You are on page 1of 173

SABETAY SEV SABETAYCILARIN GELENEKLER

PROF. A B R A H A M G A L A N T E (AVRAM G A L A N T ! )

Abraham Galante 4 Ocak 1873 Tarihinde Bodrum'da do mutur. Sefarad kkenli bir yahudi ailesine mensuptur. Eiti m i n i nce T a l m u d Tora, daha sonra da Terakki o k u l u n d a srdrd, d i n i eitim aldvbranice, Franszca, Trke, Lad no dillerini rendi. Bodrum'da Rtiye ve i z m i r ' d e dadiye okuluna g i t t i . 1895 te Tiferet tsrael isimli o k u l u k u r d u . ttihat Terakki Cemiyeti'ne g i r d i , 1904 te nce skenderi ye'ye sonra da Kahire'ye geldi, burada La Vara ( Sopa) isim li dergiyi kartt. 1909 da nce ngiltere'ye ardndan da 1911 de stanbul'a g i t t i . stanbul niversitesi'nde Prof. Bargstrasser ile alt. 1918 de Dou Halklarnn Eski Tarihi krss ne profesr olarak atand. 1933 te niversiteden ayrld, 1943 de T B M M Nide Milletvekili seildi. 1946 da milletvekillii ni yeniden kazanamaynca kendisini tamamen bilimsel al malara verdi ve Knabada'ya tand. Bundan sonraki yaan tsn cemaatinden zellikle uzakta durarak geirdi. 1961 y lnda vefat etti. Pek ok nemli makalesi ve kitab bulunmaktadr. Ankara Tarihi, Nide ve Bor T a r i h i Trkler ve Yahudiler, Hamurabi Kanunu, Sabetay Sevi ve Cemaati Hakknda Yeni Bilgiler, Trke'de Arabi ve Latin Harfleri ve mla meseleleri basta olmak zere eitli dillerde yaymlanan kitap ve yazlarm m e k olarak verebiliriz.

S A B E T A Y SEV VE S A B E T A Y C I L A R I N GELENEKLER

PROF. A B R A H A M G A L A N T E

EVR: ERDOAN ACA NSZ: MOE CROSMAN

ZV-GEYK

YAYINLARI

Orjinal smi: Nouveaux Documents sur Sabbeta Sevi Organisation et Us et Coutumes de Ses Adaptes Franszca lk bask: Fratelli H a i m Katlk ve Basmevi A.. 1935 stanbul. Kapak Gravr: Viyana'dan ve dier kentlerden kovulan Yahudilerin kaderlerine isyan ederek peygamber Natan'a doru yrye hazrlanlarn gsteren hayali bir gravr. (Gershom Scholem'in The Mystical Messiah Sabbatai Sevi, Princeton U n . Press 1973 sayl basksndan alnmtr). 0 : Kitabn Tm Yayn Haklan Zvi-Gey ik D * ne. Bum vaym vt
Turum San. Ltd t.yt ittir, izinsiz Alnt M iktibas Yaplamaz.

ISBN: 975-8516-00-0 Kapak Tasarm: Yusuf Sayman D i z g i ve Mizanpaj: m e r z v e r e n Dzelti: m e r z v e r e n B a s k : A n a d o l u O f s e t - 0212 567 13 89 C i l t : Y l d z Mcetlit 4. B a s k : M a r t 2006

ZV-GEYK
D T c Basn Yayn v e T u r i z m San. L t d . ti. a t a l e m e Sk. r e t m e n H a n , N o : 3/323 Caalolu - STANBUL T e l : ( 0 2 1 2 ) 5 1 1 5 5 26 Fax: (0212) 5 1 1 5 5 2 7 www.geyikyayinlari.com

SUNU
Be Y nce srail'e gittiim zaman tm dnya Yahudile ri ile ilgili bilgi veren mzeyi gezdiimde hayretler iinde kaldm. Trk Yahudileri ile ilgili hi denecek kadar azck bil gi vard ve bu az o k bilgiler yalnzca Sabetay Sevi'den szed i y o r d u : B u nasl iti? Genel havaya girip kendimizden sz etme gereini m i duymamz? Yoksa srail'li mze grevlile ri m i bize ilgisiz davrand? Yedi yz yl yaadmz toprak larda yalnzca Sabetay Sevi olay m yaanm? Ben Sabetay Sevi'yi on yedi yalarmda tandm. Caalolu yokuunu ar ar kamda onun adn tayan b i r k i tap grdm kitap vitrinlerinin birinde. Hi duymamtm byle birini... Ve u z u n yllar ona inanm birine hi rastlaya madm. Sabetay Sevi yaklak yz elli yl nce domu veya yaratlm ilgin bir olaydr. nananlar ona " k u r t a n a " der ken, inanmayanlar "sahte k u r t a n a " demi. O n i k i yl kadar nce zmir'de arabrmalar yaparken ehir esnafndan b i r i , "Sabetay Sevi'nin evini grmek istemiyor 5

musun?" diye sordu. Heyecanlandm. Aratrmamn konusu deildi. Ancak i z m i r Yahudilerinden sz ederken dnyay et kilemi i z m i r ' i ! Sabetay Sevi'den az da olsa sz etmeliydim. Bizi ona gtren, bu ii akam saatlerine denk getirdi. Giri kaps, tarah o dneme gre yksek saylabilecek binala ra alan dikdrtgen biiminde bir avluya alyordu. Burada o ve ailesi oturmutu. Hava karanrken ben ve fotoraf ar kadam Alberto Modiano d o n u p kalmtk. Sada, yarm da ire tavanl kapnn arkasndan binaya giren merdivenleri b i r bir karken sanki birilerinin Tann'ya yakarma seslerini d u yacaktk.. Evin yzde sekseni hala zgnln yitirmemiti. Yak lak y i r m i ailenin rahatlkla oturabilecei bu binalann baz blmleri kk tamircilerin ekmek tekkesi oluvermiti. lerinden birine sordum buray ziyaret edenler var m, diye... Varm... Yabanclar gelip fotoraf ekiyorlarm ve buras bir Fransz yazarn eviymi!... O evin kime ait olduunu bile b i l miyorlard. zmir'de verdiim b i r konferansta zmirlilere Kltr Bakanlmza bavurarak buray bir ziyaret yerine dntrmenin yollann aramalarn syledim. Anlamad m b i r nokta vard. zmir'in ok nl bir Belediye Bakan Sabetaycyd ve bu evi yklmaktan kurtarmann aresini hi aramamt. Yeri gelmiken Sabetay'a inananlara yaktrlan " d n m e " szcnn stnde d u r m a k istiyorum biraz. A v r a m Ga lante b u szcn douunu bize veriyor ancak, szck b u gn anlamn yitirmi... Prof. Galante 1935'te yaynlanan bu kitabnn nsznde, 6. paragrafta bakn ne diyor? "Bize, b i ri gen dieri yat i k i dnme tarafndan iletilen baz konu malarn...." imdi... burada sz edilen biri gen dieri yal iki dnme szcklerinden Sabetayclardan szedildiini anl yor muyuz? Hayr! Aklmza baka eyler gelivor. O zaman szckleri yerlerinde kullanp onlara "Sabetayc" demeliyiz... 6

Sabetay Sevi olaynn douunu tam olarak tartabilmek iin biraz da o gnlerin koullarn gzden geirmeliyiz. IV. M u r a t vefat etmiti. Saltanat sras yegane varis olan ehzade brahim'deydi. Murat devlet ynetimini ele aldktan sonraki sekiz yllk kanl padiahl dneminde kardelerini yani ehzade Bayezid, Sleyman ve Kasm' dam ettirmiti. Sa kalm olan brahim, kardeinin bana gelenleri b i l i yor, srann kendisine gelmesini, cellat kemendinin boynuna geirilecei an, yllarca kilitli tutulduu odada bekliyordu.' etin Altan'n, Prof. A h m e t M u m c u ' n u n "Osmanl Devleti'nde Siyaseten Kati adl yaptndan yapt a l n t d a ehza de katli olaylan yle tanmlanyor.
0

Saray dndaki idam uygulamalan, okas m a h k u m u n palayla kalas kesilerek yaplrken, hanedan yesi olan kiiler neden kementle boularak ldrlyordu? "Kanunname gereince (Fatih yasas) idam edilen karde ve yeenlerin katli iin soruturma ve yarglama yaplmas ve fetva alnmas gereksizdir. Zira onlar, kanun gereince -yaamas mmkn olmayan- kimselerdir. Bu yzden clus vaki olunca derhal katledilirler. Bu hal karde katlini dou ran sebeplerin ortaya kard bir usuldr. Hanedan yelerinin idamnn infaznda ise eski Trk-Mool geleneine byk bir titizlikle riayet edilirdi. Osmanl Devleti'nde k u m l u s u n d a n tibaren, katledilen btn hane dan yeleri -kanlan aktlmadan- yani boularak idam edil milerdir. Tarihilerin genellikle kendisinden "Deli i b r a h i m " diye szetrikleri b u hkmdann, zihni yetenekleri bakmndan ola1. Zuhuri C9.S209 Danjman, Osmanl imparatorlumu Tarihi, stanbul. 1965,

2. tn Allan. Tarihin Saklanan Yz. stanbul. 1997. S. 228

an olmad biliniyor.^ IV. Murat zamannda her an ld rlme korkusu ile yllarn geirmi olan Sultan brahim'in korku yznden ruhsal dengesizlie dt kesindir. Yne tim, Valide Sultanlarn elindedir artk... Padiahl sekiz b u uk yl srmtr.
1

Sabetay Sevi olayn tamamen bir baka yola srkleyen 19. Osmanl Padiah IV. Mehmet 8 Austos 1648 de yedi ya iinde tahta geti. Drdnc Mehmet saltanatnn bu i l k se neleri, devlet byk bir buhran iinde alkalanmtr. Padi ah ocuk olduu iin, memleket idaresi. Sultan brahim'i hal'eden Kara -Murat aa ve dier aalarn ve bir de saray da, hkmdarn ninesi Ksem Sultann elindedir. Bu devre Osmanl tarihinde "Aalar Saltanat" denilmek adet olmu tur. Sultan M e h m e t (8 Austos 1648 ve 18 Recep 1058) C u martesi gn ikindi vakti saat 4,30 da clus etmiti. Clustan sekiz gn sonra (16 austos 1648) de, kl kuanmak zere Eyp camiine gitti. Ahnn dizginini byk mirahor tutuyor d u . San renkli bir libas giymi olup zerinde altn ilemeli bir krmz kaftan vard. ki kann ortasna bir elif ekilmiti ve halkn Aleyke A v n u l l a h sesleri btn stanbul sokaklarn doldu r u y o r d u . Sultan brahim'in haseki ve cariyeleri usul gereince eski saraya gnderildi. Yalnz byk valide Mahpeyker sultan, gen padiahn tahta kmasnda messir olduu iin saray da kald. Padiahn validesi gen Harice Turhan Sultan, im d i l i k bir nfuz iddiasnda deildi.' '
4

A v a Sultan Mehmet olarak bilinen I V Sultan Mehmet 39 yl akn bir sre saltanat srd- O, bir faninin hatrasn tez yin edecek kymetlerden m a h r u m d u ; salam tahsil grme3. Mufasul Osmanl Tnh. C4. S 1964, stanbul 1960. 4. Zuhuri Danman. a.g#. C.9, S. 268

misti, hkmdarlk sanatn renmee hibir zaman heves etmedi, daha anasnn vesayeti albnda iken mhr hmayu n u n u teslim ettii Kprllerin y i r m i yedi yl bulan iktida rnda vezirlerinin ilerine hi karmad, devlet ilerine kayt szlk itiyadn edindi, alimlere, airlere meclisler kuramad, i l i m ve sanat hamisi olamad; av peinde, saltanatn verdii grkemi yaad. Balkanlarda avlanmak iin stanbul'u terk etti. Edirne'de yerleti. Divan Hmayun ile beraber btn devlet erkan da oraya gitti. stanbul sadece ismen devlet merkezi kald. Padi ahlnn ocukluk yllarnda dalga dalga kanl ihtilallere sahne olan byk ehirden ylgn olduu muhakkaktr. Tabi at gzellii. Boaz ve Hali yaltan, bilhassa pek sevdii slavroz'un ve engelky'nn kiraz baheleri iin her sene bir veya i k i defa geldi, zevk sefa srp yine Edirne'ye dn d. Bu yazlk klk glerde oullann da gtrp getirdi, peinden hemen daima anas Turhan Sultan da gitti, o da ya n sra vey oullan ehzade Sleyman'la A h m e d ' i tad; b u iki prens de Edime ve stanbul saraylanndaki mahbesleri arasnda tebdili hava yaptlar, seyahat safahalan da mahbushane hcresinden farksz bir arabada hrpalanmak o l d u . Ekseriya on b i n , bazan da otuz b i n kii ile kt, haftalar ca, aylarca devam eden ve ok ar masraflara mal olan b yk srgn avlarndan dnd zaman da tek dncesi ha remi hmayunda dilber bir kadnn auunda dinlenmek o l d u , ve ekseriya o byk srgn avlanna karken muhteem ve ar saray arabalan ile, tekerleklerine varnca gm, kap l, ileri incili srmal en pahal kumalarla denmi araba larla, bata gzde hasekisi Gln Sultan, en sevdii kadnlan da peisra srkledi.'*
1

teki grnm byle iken, c" taki

d u r u m , Yahudi dnstanbul, 1981.

5. Rotdd Ekrem Kou. Osmanl Padiahlar. SMS

yas iin ok karanlkt. 1648'de Ortodoks Chernielncki K rm Tatarlan ile birlik o l u p Polonya'ya bakaldrd. Katolik dinadamlan ikence grd. Asilzadeler karld. Tabii k i her dnemde olduu gibi gerek darbeyi savunmasz Yahudiler alacakb. Be yl iinde yz binden fazla Yahudi ldrld... Sa kalanlar ise Krml esir tccarlanrun eline dt. Bu esir leri talya, Fas ve Osmanl Yahudi Cemaatleri satn alarak bamszlklanna kavuturdu. Bu katliamlar, Yahudi Cemaatlerinde bir dinsel uyan salad. ekilen aclarn zm, Kabalstik Mistisizmde arand. Hahamlarn stn glerine inanan cemaatlerde, bir birlerinden kopuk saysz Hasidik akm ortaya kt. Yahudi lik bu akmlar nedeniyle nerede ise blnmelere urayacakb. Sabetay ite bu d u r u m d a ortaya kb. Yahudi ulusunun kurtuluunu stlenmeyi dnd. Osmanl topraklan inde yaayan Yahudilerin sorunu yoktu ama dnya Yahudilerinin d u n u n u ktyd. Koullar o n u n bu alanda y o l almasn sa layacakt. O belki de Yahudileri srail'de birletirmeyi i l k d nenler arasndayd. O gnlerin geer akesi " d i n " d i . O n u kulland... Ancak, olaylar onu baka ynlere ekti. Frtna y lesine glyd k i Sabetay kaptan olduu gemiyi kontrol edemez duruma gelmiti. Gelien d u r u m l a n o bile dne memiti. 16 Eyll 1666 da hem Y a h u d i l i k hem de Trkiye tarihi n nemli bir olay meydana geldi. Bir mddettir beklenen Mesih olduunu iddia eden ve imparatorluun birok ke sinde hatta dou A v r u p a ' d a k i Yahudilerin bile bir kesimini ikna eden Sabetay Sevi Sultan IV. Mehmet tarafndan Edir ne'ye gehrtilrru ve orada divanda yarglanmt. zmir*de ka zand etkiden dolay, hahamlann ikayeti ve huzursuzluk
6. Dr. David E Mark us. Trois Mille Ans d'Hstoire \ui\v. stanbul, 1936.

10

bunun nedeniydi. Bizzat eyhlislam Vani Mehmet Efendi yarglardand. lme m a h k u m edileceini rendii son anda bir tereddt ve ardndan bir telkinle Mslmanl ka bul etti ve Aziz Mehmet Efendi adn ald. Bunu kendisine telkin eden muhtedi bir Yahudi olan hekimba Hayabzadeyd i . Sabetay Sevi baland, kendisine 150 ake yevmiye ba land ve kapucubak memuriyetinden emekli e d i l d i . ^ Prof A v r a m Galante Sabetay Sevi konusunu en i y i leyen tarihilerinizden biri. 1935 ylnda stanbul'da Franszca ola rak yaynlanan bu kitap konu ile ilgilenenlerin mutlaka ba vurduu gvenilir bir kaynaktr. MOE G R O S M A N

7. Prof. Dr. Ilbcr Ortayl. Osmanl M o d c m k f m n i vr Sabrtayclk. lrvaki. May 1996. stanbul.

11

NSZ 17.nci yzylda kendini peygamber ilan eden zmirli Yahu d i Sabetay Sevi hakknda ok ey yazlmtr. Bu konu hak knda eitli yazarlar tarafndan yazlanlarn dnda kalp bugne kadar yaynlanmayan birok b i l g i y i b u abmaya sdrdk. imdiye kadar verilmi olan eserler iinde en nemlileri unlardr 1. - Osmanl mparatorluunun 1623 -1667"" olaylarn i h tiva eden tarihin yazan valye Ricaut. Ricaut, uzun yllar boyunca ngiltere'nin Osmanl mparatorluu sefareti sekre terlii, ve daha sonra zmir'de ngiliz konsolosluu yapt. Ya ni, hareketlerini kk aynnblanna kadar izledii Sabetay ile ayn zamanda yaamtr. ngilizce yazlm olup, sonradan Franszca'ya evrilen b u eser, okurken anlalaca gibi, Sabe tay tarihi iin ok kymetli b i r kaynaktr. 2. - Halihazrda Sofya'da yaayan ve tarih ve filolojik almalanyla ok i y i tannan Salomon A. Rosanes'in "Korot a Yeoudim be Tourkiya ve artzot akedem* (Trkiye'deki ve Doudaki sraillilerin Tarihi) adl eseri. Rosanes, Sabetay Sev tarihi hakknda yaynlanmam birok eyden bahsetmitir.
11

5 o ?

