrol birok maln piyasadan ekilmesine sebep oldu. Her lkede sava zamanlarnda az ok grlen karaborsa ve fiyat artlar kent nfusunu etkiledi. Temmuz 1942de yeni kurulan hkmet, mallarn stoklanarak piyasadan ekilmesini engellemek amacyla piyasa zerindeki fiyat denetim ve dzenlemelerini azaltt. ae Mstearlnn kaldrlmas ile gda maddelerinde fiyat denetimleri de hafifletildi. Bu politika deiiklii istenilen amaca ulaamad. Karaborsa ve haksz kazan daha da artt. Sava dneminin en yksek enflasyonu bu dnemde yaand. Bu yllarda Trkiyenin savaa girme ihtimalinin artmas zerine savunma giderlerine ayrlan pay yeterli grlmedi. Ar ve vergilendirilemeyen kazanlar ile yksek enflasyon da dikkate alnarak Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi olmak zere iki olaanst vergi uygulamas getirildi. Varlk Vergisi Kanunu, 11 Kasm 1942de kabul edildi. Verginin amac sava frsata dntren iletmelerin haksz kazanlarnn nne gemekti. Fakat varlk vergisi uygulamada sermaye sahibi baz Karneyle ekmek aln gayrimslim yurttalarn aleyhine bir takm sonular

71

SAVA YILLARI Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Fehmi Yavuz, sava yllarnda retmenlik yapmaktadr. 1941 ylnda evlendikten sonra Ankarada eiyle ev konusunda yaad skntlar yle anlatr. Ankarada konut bunalm dayanlmaz boyutlara ulayordu. Sen git, ev tuttuktan sonra eini alrsn ya da getiririz. dedilerse de ben Bir aresini bulurum. dedim, eim ve halas ile Ankarann yolunu tuttuk. Birka gn akrabamzn evinde kaldktan sonra Hamamnne yakn bir yerde 18 liraya bir ev kiraladm. Evde su, elektrik, hava gaz yoktu. Bahedeki tuvaleti be aile kullanyorduk. Saka her gn iki teneke su getiriyor, yakndaki emeden gerektiinde kova ile ya da bakrala su alyorduk. lk gnlerde ardiyeden aldmz 1-2 kfe kok kmr sobada yakarak sndk. Kimi durumlarda kalorifer kllerinden seilen kmrlerin tenekesini 80-100 kurua alp yaktk.
Murat METNSOY, II. Dnya Savanda Trkiye -Sava ve Gndelik Yaam-, s. 208

Lise ve niversiteye devam eden renci says

(1923-1924=100)

Ders yl 1923-1924 1925-1926 1930-1931 1935-1936 1940-1941 1945-1946

Lise 100,0 221,4 459,2 1097,6 2003,4 2056,0

niversiteyksekokul 100,0 134,8 143,6 249,7 416,3 661,4

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi c. III, s. 835

Trkiyede ruhsatl radyo says

Yllar Alc says 1927 1931 1178 2947 1933 5935 1936 1947

10640 18830

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. X, s. 2735

dourdu. Yurt iinde ve yurt dnda tartmalara yol aan vergi uygulamas 15 Mart 1944te kaldrld. Varlk vergisi alnmayan iftilerden de 1944te ayni olarak alnan Toprak Mahsulleri Vergisi 1946da kaldrld. Grafiklerde (69. sayfa)de grld gibi devletin ald nlemler neticesinde 1944 ve 1945 yllarnda fiat artnda gerileme, gayrisafi mil hasla orannda da art gzlendi. Trkiyede yaanan ekonomik skntlar sonucunda 1940 ve 1945 yllarnda nfus artnda azalma grld. 2. Be Yllk Sanayi Plan uygulanamad. Sava bittiinde Trkiye ekonomisi 1934te bulunduu gelime dzeyinin altna dt. Bu dnemde 1942 yl hari mill gelirde sanayi ve tarmsal retim srekli olarak d gsterdi. Yllk sanayi retimi 194045 dneminde ortalama % 5,6, tarmsal gelir % 7,2, mill gelir ise % 6,3 geriledi. Devlet sanayisindeki daralma, zel sanayiye gre daha az olmutur. Savan uzun sreli etkileri bakmndan en ar sonucu, sermaye birikiminde oluan gerileme oldu. Mill kaynaklarn byk lde savunmaya ayrlmas ve yatrmlarn yaplamamas bunda etkili oldu. Bu dnemde sava artlarna ramen devlet harcamalarnn bir ksm eitim ve kltre ayrld. rnein 1939-1945 dneminde eitime ayrlan yatrmlar cumhuriyetin ilanndan savan kt yla kadar yaplm olan toplam yatrmdan daha fazla oldu. Bir yandan ilkokul yapmna hz verilirken dier taraftan 1940ta karlan bir kanunla kyllerin kendi yrelerinde ve pratik bilgilerle eitilmesini ngren Ky Enstitleri kuruldu. Bylece mesleki ve teknik okul says sava boyunca katna, bu okullardaki renci says ise ayn dnemde drt katndan fazlaya kt. Basn yayn organlaryla beraber okur-yazar orannn artmas dnyadaki siyasi, edeb ve sanatsal gelimeleri yakndan izlenmeye baland. II. Dnya Savann olumsuz etkileri Trk edebiyatna da yansd.Trk yazar ve airleri daha ok sosyal gerekilik akmnn etkisinde kalarak lkenin iinde bulunduu sosyal deiim ve gelimeyi btn ynleriyle eserlerinde ilediler. iirde serbest nazm savunan Orhan Veli Kank, Oktay Rfat Horozcu, Melih Cevdet Andayn ncln yapt Garip Akm bu dnemde ortaya kt. Peyami Safa, Ahmet Hamdi Tanpnar, Bedri Rahmi Eybolu, Behet Necatigil ve Sait Faik Abasyank bu dnemin nemli air ve yazarlarndandr. Sava yllarnda insanlarn siyasi gelimeleri takip etme isteinden dolay, radyo sevilip yaygnlat. Ankara Radyosunun yan sra, stanbul Radyosu deneme yaynlarndan sonra 1943te srekli yayna geti. Bu dnemde halk mzii derleme
9 Nisan - Almanya Norve ile Danimarkay igal etti. 10 Mays - Almanya, Belika ve Hollanday igal etti. Churchill babakan oldu. 10 Haziran - talya Batl devletlere sava ilan etti. 22 Haziran - Almanya Fransa ile atekes anlamas imzalad. 18 Ocak - Mill Korunma Kanunu karld. 17 Nisan - Ky Enstitleri kuruldu.

7 Mart - Almanya Ren blgesine asker sevk etti. 9 Mays - talya Habeistan ilhak etti. 1 Kasm - Berlin - Roma mihveri kuruldu. 25 Kasm - Berlin - Tokyo mihveri kuruldu.

13 Mart - Almanya Avusturya ile birleti. 29 Eyll - Mnih Konferans topland.

13 Ocak - Saar blgesi halk oylamas ile Fransaya katld.

5 Kasm - talya, Berlin-Tokyo mihverine katld.

15 Mart - Almanya ekoslovalyay igal etti. 23 Mart - Almanya Memeli ilhak etti. 22 Mays - Almanya-talya ile elik Pakt imzalad. 23 Austos - Almanya, SSCB ile Saldrmazlk Pakt imzalad. 1 Eyll - Almanya Polonyaya saldrd. 3 Eyll - ngiltere ve Fransa Almanyaya sava ilan etti. 19 Ekim - ngiliz- Fransz-Trk Yardmlama Pakt imzaland.

72

almalarnn dinleyenlere sunulduu Yurttan Sesler programlar yapld. Mnir Nurettin, Hafz Burhan bata olmak zere pek ok Trk sanat mzii sanats plaklarnda trklere yer verdi. 1940ta stanbul Konservatuarnn kuramsal bir eitim vermek zere almas da Trk musikisi asndan nemli bir gelime oldu. Sanat mzii ile ilgilenenler geni kitlelere ulamak iin halk mziinden yararland. Sadettin Kaynak bata olmak zere baz bestekrlar ise halk trks tarznda arklar bestelediler. Safiye Ayla, Mzeyyen Senar, Hamiyet Yceses, Perihan Altnda Szeri gibi dnemin nemli sanatlar radyo programlar ve ta plaklarla kendilerini halka tanttlar.
Perihan Altnda Szeri

ZOR YILLAR II. Dnya Sava yllarn daha iyi anlayabilmek iin o gnlere tanklk eden Ahmet Kaar ile rportaj yaptk. Kendinizi bize tantr msnz? Adm Ahmet Kaar. 1926da Grelenin rkeynesil kynde dodum. Gen yalarmdan beri iir yazarm. Yaynlanm iir kitaplarm var. Tapu sicil memurluundan emekli oldum ve tm zamanm iir, mzik ve ieklere ayrdm. Sava sizin hayatnzda neleri deitirdi? Kendimi tantrken sylediim gibi kyde dodum ve sava yllarnda kyde oturmaktaydk. O yllarda lise ana gelmitim ve bize en yakn lise Trabzonda olduu iin oraya gittim. Ancak savan getirdii zor artlar yznden eitimimi yarda brakmak zorunda kaldm ve tuttum kymn yolunu Sava Trkiyeyi nasl etkiledi? Hepimizin bildii gibi savaa fiilen katlmadk. Ancak her an savaa girme tehlikesinden dolay sava artlarnn getirdii olumsuzluklar byk lde yaadk. Temel ihtiyalarmz karlamakta zorlandk. yle ki tuz bulamaz, yemeklerimize deniz suyu katardk. ehirde oturanlarn karne ile ekmek ald o yllarda biz kendi ekmeimizi kendimiz yapardk. O yllarda un bulmak da kolay deildi. Annem msr unundan, msr unu bulunmad zamanlarda ise fndk unundan ekmek yapard. Ancak bol miktarda yiyemezdik ekmei. Annem ekmekleri yaptktan sonra gnlk tketilecek miktarlar bler, biz yemeyelim diye de eyiz sandnda saklard. Hatta o yllara ait ekmekle ilgili komik bir anm var bu any sizinle paylamak isterim. Tabii ki. Hemen anlataym. Bir gn kardeimle anlatk, annemin ekmekleri saklad odaya gizlice pencereden girecek ve ekmekleri alacaktk. O benim srtma kt ve pencereye ulat. Ne var ki olduka dar olan pencereye skt. Ne ieri girebiliyor ne de dar kabiliyordu. aresiz barp yardm istemek zorunda kaldk. Nihayet yardmmza byklerimiz geldi de kardeim kurtuldu. Ben ve kardeim o gn ekmek deil ama iyi bir azar yemi olduk. Hatralarnz bizimle paylatnz iin ok teekkr ederiz. Ben teekkr ederim.
Komisyon

Siz bu rportaj yapsaydnz Ahmet Kaara neler sormak isterdiniz?

7 Haziran - ABD, Midway Deniz Savanda Japonlar yenilgiye uratt. 25 Kasm - SSCB, Almanyay Stalingard Savanda yendi. 11 Kasm - Varlk Vergisi Kanunu kabul edildi.

6 Haziran - Normandiya karmas yapld. 26 Austos - Mttefikler Parise girdi. 15 Mart - Varlk vergisi kaldrld. Nisan - Ayni olarak Toprak Mahsulleri Vergisi alnd.

31 Mart - Kuzey Afrikada Alman-talyan taarruzu balad. 14 Austos - Atlantik Szlemesi yaynland. 7 Aralk - Japon uaklar ABD ss Pearl Harlbouru bombalad. 11 Aralk - Almanya ve talya ABDye sava ilan etti. 18 Haziran - Almanya ile Trkiye dostluk antlamas yapt.

3 Eyll - talya Mttefiklerle atekes anlamas imzalad. 30 Ocak - nn, Churchillle Adanada grt. 4-6 Aralk - Churchill, Roosevelt ve nnnn katld Kahire Konferans topland.

4-11 ubat - Yalta Konferans yapld. 23 ubat - Trkiye Almanyaya resmen sava ilan etti. 25 Nisan - San Francisco Konferans yapld. 7 Mays - Almanya kaytsz artsz teslim oldu. 17 Temmuz - Potsdam Konferans yapld. 6 Austos - lk atom bombas Hiroimaya atld. 9 Austos - Nagasakiye atom bombas atld. 14 Austos - Japon mparatoru Hirohito kaytsz artsz teslim oldu.

73

Ben, sadk hizmetkrnz Prof. Albert Einstein Ekselanslar Atatrk, Yahudi Nfusu Koruma Gruplar Birlii eref bakan olarak Almanyadan 40 profesrle doktorun bilimsel ve tbbi almalarna Trkiyede devam etmelerine msaade vermeniz iin bavuruda bulunmay ekselanslarndan rica ediyorum. Sz edilen kiiler, Almanyada hlen yrrlkte olan yasalar nedeni ile mesleklerini icra edememektedirler. ou geni tecrbe, bilgi ve ilm liyakat sahibi bulunan bu kiiler, yeni bir lkede yaadklar takdirde son derece faydal olacaklarn ispat edebilirler. Ekselanslarndan lkenizde yerlemeleri ve almalarna devam etmeleri iin izin vermeniz konusunda bavuruda bulunduumuz tecrbe sahibi uzman ve sekin akademisyen olan bu 40 kii, birliimize yaplan ok sayda mracaat arasndan seilmilerdir. Bu ilim adamlar, hkmetinizin talimatlar dorultusunda kurumlarnzn herhangi birinde bir yl boyunca hibir karlk beklemeden almay arzu etmektedirler. Bu bavuruya destek vermek maksadyla, hkmetinizin talebi kabul etmesi hlinde sadece yksek seviyede bir insani faaliyette bulunmu olmakla kalmayaca, bunun lkenize de ayrca kazan getirecei midimi ifade etmek cretini buluyorum. Ekselanslarnn sadk hizmetkr olmaktan eref duyan Prof. Albert Einstein.
www.thewhitetree.org

Albert Einsteinn 17 Eyll 1933te Atatrke hitaben yazd mektuptan hareketle o dnemde Almanyadaki siyasi ve sosyal gelimeleri aratrnz. Trkiyeye gelen bilim adamlarnn Trkiyedeki eitim ve bilim hayatna katklarn bulunuz.
Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz. (Grup almas yaplacak.) 1. blm yapnz. 2. alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz. 3. Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile ilgili aratrma yapnz. 4. Konuyla ilgili fotoraflar ekiniz ya da grsel materyaller aratrnz. 5. Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz (Hangi bilgilerin nerede, nasl kullanacanza karar veriniz.) 6. Proje bittikten sonra snf iinde szle ya da projeksiyonla sunum yapnz. 7. Sunum sonunda projeyle ilgili karmlarda bulununuz. 8. Fotoraflarla desteklediiniz projenizi snf panonuzda sergileyiniz. 9. Sreniz bir aydr.
PROJE DEERLENDRME FORMU rencinin Ad Soyad: Projenin Ad: Snf: No: DERECELER GZLENECEK RENC KAZANIMLARI I. PROJE HAZIRLAMA SREC Projeye uygun alma plan hazrlama Grup iinde grev dalm yapma evreden bilgi toplama Projeyi plana gre gerekletirme TOPLAM II. PROJENN ER Trkeyi etkin kullanma Bilgilerin doruluu Toplanan bilgileri analiz etme Elde edilen bilgilerden karmda bulunma Toplanan bilgileri dzenleme TOPLAM III. SUNU YAPMA Sorulara cevap verme Sunuyu hedefe ynelik materyalle destekleme Verilen srede sunuyu yapma TOPLAM GENEL TOPLAM retmenin yorumu:.............................................................................................................................................................. ok iyi 5 yi 4 Orta 3 Zayf 2 ok zayf 1

74

A. Aadaki sorular cevaplandrnz. 1. Almanya, talya ve Japonyann II. Dnya Savanda ayn grupta yer almasnn sebepleri nelerdir? 2. ABD, II. Dnya Savana nasl girmitir? ABDnin savaa girii gler dengesini ve savan seyrini nasl etkilemitir? 3. II. Dnya Sava sonunda uluslararas ilikilerde Avrupann yerini ABDnin almasnn sebepleri nelerdir? 4. II. Dnya Sava sonunda gler dengesinde hangi devletler n plana kmtr? Sebepleri ile aklaynz. 5. II. Dnya Savann toplumsal sonular nelerdir? 6. II. Dnya Sava Birlemi Milletler, Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmasna likin Szlemenin imzalanmasnda nasl etkili olmutur? 7. II. Dnya Savanda Trkiye nasl bir politika takip etmitir? Bu politika Trkiyeyi sava sonrasnda nasl etkilemitir? 8. II. Dnya Sava Trkiyeyi sosyal ve kltrel adan nasl etkilemitir? B. Aadaki ifadelerin bandaki bolua doru ise (D), yanl ise (Y) harfi koyunuz. 1. (....) II. Dnya Sava ekoslavakyann igali ile balad. 2. (....) II. Dnya Sava sonucunda Almanya ile Paris Antlamas imzaland. 3. (....) II. Dnya Savanda Trkiye sava d kalmasna ramen ekonomik ve sosyal adan etkilendi. 4. (....) II. Dnya Sava sonunda sava sulular ilk kez yargland ve cezalandrld. 5. (....) II. Dnya Sava sonunda Almanya topraklar ngiltere, Fransa, ABD ve SSCB arasnda drt igal blgesine ayrld. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz. 1. Aadaki seeneklerden hangisi Alman d politikasnn son aamasna ait bir gelimedir? A. Ren blgesine asker sevk edilmesi C. Sdet blgesinin ele geirilmesi E. Asker saysnn artrlmas 2. B. Almanya ile Avusturyann birlemesi D. Polonyann igali

I. talyann Habeistan igal etmesi II. Japonyann Manuryaya saldrmas III. Yalta Konferans IV. Mnih Konferans V. Almanya - Sovyetler Birlii Saldrmazlk Pakt Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisinde doru yaplmtr? A. III - I - IV - II - V D. V - IV - II - III - IV B. II - I - IV - V - III E. II - III - I - IV - V C. II - I - V - III - I

3. Aadakilerden hangisi II. Dnya Savann siyasi sonularndan biridir? A. IMFnin kurulmas B. Nazizm ve faizm gibi rejimlerin yklmas C. Birok asker ve sivilin ldrlmesi D. Avrupann tahrip edilmesi E. Avrupada glerin balamas 4. II. Dnya Savanda Trk d politikasnn hedefi; sava d kalmak, toprak btnln ve bamszln korumakt. Bu hedefe ulamak iin Trkiye, Mihver ile Mttefik Devletler arasndaki kar atmalarn kullanarak bir denge politikas uygulad. Bylece Trkiye II. Dnya Sava sonuna kadar sava d kalmay baard. Aadakilerden hangisi bu politikann gerei bir uygulama deildir? A. B. C. D. E. Mill Korunma Kanununun karlmas Almanya ile saldrmazlk antlamasnn imzalanmas ngiltere ve Fransa ile yardm anlamasnn imzalanmas Trkiyenin Adana Konferansna katlmas Trkiyenin Kahire Konferansna katlmas

75

BULMACA
2 3 4 6 5 7

8 10 9

13 11 12 14

15

16

17

18

SORULAR Almanyann 22 Haziran 1941de SSCBye kar balatt harekt. II. Dnya Sava yllarnda Trkiyede krsal kesimde kurulan eitim kurumlarnn genel ad. Kasm 1942de ar kazanlar ve yksek enflasyon dikkate alnarak karlan vergi. Almanyann Fransay igalinden sonra Almanyaya kar yaplan mcadelede liderlik yapan kii. Ulusal, etnik, rksal veya din bir grubu ksmen veya tamamen ortadan kaldrmak amacyla yaplan insan haklar ihlli. 6. ekoslavakya topraklarnn paraland konferans. 7. lk atom bombasnn kullanld ehir. 8. ekoslovakyadan Almanyaya verilen toprak. 9. talyann Kuzey Afrikada 1936da igal ettii topraklar. 10. Mttefik kuvvetlerin Alman igalinden kurtarmak amacyla Fransaya yaptklar deniz karmas. 11. II. Dnya Sava srasnda Mihver Devletlere sava ilan eden kuvvetlerin BMye kabul edilmesine karar verilen konferans. 12. Uluslararas Para Fonunun ksa ad. 13. II. Dnya Savanda Almanya ve talyann ban ektii grubun ad. 14. II. Dnya Sava srasnda Trkiyenin cumhurbakan. 15. Yattrma politikas ile zdeleen ngiliz babakan. 16. II. Dnya Savanda ngiltere, Fransa ve ABDnin ban ektii grubun ad. 17. II. Dnya Sava srasnda Japon imparatoru. 18. 7 Aralk 1941de ABDnin II. Dnya Savana girmesine yol aan olay. 1. 2. 3. 4. 5.

76

NTE

3.

SOUK SAVA DNEM

Bakan H.TRUMAN kongre yeleriyleABDnin NATOya giri antlamasn imzalarken

Kore Savanda ABD askerleri havadan indirme yaparken

SSCBnin ekoslovakyay igali 1968 GAND halk selamlarken

Uzayda rekabet

77

3. NTE: SOUK SAVA DNEM

A. BLOKLARIN KURULUU B. PAYLAILAMAYAN ORTA DOU C. UZAK DOUDA ATIMA D. ASYA VE AFRKANIN KURTULUU E. SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE F. SOUK SAVA DNEMNDE DNYA

HAZIRLIK SORULARI
1. Scak atma kavramndan hareketle souk sava kavramn aklaynz. 2. Avrupal devletlerin II. Dnya Savandan ypranarak kmalar uluslararas dengeleri nasl etkilemitir? 3. deoloji ve doktrin ne demektir? Aratrnz. Uluslararas ilikilerde ideoloji ve doktrinlerin kullanlmas hangi sonulara neden olmutur? 4. II. Dnya Savandaki teknolojik gelimeler hayat nasl etkilemitir? 5. II. Dnya Sava ve sonrasnda dnyada meydana gelen siyasi gelimeler, smrgecilii nasl etkilemitir? 6. II. Dnya Sava Trkiyeyi siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik ynden nasl etkilemitir? 7. Dnya haritas zerinde Uzak Douyu bularak buradaki devletleri inceleyiniz. 8. Trkiyenin Kore Savana girii ve sava sonras Trkiyenin uluslararas politikadaki durumunu aratrnz. Aratrma sonularn snfta paylanz. 9. Souk Sava Dneminde lkeler arasndaki rekabet hangi alanlar etkilemitir?

78

SOUK SAVA DNEM

ABD

SSCB

ABD

SSCB

DNYA

Karikatrlere gre II. Dnya Sava sonunda dnyada oluan dengeler hakknda neler sylenebilir?
II. Dnya Sava sonrasnda Avrupa ve Asyada, gler dengesinde byk boluklar meydana geldi ve dengeler beklenildii gibi hemen kurulamad. Bu durumun olumasnda, yenilen devletlerle birlikte galip devletlerden ngiltere ve Fransann da savatan byk lde ypranm olarak kmas nemli rol oynad. Bu devletlerin kendilerine gelebilmeleri iin uzun yllara gerek vard. Avrupada Almanyann, Asyada Japonyann yerini tek bana dolduracak nitelikte bir devlet yoktu. Bununla beraber Batl devletler bar tesis ettiklerine inanarak ve Birlemi Milletler Tekilatnn varlna gvenerek ordularnn byk bir ksmn terhis ettiler. Bu ortamda savatan sonra gl olarak ayakta kalabilenler ise siyasi ve ekonomik doktrinleri birbiriyle atan ABD ile SSCB idi. SSCB, sava sonundaki anlamalarla Avrupann nemli bir blmn nfuzu altna ald ve ordusunu glendirerek sava sanayini gelitirdi. Uluslararas politikada aktif bir rol oynayarak politikaya doktrin ve ideoloji unsurlarn dhil etti. D politikasn kendi rejimini btn dnyaya yaymak esas zerine kuran SSCB, yaylmac bir politika izledi. Dnyada tek atom bombas yapabilecek gce sahip olmasna ramen ABDnin bu lkedeki sava kart kamuoyunun etkisi ile ktasna ekilme eilimi gstermesi SSCBnin iine yarad. Sava srasnda igal ettii Dou ve Orta Avrupa lkelerini her ynyle kendine balayan SSCB, Trkiye, Yunanistan ve ran zerinde bask kurmaya alt. Uzak Douda ve inde i mcadelelerin ortaya kmasna sebep oldu. SSCB rejiminin getirdii dzene kar olan lkeler, onun bu abalarna kar koydu ve kendilerini gvende hissetmedikleri iin ABDye yaklat. II. Dnya Sava sonras uluslararas mcadele, farkl dnya grlerinin atmasyla olutu. Souk Sava olarak adlandrlan dnemde bu devletler aralarndaki anlamazlk ve atmalar dorudan birbirlerine kar scak bir savaa girmeden srdrdler. Souk Sava Dneminde devletler arasndaki 1945e kadar uluslararas ilikilerin ve dnya politikasnn rekabet uzaya tanmtr. merkezi Avrupa idi. Asya, Afrika ve Latin Amerika, XX. yzyln ortalarna kadar uluslararas politikada aktif blgeler deildi. Ancak sava sonunda farkl ktalar ve blgeler dnya politikasnda aktif rol oynamaya balad. Asyada in Halk Cumhuriyeti ve Hindistan gibi geni ve kalabalk nfuslu iki lkenin ortaya k ve Japonyann byk bir ekonomik kuvvet olarak tekrar g kazanmas ile bu kta, milletleraras politikada nemli bir g hline geldi. Asya ve Afrikadaki smrge hlindeki lkeler, bamszln kazanmaya balad. Bylece nc Dnya veya Balantszlar Bloku ad verilen yeni bir blok dodu. Ayn zamanda II. Dnya Sava srasnda hava sahasnn kullanm ile ortaya kan yeni rekabet alan, bu dnemin sonlarna doru teknolojik gelimelere paralel olarak uzaya kadar tand.

79

A. BLOKLARIN KURULUU BLOKLAMA Souk Savan Mttefik olmayan sadece dman olabilir. mant, bloklarn kurulmasna neden oldu. Bloklarn iki zellii var: Bloklar silahlara, ekonomiye, rejimlere ve tabii ki uluslararas politikalara etki eden bir i birliini art kouyor. Souk Sava kavram tam ve srekli bir atmay ne sryor. (...) deolojiler, i ve d politikay yeniden ekillendiriyor. Neticede bloklara yeni bir yaam eklini dayatmay deniyor. Ynetici bir g egemenliinde kurulan bloklar, dnyaya mutluluk vadeden ideolojilerin hkim olduu bir dnyann sonucu. (...)
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 277den zetlenmitir.

Metinden hareketle bloklamann devletlerin i politikalarn ve uluslararas ilikileri nasl etkilediini belirtiniz.
1. Dou Blokunun Kuruluu SSCB, II. Dnya Savanda Almanlar durduran ve ilk kez yenilgiye uratan devlet olmutu. 1944 yazndan itibaren Almanlar topraklarndan karmay baard ve batya doru igal hareketlerini srdrd. Batl devletler savan bir an nce bitmesini istedii iin SSCBnin Almanyaya kar savatan ekilmesinden endie duydu ve bu igallere kar kmad. SSCB ordular Dou Avrupada ilerleyerek bu topraklardaki Alman igaline son verdi. Sava sonunda bar anlamalarnn esaslarnn grld konferanslarda SSCB, her ne kadar bu blgeleri boaltmaya sz verdiyse de boaltma ekli ve sreci konusunda belirleyici kararlar alnamad. Sava sonrasnda da bu blgelerdeki igal devam etti. SSCB, bu blgelerde sava ncesinde Moskovaya snan komnist parti liderlerinin lkelerine geri dnmelerine imkn salad. SSCB ordularnn kurtarc olarak grld bu blgelerde kalmas komnist partiler iin byk bir dayanak oldu. SSCB bir taraftan Orta Douya girmeye alrken bir yandan da Avrupadaki durumunu salamlatrmak iin, igal altnda tuttuu lkelerde komnist rejimler kurdu. Bylece uydu devletler oluturarak Dou Blokunun olumasna zemin hazrlad. ubat 1945te Yalta Konferans sonunda ngiltere, ABD ve SSCB Kurtulan Avrupa Hakknda Bildiri yaynladlar. Bildiride SSCB igalindeki lkelerde serbest ve demokratik seimler gerekleinceye kadar btn siyasi eilimleri temsil eden geici hkmetler kurulmas istendi. Bu lkelerde hkmetler genellikle koalisyon kabineleri eklinde kuruldu. Fakat kabinelerde nemli bakanlklar ve bunlara bal gvenlik kuvvetleri, mahkemeler ve kitle haberleme aralar, SSCB SSCBnin komnist partiler araclyla Dou Avrupada yanls glerin kontrol altna girdi. Bir sre sonra da egemenlik kurmas zerine hkmetler, tamamen Sovyet yanllarndan meydana gelmi oldu. 1947ye gelindiinde Macaristan, Bulgaristan, Romanya, ABD, Truman Doktrini ve Marshall Polonya ve ekoslovakyadaki hkmetlere kar muhalefetin Plann uygulamaya koydu. tamam tasfiye edildi.

Aadaki grsellere gre Berlin Buhrannn k nedeni ve buhranla ilgili hangi yarglara ulalabilir?

SSCB

MTT

EFKL

ER

BERLN
Berlindeki egemenlik mcadelesini anlatan karikatr Berline yardm getiren uaklara gda maddeleri yklenirken Berline yardm malzemesi tayan uaklar

80

Savatan yenik kan Almanya, sava sonunda drt igal blgesine ayrlmt. Bar antlamalar imzalandktan sonra Batllar, Almanyann igal statsnn sona erdirilerek btnlnn tekrar salanabileceini dnyordu. Birlemeye giden yolu amak iin ngiltere, Fransa, ABD, igalleri altndaki blgeleri birletirdiler. Bu gelime zerine SSCBnin Batllar Berlinden atmaya almas Berlin Buhrann ortaya kard. Berlin, SSCB tarafndan ablukaya alnd. ehre giri ve klar kontrol altna alnd. ehir, elektrikten ve yiyecekten yoksun brakld. Batl devletler hava kprs kurarak ehre aylarca yiyecek tad. Ablukadan istedii sonucu alamayan SSCB, ablukay kaldrd. Sonunda 23 Mays 1949da Federal Alman Anayasas ilan edilerek Bat Almanyada resm ad ile Federal Alman Cumhuriyeti kuruldu. Federal Alman Cumhuriyetinin kurulmasna karlk, SSCB de kendi igal blgelerinde Ekim 1949da Demokratik Alman Cumhuriyetini kurdu. Federal Alman Cumhuriyeti Batnn desteiyle hzl bir gelime gsterdi. Bu gelime Demokratik Alman Cumhuriyetinde yaayanlarn ilgisini ekmeye balad. Bunun zerine Demokratik Almanya tarafndan Federal Almanyaya geiler yasakland. Bu itibar kaybn nlemek iin Sovyet lideri Kruev, Berlinin tarafsz bir ehre dntrlmesini istedi. Ancak ehrin btn kontrol noktalar Demokratik Almanyann denetiminde kalyordu. Batllarn bu neriyi reddetmesi zerine sene sren gergin dnem, Demokratik Almanyann Bat Berlini eviren duvar inas ile son buldu.
Berlin ehri igal haritas
FRANSIZ KESM
l Neh ri

1961de ina edilen Berlin Duvar ve denetim noktalar Havaalanlar 1945-49 ordu karaghlar

Fransz karargah Tegel

Have

Spree Nehri

SOVYET KESM
Sovyet karargah

NGLZ KESM
Mttefik gler karagah
Gatow

Brandenburg kaps Tempelhof

Sp re eN

Amerikan karagh

eh ri

AMERKAN KESM

Potsdam

10

15 km

Schnefeld

Batya kalar nlemek iin Dou Almanya ynetimi tarafndan nl Berlin Duvar rlmeye baland (1961).

a. Dou Bloku indeki Dier Gelimeler Komnist rejimlerin kurulmas Dou Bloku iinde genellikle SSCBnin etkisi ile gerekleirken Yugoslavya ile Arnavutlukta bu rejimler farkl ekillerde iktidara geldi. Her iki lke sava srasnda Alman igaline uraynca bu lkelerin komnist partileri hemen direni kuvvetleri oluturmular ve sava boyunca Almanlara kar arparak lkelerinin kontroln ellerine almlardr. Bu gelimelerde SSCBnin hibir yardm ve tesiri olmamtr. Bu nedenle Yugoslavya ve Arnavutluk, Moskovaya kar bundan sonra daha bamsz bir tutum izlemiler ve Moskovann etkisinde kalmamlardr. inde komnist ynetimin kurulmas i savalar sonucunda gereklemitir. Sava srasnda Japon saldrlarna kar beraber mcadele eden inli komnistler ve milliyetiler savatan sonra birbirleriyle iktidar mcadelesine girdiler. ABDnin yapt geni ekonomik ve asker yardmlarla 1946 ve 1947 yllarnda stn duruma geen milliyetiler, baarsz bir ynetim sergileyince Sovyet Rusyadan yardm alan komnistler, milliyetileri yenilgiye urattlar. Mao Zedong, 1 Temmuz 1949da in Halk Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etti. Kore, 1945te Yalta Konferansnda alnan kararla iki igal blgesine ayrlmt. Rusya Kuzey Koreyi; Amerika da Gney Koreyi igal edecekti. Potsdam Konferansnda 38. enlem, iki blgeyi ayran snr olarak kabul edildi. Aralk 1945te Moskovada buluan drt bykler (ABD, SSCB, in ve ngiltere) Kore iin demokratik bir hkmet tasars hazrlama karar aldlar. Fakat bir taraftan Amerika ile SSCB arasndaki mzakereler, dier yandan Birlemi Milletlerin abalar iki Korenin birlemesini salayamad. Bunun zerine ABD, 10 Mays 1948de Gney Korede seimler dzenledi ve bunun sonucunda Gney Kore Cumhuriyeti kuruldu. SSCB de Kuzey Korede 1948 Austosunda bir seim dzenledi ve onlar da kuzeyde, 9 Eyll 1948de Kore Halk Cumhuriyetini kurdular. Bylece SSCB kontrolnde Kuzey Korede komnist ynetim kurulmu oldu. Kba uzun yllar diktatrler tarafndan ynetilmiti. Batista diktatrlne kar balatt mcadeleyi baaryla sonlandran Fidel Castro, kendi hkmetini kurarak babakan olmutu (1959). Castro, kendine iki kutup arasnda bir yer edinmek istiyordu. Fakat ABDnin Castroyu iktidardan uzaklatrmak istemesi ilikilerin bozulmasna ve Kba ile SSCBnin yaknlamasna neden oldu. lkedeki zel iletmeleri kamulatran Castro, sosyalist bir ynetim kurdu.

81

b. Sovyet Modeline Gre Ekonomik ve Sosyal Dzenin Kurulmas Komnist partilerin ynetime hkim olduklar Dou Avrupa lkelerinde yaplan anayasalarla siyasi, ekonomik ve sosyal dzen Sovyet modeline gre kuruldu. Ayrca SSCB, bu devletleri kontrol altnda tutmakla beraber, bu devletler arasnda dostluk, i birlii ve saldrmazlk anlamalar imzalanmasn salayarak bir blok oluturmutur. SSCBnin Avrupada egemenlik kurmaya balamas, ABDyi tedbir almaya sevk etti. Amerika bu nedenle 1947 Martnda Truman Doktrinini ve 1947 Hazirannda da Marshall Plann uygulamaya koydu. Truman Doktrini, Amerikann Sovyet tehdidine maruz kalan lkeleri destekleme, Marshall Plan da hr Avrupay ekonomik bakmdan kalkndrma ve glendirme amacn tayordu. Amerikann bu yeni tutumu SSCByi telalandrd. SSCB, uydu lkelerle Moskova arasndaki balar daha da glendirmek ve ayn zamanda da uluslararas ideolojik faaliyetleri bir merkezden idare etmek iin yeni tedbirlere bavurmaya karar verdi. Bu amala 1947 Eyll aynda Sovyet Rusya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya, ekoslovakya, Fransa ve talya komnist partilerinin liderleri Polonyada topland. Yaynladklar bildiride 5 Ekim de Cominformun (Kominform) kurulduunu ilan ettiler. 25 Ocak 1949da komnist lkeler arasnda ekonomik i birlii ve dayanma amacyla Comecon kuruldu. Bu tekilatta kurucu ye olarak SSCB, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya ve ekoslovakya gibi lkeler yer almaktayd. Kurulua daha sonra Arnavutluk, Demokratik Almanya, Moolistan ve Kba da katld. 1949da kurulan NATOnun asker etkinliklerini artrmas zerine Dou Blokunda kollektif savunma ve i birlii amacyla 14 Mays 1955te Varova Pakt kuruldu. Paktn kurulmasnda ilk imza atan lkeler Arnavutluk, Romanya, SSCB, Demokratik Almanya, Bulgaristan, Polonya, ekoslovakya ve Macaristand. c. Sosyalist Blokta Sarsntlar 1924ten beri SSCByi yneten Stalin, 5 Mart 1953te Moskovada ld. Daha Stalin lmeden nce ba gsteren siyasi atmalar ve onun lmyle ortaya kan iktidar mcadelesi bloktaki sarsntlar iyice arttrd. SSCBnin hakimiyet politikasna kar gerek rejim ortakl olan devletlerde gerekse uydu devletlerde tepkiler ortaya kt. Blok iindeki bu sarsntlar SSCBnin d politikasn da etkiledi. ? SSCB-Yugoslavya likileri YUGOSLAVYANIN COMNFORMDAN IKARILMASI (Cominform Karar) Yugoslav Komnist Partisi yneticileri lke ynetiminde ii snf yannda halkn deiik kesimlerini de (kyller, tccar, kk iletmeci, burjuva aydnlar vs.) etkin klarak ii snfnn konumunu zayflatm ve ortak ideolojiden uzaklamtr. () Bu halk cepheleri Komnist Partisinin etkinliini azaltmaktadr. () Enformasyon Brosu (Cominform), Yugoslav Komnist Partisi yneticilerine hatalarn dzeltmesi iin gerekli olan uyarlar yapmasna ramen, onlar hatalarn dzeltmek yerine eletirilere kzarak ortak ideolojimize kar bir politika izlemilerdir. () Aklanan bu sebeplerden dolay Yugoslav Komnist Partisi, Cominform yeliinden uzaklatrlmtr.
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 333ten zetlenmitir. Yugoslav lideri Mareal Josip Broz Tito

SSCB ile Yugoslavya arasndaki ilikilerin bozulmasnn sebepleri nelerdir?Bu durum uluslararas dengeleri nasl etkilemitir?
Yugoslavya, Dou Blokuna dhil olmakla beraber, 1945 ylndan beri baz konularda SSCB ile anlamazlk iindeydi. Bu durumun nedenleri arasnda SSCBnin dier uydu devletlerde olduu gibi Yugoslavyay da tam denetimi altna almak istemesi ve Yugoslav lideri Titonun buna yanamamas, Titonun Moskovayla iyi ilikiler iinde olmakla beraber Balkanlarda liderlii stlenmek istemesi ve SSCBnin buna kar kmas ve iki devlet arasndaki ideolojik gr ayrlklar gsterilebilir. Bu gelimeler sonucunda iki devletin aras ald ve SSCBnin direktifleri sonucunda Yugoslavya, 28 Haziran 1948 de, Cominformdan karld.

82

Yugoslavya, komusu olan dier Dou Bloku devletleri tarafndan tehdit edilince 1953te Balkan Paktna girdi. Bu durumdan yararlanmak isteyen ABD, Yugoslavyay Bat Blokuna ekmek iin, bu lkeye asker ve ekonomik yardma balad. SSCB-Yugoslavya ilikileri ancak 1955ten itibaren dzelmeye balad. Bununla beraber Yugoslavya, bu tarihlerden itibaren daha ok Asya ve Afrika lkeleriyle, Tarafszlar Blokunun ncln yapacak bir d politika izlemeye balad. ? SSCB-in likileri NN BAKI AISIYLA N-SSCB LKLER SSCB ile bizim aramzda uluslararas ilikilerde anlay farkll mevcuttur. in Komnist Partisi, dnya barn savunmak iin emperyalizme kar kitlelerin tekilatlandrlmas gerektiine, btn lkelerde ii hareketlerine ve baskya maruz kalm milletlerin zgrlk mcadelesine destek verilmesini savunuyor. (...) SSCB Komnist Partisinin ynetimi ise, dnyann ezilmi halklarn ve milletlerini desteklemek yerine onlar yldrmak iin nkleer tehdide bavuruyor, ABD ile i birliine giriyor ve ABDye, bloklar aras blgelerde kendi politikalarn uygulayabilmesi iin yardm ediyor Halkn Gazetesi,19 Kasm 1963
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 301den yararlanlmtr.

Metne gre SSCB-in ilikilerinin bozulmasnn nedenleri nelerdir? Bu durum gler dengesini nasl etkilemitir?

Sovyet Bykelisi Nikolai Vasilievich Roscinin (nde soldan ikinci), Mao Zedonga gven mektubunu sunmas (16 Ekim 1949)

Mao, komnist lkeler ii toplantsnda (Moskova, Kasm 1957)

in Halk Cumhuriyetinin 1949da kurulmas, gler dengesini etkilemitir. Yeni ynetim, SSCB ile ilikilerini glendirmeye ynelik politika izlemeye balad. 1950de imzalanan dostluk anlamasndan sonra ayn yl balayan Kore Sava bu yaknlamay daha glendirdi. Buna karlk ABD yeni in ynetimini tanmad ve bu lkeye ticari ambargo uygulamaya balad. Daha sonra Pekin hkmeti, Birlemi Milletler (BM) Tekilatndan karlarak yerine Tayvan hkmeti alnd. Bu gelimelerin de etkisiyle 1953 ylna gelindiinde in-Rus dostluu en st seviyeye ulat. Zamanla byk bir g hline gelen in Halk Cumhuriyeti, SSCBden bamsz bir politika gtmeye balad. SSCB-Bat ilikilerinde balayan yumuama, inin yalnz kalmasna ve dayanmann bozulmasna neden oldu. SSCB-in arasnda 1960tan itibaren artan anlamazln nedenleri arasnda iki lke arasndaki liderlik iddias, tarafsz lkelerde nfuz rekabeti, Batl devletlerle ilikilerin ekli; Dou Trkistan, Moolistan gibi snr blgeleri sorunu, SSCBnin ine yapaca ekonomik yardmn miktar ve zaman gsterilebilir. in, 1965-1966daki Kltr htilalinden sonra ok ynl d politika izleyerek Amerika ile ilikilerini dzeltmi, BMye tekrar ye olmutur. Bu gelimeler Dou Blokunun g kaybetmesine yol amtr.

83

? SSCB-Macaristan likileri

Fotoraflarda Macar Mill Ayaklanmas srasnda (1956) Budapetede ekilen grntler yer almaktadr. Fotoraflara gre SSCB-Macaristan ilikileri hakknda neler sylenebilir?

Stalinin heykeli

Macar milliyetileri gsteri yaparken

Stalinin lmnden sonra Dou Blokunda ayaklanmalar hzla yaylmaya balam Dou Berlinden sonra Macaristandaki fabrika iileri ekonomik artlardan dolay Haziran 1953te ayaklanmlard. Bunun zerine SSCB, mre Nagi (Naj)yi yeni babakan olarak atad. Nagi, siyasi basklar azaltarak reformlar yapt. Naginin komnist sistemi yumuatmaya ynelik politikalar SSCB tarafndan tepkiyle karland ve Nagi grevden alnd. Alnan tedbirlere ramen Nagi dneminde temelleri atlan admlar, Macarlar arasnda deiim isteini glendirmi bulunuyordu. 23 Ekim 1956da Budapetede yaplan gsterilere yaklak 200.000 kii katlmt. Polisin kalabala ate amasyla bar gsteriler bir anda ayaklanmaya dnt. Halk, silahlanmaya balad. lkenin hemen her kentinde mill ihtilal komiteleri kurulmutu. Yeniden iktidara gelen Naginin st ste verdii dnler, ayaklanmay durdurmaya yetmedi. SSCB, 30 Ekimde birliklerinin Macaristandan ekileceini deklare etmesine ramen 31 Ekimde Budapeteyi kuatt. Nagi, 1 Kasmda Varova Paktndan ayrlma kararn aklayarak Birlemi Milletler araclyla byk devletlerin korumasn istedi. Bu gelime zerine SSCB birlikleri Budapeteyi igal etti. Ksa srede silahl direni bastrld. ilerin balatt genel grevin sona erdirilmesi ise birka haftay ald. Dzenin salanmasndan sonra geni apl tutuklamalara giriildi. Macar Mill Ayaklanmasnda Arnavutluk, ekoslovakya, Bulgaristan SSCByi desteklemi, in ise ayaklanmaclarn hakl olduunu savunmutur. ? SSCB-ekoslovakya likileri EKOSLOVAKYADA DEM ekoslovakya Komnist Partisi 9 Nisan 1968de ekoslovakyann sosyalizme giden yolu ad verilen ve genellikle harekt program adyla anlan bir belge yaynlad. Bu belgede unlar yer alyordu: ? Sosyalizmin dinamik gelimesini geni bir demokrasi ile birletirerek yeni bir siyasi sistemin kurulmas. ? ekoslavakya Komnist Partisinin devlet idaresine mdahalesinin nlenmesi. ? Sosyalist devlet idaresinin tek bir partinin elinden alnarak ok partili sisteme gei iin demokratik seimlerin yaplmas. ? Toplanma, dernek kurma, ifade, inan, kanaat, basn ve seyahat hrriyetinin kabul edilip sansrn tamamen kaldrlmas.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 567

Metinde bahsedilen yenilikler SSCBnin uydusu olan ekoslovakyann mevcut sisteminde nasl bir deiiklie sebep olmutur? SSCB bu deiiklie nasl bir tepki gstermitir?

84

II. Dnya Savandan nce ekoslovakyada sosyal demokrasi anlay hkimdi. ekoslovak toplumu; liberal, milliyeti, demokrat vb. farkl dnceden insanlardan oluuyordu. ekoslovakya, savatan sonra SSCBnin etkisinde kalarak Varova Paktna girdi. 1953 yl baharnda Dou Blokunda grlen ar ekonomik artlar ekoslovakyada da kendini gsterdi. Mevcut hkmetin 30 Mays 1953te enflasyonu drmeye ynelik yaynlad kararlar halk tarafndan tepkiyle karlanm, baz ehirlerdeki fabrika iileri hr seim sloganlaryla ayaklanarak mevcut ynetimi ve SSCByi protesto etmilerdi. SSCBnin de desteini alan ekoslovak Komnist Partisi ynetimi, sert tedbirlerle ayaklanmalar bastrmt. ekoslovakyada 1967de Aleksander Dubcek liderliinde insancl komnizm hareketi balad. Bu hareketin amac, ekoslovakyada insan hrriyetini esas alan bir komnist sistemini uygulamakt. 1968de yaynlanan harekt program sosyalizmin demokrasi ilkeleri ile birletirilerek yeni bir siyasi sistemin oluturulmas amacndayd. Tek partili sosyalist devlet ynetimine kar olan inklap nitelikteki bu hareket ile toplanma ve dernek, dnce ve ifade, inan ve kanaat gibi insann temel hak ve hrriyetlerinin salanmas gerektii vurguland. ekoslovakyann artlarna uygun sosyalist demokratik modelin kurulmas ve serbest seimlerin yaplmas da ifade edildi.

Prag, Austos 1968de SSCB tarafndan igal edildi.

SSCB, Varova Pakt yelerinin desteini de alarak ekoslovakyadaki insancl komnizm hareketini ikili grmeler ve bask yoluyla engellemeye altysa da baarl olamad. Gelimeler zerine Varova Pakt Ordusu 21 Austos 1968de ekoslovakyay igale balad. eklerin insancl komnizm hareketi baarszlkla sonuland. 2. Bat Blokunun Kuruluu ABDNN SOUK SAVA POLTKASI ... ABD Souk Sava Dneminde, nclk ettii uluslararas anlamalar ve paktlarla gvenlik emberini srekli geniletmitir. Bu dnemde ABD, otuz lkede bir milyondan fazla asker bulunduruyordu. Drt blgesel savunma paktnn (NATO, SEATO, ANZUS vb.) yesi ve bir beincisinin aktif katlmcs idi. Krk iki ulusla karlkl savunma anlamalar (Kore, Filipinler, Tayvan, Japonya vb.) vard. Elli uluslararas tekilata ye bulunuyordu. Dnyada neredeyse yz ulusa asker ve ekonomik yardm yapyordu.
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 458

Metinden hareketle ABDnin byle bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir? Belirtiniz.

85

Daha nce belirtildii gibi II. Dnya Sava dnyadaki dengelerde byk bir deiime neden olmutu. Uluslararas politikada daha nce aktif rol stlenen devletlerin savatan ypranarak kmas, Avrupa ve dnya siyasetinde boluk meydana getirmiti. SSCBnin yaylmac politika izlemesi, Trkiyeden toprak ve s istemesi, Yunan i sava, ngiltereyi endieye drd. ngilterenin ekonomik nedenlerden dolay bu blgedeki askerlerini ekeceini belirtmesi ve SSCB yaylmasn ancak ABDnin engelleyebilecei ynndeki telkinleri, kabuuna ekilmeyi dnen ABDnin Batnn liderliini stlenmesi iin ak bir davetti. Bu davet ABDyi aktif politika izlemeye sevk etmiti. ABD, 1946dan sonra SSCB yaylmasna kar Dou Blokunu kuatmaya ynelik bir evreleme politikas izlemeye balad. Bu dorultuda Truman Doktrini ve Marshall Plan uygulamaya konulmu, paktlar kurulmu, asker anlamalar imzalanmtr. a. Truman Doktrini

YUNAN SAVAI II. Dnya Savanda Yunanistanda Ulusal Kurtulu Ordusu (ELAS) ve Hr Demokratik Yunan Ordusu (EDES) rgtleri Alman igaline kar baarl mcadeleler vermiti. ki grup arasnda politik ekimelerden dolay 1944te balayan mcadele 1948e kadar devam etmi ve i savaa dnmt. ELAS, SSCB ve Yugoslavyadan, EDES ise ABD ve ngiltereden destek gryordu. 1950ye kadar sren atmalarn sona ermesinde Cominformdan karlan Yugoslavyann etecilere yapt yardm kesmesi ve ABD tarafndan yrrle konan Truman Doktrini etkili olmutur.
Prof. Dr. Oral SANDER, Siyasi Tarih, s. 253

ABD Bakan H.S. Trumann Senato ve Temsilciler Meclisinde yapt konumadan...

Truman yardmnn basna yansmas (13 Mart 1947)

Dnyann zgrle gnl vermi halklar iin, bamsz ve ekonomik adan istikrarl bir devlet olarak Trkiyenin gelecei, phesiz Yunanistannkinden daha nemsiz deildir. Trkiyenin u anda iinde bulunduu artlar Yunanistann iinde bulunduu artlardan son derece farkldr. Trkiye, Yunanistann bana gelen felaketleri yaamamtr. Sava srasnda hem ABD hem de ngiltere Trkiyeye maddi destekte bulunmutur. Trkiyenin yine de imdi desteimize ihtiyac var. Trkiye savatan beri mill birlik ve beraberliini korumak iin gerekli olan modernlemeye ivme kazandrmak amacyla gerek ABDden gerekse ngiltereden maddi destek salamaya almtr. Trkiyenin mill birlik ve beraberlii Orta Douda dzenin korunabilmesi iin son derece nemlidir. ngiliz hkmeti, kendi iinde bulunduu zor durum ve glkler nedeniyle Trkiyeye verdii mali ve iktisadi destei daha fazla srdremeyeceini bildirdi. Yunanistan rneinde olduu gibi, Trkiyenin ihtiya duyduu yardm mutlaka almas gerekiyorsa ABD, bu yardm salamak zorundadr ve bu yardm salayabilecek tek lkedir. ... Yunanistan ynetiminin silahl bir aznln eline gemesi durumunda, bu, komu lke Trkiyeyi de hemen ciddi bir biimde etkileyecektir. Karmaann, istikrarszln btn Orta Douya yaylma ihtimali son derece yksektir. Bu kader annda, Yunanistan ve Trkiyeye gerekli yardm yapamazsak bunun etkileri hem Batda hem de Douda yaanacaktr. Acilen, byk bir kararllkla harekete gemek zorundayz. Bu yzden, Trkiyeye ve Yunanistana gerekli destei salamak amacyla Kongreden 400 milyon dolar kullanabilme yetkisi istiyorum...
Ed.: Do. Dr. Sleyman NAN, Yard. Do. Dr. Ercan HAYTOLU, Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, s. 267

Metne ve gazete haberine gre Truman yardm niin yaplmtr? Bu mesaj, Souk Sava Dneminde nasl bir etki meydana getirmitir?

86

ABDnin Bat dnyasnn liderliini ak bir ekilde stlenmek iin yapt ilk giriim, Truman Doktrininin ilan olmutur. Truman Doktrininin uygulamaya konulmasnn nedeni ABD yneticilerinin dnyann SSCB tehdidi altnda bulunduuna dair endieleridir. Truman Doktrini, yeryznn iki bloka ayrldn ve SSCB-ABD mcadelesinin baladn ilan etmitir. Ayrca Dou Avrupa ve Balkanlardaki blnmeyi ok daha kesin izgilerle ortaya koymutur. Yunan Savann seyrini deitirip merkez hkmetin komnistleri yenmesini salamtr. Doktrinin uygulanmas bir baka adan II. Dnya Savandan nce ngilterenin etkisi altndaki bir blgenin kontrolnn ABD tarafndan devralndnn gstergesidir. ABD, bu doktrini Orta Douya doru geniletmek iin giriimlerde bulundu. Ancak Moskovann o dnemde Orta Douda fazla etkin olmamas nedeniyle kendilerini tehlikede grmeyen Arap devletleri doktrinin geniletilmesine izin vermediler. b. Marshall Plan

Karikatrlere gre Marshall Plannn Avrupaya ve uluslararas ilikilere etkileri nelerdir?

AVRUPA
SS
www.turkish.turkey.usembassy.gov

AB

General Marshalln Harward niversitesinde yapt konumadan... (5 Haziran 1947) () Birok lkede ulusal paraya olan gven sarsld. Sava esnasnda, Avrupann ticari alt yaps tamamen yok oldu. Avrupann kalknmas, Almanya ve Avusturyayla bar antlamasnn savan bitiminden iki sene sonra yaplmas yznden ciddi bir ekilde gecikti. Bu nazik sorunlara hzl zmler bulunmasna ramen, Avrupa iktisadi alt yapsnn tekrar dzene konulmas uzun bir sre ve ngrldnden daha byk gayret isteyecek. Gerek u ki Avrupann ihtiyac olan gda ve dier gerekli rnlerin maddi deeri, gelecek , drt sene iin ktann deme kapasitesini ayor. Eer Avrupann nemli iktisadi, sosyal ve siyasi sorunlara maruz kalmasn istemiyorsak nemli oranda ek yardm almasna ihtiya var. Dnyann salkl normal bir ekonomiye dnmesini desteklemek iin ABDnin gereken her eyi yapmas mantkldr. Bu yaplmakszn dnya ne siyasi istikrara ne de gvenli bir bara sahip olabilir. Siyasetimiz ne bir devlete ne de doktrine kardr ama ala, fakirlie, umutsuzlua ve kaosa kardr. Amac, zgr kurumlarn varln General George C. Marshall srdrebilecei sosyal ve siyasi artlara dn salayacak salkl dnya ekonomisinin kurulmasdr. () Yeniden dou grevinde bize yardm etmeye raz olan btn hkmetler eminim ki Amerikan hkmetinden tam bir i birlii grecektir. Dier lkelerin yeniden douunu durdurmak iin faaliyetlerde bulunan baka lkeler bu yardmdan yararlanamayacaklardr. stelik siyaseten ya da baka sebeplerden dolay insanln sefaletinin devam etmesini isteyen hkmetler, siyasi partiler ya da gruplar ABDnin muhalefetiyle karlaacaklardr.

Yukardaki metne gre Marshall Plannn uygulamaya konulma nedenleri nelerdir?

CB

87

Marshall Planna karlk SSCB de uydular arasndaki ekonomik i birliini gelitirmek iin, Molotof Plan ile ikili ticaret dzenini kurdu. ekoslovakya bata olmak zere baz uydu lkeler Marshall Planna katlmak iin byk istek gstermitir. SSCBnin ekoslovakyada tam egemenlik kurabilmek amacyla ubat 1948de gerekletirdii ekoslovak Darbesinde bunun byk bir etkisi vardr.

ABD, ekonomik skntlarna yardmc olmak iin Bat Avrupaya 15 milyar dolar ekonomik yardm yapm fakat bu yardm verimli kullanlmamt. Marshall Planna gre, Avrupa lkeleri her eyden nce kendi aralarnda bir ekonomik i birliine girimeli, i birlii sonunda ekonomik ak ortaya ktnda ABD, bu an kapatlmas iin yardm etmeliydi. Plan, her Avrupa lkesine Amerikan mal malzeme ve makine yardmn kapsyordu.

Marshall Plan, lkeler ve yardm miktarlar (milyon dolar) ngiltere Fransa talya Bat Almanya Hollanda Yunanistan Avusturya Belika ve Lksemburg Danimarka Norve Trkiye rlanda Yugoslavya sve Portekiz zlanda 3.176 2.706 1.474 1.389 1.079 694 677 556 271 254 221 146 109 107 50 29
Marshall yardmnn basna yansmas (5 ubat 1948)

Prof. Dr. Faruk SNMEZOLU, Trk D Politikas, s. 40

Marshall Plan ile ilgili olarak 1949da Avusturyada bastrlm bir afi

16 Avrupa lkesinin yeleri Trkiye dhil, 22 Eyllde Amerikaya sunulmak zere bir Avrupa Ekonomik Kalknma Program hazrladlar. Bu program zerine ABD, 3 Nisan 1948de D Yardm Kanununu kard. Bu kanuna dayanarak daha ilk ylnda 16lara (ngiltere, Fransa, Belika, talya, Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye, Hollanda, Lksemburg, svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve sve) 6 milyar dolarlk bir ekonomik yardm yapt. Bu yardm ileriki yllarda 12 milyar dolara ulat. Marshall Plan, SSCB ve onun uydularna da ak olmakla birlikte, Yogoslavya dndaki Dou Bloku yeleri buna katlmak istemediler. Avrupada Marshall yardmlar sonucunda yllk bir sre iinde tarm ve sanayi retimi sava ncesine oranla byk bir art gsterdi. D Yardm Kanununun kmas zerine 16 Avrupa lkesi, 16 Nisan 1948de Avrupa Ekonomik Birlii Tekilatn kurdular. c. NATOnun Kuruluu Marshall Plan ve Truman Doktrini, SSCBnin Orta Dou ve Avrupadaki yaylma faaliyetlerine kar ABDnin alm olduu ilk tedbirlerdir. ekoslovak darbesinden (ubat 1948) sonra, ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve Lksemburg arasnda Bat Avrupa Birlii (Mart 1948) ad verilen bir ittifak sistemi kurulmutur. Berlin Buhran (Haziran 1948), Bat savunmasnn rgtlenmesine hz vermiti. Ancak Bat Avrupa devletlerinin gc SSCBye kar gerekli dengeyi kurmaktan yoksundu. Bu nedenle Amerikann bu savunma sistemini desteklemesi gerekiyordu. Sonunda SSCBnin tehditlerine karlk 4 Nisan 1949da 12 Batl lke (ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, talya, zlanda, Danimarka, Lksemburg, Norve, Portekiz, ABD, Kanada) arasnda ksa ad ile NATO (North Atlantik Treaty Organization) olan Kuzey Atlantik ttifakn kurdu. ttifak, savunma amac yannda siyasi, ekonomik, sosyal alanlarda da i birliini amalyordu. NATOnun kurulmasyla Sovyet yaylmasna kar etkili bir set kurulmu, Dou Blokuna kar denge salanm ve Bat Bloku ortaya kmtr. Trkiye ve Yunanistan 1952 de, Bat Almanya 1955te ve spanya da 1982 ylnda NATOya katlmtr. d. Avrupa Konseyinin Kuruluu ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, talya, rlanda, Danimarka, Lksemburg, Norve ve sve 5 Mays 1949da Londrada Avrupa Konseyini kurdular. Konseyin alma alanlar, insan haklar, medya, hukuki i birlii, sosyal dayanma, salk, eitim, kltr, spor, genlik vb. olarak belirlenmitir. Trkiye Konseye 8 Austos 1949da ye olmutur.

Bat Blokunda NATOnun kurulmasndan sonra bu tekilata kar Dou Blokunda Varova Pakt kurulmutur (1955).

88

e. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) Avrupann btnlemesi ile ilgili dnceler ok eskilere dayanmakla beraber bu dnceyi gerekletirecek koullar ancak XX. yzylda olumutur. Bu yzyln ilk yarsnda iki byk savan acsn yaayan Avrupa, bir daha bu tr atmalarn yaanmamas iin zm arayna girmitir. zm olarak da Avrupa devletleri arasndaki dmanl ortadan kaldracak bir btnlemenin gerekletirilmesi dncesi benimsenmitir. Avrupa devletleri bu btnlemeyle hem kendi ekonomik potansiyellerini birletirerek bir Avrupa pazar oluturmak hem de Sovyetler Birliinin Batya doru yaylmasnn engellenmesi ynnde nemli bir adm atmak istemilerdi. Birliin asl temeli ise 9 Mays 1950 tarihinde Fransz D leri Bakan Schumann yaymlad bir bildiri ile atlmtr.

SCHUMAN BLDRGES (9 Mays 1950) Fransz hkmetinin nerisi, dier Avrupa lkelerinin de katlmna ak bir kurulu erevesinde, Fransz-Alman kmr ve elik retiminin bir btn olarak ortak bir yksek merci altnda bir araya getirilmesidir. Kmr ve elik retiminin bu ekilde bir araya getirilmesi, ekonomik gelime iin gerekli ortak temellerin derhl atlmasn salayacak, bylece uzun sredir sava mhimmat retimi yapan ve bundan hep zarar gren blgelerin kaderini deitirecektir.

Schuman Bildirgesi aklanrken

Bu ekilde salanacak retim dayanmas, Fransa ile Almanya arasnda sava kmas ihtimalini dncelerden silecei gibi madden de imknsz klacaktr. Katlmaya istekli btn lkelere ak olacak ve nihai olarak tm ye lkelere snai retimin temel unsurlarn ayn artlarla salayacak olan bu gl ve retken birim, lkelerin iktisadi birlemesinin gerek temelini atacaktr. Yaam standartlarnn ykseltilmesine ve bar kazanmlarn gelitirilmesine katk yapmay amalayan bu retim, herhangi bir ayrm veya istisna olmakszn tm dnyann istifadesine sunulacaktr.
www.bumko.gov.tr

Schuman Plan, Avrupa Birliinin oluumuna nasl katkda bulunmutur?

Bu giriim sonucunda Fransa, Federal Almanya, Belika, talya, Lksemburg ve Hollandann katlmyla Avrupa Kmr ve elik Topluluu kurulmutur (18 Nisan 1951). Bu baarl giriim, Avrupada daha geni kapsaml bir ekonomik birlemenin gerekletirilmesine ynelik yeni grlerin domasna yol am ve 1957de Roma Antlamas ile Avrupa Ekonomik Topluluu kurulmutur.

89

ROMA ANTLAMASINDAN (1957) ... Mevcut antlama, ngrlen artlara gre aadaki maddeleri kapsyor: a. ye lkeler arasndaki gmrk haklarnn ve ticaret eyalarnn giri ve kna kar kstlamalarn kaldrlmas, b. Dier lkelere kar ortak bir gmrk tarifesinin ve ticaret politikasnn belirlenmesi, c. ye lkeler arasnda insanlarn, hizmetlerin ve sermayenin zgr geiinin karsndaki engellerin kaldrlmas, d. Tarm alannda ortak bir politikann belirlenmesi, e. Ulam alannda ortak bir politikann dzenlenmesi, f. Ortak Pazarda rekabeti koruyan ve garantileyen bir rejimin kurulmas, g. ye lkelerin ekonomik politikalarn koordine etmeyi ve demelerdeki eitsizlie are bulmay salayan usullerin uygulanmas,

Roma Antlamas imza treni

h. Ortak Pazarn ileyii iin gerekli olan tedbirlerde ulusal yasalarn yaknlamas, . ilerin i imknlarn gelitirmek ve yaam seviyelerinin ykselmesine yardmc olmak amacyla bir Avrupa Sosyal Fonunun oluturulmas, i. Yeni kaynaklarn oluturulmasyla topluluun iktisadi ilerlemesini kolaylatrmaya ynelik bir Avrupa Yatrm Bankasnn kurulmas, j. Ticari muameleleri artrmak, sosyal ve ekonomik gelime iin ortak abalar takip etmek amacyla deniz tesi topraklarn ve lkelerin ortakl.
Avrupa Topluluklarn Kuran Temel Anlamalar, c. I, s. 99-304

Roma Antlamas, Avrupann ekonomik yapsnda ne gibi deiikliklere sebep olmutur?

B. PAYLAILAMAYAN ORTA DOU DNYANIN FIRTINA MERKEZ Gerekten Orta Dounun istikrarsz ve kark durumu; bata blgenin jeopolitik konumu dnyann en geni petrol rezervlerine sahip bulunmas, blge devletlerinin grleri ve hedeflerinin birbiri ile atmas; gelir dalmnn dengesiz olmas, din ve mezhep farkllklar gibi bir takm kkl faktrlerden kaynaklanmaktadr. Bir Amerikal profesr bu nedenle, blgeye dnyann 1 numaral frtna merkezi adn yaktrmtr.
hsan GRKAN, Trk D Politikas ve Orta Dou, s. 3

nceki nitelerde rendiklerinizden ve metinden hareketle Orta Dounun istikrarsz durumunun ortaya k nedenlerinin neler olduunu belirtiniz.

90

I. Dnya Savandan sonra ngiltere ve Fransann kkrtmalar sonucunda Orta Douda Osmanl Devleti egemenliinde yaayan baz Arap topluluklar mill devletlerini kurabilmek iin ayaklanmlard. SSCB ynetiminin arlk dnemine ait gizli anlamalar aklamas ve ABDnin de smrgeci politikalara kar kmas, ngiltere ve Fransann planlarn bozmutu. Bunun zerine ngiltere ve Fransa manda ynetimleri kurarak blgedeki egemenliklerini devam ettirmilerdi. I. Dnya Savandan ypranarak kan Avrupa devletleri, Orta Dou lkelerinin bamszlk mcadelelerine kar koyacak durumda deildi. Ayrca SSCB ve Nazi Almanyasndan gelen tehditler ngiltere ve Fransann hareket alann kstlyordu. Smrgeci devletler gittike artan bir muhalefetle karlatlar. Muhalefetin ncln ya halk iinden kan geleneksel yneticiler ya da eitimli sekinler yapyordu. 1930larn ekonomik bunalmyla ortaya kan toplumsal huzursuzluklar, muhalefet liderlerinin halk desteini arkalarna almalarnda nemli bir etkendi. Bu artlar ngiltere ve Fransann blgedeki etkinliklerinin azalmasna neden olmutu. Bu gelimeler zerine blge lkeleri bamszlklarn kazanmaya balad ve monari ynetimleri kuruldu. Pek ok lkede asgari llerde de olsa kendi kendini ynetme hakk kabul edildi. Birok Mslman lkede milliyeti ve modernleme yanllar iktidara geldi. II. Dnya Savandan sonra Souk Sava Dneminde Batl devletlerin ABD, Dou Bloku lkelerinin ise SSCB nderliinde iki kutba ayrld dnyada zellikle Etnik ve din atmalar Orta Douda Mslman toplumlar kendilerini bu iki kutbun dnda yaam zorlatrmaktadr. tutmaya altlar. Bununla beraber bamszlk srecinde Bat kartlnn artmas ve sosyalist bloktan da gelen destek, Msr, Suriye, Irak gibi blge lkelerinin Dou Bloku ile ilikilerinin gelimesini salad. Batl devletler, kltrel ve din zelliklerini bir tarafa brakarak bu devletleri gelimekte olan lkeler statsndeki bloklarn dnda deerlendirdiler. Blgenin zengin yer alt kaynaklarna sahip olmasna ramen ekonomik adan geliememi halk, bu zenginlikten faydalanamamtr. Manda dneminin miras olarak toplumlardaki etnik ve din paralanmlk, Orta Dou lkeleri iin sorun tekil etmeye devam etmitir. Etnik ve din kaynakl sorunlar blge lkelerinde gnmze kadar sren i atmalara sebep olmutur. Bu da lkelerin siyasi, ekonomik ve kltrel gelimesini de engellemitir. 1. srailin Kuruluu ngiliz mandas altndaki Filistinde bir Yahudi yurdunun kurulmas almalar, XIX. yzyln ikinci yarsnda ortaya kmt. Bu amala toplanan ilk kongre, 29 Austos 1897de svirede Baselde toplanm ve bu kongrede Yahudilerin Filistinde bir yurt edinmesi karar alnmt. Filistin, Osmanl Devleti topraklar ierisinde yer almaktayd. Bu nedenle Dnya Siyonist rgt Bakan Theodor Herzl, Yahudilerin Filistine g etmelerine izin verilmesine karlk II. Abdlhamide Osmanl Devletinin d borlarn demeyi nermi ancak istedii sonucu alamamt. Buna ramen Filistinde izinsiz olarak kurulan Yahudi kolonilerinin says 1914te krk altya ulamt. SULTAN ABDLHAMDDEN HERZLE TARH CEVAP Ona (Herzle) syleyin bu meselede ikinci bir adm atmasn. Ben bir kar dahi olsa toprak satmam, zira bu vatan bana deil, milletime aittir. Milletim bu imparatorluu kanlarn dkerek kazanmlar ve yine kanlaryla mahsuldar klmlardr. O, bizden ayrlp uzaklamadan tekrar kanlarmzla rteriz. Benim Suriye ve Filistin alaylarmn efrad birer birer Plevnede ehit dmlerdir. Bir tanesi dahi geri dnmemek zere hepsi muharebe meydannda kalmlardr. Trk imparatorluu bana ait deildir, Trk milletinindir. Ben onun hibir parasn vermem. Brakalm, Yahudiler milyarlarn saklasnlar, benim imparatorluum paraland zaman onlar Filistini hi karlksz ele geirebilirler. Fakat, yalnz bizim cesetlerimiz taksim edilebilir. Ben canl bir beden zerinde ameliyat yaplmasna msaade edemem.
Prof. Dr. Mim Kemal KE, II. Abdlhamid, Siyonistler ve Filistin Meselesi, s. 81

Osmanl Devletinin yklmas, Orta Doudaki dengeleri ve srailin kuruluunu nasl etkilemitir?

91

BALFOUR DEKLARASYONU Dileri Bakanl, Yahudi Siyonist beklentilerle uyum gsteren aadaki bildirinin majestelerinin hkmeti (ngiliz hkmeti) tarafndan bakanlar kuruluna sunulduunu ve kabul edildiini bildirmekten zevk duyarm. Majestelerinin hkmeti, Filistinde Yahudi halk iin ulusal bir yurt kurulmasnn lehindedir ve bu amaca ulalabilmesi iin gerekenleri elinden geldiince yapacaktr. Filistinde bulunan Yahudi olmayan toplumlarn medeni ve din haklarna ynelik hibir tarafgirlik ve herhangi bir lkedeki Yahudilerin sahip olduu haklara ve siyasi konuma halel getirilmesine meydan verilmeyeceinin bilinmesi gerekir. Sayglarmla A. James Balfour
A. James Balfour Prof. Dr. Trel YILMAZ, Uluslararas Politikada Orta Dou, s. 39

Yukardaki belgeden hangi karmlara ulalabilir?

I. Dnya Sava srasnda, Bakan Wilsonun da Yahudi sorununu benimsemesi, ngiltereyi harekete geirmi, ngiliz Dileri Bakan Balfour, 2 Kasm 1917de Siyonist Federasyonu Bakanna gnderdii mektupta, ngilterenin Filistinde bir Yahudi devleti kurulmasn kabul ettiini resmen bildirmiti. Balfour Deklarasyonu adn alan bu belge, Yahudi devleti kurulmas sorununun bir dnm noktas saylmaktadr. Bu tarihten sonra Yahudiler, byk kitleler hlinde Filistine g etmeye baladlar. ngilterenin 1917den sonra taknd tutum ve izledii politika, Araplar arasnda bu devlete kar sert tepkilere yol at. Dier yandan Araplar ile Yahudiler arasnda arpmalar balad. Bu arada Filistinin iki taraf arasnda blnmesi dncesi ortaya atldysa da bundan bir sonu alnamad. Ancak bu dnemde Filistine Yahudi g devam etti. Bunun sonucunda da 1882 ylnda 35.000i gemeyen Yahudi nfusu 1939 yl sonlarnda 463.535e ulat.
Filistinde Mslman ve Yahudi nfusu (1922-1942) Yl 1922 1932 1935 1939 1942 Toplam* 752.048 1.073.827 1.308.112 1.501.698 1.620.005 Mslman Say 589.177 778.803 836.688 927.133 995.292 % 78,34 72,52 63,96 61,74 61,44 Yahudi Say 83.790 192.137 355.157 445.457 484.408 % 11,14 17,90 27,15 29,66 29,90
RDN
Gazze Tel-Aviv Kuds l Deniz Amman

AKDENZ

SURYE

* Toplam nfusa tabloda yer almayan Hristiyan ve dier din mensuplar da dhildir. Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Dou, s. 204

Wilson ilkelerine gre her millete ounlukta olduu blgelerde devlet kurma hakk verilmelidir. Haritadaki devletlerin snrlarn ve tabloyu dikkate alarak blgedeki siyasi gelimelerle ilgili hangi karmlara ulalabilir?

MISIR

srail Devleti Arap Devleti Dier Arap D.

Akabe

30

60 km

BMnin 1947/181-A kararna gre Filistinin paylam plan

Yahudiler, II. Dnya Sava srasnda da Filistinde bir srail devleti kurmak amacyla almalarn srdrdler. Savan sonlarna doru Filistindeki Yahudiler de giriimlere balad. Bu arada Filistinde bamsz Arap Devleti kurulmas iin Arap devletleri de almalarn hzlandrdlar. ngilterenin Yahudileri desteklemesine karlk Almanya ve talya, Araplar destekliyordu. ngiltere, ABDnin de desteini alarak 1947de Filistin sorununu Birlemi Milletler Tekilatna gtrd. Burada Filistinin Araplar ve Yahudiler arasnda blnmesine, Kudse tarafsz bir stat verilmesine karar verildi. Birlemi Milletlerin bu taksim karar Arap lkelerinde tepkiyle karland. Bu lkelerde ABD ve Birlemi Milletler aleyhinde gsteriler yapld. 1947 yl Aralk ay balarndan itibaren, Filistinde, Arap ve Yahudiler arasnda arpmalar balad. Gvenlik Konseyi konuyu ele alarak grt fakat bir sonu alnamad. Bu srada da ngiltere, 14 Mays 1948de, Filistindeki manda ynetimini tek tarafl olarak kaldrd. Ayn gn, srail Devletinin kurulduu ilan edildi. Bu tarihten sonra gnmze kadar uzanan Arap-srail savalar ve Filistin sorunu balamtr.

92

2. Eisenhower Doktrini ABD ve ORTA DOU 23 Temmuz 1954 tarihli ABD Mill Gvenlik Konseyi Raporunda Orta Doudaki Amerikan politikas yle anlatlmaktadr: Genel dnceler: 1. Orta Dounun hr dnya iin byk stratejik, ekonomik ve politik nemi vardr. Bu blgede dnyann en byk petrol rezervleri bulunmaktadr. SSCB ile dnya apnda yaplacak bir atmada hayati neme sahip blgeler, Svey Kanal ve dier doal savunma snrlar SSCB etkisine girerse ABDnin menfaatleri tehlikeye girer. 2. Orta Doudaki mevcut artlar ve gelimeler Bat menfaatleriyle ters dmektedir. Son yllarda Batnn itibar ve iktidar gerilemitir. Orta Dou milletleri, bamszlklarn korumada kararldr ve dier lkelerin kendi i ilerine karmasndan holanmamaktadr. ngiltere ve Fransann etkisi zayflam, eski smrge uyumunun yerini gvensizlik ve nefret almtr. ngiltere ve Fransaya ynelik gvensizliin bir blm, bu iki devletin mttefiki olduu iin ABDye kar da gsterilmektedir. Daha da nemlisi Arap halklarnn bize srail politikamzdan tr kzgnlklardr 3. Orta Douda hr dnyann gvenliinin tehdidi dorudan bir Sovyet saldrsndan ok, blge lkelerinin SSCB yaylmasn bir tehlike olarak grmemelerinden kaynaklanmaktadr. Bu lkeler ikna edilemezse Bat, Orta Douyu nmzdeki senelerde kaybedebilir. 4. () Hlen tartlan siyasi sorunlarn stesinden gelebilmek iin ABD, Arap devletlerine dier Batl devletler ve srailden bamsz olarak davranabilme yeteneine sahip olduunu ispatlamaldr.
mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, s. 48-50

Metne gre 1950lerde Orta Doudaki devletlerin Batl devletlere baklarn nedenleri ile aklaynz? ABD bu gelimeler zerine nasl bir politika izlemitir?
Svey krizi, 1956 ylnda srail, ngiltere ve Fransann oluturduu ittifak ile Msr arasnda yaplan savatr. Msr lideri Nasrn Batllarn kontrolndeki Svey Kanaln millletirdiini aklamasndan sonra kan sava, SSCB ve ABDnin basks nedeniyle ngiltere ile Fransann geri adm atmasyla sona ermitir.

ngiltere ve Fransann Orta Doudan ekilmesinden sonra blgedeki siyasi boluu doldurmak isteyen ABD, Badat Paktnn kurulmasnda, Svey krizi esnasnda ngilizlerin ve Franszlarn Msrdan karlmasnda etkin ve tarafsz bir rol oynamt. Ama Svey krizinde SSCBnin Araplardan yana tavr koymas bu devletin Orta Douda ilgi grerek taraftar bulmasna, Bat kartlnn artmasna sebep oldu.