1 La1 lay?, MDCCIX Johnson Kitapevi 2 IV. Cilt. Amichnat Basmevi Sofya. 1934-1935

I
13

Bu i k i kaynaa, aadaki belgeleri lave ediyoruz: 1. - Sadece Sevi'nin mslman oluundan bahseden A b d i Paa, Mehmet Rait ve Fndkl Mehmet gibi tarihiler tara fndan yazlan Trke belgenin tercmesi. 2. - 163?dan 1695'e kadar, yani Sabetay ile ayn zamanda stanbul'da yaam bir Ermeni air ve m e k t u p yazan Yeremya elebi Kmrcyan'n Sabetay Sevi hakknda yazd Er menice bir iirin tercmesi. Sevi'nin stanbul'da yaratt ye rel etkinin niteliini hi kirnse Kmrcyan gibi tanmlamarrutr. Bunu en ince ayrntlarna kadar anlamak iin iin, olaylarn getii lkede domu o l m a k orada yaayan hal kn zihniyetini tanmak ve, zellikle, eitli mezheplerden ge len doktrinrilerinin din fikirlerini tanmak ve kendi dinleri nin stnln ispatlamak iin ne kadar aba harcadklanru bilmek gerekir. 3. Badmoutyoun Arakel Variabet Tavrijesvo, yani Tebriz'li rahip-doktor Arakel'in Yaamna likin Tarih Belgeler adl Ermenice eserin bir blmnn tercmesi (s.470-471 y*. 4. Eklisiastiki Istoria Meletios, Mitropolitou Athinon, yani Atina Metropoliti Meletios'un Kilise ite lgili Tarihi adl ese rin baz pasajlarnn tercmesi (s. 470-471 )**>. Meletios, Sevi ile ayn dnemde, 17nci yzylda yaamtr. 5. Vatan, Vakit, Son Saat adl adet gnlk Trk gazete si ve Resimli Dnya adl bir dergideki metinlerin tercmele ri. Vatan, Yakubi gurubundan bir dnmenin" * yazd ilgin
5

14

ve zl bir almay ihtiva ediyor ve Sabetay Sevi tekilatn ve bu ekoln yelerini inceliyor. Vakit, Karaka gurubundan baka br dnmenin ilgin beyanatlarn, ve Resimli Dnya ise. Kapana gurubundan gen b i r dnmenin ilgin aklamalann ihtiva ediyor. ki adet gnlk gazetede ve dergide mev cut yazlar, Sabetayclar tarihinin tannmayan, az tannan ve ya kt tannan kesitlerine yeni b i r k tutuyor. Bir romanda Sabetay' kullanan Son Saat de ilgin aynnblar ihtiva etmek tedir. 6. Bize, biri gen dieri yal i k i dnme tarafndan iletilen baz konumalarn tercmesi. Gencin anlattklan bir yldzla, dierirunkiler ise yldzla belirtilmitir. 7. eitli kaynaklar ve notlar. Bu almann teknik oluumuna gelince, Sabetay Sevi'nin oynam olduu, veya ona oynatlan rol, ve zellikle, bekle nen bir Mesih olan bu zmirli Yahudi'nin yaatm olduu Yahudi d i n i n i n byk bir ksmnn evrensel boyutta nclk etmesine yardma olan unsurlan kendiliinden ortaya koy mak iin b u esere bilimsel bir f o r m v e r d i k ve unu ilave et tik 1) menfaati ikincil nem tayanlarn tarihini bir kenara brakarak kendisine ncelikle ilgi gstermi olan lkelerde cereyan etmi olan Sabetayalk tarihinin zengin bir zeti. 2) Sabetaya hareketin gidiatm belgeleyen birok otantik belge ihtiva eden bir ek blm.

Prof. Abraham Galante stanbul, Austos 1935

15

L BLM

Kabbala ve Zohar - srail peygamberlerine gre Mesihlik dncesi - Talmud'a gre Mesihlik dncesi - M a y m o n i d ' c gre Mesihlik dncesi - Kabalist Yahudilarde Mesihlik emareleri - Hrisriyanlarda Mesihlik emareleri - Msl manlarda Mesihlik emareleri - Halkn saflnda pay olan emareler. Kabbala ve Zolar Kabbala ya da szel gelenek, geleneksel gizemci retiler iinde en ok tannanlardan biridir. Kabalistler, aktard aklamalar tanrsal ve saduyu ilkeleri ile aklanamayacak kadar yksek seviyeli olarak addederler. Tann ve evrenin do as hakknda gizli bir retinin varlna deinirler. bran aUabesinin harfleri Kabbala iin nemli b i r r o l oy narlar. Harflerin, kendi aralarnda gizemli ilikileri m u k a d des bir anlamlan ve mistik b i r aklamalannn olduuna na nlr. Kabbalann kkenine ilikin eitli fikirler mevcuttur. Kabalistler kabbalann d i n i terminolojide Mina ve T a l m u d derlemelerinden nce geldiine inanrlar. ahsen, ben daha da nce geldiini dnyorum, zira stanbul niversitesi 17

Eski a Halklar Tarihi Profesr o l m a m sebebiyle, BabitAsur edebiyatnda, HezekiGel ve Saint-Jean'n Apokalipsi ki tabndaki baz pasajlara benzeyen, gizemli bir tarzda yazl m edeb paralara rastladm. Zohar ya da Aydnlk Pentateukhos'un kabalist b i r y o r u mudur. Kaleme alann ya da alanlann fikirleri ile birlikte ii ne eski veya yeni eserlerin de girdii geni bir derlemedir. Zohar, Yahudi edebiyahmn dier eserleri gibi, zellikle bra n alfabesi harflerinin deerleriyle, Mesih'in gelecei tarihi bile hesaplar. Bu hesap Temurya, Gematriya ve Notarya denilen ile me dayanr. a) Temurya, b i r szcn harflerinin yerleri deitirilerek yeni szckler meydana getirilmesidir. Bylece, Kiyeleh Malahi Lefaneha ayetinde*" yani mon ange marchera devant toi (meleim senin nnde yryecek) ibaresinde Malaki szcnn harfleri yer deitirince Mihael yani Michel sz cn oluturur. Kabalistler, bu hesaba gre bu melein ba melek Mihael olduunu ileri srerler. b) Gematriya bir szc oluturan harflerin saysal de erleri toplamdr .
111

c) Notarya harflerin evrimidir, dier b i r ifadeyle, b i r sz cn harflerinin her biri yardmyla meydana gelmi yeni szcklerin oluumudur. Bylece, brani dilinde Eloul szc nden u drt szck oluturulabilir: ani, ledodi, vedodi, l i . Kutsal kitab Zohar olan Kabalistler saduyulu dnce den ekindikleri iin, onu kabul eden T a l m u d ' u hor grrler. Tannsallk kavramlar, tek tannc b i r d i n olan Yahudi d i n i n i n tannsallk kavramndan farkldr. Tannnn gcn snrlayp
1 Kitlesilgo, 23/23 2 Bu hcsjplar iin bak. sayfa 15-23

18

Mesih'i ycelterek o n u tanrnn olu olarak grr, hatt o n u l a n n yerine koyup, bazen tannnn a y n unsurun bileimin den oluan bir btn olduunu bile kabul ederler. Bylece, Sabetay da kendine A e l o i m , yani 'Tanrnn olu" unvann verecektir. Aynca, t a n n olduunu, yani: A n i Adelokehem Shabbeta Tsevi olduunu da beyan eder. Bunun anlam u d u r Ben Sabetay Sevi, sizin tannnzm Kabbala, Zohar ve b u eserde formllerine rastlanacak olan bran alfabesinin gizemli saylan hakknda yeterli fikre sahip olmayan okurlarmza kolaylk olsun d i y e baz aynntlan ncelikle veriyoruz
1

A - srail Peygamberlerine gre M e s i h l i k Dncesi srailli peygamberler Mesihler hakknda vahiy indirmeye gelen doa st varlklar deillerdir. Onlara gre Mesih'in dnyaya inii, sadece, eitli yerlere dalm Yahudilerin, atalarnn topraklarna geri dnmesi anlamna gelmektedir. Bu peygamber kavram, kutsanm kral demek olan Mesih (Maiyah) szcnn anlamna tpabp uymaktadr. Peygamberlerin, Mesih a iin bildirdiklerine ait rnek metinleri aada veriyoruz: baz

a) O gn gelince byk boru alnacak. Bylece, Asur l kesinde kaybolanlar ve Msr topraklanna srgn edilenler Kuds'teki mukaddes dada sonsuzluun nnde yere ka panp secdeye varacaklar". b) "Tanr yle konuur; Oullarmn dalm olduu
3 sle, brani alfabe harflerinin saysal deeri: Icttrc ditti canec: R 1 p l ( 1 0 ) D 3 ' t B 1 I II ' J : * U l t r t l d i t t i mtfl t i P I D> I b ' I I H U ' * 1 0 0 i t i * 100BO70Mi*0l0i0 10 | 8 1 e i t I I 1 4 Ijaya, 27/13.

19

uluslarn barndan srail soyunu geri aldm zaman, ulus larn gzleri nnde kutsallm ilan edeceim ve onlar k u l u m Yakup'a verdiim lkede ikmet edecekler' .
5

c) Onlar uluslarn arasndan bulup kartp, daldklar lkelerden toplayarak ait o l d u k l a n lkeye getireceim. On lar srail dalarnda, vadilerinde ve lkenin tm yerleim blgelerinde besleyeceim'*'. d ) Hezekiyel iirinin parlak ve alegorik kehaneti Mesih an u ekilde tasvir ediyor. Tanrnn eli zerime k o n d u : Tanr r u h u m u alp beni ke m i k kalntlanyla dolu b i r vadinin ortasna grrd. Sonra, beni tm bu kemik katntlarnn etrafnda dolatrd; b u va d i n i n yzeyinde bu kemiklerden ok sayda mevcut olduu n u , ve tamamen kurumu olduklann grdm. Bana yle dedi: insanolu, bu k u m kemikler yeniden yaama dnebilir mi? yle yantladm: Yce Tanrm, b u n u sen bilirsin. Bunun zerine bana yle dedi: Bu kurumu kemiklere vahiy yoluy la bildir ve de k i kuruyarak d u y g u d a n arnm kemikler, tan nnn szlerini dinleyin. Bylece, tanr bu kurumu kemiklere yle der. Size ruh vereceim ve tekrar yaama dneceksiniz. zerinizi adale ve etle donabp deriyle kaplayacam. Vcud u n uza ruh vereceim, ve yeniden yaama dneceksiniz, ve benim tann olduumu bileceksiniz. Aldm emirleri olduu gjbt vahiy haline dntrdm, ve vahiy yoluyla bildirmeye baladmda b i r sarsnt meydana geldi; daha sonra her ta raftan yanklanan bir grltyle kemikler birbirine yaklap bir araya gelmeye balad. Adaleler ve etler olumaya bala dnda bakakaldm. Bedenleri bir deri kaplamb ama henz b i r r u h emaresi y o k t u . O zaman bana yle dedi; insanolu,
5 Hezduyet 28/25. 6 Hczckm-l 34/13:

g g <j |

J"

20

ruha vahiy indir, ve ruha de k i : Tanr byle b u y u r u y o r Ey ruh, gel, drt bir yandan esen rzgarla g e l b u llerin ze rine es, es k i yeniden hayata dnsnler. Alm olduum emir leri olduu g i b i vahiy haline dntrdm. Bedenlerine r u h girdi; yeniden yaama dndler ve ayaa kalktlar. B y k ok byk bir ordu oluturdular. Bana dedi k i : Ey insanolu, bu k u r u kemikler srail halkdr. Hep bir azdan yle dedi l e r ''Kemiklerimiz k u r u d u , u m u d u m u z kayboldu, b u hale dntk" O halde, vahiy mdirerek onlara yle de: T a n n yle b u y u r u y o r Mezarlarnz aacam, mezarlarnzn d na kmanz salayacam, ey halkm, size r u h u m u verece im ve yeniden hayata dneceksiniz. Size topraklanruz ze rinde, bann barnda, yeniden hayat vereceim ve unu bik"ceksiruz k i , tanrnz olan ben, size verdiim sz yerine ge tirmi olacatmPi. e) "Kle edilmi halkm geri getireceim, yama edilmi ehirleri yeniden ina edecekler ve orada oturacaklar. Tekrar zm yetitirecekler ve arap iecekler baheleri e k i p mey velerini yiyecekler. Onlan kendi topraklarna tekrar yerleti receim ve onlara verdiim lkeden bir daha asla zorla a y n braklmayacaklar, diyor Tann"f*>, 0 Kleleri tekrar getirdiimi gzlerinizle grdnz /.aman, o zaman, sizi tekrar getireceim, o zaman sizi tekrar bir araya toplayacam, sizi yeryznn tm uluslan iinde vn ve erefle donatacam, dedi tann<*>.

7He2ckiyeL 37/M4
8 Amosv 9/14-5 9 Zvfcny*. 3/20.

21

B. - T a l m u d ' a Gre Meshlik Dncesi. Talmud, Mesihlik ana ait deiik dnceler ierir. Bu dncelerin evrensel, ulusal ve mistik zellikleri vardr. Evrensel nitelikli dnceler" .
0

a) Berahot antlamas yle der. Bu dnya ile Mesihlik ai arasnda mevcut olan f a r k sadece devletlerin neden o l duu kleleme srecidir. Bu cmle, hayatn sosyal koulla rn iyiletirilmesi vc sosyal adaletin hakimiyeti fikirlerini ie riyor. Dier bir ifadeyle, kleleme sreci ve zorbalk ortadan kalknca Mesihlik dnemi gelecektir. b) Mesih, ancak para kesesinde para tkenince gelir* ". Bu cmle, genel sefaletin neden olabilecei sosyal bir kn ty ve bylece balayabilecek olan yeni bir a dncesini ifade eder.
1

c) Mesih, ancak Sadukilerin dncelerini tm devlet ler kabul ederlerse ger >. Bu cmle liberal dncelerin dnyadaki zaferini ifade eder.
lli

Ulusal nitelikti

dnceler.

a
z ai E < i s
<

a) Mesih, ancak srail'in bozulan ahlaksz hakimleri ve polisleri ortadan kaybolunca gelir "'. Bu cmle adaletin harmiyen' dncesini temsil eder.
1

b) Mesih, ancak srail halknn kibri kaybolunca gelir" . Bu cmle demokrat tabanb bir toplum dncesini ifade eder.
41

10 Sayfa 34 11 Sanedrn, s. 98. 12 Sanedrn s. 97.- Saduavnk-r liberal fikirleri ile tannan bir Yahudi ta rikatnn tvelendir. ruhun olumsuzluunu ve dirilisi inkar ediyorlard. 13 Sabhat. % 139 14 Sanedrn, s. 98

22

c) Mesih, ancak srail'in i k i bakan ekilip gittii zaman gelir; b u bakanlar unlardr: Babil'U exilarque ile Kutsal topraklann nassi adndaki efi" . Bu cmle aklamay hak edi yor. Yahudiler esir olarak Babil'e gtrldklerinde, kendi aralarnda organize olup ynetilmek iin exilarque sfat ile bir bakan seerler. Dier taraftan, Filistin'de kalan Yahudile rin de nassi adnda bir bakan bulunmaktayd. Gr a y n lklanna yer veren b u ikilem Mesihlik lksne eriebilecek olan birlii, ulusal birlii gerekletiremez.
51

Mistik nitelikti

dnceler.

a) Mesih, ancak vcutta bulunan nhlann tm tken dikten sonra gelir ". Efsaneye gre, ruhlar, insanlar ve dier yaratklar tannya emanet edilir. Mesih'in gelii r u h stoklan tkendii zaman gerekleecektir.
11

b) Mesih, ancak hastalara yemek olarak verilmesi gere ken balklar tkendii zaman gelir* .
17

C. - M a y m o n i d ' e Gre M e s i h l i k Dncesi. Doumunun 8. yzyl henz b u sene kutlanan M a y m o nid, Tcvrafn en byk yorumcusu, Mesihlik andan bah sederken yle der: Dnya zerinde halihazrda yaamakta olduumuz a Mesihlik adr; dnya normal seyrine de vam etmektedir. Mevcut olan yegane f a r k srail'in kralln yeniden bulacak olmasdr'". A y n c a der k i : Mesihlik a nda eser yaratlrken dnya varlklarnn, yaratl dzeni deiecek ya da anlalmas g eyler meydana gelecektir
15Sanedrin,s.98 16 Ytamot, s. 60/2. l7Sanedhn, s. 98. 18 r. nlaac ft)6 uaw) oleft, r*M fcQ N N nm* : "

23

sanlmasn. Hayr, dnya normal seyrine devam etmektedir. Meselenin temelinde yatan gerek srail'in dier uluslar ile birlikte sakin bir hayat srdrecek olmasdr'"'. D . - Kabalist Yahudilerde M e s i h l i k Emareleri. a) tzak Lurya'nn retilerine gre Kabbalann balca maksad ruhlan Mesih'in geliine hazrlamak ve kurtulu a m hzlandrmaktr. Zohar'n bir blmnde b u an 5408 ylna tekabl ettii ilan ediliyordu, yani, Hristiyanla gre 1648 ylnda gerekleecek demekti. Kabalistlerdin b u konu daki dncesi, bu kutsal ylda, hepiniz sahip olduunuz deerlere dneceksiniz diyen ve ZOT (bu szck* " b u an lamna gelir) tamamlannca, yani 5408 ylnda, her biriniz kendi deerine dnecek cmlesinin ilave edildii Tevrat** ayetine dayanr.
1

Burada, hesabn tm Z O T szcne dayanmaktadr. Bu szcn saysal deeri u d u r I K fi 7 i _40Q 408 Kabalistler buna 5000 ilave etmi ve 1648 ylna tekabl e d e n t o p l a m 5408 e l d e e d i l m i t i r k i , b u t a r i h t e J b i l kutlanyor olacakbr. Bu arada, jbilin kutlanmas Mesih'in
19 mvo cc tm vb D> i t m i > i*"' * t
UOUD

m ip>< M M M M S ita > i r i


a:ai o l .Mln ; a > > ", CV-M sefi et >>

t*n

.(12 a i t 2UVMK25A9 2i m. . . 1 . . . .9...?