ABD Bakan Eisenhowern Trkiye ziyaretinin basna yansmas (26 Temmuz 1950)

ABD Bakan Eisenhower, Orta Dounun SSCBnin kontrolne girmesini engellemek ve blge halkn ABDnin yanna ekmek iin 5 Ocak 1957de kongreye bir mesaj gnderdi. Eisenhower Doktrini adn alan bu mesajn amac: Orta Dou lkelerine ekonomik ve asker yardm yapmak, bu lkelere komnist bloktan bir saldr gelmesi hlinde Amerikan Silahl Kuvvetlerinin kullanlmas iin izin almak ve her yl 200 milyon dolar harcama yetkisi istemekti. Eisenhower Doktrini ile ABD, Orta Dou ile

93

ilikilerini gelitirmi, SSCB ile ilk defa Orta Douda kar karya gelmeye balamt. Bu doktrin ile Orta Dou ikiye ayrlmt. Lbnan, Pakistan, Irak, Trkiye, Afganistan, Libya, Tunus, Fas ve en sonunda srail bu doktrini kabul ettiklerini bildirdiler. Buna karlk Msr, Suriye, rdn ve Suudi Arabistandan olumsuz tepki geldi. Bir ka hafta sonra Suudi Arabistan, tutumunu deitirerek Eisenhower Doktrinini iyi ve msbet bulduunu bildirdi. SOUK SAVA STRATEJLER XIX. yzyln sonu ile XX. yzyl, byk devletler arasndaki kar mcadelesinin kimin yararna zlebileceinin asker ve siyasi uzmanlarca deerlendirildii bir dnem oldu. Bu dnemde dnyaya nasl egemen olunaca sorusuna cevap olarak dnyann stratejik merkezlerini saptamaya ynelik baz jeopolitik kuramlar ortaya atlmaya baland. () Souk Sava Dneminde Amerikal Spykman tarafndan gelitirilen kuram ABD politikalarn nemli lde etkilemitir. Spykman, dnya egemenlii iin Hilal (Trkiye, ran, Irak, Pakistan, Hindistan, in, Kore ve Dou Sibirya boyunca uzanan kuak) blgesinin ele geirilmesi gerektiini iddia ediyordu. Spykman kuramn u iki cmleyle formle etmiti; Hilal, Avrasyay; Avrasya ise Dnyay denetler. Bata ABD olmak zere pek ok Batl devlet, Souk Sava Dnemi stratejilerini Spykmann bu gr zerine ina ettiler. Bu gr SSCBnin ABDye meydan okumaya balad 1950lerde birok uluslararas rgtlenmenin kurulmasnda etkili oldu. Bir baka yorumcu Albay Harry Sachaklian ise Souk Sava Dneminde ABDnin, SSCB evresindeki lkelerde stratejik hava gc konulandrmas fikrinin temellerini att. Ona gre, stratejik stnln salanmas iin hava stnlnn olmas artt. Bu nedenle Eisenhower dneminde Hilal blgesindeki ABD yanls lkelerde hava sleri kurulmaya baland.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 562

Yukarda aklanan stratejiler dorultusunda Trkiyenin itirak ettii paktlar ve anlamalar da dikkate alarak lkemizin uluslararas alandaki konumunu deerlendiriniz.
C. UZAK DOUDA ATIMA 1. in Halk Cumhuriyetinin Kuruluu Eyll 1949da Maonun ynetimi ele geirmesi ile inde komnist ynetim i bana gelmiti. indeki rejim deiiklii, lke iinde byk deiikliklere neden olduu gibi inin d siyasetini ve uluslararas politikay da etkilemitir.

SSCB
KAZAKSTAN

MOOLSTAN

KIRGIZSTAN
BE K ST AN

TACK

STAN

N HALK CUMHURYET
AFGANSTAN Kemir

PAKSTAN
NE

HNDSTAN

PA L

BHUTAN

300

600

900 km

in Halk Cumhuriyeti ve komular

94

indeki yeni rejim, SSCB ve mttefikleri tarafndan hemen tannarak inle otuz yllk dostluk ve ittifak antlamas imzaland. Bu durum Asyadaki gler dengesinde Dou Blokunun arln artrmasna neden oldu. in, ideolojisine uygun d politika izleyerek ABDye kar Kore Savana girdi. 1956 Svey krizinde Batl devletlere kar Msr destekledi. Daha nce SSCB-in ilikileri konusunda iki devlet arasndaki ilikilerin 1960tan sonra MoskovaPekin atmasna dnt anlatlmt. Hindistann glenen ini bir tehdit unsuru olarak grmesi, inin Hindistan snr blgesindeki Nepal, Bhutan ve Tibette ideolojisini yaymak istemesi, 1959dan itibaren iki lke ilikilerinin bozulmasna neden oldu. Ayrca Pakistann Kemir meselesinden dolay Hindistan ile ilikilerinin bozulmas, in-Pakistan yaknlamasna sebep oldu. in, Malayada ngilizler ve in Hindinde (Vietnam, Laos, Tayland, Kamboya) Franszlarla mcadele eden devrimci gruplara ve Vietnam Savanda ABDye kar komnist Kuzey Vietnamllara destek oldu. zledii d politikayla uluslararas alanda yalnz kalan ve SSCB ile ilikileri bozulan in, 1960larn sonundan itibaren Batl devletlerle ilikilerini dzeltmeye balam ve 1972de BMye tekrar ye olmutur. 2. Uzak Douda Hkimiyet Mcadeleleri II. Dnya Savandan sonra Avrupada oluan Souk Sava bir sre sonra Uzak Douda da atmalara neden oldu. Uzak Doudaki bu durumun sebebi, ABD ile SSCB arasndaki kar atmalardr. Ayrca ABD ve SSCB askerlerinin Koredeki, Fransann in Hindindeki varl dier sebepler arasnda gsterilebilir. a. Kore Sava KORE SAVAI (1950-1953) II. Dnya Sava sonunda yaplan anlamalara gre Japonlar Koreden uzaklatrma grevi ABD 1950 Ekiminde Kuzey Koreliler ve inliler 1950 Eyllnde BM hcumu ve SSCBye verilmiti. Japonya savata yenilip 1953te snr teslim olunca SSCB, Kuzey Koreye; ABD de Gney Koreye yerleerek 38. enlem snr olarak kabul edilmiti. Daha sonra SSCB ve ABDnin iki ogcin blgeyi birletirmeye ynelik mzakereleri sonu N vermeyince konu Birlemi Milletlere gtrlmt. Bu giriimden de bir sonu kmaynca kuzeyde SSCB kontrolnde Kore Halk Cumhuriyeti, Kanggye Sangcin gneyde de ABD kontrolnde Gney Kore Cumhuriyeti kurulmutu. van imayci ABDnin Gney Kore ve Japonyada asker bulundurarak stnlk salamas, SSCByi tedirgin KUZEY Hungnam etmiti. SSCB bu duruma inde komnist ynetim KORE Vansam kuruluncaya kadar ses kartmamt. SSCB, Pyongyang DOU inde komnist ynetimin i bana gelmesiyle DENZ ABDyi Uzak Doudan uzaklatrmaya karar verdi. an Moskovann talimat ile Kuzey Kore, Gney Tangyang SSCB BLGES Koreye 25 Haziran 1950de saldrya geti. Bu 38 Kesang 1945-1948 saldr karsnda ABDnin ban ektii bir ABD BLGES unan Panmercan Birlemi Milletler Kuvveti oluturuldu. Trkiye de Kangnung Seul nan bu kuvvete bir tugayla katld. Sava 1953 ylnda sona erdiyse de iki taraf da birbirine kesin stnlk angcin salayamad. Sava sonunda SSCB, ABDyi GNEY Koreden karamayacan anlad. KORE b. SEATOnun Kuruluu (8 Eyll 1954) Tecan II. Dnya Sava sonunda Kore gibi Vietnam da Kuman Pohang ikiye blnd. Kuzey Vietnamda komnistlerin SARI Tegu angcu glerini arttrmas ve Kore Sava ABDyi yeni DENZ Masari tedbirler almaya yneltti. ABD, Uzak Doudaki Kvangcu etkinliini arttrmak iin bu blgede yeni bamsz Pusan olan Tayland, Laos, Kamboya ve Gney Mokpo Vietnama asker yardmlarn arttrd. Ayrca Gney Dou Asya Anlama Tekilatn (SEATO) 0 50 100 km kurdu. Bu Tekilat ABD, ngiltere, Fransa, Yeni Zelanda, Avustralya, Filipinler, Tayland, Pakistandan olumutu. Bylece ABD, kurmu olduu SEATO ve dier tekilatlarla SSCByi ve ini Bat Avrupa kylarndan Pasifike kadar uzanan bir ember iine almt.
0

95

KUZEY BUZ DENZ

KUZEY BUZ DENZ

B
K U Z E Y AT L A S O K YA N U S U
KORE ANTLAMASI TAYVAN ANTLAMASI FLPNLER ANTLAMASI

JAPONYA ANTLAMASI

B Y K O K YA N U S

96
G N E Y AT L A S O K YA N U S U HNT
RO ANTLAMASI

U
O K YA N U S U

1000

2000

3000 km

Souk Sava Dneminde dnya

Varova Pakt dndaki komnist devletler

Arap Birlii

SEATO yeleri

nc dnya ve tarafsz devletler

Badat Pakt

ABDnin imzalad asker anlamalar

Haritadan yararlanarak: 1. Lejantta aklanmayan renklerin hangi paktlar temsil ettiini tespit ediniz. 2. ABD nclk ettii paktlar ve imzalad anlamalarla bu dnemde SSCBye kar nasl bir politika izlemitir?Belirtiniz.

D. ASYA VE AFRKANIN KURTULUU I. Dnya Sava sonrasnda smrge lkelerde bamszlk hareketlerinin balamasna ramen II. Dnya Savann sonuna kadar bu hareketler baarya ulaamamt. II. Dnya Savandan nce Avrupada eitim gren halkn iinden kan baz aydnlar Asyada ve Afrikada milliyetilii yayarak bu dncenin nemli bir ideolojik g hline gelmesinde etkili olmulard. II. Dnya Sava ise milliyetiliin dnya genelinde yaylmasnda ve smrgeler zerinde Bat egemenliinin yklmasnda belirleyici etken oldu. Bat Avrupann gl devletleri, Asyadan Afrikaya kadar uzanan blgede smrge halklarnn kararl bamszlk talebiyle ba edemeyecek kadar itibar ve g kaybetmilerdir. Bu durumda II. Dnya Savanda Batl devletlerin st ste ald asker baarszlklar, smrge altnda yaayan milletlerin bamszlk mcadelesine hz kazandrd. Sava yllarnda toplumlarn olaylara baknda meydana gelen deiimle bamszlk dncesinin nem kazanmas ve toprak ilhaknn ho grlmemesi, smrgecilie kar tepkinin artmasna yol at. Ayrca Souk Sava Dneminde smrge halklarnn bamszlk talebi, bu halklar yanlarna ekebilmek amacyla smrgeci devletlerin dndaki bloklar tarafndan da desteklendi. Bylece Asyadan Afrikaya kadar bir ok lke bamszln kazand. 1. Gney Asyadaki Gelimeler 1763ten beri ngiliz smrgesi olan Hindistanda 1917de Mahatma Gandhinin faaliyetleri milliyetilik hareketlerine hz kazandrd. Bunun zerine ngilizler 1919da baz eyaletlerde bir ksm yetkileri halk tarafndan seilen yerli liderlere braktysa da bu gelime, Hindistandaki bamszlk mcadelesini durdurmaya yetmedi. Bamszlk hareketleri Batda okuyan Hintli aydnlar tarafndan rgtlendi. Halk tarafndan desteklenen bu aydnlar ilk olarak yerel ynetimlerde sz sahibi olmaya balad. ngilizler,1935te Hindistanda yeni bir anayasa hazrlad. Eyaletlerde btn ynetim yetkileri Hintli yneticilere brakld. 30 milyon kadar Hintliye seme hakk tannd. Bu srada Hindu egemenliindeki Mslmanlar, Hintlilerden ayrlarak ayr bir devlet kurma isteklerini dile getirdiler. 23 Mart 1940ta Lahorda toplanan Mslmanlar Birlii Cemiyeti Kongresi, Hindulardan ayr Muhammet Ali Cinnah (solda) ve bir Pakistan Devleti kurulmasn kararlatrd. Bu hareketin Mahatma Gandi (sada) bir arada liderliini Muhammed Ali Cinnah yapmaktayd.

S TA

Hindistan ve Pakistann kuruluu

M s l

PA K

Delhi
m an la r

Hi

nd

Karai

ul

ar

Hindular Mslmanlar

1947den nceki Hindistan Smrge mparatorluu

BRMANYA

HNDSTAN

Hindu ounluk Mslman ounluun yaad bu blge 1971e kadar Pakistana bal iken bu tarihten sonra Banglade adyla bamsz oldu. Hindu mbadiller

Rangun

SEYLAN (Sri Lanka) 0 500 1000 1500 km Kolombo

Mslman mbadiller
HNT OKYANUSU

1945 ylnda ngilizler, yeni bir anayasa hazrlanmasna karar vererek, kurucu meclis ve geici bir hkmet kurulmasn kabul etti. 1946da Hint Yarmadasnda Hindistan ve Pakistan adlarnda iki bamsz dominyon kurulmas kararlatrld. 14 Austos 1947de ngiliz askerlerinin Hindistann kuzeyinden ekilmesi ile Mslmanlarn ounlukta olduu blgeler -ngiliz Uluslar Topluluu (Common-wealth) iinde ve dominyon statsnde- Pakistan ad ile kuruldu. Ancak bu devlet, Kuzey Hindistann dou ve batsnda birbirinden ok uzakta iki blmn birlemesinden meydana geliyordu.

97

(Pakistann bu durumu 1971e kadar srd.) 15 Austos 1947de ngilterenin Hindistandan ekilmesi ile Hindistan, bamszln kazand ve ngiliz Uluslar Topluluunun bir yesi oldu. Hindistan ve Pakistandaki bamszlk mcadelesi blge lkeleri zerinde etkisini gstermi; Seylan, Birmanya ve Malezya ngiltereden; Endonezya Hollandadan; Vietnam, Laos ve Kamboya Fransadan bamszlklarn kazanmlardr. HNT DREN ... 26 Ocak 1930da ulus, kendi kendine bamszla kavuma and iti. Mart aynda Gandi, yoksul halka yeni bir vergi yk getiren Tuz Kanununu protesto etmek iin kyda bulunan Dandi ehrine nl yryn yapt. Direni kampanyas 1930 ylnn Nisan ay ortasnda zirveye kt. Direni yalnz tuz vergisine kar gelmekle bitmedi, halk baka kanunlara da kar gelmeye balad. Bunu bastrmak iin pe pee zel kanunlar karld fakat bizzat bu kanunlar da direnmeye hedef olmaktan baka ie yaramad. Bundan sonra geni apta tutuklamalar balad. Yarglamalar ve silahsz halka ate ama olaylar oald. ngiliz Partisi komiteleri basnn sesini ksmaya, iddetli sansr uygulamaya, tutuklular dvmeye ve uzun sreli tutuklamalara balad.

MAHATMA GANDH (1869-1948) Hindistan Bamszlk Hareketinin siyasi ve ruhani lideri Gandhi 2 Ekim 1869 gn Porbandarda dnyaya gelmitir. Gandi, Hindistan ve dnyada, yce ruh anlamna gelen mahatma ve baba adlaryla anlr. Hindistanda resm olarak Ulusun Babas ilan edilmitir ve doum gn olan 2 Ekim Gandhi Jayanti adyla mill tatil olarak kutlanr. Birlemi Milletler de 2007de 2 Ekim gnn Dnya iddete Hayr Gn ilan etmitir. Gandhi, Ahmedabad niversitesinde okudu. Londrada hukuk renimi yapt, sonra avukatla balad. 1893ten 1914e kadar Gney Afrikada oturdu ve bu lkede yaayan 150.000 Hintlinin haklarn savundu. Afrikadan Hindistana dndkten sonra, halk, baskc vergilendirme politikasna ve yaygn ayrmcla kar protesto etmeleri iin rgtledi. Hindistan Ulusal Kongresinin liderliini stlenerek lke apnda yoksulluun azaltlmas, kadn haklar, farkl din ve etnik gruplar arasnda kardelik, kast ve dokunulmazlk ayrmclna son verilmesi, lkenin ekonomik yeterliliine kavumas ve en nemlisi Hindistann yabanc hkimiyetinden kurtulmas konularnda lke apnda kampanyalar yrtt. Gandhi, 30 Ocak 1948de bir Brahman tarafndan ldrld.
Ed: Neil KAGAN, Resimli Dnya Tarihi, s. 343

Hint Direniinin basna yansmas (1934)

Her kan zel kanun, halkn direniiyle karlanyordu. Halk ngiliz kumalarn ve mallarn boykot etti, bu srada tutuklananlarn says yz bini gemiti. Pasif ihtilal dnya kamuoyunda belli bir yer igal eder hle geldi.
Jawaharlal NEHRU (Hindistan Babakan), Kzma Mektuplar, s. 149

Metne ve gazete haberine gre Hindistann bamszlk mcadalesinin dier blgelerdeki mcadelelerden farkl ynleri nelerdir?

Gandhi, evinde Hindistann bamszlk mcadelesine iddet d yaklamnn simgelerinden olan krnn yannda okumaya dalm hlde oturuyor.

98

Haritada ngiliz ve Fransz egemenliindeki smrgeletirilen lkeleri gsteriniz. Bu lkelerin hangilerinde silahl mcadele grlmtr? Tespit ediniz.

Cebelitark

KEMR AFGANSTAN RAN

1 7 94

A K 1964 D E N MALTA
N TBET

Z
SRAL 1947 FLSTN IRAK 1958

TUNUS 1956 skenderiye Svey RDN 1946 KUVEYT 1958

K PA AN ST

1956-60 Kbrs 1960 SURYE 1946 LBNAN

FAS 1956

NE PAL

CEZAYR 1962

K I

1954 - 62

LBYA 1951

MISIR 1954

N UTA BH SI (1975de Hindistan ilhak etti) KK IM

Tayvan Hong Kong

BAHREYN 1971 KATAR BRLEK ARAP 1971 EMRLKLER 1971 HNDSTAN 1947 BURMA 1948
LA O S

LD ZI

SPANYOL SAHRASI 1974

AN

MORTANYA 1960 TAYLAND YEMEN CUM. AD 1960 SUDAN 1956 SEYLAN 1948 MALAYA 1957 H N T O K Y A N U S U Maldivler 1965 1948-67 ERTRE

MAL 1960

NJER 1960

SENEGAL1960

GAMBYA 1965

GNE BSSAU 1974

AL

GNE 1958 ORTA AFRKA CUMHURYET 1960

1
AN 19 DA 62

RI
96

VO
ETYOPYA
0

A LT

60 19

YEMEN DEMOKRATK HALK CUMHURYET Aden 1967de boaltld CBUT 1977 1958-67

UM

E
BANGLADE 1971

SUUD ARABSTAN

N Z

19KUZEY VETNAM 1954 53 1946-54

KAMBOYA GNEY VETNAM 1954 FLPNLER 1954 i niz 1946 De in y Brunei 1959-1971 ne G MALEZYA 1963 Saryak SNGAPUR 1959-65 Borneo

KA YU

NJERYA 1960

SERRA LEONA1961
SO M

FLD KIYISI LBERYA 1950

UG

GANA 1957 KENYA 1963 1952-56

KAMERUN 1960-1 BENN 1960 TOGO 1960

19

NG

KO

GNEY BATI AFRKA (NAMBYA)

BO
SWAZLAND 1966 GNEY AFRKA 1961 de Cumhuriyet

Asya ve Afrikada smrgecilik (1933-1977) Fransz smrgesi

spanyol smrgesi ngiliz smrgesi

Portekiz smrgesi Hollanda smrgesi Belika smrgesi

Smrge sonras atmalar

0 800 1600 2400 km

Smrgecilie kar mcadele

MOZA

A W ST 968 1
1947-48

NA

MBK

AD A

1964-76

GA

RODEZYA 1965

1975

SK

AR

1961 -76

ZAMBYA 1964

196

99
60
GABON 1960 ZARE 1960 RUANDA 1962 BURUND 1962 TANZANYA 1964 MALAV 1964 1960-62 ANGOLA 1975

NGLZ TOGOSU1957 EKVATOR GNES 1968

Hollanda Yeni Ginesi

ENDONEZYA 1 949
1946-49 Timor 1976

PAPUA YEN GNE

AVUSTRALYA

Hindistan 1947de bamszln kazandktan sonra iki bloka da dhil olmayp Balantszlar Hareketinin nde gelen devletlerinden biri oldu. Kemir meselesi sebebiyle 1965te atmalar yaad Pakistann in ile ittifak yapmas zerine SSCB ile iyi ilikiler kurdu. Souk Savan sona ermesiyle ABD ile olan iyi ilikilerini daha da gelitirdi. Bugn kalabalk nfusu ve asker gcyle nemli bir lke hline gelen Hindistan, buna ramen kii bana den mill gelir asndan hzl bir byme gsterememitir. lkede toplumsal, din, blgesel nitelikli atmalar hl devam etmektedir. Hindistan, yaad sorunlara ramen gnmze kadar demokratik hkmet eklini koruyabilmitir. Malezyann Kuala Lumpur ehrinden bir grnm Kurulduu gnden itibaren uzun sre ordu tarafndan ynetilen Pakistan, Afganistann SSCB tarafndan igal edildii dnem Afgan mltecilerinin aknna urad. SSCB-Hindistan ittifakna kar Afgan direniilerine destek verdi. Hindistan ile yapt savalarla beraber lkedeki din, asker ve siyasi ekimeler lkenin sosyal ve ekonomik dengelerini srekli bozmaktadr. Gney Asya lkelerinde II. Dnya Savandan gnmze kadar karklklar hkm srd. Vietnam, Kamboya gibi baz lkelerde bamszlk kazanldktan sonra i savalar kt. ekimelerin yannda Malezya ve Endonezya gibi komu lkeler arasnda snr atmalar yaand. Blge lkelerinin bir ounda uzun yllar diktatrlk ynetimleri hkm srd. Bu durum demokrasinin gelimesini engelledi. Parlamenter sisteme geiler yakn zamanda grlmeye balad. Blge lkeleri Souk Sava Dnemindeki siyasi artlara bal olarak farkl bloklarla iliki kurmusa da kendi aralarndaki sorunlarn zmnde byk glerin mdahalesini dengelemek, siyasi, ekonomik ve ticari alanda i birliini salamak amacyla ASEAN (Gneydou Asya Milletleri Birlii) kurdu (8 Austos 1967). Filipinler, Malezya, Tayland, Endonezya ve Singapurun kurduu bu tekilata daha sonra Brunei, Vietnam, Laos, Birmanya ve Kamboya dhil olmutur. Blge lkeleri yer st ve yer alt zenginliklerine (demir, kmr, petrol, manganez, inko vb.) sahip olmasna ramen uzun yllar smrge ynetiminde kaldklar iin ekonomik adan birka lke dnda (Malezya ,Endonezya gibi) yeterince gelime gsterememilerdir. 2. Afrikadaki Gelimeler 1941de Atlantik Paktnda Roosevelt ve Churchill tarafndan aklanan ilkeler (hr irade ve zerklik) Afrikadaki Avrupa smrgeciliinin sonunun geldiini belirtiyordu. Afrikada smrgeciliin sona ermesi, talyanlarn Etiyopya ve Libyadan karld 1940l yllarda balad. Afrikadaki devletlerin, bamszlklarn kazanmalarna ramen insanlar dnya standartlarnn altnda yaamaktadrlar. Kabilecilik anlaynn hkim olmas demokratiklemenin nnde en byk engeldir. Serbest seim, zgr basn vb. kavramlarn toplum nazarnda pek bir deeri yoktur. lkelerin ounda tek parti ve asker diktatrlkler ibandadr. Bugn dnyann en borlu ktas olan Afrikada dnyann en fakir lkeleri yer almaktadr. D lkelerden gnderilen yardmlarn ou verimli kullanlmamtr. lkelerin d ticaret hacmi son derece zayftr. nsan ve hayvan hastalklarndaki art, kt ynetim, tarm arazilerinin azalmas gibi sebepler retilen gda miktarnn dmesine neden olmaktadr. Salk sorunlar, altyap ve finansman eksiklii yznden en st noktaya ulamtr. 1970ten beri Afrikann dnya pazarndaki pay yarya inerken d borcu 20 kattan fazla artmtr. Ktada kara ve demir yollar, ehir ve kasabalarn altyaplar son derece yetersizdir. Tm bu olumsuzluklarn yannda Bat kltrnn etkisi ve Batnn siyasi, iktisadi Dnya Tarm ve Gda rgt (FAO) verilerine gre destee mdahaleleri Afrikadaki geri kalmln ihtiya duyan 37 lkeden 21i Afrikada bulunuyor. sebepleri arasndadr.

100

Bamszlklarn kazanan devletler, Dou-Bat mcadelesinde her iki blokun dnda kalarak ncelikle ekonomik kalknmay hedeflemilerdir. Bu amala 25 Mays 1963te Afrika Birlii Tekilat (OAU), 32 bamsz Afrika lkesi tarafndan kurulmutur. Tekilatn amalar; Afrika lkeleri arasndaki birlik ve dayanmay gelitirmek, yelerinin bamszlklarn gzetmek, tm kolonileme biimlerini ortadan kaldrmak, Birlemi Milletler Szlemesine ve nsan Haklar Evrensel Beyannamesine uygun olarak uluslararas i birliini ilerletmek; yelerinin ekonomi, diplomasi, eitim, salk, bilim ve savunma politikalarn uyumlu hle getirmektir. AFRKA... Afrika Birlii, ktada 1963 ylndan bu yana meydana gelen 30 byk sava u ekilde snflandrmtr: Bamszlk sonras savalar, siyasi savalar, doal kaynaklarn (petrol, bakr, altn vb.) kontrol amacyla yaplan savalar, etnik savalar, uyuturucu ve elmas trafiinin kontrol amacyla yaplan savalar. Kara Ktadaki i savalarn nedenleri ile ilgili de birok tespit ve analiz yaplmtr. Bunlar yle zetlenebilir; ? Ulusal btnl salayc etkenlerin olmamas nedeniyle ulus-devlet oluumuna uyum salanamamtr. Hlihazrda, ulus-devlet sreci sancl bir sretir. Avrupann byk imparatorluklar da yzyllar sren i savalar sonrasnda ulus-devletlere dnebilmitir. Afrika lkeleri ise bu srecin henz bandadr (Somali, ad, Uganda). ? Smrgeci glerin etnik, din ve dier yerel gereklikleri gz ard etmek suretiyle oluturduklar yapay snrlar atma tohumlar ekmitir (Eritre, Kamerun, Togo, Gana). ? Souk Sava Dneminde byk devletlerin provokasyonlaryla meydana gelen toplumsal ayaklanmalar ve bamszlk hareketleri ortaya km ve bu esnada baz atma sreleri tetiklenmitir (Angola, Mozambik, Zimbabve, Namibya). ? Ktada iddetli bir etnik ayrmclk ve dmanlk hkm srmektedir (Burundi, Raunda, Liberya). ? Din farkllklar nemli bir atma dinamiidir (Sudan). ? Geim kayna hline gelen ok uluslu ve ok etnik yapl etelemeler pek ok atmaya kaynaklk etmektedir (Somali, Kongo, Fildii Sahili). ngrlebilir bir gelecekte i atmalarn ve savalarn Afrikann maks talihi olmaktan kmas mmkn grnmemektedir. Zengin yer alt ve yer st kaynaklarna sahip Kara Ktann, gelimi lkelerin ham madde ihtiyacna hitap etmesi ve bu nedenle de neo-smrgecilik faaliyetlerinin devam edecek olmas, Afrika lkelerindeki i sava ya da atmalarn yabanc devletlerin mdahalesine ak olacann habercisidir.
www.asam.org.tr

Afrikada i savalarn sona ermesi iin sizce hangi tedbirler alnmaldr? Belirtiniz.
E. SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE 1. Souk Sava Dneminde Trk D Politikas Trkiyenin Avrupa Konseyine katlmasyla ilgili olarak Dileri Bakan Necmettin Sadakn TBMMde yapt konumadan (1949)... ... D siyasetimizin arlk merkezi Bat dnyasdr. ngiltere ve Fransa ile ittifakmz, Amerika ile gittike artan dostluumuz ve menfaat birliimiz, d siyasetimizin istikametini daha fazla Batya evirmitir. Avrupa Konseyi iinde bir Avrupa devleti olarak yer almamz, bu uzun ve devaml siyasetimizin zaruri bir neticesidir. Ayn zamanda, Avrupa Konseyine girmemiz bu ana siyasetimizde bizi kuvvetlendiren yeni bir amildir. Yine ancak bir Avrupal devlet sfatyladr ki Amerikann Marshall yardmndan istifade edebiliyoruz. Avrupa Konseyine katlmamz neticesi, Anadolunun Avrupa siyasi ve iktisadi birlik hudutlar iine girmesi bizim iin belli bal bir hadisedir.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 726

Metinden hareketle Souk Sava Dneminde izlenen Trk d politikas hakknda neler syleyebilirsiniz?

101

ABD Souk Sava Dneminde SSCB yaylmaclna kar jeostratejik konumundan dolay Trkiyeyi yannda grmek istiyordu. Trkiye ise SSCBnin basklarna kar ABD ve Batl devletlerle i birlii yaparak kendi gvenlik alann geniletmeye ynelik siyaset izlemeye ynelmitir. in Halk Cumhuriyetinin yeni bir g olarak ortaya kmas ve Kore Sava, Trkiyenin izledii politikann haklln ortaya koymutur. Bu dorultuda Trkiye, Avrupa Konseyine ve NATOya girmi, Balkan ve Badat paktlarnn kurulmasnda etkili rol oynamtr. a. Trkiyenin Avrupa Konseyine Girii II. Dnya Savandan sonra Bat Avrupann Sovyetler Birlii tehdidi altnda kalmas zerine ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg, Danimarka, rlanda, talya, Norve, sve 5 Mays 1949da Londrada antlama imzalayarak Avrupa Konseyini kurmulard. Bat ile siyasi, ekonomik ilikilerinin gelitirilmesi ve gvenliini arttrma adna Trkiye ittifaklar sistemine ynelik nemli bir adm atarak asker nitelii olmayan bu tekilata 8 Austos 1949da ye oldu. b. Trkiyenin NATOya Girii Trkiyenin NATOya yelik iin davet edilmesi zerine Babakan Adnan Menderesin Anadolu Ajansna verdii beyanattan... Tarihin eini kaydetmemi olduu byk tehlike (Sovyet yaylmacl) karsnda kendi balarna savunma yapamayacaklarn anlayan kk-byk Batl hr memleketler, varlklarn ve mill ananelerine dayanan demokrasi rejimini birleerek korumak maksadyla Atlantik Paktn vcuda getirdiler... Demokrat Parti hkmetinin gtt azimli ve Trkiyenin taahhtlerine mutlak balln bilfiil gstermesi itibaryla da hayrl ve gven verici d politika sayesindedir ki Bat camias ile Atlantik Pakt iinde kader birlii durumuna girmek zere bulunuyoruz. Atlantik Paktna davet edilmemiz hakknda alnan kararn, bu bakmdan hepimizi sevindirmesi lazm.
Prof. Dr. Mehmet SARAY, Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin NATOya Girii: Cumhurbakan Cell Bayarn Hatralar ve Belgeler, s. 133

Trkiye hangi nedenlerle NATOya ye olmutur? Trkiyenin yelii uluslararas alanda nasl karlanmtr?
Ekonomi ve gvenlik aray Trkiyenin Souk Sava Dneminde Bat ile ilikilerinde belirleyici etkenler olmutu. Trkiyenin modernleme srecini devam ettirmek istemesi de Bat ile ilikilerin gelitirilmesinde bir etkendi. Bu dnemde Trkiyenin d politikada en nemli hedeflerinden biri de NATOya yelikti. Trkiye, kurulduu andan itibaren NATOya dhil olmaya almt. Truman Doktrininden sonra Amerikan yardmnn NATO vastasyla Bat Avrupaya yaylmas, Trkiyede kendine yaplan yardmn azalaca endiesi dourmutu.

Trkiyenin NATOya mracatnn basna yansmas (3 Austos 1950)

Trkiye NATOya ilk mracaatn Mays 1950de, ikinci mracaatn ise Austos 1950de yapt. ABD, Trkiyenin bu isteine itiraz etmedi. Fakat ngiltere ve baz Avrupa devletleri, Trkiye NATOya alnrsa bunun SSCB tarafndan tepki ile karlanaca hatta savaa neden olaca dncesiyle Trkiyenin bavurusuna kar ktlar. 25 Haziran 1950de balayan Kore Sava, Trkiyenin Bat Bloku iinde yer almas iin bir frsat oldu. Trkiye, Kore Savann balamas zerine Birlemi Milletler Tekilatnn davetine olumlu cevap vererek 4.500 kiilik bir kuvvetle BM gcnde yer ald. Bylece Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez yurt dna asker yolland. Trkiye, bu giriimi ile Amerikay etkileyerek NATO konusunda bu devletin desteini almak istiyordu.

102

Trkiyenin Koreye asker gnderme kararnn basna yansmas (26 Temmuz 1950)

Kore Savann meydana getirdii kayg verici ortam ve Trkiyenin Kore Savanda gsterdii baar, Trkiye ile ilgili itirazlar azaltmt. Ayrca Sovyetler Birliinin Avrupaya saldrma ihtimaline kar SSCBye yakn bir s gerektii, bunun iin en uygun yerin Trkiye olduu strateji uzmanlarnca belirtilmi, bu da Trkiyeye ilgiyi arttrmt. 15 Eyll 1951de Ottowada toplanan NATO Bakanlar Konseyi, Trkiye ve Yunanistann birlikte kabul edilmesine karar verdi. TBMM, 18 ubat 1952 tarihinde Kuzey Atlantik Antlamas ve Protokoln kabul etti. Trkiyenin NATOya girii ile Trkiye-ABD ilikileri daha da geliti. Trk topraklarnn gvencesi NATO gvencesi altna alnm oldu. ABD, NATO STRATEJLER VE TRKYE NATO kuruluundan itibaren savunma politikalarn NATO Stratejisi ad verilen ana balklar altnda toplamtr. Bu stratejilerle ilgili ksaca unlar sylenebilir: Snrl Sava Stratejisi: NATOnun kurulu yllarnda ABD Hava Kuvvetleri zayf olduu iin SSCB karsnda asker saysal dengenin salanmas benimsendi. Bu yaklama gre NATOnun asker saysnn hzla artrlmas planland. Kitlesel Karlk Stratejisi: NATO iin bu kadar asker beslemek hem ok pahalyd hem de atom silahlar kapasitesini hzla gelitiren SSCB, konvansiyonel (klasik silahlar) gle durdurulmayacak bir nitelie brnmt. Bu erevede, benimsenen bu stratejiye gre NATO, SSCBye kar kullanabilecei nkleer silahlar iin slere ihtiya duymaktayd. Esnek Karlk Stratejisi: SSCBnin de etkili nkleer silahlar ve fzeler gelitirmesi, nkleer caydrclk kavramnn yerini nkleer denge kavramna terk etmesine yol at. Olas bir saldrda en son seenek olarak nkleer silahlara bavurulacakt. leri Savunma Doktrini: 1970lerin sonlarnda benimsenen bu doktrine gre atma, yerleim merkezlerinden mmkn olduunca ileride ve uzakta tutulmalyd. Bylece merkezden uzak kanat lkelere daha fazla yk dyordu. Bu nedenle ye lkeler, kendi snrlarndan mmkn olduunca uzakta savaa gireceinden bu lkelerin hava kuvvetlerinin gelitirilmesine ynelik admlar atld. Souk Sava Sonras NATO Stratejileri: Varova Paktnn dald bir ortamda NATOya gerek olmad tartlrken Ekim 1991de NATO, yeni bir strateji benimsedi. Buna gre, NATOnun tek varolu nedeninin toplu savunma olmad vurgulanyor, ttifakn, yelerinin gvenliini etkileyen her trl krizin ynetimiyle ilgilendii belirtiliyordu. Nisan 1999da NATO, yine baz yeni ilkeler benimsedi. ye lkeleri tehdit eden etnik ve din rekabet, terrizm, insan haklar ihlalleri, blgesel atmalar gibi konular NATOnun yakndan takip ettii belirtilerek NATOya yeni grev alanlar oluturuldu.
Prof. Dr. Faruk SNMEZOLU, Trk D Politikas, s. 48-51den yararlanlmtr.

Yukardaki bilgiler nda Trkiyenin NATO iindeki konumunu deerlendiriniz. Trkiye bu stratejiler dorultusunda NATO iinde hangi grevleri stlenmitir?

103

DNYA BASININDA ASKER Trkiyenin Kore Savana katlmasnn basnaTRK yansmas Binlerce Birlemi Milletler askerlerinin muhakkak bir emberden kurtulularn, Trk askerinin kahramanlna borluyuz. Bu baar Trk Milletinin kahramanlk, anane ve menkbelerine, yeni ve unutulmaz bir eref sayfasn daha ilave etmitir. Amenuel Shinwell - ngiltere Mill Savunma Bakan Kore muharebesinde 4.500 mevcutlu Trk tugaynn gstermi olduu yiitlik ve kahramanlk, ana vatanda bu gibi daha yzbinlerce aslann mevcut olduu fikriyle, hr dnya milletleri iin bir huzur kayna olmutur. Evening Star Gazetesi

Koredeki Trk Kuvvetlerinin komutan Tahsin Yazc Paamz, BM Ordu Komutan Walton Walkerdan madalyasn alrken

Koredeki Trk tugayndan bir grnm

Trkiye, Kore Savana yardm hususunda Birlemi Milletlerin talebine msbet cevap veren nadir milletlerden biridir. Kendi kudretine nisbetle, baka milletlerden daha stn bir ekilde harbe itirak etmitir. Trkler bizim en iyi mttefikimiz olarak kabul edilebilir. Birleik Amerika, muvaffakiyetle savaabilecek bu mttefikine minnettardr. Chicago Tribune Korede dnya sava tarihinde bugne kadar hibir birliin yapamadn baaran, esiz zafer kazanan Trk Silahl Kuvvetleri uzun zamandan beri taarruzlarn baaryla srdrerek zaferden zafere komaktadr. Bunun sonucu, Gney Kore topraklar artk dmann istilasndan kurtulmu bulunmaktadr. G durmutur. Topraklarmzn kazanlmasnda Trk Silahl Kuvvetlerinin pay byktr. Gney Kore Radyosu
Nazm Dndar SAYILAN, Kore Harbinde Trklerle, s. 170

Trk askerinin Koredeki baarlar uluslararas alanda Trkiyenin konumunu ve ilikilerini nasl etkilemitir? Trkiyenin Kore Savana katlmasyla ilgili bir gazete hazrlaynz. Gazetenizde: ? Kore gazileriyle yaplm rportajlara yer verebilirsiniz. ? Savaa katlan askerlerin fotoraflarn sergileyebilirsiniz. ? Korede Trk askerlerinin gerekletirdii sosyal faaliyetlere yer verebilirsiniz. ? Dnemin gazete manetlerini kullanabilirsiniz. ? Dnemin siyasilerinin aklamalarna yer verebilirsiniz. ? ehit olan askerlerimizle ilgili albm hazrlayabilirsiniz. ? Trkiyenin Kore Savana katlmasnn gerekelerini ve bunun sonularn ieren yazlar yazabilirsiniz.

104

c. Balkan Paktnn Kurulmas Trkiyenin NATOya ye olmas Sovyetler Birlii ve onun nfuzu altndaki Bulgaristan tarafndan tepki ile karlanmt. NATOnun yannda Balkanlarda aktif politika izlemenin gerektiine inanan Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistan arasnda 28 ubat 1953te Dostluk ve Birlii Anlamas imzalanarak Balkan Pakt kurulmutur. Bu belgeyle devlet aralarnda ekonomik ve kltrel i birlii yapacaklar, sorunlarn bar yollarla zecekler, ortak savunma konusunda i birliini srdreceklerdi. Bu anlamadan sonra bu devlet arasnda ilikiler daha da geliti ve 9 Austos 1954te Siyasi Birlii ve Karlkl Yardm Antlamas imzalanarak l Balkan ttifak kuruldu. Bu gelime ABD ve ngiltere tarafndan memnuniyetle karland. Fakat zamanla ttifak oluturan devletler arasndaki gr farkllklar ve sorunlar ittifakn mrnn uzun sreli olmasn engelledi. Stalinin lmnden sonra 1954ten itibaren Yugoslavyann SSCB ile tekrar yaknlamas ve Trk-Yunan ilikilerinin Kbrs meselesinden dolay bozulmasyla Pakt, gcn kaybetmeye balad.

Yugoslav lideri Tito (ortada) Balkanlarda i birliini gelitirmek amacyla Atina ziyareti esnasnda Yunan kral ve kraliesiyle (6 Mart 1954)

d. Badat Paktnn Kurulmas Trkiyenin NATOya girii ile ilgili mzakereler yaplrken Orta Dounun mdafaas sk sk dile getirilmi ve ngiliz temsilcileri Trk heyetine, NATOya girdikten sonra Trkiyenin Orta Dounun savunmasnda kendine den rol oynamasn hassasiyetle beklediklerini ifade etmilerdir. Bunun zerine, Dileri Bakan Fuat Kprl ise TBMMde yapt konumada Orta Dou savunmasnn gerek stratejik, gerek ekonomik bakmlardan Avrupann korunmas iin zorunlu olduunu belirtmitir. Bu nedenle Trkiye, Atlantik Paktna katlnca Orta Douda zerine den rol etkin biimde yerine getirmek ve gerekli tedbirleri birlikte almak iin, ilgili lkelerle derhl mzakereye girmeye hazr olduunu sylemitir. Trkiye, NATOya giriinin ardndan hem Balkanlarda hem de Orta Douda savunma sistemi arayna girmiti. Bu tarihlerde Arap-srail gerginlii, ngiliz-Msr anlamazl Orta Douda gergin bir hava oluturmutu. Trkiyenin aktif rol oynad CENTO toplantsnn basna yansmas (1959) Bu ortamda blgede savunma ve gvenlik amal kurulan, Badat Paktnn temeli Trkiye-Irak arasnda atlm (24 ubat 1955), daha sonra Pakta ngiltere, ran, Pakistan da katlmtr. Arap Birliini kurmak isteyen Arap lkeleri ile bu lkeleri yanna ekmek isteyen SSCB de bu Pakta tepki gstermitir. 1958 Temmuzunda Irakta krallk rejiminin yklmas sonucu yeni ynetim 24 Mart 1959da, Badat Paktndan ekildiini resmen aklad. ABD bu gelimelere ramen Paktn devamndan yana tavr sergiledi. Irakn ayrlmasndan sonra Paktn merkezi Ankara oldu. Paktn ad 18 Austos 1959da Merkez Antlama rgt (CENTO) olarak deitirildi. Bu ekliyle yirmi yl devam eden rgt, Pakistan ve rann ayrlmasyla hukuken olmasa bile CENTO toplantsndan bir grnm (1959) fiilen sona ermi oldu.

105

2. Trkiyede Hayat a. Siyaset

Drtl Takrirden (7 Haziran 1945) CHP Meclis Grubu Bakanlna, (...) II. Dnya Savann belirmeye balamas ve harp tehlikesinin memleketimizi daimi bir tehdit altnda bulundurmas pek tabii olarak siyasi hrriyetleri tahdide (snrlandrlmasna) sebep olmu ve bu suretle Tekilt- Esasiye Kanununun demokratik ruhundan biraz daha uzaklalmt. () Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn tam bir zafer kazand demokratik hrriyetlere riayet prensibinin milletleraras teminata balanmak zere bulunduu u gnlerde memleketimizde de cumhurbakanndan en kne kadar btn milletin ayn demokratik lkleri tadndan phe edilemez. Uzun asrlardan beri mstakil bir devlet olarak yaayan Trkiyede, hatta okuyup yazma bilmeyen vatandalarn bile siyasi hrriyetlerini uurlu kullanacak bir seviyede bulunduklar inkr edilemez bir hakikattir. Okuyup yazma bilmeyen kyller arasnda bile dnyann en deerli idare ve siyaset adamlarn yetitirmi olan milletimizin, bilhassa cumhuriyet idaresinin kuruluundan beri yaplan byk hamleler neticesinde, bundan 20 yl evveline nispetle ok yksek bir seviyeye erimi bulunduu vnlecek bir gerektir. te, bir taraftan i hayatmzdaki bu mesut tekmln (deiim) yaratt siyasi olgunluk, dier taraftan bugnk medeniyet dnyasnn umumi artlar, daha ilk Tekilt- Esasiye Kanunumuzda hkim olan demokratik ruhu bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetle tecelli ettirmek zaman geldii kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. () CHP Milletvekilleri: Cell Bayar (zmir), Fuat Kprl (Kars), Refik Koraltan (el), Adnan Menderes (Aydn)
Ed.: S. NAN, E. HAYTOLU, Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, s. 108-109

Cumhurbakan smet nnnn TBMMnin, III. Yasama Yln A Konumasndan ( 1 Kasm 1945) () Demokratik karakter btn Cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza olunmutur. Diktatrlk, prensip olarak hibir zaman kabul olunmadktan baka, zararl ve Trk milletine yakmaz olarak daima itham edilmitir. Byk Meclisin her denetim yannda milletin vergileri ve harcadklar zerindeki denetim, en ileri demokratik milletlerin hibirinden eksik kalmayacak kadar kesin ve kavrayldr. Bizim tek eksiimiz, hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr.

2 Kasm 1945 tarihli gazete haberi

(...) Yeni seim iin tabii olarak bir buuk sene kadar bir zaman geecektir... Tek dereceli olmasn dilediimiz 1947 seiminde milletin oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin edecektir. O zamana kadar bir kar partinin kendiliinden kurulabilip kurulamayacan ve kurulursa bunun Meclis iinde mi, Meclis dnda m ilk eklini gstereceini bilemeyiz. unu biliriz ki bir siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn hizip (grup) eklinde almalarndan fazla, bunlarn, kanaatleri ve programlar ile aktan durum almalar, siyasi hayatmz iin daha doru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluu iin daha yapc bir tutumdur.
nnnn Sylev ve Demeleri, s. 388-389

Metinlere gre Trkiyede dnemin siyasi artlar hakknda neler sylenebilir. TBMMde muhalefet olgusundan sz edilebilir mi? ok partili hayata geite baka hangi nedenler etkili olmutur? Belirtiniz.
Trkiyede demokrasi alanndaki gelimeler Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar gitmektedir. Trk toplumu I. Merutiyetle ilk kez seme hakkn kullanrken II. Merutiyetle beraber ok partili hayat ile tanmt. 11. snf T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk dersinde grld zere Atatrk, tam bamszlk salandktan sonra egemenliin millete ait olmas gerektiine inanm ve cumhuriyeti ilan etmi, daha

106

sonra da ok partili hayata gei denemelerinde bulunmutur. Fakat artlarn yeterince olgunlamadn grp denemelerden vaz gemitir. II. Dnya Savandan sonra uluslararas ortamn elverili olmas, Batnn demokratik fikirlerinden etkilenmi bir kuan ve halkn demokrasi talepleri, ok partili hayata geite etkili olmutur. Cumhurbakan smet nn Ankarada 19 Mays Genlik ve Spor Bayramnda (1945) demokratik gelimeden bahsetmi ve Siyasi hayatmzda demokratik prensipler daha byk lde hkim olacaktr. demiti. nnnn bu aklamalarndan sonra ilk muhalefet partisi, Temmuz 1945te Nuri Demira tarafndan Mill Kalknma Partisi adyla kuruldu. Dier taraftan bir grup CHP milletvekili (Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan, Fuat Kprl) parti program ve kanunlardaki baz deiiklik tekliflerinin (drtl takrir) CHP grup toplantsnda reddedilmesi zerine partiden ayrlarak 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi (DP) kurdular. Ayn yl iinde leri Bakanlndan izin alnarak 13 parti kurulmutur.

ADNAN MENDERES

Mill Kalknma Partisinin alnn basna yansmas (28 Ekim 1945)

Birden fazla parti ile 1946 ylnda seimlere gidildi. 108. sayfadaki tabloda da grld gibi bu seimde CHP 397, DP 69, Bamszlar da 7 milletvekillii kazand. 1948 ylnda DPnin iktidara kar muhalefetini yetersiz gren bir grup milletvekili DPden istifa ederek Millet Partisi (MP)ni kurdular. Bylece Mecliste parti yer ald (CHP, DP, MP). 14 Mays 1950de yaplan seimlerden Demokrat Parti ald % 55,2 oy oran ile birinci parti olarak kt. Seimlere katlm % 89 ile yksek bir orana ulamt. Bylece 27 yl sren CHP iktidar sona ermi ve DP iktidar balamt.

1899da Aydnda doan Adnan Menderes, zmir ttihat ve Terakki Mektebinde, daha sonra Kzlullu Amerikan Kolejinde renim grd. I. Dnya Savana yedek subay olarak katld. Adnan Menderesin siyasi hayat, Fethi Okyar ve arkadalar tarafndan kurulan (1930) Serbest Cumhuriyet frkasyla balad; Partinin Aydn tekilatn kurdu, il bakan seildi. Bu parti dalnca CHPye girdi. Partinin il bakan iken Atatrk ile karlat ve 1931de CHP Aydn milletvekili oldu. 1935te Ankara Hukuk Fakltesinden mezun oldu. Mays 1945te, iftiyi Topraklandrma Kanunu nedeniyle partisi CHP ile aras ald. 7 Haziran 1945te Celal Bayar, Fuat Kprl ve Refik Koraltanla birlikte Drtl Takrir olarak bilinen nergeyi imzalad. nergenin CHP meclis gurubunca reddedilmesi zerine grlerini basna aklayan Menderes, Kprl ve Koraltan 12 Haziran 1945te partiden karldlar. Drtl Takririn imzaclar 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurdular. 1946da DPden Aydn milletvekili olan Menderes, on yl sren Demokrat Parti ktidar devrinin tek babakandr. 22 Mays 1950den 27 Mays 1960a kadar be hkmet kurdu. 27 Mays 1960ta yaplan asker mdahale sonucunda tutuklanan Adnan Menderes, yaplan yarglama sonucunda idam edildi (17 Eyll 1961).
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi c. VII, s. 3886dan zetlenmitir.

14 Mays 1950 seimlerinin basna yansmas (16 Mays 1950)

107

Aadaki tabloya gre bu dnemde yaplan seimlerle ilgili neler sylenebilir?

1946-1960 arasnda TBMMde temsil edilen siyasi partiler
Genel Seim 1946 1950 1954 1957 Demokrat Parti MS 61 408 503 424 % 55,2 58,4 48,6
%: Oy oran

Cumhuriyet Halk Partisi MS 397 69 31 178 % 39,6 35,1 41,4 -

Millet Partisi MS 1 % 4,6 -

Cumhuriyeti Millet Partisi MS 5 4 % 5,3 6,5

Hrriyet Partisi MS 4 % 3,5

Bamsz MS 7 2 2 % 0,6 0,6 TK

MS: Milletvekili says

22 Mays 1950de DP Genel Bakan Celal Bayar cumhurbakan seilerek hkmet kurma grevini Adnan Menderese vermitir. Uygulad sosyal politikalar (cretli hafta sonu tatili, iilere sendika kurma izni, genel af vb.), 1947de balayan ABD yardmlarnn bu dnemde artmas ve II. Dnya Savann ekonomik etkilerinin azalmas 1954te yaplan seimlerde DPyi 1950 seimlerinden daha yksek bir oyla (% 58,4) tekrar iktidara tamtr. Ekonomi alannda CHPnin devletilik modeline kar daha liberal bir ekonomi modelini benimseyen DP aralksz on yl iktidarda kalmtr.

Aada 1950-60larda Trkiyede kullanlan seim afileri grlmektedir. Afilere gre partilerin izledii politikalar hakknda neler sylenebilir?
DP Afileri

CHP Afileri

108

b. Ekonomi Adnan Menderesin Mays 1950deki seim konumasndan: Bize gre devletin ekonomi politikas, zel teebbs ve mlkiyeti esas almal, kiinin iktisadi hrriyetini korumaldr. Ekonomik alanda zel teebbs esas almak, memleket ekonomisinde devlet iletmelerine ve kooperatiflere yer vermemek anlamna gelmemelidir. Bizim devletilik anlaymza gre, devlet iletmecilik yapmak yerine ekonomiyi tanzim etmelidir. Devlet deiik alanlarda iktisadi faaliyetlerin gelimesi iin tevik, koruma ve rekabetle ilgili tedbirleri almaldr. Devlet zel teebbsn ve sermayenin yatrm yapmayaca kamu hizmetlerinde grev stlenmelidir. Adnan Menderes bir seim mitinginde Bize gre, ekonomi politikasnda ekonominin asl sahibi kiiler ve zel teebbstr. Bizim grmze gre devlet, ekonominin iinde deil, stndedir. Devlet, bundan byle kamu hizmeti veren iletmelerin dndakileri bir plan dhilinde zel teebbse ve kooperatif birliklerine devretmeye balamaldr. stikrarl bir ekonomi politikas oluturmak iin, ekonomistlerden ve baarl i adamlarndan oluan bir iktisadi aratrma merkezinin kurulmasn acil olarak gerekletirmek istiyoruz.
Prof. Dr. Feroz AHMAD, Demokrasi Srecinde Trkiye, s. 154ten sadeletirilmitir.

DP nin benimsedii ekonomi politikasnn zellikleri nelerdir?

1946 seimlerinden sonra yeni kurulan hkmet ekonomik problemlerin zm iin yeni kararlar alnmasna ve ekonomide liberallemenin gerektiine, inanyordu. 1947 yl, ekonomi alannda da deiimlerin yaand bir yl oldu. 7 Eyll 1947 Kararlar ile Trk lirasnn deeri % 50 (1 ABD dolar = 280 kuru) drlerek ithalat kolaylatrlm, bankalarn altn satmalarna izin verilmiti. Trkiyede devleti ekonomiden liberal serbest pazar ekonomisine geiin ilk adm bu kararlarla gereklemitir.

Tabloya gre DP dneminde uygulanan tarm politikalar hakknda neler sylenebilir?

Demokrat Parti dneminde tarm
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1945

1947 1949 1951 1953 lenen alan (yz bin hektar)

1955 1957 1959 Traktr says (bin adet)

1961

1963

Prof. Dr. Stefanos YERASMOS, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, c. III, s. 185

109

DP iktidarnn ilk yllarnda Marshall yardmlaryla desteklenen tarm, hzl gelime gsteren en nemli alanlardan biri olmutur. Dardan alnan krediler, ithal makinelerin alnmasnda kullanlmt. Bir nceki sayfadaki grafikte de grld gibi traktr saysndaki art, ekilip biilen toprak miktarnn da artmasna sebep olmutur. ok iyi giden hava koullar da eklenince Demokrat Parti ynetiminin ilk ylnda tarm rnleri retimi ve iftinin geliri olduka artmt. Tarmdaki bu bymenin nclnde, ekonomi bir btn olarak % 11-13 oranda byd. 1951de hkmet, Trkiyede yabanc yatrm tevik etmek iin bir yasa hazrlad. Bylece yabanc sermayenin Trkiyede yatrm yapaca bekleniyordu. Fakat btn teviklere ramen yabanc yatrmlar da beklenen sonu alnamad. Liberalizme ilikin btn beklentilere ramen devlet, yatrmlarn % 40-50sini yapmak zorunda kald. 1950-60 arasnda 17 kamu iktisadi teekkl kuruldu. Marshall yardmyla gelen traktrler 1950-1954 yllarnda yatrmlar karayolu, inaat, sanayii ve tarm alanlarnda younlat. Kara yolu yapmndaki hzl gelimeyle beraber, artan ithal otomobil ve kamyon says, daha etkin bir pazarlama ve datm olana salad. Demir yollar yapm ise neredeyse tamamyla durdu. zel yatrmclarn isteksizlii ve sermaye yetersizlii byk devlet iletmelerinin zelletirilmesini engelledi.

Seilmi gda maddelerinin ortalama perakende fiyatlar (Ankara) (TL/kg) Ekmek 1950 1952 1954 1956 1958 1960 0,36 0,33 0,33 0,34 0,52 0,70 Pirin 1,24 1,23 1,18 2,07 2,10 3,07 Toz eker 1,56 1,40 1,41 1,74 2,38 3,25 Koyun eti 1,95 2,35 2,74 3,40 4,71 5,53 Zeytin ya 2,25 2,30 3,08 4,49 4,49 6,43

25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15

1950-1960 yllarnda enflasyon

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

19

1946-1960 yllar arasna ait ekonomik veriler (* bin dolar, ** milyon TL)
YIL 1946 1950 1955 1960 thalat* 118.889 285.664 497.637 468.186 hracat* 214.580 263.424 313.346 320.731 Hizmetler** 2.724 4.232 8.608 20.951 Tarm** 3.127 4.044 7.455 17.668 Sanayi** 1.007 1.419 3.055 8.046 Byme (%) -15,3 -10,2 7,9 4,4
TK

Yukardaki verilere gre 1946-1960 dneminde Trkiyenin ekonomik durumu ile ilgili neler sylenebilir?

110

19

60

Kara yollarnn gelimesiyle otomobil saysnda art grlmtr.

Neet Erta

Bir film afii

Bir amar makinesi reklam afii

Trk ekonomisinin zayflama eilimi ilk kez Eyll 1953te alnan ekonomik nlemlerde kendisini gsterdi. Bu nlemlerle da alma ve dnya ekonomisiyle hzl btnleme dnemi sona erdirilerek ithalat ve dviz denetim altna alnmaya alld. Ekonomik canlanma dnemi 1954te sona erdi. Tarmda byme modern tarm yntemlerinin kullanlmasndan ok ekili alanlarn geniletilmesine bal olduundan,yaanan kuraklklar tarm retimini drd ve Trkiye yeniden buday ithal etmek zorunda kald. Ekonomik byme % 4e kadar derken d ticaret a byk bir hzla artt. Hkmet buna ramen ithalat ve yatrmlar devam ettirdi. Ancak Austos 1958de hkmetin d borca duyduu gereksinim sonucu IMFden bor alnd. c. Sosyal ve Kltrel Hayat Trkiyede II. Dnya Savandan sonra birok alanda yaanan deiim, kltrel alanda da kendisini gstermitir. Bu deiim i ve d sebeplerin etkisiyle gelimi ve yaylmtr. D sebepler balamnda dardan alnan kredi ve yardmlarla lkenin refah seviyesi ykselmitir. sebepler ise refah seviyesinin artmasna bal olarak tketimdeki art ve alkanlklarn deimesi, tarm politikalar nedeni ile krsal kesimden yeni bir snfn ykselmesi gsterilebilir. Bu dnemde insanlar tarmda hzl makinelemeyle beraber kyden kente g etmeye balamlardr. Karayollarnn gelimesi ile kentleme hzlanm, kente gelenler kentin tketim alkanlklarn benimsemi ve tketim kltr toplumun alt katmanlarna doru yaylmtr. Bu dnemde bata caz olmak zere Rock and Roll ve dier mzik trleri Trkiyeyi etkisi altna almaya balamtr. zellikle genler radyolar ve plaklar araclyla bu yeni mzik akmlarn takip ediyorlard. Bu dnemin en nemli kn nce bir radyo sanats olarak nlenen ve sonradan sahnelere geen Zeki Mren yapt. Mzeyyen Senar, Neet Erta gibi isimler dnemin dier nl sanatlar arasnda gsterilebilir. Bat etkisi savatan sonra sinemada da hissedilmeye baland. Bu dnemde evrilen . Ltfi Akadn Vurun Kahpeye filminde Bat sinemasnn izleri grlmtr. 1949-1959 arasnda ou edebiyat eserleri ve yabanc filmlerden uyarlama 553 film ekildii saptanmtr. Bu dnemde Hollywood sinemas dnyada olduu gibi Trkiyede de etkisini hissettirmitir. Tiyatroda ise ekonomik durum ile ahlak ilikisi, sarslan deer yarglar, orta snfn skntlar, aydnlarn toplumdan kopukluu bu dnem oyunlarnn balca temalardr. 1940tan sonraki yazar ve airlerin daha ok sosyal gerekilik akmna bal kaldklar grlr. lkenin iinde bulunduu sosyal deiim ve gelime btn ynleriyle bu dnemin eserlerine yansd. Roman ve hikye yazarlar, II. Dnya Savann toplumumuzda sebep olduu eitli olumsuzluklar, evrelerindeki yoksulluu, geri kalml, kyden kente g ve bunun getirdii sorunlar, tarm sanayi ilikilerini ve gelir dalmndaki dengesizlikleri eserlerinde ska ilediler. Dilde zlemenin yaand bu dnemde sanatlar eserlerine kendi siyasi dncelerini de yansttlar. 1940l yllarda ilk edebi hareket iir alannda Garip Akm ile balad. Orhan Velinin ncln yapt grup, iiri kurallardan soyutlamay, anlatmda yeni bir dil kullanmay ve gelenekilii brakarak yenilikilik ilkesini benimsedi. Garipiler akmna kar oluan kinci Yenilerin iir anlaynn temelini konuma dilinden uzaklaarak edebi sanat bolca kullanmak gibi ilkeler oluturmutur. Bu dnemin dier bir akm ise 1950de ortaya kan Hisarclar Grubudur. Bu grubu birletiren temel ama; toplumsal deerleri korumaktr. Sanat bamszl, yaayan dil ve mill sanat temel ilkeleridir.

111

Genel salk konusunda ise bu dnemde bata verem olmak zere salgn hastalklarla mcadele mill bir dava olarak kabul edilmitir. Krsalda yaayan halkn salk hizmetlerinden yararlanabilmesi, salk personeli saysnn artrlmas, personelin eitim amacyla yurt dna gnderilmesi, genel bteden sala ayrlan payn arttrlmas salk politikasnn temelini oluturmutur. Bu nedenle birok salk merkezi, verem dispanserinin yannda Verem Hastaneleri ile Ankara Ebe ve Hemire Okulu hizmete almtr. Bu dnemde bteden salk alanna ayrlan pay 1950-1957 arasnda on iki kat arttrlmtr.

Tabloda grld zere Trkiye bu dnemde uluslararas spor msabakalarnda byk baar elde etmitir. Sizler de Trkiyenin hangi dallarda madalyalar kazandn ve bu dnemin sporcularn aratrarak bir almanak hazrlaynz.
Yl Madalya says Dnya sralamas 1948 12 7 1952 3 16 1956 7 12 1960 9 6
www.gsgm.gov.tr

F. SOUK SAVA DNEMNDE DNYA

Tablolara gre Souk Sava Dneminde dnya ekonomisiyle ilgili hangi yarglara ulalabilir?
Dnya sanayi retimi
1400

1938den 1973e kadar dnyadaki ekonomik byme

Yllar 1900 1938 1953 1963

Toplam retim
(1900=100 birim)

Yllk byme
(%)

1000

1938 iin gsterge: 100

100 311,4 567,7 950,1

2,6 2,2 4,1 5,3

100 1938 1946 1955 1970

Otomotiv (bin) elik (bin ton) Elektrik (milyon kws) Petrol (bin ton)

Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 487

1930larda byk bir bunalm geiren dnya, II. Dnya Savandan sonra esasl bir byme srecine girdi. Byk sanayi lkeleri, 1945-1975 yllar arasnda benzeri grlmemi bir ekonomik byme yaadlar. XX. yzyln ilk yarsnda yalnzca iki kat artan dnyadaki toplam retim, bu dnemde katna kt. Petrol, elektrik ve otomotiv gibi baz sektrlerde retim, on kat hatta daha fazla artt. Yllk % 5 civarnda seyreden byme oran baz dnemlerde yavaladysa da retimde uzun sreli bir gerileme yaanmad ve isizlik hep ok dk bir dzeyde kald. Bu dnemde gze arpan dier bir olgu, hzl nfus artyd. Nfusun en hzl artt blgeler, Asyann, Afrikann ve Latin Amerikann yoksul blgeleriydi. Sava takip eden 25 sene iinde Batdaki sanayilemi lkelerde doum oran byk art gsterdi. Sanayilemeyle birlikte ehirlere g hzland. ehirlerin hzla genilemesi ulamda otomobilin kullanlmasna ve otomobil kltrnn domasna neden oldu. ehirlemeyle birlikte insan hayatnda geleneksel ilikiler deiti. Byk aileler 1960 Model Ford Mustang paraland ve doum orannda d grld. Dier adan ehirlerde ekonomik refaha kavuamayan kitleler ou kez ar siyasi akmlarn gelimesine uygun ortam oluturdular. Asya, Afrika ve Latin Amerika gibi lkelerde iktidarn deitii (diktatrlklerin kurulmas, bamszlklarn kazanlmas gibi) grld. zellikle bloklara dhil lkeler

112

belirledikleri toplumsal, ekonomik, siyasi ve asker hedeflere ulamak iin byk aba sarfetti. Souk Sava ortamnda her lkede orduya byk nem verildi. Asker harcamalar artt.

Tabloya gre Souk Sava Dneminde silahlanmaya en fazla ve en az para harcayan devletlerin hangileri olduunu belirtiniz. nceki bilgilerinize dayanarak bunun nedenlerini aklaynz.
1948-1960 yllar arasnda byk glerin savunma harcamalar (milyar dolar)
YIL 1948 1955 1960 ABD 10,9 40,5 45,5 SSCB 13,1 29,5 36,9 FRANSA 0,9 2,9 3,8 NGLTERE 3,4 4,3 4,6 TALYA 0,4 0,8 1,1 N 2,5 6,7 BATI ALMANYA 1,7 2,9 JAPONYA 0,4 0,4

Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 451

Sava yllarnda erkeklerin cephede olmalar kadnlarn birok i kolunda almalarna sebep oldu. Savatan sonra erkekler tekrar i hayatna dndyse de kadnlar da i hayatnda etkin olmaya devam ettiler. Bu dnemde birok kadn hareketi ortaya kt. Sava sonunda teknik alanda salanan gelime gnlk hayat daha da kolaylatrd. Daha nce lks olarak alglanan birok rn evlerde kullanlmaya baland. Tketimin tevik edilmesi reklam sektrnn hzla bymesine sebep oldu. Radyo ve sinemann nemi, televizyonun icadyla azald. Bu dnemde ar nfus art dnyada gen bir kitlenin olumasna sebep oldu. Ekonomik byme iinde rahat bir hayata sahip olan bu genler yaadklar ortam sorgulama imknna sahip oldular. Bu tepkiler birok alanda kendini gsterdi. Mzik alannda Amerikan hayat tarzn sorgulayan Rock and Roll mzii ortaya kt. 1956-58 arasnda bu mzik trnde Elvis Presley byk bir k yakalad.

Elvis Presley

lk bilgisayar ENIAC ABDli bilim insanlar tarafndan yapld.

II. Dnya Savandan sonra fen ve sosyal bilimler hzl bir gelime gsterdi. 1920lerde ABDde 15 bin olan aratrmac says 1940larda 400 bine ulamt. Sava ncesi Almanyadan liberal demokrasinin hkim olduu lkelere yaplan beyin g bilimsel gelimelere katk salad. II. Dnya Sava srasnda gelitirilen bilgisayarlar insan yaamn her alanda etkiledi. Sava yllarnda Amerikal bilim adamlar tarafndan ENIAC adl ilk bilgisayar yapld. Fze teknolojisinde salanan ilerleme sonucunda ilk uydu Sputnik SSCB tarafndan uzaya gnderildi (1957). Bylece atmosfer ve uzayn kefedilmesiyle, yerkremiz ve onun evresi hakknda pek ok yeni bilgilere sahip olunmutur. Bu gelimeler uluslararas rekabeti uzaya tad. Siyasi ve sembolik neminden dolay nkleer olgu sava sonras teknik ilerlemenin temel alanlarndan biri hline geldi. Bu alandaki bilgi nce asker alanda kullanld. Nkleer enerji daha sonra elektrik retiminde de kullanld.

113

Hidrojen atomlarnn paralanmasndan elde edilen reaksiyonlarla, ktalar aras roketlerin yaplmas olaanst genilikte iletiim ve denetim alarnn kurulmasna sebep oldu. Biyoloji alannda DNAnn kimyasal yaps zld. Tarmsal alanda ilalarla, uygun tohumluklarn seilmesi ve gbrelemeyle, sanayide ilerlemi tm lkelerde tarm hayat kkten deiti. Kimya laboratuvarlarnda yaplan yeni sentetik maddeler, sanayide gittike nem kazand. Seyahatlerde demir yollar ve gemiler kadar uaklar da nemli bir yere sahip oldu. Televizyon, gnlk hayatn bir paras oldu. Uzak yerler arasnda telefon iletiimi de geliti ve birok durumda mektuplarn ve telgraflarn yerini alma eilimi gsterdi. Bilim ve teknik alanndaki gelimeler teknik eleman ihtiyacnn artmasna, gelimi lkelerle geri kalm lkeler arasndaki farkn bymesine neden olmutu. Mimari alanda savatan sonra Avrupada ehirlerin yeniden ina edilmesi yzyln ilk yarsnda ortaya konan modellerin uygulanmasna imkn salad.ehirlerde nfusun artmas, sra evler ve toplu konutlarn yaygnDNAnn yapsn kefeden James D. Watson lamtr. Ayrca kule ve gkdelenlerin inasna da nem verildi. Savan Avrupada yaylmas bilimde olduu gibi sanat alannda da birok kiinin Amerikaya g etmesine sebep oldu. Srrealizmin temsilcilerinden Breton, Duchamps, Masson gibi edebiyatlar ve sanatlar Amerikaya g ederek yaamlarn burada devam ettirdiler. Bu akmn etkileri 1960larn ortalarna kadar srd. Avrupa ve ABDde soyut resim anlay gelime gsterdi. Bylece New York, Paris iin kullanlan sanatta Batnn bakenti unvann ald.

Soyut resim sanatnn temsilcilerinden J. Pollack (solda) ve P. Borduasn (sada) almalarndan rnekler

Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
25 Haziran - Kore Sava balad. 1 Austos - Trkiye, NATOya girmek iin bavuruda bulundu. 28 Eyll - BM emrine verilen Kore birlii yola kt. 5 Ekim - Trkiye, BM Gvenlik Konseyine ye seildi.

1946

1948

1950

1952

1954

12 Mart - Truman Doktrini ilan edildi. 5 Haziran - Marshall Plan ilan edildi. 5 Ekim - Kominform kuruldu. 14 Nisan - Yaar Dou, grete Avrupa ampiyonu oldu. 22 Mays - ABD, Trkiyeye yardm tasarsn kabul etti.

25 Ocak - Comecon kuruldu. 4 Nisan - NATO kuruldu. 23 Mays - Federal (Bat) Alman Cumhuriyeti kuruldu. 1 Temmuz - in Halk Cumhuriyeti kuruldu. Ekim - Demokratik (Dou) Alman Cumhuriyeti kuruldu. 1 Nisan - Trkiye, nsan Haklar Evrensel Beyannamesini kabul etti. 1 Eyll - stanbul Radyosu deneme yaynna balad. 12 Aralk - TBMM, Avrupa Konseyine katlmay onaylad.

18 ubat - TBMM, NATO yeliini onaylad. 9 Temmuz - lk televizyon deneme yayn gerekletirildi.

Eyll - SEATO kuruldu. 28 Mays - UNESCO, en ok konuulan diller arasna Trkeyi de koydu.

114

Sporda Akdenize kys olan lkelerin katld bir organizasyon olan Akdeniz Oyunlar, Ekim 1951de ilk kez Msrn skenderiye kentinde dzenlendi. Ayrca Avrupada UEFA ampiyon Kulpler Kupas 1955-1956 sezonunda ilk kez dzenlendi ve kupann ilk sahibi spanyann Real Madrid takm oldu.

1951de Msrda dzenlenen Akdeniz Oyunlarnn afii

UEFA Kupasnn ilk ampiyonu Real Madridin 1956-1957 sezonundaki takm

Tabloda Souk Sava Dnemine ilikin icat ve keiflerin bir ksm verilmitir. Sizler tablodaki eksikleri tamamlayarak listeye baka rnekler de ekleyiniz.
Yl 1942 1945 1953 1954 1956 1958 1960 cat, keif lk nkleer reaktrn kurulmas lk atom bombasnn yaplmas ve kullanlmas DNA yapsnn zlmesi Renkli televizyon yaynnn balamas ocuk felci asnn gelitirilmesi lk video kayt aygtnn gelitirilmesi Kalp pilinin icat edilmesi Lazerin icat edilmesi lke ABD ABD

29 Ekim - Svey krizi balad. 27 Mays - Gre Mill Takm, dnya ampiyonu oldu.

1956

1958

1960

1962

14 Mays - Varova Pakt kuruldu.

5 Ocak - Eisenhower Doktrini ilan edildi. 25 Mart - Roma Antlamas ile AET kuruldu. 3 Haziran - Gre Mill Takm, dnya ampiyonu oldu.

25 Mays - Afrika Birlii Tekilat kuruldu.

115

Babakan Adnan Menderesin Trkiyenin NATOya girii zerine TBMMde yapt konumadan... ... Muhterem arkadalar: Bu baar; hi phe yok, Trk milletinindir! Yine hi phe yok ki Trk milletinin iradesini tpk Trk milletinin kendisi gibi en geni yetkilerle yrtmekte olan sizlersiniz, binaenaleyh eser sizlerindir. (...) Muhterem arkadalar: Bu Pakta giriimiz hadisesinin, memleketimiz iin olduu kadar dnya iin de hayrl ve uurlu olmasn temenni ederken heyecanmn daha fazla sz sylemeye msaade etmediini grm olmanz tahmin ederek zr diliyorum ve huzurunuzdan ayrlyorum.
Yrd. Do. Dr. Saime YCEER, Tarihsel Perspektif inde Trkiyenin NATOya Girii ve Meclisteki Yanklar adl makalesinden, s .87

Souk Sava Dneminde kurulan Bat Blokunun en byk asker tekilatlanmas olan ve gnmzde nemini koruyan NATOnun kuruluunu ve Trkiyenin bu Pakta katl srecini aratrnz. Konuyu incelemek zere bir grup kurunuz. Grubun yars NATOnun kuruluunu, dier yars da Trkiyenin NATOya giriini inceleyebilir. Bu alma iin nternetten faydalanarak dnemin gazetelerine, dergilerine fotoraflarna ulaabilir, dnemi yaayan insanlarla grmeler yapabilirsiniz.
Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz. 1. 2. 3. 4. blm yapnz. alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz. Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile ilgili aratrma yapnz Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz (Hangi bilgileri nerede, nasl kullanacanza karar veriniz.). 5. Proje bittikten sonra snf iinde szle ya da projeksiyonla sunum yapnz. 6. alma sreniz bir aydr.

PROJE DEERLENDRME FORMU rencinin Ad Soyad: Projenin Ad: Snf: No: DERECELER GZLENECEK RENC KAZANIMLARI I. PROJE HAZIRLAMA SREC Projeye uygun alma plan hazrlama Grup iinde grev dalm yapma evreden bilgi toplama Projeyi plana gre gerekletirme TOPLAM II. PROJENN ER Trkeyi etkin kullanma Bilgilerin doruluu Toplanan bilgileri analiz etme Elde edilen bilgilerden karmda bulunma Toplanan bilgileri dzenleme TOPLAM III. SUNU YAPMA Sorulara cevap verme Sunuyu hedefe ynelik materyalle besleme Verilen srede sunuyu yapma TOPLAM GENEL TOPLAM retmenin yorumu:............................................................................................................................................................. ok iyi 5 yi 4 Orta 3 Zayf 2 ok zayf 1

116

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

A. Aadaki sorular cevaplandrnz. II. Dnya Savandan sonra dnyada grlen kutuplama uluslararas ilikileri nasl etkilemitir? Dou ve Bat Bloklarnn kurulu ekli itibariyle birbirinden farkl ynlerini belirtiniz. Smrlen devletlerin bamszln kazanmalar dnyadaki siyasi dengeleri nasl etkilemitir? Batl devletlerin Orta Doudaki egemenliklerinin zayflama nedenleri nelerdir? Moskova-Pekin atmas uluslararas ilikileri nasl etkilemitir? Trkiyenin BM yelii Trkiyeyi hangi ynlerden, nasl etkilemitir? Souk Sava Dneminde asker alandaki bilimsel gelimelerin gnlk yaantmza etkilerine rnekler veriniz. B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz. (..) Hindistanda bamszlk, silahl direni sonucu elde edilmitir. (..) II. Dnya Sava klasik smrgeciliin tasfiyesine neden olmutur. (..) Bat bloku iinde en kapsaml (asker, ekonomik, siyasi) tekilat Varova Paktdr. (..) II. Dnya Savandan sonra Trkiye hzl bir kltrel deiim yaamtr. (..) Eisenhower Doktrini, II. Dnya Savandan sonra ABDnin, Trkiye ve Yunanistan SSCB tehdidinden korumak iin gelitirdii doktrindir.

1. 2. 3. 4. 5.

C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz. 1. Aadakilerden hangisi 1950-1960 aras Trkiyede grlen gelimelerden biri deildir? A. Krsaldan kente gn artmas B. Uzay almalarna balanmas C. Sporda uluslararas alanda nemli baarlarn elde edilmesi D. Tketim kltrnn toplumda yer edinmesi E. Edebiyatta Hisarclar grubunun ortaya kmas 2. I. Demokrat Partinin kurulmas II. Trkiyenin Avrupa Konseyi yesi olmas III. Trkiyenin NATOya ye olmas IV. Trkiyenin Koreye asker gndermesi Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisidir? A. IV - III - II - I B. II - I - III - IV C. III - II - I - IV D. I - II - IV - III E. I - III - II - IV

3. Aadakilerden hangisi Souk Sava Dneminde Trkiyeye ait zelliklerden biri deildir? A. ok partili hayata geilmesi B. Tketim kltrnn toplum tarafndan hzla benimsenmesi C. Devleti ekonomiden liberal ekonomiye geilmesi D. Batl mzik trlerinin lkemizde de yaygnlamas E. D politikada tarafszlk ilkesinin benimsenmesi 4. Aadakilerden hangisi 1945-1960 arasnda dnyada grlen gelimelerden biri deildir? A. Sanayide hzl bymenin grlmesi B. Silahlanma yarnn grlmesi C. Uluslararas ilikilerde diyalog srecinin balamas D. Rock and Roll mziinin ortaya kmas E. Kadn hareketlerinin ortaya kmas

117

BULMACA
2 3 6 7 4 1 5

8 12

9 10 11 16 14 13

15

17

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

SORULAR Dou Bloku lkeleri komnist partileri arasnda i birliini salamak amacyla kurulan tekilatn ad. II. Dnya Savandan sonra ABDnin Avrupay yeniden ina etmek iin uygulamaya koyduu yardm programnn ad. Krehir doumlu, Trk halk mziine bozlaklaryla katkda bulunmu, Zahidem, Gnl Da, Mhr Gzlm gibi trkleriyle tannm ses ve saz sanatmz. Dou Bloku lkeleri arasnda asker alanda i birlii yapmak amacyla kurulan tekilatn ad. 1945te bir grup CHP milletvekili tarafndan hazrlanan parti program ve ynetimine ilikin nerileri ieren belgenin ad. lk bilgisayar. SSCBnin 4 Ekim 1957de uzaya gndermesiyle ABD ile krize neden olan uydunun ad. ABD ile SSCB arasndaki rekabet nedeniyle Uzak Douda kan (1950-1953) ve Trkiyenin de katld savan ad. II. Dnya Savandan sonra oluan yeni dengeler sonucu dnyada 1947-1960 aras dneme verilen ad. Dou Bloku lkeleri arasnda ekonomik alanda i birliini salamak amacyla kurulan tekilatn ad. ngiltere tarafndan 1917de Filistinde bir Yahudi devletinin kurulmasna destek vermek amacyla yaynlanan deklarasyon. in Halk Cumhuriyetinin kurucusu. DPnin kurucularndan olup 1950-1960 yllar arasnda Trkiyede babakanlk yapm siyaseti. smet nnden sonraki Trkiyenin 3. cumhurbakan. Bat Bloku lkeleri arasnda asker alanda i birlii yapmak amacyla kurulan tekilatn ad. 1958de Irakn Badat Paktndan ekilmesi zerine ABDnin de dhil olmasyla kurulan ve Merkez Antlama Tekilat adyla anlan organizasyonun ksa ad. ABDnin SSCB yaylmasna kar Yunanistan ve Trkiyeye yapt yardm programnn ad.

118

4.
NTE

YUMUAMA DNEM VE SONRASI

Berlin Duvar

Krusev-Kennedy grmesi

Neil Armstrong

ABDde Vietnam Sava protestosu

119

4. NTE: YUMUAMA DNEM VE SONRASI

A. ULUSLARARASI LKLERDE DEM SREC B. YUMUAMA DNEM ATIMALARI C. BARI NDE BR ARADA YAAMA D. ARAP-SRAL SAVALARI VE BYK DEVLETLERN POLTKALARI E. ULUSLARASI POLTKADA PETROLN YER F. RAN-IRAK SAVAI

G. YUMUAMA DNEMNDE DNYA H. TRK DI POLTKASI I. TRKYEDE BUNALIMLI YILLAR

HAZIRLIK SORULARI

1. nite kapan ve Souk Sava Dnemini dikkate alarak 1960l yllarda uluslararas ilikilerde ne gibi deiiklikler olabileceini ifade ediniz? 2. Yumuama politikas sizin iin ne ifade ediyor? Belirtiniz. 3. Konvansiyonel silah ile nkleer silah arasndaki fark nedir? Yumuama Dneminde nkleer silahlarn snrlandrlmaya balanmasnn sebepleri nelerdir? 4. Uluslararas ilikilerde balantszlk kavram neyi ifade eder? 5. Tarih bilgilerinizden yararlanarak Arap-srail Savalarnn sebeplerini ifade ediniz? 6. Dnya siyaset ve ekonomisinde petroln yeri nedir? 7. 1960-1980 yllar arasnda uzay almalar alanndaki gelimeleri aratrnz. Aratrma sonularn snfta paylanz. 8. Uluslararas ilikilerde yumuamann balamas Bat ttifakna bal olan Trkiyenin d politikasn nasl etkilemitir? 9. Televizyonun gnlk hayatmza girmesinin toplum zerindeki etkileri nelerdir?

120

YUMUAMA DNEM VE SONRASI A. ULUSLARARASI LKLERDE DEM SREC SOVYET KOMNST PARTSNN 20. KONGRESNN RAPORUNDAN (1956) SSCB, d politikasnda devletlerin rejimlerine baklmakszn bar iinde birlikte var olma siyasetini sabrl bir ekilde uygulamaldr. Ayrca uluslararas alanda balayan iyi ilikiler srekli bir bara dntrlmelidir. Bu amala halklarn gvenlii ve bar iin aktif bir ekilde almalar yapmak politikamzn bir paras olmaldr. (...) Dnyann iki byk gc SSCB ve ABD arasnda kalc dostluun salanmas dnya barnn glenmesi iin nemlidir. (...) ki lke arasndaki ilikiler karlkl barn be ilkesine gre belirlenmelidir. Bu ilkeler; karlkl olarak toprak btnlne ve egemenlik haklarna sayg gstermek, devletlerin iilerine karlmamas, karlkl karlara dayal eitlik, siyasi ve ekonomik i birlii NIXON - KISSINGER DOKTRNNDEN (1968) ABD ynetimi olarak SSCB ile ilikilerimiz u ilkeye gre dzenlenecektir.(...) Realizm ilkesi: (...) iki lkenin birok alanda farkl karlar olduunun da farkndayz.(.) Ortak karlarmz dorultusunda antlamalar yapmaya hazrz. l ilkesi: iki devletten birisi dnyada oluan krizlerden tek tarafl avantaj elde etmeye kalkrsa iki devlet arasndaki ilikiler srdrlemez.() Baka devletleri zarara uratacak anlamalar desteklemediimiz gibi ilikilerde eitlik ilkesini benimsiyoruz. Balantllk ilkesi: Dnyann farkl blgelerinde birbirine bal sorunlarn zm iin ABD olarak sadece asker alanlarda deil btn alanlarda grmeler yaplmasn ABD Bakan Richard Milhous Nixon (solda) ve D leri Bakan Henry Alfred Kissinger savunuyoruz.
George LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 286-298den derlenmitir.

Souk Sava Dneminden sonra yukarda belirlenen politikalar uluslararas ilikileri nasl etkilemitir? Belirtiniz.
Yumuama (detant) uluslararas ilikilerde, Bloklarn gerginlii azaltmak iin karlkl grmeleri tercih ettii bir dnemdir. Bu dnemde izlenen politikalarla Dou-Bat ilikilerinde atma ve gerginlik nispeten azaltlmtr. Yumuama politikas, bara varacak yaknlama, anlama ve i birlii aamalarndan olumaktadr. Yumuama politikasnn ortaya kmasnda konvansiyonel silahlardan nkleer silahlara gei, nemli etken oldu. 1950li KONVANSYONEL SLAHLAR yllarn sonlarna doru SSCB ve ABDnin nkleer silahlanma Nkleer, biyolojik (bakteriyolojik) ve yarnda birbirine denk gler hline gelmesi, dnyay bir kimyasal silahlar dnda, kara, deniz nkleer savan eiine getirdi. Her iki devletin de kmas ve hava ordularnca kullanlan her trl muhtemel bir savata ayn ekilde zarar grecek olmalar, klasik silahlar. Yzyllardr kullanlan savaa yol aacak atmalar engellemeyi zorunlu kld. Bu konvansiyonel trdeki silahlarn gnsebeple ABD Bakan John Fitzgerald Kennedy ve SSCB mzde en ok kullanlanlar, top, tank, tfek, gemi ve denizalt, nkleer bomba Bakan Nikita Kruev, 1961 ylnda bir araya gelerek yumu- tamayan uak ve fzelerdir. ama srecini balattlar. Bu srete Bloklar, silahszlanma ve Ana Britannica, c. XIX, s. 364-365ten baz silahlarda snrlandrma yolunu setiler. zetlenmitir. Yumuama politikasna giden dier bir sebep ise Bloklar iinde yaanan siyasi gelimeler oldu. Souk Sava Dneminde bahsedildii gibi Dou Bloku iinde SSCB ile in arasnda balangtan beri devam eden gven bunalm, in-ABD SSCB-N ATIMASI yaknlamasnda ve Bloklar arasndaki ilikilerin balamasnda 1950lerin sonlarna doru SSCB ile etkili oldu. Yugoslavya ve Romanyann SSCB gdmnden in arasnda bir uyumazlk ortaya kurtulmak istemesi ve Bat ile diplomatik ilikilere girmesi Dou kt. 1962den itibaren iki lke Blokunda SSCBnin gcnn krlmas anlamn tamaktayd. snrnda atmalar balad. SSCB1968de SSCBnin Varova Paktna bal gleri kullanarak in arasndaki snr konusu 1969da ekoslovakyay igali, Dou Blokunda tepkilere yol at. ele alnmasna ramen zlemedi. ABDnin dnyadaki siyasi gelimeler karsnda mttefiklerine Ayn yln mart aynda Usuri Nehrinde in-SSCB atmas yaand. danmadan hareket etmesi, Bat Bloku iinde de gr Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 675 ayrlklarna neden oldu. Ardndan Fransann NATOnun asker kanadndan ekilmesi de Bat Blokunda sarsntlar meydana getirdi.

121

1. Yumuama Dnemi Politikalar Dou ve Bat Bloku arasndaki ilk ilikiler, 1958 Berlin Buhran sonrasnda Cenevrede yaplan toplantlarla balad. Toplantlarn ardndan ABDnin daveti zerine SSCB Devlet Bakan Kruev, Eyll 1959da ABDye gitti. Camp Davidde Einsenhower ile Kruev ilk kez bir araya geldi. Bu grmeler sonunda anlamazlklarn mzakereler yoluyla zmlenmesi kararlatrld. Ancak Berlin konusunda Mays 1960ta ABD, SSCB, ngiltere ve Fransa arasnda Pariste gerekletirilen liderler zirvesi sonu vermedi. Haziran 1961de Viyanada ABD Bakan Kennedy ile SSCB lideri Kruev ayn konuyu grmek zere bir araya geldi. Gergin geen grmelerin ardndan NATOnun kararl tutumu karsnda SSCB nin Berlin SSCB lideri Kruev (solda) ve ABD Bakan Kennedy (sada) Viyanada (1961) konusundaki kat politikasn terk etmesi ile iki lke ilikilerinde uzlama yolu ald. Moskovada SSCB-ABD Zirvesi yapld (1963). Uluslararas alanda yalnzlktan kurtulmak isteyen in, Japonyay etkisiz hle getirmek ve SSCBnin basksndan kurtulmak amacyla d politikada yumuama siyasetini benimsedi. SSCB ile in arasnda muhtemel bir ittifak nlemek isteyen ABD, bu politika deiiklii zerine inin uluslararas alanda tannmas gerektiini savunmaya balad. ABDnin Gney Vietnamdan askerlerini ekmesi in ile yaknlamay daha da hzlandrd. nce in ile ticari ilikileri balatan ABD, ardndan inin Birlemi Milletlere ye olmasnda etkili oldu.
PNG-PONG DPLOMASS Amerikann ine kar yaklama siyasetini inliler cevapsz brakmad. Japonyada dnya ampiyonas iin bulunan Amerikan masa tenisi (ping pong) takm, 6 Nisan 1971 gn ine davet edildi. ounluu Amerikal olan yedi Batl gazeteciye de giri vizesi verildi. Amerikan masa tenisi takm 14 Nisan 1971de in Babakan tarafndan kabul edildi. Ayn gn, ABD Bakan Nixon da, yirmi yldan beri ine kar uygulanmakta olan ticari ambargoyu kaldrd. Amerikaya gelmek isteyen inlilere vize verilecei bildirildi. Amerikan ping-pong takmnn yapm olduu bu ziyaretle in ile ABD arasnda ilk temaslar balam oldu. Bu temaslardan sonra ABD Bakan Nixon ubat 1972de in Halk Cumhuriyetini ziyaret etti.
in Lideri Deng Xiaoping ABD ziyareti srasnda Abraham Lincoln heykelini selamlyor. (31.01.1979) Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 586

2. Nkleer Silahlarn Snrlandrlmas Grmeleri Kba buhran konusunda bahsedilecei zere SSCB ile ABD arasnda yaanan fze krizinin uzlama yoluyla zmlenmesi nkleer silahlarn snrlandrlmasnda balang oldu. 1963te de ABD, SSCB ve ngiltere arasnda Moskovada ilk kez Nkleer Denemelerin Ksmen Yasaklanmas Anlamas imzaland. Ancak bu anlamadan sonra devletler nkleer alanda yara devam ettiler. Nkleer silahlarn snrlandrlmas konusunda 1969da Helsinkide ABD-SSCB arasnda gerekletirilen SALT-I (Strategic Arms Limitation Talks -Stratejik Silahlar Azaltma Grmeleri-) nemli bir aama oldu. Sadece savunma fzelerinin snrlandrlmasnn kararlatrld SALT-I Antlamas, 26 Mays 1972de Moskovada imzaland. Bu Antlama ile sorunlarn bar yollarla zlmesi sreci balatld. ABD-SSCB ilikilerinin temel esaslar belirlendi. Grmelerin balad 1969 yl Yumuama Dneminin balangc sayld.

122

Yumuama Dneminde SALT-I Anlamasndan sonra nkleer silahszlanma konusunda birok anlama imzaland. Bu anlamalarn en nemlisi 1979da ABD ve SSCB arasnda Viyanada imzalanan SALT-II Antlamas ile uzun menzilli nkleer silahlar snrlandrld. Ancak SSCBnin 1979da Afganistan igali nedeniyle ABD kongresi bu antlamay onaylamad. 3. Helsinki Konferans (1 Austos 1975) Bloklar arasndaki ilikilerde yumuama srecine girilmesi zerine Dou Bloku lkeleri, Avrupada gvenlik ve i birliini glendirmek amacyla bir konferans toplanmas nerisini sundu. Bloklar arasnda baz sorunlarn SALT-II Antlamas imza treni zmlenmesi zerine Batl lkeler bu neriye olumlu cevap verdi. SALT-I Anlamasndan sonra Arnavutluk dnda btn Avrupa devletleriyle ABD ve Kanadann katld Avrupa Gvenlik ve Birlii Konferans (AGK) Helsinkide topland. Uzun grmeler neticesinde hazrlanan uluslararas ilikilerde temel bar ve i birliini kapsayan Sonu Belgesi (Helsinki Nihai Senedi) 1 Austos 1975te imzaland.

HELSNK NHA SENED (1 Austos 1975) Konferansa katlan devletler: 1. Her devletin hukuk eitlii, toprak btnl ile zgrlk ve siyasi bamszlk haklar da dhil olmak zere karlkl olarak birbirlerinin tm egemenlik haklarna sayg gsterirler. Aralarndan her birinin siyasi, toplumsal, ekonomik ve kltrel sistemini zgrce seme ve gelitirme hakkna olduu kadar, yasa ve tzklerini saptama hakkna da sayg gsterirler. 2. Uluslararas ilikilerinde olduu gibi karlkl ilikilerinde de baka bir devletin toprak btnlne ve siyasi bamszlna kar, Birlemi Milletlerin amalaryla ve ibu bildiriyle Helsinki Konferans badamayacak bir biimde tehdit ya da kuvvet kullanmaya bavurmaktan kanacaklardr. 3. Birbirlerinin snrlarn ve Avrupadaki tm devletlerin snrlarn dokunulmaz sayarlar. 4. Toprak btnl, birbirlerinin topraklarn asker olarak igal etmekten ya da bu topraklar bugn olduu gibi gelecekte de bu snrlara saldrda bulunmaktan kanr. zerinde dorudan ya da dolayl kuvvet uygulamaktan kanr. Bu nitelikteki her trl igal veya edinim, hukuka aykr saylacaktr. 5. Aralarndaki anlamazlklar uluslararas bar, gvenlii ve adaleti tehlikeye drmeyecek biimde, bar yollarla zerler. 6. Konferansa katlan devletler birbirlerinin i ya da d ilerine her trl mdahaleden kanrlar. 7. Irk, cinsiyet, dil ve din ayrm gzetmeksizin, insan haklarna ve herkes iin dnce, vicdan, din ve inan zgrlkleri de dhil olmak zere temel zgrlklere sayg gsterirler. nsan kiiliinin zndeki onurdan doan ve kiinin zgr ve tam gelimesi iin gerekli olan yurttalk hak ve zgrlkleriyle, siyasi, ekonomik, sosyal, kltrel ve dier hak ve zgrlklerin etkin biimde kullanlmasn gelitirir ve desteklerler.
Prof. Dr. Oral SANDER, Siyasi Tarih, s. 457

Helsinki Nihai Senedinin Avrupa ve dnya tarihi asndan nemi nedir? leriki yllarda uluslararas ilikilere etkisinin neler olacan tahmin ediniz.
Bloklar ve devletler arasnda srekli grme salanarak uluslararas ilikilerde yumuama politikas hkim oldu. Demokrasi, temel hak ve zgrlkler alannda da nemli gelimeler kaydedildi.

123

B. YUMUAMA DNEM ATIMALARI Yumuama Dnemi kriz ve atmalar

K U Z E Y B U Z D E N Z

GRNLAND (DAN)
ann lavaky ekos li 1968 ga

i riz
SV E
FNLANDYA

ALASKA (A.B.D.)
ZLANDA

K lin 61 er 19

SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL

E

NG R LTE

K
SA FR AN
YA AL T

M O O L S TA N
YA
KORE CUMHURYET
L

1 2 3 4 N HALK CUMHURYET SURYE IRAK

S T A N

TUNUS

R A N

AFGANSTAN

FAS
K

1962
A R
A

BATI SAHRA
A B
NY

M I S I R
S

TA

TA

BRMANYA

SAN JUAN
M A L NJER AD SUDAN
Y E M E N
U

K
JAMAKA HAT
GNE SENEGAL
R
M

DOM.CUM.
A

M
S

C E Z AY R
U

NE

L B YA
U D

PA

H N D S TA N
N

TAYVAN
1964-1973

KBA

1979-1988

O K YA N U S

S O D LA AN YL TA

BELZE PONDURAS NKARAGUA

VETNAM
1963 Kemir

GUATEMALA

GANA

O K YA N U S U

KOSTARKA PANAMA
LBERYA
.

FLD KIYISI ORTA AFRKA CUM. E T Y O P YA

SO

NJERYA
UM OC

KENYA ZARE

NG

EKVADOR
GARBON
KO

KOLOMBYA

MALEZYA

B Y K

E N D O N E Z Y A
TANZANYA

H N T
K

O K YA N U S U
AR

PERU
ANGOLA

AT L A S

B R E Z L Y A

ZAMBYA
ZA

M B

AG UA Y

MA

PA R

BOSTWANA

DA

ABD ve mttefikleri
L

YA

MO

GA

ZMBAWE

SK

BOLVYA

MB

NA

AVUSTRALYA U S T U R A LYA AV
FR YA . NE CUM G KA

SSCB ve mttefikleri
URUGUAY

Dier komnist lkeler

T N A R J A N

Dier lkeler

Balca krizler ve savalar

0 1250 2500 3750 5000 km

Harita 1960-1980 dnemini kapsamaktadr. 3. nitede rendiiniz bilgileri kullanarak ekoslovakya, Almanya ve Kemirde yaanan atmalarn sebeplerini aklaynz.

BYK OKYANUS
JAP

AMERKA BRLEK DEVLETLER

PORTEKZ T R K Y E SPANYA

124
GUYANA
NJERYA

SALVADOR

VENEZUELLA

SURNAM

ON

KORE DEMOKRATK HALK CUMHURYET

F L P NL ER

YUMUAMA DNEM SAVUNMA HARCAMALARI 1975te Varova Paktnn savunma harcamalar 132 milyar dolar ve NATOnunki de 150 milyar dolar civarndayd. 1980de ise iki ittifaka ait rakamlar, 210 ve 240 milyar dolar civarnda olmutur. Savunma harcamalar bakmndan nc sray Orta Dou almaktadr. 1975 ylnda on bir Orta Dou lkesinin savunma harcamalar 28 milyar dolar kadar olmu iken 1980 ylnda sadece 6 lkeye ait miktar 38 milyara ykselmitir. Orta Dou, kii bana den savunma harcamalar bakmndan dnyada ilk sray almaktadr. 1975 ylnda Suudi Arabistann kii bana den savunma harcamas miktar 1.153 dolar iken bu rakam 1980de 3.014 dolar olmutur. kinci sray alan srail iin bu miktarlar 1975te 1.045 ve 1980 de 1.514 dolardr.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 635 Yumuama Dneminde Avrupada konulandrlan Persing II Fzesi

Yukardaki metne gre Yumuama Dneminde devletler nasl bir politika izlemilerdir? zlenen politika uluslararas ilikileri nasl etkilemitir?
1. atmalarda ABD ve SSCBnin Rol 1960l yllarn balarnda Bloklar arasndaki ilikilerde yumuama balamsa da SSCB ile ABD; Kba ve Vietnam gibi uzak blgelerde mcadelelerini srdrd. Bu blgelerdeki gruplarn iktidar mcadelelerini kendi karlar dorultusunda destekleyen SSCB ve ABD rekabetlerini srdrmlerdir. Bununla birlikte ABD ve SSCB nclnde nkleer silahlar snrlandrmak iin uluslararas anlamalar da imzalanmtr. 2. Kba Buhran

K A N A D A
ABD abluka hatt Sovyet gemileri

ABD

en

3 zil

00

m 0k
Chicago

Montreal Boston Detroit Washington

AT L A N T K O K YA N U S U
Dallas

PA S F K O K YA N U S U

MEKSKA
Havana

500

1000

1500 km

KBA

Haritaya gre Kba Buhrannn sebepleri neler olabilir?

3. nitede de belirtildii gibi Kbada Fidel Castro 1959da Batista diktatrln ykp ynetimi ele geirmi, ekonomiyi millletirme karar almt. Bu kararla Kbada faaliyet gsteren ABD irketlerinin faaliyetlerinin kstlanmas, ABD ekonomisini olumsuz etkiledi. ABDnin Castro ynetimini ykmak amacyla muhalifleri desteklemesi, Kbay SSCBye yaklatrd. Bunun zerine SSCB 1962 yl banda Kbaya fze yerletirmeye balad. Haritada grlecei zere bu fzelerin ABD topraklarnn

125

byk bir ksmn vurabilecek menzile sahip olmas ABDnin tepkisine yol at. ABDnin Kbadaki fzelerin sklmesi isteine SSCBnin olumsuz cevap vermesi sonucunda ABD Donanmas Kba kylarn kuatt. SSCB, meseleyi BM Gvenlik Konseyine tamakla birlikte sava gemilerini de blgeye gnderdi. ABD ve SSCBnin bu tavr, durumu daha da gerginletirirken bir nkleer sava ihtimalini ortaya kard. BAKAN KENNEDYNN TELEVZYON KONUMASI (22 Kasm 1962) (...) ABD ve bat yarm kresiyle olan tarih ve zel balar olan Kbaya SSCB fzelerinin gizli bir ekilde yerletirilmesi, hi bir devletin ve mevcut durumun kabul etmeyecei bir duruma neden olmaktadr.(...) 1930lu seneler gsterdi ki saldrgan tutumlara, tepki gsterilmez ve yaygnlamasna izin verilirse sonunda bu durum savaa gtrr. lkemiz savaa kardr. Ayca szmze de balyz. Ancak fzelerin lkemize ya da herhangi bir lkeye kar kullanlmasnn engellenmesi ve Kbadan geri ekilmesinin ya da imha edilmesinin salanmas gerekiyor (...). (...) Dnya nkleer savana gereksiz girmeyeceiz. Fakat savaa girmek zorunda kalrsak bundan kamayacaz da. lk olarak bu saldr potansiyelinin inasn engellemek iin Kbaya asker saldr gereleri zerine ambargo uyguland.(...) Bununla beraber imdilik, SSCBnin 1948de Berlin ablukasnda yapmay denedikleri gibi, gerekli ihtiya rnlerinin giriini yasaklamayacaz.

ABD Bakan John F. Kennedy

KRUEVN KENNEDYE MEKTUBU (27 Kasm, saat: 15.30) Biz Kbaya, sizin saldr gereleri dediiniz savunma gerelerini gnderdik. Kbaya bir saldrda bulunulmamas, dnmeden yaplan hareketlerden kanlmas iin gnderdik. Sizin 27 Kasm 1962de, Kbaya saldr olmayacak, istila olmayacak. Sadece ABD tarafndan deil bat yarm kresine bal dier lkeler tarafndan da eklinde yaptnz mesajnza kar sayg ve gven duyuyorum. Bylece, bizi, Kbaya bu ierikte bir yardma iten nedenler de ortadan kalkm oldu. te bunun iin (...) belirtilen aralarn inasnn durdurulmas, sklmesi ve SSCBye geri getirilmesi iin uygun tedbirlerin alnmasn grevlilerimize bildirdik.
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 295-296den zetlenmitir.

ABD Bakan Kennedynin konumas ve SSCB lideri Kruevin mektubu incelendiinde iki lke ilikileri hakknda neler sylenebilir? Bu konuma ve mektubun uluslararas ilikilerin ekillenmesine etkisini ifade ediniz.
Nkleer sava ihtimali karsnda ABD ve SSCB geri adm atmak zorunda kald. SSCB, Trkiyedeki ABDye ait Jpiter fzelerinin sklmesi karlnda Kbadaki fzeleri skebileceini bildirdi. ABDnin neriyi kabul etmesi sonucunda karlkl fze skm ile Kba Buhran zld. Kba Buhrannn zlmesi ile DouBat arasnda diyalog sreci balarken, silahszlanma konusunda da nemli gelimeler saland. ABD ve SSCB politik ve asker alanda dengeye ulatklarn anlad. Bu durum bir atmay nledii gibi Bloklar aras ve devletler aras ilikilerde deiimin balangc oldu.
Jpiter fzesi

126

3. Vietnam Sava Daha nce Fransann smrgesi durumundaki Vietnam, 1954 ylnda imzalanan Cenevre Anlamas ile Kuzey ve Gney Vietnam ad altnda bamsz devletler durumuna gelmilerdi. Cenevre Anlamasna gre 1956da yaplacak seimlerle Kuzey ve Gney Vietnam birleecekti. Gney Vietnam ynetimi, birleme seimlerine katlmad. Komnist olan Kuzey Vietnam ynetimi ise 1957de Gney Vietnam ynetimini deitirerek birlemeyi salamak iin gerilla savana balad. Buna karlk Gney Vietnam ABDden yardm istemek zorunda kald. ABD devreye girerek kendi gvenliini ve mill menfaatlerini gereke gstererek Gney Vietnama ekonomik ve asker yardm yapacan dnya kamuoyuna duyurdu. 1964 Austosunda Kuzey Vietnam donanmasna ait gemiler Tokin Krfezinde ABD donanmasna saldrd. Bu gelime zerine ABD, 1965 ubatnda Kuzey Vietnamda asker hedefleri bombalayarak sava balatt. Kuzey Vietnam birliklerinin gneye girmesi zerine ABD, Gney Vietnama 1965 Maysnda 80.000 asker gnderdi. Say daha sonra 600.000e kartld. Vietnama asker gnderilmesi ABDde zellikle byk ehirlerde ve niversitelerde protesto gsterilerine sebep oldu. Gsterilerin yaygnlamas ABD kongresinin savaa kar tutum deitirmesine yol at. Batl mttefiklerin de sava onaylamamas ABD ynetiminin iini daha da zorlatrd. ABD Vietnamda hedefledii baary gsteremedi ve bir kmaz iine girdi.

Vietnam Savandan grnm

ABDde Vietnam Savann protesto edilii

MUHAMMED AL VE VETNAM SAVAI 1967de Vietnam Sava en kanl dnemindeydi ve Amerika blgeye asker gndermeye devam ediyordu. Askere arlanlar arasnda Muhammed Ali de vard. Muayeneden geen Ali yemin etmeyi reddetti ve Vietnama gitmeyi istemediini aklad. Ayrca Vietkonglar (Kuzey Vietnamllar) bana hibir ktlk yapmadlar ki onlarla savaaym eklindeki tarihi szn syledi. Bu sava kart tutum, dnya ampiyonluunun elinden alnmasna ve boks lisansnn da iptal edilmesine neden oldu. Be yl hapis cezasna da arptrlan Muhammed Ali buuk yl boyunca resm bir ma iin ringe kamad. Amerikan kamuoyunun Vietnam Savana bak deiince lisans geri verildi ve spor yaam tekrar balad.
Muhammet BALKIR, Muhammet Ali, s. 47

Amerikan kamuoyunda Vietnam Savana kar oluan tepkileri aratrarak bir sunu hazrlaynz.
ABD, 1968 ylnda Pariste Kuzey Vietnam ile bar grmelerine balad. Yeni bakan Nixon, ABD askerlerini Vietnamdan karma karar ald. ABD askerleri geri ekilirken saldrlarn da iddetlendirdi. Bunun amac Vietnam bara zorlamakt. Pariste yaplan grmeler sonucunda, Vietnam Bar 27 Ocak 1973te imzaland. SSCB ve inin ABD ile politik yaknlamas antlamann imzalanmasnda etkili oldu. Antlamaya gre: ABD kuvvetleri Vietnamdan ekilecek, esirler karlkl geri verilecek, Kuzey ve Gney Vietnam arasnda yaplacak mzakerelerle birleme gerekletirilecekti.

127

ABD, sava alanna 7 milyon ton bomba att. Bombalar 20 milyon krater izi brakt. Vietnam topraklar, uzun yllar zerinde hibir bitki yetimeyecek duruma geldi. 1975te Kuzey Vietnamn Gney Vietnam ele geirmesiyle 1976da iki devlet birleerek Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti adn ald. 4. Kemir Meselesi

Haritaya gre Kemirin stratejik nemi ile ilgili neler sylenebilir? Kemir Sorunu Pakistan ve Hindistan dnda hangi lkeleri etkilemitir?
Pakistan kontrolndeki blge
Gilgit

Hindistan igali altndaki blge BM kontrol hatt

Aksai in

AFGAN STAN

Paaver

Tarbela slamabad Srinagar Tobat Ravepindi Mangla ammu Pathankot

KEMR

N
H
i

Kuetta

RAN

n d

S
s h Ne ri

N
Multan

Lahor

Amritsar andigarh

m
a
Delhi

TBET

N
nj Ga hr Ne i

Brahmaputra Nehri

aypur Karai

Ara

Ya m

un

Laknov
a Ne hr

L
Tarapur

Benares

Ahmedabad

H N D S T A N
Narmada Neh ri

Maymensingh

Sylhet

N D E N Z
Trombay Bombay

BANGLADE
Dakka esson Durgapur Kalkta

Baroda

Cemidpur
Tapti Nehri Mahanadi Nehri

ittagong Mandalay Sagaing

Hilal

Rourkela

God
Puna

ava

ri N

ehri

B U R M A
TAYLAND

Haydarabad
N ehri

Kris

na

Bassein

Rangun Mulmeyn

Bengal Krfezi

Bangolore Maysor

Madras Pondiherry

Bangkok

Kalikt

Koin

H N T O K YA N U S U
0 250 500 750 km

Komorin Burnu SEYLAN

3. nitede belirtildii gibi ngilterenin 1947 Austosunda blgeden ekilmesiyle burada Pakistan ve Hindistan ad ile bamsz iki devlet kurulmutu. Bu iki devlet bamszlklarndan itibaren birbirleriyle sorunlar yaamlardr. atmalarn en nemli nedeni Hindistan, Pakistan, Afganistan ve inin kesime noktasnda yer alan, verimli topraklara ve yer alt zenginliklerine sahip olan Kemirdir. Pakistan, Kemir halknn byk ounluunun Mslman olmasndan dolay burann kendisine ait olmas gerektiini belirtmekteydi. Hindistan ise Kemir Mihracesinin kendi topraklaryla birleme kararndan dolay burada hak iddia ediyordu. Bu Kemirin doal gzelliklerinden bir grnm nedenlerle iki devlet 1948de ilk kez savat. Birlemi Milletler araya girdi ve Kemirde halk oylamas yaplmas artyla atekes saland. Bu atmada Pakistan, Kemirin kk bir ksmn ele geirirken byk ksmn Hindistan almt. Hindistan, BM kararna ramen bugne kadar elinde tuttuu Kemir topraklarnda halk oylamas yapmamtr.

128

Siyam Krfezi

Kemir meselesi iki devletin d politikasn da etkiledi. Kuruluundan itibaren balantszlk politikas izleyen Hindistan, SSCB ile yaknlaarak bu devletin desteini ald. Buna karlk Pakistan, Bat yanls bir politika takip ederek 1954ten itibaren ABDden asker yardm almaya balad. Pakistann1955te Badat Paktna ye olmasyla da SSCB, iki devlet arasndaki tm anlamazlklarda Hindistann yannda yer ald. 1959da inin Tibeti igali Hindistan ile atmasna sebep oldu. Pakistan da bu srete in ile yaknlaarak Kemir meselesinde bu devletin desteini ald ve uluslararas alanda dengeyi salamaya alt. 1963 sonlarndan itibaren Kemirde Hindularla Mslmanlar arasnda balayan atmalar Austos 1965te savaa dnt. BM Gvenlik Konseyinin ars ile sava durduruldu. Taraflarn atekesi kabul etmesinde inin Hindistana kar sert tutum almas byk rol oynamtr. in Hindistan zerindeki basksn artrnca Uzak Douda dengeleri korumak isteyen ABD, Hindistann yannda yer ald. Bu srete SSCB, in ile uzlama yolu arayarak Kemir meselesinde tarafsz kalmaya alt. SSCBnin tutumunda Pakistann bu devlet ile iyi ilikiler kurma abas da etkili oldu. Pakistan ile Hindistan SSCBnin aracl ile 10 Ocak 1966da Takent Deklarasyonunu imzalayarak 1965teki savatan nceki snrlara ekilmeyi ve anlamazlklarn bar yollarla zmeyi kabul etti. Fakat Kemir meselesi Pakistan-Hindistan mnasebetlerinde zmlenemeyen bir sorun olarak gnmze kadar geldi. 5. Afganistann SSCB Tarafndan gali

Batum

TRKYE SSCB
HAZAR DENZ

SURYE

AFGANSTAN IRAK RAN

Lahor

SUUD ARABSTAN

UMMAN

SSCB GALNE ABDNN BAKII imdi Afganistandaki Sovyet Birlikleri tarafndan tehdit edilen blge, byk bir stratejik neme sahiptir. Dnya petrolnn ihra edileninin te ikisi burada bulunmaktadr. SSCBnin Afganistana egemen olmak iin yapt almalar, SSCB Silahl Kuvvetlerini Hint Okyanusuna ve petroln byk bir blmnn dnyaya nakledildii Hrmz su yoluna 300 mil kadar yaklatrmtr. Sovyetler Birlii Orta Dou petrolnn serbest ak iin byk bir tehlike oluturacak stratejik bir konumu salamlatrmaya alyor...
Dr. mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, s. 59

Harita ve metne gre SSCBnin Afganistan igal etme sebepleri nelerdir? Belirtiniz.

129

Afganistan XIX. yzylda kuzeyden Rusyann, gneyden ngilterenin yaylmac politikalarnn hedefi oldu. ki devlet, 1885te yaptklar bir antlama ile Afganistan zerinde denetim blgeleri oluturdular. Afganlarn ngilizlere kar balattklar mcadele neticesinde 1919da bamszlklarn kazanrken krallk ynetimini kurdular. Krallk idaresi 1973 ylnda cumhuriyetin ilan ile son buldu. Ynetim giderek diktatrle dnrken lkede sosyal huzursuzluklar ve ekonomik skntlar yaand. Bu zor artlar altnda 1978 ylnda SSCB ile Afganistan arasnda Dostluk, yi Komuluk ve Birlii Antlamas imzaland. Bu antlama ile taraflar, 20 yl sreyle lkelerinin gvenliini, bamszln ve toprak btnln korumak iin birbirleri ile dayanma iinde olmay ve karlkl olur ile gerekli tedbirleri almay kararlatrdlar. 1978 yl sonlarna doru Afganistanda halkn SSCB yanls ynetime kar direni hareketi balatmas zerine iktidarda bulunanlar SSCBden asker yardm istedi. ki devlet arasnda imzalanan dostluk antlamas gerei SSCBden ok sayda uzman ve asker Afganistana geldi. Bu arada lkede iktidar mcadelesi srd. Bu gelimeler zerine SSCB, 27 Aralk 1979da gnderdikleri ek kuvvetlerle Afganistan igal etti.

SSCBnin Afganistan igali

SSCBnin Afganistan ele geirerek Basra Krfezi ve Orta Dou petrolleri istikametinde nemli bir ilerleme kaydetmesi dnyada byk tepkiye yol at ve birok devlet tarafndan knand. in, daha sonra da Pakistan meseleyi BMye tad. ABD ise SSCB ile yapt SALT-II Anlamasn onaylamam ve Afgan mcahitlerine yardma balamtr. Sovyet igaline kar halk direni hareketine geti. Afgan mcahitleri zellikle krsal alann byk blmn kontrolleri altna aldlar. Bunun zerine SSCB, Afganistana daha fazla kuvvet gnderdiyse de lkeyi btnyle kontrol altna alamad. Mcahitler kstl imknlarna ramen hem Sovyet hem de hkmet askerlerine kar baarl mcadele verdiler. Bu arada milyon Afgan mlteci, Pakistana snd. Bu gelimeler zerine in, ran, Pakistan, Arap devletleri ve Batl devletlerin SSCBye tepki gstermesi BMyi harekete geirdi. Ayn zamanda Pakistan ve Suudi Arabistann nclnde slamabadda olaanst slam Konferans topland. Ancak istenilen sonu elde edilemedi. 1982de Afganistan sorununu zmek zere BM gzetiminde Afganistan, Pakistan, ABD ve SSCBnin katlmyla grmeler balad. Uzun sren grmelerden sonra 14 Nisan 1988de Cenevrede Afganistan sorununa son veren anlama imzaland. SSCB askerleri 1988-1989 yl ierisinde Afganistandan ekildiler. Bu arada, mcahit gruplar birleerek bir hkmet kurdular. Ancak bu gelimelerle birlikte SSCB birliklerinin Afganistandan ekilmesi gerekli istikrar salanamad. Afganistanda bu defa iktidar iin i ekimeler balad.

130

BALANTISIZ LKELERN BELGRAD TOPLANTISI

K U Z E Y B U Z D E N Z

GRNLAND (DAN)
ZLANDA

K A N A D A
YU GO SLA VYA
1

M O O L S TA N
YA
GNEY KORE

N HALK CUMHURYET

KIBRIS
A

SURYE IRAK
S T N

R A N

N TA

TUNUS

FAS
K

LBNAN
NE PA L

NS GA AF

C. BARI NDE BR ARADA YAAMA

NY

TA

TA

MYANMAR

SAN JUAN
M A L NJER AD SUDAN
Y E M E N
U

GUATEMALA
GNE

UM

NG

EKVADOR
GARBON
ZARE
KO

OC

KENYA

SO

KAMERUN

KOLOMBYA

O K YA N U S U

LBERYA

SRLANKA

MALEZYA

H N T

O K YA N U S U

E N D O N E Z Y A

TANZANYA

PERU
ANGOLA
K

O K YA N U S

AT L A S

B R E Z L Y A
10
MB ZA

YA

MO

M B

AG
BOSTWANA

MA

PA R UA Y
NA
FR YA . NE CUM G

DA

GA

ZMBAWE

SK

BOLVYA

AR

ZAMBYA

AVUSTRALYA
KA

B Y K

Haritay inceleyerek Konferansa katlan lkeleri ayn ama etrafnda bir araya getiren sebeplerini belirtiniz.

T N A R J A N

URUGUAY

1250

2500

3750

5000 km

B Y K
VETNAM KAMBOYA
F L P NL ER

131
NJERYA
ORTA AFRKA CUM. E T Y O P YA

SALVADOR
GANA

K
SENEGAL

JAMAKA

BELZE PONDURAS

HAT

NKARAGUA

GUYANA
SURNAM
FLD KIYISI

KOSTARKA

VENEZUELLA

PANAMA

DOM.CUM.
A

O K YA N U S
AN UT BH

M
BATI SAHRA M I S I R
P

L B YA

C E Z AY R

H N D S TA N
N

TAYVAN

KBA
S

JAP
B

AMERKA BRLEK DEVLETLER

PORTEKZ T R K Y E
4 2 3

ON

KUZEY KORE

S U U D

E
A R A

Nehrunun 7 Eyll 1946da yapt konumasndan: Dnya savalar insanlk iin telafisi mmkn olmayacak sonular ortaya karmtr. Yeni bir dnya savana yol aacak gruplamalardan uzak durulmaldr. Smrgecilik, insanlk tarihi asndan kabul edilemez bir durumdur. Bu durumun sona erdirilmesi iin dnya milletlerinin ortak almas gerekmektedir. Halklarn eitlik ilkesinin byk devletler tarafndan saygyla karlanmas ve buna bal olarak yeni kurulan devletlerin dnya milletleri ierisinde hak ettii yeri almalar salanmaldr. Dnya barnn salanabilmesi iin uluslararas ibirliine ve yeni politikalara ihtiya vardr. Smrgecilik, emperyalizm ve bloklamann olmad yeni bir dnya dzeni kurulmaldr. Yeni siyasi anlay, bar iinde bir arada yaama ilkesi esasna dayandrlmaldr.
K. R. NARAYANAN, Nehru ve Vizyonu, s.50-51den zetlenmitir

Metne gre uluslararas ilikilerde ne gibi deiiklikler olabilir?

II. Dnya Savandan sonra smrgelerde ortaya kan bamszlk hareketleri, uluslararas ilikilere etki eden yeni bir gcn ortaya kmasna sebep oldu. Dou ve Bat Bloklarnn dnda balantsz olarak kendini ifade eden bu gcn nde gelen devletleri Kore Sava srasnda balantszln iln eden Hindistan, Yugoslavya ve Msrd. Smrgecilie kar halklarn kendi kaderlerini belirleme haklarn benimseyen Asya ve Afrikadan yirmi drt lke, ilk kez Endonezyann, Bandung kentinde bir araya gelmilerdir (1955). Konferansn amac, bamszlna yeni kavuan Afrika ve Asya lkelerinin ABD ve SSCB gibi iki byk nkleer g karsnda varlklarn korumak iin birlik ve dayanmalarn salamakt. Bandung Konferansnda alnan kararlar iinde en etkili olan, 1954 Temmuzunda in Halk Cumhuriyeti Babakan ile Hindistan Babakan arasnda kabul edilerek ilk defa dnyaya tantlm olan bar iinde bir arada yaamann be ilkesi zerinde varlan anlama idi. Bar iinde bir arada yaamann be ilkesi: Siyasi bamszlk, asker ittifaklara katlmama, kendi topraklarnda baka devletlere asker sse izin vermeme, ikili ittifaklara girmeme, mill kurtulu savalarn desteklemedir. BANDUNG KONFERANSI SONU BLDRGES Konferans, 1. Smrgeciliin, en ksa zamanda sona erdirilmesi gereken kt bir uygulama olduunu, 2. Kendi topraklarnda smrgecilere klelik ve onlarn egemenlii altnda yaamaya zorlanan halklar sorununun temel insan haklarnn kabul edilmemesi anlamna geldiini, Birlemi Milletler Szlemesine aykr olduunu ve dnyada bar ve i birliinin gelimesine engel olduunu, 3. Smrge durumunda olan bu halklarn zgrlk ve bamszlk davasna destek olduunu, 4. Smrgeci devletlerden bu halklara zgrlklerini ve bamszlklarn vermelerini talep etmek (...) konularnda uzlamaya varmtr. Konferans, Afrikann byk blmnde ve dnyann baka yerlerinde siyasi sistemin ve insan ilikilerinin temelini oluturan rk ayrmcl siyasetini ve uygulamalarn knar. Bu tr bir tavr yalnzca insan haklarnn tecavze uramas deil, ayn zamanda uygarln ve insanlk onurunun temel deerlerinin inkrdr. Filistinin durumu nedeniyle Orta Douda var olan gerilim konusunda ve bu gerilimin dnya bar asndan oluturduu tehlikeyi de gz nnde bulundurarak Arap Filistin halknn haklarn ve Filistin sorununa bar bir zm bulunmasn desteklediini beyan eder.
George LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 404ten zetlenmitir.

Bandung Konferans sonu bildirgesinin ierik analizini yapnz. Bu belgede yer alan temel konular tespit ediniz.
1955 Bandung Konferans, bir balang olmas ve yelerinin farkl siyasi yaplar ve uluslararas balantlar olmas sebebiyle Dou ve Bat Bloklar karsnda yer alabilecek yeni bir anlay ve ortak bir hareket oluturamad. Ancak milletleraras politikada bir Balantszlk akmn ortaya kard. Bandung Konferans tam bir birliktelik meydana getirememesine ramen AsyaAfrika lkeleri arasnda dayanma dncesi oluturdu. Balantszlk hareketinin ilk tekilatl toplants Yugoslavya lideri Tito ile Msr lideri Nasrn nclnde 1961de Belgratta 25 balantsz lkenin katlmyla yapld.

Belgrad Konferans 1961

132

1961 Belgrad Konferans Sonu Bildirgesinden... Smrgeci devletler, Asya, Afrika ve Latin Amerikada halklar zerindeki egemenliklerini yava yava kaybetmektedir. (...) Konferansa katlan lkeler, souk savan kanlmaz olduu tezini reddetmektedir. (...) Yaadmz dnyada farkl sosyal sistemler hkm srmektedir. (...) Katlmc lkeler, dier milletlerin iilerine karlmamas ve bask yaplmamas artyla bu farkllklar bara engel grmemektedir. (...) Souk savatan ve nkleer felaket riskinden kurtulmann tek zm olarak karlkl bar esas alnmaktadr. (...) Konferansa katlan balantsz lkeler yeni bir blok kurmay dnmemektedir. (...) Balantsz lkeler Afrikadaki rk ve Orta Doudaki emperyalist politikalar knyor ve Filistin Arap halknn haklarna sahip olmas iin btn desteini salyor.
George LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 405

Balantszlar grubunun Yumuama dnemindeki siyasi etkisi neler olabilir?

Toplantnn sonunda 27 maddelik bir Deklarasyon ile ABD ve SSCBye hitaben bir Bar ars yaynland. Bu toplant, balantszlk hareketini resmen balatt. Deklarasyonda her trl kolonicilik ve smrgecilie kar geliniyor, smrgelerin bamszlk hareketlerinin desteklenmesi isteniyordu. zellikle Kongo, Angola ve Cezayirin bamszlk hareketleri desteklenirken Gney Afrika Cumhuriyetindeki rk ayrmna kar kld. Filistinlilerin tm haklarnn tannmas, yabanc slerin kaldrlmas, genel ve tam bir silahszlanma, btn nkleer silahlarn yasaklanmas, byk devletlerin en ksa zamanda bir silahszlanma anlamas imzalamalar ve inin BMye kabul edilmesine allmas kararlatrld. Bar arsnda ise, Konferansn o gnk milletleraras durumdan duyduu kayg ve endie ifade ediliyordu.

JAWAHARLAL NEHRU 1889da doan Nehru varlkl bir Brahman ailesine mensuptu. ngiltere'de doa bilimleri ve hukuk renimi grd. 1912de Hindistana dnd. Smrge ynetimine kar pasif direniteki halka ngiliz polisinin ate amas Nehrunun hayatnda bir dnm noktas oldu. Hindistan Ulusal Kongresi adl siyasi partinin bakan olarak Nehru, Hindistan halknn amacnn tam bamszlk olduunu savundu. 1942de ngilizlere kar dzenlenen Hindistan Terk Edin eylemlerinde Kongre Partisinin nde gelen yeleriyle birlikte tutukland. II. Dnya Savann sonuna kadar tutuklu kald. 15 Austos 1947de kurulan Hindistann ilk babakan oldu ve lmne kadar bu grevde kald.
Ana Britannica, c. 16

Balantsz lkelerin 1970 Zambiya toplants

Balantszlarn ikinci toplants, 5-10 Ekim 1964te Msrda yapld. Toplant sonunda Bar ve Milletleraras Birlii Program yaynland. Bu program, btn lkelerin nkleer silahlardan vazgemesini, btn yabanc slerin tasfiyesini, devletlerin birbirlerinin i ilerine karmamalarn, yeni smrgecilik ve emperyalizme kar klmasn ve bu arada da Kbrsa self-determinasyon hakknn tannmasn istiyordu. Balantszlarn nc toplants, zirve toplants olarak, 8-10 Eyll 1970te Zambiyann bakenti Lusakada yapld ve bu toplantya 54 lke katld. Alnan kararlar daha ncekilere benzer nitelikteydi. Balantszlar, gnmze gelinceye kadar milletleraras politikaya ve onun gncel meselelerine tesir etmeye ve gelimelere kendi dncelerine gre istikamet vermeye ynelik kararlar aldlar. Balantsz lkelerin 4. zirvesi 2006da Kbada 118 lkenin katlmyla gereklemiti. Balantszlar Birlemi Milletler yelerinin yaklak te ikisini temsil ederken dnya nfusunun % 55ini oluturmaktadrlar. Uluslararas ilikilerde Bat Bloku ve Dou Bloku dnda kalan devletler grubu nc Dnya olarak adlandrld. Balantszlar ad da verilen bu nc Dnya lkelerinin 1950lerin ortalaryla 1990larn bana kadar tarih ilevleri oldu. Bu ilevler: Bamszln yeni kazanan lkelerin aralarnda siyasi, ekonomik, kltrel i birlii kurarak blgesel birlikler oluturmak ve olumlu tarafszlk olarak nitelendirilebilir. 1960 ylnda Birlemi Milletlerin Smrge Altndaki lke ve Halklara Bamszlk Verilmesine likin Bildiriyi kabul etmesinde etkili oldu. Balantszlk Hareketi Dou ve Bat Bloklar dnda kalan eitli oluum ve tekilatlarn domasna imkn salad.

133

D. ARAP-SRAL SAVALARI VE BYK DEVLETLERN POLTKALARI

SONULARI ABD NGLTERE
? srail baarl oldu.

DEVLETLER

SEBEPLER

SSCB

FRANSA

1948 Arap-srail Sava

Msr, rdn, Suriye, Lbnan, Irak, srail

? sraili

? Araplarla gerginleen kurulduu gn ? sraili kurulduktan iki gn ilikiler srailin kurulmasyla 1949da BM araclyla taraflar daha da bozuldu. ? BM kararyla ? tand. sonra tand. Filistin topraklarnda arasnda atekes antlamas imzaland. ? Savata ABD ile birlikte ? ngiltere ile birlikte savata ? Sava srasnda srailin srail Devletinin kurul- ? ok sayda Filistinli, komu lkelere Filistine silah sevkiyatn yannda yer alarak bu lkeye hareket etti. mas snd ve mlteciler sorunu ortaya kt. nlemek iin ambargo koydu. silah sevk etti. ? 1952den sonra bu blge(2. haritaya bkz.) deki etkinlii azald.

? II. Dnya Savandan sonra i ve d sorunlar nedeniyle Orta Douda savatan sonra aktif bir politika izleyemedi.

? Msr yenildi. ? SSCBnin blgede glenmesini engellemek amacyla srail-ngiliz-Fransz ortak sald-rsna kar kt.

1956 Msr-srail Sava

? BM karar dorultusunda ngiltere ve Svey Fransa Msr topraklarndan ekildi. Msr ile Kanaln millletirngilizlerin ve mesi ? srail, sava ncesi (1949) snrlarna Franszlarn dnd. desteini alan ? Filistinlilerin lkesrail ? Orta Dou, ABD ve SSCBnin rekabet lerinden karlmalar ve mcadele alan oldu.

? Msrn

(3. haritaya bkz.)

? Orta Douda aktif bir politika izleyerek sraili ? 1956da, Msrn Svey Kanaln millletirmesi zerine destekleyen Batl devletlere yaplan gizli grmelerde srailin Msra saldrya gemesine kar Araplarn yannda yer karar verdiler. ald. ? srailin saldrs zerine blgenin gvenliini salamak ? Savan sonunda Msrn ? Msra silah satt. gerekesi ile Sveyi igal ettiler. ABD ile SSCBnin basks ile boaltlmasnda nemli rol oy? Orta Douda nemli bir kuvvetlerini Msrdan ektiler. nad. konuma geldi.

1967 Arap-srail (Alt Gn) Sava

1973 Yom Kippur* Sava *Yahudilerin oru tuttuklar kutsal ay

134
? SSCB ile birlikte sava nleme almalarn balatt Ancak baarl olamad. Sava sonras durum BMde grlrken srail yanls bir tutum izledi. Daha sonra Orta Douda stnl SSCBye kaptrma endiesiyle bar salamada aktif rol ald. ? srail baarl oldu. ? SSCB ile birlikte hareket ? 1974te Msr ile srail arasnda etti. imzalanan antlama ile Svey Kanalnn ? sraile bask yaparak satamam Msr hkimiyetine brakld. vatan alkoymaya alt. ? Msr, Sinadaki toprann bir blm- Daha sonra sraile silah gnderdi. Savan sonunda n srailden geri ald. SSCBnin blgedeki etkinliini ? Camp David Antlamalarna giden yol azaltmak amacyla bar ald. antlamalarnn imzalanma? Bar grmelerinde nc olan sna nclk yapt (1974te Sina ve 1978de Camp David). ABDnin Orta Doudaki etkisi artt. Bu anlamalarla Msrla olan ? Arap lkelerinin Batl devletlere petrol ilikilerini gelitirdi. ambargosu koymas petrol krizine yol at.

? Msr n

? Sava sonras Orta Douda etkisini arttrd. ? Suriye, Msr ve Cezayirde deniz sleri kurarak Akdenizde nemli bir g hline geldi. ? Blgeye ekonomik ve asker yardmda bulundu.

srail ile Msr, Suriye ve rdn

Akabe srail; Dou Kuds, Golan Tepeleri, Krfezini sraile ka- ? Sina Yarmadas ve Gazzeyi ele geirerek patmas topraklarn drt kat geniletti. ? Filistin Kurtulu ? srail, Tiran Boazn da ele geirerek rgtnn kurularak Svey Kanalna ulat. rdne yerletirilmesi

? Orta Douda eski etkinliini kazanmaya alt. sraile silah ambargosu koydu. Baz Arap devletlerine asker ve ekonomik yardm teebbsnde bulundu. ? Orta Douda eski etkinliini salayamad.

Msr ve Suriye ile srail

? 1967 Arap-srail Savanda Msr ve Suriyenin kaybettii topraklar srailden geri almak istemesi

? Suriye ve Msr yattrmaya alt. srailin Suriye cephesinde ilerlemesi zerine savan derhal durdurulmas konusunda ABDye arda bulundu ve BMde Araplar destekledi. ? Baz Arap devletleri zerinde etki sahibi olarak dolayl da olsa, Akdenize inebilme politikasn belli lde gerekletirdi.

NA

Yahudi devleti Filistin topraklar

srail devleti Dier Arap devletleri

L B

L BN AN L BN AN

Beyrut
N

Beyrut

am

am SURYE A K D E N Z Tel-Aviv Kuds Said Liman

Nil Ne hri
SURYE

A K D E N Z Amman
l Deniz

Tel-Aviv Kuds Said Liman

Nil Ne hri

Amman l Deniz

Gazze

Gazze

Svey Kanal

SRAL

Svey Kanal

SRAL RDN

Kahire Svey Akabe

RDN

Kahire Svey Akabe

Sina MISIR

Sina MISIR

SUUD ARABSTAN

SUUD ARABSTAN

100

200 km KIZILDENZ

100

200 km KIZILDENZ

BMin paylama plan

Beyrut srail topraklar srail tarafndan igal edilen topraklar Fransz-ngiliz mdahalesi srail ordusunun ilerleyii A K D E N Z Tel-Aviv Kuds Said Liman
hri Nil Ne

1949un snrlar (lk Arap-srail Savandan sonra)

srail tarafndan igal edilen topraklar srailin 1949daki topraklar am SURYE A K D E N Z Amman l Deniz Said Liman
Nil Ne hri

Beyrut

BN

AN

am
Golon tepeleri

Tel-Aviv Kuds Gazze

Amman l Deniz

Gazze

Svey Kanal

SRAL RDN

Svey Kanal

SRAL RDN

Kahire Svey Akabe

Kahire Svey Akabe

Sina MISIR

Sina MISIR

Svey Kanal irketi 1956 Temmuzunda millletirildi 0 100 200 km

SUUD ARABSTAN

SUUD ARABSTAN

0 KIZILDENZ

100

200 km KIZILDENZ

1956 Arap-srail Sava

1967 Arap-srail Sava sonras

Bir nceki sayfadaki tabloda Arap-srail savalar ve byk devletlerin Orta Dou politikalar hakknda bilgi verilmitir. Yukardaki Arap-srail savalaryla ilgili haritalar ve tablodaki bilgileri incelerek aadaki sorular cevaplandrnz.

1. 1947 BMnin paylam plan ile I. Arap-srail Sava haritalarn karlatrnz. Snrlar asndan ne gibi farkllklar olduunu tespit ediniz. 2. 1947 BM kararna gre Kudste dinin temsil edilecei uluslararas zel stat istenmitir. Haritalar inceleyerek Arap-srail Savalar sonunda Kudste oluturulan yeni stat nasldr? 3. 1967 Arap-srail Savann Orta Dou gler dengesinde ne ynde deiikliklere sebep olduunu tespit ediniz.

135

SURYE

FLSTNDEN G Filistinden ilk g hareketi 1948 sava sonrasnda balad. Bu tarihte srail Devletinin kuruluunun ilan edilmesi ve bunun 181 sayl BM kararyla da onaylanmas zerine ok sayda Filistinli kendi z vatannda vatansz durumuna drlmt. 1948de ilk mlteci akn o zaman henz igal altnda olmayan Gazze ve Bat eriaya olmutu. Bu yzden zellikle Gazzede o topraklarn besleyebilecei saynn stnde insan topland. 1967 Haziran savanda Gazze ve Bat eriann da srail tarafndan igal edilmesi zerine buralarda yaayan ok sayda Filistinli baka lkelere iltica etmek zorunda kald. Bu tarihten sonra en byk mlteci akn da Lbnan ve rdne oldu. Yz binlerce Filistinli de bata Krfez lkeleri olmak zere deiik Arap lkelerine iltica etti. Bugn bu lkelerde, eitli Avrupa lkelerinde ve ABDde ok sayda Filistinli yaamaktadr. Bunlarn bazlar yaadklar lkelerde vatandalk hakk alm olsa da birou hl mlteci konumundadr ve vatansz olarak deerlendirilmektedir.
Ana Britanica, c. 8, s. 584

2005 BM kaytlarna gre Filistinli mlteciler

Toplam mlteci (1959) rdn Bat eria Gazze Lbnan Suriye Toplam 586.706 321.722 245.343 129.228 109.596 1.070.783 Toplam mlteci (1965) 697.658 * 301.879 162.499 138.081 1.300.117 Toplam mlteci (1979) 599.553 472.473 358.898 219.561 203.830 1.803.564 Toplam mlteci (1992) 1.042.123 569.741 582.863 324.219 306.042 2.727.820 Toplam mlteci (1999) 1.512.742 82.299 798.444 370.144 374.521 3.625.592 Toplam mlteci (2005) 1.780.701 587.542 961.645 400.582 424.650 4.255.120 Kamplarda yaayanlar (2005) 283.183 181.241 471.555 210.952 112.882 1.259.813

* rdn ve Bat eria birlikte saylmtr.

Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou, s. 232

Mlteciler iin BMe bal olarak alan kuruluun adn bularak Filistinli mlteciler iin ne gibi almalar yaptn aratrnz. Yaptnz almalar derste retmeniniz rehberliinde arkadalarnz ile paylanz.
1. Camp David Antlamalar ABD Bakan Nixon, 1974te srail ile Msr arasnda imzalanan Sina Antlamasyla oluan bar ortamn glendirmek amacyla, Orta Dou devletlerini ziyaret etti. Bu gezi srasnda ABD ile Msr arasnda bir anlama imzalanmas, SSCByi rahatsz ederken ABD-Libya ilikilerini de olumsuz etkiledi. Bu arada Msr Halk Meclisinin Msr-SSCB Dostluk Antlamasn feshetmesi ABDyi bir Orta Dou bar konusunda harekete geirdi. 1977de ABD, blge lkeleriyle bar iin temaslarda bulundu. Ayn yl srail ve Msr Devlet bakanlar karlkl olarak resm ziyaretlerde bulundular. srailin Bat eriada yeni Yahudi yerleim merkezleri kurmas iki lke arasnda devam eden mzakerelerden sonu alnmasn engelledi. srailin bu tavr Msr ve ABD ile olan ilikilerinin bozulmasna sebep oldu. 1978de ABD, blgedeki gcn kullanarak srail ve Msr Camp Davidte bir araya getirdi. 17 Eyllde srail ile Msr, Filistin meselesi ve iki lke arasndaki bar esaslarn ieren antlamalar imzalad.

MEKK DPLOMASS 1973 Arap-srail Sava BMnin karar dorultusunda sona ermesine ramen bar salanamad. Barn salanabilmesi iin ABD Dileri Bakan Henry Kissinger, Tel-Aviv ile dier Arap bakentleri arasnda defalarca gidip geldi. Mekik Diplomasisi (shuttle diplomacy) adn alan bu ziyaretler sonunda, Msr ile srail arasnda asker nitelikli ekilme antlamas ile Suriye-srail anlamalar imzalanarak bara giden yol ald. ABDnin Orta Dou barndaki taktii, bara adm adm ilerlemekti. Bu almalar Camp David Antlamalarna giden yolu at.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar, s. 339

136

CAMP DAVID ANTLAMALARINA GRE Camp David Antlamalarnda Filistin meselesi ile ilgili u kararlar alnd. ? Gazze ve Bat eriada yaayan Filistinlilere, ekli ve mahiyeti, srail, Msr ve rdnn ortak kararna gre belirlenecek be yllk bir sre iin bir muhtariyet verilecek. ? Bu muhtariyet dneminde srail, bu iki toprakta, kendi gvenliini de sarsmayacak ekilde, asker miktarn asgariye indirecekti. ? Muhtariyet dneminin nc ylndan itibaren, srail, Msr, rdn ve Filistin muhtariyet idaresinin temsilcileri arasnda, Bat eria ve Gazzenin nihai statsn tespit edecek bir anlama iin mzakereler yaplacakt. Bu anlama, Filistin halknn meru haklar ile adil isteklerini tanyacakt. ? Bu dnemde srail ile rdn arasnda bar mzakereleri ve srailin gvenliini salayacak dzenlemeler de yaplacakt.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Ortadou, s. 397-398

Camp David Antlamalarnn Orta Dou bar srecine katks hakknda neler syleyebilirsiniz?

Camp David Antlamalar srasnda (soldan saa: Enver Sedat, Jimmy Carter, Menahem Begin)

Camp David Antlamalarna tepki gsteren Arap lkeleri, Mart 1979da Badatta toplanarak Msrn bu anlamay feshetmesini, Filistin meselesinde ortak hareket edilmesini ve bamsz bir Filistin Devletinin kurulmasn kararlatrd. Camp David Antlamalar erevesinde belirlenen MsrARAP BRLNN CAMP srail Bar Antlamas, planlanan srede imzalanamad. DAVID ANTLAMALARINA zellikle srail ve Msrn bu antlamann maddelerini kendine TEPKS gre yorumlamas, randa gerekleen rejim deiiklii ve Camp David Antlamalarna ABDnin tutumu, sreci sonlandrd. 26 Mart 1979da karlkl toprak btnl ve bamszlk Avrupa Topluluu destek verirken SSCB ve Arap lkeleri tepki gsterdi. Suriye, dncesine sayg duymay esas alarak bugnk srail-Msr Cezayir, Libya, Gney Yemen ve Filistin snrlarn izen srail-Msr Bar Antlamas Washingtonda Kurtulu rgt Msra ekonomik boykot imzaland. Bu antlama, srailin, gneyde gvenliini garan- uygulanmas, SSCB ile ilikilerin tilerken Msrn Arap dnyas ile ilikilerinin kopmasna yol at. gelitirilmesi, ortak bir komutanlk kurulArap lkelerinden Msra yaplan ekonomik yardm kesilirken mas ve Arap Birlii merkezinin Kahireden ABD, Msra ekonomik yardmda bulundu. srail 27 Nisan baka bir yere tanmas karar aldlar. 1982de Sinadan tamamen ekildi. Bu gelimeler Orta Douda ABD aleyhtarln artrrken Suriye gibi baz lkeleri SSCBye yaknlatrd. Bu bar antlamalar, srailin muhtariyet vaadedilen Bat eriada devaml olarak Yahudi yerleim merkezleri kurmas, Kuds bakent yapmas, Golan Tepelerini ilhak ettiini aklamas ile amacna ulaamam ve blgedeki gerginliin artmasn engelleyememitir.

137

EKMELEDDN HSANOLU slam Konferans Tekilatnn ilk Trk genel sekreteri olan Ekmeleddin hsanolu 1943 ylnda Kahirede dodu. Msr Ayn ems niversitesi Fen Faktesinden mezun olduktan sonra El Ezher niversitesinde akademik hayata balad. hsanolu, Kahire Mill Ktphanesinde ve Ayn ems niversitesi Edebiyat Fakltesinde Osmanl kltr ve edebiyat ile ilgili aratrma ve eitim almalar yapt. 1974te Ankara niversitesi daha sonra da ngilterede Exeter niversitesinde akademik almalar yapt. 1984te profesr olan hsanolu, slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezinin Genel Direktrlnn yan sra stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bilim Tarihi Blm ile Trk Bilim Tarihi Kurumunun Bakanln ve .. Bilim Tarihi Mze ve Dokmantasyon Merkezi Mdrl grevlerinde bulundu. 2005te slam Konferans Tekilat Genel Sekreterliine seilen Ekmeleddin hsanolu hlen ayn grevini srdrmektedir.
www.oic-oci.org

2. slam Konferans rgt srail igali altndaki Kudste, 21 Austos 1969da Mslmanlarn kutsal yerlerinden olan El-Aksa Camiinin kundaklanmas ve camide maddi hasar olumas slam dnyasnda byk tepkilere yol at. rdn Kral Hseyinin nerisi ile Arap devletlerinin dileri bakanlar 25 Austos 1969da Kahirede toplanarak bir slam Zirvesi oluturulmas karar verildi. 22-25 Eyllde Fasn bakenti Rabatta Trkiye dhil 24 lkenin katld bir slam Zirvesi topland. Zirve sonunda yaynlanan bildiride, srailin Kuds boaltmas ve 1967 Haziran savanda igal ettii Arap topraklarndan ekilmesi kararlatrlrken sraili tanm olan devletlerin, srail ile diplomatik ilikilerini kesmeleri istendi. slam Zirvesinin ikincisi, 1974te Pakistann Lahor kentinde yaplmtr. Zirvede Filistin ile ilgili alnan kararlar yannda, 1971de Pakistana kar ayaklanarak bamszln ilan eden Bangladein Pakistan tarafndan tannmas da salanmtr. Bylece slam Konferanslar, srail meselesinin dnda, slam dnyasnn meselelerini tartp bu meselelere de zm getirmeye alt. Tekilatn 1973te yaplan Cidde toplantsnda ye lkelerin maliye bakanlar mali tekilatlanmann nemini vurguladlar. Ekim 1975teki toplantda slam Kalknma Bankasnn kurulu plan onayland.

slam Konferans Tekilatnn baz yeleri harita zerinde yeil renkte belirtilmitir. nternet aratrmas ile Tekilatn dier yelerini tespit ederek harita zerinde iaretleyiniz.
K U Z E Y B U Z D E N Z

FNLANDYA

E LT

RE

NO

RV E

SV

NG

YA

BELARUS POLONYA UKRAYNA KAZAKSTAN

SA

AL

AN

AN

RO
YA AL T

FR

MA

NY A
Z

M O O L S TA N
TA N
TAC

PORTEKZ

SPANYA T R K Y E
TUNUS

TAN

KS

TAN

N HALK CUMHURYET SURYE IRAK R A N AFGANSTAN

T A N

GNEY KORE

FAS C E Z AY R BATI SAHRA

A NY

NE

L B YA M I S I R

PA

H N D S TA N
A

TAYVAN
S O D LA AN YL TA

TA

JAP

KM

ENS

ON

TR

M A L

NJER AD SUDAN 14
Y E M

VETNAM

SENEGAL

GNE

NJERYA
ORTA AFRKA CUM. E T Y O P YA
L M

FLD KIYISI LBERYA

O K YA N U S U

OC

UM

SO

KAMERUN

MALEZYA E N D O N E Z Y A

KENYA ZARE

KO

NG

GABON

TANZANYA 17 ANGOLA
K

AR

ZAMBYA
ZA

YA

MO

ZMBAVE

AT L A S

M B

BOSTVANA

MA

DA

GA

SK

H N T

MB

O K YA N U S U
AVUSTRALYA

NA

R AF EY M. N CU

KA

1250

2500

3750

5000 km

138

B Y K

O K YA N U S

KUZEY KORE

YA

BE

KS

KIRGIZSTA

S U U D A R A B S TA N

BRMANYA

F L NL P ER

GANA

E. ULUSLARASI POLTKADA PETROLN YER

DNYA PETROL REZERV VE TKETM

K U Z E Y B U Z D E N Z

Avrupa-Asya
Rezerv :%12 Tketim:%25
1 2 3 4

Kuzey Amerika

Rezerv :%5 Tketim:%30

Asya Pasifik
Rezerv :%4 Tketim:%29

Orta Dou
Rezerv :%62 Tketim:%7

O K YA N U S

O K YA N U S U

Rezerv :%9 Tketim:%3

B Y K

AT L A S

Gney ve Orta Amerika

Rezerv :%8 Tketim:%6

17

H N T

O K YA N U S U
AVUSTRALYA

1250

2500

3750

5000 km

Harita zerinde blgelere gre gsterilen petrol rezerv ve tketim ilikisi kurulduunda petroln dnya siyaset ve ekonomisinde rol nedir? Aklaynz.

B Y K

Afrika

O K YA N U S

139

XIX. yzyln ortasnda ilk kez ABDde karlmaya balanan petrol, ksa sre sonra da Avrupaya ihra edildi. Bu yzyln sonunda Avrupa lkelerinde ve Rusya da petrol kullanm yaygnlat. Petroln motorlu aralarda kullanlmaya balanmas nemini daha da arttrd. Orta Douda petrol, ilk olarak I. Dnya Sava ncesinde bulundu. ngiltere Osmanl Devletinin topraklarnda petrol arama faaliyetine girerek petrol ticaretini kontrol etmeye alt. Almanya da Badat-Berlin demiryolu ile blgedeki petrol yataklarn kontrol altna almak istiyordu. Sava sonrasnda Batl devletler mandaclk sistemi ile ABD ise petrol irketleri aracl ile blge zerinde etkili oldu. II. Dnya Savanda Japonlar, Pearl Harboura Dou Hint Adalarndaki Gnmzde petrol, rafine edilerek petrol kaynaklarn ellerinde tutmak iin saldrd. Hitlerin SSCByi bata yakt olmak zere petrokimya igal etmek istemesindeki etkenlerden birisi de Kafkasyadaki sanayinin (plastik, sentetik, lifler, petrol yataklarn ele geirmekti. II. Dnya Savandan sonra kauuk, deterjan, gbre, yapay lif, hzl bir sanayileme srecine giren dnyada petroln bir ok kozmetik rnleri, filmler, plakalar, sanayi dalnda kullanlmaya balanmas, enerji kayna olarak besin maddeleri vb.) yaklak 80.000 rnnn ham madde kaynadr. ta kmrnn yerini almasna da sebep oldu. Meydan Larousse. c. 16, s. 35 II. Dnya Savandan sonra Orta Dou zerinde hkimiyetlerini yitirmeye baladn anlayan Batl devletler, petrol OPEC irketleri araclyla etkinliklerini devam ettirmeye altlar. 9-14 Eyll 1960 tarihleri arasnda irketlere ayrcalk veren lkelerdeki milliyeti gsteriler bu Badatta toplanan bir konferans lkelerin petrol satndan da pay istemelerine ve baz lkelerde sonucunda petrol ihra eden lkeler de (ran vb.) petrol irketlerini millletirilmesine neden oldu. Bu tekilat anlamnda OPEC kuruldu. millletirme giriimleri karsnda Batl Devletler petrol reten Kurucu yeleri: Suudi Arabistan, ran, baka lkelere ynelerek retimlerini arttrdlar ve fiyat Kuveyt, Irak ve Venezeladr. Kurulua kontroln ellerinde tutmaya devam ettiler. Bu tarihlerde petrol sonradan Katar, Libya, Endonezya, piyasasna girmek isteyen SSCB gibi lkeler dk fiyatlardan Ekvador, Birleik Arap Emirlikleri katlmtr. petrol petrol satmaya baladlar. Bu gelimelerden olumsuz OPEC yeleri kuruluundan gnetkilenen petrol reticisi lkeler, Austos 1960ta OPECi mze kadar tam bir fiyat anlamas (Organization Petroleum Exporting Countries -Petrol hra Eden salayamad. Petrol rezervi az olan ye lkeler Tekilat-) kurdular. OPECin amac petrol fiyatlarn lkeler, petrol fiyatlarnn ykseltilmesini yksek seviyeye karmak ve retici lkeler arasnda teknik isterken rezerv asndan zengin olan lkeler fiyat ykseltilmesine kar ktlar. konularda i birliini salamakt. www.opec.org

Grafie gre 1973'te artan petrol fiyatlar dnya lkelerini nasl etkilemi olabilir? Yorumlaynz.
dolar/varil

Dnya petrol retimi ve fiyat

80 70 60 50 40 30 20 10 0

milyon varil

80 70 60 50 40 30 20 10 0

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

OPEC d retim

OPEC retimi

Varil fiyat
www.opec.org

1970li yllarn banda OPEC amacna ulat ve petrol irketlerine kar stnlk salad. Petrol retimini daha pahalya mal ettii iin dk fiyatta petrol satndan zarar gren ABDnin petrol irketlerine destek vermemesi, OPECin baarl olmasnda etkili oldu. Bu arada 1967 (Alt Gn Sava) Arap-srail Savandan sonra petroln sraile kar siyasi bir silah olarak kullanlmasn salamak iin OAPEC (Organization of Arab Petroleum Exporting Countries -Petrol hra Eden Arap lkeleri Tekilat-)

140

2004 2006 2007

kuruldu. Ancak Arap lkeleri arasnda dayanmann salanamamas ve Batl lkelerin OAPEC dndaki lkelerden petrol satn almas OAPECin istedii sonucu alamamasna sebep oldu. Ekim 1973te kan Orta Dou savandan sonra OAPEC tarafndan petrol fiyatlarlarnn ykseltilmesiyle yaanan petrol krizi hz kazand. Bu durum zellikle Bat Avrupada ve Japonyada panie yol at. Japonya 22 Kasmda sraile kar tavr ald. ngiltere 1973 Arap-srail Savanda Orta Dou lkelerine uygulamaya balad silah ambargosunu ksa bir sre sonra kaldrarak sadece srail ile snrl tuttu. Suudi Arabistann sraile destek veren ABD ve Hollandaya kar uygulad petrol ambargosu zellikle ABDnin Orta Dou politikasn deitirmedi. Hatta ABD, bu politikann Batnn sanayisine ciddi zararlar vermesi hlinde Basra Krfezi blgesine bir silahl mdahale ihtimalini belirterek olduka sert bir tepki verdi. 1974te enerji ve zellikle petroln salanmasnda, kullanlmasnda i birlii ve ortak planlamay gerekletirmek amacyla Avrupa ktisadi Birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) erevesinde Milletleraras Enerji Ajans (International Energy Agency) kuruldu. 1973-1974ten itibaren OPEC lkelerinin ham petrol fiyatlarna her alt ayda bir zam yapmalar, petrol retimin azaltlmasndan endie duyan Batnn sanayilemi lkeleri tarafndan kabullenildi. Buna karlk sanayilemi lkeler, petrol fiyatlarn kendi sanayi mamullerine ve teknolojilerine yanstarak yine bu lkelere sattlar. Ayrca petrol reten lkelerin petrol satndan elde edilen gelirleri Bat bankalarnda deerlendirmesi, sanayilemi lkelerin petrol zamlarndan etkilenmesini engelledi. Ancak Trkiyenin de iinde bulunduu gelimekte olan lkeler, Austos 2008 tarihli OPEC toplantsndan bir grnt artan petrol fiyatlarndan olumsuz etkilendiler.

OAPEC yelerini internetten aratrarak harita zerinde iaretleyiniz.

KA NA D A
NGLTERE

ABD

141

F. RAN-IRAK SAVAI (1980-1988) 1. Irakta Rejim Deiiklii 1920 San Remo Konferansnda manda ynetimi kurulan Irakta 1921de Meruti Krallk kuruldu. 1932de Milletler Cemiyetine bamsz bir devlet olarak katld. 1933te Kral Faysaln lmnn ardndan lkede din ve etnik atmalar artt. II. Dnya Sava ncesi dnyadaki gelimeler Orta Douda yeni oluumlar iin zemin hazrlad. 1934te Trkiyenin de ye olduu Sadabat Paktna katlan Irak, II. Dnya Sava sonras ABD ve Batl devletlere paralel politikalar izleyerek Badat Pakt (1954) iinde yer ald. 1958de yaplan bir asker mdahale sonucu lkede monari rejimi yklarak cumhuriyet ilan edildi. Irak rejim deiikliinden sonra Badat Paktndan ekildi. Baas Partisi 1968de Irakta ynetimde sz sahibi oldu, SSCB ile yaknlaarak bu lkeden ekonomik ve asker yardm almaya balad. Bu durum Batya dnk bir politika takip eden ran ile arasndaki ilikileri zayflatt. Dier taraftan, 1970te ngilterenin Basra Krfezinden ekilmesinden sonra rann, buraya tek bana hkim olmak istemesi iki lke ilikilerini daha da gerginletirdi. Baas Partisinin 1972de, SSCB ile imzalad dostluk antlamasyla beraber bu lkeden silah satn almaya balamas ran tedirgin etti. Ancak 1975 Martnda Cezayirin arabuluculuu ile imzalanan Cezayir Anlamasyla Irak ile ran arasndaki attlarap Su Yolunun en derin yeri snr kabul edilirken karlkl dostluk ve i birliinin taahht edilmesi ilikileri bir sreliine dzeltti. 2. randa Rejim Deiiklii

BAAS HAREKET Baas Partisi, 1940ta amda kuruldu. Yeniden dou anlamna gelen Baas, Arap sosyalizminin yntemleriyle Arap dnyasnda bir yeniden dou gerekletirmeye alan siyasi anlay ve partilere verilen isimdir. Baas hareketinin amac sosyalist bir sistemle ynetilen, birleik, laik bir Arap toplumu kurmakt. zel mlkiyeti gvence altna alan Baas sosyalizmi gelir adaleti, i ve d ticaretin denetimi, toprak mlkiyetinin kamu yararna snrlandrlmas, madenlerin ve doal kaynaklarn millletirilmesi, planl kalknma, iilerin iletmelerin ynetimlerine katlmas gibi ilkelere dayanyordu. 1963te Irakta, iktidara gelen Baas Partisi 1968de yaplan darbeyle ynetime tam hkim oldu. 1979da ise yeni bir darbeyle Saddam Hseyin tek bana ynetime geldi.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 785ten zetlenmitir.

RAN DEVRM Pehlevi Hanedanlnn 54 yllk (1925-1979) iktidar dnemi, rejime sadk dostlar yetitirdii gibi kartlar da oluturmutur. Bu nedenle ran devrimi siyasi bakmdan dlanmlarn, din bakmdan rahatsz olanlarn ve gelir dalmndan yeterince pay alamayanlarn ortak paydada bulumalar sonucunda ortaya kmtr. ran Devrimi, ar esnaf ile kyly, niversite rencisi ile radikal ii gruplar ayn platformda buluturan bir srecin addr.
ran Devriminden bir grnm Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou, s. 524ten zetlenmitir.

ran Devriminin gereklemesinde hangi faktrler etkili olmutur?

1925ten itibaren ran yneten Pehlevi Hanedanl uygulamalaryla halk tarafndan benimsenmemiti. Bat kltrnn toplumsal alanda kendini hissettirmesi halkta memnuniyetsizlie yol amt. Bununla birlikte plansz toprak reformu, krsal nfusu yoksullatrm kyden kente ge zorlamt. Ayrca petrol gelirlerinin silahlanmaya harcanmas gelir dalmndaki eitsizlii daha da artrd. Halkn uygulamalara kar balatt protestolarn ynetim tarafndan dikkate alnmamas ayaklanmaya sebep oldu. 1978 yl balarnda blgesel nitelikli balayan ayaklanma, bir yl iinde halk hareketine dnt. 1979da srgndeki lider Ayetullah Humeyninin lkeye dnmesiyle ran slam Cumhuriyeti kuruldu. Yeni ynetim, anayasa ile halka siyasi haklar tanyan bir takm deiiklikler yapt. ki aamal seimler sonucunda yeni meclis oluturuldu. lkedeki yeni yaplanma srasnda petrol ihracatnn azalmas ekonomiyi zor durumda brakt.