.$>'. -:!? .'.

24

gelii ile ilgili olduundan, o halde Mesih'in 1648 ylnda gel mesi gerekir. b) Kabalist bir biimde yorumlanm olan te, aron'un tapnaa girii yle olacak eklindeki yette* de (burada (ite nasl) anlamna gelen) Z O T szc ile 5408 deerini el de ediliyor. Bu arada, ba rahip aron'un tapnaa girii Me sih'in gelii anlamn tadndan, Mesih, Hristiyanlk a nn 1648 ylnda geliyor olmas gerekir. Dier bir Kabalist gu rubu ise ekdesh (tapnak) szcnn saysal deerine nem verirler ve Mesih'in geli tarihini bir yl sonraya saptarlar. Bylece, u toplam elde edilin
221

n
p

=
=

5
IOO

" 1 4 I * jo 409 c) Bu eserin I I . Blmnde grlecei gibi, Polonyal Ya hudiler Chmielnicki askerleri tarafndan eziyet grmlerdir. Kabalist yaklama gre, Mesih'in gelii, Mesih'in aclan an lamna gelen Hevle Maiyah adyla bilinen zulmler ve ac lar sonras gerekleecektir. Bunun saysal deeri u ekilde dir H 3 = = 8 2
* = IO D = 40

Bunun toplam 408 Zot eder k i b u sayya 5000 ilave edis

22Lcvililrr, 16/3.

25

line 5408 (1648) toplam elde edilir. Not. - 5408 - 1648 ylnda Sabetay 22 yandayd. E. - Hristiyanlarda M e s i h l i k Emareleri. Soru Hristiyanlar, 1666 ylnn, Patnos adasnda yaayan Aziz Jean'n grleri dorultusunda, Mesihlik an balat mas gerektiine inaruyorlard^. Gizemci biimde yorumlanan bu hayale gre, Yahudilerin Kuds'e dnp yeni bir kla aydnlanacaklar ve sonra Hristiyan dinine geri dneceklerdi. Aziz Jean'n hayaline getirilen aklama, Protestan dininin belirleyici ounlua sahip olduu yerlerde de halkn dikka tini ekiyordu. Bu olay birok yerde yank yapt. Bir taraftan, Arabistan'n en uzak kelerinden gelen ve kaybolan srailli on buuk kabile olduu sanlan olaanst saydaki insan y nndan bahsediliyordu. ngiltere'de, grlt koparan bir olay da, yelkenleri ve halattan ipekten olan ve bandrasnda srail'in o n i k i kabilesi kelimeleri okunan, ve mrettebat sadece brani dili konuan bir geminin tskoya'nn en kuzey sahillerinde dolat sylentileriydi. Bu olaylar eski kehanetlerde anlatlanlara o kadar benziyordu k i , inantan ok salam olmayanlar bile, ksa zaman iinde Yahudilerin yeniden glenmesini salayacak artc gelimelerin mey dana geleceine, inandrd.* .
211

F. - Mslmanlarda M e s i h l i k E m a r e l e r i Mehdi Mehmed'in tutuklanp Sultann huzuruna karul bal alanda, Tarih-i-Raid * unlan yazan
051 1 1

23 Kendisi de sofu olan Aziz Jean, vahyin bir verinde bin yldan (blm 20/3) ve, baka bir yerinde, 666 saysndan (bolm 13/18) bahseder. Bu iki say arasnda hibir orant olmamasna ra&men soru Hristiyanlar buradan 1666 tarihini retirler. 24 Rkaut, Osmanl imparatorluu Tarihi C l t 11, s. 169-170. U Have M . DCCK.

26

Bir sre nce, Imactye kasabasndaki Krt tannbilim uzmanlanndan eyh A b d u l l a h adl birine, ayaklanmaya meyil li kiileri kkrtan olu El-Seyyid Mehmed'i M e h d i ilan etme talebinde bulunulur. M u s u l beylerbeyi Pehlivan A1 Paa, madiye h a k i m i ve evredeki dier subaylar onlan yakalama emri abrlar. Alnan emir zerine anlan eyhin evresindeki Krt bakanlarla mzakerelere girilir. Asiler, Padiahn emir lerine itaat etmeyi reddederler ve sava yetkisi veren b i r fetva zerine dayanamyacaklann anlayp hepsi kaarlar. Yukanda anlan eyh A b d u l l a h M u s u l beylerbeyi tarafndan ve o lu El Seyyid Mehmed Diyarbakr valisi brahim Paa tarafn dan yakalanp her ikisi de stanbul'a getirilir. Sultann kar sna karblan El Seyyid Mehmed, meseleyle ilgili iddialar nedeniyle sorguya ekilir. Mehdilik iddialann btnyle i n kr eder ve balanmay talep eden szler sarf ederek zr diler. Bu szlerin olgun bir asilzadenin azndan kbn an layan Sultan o n u ldrtmeyi u y g u n bulmaz. Hazine odas nn hizmetkrlan arama kabul edilmesini emreder. Bylece, cezalandrlmak yerine mkfatlandnlr. Not. - Bu olay 1666 ylnda meydana gelmitir, ve Sabetay'n faaliyetlerinin artt ve slmiyet'i benimsedii sene ile ayn zamana rastlamaktadr. G . - Halkn Saflnda Pay O l a n Emareler. Sabetay Sevi'y etkileyen ve ayn zamanda propaganda vastas olan y u k a n d a bahsedilen Kabalist emarelerin hari cinde, gerek anlamlar ile kullanldklarnda hi b i r olaanst taraf olmayan baz szck ve ayetler tuhaf
25 Mehdi Arapada Tann taralndan ynetilen, yol gsterilen anlamn dadr. Bir ok kimseye vcrikm bu ada Halife Ali'nin bir vakn da tabipti. Mehdi, ba/lanna re 4 i l i 5 yalarndayken, bakalanna gre ise 17 yan dayken, hicri 259 ylnda baba evinden.kap kayplara kanam. iiler, ya da Ali'nin mritleri, Mehdi'rn bir jtun slamiyet'in d/rlilmcsi iin kmas gerektii gne kadar bir maarada saklandna inanyorlard. 26 sayfa47,avcb.

27

benzemeler ve kabalistik yorumlar kullanlarak merak uyandtnlm ve halkn saflndan istifade edilerek Sabetay Sevi taraftarlarnn says o hzla arthnlmr.

te bu yetler ve szckler. a) Oushnat geoule baa, yani ve bermkilerin kurtanalk yl geldi* eklindeki yet u ekilde saysal olarak len17

initir 1 3 U JOO

c I n

~
=

SO
JOO

K 1

I = =

6
lO

5 M

3
T

..
7S

Bunun toplam 814 yapar. _ Shabbetai Tsvi (Sabetay Sevi) szckleri ayn hesaplamaya gre su ayn sonucu v e r i r BF 3 n * = = = = ioo
4

oo

* a *

= = =

90
10

__o 712 o

Bunun toplam ise 814 yapar. b) Daha aada grlecei gibi< >, Sabetay Sevi, hafif merepliiyle tannan Sara adnda bir kzla evlenmiti. Sabetay'in evresi b u evlilii doal kabul etmiti, zira tann, pey gamberi Hoea'ya hafif merep bir kadnla evlenmesini sys

27 Ijaya, 6.V4

28

kunisti. Tann i l k kez Hoea'ya hitap ettiinde, ona unu sy lemiti: " G i t ve gayri-meru ocuklan olan kt hayat yaa m bir kadn a l " " " . Bu yetten elde edilecek sonular ai kardr. Mistik gdler nedeniyle, hafih-nerep bir kadnla ev lenmeyi Hoea'ya tavsiye etmekle, Tann, kendi Mesih'ine kar allmam gibi gzken b i r yaklamda bulunmutur. c) Yoel peygamber, srail'i karsna alp Tann'nn iyilik lerinden bahsettikten sonra u ifadeyi kullanmtr Bundan sonra, dncelerimi tm canllara aktaracam; kz ve olan s ocuklarn/ khin olacaklar; yallarnz d, genleriniz ise hayal grecekler. O gn gelince, hizmetilerinize ve uaklannza bile, r u h u m u ve dncelerimi yayacam. Gkyznde ve yeryznde mucizeler yaratacam, gnein aydnl yok olacak vs.* ".
l3m 1

Daha ileride grlecei gibi, kehanet lgnl tm dn yaya yayld. Yoel peygamberin yetinin (3/1-3) propaganda maksadyla yorumlanmas nedeniyle b u d u r u m meydana geldi. d) Zebur surelerinde u yete rastlann: Tann'dan bir ey d i l e d i m ve onu tekrar arayacam: Tann'dan beni evinde misafir etmesini diledim. brani dilinde, "beni evinde misa fir etmesini" ibaresinin yerine geen szck chibti szc dr, ve ayn zamanda Sabetay olarak da telaffuz edilir, k i , so fulara gre, bundan tanrnn evi ile Sabetay arasnda bir iliki

mevcuttur.
e) Y k s e e ktn, e s i r l e r i g t r d n y e t i ' " , T a l 1

mud'da >, emirleri almak iin Musa'nn ge vkselii ve


(M

28 29 30 31 32

fek. II. Blm Odese, 1/2 JoH. 2 bolm JoH 3/1-3. Mezamir. 27/4.

29

vermeyi reddeden meleklerin gsterdii diren ile ilgili yo rumlar iermektedir. Shavita Shev szcnn harfleri Shabbetai Tsevi (Sabetay Sevi) szcnn harfleri ile ayn olduundan, aradaki tek farkn n ve Tsadik harflerinin ses siz olmas nedeniyle gerekirse biri dierinin yerine geebile ceinden, Mezamir yazarnn Sabctayin Mesih olarak gelece ini ngrd fikrine Sabetay propagandaclan da katlrlar. f) Basit bir ak iiri olan lahler lahsi dindarlar tarafn dan ok k u t s a l ^ addedilir ve sonu olarak miskleir. Oysa, Sevgilim bir ceylana benzer'** yetinde d i k k a t i eken hi bir ey yoktur. Ancak, b u yetin dome d o d i lisvi olarak geen brani dilindeki metni, sofularn kurnazlkta usta olduunu gsteren b i r kaynaktr. Dod=sevgili szc alegorik bakm dan t a n n anlanundadr; Svi=Sevi szc Sabetay Sevi'dir. Sonu: T a n n Sevi'ye benzer eklinde b i r yorumla karlatm bizleri.... g) bran dilinde Tann eitli ekillerde tasvir edilir ve bunlardan biri " k u v v e t l i " anlamna gelen aday szcdr. brani dilindeki bu szcn harfinden her biri bir szck oluturur. Shn harfi n olarak, haf harfi daieth ve sonuncu harf y u d olarak telaffuz edilirler. Kabalist hesap yntemine gre toplannca, bu szck ten u sonu elde edilir:

le

33 Mezamir, 68/19 34 Sahbats.1

<

35 Yad daim perekz, mishna. 5. 36 ilahler ilahisi, 2/9.

30

p *
>


->

joo o
50

:
1

1 -

' n

S* 400 434

10 6 4

360 Toplam 814 saym verir.

O halde Shaddai - Shabbetai Tsvi yani T a n n - Sabetay Se vi. h) Sabetay yznn ta zerine b i r ylan ekli kazr. b ran dilinde ylan naha szcdr ve Kabalistlere gre i n tikamn semboldr. Anaha ve Mayah (Mesih) szckleri nin saysal eitliine dayanarak srail'in inanb halkna ezi yet ektiren uluslardan Sabetay'n intikam alaca sylenir. O halde: o y
*

= =
=

40
300 10

I n
w

* "

S 8

i) Ribbi Eliezer'e gre "Mesih bir smail yanls tarafndan yok edilecektir* ^. smaileiler, Mslmanlann, geni anlam da ise Mslman olan Trklerin bakam smail'in soyundan gelenlerdir. Kabalistlere gre Sabetay'n slamiyet'e geecei nceden biliniyordu ve b u ona olan inanlarn kuvvetlendir di.
1

j) " D a v i d Soyunun Mesih'i g e l d i " cmlesinin saysal de fteri u d u r

37 Rourtcs, IV, 5. 79. Amashivah vive nivle be avishrneeNm (Pirite deribi t tliye/er).

31

o n
'

joo
10

Toplam 427 yapar. Bu rakam, Hristiyanlk ann 1667 ylma u y g u n dsen ibran (5) 427 ylna eittir ve Sabetay 'n 1666 ylnda d i n deitirip Mslman olmasndan b i r sene sonraki yldr. Bu rneklerden sonra, Sabetay'n Mesihlik misyonunun sadece psrk ve zayf inanllan deil ayn zamanda gl m h l a n n k i l e r i de sarsmas iin daha ne gerekiyordu? eitli lkelerde eziyet eken ve kurtulu gnlerini sabrla bekler ken en kk bir Mesihlik emaresine bile can atarak sanlan Yahudilerin Sabetay'a olan snrsz ve kr inanlannm nede nini, aklamaya altmz b u olaanst mistik rastlant larda aramak gerekiyor.

32

II. BLM

SABETAY S E V TARH nceki blm, eer Sultan V. Mehmed tarafndan en gellenmeseydi Yahudiliin kne sebep olabilecek bir Mesihlik hareketinin douunu meydana getiren balca u n Mirlan gstermeye ayrdk. Bu hareketin nderi, mistik me tinlerle d o l u ve Mesih'in geleceini haber veren Kabalist emarelerden cesaret alan Sabetay Sevi, 5408 (1648) ylnda 22 yandayken tarihin sahnesine kmay denediinde karar szd. Bu i l k denemeyi ancak ksmen baarabildi, zira, birka M gayesiz dolatktan sonra, zmir'e dnd, ve yeni Hris tiyan ve Mslman Kabalist emareler sonrasnda 1662 yln da oray da terk edip, bu defa daha fazla cesaretle tarih sah nesine adm ahi. Bu blm, Sabetay'n lmne kadar olan hayabnm ze tini aktarmaktadr.