142

ran, d politikada balantszlk ilkesini benimserken ABD nclnde kurulan CENTOdan ayrld. SSCB ile daha nce imzalanan dostluk antlamasnn baz maddeleri tek tarafl feshedildi. Irakn Orta Douda Msrdan boalan gler dengesini kendi lehine deitirmek istemesi ve bu amala yaylmac bir politika takip etmesi Irak-ran ilikilerini olumsuz etkiledi. 3. Sava ve Sonular
ARAP LDERLNE Irak 1975 Cezayir Antlamas ile blgesel gvenliin salanmasnda ne kt. Antlamann hemen ardndan Irak Fransa ve SSCBden silah almn hzlandrd. Bu arada 1978de Arap Birlii zirvesine ev sahiplii yaparak hem siyasi prestijini artrd, hem de Msrn tecrit edilmesine nclk etti. Camp David Anlamasyla Msrn Arap dnyasndaki liderliinin sarslmas Irak liderlik yapma hususunda harekete geirdi. OPECin fiyat artrmna gitmesi ile Irakn yllk petrol geliri 1980de 26 milyar dolara ulamt. Bylece Irak, artan siyasi ve ekonomik gcyle orantl olarak uluslararas politikada daha etkin bir rol stlenmek amacndayd.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Irak, ran ve ABD, s. 372-373ten zetlenmitir.

BASRA KRFEZNDE REKABET 1960larn banda hzla silahlanan rann amac Basra Krfezinde egemen g olmakt. ABDnin destek ve tevikini alan ran, 1960lar ve 70ler boyunca Basra Krfezinde koruma grevini stlendi. zellikle 1971de ngilterenin blgeden ekilmesinin ardndan doan boluu rann doldurmas konusunda, daha 1960larn sonunda ABD-ngiltereran arasnda anlama salanmt. rann d politikasnda temel unsur vard: Birincisi, daima Bat yanls gleri ve monarileri desteklemek. kincisi, tm iilerin ve Fars kkenlilerin koruyucusu roln stlenerek sz konusu aznlklara sahip lkeler zerinde denetim kurmak. ncs ise, Basra Krfezindeki adalara ve nemli su yollarna dorudan sahip olmaktr.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 802den zetlenmitir.

Erivan Erzurum Bak HAZAR DENZ

Semerkant

B
Ce yh un

TRKYE
Tebriz

Musul

SURYE

Tahran Hert Badat

Kbil

AFGANSTAN

IRAK
sfahn Kandahr

Basra attlarap Kuveyt BA bdn

PAKSTAN
A

SUUD ARABSTAN

RF

EZ

Bender Abbs

Hrmz Boaz Karai

BAHREYN KATAR Riyad 0 200 400 600 800 km Doha Abu Dabi

UMMAN

UMMAN DENZ Muscat

BRLEK ARAP EMRLKLER

UMMAN

Arap Liderliine ve Basra Krfezinde Rekabet adl metinleri ve haritay inceleyerek ran-Irak Savann sebeplerini belirtiniz.
ran ile Irak arasnda Basra Krfezi ve attlarap Su Yolu zerinde egemenlik mcadelesi nedeniyle gerginleen ilikiler 1975 Cezayir Anlamas ile geici olarak dzeltilmiti. Camp David Antlamasyla Orta Douda Msrn etkinliini kaybetmesi sonucunda ortaya kan otorite boluundan yararlanan Irak, Arap liderlii iin almalar balatt. 1979da rann rejim deiiklii sebebiyle yaad i sorunlardan yararlanmak isteyen Irak, Basra Krfezine hkim olmak iin harekete geti. Cezayir Anlamasn feshettiini aklad. 22 Eyll 1980de ran topraklarna saldrya geerek Basra Krfezine kadar ilerledi. Bir sre sonra ran, savata dengeyi salayarak Irakn igal ettii baz topraklar geri ald. ran-Irak Savanda Suriye ve Libya ran; dier Arap devletleri ise Irak desteklediler. ABD, savan

143

nd

SR

us

RANGATE OLAYI
ran slam inklab ve bu srada Tahrandaki ABD bykeliliinin igal edilmesi nedeniyle ABD-ran ilikileri gerginlemi, ardndan Eyll 1980de ranla Irak arasnda sava balamt. ah dneminde ordusunu Amerikan silahlaryla donatm olan ran, sava nedeniyle hem yeni silah hem de yedek para aray iindeydi. Humeyni rejiminin sknca ABDden srail araclyla gizlice silah satn ald ve bu olayda Ulusal Gvenlik Konseyi yesi Yarbay Oliver Northun nemli bir rol oynad ortaya kt. 1986da alan soruturmada North sulu bulunurken Bakan Reagann sorumluluu bulunmad sonucuna varld. rangate olay ABDnin karlarn koruyabilmek iin rana bile silah satabileceini, rann ise siyasi ilikide bulunmad ABDden silah alabileceini gsterdi. Reel politik her zaman ve her zeminde faaliyetteydi.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. II, s. 51den dzenlenmitir.

balarnda tarafsz kalmay ve iki devletin toprak btnlnn korunmasn esas ald. SSCB sava srasnda Basra Krfezinde etkili olmak ve Afganistan igalinde serbest hareket edebilmek iin rann yannda yer ald. Avrupa lkeleri ise tarafsz bir politika izleme karar alrken randaki rejim deiikliinden dolay Irak yanls tutum taknd.

ran-Irak Savandan bir grnm

1986da rann Basra Krfezine hkim olmaya balamas ve krfeze kys olan lkelerin petrol sat yapamamas ABD ve baz Batl devletleri ekonomik adan olumsuz etkiledi. Ayrca SSCBnin ranla yaknlaarak blgede g kazanmas ABDyi endielendirdi. Bu sebeple ABD, Fransa ve ngiltere gibi baz Batl byk devletler harekete geerek Basra Krfezine sava gemileri gnderdiler. Bu mdahale sonucu Irak, rana kar cephelerde dengeyi salad. BMnin karar ile 6 Austos 1988de atekes gerekleti ve sava sona erdi. Irakn 1990da Kuveyti igal etmesi ve ABDnin bu igale mdahale ihtimalinin ortaya kmas zerine Irak igal ettii ran topraklarndan ekildi. Bylece ran kaybettii topraklar geri ald. Sekiz yl gibi uzun sren bir sava sonucunda iki lkeden yaklak bir milyon insan hayatn kaybetti. Sava srasnda iki devletin birbirlerinin petrol blgelerini bombalamas sonucunda 150 milyar dolar civarnda bir ekonomik kaynak yok oldu. Savatan sonra iki lkede de ekonomik skntlar yaand. Kuveytin igalinde, Irakn yaad bu ekonomik bunalm etkili oldu. ran-Irak Sava ile Arap lkelerinin taraf olmas Arap birliinin bozulmasna ve srailin Orta Douda daha serbest hareket etmesine zemin hazrlad. Baz devletler tarafsz olmalarna ramen bu iki devlete silah satarak nemli bir gelir elde etmi oldu. G. YUMUAMA DNEMNDE DNYA 1. Ekonomi

1. Grafiklere gre dnya ekonomisi iin neler sylenebilir? 2. Fransa rneinden hareketle ekonomideki gelimeler toplumlarn yaamn nasl etkilemitir? Belirtiniz.

Dnya imalat sanayileri retimi (1900-1980)

3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
00 13 23 38 53 63 73 80 19 19 19 19 19 19 19 19

1960-1975 yllar arasnda, Fransada % kullanlan dayankl tketim mallar oran

birim

(1900 = 100 birim)

7 6 5 4 3 2 1 0

80

60

40

20

60

19

65

70

19

Toplam retim (birim)

Yllk byme oran (%)

Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 487-488

Buzdolab Televizyon Otomobil

amar makinas Derin dondurucu Bulak makinas

144

19

19

75

II. Dnya Sava sonrasnda bilim ve teknolojideki ilerlemelerin sanayide kullanlmas ile byk bir verimlilik elde edildi. 144. sayfadaki grafiklerde de grld gibi nceki dnemlerde lks saylan merkez stma sistemi, evlere kadar suyun getirilmesi, amar makinesi, telefon ve televizyonun yaygn olarak kullanlmas insan hayatn kolaylatrd. Petrol, elektrik ve otomotiv sektrlerinde nemli retim art oldu. Sanayideki byme, enerji tketimini artrrken enerji kayna olarak kmrn yerini alan petrol, kimya sanayiinde yeni rnlerin ortaya kmasn salad. Bu gelimelerle dnya ekonomisi hzl bir byme dnemi yaad. 1970lere kadar bymenin kesintisiz devam etmesi isizlik orann da drd. Dnya ekonomisindeki bymeye bal olarak talep fazlas rnleri pazarlama ihtiyac reklam sektrnn nemini artrd. levleri artmaya balayarak geni kitlelere ulaan radyo ve televizyon bu rnlerin tantmnda nemli birer ara hline geldiler. Uydu teknolojisi sayesinde de televizyon programlar uluslararas bir boyut kazand. lk kez 1964 Tokyo Olimpiyatlar canl televizyon yayn ile tm dnyaya ulatrld.

Grafie gre dnya ticaretinin 1945-1971 yllar arasnda nasl bir gelime gsterdiini yorumlaynz.
Dnya ticaret hacmi (1850-1971)
(1913 = 100 birim) 600 500 400 300 200 100 0 birim

50

13

30

38

48

53

63

-2

18

90

19

19

-3

19

19

19

19

68 19

21

-1

19

18

96

Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 487-488

Uluslararas alanda ticaretin yaygnlamas bu dnemin dinamizmini oluturdu. Serbest ticaret ve ok uluslu irketler tarafndan yaplan uluslararas yatrmlarn gelimesi ilerlemeyi perinledi. Dnya ticaret hacmi de byk bir byme gsterdi. Uluslararas ticaret hacmi % 7 orannda byd. 2. Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler Bu dnemde bilimsel ve teknolojik anlamda nemli bulularn yaplmasnda Souk Sava Dnemindeki bloklar arasndaki rekabet nemli bir etken olmutu. zellikle fze sistemlerinin gelitirilmesi iki sper gc uzay yarna itti. SSCBnin 1957de ilk uzay arac olan Sputniki uzaya frlatmasndan bir yl sonra ABD, Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesini (NASA) kurarak ilk uydusunu uzaya gnderdi. 1961de Rus kozmonot Yuri Gagarin, Vostok-1 uzay arac ile ilk kez uzaya giden insan oldu. 1962de ABD ayn ekilde karlk vererek uzayda rekabeti hzlandrd. 1969da ise Amerikal astronot Neil Amstrongun Aya inmesi ile ABD uzay yarnda liderlii ele geirdi. Balangta ABD ile SSCB arasnda devam eden uzay yarna, daha sonra snrl olarak ngiltere, Fransa, Japonya ve in Halk Cumhuriyeti de katld. Devletler btelerinin nemli bir ksmn uzay almalarna ayrd. Bu da toplumlarn ihtiyac olan alanlarda (eitim, salk vb.) yaplacak olan yatrmlar kstlad. Uzay aratrmalar srasnda yaplan bulular, insanolunun

19

31

Neil Armstrong Ay yzeyinde

SSCB uydusu Sputnik I

145

19

71

gnlk hayatnda kulland baz rnlerin (teflon, haberleme uydular gibi) gelitirilmesinde temel oldu. Uzay aratrmalar Uzay Antlamasna gre uzay alkelerin gelimilik dzeyinde bir lt olarak kabul grd. yle lmalar, ekonomik ve bilimsel kalknki uzay almalarnda elde edilen baarlar, devletlerin i ve d ma durumlarna baklmakszn btn politikalarnda kullanlarak bir propaganda arac hline geldi. insanln yarar ve karlarna uygun Devletler arasnda fze diplomasisi dnemine girildi. Uzay olarak yaplacak, uzay ve gk cisimleri almalarna dorudan katlmayan devletler de uzayla ilgili btn insanln alma alanlar saygelimelerden farkl ekillerde etkilendi. Uluslararas ilikiler ve lacak, btn almalarda uluslararas bar ve gvenliin korunmas, ulusrekabet uzaya kadar yayld. lararas i birlii ve anlayn destekUzay yarnn balamasndan hemen sonra, uzayda ege- lenmesi salanacakt. Bu suretle uzay menlii ve dier konular kapsayan uzay hukuku tartmalar ve gk cisimlerinin hukuki stats sapyaand. BM, 1961de ald bir kararla, uzayn ve gk cisim- tanm ve buna uluslararas bir nitelik lerinin hibir devletin egemenlii altna alnamayacan kabul verilmitir. Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 712 ederken 1962de teknik alanda i birliini onaylad ve 1963te bu kararlara aklk getirdi. Sava yllarnda yaplan ilk bilgisayar gelitirilerek 1970te kiisel bilgisayar retildi. 1978de retilen APPLEn fabrikalarda ARPA NETWORK1969 kullanlmasyla bilgisayar, sanayi alanna girmi oldu. letiim alannda telefon ile balayan gelimeler XX. yzylda Oregon grntl telefonla devam etti. Uydu teknolojisinin yerlemesi ile Idaho iletiimde ktalar arasndaki uzaklk ortadan kalkt. letiimdeki bu snr tanmaz gelime nterneti ortaya kard. 1969 ylnda ilk olarak ABDde bilim adamlar arasndaki iletiimi salamak Nevada Stanford University maksad ile deneme niteliinde olan ARPANET Amerikan University of Utah Gelimi Savunma Aratrmalar Dairesi (Advanced Research Utah Projects Agency Network) kuruldu. Daha sonra ARPANET California ABDdeki btn niversitelerin aratrma kurulularnn UCLA bilgisayarlarn bnyesinde toplayarak byd. UCSB 1991de ABDde nternetin, ticari amala kullanlmasn Arizona engelleyen tm kstlamalar kaldrld. Bir yl sonra grafik web tarayc Mozaic devreye girmi ve nternetin bir alt kmesi olan World Wide Webin (Geni Dnya A) yllk byme hz artmaya balamtr. Tm dnyay kapsayan bu a ile aralarnda balant bulunan tm belgeler ve dijitalletirilmi nesneler bir araya getirilmek istenmitir. Bilgisayar ile telefonun i birliine insann bilgisinin de eklenmesiyle ortaya kan nternet, gnmzde nemli bir yere sahiptir.

USA

Tabloda gsterilen icat ve gelimelerin karsna gerekletii lkeleri yaznz. Bunlarn dndaki gelimeleri aratrarak benzer bir tablo hazrlayp snf panosunda sergileyiniz.
Yl 1961 1962 1963 1965 1968 1969 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 cat-gelime lk insanl uzay uuu (Yuri Gagarin) lk haberleme uydusu (Telstar1) lk sna robot Yer eksenli haberleme uydusu lk uzay yry (Alexy Leonev) Hawker Harrier (dik havalanabilen ilk uak) lk kalp nakli (Chirstian Barnard tarafndan) Ay etrafnda ilk pilotlu uu nsanolu aya indi (Neil Armstrong-Edwin Aldrin) Mikro ilemci (ntel Firmas) Video kaset lk video disk Mini bilgisayar Hafza kart Hepatit B as Cray1 ilemci (250 milyon/sn) Ntron bombas Nkleer manyetik rezonans (lk tbbi grntleme [MR]) Compact disk (CD) PC ev bilgisayar lke SSCB

Memo Larousse, c. 3 (Keifler ve catlar), s. 904-906

146

BYK OKYANUS

3. Kltrel Hayat Hzl sanayileme ve tarmda makinelemenin artmas sonucu kylerden kentlere doru hzl bir g balad. Kadnlarn eitim dzeyinin artmas ve sosyal hayata aktif olarak katlmas erkek egemenliini n plana karan anlay sona erdirdi. Cinsiyete dayal her trl iddet eylemine kar kld. Sanayilemi lkelerin kent nfusunun artmasnda nc Dnya lkelerinden yaplan gler de etkili oldu. merkezlerinin bulunduu ehirlerin etrafndaki mahallelerde iiler ve gmenler yaamaktayd. Gelir dzeyi dk ayn zamanda farkl etnik kkene sahip olan bu mahallelerde gvenlik sorunlar kmaya balad. Ekonomik gelir dzeyi yksek olan kiiler ise ehir dnda mstakil evlerden oluan yerleim alanlar oluturarak buralarda yaamaya baladlar.

Beaubourg Kltr Merkezi (Fransa)

Bilimsel ve teknolojik gelimelerle ulalan dzey ve gelecek konusundaki bilinmezlik, edebiyatta post modern (modern tesi) anlayn 1960lardan itibaren hkim olmasna yol amtr. Mzik alannda 1950lerde ortaya kan Rock And Roll tarz bu dnemde de etkisini srdrmtr. Bunun yannda dnemin siyasi ve politik ekimelerini, sava, g vb. toplumsal sorunlar dile getirmek amacyla yeni mzik trleri ve gruplar ortaya kmtr. Heavy Metal mzik tr ve bu trn temsilcisi olan Rolling Stones grubu dneme damgasn vurmutur. Savatan sonra yeni bir boyut kazanan soyut resim anlay bu dnemde de etkisini devam Rolling Stones grubu ettirmitir. Sanayinin toplumsal yaam zerindeki etkileri mimaride de kendini hissettirdi. Bu alanda Pariste ina edilen Beaubourg Kltr Merkezi bu tarz mimari eserlere nemli bir rnektir.

Olimpiyatlarda madalya kazanan sporcularmz tespit ederek bir almanak hazrlaynz.

Olimpiyatlar ve Trkiye
Yl Madalya says Dnya sralamas 1964 6 16 1968 2 21 1972 1 33 1976 0 1980 Katlmad www.gsgm.gov.tr

1960-1980 yllar arasnda yaplan olimpiyatlarda ABD, SSCB, Japonya ve Dou Almanya madalya sralamasnda nde gelen lkelerdir. Trkiye ise istedii baary elde edememitir. 1960-1980 yllar arasnda dzenlenen FIFA Dnya Kupasnda srasyla Brezilya (1962), ngiltere (1966), Brezilya (1970), Almanya (1974) ve Arjantin (1978) ampiyon oldu. Bu dnemde FIFA Dnya Kupasnda kurallar gerei, kupay nc kez kazanan Brezilya, 1970te kupay mzesine gtrd. Balangta Avrupa Uluslar Kupas adyla anlan Avrupa Futbol ampiyonas UEFA tarafndan 1960tan itibaren 4 ylda bir dzenlenecek ekilde organize edilmitir. Trkiye ise 1960-1980 dneminde finallere katlma hakkn elde edememitir. 1951 ylndan itibaren yaplan Akdeniz Oyunlarnn tamamna katlan Trkiye, 1971de dzenlenen altnc Akdeniz Oyunlarna zmirde 1970 ylnda Dnya Kupasn kazanan Brezilya mill takm ev sahiplii yapt. 1963-1979 yllar arasnda

147

dzenlenen bu oyunlarda Trkiye 1963te drdnc, 1967de beinci, 1971de drdnc, 1975te beinci ve 1979da ise altnc oldu. 1960-1980 yllar arasnda UEFA ampiyon Kulpler Kupasnda FC Bayern Mnchen ve AFC Ajax er kez kupay kazanarak dikkat ekti. UEFA tarafndan 1971de organize edilen UEFA Kupas (UEFA Cup), Avrupada ampiyonlar Liginden sonraki en deerli kupa ve en ok takmn katld futbol turnuvasdr. Her iki ampiyona da her yl dzenlenmektedir. FIBA (Uluslararas Basketbol Federasyonu) tarafndan drt ylda bir dzenlenen Dnya Basketbol ampiyonas ulusal erkek basketbol takmlarnn drt ylda bir katld bir turnuvadr. Bu dnemde SSCB ve Yugoslavya ikier kez ampiyon olarak dikkat ekmilerdir. Bayanlar Dnya ampiyonas da drt ylda bir dzenlenir. Turnuva erkek ve bayan takmlar iin ayn ylda ancak farkl lkelerde yaplmaktadr. Bu dnemde yaplan ampiyonalarda her iki kategoride de SSCB en baarl lke olarak dikkat ekmektedir. FIVB (Uluslaras Volevbol Federasyonu) tarafndan dzenlenen Dnya Voleybol ampiyonas erkekler iin 1962 ylndan itibaren bayanlar iin ise 1964ten itibaren drt ylda bir yaplmaktadr. ampiyonaya kta elemelerinde baarl olan takmlar katlmakFIBA logosu tadr. H. TRK DI POLTKASI Trkiyenin Souk Sava Dneminde Bat ittifakna dhil olarak bu dorultuda d politika izledii belirtilmiti. Bu dnemde Kbrs, Ege sorunlar Orta Douda Arap-srail Savalar ve Ermeni terr Trk d politikasnn belirlenmesinde etkili olmutur. 1. Trk - Yunan likileri Kurtulu Savandan sonra Lozan Antlamas imzalanmasna ramen Trkiye ve Yunanistan arasndaki sorunlar zmlenememi ve ilikiler bir sre daha normale dnememiti. 1. nitede de bahsedildii gibi 1930lu yllarda dnya barn tehdit eden gelimeler zerine Atatrk ve Venizelos liderliinde Balkan devletleri arasnda ittifak salamak iin aba sarf edilmiti. Bu almalar iki lke arasndaki ilikileri olumlu etkilemiti. Ancak 1954 ylna gelindiinde Trkiye ve Yunanistan ilikileri Kbrs meselesine bal olarak yeniden gerginlemeye balad. a. Kbrs Meselesi

Kbrs meselesinin ortaya knda Kbrsn stratejik konumunun etkisi nelerdir? Belirtiniz.
TLUK
YUGOSLAVYA BULGARSTAN
GRCSTAN

ARNAV U

Teselya

stanbul Samsun Bursa Ankara Trabzon

Batum
ERMENSTAN

YUNANSTAN

Erzurum Atina zmir Denizli Antalya

T
Konya

E
Diyarbakr
RAN

Kayseri

Van

Mersin Adana

Gaziantep Musul Erbil Kerkk

400 mil Girit Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti 50 mil Halep

SURYE
AN
0 100 200 300 400 km

Tarih 10 dersinde ilendii gibi 1571de Trk hkimiyetine giren Kbrsn ynetimi 1878 Ber-lin Antlamasnda arabuluculuk grevi yapan ngiltereye geici olarak brakld. Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesini frsat bilen ngiltere, 5 Kasm 1914te Kbrs ilhak ettiini aklad. Trkiye Lozan Antlamas ile bu staty kabul etti.

148

BN

Gney Kbrs Rum Ynetimi

Beyrut

am

Kbrstaki Rumlar, ngiliz ynetimi altndayken Aday Yunanistana katma idealleri (Enosis) dorultusunda faaliyetlerde bulundular. Enosisi gerekletirmek iin yaplan ilk nemli ayaklanma 1931de grld. II. Dnya Savandan sonra Kbrs konusuna daha ok ilgi gsteren Yunanistan, 1951de Kbrsn kendisine verilmesi iin ngiltereye resmen bavurdu. Bu giriimi olumsuz karlanan Yunanistan, 1954te Kbrs sorununu BMye tayarak meseleyi uluslararas bir konu hline getirdi. Kbrsta self-determinasyon ilkesinin uygulanmasn isteyen Yunanistann bu giriimi BM tarafndan reddedildi. Bu gelimeler, Trkiyenin Kbrs konusunda harekete gemesinde nemli rol oynad. Bylece Kbrs sorunu, Trk d politikasnn en nemli konularndan birisi hline geldi.

ENOSS Enosis, Megola dea hedefi erevesinde Kbrsn Yunanistana balanmasn ifade etmektedir. Kelime anlam ile ilhak demek olan Enosis ilk Megali dea haritasnn izildii 1791 ylndan beri gndemde olan bir konudur. Bir anlamda Kbrs sorununun da bu tarihten itibaren var olduu sylenebilir. 18 Ekim 1828 tarihinde ingiltere, Rusya ve Fransaya bir nota veren Yunanistan, resmen ilk kez Enosis fikrini ortaya atm ve Kbrsn kendisine balanmasn istemitir. Kbrsta Yunan kilisesi, Patrikhane ve Yunan Hkmeti tarafndan desteklenen Enosis hareketi, yllar boyunca kilise ve okullarda yeni nesillere tantlmtr.
Ana Britannica, c. VIII, s. 201

1954te stanbulda dzenlenen Kbrs mitingi

1960tan nce Yunanistann Kbrs konusundaki isteklerinin BM tarafndan reddedilmesi zerine Rumlar, Kbrsta EOKA yer alt rgtn kurarak nce ngilizler, sonra da Trklere ynelik tedhi hareketlerine baladlar. Bu rgtn amac: ngiltereyi Kbrstan atmak, Trkleri imha etmek ve Enosisi gerekletirmekti. Yunanistann kkrtma ve yardmlaryla Rumlarn balattklar tedhi hareketleri genileyerek bir i sava hlini ald. 1959da Trkiye ve Yunanistan babakanlar Zrihte bir araya gelerek Kbrs anlamazln zmlemek iin grmelere baladlar. 11 ubat 1959da Kbrsta bamsz bir cumhuriyet kurulmas karar alnarak Zrih Anlamas yapld. Daha sonra Trkiye, Yunanistan ve ngiltere Londrada Kbrs Meselesini ele aldlar. Londra toplantlarn sonunda Zrih Anlamas esas alnarak bamsz bir Kbrs Devletinin kurulmasna karar verildi. 23 ubat 1959da imzalanan Londra Anlamas; Kbrs Cumhuriyetinin kurulma anlamas, Garanti Anlamas, ttifak Anlamas ve Uyuma Anlamalarndan olumaktayd.

EOKA (Kbrs Mcadelesi Rum rgt) EOKA rgt Kbrs Rumlarnn Enosis amacn gerekletirmeyi hzlandrmak iin ngiliz smrge idaresine kar olarak kurulmutur. EOKA 1950li yllarn balarnda Kbrs Adasnn Yunanistana balanmas hedefine ulamak amac ile Yorgo Grivas liderliinde gerilla sava yapmak amac ile kurulmu bir gizli rgttr. Grivas, 1951 ylnda Kbrsta gnlller toplayarak Yunanistana eitime gtrmtr. 1954 ylnda Yunanistandan getirdii silahlar ve terr eitimi alan savalar ile Kbrsa geri dnen Grivas, ngiliz asker ve sivil hedeflerine terr saldrlar yapt. Grivas 1958 ylndan sonra ise Kbrsl Trkleri hedef semitir.
Prof. Dr. Cevat GRSOY, Kbrs ve Trkler, s. 112

Kbrs Cumhuriyetinin kuruluu anlamas imzalanrken (1960)

Zrih ve Londra Anlamalar dorultusunda 16 Austos 1960ta bamsz Kbrs Cumhuriyeti ilan edildi. Cumhurbakanlna Rum lider Makarios, yardmclna da Trk lider Dr. Fazl

FAZIL KK 14 Mart 1906 tarihinde Lefkoada dnyaya geldi. Lefkoa Lisesinden sonra Lozan Tp Fakltesini bitirdi. Kbrsa dndkten sonra Belediye Meclisi yeliine seildi ve Kbrs Adas Trk Aznl Kurumuna katld. Kbrs Trktr Partisi ile Trk toplumunun haklarn savunmak iin mcadeleye balad. Londrada Trkiye, ngiltere, Yunanistan, Kbrs Trk ve Rum cemaatleri arasnda yaplan antlamay Trk cemaati adna imzalad. Bu antlama uyarnca kurulan Kbrs Cumhuriyeti nde cumhurbakan yardmcs oldu. 1974 Kbrs Bar Harektndan sonra cumhurbakan yardmcl fiilen sona erdi ve siyasi yaamdan ekildi. Kbrs Trk halknn var olma mcadelesinde nemli bir yeri olan Dr. Fazl Kk 15 Ocak 1984te hayatn kaybetti.
Halil Grdal GRAK, Kuzey Kbrs, s. 118

149

Kk getirildi. Kbrsta salanan bar ortam uzun srmedi. Yunanistann asker ve silah gndererek destekledii EOKA, Trklere kar tedhi hareketlerine devam etti. Kbrs Trkleri de bu faaliyetlere 1955te kurulan Trk Mukavemet Tekilat (TMT) vastasyla kar koymaya alt. Makarios, 1963te, Trk toplumu lideri Fazl Kke, Trkiye, Yunanistan ve ngiltereye anayasa deiiklii nerisinde bulundu.

KIBRIS CUMHURYET ANAYASASI 1. Bakanlk sistemiyle ynetilen bamsz cumhuriyetin cumhurbakan Rum semenlerin setii bir Rum; cumhurbakan yardmcs ise Trk semenlerin setii bir Trk olacakt. Devletin iki resm dili, Rumca ve Trke olacak; yasalar ve ynetimle ilgili btn belgeler bu iki dilde yazlacakt. 2. Yrtme yetkisine sahip olan cumhurbakan ve yardmcs, yrtme grevini, yedi Rum ve Trk bakandan oluan Bakanlar Konseyinin kararlarn cumhurbakan ve yardmcs birlikte veya ayr ayr veto edebileceklerdi. 3. Yasama yetkisi, a. Elli yesinin % 70i Rum ve % 30u Trklerden oluan ve iki toplumun semenlerinin ayr ayr seiminden gelen bir Temsilciler Meclisi ile, b. Rum ve Trk toplumlarnn kendi ilerinde yetkili olan iki ayr Cemaat Meclisi tarafndan kullanlacakt. 4. Cumhurbakan ve yardmcsnn Temsilciler Meclisinden geen yasalar da birlikte ve ayr ayr veto etme yetkisi bulunacak; anayasann temel maddeler dnda kalan hkmleri, ancak meclisin Rum ve Trk yelerinin ayr ayr te iki ounluu ile deitirilebilecekti. 5. Be byk kent olan Lefkoa, Limasol,Magosa, Larnaka ve Bafta iki toplumun ayr belediyelere sahip olmas ngrlmekteydi. 6. Kamu hizmetlerinin her kademesinde, grevlerin % 70i Rumlara ve % 30u Trklere verilecek; bu oranlar, toplam 2000le snrlanan polis ve jandarma gc iinde geerli olacakt. 7. Ordu, 2000 kiilik olacak ve bu saynn % 60n Rumlar, % 40n ise Trkler oluturacakt. Ordu, polis ve jandarma kuvvetlerinden birinin banda bir Trkn bulunmas ngrlmekteydi. 8. Yce Anayasa Mahkemesi ve Yksek Mahkemelerin bakanlar Trk, ngiliz, Kbrsl veya Yunan olamayacak, tarafsz bir kimse olacakt.
Halil Grdal GRAK, Kbrs, s. 117-119

MAKAROSUN ANAYASA DEKL NERS Makariosun, 30 Kasm 1963te deitirilmesini istedii 13 anayasa maddesi: 1. Cumhurbakan ve yardmcsnn veto haklar kaldrlacakt. 2. Cumhurbakan grevinin banda bulunamad zaman, yerine cumhurbakan yardmcs geecekti. 3. Cumhurbakan ve yardmcs, Temsilciler Meclisinin yapaca ortak seimlerle seileceklerdi. 4. Temsilciler Meclisi Bakan grevinin banda bulunamad zaman yerine Temsilciler Bakan Yardmcs geecekti. 5. Baz vergilendirme yasalarna ayr veto uygulamas kaldrlacakt. 6. Ayr belediyeler kaldrlacakt. 7. Adli sistem birletirilecekti. 8. Polis, jandarma ve gvenlik gleri birletirilecekti. 9. dari yap ve ordu iindeki grevlerin saysal dalm nfus oranna uygun olarak yaplacakt. 10. Polis ve orduda grevlerin saysal dalm yasayla belirlenecekti. 11. Kamu Hizmetleri Komisyonunun ye says ondan bee indirilecekti. 12. Kamu Hizmetleri Komisyonu kararlarn basit ounlukla alacakt. 13. Cemaat meclisleri, en azndan Kbrsl Rumlarn Cemaat Meclisi ilga edilecekti. Kbrsl Trkler eer isterlerse kendilerininkini koruyabileceklerdi.
Halil Grdal GRAK, Kbrs, s. 128

Kbrs Cumhuriyeti Anayasas incelendiinde Makariosun anayasa deiiklii nerisinin amac ne olabilir? Aklaynz.
Trkiyenin Makariosun yapt nerileri reddetmesi, iki toplum arasndaki gerginlii arttrd. Rum eteleri Trk kylerini yakp ykarak 25 bin Trk ge zorlad. 24 Aralkta Kanl Noel denilen ve 24 Trkn ehit edildii olay zerine Trk sava uaklar Lefkoa zerinde ilk uyar uuunu yapt. 1964te Yunanistann Adaya daha ok asker ve silah gndermeye balamas zerine olaylarn bymesinden endielenen BM Gvenlik Konseyi, Bar Gc kurulmas karar ald. Ancak Bar Gc Adaya henz gelmeden Rum etelerinin saldrya gemesi Trkiyenin Kbrsa mdahale karar almasna yol at. Ancak bu kararn uygulanmasn istemeyen ABD Bakan Johnson, yazd mektupla Trkiyeyi kararndan vazgeirmeye alt.

150

ABD Bakan Lyndon B. Johnsonn nnye Mektubu (5 Haziran 1964)

Kbrsa yaplacak olan Trk mdahalesi Trk-Yunan kuvvetleri arasnda asker bir atmaya sebep olabilir... Trkiyenin Kbrsa yapaca asker bir mdahale SSCB tarafndan ayn ekilde bir mdahaleye yol aabilir. NATOnun rzas olmadan Trkiyenin giriecei bir hareket sonunda doabilecek bir Sovyet mdahalesine kar mttefiklerin Trkiyeyi savunma konusunu mzakere etmedikleri kanaatindeyim... Trkiye ile aramzda mevcut bulunan asker yardmn maksatlarnn dnda kullanlmas iin hkmetinizin ABDnin olurunu almas gerekmektedir. (...) Mevcut artlar altnda Trkiyenin Kbrsa yapaca bir mdahalede ABD tarafndan temin edilmi olan asker malzemenin kullanlmasna ABDnin olur vermeyeceini size btn samimiyetimle ifade etmek isterim...
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 755-756dan zetlenmitir.

smet nnnn, ABD Bakan Johnsona yazd mektubundan. Sayn Bay Bakan, 5 Haziran tarihli mesajnz bykeli vastasyla alm bulunuyorum... Mesajnz gerek yazl tarz gerek ierik bakmndan, Amerikayla ittifak ilikilerinde daima ciddi bir dikkat gstermi olan Trkiye gibi bir mttefikinize kar hayal krkl oluturmu, ittifak mnasebetlerine deinen muhtelif konularda nemli gr ayrlklar belirmitir... Bandan beri gvenlii korumak iin yaplan grmeler yalnz Makarios idaresinin saldrganln ve tahribatn artrmaya hizmet etmitir. Kbrs hkmeti aktan silahlanmaya balad ve BMyi kendi zulmn ve Anayasa d ynetimini glendirecek yardmc bir vasta gibi farz etti. BMnin Anayasal dzeni geri getirme ve saldrlar durdurma konusunda mdahale niyetinin olmad aka grlmtr. Yunan hkmetinin Kbrs ynetimini nasl tevik ettiini biliyorsunuz. Bu durum iinde Kbrsta zulm durdurmak iin bir mdahaleye mecbur olacamz size sylemitik... Size en kesin ve ak surette temin etmek isterim ki eer Trkiye bir gn Kbrsa asker mdahale zorunluluunda braklrsa bu tamamyla milletleraras antlamalarn hkmlerine ve gayelerine uygun olarak yaplacaktr. Bu mnasebetle kararmzn ertelenmesinin Garanti Antlamasnn 4. maddesinin Trkiyeye verdii haklar hi bir suretle ortadan kaldrmadn belirtmek isterim.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 755-756dan zetlenmitir.

Mektuplar Trk D Politikasn nasl etkilemitir? Belirtiniz.

Kba Krizine bal olarak 1963te Trkiyedeki ABDye ait Jpiter fzelerinin bilgi verilmeden sklmesi ve Trk-Yunan meselelerinde ABDnin Yunan yanls politikas iki lke arasnda gven bunalmna sebep olmutu. 1964te ABD Bakan Johnsonun mektubu da Trk-ABD ilikilerini olumsuz etkileyerek Trkiyeyi SSCB ve Orta Dou politikasn yeniden gzden geirmeye yneltti. Ayn yln sonlarnda ABDnin NATO yesi lkeleri, ok Tarafl Nkleer Ge katma nerisi Trkiye tarafndan kabul grmedi. ABD-Trkiye anlamalar 1966da yeniden dzenlendi. 1969da iki lke arasnda imzalanan Savunma Birlii Anlamasnda karlkl egemenlik ve eitlik prensibine yer verilerek Trkiye, slerde tam kontrol hakkn ald. II. Dnya Savandan sonra Bat ttifaknda yer alan Trkiyenin SSCB ile ilikileri DP iktidarnn son yllarna kadar mesafeliydi. Batdan bekledii ekonomik yardm alamayan Trkiyenin 1959da SSCBden kredi talebinde bulunmas ve daha sonra Dou ve Bat Bloku arasndaki ilikilerde yumuamann balamas Trkiye-SSCB ilikilerini olumlu etkilemiti. Ancak 1961-1964 yllar arasnda Kbrs meselesinde SSCBnin Akdeniz politikas gerei Rumlar

SSCB ile yaplan anlama sonucunda kurulan Seydiehir Alminyum Fabrikas

151

desteklemesi Trkiye-SSCB ilikilerini durma noktasna getirdi. Ancak ABD Bakan Johnsonun mektubu, Trkiye-SSCB ilikilerinde bir dnm noktas oldu ve karlkl eitlik ilkesine dayal ilikiler balad. Diplomatik ziyaretlerle balayan ekonomik ilikiler, siyasi ilikilerin de gelimesinde etkili oldu. 1960l yllarn sonlarna doru iki lke arasndaki ilikiler st dzeye kt. Johnsonun mektubundan sonra yaplan diplomatik temaslar sonucunda Trkiye Kbrsa mdahale kararn bir sre askya ald. Ancak BM Bar Gcnn Rum etelerinin Kbrstaki saldrlarn engelleyememesi zerine 8-9 Austos 1964te Trk Hava Kuvvetlerine bal sava uaklar Rum mevzilerini bombalad. Bu mdahale Kbrs Rum etelerinin saldr gcn ve genel olma zelliini kaybettirerek faaliyetleri snrl atmalar hline dntrmtr.
RAUF DENKTAIN NNYE MEKTUBU Yurdundan srgn edilen Rauf Raif Denkta, her ne pahasna olursa olsun vatan bildii topraklara dnme kararndadr. Bylece Trk hkmetinin bilgisi dnda TMTnin (Trk Mukavemet Tekilat) ilk lideri Albay Rza Vurukanla birlikte 30 Temmuz 1964de Erenkye doru yola kar. Gitmeden nce zamann T.C. Babakan smet nnye iletilmek zere bir de mektup brakr. Rauf R. Denktan smet nnye Mektubu: Pek Muhterem Paam, Nihayet Kbrsa gidebilme imkn buldum. nandm bir dava uruna fiilen hizmet etmek frsat bana verildii iin mteekkirim. Anavatana tamamen inanan ve btn genlii halk bu inanca srkleyen bir kimse olarak Kbrs davasn yalnz bamza halledemeyeceimizi; Anavatann pek yakn bir gelecekte yardmmza gelmedii takdirde hepimizin de mahvolacan biliyorum; Anavatann yardmmza geleceine inanyorum ve bu inanla gidiyorum. Mansura-Koina blgesine vuku bulacak herhangi bir hcum Yunan komandolar tarafndan yaplacaktr. Bu blgede Kbrs Trknn yksek tahsil genlii nbettedir. Bunlar takviyesiz brakmayacanza eminim. Ltfen ve merhameten bu blgeye komando birlikleri gndermenizi rica ederim. Kbrs Trk, son boykotlar ve tevkifler dolaysyla ve Rumlarn ithal ettikleri malzeme ve personel karsnda takatlerinin sonuna gelmilerdir. Mcadele birka ay daha bu artlarla uzatld takdirde knt balayacaktr. Size inanyoruz; son darbeyi indireceiniz gn bekliyoruz. Trk milletine yeni bir zafer kazandracanza eminiz. Hrmetle ellerinizden per, baarlar dilerim Paam. Sayglarmla, Rauf Raif Denkta
Halil Grdal GRAK, Kuzey Kbrs, s. 135

Trkiye Babakan Sleyman Demirelin 19-29 Eyll 1967de SSCB ziyareti

1964-1974 DNEMNDE TRK HALKININ YAANTISI NASILDI? Kbrs Trk halknn 1964 saldrlarndan sonra Devletin tm organlarndan dlanmas ve 11 yl srecek insanlk d bir kuatma altnda yaamaya zorlanmas, olumsuz etkisini her alanda gsterdi. Gmen olan 30 binden fazla Trk, adrlarda, sinema salonlarnda, okullarda barnmak zorunda kald. Kbrs Trk Halk retimden koptu. Her yatan tm erkekler elde silah can gvenliklerini korumak iin mevzilere doldu. Adann % 3lk bir blmndeki kuatma boyunca, d dnyadan soyutlanan Kbrs Trklerinin haberlemesi, ulam, ekonomik ilikileri tm le yasaklanmt. Trk blgelerine mektup gelmesi, mektuplarn d dnyaya ulamas, yabanc turistlerin Trk blgelerine gemesi btn ile engellenmekteydi. Ulusal gelir gnden gne derken, Trk halk sadece Trkiye Cumhuriyetinin gnderdii yardmlarla ayakta durabilmekteydi. Yiyecek doktor ve ila ihtiyac btn ile Trkiyeden Kzlayn gnderdii yiyecek, doktor ve ila yardmlar ile karland. Dier yandan, ala mahkum etmekle Trk toplumunu kerteceini sanan Rum liderlii, aralarnda ividen bot bana kadar her eit malzemenin bulunduu tam 37 eit maln Trk blgelerine giriini yasaklad. Rum liderlii bu 11 yl boyunca Trk halknn btedeki hakkn, d yardmlarn tmn gasp etti. Vergileri toplad ama Trk blgelerine tek bir kuruluk yardm yapmad. Yol, su, elektrik, salk hizmetlerinden yararlandrmad, onlar utan barikatlarnda onur krc yoklamalara maruz brakt. Kbrs Trk halk btn bu ar koullara karn teslim olmad, direniini srdrd. Bu insanlk d koullar 1974 Trk Bar Harektna kadar devam etti. Halil Grdal GRAK, Kuzey Kbrs, s. 149

Metinlerde belirtilen olaylarn sonucu ne olmutur?

152

Kbrs Meselesi, Mays 1965te Trkiye ile Yunanistan arasnda yaplan ikili grmelerle zlmeye alld. Ancak Kbrs Rumlarnn tutumu ve Yunanistanda askeri mdahale ile hkmet deiikliinin yaanmas istenilen sonucun alnmasn engelledi. 1967de Rumlarn genel saldr hareketlerine gemesi zerine Trkiye, Yunanistana bir nota verdi. Devam eden olaylar yznden Rumlarla bir arada yaamann mmkn olamayacan anlayan Kbrs Trkleri, 28 Aralk 1967de Kbrs Geici Trk Ynetimini kurdular. Kbrs Anayasas hkmleri sakl kalmak zere kurulan bu ynetimin bakanlna Dr. Fazl Kk, bakan yardmclna da Rauf Denkta seildi.

AKRTAS PLANI 21 Nisan 1966 tarihli Patris Gazetesinde yaynlanan bu plana gre Trk halk ani bir saldr ile yok edilecek ve Ada Yunanistana balanacakt. Bu plann hazrlayclar arasnda AKRTAS kod adl ileri Bakan Yorgacis, Cumhurbakan Makarios, Meclis Bakan Klerides gibi isimler de bulunmaktayd. Plann ana hatlar yleydi: Makariosun verdii demeler mill davann alaca yn gstermitir. Amaca ulamak iin i ve d tahrikler izlenecektir. EOKA mdahalesinin son safhasn? da Kbrs davas dnya kamuoyuna ve diplomatik evrelere Kbrs halknn selfdeterminasyon hakkna kavumas eklinde sunulmutu. imdi ilk hedefimiz uluslararas alanda Kbrs probleminin zmlendii ve yeniden gzden geirilmesi gerektii kanaatini yaymak olmaldr. Bu amala. Bulunan olan zmn tatminkr olmad, adil olmad; iki toplumun bir arada yaayabilecei belirtilmelidir. Kbrs liderlii, yerinde bir davranla ? anlamalar halkoyuna sunmam ve elimizdeki bu durum koz olmutur. Kbrsn imdiye kadar Rumlar tara? fndan idare edildiini Trklerin ise sadece olumsuz, kstekleyici bir fren rol oynadn gsterdik. Gizlilie uyulacaktr... ? Buna gre her blgede ne kadar kuvvet bulundurulaca, silah miktar, blge sorumlular, saldr planlar, ayrntl olarak emalar zerinde gsterilmitir.
Halil Grdal GRAK, Kbrs, s. 141

30 Aralk 1967 tarihli gazete maneti

1968de meselenin zm iin Kbrs Trk toplumu lideri Rauf Denkta ve Rum toplumu lideri Glafkos Klerides arasnda gerekletirilen ikili grmeler, alt yl kadar srmesine ramen bir sonu alnamad. Kbrs Cumhuriyeti Cumhurbakan Makarios, Adadaki Trklere ekonomik ve sosyal basklarda bulunarak ge zorlayan bir politika uygulad. Ancak Enosisin hemen gerekletirilmesini isteyen EOKA yeleri Yunanistandan aldklar destekle 15 Temmuz 1974te Makariosa kar bir darbe gerekletirdi. EOKA yeleri Nikos Sampsonu cumhurbakanlna getirirken Kbrs Elen Cumhuriyetini ilan ettiler.

Aadaki gazete haberlerini inceleyerek Kbrs Bar Harekt ile ilgili neden-sonu ilikisi kurunuz.

16 Temmuz 1974 tarihli gazete maneti

20 Temmuz 1974 tarihli gazete maneti

153

KIBRIS BARI HAREKTI ZERNE 1974 Bar Harektnn gerekletii artlar ve yaananlar daha iyi anlayabilmek amacyla bir Kbrs gazisiyle o gnlere ait bir sylei yaptk.
Kendinizi bize tantr msnz? Adm brahim KAPLAN. 1953 Samsun li Tekkeky lesi Aainik kynde dodum. lkokulu o zamanki adyla Tekkeky lkokulunda tamamladm. Askerlik grevim srasnda dzenlenen Kbrs Bar Harektna katldm. Hlen Aainik beldesinde iftilik yaparak hayatm srdrmekteyim. 1974 Kbrs Bar Harekt ncesinde yaanan olaylar hakknda neler biliyordunuz? Bu yaananlar Trk kamuoyunda nasl yank buluyordu. 1960l yllarda Kbrsta Rum etelerinin Trkler zerine tedhi faaliyetlerinde bulunduunu duymutum. Mesela Cengiz Topel ve Kbrs Trk lideri Dr. Fazl Kk biliniyordu. Kanl Noel olarak adlandrlan katliam gazetelerden renmitik. Bu yaananlar Trkiyede halk olumsuz etkilemekteydi. Kbrs Bar Harekt hangi gelimeler zerine yapld? skenderunda vatani grevimi yaptm srada Kbrsta Makariosa kar bir darbe yapldn rendik. Bu darbe zerine planl tatbikatmz ertelendi. Bizim birliimiz deniz karma birlii olduundan Mersine hareket ettik. Btn hazrlklar tamamlanarak beklemeye baladk. 19 Temmuzu 20 Temmuza balayan gece Diyanet leri Bakan, Erturul Gemisine gelerek bir konuma yapt ve ardndan dua yapld. Savaa gideceimizi anladmz o anda tek dncemiz soydalarmz Rum etelerinin zulmnden kurtarmakt. Harekt bize anlatr msnz? 20 Temmuz Cuma sabah afak skerken gemilerden karma botlarna bindik ve Pladino plaj denilen yerden karaya ktk Blgede Beparmak Dalarna doru tarama harektna baladmz srada denizden deniz topular, havadan da uaklarn bombardman ile ilerlemeye baladk. Bir yandan da hava komandolarmz indirme harekt ile bize destek vermekteydi. lk nce karayolu, birliklerimizce kontrol altna alnd. Zor geen birinci gn sonunda ilerleyiimiz Beparmak Dalar eteklerine kadar devam etti ve mevziler kazld. Gece de atmalar 69 devam etmekteydi. kinci gn ar silahlarn da devreye girmesi ile ilerleyiimiz hzland. nc gn birliklerimiz Beparmak Dalarn aarak Lefke ve Girneye doru ilerleyiine devam etti. nc gnn sonunda gelen atekes emri ile Girne yaknlarnda birliklerimiz karargh kurarak beklemeye baladk. 14 Austosta gelen emir ile II. Bar Harekt balad. Hava Kuvvetlerinin desteinde kara birliklerimiz Mara kesimine kadar ilerleyiini devam ettirdi. Ben bu ikinci harektta komutanmn muhafz birliinde grev aldmdan fiili olarak arpmalarda bulunamadm. Bu harekt srasnda sizi ok etkileyen bir olay var m? 20 Temmuz gn yaptmz karma srasnda fundalklarn iinde ikisi kadn Rum sivil ile karlatk. Kadnlardan biri yaralanmt. Komutanmz ilk yardm antasn kartarak yaral kadnn yarasn sardktan sonra onu atma blgesinin gerisine gnderdi. Baka neler sylemek istersiniz? Sava bir baka. nsan o anda bu dnya ile ilgisini kesiyor. Bir an nce grevimizi tamamlamak azmi iinde mcadeleyi srdryorsunuz. Kbrs harekt hakknda verdiiniz bilgiler iin teekkr ederiz.
Komisyon

Yukardaki syleiyi inceleyerek bu harekt ile ilgili olarak neler syleyebilirsiniz?

154

Trkiye, Kbrstaki darbenin bir Yunan mdahelesi olduunu belirtti ve garantilerin ihlli sayd. ngiltereye ise ortak hareket etmeyi teklif etti. Olumsuz cevap alan Trkiye, garanti antlamasnn kendisine tand yetkiyi kullanarak mdahale karar ald. Trkiye 20 Temmuzda Enosise engel olmak, bar yeniden kurmak ve Trklerin gvenliini salamak amacyla Kbrs Bar Harektn balatt.

20 Temmuzda Trk Silahl Kuvvetlerinin kartma yapt blge

Lefkoaya kadar ilerleyen Trk kuvvetleri, 22 Temmuzda BMnin atekes arsna uydu. Kbrs meselesinin grlmesi maksadyla 25 Temmuzda Trkiye, Yunanistan ve ngiltere, Cenevre Konferansnda biraraya geldi. Grmelerden bar salayacak bir sonu kmaynca 14 Austosta kinci Bar Harekt balad. Trk birlikleri Adann yaklak te birine hkim oldu. Trkiye BMnin atekes arsna uyarak 16 Austosta asker harekt durdurdu. 1974 Kbrs Bar Harekt Trkiyenin d politikasnda da etkili oldu. ABDnin bu harekt gereke gstererek Trkiyeye yapmakta olduu ekonomik yardm keserek silah ambargosu uygulamas, iki lke arasndaki ilikileri olumsuz etkiledi. Bunun zerine Trkiye, 1969 Savunma Birlii Anlamasn yrrlkten kaldrd ve 1975ten itibaren Trkiyedeki btn ABD s ve tesislerine el koydu. Ancak 1978de ABD ambargosunun kalkmasyla ilikiler normale dnd. SSCB ise Adann bir NATO ss hline gelmesi ihtimalinden endie duyarak meseleyi uluslararas alana tamak istedi ve 1974 Kbrs Bar Harektnda Trkiyeye destek vermedi. SSCBnin bu tavr, iki lke ilikilerini durma noktasna getirdi. Ancak 1980den sonra Trkiyenin ok ynl d politika izlemeye balamasyla Trkiye-SSCB ilikilerinde ilerlemeler kaydedildi. Kbrs Bar Harektndan sonra Trklerin kuzeyde, Rumlarn da gneyde yerlemesi yeni bir devlet dzeninin Rauf Raif Denkta kurulmasn gerekli klyordu. Balatlan toplumlar aras grmelerden istenilen sonucun alnamamas zerine Trk BM Genel Kurulunun 13 Mays 1983 tarihli karar: Cetoplumu 13 ubat 1975te Rauf Denktan liderliinde Kbrs zayir, Kba, Guyana, Mali, Trk Federe Devletini kurdu. Hindistan, Sri Lanka ve YuBM nclnde Kbrs Trk ve Rum toplumlar arasnda ikili grmeler balad. 12 ubat 1977deki grmede taraflar, goslavya tarafndan hazrlanan Rum yanls Kbrs tasars, Trkiye, Pabamsz, balantsz ve iki toplumlu bir Kbrs Cumhuriyetinin kistan, Malezya, Somali ve Banglavarln kabul ettiler. Bundan sonra yaplacak grmelerin dein 5 ret oyuna karlk SSCB, Dou erevesini oluturacak olan bu anlamaya ramen, 1980 ylna Bloku ve balantsz lkelerin 103 oyu kadar yaplan grmelerde Trklerin Adadaki siyasi varl ile kabul edildi. Oylamada, ABD, ngilRumlar tarafndan kabul edilmedii iin sonu alnamad. BM tere ve Bat Blokundan 20 lke ekimGenel Kurulu, 13 Mays 1983te Kbrs Rumlarn Kbrs ser kald. 29 ye lke ise oylamaya Hkmeti olarak tanma karar ald. Bu gelimeler karsnda katlmad. Trk toplumu da 15 Kasm 1983te Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini kurdu. Trkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini kurulduu gn tanyan ilk devlet oldu. Buna karlk, Yunanistan ve Kbrs Rum ynetimi Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin bamszlk kararn tanmayacaklarn aklad. Bata ABD, ngiltere, Fransa ve SSCB olmak zere eitli lkeler,

155

bamszlk kararna kar tepki gsterdiler. Bu arada ngilterenin nerisiyle, BM Gvenlik Konseyi Adada Kbrs Cumhuriyeti dnda baka hibir hkmetin tannmamas kararn ald. b. Ege Adalar Meselesi XIX. yzyln balarnda Yunanistan devleti kurulurken baz Bat Ege adalar bu devlete balanmt. Yunanistan dier Ege adalarn da ele geirmek iin almalar yapm, Lozan Antlamasyla Ege Denizindeki Trkiyeye braklan Bozcaada, Gkeada ve talyann sahip olduu Meis ve On iki Ada dnda kalan dier adalar Yunanistana braklmt. II. Dnya Sava sonunda galip devletlerin talyayla imzaladklar Paris Antlamasyla Meis ve On iki Ada Yunanistana verildi (1947). Bylece Ege Denizinde bulunan Bozcaada ve Gkeada dndaki adalar Yunanistana baland. Yunanistan, Ege Denizinin dousuna da yerletikten sonra Trkiyenin Ege Denizindeki mevcut haklarn ortadan kaldrarak bu denizin tmne egemen olmak istemitir. 1974ten itibaren bu amala yapt giriimler Trkiye-Yunanistan ilikilerinde gerginliin artmasna ve Ege Denizi sorununun ortaya kmasna sebep olmutur. Bu sorunlar Ege adalarnn silahlandrlmas, kta sahanl, kara sularnn 12 mile karlmas ve Ege hava sahas eklinde sralanabilir. ? Ege Adalarnn Silahlandrlmas Yunanistan, zellikle 1963 Kbrs bunalmndan itibaren Ege Denizinde Trkiye kylarna yakn olan adalarla birlikte 1947de talyadan ald Meis ve On iki Aday, Lozan Antlamasna aykr olarak gizlice silahlandrmaya balad. Bunun zerine Trkiye bu konuyla ilgili 1964ten itibaren farkl zamanlarda Yunanistana nota vermitir. 1974ten itibaren Yunanistan, Ege adalarn ak olarak silahlandrlmaya devam etti. Yunanistan adalar NATO tatbikatlar kapsamna aldrtarak silahlanma faaliyetlerini merulatrmak istemitir. Yunanistan, 1980de Trkiyenin veto hakkn kullanmamas zerine alt yllk bir aradan sonra NATOnun asker kanadna dnd. Bu gelimeden sonra da Yunanistan, Limni Adasn NATO savunma sistemi kapsamna aldrtmay amalayarak 1983te Limninin dhil edilmedii hibir NATO tatbikatna katlmayacan beyan etti. Buna kar Trkiye Limninin statsnn deitirilmesini kabul etmeyeceini aklayarak tepki gsterdi. ? Kta Sahanl Sorunu: Yunanistan 1961den itibaren irketlere Ege Denizinin kuzey KITA SAHANLII ve bat kylarnda petrol arama ruhsat vermeye balad. 1970 Kta sahanl, kara sularnn biti balarnda arama ruhsat alann Dou Egeyi kapsayacak noktasndan balayan deniz altndaki devamn ifade eder. Kyya sahip her ekilde geniletti. Bylece Yunanistan Ege Denizinde Trkiye ile devlet kta sahanlna da sahiptir. deniz snrlarn kendisine gre belirlemeye almas iki lke Ancak kta sahanlna sahip lkenin arasnda anlamazla sebep oldu. Yunanistann Ege Denizindeki bu faaliyetleri zerine Trkiye sadece bu blgedeki canl-cansz doal kaynaklar arama ve iletmede de 1973te Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklna Egenin ak egemen yetkileri vardr; su alan ve deniz sularnda ve kendi kta sahanlnda petrol arama ruhsat hava sahas uluslararas statsn verdi. Yunanistann bu duruma itiraz iki lke arasnda Kta korur. Sahanl Sorununu ortaya kard. 1974 Kbrs Bar Harek1982 BM Deniz Hukuku Szlemetnn gerekletirilmesi iki lke ilikilerini daha da gerginletirdi. sinin (BMDHS) 76. Maddesine gre,
her devlet en az 200 deniz mili mesafeye kadar kta sahanlna sahip olabilir. Eer kta sahanl 200 mil mesafeyi ayorsa, ky devleti doal uzant gerei bu sahanln sona erdii yere kadar kta sahanln uzatabilir. Ancak hibir zaman 350 mili ya da 2500 metre derinlikten itibaren 100 mili aamaz. Ayn szlemenin 121. maddesine gre adalarn da kta sahanlklar vardr. Ama insan yerleiminin olmad veya kendine ait bir ekonomik yaam olmayan kayalklarn zel ekonomik blgesi ya da kta sahanl yoktur. Bitiik ya da karlkl ky sahibi olan devletlerin ise kta sahanln anlaarak snrlandrmalar gerekmektedir.
Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 754

6-10 Austos 1976 tarihlerinde Egede petrol arama almalar yapan Sismik-I

1975te yaplan ikili grmelerde anlamazlnn Uluslararas Adalet Divannda grlmesi konusunda prensip anlamasna varld. Ancak iki lke hukukularnn yapt toplantdan sonu alnamad. 1976da Trkiyenin Sismik-I adl aratrma gemisi ile Ege Denizinde bir aratrma yapmas zerine Yunanistan BM Gvenlik Konseyi ve Lahey Uluslararas Adalet Divanna bavurdu. BM Gvenlik Konseyi sorunun ikili mzakereler yoluyla zmlenmesi karar ald. Uluslararas Adalet Divan ise

156

Yunanistann Egenin uluslararas sularnda Trkiyenin petrol arama giriimlerinin durdurulmas isteini reddetti. BM Gvenlik Konseyinin ve Uluslararas Adalet Divan kararlarndan sonra iki lke temsilcileri Bernde bir araya geldi. Grmeler sonunda imzalanan Bern Deklerasyonu ile taraflar Ege Denizinde kta sahanl ile ilgili hibir faaliyette bulunmamay kabul etti. ? Kara Sularnn 12 Mile karlmas Sorunu

Aadaki metinler ve harita incelendiinde: 1. Kara sular konusunda iki lkenin tezleri arasnda nasl bir fark bulunmaktadr? Belirtiniz. 2. Kara sular 12 mil olarak belirlendiinde sonu ne olabilir? Aklaynz.
Kara Sular Konusunda Yunan Tezi 1. Kara sularnn geniliinin 12 mil olabilecei kural BM Deniz Hukuku Szlemesinin 3. maddesinde kabul edilmi ve imzac devletler tarafndan uygulanm, yapla geli (rf-adet) nitelii kazanmtr; dolaysyla bir uluslararas hukuk kural olmutur. 2. Yunan adalar ve ana karas lkesel (teri-toryal) bir btnlk oluturmaktadr. lkesel btnlk ilkesine uygun olarak, herhangi bir kural dlk oluturmayan Egedeki Yunan adalarnn kara sular iin de 12 mil kural geerlidir. 3. Kara sularn saptamak ky devletinin egemenlik yetkisindedir. Kara Sular Konusunda Trk Tezi 1. Kara sularnn genilii konusunda geerli genel, tekdze bir kural yoktur ve olamaz. 1982 BM Deniz Hukuku Szlemesinde 12 millik kara sular genilii azami olarak kabul edilmitir ve her duruma otomatik olarak uygulanamaz. Ayrca bu hak, szlemenin 300. maddesinde de belirtildii gibi, ktye kullanlamaz. 12 mil kuralnn yapla geli nitelii de Trkiye iin yoktur nk Trkiye III. Deniz Hukuku Konferans tartmalar srasnda buna kar kmtr. 2. Kara sular genilii belirlenirken denizlerin coraf zelliklerinin dikkate alnmas gerekmektedir.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. 1, s. 753

MARMARA DENZ

Gkeada

Limni
Bozcaada

YUNANSTAN

Midilli

E G E D E N

TRK YE TRK YE

Sakz zmir zmir

Atina

Sisam
O

n ik ia

Kiklad

d a la r

Uluslararas sular Yunan kara sular (6 mil) Yunan kara sular (12 mil olursa) Trk kara sular (12 mil olursa)

Rodos

Girit

6 ve 12 mile gre Ege Denizinde kara sular

157

Trkiye ile Yunanistan arasnda Ege Denizi ile ilgili dier bir anlamazlk da kara sularnn snr konusu olmutur. Lozan Antlamasyla Ege Denizinde kara sular genilii 3 mil olarak kabul edilmiti. Bu genilik 1936da Yunanistan 1964te Trkiye tarafndan 6 mile karld. 1974ten itibaren Yunanistan deiik dnemlerde kendi kara sularn 12 mile karacan ileri srd. Bu durum Trkiye tarafndan tepkiyle karland. Ege Denizinin % 49unu tm devletlerin kullanmna ak olan uluslararas sular, % 43,6sn Yunan kara sular, % 7,4n de Trk kara sular oluturmaktayd. Ege Denizinde kara sularn 6 milden 12 mile kmas hlinde uluslararas alan % 27,3, Yunan kara sular % 64,1, Trk kara sular % 8,5 eklinde deiecekti. Bylece Yunanistan, Ege Denizinde -adalarn okluu nedeniyle- byk oranda egemenlik hakkna sahip olabilecek ve stnlk salayabilecekti. Bu durum, Trk gemi ve uaklarnn Egeden Akdenize klarna byk snrlamalar getirecek, Bat Anadolu ve Boazlar blgesinin savunmasn da olumsuz etkileyecekti. Trkiye, 1976da Yunanistann kara sularn 6 milin zerine karmasn hibir zaman kabul etmeyeceini ve byle bir uygulamann sava nedeni olacan aklad. ? Ege Hava Sahas (FIR Hatt - Uu Bilgi Blgesi) Sorunu Trkiye, Yunanistann 1931e kadar 3 mil olan hava kontrol sahasn 10 mile karmasna iki lke arasndaki iyi ilikilerden dolay tepki gstermedi. Uluslararas Sivil Havaclk rgt (ICAO)nn 1952deki blge toplantsnda, Trkiye Ege kara sular snrn FIR hatt olarak kabul etmesi, Ege Denizi zerindeki hava sahasnn kontroln byk lde Yunanistana brakt. 1974e kadar bir problem oluturmayan FIR hatt, Kbrs Bar Harekt srasnda Trkiyenin gvenliini tehdit etti. Trkiye 6 Austosta yaynlad NOTAM (Notice to Airmen: Havaclara htar Bildirimi) ile yeni bir FIR hatt oluturdu. Bu hatta gre; Trkiye ynnde uu yapan her uak Trk kylarna 50 mil kala durumunu ve uu plann Trk yetkililerine bildirecekti. Yunanistan ise Kbrs Bar Harektndan sonra, 16 Austosta Ege Denizinin tmn tehlikeli blge ilan ederek ve blgede FIR hizmetlerini durdurarak Ege semalarn uluslararas hava trafiine, dolaysyla da Trk sivil ve asker uaklarna kapatt. Trkiyenin Egedeki haklarn zedeleyen bu durum, zellikle sivil havaclk ynnden eitli zorluklarla karlalmasna ve iki lke arasnda da yeni bir sorunun ortaya kmasna yol at. 1977de Trkiyenin, Ege hava sahasn Yunanistan ile ortaklaa kontrol konusundaki giriimleri Yunanistan tarafndan kabul edilmedi. NATOnun Trkiye ve Yunanistan ile yapt temaslar sonucunda her iki tarafn da daha nceden alm olduu Ege hava sahas ile ilgili kararlar yrrlkten kaldrmalar ile sorun zld. Ege Denizi tekrar sivil hava trafiine ald. 2. Trkiyenin Orta Dou Politikas 1950-1960 yllar arasnda Arap lkelerinin SSCBye yaklamalarna karlk NATO yesi olmas sebebiyle Trkiye Orta Douda Batya paralel bir politika izlemiti. 1963te TrkiyeABD ilikilerinde meydana gelen deiiklik, Kbrs meselesinde yalnzlktan kurtulmak isteyen Trkiyenin Orta Dou politikasn da etkiledi. 1973 petrol krizine kadar olan dnemde Trkiye, Orta Douya alma politikas izleyerek Arap lkeleri ile ilikilerini gelitirdi. 1967 Arap-srail Savanda Trkiye, ABDnin Trkiyedeki slerinden sraile yardm etmesine izin vermedi. Bu savata Trkiyenin Filistin halknn davasn desteklemesi Arap lkeleri ile ilikilerin younlamasn salad. Trkiye 1969daki Mescid-i Aksa yangnna byk tepki gsterirken bu gelime zerine Rabatta toplanan slam Zirve Konferansna katld. Bylece Arap dnyas ile ilikilerini gelitirdi. 1981deki slam Zirvesine Trkiye, ilk defa babakan dzeyinde katld. Trkiye gnmze kadar Batl devletlerle, Orta Dou arasnda bir denge unsuru olmaya gayret gsterdi. srail ile ilikilerini devam ettiren Mescid-i Aksa Trkiye, Filistin meselesinde srailin uluslararas hukuka aykr eylemlerine tepki gsterdi.

158

3. Ermeni ddialar 22.10.1975te Viyana bykelimiz Dani Tunaligil ve 24.10.1975te Paris bykelimiz smail Erezin Ermeni terr rgt ASALA tarafndan ehit ediliini haber yapan gazeteler.

23 Ekim 1975 tarihli gazete maneti

25 Ekim 1975 tarihli gazete maneti

Ermeni terristlerin bykelilerimize ynelik terr faaliyetlerinin amalar nelerdir?

Ermeni sorunu, Tarih 10 dersinde belirtidii gibi XIX. yzyl sonlarnda byk devletlerin politik karlar dorultusunda ortaya kmt. Lozan Antlamasnda Trk vatanda olan gayri mslimlerin siyasi ve medeni haklar belirtilmi olmasna ramen Ermeniler aznlk statsn istemeyerek dier Trk vatandalar ile ayn kanunlara tabi olmay kabul etmilerdi. Bu olumlu gelimelere ramen Ermeni diasporas ve baz devletler politik amalarla Ermeni meselesini yeniden canlandrmlardr. Bu balamda diaspora, iddialarn dnyaya tantmak ve Trkiyeye kabul ettirmek, Trkiyeden tazminat ve toprak almak son aamada da byk Ermenistan hayalini gerekletirmekti. Bu amala propoganda faaliyetlerine de balayan Ermeniler Ermenistan Kurtuluu iin Ermeni Gizli Ordusu ad verilen ASALA adl terr rgtn kurdular. 1973te Los Angeleste Bakonsolos Mehmet Baydar ve yardmcs Bahadr Demirin bir Ermeni terrist tarafndan katledilmesi, Ermeni iddialarnn dnya kamuoyuna duyurulmas iin yeni bir yntemin ortaya kmasna sebep oldu. Bu olaydan sonra Ermeni terristler, genellikle yurt dndaki Trk temsilcilerini ve diplomatlarn hedef alan terr faaliyetlerine giritiler. ehit diplomatlarmzn fotoraflar

Mehmet BAYDAR

Bahadr DEMR

Orhan GNDZ

Ermeni terr faaliyetleri ile ilgili gazete ve nternet aratrmas yaparak bir sunum hazrlaynz.
Ermeni terr rgtleri, amalarna ulaabilmek iin Trkiyede etkinlik gsteren ayrlk terr rgtleriyle i birlii yapmtr. Bu rgtler ayn zamanda Trkiyenin sorunlar yaad baz lkelerle de yakn ilikiler kurmulardr. Ermeni terrn asl ynlendiren terr rgt ASALA olmutur. ASALAnn 1973te balatarak 1994 ylna kadar devam ettii terr faaliyetlerinde ou diplomat olan 35 Trk ehit edilmitir. Bu durum karsnda Trkiye, nlemlerini artrm, ulusal ve uluslararas platformlarda tezimizi ortaya koyan almalar yaparak faaliyetlerini srdrmtr.

159

I. TRKYEDE BUNALIMLI YILLAR (1960-1983) 1. Siyaset

29 Nisan 1960 tarihli gazete maneti

27 Mays 1960 tarihli gazete maneti

Trkiye, 1950de iktidara gelen Demokrat Parti ile ilk yllarda birok alanda byk gelime kaydetmiti. Ancak 1957den itibaren ekonomide enflasyonist bask hissedilmeye balanmt. lkemizde demokrasinin tam olarak yerlememi olmas siyasi yaamdaki hogr eksiklii ve belirtilen ekonomik nedenler siyasi ortam gerginletirdi. Bu artlar altnda 27 Mays 1960 asker mdahalesi gerekletirilerek DP iktidarna son verildi. Demokrasimizin geliimini kesintiye uratan bu mdahale sonucunda anayasa yrrlkten kaldrlarak meclis kapatld. Cumhurbakan, babakan, pek ok bakan ve milletvekili yargland. Bu yarglama sonucunda Babakan Adnan Menderes, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkan idam edildi (1961). 11 Nisan 1990 tarihinde kabul edilen kanunla, idam edilen bu devlet adamlarnn itibarlar iade edilmi ve ayn kanun uyarnca naalar kendileri iin stanbulda yaptrlan ant mezara devlet treniyle defnedilmitir.

Orgeneral Cemal Grsel ve Bakanlar Kurulu

1961 ANAYASASINA GRE YASAMA YETKS Madde 5- Yasama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. A. Trkiye Byk Millet Meclisi Madde 63- Trkiye Byk Millet Meclisi, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan kuruludur. III. Millet Meclisi Madde 67- Millet Meclisi, genel oyla seilen drt yz elli milletvekilinden kuruludur. Madde 69- Millet Meclisi seimleri drt ylda bir yaplr. IV. Cumhuriyet Senatosu Madde 70- Cumhuriyet Senatosu, genel oyla seilen yz elli ye ile Cumhurbakannca seilen on be yeden kuruludur.
1961 Anayasas

Trk Silahl Kuvvetleri adna lke ynetimini stlenen Mill Birlik Komitesi yeni anayasay oluturmak iin Kurucu Meclis Kanununu kabul etti. Siyasi partiler, barolar, basn, ticaret odalar temsilcileri, sendikalar ve genlik kurulularndan seilerek oluturulan Kurucu Meclis yeleri 6 Ocak 1961de almalarna balad. Ayn zamanda siyasi partilerin faaliyetlerine de izin verildi. Mill Birlik Komitesi siyasi partilerin ilk genel seimlere katlabilmeleri iin 13 ubata kadar kurulu ilemlerini tamamlam olmalar gerektiini duyurdu. Bu aklamadan sonra Trk siyasetine yeni siyas partiler girmi oldu. Kurucu Meclis tarafndan hazrlanan yeni anayasa 9 Temmuz 1961de yaplan halk oylamas sonucunda kabul edilerek yrrle girdi. 15 Ekim 1961de yaplan seimlere Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Adalet Partisi (AP), Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP), Yeni Trkiye Partisi (YTP) katld.

160

Aadaki grafikte 1961, 1965, 1969 genel seim sonular verilmitir. Seimler hakknda hangi yorumlara ulalabilir?
%
60 Adalet Partisi (AP) 50 Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) Yeni Trkiye Partisi (YTP) 30 Bamszlar Millet Partisi (MP) 20 Trkiye i Partisi (TP) Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) Milliyeti Hareket Partisi (MHP) 0 1961 1965 1969
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 3, s. 14

Milletvekili genel seimi sonular (oy oran %)

40

10

Trkiye Birlik Partisi (TBP)

Trkiye 1959da Avrupa Topluluu Konseyine ye olmak iin bavuruda bulunmu, 1963te Ankara Anlamas imzalanmtr. Anlamann amac; Trk halk ile Avrupa Ekonomik Topluluu halklar arasnda sk ilikiler kurmak ve Trk ekonomisi ile topluluk lkeleri ekonomileri arasndaki fark kapatmaktr.

Seimlerden sonra oluan Meclis, Cemal Grseli cumhurbakanlna seti. 1965 seimlerine kadar koalisyon hkmetleri iktidarda kald. 10 Ekim 1965te yaplan genel seimleri AP kazand. 27 Ekim 1965te Sleyman Demirelin babakanl ile balayan AP iktidar, 12 Mart 1971 Asker Muhtrasna kadar devam etti. Demokrasiye zarar veren bu muhtra sonucunda Babakan Sleyman Demirel istifa etti. Daha sonra ise partisinden istifa ederek bamsz kalan Nihat Erim babakanlnda meclis dndan ve farkl partilerin milletvekillerinden oluan geni tabanl ve hibir siyasi partiyle dorudan ilikili olmayan bir hkmet kuruldu.

Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK) 17 Temmuz 1962de kabul edilen bir yasayla kuruldu. Kuruluun amac ise Kalknma planlar dorultusunda bilimsel aratrmalar yapmak ve yaptrmak, bu aratrmalar arasnda e gdm salamak. olarak belirlendi.

68 HAREKET 1968, dnya genliinin demokrasi adna bakaldr ylyd. Genlik hareketleri, Bat Avrupay, Kuzey Amerikay, Orta Douyu, baz Asya lkelerini ve hatta Dou Bloku lkesi olan ekoslovakyay etkiledi. Dnya leindeki bu hareketlilik Trkiyede daha nceki yllarda balam olan genlik hareketlerine ivme kazandrd. zellikle niversite genliinin eylemleri hzla trmana geti.
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. III, s. 188

smet nnnn cenaze treni

Nisan 1973te AP ve CHPnin destekledii emekli Oramiral Fahri Korutrk cumhurbakan seilirken 14 Ekim 1973te genel seimler yapld. Seimlerde hibir parti tek bana iktidar olacak ounluu salayamad. Bu arada 25 Aralkta Trkiye Cumhuriyetinin ikinci Cumhurbakan smet nn vefat etti. gn sonra devlet treniyle Antkabire defnedildi.

161

Aadaki grafik ve tablo birlikte deerlendirildiinde 1973-1980 yllar aras Trk siyasi yaants iin neler sylenebilir? Belirtiniz.
% 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1973 1977

Milletvekili genel seimi sonular (oy oran %)

Adalet Partisi Cumhuriyet Halk Partisi Cumhuriyeti Gven Partisi Demokratik Parti Millet Partisi Milliyeti Hareket Partisi Mill Selamet Partisi Trkiye Birlik Partisi Trkiye i Partisi Bamszlar

Hkmetin
Ad I. Nihat Erim Hkmeti II. Nihat Erim Hkmeti Ferit Melen Naim Talu CHP-MSP Koalisyonu Sadi Irmak AP-MSP-CGP-MHP AP-MSP-MHP Blent Ecevit (Aznlk) Sleyman Demirel (Aznlk) Kurulu T. 07.04.1971 22.12.1971 22.05.1972 10.04.1972 26.01.1974 29.01.1975 12.04.1975 01.08.1977 05.01.1978 12.11.1979

Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 3, s. 320-322-364-420-446-472den faydalanlmtr.

1974ten 1980 ylna kadar Trkiyede, ksa sreli koalisyon hkmetleri iktidarda kald. Sk sk gerekleen hkmet deiikliine bal olarak lkede siyasi istikrar salamada zorluklar yaand. Siyasi istikrarszlk ekonomik ve toplumsal gelimeyi olumsuz etkileyerek lkede i huzursuzluk, siyasi anlamazlk ve ekonomik skntlarn artmasna yol at. Trk Silahl Kuvvetleri yer yer meydana gelen iddet ve terr olaylarn gereke gstererek 12 Eyll 1980de demokratik ynetimi ortadan kaldran askeri mdahaleyi gerekletirmitir. 24 Kasm 1983e kadar devam eden bu dnem, Trk siyasi tarihine 12 Blent Ecevit, Sleyman Demirel ve Fahri Korutrk (soldan saa) Eyll Dnemi olarak geti. Bu dnemde 1961 anayasas yrrlkten kaldrlm, Parlamento ve siyasi partiler ile dernek, sendika vb. pek ok sivil toplum kuruluu kapatlm ve demokratik sre kesintiye uramtr. 12 Eyll 1980de siyasi iktidar eline alan Trk Silahl Kuvvetleri, Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren bakanlnda kuvvet komutanlarndan oluan Mill Gvenlik Konseyini (MGK) oluturdu. Kenan Evren ayn zamanda devlet bakanl grevini de stlendi. Blent Ulusunun bakanlnda Bakanlar Kurulu oluturdu. Prof. Orhan Aldkat bakanlnda kurulan komisyonun hazrlad anayasa 7 Kasm 1982de halkoyuna sunularak kabul edildi. Anayasann kabulnden sonra seim hazrlklar balad. 6 Kasm 1983 seimlerine Anavatan Partisi (ANAP), Halk Parti (HP) ve Milliyeti Demokrasi Partisi (MDP) katld. Bu seimler sonucunda birinci parti olarak kan ANAP, Turgut zal bakanlnda tek bana iktidar oldu. 1960 ve 1970li yllarda koalisyon hkmetleri ile bunalmlar yaayan Trkiye, Turgut zal iktidar ile lke ynetiminde siyasi, ekonomik ve toplumsal alanda kkl kararlar ald.
Boazii Kprsnn al treni (30 Ekim 1973)

162

1961 ve 1982 Anayasalarn temel hak ve zgrlkler bakmndan karlatrarak yorumlaynz. 1961 ANAYASASINA GRE TEMEL HAK VE ZGRLKLER TEMEL HAKLAR VE DEVLER GENEL HKMLER I. Temel haklarn nitelii ve korunmas: MADDE 10- Herkes, kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir. Devlet, kiinin temel hak ve hrriyetlerini, fert huzuru, sosyal adalet ve hukuk devleti ilkeleriyle badaamayacak surette snrlayan siyas, iktisad ve sosyal btn engelleri kaldrr; insann madd ve mnev varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlar. II. Temel hak ve hrriyetlerin z, snrlanmas ve ktye kullanlamamas: Kanun, temel hak ve hrriyetlerin zne dokunamaz. Bu Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibirisi, insan hak ve hrriyetlerini veya Trk Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln veya dil, rk, snf, din ve mezhep ayrmna dayanarak nitelikleri Anayasada belirtilen cumhuriyeti ortadan kaldrmak kast ile kullanlamaz. Bu hkmlere aykr eylem ve davranlarn cezas kanunda gsterilir. III. Eitlik: MADDE 12- Herkes, dil, rk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din ve mezhep ayrm gzetilmeksizin, kanun nnde eittir. Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz. KNN HAKLARI VE DEVLER I. Kii dokunulmazl: MADDE 14- Herkes, yaama, madd ve mnev varln gelitirme haklarna ve kii hrriyetine sahiptir. Kii dokunulmazl ve hrriyeti kanunun aka gsterdii hllerde, uslne gre verilmi hkim karar olmadka kaytlanamaz. Kimseye eziyet ve ikence yaplamaz. nsan haysiyetiyle badamayan ceza konulamaz.
1982 ANAYASASINA GRE TEMEL HAK VE ZGRLKLER GENEL ESASLAR X. Kanun nnde eitlik MADDE 10- Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. TEMEL HAKLAR VE DEVLER I. Temel hak ve hrriyetlerin nitelii: MADDE 12- Herkes, kiiliine bal, dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve hrriyetlere sahiptir. Temel hak ve hrriyetler, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ihtiva eder. III. Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamas: MADDE 14- Anayasa hkmlerinden hibiri, devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz. Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. IV. Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas: MADDE 15- Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hllerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. KNN HAKLARI VE DEVLER I. Kiinin dokunulmazl, maddi ve manev varl: MADDE 17- Herkes, yaama, madd ve manev varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir. Tbb zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda, kiinin vcut btnlne dokunulamaz; rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tbi tutulamaz. Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan haysiyetiyle badamayan bir cezaya veya muameleye tbi tutulamaz.
1961 ve 1982 Anayasalar

1961 Anayasasnn en nemli zellii, devlet ynetiminde ve toplum yaamnda bireye arlk verilmi olmasdr.nsan haklarna dayanan devlet olma zelliine bal olarak temel hak ve devler ayrntl bir biimde dzenlemitir. Anayasada klasik hak ve zgrlklerle birlikte sosyal ve ekonomik haklar da verilmitir. 1961 Anayasas, temel hak ve zgrlkleri gvenceli bir statye oturtmutur. Parlamentonun kard yasalarn Anayasaya uygunluunu denetlemek ve zgrlkleri korumak iin Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Ayrca Anayasa Mahkemesi ile birlikte Cumhuriyet Senatosu ve Yksek Hkimler Kurulu gibi yeni kurumlar oluturulmutur. 1982 Anayasas ise hak ve zgrlkler asndan bireye deil devlete arlk veren bir anayasa zellii tar. 1961 tarihli Anayasann ngrd temel hak ve zgrlklere ilikin ilkeleri korumutur. Ancak temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas konusunda daha ayrntl bir dzenleme getirmitir. Bu snrlandrc hkmler daha sonra Anayasa ve yasalarda yaplan deiiklikler ile byk lde dzeltilmitir.

163

2. Ekonomi

Tabloya gre 1960-1980 yllar aras Trk ekonomisi hakknda neler sylenebilir?
Genel ekonomik gstergeler
Yllar 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 Byme (%) 6,2 9,7 4,1 3,1 12 4,2 6,7 4,3 Kii bana GSMH (Cari, $) 214 250 261 274 318 344 372 403 Enflasyon Yllar TFE (%) 3,4 7,9 1,2 5,8 5,7 8,3 3,7 7,8 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 Byme (%) 9,2 4,9 3,3 6,1 9 3 1,2 -0,5 Kii bana GSMH (Cari, $) 463 581 796 1184 1488 1604 1760 1345 Enflasyon TFE (%) 13,7 16 18,6 19,8 16,4 28 47,2 56,8

Yaln ALPAY, Trkiye Ekonomi Tarihi, s. 121, 139

1960tan itibaren planl ve hzl kalknmay hedefleyen yeni bir ekonomi anlay benimsendi. Devletin ekonomik, sosyal, kltrel amalarnn belirlenmesinde hkmete danmanlk yapmak ve belirlenen amalar iin kalknma planlar hazrlamak amacyla Devlet Planlama Tekilat (DPT) kuruldu(1960). Bu dorultuda be yllk kalknma planlar yaplarak uygulamaya konuldu. 1960-1970 yllar arasnda uygulanan ithal ikameci sanayileme ile daha nce ithal edilen tketim mallarnn lkede retimi amalanmt. Bu dnemde, sanayi daha ok demir-elik, imento, kt, kimya, petrol rafinerisi, alminyum ve madencilik alannda younlat. 1970li yllarda uygulanan ileri ithal ikameci model ile buzdolab, televizyon, amar makinesi gibi Trk Otomobil Fabrikas Anonimirketinin (TOFA) Bursadaki otomobil fabrikas 12 ubat 1971de trenle ald. Fabrika, dayankl tketim mallarnn yan sra lkemizde artk Fiat lisansyla Murat 124 tipi otomobillerin retimine balad. otomobil de retilmekteydi. Ekonomide ithalata bamllk ve ihracatta durgunluk yaanmasna ramen 1960l yllarda Avrupaya giden iilerimizin lkeye dviz transferleri ekonomiye nemli katklar salad. Trkiye ekonomisi 1970lerde ve zellikle bu dnemin ikinci yarsnda enflasyon ve d deme glkleri dolaysyla zor gnler geirdi. Bu dnemde istikrarsz koalisyon hkmetleri, 1973 petrol krizi, 1974 Amerikan ambargosu ve ii dvizlerindeki azalma ekonomik gerilemeye neden oldu. Trkiyede 1977 ylnda d ticaret dengeleri bozulmaya balad. lkede birok temel malda kuyruklar, karaborsa ve ar fiyat art grld. Trk lirasnn yabanc paralar karsnda deeri hzla dt. Ekonomideki bu kt gidii nlemek iin eitli ekonomik programlar hazrland. Bu programlar ierisinde karma ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geii salayan 24 Ocak Kararlar nemli bir yer almaktadr (1980).
DVZLER Bu yllarn bir zellii de Trkiyenin Avrupaya ii gndermesi ile bu iilerin lkeye yksek miktarlarda dviz yollam olmasyd. 1963te sfra yakn olan ii dviz transferleri, 1970te 273 milyon dolara, 1972de ise 740 milyon dolara, yani lkenin toplam mal ihracat gelirine eit dzeye gelmiti.
Yaln ALPAY, Trkiye Ekonomik Tarihi, s. 14 2 Mart 1978 tarihli gazete haberi

164

3. Sosyal ve Kltrel Hayat

Dedim ya, ben o zamanlar on alt yandaym. Clzm, p gibi bacaklarm, kollarm. Ama hrslym, atlganm. Yahu babama m ekmiim ne, hibir ite diki tutturamyorum. lkemizde bitmez tkenmez eitim seferberlikleri yaplr ya ite onlardan birinin en hzl dneminde, her ehre, kasabaya, hatta nfusu tutsun tutmasn siyas bir deeri olan her beldeye bir mdr, bir mhr ortaokullar, liseler alyor; bizim kasabaya da amlar bir lise. Talebe ok, hoca yok. Askerlik ube bakan, veteriner, hkmet tabibi, az laf yapan mlki mirlerden hevesi olan herkes derse geliyor. Biz liseliler sabah gidiyoruz mektebe () le sonlar botaym. Kahvede garsonluk, Orman idaresinin aalandrma projesinde fidan dikimi, pazarda karpuz sergisi, yazlk sinemada fndk-fstk-gazoz sat, bir sr ie girip ktm. O yllarda sinemaya daha ok kovboy filmleri, korsan filmleri, Herkl-Masist filimleri geliyor. Bu filmlerin etkisinden midir nedir, kasabann genleri topluca vcut yapmaya soyunmu durumda. Bir su borusunun iki ucuna kalp-beton dklerek halterler icat ediliyor, aalarn uygun dallarnda barfiks alanlar oluyor, hibir ey bulamayanlar yuvarlak sel talarn kaldrp indirerek kas gelitirmeye abalyordu. Benim babam oldu bitti gazete okur, kitap okur, yanndan hi ayrmad Remington marka eski daktilosunda geceler boyu taka tuka bir eyler yazard. eytan ne zaman drtmt bilmiyorum. Gzm babamn ekmecesine taklmt. Gidip atm, zaten kilitli deildi. Ailemizin zel tarihi ile karlam, babamn mahremiyetine girmitim. Buruup ipe dnm mor bir kurdele ile aprazna balanmt. Atm ve bir yerinden okumaya baladm. Yurt dna gidecek iiler iin yeni kolaylklar salanyor. alma Bakan Ali Naili Erdem, konu ile ilgili geni bilgi verdi. Babam altna el yazs ile not dm. Biz de mi gitsek acaba! Prenses Fazlann ei Hayri Suat rgpl 79. dnem yedek subay aday olarak Levazm Okulundaki ktasna katld. rgpl ilk gn kuru fasulye yedi. Babamn notu: Pasta-brek yiyecek deil ya. Asker Oca bu. Arelik pein 2.014 lira, taksitle 2.500 lira. Akkla belediye bakan istifa edip p olmak zere Almanyaya gidecek. Babamn notu: te memleketin hlini gsteren en gzel fotoraf. Muhtelif memleketlerde on alt ehir gezen alt kiilik p Tetkik Heyeti Belediye Meclis Bakanlna verdii sahifelik raporda plerin yaklarak gbre hline getirilmesi iin yz milyon liraya ihtiya olduu belirtilmi, kar yolun pleri denize dkmek olduu ifade edilmitir. Not: Yuh be! Bunu renmek iin Avrupada on alt ehir gezdiniz demek. Bu konuda mutlaka yazacam.
Mustafa KUTLU, Uzun Hikye, s. 31-33, 47, 48den zetlenmitir.

Metne gre Trkiyede sosyal, siyasi, ekonomik ve kltrel yaam nasldr? Siz de bu dneme ait bir eser seerek Trkiyede sosyal, siyasi ve ekonomik ve kltrel yaant hakknda bir makale yaznz.
1960-1980 yllar arasnda Trkiyede kyden kente g, gecekondulama, ii saysndaki art ve daha nce balayan sendikal faaliyetlerin younlamas gibi nemli toplumsal deiimler yaand. Sanayilemeyle artan kyden kente g arpk kentlemenin ortaya kmasnda etkili oldu. 1960tan sonra Trk toplumunun sosyoekonomik yapsnda grlen deiiklikler edebiyat, sinema ve mzik alannda etkisini gsterdi. Edebiyatta 1950 sonrasnda grlen edeb akmlar etkilerini 1960lara kadar srdrd. Garipilere kar ortaya kan kinci Yeni Akm 1960larn ortalarna kadar etkisini devam ettirdi. Bu akmn temsilcileri arasnda Edip Cansever, lhan Berk, Cemal Sreya, Turgut Uyar ve Sazai Karako gibi isimler yer alr. Daha nceki dnemlerde balayan ky romancl Fakir Baykurtun Ylanlarn c, evket Sreyya Aydemirin Toprak Uyannca eserleriyle n plana kmtr. 1960l yllarn ortalarndan itibaren Toplumculuk edebiyatta

arpk kentleme

165

bir akm olarak ortaya kt. iir alannda bu tarzn temsilcileSHRL KUTU EVLERDE rinden Nazm Hikmet ve Ahmet Arif gibi isimler saylabilir. 31 Ocak 1968de gerekleen ilk Dnemin dier bir nemli ismi, iirlerinde mistik anlay kullanan yayn ak yleydi: Necip Fazl Ksakrektir. air, iirlerini ile adl kitabnda 18.30 - Test dias toplamtr. airler yalnzca dnya grleriyle deil iirleriyle de 19.15 - TRT yazs ve sinyal mzii 19.25 - Anons ve sinyal mzii kendilerinden sonrakileri etkilemilerdir. 1970lerden itibaren toplumdaki politiklemenin hzlanmas, 19.30 - Posta al anonsu arpk kentlemenin meydana kard sorunlar ve isizlie 19.35 - Balarken bal d g, edebiyatn balca konularn oluturdu. Attila 19.55 - Devrim tarihi 20.00 - Haberler lhan, Adalet Aaolu ve Vedat Trkali bu dnem romanclar 20.10 - Hava durumu ierisinde nemli bir yer tutar. 20.15 - izgi film Konularn genellikle halk hayatndan ve Kurtulu Sava- 20.21 - Belgesel ndan alan Kemal Tahir bu dneme damgasn vuran yazar- 20.50 - Kapan anonsu ve stikll Mar Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, larmzdandr. Haldun Taner konularn ehir hayatndan seerc. III, s. 202 ken hikayelerinde ince glmece ve hiciv anlayn ustalkla kullanmtr. Tark Bura ise kiisel yaantlarn yan sra toplumsal ve tarih meseleleri konu olarak semitir. Yazar roman, hikye ve tiyatro eserleriyle edebiyatmzda nemli bir yer edinmitir. Bu dnem edebiyatnda tiyatro, gezi, hatra ve deneme, eletiri trlerinde byk gelimeler yaanmtr. Gezi, hatra trnde Yusuf Ziya Orta; denemeeletiri trnde Nurullah Ata, Mehmet Kaplan ve Cemil Meri nemli yazarlarmzdandr. 1960-70 yllar tiyatro topluluklarnn artmas, yeni yazarlarn yetimesi, yeni konularla yeni trlerin denenmesi ve seyirci saysndaki artla Trk tiyatrosu iin nemli bir dnem olmutur. 1960tan nce kurulmalarna ramen Dormen Tiyatrosu ve Kent Oyuncularnn oluturduu Birleik Sanatlar Topluluu 60l yllarda Bat modelindeki zel topluluklara nclk etti. Glriz Sururi-Engin Cezzar, Nisa Serezli-Tolga Akner topluluklar bunlardand. Zeki Alaysa ve Metin Akpnar tarafndan kurulan Devekuu Kabare Tiyatrosu gnlk konularn eletirel bir biimde ele alnd mzikli gldrlerle tannarak n plana kt. Bu dnemde geleneksel Trk tiyatrosunun zelliklerinden yararlanlarak ada Trk tiyatrosu oluturma yolunda ciddi almalar yaplm, Bat tarz mzikli oyunlar sahnelenmitir. Politik hayattaki canllk tiyatroya yansm, ky, gecekondu ve g sorunlar oyunlara konu olmutur. Keanl Ali Destan, Yedi Kocal Hrmz, Kanl Nigar, Sersem Kocann Kurnaz Kars, Karagz, Kurban, Sultan Gelin, dnemin farkl zelliklerini yanstan

Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
- Vietnamda ABD asker etkinlikleri balad. - Balantszlar Kahirede topland. - Fransa NATOdan ayrld.

- Kbrs Cumhuriyeti kuruldu. - 27 Mays Asker Mdahalesi yapld.

- SSCB Federal Almanya ile grmelere balad.

- Balantszlar Belgratta 17 Temmuz - TBTAK kutopland. ruldu. 12 Eyll - Avrupa Ekonomik Topluluu ile Ankara Antlamas imzaland.

Ekim - srail ile Arap devletleri arasnda sava balad. - ABD, SSCB ve ngiltere arasnda D Uzay Antlamas imzaland.

166

eserlerdir. Haldun Taner, Turgut zakman, Orhan Asena, Cahit Atay, Turan Oflazolu, Necati Cumal, Recep Bilginer dnemin nemli tiyatro yazarlardr. Gemite balayan millleme ve anti-emperyalist dncenin etkisiyle 1970-1980li yllar artk yabanc oyunlardan ziyade yerli oyunlarn sahnelendii yllar olmutur. Trk Sinemas toplumsal sorunlara arlk vererek gelime gstermitir. Metin Akpnar, Zeki Alaysa, Mnir zkul, Adile Nait, ener en ve Kemal Sunal sosyal ierikli konular gldr yoluyla ileyen filimlerde rol almlardr. Orhan Gencebayn baroln oynad Bir Teselli Ver ile birlikte balayan arabesk tarz filmlerin yannda Amerikan kovboy filmlerinin rnek alnd Trk filmleri de seyircinin beenisine sunulmutur. Bu dnemin nemli erkek oyuncular arasnda Cneyt Arkn, Kartal Tibet, Ediz Hun, Tark Akan, Tanju Grsu, Tanju Korel; kadn oyunculardan ise Filiz Akn, Trkan oray, Fatma Girik ve Hlya Koyiit saylabilir. 1963te Metin Erksann Susuz Yaz filmi, Berlin Film Festivalinde Altn Ay dln kazanarak uluslararas alanda nemli bir dln sahibi oldu. Trk sinemasnn gelime gstermesiyle ilk kez 1964te Antalya Film Festivali dzenlenmeye baland. mer Ltfi Akad, Metin Erksan ve Halit Refi dnemin nemli ynetmenlerindendir. 1970lerden itibaren renkli film says hzla artmasna ramen televizyonun yaygnlamas sinemaya olan ilgiyi azaltt. Yaanan toplumsal deiim beraberinde yeni anlaylar, farkl fikir hareketlerini, yeni estetik deerleri de getirdi. Krsaldan g eden insanlarn var olan deerleri ile ehir kltrnn kaynamas arabesk ad verilen yeni bir anlay ortaya kard. nsanlar ehir hayatndan umduklarn bulamayarak hayal krkl yaadlar. Bu durum daha nceki dnemlerde ortaya kan arabesk mzie de yansd. 1960l yllarda bu mzik, Arap mziinden alnan ezgilere szler yazlmas eklinde farkllk gsterdi. zellikle Orhan Gencebay ile tannan arabesk mzik, Ferdi Tayfur, Mslm Grses, Hakk Bulut ve brahim Tatlses ile toplumun byk kesiminde yaygnlat. 1960l ylarda Fecri Ebciolunun nclnde aranjman (dzenleme) tarz mzik ortaya kt. Bu tarz, yabanc mziklere Trke szlerle arklar yazlarak oluturuldu ve Trke bestelerin yolunu at. 1965 ylnda Trk mziine yeni sesler kazandran Altn Mikrofon Yarmas dzenlenmeye baland. Bu ilk yarmada birincilii kendi bestesi Genlie Veda ile Yldrm Grses ald. Bu yarmann kazandrd mzisyenlerden Cem Karaca ve Erkin Koray, 60larn sonunda yaptklar almalarla Popler Bat Mziine yeni bir yn verdiler. Moollar isimli grupla 1970te ileri teknikle zengin folklor elerini birletirmek amacyla Anadolu-rock ad altnda yeni bir mzik tarzndan ilk kez bahsedildi. Bu tarzn nemli isimlerinden biri de Bar Mano oldu.

Moollar grubu

- ABD-SSCB arasnda Eik Antlamas imzaland. 20 Temmuz 1974 - I. Kbrs Bar Harekt balatld. 26 Mays - SALT-I Antlamas 14 Austos - II. Kbrs Bar Harekt balatld. imzaland.

- ran-Irak Sava balad (1980-88). 22 Mays 1980 - Trkiye Moskova Olimpiyatlarna katlmama karar ald. - in Halk Cumhuriyetinde 12 Eyll 1980 Asker Mdaekonomik reformlar balad. halesi yapld.

12 Mart - Silahl Kuvvetler muhtra verdi.

Ocak - ngiltere, rlanda ve Dani- - Helsinki Anlamas. marka Avrupa Topluluuna tam ye oldular. - Arap - srail Sava yapld. 27 Ocak - Vietnam Bar imzaland. 30 Ekim - Boazii Kprs ald.

- Msr ile srail arasnda Camp David Antlamas imzaland. - randa Ayetullah Humeyni ynetimi ele geirdi. - SSCB Afganistan igal etti.

167

Aada proje devi rnek konular ve proje deerlendirme formu verilmitir. Bu konulardan birini seerek proje devi hazrlaynz. Not: Proje deerlendirme formundaki ltler konuya gre deiim gsterebilir.
1960-1980 yllar arasnda Trkiyedeki i gn sosyal hayata etkileri ? ? 1960-1980 yllar aras Trk kadnnn sosyal hayattaki deiimi 1960-1980 yllar arasnda eitimde meydana gelen deiimler ve gelimeler ? ? Trkiyeden Avrupaya alma amal giden Trklerin sosyokltrel hayata uyumlar ve karlatklar sorunlar Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz (bireysel alma yaplacak). 1. alma plan hazrlaynz. 2. Kaynak taramas yapnz. 3. Elde edilen bilgileri ve grselleri snflandrnz. 4. Snflandrlan bilgilerden yararlanarak kendi cmlelerinizle metin oluturunuz. 5. Kaynaka belirtiniz. 6. Grselleri de kullanarak almanz sunu hline getiriniz. 7. ki ay sre iinde devinizi teslim ediniz.
PROJE DEERLENDRME FORMU rencinin Ad Soyad: Projenin Ad: DERECELER DEERLENDRME LTLER I. PROJE HAZIRLAMA SREC Projeye uygun alma plan hazrlama Kaynak taramas yapma Projeyi plana gre gerekletirme TOPLAM II. PROJENN ER Trkeyi doru ve etkili kullanma Doru bilgilere ulama Toplanan bilgileri ve grselleri snflandrma Metin oluturma Kaynaka kullanma TOPLAM III. SUNU YAPMA Sorulara doru cevap verme Sunuyu hedefe ynelik grselle destekleme Verilen srede sunuyu yapma TOPLAM IV. SRE devi zamannda teslim etme GENEL TOPLAM retmenin yorumu:........................................................................................................................................................ ok iyi 5 yi 4 Orta 3 Zayf 2 ok zayf 1 Snf: No:

168

A. Deerlendirme Sorular 1. ABD ve SSCByi yumuama politikas izlemeye ynelten sebepler nelerdir? 2. Filistin Meselesi hangi olay ile balamtr ve bu sorunun zmszlndeki temel etkenler nelerdir? 3. Dnya tarihinde Balantszlk Hareketinin ortaya kmasnda etkili olan sebepleri ve bu hareketin dnya politikasndaki roln aklaynz. 4. slam Konferans Tekilatnn kurulu amalar ve sorunlarn zmndeki etkisini ifade ediniz. 5. OPEC in kurulu amalarn ve dnya petrol zerindeki etkisini yaznz. 6. Arap-srail Savalar, SSCB ve ABDnin Orta Dou politikasnda ne gibi deiikliklere sebep olmutur? 7. ran-Irak Savann sonular nelerdir? 8. Uzay alannda meydana gelen gelimelerin insan hayatna etkileri neler olmutur? 9. ASALAnn kurulu amalar ve bu dorultuda yapt faaliyetler nelerdir? 10. 1961 Anayasas ile hangi kurulular oluturulmutur? B. Aada verilen yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) harfleri koyunuz. (.....) ran-Irak Savanda Batl lkeler Irak desteklemitir. (.....) Balantszlar Hareketi Bandung Konferans ile balamtr. (.....) Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ilk cumhurbakan Fazl Kktr. (.....) 1973 Arap-srail Sava petrol krizine neden olmutur. (.....) Kemir, Pakistan ile Afganistan arasnda gnmze kadar zme ulatrlamayan bir sorundur.

1. 2. 3. 4. 5.

C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz. 1. Trkiyede 1960-1980 yllar arasnda uygulanan ekonomik sistem aadaki seeneklerden hangisinde doru olarak verilmitir? A. Liberal ekonomi D. Karma ekonomi B. Devleti ekonomi E. Serbest piyasa ekonomisi C. thal ikameci ekonomi

2. Aadakilerden hangisi 1960-1980 arasnda Trkiyedeki sosyal hayata ait bir gelime deildir? A. Krsaldan kente gler balad. C. Avrupaya ii gnderilmeye baland. E. Sendikal faaliyetler artt. B. Arabesk filmler yapld. D. Gecekondulama says artt.

3. Aada verilenlerden hangisi Yumuama Dneminde yaplan silahszlanma antlamalarndan biri deildir? A. Helsinki Nihai Senedi D. D Uzay Antlamas B. SALT-I Antlamas E. Camp David Anlamalar C. SALT-II Antlamas

4. Trkiyeyi 1964te ABDden uzaklatrarak SSCBye yaklatran en etkili olay aadakilerden hangisidir? A. Arap-srail Savalar D. Vietnam Sava B. Kbrs meselesi E. Amerikan ambargosu C. Ege Denizi sorunu

5. Aadakilerden hangisi 1960-1980 yllar arasnda dnyada bilim-teknik alannda ortaya kan gelimelerin bir sonucu deildir? A. B. C. D. E. Uydu araclyla ktalar aras haberlemenin yaplmas lk mikro ilemcinin kullanlmaya balanmas lk tbb grntlemenin (MR) yaplmas lk radyo yaynnn balamas lk video kasetin kullanlmas balanmas

169

BULMACA 1 3 4 8 7 11 12 13 10 9 5 6 2

14

15 16 18

17

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

SORULAR 1963te yaplan Berlin Film Festivalinde birinci olan Trk filmi. 1978de BM Gvenlik Konseyinin Msr ile srail arasnda imzalanmasna nclk yapt anlama. 1961 Anayasasnda Meclisin yannda Meclisle beraber grev yapan yasama organ. Balantsz lkeler oluumunda etkili rol oynayan Msr lideri. Halknn byk ounluu Mslman olan Pakistan ve Hindistan arasndaki sorunlu blge. Kbrsn Yunanistana balanmas ideali. 1960ta kurulan Kbrs Cumhuriyetinin Trk Cumhurbakan Yardmcs. Kara sularnn deniz altndaki doal uzants. Yumuama Dneminin mimarlarndan saylan ABD bakan. Petrol hra Eden lkeler Topluluunun ksa ad. Petrol hra Eden Arap lkeleri Topluluunun ksa ad. Vietnam Savan protesto eden ABDli dnya ampiyonu boksr. Souk Sava Dneminden sonra balayan dnemin ad. 1964te Tokin Krfezindeki donanmasna yaplan saldry gereke gstererek ABDnin sava at devlet. 1960l yllarda Heavy Metal mzik trnn en nemi temsilcisi grubun ad. Yumuama Dneminin balamasnda birinci derecede rol oynayan SSCB lideri. Kbrs Yunanistana balamak amacyla kurulan Rum tedhi rgt. 1960l yllarda Trkiyede ortaya kan mzik akm.

170

5.
NTE

KRESELLEEN DNYA

TERR

LE

SA

KLTR

171

ED

EB

ON

OM

EVRE

Y AT

EK

TE

KN

POLTKA

OL

OJ

BLM

T NA

5. NTE: KRESELLEEN DNYA

A. SSCBDE DEM VE SONULARI B. ASYADA YENDEN YAPILANMA C. DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPADA YEN ARAYILAR D. TRKYE VE AVRUPA BRL E. YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR F. ORTA DOU VE AFGANSTANDAK GELMELER

G. DNYADAK GELMELER H. DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI I. . 1980 SONRASI TRKYE KRESEL SORUNLAR

HAZIRLIK SORULARI
1. nite kapandan da yararlanarak kreselleen dnya ifadesiyle ne anlatlmak istendiini syleyiniz. 2. SSCBnin dalmas dnyadaki gler dengesini nasl etkilemitir? 3. SSCBnin dalmasnn Trk d politikasna etkileri hakknda aratrma yapnz. 4. Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn Trkiyeye salad avantajlar nelerdir? 5. Trkiye ile AB arasnda yaplan tam yelik grmeleri gnlk hayatmzda hangi deiikliklere yol amtr? rnekler veriniz. 6. Gnmzde Orta Douda yaanan temel sorunlar nelerdir? 7. Kafkaslarda Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan arasnda oluan yakn i birliinin temel nedenleri nelerdir? 8. 1985-1989 yllar arasnda Bulgaristandan Trkiyeye g etmi kiilerin yaadklar sorunlarla ilgili aratrma yapnz. Aratrma sonularn snfta arkadalarnzla paylanz. 9. Kresellemenin gnlk hayatmza yansmalarna rnekler veriniz. 10. 1980den sonra lkemizde meydana gelen deiimler ve bunlarn hayatmza etkileri hakknda byklerinizden bilgi alarak snf arkadalarnzla paylanz. 11. Gnmzde yaanan kresel sorunlarla ilgili rnekler veriniz.

172

Aadaki SSCB ve Dou Bloku haritasndan yararlanarak SSCBnin ve Dou Blokunun dalmasnn dnyada ve Trkiyenin d politikasnda ne gibi deiiklikler meydana getirmi olabileceini yorumlaynz.
K U Z E Y B U Z D E N Z

SV

RV E

O K Y A N U S U

NO

RE

L TE

N G

u A Do ANY M AL

POLONYA
KAZAKSTAN

AT L A S

A. SSCBDE DEM VE SONULARI

SA

6 A B 7 LMat AN YA

EKO

SLOVA

FNLANDYA

RUSYA FEDERASYONU

1 2 3

BELARUS

KYA

UKRAYNA

AN

9
H A Z A

10
Z BE KS TA N
TAC K

RO

FR

MA
K A R A D E N Z
R

12 18 1
KIRGIZS TAN
D

11 NY A

M O O L S TA N
YA

YA AL T

14

PORTEKZ

B Y K

N HALK CUMHURYET SURYE IRAK

S T A N

TUNUS

A K D E N Z

16 17 R A N AFGANSTAN

KORE CUM.

FAS
K

C E Z AY R
S U

NE

M I S I R
A R A B

L B YA
U D

PA

22
A N M

H N D S TA N

TAYVAN

JAP

T R K Y E
STA
N STA
Z

2 19 3 20 21 4
TR KM EN
E N

KORE DEM. HALK CUM.

ON

M O R TA N YA

M A L SUDAN
Y E M E N
U

173
BRMANYA
S TA N

15

SPANYA

13

O K YA N U S

NJER

S O ND LA LA Y TA

AD

LP NL

BURKNA FASO 24

NJERYA
SOMAL
E T Y O P YA

H N T

O K YA N U S U
0 500

ER

GANA

FLD KIYISI

23

1000

1500

2000 km

SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL

SSCB DIINDA DOU BLOKUNA BALI LKELER

1. Estonya 2. Letonya 3. Litvanya 4. Rusya Feder.

5. Danimarka 6. Hollanda 7. Belika 8. Avusturya

9. svire 10. Macaristan 11. Moldova 12. Yugoslavya

13. Arnavutluk 14. Yunanistan 15. Bulgaristan 16. KKTC

17. GKRY 18. Grcistan 19. Azerbaycan 20. Ermenistan

21.Nahcivan zerk Cum. 22.Bileik Arap. Emr. 23.Togo 24.Benin

1. SSCBde Politika Deiiklikleri ve Nedenleri SSCBNN SONU Durumu tahlil ederken nce ekonomik bymenin yavaladn grdk. Son on be yl iinde gelir byme oranlar yar yarya dm ve seksenli yllarn bandan itibaren de ekonomik tkanma denilebilecek bir dzeye inmiti. Bir zamanlar dnyann ileri lkeleri ile arasndaki a hzla kapama srecinde olan lke, birok alanda g kaybetmeye balamt. retimde etkinlik, rnlerin kalitesi, bilimsel ve teknolojik gelime, ileri teknoloji retme ve ileri teknikleri kullanmadaki ak aleyhimize byyordu. Dnyann en byk elik, ham madde, yakt ve enerji reticisi, israf ve beceriksiz kullanm yznden bu alanlarda yokluklar ekiyordu. Dnyann en byk tahl reticisi lke, her yl, hayvan yemi olarak milyonlarca ton tahl ithal ediyordu. lkemiz dnyada, her bin kiiye en ok hastane ve doktor sunan lke olmasna ramen salk hizmetlerinde artc aksaklklar vard. Fzelerimizin Halley kuyruklu yldzn bulmakta ve Vens gezegenine ulamakta gsterdikleri dakikliin yan sra, bu bilimsel ve teknolojik baarlar, etkin uygulama eksiklii yznden ekonomik gereksinmeler iin kullanamyorduk. Sovyet evlerindeki bir ok beyaz eyann kalitesi ktyd. Ne yazk ki hepsi bundan ibaret deildi. Halkmzn ideolojik ve manevi deerleri de giderek anmaya balamt.
Mihail GORBAOV, Perestroika, s. 18

NKLEER REKABET Gorbaovun Komnist Parti Genel Sekreteri olduu tarihlerde (Mart 1985) ABD ile SSCB, birbirlerinin topraklarn vurabilecek kadar uzun menzilli fzelere sahipti. Son derece yksek maliyeti olan bu yar, SSCB ekonomisi zerinde byk bir yk oluturuyor, devletin gelirlerinin byk bir ksm bu yara harcanyordu. Halkn refah dzeyi her geen gn dmekteydi. Buna karlk Amerikan ekonomisi bu ar yk daha kolay kaldracak gce sahipti. ABDnin bu yllarda balatt, uzayda sler kurup SSCB fzelerini ABD topraklarna ulamadan lazer nlaryla havada yok etmeyi hedefleyen Yldz Savalar projesi, SSCBnin bu silahlanma yarnda yenilgisini hazrlad. nk SSCB ekonomisinin bu projeye kar bir proje gelitirecek gc yoktu. Ayrca Gorbaov, Nkleer sava, politik, ekonomik, ideolojik veya baka herhangi bir gayenin arac olamaz Nkleer sava samadr, aklc deildir. Dnya apnda bir nkleer savan ne kazanan ne kaybedeni olacaktr. diyerek nkleer silahlanmaya kar olduunu belirtiyordu. Bu nedenle Gorbaov, ABDyi bu projeden vazgeirmeye ve uzun menzilli fzelerin saysn indirmeye ikna etmeye alt. SSCByi bu kadar zayf yakalam ve Yldz Savalar projesi ile stnl ele geirmi olan ABDnin taviz vermeye niyeti yoktu. Gorbaov ile ABD Bakan Reagan ve daha sonra Bush arasnda ok sayda grme gerekleti. Yaplan bu grmeler sonunda ABD, ksa ve orta menzilli fzelerin saylarn azaltmay kabul ederken Yldz Savalar projesinden vazgemedi.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 1341-1342 dzenlenmitir.

Yukardaki metinlere gre SSCBnin ynetim sisteminde yapsal deiikliklere gitme nedenleri nelerdir? Souk Savan taraflarndan biri olan Dou Bloku 1980lerden itibaren byk bir deiime mecbur kalmt. SSCBnin mevcut sistemi ilemez durumdayd. Buna ramen SSCB btn kaynaklarn nkleer silahlanmaya aktararak dnyadaki gl konumunu srdrmek istiyordu. Fakat SSCB mevcut hliyle bu yar srdrecek gce sahip deildi. NKLEER KIYAMETTEN KIL PAYI Stanislav Petrov, 26 Kasm 1983 tarihinde Moskova yaknlarnda bulunan Rusya Stratejik Roket Kuvvetlerinin Serpukhov-15 istasyonunda grev yapmaktayd. Petrovun ana grevi orduya ait fze erken uyar sistemini izlemek ve herhangi bir saldr alarm verildiinde en hzl yoldan stlerini durumdan haberdar etmekti. Souk Sava yllarnda SSCBnin resm prosedr, herhangi bir erken fze saldrs uyars alndnda otomatik bir kar atan hayata geirilmesi ve bu sayede kar tarafa (ABD) kesin kayp verdirilmesiydi. Rus fze erken uyar sistemi, sabaha kar 00:40 sularnda Rusyaya ABDden gnderilmi be adet ktalar aras balistik fze algland uyarsn vermeye balad . Petrov, bu uyarnn bir hata olduunu ve gerekten saldr olmas hlinde ABDnin be fze deil yzlerce fze gndereceini ne srd. Ksa sre sonra bulutlarn zerindeki gne yansmalarnn bilgisayar hatas sonucu radarda be Amerikan nkleer fzesi olarak grld ve Petrovun kararnn dnyay kurtard biliniyor. Petrov 21 Mays 2004 tarihinde Dnya Vatanda dl ile dllendirilmitir.
Bir gazete haberi, 24.04.2005

174

GLASTNOST VE PERESTROKA Perestroika yeniden yaplandrma anlamna gelmektedir. SSCBde gerek ekonomik gerekse siyasi merkeziyetiliin ortadan kaldrlmasna dnk faaliyetleri kapsar. Kamuda verimlilii arttrmaya, ekonomik ve toplumsal ilerlemeyi salamaya ve idari yapy yenilemeyi amalayan btn politikalar perestroikann ana hedefidir. Dier yandan siyasi merkeziyetiliin ortadan kaldrlmasna dnk faaliyetler de ou zaman glastnost (aklk) politikas iinde yer alr. Glastnost, perestroika (yeniden yaplanma) hareketinin zel bir blmn nitelendirmek iin kullanlr. Bu politikayla parti ii seimlerde gizli oy sisteminin getirilmesi, parti politikalarn eletirmeyi engelleyen bir dizi yasal engelin yrrlkten kaldrlmas, ynetilenlerin siyasi elitlere kar dava aabilmelerini olanakl klan dzenlemelerin yaplmas, brokratizmi amay ve brokratik ayrcalklar ortadan kaldrmay amalayan bir dizi dzenlemenin tatbik edilmesi, rveti ve adam kayrmay nlemek iin bir dizi yeni dzenlemenin getirilmesi, kamu hizmetlerinde parti yanda olmayanlara da yer verilmesi, sivil toplum rgtlerinin zgrce faaliyet gsterebilmesinin nndeki engellerin kaldrlmas, basna sansr uygulanmasna son verilmesi ve liberal demokrasinin tesis edilmesi iin gerekli idari ve siyasi altyapnn hazrlanmas amalanmtr.
Mihail GORBAOV, Perestroika, s. 155-160tan dzenlenmitir.

Glastnost ve perestroika politikalarnn SSCBye etkileri neler olmutur? Aklaynz.

Ayn zamanda SSCBnin uydusu konumunda olan Sosyalist Blok iindeki lkelerde daha fazla zgrlk ve bamszlk isteiyle toplumsal olaylar balamt. Gorbaov, ocak 1987de glasnostu, kasm aynda ise perestroikay aklad. Gorbaov bu hamlesiyle Sovyet komnizminin yapsn deitirmeye karar vermiti. Gorbaov aklk ve yeniden yaplanma programlaryla, komnist iktidarn tepki eken baskcln, demokratik baz uygulamalarla halk egemenliine yaklatrmak istiyordu. Ayrca ekonomik yapda radikal deiikliklerle lke ekonomisini canlandrmay, ekonomiye yeni bir dinamizm kazandrmay ve Sosyalist Blok iindeki toplumsal olaylar yattrmay hedefliyordu. Bylece devlet ynetimi daha demokratikleecek, lke ekonomisi dzeltilerek ABD ile rekabet edebilecek hle gelinecekti. Gorbaov, iktidarn glendirmek ve reformlar gerekletirebilmek iin gl bir siyasi destek istiyordu. SSCBnin parlamentosu konumundaki Yksek Sovyetin Aralk 1988deki toplantsnda yetkileri geniletilen ve devlet bakan seilen Gorbaov halktan da destek almak istiyordu. Bu amala ounluu (2/3) halk tarafndan seilen yelerden oluan Halk Temsilcileri Kongresi kuruldu. Bylece halk ilk defa devlet ynetimine dorudan katlma imkn buldu. Mihael Gorbaov Gorbaov, siyasi otoritesini glendirdikten sonra glastnost ve perestroikaya uygun olarak verimlilii ve rn kalitesini ykselten, sanayi ve aratrmada alanlara maddi-manevi tevikler getiren kararlar ald. Sanayi iletmelerine retim hedeflerini ve rn fiyatlarn belirlemede zgrlk tand. 1988de Sosyalist Teebbs Kanunu ile iletmelerin yneticilerine geni yetkiler verildi. Gorbaov bu ve benzeri yeniliklerle kapitalist sistemin retimde baary salayan yntemlerini sosyalist sistemin iinde kullanmaya alyordu. SSCB, 1989da ani bir kararla 1979dan beri igal altnda bulundurduu Afganistandan ekildi. Ekonomide, sanayide ve teknolojide geri kalnmas, nkleer silahlarn azaltlmas isteine Afganistan dan ekilme de eklenince sper g SSCB imaj zedelendi. 2. SSCBnin Dalmas Gorbaov perestroika ile siyasi sistemi, devlet rgtn ve hkmet yapsn yeniden dzenlemeyi hedeflemiti. Bunun iin Gorbaov, SSCB iindeki Letonya, Estonya ve Litvanya gibi cumhuriyetlerde balayan bamszlk hareketlerine ve milliyetler sorununa zm bulmak iin Aralk 1990da Egemen Devletler Birlii Antlamas fikrini ortaya att. Gorbaov, bu Antlama ile SSCB iindeki cumhuriyetler arasnda daha sk bir ekonomik i birliini isterken, birlik iindeki en byk cumhuriyet olan Rusya Federasyonunun lideri Boris Yeltsin, Mays 1990da serbest pazar ekonomisi ve ekonomik bamszlk isteyerek Haziran 1990da bamszln ilan etmiti. Ayn zamanda SSCB iindeki birok cumhuriyet de bamszln ilan etmiti.

175

Gorbaovun ne srd ve 10 cumhuriyet tarafndan kabul edilen Egemen Devletler Birlii Antlamasnn 20 Austos 1991 gn imzalanmas kararlatrld. ok nemli bir sorunu zdne inanan Gorbaov ailesiyle beraber 5 Austosta Krmdaki yazlna tatile gitti. SSCBye bal cumhuriyetlerdeki bamszlk ilanlarna kar Gorbaovun gerekli tedbirleri almadn dnen ve Egemen Devletler Birlii Antlamasna kar olan ordu iindeki baz komutanlar, bakanlar ve KGB liderinin aralarnda bulunduu bir grup, 18 Austos 1991 gn Gorbaova kar bir darbe yapt. Gorbaov ve ailesi Krmda ev hapsine alnd. 19 Austos 1991 gn tanklar Rusya Federasyonu Parlementosunu embere alrken, Boris Yeltsin darbeyi yapanlara kar halk her yerde gsteri ve grevler yapmaya ard. Yeltsinin ars hem halktan hem de Batl devletlerden byk destek grd. Ksa sre sonra darbe yapanlar dalmak zorunda kalrken Yeltsin halkn gznde bir kahramana dntrd. Karklktan yararlanan SSCBye bal cumhuriyetlerin tamamna yakn bamszlklarn ilan etti. 19 Austos 1991de Kremlin Sarayna 1917den nceki Rus bayrann ekilmesi, SSCBnin tarihteki mrn doldurduunun iaretiydi. Moskovaya dnen Gorbaov 24 Austosta Sovyetler Birlii Komnist Partisi Boris Yeltsin darbe yapanlara kar liderliinden istifa etti ve ayn gn Partinin faalihalk gsteri yapmaya arrken yetlerine son verildi. Devlet Bakanl grevine bir sre daha devam Bamszlk tarihi Devletin ad eden Gorbaov, 25 Aralk 1991de bu grevinden 1 Grcistan 28.04.1991 de istifa etti ve yerine Boris Yeltsin geti. Gorbaov Perestroika adl eserinde; Gayesinin sosyalizmin 2 Estonya 20.08.1991 yerine baka bir sistem getirmek deil, sosyalizmi 3 Letonya 21.08.1991 glendirmek olduunu, Batdan yaplan ekonomik nerileri kabul etmeyeceini, sosyalizmin 24.08.1991 4 Ukrayna potansiyelini gerekten kullanp onun ana prensip5 Beyaz Rusya 25.08.1991 lerine sarlacaklarn, insan karlarn dikkate alarak planl bir ekonominin nimetlerini kullanrlarsa, 6 Moldova 27.08.1991 sosyalizm, kapitalizmden daha baarl olacan 7 Azerbaycan 30.08.1991 savunmu fakat SSCByi yklmaktan kurtaramad. 3. SSCBnin Dalmasnn Dou Avrupaya Etkileri Gorbaovun Her ulus istedii kalknma yolunu seme, kendi kaderini tayin etme, topraklarn ve insan kaynaklarn istedii gibi kullanma hakkna sahiptir. aklamas Dou Avrupada da etkisini gsterdi. II. Dnya Savandan sonra Sovyet hegemonyasna kar ilk bakaldry gerekletiren ekoslovakya, Macaristan ve Polonya bata olmak zere Dou Avrupadaki tm Sovyet uydusu lkelerindeki aydnlar ve milliyetiler harekete geti.
8 9 10 11 12 13 14 15 Krgzistan zbekistan Litvanya Tacikistan Ermenistan Trkmenistan Kazakistan Rusya Federasyonu 31.08.1991 31.08.1991 06.09.1991 09.09.1991 21.09.1991 27.10.1991 16.12.1991 26.12.1991

nsan hak ve hrriyetlerini kazanmak amacyla balayan bu hareketler zamanla Sosyalist Blokun temellerini sarsarak bamszlk mcadelesine dnt. Bu mcadeleyi dorudan Moskovaya kar yapmak yerine ncelikle kendi lkelerindeki sosyalist ynetimlerin tasfiyesi eklinde gerekletirdiler. Ksa sre sonra bu lkelerdeki sosyalist ynetimler ykld ve devletler SSCBye kar bamszlklarn ilan ettiler. Bu devletlerden ekoslovakya hibir atma olmadan ek Cumhuriyeti ve Slovakya olarak ikiye ayrld.
Kadife Devrim, ekoslovakya, 1989

176

4. SSCBnin Dalmasnn Dnya Gler Dengesi zerine Etkileri DEHET DENGES Souk Sava Dneminde SSCB ile ABDnin casus savalar kendi iinde ne kadar sertlik ierse de dnyada ksmen huzurlu bir dnem yaanyordu. Aslnda bu durum bir tr dehet dengesiydi. SSCB ve ABDnin birbirlerini tamamen yok etmeye yetecek kadar karlkl nkleer silaha sahip olmalar aralarndaki souk savan scak savaa dnmesini engelliyordu. SSCB knce ABDnin gcn dengeleyecek bir g kalmad. Aka sylemek gerekirse dehet dengesinin bozulmas, dnyay da dengesizlie itti. Amerikan gcn dengelemek iin arada bir adaylar ksa da bunlarn hibirisi SSCBnin gcne ulaamad.
Bir gazete haberi, 12.08.2008

Yukardaki metin ve ekilden yararlanarak SSCBnin dalmasnn dnyadaki g dengesini nasl etkilediini yorumlaynz.
Daha nce de grld zere Souk Sava Dneminde ABD nderliinde Bat Blokuna karlk, SSCB nderliinde Dou Bloku kurulmutu. Bu iki blok asker, siyasi ve ekonomik ynden byk gce sahipti. Bunlarn dnda tarafsz olan lkelerin oluturduu Balantszlar Hareketinin dnya leinde ekonomik, siyasi ve asker gc ok azd. Bu Bloklarn sahip olduu nkleer silahlarn etkisinden dolay kacak bir sava, btn dnyay yok edebilecei iin her iki taraf da byk apl scak atmalara girmek yerine siyasi mcadeleyi seiyor, dnyada bir denge unsuru oluturuyorlard. 1991 ylnda SSCBnin dalmas ile Dou Bloku kt. Kontrol, Bat Blokunun dolaysyla ABDnin eline geti. Artk ABD dnyann lider lkesi ve tek sper gc olarak grlmeye baland. SSCBye ye olan devletlerden bazlar Rusya Federasyonu nderliinde Bamsz Devletler Topluluunu kursalar da SSCBnin dnya zerindeki etkisine sahip olamadlar. 2001de lkesindeki terr olaylarn gereke gsteren ABD, Ekim 2001de Afganistana, Nkleer silahlanmay nlemek iddiasyla Mart 2003te de Iraka asker mdahalede bulundu. Afganistan mdahalesi ABDye nceden SSCB kontrolnde bulunan Orta Asyadaki zengin enerji kaynaklarna yakn olma imkn verdi. Iraka yapt mdahale ve sonrasndaki gelimeler petrol bakmndan ok zengin olan Basra Krfezi blgesinin kontrolnn ABDnin eline gemesini salad. Avrupa Birlii ABDye kar bir dengeleyici g unsuru olmaya altysa da ngilterenin ABDnin yannda yer almasndan dolay baarl olamad. Rusya ise son yllarda tekrar eski gcne ulamak iin youn bir aba iine girdi. in asker, siyasi ve ekonomik ynden son dnemlerde nemli bir g merkezi hline gelirken Hindistan da gsterdii teknolojik gelimelerle n plana kmtr. 1996da in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann anghay 2006 toplants (soldan saa) zbekistan lideri slam Kerimov, Rusya lideri Vladimir Putin, Kazakistan lideri Nursultan Nazarbayev, in lideri Hu Jintao, anghay Belisi ad ile kurduklar i Kgzistan lideri Kurmanbek Bakiyev ve Tacikistan lideri mam Ali Rahmanov birlii yaplanmas 2001de zbekistann da katlmyla anghay Birlii rgt adn ald. Enerjinin btn dnyada devletler aras ilikilerde arlk merkezi hline geldii gnmzde enerji kaynaklar bakmndan son derece zengin, gen nfusa sahip, ekonomik yaps gl bu rgtlenme artk dnyada nemli bir g hline gelmitir. Hindistan, ran, Pakistan ve Moolistan bu rgtlenmeye gzlemci lkeler olarak destek vermektedir.

177

Devletlere ait eitli veriler

Ermenistan Kazakistan Krgzistan zbekistan Grcistan Tacikistan

Kafkasyada Yeni Kurulan Devletler Orta Asyada Yeni Kurulan Devletler

Trkmenistan

Azerbaycan

Resm ad
Ermenistan Cumhuriyeti Grcistan Cumhuriyeti zbekistan Cumhuriyeti Tacikistan Cumhuriyeti Kazakistan Cumhuriyeti Krgzistan Cumhuriyeti

Azerbaycan Cumhuriyeti

Trkmenistan Cumhuriyeti

Bayra

Bamszlk tarihi
21 Eyll 1991 28 Nisan 1991 16 Aralk 1991 31 Austos 1991 16 Aralk 1991 16 Aralk 1991 16 Aralk 1991 16 Aralk 1991 16 Aralk 1991 16 Aralk 1991

30 Austos1991

9 Eyll 1991

27 Ekim 1991

B. ASYADA YENDEN YAPILANMA

Trkiyenin tanma tarihi

Erivan Tiflis Astana (Aralk 1998) Bikek Takent

9 Kasm 1991

16 Aralk 1991

16 Aralk 1991

Bakenti
29.800 km2 2.717.300 km2 69.700 km2 198.500 km2 447.400 km2

Bak

Duanbe

Akabat

Yzlm
3.344.000 (2003) 4.479.000 (2003) 16.740.000 (2003) 4.885.000 (2003)

86.600 km2

143.100 km2

488.100 km2

178
Hristiyanlk slam ve Hristiyanlk slam Krgz Trkesi Kazak Trkesi Hristiyanlk Ermenice Grcce Serj Sarkisyan Mihail Saakavili Nursultan Nazarbayev Kurmanbek Bakiyev Drami Lari Tenge Som 12 milyar $ (2008) 3,883 milyar $ (2003) 29,8 milyar $ (2003) 29,8 milyar $ (2003) 1.056 milyon $ (2006) 1.056 milyon $ (2006) 21.000 milyon $ (2003) 590 milyon $ (2003) 1.6824 milyon $ (2006) 2.100 milyon $ (2003) 14.000 milyon $ (2003) 673 milyon $ (2003) Bakr Manganez ve perlit Petrol, uranyum, demir, altn, kurun, krom, inko, mangan, doal gaz, alminyum Altn, civa ve uranyum

Nfusu

8.100.000 (2003)

25.702.000 (2003)

6.860.000 (2003)

4.766.000 (2003)

Dini

slam

slam zbek Trkesi

slam Tacike

slam Trkmence

Resm dil

Azeri Trkesi

Devlet bakan (2008)

lham Aliyev

slam Abdulganievich Kerimov Sum

mam Ali Rahmanov

Kurbankulu Berdimuhammedov Somani Manat

Para birimi (2008)

Manat

GSYH (milyar $)

7,1 milyar $ (2003)

8,6 milyar $ (2003)

1,586 milyar $ (2003)

12,3 milyar $ (2002 tahmini) 2.700 milyon $ (2003) 906 milyon $ (2003) 3.632 milyon $ (2003)

hracat

2.592 milyon $ (2003)

thalat

2.626 milyon $ (2003)

2.300 milyon $ (2003)

1.206 milyon $ (2003)

2.512 milyon $ (2003)

Yer alt kaynaklar

Petrol, doal gaz ve demir

Altn, doal gaz, alminyum, tungsten, kmr, mermer

Alminyum

Doal gaz, sodyum slfat, krom, slfr, kurun, galyum, iyot ve petrol

Kaynak: Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, cilt II, s. 378 ve www.dtm.gov.tr.

1. Trk Cumhuriyetleri Bamsz Oluyor

Haritaya gre SSCBnin dalmas Trkiye ve yakn evresi ile Orta Asya Trk Cumhuriyetlerini nasl etkilemitir? Belirtiniz.
SSCBNN DAILMASIYLA BAIMSIZLIINI KAZANAN TRK CUMHURYETLER HARTASI
R U S Y A
BELARUS

F E D E R A S Y O N U

UKRAYNA KAZAKSTAN
A A OV NY LD MA MO RO
BULG ARS TAN

MOOLSTAN

HA ZA

K A R A D E N Z

GR

CST AN
ER ME AN

Z
DE N
N

BE

KS

AZE RBA N 2 YCA ST

TR

TA N
N

KIRGIZS

TAN

R Z

T R K Y E

KM

EN

STA

TAC K

STA

N HALK CUMHURYET

A K D E N Z

R A N

AFGANSTAN

250

500

750 km

PA

S K

TA

Dalmadan nce SSCBye dhil olan lkeler

Rusyada 1917 htilali srasnda Boleviklerin Milletler kendi kaderlerini tayin edebilecekler ve bamsz devletler kurabilecekler. szleri zerine Trklerde oluan bamszlk umudu, ihtilal sonrasnda hsran ile sonulanmt. Yeni Sovyet ynetimi Trklerin bamszlklarn tanmayarak topraklarn igal ederken Trklerin ellerinde bulunan verimli topraklar ve zengin maden yataklar Sovyet sanayisinin ham madde merkezi hline gelmiti. Gorbaovun aklk ve yeniden yaplanma politikalar Trklerin bamszlklarn kazanmalar iin iyi bir frsat oldu. SSCBnin dalmasyla Trkler bamszlklarn elde ettiler. Trkiye daha bamszlklarn ilan ettikleri gnden balayarak bu karde devletlerle yakndan ilgilenmeye balam, onlara rnek olarak Batya alan pencereleri olmutur.

SSCB YIKILACAKTIR Bugn Sovyetler Birlii dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan kimse bugnden kestiremez. Tpk Osmanl gibi, tpk Avusturya Macaristan mparatorluu gibi SSCB de paralanabilir, ufalanabilir. Bugn SSCBnin elinde smsk tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni dengeye ulaabilir. te o zaman Trkiye ne yapacan bilmelidir. Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak yalnz o gn susup beklemek deildir. Hazrlanmak lazmdr. Milletler buna nasl hazrlanr? Manevi kprleri salam tutarak. Dil bir kprdr. nan bir kprdr. Tarih bir kprdr. Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimiz iinde btnlemeliyiz. Onlarn bize yaklamasn beklememeliyiz, bizim onlara yaklamamz gereklidir. SSCB bir gn dalacaktr. O zaman Trkiye onlar iin rnek bir lke olacaktr. Mustafa Kemal Atatrk,1933
Fahri UNAN, Trk Tarihi ve Atatrk, s. 113

Yukardaki metne gre Atatrk, SSCBnin dalmasndan sonra Trkiyenin nasl bir d politika izlemesi gerektiini ngrmtr? Aklaynz.

179

a. Azerbaycan Boleviklerin 1917de yaynladklar bildiride, milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin izeceklerini ve bamsz devletlerini kurabileceklerini belirtmeleri zerine 1918de Azerbaycan Mehmet Emin Resulzade nderliinde bamszln ilan etmitir. Fakat bir sre sonra SSCBnin bu bamszk ilann tanmayarak kuvvet kullanmas sonucu Azerbaycan tekrar SSCB ynetimine girmitir. Azerbaycan zellikle Stalin dneminde baskc bir politika ile ynetildi ve bu durum SSCBnin dalmasna kadar devam etti. Gorbaovun iktidara gelmesiyle SSCBde balayan deiim sonucu Azerbaycanda da bamszlk hareketleri tekrar balad. Ebulfeyz Elibeyin nderliinde Halk Cephesi adyla bir tekilat kuruldu. SSCBnin dalmasndan sonra 1991de yeniden bamszln ilan eden Azerbaycan ilk tanyan lke Trkiye oldu. 1992de devlet bakan olan Ebulfez Elibey dneminde Trkiye-Azerbaycan ilikileri byk gelime gsterdi. 1993te cumhurbakan olan Haydar Aliyevin Biz bir millet, iki devletiz. szleri Trk-Azeri ilikilerine egemen olmutur. 2003 ylnda Haydar Aliyevin yerine cumhurbakan seilen lham Aliyev dneminde Ebulfez Elibey de iyi ilikiler devam etmektedir. Ey Genlik! Senin uhdende byk bir vazife var: Senden evvelki nesil yoktan bir bayrak, mukaddes bir ideal, remiz (sembol) yaratt. Onu bin mklatla ycelterek dedi ki: Bir kere ykselen bayrak, bir daha inmez! Elbette ki sen onun midini krmayacak, bugn parlamento binas zerinden Azerilerin yank yreklerine inmi bu bayra tekrar o bina zerine dikecek ve bu yolda ya gazi veya ehit olacaksn! (1920)
Mehmet Emin Resulzade

Yukardaki metinden de yararlanarak Azerbaycann bamszlk hareketinin Dou Avrupa lkelerindeki bamszlk hareketlerinden farkn belirtiniz.
Bamsz Azerbaycann Hazar petrolleri zerinde hak sahibi olmas Rusya ekonomisini olumsuz etkilemektedir. Azerbaycann petrol gelirleriyle glenmesi, topraklarnda 30 milyona yakn Azeri Trknn yaad ran tedirgin etmektedir. Ayrca Karaba sorunu nedeniyle Ermenistan, Azerbaycann gelimesini istememektedir. Bu nedenle ran, Rusya ve Ermenistan arasnda dostluk, i birlii ve saldrmazlk anlamalar imzalanmtr. Buna karlk Azerbaycan Trkiye ve Grcistan ile iyi ilikiler kurmutur. Zengin petrol ve doal gaz yataklarna sahip olan Azerbaycan Rusya, ABD ve Batl devletler bir nfuz mcadele alan olarak grmektedir. Azerbaycan Trkiyenin de araclyla ABD ve Bat lkeleri ile ilikilerini gelitirmeye almaktadr. ABD, Trkiye ve Batl devletlerin destei ile Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt ran, Rusya ve Ermenistann btn kar kmalarna ramen hayata geirilmitir. Petrol, doal gaz ve demir sat Azerbaycan ekonomisi iin nemli gelir kaynadr. lkede enerji, maden ve petrokimya sanayi gelimitir. Eitim ve kltrel faaliyetler dier Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine gre daha ileri seviyededir. Azerbaycanda Mehmet Emin Resulzade, Bahtiyar Vahapzade gibi bir ok nl air ve yazar yetimitir. Okuryazar oran % 98dir. ok sayda Azeri renci, bata Trkiye olmak zere Batl lkelerde yksek renim grmektedir. Bahtiyar Vahapzade
EBULFEYZ ELBEY (1938-2000) Nahvanda dodu. Azerbaycan Bak Devlet niversitesi Arap Dili ve Edebiyat blmnden mezun oldu. 1970li yllarda Azerbaycann bamszl iin mcadeleye balayan Elibey, bu yzden 1976da tutukland ve 1978 ylnda artl olarak serbest brakld. 1989 ylnda, Azerbaycan Halk Cephesi Partisinin (AHCP) bana geerek Azerbaycan halkna bamszlk mcadelesinde nclk etti. 7 Haziran 1992de Azerbaycann ikinci cumhurbakan oldu. Elibey, daha nce Mill Kahramanlk dln verdii Suret Hseyinovun Haziran 1993te ayaklanmasndan sonra cumhurbakanl grevini terk ederek doum yeri olan Kelekiye dnd. 31 Ekim 1997de Bakye gelerek AHCPnin banda aktif siyasi hayatna devam etti. Hayat boyunca Trk dnyasnn birlemesi ve kardelii iin mcadele eden Elibey, Btn Azerbaycan Yolunda isimli bir de kitap yazd. 62 yanda Trkiyede vefat etti.
Uur GLER, Elibey adl kitaptan zetlenmitir.

180

Aadaki haritada Bak-Tifis-Ceyhan (BTC) petrol boru hatt ve bu hatta kar kan Rusya Federasyonunun nerdii alternatif hatlar gsterilmitir. Haritay ve tabloyu inceledikten sonra BTC konsorsiyumunu oluturan devletlerin dier hatlar kabul etmeme nedenlerini sorgulaynz.
K

U K R A Y N A R U S Y A
Novorossiysk
H A

BAK-TFLS-CEYHAN KONSORSYUMU
K S T A

A Z A

LKES
ngiltere Azerbaycan ABD Norve Trkiye
N

PAYI (%)

30,1 25,0 11,4 8,71 6,53 5,0 5,9 5,0 2,36

Burgaz K A R A D E N Z
G R C S T A N Tiflis
E R M

Z A

Bak
D
E N

DENZ

T R K Y E

A Z E R B A Y C A N
A N

S T

N Z

EGE

talya Japonya Fransa

Ceyhan

R A N
A K D E N Z

0
Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt

200

400

600 km

ABD / S. Arabistan

Rusya Fedarasyonunun nerdii alternatif petrol boru hatlar

www.asam.org.tr/ Avrasya Dosyas

? Dalk Karaba Sorunu Aadaki harita incelendiinde SSCBnin, nfusunun tamamna yakn Azeri Trk olan Nahvan ve Azerbaycan, Ermenistanla ayrm olduu grlr. Yzyllardr Azeri topra olan Karabaa ise Ermeni nfusu yerletirilerek ounluun Ermenilerin eline gemesi salanmtr. 1. Sizce SSCBnin byle bir politika izlemesindeki amac nedir? 2. Bu politikann bugne yansmalar nasl olmutur?
Tiflis R U S Y A H A Z A R
Kuba eki Kazak Gence Gmr Yavlakh Terter Barda Bak

D E N Z

A Z E R B A Y C A N E R M E N S TA N
Sevan DALIK KARABA
Hocal Idr Aralk Sederek D.Beyazt Hankenti Sua Lain Goris Zengelan Ordubad Lenkeran Fizuli Neftak

N A H I VA N
ZERK CUM. Nahvan

TRKYE

50

100

150 km

R A N
Tebriz

Erdebil

Nfusunun byk bir ounluu Trk olan ve Azerbaycan topraklar iinde yer alan Dalk Karabaa XIX. yzyln balarndan itibaren Rusya tarafndan Ermeniler yerletirilmitir. Ermenilerin blgede hkimiyet kurmak istemelerinin atmalara sebep olmas zerine Dalk Karaba 1923te SSCB tarafndan zerk blge stats verilmitir. Stalin dnemi bata olmak zere Karabaa Ermeni nfusu yerletirme politikas devam etmi ve Ermeniler ounluk hline getirilmitir. 1985ten sonra SSCBdeki i gelimelerinden faydalanan Ermenistan, Karaba kendisine balamak istemitir. Bu istek Halk Cephesi nderliindeki Azerilerin tepkisine neden olmutur.

181

ubat 1988de ounluu Ermenilerden oluan Karaba parlamentosunun Ermenistana katlma karar, Ermeniler ile Azeriler arasnda nce atmaya, sonra da bir savaa dnmtr. Gelimeler zerine 1990da Moskova hkmeti, yaynlad bir kararname ile blgedeki yasal olmayan tm silahl kurulularn kapatlmasn ve silahlarn teslim edilmesini istemitir. Azerilerden silahlar toplanrken Ermenistan Meclisi bu kararnameyi kendi topraklarnda uygulamamtr. Azerilerin tamamen silahsz kalmas zerine Karaba, Ermenistan tarafndan igal edildi. Hocal bata olmak zere bir ok kentte ok sayda sivil ldrlm veya ge zorlanmtr. Bugn BMnin ve birok uluslararas kuruluun Ermenistana Karabadaki igali sona erdirerek ekilmesi ynnde yaptklar telkinlere ramen igal hl devam etmektedir.

KARABADA RUS POLTKASI Azerbaycan topraklar iinde bulunan Karaban 1823teki nfusunun % 75i Trkt. Daha sonra arlk Rusyas Karabaa Ermeni nfusunu yerletirme politikas gtmeye balad. Bunun sonunda 1917de Karabadaki Trk nfusu oran % 56ya gerilemitir. SSCBnin kurulmas ile zerk bir cumhuriyet olarak Azerbaycana balanan Karabaa Ermeni g, Stalin dneminde daha da younlat ve nfus ounluu Ermenilerin eline geti. Bugn Karaba nfusunun % 75ten fazlas Ermenidir.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 1381

HOCALI KATLAMI Akam saat 22.00yi geiyordu. Bir anda top sesleri duyulmaya balad. ehrin bombalandn grdk. O srada havaalanna da ate alyordu. Biz, havaalann korumakla grevliydik. Amirimiz ve pek ok arkadamz havaalannda ehit dt. Kadnlarmz, ocuklarmz hep Hocal kentindeydi. Ben ve kurtulan birka polis ehre gittik. Daha nce Ruslar Azerilerin elindeki silahlar toplad iin Hocalda silah yoktu. Elimizdeki tabancalarla savamak zorundaydk. Kar, kzla boyanmt, yerlerde komularmzn, yllardr birlikte yaadmz insanlarn cesetleri yatyordu. Bakamyordum. Ailemi kurtarp Esergan ynne kaan gruba katldk.
Halit CAFEROV / Hocal Gazisi, Bir gazete haberi, 25.11.2007

Yukardaki metinde sz edilen "1993 Hocal Katliam" ile ilgili aratrma yaparak bulduunuz bilgi ve fotoraflar retmeninizin rehberliinde snf panosunda sergileyiniz.
b. Kazakistan Bolevik htilali sonrasnda 1917de bamszln ilan eden Kazaklar 1920de SSCB egemenliine girmek zorunda kald. SSCB sanayisinin ham madde kayna konumunda olan Kazakistann nfus yaps, 1921den itibaren Rus nfusu yerletirilerek Kazaklar aleyhine deitirilmitir. SSCBnin izledii politikalardan honut olmayan Kazaklar, 1985ten sonra SSCBdeki deiimlerden yararlanarak bamszlk iin harekete getiler. Gorbaov tarafndan Kazakistann bana getirilen Nursultan Nazarbayev, SSCBnin dalmasndan sonra 1991de bamszln ilan etti. Kazakistan tanyan ilk devlet Trkiye oldu. Kazakistandaki byk petrol, uranyum, demir, altn ve kurun rezervleri, ABD bata olmak zere btn Batl lkelerin ilgisini ekmitir. Dnyadaki kromun % 26s, altnn % 20si, uranyumun % 17si Kazakistandadr. Kazakistandaki Trk yatrmlar ABDden sonra ikinci srada yer almaktadr. Bamszln ardndan siyasi ve ekonomik istikrara kavuan Kazakistan Cumhuriyetinde 1994 ylndan bugne kadar yaplan yabanc sermaye yatrmlar 8 milyar ABD dolarna ulamtr. Kazakistan SSCB tarafndan kapatlan Kazak okullarn yeniden am ve eitimde seferberlik balatmtr. Ayrca ok sayda Kazak renci Trkiyede yksek renim grmektedir. 1993te Trkiye ve Kazakistann ortak katklar ile Trkistanda Ahmed Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesi kurulmutur. Kazakistan, Bamsz Devletler Topluluunun kurulmasnda nemli bir rol oynamtr. Kazakistan Cumhurbakan Nursultan Nazarbayev, Mays 2006dan beri BDT Devlet Bakanlar Konseyi bakandr. Ayrca Kazakistan Avrasya Ekonomik Topluluu (AET), angay Birlii rgt (O), gibi blgesel rgtlenmeler ile BM, slam Konferans rgt (K), Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat (AGT) ve dier ulusAhmed Yesevi Uluslararas Trk-Kazak niversitesi lararas ve blgesel kurulularda aktif bir rol oynamaktadr. Kazakistan, Rusya, ABD ve Trkiye bata olmak zere pek ok lke ile ilikilerini hzl bir ekilde gelitirmektedir. 2005te Avrupa Birlii benzeri Orta Asya Birlii kurulmas fikrini ortaya atan Kazakistan, Eyll1991de Semey nkleer deneme alann kapatarak dnya tarihinde ilk defa gnll olarak kendi nkleer silah deposundan vazgeen lke olmutur.

182

c. Krgzistan MANAS DESTANI Kemikleri bakr gibi. Beline ok-yay balad, Ak-boz ksrak kestirdi, Yakup Hann irii Hatundan Yakup Han doan olunun Hem de erkek ocuu oldu. Drt peygamber kocaya Bu ocua bakp grd: Adn Manas koydurdu. Eti ap-ak kuma gibi.

Krgz dili ve kltrnn yzyllardr canl kalarak gen kuaklara aktarlmasnda nemli bir yere sahip olan Manas Destannn Krgzlar iin nemini aratrarak snfta szl sunum yapnz.
Manas Heykeli

1881 ylnda Ruslarn egemenliine giren ilk Trk topluluu olan Krgzlar, Bolevik htilalinden sonra SSCB egemenliini kabul etmek zorunda kalmlard. Gorbaovun uygulad politikalar, Krgzistanda 1990da etkisini gstermeye balamt. Mays 1990da, 24 kk siyasi grubun birlemesiyle oluan Krgzistan Demokratik Hareketi ilk siyasi kurulu olarak ortaya kt. Bu siyasi grubun etkisiyle Krgzistan parlamentosu Demokrasi ve Mill Birlik Deklarasyonu yaynlad. 1990 sonbaharnda yaplan seimlerde Askar Akayev cumhurbakan seildi. ubat 1991de bakent Frunzenin ad Bikek (devrim ncesi ad) olarak deitirildi. Kazakistan SSCBnin dalmas zerine 31 Austos 1991de bamszln ilan etti. Trkiye, Krgzistann bamszln tanyan ilk lkedir. Trkiye Krgzistann tannmas, uluslararas ve blgesel kurululara kabul konularnda destek olmutur. Krgzistan 1991de BDTye, 1992de BM ve AGTe ye oldu. Krgzistan-Trkiye ilikileri her geen gn daha fazla gelimektedir. ki lke arasnda eitim ve kltrel ilikileri salamlatrma amac ile 1995te yaplan protokol ile Bikekte, Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi kurulmutur. Ayrca ok sayda Krgz renci lkemizde yksek renim grmektedir. Krgzistann yetitirdii ve btn dnyada tannan nemli bir yazar olan Cengiz Aytmatovun romanlar lkemizde de byk ilgi grmektedir. lke ekonomisi daha ok tarm ve madencilie dayaldr. lkede son yllarda doal gzelliklerin etkisi ile turizm faaliyetleri de hzlanmakta ve bu da lke ekonomisine byk katk salamaktadr. Tabiat Danyardan farkl da olsa, dncelerini konuarak gizler Cemile. Belki de susmann en usta yolu konumaktr. Sert mizal, lafn esirgemeden dobra dobra konuur. Kimilerini bu tavr rahatsz etse de, Baybie onun en ok bu ynn sever. Hl ve tavrlarnda serbest, byklerine saygldr. Olduka da gzeldir Cemile. Kocas evliliklerinin drdnc aynn ertesinde sava dolaysyla askere gitmitir. Kocasnn ara sra gnderdii mektuplarn son satrlarnda geen Karm Cemileye selamlar. cmlesi, tatmin etmez Cemilenin deli dalgalar gibi coan yreini.
Cengiz AYTMATOVun, Cemile adl romanndan.

Yukarda Cemile adl romanndan ksa bir blm verilen nl Krgz yazar Cengiz Aytmatov hakknda biyografi almas yaparak yazarn seeceiniz bir romann okuyup zetini karnz.
d. zbekistan 1917 Bolevik ihtilali srasnda zbekistanda kurulan geici bir hkmetin 1918de Rus askerleri tarafndan yklmas ile burada 1. nitede de anlatld gibi basmaclk ad verilen bamszlk mcadelesi balatlmt. Bu mcadelenin baarsz olmasyla zbekler 1924te SSCBye baland. II. Dnya Savandan sonra Stalin tarafndan Almanlarla i birlii yapmakla sulanan Ahska (Mehet) Trkleri Grcistann gneyindeki Meheti blgesinden Krgzistan, Kazakistan ve zbekistan bata olmak zere Orta Asyaya srlmt. 1989da zbekistann bamszln savunan Birlik Halk Cephesine Ahska Trklerinin kar kmas zerine oluan gerginlik, ksa sre iinde zbeklerle Ahskallar arasnda atmalara neden oldu. Mevcut ynetimin atmalar kontrol altna alamamas zerine 1990 ylnda, Gorbaov, zbekistan Komnist Partisi liderliine slam Kerimovu getirdi. Ancak Kerimov, SSCBye kar bir politika izleyerek zbekeyi resm dil kabul ederken Rusann eitli alanlardaki etkinliini azaltmaya balad. Yapt uygulamalar zbek halk tarafndan da desteklendi. SSCBnin dalmas zerine, 31 Austos 1991de zbekistan bamslam Kerimov szln ilan etti ve Kerimov, cumhurbakan seildi.