33

I Sabetay Sevi, 7 Temmuz 1626'ya denk den, ibrani takvi mine gre 5386 ylnn A b aynn ^ u n d a zmir'de spanyol kkenli Yahudi bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. Ba bas Mordehay Sevini izmir'e yerlemek zere Mora'dan gel miti, nceleri ehir tellalb yapm, sonra b i r mgiliz ticaret irketinde simsar olmutu. Gen Sabetayin eirmeni haham Isaac d ' A l b a ona Tevrat' ve biraz da T a l m u d ' u reterek Kabbala'ya balatt. 15 yandayken tek bana Kabbala al yordu. 18 yanda b i r renci grubuna ders vermeye bala mt bile. Kabbala eitimi sra d tavrlara sahip olmasn salamt. Kutsanmak iin sk sk oru tutup ykanarak be denini temizlemek istiyordu. Ailesi onu evlendirdi ama o ka rasndan uzak d u r u p saf kalmay istedi* . Bu d u r u m boan masna sebep o l d u . Oullannn b u t u t u m u n u , kansm sev memesine balayan ailesi onu ikinci kez evlendirdi, sonu yine ayn o l d u . Bu d u n u n u n sebebi neydi? Oru ve srekli ykanmakla zayflayan b u ruh ve bnyede ne o l u p bitiyordu? Tm bunlarn sebebini Kaballa'nn onun zerindeki etkisine b a l a m a k g e r e k i y o r . Izak L u r y a ' n n r e t i l e r i n e g r e Kabbala'nn ana amac, Mesih'in geliine hazrlk yaparak ruhlan terbiye etmek ve Zohar'a gre 1648 ylnda' *, Sabetay, her trl teebbs ve arzunun ya olan 22 yan srerken, meydana gelecek olan kurtulu am hzlandrmakta. Mesih gelecekse, diye dnyordu, gelecek olan Mesih neden kendisi olmasn? Bu dncelerle doluyken, harekete gemeye
5 1

% C <
U J B < ~

karar verdi. rencilerine kendini Mesih olarak ilan etti, ve


1 Trkler on* Kars Mente diyorlard Kara Trke'de siyah demektir; Mentes ise Mordehay'in Trke'sidir. Kara Mentes 'n anlam Esmer Ivfordehay 'dir. 2 On emrin yaynlanmasndan nce, Tann, Musa'va Yahudileri kutsa may emreder ve bu emir sonrasnda kadnlara yaklaynak vauklamr. (Kit lesel G t 19/10/15. bolum) Karsndan u/ak duran Sabctav bvk ulaklk la bu ayetten etkk-nmi> olsa gerek .1 Bak s 15-16

J 34

I'it >;un, T a l m u d ' d a yasaklanm olmasna ramen, T.H.V.H,< hartlennden oluan ve aza alnmas on emirle yasaklanan Tetragram telaffuz etti. l/nnr'l hahamlar, bata hahamba Josef Eskapa olmak /-r-, Sabeta/n cretinden znt duymu, onu yola getir mek iin bet-din yelerinden ikisini grevlendimlerdi. Ca balar bounayd. Tetragram telaffuz ederek Mesih olduunu beyan ediyordu. Bunun zerine hahamlar onu ve rencile rini aforoz ettiler ve lm hak ettiini bildirdiler. Bir sre vtra, yandalarnn zntlerine ramen 1650 ylnda z m i r ' i terk etti ve stanbul'a geldi. stanbul'da, kendisine dz mece bir belge veren Abraham Yakini'* adnda sahte bir ha ham ile tant. Sahte haham, Sabetay' Mesih olarak tantyor ve yle d i y o r d u : "Ben, Abraham, krk yldr bir maarada insanlardan uzakta yaadm. Bir mucize an gelmeyecek diye endieye dtm. Tam o srada bir ses vaki o l d u ve bana y le syledi: 5386 ylnda (1626) bir olan ocuu doacak ad Sabetay olacak ve byk ejderhaya ba edirecek gerek Me sih olacak ve silahsz savaacak'"**. Bu kitap daha sonralan -.aviM/ dolaplarn evrilmesine neden oklu
1

H a h a m Jozef Eskapa, Selanik'in Kabalist hareketlerle epeyce alkalanmas nedeniyle bir sre sonra bu ehre giden ve bylece Yahudi halkn sempatisini kazanan Sevi ve mrit4 Sleyman tapna torun yklmasndan nceki dnemlerde Tanrnn afi ra alnmas vaak olan bu "drt hatl tetragram sadece bas haham telaffuz edebilirdi. Tapnak arak mevcut olmad iin, bu szcn telaffuzu Mesih gelince, vani bu tapman yeniden ina edilmesine mteakiben Yahudi kralliftinin yenilenmesi esnasnda nakledecekti Sabbet.v bunu bilmiyor de ildi. O sralar bu aynntlan dikkate almam) ve samimi olsun olmasn. Me sih'in geli tarihine liskin'Zohar m kriunctlerinc nanarak Tetragram telaf fuz ediyordu. 5 Bugn stanbul'da" bu aileden gelen kimseler mevcuttur Bu dzmece bdgevi Yakiru've atfetmek bounadr Sabetay Sevi Msknun olduktan sonra Andrinople hahamlarna vaputo aklamada, ad bu -rV defalarca anlan S'athan de Ga/a'nn bir m l e r o e bulduu eski bir kitar\&a sahip olduunu W birka paragraf Mvua orava kendi adn, vani Sahetav yazdn beyan ediyordu.

35

lerinin rnarifetlerinden dostlarn korumak iin stanbul'daki meslektalarna mektuplar yazd. Bu arada giderek glenen Sevi, Selanik'ti birok haham bir ziyafette toplayp b i r Sefer Tora getirtti, nikahta okunan dualan syledi ve Tevrat ile ev leneceini aklad. Bu eylemin devam da geldi. Aynen z m i r ' de okuduu gibi, Tann'nn aza alnmasn yasaklad J.H.V.H. harflerinden oluan Tetragram o k u d u . akna d nen hahamlar kendisine b u davrannn nedenini sordukla rnda, Sabetay Mesih olduunu syledi. Tehdit edilince 5418 (1658) ylnda ehri terk edip Atina'ya gitti. Orada da peine dtler ve u z u n sre amasz dolatktan sonra zmir'e geri dnd ve oradan da ayrlp stanbul'a geldi. Orada, kendini dini almalara verdi ve srail'in kurtuluunun balk bur cunda olacam syleyerek bir balkla birlikte dua etti. stan b u l l u hahamlar tarafndan tekrar takip edilince, 5419 (1659) ylnda babasnn yanma dnd ve orada kiiliini' hi de itirmeden yl yaad. Burada Mesihliinin birinci dne m i son bulur.
71

U Sabetay'n izmir'de skunet iinde yaad srada, dindar Hristiyan mahallelerde de Mesihlik ann 1666 ylnda ba layacana ilikin baz sylentiler dolayordu, ayn ekilde yine d i n d a r Mslman mahallelerde de Mehd'nn ortaya kaca sylentileri mevcuttu. Bu d e d i k o d u l a n n ak iinde, Sabetay Mesihlik hareketine tekrar balamaya karar verdi ve giriimlerine kar kan stanbul ve Selanik yerine, 5422 (1662) ya da 5423 (1663) ylnd yeni faaliyet blgesi olan Fi listin'e hareket etti. Kendisini Filistin'e gtren gemi Suriye liman Tripoli'de durunca fikir deitiren Sabetay skenderi ye'ye oradan da Kahire'ye geti. Kahire'de sarrafba (ban7 Rnunes, IV,. 52.

36

m v . ma.t, saflk ve mistik ilekelik rnei, Rafael Jozef t,iT> l* .nt. ok zengin olduu iin, bu ahsn evi Talpntd ulam ve Kabalistlerin urak y e r i y d i ; onlara hediyeler ldlvu ve unlan k o r u y o r d u . Ho bir fizie ve ses tonuna Mp o l a n Sabctay Sevi ksa srede bu bankerin sempatisini k i . m.l Sabetay, bu kk basandan sonra Kahire'de fazla llruin kaybetmeden; k e n d i m Mesih olarak tantacak muci ri vdana getirme gayesiyle Kuds'e hareket etti. i > ada Kuds'teki Yahudilerin d u r u m u olduka kty d l'olonya'daki zulmlerden kaan ok saydaki gmen ytl/tinden d a h a d a ktleiyordu. zel eliler (Chilouhims), lin. halindeki Filistinlilere (yahudilere) p a r a toplayabilm i iin Hollanda, Polonya ve talya gibi yabana devletleri iniyorlard. Bunlarn iinden Salomon Navaro adnda bir el i talya'da bir kadm sevmi ve Hristiyan dinine geip, bu Myahatler boyunca toplayp biriktirebildii parann tmn m i adna harcama. Bir baka eli d a h a bu gezilerde fazla M>.l olamaynca, Kudsl Yahudiler beklenen madd raMtlga eriemedi. Bu ehirdeki cemaatin ektii sefalet kar t m l a ve Yemenli Yahudilerin zc haberleri zerine. K u llu li Yaludilerin nemli bir ksm ehirden uzaklamay W*Jcdtler. ehirde sadece Lurya ve H a i m Vital'n rencileri p h a m (aknb ben Semah, Abraham A m i g o ve Jacob Hadjes taralndan d i n i adan ynetilen ama sefalet iinde bir nfus
kalnsl'

Sabetay Kuds'e gelince, ryalarna giren topraklan bul du kabalist hahamlar ve sefalete dalm bir t o p l u m smrlNVYV hazrd. Bu ehirde konaklad i l k gnlerde dier ga i p l i k l e r i anlamaya alt. Kendini yoksul bir yaama ada l i n i , ve aziz kiilerin mezarlann ziyaret etmeye balamt. Hu taktik ona baany garantiledi ve hoa giden fizii ve fark l davrantan vastasyla halkn sempatisini kazand.
n U t . - . . I V . * 53

37

Sefaletten ezilmi Kudsl Yahudiler, kendilerine bask yapan Trk ynetime olan borlarm deyecek d u r u m d a de ildiler. Bu para nereden bulunabilirdi? Rafael Jozef elebi'nin Sabota/a gsterdii ilgi anmsannca Kuds fakirler ine yardm ermesi iin Sabetay aracl ile kendisine ba vurulmasna karar verildi. Sabetay karardan m e m n u n oldu ve grevi stlendi. Kahire'ye gitmek zere yola kt, Rafael Jozefi bularak, Kuds fakirlerinin i h t i y a a olan ykl miktardaki paray elde etti. Kahire'de kald srada Sabetay srail'i kurtarmak zere b i r Mesih'in geleceini ve b u Mesih'in zelliklerinin kendinde bulunduunu b u zengin kiiye anlatt. Bu olaylarn olduu srada, Livorno'dan ulaan haberler de, gen bir Yahudi kz, Mesih ile yapaca evliliin kaderin de mevcut olduunu beyan ediyordu. Sabetay, taraftar ev resini geniletmek ve glenmek iin bu beyanattan yararlan d.

Bu kz kimdi? Chemielnicki ktalarnn Polonyal Yahudi topluluklarna yapt katliamlarda ailesini kaybetmi on yanda ksz kalm bir genti. Hristiyanlar tarafndan bulununca, bir ma nastra yerletirilip Katolik eitim alm, bylece sofu olmu tu. Gen kz olunca, manastrdan kat. Bir gn, manasbra komu b blgenin Yahudileri, llerini topraa verirken, zerinde sadece bir gmlek bulunan bir kza rastladlar. Ne reden geldiini sorduklarnda, haham M e i r ' i n kz olduunu syleyip, bir manashrda yetitiini ve babasnn r u h u n u n bir gece nce kendisini mezara ardm ifade etti. Syledikle rini ispatlamak iin, vcudu zerindeki b m a k izlerini gster d i . Yahudiler onu beraberlerinde gtrp Amsterdam'dak erkek kardei Samuel'in yanna gnderdiler. Orada stn va38

MlLnnn farkna iyice varp Mesih'in kans olacan beyan etli, bu d u r u m o n u ok deitirdi, Frankfurt'tan Livorno'va Mddl Gzellii karsnda hayranlan oalnca, dzensiz bir hayat yaamaya m a h k u m o l d u . Adn deitirip Sara olarak mnmak istedi. Sabetay, frsattan yafarlanmak isteyip, bir Polonyal ile evPMoeni daha nce grd bir rya vastasyla bildiini aklad. O tarihlerde y i r m i i k i yanda olan Sara'y aramas in l i v o r n o ' v a bir haberci gnderdi. Sara, Kahire'ye varnca Rafael Jozef elebi'nin evinde Sabetay Sevi ile evlendi. Rafael Jozef elebi, srail'in artk yftphe gtrmez kurtancsnn, yazgs olan bu kadnla kendi evinde evlenmesinden ok m e m n u n d u . Sabetay, ayn pey gamber Hoea gibi, Tannnn buynu ile, hafifmerep bir ka dnla r v l e n m e k t e y d i .
rt

Evlilik tamamlarunca, Sabetay ve kans etrahm eviren ok sayda taraftar ve hayrandan oluan b i r kalabalk ile birlktr, lil-Arich ve Gazze yolu ile Kuds'e dndler. Gazze'de, mistik ynleri, kurnazl ve yalanlanyla daha sonra Sabetayctlk konusunda en byk rol oynayacak olan Hn adama, herkesin Gazze'l Nathan ya da peygamber Nat han olarak tand Abraham \ a t h a n Benjamin Levi EskenaF'ye rastlad (1644-1680). Bu gen adam, Filistinli yoksullara p a r a toplamak iin Yahudi cemaatlerini gezmeye karken al t yandaki olunu yalnz brakan Elise Levi'nin oluydu. Babasnn yokluu esnasnda cemaat ona bakm ve haham Jaoap Hadjes onun eitimiyle ilgilenirken, zekasn ve yete neini fark etmiti. Haham Hadjes, b i r gn, Samuel Lisbona adnda Gazze'b ok /engin birinden, tek gzl ama ykl bir eyize sahip kUyta evlendirmek iin en i y i rencilerinden birini kendisine n k,v. 1.2. 39

tavsiye etmesini talep eden bir mektup alr. Haham Hadjes ona Nathan l.evi'yi tavsiye eder. Nathan Levi teklifi kabul et tikten sonra sefaletten zenginlik ortamna geecektir. te, Sabetay'n Gazze'de rastlad kii, az eitimli, ama fikrin e kil iinde eridii dnemin hahamlk tarzm ok i y i bilen, bu gen adamdr. Sabetay'n hretinin farknda olan Nathan, bir ryada O n u n (Sabetay'n) gerek Mesih olduunu grdn ve hi b i r silah kullanmadan Filistin Sultan'm tutsak edeceini syler ve Mordehay Sevi olu Sabetay'n gerek Mesih olduunu belgeleyen ve beyzyllk olduunu iddia ettii bir belgeyi verir. Sara'nn evlilie ilikin ryasna dayanan ve Mesih'in gelecei yeri hazrlayan srail peygam berleri gibi o n u n yerini hazrlayarak geliini ilan eden Nathan'n bildirisinden ve belgenin ieriinden ok m e m n u n bir halde, gerek Mesih olduuna kendisini inandnr. Sabetay mritleri ile birlikte, Mesih olduunu aka be yan ettii ehre, Kuds'e girmek zere Gazze'den aynlr. Sefirin hahamlan, Rafael Jozef elebi'nin Filistinli fakirler iin verdii paralan sada solda sarf etmesi ve dine kar tu t u m u nedeniyle dierlerinin aksine, dmanca bir tavr alr lar. rencileri gzle grlr ekilde artan Sabetay, hahamla rn dmanca davrantan karsnda kaytsz kalr. Sabeta/ Kuds'e gtren Nathan, E1 peygamber olduunu aklar ve mukaddes bir gece gkten gelen bir sesin kendisine: "Bir yl ve birka ay getikten sonra, D a v i d ' i n olu (Mahiyah ben David) Mesih'in kraliyeti yeniden kurulacak" dediini ilave eder, ve bu haberi dnyann tm Y a h u d i topluluklarna bir mektupla yazl olarak duyurur .
00

Giriimlerinin baarsn grp Kuds'te fazla zaman kaybetmek istemeyen Sabetay, kendisine kar m u h a l i f ve kzgn olan hahamlarn tepkilerinden ekinip, Sultann ba10 Ekteki A belgesinde, Rosanes taralndan brani'ce baslm bu sirk lerin fransuca evirisine bakn/. Cilt IV s38.

40

k n l olmas nedeniyle en erefli faaliyetlerine sahne otabileLvftin dnd stanbul'a daha sonra gemek zere, z mir'- dnmeye karar verir- Ama, Kuds'ten aynlmadan nMsr ve Avrupa'ya Mesih olduunu bildiren haberciler gnderir ve enitesi Samuel Primo'yu kendisine sekreter ya pt Hu laberciler iinde Mora'I Sabetay Rafael ve Alman Kabalist Mathatia Bloch da mevcuttur. K.ns, sekreteri ve mritleri ile birlikte Kuds'ten ayrlr ken Sabetay byk bir cokuyla karland Halcp'c gider, irada kald srede, Daniel Pinto ve Mois Galante'nin de i lerinde bulunduu drt haham, Mesih'in geleceini mjdeleni'k ve bunu duyurmasna yardma olmak iin zmir'e g i derler". N.ilhan'a gelince, Mesih'in mteakip gelii kehanetinde bulunmak zere peygamber ikametgah olarak setii u z z e ' y e geri dner.

m Babetay doduu lke olan zmir'e 1665 ylnn eyll ayn11 vldiinde, kendisine kar birleen hahamlar Rav Yuda Mortero'nun evinde toplandlar. lk tepkileri kendisini Mesih lan eden Sabetay' kt bir ekilde karlamak o l d u . ehrin liahambas H a y i m Benbanastc, zmir hahamlanna hitaben yazlm stanbul hahambas Yomtov ben Yakar ve 25 arkalasnn imzalad bir mektubu okuyarak, Sabetay*n b u (Hm- gelince ldrlmesi emrini ve bu emri yerine getiren in pek parlak bir gelecee sahip olacam alenen akla tt zmirli hahamlar da stanbullular ile ayn fikri paylayor lard: ama hi kimse bu cinayeti ileyip Sabetay'a sempati d u v .11 % l,ilkin kzgnlna hedef olmaya cesaret edemiyordu. Bu
1

I I K-saru-s. IV, s. 59.