183

zbekistan, bamszln kazandktan sonra gelimi lkelerle zellikle, ekonomik anlamda ilikiler kurarak Orta Asyann gl devletlerinden biri hline gelmitir. Bamszlndan gnmze kadar devlet bakanln slam Kerimov yapmaktadr. zbekistan ile Trkiye arasnda ekonomik ve kltrel ilikiler her geen gn gelimektedir. e. Trkmenistan XIX. yzyln sonlarna doru Rusyann egemenliine girmitir. Bolevik htilali srasnda Ruslara kar bamszlk mcadelesi vermise de 1924te Trkmenistan, SSCBnin egemenliini kabul etmek zorunda kalmtr. SSCB Trkmenistan sanayisinin ham madde kayna olarak grm ve zbekistanla birlikte topraklarnda pamuk retimini zorunlu tutmutur. SSCB ynetimine kar her frsatta bamszlk mcadelesi balatan Trkmenlerin bu mcadeleleri ok sert bir ekilde bastrlmtr. 1985te Trkmenistan Komnist Partisi Bakanlna Saparmurad Niyazov getirildi. Trkmenler arasndaki kabilecilii ortadan kaldrp birlii salayan Niyazov, Trkmen dilinin resm dil olmasn salad. Trkmenistan 1991de bamszlna kavutu. Trkmenistan ekonomisinin temeli doal gaz ve petrolden oluur. Trkmenistan Orta Asya Cumhuriyetleri arasnda en byk doal gaz rezervlerine ve yllk retim kapasitesine sahiptir. Rusya zerinden ihra edilen Trkmenistan doal gaznn Trkiye zerinden Avrupaya sat ile ilgili almalar devam etmektedir. zbekistandan sonra blgede en fazla pamuk reten Trkmenistann ihracatnn % 20sini pamuk oluturur. Trkmenistann bamszln tanyan ilk Trkiye ve Trmenistann i birliinin basna yansmas (24.10.2008) lke Trkiye olmutur. Trkmenistan-Trkiye ilikileri hzl bir ekilde gelimektedir. ki lke arasnda Ekonomik ve Ticari Birlii Anlamas imzalanmtr. Ayrca Latin alfabesine gei, Trkmen rencilerin lkemizde yksek renim grmesi, Trkmenistanda ortak okullar almas gibi almalar yaplmaktadr. Akabatta bulunan Trkmenistan-Trk niversitesi ortak olarak kurulmutur. f. Dier Trk Topluluklar
zerk cumhuriyetin ad Altay Cumhuriyeti Bakortostan Cumhuriyeti uvaistan Cumhuriyeti Dastan Cumhuriyeti Gkouz Cumhuriyeti Hakas Cumhuriyeti Kabardin-Balkar Cumhuriyeti Saha (Yakutistan) Cumhuriyeti Tataristan Cumhuriyeti Tuva Cumhuriyeti Karakalpak Cumhuriyeti Nahcivan Cumhuriyeti Sincan Uygur zerk Blgesi Krm Cumhuriyeti Corafi konumu Gney Sibiryada yer alr. Avrupa ksmnda Orta dil blgesinde yer alr. Volga Nehrinin orta blmnde yer alr. Azerbaycann kuzeyi, Hazar Denizinin batsnda yer alr. Moldovaya bal zek bir cumhuriyettir. Sibiryann gneyinde yer alr. Kafkas Sradalarnn kuzeyinde yer alr. Dou Sibiryada yer alr. Volga Nehri kysnda yer alr. Yukar Yenisey Havzasnda yer alr. zbekistann kuzeybatsnda yer alr. Trkiyenin dousunda Azerbaycana bal zerk bir cumhuriyettir. in snrlar iinde Sincan blgesinde yer alr. Karadenizin kuzeyinde Krm Yarmadasnda Ukraynaya baldr. Nfusu 202.947 3.944.000 2.000.000 civarnda 200.000 civarnda 200.000 civarnda 300.000 700.000 1.500.000 4.000.000 civarnda 300.000 1.200.000 300.000 19.630.000 2.000.000
Yzlm 2 (km )

Geim kaynaklar Tarm ve hayvanclk Tarm ve hayvanclk, petrol ve doal gaz malat sanayisi gelimitir. Tarm ve hayvanclk Tarm ve hayvanclk Tarm ve hayvanclk Tarm ve hayvanclk Yer alt kaynaklar, avclk ve ormanclk gelimitir. Yer alt kaynaklar, tarm ve hayvanclk gelimitir. Tarm ve hayvanclk Tarm ve hayvanclk Tarm ve hayvanclk Tarm ve hayvanclk Turizm, tarm ve hayvanclk

92.902 143.600 18.300 50.300 1.832 62.000 12.500 3.103.000 67.836 170.500 165.000 5.500 1.660.001 26.945

184

2. Bamsz Devletler Topluluu

K U Z E Y B U Z D E N Z

FNLANDYA

ESTONYA LETONYA LTVANYA

BELARUS UKRAYNA

RO

MA

4 NY A
KARADENZ

KAZAKSTAN

M O O L S TA N
HA R ZA N DE

Z
TR

BE

KS

2 T R K Y E
SURYE

1
3

TAN

KIRGIZSTAN

KUZEY KORE

KM

ENS

TAN

TAC

KS

TAN

JAPONYA
N HALK CUMHURYET GNEY KORE

AKDENZ

IRAK

R A N

AFGANSTAN

Jammu ve Kemir ihtilafl blge

500

1000

1500 km

BDT ye lkeler
1. Azerbaycan 2. Ermenistan

BDT gzlemci lke

3. Nahcivan zerk Cumhuriyeti 4. Moldova

Baltk lkeleri

Bamsz Devletler Topluluu (BDT), SSCBnin dalmasnn ardndan 21 Aralk 1991de Almat Zirvesi sonucu 11 cumhuriyetin (Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Moldova, Krgzistan, Rusya, Tacikistan, Trkmenistan, zbekistan, Ukrayna) katlm ile kurulmutur. Toplulua kurulu aamasnda Baltk Devletleri ve Grcistan katlmamtr. Toplulua Aralk 1993te katlan Grcistan, 2008 Gney Osetya Sava sonrasnda Meclis karar ile 15 Austos 2008de BDTden ayrlmtr. Trkmenistan ise 2005te yelikten ayrlm ve Toplulua gzlemci lke olarak katkda bulunmaktadr. Siyasi bir birlik olarak kurulan BDT zamanla ye lkeler arasnda yaplan ekonomik i birlii ve ortaklk anlamalaryla ekonomik bir zellikte kazanmtr. Gnmzde BDT, yaklak 240 milyonluk nfusu, dnyann toplam doal kaynaklarnn % 25i ve sanayi potansiyelinin % 10una sahip nemli bir g merkezi hline gelmitir. 3. TKA (Trk Birlii ve Kalknma daresi Bakanl) TKA, 24 Ocak 1992de bata Trk dilinin konuulduu lkeler ve Trkiyeye komu lkeler olmak zere; gelimekte olan lkelerin kalknmalarna yardmc olmak, bu lkelerle ekonomik, teknik, sosyokltrel ve eitim alanlarnda i birliini gelitirmek amacyla kurulan bir tekilattr. lgili lkelerin kalknma ihtiya ve hedeflerini, lkemizin nceliklerini gz nne alarak, yaplabilecek i birlii ve yardm konularn belirlemek, gerekli program ve projeleri hazrlamak TKAnn ncelikli grevidir. Ayrca ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kltrel ve eitim alanlarnda i birliini projeler vastasyla gelitirmek, bamsz devlet yaplarn glendirmek, pazar ekonomisine gei abalarn desteklemek, TKAnn grev ve sorumluluklarndandr.
TKAnn amblemi

TKAnn grevleri ve yapt almalarla ilgili aratrmalar yaparak bir sunu hazrlaynz.
C. DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPADA YEN ARAYILAR Gorbaovun 1985 ylnda iktidara gelmesiyle balayan deiim ve gelimeler Orta ve Dou Avrupada bulunan SSCBye bal uydu devletleri de etkiledi ve onlar sistem deiikliine yneltti. Zaten daha nce 1953te ekoslovakya ve Dou Almanya, 1956da Macaristan ve Polonya SSCB hegemonyasna kar ilk bakaldran uydular olmulard. Dou Avrupadaki btn uydu devletler bamszlklarn kazanmak iin nce kendi lkelerindeki komnist partilerin kontrollerinden kurtulma yoluna gitmiler ve genellikle demokratik eylemler ve seimler yoluyla bunu gerekletirmilerdir. Romanyada ise demokratiklemeye kar direnen Devlet Bakan Ceausescu (avuesku), halkn Romanyada avuesku ynetimine kar yaplan bir gsteri

185

ynetime kar ayaklanmas sonucu grevinden uzaklatrlmtr. 1990da birok Dou Bloku lkesinde halktan da gelen deiim talepleri sonucunda komnist partilerde deiimler yaanrken, bazlar da kendilerini fesh etme yoluna gitti ve bu lkelerde ok partili hayata geildi. Dou Blokunu oluturan devletlerde meydana gelen sistem deiiklii ile oulcu demokrasi ve pazar ekonomisine gei hareketleri, onlar bal bulunduklar Bloktan kopmaya ve bamszla doru gtrd. Dou Bloku dalrken, nce COMECON, sonra da Varova Paktna son verildi (1991). Dou Blokunun yklmas, Souk Savan sona ermesine neden oldu. Bu da, 1990l yllarn balarnda dnyada yeni bir durumun ortaya kmasna, ayn zamanda g dengelerinde yeni gelimelere ve yaplamalara yol at. SSCBnin dalmasyla bamszln kazanan devletlerden bazlar BDTyi kurarken Dou Blokuna dhil bir ok lke de NATOya ve ABye ye oldu. 1. ki Almanyadan Tek Devlete II. Dnya Savann sonunda SSCB uydusu olarak kurulan Demokratik Almanya ile Bat Blokuna dhil olan Federal Almanyann birletirilmesi, Souk Sava Dneminin en nemli sorunlarndan biri olmutu. 1989da Demokratik Almanyann kendi vatandalarna lkeden k vizesi vermesi zerine on binlerce kiinin Batl lkelerin bykeliliklerine snarak iltica talebinde bulunmas, uluslararas bir sorun hline geldi. Batl devletlerin bu sorunun zm konusunda Demokratik Almanyaya ve SSCBye basks ile birlikte Demokratik Almanyadaki zgrlk isteyen halk hareketleri sonunda 9 Kasmda Berlin Duvarnn ykl Berlin Duvar geilere ald. ki Almanya arasnda gezi ve g serbestlii balad. ki kutuplu dnyann sembollerinden biri olan Berlin Duvar 14 Ocak 1990dan sonra yklmaya baland. Federal Almanya Babakan Helmut Kohln iki Almanyann birlemesiyle ilgili olarak, nce sk bir i birliini sonra da aamal ekilde birlii ngren plann SSCBnin de kabul etmesiyle 3 Ekim 1990da iki Almanya resmen birleti. ki Almanyann birlemesini salayan anlamaya gre Almanya tam egemenlie sahip olacak, NATOya girebilecek ve Sovyet askerleri 3 veya 4 yl iinde Almanyadan geri ekilecekti. SSCB dalnca onun yerine Rusya, ordusunun Berlinde kalan son blmn 31 Austos 1994te, Batl mttefikler de askerlerini 9 Eyll 1994te geri ekti. 2. Avrupa Ekonomik Topluluundan (AET) Avrupa Birliine (AB)

Daha nceki bilgilerinizden yola karak AETnin kurulu amacn ve hangi aamalar sonucunda kurulduunu belirtiniz.
1957de imzalanan Roma Antlamas ile Avrupa Ekonomik Topluluu adn alan Birlik nce mallarn gmrk vergisi denmeksizin ye lkeler arasnda serbeste alnp satlmasn amalyordu. Topluluk lkeleri arasnda gmrk vergileri, planland gibi 1 Temmuz 1968de kaldrlmt. Ancak Roma Antlamasnda nihai hedef sadece ekonomik deil ortak tarm, ulatrma, rekabet gibi dier birok alanda ortak politikalar oluturulmas, ekonomik ve parasal birlik kurulmas, ortak bir d politika ve gvenlik politikas oluturulmasyd. zellikle tarm ve ticaret politikalar olmak zere ortak politikalar 60larn sonunda belirli bir dzene oturmutu. Bu baar sonucunda birlie katlmlar devam ederken 1972de ye says altdan dokuza kmt. 1973 ve 1979daki iki petrol krizi, ye devletlerin birbirlerine karlkl destek vermelerini salad. 7 ubat 1992de imzalanan ve Kasm 1993te yrrle giren Maastricht Antlamas ile Avrupa Topluluu, Avrupa Birlii adn ald. 1995 ve 2004 ylnda Birlie yeni yelerin katlm ve yeler

Maastricht Antlamas imza treni

186

arasndaki ekonomik farkllklar yeni yapsal programlarn uygulanmasn zorunlu kld. Gnmzde ABye ye lkeler arasndaki kalknmlk farklarn ortadan kaldrmak iin kurulan fonlarla lkelere ekonomik yardm yaplmaktadr. Aday lkelerin AB ekonomik normlarna uygun hle gelebilmesi iin de destek salanmaktadr. ye lkeler Avrupa Parlamentosu ve Konseyindeki temsilcileri vastasyla Avrupann geleceine ynelik karar alma srecine katlmaktadrlar. Ulusal ajanslar yoluyla ye lkeler arasnda eitim alannda i birlii salanmakta ve ortak Avrupa kltr oluturulmaya allmaktadr. Avrupa Birlii u anda yirmi yedi bamsz devletten olumaktadr.

Aadaki tabloda AETden ABye gei srecinde imzalanan anlamalardan iki tanesi verilmitir. Srele ilgili dier anlamalar tespit edip ieriklerini tabloya yaznz
Avrupa Birliinin kronolojisi ve genilemesi ilgili antlamalar
Antlamann ad Paris Antlamas Yrrle girdii tarih 1952 1958 Maastricht Antlamas 1993 1999 2003 2007 Avrupa Topluluu, Avrupa Birlii adn ald. Antlamann ierii Avrupa Kmr ve elik Topluluu kuruldu.

a. Maastricht Kriterleri Hollandann Maastricht kentinde imzalanan Avrupa Birlii Antlamasnda (Maastricht Antlamas), Ekonomik ve Parasal Birliin (EPB) aamalar, bu aamalarda izlenecek ekonomik ve parasal politikalarla bu politikalarn uygulanmas iin gerekli kurumsal deiiklikler ayrntl olarak dzenlenmitir. Bu dzenlemeler erevesinde, EPBnin gerekletirilmesi dorultusunda, ye lke ekonomileri arasndaki farkllklarn giderilebilmesi iin, Maastricht Kriterleri olarak adlandrlan yaknlama kriterleri tespit edilmi ve bunlara uyulmamas durumunda uygulanacak yaptrmlar belirlenmitir. Sz konusu kriterler unlardr: ? yelerin yllk ortalama enflasyon oran, en dk yllk enflasyona sahip ye devletin enfasyon ortalamasn en fazla 1,5 puan geebilir. ? ye devletlerin bte a oran, gayri safi yurt ii haslalasnn (bir lke snrlar ierisinde belli bir zaman iinde, retilen tm mal ve hizmetlerin para birimi cinsinden deeri) % 3n amamas gerekir. ? ye devletlerin kamu borcunun, gayri safi yurt ii haslalarnn % 60n gememesi gerekir. ? Her ye devletin uzun vadeli faiz oran, en dk orana sahip ye devletin faiz orann en fazla 2 puan aabilir. ? ye devletlerin ulusal paralar, Avrupa Dviz Kuru mekanizmasnn izin verdii normal dalgalanma snrlar iinde kalmaldr.

Aadaki tabloda baz AB lkelerinin Maastricht Kriterlerine gre 2007 ylndaki durumu grlmektedir. Aday lke olan Trkiyenin kriterlere uyum asndan konumunu deerlendiriniz?
lkeler ngiltere sve Fransa Almanya talya Trkiye
* milyar dolar

Enflasyon (%) 2,3 1,7 1,6 2,3 2,0 8,8

Uzun Dnem Faiz Oran (%) 5,1 4,2 4,3 4,2 4,5 18,3

Borlanma Gerei (%) -2,9 3,5 -2,7 0,0 -1,9 -1,2

Toplam Bor Stoku* 43,8 40,6 64,2 65,0 104,0 38,8

www.dpt.gov.tr

b. Kopenhag Kriterleri 22 Haziran 1993 tarihinde yaplan Kopenhag Zirvesinde Avrupa Konseyi, Avrupa Birliinin genilemesinin Merkez Dou Avrupa Devletlerini kapsayacan kabul etmi ve ayn zamanda adaylk iin bavuruda bulunan lkelerin tam yelie kabul edilmeden nce karlamas gereken kriterleri de belirtmitir.

187

Bu kriterlere gre aday lkeler; demokrasi, hukukun stnl, insan haklar, aznlk haklar ve ileyen bir piyasa ekonomisi alanlarnda belirli bir seviyeye gelmi olmaldrlar. AB, bu kriterlere uygun grd birok Dou Avrupa lkesini zellikle 2004 ylndan sonra tam yelie almtr.

Aadaki AB genileme sreci haritasndan yararlanarak verilen tarihlerde ABye katlan lkelerin isimlerini aratrarak bir tarih eridi hazrlaynz.
YILLARA GRE ABYE KATILIM
1957 kurucu yeler

R U S YA FEDERASYONU

1972de ye olanlar 1981de ye olanlar 1985te ye olanlar 1995te ye olanlar 2004te ye olanlar 2007de ye olanlar

Aday lkeler
Federal Almanya ile birleerek ye olan

TUNUS

ye olmayanlar
0 500 1000 1500 km

FAS

IRAK

c. AB ve Dnya Dou Blokunun yklp yeni bamsz devletlerin ortaya kmasyla gler dengesinde byk deiiklikler oldu. Bu durum, uluslararas ilikileri ve dnyann yeniden yaplanmasn nemli lde etkiledi. Avrupada ortaya kan siyasi boluu doldurmak adna ABnin nemi daha da artmtr. Zamanla byk bir ekonomik g hline gelen AB, uluslararas problemleri zme konusunda yeterli performans gsterememitir. Bunun balca sebebi ye devletler arasnda farkl siyasi, ekonomik karlarn sz konusu olmasdr. Bu durum ye devletlerin birlikte hareket etme olasln kstlamaktadr. 2 Austos 1990da Irakn Kuveyti igaliyle balayan kriz ve sava boyunca, bata ngiltere ve Fransa olmak zere ye lkeler, kendi i politik kayglar ve mill karlar dorultusunda politika takip etmilerdir. Bu dnemde, Topluluk lkeleri arasnda srekli gr ayrlklar km ve tek ortak eylemleri denizden kuatma operasyonlarn yrtmekle snrl kalmtr. 1991den itibaren Yugoslavya Federasyonunun dalmasyla ba gsteren Hrvatistan ve Bosnadaki savalarda AB arabuluculuk yapmak ve insani yardm gndermenin tesinde etkin olmamtr. 3. NATOnun Avrupada Genilemesi Dou Blokunun yklmasndan sonra kendi balarna hareket etme zgrlklerine kavuan Dou Avrupa lkeleri gvenlik aray iine girmilerdir. Bu lkeler NATOya girerek gvenlik sorunlarn zmekle beraber ABD ve Batl lkelerle siyasi ve ekonomik balarn glendirmeyi amalamlardr. Bu lkelerin NATOya yelii Avrupann tarih blnmlnn stesinden gelmek iin byk bir adm olarak da kabul edilmitir. Bu amala Ocak 1999da ilan edilen Bar in Ortaklk (BO) (PFP-The Partner Ship for Peace) adyla bir ortaklk program uygulamaya konularak NATO ile yaknlamalar ve farkl tarihlerde ye olma imkn salanmtr. Nisan 2008de Bkrete yaplan NATO Zirvesinde, Rusyann btn kar kmalarna ramen, Ukrayna ve Grcistann ileride NATOya tam ye olacaklar karar altna alnmtr. Ayrca Arnavutluk ve Hrvatistan 2009da ye olma hakk kazanrken Makedonya, Yunanistan tarafndan veto edilmitir. Kbrs Rum Ynetimi de katlm iin bavuru NATO toplantsndan bir grnm yapm fakat Trkiye tarafndan veto edilmitir.

188

Aadaki haritadan yararlanarak NATOnun genileme srecini gsteren tarih eridi hazrlaynz
K U Z E Y B U Z D E N Z

A T L A S O K Y A N U S U

TUNUS

SURYE IRAK 9

FAS C E Z AY R

1000

2000

3000 km
1990da ye olanlar 1999da ye olanlar

L B YA M I S I R

YILLARA GRE KATILIM

1949da ye olanlar 1952de ye olanlar

1955te ye olanlar 1982de ye olanlar

2004te ye olanlar
2009da ye olacaklar

ye olmas karar altna alnanlar

ye olmayanlar

D. TRKYE VE AVRUPA BRL 1. Trkiyenin AB Serveni

Aadaki karikatre gre aday kelerin ABye yelik sreci nasl bir seyir izlemitir? Belirtiniz.
AB KAPISI

TERR

EKON

OM

AB ADAYLIK KAPISI

O DEM

KRAS NSAN HAKLARI

HU KUK

a. Ankara Anlamas ve Katma Protokol Trkiye, AETnin kurulmasndan ksa bir sre sonra Temmuz 1959da Toplulua tam yelik iin bavurmutur. AET tarafndan verilen cevapta, Trkiyenin kalknma dzeyinin tam yeliin gereklerini yerine getirmeye yeterli olmad bildirilmi ve tam yelik artlar gerekleinceye kadar geerli olacak bir ortaklk anlamas imzalanmas nerilmiti. Bu gelimeler sonucunda 12 Eyll 1963te Ankara Anlamas imzalanmtr. Ancak Ankara Anlamas, gei dnemi hkmleri ve taraflarn stlenecei ykmllkleri belirten Katma Protokol (1973) ngrld ekilde uygulanamamtr. AB ve Gmrk Birliinin temsil ettii kalknma modeli darya ak, btnlemeyi ngren bir model iken, lkemizde 1970li yllarda ie dnk, ithalat ikamesine dayal politikalar uygulanmtr.

189

AB ile balangta sadece ekonomik olan sorunlar, Yunanistann 1980de Toplulua tam ye olmas ile siyasi boyut da kazanmtr. nk ABye yeliin kabul iin oy birlii art ve dier ye lkeler gibi Yunanistann da veto hakk vardr. Trkiye ile arasndaki sorunlarn kendi politikasna uygun ekilde zm iin Yunanistann veto hakkn bir koz olarak kullanmas sonucu Topluluk ile Trkiye arasndaki ilikiler dondurularak mali i birliine son verilmitir. Katma Protokoln ise sadece ticari hkmleri ilemeye devam etmi, dier btn hkmleri etkisiz kalmtr. b. Trkiyenin Gmrk Birliine Girii Trkiye, 14 Nisan 1987de tekrar ABye tam yelik mracaatnda bulunmutur. AB Komisyonu tarafndan 1989da verilen cevapta, Trkiyenin ABye yelik konusundaki ehliyeti kabul edilmekle birlikte, gelecekteki genileme srecine kadar beklenmesi ve Gmrk Birlii srecinin tamamlanmas nerilmitir. Sren mzakereler sonunda Trkiye ile AB arasndaki Gmrk Birlii, 1 Ocak 1996 tarihinde yrrle girmitir. c. Avrupa Birliinin Genileme Sreci ve Trkiye Avrupa Birlii, 1993 Kopenhag Zirve Toplantsnda ald kararlar uyarnca eski Varova Pakt lkeleri olan Orta ve Dou Avrupa lkelerini kapsayan bir genileme sreci balatmtr. Trkiye ise genileme kapsamna alnmamtr. 12-13 Aralk 1997 tarihlerinde Lksemburgda yaplan Avrupa Birlii Zirvesinde Trkiyenin tam yelie ehliyeti bir kez daha teyit edilmitir. Buna karlk, Trkiye ile AB arasndaki ilikilerin gelimesinin Trkiyenin siyasi ve ekonomik reformlarn srdrmesine, Yunanistan ile iyi ve istikrarl ilikilere sahip olmasna ve Kbrs sorununun zm iin BM gzetimindeki mzakereleri desteklemesine bal olduu vurgulanmtr. 15-16 Haziran 1998 tarihinde gerekleen AB Cardiff Zirvesi Sonu Belgesinin genileme ile ilgili blmnde, adaylarn tam yelie hazrlanma durumunu incelemek zere kurulmu olan gzden geirme mekanizmasna Trkiye de dhil edilmitir. Belgede ayrca, Komisyon tarafndan Trkiyeyi tam yelie hazrlamak iin sunulan Avrupa Stratejisi onaylanmtr. AB Komisyonunun 1999da aklad raporda, Trkiye tam yelie aday gsterilmi ve lkemize de somut bir Katlma Ortakl Stratejisi nerilmitir. 10-11 Aralk 1999 tarihlerinde Helsinkide yaplan AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Zirvesinde Trkiye, oy birlii ile Avrupa Birliine aday lke olarak kabul edilmitir. Dier aday lkelerin yararland btn ekonomik haklardan yararlanaca, eitim ve kltr alanlarndakiler bata olmak zere ABnin ortak projelerine katlabilecei ifade edilmitir. ? Tarama Sreci AB mzakerelere balamam aday lkelerin katlm hazrlklarn hzlandrmak amacyla tarama srelerini uygulamaya koymutur. Buna karlk 2001 lerleme Raporu, lkemiz iin tarama srecinin balatlmas yerine, lkemizdeki belirli sektrlerin AB standartlarna uyarlanmas, uygulanmas ve glendirilmesi eklinde farkl bir yntem ortaya koymutur. Trkiye ile tarama srecine geilmeyiine gereke olarak birok AB yesinin, tarama srecinin balatlmasn yelik mzakereleri ile e deer grd, Trkiyenin siyasi kriterleri yerine getirmedii iin, tarama srecine de balayamayaca belirtilmektedir. Dier adaylarn durumu incelendiinde tarama srecine gei iin rnek bir uygulamann mevcut olmad grlmektedir.

Trkiyenin ABye tam yelik bavuru mektubu Sayn Bakan, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti adna ibu mektupla, Avrupa Ekonomik Topluluunu tesis eden antlamann 237. maddesi dzenlemeleri uyarnca Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluuna ye olmak iin resmen mracaat etmekte olduunu ekselanslarna bildirmekten eref duyarm. Bu erevede, Trkiyenin Avrupa organizasyonuna ve Avrupa Birliine keza Avrupa topluluklarn tesis eden antlamalar ortaya karan ideallere balln bilhassa belirtmek isterim. Ekselans, en derin sayglarmn kabuln rica ederim. (14 Nisan 1987) Ali BOZER Devlet Bakan
Sleyman NAN, Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, s. 308

Trkiye-AB ilikilerini sembolize eden afi

ULUSAL AJANS AB Eitim ve Genlik Programlarn lke apnda koordine etmek ve uygulamak, programdan faydalanacak ulusal projeleri deerlendirmek, bavurular derlemek ve Komisyon tarafndan seilecek proje tekliflerinin n deerlendirmesini yapmak, ye lkeler ve Komisyon ile beraber program uygulamak ve i birliine dayal ilikiler gelitirmek iin programa katlan her lkede Ulusal Ajanslar kurulmutur lkemiz, Avrupa Birlii Eitim ve Genlik Programlarna tam ye olarak 1 Nisan 2004 tarihinden itibaren katlmtr. AB fonlar tarafndan finanse edilen Socrates (Genel Eitim), Leonardo da Vinci (Mesleki Eitim) ve Genlik programlarna lkemizden byk bir katlm olmutur. Ayrca AB Genel Eitim Program olan Sokratesin alt programlarndan olan Lingua (dil renimi ve retimi) program ise yabanc dil eitim ve retimiyle ilgili projeler de lkemizde byk ilgi grmtr. lkemiz, 1 Ocak 2007de balayan Hayat Boyu renme (LLP) ve Genlik (Youth in Action) Programlarna da yine tam ye olarak katlmaktadr.
www.ua.gov.tr

190

lkemiz iin 13 Kasm 2001 tarihinde hazrlanan 4. lerleme Raporu ve Strateji Belgesinde, Trkiyenin gerekletirdii deiikliklere ramen Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirmemi tek aday lke olduu belirtilmitir. Ekonomik alanda yaanan iki mali krizin, Trkiyenin ekonomik kriterleri yerine getirmesine engel olduu vurgulanmtr. Bunlara karn Gmrk Birliinin kapsad alanlarda Trkiyenin AB standartlarna uyumunun ileri dzeyde olduu belirtilmitir. Fransadan Beykent niversitesine Gelen Erasmus rencisi Celin Levy anlatyor. Trkiyeye gelmek zere Fransadan ayrlrken gerekte burada ne kefedebileceimi bilmiyordum. Bu lke, insanlar, niversite ve dier eyler hakknda hibir fikrim yoktu! imdi diyebilirim ki btn beklentilerim karland. Her ey ok yeniydi, deiikti. Trk insan ile birlikte, iie yaamak gerek bir ans. Trk kltr gerekten ok zengin bir kltr. nce gzel stanbulu gezdim. Bir kyde kadnlarla mant piirdim, anakkalede Trk ve Franszlarn ortak tarihini rendim. Konyada Mevlanann varlk nedenini ve anlamn kefettim... Hi phesiz, bir Erasmus deiiminin en nemli zelliklerinden biri yeni insanlarla tanmaktr. Trk insannn benim Erasmus maceramn iyi gitmesinde pay byktr.
www.ua.gov.tr

Yukardaki metin ve afiten de yararlanarak Ulusal Ajansn koordine ettii AB Eitim ve Genlik Programlarnn salad olanaklar aratrarak bir sunu hazrlaynz.

Erasmus Projesinin amacn anlatan bir afi

Aadaki metin ve grsellerden de yararlanarak Trkiyenin ABye aday lke olmasnn gnlk hayatmza yansmalarna ilikin rnekler veriniz.
Akta gda satna AB yasa! ABye uyum srecinin en nemli halkalarndan biri olan gda gvenliinde art arda yaynlanan ynetmeliklerin sonuncusu, piyasada yerlemi pek ok alkanl deitiriyor. 30 Mart 2005 tarihli Resm Gazetede yrrle giren ve uygulanma srecinde iyerlerine 1-3 yl arasnda sre verilen ynetmelik uyarnca akta satlan ayran, st, algam, merubat ve meyve suyu gibi sv gdalarn ambalajlanmas ve zerinde retim bilgisi olmas gerekiyor. (...)
Bir nternet haberi, 20.04.2005

Trkiye-AB ilikilerinin basna yansmas (15.04.2003)

Semt pazarlar ABye giriyor! Pazarclar, AB mzakereleri erevesinde deiime hazrlanyor. Tarm Bakanlnn kard yasalara gre, TSE garantisi olmayan hibir rn pazara giremeyecek. Pazarclara halkla ilikiler dersleri verilecek.
Bir gazete haberi, 07.10.2005

Erkek artk evin reisi deil! Yeni Medeni Kanuna gre, eitlik ilkesine aykr olan Koca, evlilik birliinin reisidir. kural kaldrlarak evlilik birliinin ynetiminde ve temsilinde elere eit sz hakk tannd. Elerin oturacaklar evin seiminden evin giderlerinin karlanmasna kadar, eskiden erkee ait olan karar ve sorumluluklar artk taraflar arasnda eit ekilde paylalyor. Ayrca AB uyum yasalar kapsamnda Medeni Kanunda yaplan deiiklikle evlilik ya, cinsiyet fark gzetilmeksizin 18 olarak belirlendi.
22.11.2001 tarihli, 4721 sayl Trk Medeni Kanunu, Madde 186, 188 ve 124

Kanserojen tarm ilacna AB yasa geldi! Avrupa Parlamentosu, kanseri tetikleyen ya da genetik yapy deitiren tarm ilalarna kstlamalar getirilmesini onaylad. Parlamentoda onaylanan dzenlemeye gre, ABye ye veya aday lkelerde tarmsal ilalamada kullanlan 20 kadar kimyasal ve biyolojik karm, kansere yol at ve genetik yapy bozduu gerekesiyle yasak madde listesine alnd. Yasaklanan maddelerin bir blm derhl, bir blm ise en ge 10 yl iinde tamamyla Trkiye-AB ilikilerinin basna yansmas (11.12.2008) kullanmdan kaldrlacak.
Bir nternet haberi, 14.12.2008

191

Tablodan yararlanarak aadaki sorular cevaplaynz. 1. Avrupa Birliinin Trkiye ile ilgili kararlar almasnda hangi organlar daha etkilidir? 2. Trkiyenin ABye girmesi Birlik iindeki dengeleri nasl etkiler? Aklaynz.
AVRUPA PARLAMENTOSU AVRUPA KONSEY
? ye lkelerde Avrupa Parlamentosu iin ? ye lke devlet ve hkmet bakanlarnn yaplan seimler sonucunda seilen yelerden katlmyla ylda en az iki kere toplanr. Avrupa olumaktadr. Konseyine dileri bakanlar ile bir Komisyon yesi ? Parlamento Genel Kurulu Strazburgda de yardmc olmaktadr.

AVRUPA BRL ORGANLARI LEY EMASI

toplanr.

? Konseyin merkezi Brkseldedir.

Konsey

192
zel kii ve kurulular
? ye lkeler parlamentoya nfuslar orannda milletvekili gnderirler. (Almanya 99, Fransa 88, talya 78, ngiltere 78, spanya 54 gibi)

? Konsey, Birliin karar alma ve yasama orga? Konseyin yasa yapma srecinde deiiklik nerisinde bulunabilir, ancak kesin karar Konseye ndr. Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan hazrlanan tasarlar ele alr ve yasalamasn salar. aittir Birlii ekillendiren, yneten ve d politikasn ? Parlamento, iilerin serbest dolam, tkebelirleyen organdr. ticinin korunmas, eitim, kltr ve salk gibi birok ? Konsey byk nem tayan baz kararlarnemli alandaki ynetmeliklerin ve ynergelerin kabul konusunda Konseyle eit statye sahip da (baz uluslararas antlamalar, yeni yelerin katlm, birlik vatandalarnn ikamet hakk, vs.), klnmtr. Parlamentonun onayn almak zorundadr. ? Parlamento, ayn zamanda, Avrupa Komis? Konsey bakanln her ye devlet alt aylk yonu yelerinin tayinlerini onaylama ve te iki oy okluuyla Komisyonu grevden alma yetkisine dnemler iin srayla stlenir. sahip bir denetim organdr. SAYITAY ? Parlamento, Komisyonun programn oylar Saytayn grevi, ABnin ve bal kurulularn ve zellikle Komisyon ve Konseye szl ve yazl sorular ynelterek Avrupa politikalarnn gndelik gelir ve harcamalarn incelemek, bunlarn yasalara uygun ekilde yrtlmesini salamaktr. ileyiini izler

AVRUPA BRL KOMSYONU

EKONOMK VE SOSYAL KOMTE

AB Komisyonu ye devletlerce atanan 20 yeden oluan bir yrtme organdr. Komisyon, Birlik politikalarnn tasarlaycs ve koordinatrdr. a) Komisyon, kurucu antlamalarn ve organlarn alm olduu kararlarn usulnce uygulanp uygulanmad, ilgili taraflarn ykmllklerini yerine getirip getirmediini izlemekle grevlendirilmitir. b) Komisyon yrtme yetkilerinin yan sra, ortak politikalarn oluturulmas ve yrtlmesi grevini de stlenmitir. Birlii hukuken temsil eder. Birlik fonlarnn idaresi grevi de Komisyona aittir.

? Komite, ekonomik ve sosyal hayatn eitli kesimleri; iftiler, tamaclar, iiler, kk esnaf ? Adalet Divan, ABnin en yksek hukuksal ve zanaatkarlar, serbest meslek sahipleri ve kamu organ niteliini tamaktadr. Adalet Divan nihai yararna alan kk ve orta lekli iletmelerin yarg organ olup kararlarnn temyizi yoktur. temsilcileri ile tketiciler, evreciler ve dernek tem? Adalet Divannn grev alanna giren silcilerinden oluur. balca konular; ye devletlerin dier ye ? Komite, bir danma organ olduundan devletlere kar at davalar, Komisyonun ye devletlere kar at davalar ve Birliin kurumlar alma dzeni, gr bildirme eklindedir. aleyhine alan davalardr.

ADALET DVANI

E. YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR 1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinin Dalmas

Aadaki metinlerden de yararlanarak Yugoslavyay oluturan etnik gruplarn birbirlerine kar bak alar, Yugoslavyada i savan kmasn nasl etkilemitir?
FARKLILIKLARIN BRLKTEL Ortaada, Balkanlarda krallklarn kurmu olan Hrvatistan ve Srbistan zellikle Osmanl Devletinin blgeden ekilmesiyle krallklarn tekrar kurma arzusuna kapldlar. 1919a gelinceye kadar bir arada yaamay baaramam olan Srplar, Hrvatlar ve Slovenler 1919da Srplarn liderliinde Yugoslavya Kralln kurdular. Kralln kurulmasndan sonraki dnemlerde ncelikle ekonomik sorunlar ortaya kmaya balad. Krallkta kuzeyden gneye ekonomik adan bir seviye fark yaanmaktayd. zellikle Slovenya ve Hrvatistanda modern tarm yntemleri kullanlrken sanayinin de daha fazla gelimi olduu grlyordu. Buna karn Srbistan, Karada ve Bosna-Hersekteki blgeler ok fakir durumdayd ve insanlarn ounluu kylerde yaamaktayd. Bunun iin Hrvatlar ve Slovenler kendilerini medeni ve Avrupal olarak grrken dierlerini kmsyorlard II. Dnya Savanda Hrvatlar, Almanlarn yardm ve destei ile bir nevi bamsz yaad. Hitler tarafndan desteklenen milliyeti Ustaalarn Hrvatistandaki Srplara kar giritii etnik temizlik hareketi Srplar tarafndan hibir zaman unutulmad. Yugoslavyadaki halklar ayn etnik kkenden gelmelerine ramen aralarnda bir takm farkllklar vard. Bonaklar dierlerinden din adan ayrlrken Hrvatlar ve Srplar arasnda mezhep farkll bulunmaktayd. Slovenler ve Hrvatlar Hristiyanln Katolik, Srplar ise Ortodoks mezhebine mensuplard. Slovenleri Hrvatlardan ayran ise dil farkll idi. Srp-Hrvat ve Bonaklar baz kk farkllklarla Srpa ve Hrvatay kullanrken Slovenler arasnda kendi dilleri hkimdi. Hrvat ve Bonaklarn Latin Alfabesini, Srplarn ise Ruslarn kulland Kril Alfabesini kullanmas baka bir farkllk olarak ortaya kyordu.
Avrasya Dosyas,Srbistan Bosna-Hersek zel, s. 35-52 dzenlenmitir.

SIRP POLTKASI Tito Yugoslavyasnda Srplar, kendilerine hakszlk yapldn dnyordu. Oysa Srplar Srbistan dndaki cumhuriyetlerde de nfuslaryla kyaslanamayacak oranda en nemli kademelerde grev almlard. 1985te Srplar yaynladklar memorandumla Yugoslavyaya eletiri yneltti. 1. Btn federal hkmetler Hrvatistan ve Slovenya Cumhuriyetleri lehine ekonomik politikalar uygulayp Srbistana kar ekonomik ayrmclk yaptlar. 2. Titonun Srbistanda Kosova ve Voyvodina zerk Blgelerini oluturmas ve 1974 sonras onlar karar alma srecine dorudan katmas Srbistana ynelik bir hakszlkt. 3. Srp olmayan cumhuriyetlerin desteiyle Arnavut ayrlklar, Kosovada anti-Srp bir politika izlemekteydi. Teorik temellerini memorandumdan alan Miloeviin milliyeti politikasnn ilk uygulama alan da nfusunun % 90 Arnavut olan Kosova oldu. Kosovann zerkliinin ortadan kaldrlmasyla resm kurumlarda, okullarda, mahkemelerde ve hastanelerde Arnavuta kullanlmas yasakland. Bu baskya kar kan alanlar ilerinden atldlar. Gsterilere katlan ok sayda renci ve retim yesi niversitelerden uzaklatrld. Ekim 1990da Srp hkmeti Kosovada Srp tarihine ve kltrne zel bir arlk veren yeni mfredat programn kabul etti. Uygulamalar eletiren Arnavut politikaclar tutuklanrken Arnavut basn da bask altna alnd. Btn bunlar Arnavut milliyetiliini beslemeye balad.
L. Doan TILI, Milliyetiliin Penesindeki Kosova, s. 120-122 dzenlenmitir.

BOSNALI YAZAR MRSAD SNANOVLE RPORTAJ 1969da Tito, Bonaklar Mslmanlar ad altnda ayr bir kurucu millet olarak tand. O zamana kadar byle bir gerilim yoktu. Ama Srplar her zaman Mslmanlar kskandlar. Gizli ama herkesin bildii, Osmanl dneminden kalma bir dmanlk vard. Bunu gsterecek siyasi frsatlar aryorlard, biz bamszlmz isteyince bu frsat ellerine gemi oldu. Biz Srplarn gznde hep Trkz, Osmanlyz.
Bir nternet haberi, 13.09.2007

I. Dnya Sava sonunda imzalanan bar anlamalar Balkan lkelerinde aznlklar meselesi ve toprak anlamazlklarn ortaya kard. 1919 Paris Antlamasyla Srp-Hrvat ve Slovenlerden oluan, krallkla ynetilen Yugoslavya (Gney Slavlar) devleti kuruldu. Ayn etnik kkenden gelmelerine ramen bu topluluklar arasnda siyasi, sosyal, ekonomik, din ve kltrel farkllklar bu gruplar arasnda srekli atmalar ve anlamazlklar yaanmasna neden oldu. II. Dnya Savanda Almanyann Yugoslavyay ele geirmesi ile Nazi yanls ayrlk Byk Hrvatistan Devleti kuruldu. Hrvatlar, Ustaa ad verilen ayrlk bir rgt kurup etnik arndrma politikas uyguladlar. Alman igaline kar Srplarn oluturduu etnik ad verilen rgt, ar milliyeti Ustaann faaliyetlerine kar mcadele etti ve bulunduklar yerlerde etnik temizlie girdiler.

193

AVUSTURYA

MACARSTAN ROMANYA

Slovenya Hrvatistan Voyvodina

Bosna-Hersek

Srbistan BULGARSTAN

KARADENZ

K D E N

Karada

Kosova Makedonya

TRKYE

AR

TALYA
0 200 400

VU NA

600 km

N TA NS A N YU

Titonun nderliindeki komnist partizanlar, Bat ittifaknn da desteini alarak Alman ordusuna ve yerel milislere kar baarl oldu. 1945te yaplan seimleri kazanan Tito, Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyetini kurarak lkedeki monari (krallk) ynetimine son verdi. 1945te sosyalist temeller zerine kurulan Yugoslavya, krallk dneminden itibaren farkl topluluklarn, siyasi, kltrel, sosyal ve ekonomik nedenlere bal olarak ortaya kan sorunlar tek parti ynetiminde etnik uyumu salayarak amay amalad. Uluslarn ayr siyasi varl ve kendi geleceklerini belirleme ilkesini kabul ettii Yugosavyada egemen ulus anlaynn engellenmesi amacyla siyasi yap federalizm olarak belirlendi. Yugosavya, Slovenya, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Karada, Srbistan, Makedonya Federal Cumhuriyetleri ile Voyvodina ve Kosova zerk blgelerinden oluturuldu. Bu durum zellikle Yugoslavya Krallnda etkin g durumunda bulunan Srplar rahatsz etti. Btn topluluklarn dil ve eitim asndan ulusal haklar vard. Fakat bu kt zerindeki eitlie ramen Tito Yugoslavyasnda da Krallk dneminde olduu gibi Srplarn egemenlii ve kuzeyden gneye ekonomik gelimilik fark devam etti. Tito ynetimi d politikada Sovyet hegemonyasna kar duruu ile SSCBden uzaklarken Batl devletlere ve ABDye yaknlat. Hatta ABD, Yugoslavyaya asker ve mali yardmda bulundu. Bu gelimeler Yugoslavyann COMINFORMdan ihra edilmesine neden oldu. Bunun zerine Balantszlar Blokunda yer ald.

Aadaki tablolara gre Titonun etnik uyum ve eitlik politikas gereklemi midir? Bu durumun Yugoslavyadaki i savan kna etkileri nasl olmutur? Aklaynz.
Yugoslavyada ekonomi
Kii bana mill gelir ($) (1947) Kii bana mill gelir ($) (1980) sizlik (%) (1981)

TL UK

Eski Yugoslavya snr

Yugoslavyada 1961de Srplarn konumu (%)

Yugoslavya nfusu iinde Srplar Bakan, memur ve st dzey memurlar Hekimler Subaylar Generaller Komnist Parti yeleri Yugoslavya stihbarat Tekilat (UDBA) 45 84 84 70 60 57 100

Slovenya Hrvatistan Srbistan Bosna-Hersek Kosova

2.100 1.284 1.140 996 636

2.376 1.500 1.176 804 360

1,8 5,6 14,9 14,1 21,3

Avrasya Dosyas, Srbistan, Bosna-Hersek zel, s. 37, 38

194

1974 Anayasas ile Tito mr boyu devlet bakan seildi. Ayn zamanda bu anayasa ile uluslarn her birinin, ayrlma hakk da dhil olmak zere kendi kaderini tayin hakkndan da bahsedildi. Dier federe cumhuriyetlere tannan yetkilerin, Kosova ve Voyvodina zerk Blgelerine de verilmesi Yugoslavyada nfusun ounluunu oluturan Srplar rahatsz etti. Titonun 1980de lmnden sonra Yugoslavyay oluturan 6 federe cumhuriyetin cumhurbakanlarnn devleti dnml olarak ynetmesiyle istikrar korundu. Ancak 1980lerin banda etkili olan Dnya Ekonomik Buhran lkeyi olumsuz etkiledi. 1987de Yugoslavyada yllk enflasyon oran % 120ye, 1988de ise % 250ye ykseldi. 20 milyar dolar d bor, % 13lk isizlik oran ve federe cumhuriyetler arasndaki ekonomik farkllklar ar milliyetilerin harekete gemesi iin uygun artlar hazrlad ve Yugoslavyann paralanma srecine girmesinde etkili oldu.

AVUSTURYA

MACARSTAN

Bosna-Hersek Federasyonu Srp Cumhuriyeti Sava kan yerler Kargaa kan yerler

Slovenya Hrvatistan
Srp Cumhuriyeti
Bosna-Hersek Federasyonu

ROMANYA

Srbistan
ST BULGARSTAN A N

K D E N Z

Kosova Makedonya

TALYA
0 150 300 450 km

YU

NA

Aralk 1987de Slobodan Miloeviin bir darbeyle Srp ? Gorbaov ile balayan Komnist Partisinin bana gemesi ile Avrupann 4. byk radikal reformlar, Dou ordusu olan Yugoslavya Federal Ordusu (JNA), Srplarn Avrupada bir seri demokrakontrolne geti. Daha nceden Federal Anayasann Kosova ve tikleme hareketi balatrVoyvodinaya tand zerklik hakk, Mart 1989da Miloeviin ken sosyalist ideolojinin siyasi kontrol altndaki Srbistan Parlamentosu tarafndan iptal edilirken yapsndaki merkez otoriteyi sarst. zerk blgelerin kendi yasalarn karma yetkisi de kaldrld. ? ki Almanya 1990da birleti. Kasm 1989da ekoslovakya Buna karlk Slovenya Cumhuriyeti Parlamentosu 7 Haziran ? 1989da Slovenya halknn kendi geleceini kendisinin belirlemesi Kadife Devrimi ad verilen kansz bir ynnde karar alarak 2 Temmuz 1990da da bamszln ilan devrimle demokrasiye geti. 1993te ekoslovakya ek Cumetti. Bunu Hrvatistan Parlamentosunun bamszlk karar takip ? huriyeti ve Slovakya olmak zere iki etti. Bylece Yugoslavyada paralanma sreci balam oldu. lkeye ayrld. Yugoslavya Fedaral Hkmeti bamszlklarn ilan eden Hrvatistan ve Slovenyadan ellerindeki silahlarn teslim etmelerini istedi. Bu istein reddedilmesi zerine 1 Mart 1991de Srp-Hrvat atmalar balad. 25 Haziran 1991de Slovenya ile Hrvatistan, Yugoslav Federasyonundan ayrldklarn akladlar. Ertesi gn Srplarn kontrolndeki Yugoslav Ulusal Ordusu ve onun silahlandrd dzensiz Srp milisleri harekete geti. Bylece Yugoslavyada i sava balam oldu. Ayn yl iinde Makedonya ve BosnaHersek de bamszlklarn ilan edince Yugoslavyay oluturan alt devletten drd; Slovenya, Hrvatistan, Makedonya ve Bosna-Hersek devletten ayrlm oldular. BM, Yugoslavya krizinin zmnde etkin rol oynayamad. Yalnzca BM Gvenlik Konseyi 25 Eyll 1991deki karar ile Yugoslavyaya silah satlarn yasaklad ve kurulan BM Bar Gc blgede faaliyetlerine balad. Ancak Yugoslavyadaki cumhuriyetlerin silah ve asker g asndan denk olmamas ve Yugoslav Ulusal Ordusunun Srplarn kontrolnde olmas Srplar stn duruma geirirken baz cumhuriyetleri savunma hakkndan yoksun brakt ve sivil kayplarn artmasna yol at.

195

BU

Karada
AR

LG

N TA S N

AR

VU NA TL UK

Yugoslavyadaki bu gelimeler zerine ABD, Fransa ve ngiltere bu lkenin toprak btnln savundu. Almanya ise tarih, din ve kltrel balarnn da etkisiyle 23 Aralkta Slovenya ve Hrvatistann bamszlklarn tand ve AT lkelerine de bu konuda bask yapt. Bosna-Herseki tanmad gibi Bosnaya uygulanan silah ambargosunun kalkmasna da kar kt. Bosna-Hersek Cumhuriyeti Srp, Hrvat ve Bonaklarn birlikte yaamas nedeniyle Yugosavya Fedaral Cumhuriyeti iinde Kk Yugoslavya olarak anlmaktayd. Bosna Hersekte 15 Ekim 1991de Bosna-Hersek Meclisi bamszlk karar alrken Bosnal Srplar da yeni bir anayasa kabul ederek Bosna Srp Cumhuriyetinin temellerini att. Bosna-Hersekin bamszlk karar 29 ubat 1992de, Bosnal Srplarn seimi boykot etmelerine ramen referandumla onayland. 6 Nisanda da AT Bosna-Hersekin bamszln tand. Bu durumu kabul etmeyen Srbistan, Bosna-Hersekin bakenti Saraybosnay ele geirmek ve Bosna-Hersekte Srplarn youn olduu yerlerle Srbistan bir koridorla birletirmek istedi. Bosnaya askerlerini gizlice gndermenin yannda milis gruplar da silahlandrarak silahsz Bonaklara kar acmasz bir sava balatt. Byk Srbistan hayali yannda Bosna-Hersekin yer alt zenginlikleri, kritik arazi yaps ve stratejik nemi de Srplarn bu blgeyi istemesinde etkili oldu. Srplar iki aydan ksa bir sre iinde Bosna topraklarnn te ikisini ele geirdiler. Yl sonunda Bosnann % 70i Srp denetimi altna girdi. 27 Nisan 1992de Srbistan ve Karada, Yugoslavya Federal Cumhuriyetini; Temmuz 1992de ise Hrvatistann desteini alan Bosnal Hrvatlar Hersek-Bosna Cumhuriyetini kurdular. Ocak 1993te de Srplara kar ortak mcadele eden Bonak ve Bosnal Hrvatlar anlamazla derek kendi aralarnda savamaya balad. Bu durum Srplarn iini daha da kolaylatrd. Srplarn etnik temizlik harektndan kurtulmak isteyen ounluu kadn ve ocuklardan oluan yaklak 500.000 kiinin Bat Avrupa lkelerine snmaya almalar zerine Almanya, Avusturya, Macaristan, Hrvatistan ve talya snrlarn mltecilere kapatt. 12 Austos 1992de BM Yksek Mlteciler Komisyonu 28.000 Bonak mlteciyi kabul etmeyerek geri gnderdi. Bu karar Srplarn etnik temizlik harektn kolaylatrd gibi ayn zamanda cesaretlendirdi. Bu durum uluslararas bir mdahalenin yaplmas ynnde basklar artrd. Mlteci sorunuyla uramak istemeyen Batl devletlerin de etkisiyle Saraybosna, Gorajde, Serebrenika, Tuzla, Zepa ve Bihac 1993te BM Gvenlik Konseyi tarafndan gvenli blge ilan edildi. Bu gvenli blgelere yerletirilen BM Bar Gc askerlerine savatan kaarak kendilerine snan ounluu Bonak sivil, kadn ve ocuklar koruma grevi verildi. ubat 1994te Saraybosnadaki pazar yeri patlamasnda sivillerin lmesi ve yaralanmas NATOnun tepkisine sebep oldu. Rusya, Yugoslavya krizinde bandan beri tarih, din ve kltrel balarndan dolay Srplar desteklemiti. Fakat Srp milliyetiliinin taknlklar ve Rusya ile Bat arasnda gelimeye balayan gl ilikiler Ruslarn Bosnal Srplara verdii destei snrlamasna neden oldu. Bundan sonraki srete ABD ve Rusya Bosna sorununda arabuluculukta n plana kt. Mart 1994te Washingtonda dzenlenen bir trenle Bosna-Hersek topraklarnda bir Bonak-Hrvat Federasyonunun kurulmasna ilikin bir anlama imzalanarak Ocak 1993ten beri devam eden HrvatBonak mcadelesi sona erdi. Temmuz 1995te General Ratko Mladi komutasndaki Srp gleri, daha nce BM Gvenlik Konseyi tarafndan gvenli blge ilan edilmi olan Dou Bosnadaki Serebrenikay igal etmi; gen, yal demeden Bosnal Mslmanlardan binlerce sivili topluca katletmitir.

Bosna-Hersekteki yer alt zenginlikleri Demir Maden kmr Boksit Asbest Kaya tuzu

Yugoslavya iinde oran (%) 85 40 40 60 100

Bosnann nfus yaps (%)

7 18 32
Bonak Srp Hrvat Dier

43

Avrasya Dosyas, Srbistan, Bosna-Hersek zel, s. 37-38

YUGOSLAVYA DAILIRKEN 1991 ylna gelindiinde Slovenler mrn tamamladna inandklar Yugoslavyann bir paras olarak kalmak yerine artk bamsz ve Avrupann bir paras olan bir Slovenya beklentisi iine girmilerdi. Hrvatlar ise Yugoslavya dalrken bamsz ve ATa girmi bir Hrvatistan hedef olarak benimsiyordu. Ayrca Hrvat lider Tucman Srp milliyetiliine kar Hrvat milliyetiliini gelitirmek ve BosnaHersek topraklarn da paylaarak Byk Hrvatistan oluturmak istiyordu. Tucman, btn etnik gruplarn bir arada yaamasndan dolay Kk Yugoslavya denilen BosnaHersekin paylalmasnn Yugoslavyann dalmas ve bamsz Hrvatistann kurulmasn kolaylatracana inanyordu. Srplar ise Bosna-Herseki de iine alan Byk Srbistann kurulmasn ana hedef olarak gryorlard. Sonuta her iki etnik grupta amalarna Bosna-Hersek zerinden ulamay planlyorlard. Birbirlerini rakip olarak gren Hrvat ve Srplarn mcadeleleri daha ok Ustaa ve etnik rgtleri zerinden oluyordu. Bonaklar ise hayallerini gerekletirme peinde koan bu iki gruba kar yaama hakk bata olmak zere temel insan hak ve hrriyetlerini koruma telana dmt.
Avrasya Dosyas, Srbistan, BosnaHersek zel, s. 39,40

196

Tm dnyay ayaa kaldran bu katliam, NATOyu da harekete geirmi ve 30 Austos 1995te Srp hedeflerine ynelik kapsaml hava operasyonlar balatlmtr. hafta sren bu harekt sonucunda Srplar atekes yapmay kabul etmitir. Srplarn blgeden ekilmek istememesi ve katliamlara devam etmesi zerine 30 Austos-14 Eyll 1995 arasnda NATO Hava Kuvvetleri, havadan Srp hedeflerine taarruzda bulunarak Srplarn Saraybosnann 20 km gerisine ekilmesini salad. 14 Aralk 1995te Yugoslavya Federal Cumhuriyeti Cumhurbakan Slobodan Miloevi ve Hrvatistan Cumhurbakan Franyo Tucman ve eski BosnaHersek Cumhurbakan Aliya zetbegovi tarafndan Dayton Antlamas imzalanarak Bosna Sava sona erdi. BLGE LDER
ALYA ZZETBEGOV

Soldan saa: Slobodan Miloevi, Aliya zzetbegovi ve Franyo Tucman Dayton Antlamasn imza treninde (14 Aralk 1995)

Bosna-Hersek Devletinin yaps bu antlamayla belirlendi. Antlamann eki olan lke anayasas gereince Bosna-Hersekin % 51i, Bonaklar ile Hrvatlarn kontrolnde olan Bosna ve Hersek Federasyonuna, % 49u ise Srplarn kontrolndeki Srp Cumhuriyeti olmak zere iki entiteden (devletikten) ve bir kk zerk blgeden oluan bir devlet hline geldi. Sava sonrasnda eski Yugoslavya iin oluturulan Uluslararas Ceza Mahkemesi, hem Srplarn hem de Hrvatlarn, ele geirdikleri blgelerde etnik temizlik yaptn ifade etmitir. 1992-1995 yllar arasndaki bu olaylarda uluslararas Kzlha rgtnn verilerine gre Bosna Hersekte 35.000i ocuk toplam 312.000 kii hayatn kaybetmi ve 2 milyon Bonak evini terk etmek zorunda kalmtr. Yugoslavyann paralanmasndan sonra kurulan cumhuriyetler, gvenlik aray, siyasi ve ekonomik sebepler erevesinde uluslararas oluumlara katlmak istemitir. Ekonomik adan dier cumhuriyetlere gre ileri seviyede olan Hrvatistan ve Slovenya ABye ye olmutur. NATOnun genileme sreci konusunda belirtildii gibi Slovenya 2004te ye olurken Hrvatistan 2009da ye olma hakk kazanm, Makedonya ise Yunanistann vetosundan dolay NATOya girememitir.

Aliya zzetbegovi 1925te Bosna Hersekin ama (Aziziye) kasabasnda dodu. Ortarenimini Saraybosnada tamamlayan Aliya, II. Dnya Sava srasnda Hrvat ve Srp etelerine kar Bonaklarn varln korumasnda nemli rol oynayan, Gen Mslmanlar Tekilatna ye oldu. Sava srasnda kurulan Bamsz Hrvat Devletinin igali altndaki Saraybosnada liseyi bitirdi. Sava sonunda Gen Mslmanlar Tekilatna ye ve Titoya muhalif olmaktan 1946da tutuklanarak uzun sre eitli cezaevlerinde hapsedildi. zzetbegoviin, Yugoslavya ve slam dnyasnda birok dergi ve gazetede yazlar yaynland. Yazd kitaplar yznden hapse mahkm edildi. 1989da ilan edilen genel af sonucunda zgrlne kavutu. Mart 1990da kurduu Demokratik Hareket Partisinin ilk bakan seilen Begovi, 1990 seimlerinde Bosna-Hersekin ilk devlet bakan seildi ve bu grevi 2000 ylndaki l devlet bakanl dnemine kadar srdrd. zzetbegovi, 1992-1995 Bosna Sava ve sonrasnda Bosna-Hersekin bamszln kazanmasnda byk bir rol stlendi. 19 Ekim 2003te Saraybosnada vefat etti.
Aliya ZZETBEGOV, Tarihe Tanklm, s. 5

MAV KELEBEN ZNDE nsanlk ve sava sularnn ilendii bu sava srasnda katliamlar saklamak isteyen sava sulular, onlarca kilometre uzaklarda yeillendirilerek gizlemek istedikleri toplu mezarlar oluturdular. Bu mezarlar, normalden derin kazlarak mezar iine braklan metal paralar ile manyetik deikenlik taramas yaplmas (uydu resimleri vs.) engellenmek suretiyle gizlenmek istendi. Blgede inceleme yapan uzmanlarn toplu mezarlarn zerinde yetien yaban iei Artemis ve bu iekten beslenen mavi kelebeklerin nfusunda bir art gzlemlemeleriyle bu gne kadar 370ten fazla toplu mezar tespit edildi. Bosna Hersekte mavi kelebein izinde her geen gn yeni toplu mezarlar aa kmaktadr.
Bir gazete haberi, 11.07.2008

197

ANCAK HEPS LD Lahey Adalet Divan tarafndan Hrvatistan ve Kosovada insanla kar su ilemekten, Bosnada ise soykrm suundan yarglanan Srbistan eski Devlet Bakan Slobodan Milosevi yarglanmas devam ederken hcresinde l bulundu. Mahkemenin basavcs Carla Del Ponte mahkemede: Bosna olaylar Ortaa vahetini anmsatyor. Benim grevim kurbanlarn sesinin duyulmasn salamak. Kurbanlar da armak isterdim. Ancak hepsi ldrld. diye konumutu.
Bir nternet haberi, 14.03.2006

Slobodan Milosevi Lahey Adalet Divan tarafndan sava sulusu ilan edilen Bosna Srp Cumhuriyeti Devlet Bakan Radovan Karadzi ve Ordu Komutan Ratko Mladiin yakalanmasn salayacak bilgi verenlere 5 milyon dolar dl verileceini gsteren afi.

Bosnada yaanan olaylar Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmasna likin Szlemede belirtilen esaslara gre deerlendirerek bir kompozisyon yaznz.

2. Arnavutlukta Demokratikleme Sreci XV. yzylda Osmanl hkimiyetine giren Arnavutluk, 1912de bamsz oldu. II. Dnya Savanda talyanlar tarafndan igal edilen Arnavutluk Enver Hoca liderliinde, talyan ve Almanlara kar mcadele verdi ve sava sonunda Komnist Partisinin ynetimine girdi. Balangta SSCB ile iyi ilikiler kuran Enver Hoca liderliindeki Arnavutluk, 1961de SSCBden uzaklat ve Avrupada yalnz kald. Bu arada in, Adriyatik Denizi kysnda kendisine bir s verilmesi karlnda Arnavutluka nemli iktisadi yardmlarda bulundu. Bu gelimeler Arnavutluku in Halk Cumhuriyetine yaklatrd. Ancak 1976da in Halk Cumhuriyetinde balayan reformlar bu ilikileri olumsuz etkiledi ve Arnavutluk inden de uzaklat. Nisan 1985te Enver Hocann lmnden sonra Ramiz Alia, Arnavutluk Komnist Partisi liderliine ve devlet bakanlna getirildi. Arnavutluk Lideri Enver Hoca Enver Hoca dneminde da kapal bir politika takip eden Arnavutluk, Aliya dneminin ilk yllarnda ayn politikay takip etti. Bu yzden Arnavutluk SSCBde balayan deiim rzgrlarndan en son etkilenen devlet oldu. Balkanlarda ve Avrupada meydana gelen gelimeler zerine Alia, sosyalist rejimi yumuatmaya ynelik tedbirler almak zorunda kald. 1990 balarndan itibaren Arnavutluk byk bir deiim iine girerek bir dizi reformlar yapt. Ramiz Alia, d lkelerle mnasebetleri gelitirerek uzun yllardr d dnyaya kapal olan Arnavutlukun d politikasn temelden deitirdi. Hkmet, ekonomide liberallemeyi kabul ederken d sermayenin snrl da olsa lkeye girmesine izin verdi. Arnavutlukta ilk kez 1992de iktidar partisinin denetiminde olmakla birlikte ok partili seimler yaplarak demokrasiye gei saland. Son olarak 28 Kasm 1998de referandumla yeni anayasa kabul edildi. 22 Mart 1992de yaplan seimlerde Demokrat Parti birinci parti oldu. Bylece Sosyalist Parti iktidarna da son verilerek Demokrat Parti liderliinde bir hkmet kuruldu. Bunun zerine Ramiz Alia istifa etmek zorunda kald ve cumhurbakanlna Demokrat Parti lideri Sali Beria seildi. Arnavutlukun Avrupa Birlii ve NATOya yelik grmeleri srmektedir. F. ORTA DOU VE AFGANSTANDAK GELMELER 1. Krfez Savalar IRAK-KUVEYT LKLER
OPECin mart ayna kadar belirledii kotalarda, Kuveytin gnde 1,5 milyon varillik bir retimi amamas ngrlmtr. Oysa Kuveyt, her gn 2,1 milyon varil karmaktan vazgemedi. Bu bizim zararmzadr. Irak 1980deki ran sava ncesi ekonomik durumuna dnmek istiyor. Bugn iin sava srasnda Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan tarafndan bize verilmi olan 30 milyar dolarlk borcun silinmesinin yan sra, acilen 10 milyar dolara daha ihtiyacmz var. Gerekten de Arap kardelerim, btn bunlarn aka konuulmas gerek, bugn bir baka atmayla kar karyayz. (...) Bir saldr, yalnzca tanklar, toplar ve sava gemileri ile yaplmaz. Ar petrol retimi, bir halk kleletirmek iin ekonomik bask yapmak ya da zarar vermek gibi daha sinsi ve kurnaz biimlere de brnebilir. Saddam Hseyin, Badat, 28 Mays 1990
mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, s. 142

Yukardaki metne gre Irakn Kuveyti igal etmesinin nedenleri nelerdir? 199. sayfadaki haritay inceleyerek bu igalde baka hangi nedenlerin etkili olabileceini belirtiniz.

198

Irak, Kuveytin Osmanl Devleti dneminde Basra vilayetine bal bir kaza olduu, dolaysyla burann kendilerine bal Irakn Kuveyti igal ettii 2 Austos olmas gerektii iddiasn ne srmekteydi. Ayrca Irak, ran ile 1990 gn varili 18 dolar olan petrol sekiz yl sren sava sebebiyle byk lde borlanmt. mdahaleden bir gn nce 16 ocak Borlarn deyebilmek, sanayilemesini srdrmek ve asker 1991de 41 dolara kmt. Petrol ynden yeniden glenebilmek iin, Batl lkelerden ve Krfez fiyatndaki bu art sanayilemi lkelerinden kredi talebinde bulundu. Irak, kredi isteine olumlu lkelere byk bir darbe vurmutur. cevap alamaynca Kuveytin gnlk limitten fazla petrol 1989 verileri ile Japonya Orta Doudan petrol ihtiyacnn % 52sini, kararak kendisini zarara uratt iddiasn ne srerek bu Fransa % 37,4n, talya % 33,5ini, devletten 24 milyar dolar istedi. Bu isteklerin kabul edilmemesi Almanya % 14,8ini karlamaktadr. zerine Irak birlikleri, 2 Austos 1990 gn Kuveyt topraklarna Almanya, krizden dolay petrole 6 girerek bu lkeyi kendi topraklarna kattn ilan etti. milyar dolar, Japonya 12 milyar dolar Bu igalle Irak, Basra Krfezinin dousunu ve Kuveytteki daha fazla para demek zorunda zengin petrol yataklarn ele geirerek blgede daha etkili olmay kalmtr. Ayrca btn dnya borsalar amalyordu. Bu durum Orta Dounun statsnde ve g krizden olumsuz ekilde etkilenmitir. Petrol fiyatlarnn ykselmesi dengelerinde nemli deimelere yol aarak tehlikeli bir SSCB ekonomisine ise byk katkda durumun ortaya kmasna neden oldu. bulunmutur. Gnde 2,6 milyon varil Dnya petrol rezervinin yzde 60ndan fazlasnn bulunduu petrol satan SSCB kriz srasnda ek 30 hesaplanan Orta Doudaki bu stat deiimi, zellikle bata milyar dolar kar yapmtr. Fiyatlardaki ABD olmak zere, Batl devletlerin karlaryla da yakndan bu ykseli, 1973-74 petrol krizinde ilgiliydi. Kuveytin igali Irak kendileri iin bir tehdit unsuru olduu gibi, Sovyet ekonomisine geici olarak gren ran, Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri bir doping etkisi yapabilir. mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve bata olmak zere blge lkelerinin politikalaryla da uyumuBasra Krfezi Krizi, s. 136-137 yordu. Bu nedenlerle Irakn Kuveyti igaliyle balayan Krfez Krizi, ayn zamanda bir dnya sorunu hline geldi. BM Gvenlik Konseyi ald kararlarla bu igali knayarak Iraktan, igal ettii topraklardan hemen ve artsz olarak geri ekilmesini istedi. Verilen olumsuz cevap zerine BM Gvenlik Konseyi 6 Austosta, Iraka geni kapsaml ekonomik ambargo uygulanmasn kabul etti. Avrupa Topluluu da Irak ve Kuveytten petrol almna ambargo koydu ve Iraka silah satn yasaklad. Irakn Kuveytten ekilmesini salamak amacyla Gvenlik Konseyi kararyla oluturulan koalisyon glerine ABD ve Avrupa devletleri (ngiltere, Fransa, talya, spanya gibi) yannda Msr, Bahreyn, Suud Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri ve Suriye gibi Arap lkeleri de destek verdi. BM, Iraka kar g kullanlmas karar alrken Irakn kuvvetlerini geri ekmesi iin 15 Ocak 1991e kadar sre tand.

Aadaki grsellere ve gnmzde yaanan gelimelere gre Krfez Sava sonularnn neler olduunu syleyiniz?
I. Krfez Sava sonunda Irak
TRKYE

36 Paraleli
Dic

SURYE

Fr

N le

at

Ne

hri

eh ri

RAN

RDN

IRAK

Badat

33 Paraleli

Badat

SUUD ARABSTAN
KU VE YT
Basra Krfezi

BMnin uu yasa koyduu blge Askerden arndrlm blge 0 100 200

300 km

199

Irakn, verilen sre ierisinde kuvvetlerini ekmemesi zerine, Gvenlik Konseyi kararna gre koalisyon gleri 17 Ocakta hava saldrsna balad. Bu saldrlar sonucu Irak, asker gcnn byk blmn kaybetti. Irak askerleri ubat ay banda Kuveytteki petrol kuyularn atee vermeye balad. Koalisyon kuvvetleri 24 ubatta kara harektn balatarak ksa srede Kuveytteki Irak ordusunu kskaca ald. 28 ubat 1991de Irakn atekes isteinde bulunmas zerine koalisyon gleri kara harektn durdurdu. 3 Nisanda atekesin nihai artlarn gren BM Gvenlik Konseyi, Kuveytin igalden nceki snrlarnn kabul edilmesi, Irakn nkleer, biyolojik ve kimyasal silahlardan arndrlmas kararn ald. Ekonomik ambargonun kaldrlmas da bu artlarn yerine getirilmesine baland. I. Krfez Savan balatan BM, 19 Nisan 1991de ald 688 sayl kararyla, Irak hkmetine 36. hava bombardman paralelin kuzeyi ile 32. paralelin gneyine uak ve ar silah geirmeme ykmlln kabul ettirdi. Mays 1991de, 36. paralelin kuzeyini kontrol altnda tutmak ve Irakn atekes koullarna uyup uymadn kontrol etmek iin uluslararas evik G kuruldu. Merkezi Trkiyedeki ncirlik ss olan bu g; Amerikan, ngiliz, Fransz ve Trk hava birliklerinden oluuyordu. BM tarafndan oluturulan Irak zel Komisyonu ve Uluslararas Atom Enerjisi Ajans haziranda nkleer silahlara ilikin denetim grevine balad. Irakn sorun karmas nedeniyle denetimler defalarca kesintiye urad. kan sorunlarn zme ulatrlamamas ve BM Denetleme Komisyonunun Iraktan ayrlmas zerine ABD-ngiliz uaklar Aralk 1998de Irak tekrar bombalad. 7 Aralk 2002de Irak elindeki kitle imha silahlarnn listesini BMye sundu. Silah denetilerinin ubat 2003te verdikleri raporda; Irakn i birlii konusunda nceki dneme gre daha istekli olduu, Irak hkmetinden habersiz 400 baskn yapld, kitle imha silahlaryla ilgili bir bulguya henz rastlanmad belirtilmekteydi. Buna ramen ABD, ngiltere ve spanya ise Iraka kar g kullanmn neren bir karar tasarsn Gvenlik Konseyine sundu. Almanya, Rusya, in, Fransa, Belika, Suriye bata olmak zere Gvenlik Konseyi yelerinin ounun kar kmas nedeniyle tasar onaylanmad. Trkiye ve slam lkelerinin tamam g kullanmna kar olduklarn akladlar. Yine ayn yl toplanan Balantszlar Zirvesinde de g kullanlmamas karar alnrken ABD, blgeye 150.000 civarnda asker sevk etmiti. BM Gvenlik Konseyinde Iraka zaman tannmas ynnde tartmalar yaanrken ABD ve ngiltere tarafndan Iraka saldr balatld (20 Mart 2003). Dnya kamuoyunun kar klarna ramen saldry genileten ABD ve ngiliz kuvvetleri 9-10 Nisanda Badata girdi. Mevcut Irak ynetimi Bagdata giren ABD askerleri gzetiminde fazla bir diren gsteremedi. Yneticilerin bir blm Saddam Hseyinin heykeli yklrken teslim olurken bazlar kaarak kurtulmay denedi. Devlet Bakan Saddam Hseyin, 30 Aralk 2006da idam edildi. Koalisyon gleri geici bir Irak ynetimi oluturmak amacyla Nisan 2003te toplantlar dzenlerken Irakta yabanc ynetimi reddeden gsteriler de yaplmaktayd. Irakta igale kar bu gelimeler yaanrken BM Gvenlik Konseyi, igal glerini blgede otorite kabul eden bir karar ald. Ayrca alnan kararla Irakn siyasi yapsnn yeniden oluturulmas, doal kaynaklarn tasarrufu gibi konularda igal glerine yetki verilmesi, ekonomik ambargonun kaldrlmas ve BM Genel Sekreterine otoritenin oluturulmas iin zel temsilci atama yetkisi verilmiti. Yaplan uzun almalar sonucunda 13 Temmuz 2003te Geici Irak Ynetim Konseyi oluturuldu ve BM nezdinde tannd. Bu aamada dier bir nemli gelime de Geici Irak dari Yasasnn kabul edilmesiydi. Irakta seimler ngrld gibi 30 Ocak 2005te yapld. Celal Talabani cumhurbakanlna seildi. Hkmetin kurulII. Krfez Savann balamasnn basna masnn ardndan ekim aynda anayasa referanduma yansmas (21.03.2003) sunuldu ve kabul edildi. Aralkta yaplan seimler ile oluan parlamento, cumhurbakanlna Celal Talabaniyi tekrar seti. Irakn asli unsurlarndan olan ve nfuslar 2.000.000u geen Trkmenlere ynetimde yeterli temsil hakk verilmemesi zm bekleyen nemli bir sorun olmaya devam etmektedir.

200

2. Filistin Sorunu ve Orta Dou Bar Grmeleri BM, 29 Kasm 1947de Filistin topraklarn paylatrm, Kuds uluslararas statye tabii tutulmu ve 14 Mays 1948de srail Devleti kurulmutu. Filistin halk 1948 Arap-srail savanda topraklarnn igal edilmesi zerine mlteci konumuna dt. Filistin meselesi nce Arap devletleri tarafndan zmlenmek istendiyse de 2. Arap-srail Savandan sonra Filistini kurtarmak amacyla rgtler kuruldu. Balangta Arap devletlerinin destei ile Filistinin bamszlnn salanacana inanan bu rgtler, 1962de silahl mcadeleye giriirken ayn zamanda Filistin bamszlk mcadelesini organize etmeye altlar. 1964te etkin olmaya balayan rgtler, 1967 savanda Bat eria ve Gazze eridinin srailin eline gemesiyle insan kaynan byk lde kaybedince 1964te Yaser Arafat nderliinde ve Filistin Kurtulu rgt (FK) ats atnda birletiler. FK siyasi zm yollar arayarak Bat eria ve Gazzede bir Filistin Devletinin kurulmasna alt. Bu almalar, BMnin 1974te FKy 4,5 milyon Filistinlinin tek temsilcisi olarak tanmas sonucunu ortaya kard. srailin 1982de Lbnan igal etmesi sonucu FKnn Beyruttan Tunusa tanmas sraile kar mukavemetinin azalmasnda etkili oldu. Zaman zaman ayrlklarn yaand FKde 1987 Cezayir Toplants ile yeniden birlik saland. Bu yln sonunda igal altndaki Filistin topraklarnda FKnn ynlendirmesiyle ayaklanma (intifada) balad. Arafatn kk generallerim dedii ocuklarn tanklara kar sapanl mcadelesi ve srailin insan haklar ihlalleri dnyada yank uyandrd ve sraili zor durumda brakt. 14 Kasm 1988de Filistin Ulusal Konseyi tarafndan Bamsz Filistin Devleti ilan edildi. 1989da Yaser Arafat FK merkez konseyi tarafndan Filistin Devlet Bakanlna seildi. Ekim 1991de dzenlenen Madrid Konferans srail ile Filistine ilk kez yz yze grme imkan salamtr. 1993te Oslo grmeleri sonunda FK sraili, srailde FKy Filistin halknn temsilcisi olarak tanmtr. Bu tarihten sonra says onlarla ifade edilebilecek bar grmeleri yapld. srailin BM Gvenlik Konseyi kararlarn ve dnya kamuoyunun tepkisini dikkate almamasndan dolay bar gereklemedi. Zamanla srail saldrlar, Filistin ynetim kademesini de hedef almaya balad. Filistin lideri Arafat 2002 ylnda Ramallahtaki tekilat merkezinde kuatma altnda tuttu. Bu sre ierisinde haberleme, snma ve barnma gibi en temel ihtiyalarndan mahrum braklan Arafat teslim olmaya zorland. Ayn yl iinde srail gvenlik gerekesiyle Bat eria ile arasna snr boyunca byk bir duvarn inasna balad. srail, 2004te Gazze eridindeki tm Yahudi yerlemelerinin boaltlacan aklarken Gazzeye saldrlarn yeniden balatt. Refah operasyonu ad verilen saldrlar Yaser Arafatn lm sonrasnda Filistin Devlet Bakan olan Mahmut Abbas tarafndan sraille atekes imzalanmas ile son buldu. Yaplan anlamaya gre srail 2005te Gazzedeki 21 ve Bat eriadaki drt yerleim yerinden ekilmeyi tamamlad. 2007 sonlarnda srail ile Filistin arasnda iki devletli zm esasna dayanan Anna Polis toplants yapldysa da sonu alnamad. 2008 sonlarnda srailin muhalif Filistinli rgtleri gereke gstererek Gazze zerine balatt saldrlarda ounluu sivil, yzlerce insan hayatn kaybetti. Atekes ilan edilmesine ramen Filistin sorunu Orta Douda zm bekleyen nemli sorunlardan biri olmaya devam etmektedir.

srail ina ettii duvar

L B

Filistin topraklar

NA
am
Golon Tepeleri

srail topraklar

N
l Deniz

Beyrut

A K D E N Z Tel-Aviv Gazze Refah

Ramallah Amman Eriha Kuds

Nil Ne hri

SRAL
y Ka

Kahire Svey

RDN

Sina Yarmadas MISIR

Akabe

SUUD ARABSTAN

Tiran Boaz

100

200km
KIZILDENZ

srail - Filistin, 2008

srail babakan zak Rabin, ABD bakan Bill Clinton ve Filistin lideri Yaser Arafat

Orta Douda yeni utan duvar Gvenliini salamak gerekesi ile srailin 2002de inasna balad duvarn uzunluu 730 km olarak planlanmtr. 110 kmlik ilk ksm Temmuz 2003te tamamlanmtr. Duvarn sadece % 11i BM kararlarnda srail snr olarak gsterilen yeil hattan; % 89luk ksm ise Filistine ait su ebekelerinin ve verimli topraklarnn bulunduu ksmdan gemektedir. Her 200 metrede bir gzlem kulesi bulunan duvar, ortalama 8 metre yksekliindedir. Elektrikli tel rglerle, derin ve drt metre genilikte hendekler ile evrilidir. Duvarn yaknlarnda kimsenin dolamamas iin uzaktan kumandal silahlar bulunmaktadr. Duvarn inas BM nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ile garanti altna alnan Filistinlilerin serbest dolam, alma, mlkiyet, salk ve eitim hizmetlerine ulama haklarn engellemektedir. Bu nedenle BM Genel Kurulu 21 Ekim 2003te duvarn inasnn durdurulmasn ve yklmas kararlatrmasna ramen srail bu karara uymamtr.
HH, Filistin: Ortadouda Bitmeyen Varolu Mcadelesi, s. 79

201

SURYE

S ve na l

3. Afganistandaki Gelimeler ubat 1989da SSCB birliklerinin ekilmesinden sonra Afganistanda SSCB destekli Afgan hkmeti ile mcahitler arasnda atmalar balad. 1992de mcahitler, bu savatan zaferle ktlar ve kendi aralarnda blnerek iktidar mcadelesi iine girdiler. Afganistandaki bu durumdan yararlanan Molla Muhammet mer liderliindeki Taliban (renciler) grubu, 1996da Kbil merkez olmak zere lkenin yaklak % 70ini kontrol altna alarak slam Devletini kurdu. Taliban ynetimine kar olanlar da Ahmet ah Mesut liderliinde 45.000 kiilik askeri gle lkenin kuzeyinde toplanarak Kuzey ttifak ad altnda rgtlendi. 11 Eyll 2001de ABDnin Newyork ehrindeki Dnya Ticaret Merkezine (ikiz kuleler) ve ABD Savunma Bakanlna (Pentagon) terr saldrsnda bulunuldu. ABD bu saldrlardan sorumlu tuttuu terr rgt liderinin Afganistanda bulunduunu iddia ederek kendisine teslim edilmesini istedi. Taliban ynetiminin olumsuz cevap vermesi zerine 7 Ekim 2001 tarihinde Afganistana hava taarruzu balatt. Bata zbek General Raid Dostum olmak zere Kuzey ttifak da harekta karadan destek verdi. Hava operasyonlar karsnda aresiz kalan Taliban ynetimi Kasm 2001de ynetimden uzaklatrld. Afganistanda Taliban ynetimi yklarak yerine Hamid Karzai liderliindeki hkmet, 22 Aralk 2001de greve balad. Bu hkmetin lkede gvenlii salamasna destek olarak BM Gvenlik Konseyi tarafndan Uluslararas Gvenlik Destek Gc (ISAF) kuruldu. Trkiye, 2002de ISAFta komutay devrald. Almanya ve Hollandann teklifi ile 2003te komuta NATOya geti. Trkiye, NATO kontrolndeki ISAFn komutasn 2004te tekrar ald. Grevine devam eden ISAF, grev alan bakent Kabil ve yakn evresinde gvenlii salamasna ramen lkenin geri kalan alanlarnda tam olarak gvenlii salayamamtr. Devlet bakanl sisteminin yrrlkte olduu lkede, 18 Eyll 2005te yaplan seimler sonunda oluan Hamid Karzai bakanlndaki hkmet henz lkede gvenlii tam olarak salayabilmi deildir. Trk Askeri Afgan halkna yardm datrken 4. Orta Douda Su Sorunu XIX. yzyln sonlarnda, Orta Douda devletler arasndaki ilikileri, gvenlii ve bar etkileyen nemli etkenlerden biri de su sorunu dur. Bu sorun, su kaynaklarna sahip olma ya da bunlardan daha ok yararlanma amacyla yaplan giriimlerden dolay ortaya kmtr. Orta Dounun balca su kaynaklar: Dicle, Frat, Asi, eria ve Nil nehirleridir. Bu nehirlerin kaynaklarnn ve denizlere dkldkleri yerlerin farkl lkelerin topraklarnda bulunmasndan dolay devletler arasnda suyun paylalmas ile ilgili gittike byyen sorunlara sebep olmutur. Nil Nehri, Msr, Sudan ve Etiyopya; eria Nehri ise rdn, Suriye ile srail arasnda suyun kullanm konusunda ciddi sorunlara yol amaktadr. Asi Nehri, Lbnandan domakta, Suriyeden geip Trkiyeden Akdenize dklmektedir. Bu nehir zerinde Lbnan ve Suriye barajlar ina etmitir. zellikle yaz aylarnda Lbnan ve Suriyenin youn sulama faaliyetlerinde bulunmas Trkiyenin, nehrin sularndan yeteri kadar istifade etmesini engellerken Trkiye ve Suriye arasnda da sorun oluturdu. Suriye, Trkiyenin nehir sularnn paylam ve su tasarrufu konularnda yapt anlama giriimlerine karlk vermeyerek anlamann yaplmasn engellemektedir. Trkiye, Keban Baraj projesi ile Dicle ve zellikle Frat akarsularnn kullanmnn bir anlamaya balanmas amacyla Suriye ve Iraka 1965te ortak bir toplant yaplmas teklifinde bulundu. Ancak, Trkiyenin Dicle ve Frat nehir sularnn yan sra Asi Nehri sularnn da bu grmede ele alnmas nerisi zerine bu toplant gereklemedi. 1970li yllarn balarndan itibaren Trkiyenin GAP (Gneydou Anadolu Projesi) uygulamak zere almalara balamas, Dicle ve Frat nehirlerinden yararlanan Suriye ve Irak tarafndan tepkiyle karland. Bu iki devlet, dier Arap devletlerinden bazlarn da yanna alarak Trkiyenin bu projesini engellemek iin almalar yapt. Dnya Bankasnn proje kapsamndaki kredilerinin kesilmesine neden olan bu giriimler, projeyi Trkiyenin kendi kaynaklar ile gerekletirmesi gerekliliini ortaya kard. Trkiye, Atatrk Barajnda 13 Ocak 1990dan itibaren su tutmaya balayacan ve bir ay sreyle Frat Nehrinin sularnn akn durduracan aklad. Bu gelime Suriye ve Irak bata olmak zere Arap devletlerinin sert tepkisi ile karland. Bylece Dicle ve Fratn sularnn kullanm ve paylalmasndan doan su sorunu aka ortaya kt. Dicle ve Frat zerindeki egemenlik haklarndan taviz vermeyeceini vurgulayan Trkiye, sorunun bar yollarla zlmesine alt.