41

arada, hahamlarn bu karan, ve Sabetay zerinde de etkisini gsterdi ve bir sre ehir dnda yaamak zorunda kald. Bir sre sonra, Sabetay Hanuka bayramn kutlamak ze re izmir'e geldi. Haham Mois Galante, kendi ina edip adn verdii sinagogdaki duadan sonra Sabetayin gerek Mesih olduunu aklad. ehrin ileri gelenlerinden ve Mesihlik ha reketine kar kanlardan H a i m Pinya buna k kzd. Bu es nada Sabetay kartlarnn gittii "Portekiz" sinagogunda Sa l o n u m Algazi ve Benbanasle adl hahamlara hakaret edilme si, Sabetay taraftarlarnn oalmasna neden o l d u . Baansndan emin olan Sabetay, birka gn sonra gerek Mesih o l d u unu apak ilan ediverdi. Haham Benbanaste'nin bir sre sonra kendisini zmir temsilcisi yapan Sabetay'a katlmas da aknlk yaratt. Bet-din bakam olan haham Aaron Lepapa, Sabetayin fkesinden korkup Teselya'ya iltica etb. Haham Salomon Algazi de ayn sebeplerle i z m i r ' i terk etti.' O srada, zmirli Yahudiler bayram ediyorlard; artk bir Mesihleri vard. Sabetay kady ziyaret etmeye karar vermi ti ve kendisi Trkeyi bilmedii iin tercmanlk yapmak zere aabeyi Eli ona refakat ediyordu. 2ayarchmin nedenini anlamak iin olduka byk bir kalabalk onu takip ediyor d u . Kad, ziyaretinin ve ehirdeki tm bu grltnn nede nini ona sordu. Sabetay Kad'nn huzurunda akna dnd, zira bekledii bir mucize gereklemeyince hayat krklna uramt. Skntl iinde, kiinin Sultam ekitirdiini sylemeye geldiini iletti. Kad o n l a n n cezalandnlmasm emretti. Sabetay, Sultan szc ile kendisini m ediyordu. Evine dnerken, Zebur'dan sureler syleyerek yrmeye balad, kalabalk bir grupta kendisini takip etmekteydi. Bu d u r u m d a n ok m e m n u n d u ve nceleri mesafeli davrand kadnlarla ilgileniyor; kars Sara da erkeklerin etrahnda drt dnyordu. 42

U m ir Yahudilerinin zerinde bir lgnlk rzgar esiyorh hu yle b i r rzgard k i , b i r sre sonra zmir, Sakz cema.i. 1 1 K o d o , stanbul, Selanik, Edirne, Sofya, Belgrad, Budam ,it\ Mora, A l m a n y a , Polonya vs. evresini d e etkisi altna ildi *nu ktlemeye ve yok etmeye alan kararl rakipleri >!. kehanet sanatn retmeye alyorlard. Erkek, ka> M < k z ve olan ocuklarn, hizmetilerin sokaklarda liAk* etler ini grmek zc b i r deneyimdi o. Bu d u r u m , YoI |N ygAmberin kehanetindeki g i b i , Mesih'in geliine b i r ia> < i | Mesih'in gelii p o l i t i k olarak u y g u l a n a n orulann Mtadan kalkmasna neden olunca Sabetay, Zekeriya peygam berin szlerine i s t i n a d e n " " , Kuds'n dman tarafndan ||ui| t a r i h i n i anmsatan 17 Temmuzu bayram gn ilan etti, t u n u n l a ilgili bir b i l d i r i yaynlad'"'. Geleneksel sabah dualam, k e n d i s i a d n a baz ilaveler yaparak dualar deitirdi, inein anoten techoua duasnda her Cumartesi a n l a n SulIAM I V Mehmet a d kaldnlarak yerine Sabetay Sevi'nin. ad lumuldu Bu duann yeni ekli yledir:
1 11 a M

l ! 11 OW O ,rfV*D >1 O'lft

'Ojft t%H ,'5i TOD

1)3110

iHt'Ci' nw ,1'in non o nfo rr.no OTJO "V . o p o rnJ* unsi

s m e t &fnb n*ci)^u vara mpo *D .yfu'i Sabetayin ta g i y m e treninin ardndan , dnyann drt hr kesinden yola kan ziyareti guruplar srail kralnn Ayaklarna kapanarak bamllklarm gstermek iin zmir'e eddiler ve o an in zel hazrlanan bir protokole gre kar ndlar 1? ti.-wio.-s. V, *. 62.
1.1 Yukarya bak. S. 20. 14 8/18 15 Ekteki belge ffye baknz. Ih Knsanes. IV, .63. Bu duann tam metni iin ekteki belge C'ye baknz

43

IV Mesih'in yaknda geleceini renince Osmanl Yahudileri'nin ruhsal ve dnsel durundannda ne gibi dei iklikler ba gsterdi? Ricaut, b u d u r u m u u ekilde tasvir edyo< h
17

Yahudilerin bulunduu Trk ehirlerinin hepsinde halk Mesih'i beklemeye koyulmutu. nsanlar Sabetay'n geli ha berinden o kadar etkilenmilerdi k i , ticari yaam tamamen felce uramt. Herkes, i y i l i k namus, haysiyet ve hatta sra dan deerlerin bile kendilerine gizli ve mucizev bir ekilde ulatnlacan hayal ediyordu. zellikle, kurtulu zaman nn ve Mesih'in gelii olarak belirtilen mevsimin yaklat na inamp i k i misli gayret sarf etmek isteyen Yahudilerin bu lunduu Selanik'te b u d u r u m hakimdi. Sadece vicdanlarn temizlemekle ilgileniyorlar, snamaya gelecek kiinin en k k dncelerine bile nfus edecek baklarnn, iledikleri sular ve hayaszlklarn grmemesini istiyorlard. Byle byk b i r grevi yerine getirmek iin halkn toplumsal ku rallanndan sorumlu olan hahamlar atand, k i bunlar kural lar zerine dualarnn, sadalainin ve orulanrun kapsamla rm belirleyebilecekti. Ancak gnahlarnn cezasn ekmekte gsterdikleri sabrszlk bu "cockham"larn kararn bekle meyi engelledi. Onlara orulanyla itirak edenler de o l d u ve o kadar an bir perhize girdiler k i , tam yedi gn hibir gda almayan vcutta alk hissedilmez o l d u . Aynca, rutubet ve souun vcutlarm kaskat kesip hissizletirinceye kadar, sadece kafalan akta kalmak zere mlplak toprak altna gmlenler de o l d u . Nefsi krlm olanlar, omuzlanna yanan b a l m u m u damlattrdlar. Nihayet, mevsimin sertlii, bazlanm n karda yuvarlanmasna, dierlerinin denizde yzmesine
17 Cilt I I . s-176-178

44

M lu/la kapl sulara atlamasna engel olmad. Omuzlarn * | I nbrgalann dikenlerle izilip, otuz dokuz kam yemek, dan disiplin uygulamasyd. Dnyev uralarn tm hu ke terk edilmiti; hi kimse almyordu ve maazaI Har ne fiyata olursa olsun satp kurtulmak gayesiyle ..it- kald saatler dnda genelde kapalyd. ok eyas 0lmil.il Imnlardan kurtulmak iin satyorlard; ama aforoz, I /as ya da ikence gibi cezalar uygulanarak her trl ft|)| v-rin yasakland Yahudilere satma izni y o k t u . Zira, HU'il'klrr ve uralar manlannn teminat saylyordu. nan n c , d i n isusmaralarnn sahip olduu mallara Mesih'in iekl gn kendileri sahip olacakta. Hayat devam ettirmek in nereken ve imdilik sahip olduklar eylerle yetinmeye 1 l gelinceye kadar raz o l m a k hepsi tarafndan kabul gt-t bi dnceydi. A m a ounun almadan geinebilecek i'v\ ,\. ve er/aka sahip olmamas nedeniyle, fakirler iin yar dm toplanyordu. Bu vesileyle, ihtiya iinde geen bir ya|Anda inansz b i r hayat srlmeyecei in, bakalarna, seHuti' dalp gitme ya da taahherini oluruna brakma baha* y d u m l u y o r d u . Zenginler yardmlannda epey cmertti ler i ' \ le k i , sadece Selanik'teki zenginlerin verdii sadaka ile z fakir yardm grmt. Nihayet, Mesih kendilerini kabul 'tsin diye b i r taraftan vicdanlarn her trl gnahtan U-m/l.-meye alp gzel sanatlara ilgi duyarken, dier ta htt.m. yasann baz hususlarm ihmal etmi olmakla sulan ma korkusuyla, ve esasen eski bir emir olan "geliin ve oal m " anlay dorultusunda, bulunulan yeri ve koullan hej b a katmadan o n ya ve alt saysz ocuu topluca evlendir i l i n Daha sonra, sahtekarn o y u n u meydana knca, ya da ediinin grlts dalmaya balaynca daha olgun ll^inerek gnel bir muvafakada baarmalarna karar vene . . k le. i 600-700 ifti birletirdiler.

45

Sabetay Sevi tarafndan canlanan Mesihk hareketi Yahu di olmayan Trklerin ve Avrupa'nn dikkatini de ekti. lke deki Yahudi olmayan nfus, Yoel peygamberin ngrd gibi, erkek ve kadnlann sokaklarda hakarete uraym ken d i gzleriyle grnce, b u hareketten ok etkilenmie benzi yordu. Bir ok Hristiyan fikrini beyan ederek Yahudilere yle sylyorlard: " A z i z topraklara giderken sizin yannz da olacaz." Balannda bir derviin bulunduu Mslman bir g u r u p Sabeta/tn Mesih olarak yaydi retisine inanmu< '>.
M

stanbullu birka Ermeni, Sabetay'n Mesihk deeri ze rinde fikir yrtmek isteyince, hahamlara ba v u r u p onlara unu sordular "Siz ne diyorsunuz? O peygamber mi? O ger ekten Mesih m i yoksa Hristiyan m ? " Hahamlar syle ce vap verdiler " O Mesih deil. O yalana ve saral biri, ve davramlan Yahudilie aykndu<"f. Hareketin dandaki etkinlii Trkiye'dekinden daha ge ri kalmamt. Yukanda bahsettiimiz gibi, yelkenleri ve ha lattan pekten olan, bandrasnda "srail'in on i k i kabilesi" yazan ve brani'ce konuan bir mrettebata sahip bir geminin skoya'nn en kuzey sahillerinde dolat haberi ngilte re'de yaylmt. Her zaman olduu gibi, mgilizler, Sabetay'n baars k o n u s u n d a bahislere g i r i y o r l a r ve iki-yllk b i r sre ierisinde Kuds'n kral olacan ileri sryorlard. Hamburg'da, dinine bal Protestanlar vaiz Esdras Edzard'i grmeye gidip, u soruyu sorarak taknmalan gereken tavr hakknda tavsiyelerini almak istediler. "Sadece Yahudilerden deil, zmirli, Halepli, stanbullu ve Trkiye'nin dier illerin deki Hristiyan muhabirlerimizden de rendiimize gre,
1B RmAnes,V.-65. 19 Daru ilendeki "Bir Ermeni bolm" ne bakn.

46

i lmlImn yeni Mesihi mucizeler yaratyormu ve dier lbekudek d i n kardelerinin hepsi o n u destekliyormu. Bu ilUv bize Mesih'in oktan geldiini anlatan Hristiyan rel nasl uzlatracaz?"

VI I d- ettii baanlardan cesaret alan Sabetay dnya kralla r kral olacana, ve buna bal olarak, ikinci derecedeki krallar tvhrleveceine inanyordu. Dnyay 38 kralla bl > kr.llann adlarn sralyordu^. Bu davran tuhafl>11. <> kertesiydi. Trkiye'nin Venedik ile sava halinde olduu b i r donem l. M a y ' n lke iinde neden olduu sorunlardan haberi ol.n Uirk hkmeti, st makamlar huzurunda, yaptklannn hNdhu vermek iin Sabetayin stanbul'a gnderilmesini z imi kadsna emretti. Kad, Sabetayin hareketini l n V (atrd ve sadrazam Kprl Ahmet Paa'ya M t a y i n yaratt d u r u m hakkmda bilgi verdi. Sabetay, i n i n en nemli blmn gerekletirmek zere stanbul'a I an tun huvnu zerine gittiini zmirli Yahudilere syledi. I4A6 \ l Ocak aynm i l k gnlerine doru, beraberinde birka l i f i l- birlikte bir gemiye bindiinde kendisini sevenlerden nan byk bir kalabalk o n u takip ederek, karadan stan bul'a doru yola kt. Yolculuk ok yorucu ve 39 gn gibi u/un hr srede tamamland. Gemi tamir iin anakkale'de durduunda Sabetay karaya kt. Sadrazamin emirleri zev

d u n u n u n farkna varan yerel otoriteler o n u derhal k n .,ul...'kmece zerinden stanbul'a getirdiler. Sorguya alnan t ay'a suba tarafndan dayak atld.
1

l/mu kadsnn srarla ehadetne karlk Sabetay her eOBu t-LiLnunm Um !-avj cnt-k D'w Kikini/

47

yi nkar elti. Zincirlenerek hapse atldktan sonra hkm g i yecei gn beklemeye koyuldu. Grd kt muamele, Mesih'in mritlerini artmaktan ok, iine dtkleri yanl gy onaylam oldu ve bu alaklk, ekilen aclarn o n u n e refine eref katacam ne sren bir nancn uygulanmas ola rak yorumland. Sabetay'a uygulanan bu adalet anlay ehrin eitti bl gelerindeki guruplara Yahudilerle alay etme frsat verdi. O n lara, fut (Yahudi) geldi mi? Haham geldi mi? Nevi (pey gamber) geldi mi? gibi sorular yneltiliyordu*-". Tutuklanmasndan birka gn sonra, Sabetay d u r u m u n dan ikayet ermeye balad. Kendisini ziyarete gelen Y a h u d i lere ricada bulunarak, Mordehay Kohen'in olu ve Vezirin Bankeri olan Yuda elebimin olaylara mdahale edip ken disini hapisten kartmasn ve nereye olursa olsun gnder mesini talep t t H A t Vezir, Sabetay'n anakkale'ye gnderile rek eski Abidos'ta, Kumkale'de kalmasn emretti ve yle o l d u . Sabeta/n gelii Pesah bayram ile kesiti. Orada b i r pesah kuzusu kurban etti ve etin, Musa kanunlannca yasak olan ksmlanndan bile yedi.
21 Daha ilende bak. "Sabetay Sevi hakknda bir Ermeni Uri". 22 Bakn Sabetay'a vapan bu ziyareti Ricaut nasl anlatyor: "Onu. Yuda'nn tahtna km gibi epevce gt bir seremoni ve sayg gostemivle evrelediler. Yahudilerce gl erkek telakki edilen Anacogo dahiL onun karsnda gzk-r vere egk ve vcut eftilmis vaziyette ve kollan birletirilmi halde, yani mtevaztli&in son kertesinde bir gn boyunca duranlar bile ol du. Tek kelimeyle, no onun bulunduu verin aalayc zellij, ne de bir Peygamberi tanmay olanaksz klan zincirler onun hakknda sahip olduk tan yksek dnceyi eksiltmedi. Bu cokunluk, difter ehirlerdeki iddetle birlikte, stanbul Yahudilerin! etkilemiti. Ticaret durmutu ve bortular alacakllannt dnmeyi akllanna bile getirmivoriard. Bu tuhaflklar iinde. Calatab ngiliz tccarlara para borcu olanlar ve demeden bahsetmek istemevenk-r de bulunuyordu. Bor-' tulanndan paray nasl alacaln bkmeyen tccarlar Sabetay'a gidip, gelii nin haberi zerine kendilerini aldatmava kalkan Yahudilerin pevda olduu nu ve alacaklarnn tahsili iin emir vermesini Btedler Bunun zerine,; Sabetay dert vanan tccar la nn muhataplarna Nr mektup yazarak bortan-j n idemelerini emretti" (Bu mektubun ierii iin ekteki belge F'ye bak.)

48

A hidos* tayken, Sabetay, sekreteri Samuel Primo'yu ve kv,k I>r g u r u b u yannda tutabildi. Vezirin Sabetayi ldrtme olasl mevcut olduu halde, hkmetin Sabetay'n mrit leri ile grmesini yasaklamayarak gsterdii ilgisizlik , Abtdos kalesi mahkumlan arasndaki mrierince vezirin Mesih'e olan saygsmn ispah olarak algland.

VII Sabetay, Abidos'ta kt kokan bir tutukevinden i k l i m i n daha i y i olduu bir yere gemekten m e m n u n d u . Bakentten U/aktayd ve Osmanl mparatorluunun st makamlannn dnndan kontrolnn de dnda olmaktan memnundu, k i m l e bulunduu yeni koullar nispeten sakindi, fakat bu d u n u n yaad kaleye byk bir Yahudi aknnn gerekle mesini engellemiyordu. Sadece komu yrelerden deil, Po lonya, Almanya, talya, Hollanda vs. gibi yabana lkelerden bile Relen haalar ona hediyeler getiriyorlar ve karlnda hnvr dualan alyorlard. Hapishane gardiyanlan kaleye gelt*n hanlardan hediye alyor ve bylece bu Yahudi alanndan araya haber vermiyorlard. Tam aksine, onlara ok i y i dav ranyorlard ve istedikleri zgrlk veriliyordu. evresinin b u ekilde genilemesinden holanan Sabetay, kendisi tarafndan alan Mesihlik dnemini dikkate alarak yeni bir klt yntemi gelitirmeyi ve dier faaliyetlerin ya nnda doum gnnn kutlanma eklini de dzenlemeye ka MI verdi. Bu konu hakknda bir bildiri yazarak bunu dnya nn her tarafndaki Yahudi cemaatlerine gnderdi^. Sabetayi ziyaret iin Abidos'a gelen haalar arasnda NeM'inv. Kohen adnda Polonyal ve Sabetay gibi Kabalist ve ayrca kkrtc b i r haham da b u l u n u y o r d u . Nehemya'nn hretini bildii iin Sabetay o n u ok byk bir nezaketle
23 Ekteki belge Fe bak. 49

karlad. Sabetay ile aralarnda yaptklar grmede Nehemya, kutsal kitaba ve hahamlarn ilgili yorumlarna gre birinin ad Ben-Efraim dierminki Ben-David olmak zere i k i adet Mesih'in mevcut olduunu, bu i k i Mesih'ten i l k m i n hak savunucusu, fakir ve hor grlen biri olup, ikinciye hizmet eden ve onun habercisi niteliinde olmas gerektiini, oysa dierinin byk ve gl olup, Yahudileri Kuds'e tekrar yerletireceini, D a v i d ' i n tahtna kp erefli ler baaraca m anmsatt. Mesih'lerin ift olmas hakkndaki tartma Sabetay'n h o - i una gitmedi, nk Nehemya Mesih Bem-Efraim olmak is tiyordu. Ve zellikle de i l k Mesih tm dnyada tannncaya kadar Sabetay'n beklemi olmas icap ettiini, oysa kendini ok erken tanttn ne sryordu. Tartma kzt ve N e - ! hemya Abidos'tan ayrlrken slam dinme geti, Sabetay'n maskesini drd, o n u n bir sahtekar olduunu ne srd ve stanbul'a gelip onun hakknda byk bir antipropaganda balatt. Bu ehirden sonra, o srada Sultann kmet ettii: Edirne'ye geti, ve Filfctin'i mparatorluk devletlerinden ayrmay planlayan ve Sultann bandaki tac alp kendisi giymeyi amalayan Sabetayi ve dnyann her yerinden ge len Yahudilerin Onunla kurduu ilikiler nedeniyle AbidoS' kalesinin gardiyanlann grevlerini yeterince yapmamakla ve ihmalkrlkla sulayarak kaymakam Mustafa Paa'y Sabetay'n marifetlerinden haberdar etti. Kaymakam, d u r u m l a ilgili bir raporu Sultana iletti ve Sul tan, mft (eyhlislam) Vani Efendi'nin de aralannda bu* Umduu bakanlarn tavsiyesini y e r i n e g e t i r d i . Sabetay'ij Edirne'ye getirtip sorguya ekmeye karar verdi. Sabetay'a kar yaplan bu sulama dnda, ekonomik karakterli bir d i er sulama daha ona kar gndeme getirildi. anakkalebV eyh M a h m u t , Edirne'deki Yahudilerin etkisiyle meydana gelen hayat pahallndan ikayet eden yerel halkn dertle1

50

ptyl mcadele etmek ve bu d u r u m a bir son vermek iin bu hrtn deri gelen Mslmanlanndan bazlarnn basma ge
it

Sabetay'm Edirne'ye gelii halk arasnda eitli konuma M . l v p o l d u . Hakknda, atein tesir etmedii, suda brakIIM< .1 Umulmad, tfein ve klcn yaralamad ve tm ke< e .lelU-rmi etkisiz kld konuuluyordu- *.
5

Konsevin karsma knca Sabetay'dan mucizeler yaratnitM istendi. Tercmanlk yapan Hayati-Zade*-* adh doktor, pru ludeo-spanyol dilinde yle dedi: Dnyay altst eden - it m u t /eler yaratma ve kendini konma gcne sahipsen lurm. gster, kurtar kendini; bylece milletini de kurtaraKt aut'ya gre* * , konseyin topland odarun bitiiinde bulun.m Sultan bir mucize konusu semi, Sabetay'n nlpUk M i y u n u p en usta okulara hedef olmasn, derisi ve eti ya planmadan oklara kar koyabilirse onun Mesih olduunu knl'il edeceini beyan etmiti.
3 1

Sultann b u teklifi karsnda Sabetay beklenen Mesih ol duunu inkr etti, basit bir haham olduunu, o l u p bitenlerin I f i h u d i k r i n icad olduunu ve kendisine Mesih unvanm ve n um onlar olduunu aklad. R i c a u f n u n dediine gre* *,
1

Rfthrtayin saf ve samim yantndan tatmin olmu gibi g zkmeyen Sultan onun slam dinine gemesini emretti. Trk MhiW, b u d i n deitirme olayndan bahsederken, Sabetay'n kl bir ilham vastasyla din detirdiini sylemek-

)4 I U H k-rideki "Sabetay Sevi hakknda bir siir-e baknz. * ** Bu doktorun Yahudi ad Mose ben Rafael Abravanef dir. V bak "Bir Ermeni iiri" vs.

M KH-ut.Ciltn.SI97.
ML S 1*

51

tedirler. D i n deitirdikten sonra, Sabetay, Mehmet Efendi adn ald. olanlarn hamamna gnderilip ykanmas saland giysileri deitirilip kendisine bir saray giysisi verildi ve bi kese dolusu para ile dllendirildi. Kendisine Kapc Ba un van verildi ve gnde 150 kuru maa baland. Kars Saraj einin yeni dinini benimsedi ve o da Mslman olarak Fatma Hanm adn ald. O da bir ikramiyeye lyk grld, avuunvann ald. Mrierinin pekou da ayn eyi yapblar.
w

It.n ve dierleri, Sabetay'n otoritesini devam ettirmek ve arkuMidaki hayal knklma uramak istemeyen kalabal to parlamak iin aba sarf ettiler. Stilvt.vin toplumun gznde Mestti ular.k kabul edildi,', rv boyunca, Nathan, Mesihliin baanlan adna yrttftu ( Mipaganda hizmeti vesilesiyle Filistin'de b u l u n u y o r d u . \n. ak, Mesih'in d i n deitirdiini renince, bu haberin ne0|n olduu aknl yaayanlann cesaretini arttrmak iin Trkiye'deki Yahudi cemaatierinin bulunduu blgelere git mek u/ere bir seyahate kt. nce am'a g i d e r e k oradan bir lan. '\betay'a " ve bir tane de cemaatlere olmak zere i k i l l M t mektubu yazd"-''. Bu d u r u m karsnda, stanbullu ha hamlar devam eden bu yeni d u n u n u n i l k i kadar tehlikeli ol ma-andan endielenmeye baladlar. Tehlikenin nne ge mek iin, Sabetay'n retisini Yahudilere bir kez daha yasak layp, aioroz cezas getirerek eskiden uyguladktan tannya man etme tarzna dnmelerini Yahudilere emrettiler. Kpr r u n a l a n n merkezi, izmir'de olduu iin, stanbullu haham lar zmir'deki meslektalannn dikkatini ekmek iin onlara I ktup*"' yazdlar.
,

Sabetayin skandallanna son veren Sultan IV. Mehmet, Ya-, hudilii byk bir faciadan kurtard. Yahudilik ona bu ne denle minnettardr.

VIII

Sabetay'n Mslman oluu Trkiye'deki ve dier lke-] lerdeki Yahudiler zerinde derin bir aknlk yaratt. O/el likle Trkiye'de Yahudiler dier yurttalann alay konusu o l d u . izmir'de herkesin kmseyerek kulland ve israftlarj aklszlar anlamn tayan yeni bir sfat retildi: Putlar. B u sfat bu ehrin Yahudilerinin yzn kzarit ve hayal krkl na uratt. D i n deitiren Sabetay onlara u aklamay yaz-> ma cretini gsterdi: Tann beni Mslman yapmak istedi; ben sizin kardeiniz Kapc Ba Mehmet'im. O emretti ve ben de itaat ettim. Sabeta/a vurulan bu darbe, r u h u n u n ve vcudunun ge ykseldiine ve mucizelerin tamamlanaca gne kadar orada kalacana; yeryznde ise trk giysileri iinde ve beyaz san le glgesinin dolamakta olduuna inanan mritleri zerinde hibir etki yapmad. Balca ibirlikilerinden Sa muel Primo, Gazzeli Nathan, Yakup Palai, Yakup Israel D u
30 5. Blmdeki 'Silahlar Tarihi" konulu ya/tya hak

Nathan'a gelince, birka gn am'da kaldktan sonra, lerinde kayn pederi Samuel Lisbona ve Sabetay'n mridi bir M 11 rk bulunan 36 kiilik inananlar gurubu ile birlikte sHtuterun'a geti. Niyeti Lonir'e deniz yolu ile ulamakt, ma stanbullu * yetkili hahamlann kendisine kar alm Olduu .sk tedbirler karsnda, Selanik'e yneldi ve kt kdi-.lnd iin bu ehri derhal terk etmek zorunda katarak un liman Mudanya'ya giden bir gemiye bindi ve 26 i l>67 tarihinde Mudanya'ya vard.
1 4

SI Hak ekteki belge C. U Hk ekteki belge 11. 11 Hak I klrk belge 1 M lk.k I klrkibelge)

52

53

tatya'daki CazalT Yahudiler b u patrhlann nedenini ve! lsn renmek iin zmir'e kii gndermeye karar verdiler. Eliler Meirerinin ve peygamberi Nathan'n ayak larna kapanmak niyetiyle izmir'e vardlar. Ancak, zmir'e geldiklerinde Sabctay'n d i n deitirdiini renip geri dn dler. A m a geri dnmeden nce, kardeinin gerek Mesih o l duunu ve b i r Trk klna girenin o deil, onun melei veya dnceleri olduunu, bedeninin tanrnn ngrd, vakte kadar orada kalmak zere gkyzne ktm ve b u n larn gvencesinin Nathan'n ahsnda grldn onlara^ anlatp ikna etmeye alan Sabctay'n kardeini ziyaret ettia ler. Nathan, 3 Mart 1667'de Bursa'dan gelirken yerel makam lara teslim edilmekle tehdit edildii zmir civarlarna ulat. zmir'de kt kardannca Sabetay retilerinin eski bir m e n subu olan doktor Abraham Misel Cardoso'nun evine saklan mak zonnda kald. D o k t o r u n misafirperverlii uzun srme d i Nathan b i r pencereden atlayp kaarak ehrin civarndaki Pnarba kasabasnda saklanp, orada i k i ay kald. Pmarba'nda kald sre zarfnda, eliler o n u ziyaret edip kendisi*! ne talya'daki kardelerinden bir mektup olduunu syle mek istediler. O l a y l a n n ak nedeniyle kntye urayan Nathan, mektubu almad ve zmir haham H a i m Abulafya'ya onu almasn emretti. Eliler oradan aynlrken sahip olduklan dnce, eer zmir'de olsayd Nathan'n kendilerim kabul edecei eklindeydi. Bu ehirden ayrlma kouturmas esna snda Nathan, gnahlannn affedilmesi iin Sabetay'n anne sinin mezarn ziyaret etme izni ald ve daha sonra Sakz Adasna girmek zere bir uak ve Trk'n refakatinde el ilere gzkmeden yola kt. Bir zamanlar bir Sabetayclk merkezi olan b u adada bir sre kaldktan sonra Trakya'nn l i manlarndan biri olan Tekirda'a g i d i p oradan psala'ya geti. Girit adasnn fethi ile megul olan Trkiye ile Vencdi 54

arasndaki sava devam ediyordu. Sultan ve saraydan bir gu rup. stanbul l u birka hahamn da bir sre iin kald Edir ne'de b u l u n u y o r d u . Edirneli hahamlar ile birlikte bu haham lar, Trakya'nn kk b i r kasabas olan psala'ya N a t h a n i n geliini renince heyecanlandlar, zira tarih Yahudi yl 3 Siv.n S427 idi. O n u bulunduu yerden uzaklatrma greviyle Edirne'den gnderilen eli ile yapt bir tartmada kehanetterinin yanl olduunu beyan etmesi istendi. Nathan, verdi i yantta surdan b i l d i r d i : Yahudi yl 25 l l u l 5425 tarihinde bir ses d u y d u m , bir yl sonra birka ay daha geince srail'in kurtuluu gerekleecekti, bu arada ka ay geeceini tam olarak bilemiyorum 5427 ylnn Iloul ayma kadar, yani i k i y ln tamamlanmasn beklememiz gerekiyor. O tarihe kadar kurtulu gereklemezse hayallerimin ve kehanetlerimin hi birinin doru olmadm beyan edeceim. Nathan, delege lere sylediklerini yazl olarak onaylad ve her trl propa gandadan uzak durmay ve Edirne'den on i k i gn mesafede bulunaca taahht etti. Buna ramen szn tutmad. O n u , b e t a y a doktrini yaymaya devam emini ve Edirneli Yahu dileri 17 Temmuz orucunu bayram gn olarak deitirmeye davet ettiini, Edirne'den gn mesafedeki Gmlcine'de grenler o l d u . Hahamlar bu d u r u m a ok ardlar nk b u gibi eylere bir son vermenin en i y i yolunun Nathan'n mesa imi geersiz klmas iin dnme Sabetayin kendisiyle bir ara ya gelmesi olduunu dnyorlard. Sabetay grmenin Talmutu ve Ortadoks kurallarla savamaya ynelik olmaya cam dndnden basit b i r hizmet olarak grd gme teklifini kabul etti.

< < U Hahamlara deil, ama onu halka gstermesi iin Sabetay- < c Karillo'ya hitaben b i r beyanat yazd. Edirne'deki Bet-din < Karillo'yu davet ederek beyanatn orada yapmasn istedi. < Karilto b u n u reddetti. Bunun zerine baka bir yola bavu- nldu. Karillo 400 kuruluk bir borcu dememekle sulana55

rak dava ald, ve bylece tutukland. Bet-din sabetayalann toplanmalarn yasaklad, Samuel Primo'nun damad Mois Kohen'e, evinin kaplann Sabetay'm mritlerine kapatmas ihtar edildi, fakat bu d u r u m sa betayalann daha da heyecanlanmasna ve d u r u m u sabetaya liderlere iletmelerine y o l at. Sabetay, Trk-Venedik muharebesi vesilesiyle Edirne'de bulunan hkmet yneticileriyle ileri olan stanbullu Yahu d i sarraflan bulmak zere Kervansaray'a giderek tm bu kargaalara sebep olan kiinin kendisini yanltan sahtekar Nathan olduunu aklad. Bu aklamalarn ardndan, ha hamlar N a t h a n i aforoz edip, bu aforozu halka ilan ettiler. Bu uygulamalarn arkasnn gelmesinden korkan Nathan, Gmlcine'den ayrlp, Janina yoluyla Korfu adasna gitti ve Pesahtan nce oradan Venedik'e geti. Geliinden telalanan Venedikli hahamlar orada kalmasn engellemek istediler ama oradaki sabetayclar yerel makamlara bavurarak Nat h a n i n kalmasna kar kanlan protesto emler. Venedikli sabetayalar mcadelelerinde hakl knca Nathan Yahudi get tosuna g i r d i . Bet-din nnde aklama yapmaya davet edilin ce, Nathan kehaneerirun yanlln yazl olarak beyan et ti. Nathan'n imzasn tayan psala ve Venedik beyanattan bran yl 3 lyar 5428 tarihinde Venedik'te yaynlanarak tm Y a h u d i cemaatlarna gnderildi. V e n e d i k l i hahamlar Nat h a n i L i v o m o ' y a gndermeye karar verdiler ama o gizlice ka arak Yahudilerin ondan bahsedilmesini istemedikleri Roma'ya geldi. Tebdil-i kyafetle l i v o m o ' y a geri dnd. Orada retilerini takip eden birka kiiye rastlad ve sabetayalm propagandasn yapmaya devam etmeyi denedi. Ancak, bu kez hayalleri alaya alnd. arm b i r halde, Arnavutluu, Makedonya'y, Bosna'y ve hatta belki de Srbistan' geerek 56

Trkiye" ve dnd ve hibir amac olmadan on i k i yl boynii aylaklk etti. Son olarak bulunduu Srbistan'daki kk !>! yer olan Komanovo'dan sonra 5540 ylnda skp'e geldi v .ula 36 yanda ld . Byk sabetaya Nathan brani' dilini ok i y i biliyordu. Kendi yazda eitli yazlar, ki heI1/ y e m yeni izlerine rastlanmaktadr, dua kitaplannda ba115

Mntr. LX

Sabetayin d i n deitirme olayna tekrar dnelim. Kahinleri v e fanatik mrtleri Sabetay'm yaptklanndan Mitindiler, gerek vazh ve gerekse szl faaliyetlerine imdi |hd iki sanlmlard, dneklii kabul edilen Mesih'in m u (belerinden mritleri daha sk haberdar ediliyorlard. RicaUl bu dunmu u ekilde tasvir ediyor: Bazlarnn dediine v r Sabetay' alp Edirne'ye getirmek iin sarayn gnderdi i Yenieriler, o n u n azndan kan lek br kelime ile bir an I > oluvermiler; ncekiler kadar cretkr olan yeni askerler U : m k a d e r e sahip olmular; bylesine byk bir mucizeyi tl lifleri izlemi, cretlerini cezalandrd kiilere hayatlann ri rar iade etmi. unu da ilave ediyorlar Bu artc olay.l, sonra kendi istei ile hapse girmi ve kaplar ok sk ka pal olmasna ramen, o, peinde taraftarlan ile birlikte so I l la dolarken grlm. Gardiyanlar onu zincire vurmak I l ll terinde demirler kendiliinden yere dp bir anda il d flerli b i r altna dnmler. O bu alhn mritlerine heyv olarak vermi. Sabetay bylesine byk mucizeler yara trken, (peygamberi de aynt eyi yapyonnu. Nathan'n, bir M m se tn flemiini renmesi iin, erkek veya kadn, sadece 'idim okumas yetiyormu. Ksa srede b u kii hakknda her <>i. M Ayrnty biliyor, b i r bakta tm kusurlarm ve kt ei l i m i ' o m grp, onlara tvbe ettiriyormu. Bu yanklar ksa lArvdi' t m Avrupa'y v e zellikle talya'y sard v e b u m u d
i l AvnnbUr Kin bak. Rosancs IV, s. $0-84