202

Bu dorultuda 1987de amda imzalanan Ekonomik Birlii Protokol erevesinde Trkiye, Frat Nehrinden, Suriyeye saniyede 500 metrekp su brakmay kabul etti. Ayrca Frat ve Diclenin suyunu Arap Yarmadasna kadar aktacak Bar Suyu Projesini ortaya att. Trkiyenin su sorununu amaya ynelik almalar Suriyenin paylam stratejisi nedeniyle bir sonu vermedi. Ayrca Frat Nehri zerinde Birecik Barajnn yaplmaya balanmas Suriyenin, Dicle zerinde Ilsu Barajnn yaplmas Suriye ve Irakn tepkilerine sebep oldu. 1990l yllarda Trkiye ile Suriye ve Irak arasnda devam eden su sorunu, 1999-2001 yllar arasnda blgede kurakln da grlmesiyle gerginlii olduka artrd. Trkiye, projeler yoluyla suyun daha verimli kullanlmasn nerirken Suriyenin Frat ve Dicle iin paylam tezi sunmas sorunun zmn engellemektedir.

Aadaki metinden ve haritadan yararlanarak Orta Doudaki akarsu ann blge lkelerinin d politikalarn ve birbirleriyle ilikilerini nasl etkilediini yorumlaynz.
DNYADAK SU KAYNAKLARI VE KULLANIMI Dnyadaki toplam su miktarnn yaklak % 97,5i tuzlu su, % 2,5i ise tatl su kaynaklarndan olumaktadr. Yeryzndeki tatl sularn % 97si yer alt sular ve buzullardan olumaktadr. Yzeydeki kullanlabilir tatl suyun % 99u ise gllerde bulunur. Bu durum kolaylkla yararlanabilecek elverili tatl su miktarnn ok az olduunu gstermektedir. Son yzylda dnya nfusu kat artarken su kaynaklar zerindeki talep yedi kat artmtr. 1940 ylnda dnyadaki toplam su tketimi ylda 1000 km3 civarndayken bu miktar 1960 ylnda ikiye katlanm, 1990 ylnda 4.130 km3e ulamtr. Nfus younluunun artmas ve su kaynaklarnn dnya genelinde dengeli dalmamas nedeniyle yaklak 80 lkede nfusun % 40nda su arz mevcut talebi karlayamamaktadr.
www.usiad.net
AKS

KAZ

Ankara

ER

ME

NIS

N TA

Bak

Erivan

AZERBAYCAN

ZB

YUNANSTAN

TRKMEN STAN
iva n

EKS

stanbul

G R C S TA N

RUSYA

TAN

BULGARSTAN

TAN

Tiflis

ZBEKSTAN

Am ud

Na

er

hc

ya

Frat
Halep

Dicle

Akabat

K.K.T.C.
A K D E N Z
Beyrut

Asi SURYE
am
Amman Kuds

Tahran

RDN
Kahire

attlarap

Nil
L B YA

KUVEYT B
A S A K

MISIR
K I Z I L
ERTRE
Asmara Kartum Sana

BAHREYN

Dubai Abu Dabi

Dohada

Riyad

KATAR

BRLEK ARAP EMRLKLER

Muskat

S U U D A R A B S TA N
UMMAN
N D E

SUDAN

YEMEN

ET YOPYA CBUT
Cibuti

0
S O M A L

200

400

600 km

Orta Doudaki byk nehirler

203

PAKSTAN

AF
Z

SRAL eria Tel-Aviv (rdn)

GA

IRAK

Badat

ST

KIBRIS LBNAN

AN

G. DNYADAK GELMELER 1. Bilimsel ve Teknolojik Gelimelerin Etkileri Son 25 yl iinde bilimsel ve teknolojik gelimeler hzla devam etmektedir. Yeni teknolojileri gelitiren ve kullanan lkeler dierlerine gre ok daha etkili ve gl bir duruma gelerek dnya ticaretinde n plna kmtr. rnein Japonya nemli bir asker gce sahip olmamasna ramen kulland ileri teknoloji sayesinde dnyann nde gelen g merkezlerinden biri durumundadr. Yksek teknoloji ile yaplan sanayi retimlerinde hem daha az i gcne ihtiya duyulmakta hem de daha ucuz ve kaliteli rn elde edilebilmektedir. Gnmzde insanlar etkileyen, bilimsel alanda devrim niteliindeki en nemli gelime nanoteknolojidir. Nanometre; bir metrenin milyarda biri lsnde bir uzunluu temsil eder. Bu teknolojinin ana temas bir maddenin bir mikrometreden kk bir lde kontroldr ve yine bu uzunluk lsnde cihazlarn retimidir. Nanoteknoloji, makine yapmnda, tp, elektronik, tarm, fizik, havaclk, uzay aratrmalar, evre ve enerji retimi bata olmak zere birok alanda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu teknoloji sayesinde ok kk makineler yaplabildii gibi akll malzemeler retilerek beyin damarlarnn, diin vb. iine yerletirilebiliyor. Nanoteknoloji rn chipler (ip) ve zel donanmlar ile canl organizmalar uzaktan kontrol Kk bir chip kitaplar dolusu bilgiyi depolayabilmektedir. edilebilmektedir. Gnlk hayatmza kadar giren nanoteknoloji ile oluturulan rnler arasnda kir tutmayan duvar boyalar, kvet ve lavabolar; kirlenmeyen, slanmayan ve t gerektirmeyen kumalar, bakteri ve mikroplar ldren filtreler ve eitli yzeyler, el ve yz kremleri, mantarlar ve bakterileri ldren oraplar yer almaktadr. Ayrca nanoteknoloji kullanlarak birok tarm rnnn gen yaps deitirilip daha fazla verim alma ve rmelere kar daha dayankl rnler elde etme almalarnda nemli baarlar salanmtr. Gelimi lkelerde nanoteknoloji zellikle kalp ve beyin hastalklarnn tedavisinde ve ila sektrnde de kullanlmaktadr. Klasik yntemle ila kullanmnda, mide, karacier, beyin vb. organlar zarar grebilmektedir. Nanoteknoloji ile yaplan tedavide, ila nano kapsllere yklenip rnga ile sadece hasta blgeye gnderilmekte ve kapsller patlatlarak tedavi yaplmaktadr. Tp dnyasnda yeni bir dnem balatan 1954teki ilk baarl bbrek nakli sonrasnda organ ve doku nakliyle ilgili almalar zellikle 1980 sonrasnda daha da hz kazanmtr. Gnmzde artk birok organn nakli baar ile gerekletirilmektedir. Organ nakli bekleyen insanlarn ihtiyacn karlayacak kadar salkl doku ve organ vericisinin bulunamamas bilim adamlarn laboratuar ortamnda doku ve organ retmek almalarna yneltti. Bu konuda nano paracklar kullanlarak birok baarl alma yapld. Bunlarn iinde dnyada en fazla ilgi eken alma ise 1996da Dolly ad verilen koyunun kopyalanmas oldu. Bu tarihten sonra dnyann birok lkesinde bata koyun olmak zere birok hayvann kopyalanmas almas yapld. lkemizde de 2007 ylnda Oyal ad verilen ilk koyun kopyaland. Canllarn kopyalanmas soylar tkenmekte olan canl trlerinin soylarnn devam, doku ve organ nakli ile hastalarn tedavi edilmesi imkan sunmutur. Fakat bu olumlu ynlerinin yannda olumsuz olarak da kullanlabilecei dncesi btn dnyada youn tartmalara neden olmutur. Bu nedenle zellikle insann da kopyalanmas fikri etik bulunmad iin dnyann birok gelimi lkesinde yasaklanmtr. zellikle 1990lardan sonra dnyada nternet kullanc says hzla artt. Dnya ve Trkiye nternet Kullanm 2007 adl rapora gre, 1992 ylnda dnyada nternete bal bilgisayar says bir milyon iken 2008de 1 milyar 115 milyona ulamtr. Trkiye, 26,5 milyon etkin nternet kullanc saysyla dnyada 13. srada yer almaktadr. Bilgisayar teknolojisinin kltrel almalarda da kullanmnn yaygnlamasyla film sanatnda elektronik sinema nem kazand. Video pazarnn da gelimesiyle byk irketler kadar bamsz kk irketler de film yapma imkn buldu. Bunun sonucu olarak bamsz yeniliki sinema canland ve ynetmenler sra d, yeniliki tasarlar gerekletirlk kopyalanan koyun Dolly diler.

204

Bu dnemde mzikte ise bateri eliinde ve klavye ile yaplan elektronik seslerle tanld. Amerikal pop yldzlar Madonna ve Michael Jackson bu trn ncln yaptlar ve bunu byk bir sektr hline getirdiler. Film CD ve DVDleri ile mzik albmlerine insanlarn gsterdii youn ilgi emek harcamadan gelir elde etmeyi amalayanlar tarafndan oluturulan korsan sorununu da gndeme getirdi. Son yllarda gelitirilen normal DVDlerden daha kaliteli ses ve grnt zellikleri sunan, kopyalanamayan Blu-ray teknolojisi film ve mzik sektrnde korsan sorununa zm olarak grlmektedir. Asker teknolojide komuta hiyerarisi yerine a kurgusu ne kmtr. Kresel hedef bulma sistemi, lazer tarayclar, dijital iletiim, yerleik bilgisayarlar gibi insan hatasn en aza indiren teknolojiler geliti. Alglama ve uzaktan vurma teknolojisi sivil zayiat azaltacak ekilde nokta hedeflere akll mhimmat kullanmn artrmtr. Krfez Savanda akll mhimmat kullanm % 10 iken, Kosova Harektnda % 30, Afganistan ve Irakta ise % 70-80lere kmtr. Bilgi teknolojilerinin kullanm ile devletlerin ne zaman, nerede, ne yaptklar her seviyede grlebilir hle geldiinden cephe sava tarihe karm, savalar zaman, mekn ve kullanlan vastalar bakmndan ok boyutlu hle gelmitir. ABD ile SSCB arasnda 1957de SSCBnin ilk yapay Edgravour uzay aracnn Marsa inii uyduyu frlatmasyla balayan uzay aratrmalar yar, Souk Sava Dneminde iki lke arasndaki kltrel ve teknolojik rekabetin nemli bir paras hline gelmiti. Yumuama Dneminde ise almalar daha ok uzay ve dier gezegenleri tanmaya ynelik olarak devam etti. ABD bata olmak zere birok devlet gnderdikleri uzay aralar ile nemli almalar yapt. ABD ve SSCB ortak uzay aratrmalar yapmaya balad. 1990da Vens yzeyine inilerek aratrmalar yapld. 1994te ise Vens yzeyinin haritas karld. Gnmzde uzay aratrmalarnn younlat konu ise dnya dnda, uzayda insanlarn yaayaca gezegenler olup olmaddr. Uluslararas Uzay stasyonu zerinde zellikle Mars gezegeni zerinde almalar artmtr. En son bakm almas yapan iki astronot ABDye ait Anka Kuu (Phoenix) adl uzay arac 26 Mays 2008de Mars topranda hayat iziyle ilgili delil aramak amacyla gnderilmi ve 90 gn boyunca inceleme yaparak dnyaya ok nemli bilgiler gndermitir. Uzay aracnn Mars yzeyinde yapt toprak analizlerinde canllarn yapta olan karbon elementinin bulunamamasna ramen, su bulunmas umut verici bir gelime olarak kabul edilmitir. Btn devletlerin uzay aratrmalarnda kullanabilecei bir Uluslararas Uzay stasyonu fikri 1998 ylnda inaatn balamasyla gerekleme aamasna gelmitir. Yapm devam eden istasyonun 2011de tamamlanmas planlanmaktadr. Btn bu gelimelerin yansra 1986daki ernobil kazas evre sorunlarna duyarll da arttrmtr. ABD ve Bat Avrupa lkeleri; ya kullanmn azaltmak, pleri yeniden ilemek, su ve enerji tketiminde tutumlu davranlmasn salamak iin yeil dostu politikalar izlemeye balamlardr. Yeilliin n plana alnd yerleme ve konut projeleri hzl bir ekilde yaylmaktadr. Bu projelerde rzgar gc, gne enerjisi ve dntrme teknikleri gibi evresel enerji kaynaklarndan daha ok faydalanlma yoluna gidilmitir. Mimarlk alannda gelimeler doa dostu, evreye zarar vermeyen kendine yeterli yaplarla yeil mimarlk ad verilen yeni bir anlay da ortaya karmtr. 1980lerden sonra bilim alanndaki gelimelerin spor alannda uygulanmas sonucu spor bilimi daha fazla nem kazanmaya balad. zellikle sporcularn beslenmesinden antrenman programlarna kadar bir ok alanda bilimsel Enerjisini kendisi reten, suyunu temizleyen ve kat aralarnda tarm yaplan yeil mimar gelimelerin kullanlmas bu dnemde ok sayda dnya ve projelerinden bir rnek. olimpiyat rekorlarnn krlmasnda etkili olmutur.

205

2. Kreselleme ve Etkileri

Aadaki grsellere gre: 1. Kresellemenin tanmn yapmaya alnz. 2. Kresellemenin hayatmza etkileri nelerdir? rnekler veriniz.

Dnya nfusunun % 70ini temsil eden G-20ye ye lkelerin liderleri Washingtonda ekonomik krize kar alnacak nemleri grt (15.11.2008).

ABDde balayan Ekim 2008 krizinin baz borsalara etkisi Borsa ad zlanda angay Atina Hong Kong Budapete Endonezya Arjantin stanbul Helsinki Msr Brksel talya Tokyo Kopenhag Gney Kore Brezilya Almanya Paris New York Aylk De. (%) -71,5 -24,6 -27,9 -22,6 -21,6 -31,4 -31,4 -22,8 -11,3 -32,7 -18,8 -17,0 -20,3 -18,5 -23,1 -24,8 -15,8 -14,4 -19,5 Yllk De. (%) -87,8 -71,0 -61,7 -55,0 -54,9 -52,5 -52,5 -51,7 -50,7 -49,8 -49,5 -48,7 -46,5 -46,5 -46,1 -43,0 -42,3 -41,4 -41,2

Bir gazete haberi, 12.12.2008

206 206

Son yllarda sanattan spora, kltrden ekonomiye kadar her alanda en fazla duyulan kelimelerin birisi de kresellemedir. En yaln anlamyla kreselleme, Endstriyel genilemeye ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamasna paralel olarak siyasi, kltrel ve ekonomik dzeydeki ok ynl toplumsal ilikilerin dnya apnda yaygnlamas olarak tanmlanmaktadr. 1980li yllarla birlikte balayan kreselleme sreci, 1990larn balarnda Dou Blokunun dalmasyla hz kazanmtr. Devletin ekonomideki arl azalm, zelletirme artm, uluslararas ticaret ve ok uluslu irketler yaygnlamtr. Kreselleme ile dnyadaki geni kapsaml siyasi ve ekonomik deimeler snr tanmadan btn dnyay etkisi altna almtr. 2008 ylnn ekim aynda ABDde meydana gelen ekonomik krizin dalgalar hlinde yaylmas bunun en son rneidir. 206. sayfadaki tablo, bu krizin dnyann nemli borsalarna etkisini gstermektedir. Bilim ve teknolojideki hzl gelimeler, fertleri daha fazla almaya sevk ederek toplumlar rekabete itmitir. Bu gelime, yeni haberleme ara ve malzemelerinin hayata gemesi ve bilgi iletiim imknlarnn yaygnlamas ile daha da hzlanmtr. zellikle iletiim teknolojisindeki hzl gelimeler lkeleri ekonomiden siyasete kadar pek ok alanda birbirlerine yaknlatrarak dnyay adeta kresel bir kye dntrmtr. Uydu teknolojisinin snr tesi yayncla salad kolaylklar, dnyann en cra kesindeki bir toplumun varlndan, kltrnden daha ayrntl bir ekilde haberdar olma imkn salamaktadr. lkeler aras haberleme alarnn yaygnlamas, kltrler aras etkileime yeni bir ivme kazandrarak dnyadaki kltrel ak hzlandrmtr. Bilgi ve kltrn dnya leinde paylam nternet yoluyla hzl bir ekilde salanmtr. Kresellemeyle birlikte ekonomik ynden lkelerin nemli bir ksm, birbiriyle btnlemeye balamtr. rnein Rusyada yaanan bir kriz Trkiyeden bu lkeye ihracat yapan birok firmay olumsuz etkilemitir. Byk lekli irketler dnya apnda etkisini artrrken baz yerel yatrmclarn saylar azalmtr. Kresellemenin etkisiyle sinema, mzik, spor, sanat vb. birok faaliyet uluslararas bir boyut kazanmtr. Film yapmclarnn hedefi, bata Oscar (Oskar) olmak zere uluslararas yarmalarda baarl olmak ve yksek ekonomik kazanlar elde etmektir. Sporda da dnya ampiyonalar ve olimpiyat oyunlarnn yapld lkelere giden milyonlarca insann salad ekonomik gelir ve canl yaynlarla elde edilen reklam imkn sporun nemini bir kat daha arttrmaktadr.

Aadaki rneklerden yararlanarak kresellemenin spor, edebiyat, mzik ve sinemaya etkilerine rnekler veriniz.
1997de ekilen Titanik filmi 11 Akademi (Oscar) dl kazanmtr. Film, dnya apnda 400 milyondan fazla kii tarafndan izlenmi ve yapt 1,85 milyar dolar haslatla en fazla haslat yapan film olma zelliini 2010a kadar srdrmtr. Filmin mziklerinden oluan albm, sat rekorlar krmtr. Film, Oscar dnda uluslar aras 76 dl daha almtr. 1975te ngilterede doan David Beckham, ngilterenin yan sra talya, spanya ve ABDde futbol oynad. Dnyann en fazla tannan futbolcularndan birisi olmas, onu bir marka ve dnyann en fazla kazanan futbolcusu hline getirdi. Kendi adyla satlan rnler dnyann her yerinde alc bulmaktadr. Joan K. Rowlingin yazd Harry Potter, dnyada en fazla satlan kitap olma zelliini tayor. lk alt serisi 325 milyon adet satlan kitabn 7. serisi iin yaplan 12 milyon bask, 150 lkede birden sata sunuldu ve ksa srede bitti. Harry Potter sinema filmleri serisinin ilk 5 filmi de 4 milyar dolarlk gie haslat yapt. 1958 ylnda ABDde doan Madonnann n, ilgin sahne ovlar ve sesi ile ksa srede ABD dna tat. Dnyann en fazla tannan ve albmleri en fazla satan sanatlarndan olan Madonna, filmlerde de rol ald. True Blue adl albm 20 milyondan fazla sat yapt. Sanat toplamda 120 milyon albm sat ile rekorlar kitabna girdi.

207

H. DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI TRK DI POLTKASININ GENEL ZELLKLER En uzakta zannettiimiz bir olayn bize bir gn temas etmeyeceini bilemeyiz. Bunun iin insanln hepsini bir vcut ve her milleti bunun bir organ saymak icap eder; bir vcudun parmann ucundaki acdan, dier btn organlar etkilenir; Dnyann filn yerinde bir rahatszlk var ise bundan bana ne? dememeliyiz; byle bir rahatszlk varsa tpk kendi aramzda olmu gibi onunla megul olmalyz. () Bir devlet ve milleti idare vaziyetinde bulunanlarn daima gz nnde tutmalar lazm gelen mesele budur. Mustafa Kemal ATATRK
Hasan Rza SOYAK, Atatrkten Hatralar, s. 512

Atatrkn yukardaki sz Trk d politikasn nasl etkilemitir?

SSCBnin dalmas ve iki kutuplu dnya dzeninin yklmasyla Trkiyenin temel d politika dinamiklerinde byk bir deiim olmutur. Bu erevede Trk d politikasnn esaslar yeniden belirlenmeye allmtr. Bu dnemde Trkiye, Trk topluluklarnn da bulunduu Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asyada siyasi ve ekonomik i birlii olanaklar yakalarken etnik-din atmalarn ortaya kard gvenlik sorunlarndan olumsuz etkilenmitir. Krfez Savalarndan sonra Orta Dou Blgesi, Trkiye iin gvenlik tehlikesi oluturan bir alan hline gelmitir. Trkiyenin jeopolitik konumu siyasi ve ekonomik kazanlarn yannda gvenlik risklerini de beraberinde getirmektedir. Dnyann en istikrarsz blgesine (Balkanlar, Kafkaslar, Orta Dou) komu olan Trkiyenin dorudan dhil olmad pek ok sorundan etkilenmesine sebep olmaktadr. Gnmzde Trk d politikasnn balca amac, medeniyetler arasnda anlay ve i birlii kltrnn gelitirilmesine katkda bulunarak bar ve refah iinde, istikrarl, i birliine dayal blgesel ve uluslararas bir ortamn oluturulmasdr. Trkiye kuruluundan itibaren d politikada Atatrkn Yurtta sulh, cihanda sulh. ilkesini gnmzde de devam ettirmektedir. 1. Rusya Federasyonu SSCBnin dalmasndan sonra eski gcn tekrar kazanmak isteyen Rusya Federasyonu, 1993 ylndan sonra eski Sovyet cumhuriyetleri ile karlkl ortak kar ilikisine gre hareket etmeye almtr. Dou Avrupay Batl lkelerin etkisine terk etmek zorunda kalan Rusya Federasyonu iin hareket sahas olarak Kafkasya ve Orta Asya blgeleri kalmtr. Trkiyenin Orta Asya Trk cumhuriyetleri ve dier Trk topluluklaryla yakndan ilgilenmesi Rusyann blgedeki etkinliinin azalmasna neden olmutur. Rusyann Hazar petrolleri ve Orta Asyann zengin enerji kaynaklar zerindeki etkisini azaltmak isteyen Batl Devletler, Azerbaycan-Grcistan-Trkiye zerinden bir enerji koridoru oluturma politikas izlemitir. Bylece Trkiyenin blgedeki nemi daha da artmtr. 2000li yllara girilirken Trkiye-Rusya ilikileri hzl bir ekilde gelimeye balamtr. Trkiye inaat sektr ve tketim mallar konusunda Rusya pazarnda eksiklii giderirken Rusya da Trkiyenin doal gaz bata olmak zere enerji ihtiyacn karlamak, silah sanayini gelitirmek konusunda frsatlar sunmaktadr. u anda Rusya, Trkiyenin en fazla ihracat yapt lke hline gelmitir. Bu konuda Rus doal gazn Karadenizin altndan denen bir boru hattyla Samsuna ulatran Mavi Akm Projesi bir dnm noktas olmutur.

Haritay ve tabloyu inceledikten sonra aadaki sorular cevaplaynz. 1. 1995-2000 yllar arasnda ihracatmzn azalmasnn sebeplerini aratrnz 2. Boru hatlarnn Trkiyeden gemesi Trk d politikasn nasl etkilemitir?
Ha t (R t-Tu us ru ya sg ) a

Mav i (Ru Akm sya )

Rusya Federasyonu ile d ticaretimiz

Novorossiysk
H A

Yllar 1990 1995 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Z A

K A R A D E N Z Tiflis

ITG
DENZ

Aze
BTC Kerkk-Yumurtalk

rbay

Bak
D

can

Gaz

EGE

Ceyhan

A K D E N Z
0 100 200 300 400 500 km

Doal gaz boru hatlar Petrol boru hatlar

hracat (milyon $) 531 1.238 644 1.172 1.368 1.859 2.377 3.238 4.727

thalat (milyon $) 1.247 2.082 3.886 3.891 5.451 9.033 12.906 17.806 23.508
TK

Ba t

R E N Z

ra

208

n Ga

www.botas.gov.tr

2. Kafkasya SSCBnin dalmas, Kafkaslarda Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan devletlerinin kurulmasn salarken blgedeki etnik atmalar var olan istikrar bozmutur. Trkiye, siyasi adan Kafkasyadaki yeni bamsz cumhuriyetleri desteklemi ve toprak btnlklerini korumasna ncelik vermitir Ekonomik adan da blge lkeleriyle ticari ilikileri gelitirmek ve Hazar enerji kaynaklarnn nakli konusunda avantajl bir konum elde etmeyi amalamtr. Ayrca blgedeki etnik atmalarn azaltlmas, mlteci akn ve kaakl engelleyerek istikrarn salanmasna almaktadr. Bylece Trkiye, Kafkasyada siyasi, ekonomik ve gvenlik boyutu olan bir politika izlemektedir. Trkiye ve Azerbaycann siyasi, ekonomik ve stratejik adan ortak menfaatlere sahip olmas iki lkeyi yaknlatrmtr. zelikle Dalk Karaba sorununda Trkiye uluslararas kamuoyunun aksine Azerbaycann yannda yer almtr. Hazar enerji kaynaklarnn Batya nakledilmesi konusunda alnan mesafeler Trk-Azeri ilikilerini daha da gelitirmitir. Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru Hatt, boru hatt projeleri iinde ilk defa gndeme gelmi ve yapmna 2002de balanmtr. 2005te tamamlanan hat, faaliyete geerek Azeri petroln tamaktadr. BTC ile paralel olarak gelitirilen Gney Kafkasya Boru hatt (GKB) ile Azerbaycan doal gaznn ah Deniz projesiyle Grcistan ve Trkiye zerinden dnyaya pazarlanmas hedeflenmektedir. Ayrca Trkiye, Yunanistanla bu hatt Avrupaya uzatmak iin ubat 2003te bir anlama imzalamtr. Trkmenistan doal gazn Trkiye zerinden Avrupaya tayacak olan Trans-Hazar Boru hatt (THB) projesi iin de Akabat ile mzakerelerin sonuna gelinmitir. Rusya ve ran doal gazna Azerbaycan ve Trkmenistan doal gaznn da BTC Boru Hattnn Adana tesisleri eklenmesiyle Trkiye, Avrasyada enerji datmnda kilit lke konumuna gelecektir. Enerji datmnn NATO yesi, demokratik ve laik bir yapya sahip Trkiye zerinden yaplmasn Batl devletler ve ABD desteklemektedir. Ayrca OPECin petrol tekelinin krlarak fiyat istikrarnn salanmas ve Orta Dou petrollerine olan bamlln azaltlmas Bat iin son derece nemlidir. Trkiye ile Ermenistann kara snrlarnn kapal olmas, Orta Asya ile ulam balantsn salayan Grcistan, Trkiye iin nemli bir lke hline getirmitir. Grcistan BDTye katlmam ve Rusyann zerindeki bask ve nfuzunu krabilmek iin Trkiye ve Bat ile iyi ilikiler kurmutur. Ortak kltrel ve tarih balar olan Grcistan ile Trkiye arasndaki ilikiler, Hazar enerji kaynaklarnn Batya alma projeleri ile hem ekonomik hem de siyasi olarak gelimitir. Hazar petrol ve doal gaznn ana nakil gzerghn elinde bulundurmak isteyen Trkiye ile bu enerji hatlarndan elde edecei gelir ile hem siyasi hem de ekonomik sorunlarn aarak istikrara ulamay hedefleyen Grcistan birbirleri iin vazgeilmez lkeler olmulardr. Trkiye, Ermenistan tanyan ilk lkelerden biri olmutur. Trkiye kuruluunda nc olduu Karadeniz Ekonomik Birlii Tekilatna (KE) Ermenistan ye olarak davet ederek Kafkaslardaki ok ynl politikasna uygun olarak iyi ilikiler kurmaya almtr. Ancak Trkiye, 1915 olaylarn srekli gndemde tutmas ve igal ettii Azerbaycan topraklarndan ekilmemesi nedeniyle Ermenistanla kara snrn kapatm ve ksmi ambargo uygulamaktadr. Aadaki metin ve tablodan da yararlanarak Karadeniz Ekonomik Birlii Tekilatnn Trk d politikasna yapt katklar sorgulaynz. Trkiyenin giriimi ile 19 Aralk 1990da Ankarada yaplan toplantyla temelleri atlan Karadeniz Ekonomik Birlii Tekilat (KE) Anlamas, 25 Haziran 1992 tarihinde stanbulda dzenlenen Zirve Toplantsnda imzalanarak resmen ilerlik kazanmtr. KEnin temel amac ye devletlerin corafi yaknlklarndan ve ekonomilerinin birbirlerini tamamlayc zelliklerinden yararlanlarak ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik i birliini gelitirmeleri ve Karadenizin bir bar, i birlii ve refah blgesi hline gelmesini salamaktr. KE, hkmetler dnda parlamenterler, zel sektrler ve belediyeler arasnda i birlii yaplmas iin almalar yapmaktadr. Srekli stanbulda bulunan KE Uluslararas Daimi Sekreteryas kurulmutur. KEnin finansal birimi, Karadeniz Ticaret ve Kalknma Bankasdr.
www.bsec-organization.org

ye lkeler Arnavutluk Azerbaycan Bulgaristan Ermenistan Grcistan Moldova Romanya Rusya Trkiye Ukrayna Yunanistan Srbistan

Gzlemci lkeler Almanya ABD Avusturya Beyaz Rusya ek Cumhuriyeti Fransa Hrvatistan srail talya Msr Polonya Slovakya Tunus

209

3. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri

8-10 Mart 1993te Ankarada T.C. D leri Bakanl ve TlKAnn davetiyle toplanan Alfabe-mla Konferans prensip olarak Trk cumhuriyetlerin tek bir alfabede birlemeleri gerektii ve bu alfabenin hem Trk dilinin yapsna uygunluu hem de modern dnyay daha yakndan ve kolay olarak takip edip yararlanmak ve modern dnyada hak edilen yeri almak iin Latin esasnda oluturulmasn kararlatrd. Turgut zal Bundan byle btn dnya Trkln tarih sarkacnda ykseliini seyredecektir. derken Babakan Sleyman Demirel, kurultayn iki yz yl geciktiini, Adriyatikten Orta Asyaya kadar uzanan Avrasyann yeni Trk dnyasn oluturduunu belirtiyordu.
Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. IV, s. 395 Trkiyenin Orta Asya Trk cumhuriyetlerine bak asnn basna yansmas (11.09.2008)

Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinin bamszln kazanmasnn ardndan Trkiye, bu lkelerle ikili ilikileri ve i birliini daha da glendirmeyi amalayan bir politika izlemektedir. 1992den itibaren dzenlenen Trkiye ile Trk cumhuriyetlerinin katlm ile gerekletirilen Trke Konuan lkeler Devlet Bakanlar Zirvesi bu lkeler arasndaki i birlii ve dayanmay gelitirmede nemli bir adm olmutur. Ayrca Trkiye, Trkmen doal gaz ve Kazak petrollerini dnya piyasasna pazarlama almalarna devam etmektedir. Orta Asya lkeleriyle ticari ilikilerini gelitirmeye devam eden Trkiyenin blge lkelerine salad nemli miktarda kredi, teknik yardm, burslar, kamu grevlilerinin eitimi, asker yardm ve eitim yoluyla, bu lkelerin demokratik ve ekonomik kalknma abalarn desteklemeyi amalamaktadr. Bu ama dorultusunda, Orta Asya Trk cumhuriyetleri ile Trkiye arasnda kltr ve eitim alanlarndaki i birlii hzl bir ekilde gelimektedir. Gnmzde birok renci karlkl olarak Trkiyede ve bu cumhuriyetlerde yksek renim grmektedir.

Aadaki tabloda da grld gibi ok sayda soyda rencinin lkemizde eitim grmesinin Trkiyenin d politikasna etkileri nelerdir?
01.10.2007 tarihi itibariyle Trk cumhuriyetleri ile Trk ve akraba topluluklarndan gelen ve lkemizde burslu renim gren renciler lkeler Azerbaycan Kazakistan Krgzistan zbekistan Trkmenistan Asya lkeleri Balkan lkeleri Toplam Toplam 651 512 651 18 543 1.577 1.373 5.325 TMER 52 113 55 7 32 256 123 638 n lisans 2 19 21 61 69 172 Lisans 260 258 357 8 482 923 1.023 3.331 Yksek lisans 180 82 152 3 23 217 118 775 Doktora 157 40 66 6 120 40 429

Yurt D Eitim retim Genel Mdrl

4. Orta Dou Trkiye ile tarih ve kltrel balar olan Orta Dou gnmzde karklk ve atmalar iindedir. Bu durumdan olumsuz etkilenen Trkiye, Orta Douda kalc bar, refah ve huzur ortamnn salanmas iin giriilen her faaliyete aktif olarak katkda bulunmaktadr. Trkiye, zellikle 2000li yllarda blgeye dardan yaplan asker mdahalelere olumlu bakmam ve lkemizdeki asker slerinin kullanmna izin vermemitir. Suriye ve ranla st dzey ilikiler gelitirmesi blge lkeleri ile Trkiyenin ilikilerini olumlu etkilemi, Trkiye blgede bamsz politikalar gelitiren bir lke konumuna gelmitir.

210

1988 - 1997 yllar aras Trkiye - Irak d ticareti

Yllar 1988 1990 1992 1994 1995 1996 1997 hracat 986.118 214.501 212.097 140.972 122.999 187.986 53.932 8,46 1,66 1,44 0,78 0,57 0,81 0,21 1.436.502 1.046.532 908 0 0 31.788 76.164 thalat 10,02 4,69 0,00 0,00 0,00 0,07 0,16
DE

Deeri (bin dolar) Toplam ihracattaki pay (%) Deeri (bin dolar) Toplam ithalattaki pay (%)

Trkiye, 1990da Basra Krfezi ve Irakta meydana gelen gelimelerde asker mdahaleye destek verirken yukardaki tabloda da grld gibi bu durumdan en fazla etkilenen lkelerden biri oldu. Iraka uygulanan ambargo neticesinde ekonomik kayplara urayan Trkiye, blgede oluan istikrarszlk nedeniyle de snrlarda gvenlik sorunu yaad. Mart 2003te ABD liderliinde Iraka gerekletirilen asker mdahale sonucunda Irakta bir otorite boluu domutur. Bu durum Trkiye ile Irak arasnda gvenlik sorunlarna yol amaktadr. Bu nedenle Trkiye, Irakta istikrarn yeniden tesisi ve toprak btnlnn korunmasna, lkenin yeniden yaplanmasna byk nem vermektedir. Trkiye, Trk nfusunun ounlukta olduu Kerkkn demografik yapsnn deitirilmesi teebbslerine ilikin gelimeleri de yakndan takip etmektedir. Bu ehrin farkl etnik gruplar arasnda birlik ve uyum bakmndan bir rnek tekil etmesi gerektiine inanmaktadr. Trkiye, Irak ve komular arasndaki istiare mekanizmasnda nc rol oynamaya devam etmektedir. Trkiye ile Suriye arasndaki su sorununu yannda Suriyenin Trkiyeye ynelik terr faaliyetlerine destek vermesi 1990l yllarda iki lke ilikilerini olduka gerginletirmiti. 2000li yllara gelindiinde Suriyenin terre verdii destei kesmesi ve ABDnin Suriyeye kar yaptrmlarna Trkiyenin destek vermemesi iki lke arasndaki ilikileri normale dntrd. ki devlet arasndaki ilikiler st dzey ziyaretlerle iyice pekitirildi. 1990l yllarda rann lkemize ynelik terr Aadaki karikatrden de yararlanaolaylarna destek vermesi, iki lke arasndaki ilikilerin gelimesine engel oldu. rann Orta Asya rak Trkiyenin, srail-Filistin sorununun cumhuriyetlerindeki enerji nakil hatlarnn kendi zmne ynelik faaliyetleri hakknda topraklarndan gemesini istemesi ve sorun yaad grlerinizi belirtiniz. ABD ile Trkiyenin mttefik olmas nedeniyle ilikiler zor bir sreten geti. 2000li yllarda rann Trkiyeye ynelik terre desteini kesmesi ve ABDnin rana ynelik politikalarna Trkiyenin destek vermemesi ilikilerin dzelmesini salamtr. ran ve Trkmenistan doal gazlarnn Trkiye zerinden Bat lkelerine ulatrlmas iin anlamalar yaplmtr. ki lke arasndaki ilikiler gelierek devam etmektedir. Trkiye, srailin kuruluundan itibaren ilikilerini Arap lkelerini de dikkate alarak snrl bir dzeyde tutmutu. 1991 yl sonunda iki lkenin diplomatik temsil dzeyini karlkl olarak bykelilik dzeyine karmas, ilikilerin dzelmesinin balangc oldu. Bundan sonra Orta Dou ve dnyada yaanan sorunlara kar iki lke arasnda karlkl i birlii gelierek devam etti. Bu dnemde iki lke arasnda birok ikili anlama imzaland. 2000li yllarda srailin Filistine ynelik saldrlarn Trkiyenin devlet terr olarak nitelendirmesi ve srailin Kuzey Iraktaki oluumu desteklemesi, Trkiye-srail ilikilerini bozmutur. 2004ten sonra ilikiler ksmen dzelmeye baladysa da istenilen seviyede deildir. Trkiye, srail ve Filistinin gvenli ve tannm snrlar iinde yaamas politikasn benimsemektedir. Orta Douda kalc barn srail-Filistin uyumazlnn mzakere yoluyla zmlenmesi gerektii tezini savunan Trkiye, uluslararas bar abalarna aktif Ercan Akyol olarak katlmaktadr.

211

5. Balkanlar Balkanlardaki devletlerin genelde Varova Paktna ye olmas Trkiyenin bu lkelerle siyasi, kltrel ve ekonomik ilikiler kurmasna engel olmutu. Varova Paktnn dalmasndan sonra Trkiye Balkanlarda olduka aktif bir politika izlemitir. Yugoslavyann dalmas ile birlikte Trk ve Mslman halklarn da yaad bu topraklar, Trkiyenin d politikasnda nemli yer edinmitir. zellikle BosnaHersekteki i sava srasnda Mslman Bonaklara uygulanan insanlk d muameleler Trkiyede byk tepkilere yol amtr. Trkiye, Makedonya, Arnavutluk ve Kosovadaki etnik temelli siyasi skntlarla yakndan ilgilenmi ve bu dorultuda uluslararas kurularla birlikte almtr. 1990lardan sonra Bulgaristan ve Romanya ile kurulan iyi dostluk ilikilerinin de etkisiyle Balkanlarda en etkili devletlerden biri olmutur. Trkiye, Balkan lkeleri arasnda karlkl anlay ve bar iinde birlikte yaamaya dayal bir ortamn oluturulmasna byk nem vermektedir. Bunun iin Balkanlarda istikrar ve gvenlii salamaya ynelik btn faaliyetlere youn katk salamtr. BM ve NATOnun Balkanlarda oluturduu bar gc iinde grevler almtr. Ayrca Kzlay araclyla blgedeki ihtiya sahibi kiilere yardmlar gndermitir. Yugoslavyann dalmasndan sonra bu lkede ortaya kan sorunlar karsnda tarih ve kltrel balarnn bulunduu bu corafyada denge oluturmaya almtr. Trkiye Bonaklara ynelik saldrlarn durdurulmas iin BM, NATO, Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat (AGT), K ve Avrupa Konseyi gibi tm uluslararas rgtler nezdinde giriimlerde bulunmutur. Trkiye, NATOnun Kosova harektnda aktif olarak rol alm ve sonrasnda Kosovaya gnderilen bar gcne katk salamtr. 17 ubat 2008de bamszln ilan eden Kosovay ilk tanyan lkelerden birisi Trkiyedir. Yugoslavyann dalma srecinde bamszlk mcadelesi veren Makedonya, Yunanistann basksyla karlat ve bnyesindeki Arnavut aznlklarla ilgili sorunlar yaad. Trkiye bu dnemde Makedonyann bamszln tanm, toprak btnlnn korunmasnda nemli rol oynamtr. Arnavutlukta 1990da balayan da alma politikas Trkiye tarafndan desteklenmi, Arnavut askerleri Trkiyede eitilmitir. Ayrca Arnavutlukta meydana gelen toplumsal olaylar yattrmak iin oluturulan uluslararas bar gcne Trkiye de katlmtr.
BULGARSTANDAN TRKYEYE... 1989da Bulgaristan Devlet Bakan Todor Jivkov bakanlnda yaplan Politbro toplantsnn ok gizli damgal resm tutananda yer alan baz konumalardan: TODOR JVKOV: Yeniden dou srecine deineceiz. Bundan sonra nelerin yaplacan tespit etmek iin bugne kadar yaplanlar bir gzden geirelim. syan eylemlerini durdurduk. Artk ortada isyan yok. Bu insanlara pasaport bavurularn kolaylatrmalyz. Meseleyi dramatik hle getirmeyelim. Maksimum sayda insan g ettirmek iin elimizden geleni yapmak durumundayz. Ancak en az 200 bin kiiyi ge zorlamalyz. Veriler gsteriyor ki eer bunu yapmazsak birka yl sonra er veya ge bir Kbrsa dnebiliriz. Bu halkn yllk nfus art ne kadar? GEORG TANEV: 15 bin civarnda. TODOR JVKOV: 20 yl sonrasn dnebilir misiniz? PENO KUBADNSK: Bence yolda Jivkovun yapt aklama ok nemlidir. Kesinlikle tereddt etmemeliyiz. Mesela Razgrad Blgesindeki Beli Lomda 1800 kiinin yzde 90 pasaport bavurusu yapm bulunuyor. Biz onlara yle demeliyiz: Sizi durdurmayacaz ancak nce buday ambara girecek, ondan sonra gideceksiniz. TODOR JVKOV: almayan pasaport alamayacak. PENO KUBADNSK: Trkiyenin amac, Bulgaristanda ekonomik sorunlar yaratmak. Buna kar koyacak gcmz olduu bilinmelidir. G durdurmadan duruma hkim olmamz gerekir. Bence 300 bin kii g eder. Bu durum, igcnde ksmi bir kriz yaratabilir, ancak panik yaratmayacak. TODOR JVKOV: Trkiye onlar kabul etmeyi reddedecek. PENO KUBADNSK: Trkiye kaplarn amazsa suun Trkiyeye ait olduunu syleyeceiz. Gidip geri dndklerinde ise biz onlara, Siz Bulgarsnz, nereye gidiyorsunuz? Gitmeyin demedik mi? diyeceiz. imdi onlar kabul edip etmeyeceklerini dnmeden, almalar iin Trkiyeyi sktrmalyz. TODOR JVKOV: Bu ii bo brakmayalm... Onlar bando mzka ile uurlamamz gerekir. PENO KUBADNSK: Doru, nk kovulmadklarn grecekler. Baz iletmeleri kapatmak zorunda kalsak bile nemli deil. rencilere hzl meslek kurslar vermeliyiz, hemen traktr veya bierdver koltuuna oturabilmeliler. VASL TSONEV: Evleri konusunda ne yapacaz? TODOR JVKOV: Evleri ile ilgili speklasyon olmasn. Evleri bir nevi parasz almalyz. Toplumsal rgtlerce satn alnrsa daha iyi olur. Onlarn yerine gelecek iilere bu evleri verebiliriz. PETAR MLADENOV: Bence yolda Jivkovun aklamas, politikayla uramaya baladmdan beri grdm en byk siyasi hamlelerden biri. Ahmet DOAN, Asimilasyon Kampanyas Hakknda Gerekler, s. 59-79dan dzenlenmitir.

Metni de dikkate alarak 1985-1990 yllar arasnda Bulgaristann Trklere kar uygulad politika ve bu politikann sonularnn neler olduunu tartnz?

212

1980-1990 arasnda Bulgaristanda saylar 1,5 milyonu bulan ve lke nfusunun % 15ini tekil eden Trk aznln, isimlerini zorla deitirmek yoluyla Bulgarlatrmaya (asimilasyon) tabi tutulmas Bulgaristanla ilikilerimizde nemli bir sorun olmutur.
(...) Kyn en bat mahallesinde ykseke bir evde oturuyordu. yi bir yaam iin ok alt, ok abalad ve tm gerekenleri edindi. Evliydi; hrmetkr bir e, efkatli bir baba idi. ten knca hemen evine gidiyordu. nce ailesinin hl ve hatrn sorar sohbet eder daha sonra e dost arasna kard. Ailesi ve yaad toplumla problemleri yoktu da bir u ad deitirme sorunu belini bkyordu. Son zamanlarda i yerinde de bir erit meselesi karmlard. Trk iilerine Bulgarca adlar yazlm zel eritler verilmiti. eritleri mecburen ii montlarnn yakalarnda tattryorlar, tamayanlar ise cezalandryorlard. Ahmet bir kez olsun eridini yakasna takmamt. Bu uygulamaya bir trl tahamml edemiyordu. Her gn ceza alyor, gnlk maann bir blmn Bugaristanda Trklere yaplan basky ve g edenleri tasvir eden temsili bir resim oraya veriyordu. Hadi adlarmz aldlar bir hakszlk yaptlar. Ya bu hakaret niye? diye dnyordu. Btn bunlar son zamanlarda sinirlerini ypratmt. Bu zulmden kurtulu aresini bulmalyd. Yatyor kalkyor hep bunu dnyordu. Aslnda dierleri gibi Trkiyeye gidebilirdi. Ama, seviyordu memleketini; Deliorman, Ezereyi. Katiyen terk etmek istemiyordu. Evet haklarn, zgrln burada doup byd yerde aramalyd. Bu hususta her eye hazrd, yeter ki ne geen, haydi diyen birisi olsun
Hseyin KSE, Kanl zler, s. 107, 108

Bulgaristann uygulad asimilasyon politikasnn Trkiyede yansmalar nasl olmutur? evrenizde bu dnemde Bulgaristandan g etmi kiiler varsa onlarla grnz. Grme sonularn snfta arkadalarnzla paylanz. Zorla isim deitirmenin yannda, Bulgar hkmeti; Trke konuulmasn yasaklam, camileri kapatm, Trklerin arazi ve evlerine el koymutur. Bu yasaklara uymayanlar cezalandrmak iin srgn kamplar oluturmu ve ok sayda soydamz hayatn kaybetmitir. 1985 ubatnda, Trkiyenin yaplanlara tepki gstermesi zerine Bulgaristan, isimleri deitirilen kiilerin Trk deil Mslman Bulgar olduklar cevabn vermitir. Bunun zerine Trkiye, sorunu uluslararas platformlara tamtr. Helsinki zleme Komitesi, Milletleraras Af rgt, Avrupa Konseyi ve slam Konferans rgtnn konu ile yakndan ilgilenmeleri salanmtr. Uluslararas rgtlerden gelen tepkilere ve Trkiyenin verdii notaya ramen Bulgaristan uygulamalarndan vazgemedi. 1989 hazirannda Trkiye soydalarmz kabule hazr olduunu aklaynca 300 bin soydamz Trkiyeye g etti. Ailelerin baz fertleri hapiste veya srgn kamplarnda kald. likilerdeki bu gergin durum Kasm 1989da, Bulgaristan Cumhurbakan Jivkovun iktidar kaybetmesine kadar devam etti. Yeni Devlet Bakan Mladenovun soydalarmza ynelik bu uygulamalardan vazgeildiini aklamasyla sorun zlm oldu. 1990l yllarda Romanya ve Trkiye arasndaki youn ticari ve iktisadi ilikiler ikili siyasi ilikileri destekleyen ve gelitiren bir unsur olmutur. Romanya ve Bulgaristan Trk zel sektr yatrmlarnn gzdesi hline gelmitir. Trkiye ile Yunanistan arasnda Ege Deniziyle ilgili sorunlar, aznlklar ve Kbrs sorunu uzun yllardan beri devam etmekteydi. Buna ek olarak 1990l yllarda Dou Bloku ve Yugoslavyann dalmasyla birlikte Balkanlarda nfuz mcadelesi sorunu da ortaya kt. Yine 1990 sonras Yunanistann Trkiyeye ynelik terr faaliyetlerine destek olmas iki lke ilikilerini olumsuz etkilemitir. Ayrca Yunanis-tan, Trkiyenin ABye tam yelii konusunda veto yetkisini kullanmaktadr. Bu durum iki lke ilikilerini daha da gergin bir hle getirmitir. Ocak 1996da Ege Denizindeki Kardak Kayalklar yznden Trkiye ve Trkiye ile Yunanistan savan eiine getiren Kardak Kayalklar Yunanistan savan eiine kadar gelmitir.

213

Trkiye ile Yunanistan arasnda uzun yllardr devam eden Bat Trakya sorunu bu dnemde de devam etmitir. Yunanistan Bat Trakyada yaayanlar Trk deil Mslman aznlktr. tezini savunmaya devam etmi ve Trklerin eitim, kltr, siyaset, ibadet vb. alanlardaki sorunlar zlememitir. 26 Ocak 1990da Bat Trakya Trkleri liderlerinden Dr. Sadk Ahmetin Trk kelimesini kullanmas yznden yarglanp cezalandrlmas Trkler tarafndan protesto edildi. Bat Trakyada zellikle Rodopta Trklere ynelik saldrlar sonucunda gelien olaylar zerine Yunanistan ve Trkiye karlkl olarak bykelilerini geri ekmitir. Yunanistanda 1990 seimlerinde Sadk Ahmet ve Ahmet Faikolunun bamsz milletvekili olarak seilmesi zerine yeni bir seim yasas karld. Yeni seim yasas, bamsz adaylarn bile seilebilmek iin toplam geerli oylarn yzde 3n almalar hkmn getiriyordu. Trklerin yaad blgede kaytl semenlerin tamamnn bu orann altnda olmas, Trklerin bamsz siyaset yapmalarn imknsz klyordu. 1995te Sadk Ahmetin bir trafik kazasnda lmesi, siyasi hak talep etme srecini yavalatmakla birlikte Bat Trakya sorunu uluslararas gndeme yerleti. nsan haklaryla ilgili uluslararas kurulularn youn basks ile1995ten sonra Yunanistann aznlk politikasnda nemli deiiklikler grld. Bu gelimelere karn Austos 1999da Trkiyede, ardndan Yunanistanda meydana gelen depremlerde her iki taraf da birbirlerine yardmda bulunmutur. Bylece toplumlar dzeyinde yumuama olmutur. Yunanistan, Trkiyenin AB yeliine kar olmadn aklam ve Aralk 1999da Helsinki Zirvesinde Trkiyenin adaylna yeil k yakmtr. Gnmzde Yunanistan, Trkiye ile arasndaki sorunlar AB sreci ierisinde zmeyi dnmektedir. 1999 sonras snr ticareti ve karlkl insan hareketlilii artmtr. Trkiye ve Yunanistan arasnda getiimiz yllarda balayan yaknlama sreci iki lke arasndaki dzenli grmelerle srdrlmektedir. Trkiye, ikili ilikilerdeki iyilemenin gelecek dnemlerdeki tm sorunlarn zmlenmesini salayacak ekilde srmesini istemektedir. Bu durumun iki lkenin yan sra blgenin bar, istikrar ve gvenliinin devam iin gerekli olduunu dnmektedir. Rauf Denkta ve Glafkos Klerides Trkiye ile Yunanistan arasnda uzun yllardr devam eden Kbrs sorunu bu dnemde de en nemli sorunlardan biri olmaya devam etmitir. Trkiye, Kbrsta iki toplumun da eit haklara sahip olduu bir cumhuriyet ynetiminin sorunu zecei tezini savunmaktadr. Rum tarafnn uzlamaz tutumu konunun uluslararas platforma tanmasna yol amtr. Bundan sonra BM Genel Sekreteri ve zel temsilcileri iki toplum liderleri ile birok grmeler yapt. 1992 yl sonlarna kadar yaplan grmelerde bir zme ulalamad. Gney Kbrs Rum Ynetimi (GKRY)nin ABye 1990da yapt tam yelik bavurusu 1997 Lksemburg Zirvesinde kabul edildi. 1999 Helsinki Zirvesinde Kbrs sorununun zmnn GKRYnin ABye yelii konusunda n art kabul edilmemesi Rum tarafnn zmszlk politikasna devam etmesine sebep oldu. Bylece Kbrs sorunu, ABnin mdahil olmasyla birlikte yeni bir boyut kazanrken sorunun zm daha da gleti. Kbrs sorununun zm iin BM Genel Sekreteri Kofi Annann taraflara sunduu plana gre: Kurulacak Birleik Kbrs Annan Plannn, Kbrs Trk seCumhuriyetindeki bakanlklarn en az te biri Trklerden meni tarafndan kabul edilmesi zerine oluacak, devlet bakanl ve babakanlk makamlar on ayda BM Genel Sekreteri, BM Gvenlik Konbir Trkler ve Rumlar arasnda deiecekti. Annan Plan uzun seyine ye lkeleri; Gerek ikili ilikimzakerelerden sonra taraflarca kabul edilerek Nisan 2004te lerde gerekse uluslararas platformlarda referanduma sunulmutur. Bu plana Trkler (% 65) evet derken, ibirlii yaparak, Kbrsl Trklerin izoRumlar (% 76) hayr oyu kullandlar. Buna ramen GKRY 1 lasyonuna neden olan kstlamalar ve engelleri ortadan kaldrmaya davet etti. Mays 2004te ABye tam ye oldu. Bu gelime ile Kbrs, TrkBM Gvenlik Konseyi, 26 Nisan Yunan ilikilerinde dorudan bir sorun olmaktan karken AB ile 2004de Kbrs Trk toplumu, Avrupa Trkiye arasnda bir sorun hline gelmitir. Birlii iinde bir gelecek stediini ak ABD ve AB bata olmak zere uluslararas kamuoyunun, bir ekilde ifade etmitir. Konsey, adazme onay veren Trk tarafna ynelik taahhtlerin byk daki Trk toplumunun izolasyonuna son ksm yerine getirilmemitir. Annan Plannn Trkiye ve KKTC vermek ve bu kesimin ekonomik geliiasndan en nemli faydas, Kbrsta zm isteyen tarafn mini tevik etmek suretiyle yeniden birTrkler olduunu dnya kamuoyuna gstermek olmutur. Mart lemeyi kolaylatrmak konusunda ka2008de alnan bir kararla iki taraf birbirinden ayran Lokmac rarldr. aklamasn yapmtr. Snr Kaps almtr. Gnmzde Kbrs sorununun zm www.kktcb.eu iin grmeler devam etmektedir.

214

6. Kzlayn Yurt D Yardm Faaliyetleri Trk Kzlay yurt iinde ve yurt dnda acil ihtiyac olan insanlara en ksa sre iinde yardm ulatrmaktadr. Yardmlar, temel ihtiyalar yannda salk ve eitim alanlarnda yaplmaktadr. Trk Kzlaynn yurt dnda faaliyette bulunduu yerlerden bazlar aadaki tabloda verilmitir.
Kzlayn yurtd faaliyetleri
Tarih 2005 2005 2006 2006 2008 2007 2008 Yer Endonezya, Tayland ve Sri Lanka Pakistan Lbnan Sudan Grcistan Irak Filistin Gerekletirilen faaliyet 2004 sonunda Gney Asyada meydana gelen tsunami felaketine insani yardm gnderildi. 2005te meydana gelen depremden hemen sonra insani yardm gnderildi. srailin Lbnana yapt asker operasyonlar sonrasnda insani yardm malzemesi gnderildi. Kamplara yerletirilmi insanlarn yaadklar ar koullar ve salk hizmetlerindeki yetersizlik nedeniyle insani yardm yapld. Grcistana sava sonras insani yardm yapld. Irakn Telafer kentinde meydana gelen patlamann ardndan blgeye insani yardm yapld. srailin Gazze eridindeki askeri operasyonlar nedeniyle insani yardm yapld.

7. Trk Ordusu ve Dnya Bar Souk Sava sonras dnemde uluslararas bar koruma faaliyetleri nem kazanmtr. Trkiye TBMM kararlar erevesinde Somali, Bosna-Hersek, Arnavutluk, Kosova ve Afganistan rneklerinde olduu gibi, bar koruma ve uygulama harektlarna bar gc olarak katlmtr. Trkiye, BM, NATO ve AB liderliindeki eitli bar grevlerine itirak etmek ve destek vermek suretiyle, dnyadaki eitli bar operasyonlarna katksn srdrmektedir. Mehmetiin katld nemli operasyonlar aadaki tabloda gsterilmitir.
Grev yeri Somali Bosna-Hersek Grev Tarihi 1993-1994 1993-1995

Trk Askeri Kosovada sevgiyle karland.

Ald grevler BMnin oluturduu insani yardm amal bar gcne katk salamak. BMnin insani yardm iin emniyetli blgeler oluturulmas amacyla kurduu Koruma Kuvvetine katk salamak. NATOnun oluturduu Uygulama/stikrar Kuvvetine katk salamaya devam etmektedir.

Bosna-Hersek Bosna-Hersek (Adriyatik Denizi) Bosna-Hersek

1995-1996

1992-1996

Bosna Savanda NATOnun oluturduu grev kuvvetine katk salamak iin grev yapmtr.

2004

Bmnin oluturduu Koruma Kuvveti, NATOnun oluturduu Uygulama ve stikrar Kuvvetleri ile AB liderliinde oluturulan stikrar Harektna Saraybosnada katk salamaktadr. Arnavutlukta insani yardmn gvenle datlabilmesi iin BM karar ile oluturulan ok uluslu birlie katlmtr. Makedonya ve Arnavutluktaki mltecilere yardm etmek iin oluturulan nsani Yardm Kuvvetine katlmtr. Kosova krizi srasnda NATOnun balatt hava harektna katlmtr. NATOnun oluturduu ok Uluslu Gney Grev Kuvvetine katksn srdrmektedir. BM Gvenlik Konseyi tarafndan oluturulan Uluslararas Gvenlik Yardm Kuvvetine katkda bulunmaya devam etmektedir. BM Gvenlik Konseyi tarafndan oluturulan Lbnan Geici Gvenlik Gcne destek salamaya devam etmektedir.
www.tsk.mil.tr

Arnavutluk

1997

Arnavutluk

1999

Kosova Kosova Afganistan

1999 19992002-

Lbnan

2006-

215

I. 1980 SONRASI TRKYE 1. Siyasi Gelimeler 1983 milletvekili genel seimlerinde Turgut zaln liderliindeki Anavatan Partisi (ANAP) iktidara geldi. ANAP Hkmeti ekonominin liberallemesi konusunda hzl admlar att ve 1987ye kadarki ilk iktidar dneminde lke ekonomisinde belirgin iyilemeler grld. Trkiyenin dnyaya almasnda nemli admlar atlarak ABye tam yelik iin bavuru yapld. 1987de yaplan referandum ile 12 Eyll asker mdahalesi sonucunda siyaset yasa konan Sleyman Demirel, Blent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alparslan Trkein siyasi yasaklar kalkt. Kasm 1987 seimlerinden ANAP yine birinci parti olarak kt. 31 Ekim 1989da TBMM kararyla cumhurbakan olan Turgut zaln yerine Yldrm Akbulut babakan oldu. 1991 seimleri sonucunda Sleyman Demirel babakanlnda DYP-SHP Koalisyon hkmeti kuruldu. Turgut zaln 1993 ylnda lm ile Sleyman Demirel cumhurbakan oldu. Sleyman Demirelin yerine Tansu iller DYP genel bakan ve Trkiyenin ilk kadn babakan oldu. Bu dnemde Trkiye, AB standartlarna uyum salamak amacyla Temmuz 1995te Anayasada zellikle siyasi partilerle ilgili baz yasaklar kaldrlrken siyasi partilere ye olma art ve ya gibi birok konuda deiiklik yapld. AB ile Gmrk Birlii Anlamas imzaland.

Turgut zal

Gmrk Birlii Anlamasnn basna yansmas (06.03.1995) Sleyman Demirel

Aadaki tabloya gre 1995 ylnda Avrupa Topluluu ile imzalanan Gmrk Birlii Anlamas, Trk ekonomisini nasl etkilemitir? Olumu ve olumsuz ynlerini sorgulaynz.
hracat (milyon dolar) Yl 1990 1996 1998 2000 2002 2004 2006
Toplam ihracat (A) AB lkelerine ihracat (B) B/A (%)

thalat (milyon dolar)

Toplam ithalat (C) AB lkelerinden ithalat (D) D/C (%)

12.959 23.224 26.974 27.774 36.059 63.167 85.528

6.604 11.549 13.498 14.510 18.459 34.451 35.252

50,9 49,7 50,0 52,2 51,2 54,6 52,0

22.302 43.626 45.921 54.502 51.553 97.539 139.480

8.872 23.138 24.075 26.610 23.321 45.444 44.289

39,7 53,0 52,4 48,8 45,2 46,6 39,4

TK Ahmet Necdet Sezer

1995 ile 2001 yllar arasnda Trkiyeyi Necmettin Erbakan, Mesut Ylmaz ve Blent Ecevit babakanlndaki koalisyon hkmetleri ynetti. Bu dnemde Trkiyenin Avrupa Birliine tam yeliini salamak iin nemli almalar yaplrken hazrlanan Ulusal Program erevesinde ABye uyum yasalar karld. Mays 2000de Ahmet Necdet Sezer cumhurbakan seildi. 2002, 2007 ve 2011de yaplan seimlerde tek bana iktidara gelen Adalet ve Kalknma Partisi (AKP)nin kurduu hkmet lkeyi ynetmektedir. Grev sresi dolan Ahmet Necdet Sezerin yerine 2007de Abdullah Gl cumhurbakan seilmitir.

Abdullah Gl

216

2. Kltrel Gelimeler ve Sosyal Hayat Aadaki tabloyu inceleyerek verilen yllar ierisinde ehir nfusundaki deiim ve bunun kltrel faaliyetlere yansmalarn yorumlaynz.
Krsal ehir Devlet nfusun nfusunun Opera-bale tiyatrolarntoplam toplam seyirci ehir nfusu Krsal nfus daki seyirci nfusa oran nfusa oran says says (%) (%) 19.645.007 26.865.757 33.326.351 40.630.435 44.006.274 49.747.859 51,3 53 59,5 64,6 65 70,5 25.091.950 23.798.701 23.146.684 22.179.676 23.797.653 20.838.397 48,7 47 40,5 35,4 35 29,5 791.445 812.035 856.111 837.208 892.027 938.562 184.224 238.707 207.042 220.069 165.154 451.271 Yerli film seyirci says 38.553.202 21.284.575 5.668.705 2.467.300 2.899.103

Yllar

Yaynlanan kitap says 5.610.000 6.741.000 6.586.000 8.352.000 8.905.000

TK

1980 1985 1990 1997 2000 2007

7.712.626 18.100.000

Daha nce balayan ve hl devam eden kyden kente g hareketi sonunda ehirlerde yaayanlarn oran 1980lerde % 50 iken 2007de % 70,5 olduu grlr. Bu g hareketinde ehirlerin ekiciliinin yannda tarmda makineleme, sanayilemeyle beraber ehirlerde i gcne duyulan ihtiyacn artmas nemli bir faktrdr. Kyden kente gn ilk nemli sonucu gecekondulamadr. Kentlere yeni gelenler beraberlerinde kendi kltrel zelliklerini de getirdiler. Bir yandan kentte var olan yaam tarzndan etkilenirken dier yandan kendi yaam tarzlarn srdrmeye devam ettiler. zellikle Orhan Gencebayla geni kitlelere ulaan arabesk tarz sinema ve mzik alanlarndaki etkisini 1990larn yarsna kadar srdrd. 1980li yllarda arabesk mziin de etkisiyle nispeten durgun bir dnem geiren Trk Pop Mzii, Sezen Aksu, Erol Evgin ve Bar Mano Bar Mano gibi isimlerle birlikte 1990dan sonra zellikle genler tarafndan ilgiyle takip edilmitir. Tarkan ile daha geni kitlelere ulaan Trk Pop Mzii, Sertab Erenerin 2003 ylnda Eurovision ark Yarmasn kazanmasyla uluslararas alanda da nemli bir baar kazanmtr. Mazhar-Fuat-zkan (MF) mzik grubu da halkn youn ilgisini ekmitir. Trkiyede ilk renkli televizyon yayn 1984te balad. 1990da ilk zel televizyon kanalnn almas ve 1994 ylnda zel Radyo ve Televizyon Yasasnn kmas ile ok sayda zel radyo ve televizyon, yayn hayatna balad. nsanlar bu zel televizyon ve radyolar sayesinde dnyadaki siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel gelimeleri ok daha yakndan takip Sezen Aksu etmeye baladlar. 1990l yllarla birlikte Trk sinemas tekrar canlanma srecine girdi. Bu dnemde ekilen birok yerli film, beeni ile izlendi ve uluslararas film festivallerinde dller ald. Nuri Bilge Ceylan Nuri Bilge Ceylan Maymun adl filmiyle Cannes Film Festivalinde en iyi ynetmen dln ald gibi film Oscar dllerine de aday gsterilmitir. Bu dnemde toplumsal sorunlar konu alan filmler de ekilmeye baland. Krsaldan byk ehirlere g eden insanlarn yaad sorunlar mizahi bir ekilde anlatan Kemal Sunal filmlerine halkmzn ilgisi bu dnemde de devam etmitir. Bununla birlikte kltrel ve sanatsal faaliyetler ile kitap, gazete ve dergi satlarnda da yeterli art salanamad. Bu dnem hikaye ve romannda da yeni baz zellikler kendisini gsterir. Bireysellik, toplumcu gerekilik, postmodern anlay, sosyal tenkit vb. hemen her okuyucuya hitap eden bir eitlilikle sunulmutur. Orhan Pamukun Nobel Edebiyat dln almas edebiyat alannda en nemli uluslararas baar olmutur. Bu dnemde Trkiyede uluslar aras dzeyde birok kltrel faaliyet gerekletirilmektedir. Bu alanda stanbul Kltr ve Sanat Vakfnn (KSV) etkinlikleri nemli bir yer tekil etmektedir.

217

Bu dnemde lkemizde grlen toplumsal gelimelerin en nemlilerinden biri de eitim alannda olmutur. Yandaki tablo incelendiinde 1980-85 yllar arasndaki dnemde okur-yazar oranndaki artn dier yllardan daha fazla olduunu grrz. Bu artta yetikinler iin zorunlu okuma yazma kurslarnn almas, okul ve retmen ihtiyacnn karlanmas vb. sebepler etkili olmutur. Tabloda dikkat eken bir baka oran ise kadnlardaki okur-yazar artnn erkeklerden ok daha fazla olduudur. Gerek Mill Eitim Bakanlnn balatt Haydi kzlar okula, Ana-kz okuldayz gerekse sivil toplum kurulularnn balatt kampanyalar sayesinde kz ocuklarn ve kadnlarn eitime daha fazla katlmalar salanmtr.

Trkiyede okur-yazarlk oran (%)

Yllar 1980 1985 1990 2000 2005 Erkek 79,98 86,52 88,81 93,86 95,31 Kadn 54,67 68,16 71,98 80,64 83,78
TK

retim yl ve eitim (5 yllk ve 8 yllk) seviyesine gre okullama oran (%) (A. Toplam B. Erkek C. Kadn) retim yl
1994-95 1999-00 2004-05 2006-07

lkokul A B C

Ortaokul ve dengi A B C

lkretim A B C

Lise ve dengi A B C

Ortaretim A B C

Yksekretim B C A
8,6 9,8 7,3

89,3 91,2 87,2 53,4 61,8 44,5 93,5 98,4 88,4 89,6 92,5 86,6 90,1 92,2 87,9

36,7 42,3 30,8

40,3 44,0 36,5 11,6 12,6 10,5 54,8 59,0 50,5 16,6 18,0 15,1 56,5 60,7 52,1 20,1 21,5 18,6
TK

1997-98 eitim-retim dneminde 8 yllk kesintisiz eitime geilmesi toplumu en ok etkileyen gelimelerdendir. Okullama oran tablosu incelendiinde bu uygulama ile daha nceden 5. snftan sonra rgn eitim dna kan rencilerin ilkretim 2. kademeye ve orta retime devamnn saland grlr. Ayrca okullarmz teknolojik donanm asndan gelitirilmitir. 1981den nceki yllarda Trk yksekretim sistemi; niversiteler, Mill Eitim Bakanlna bal akademiler, iki yllk meslek yksekokullar, yllk eitim enstitleri ve mektupla retim yapan YAYKUR olmak zere be tr kurumdan olumaktayd. 1981de karlan Yksekretim Kanunu ile lkemizdeki tm yksekretim kurumlar Yksekretim Kurulu (YK) ats altnda toplanmtr. YAYKURun ilevleri Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesine devredilerek uzaktan retimin lkemizde yaygnlamas hzlandrlmtr. Yksek renim gren renci ve yksekrenim kurumu saysnda da nemli artlar olmutur. Bu Dnemde Dier nemli Gelimeler ? 1993 ylnda Trkiyede ODTden ilk nternet balantsnn kurulmas ve bilgisayar kullanclarnn saysnn hzla artmas, zellikle gen nfus zerinde ok etkili oldu. Okullarmzda bilgisayar laboratuvarlar oluturularak nternet kullanm yaygnlatrld. Ksa srede evlerdeki bilgisayar ve nternet abone says artt. Bilgiye hzl ve kolay ulalabilmesi herkes iin ekici hle geldi. Fakat bir sre sonra nternetin yanl veya kontrolsz kullanlmas nemli bir sorun olarak karmza kt.
NTERNET HASTALII Kimlik arayndaki genler, kendilerine nternet yoluyla bir kimlik buluyorlar. Ama bu zahiri bir kimlik. Bu sorun zellikle arkadalk ilikileri olmayan genler arasnda daha yaygn. Kiilerin sosyal ve mesleki ilerini etkilemesi, buna engel olamamas bamlln iaretleridir. Bunun sorun hline geldiinin belirtisi, kesme noktasnda kiide kontroln kalmamasdr. Bu durum, ciddi tedavi edilmesi gereken bir sorun hline gelebilmektedir. yle hastalarm var ki 48 saat boyunca Sevgili Ali. Naslsn? Annenle biz iyiyiz. kesintisiz bilgisayar banda kalyor. Elbette bu duruma elik eden Seni ok zledik. Ltfen bilgisayarn depresyon, sknt ya da izofrenik bozukluklar da olabiliyor. ocuklar kapatp aaya yemee gelir misin? nternet kullanm konusunda denetlemek iin ailelere nemli grevler dyor. Bilgisayarn evde herkesin grebilecei bir yere konulmas, nternete giri saatlerinin snrlandrlmas ve ebeveynlerin yasal olmayan sitelerin almasn engelleyen program kullanmas baz zm nerileri olarak sralanabilir. Bugn dnyada birok tp fakltesinde nternet hastal poliklinii ald. niversitemizde de yksek lisans ders programna, nternet bamll ders olarak girmitir.
Bir nternet haberi, 16.08.2006

Yukardaki metinden de yararlanarak nternet kullanmnn olumlu ve olumsuz ynlerini tartnz.

218

Trk sporu 1980lerin sonlarndan itibaren uluslararas alanda byk baarlar elde etmitir. Naim Sleymanolunun 1988 Seul Olimpiyatlarnda altn madalya kazanmasyla balayan sre, bir ok branta olimpiyat madalyalar kazanlmasyla devam etmitir. En ok altn madalya Naim Sleymanolu, Hafz Sleymanolu ve Halil Mutlu bata olmak zere halterci sporcular tarafndan kazanlmtr. Bayan haltercilerimizde son yllarda bir ok uluslararas yarmada madalyalar kazanmtr. 1992 Barcelona Olimpiyat Oyunlarnda Mehmet Akif Pirim grekoromen grete 24 yl aradan sonra ampiyon olmutur. 1996 Atlanta Olimpiyatlarnda Trkiye son 36 yln en baarl sonucunu elde ederek, oyunlar 4 altn, 1 gm ve 1 bronz madalyayla kapad. Serbest grete Mahmut Demir, grekoromen grete Mehmet Akif Pirim altn madalya kazand. Judoda da Hlya enyurt ise nc olarak Trkiyeye bayanlarda ilk madalyay kazandran sporcu oldu. 1994 Dnya Serbest Gre ampiyonasnda Trkiye 28 yl aradan sonra takm halinde Dnya ampiyonu olmutur. Ayrca Judo, tekvando ve boks bata olmak zere bir ok branta olimpiyatlarda ve dnya ampiyonalarnda ok sayda madalya kazanan sporcumuz yetiti. Trk Mill Futbol Takmnn 2002 Dnya ampiyonasnda ve 2008 Avrupa Futbol ampiyonasnda 3. olmas mill takm dzeyinde en nemli baarlardr.

CEP HERKL
1967de Bulgaristanda doan ve Cep Herkl olarak anlan Naim Sleymanolu, btn otoritelere gre tm zamanlarn en iyi haltercisidir. On alt yanda rekor krarak halter tarihinde en gen dnya rekortmeni unvann ald. Kariyeri boyunca olimpiyat altn madalyas, yedi Dnya ampiyonluu ve alt Avrupa ampiyonluu vardr. Tam 46 kez dnya rekoru krmtr. 1984, 1985 ve 1986da dnyada yln haltercisi seildi. 1984 Los Angeles Olimpiyatlarn Dou Blokunun boykot etmesi nedeniyle katlamad. Bulgaristanda Trklere uygulanan asimilasyon ve basklar nedeniyle 1986da Trkiyeye snd. 1988 Seul Olimpiyatlarnda 9 dnya, 6 olimpiyat rekoru krarak muhteem bir zafer elde etti ve bylece Trkiyeye olimpiyatlar tarihinde gre dnda ilk altn madalya kazandran sporcu oldu. 1992 Barcelona Olimpiyatlarnda kolaylkla altn madalyay kazanan Naim Sleymanolu, ayn yl Uluslararas Halter Basn Komisyonu tarafndan Dnyann En yi Sporcusu seildi. 1996 Atlanta Olimpiyatlarnda 4 dnya rekoru krarak 3. kez olimpiyatlarda madalya kazanarak tarihe geen Naim Sleymanolu, 2000de halteri brakt.
www.nsuleymanoglu.k12.tr

2002de Dnya Futbol ampiyonasnda 3. olan mill takmmz

Basketbol Mill Takmmz ise 2006 Dnya Basketbol ampiyonasnda 6. oldu. Ayrca Bayan Voleybol Milli Takmmz ve kulp takmlarmz da 1990 sonras uluslararas spor organizasyonlarnda nemli baarlar kazanmlardr. Ayrca birok bilim adammzn, sanatmzn, edebiyatmzn kazand uluslararas baarlar gurur kaynamz olmutur.

Tabloda adlar olan kiilerin meslekleri ve uluslararas baarlar ile ilgili aratrma yapnz. Tabloda isimleri olmayan ve alanlarnda uluslararas baar kazanm kiileri de aratrarak arkadalarnzla beraber bir afi hazrlaynz.
Cem zdemir Ali Erdemir Cahit Arf Muhtar Kent Nuri Bilge Ceylan Fazl Say Hamza Yerlikaya Fatih Akn Gazi Yaargil Halil Mutlu Mehmet z Suna Kan Mehmet Okur Oktay Sinanolu Sinan amil Sam Kenan Sofuolu Gkhan Hotamlgil Semih Saygner Yldz Kenter Ahmet Ennl

219

3. Ekonomik Gelimeler

Aadaki tablo, grafik ve grsellerden yararlanarak Trkiyenin ekonomik yapsndaki deiimle ilgili grlerinizi belirtiniz.
Trkiyede zelletirme
Yllar 1986-2006 2007 2008 Toplam zelletirme (dolar) 25.783.115.795 4.258.629.659 6.295.786.143 36.337.531.597
zelletirme daresi Bakanl

Otomotiv sektr (adet)

Yllar 1980 1985 1990 1995 2000
1989da karlan kanunla Trkiyede kiilerin dviz satn almas ve bulundurmas serbest brakld.

hracat 4.515 3.760 6.122 32.764 90.026 561.191

thalat 4.887 12.806 72.215 21.651 258.987 444.806

TK

2005

Trkiye ihracat art oranlar grafii

120 100

Deer (milyar dolar)

80 60 40 20 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2007

Yllar

TK

Katma Deer Vergisi uygulamasnn basna yansmas (02.01.1985)

1980den sonra ekonomi nceki dnemlere gre byk bir deiim gsterdi. 24 Ocak 1980de alnan kararlar Trk ekonomi anlaynda bir dnm noktas oldu. Bu kararlara gre demeler dengesini dzeltmek, enflasyonu drmek, serbest piyasa ekonomisine gemek ve ihracata ynelik retimi tevik etmek temel nceliklerdi. hracat artrmak iin zel sektre dk faizli kredi verilmesi, vergi iadesi ve ucuz dviz bulmada yardm gibi kolaylklar saland.

Aadaki tablolarda Trkiye ekonomisine ynelik veriler yer almaktadr. Tablolardan yararlanarak Trkiyenin ekonomik yapsyla ilgili szl sunum yapnz.
Trk d ticareti
Yl 1980 1985 1990 1995 2000 2007 thalat (milyon $) 7.909 11.343 22.302 35.709 54.502 169.987 hracat (milyon $) 2.910 7.958 12.959 21.637 27.774 107.154 hracatn ithalat D ticaret a karlama oran (%) (%) 36,7 70,1 58,1 60,5 50,9 63,0 63,3 29,9 41,9 39,5 49,1 37,0 Turizm geliri (milyon $) 326 1.482 3.225 4.957 7.636 13.990
TK

Trk sanayisinin Trk d ticaretindeki yeri

hracat Yllar 1980 1985 1990 1995 2000 2007 thalat Sanayi rnleHam maddeGenel Sanayi Genel Ham madde rinin ihracattanin ithalatta(milyon $) (milyon $) (milyon $) (milyon $) ki oran (%) ki oran (%) 2.910 7.958 12.959 21.637 27.774 107.154 1.065 6.049 10.504 19.260 25.518 100.966 36,6 76,0 81,1 89,0 91,9 94,2 7.909 11.343 22.302 35.709 54.502 169.987 6.747 8.853 16.153 25.198 36.010 133.879 85,3 78,0 72,4 70,6 66,1 78,7

Yllara gre enflasyon oranlar Yllar 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Enflasyon oran (%) 101,40 44,95 60,30 89,11 54,92 8,18
TK

220

1980lerin sonuna gelindiinde artk yabanc sermaye girii ve BANKER SKANDALI ihracat artmtr. D ticaret tablolar incelendiinde ihracat 24 Ocak kararlaryla mevrnleri iinde sanayi rnlerinin arlnn artmaya balad ve duat faiz oranlarnn serbest enflasyon oranlarnn dt grlr. Fakat yine de d ticaret braklmas sonucu halka ok a kapatlamamtr. 1997, 1998, 2001 ve 2008 yllarnda yksek faiz vermeyi taahht eden ok yaanan ekonomik krizler Trk ekonomisini olumsuz etkilemitir. sayda bankerlik irketi kurulmaya Bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak ve d ticaret an baland. 1982lere gelindiinde bankapatabilmek iin MF (Uluslararas Para Fonu) ile anlamalar kerlerin says binleri bulmutu. O imzalanmtr. Ocak 2005ten itibaren Trk lirasndan alt sfr dnemde lkemizde faaliyet gsteren silinmitir. Serbest piyasa ekonomisinin temel artlarndan biri 38 bankann 31i bankerler adna para olan devletin ekonomi zerindeki kontroln ortadan kaldrmak topluyordu. Birikimlerinden yksek iin zelletirme Yksek Kurulu gibi kurumlar kuruldu. Merkez oranda gelir elde etme hayaline Bankas, hazrlanan kanunlarla hkmetlerin bankalar zerin- kaplan on binlerce kii paralarn bu deki etkisini ortadan kaldracak bamsz bir yapya kavutu- bankerlere teslim etti. Lks bir arabann 3 milyon lira olduu o gnlerde ruldu. Yabanc sermayenin Trkiyeye gelmesi iin tevikler bankerlerin halktan topladklar verildi. Devletin ekonomideki etkisini en aza indirmek iin parann yaklak 150 milyar lira olduu zelletirme byk bir hz kazand. hracat teviklerine devam tahmin edilmektedir. edildi. Sanayi rnlerinin toplam ihracat iindeki oran % 94,2ye Maliye Bakannn Vatanda kadar ykseldi. hracatn artmas, turizmin gelimesi ve turizm be kuru fazla kazanmak iin kumar gelirleri dviz skntsnn azalmasn salad. Kresellemenin oynamtr. demesi zerine on binleretkisiyle ithalat byk bir hzla artt. D ticaret a gnmzde ce kii bankerlerden paralarn almak de en nemli problemlerinden biri olmasna ramen Trkiye iin mracaat etti. Bunun zerine bankerlerin bir ksm yurt dna kaarken ekonomisi dnyann en byk 20 ekonomisi arasna girmitir. kalanlar da iflas ettiklerini akladlar. Temel hedefi, Gneydou Anadolu Blgesi halknn hayat Bylece yksek faiz geliri hayali kuran standardn ykselterek dier blgelerle arasndaki gelimilik on binlerce kii ellerindeki btn farkn ortadan kaldrmak, tarmda verimlilii ve i imknlarn birikimlerini kaybetmi oldu. artrarak mill kalknma hedeflerine katkda bulunmak olan GAP www.mimoza.marmara.edu.tr (Gneydou Anadolu Projesi), ok sektrl, btnlemi ve srdrlebilir bir kalknma projesidir. lkemizin z kaynaklaryla yaplmakta olan proje, gelecek kuaklar iin kendilerini gelitirebilecekleri bir ortam yaratlmasn amalayan srdrlebilir insani kalknma felsefesi zerine kurulmutur. Kalknmada adalet, katlmclk, evrenin korunmas, istihdam, meknsal planlama ve alt yapnn gelitirilmesi GAPn temel stratejileridir. Projenin byk bir ksm bitirilmitir. Kalan ksm iin almalar devam etmektedir.

Aadaki tablo ve fotoraflardan da yararlanarak GAPn blge iin nemi ve blgede meydana getirdii deiiklikleri aratrarak bir sunu hazrlayn ve snfta arkadalarnzla paylanz.
Rakamlarla GAP
Projenin balang tarihi Projenin kapsad iller Proje yzlm stihdam kapasitesi Sulamaya alacak arazi Yllk elektrik retim hedefi Proje detaylar Gerekleen yatrm miktar Yaplacak yatrm Proje gerekleme oran 1980 Adyaman, Batman, Diyarbakr, G. Antep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak 75.378 km2 3.800.000 kii 1.800.000 hektar 27 milyar kWh 22 baraj ve 19 elektrik santrali 23.300.000.000 dolar 27.700.000.000 dolar Tarm (% 26), enerji (% 83), ulam (% 45), turizm (% 32)

GAPta ithalat ve ihracat

(milyon dolar)

Yllar 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

hracat 710 689 987 1.567 2.242 2.243 3.247

thalat 563 767 1.168 1.536 1.907 2.177 2.762

www.gap.gov.tr

221

4. Toplumsal Sorunlar a. Terrizm Terr, byk apl korku veren ve bireylerde ylgnlk yaratan bir eylem durumunu ifade etmektedir. Terrizm ise siyasi amalar iin mevcut durumu yasa d yollardan deitirmek amacyla rgtl, sistemli ve srekli terr eylemlerini kullanmay bir yntem olarak benimseme durumudur. Gnmzde uluslararas kar mcadelelerinde terr faaliyetleri n plana kmtr. Terrizmin, hz kazand dnemlerle uluslararas sorunlar arasnda yakn bir iliki olduu grlmektedir. Terrizm, siyasi bir mcadele arac olarak bir lkenin bir baka lkeyi zayflatmas ve istikrarn bozmas iin de kullanlmaktadr. Son 25 yl iinde Trk toplumunu en fazla etkileyen olay kukusuz ki terrdr. Trkiyedeki terr faaliyetlerinin ortak amac devletin niter yapsn bozarak mill birlik ve beraberlii ortadan kaldrmaktr. Terrizmin amacna ulamada setii yntemlerden bazlar; halk veya hedef bir topluluu korkutarak dehete drmek, dzene kar olan gleri harekete geirmek, kamuoyunu ynlendirmek, hedef lkenin ekonomisine zarar vermek, vb.dir. Terr rgtleri kamuoyuna seslerini duyurabilmek iin propaganda yapmakta ve amalarna hizmet edecek her trl olay istismar etmektedir. nemli kiilere suikast eylemleri dzenlemek, vatandalara ynelik katliamlara bavurmak, rastgele seilmi merkezlere bomba yerletirmek ve intihar eylemleri bu rgtlerin en sk kulland yntemlerdir.
TERRN MALYET leri Bakanlnn 20.07.2008 tarihinde yapt aklamaya gre Trkiye, terrle mcadele iin 300 milyar dolar harcam. Bu parayla, 24 derslikli 480.000 okul veya 48.000 tam teekkll hastane yaplabilirdi. 3.800.000 kiiye i imkn sunacak sayda fabrika veya dnyann en byk kalknma projelerinden olan GAPtan yedi tanesi hayata geirilebilirdi. Trkiyenin bu gne kadar yaptnn iki katndan fazla otoyol yaplabilir,Trkiye dnyann 7. byk ekonomisi hline gelir, d borcu kalmazd. Herkese ok daha kaliteli eitim ve salk hizmeti sunulabilirdi.
Bir gazete haberi, 21.07.2008

Yukardaki metinden de yararlanarak terrn lkelerin ekonomisine ve gelimesine etkilerini yorumlaynz. Terrle mcadelenin olduka ykl bir maliyeti bulunmaktadr. lkelerin geliimi ve ekonomisine ynelik harcamas gereken paralar terrle mcadele alanna kaydrma zorunluluu, ekonomik adan lkenin kaynaklarnn verimli alanlarda kullanlmasnn engellenmesi terrizmin amalarndandr. Terr rgtlerinin balca finans kaynaklar: Silah, insan ve uyuturucu madde kaakl, gasp, hrszlk, fidye, hara, eitli yaynlardan elde edilen gelirler ve d desteklerdir. Terr nlemek iin ncelikle terrn ekonomik ve insan kaynaklarn yok etmek gerekir. Terr rgtlerinin hedef kitlesi durumunda bulunan ocuklar ve genleri rgtlerin propagandalarna kar korumak iin lkedeki eitim dzeyi ykseltilmeli ve terr rgtlerinin zararl faaliyetlerine kar genler bilinlendirilmelidir. Terr rgtlerinin istismar sebepleri ortadan kaldrlmaldr. Terre destek veren veya onlara imknlar salayan devletlere uluslararas yaptrmlar uygulanmas iin giriimlerde bulunulmaldr. Komu lkelerle de i birlii yaplarak terrizmin yurt ii ve yurt d balantlar kesilmelidir. b. 17 Austos Depremi Sonunda Ortaya kan Sorunlar

Aadaki metin ve resimden yola karak 17 Austos Depreminin insanlarn psikolojisi ve toplum zerindeki etkileri hakknda neler syleyebilirsiniz?
29 yandaki A. L. her akam yapt gibi yatmaya hazrlanyor. Ak olan TVyi kapatmyor, sadece sesini biraz ksyor. Evdeki kz kardeinin odasna bir gz atyor, kapsn hafif aralk brakyor. TVnin karsndaki kanepenin karsna kuruluyor, hafif uzanr gibi yapyor. Uykusu ok ama ieride onu bekleyen yatana gitmeyi aklndan bile geirmiyor. Bir yastk ve bir pikeyle birlikte rutin gecelerinden birine daha hazrlanyor. 17 Austos Pazar bugn... 1999da yaanan o byk aclarn zerinden 9 yl geti... Zaman akp gitse de acnn, korkunun, travmann bykl A. L. gibi birok insann yreinden hlen gemiyor...
Bir gazete haberi, 18.08.2008

222

17 Austos 1999da meydana gelen 7,4 byklndeki depremin merkez ss, zmit in 12 km. gney dousunda, Kuzey Anadolu Fay Hatt zerinde bulunmaktadr. Deprem, kentleme ve nfus younluunun fazla olduu, nemli endstri tesislerinin bulunduu stanbul, Kocaeli, Sakarya, Bolu, Bursa, Zonguldak, Eskiehir ve Yalova illerinde can ve mal kaybnn olduka fazla olmasna sebep olmutur. Depremin yaand blgede, Trkiyenin eitli illerinden g eden insanlarn bulunmas depremin etkilerini yurt geneline yaymtr.
Hasar durumu Ykk veya ar hasarl Yap tr Konut yeri Konut Orta hasarl yeri Konut Hasarl yeri 9.712
T.C. Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi, Depremler 1999

Yap says 66.441 10.901 67.242 9.927 80.160

17 Austos 1999 depreminde illere gre lenlerin says lin ad Bolu Bursa Eskiehir stanbul Kocaeli Sakarya Yalova Zonguldak Toplam len insan says 270 268 86 981 9.477 3.891 2.504 3 17.480

Afet leri Genel Mdrl Deprem Aratrma Dairesi Bakanl, 17 Austos 1999 zmit Krfezi Deprem Raporu

17 Austos depreminin sanayi tesislerine zarar vermesi; i gc, retim ve ihracat kayb Trk ekonomisini olumsuz etkilemitir. Devlet Plnlama Tekilat tarafndan yaplan almalar sonucunda 7 Eyll 1999 tarihli raporla ekonomik kayp 9-13 milyar dolar olarak hesaplanmtr. Tabloda da grld gibi ok sayda bina hasar grmtr. Depremden etkilenen insanlar uzun sre yaadklar korku ve acnn psikolojik etkilerini zerlerinden atamamlardr. Depremden sonra devletimiz depremzedeler iin nce geici, sonra kalc konutlar yapmtr. Yeni karlan kanunlarla zorunlu deprem sigortas mecburiyeti getirilmi, imar alanlar ve ruhsatlar daha sk kontrol altna alnmtr. Arama ve kurtarma birimlerinin says artrlmtr.

17 Austos Depreminin basna yansmas (18.08.1999)

Haritay inceleyerek yaadnz yerin deprem riskini sorgulaynz. linizde depremin zararlarn en aza indirmek iin yaplan almalar aratrarak snf panosunda sergileyiniz.
K A R A D E N Z
Edirne Krklareli Bartn Zonguldak Tekirda stanbul Yalova Bursa anakkale Kocaeli Sakarya Dzce Bilecik Ankara Sivas Balkesir Ktahya Manisa Uak zmir Aksaray Denizli Aydn Mula Antalya Karaman Mersin Hatay Adana Osmaniye Gaziantep Isparta Burdur Konya Nide Adyaman Kahramanmara anlurfa Afyonkarahisar Nevehir Eskiehir Krkkale Krehir Tunceli Kayseri Elaz Malatya Diyarbakr Batman Mardin rnak Siirt Hakkari Yozgat Bingl Erzincan Bolu ankr orum Karabk Amasya Tokat Ordu Sinop Artvin Trabzon Rize Ardahan

Kastamonu

Samsun

Giresun Gmhane Bayburt Erzurum

Kars Idr Ar

Mu Bitlis

Van

1.DERECE Kilis 2.DERECE 3.DERECE 4.DERECE 5.DERECE 0 100 200 300 km l Merkezi

Z
Trkiye deprem blgeleri haritas

223

. KRESEL SORUNLAR 1. Kresel Isnma Bir serann cam ile kapl at ve yan duvarlarna arpan gne nlar sera camndan kolayca ieri girer. Ancak, sera iindeki cisimlere arpan n enerjisi, s enerjisine dnr ve dalga boylar deiir. Bu dalga boyundaki s enerjisinin sera dna kmasn camlar engeller ve geriye yanstr. Bylece gne geldii srece sera snmaya devam eder. Serann iiyle dars arasnda byk scaklk fark oluur. Bu fiziksel olaya sera etkisi denir.

Fosil yaktlar olarak adlandrlan doal gaz, petrol ve kmrn yanmasyla aa kan gazlara sera gazlar denir. Yukardaki metin ve resimden yola karak sera gazlar denilen karbondioksit, kloroflourkarbonlar, metan, ozon ve azotoksit kresel snmay sizce nasl etkiler?

Sebze yetitirilen bir serann ii

Yandaki ekil incelendiinde sera gazlarnn seralardaki camlar ile ayn ileve sahip olduu grlr. Sera gazlar, gneten gelen k nlarnn yeryzne ulamasna ve stmasna izin verirler. Fakat k nlarnn yere arparak s enerjisine dnm hlinin atmosfere dnmesine izin vermezler. Normalde geceleri soumas gereken yeryz ve atmosferin yere yakn katmanlar yeterince soumaz. Scakln yksek olmas atmosferdeki su buhar miktarn da artrr. Su buhar da yeryznn daha fazla snmasna yardmc olurken yeryznde scaklk, normal deerlerin Sera etkisinin ematik aklamas stne kar. Sanayi nklb ile balayp II. Dnya Savandan sonra hzlanan enerji ihtiyac gnmzde giderek artmaktadr. Fosil yaktlar olarak adlandrlan kmr, petrol ve doal gaz dnyann bugnk enerji ihtiyacnn % 75ini karlamaktadr. Yaplarnda karbon (C) ve hidrojen (H) bulunan bu yaktlar kullanldklarnda atmosfere bol miktarda karbondioksit (CO2) salmaktadr.

Aadaki tablo ve grafikleri inceleyerek sera gazlarnn kresel snmaya etkilerini yorumlaynz
Mauna Loa, Hawaii

Kresel yzey scaklklar 1860 - 2000 (Eyll)

Scaklktaki deiik (C)

380 370

CO2 birikimi (ppmv)

0.80 0.70 0.60 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0 -0.10 -0.20 -0.30 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000

Nisan 1999 371.2

360 350 340 330 320

1963 68 73 78 83 88 93 98 Hawaii, Mauna Loa stasyonu lme sonularna gre atmosferdeki karbondioksitin srekli art

310

Karbondioksit Kloroflorokarbonlar Metan Ozon Azot oksitler Dierleri

50 17 13 7 5 8

Hadley klim Tahmin ve Aratrma Merkezi

Sera gazlarnn kresel snmadaki oranlar (%)

224

Kresel snmaya neden olan gazlar iinde en etkili olan karbondioksitin, 1958ten itibaren % 9 artmas dnyann iklim dengelerini bozmutur. Karbondioksit bata olmak zere havay kirletin gazlarn yalarla yeryzne inmesi su ve toprak kirliliinin nemli nedenlerinden olmutur. Kresel snmada etkili olan gazlardan kloroflourkarbonlar ise gnmzde buzdolab, klima, sprey, yangn sndrc ve plastik sanayinde kullanlmakta olup bu rnlerin says her geen gn artmaktadr.

Aadaki karikatr ve fotoraflardan da yararlanarak kresel snmann gelecekte dnyamz zerindeki etkileri hakknda grlerinizi belirtiniz.

Patagonya buzullar (Arjantin),1928

Patagonya,2004 www.kuresel-isinma.org

Kresel snmann etkisinin XXI. yzylda youn olarak grlecei, buzullarn erimesiyle denizlerin su seviyelerinin ykselecei bilinmektedir. nsanlarn byk bir ksmnn yaad dnyann tarmsal retim deposu olan ky ovalarnn sular altnda kalaca bilim adamlar tarafndan aklanmaktadr. Ayrca iklimlerde deimeler olaca, kuraklk ve su ihtiyacnn artaca, baz yerlerin lleecei, yalarn dengesizleecei ve 2025 yl itibariyle dnya nfusunun yarsnn susuzlukla mcadele etmek zorunda kalaca tahmin edilmektedir. 2050ye kadar ise bitki ve hayvan trlerinin drtte birinin yok olaca ve bu durumun doal dengeyi geri dnlemez ekilde bozaca ifade edilmektedir.

Aadaki metinlerden de yararlanarak kresel snmann dnyamz zerindeki etkilerini azaltmak iin yaplmas gerekenlerle ilgili bir sunu hazrlaynz.
KRESEL ISINMANIN TRKYEYE OLASI ETKLER evre ve Orman Bakanlnn isteiyle stanbul Teknik niversitesi tarafndan hazrlanan, Trkiye iin klim Deiiklii Senaryolar balkl rapora gre; 2070te Trkiye genelinde scaklklarn 6 C ykselmesi beklenmektedir. Bu durumda Ege, Akdeniz, Anadolu, Dou ve Gneydou kesimlerinde scaklk ykselmeleri etkili olacaktr. Karadeniz Blgesinde yalar da % 20 civarnda artarken gneyde ise % 30 civarnda bir azalma grlecektir. Trkiyede kar yamad klar grlrken beklenmedik zaman ve yerlerde kar yaabilecei tahmin edilmektedir. lkemizde enerji retimi ve sulamada ok nemli bir yere sahip olan Frat ve Dicle nehirlerinin havzalarnda yalar azalacak. Ekosistemlerinde meydana gelecek deime sonucu lkemizdeki birok canl tr de yok olma tehlikesiyle kar karya kalacaktr.
www.cevreorman.gov.tr

BMNN UBAT 2007 KLM DEM RAPORU Kresel snma ve dnyada iklim deiimi ile ilgili BM raporunda, kresel scaklk artnn olas etkileri aadaki biimde zetlenmektedir: 1. Scaklk 2,4 derece artarsa: Su sknts balayacak. Kuzey Amerikada kum frtnalar tarm yok edecek. Deniz seviyeleri ykselecek. Peruda 10 milyon kii su sknts ekecek. Mercan kayalklar yok olacak. Gezegendeki canl trlerinin yzde 30u yok olma tehlikesiyle kar karya kalacak. 2. Scaklk 5,4 derece artarsa: Denizler 5 m. ykselecek. Deniz seviyesi ortalamas 70 metre olacak. Dnyann yiyecek stoklar tkenecek. 3. Scaklk 6,4 derece artarsa: Gler balayacak. Yz milyonlarca insan uygun iklim koullarnda yaamak umuduyla g yollarna decek. Kadnlar su bulamadklar iin salarn kestirecekler. Denizler lleecek. Kuraklk yaanacak. Okyanuslardan aktarmla ime suyu elde edilecek. Suda yaayan baz hayvanlarmz (kutup ays, fok bal vs.) trmanacak buz bulamayacaklar. Yzmekten yorulup lecekler. nsanlar 50 yandayken susuzluktan 85 yanda gibi gzkecekler. Bebeklerin sakat doma olasl artacak.
www.kuresel-isinma.org

225

? Kyoto Protokol Kresel snma bir veya birka devletin abas ile zlebilecek bir sorun olmaktan ok btn devletlerin i birlii ile zlebilecek bir sorundur. Bunun iin BM klim Deiiklii ereve Szlemesine (BMDS) bir ek niteliindeki Kyoto Protokol hazrlanmtr. Aralk 1997de Japonyann Kyoto ehrinde grlmeye balayan Protokol, ubat 2005 tarihinde yrrle girmitir. Trkiye 30 Mays 2008de Protokol imzalayacan aklam ve 13.05.2009da imzalamtr.

Kyoto Protokol ve nemi hakknda aratrma yapnz. Aadaki haritadan yararlanarak Protokol imzalamayan veya ekimser kalan lkelerin ne srdkleri sebepleri aratrarak snfta sunum yapnz.
K U Z E Y B U Z D E N Z

B Y K

O K YA N U S

AT L A S

O K YA N U S U

B Y K

O K YA N U S

H N T

O K YA N U S U

1000

2000

3000 km

Protokol reddeden lkeler

mzalayanlar

mzalama srecinde olanlar

Protokol imzalamayanlar

2. evre Kirlilii Canllarn saln olumsuz ynde etkileyen, doal evrede zararl etkiler meydana getiren yabanc maddelerin hava, su ve toprakta normalin zerinde birikmesi olan evre kirlilii, gnmzde yaanan en nemli sorunlardan biridir. Doal evrenin ve kaynaklarn snrsz olmadn unutan insanlar yzyllar boyunca doal kaynaklar tketme ve kirletme yoluna gitmilerdir. zellikle son elli yl iinde binlerce canl trnn yok olmas, doal dengenin bozulmasnn ortaya kard hastalklar ve insanlara verdii zararlar youn bir ekilde grlmeye balannca baz tedbirler alma yoluna gidilmitir. Ancak evrenin korunmas ve evre kirliliinin nlenmesi konusunda hl ortak bir bilin olumamtr. evre kirliliini genel olarak hava, su, toprak ve grlt kirlilii olarak snflandrabiliriz. Yeryzndeki su kaynaklarnn ancak % 1i kullanlabilir tatl su kaynadr. Son yllarda kresel snmann etkisiyle dnyada meydana gelen kuraklk, su kaynaklarnn ok daha fazla nem kazanmasn salad. Gnmzde milyonlarca insan yeterli ve temiz su kaynaklar bulamad iin lmekte veya salgn hastalklarla mcadele etmek zorunda kalmaktadr. Tatl su kaynaklar yannda tuzlu su kaynaklar da iklimin dengeli bir ekilde devam iin gereklidir. Tuzlu sularda yaayan canllar doal dengenin korunmas iin son derece nemlidir. Evlerden, sanayi tesislerinden, maden iletmelerinden sulara srekli zararl atklar karmaktadr. Tarmda kullanlan ilalar ve gbreler kirlenmeyi daha da artrmaktadr. Canl yaam iin ok nemli olan bir dier doal kaynak topraktr. Nfusun hzla artt, kullanlabilir toprak miktarnn ise srekli azald dnyamzda 1 cm kalnlnda toprak tabakasnn oluabilmesi iin yzlerce yl gemesi gerekir. Verimli topraklarn sulara katlan veya havaya salnan zararl maddelerle kirlenmesi, yanl sulama, erozyon vb. nedenlerle hzl bir ekilde yok olmas dnyada alk tehlikesini byk boyutlara ulatrmtr. Fosil yakt kullanm sonucu hava kirliliine sebep olan birok madde asit yamurlaryla yeryzne inerek suyu ve topra kirletmektedir. Yeterli fosil yakt bulunmayan birok lkenin nkleer enerjiye ynelmesi, nkleer atklarn topraa gmlerek saklanmas, nkleer santrallerde meydana gelen kazalar (ernobil gibi) ok geni alanlarda hava, su ve topra kirletmektedir. Doal evrenin yok olmas beraberinde uzun yllar sren hastalklar da getirmitir. ernobilde meydana gelen kazadan sonra btn dnyada nkleer enerji tartma konusu olmutur. Nkleer enerjiye kar olanlar yasaklanmasn

226

isterken, taraftar olanlar gerekli tedbirler alndnda enerji ihtiyacnn ancak byle bir kaynakla karlanabileceini savunmaktadr. Fosil yaktlarn ve nkleer enerji kullanmnn olumsuz sonularnn grlmesi zerine bir ok gelimi lkede gne, rzgr, dalga enerjisi gibi farkl enerji kaynaklarnn kullanm iin almalar hz kazanmtr. Grlt kirlilii ise ehirlerde yaayan insanlarn nemli sorunlarndan birisi olup salk problemlerine ve i verimliliinin dmesine neden olmaktadr.

Aadaki metin ve tablodan yararlanarak nkleer enerji kullanm hakknda yorum yapnz. Nkleer enerji kullanmna taraftar olanlarla kar kanlarn ne srdkleri sebepleri aratrarak retmeninizin rehberliinde grup tartmas yapnz.
lke ad ABD Fransa Belika spanya sve Japonya G. Kore Litvanya Nkleer santral says 103 59 7 9 10 29 20 1 Dnyada nkleer enerji kullanm Elektrik retim Nkleer santral lke ad pay (%) says 20 Rusya 31 80 56 24 45 55 45 70
www.nukte.org

Elektrik retim pay (%) 16 56 49 32 20 42 43

Slovakya Ukrayna svire ngiltere Bulgaristan Ermenistan

5 15 5 19 4 1

ernobilden bir ses yle diyor: Normal bir insansndr! Sonra bir gn birdenbire ernobil insanna dnrsn. Herkes gibi olmak istersin ama olamazsn. Sana farkl gzlerle bakmaya balarlar. Sorarlar: Korkutucu muydu? Santral nasl yand? Neler grdn? Artk ocuun olabilir mi? Ein seni terk etti mi? lk zamanlar hepimiz bir hayvana dntrlmtk. Herkes ban evirip bize bakyordu. Oradan gelmi! Hepsinin ortak noktas ise ernobilli olmalar ernobilli olmann aclarn yayor olmalar
Svetlana ALEKSIYEVI, ernobilden Sesler, s. 114

Aadaki verilen rgtlerin kurulu amac ve alma alanlarn aratrarak tabloyu doldurunuz.
Uluslararas tekilatn ad Kurulu amac
Birlemi Milletler Tekilat (UN) Birlemi Milletler ocuklara Yardm Fonu (UNICEF) Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO) Dnya Bankas (World Bank) Dnya Salk rgt (WHO) Gda ve Tarm rgt (FAO) Uluslararas alma rgt (ILO) Dnya Doay Koruma Vakf (WWF)

alma alanlar

227

3. Nfus Art ve sizlik 1650lerde 500 milyon olan dnya nfusu 2000lerde 6 milyara ykselmi ve her yl bu nfusa yaklak 97 milyon insan katlmaktadr. Gnmzde dnya nfusunun sadece 1 milyar kadar gelimi lkelerde yaarken, geri kalan 5 milyardan fazla insan, az gelimi veya geri kalm lkelerde yaamaktadr. Gelimi lkelerde nfus art hz ortalama % 0,5-1 arasnda deiirken az gelimi lkelerde % 2, geri kalm lkelerde % 2,5-3 civarnda gereklemektedir. Bu durum dnyay zlmesi zor sorunlarla kar karya brakmaktadr. Hzl nfus art gelimekte olan lkelerde, kaynaklarn yetersiz, kalknma abalarnn sonusuz kalmasna, ekonomik ve sosyal sorunlarn artmasna neden olmaktadr. Gelimi lkeler ise bu artn dnyann sosyo-ekonomik dengelerini ve istikrarn bozabilecei endiesini tamaktadrlar.

Tablolar inceledikten sonra aadaki sorular cevaplamaya alnz. 1. 1930-1950 yllar arasnda dnyada nfus art hznn az olmasnn sebebi nedir? 2. Dnya nfusunun lkelere gre dalm gelimi ve az gelimi lkeleri nasl etkiler? Grlerinizi belirtiniz.
Gelimi ve az gelimi lkelerin dnya nfusundaki oranlar (%) Yl 1900 1950 1980 1990 2000 2010*
* Tahmin deerlerdir.

Dnyada yllara gre nfus art Yllar Art oran (%) 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 1,08 1,11 1,11 1,33 2,07 1,69 1,58 1,22 1,15
www.census.gov

Gelimi lkeler 40 35 25 20 15 10

Az gelimi lkeler 60 65 75 80 85 90

DE 2000 Trkiye st. Yllndaki verilerden dzenlenmitir.

BMnin raporlarna gre, lkelerin nfus artlar mevcut hzyla devam etmesi hlinde dnya nfusunun 2030 ylnda 10 milyara yaklaaca ve bunun 8,4 milyarnn dk ve orta gelir grubu lkelerde, 1,6 milyarnn gelimi lkelerde yaayaca tahmin edilmektedir. Bu durumda beslenme, temiz su ihtiyac, isizlik, trafik ve haberleme nemli sorunlar olarak ortaya kacaktr. Bu sorunlar amak iin; modern tarm yntemleri kullanmak, planl ehirleme yapmak, nfus artn yavalatmak, var olan kaynaklar verimli ekilde kullanmak gerekmektedir. Dnyada nfus art ile ayn hzda i imknlarnn oluturulamamas, hatta teknolojik gelimeler sayesinde i gcne duyulan ihtiyacn her gn biraz daha azalmas, isizlik tehlikesini n plana karmtr. Yandaki Kresel isizlik adl grafikte de grld gibi isizlerin toplam nfus iindeki oran azalmasna ramen, isiz kii saysndaki art devam etmektedir. 2008 ylnda dnyada yaanan ekonomik krizin isiz saysn daha da artraca tahmin edilmektedir.

sizlik sorununun basna yansmas (14.06.2008)

Kresel sizlik 1996-2006

200 7.4 180 6.8 160 6.2

140 120 100

19

5.6

96 997 998 999 000 001 002 003 004 005 006 2 1 2 1 2 2 2 2 2 1 siz says (milyon kii) sizlik oran (%)

5.0

Dnya Bankas The Employment Imperative raporu, 2007, www.un.org

228

4. Yetersiz Beslenme ve Alk

Tablodan yararlanarak aadaki sorular cevaplaynz. 1. Yetersiz beslenme sorunu yaayan lkelerin ortak zellikleri nelerdir? 2. Dnyada alk ve yetersiz beslenme sorunu nasl bir deiim gstermektedir?
Yetersiz beslenen kii says (milyon kii)
lkeler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Hindistan in Banglade Kongo Etiyopya Pakistan Tanzanya Filipinler Endonezya 1969-1971 218,3 386,6 20,3 6,0 16,9 8,9 18,8 55,9 937,2 1979-1981 261,3 304,0 33,3 10,0 23,6 5,2 12,9 36,5 897,3 1990-1992 214,8 193,6 39,2 12,2 27,8 9,9 16,2 16,4 775,9 1995-1997 201,8 145,6 50,4 27,2 24,8 15,7 15,4 11,8 735,8 2001-2003 212,0 150,0 43,1 37,0 31,5 35,2 16,1 15,2 13,8 819,8 2004 209,5 153,7 44,0 39,0 32,7 37,5 16,4 14,6 13,8 825,9
www.fao.org

Toplam (172 lke)

Sanayi inklabndan sonra tarmda makineleme, gbreleme, ilalama ve sulama imknlar gibi gelimeler, tarmsal retimdeki verimlilii byk oranda artrmtr. Yeryznde tarma elverili topraklar snrl olmasna ramen verimlilik artlar sayesinde birim araziden elde edilen rn miktar byk oranda artrlabilmektedir. Buna son zamanlarda gen mhendislii alannda kaydedilen gelimeler de eklendiinde yeryzndeki kaynaklarn israf edilmeden kullanlmas ile bugn yeryznde alk diye bir sorunun olmamas gerekir. Oysa gnmzde yeryznn birok blgesinde hzla bymekte olan bir alk sorunu vardr. Dnyadaki alk sorununun giderek bymesinde ve bu konudaki endielerin artmasnda kresel iklim deiikliine bal olarak artan kuraklk ve blgesel anlamazlklardan doan atmalar etkilidir.
YETERSZ BESLENEN NFUS ORANLARI HARTASI K U Z E Y B U Z D E N Z

B Y K

O K YA N U S

AT L A S

O K YA N U S U

B Y K

O K YA N U S

H N T

O K YA N U S U

1000

2000

3000 km

% 35 den fazla

% 20 - 35 aras

% 5 - 19 aras

% 2,5 - 4,9 aras

% 0,1 - 2,5 aras

Veri yok

Yaplacak baz fedakrlklarla alk sorununu byk lde hafifletmek mmkn grnmektedir. BM Gda ve Tarm rgt (FAO), 2015 ylna kadar dnyada alk eken kii saysn yar yarya azaltarak 800 milyondan 400 milyona indirmek iin 24 milyar dolara ihtiya olduunu bildirmitir. Bu rakam her yl silahlanmaya harcanan yzlerce milyar dolarn yannda ok kk bir rakamdr. Uluslararas Bar Enstits (SIPRI), yaynlad 2001 silahlanma raporunda kii bana yllk 137 dolar, toplamda ise 722 milyar dolarn silahlanmaya harcand ve silahlanma yarnn gittike hz kazand belirtiliyor.

229

Alk sorununun zmnde nemli bir faktr alk Bitkilerde gen yaps deiiklii almalar (%) nedenlerinin ortadan kaldrlmasdr. Bu nedenlerin ortadan 16,3 kaldrlmas iin birka devletin abas yeterli olmayacandan uluslararas i birlii yaplmas ve alk sorunu yaayan lkelere 18,3 48,7 destek verilmesi gerekir. Dnyada yoksulluk ve alkla mcadele iin Dnya Gda Program (WFP), FAO, Dnya Salk rgt (WHO) ve BM Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO), 24,7 Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu (IFAD) alma yapmakta ve projeler retmektedir. Hzl nfus art ve yeryznde tarma uygun alanlarn snrl olduu dnldnde alk sorununun zm iin son Tahllar Ss bitkileri zamanlarda nerilen en nemli zm yollarndan biri biyoDierleri Baklagiller ve ya bitkileri www.taek.gov.tr teknolojidir. Biyoteknolojik yntemlerle, kendi tr dndaki bir trden gen aktarlarak belirli zellikleri deitirilmi bitki, hayvan ya da mikroorganizmalar elde edilebilmektedir. Dnyada gnmze kadar 170 bitki trnde allarak toplam 2.672 adet gen yaps deiime uram bitki eidi gelitirilmitir. Yukardaki grafikte de grld gibi en fazla genetik alma, tahllar zerinde yaplmtr. Gen teknolojilerinin uygulamalar alk sorununa zm olabilecei dncesiyle birok lke tarafndan desteklenmektedir. Baz lkeler ise biyoteknolojik yntemlerle rn elde edilmesine, rnlerin insan salna olan olumsuz etkileri nedeniyle kar kmaktadr. Biyoteknolojik yntemlerle gnmzde en ok msr, soya, pamuk ve kanola retilmektedir. 5. Uluslararas Terr Son yllarda dnyada uluslararas gvenlikle ilgili en nemli sorun terrdr. Buna ramen, terr olarak kabul edilen eylemler konusunda devletler arasnda ortak bir fikre varlamamtr Uluslararas politik dengeler ve lkelerin karlar fikir birliine varlamamasnda nemli bir etken olmutur. zellikle terrist rgtler listesi oluturmak devletler arasnda pazarlk konusu edilmitir. Bunun temel nedeni ise uluslararas bir terr tanmnn bulunmamasdr. Uluslararas bir terr tanmnn yaplamamas terr yasaklayan genel bir uluslararas anlamann hazrlanmasn da engellemektedir. BMnin terre bak as, Genel Kurulun 1994te yaynlad deklarasyondaki Politik sebeplerle yaplan, toplumun tamamnda veya bir blmnde korku ortam yaratacak cezai eylemler; siyasi, felsefi, ideolojik, etnik, rksal, din veya herhangi bir gereke ile hakl gsterilemez. hkm ile ortaya konmutur. 20. yzyln sonlarna kadar terrist eylemlerin karakteristik zelii genellikle devlet adamlarn hedef almasdr. AvusturyaMacaristan veliaht Ferdinandn, ABD Bakan John F. Kennedynin ve Hindistan Babakan Indira Gandhinin ldrlmesi bunlara rnektir. Yeni dnemde terrizm de kresellemitir. Terr rgtleri, nternet ve uydu telefonu gibi modern iletiim aralaryla ABDde Dnya Ticaret Merkezine yaplan uakl saldr haberleerek kitlesel tahribata yol aacak silahlarla dnyann her tarafnda eylem yapabilen terr alarna dnmtr. 1990l yllarda terrist faaliyetler ok fazla insan hedef alan bir yapya brnmtr. 11 Eyll saldrlar sonrasnda, uluslararas terr, eylemlerini kiiler yerine sembol hedeflere yneltmitir. rnein 1992de Asya ktasnda meydana gelen 17 terr eyleminde can kayb 25 iken, 1995 ylnda meydana gelen 16 eylemde can kayb 5.639 kiidir. 11 Eyll 2001de Dnya Ticaret Merkezine uaklarla yaplan saldrlarda 2.974 kii hayatn kaybetmitir.

Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
- Kuzey Kbrs Trk Cumhuruyeti kuruldu. - ran-Irak sava sona erdi. - Bonaklar, Srplar ve Hrvatlar arasnda Dayton Anlamas imzaland.

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

- AIDS hastal ortaya kt.

- ernobil nkleer kazas meydana geldi.

- Irak Kuveyti igal etti.

230

Kreselleme ile birlikte terrizmle mcadele, devletler iin tek balarna yrtebilecekleri bir politika olmaktan kmtr. Bu dorultuda devletler, terrizmle mcadelede uluslararas kurulular bnyesinde daha fazla i birlii yapmaktadr. Ancak srekli yeni yntemler gelitiren terrn gncellenmeyen yasalarla nlenmesi mmkn olmamaktadr. Bunun iin geni kapsaml bir terrle mcadele anlamas gerekmektedir. 6. Salgn Hastalklar Kreselleen dnyamzda ok sayda insan uzak mesafelere sk sk seyahat etmektedir. Bylece herhangi bir salgn hastalk ksa srede yaylarak kresel bir salgna dnmekte, dnyay tehdit eden nemli sorunlardan biri hline gelmektedir. Yeni salgn hastalklarn yannda tberkloz, kolera, veba ve stma gibi daha nceden bilinen baz hastalklarn 2006da dnyada AIDS hastalnn seyri eitli ilalara ve antibiyotiklere kar diren gelitirmesi 2006ya 2006da 2006da bu hastalklarn da tehlike yaratmasna neden kadar AIDS AIDSe AIDSten Blgeler hastas yakalananolmutur. Bunun yannda tropikal hastalklar hl lenler olanlar lar byk bir tehlike olmaya devam etmektedir. Dnya Salk rgtne gre; uzun ve maliyetli bir sre olan Dnya Genelinde 39.500.000 4.300.000 2.900.000 yeni ve etkili ilalarn gelitirilmesi, hastalklarn Sahraalt Afrikas 24.700.000 2.800.000 2.100.000 yaylma hzna ayak uyduramamaktadr. Kuzey Afrika ve 460.000 68.000 36.000 Dnyada son 25 yl iinde etkili olan salgn Ortadou hastalklardan bazlar: Latin Amerika 1.700.000 140.000 65.000 a. AIDS 1981de ABDde kefedilen AIDS iin hlen kesin olarak bilinen bir tedavi yntemi yoktur. AIDSten korunmak iin hastala sebep olan HIV adl lmcl virsn yaylmasn nlemek tek yoldur. Virs, insan vcudunun hastalklara kar direncini salayan baklk sistemini etkisiz hle getirmektedir. Bu durum basit bir enfeksiyonun bile lmcl hle gelmesine sebep olmaktadr. nsan vcuduna giren virsn yok edilmesi ya da vcuttan atlmas mmkn deildir. BM AIDS ile Mcadele Programnn 2006 yl raporuna gre; dnyada HIV tayanlarn says 39,5 milyon olup, ylda 4,3 milyon kii AIDS hastalna yakalanmaktadr. Raporda ayrca, AIDSe yeni yakalananlarn % 40nn 15-24 yandaki genler olduuna dikkat ekilmektedir. AIDS cinsel iliki ve kan yoluyla bulaan bir hastalktr. b. Krm Kongo Kanamal Atei Hastal lk olarak 1944te Krmda tanmland iin Krm Kanamal Atei ad verilen hastalk, 1956da Kongoda da ortaya knca Krm-Kongo Kanamal Atei adn ald. Kenelerden bulaan Nairovirs ad verilen bu virsn sebep olduu hastalk 2002den itibaren Trkiyede de grlmeye baland. Sadece 2008de 55 vatandamz bu hastalk nedeniyle hayatn kaybetti.
Karayipler Kuzey Amerika Bat ve Orta Avrupa Dou Avrupa ve Orta Asya Dou Asya Gney ve Gneydou Asya Okyanusya 250.000 1.400.000 740.000 1.700.000 750.000 7.800.000 81.000 27.000 43.000 22.000 270.000 100.000 860.000 7.100 19.000 18.000 12.000 84.000 43.000 590.000 4.000

BM AIDSle Mcadele Program (UNAIDS) 2006 raporu

Trkiyede Krm-Kongo Kanamal Atei Hastal Yllar 2002-03 2004 2005 2006 2007 2008 Kene srmal olay says 150 249 266 438 717 206 l Says 6 13 13 27 33 28
www.saglik.gov.tr

c. Ku Gribi Kanatl hayvanlarda toplu lmlere yol aan ve H5N1 virsnn insanlarda meydana getirdii hastala ku gribi ad verilmitir. 1997de indeki ku gribi salgn srasnda hastaln insanlarda lme sebep olduu tespit edilmitir. Virs, yaklak her 10 ylda bir yapsn deitirerek lkeler ve ktalar arasnda yaylan salgnlara neden olmaktadr. Trkiye gibi gmen kularn g yollar zerinde
- Trkiyede ekonomik kriz kt. - Trkiyede 17 Austos Depremi meydana geldi. - Trk Mill Takm Dnya Futbol ampiyonasnda 3. oldu.

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

- Irak ABD ve ngiliz ordular - Irakta Saddam Hseyinden sonra ilk defa bir koalisyon tarafndan igal edildi. hkmeti kuruldu. - AB Ortak para birimi Euroyu - Dnya apnda ku gribi vrs kullanmaya balad. panie neden oldu.

231

bulunan lkelerde yaylma hz daha yksektir. Genellikle kanatl hayvanlarda bulunan bu virs, hasta hayvanlar ya da virslerin bulat aragerele temas, yeterince piirilmeyen et ve yumurtalardan insana bulamaktadr. d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii Sendromu) lk defa 2003te Asya, Kuzey Amerika ve Avrupada saptanan SARSn nedeni henz bilinmemektedir. Kuluka dnemi 2 ile 7 gn arasnda olan hastaln belirtileri (ksrk, ate, titreme, ba ars vb.) bulacln da balad gsterir. Hastaln temel yaylma yolu ksrktr. SARSl hastann ksrerek ya da haprarak havaya damlacklar samas ve baka birinin onlar solumas yoluyla yaylr.

SARS hastalnn basna yansmas (26.06.2003)

e. Hepatit Karacierde meydana gelen iltihabi reaksiyon Trkiyede yaygn olarak sarlk olarak tanmlanr. Ancak lkemizde de hepatit denilince yaygn olarak hepatit B anlalr. Virsler (hepatit B, hepatit C ...), bakteriler, eitli ilalar, uzun sreli alkol kullanm ve eitli endstriyel maddelere (karbon tetraklorr gibi) uzun sre maruz kalmak hepatite yol aabilir. Hastalk sonucu karacierde hassasiyet, byme ve iltihap ortaya kar. Virslerle ortaya kan hepatit bulacdr ve karacierde kalc hasarlara sebep olur. Hepatit cinsel iliki ve kan yoluyla bular.

Hepatit B tehdit ediyor.

Afrikada her yl ounluu 5 yandan kk bir milyondan fazla insan stmadan lyor.

f. Stma Hastala sebep olan parazitin dii anofel sivrisinekleriyle insanlara bulamasyla yaylan ateli bir hastalktr. Tehisi kolay, tedavisi ve korunmas mmkn olan stma hastal ok eski zamanlardan beri bilinmektedir. Yeryznde belirli blgelerde yaygndr. Orta ve Gney Amerika, Afrika lkeleri, Orta Dou, Afganistan, Pakistan ve Hindistan, Japonya dndaki Uzak Dou lkelerinde stmaya yaygn biimde rastlanmaktadr. Dnya Salk rgt ve BM ocuk Fonu 2005 yl raporuna gre bu hastalk, bata Afrika olmak zere dnyada 1 milyondan fazla kiinin lmne yol amaktadr. g. A(H1N1) Virs (Domuz Gribi) A(H1N1) ad verilen virsn neden olduu hastalk domuz gribi olarak adlandrlmaktadr. Bu ekilde adlandrlmasnn sebebi, hastala sebep olan virsn domuzlarda grlen grip virslerine ok benzemesidir. Aslnda bu yeni virs insan, domuz ve kularda gribe neden olan virslerin bir karmdr. A(H1N1) insandan insana ksrme, haprma ve virsn bulunduu alanlara temas edilmesiyle bular. Dier grip virsleriyle ayn ekilde yaylmakta ve benzer belirtiler (Ani ate, kas ars, boaz ars ve kuru ksrk vb.) gstermektedir.

232

Trkiyede ABye uyum erevesinde yaplan yasal deiiklikleri aratrnz. Bu yasa deiikliklerinin getirdii yenilikler ve gnlk hayatmza yansmalar nasl olmutur?

Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. ncelikle aratrmanzn snrlarn belirleyiniz. Size verilen sreyi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz. Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile ilgili aratrma yapnz. Konuyla ilgili fotoraflar ekin ve grsel materyaller aratrnz. Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyin ve snflandrnz (Hangi bilgileri, nerede ve nasl kullanacanza karar veriniz.). Proje bittikten sonra snf iinde szl ya da projeksiyonla sunum yapnz. Sunum sonunda projeyle ilgili karmlarda bulununuz. Fotoraflarla desteklediiniz projenizi snf panosunda sergileyiniz. Bu proje iin verilen sre bir aydr.

PROJE DEERLENDRME FORMU rencinin Ad Soyad: Projenin Ad: Snf: No: DERECELER GZLENECEK RENC KAZANIMLARI I. PROJE HAZIRLAMA SREC Projeye uygun alma plan hazrlama Konu ile ilgili aratrma yapma Grsel meteryaller toplama Projeyi plana gre gerekletirme TOPLAM II. PROJENN ER Trkeyi etkin kullanma Bilgilerin doruluu Toplanan bilgilerin analiz edilmesi Elde edilen bilgilerden karmda bulunma Toplanan bilgileri dzenleme TOPLAM III. SUNU YAPMA Sorulara cevap verme Sunuyu hedefe ynelik materyalle destekleme Verilen srede sunuyu yapma TOPLAM GENEL TOPLAM retmenin yorumu:.............................................................................................................................................................. ok iyi 5 yi 4 Orta 3 Zayf 2 ok zayf 1

233

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

A. Deerlendirme Sorular 1985ten sonra SSCBde meydana gelen politika deiikliklerinin nedenleri nelerdir? SSCBnin dalmas dnyay nasl etkilemitir? SSCBnin dalmas Trkiyenin Kafkaslar ve Orta Asya politikalarnda nasl bir deiime sebep olmutur? Hazar Denizi ve Orta Asya Trk cumhuriyetlerindeki enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna ulatrlmas konusunda Trkiyenin izledii politikay aklaynz. Kazakistann hangi zellikleri Orta Asya Trk cumhuriyetleri iinde en gl lke konumuna gelmesini salamtr? Kafkaslarda Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye arasnda yakn ilikiler kurulmasnn sebepleri nelerdir? Trkiyenin ABye tam ye olmas Avrupa Parlamentosunda milletvekili dalmn nasl etkiler? Trk ordusu Balkanlarda bar korumak iin hangi uluslararas grevlerde bulunmutur? Trkiye ve Suriyenin aralarndaki su sorununa zm nerilerinin temel farklar nelerdir? 1990larda Trkiye-ran ilikilerini aklaynz. Trkiye ile Yunanistan ilikilerinde uzun yllar gerginlie sebep olan sorunlar nelerdir? Bu sorunlar bugn hangi aamadadr? Trkiyede 1980 ncesi ve sonras ekonomi politikalarnn temel farklar nelerdir? Fosil yaktlarn kresel snmaya etkilerini aklaynz. Kresel snmaya kar hangi tedbirleri almalyz?

B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz. 1. (..) Gorbaovun SSCB iinde devlet ynetimini yeniden yaplandrma politikasna perestroika denir. 2. (..) SSCBnin dalmasnda Helsinki Nihai Senedinin nemli etkisi vardr. 3. (..) 1996 ylnda in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann kurduu rgtlenmeye anghay Belisi denir. 4. (..) Orta Asya Trk cumhuriyetleri iinde ilk nce bamszln ilan eden Azerbaycandr. 5. (..) Ermenistann gnmzde de igal altnda tuttuu Azerbaycan topra Nahcivandr. 6. (..) Dnyada ilk defa gnll olarak kendi nkleer silah deposundan vazgeen lke Kazakistan olmutur. 7. (..) Grcistan, BDTnin gzlemci yelerinden biridir. 8. (..) AT Paris Anlamas ile AB adn almtr. 9. (..) FKy kurup uzun sre bakanln yapan kii Mahmut Abbastr. 10. (..) Trkiye 1987 ylnda ABye tam yelik iin bavuru yapmtr. 11. (..) lkemizde 1997 ylnda 8 yllk kesintisiz eitim balamtr. C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz. 1. Aadakilerden hangisi Gorbaovun aklk ve yeniden yaplanma politikalarn uygulama sebeplerinden deildir? A. Gorbaovun lke ekonomisini canlandrma ve glendirme istei B. Sosyalist Blok iinden gelen zgrlk ve bamszlk istekleri C. SSCB iindeki muhalefet partilerinin ve sivil toplum rgtlerinin basklar D. SSCB sanayisinde retimi artrarak halknn refah dzeyini ykseltme istei E. Gorbaovun sosyalizmi glendirme istei 2. Aadakilerden hangisi Avrupa Parlamentosunun zelliklerinden biri deildir? A. ye lkelerden seilen milletvekillerinden oluur. B. Yasa yapma yetkisine sahiptir. C. Avrupa Komisyonu yelerini grevden alma yetkisine sahiptir. D. Parlamentoda ye lkeler nfuslar orannda milletvekili ile temsil edilirler. E. Ynetmeliklerin ve ynergelerin kabul konusunda Konseyle eit yetkiye sahiptir.

234

3. SSCBde uygulanan glasnost ve perestroika politikalar ile beraber Azerbaycann bamszlna kavumas iin kurulan ve mcadele eden rgt aadakilerden hangisidir? A. Halk Cephesi B. Azerbaycan Yurtseverler Cephesi C. Halkn Dostlar Cephesi D. Bamsz Azerbaycanllar Cephesi E. Milliyeti Halk Cephesi 4. Aadakilerden hangisi Bosna Savann sonularndan deildir? A. Dayton Anlamasyla Bosna Sava sona ermitir. B. Bosna-Hersekte bir Srp Cumhuriyeti kurulmutur. C. Bosna-Hersek Federasyonu Bonaklar ve Hrvatlar tarafndan kurulmutur. D. Slovenler, Bosna-Hersek Federasyonunda sz sahibi olmulardr. E. Sava srasnda Srplarn soykrm yapt uluslararas kurulular tarafndan da kabul edilmitir. 5. Aadakilerden hangisi BM Gvenlik Konseyi tarafndan gvenli blge olduu ve snan sivillerin BM Bar Gc askerleri tarafndan korunaca ilan edilmesine ramen binlerce sivilin Srplar tarafndan katledildii yerleim yerlerinden biridir? A. Serebrenika B. Zagreb C. skp D. Belgrad E. Mostar 6. Aadaki akarsulardan hangisinin Orta Doudaki su sorununa etkisi yoktur? A. Nil B. Frat C. Dicle D. Aras E. Asi 7. Aadakilerden hangisi gnmzde uluslararas ekonominin temel zelliklerinden deildir? A. Ticareti kstlayan engeller byk lde kalkmtr. B. Ekonomik krizler sanayilemi lkeleri etkilemektedir. C. Gelimi lkelerin kendi iftilerine verdikleri destek dier lkeleri de olumlu etkilemektedir. D. Liberal ekonomik sistem dnya genelinde kabul grmektedir. E. Blgesel ticari rgtlenmeler nem kazanmaktadr. 8. Aadakilerden hangisi Trkiye ile Yunanistan arasnda mevcut olan sorunlardan biri deildir? A. Kara sular sorunu B. Bat Trakya sorunu C. Kta sahanl sorunu D. Ege Adalarnn silahlardan arndrlmas E. Karlkl ticaret ambargolar sorunu 9. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? A. lkemizde 1950den gnmze kadar krdan kente byk bir g hareketi olmutur. B. ehirlerimizde sanayileme g ile ayn hzla geliememitir. C. G eden insanlara yeterli sosyal konut retilememitir. D. lkemizde 1980 ylna kadar ihracata ynelik bir ekonomi politikas uygulanmtr. E. hra ikameci sanayileme da ak ekonomi modeline dayaldr. 10. Avrupa Birliinin kurucu anlamalarnn ve organlarnn alm olduu kararlarn usulnce uygulanp uygulanmadn izlemekle grevlendirilmi organ aadakilerden hangisidir? A. Avrupa Birlii Komisyonu B. Avrupa Parlamentosu C. Saytay D. Avrupa Zirvesi E. Adalet Divan 11. Aadakilerden hangisi blgesel kalknma projelerinden birisi olan GAPn temel hedefleri arasnda yer almamaktadr? A. Blgenin dardan g almasn salamak B. Blgeyi sanayi ve hizmet merkezi hline getirmek C. Tarm ve hayvancl gelitirmek D. Blgede sermaye birikimini salamak E. stihdam arttrmak 12. Aada verilenlerden hangisi Kbrs sorunuyla ilgili yanl bir bilgi iermektedir? A. Kbrs sorununun zmne ynelik grmeler devam etmektedir. B. BM, 1983 ylnda kurulan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini tanmadn aklamtr. C. GKRY tek bana Avrupa Birliine kabul edilmitir. D. KKTC ile GKRYnin birlemesiyle ilgili referandumda Trk tarafnn olumsuz oylar birlemeyi nlemitir. E. 1974 ylnda Trkiye, Kbrstaki Trkleri korumak iin asker mdahalede bulunmutur.

235

BULMACA

2 4 5 6 9 8 7 3

16

10

11

12 13 14

15

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

SORULAR 1995te hayatn kaybeden Bat Trakya Trklerinin haklar iin verdii mcadele ile tannm bir tp doktoru ve siyasetidir. Afganistanda Taliban ynetimine muhalif olanlarn oluturduu birlik. Kresel snma konusunda mcadeleyi amalayan uluslararas ereve protokoln ad. KKTCnin kurucusu ve ilk cumhurbakan olan politikac. ABye tam yelik konusundaki kriterlerin belirlendii ehrin ad. Azerbaycana bal olan ve Trkiyenin garantrlnde bulunan zerk cumhuriyetin ad. Lbnandan doup Suriyeden geerek Hatay yaknlarnda denize dklen akarsu. Bosna Savan sona erdiren antlamann ad. Bata Trke konuulan lkeler olmak zere gelime yolundaki lkelerin kalknmalarna yardmc olmak, bu lkelerle i birliini gelitirmek amacyla kurulan tekilatn ksa ad. SSCBnin dalmas sonucu Alma At Deklarasyonu ile kurulan siyasi ve ekonomik birliin ad. Rusyadan Trkiyeye doal gaz nakletmek iin Karadenizden geen byk boru hattdr. Gorbaov tarafndan lkede demokratikleme amacyla uygulanm politikalarn tmne verilen ad. Mulann 7 km batsnda yer alan ve 1996 ylnda Trkiye ile Yunanistan arasnda krize neden olan kayalklarn ad. Trkiyede daha ok Gn Olur Asra Bedel, Selvi Boylum Al Yazmalm, Cemile gibi eserleriyle tannan dnyaca nl Krgz yazar. 1963te Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) arasnda imzalanan ortaklk anlamasnn ad. 1991de SSCBden bamszln kazanan, Orta Asyadaki en geni topraklara sahip Trk cumhuriyeti.

236

SZLK
anlama antlama asimilasyon aznlk : : : : A Dnce ve ama bakmndan birleip uyuma. ki ya da daha ok devlet arasnda yaplan balayc yazl szleme. Farkl kkenden gelen aznlklar veya etnik gruplar, bunlarn kltr birikimlerini, kimliklerini baskn doku ve yap iinde eriterek yok etme srecinin sonu. Bir lkede ayr soydan veya inantan olan ve sayca az bulunan topluluk, ekalliyet. B Rus Sosyal Demokrat i Partisinin V. Lenin nclndeki hizbi olup, XX. yzyln balarnda disiplinli, profesyonel, kk bir devrimci grubun nclnde bir parti yaplanmasn ngren ve Rusyada dorudan sosyalizme geilmesi gerektiini savunan Menevik kart grup. Bir kimse, bir topluluk veya bir lkeyle amaca ulamak iin her trl ilikiyi kesme. Bunalm, kriz. C- Bir btn oluturan blmlerden her biri. arn ynetiminde bulunan devlet. D Bildirme, duyurma, ilan etme. II. Dnya Sava sonras souk sava dneminde, batl lkelerin kendilerini Dou Bloku lkelerinden ayran snra ve bu lkelere taktklar ad. Ortaada derebeylik sisteminde; zerinde yaayan insanlarla birlikte topran sahibi olan, atolarda oturan, silahl askerler besleyen asilzade. nde olan, ncelikli olan. Btn siyasi yetkileri kendinde toplam bulunan kimse. reti. Rus parlamentosunun alt kanad. E Bir milletin smr temeline dayanarak baka bir milleti siyasi ve ekonomik egemenlii altna alp yaylmas veya yaylmay istemesi, yaylmaclk, yaylmclk. Gereinden fazla art,para ikinlii. Kavimle ilgili, budunsal, kavm. F-G- Bir federasyona bal olan. Verilmi bir yargy kaldrmak, bozmak. H Hann egemenliindeki lke. Sava. Bir iten elde edilen sonu. Kimlik. I- Siyasal veya toplumsal bir reti oluturan, bir hkmetin, bir partinin, bir grubun davranlarna yn veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, din, moral, estetik dnceler btn. Bir lkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsn veya ynetim dzenini deitirmek amacyla kanunlara uymakszn cebir ve kuvvet kullanarak yaplan geni halk hareketi, devrim. 1. Yerine koyma, yerine kullanma. 2. Ortaya koyma. ktisad bilgisi, ekonomi bilgisi. Gerekli olma, gerekme.

Bolevik

boykot buhran cz arlk deklarasyon demirperde derebeyi derpi diktatr doktrin duma emperyalizm enflasyon etnik federe devlet feshetmek hanlk harp hasla hviyet ideoloji ihtill ikame iktisadiyat iktizas

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

237

SZLK
ilhak inhisar intifa katliam konferans kongre konsey liberalizm : : : : : : : : 1. Katma, balama, ekleme. 2. Egemenlii altna alma. 1. Tekel. 2. Tek bana sahip olma. Yararlanma, faydalanma. J-K-L Topluca ldrme, krm, soykrm. Uluslararas bir sorunun zlmesi iin yaplan toplant. eitli lkelerden yneticilerin, elilerin, delegelerin katlmasyla yaplan toplant. 1. Ynetim grevi yklenmi kimselerden oluan topluluk. 2. Baz sorunlar grp tartmak iin toplanan meclis. Devletin bireylerin medeni, iktisadi ve siyasi haklarnn nn at ve serbest piyasay ne kartt, siyasi felsefi akm. M-N 1. Orduya katlan gnll. 2. Baz lkelerde yardmc gvenlik gc. Siyasi otoritenin genellikle miras yolu ile bir kiinin zerinde topland devlet dzeni veya rejim, tek erklik. Belirli, belirlenmi. Kar olan. Savan blmlerinden biri. Dayanma, kar durma, kar koyma, direnme, direni, dayanrlk. Denetleme. Kutsal lkler uruna savaan kimse, alperen. Kendisinin olan bir eyi yasa erevesinde istedii gibi kullanabilme hakk. Birlemi, birleik. Eitlik, denklik. ttifak eden. Birbiriyle ayn fikirde olan. Birlemi, anlam olan. Bir konuyla ilgili fikir alveriinde bulunma. Almanyada 1930lu yllarda Hitler tarafndan kurulan Nasyonal Sosyalist Partisinin, Alman rknn stnln savunan politikas, Hitlercilik. O--P-R Antlama. 1. Devletler hukukunda bir ulusun hangi devlete balanacayla ilgili oylama. 2. Halk oylamas. Emeki snf, emeini sermayeciye satarak geimini salayanlarn oluturduu toplum kesimi. Halk oylamas. Simge, rumuz. S- XIX. yzyl sonlarnda eitli lkelerde Yahudilerce ortaya atlan, Filistinde bamsz bir Yahudi devleti kurmay amalayan akm. Sosyalizm yanls, toplumcu. 1. 1990 ncesi SSCBye zg, sosyalist toplumun siyasal rgtlenme biimlerinden biri olan danma kurulu. 2. 1990 ncesi SSCB halkndan olan ve bu halka zg olan kimse. Bir alanla ilgili olarak oluturulan danma kurulu. T Soruturma. Yerletirme, yerletirilme. 1. Sraya koyma, sralama. 2. Dzenleme, dzen verme, yoluna koyma. Belirme, grnme, ortaya kma, zuhur etme, meydana kma. Korkutma. Dehete drme. rktme. Demokratik hak ve zgrlklerin bask altnda tutulduu, btn yetkilerin bir elde veya kk bir ynetici grubunun elinde topland demokratik olmayan (devlet dzeni), btncl.

milis monari muayyen muhalif muharebe mukavemet murakabe mcahit mlkiyet mrekkep msavat mttefik mzakere nazizm

: : : : : : : : : : : : : :

pakt plebisit proleterya referandum remiz siyonizm sosyalist Sovyet ra tahkikat takrir tanzim tecelli tedhi totaliter

: : : : : : : : : : : : : : :

238

SZLK
lk ltimatom : : U- Ama edinilen, ulalmak istenen ey, ideal. 1. Bir devletin baka bir devlete verdii ve hibir tartma veya kar koymaya yer brakmakszn, tand srede isteklerinin yerine getirilmesini istedii nota. 2. Uyulmas gereken kurallar kesin bir dille anlatma. V-Y-Z Kitap, gazete vb. okunacak eylerin baslp datlmas, neir. Baslp sata karlan kitap, gazete gibi okunan veya radyo, televizyon araclyla halka sunulan, duyurulan, iletilen ey, neriyat. Bir ite ulalan en st aama.

yaym yayn zirve

: : :

239

KAYNAKA
AA, Mehmet, DURGUT, Hseyin, Kreselleen Dnya ve Trk Kimlii, Toplumsal Geliim Yaynlar, stanbul, 2004. AHMAD, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye, Hil Yaynlar, stanbul, 1994. AKANDERE, Osman, Mill ef Dnemi, z Yaynclk, stanbul, 1998. AKBULUT, lhan, Kuzey Kbrs, Girne, 1998. AKN, Sina, Trkiye Tarihi c. IV, V, Bugnk Trkiye (1980-1995), Cem Yaynevi, stanbul, 1997. ALEKSIYEVI, Svetlana, ernobilden Sesler, Ayta Yaynclk, stanbul, Ekim 2006. ALPAY, Yaln, Trkiye Ekonomi Tarihi, Akademia Yaynlar, stanbul, 2008. ANDCAN, A. Ahat, Deiim Srecinde Trk Dnyas, Emre Yaynlar, stanbul, 1996. ARI, Tayyar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, MKM Yaynclk, stanbul, 2008. _____________, Irak, ran ve ABD, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2004. ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1995), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1993. _____________, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1989. _____________, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1997. ATAV, Trkkaya, II. Dnya Sava, leri Yaynlar, stanbul, 2008. Komisyon, Avrupa Topluluunu Kuran Temel Antlamalar, DPT Yaynlar, c. 1, Ankara, 1993. BAL, dris, Trk D Politikas, Ankara, 2006. BEHAR, Bra Ersanl, Bamszln lk Yllar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994. BENDER, Lionel, catlar, Sabah Kitaplar, stanbul, 1997. Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Yl 4, Say 38, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 2003. BREZNSK, Zbigniew, Byk k, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1994. DAVER, Blent, ada Siyasal Doktrinler, Sevin Matbaas, Ankara, 1969. DOAN, Ahmed, Asimilasyon Kampanyas Hakknda Gerekler, Entegrasyon Aratrmalar Enstits Yaynlar, Sofya, 2003. Dnya Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007. ERTUN, Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi, Pnar Yaynlar, stanbul, 2004. Filistin: Ortadouda Bitmeyen Varolu Mcadelesi, HH nsani Yardm Vakf Ar-Ge Komisyonu, stanbul, 2003. GORBAOV, Mihail, Perestroika, Gne Yaynlar, stanbul, 1988. GORK, Maksim, Ana, Oda Yaynlar, stanbul, 1992. GNLBOL, Mehmet ve dierleri, Olaylarla Trk D Politikas, A. . SBF Yaynlar, Ankara, 1983. GNLBOL, Mehmet, Uluslararas Politika lkler-Kavramlar-Kurumlar, Attila Kitabevi, Ankara, 1993. GLER, Ugur, Elibey, tken Neriyat, stanbul, 2006. GRAK, Halil Grdal, Kbrs, Nesa Yaynclk, stanbul, 2001. GRKAN, hsan, Trk D Politikas ve Orta Dou, D Politikas Enstits Yayn, Ankara, 1983. GRSOY, Cevat, NALCIK, Halil, KURAN, Ercment, Kbrs ve Trkler, Trk Kltrn Aratrma Enst. Yaynlar, Ankara, 1964. GZEL, Hasan Celal, Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Ankara, 2001. HALAOLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, Mopsan Matbaaclk, stanbul, 2006. _____________, Ermeni ddialar, Mopsan Matbaaclk, stanbul, 2006. HART, Liddell, kinci Dnya Sava Tarihi, c. 1-2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998. HAYES, Carlton, Milliyetilik: Bir Din, z Yaynlar, stanbul, 1995. HEMNGWAY, Ernest, anlar Kimin in alyor, lk Basm Yayn, stanbul, 1984. nnnn Sylev ve Demeleri (1919-1946), TBMMde ve CHP Kurultaylarnda, stanbul, 1946.

240

KAYNAKA
NAN, Sleyman, HAYTOLU, Ercan, Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, An Yaynclk, Ankara, 2006. ZZETBEGOV, Aliya, Tarihe Tanklm, Klasik Yaynlar, stanbul, 2003. JACOBSEN, Hans-Adolf, Kronoloji ve Belgelerle kinci Dnya Sava, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1989. KARAHAN, Abdlkadir, M. Ali Cinnaha Armaan, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1977. KARAKOYUNLU, Ylmaz, Yorgun Mays Ksraklar, Doan Kitap, stanbul, 2005. KENNEDY, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1990. KOAK, Cemil, Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945), c. 2, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Komisyon, Bamszln lk Yllar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994. Komisyon, Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Avrasya Dosyas, c. 3, say 3, Al Matbaas, Ankara, 1996. KSE, Hseyin, Kanl zler, Ekspres Print, Sofya, 2001. LANGLOIS, Georges ve dierleri, 20. Yzyl Tarihi, Nehir Yaynlar, stanbul, 2000. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev.: M. KIRATLI, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1970. LYNTON, Norbert, Modern Sanatn yks, Remzi Kitabevi, stanbul, 1991. MCNEL, William H., Dnya Tarihi, ev.: Alaeddin ENEL, mge Kitabevi Yaynclk, stanbul, 2007. MER, Cemil, Umrndan Uygarla, tken Yaynevi, stanbul, 1974. METNSOY, Murat, II. Dnya Savanda Trkiye -Sava ve Gndelik Yaam-, Homer Yaynlar, stanbul, 2007. MUALLMOLU, Nejat, Btn Ynleri ile Hitabet, Avcol Matbaas, stanbul, 1991. NARAYANAN, K. R., Nehru ve Vizyonu, DC Offiset Printers, 1989. NEHRU, Jawaharlal, Kzma Mektuplar, Doruk Yaymclk, Ankara, 2002. ORAN, Baskn, Trk D Politikas, c. I-II, letiim Yaynlar, stanbul, 2006. KE, Mim Kemal, II. Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, Kervan Yaynlar, stanbul, 1981. ZDA, mit, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, Hikmet Neriyat, stanbul, 1991. ZDEMR, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, z Yaynclk, stanbul, 1995. ZTRK, Kzm, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981. SANDER, Oral, Siyasi Tarih, mge Kitabevi, Ankara, 1989. SARAY, Mehmet, Krgz Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul, 1993. _____________, Kazak Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul, 1993. _____________, Azerbaycan Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul, 1993. _____________, Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin NATOya Girii III. Cumhurbakan Celal Bayarn Hatralar ve Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2000. SAY, Ahmet, Mzik Tarihi, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 1997. SAYILAN, Nazm Dndar, Kore Harbinde Trklerle, MEB Yaynlar, Ankara, 2003. SOYAK, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, Kasm 2004. SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, c. 1, Ankara, 1989. SNMEZOLU, Faruk, Trk D Politikas, Der Yaynlar, stanbul, 2006. STENBECK, John, Gazap zmleri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993. STRADLING, Robert, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2003. TILI, L. Doan, Milliyetiliin Penesindeki Kosova, mit Yaynclk, Ankara, 1999. TURAN, mer, Medeniyetlerin att Nokta Orta Dou, Acar Matbaaclk, stanbul, 2003. UAROL, Rifat, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995. UNAN, Fahri, Trk Tarihi ve Atatrk, Yrtrk Fikir, Kltr ve Sanat Dergisi, Yl: 10, Say: 59, stanbul, Ocak - ubat 2005.

241

KAYNAKA
WOODRUFF, William, Modern Dnya Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2006. YERASMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, c. III, Belge Yaynlar, stanbul, 1992. YILMAZ, Trel, Uluslar Aras Politikada Orta Dou, Aka Yaynlar, Ankara, 2004. ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1995. Trk D Politikas, Ed.: Baskn ORAN, letiim Yaynlar, c. I-II, stanbul, 2006. Atatrkn Mill D Politikas, c. 1-2, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992. Ana Britannica, c. 13-22, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1994. Ana Britannica, c. 21, Ana Yaynclk A, stanbul, 1992. Ana Britannica, c. 16, Ana Yaynclk, stanbul, 1989. Avrasya Dosyas, Srbistan Bosna-Hersek zel, Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt 3, Say 3, Ankara, 1996. Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 1-2-3-4, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003. Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Ek cilt), a Yaynlar, stanbul, 1993. Dnya Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007. Memo Larousse, c. 3 (Keifler ve catlar), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1991. Meydan Larousse, c. 4-8, Meydan Yaynevi, stanbul, 1972. Meydan Larousse, c. 22, Milliyet Gazetecilik A, stanbul, 1986. Popler Tarih, Nisan 2002, Say 20. National Geographic Resimli Dnya Tarihi, Ed.: Neil KAGAN, Dou Grubu letiim Yaynclk, stanbul, 2007. Temel Britannica, c. 13, Hrriyet Ofset, stanbul, 1993. Thma Larousse Tematik Ansiklopedi, c. 1-5-6, Milliyet Yaynlar, 1994. Times Dnya Tarih Atlas, Karacan Yaynlar, stanbul, 1980. Trkler Ansiklopedisi, c. 18, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1983. Yeni Trk Ansiklopedisi, c. 15, hlas Yaynclk, stanbul, 1994. Yeni Trk Ansiklopedisi, c. 11, tken Neriyat, stanbul, 1985. nternet Adresleri nchs.ucla.edu/standards/thinking5-12.html turkish.turkey.usembassy.gov www.asam.org.tr www.atam.gov.tr www.botas.gov.tr www.bsec-organization.org. www.census.gov www.cevreorman.gov.tr www.devletarsivleri.gov.tr www.dpt.gov.tr www.ena.lu www.eraren.org www.fao.org www.gap.gov.tr www.guncel.net www.kizilay.org.tr www.kktcb.eu. www.kuresel-isinma.org www.mfa.gov.tr www.mimoza.marmara.edu.tr www.nato.int www.nsuleymanoglu.k12.tr www.ogm.meb.gov.tr

242

KAYNAKA
www.oic-oci.org/oicnew/ www.saglik.gov.tr www.sam.gov.tr/tur/samnotlari.php www.tbmm.gov.tr www.tika.gov.tr www.ttk.gov.tr www.tuba.gov.tr www.tubitak.gov.tr www.tik.gov.tr www.ua.gov.tr www.un.org.tr www.taek.gov.tr www.trt.com.tr (14.12.2008) www.tsk.mil.tr www.turkiyeavrupavakfi.org/haber (13.01.2008) www.usiad.net www.yeogm.meb.gov.tr Basndan, nternetten Haberler www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=16646 (24.04.2005) TURGUT, Serdar, Akam Gazetesi, 12.08.2008 Yenia Gazetesi, 25.11.2007 (Hocal Katliam) www.haber7.com/haber/20050420/Acikta-gida-satisina-AB-yasagi.php (20.04.2005) Star Gazetesi, 07.10.2005 www.moralhaber.net/23759_Sirplar-Bosnaklari-Osmanli-sayiyor.htm (13.09.2007) www.dengegazetesi.com (11.07.2008) www.ntvmsnbc.com/search/Redirect.asp?id=135290 (Ancak Hepsi ld) (14.03.2006) Star Gazetesi, 12.12.2008 www.haber7.com./internet_hastaligi_ders_konusu_oldu.php (16.08.2006) www.yenisafak.com.tr/resim/site/pter3dd9374a3 (21.07.2008) YILMAZER, Trkan, Akam Gazetesi, 18.08.2008 22.11.2001 tarihli, 4721 sayl Trk Medeni Kanunu, Madde 186, 188 ve 124 BM AIDSle Mcadele Program (UNAIDS) 2006 Raporu DE 2000 Trkiye st. Yllndaki verilerden dzenlenmitir. Dnya Bankas The Employment Imperative Raporu, 2007 Gne Gazetesi, 02.01.1985 (KDV) arsiv.ntvmsnbc.com/news/247979.asp (BTC Konsorsiyumu) (13 Aralk 2003) www.nukte.org Hrriyet Gazetesi, 06.03.1995 (Yz Yllk Rya) Hrriyet Gazetesi, 11.09.2008 (Ayn Milletin Paralaryz) Hrriyet Gazetesi, 18.08.1999 (Deprem) Radikal Gazetesi, 11.12.2008 Radikal Gazetesi, 15.04.2003 Sabah Gazetesi, 24.10.2008 (Trkmenistanla Dostluk Projesi) Tercman Gazetesi, 17.01.1991 Vatan Gazetesi, 21.03.2003 OKTAN SEMEL SORULARIN CEVAP ANAHTARI
1. NTE 1 D 2 C 3 C 4 A 5 E 2. NTE 1 D 2 B 3 B 4 A 3. NTE 1 B 2 D 3 E 4 C 4. NTE 1 C 2 A 3 E 4 B 5 D 1 2 3 4 5 6 5. NTE C 7 C 8 A 9 D 10 A 11 D 12 C E D C A D

243

KRONOLOJ
1919 - Paris Bar Konferans 1920 - 10 Ocak, Milletler Cemiyetinin kurulmas 1922 - Faizmin talyada iktidara gelmesi 1929 - Ekonomik buhrannn kmas 1932 -18 Temmuz, Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas 1933 - Haziran, Hitlerin iktidara gelmesi 1934 - 9 ubat, Balkan Antant 1936 - 20 Temmuz, Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi 1937 - 8 Temmuz, Sadabat Pakt 1939 - 30 Haziran, Hatayn Anavatana katlmas 1939 - 1 Eyll, Hitlerin Polonyaya saldrmas 1939 - 3 Eyll, Fransa ve ngilterenin, Almanyaya kar sava ilan etmesi 1939 - 28 Eyll, Almanyann, Varovay (Polonya) igali 1940 - 10 Mays, Almanyann, Hollanda, Belika ve Fransaya saldrmas 1941 - 22 Haziran, Hitlerin Rusyaya saldrmas 1942 - Mays, ABD ve Japon filolar Mercan Denizinde karlamas ve Japonyann yenilmesi 1943 - Temmuz, Mussolininin iktidardan dmesi ve talyann savatan ekilmesi 1944 - 6 Haziran, ngiliz-ABD birliklerinin Normandiya kartmas 1945 - 7 Mays, Almanyann kaytsz artsz teslim olmas ve Avrupada savan sona ermesi 1945 - Hiroima ve Nagazakiye atom bombalarnn atlmas 1945 - 2 Eyll, Japonya ile atekes antlamas imzalanmas ve II. Dnya Savann sona ermesi 1947 - srail devletinin kurulmas 1947 - Truman Doktrini 1947 - Marshall Plan uygulanmas 1947 - 5 Ekim, Cominformun kurulmas 1949 - 25 Ocak, Comeconun kurulmas 1949 - 23 Mays, Bat Almanya veya resmi ad ile Federal Alman Cumhuriyetinin kurulmas 1949 - NATO (Kuzey Atlantik ttifak)nun kurulmas 1949 - 5 Mays, Londrada Avrupa Konseyinin kurulmas 1950 - Kore Savann k 1951 -18 Nisan, Avrupa Kmr ve elik Topluluunun kurulmas 1953 - 28 ubat, Balkan Paktnn kurulmas 1955 - 24 ubat, Badat Paktnn kurulmas 1955 - 14 Mays, Varova Paktnn kurulmas 1957 - Roma Antlamas ile AETnin kurulmas 1960 - Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas 1962 - ABD-Kba fze krizinin sona ermesi 1967 - srail ile Arap devletleri arasnda Ekim Sava 1969 - slam Zirvesinin oluturulmas 1972 - 26 Mays, SALT-I Antlamas 1973 - Petrol krizi 1974 - 20 Temmuz, I. Kbrs Bar Harekt, 14 Austos, II. Kbrs Bar Harekt 1975 - 13 ubat, Kbrs Trk Federe Devletinin kurulmas 1975 - Helsinki Anlamas 1979 - Msr ile srail arasnda Camp David Antlamasnn imzalanmas 1979 - ran devrimi 1979 - SSCBnin Afganistan igal etmesi 1980 - ran-Irak Sava 1985 - 15 Kasm, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin kurulmas 1989 - Kasm, Berlin Duvarnn yklmas 1990 - SSCBin dalmas ve Souk Savan sona ermesi 1990 - Austos, Irakn Kuveyti igal etmesi 1991 - Aralk, Bamszlk Devletler Topluluunun kurulmas 1996 - Ocak, Dayton Bar Antlamas ile Bosna Savann sona ermesi 2001 - 11 Eyll, Dnya Ticaret Merkezine saldr dzenlenmesi 2003 - ABD ve ngiliz kuvvetlerinin Iraka saldrmas 2005 - Kyoto Protokolnn yrrle girmesi

244