57

zeler birer gerek olarak kabul edildi.* *


3

Sabetay'n d i n deitirmesine ve birok cemaatin N a t han'a kar tavr almasna ramen, sabetayc hareket sona e cek gibi deildi. Gematriya, yani Tevrat'n baz blmlerir y o r u m u ve fanatik sabetayclann sarf ettii abalar, bir avu dolusu kiinin marifetleri nedeniyle krelen zihinlerdeki sar malan krklemeye yardm etti. izmir ve Tire civarlannd sabetayalar A b aynn 9 undaki orucu kaldrmaya ncl ettiler ve ayn zamanda Kuzey Afrika'nn baz blgelerinde de bu oru kaldrlm oldu. Sabetay'n d i n deitirmes inanmayan Fasb sabetayalar da A b orucunu bayram gn olarak deitirdiler. Amsterdam, Hamburg, Krakav ve tal ya'nn birok ehri, kurucusunun Mft Vani Efendiden lam dini eirimi ald sabetaya doktrine bal kaldlar. Sabetay ise, Yahudilerin d i n ve ayin kurallan hakknda da ond eitim almaktayd ve bu d u r u m u garipsemiyordu. Musa da hayatnn bir blmnde Msr Saraynda kal mt, Sabetay'da b u sebeple Trk saraynda kayordu. Sabe tay'n gerek Mesih olduunu, ve Yahudi inanlann Msl manlar arasnda kolayca yaymak iin slam dinine getiin! iddia eden Kaza de Mehemenuta adl Mistik bir eser sabetayJ o l a r tarafndan yaymland. Sabetay, Sultan'a ve Mfty Yahudileri Mslman yapmak iin onlarla olan ilikilerim s cak tuttuunu aklad. Beyanat ksmen bekledii neticeyi] verdi. ok sayda Yahudi, Sultann huzurunda Hz. Muhar met'in dinine gemek zere Kuds'ten, Badat'tan ve dieri uzak lkelerden geldiler. Bu ekilde d i n deitirenler, bran-i ce maaminim (mmin) ve Trke dnme ad alanda ve mi" lman olmu yahudiler olarak tanmlanyorlard. Sabetay'a Mslmanlk lehine din taraftar kazanma faaliyetini destek** lemek iin sinagoglara g i d i p vaaz etme yetkisi verildi. Orada sadece kendi doktrini ile ilgileniyordu. Orada yle baanb o l 36 RicauL Cilt 1. s. 202-203

58

ki, saysz insan o n u n gerek Mesih olduuna inand, anbir yandan Mslmanlann ve Yahudilerin kzgnlna t olma ve ceza alma, dier yandan aforoz edilme k o r k u yla, halk arasnda dolarken o n u tanmaya cesaret edemirl.rd. Mslman olan dnmelerin saysndaki art grmek iin H e w n Devlet idarecileri, Sabetayin verdii szn geersiz luunu fark edince, d i n deitirme esnasnda kendisine n grlen uygulamay kesip, onu, bazen Mslman baYahudi tutumlar inde sene kalaca stanbul'a gnrdiler. Girit Adas seferinden dnen Ba Vezir Kprl Ahmet stanbul'a gitti ve Sabetay'n marifetleri ile ilgilendi." Ba vrn ajanlan, onu, stanbul'un varou Kurueme'de bir Yahudi ile birlikte Mezamir ilahileri sylerken srpriz b i r kn yaparak yakaladlar. Bu d u r u m Kprl Ahmet Pai'y olduu kadar, d u r u m d a n yaknan Yahudileri de ok /drdt. Bir kenarda mesele kartmadan yaamak iin Hali ianndak Kthane varolanna snmak zorunda kald, ktrincileri o n u orada da takip ettiler, ancak b u takip, sabefclar ve Yahudiler arasndaki nefret duygularnn byytk devam ettirilmesinden baka bir ie yaramad. Yahudir, topladklar 6,000 kuruu Ba Vezir'e vererek skunete ka ynak iin Sabetay'n stanbul'dan uzaklatnlmasn rica ler. Sahetay, yeni kans (Sara Edirne'de lmt) Yoheved kavn pederi Josef Pilossof ile birlikte, kk bir cemaat turmak zere Arnavutluk'taki Berat'a gnderildi, ancak bu cemaat bir sre sonra dald. Be sene orada yaadktan

, 5436 ylnn (30 Eyll 1675) Kippur gnnde ld ve . linn iinden geen nehrin kysnda Mslmanlar tarafn dan topraa verildi** . j|
7

59

I I I . BLM EMRLER, B A Y R A M L A R , O R U L A R Yukarda bahsettiimiz gibi, Sabetay 1666 ylnda slam dinine geti ve 1675 yl sonlarna doru ld. Bu zaman zar fnda, be yl boyunca, Edime ve stanbul'da olmak zere ve lekilatlanmakszn kendisine sadk kalan uzak ya da yakn evresindeki guruplarla birlikte, dolayl ya da dolaysz, rtsnin propagandasn yaparak Mslman olarak yaad Berat ta ld. Cemaatini bir arada tutmak iin, onlara, re tisinin temelini oluturan, nceden ve belki de d i n deitir dikten sonra bile belirledii bayramlarn tam listesini askya alan 18 emir verdi ve orulara balayp bitirirken edilecek d u alar yazd ya da yazdrd. Ribbi Abraham Danon ailesi, Yahudi ncelemeleri Dergiinde" emirlerin, bayramlarn ve orulara likin dualann metnini yaynlad. Bize gelince, kopyas burada bulunan bel geye istinaden, Danon'un belgesindeki brance yazlm d u atan Yahudi spanyolcas (judeo ispanyol) dilinde yazdk.
)

Belgemizde zellikle kopyalama hatalan olmak zere efitli hatalar mevcuttur. Yazan kimse, byk olaslkla branieeyi bilmeyen ya da az bilen biriydi. Kendisinin de syledii Iribi metni Arap harfleriyle yazl (eski Trke) baka bir me tinden bakarak yazm. Bu da yle gsteriyor k i , Y a h u d i spanyolcas dnmeler iinde gitgide kaybolmaya yz tutmaktadr. Aada emirlerin, bayramlarn ve orulann kpanyolcas dilinde yazlm kopyalann veriyoruz.
ITome35,yl 1897

-5 rj \ <

Yahudi

61

U*I

0 es,
w

^ *
>u

*../C.\.* / I U . - L M ^ A I . ^ ^ ^ ^ . / > v k . dv W ***

. XA j v ^ - t a -/ *7* 'v.: v O
4

* .

tA-*<li a t

^i

T^*** I A - l

tti*. ^ -riV.)*

- / l

-i

V,

-* ^

U ^..AlIVT./. .Ii /-i V -

"

>Y/I rj

. s jft-jfl le vJ*x

\ ^t*4

j ""-J

M ! t , . / / ^>rf.j t ^ t j ! . . . ^ u , f i W o , . . * ! . / ^ * > C w
u i S

,4-!

^t+f~ 1
~ * ***" * * * t;*

vc/- V * ^
v

-v. i
v

' J >

-S

U.-wj . '
l t

-^^<->'

- y - 1 -/ ^
:

V ' . . *-

N _ /

t.. /..t.^

t *

iirTiiB^faiif r r ^ *

v - a t

*\
v

-A

i l . * * Ci

C.

-v S..,^.

...\ ~ Vvtl -

u. *-f

Sn ^*4 w,w w*.*.,- *jr***

^* -$

' / ^ * ^ . *-<

E m i r l e r te, R a s c h i k a r a k t e r l e r i ile y a z l m m e t n i n

k o p y a s n n ierii: uvrvo u o l o ?)nx *7 ehp^VDipvfr 18 onj po chp-r ..V*v f - Vh -p -tVnp Vh n onft D'J * f > DYlfrrMpn |f>'o >p cf 'i t 1>-) oh Crf 0 *h v o i r* * Df>vf>;5f) 4 nPnfV> 4 mb e h > ( i cftvrtvSft m n m ) iftv-fn * h ro *fo n n f n v i Vh p*fi > p n'cn r t jiVnp *p p * 2 i oi n i'n-o o T'p n *nwhn "ir*5*o r;p\*n Vf> T tttMb (van .o'v m j> l'h n-sn w |'(> *s V * * 3 i* l' *P * 3 "T oi
1 , - 1 3 n > 1 0 w c , i

m> oh y i ) * *? p'J h D*TS yft i ramr-A pwft v o*ft 4 n c> p Vh vnoh |*M6 'p h Vh ah (hvrt'nrh np i'h >*O W O'P'O C D B P 'P) ' h n Df>n p'A -T cn*Efr36 p**** pinfclM-* ' i ^ " M *P P'f> 5 'i oi .D*CD Vh (') (p5v -5 pcuVi ihpfm *pft) fto>p
l ,fI

63

rt'Dift pifa V;> cintahn ci"VA yn op B

p*h G 1 io
1

.o**VA oA j'O'iiiA O ) V >"''o i<P 1 tf i'h p m pVVlSt 'O 'p KI i"7 50-1 Vf J'h p-A 7 ' 7 0 ) p -h r-c'-pYii v":taip ip yA uvA ohp parpo > p "h > h oAp I .D'ED V Mirii ay ip-ip-p i'h i'h vovpl'A *p iv.-) i>p pM ytthp MW pi 'A I p r t orA i 'p c h 8 n ai *n e*A prcrnfeMt "i t a 7:0 w A r n p jp , w c n cun SPO*O
H

.prfpA'P 'p vpoi o*p p b T f C l r i'i -A i * P b T W l rA i ' 7 *a *P o*A 9 1 a** 1 -p iVft ttr* :A pjnoif't 'p op> -h I7"Jnv> w aA mft -o*)T>f n no W .A W W Eft - A T V A 7 I D pnA'TVS'lA , |Q 'p C'A I I ) *1 a> V*p 111P -p *p7"i& 7o) ( 'BAI p-h 'p IVCA pro oin r'i>A M i'6 *0 ri'ilp pefrKp )ip 57A73*ft V ' p -7 VA jf,P'h'VD. . . C 1 * 7 D'A .07.*)) 1 p * > * A \y pp rnV ip "7 7Au - 'l \ \ > V i) 'p con* prVh * 7 P Y H '"A& *p -p p-A 11 ' i 3 7
ft 1

S 3 u 3

.0"vp c-A iu v V ,*G6TJ A7j-iA pp ii? *i p'D >*7 ic pt i'pm a>h -p cA 12 n a vu*i 1 p4H *> * A *C?*A 3ft "W* Vp'o iAtf> 'p O * . * ||*10) .TAO.VJ K> imp i m *7 TtoV a!t .0-*7 aiAp rrfTTJPgfr rA 0*Vco pVfi V B* 14 *1) 'Ar! cin O " D T P ) V A -A pr> S> t>' 0*hp 'p (.'A |j 7 3*t ?.*; ih "p -A VpVi ' P'-.-A pAiftp e** art ai -PVJ *p ai eo ,A>h -PpAA i v 'pey"' SiT w'P'-A pii'7 'OTAB ("A p-lApA 'p pO'A iti *7 C c* D > p /.ltT '7 7':pft VA 7 'A clh pi CVTCPIVO 7W C'A 'W*A * *p o *c ctnajrt 0 i'iA 'p /.J7!p VA 7 W ?;.7 .*) livA 7 'pfiTAiB'A .A 6 *p apc*J ai c* VD9 -p *p Mp C'JI * .pi"Vh pp r7j)*p w 'p p-A p n s i 7 h 7 u 7 V 3 c r h c * A a V n n n 3 v * ' i * 7 ' 5 A - h ' p ' ' ; p h s n &i
, l l

% ti
>

.1>hp M VA 'l)*l ' 7 1 " 7 V 3 ' 7 VA 7 wrfeo * p mom | > N * > (TMO ooVi>*A orno s pitpit p V IUI IV
.SOV61* TAI

: "on* 1*0 4*1 PHD-AI- ; > irt-A UH*4 (*')

64

tMrf .>) v o m ' p nDWtt*-rw ,on *v*> i pop"V (i f p f * f > i'-iHH'ti'A ,ovp *A on rp ift*.)' n pl'h n ap'.Ar/J V'5 I * (fttn v .ff'fi'j ID * TOVBh'.'ft ID ,wo ju p'A , .h I T |tt * i .r< t y pW virpA ,*A ,n:A-, cccA V * * 'ft iA*>*PV Di"i MrAfiHi o\ o'h -p ap ol T IO'-P-O ,*f> no)*A i) *f> o)r>ftn VP *p ltt*A y | f't'n [A) 'p nVih 'fi OD O> -.Am-CA 1 jTftph ? 'p ti |Avoc n -o 'm-hVvA "iA 'A w;nAT*5ne'i i wj "p rts .'i ', ',-> fviij-) " C ,p*W:A oniD 'A"p *ft DATS n ISTA
, , ,

.|Df)

PP'TO

l|h metnin l .nszca evirisinin ierii: lif* m'nvnnmiz, kralmz, Mesih'rnz S.S/nuV ann T Irk ve esiz olan ve onun dnda hibir benzeri mevcut Jtfttvn V.timya olan i m a m korumaya itina gster. | l . n , e k Mesih olan Mesih'ine inan; amm artran Dafpjpj'ln ovud.n gelen senyorumz, kralmz S.S. haricinde* Ktr)l>i k i a i H i yoktur. 1 Ne tanrnn ne de Mesih'inin adna sahte y e m i n etme, fil* yorunun ad ondan alnmtr ve bu kutsal varla 4 h m n n ve Mesih'in ad getii zaman sayg d u y u l u r . I Ifttu m-ae gre ustun olan doas nedeniyle her k i m olursa
HUUII

M|-|t*/lk -dilme/

. **ayg gstermelidir.

) Mrshin srrm anlatmak ve incelemek iin toplantdan |MUnlya kouturmaldr i kemlilerinden ne kadar nefret ederlerse etsinler utUmul. (Sabetayalar), dier uluslara mensup olanlar ikhre k, katiller bulunmaz.

fi 5

7-16 Kislev gn herkes bir araya gelir ve herkes Mesih ilgili bakalarndan duyduunu ve Mesih'e olan inancn zem hakknda ne aniadysa yanndakine anlatr. ft- Zina onlar arasnda hkm sremez, Beriya * kural] mevcut olsa bile, buna ramen hrszlar iin tedbir almak ge rekir.
1 1

9- Yalan ahitlik yaplmaz, mmin' olmasalar bile hem-j cinsine yalan sylenmez ve birbirini ele vermek olmaz.
41

10- Trban dininde olan b i r i n i kendisi inansa aramza almak iin zor kullanmaya iin verilmez, savalar gurubuna bal bir kimse tam bir inan ve arzusu ile hi bir ekilde tereddt etmeden aniden katlr.

bile! /ra ruh biz-a]

11- Aralarnda kskantk yoktur ve kendilerine ait ot yan eyleri agzllk ve hrsla istemezler. 12- Kslev ayrm 16'smdaki bayram byk sevinle kut nr. 13- Kiiler birbirine kar iyiliksever ve merhametli ol ldr ve hemcinsinin istenci iin kendi istenci gibi aba sarf melidir. 14- Her gn gizlice Mezamir okunmaldr. 15- Her avn douu izlenmelidir ve avn ehresini gneJ le kar karya gelmek zere evirmesi ve ay ile gnein yj
3 Herv.*. yaradl simRrler. Bu emir bit yandan rinay vaaklarken i > : * yndan belirsiz bir ekilde in vermektedir. Sa beta yalar evlilik h o J sunda uzun sre kjHTuni/mt uyguladlar Avn emirde anlan bu h-M/laaj kimdir? Bize : < n yabanc kimseler .t* evli olmayan sabetayalardr, yani * f lilifein srbnna vakf olmayanlardr. 7 4 Yani,abetayaolrmdklanruldebile

5 Trban inanc slamiyet, Sabetav doktrincilerine zg bir islamiyet lamna gelmektedir. stat mcadeleciler, gizemlerinde, hi bir eyden ter dut etmeksizin ROUII olarak eirenler dnda, dinsel olmavan unsur yer vemeven tarikat ynetici lendtr.

66

yt/

bakmalar iin dua edilmelidir.

16- Trklerin gzlerini boyamak iin onlarn adetlerine dikkat edilmelidir. Mecbur olmadklan ( Sabetayalar) |Uma/an orucu ve kurban in de byledir. Gzn grd htt f#ey yerine getirilmelidir. 17- Onlarla evlilik manlarla). 18- Oullarn srmeline itina gsterilmelidir ve b u n u aziz Kail n utanan kaldrmak iin yapmaldr. Ma/ilan Beriya (yaradl) Yasasna ait olduu halde b u 18 tthlr tespit ettim, nk srail'in olu eytandan ve onun lejH) dan intikam alacak kadar salam b i r saltanata erimeil O ada, her ey eit olacak; hi bir savunma ihtiyac, izC# tab hibir ey, kirlilik, saftk olmayacak, hepsi, en kki- en bye kadar beni tamyacaklar. Mmin olan, ve m u hih T .nlamma gelen trban gizemine girmemi dostalara, nine kadar Beria (yaratl) ve A k i l u t ' a (intiar) hi bir p v el Mtmeden zenle uymalann bildir. Bu d u r u m d a , hayat Aft-u mm allna nfuz edecekler ve hepsi birer melek olacakl.n lahi irade yatanda ortaya kmalarm salasn. Amin. szlemesi yaplmamaldr (Msl

fl Huymnhr
Sabetay Sevi'nin emir buyurduu ve burada (a) ile gsterllftiM/ bayramlar listesi dnda a d l a n Karaka Rt ve
"<Mf trulduiu zaman, av dnya ile gne arasna girer. Dier bir !('>> I. .\ gu*->> : ./ vuz kalr. Temmu/n 2 gunu gne lutulru-M ol M ln.lkt bu l.v bir Mesihlik emaresf' saydlar. Sabbetav muhtemeM tUto muinde her av geryek "emesini bekledii, d f y t bir tfadcyk Me tisini ,.buklatran bir mucize sayd bu olay ima elti. (*) VI M u m d e "Sabetav Sevi'nin bir Ermeni iiri" adl almaya bakHH

67

gen bir kapana tarafndan anlan bayramlarn listesini de veriyoruz.

.)

(on-jm) o**tj)ie> DIS


fo M pf T/.D*J -T TDD N 1*6

B M p*D 36 p iia'jft io 99%

ab |*ft |'p p ^ i p:ft"> n- 9 1 * A d fcoia ninno Ma ova CM J I )-h pnp r-JC 24 [*6 2.1 pft .nnftDo 17 |*6 .pn> Wi atp*h **op ft (jf))) njo) 3o l i *ft D W D C 9 n -rf 9 *f) : V . 7 D 7 P nnoo jft 3 )uv:t; r- 28 *n h:c :v nf> a pp ono rtpJ c Avant de traduire ce qui urcde. rectifions certains pauafcs: ,p*p 20 i*f> .'>) '"P f*i j n 24 rft uni imn ,*vp u pft |ittn,01).-. 17 r h a*p*o riVifo ,nn. o *o.5o:*p-;to)C5*o.-) la suite du texte .pip : .nrp -.4 rA MVtoO 10 ,lBP 23 |'6 . i n i w j est exacte. t i
O z

Ribbi A b r a h a m D a n o n ' u n anlalr hale gehrmeyi denedi i b u bayramlarn anlamlaann inceleyelim: 1 - 1 4 Svan, Moed Tsemah (Tarm bayram). Danon, Tsemah szcnn tam olarak ne anlama geldiini incelenr tir. Ona gre, bu szcn seilme nedeni, Sabetay'tn b i r d ger ad olan Tsvi'yi anmsatmasdr, ve bu ad u ayn ayette mevcuttur: "Bayom hahu yihyve Tsemah A d . . . Tsvi olehavod ofri haaretz legaon oltiferet iifleytat Yisrael", yani "IsraiUUtH rin kalntlarnn hreti ebediyetin t o h u m u ile bezenecek, topran meyvas onlarn gururu ve ss olacak (bava 4/2)" Danon'un sylediine gre, burada, Talmutu b i r gelene68

5 S
<

e gre Tsemah adl Mesih'in en yksek mertebeye ykselii ni' ahit olacak bir bayramn, yani Paskalyann da bir tanm yaplmaktadr. Bize gre, Tsemah, doann ilkbahar ile balang yapan uyann simgeler. Bu bayramn, 24 Sivan bayram ile ben zerlikleri vardr. 2- 24 Sivan', N i m Shah Alyede Eliaou (Sabeta/m Elie tar.fndan tannya adanma bayram). Burada Elie, Sabetay'n peygamber olarak tannya adamm ilan eden anz peygam ber Gazzel' Nathan' tammlar. 3- 26 Sivan*, Natenou anem beetsem ayom aze (bayra mn anlam: " o size o gn verildi"). Danon, Natcnoouverdiler szcn ne tan o eklinde okumak istemi, ve " o (Sabelay) onu size o gn v e r d i " anlam kmbr. Danon'un kendi l i de syledii gibi, bu cmle bu ekilde sunulduunda hi h r anlam yoktur. Yukanda yaynladmz metni kopyala yan kimse lahem (size) szc yerine lev (yrek) szc n koymu ve bylece natenou lev beetsem a y o m aze cmlet meydana gelmitir. Bu cmledeki yrek ile daha aada lmx'leyeceimiz kuzu bayram veya drt gnl ile herhangi bir ekilde iliki olabilir mi? 4 - 9 Tammouz, Adhalat alevoush anefesh (Ruhun kuan maya balama bayram). Ruhun kuanmas ifadesinden Sabetay'n esinlenmeye balamas anlalmaldr, yani o, esink'tmenin balangcm bayram gn olarak ilan etmek iste mi olabilir. 5 -17 Tammouz, Rishon Leorat (drakinin i l k gnn kut layan bayram). Grlyor k i bu tarih bir Yahudi orucu gn ne tekabl ediyor. Orulann faydaszlm b i l d i r m e k iin Sal* tay n bu bayram tayin ettii ileri srlyor. Bu tahmin
1

HJIKHVJ gre bu rakamlar 21 ve 24'tr.

68

bize pek cidd gelmiyor. Bu bayram mnasebetiyle. Sefer Ahalomot Kets apelaot 'n yazar, Sabetay'n enitesi Samuel P r i m o ' n u n doum gnn yceltmek iin Abidos'ta kutla nan hag el N e v i i m (Peygamberler Bayram) adnn 17 Tammouz'a verildiini yazmtr ".
1

6 - 23 Tammouz, Hag amerot (Aydnlanma bayram). 5426 ylnn 23 Tammouz gnnde Sabetay Yahudi topluluklarna bir m e k t u p gndererek 9 A b o r u c u n u byk bayram eklin de deitirmelerini, ve bu bayram sevin iinde, evlerini ay dnlatarak kutlamalarn emretti. Bu, M e s i h ' i n gelii ile bala yan b i r tr din reform hareketinin balang tarihiydi"". 7 - 24 Tammouz, Sabat Kode (Deerli Cumartesi bayra m). Sabetay deerli Cumartesi olan 23 T e m m u z ' u byk C u martesi ad altnda yeni bir bayram olarak ilan etmeyi dn mt. Pazartesiyi Cumartesi olarak deitirdi. Bu reformu k a m Sara'nn erefine yapt". 8 - 3 A b , A d h a l a t Atarat Aperet (anl Tac G i y m e n i n Ba lang bayram). Danon, b u bayramn kkeni bilinmemekte dir, ve Kahire'deyken sarrafba Rafael Jozef elebi'nin ya nndaki grevinde elde ettii baany hatrlatyor olabilir der. Bu baar parlak almalannn ilk i z l e r i d i r Dier yandan, b u tarihin kkeni u olaydan kaynaklanyor olabilir: Yukanda 7. 113.
)s n mam a* '.n" rtiu*J n 17 n ol \* >BI> >ft -An o ,|n"'i < A nvov.ito in - n ol p* * M-A M ftpri y o>A'> VI* lP '> i m D'U'6 * 1 0>63 1*A ll6l>B*i 061A llO |lV>11'X> 0 * |t-| pv-A A |t,"cA-|>.1- M'J "30* (4 o** ? (*.<>) >M<n iftue 'o l t t " ^ 10* tnftBO p mouna n o ) nO'ielAoUta 8 'Sejshe Ahalomot Ket* apelaot" un yazan Nisann 7 sine rastlayan ve hr gne indirilmesi gerekli go-'ulen Paskalyann reformundan sz ediyor. **V vazar syle des'nm ediyor: "Zira, Sabetay'n dmanlar o zmir'den uzakla trld gn ondan krtulduklann zannetmilerdi, oysa o Setank'e vanr varmaz rencilerinin ve kehanetlerinin eitimi ile ilgilenmeve balad Bu gne Hag Meorot gedolim ad verilir" t. 130).
u

Sefer Ahalomot Kets apelaot. s. 131.

70

umulduu gibi, l'ulonval haham \ehemva Koon. Salvtav' bulmaya ve onunla Mesihlik a hakknda konumaya der. Kohen A b aynn l ' i n d e Abidos'a gelir ve Sevi ile gn gece suren, yani A b aynn 3'nde son bulan bir tar tma yaparlar. Giderken, Sabelayclara gre Sevi'nin ka/anm olmas gereken, tartmann zaferinden hi bahrlmedii iin, b u zaferi hatrlatmak iin anlan gn bayram tayn t-dilmistir "'.
1

9*9 A b Hag, Asemahot (Elence bayram). Kuds tapma harabeleri matem yldnmnn elenceyle kutlanmaya bai an madr, zira, sabetayclann sylediine gre bu tarih Sabetay'n doum gndr. 10 - 15 A b , nimlah (hat ile yazlr) Sabetay'n tuzland e,uulr . Hat ile yazldnda bu bayram onun kral ilan edildii gn ifade eder.
<m

11- 16 Kislev (Purim bayram). 7 ve 12 numaral emirler de bu bayramdan bahsedilir. Bu tarih, sabetayclann d i n de itirdii gndr. Bu tarihi bir oru gnnden nceye rast Hi-trirler" *.
1

12- 21 Adar, Y o m ematah (Sabetay'n doum gn). Bu tarih, onun doum gn olduu sanlan 9 A b ile elimekte dir. 13 - 28 Adar, Y o m Senimol {Sabetay'n snnet olduu gn). Bu tarihe gre, Sabetay 9 A b deil 21 A d a r gn do mutur. Rosanes bunlara ilaveten u bayramlan da lave eder*"*:
10 a.R c. 1116, 11 ocuklarn doumundan hemen sonra onlan tuzla ykamak bir al kanlktr. Bu durumda. Sabbetav'n doumu *> deil 15 Ab olmaldr. Ayn alkanlk kk kuzulara da uygulanmtr. 12 Rosanes, IV. s. 471.

I a . g * , IV, s. 471 7:

14- 16Tevet (?) 15-15 evat. Bu Yahudilerin bilinen bayramdr. 3- 15 Adar. Bu, Yahudilerin tand Pourim'dir. 4 - 22 Adar, kuzu bayram. b) Karakazade Rt'nn syledii te Rt tarafndan sralanan bayramlann adlan: 1 - K u z u bayram. Bu bayram 22 Adar'da kutlanrd. Her sene zel bir trenle bir gece i l k kez bir k u z u n u n yendii bir bayramd. O halde bu treni oluturan neydi? Evli i k i erkek ve i k i kadndan oluan en az drt kii k u z u bayramna itirak etmelidir. Bu say artnlabilir ama daima evli kar cinslerden oluan ift saydan olumaldr. k g i y i m l i ve mcevherleri ni takm kadnlar sofray hazrlarlar. Yemekten sonra elen ceye balanr ve belirli bir anda byk mumlar sndrlerek ortalk karartlr. K u z u bayramnn anlamndan kaynaklanan ak en uzun yaatmay bilenler o gecenin kahramamdr. Bu bayramdan sonra doan ocuklar tarikatm kendisi kadar aziz saylrlar. Bu bayram drt gnl bayram olarak da bili nir. Balon Kapana gurubundan gen b i r sabctayc bu bayram nasl tasvir e d i y o r " " . Sanrm "Byk mumlarn snmesi" olarak anlan tren Karaka gurubu tarafndan da uygulanmaktadr. Aynca, be n i m g u r u b u n u m mensuplannm da eskiden uyguladklanna inanyorum; ama itiraf etmeliyim k i buna benzer hi b i r ey grmedim. Henz yakn bir gemie kadar, dnmeler kuzu treni denilen zel b i r tren yaplmadan k u z u eti yemiyorlard. lkbahar mevsimine rastlayan belirli bir gecede k u z u l a j
13 a.g*,IV.s.471 14 15 Kasm 1925 tarihli Resimli Dnya dergisi.

72

ftccl bir ayinle kesilerek (lus) hazrlanr ve dualar edilirken piirilirdi. Dnme ailelerinin her birine kuzudan bir para derdi ve daha sonra bu eri hangi kasaptan olursa olsun sa tn almakta serbesttiler. K u z u gecesi denilen bu gece esnasn da bekrlarn kabul edilmedii trenlerde baka dualar da dilirdi. Evli erkekler eleri ile birlikte.orada hazr bulunur lard. Ben, gen ve bekr olduum iin oraya katlamadm. Ama, bekrlara uygulanan bu yasak, tren esnasnda elerin deitirilmesi uygulamasna dayanyor olsa gerek sannm. Bu srn zmek iin harcadm abalanmn hepsi boa kt. I [erkesin verdii cevap uydu: Evlen o zaman anlarsn. 2 - 27 Adar, Osman Aa' ' ve on mmi (ashab) an tna yaplan bayram. Byk lenlerle kutlanr ve en nemli bayramlardan biri saylrd.
15

3 - Meyva bayram. Bu, 15 evat bayramdr ve kutlan yledir: Etrafnda sabetayclann dua ederek tur att byk bfr sini (yuvarlak bakr masa) zerine meyve tabaklan konur. Bu trenden sonra, hepsi k u y r u k o l u p ellerinde tuttuklan mendillere okunmu meyve datlmasn beklerler. 4 - Haman bayram. Yahudilerin Purimidir. Bu bayram es nasnda Maase denilen Meqila okunur ve Haman'n kellaya yani yok etmeyi gerekletirmek stedii sylenir. 5 - Jozef bayram. Bu bayram Hanouca.bayramdr. Zira douda geri kalm toplum, genellikle Mikes'n peraas^ le kartrlan, Yozef tarihindeki Hanuka'run gerek nernini bilmez.
1 161

6 - Aa bayram. Aalar sulanr ve sulanrken dualar 7 - Tan bayram. Yln belirli bir gnnde dnmeler gn
15 Bu isme IV. Bolmde baknz. 16 Genesc, 41. bolm.

73

doarken kalkarlar ve k a n l a n ve ocuktan ile birlikte kendi zel sinagoglarna g i d i p dua edip hahamlara sadaka verirler. Bu sadakalar daha sonra fakirlere datlr"". 8 - Ydn belirli bir gnnde, A f bayram kutlanr. O gn, dnmeler san renkli mest ve c p p e " " giyer, Osman Aa'nn r u h u nnde secdeye varrlar ve gnahlarnn affedilmesini dilerler (bu K i p p o u r bayramdr). c) Gen K a p a n a n n syledii: Gen Kapana aadaki bayramlan rastgele sayar: 1 - H i n a l i Balouk. Bu bayramn anlam acaba nedir? Gen K a p a n a bu k o n u hakkmda bir ey sylemez. H i n a l i Balouk ' u n Trke'de "knayla boyanm balk" anlamna ge tir. Bu bir aklama yapmay gerektirir. Eski b i r adete gre, bir evlilii kutlamak gerektiinde, erkek nianlsna parmaklan* n boyamas iin kna gnderirdi. Evlilik bayram sekiz gn srerdi. Bu srede yeni evli damat evde kalr, bu sre biter bitmez leriyle uramaya giderdi. O gn, yeni evli gelini byk (muhtemelen knaya boyal) bir batn zerinden at latrlard. B u evlatlann simgesiydi, ve kendisine etraf evlat larla evrili m u t l u bir anne olmas temenni e d i l i r d i . Bu tren b u soydan gelenler iin bir eit bayramd'- . te bize gre b u bayramn kkeni.
111

17 Aalarn yeermesini kutsama Miskinlii doulu Yahudiler .rasnda eskiden mevcuttu, ve belki de hla mevcuttur. Bu, tren srasnda baz d u alarn okunduu krsal bir trendi. Beranot'un nceleme eserinde bu konu hakkmla unlar yazldr

|m MA ,*>>V ftpl ll*A H M |0')1

V" 1*3 ** .l-B >1 HU


Ji. m m ,ot>> U>v> > D f > r>):

18 Tan bayram denince. Selihot metinleri okunan IU HJ I aynn kzl tan vakitleri ve Tischri aynn ilk 9 lan vakti anlalmaldr Burada konu olan t ren, en nemlisi olan, Kipur gecesinden nceki olmad gerekir. 19 Bak. IV Bolm, O l ve adetler".

74

Baka bir versiyon daha aklmza geliyor. Sabetay'n bir U tu hr balk brakt Yahudilerin kurtuluunun balklar dan oluan bir bur aihnda olacan aklad bilinir, n h u d i Ispanyolcasnda beik cuna (kuna olarak telfuz ediiH-1 demektir. Bu szce Trkedeki l i taks ilave edilirse, U^kle ilgili anlamna gelen kounali szc elde edilir. Bu n ya da bayrarrun kaynan bize aydnlatacak baka biri Ihmad taktirde, biz ahsen bu versiyonu tercih ediyoruz. 2 - Purim, Yahudilerin bilinen bayram. 3 Kipir (Kippur) Yahudilerin bilinen bayram. 4 Mishibirah. Bu bayram byk trende okunmu zel bu rnethiyenin metninde (Shabbetay, Shabbetay Tsvi) yer al mak .tdr. Methiye yle balyor: "Senyrmz ve kralmz, doru, Sabetay Sevi, Yakub'un Tannsnn Mesih'ini kut|t"

t 5 - Taaniyt = oru. Bu szck genelde tm orutan ifade jhilyo 6 - Kuzu, yukanda anlmtr '.
01

JU I vltlk vesilesiyle benim Rodvs. Kos. Sakz. vs. Yahudileri Tarihi'ne kn/ ] l istanbul niversitesinde 1 >u Halktan Eski Tarihi profesr olmam t doulu bir sakin olarak, sk sk vakn dounun ba/ yorek-rinde henz Mulanan ha/ rf ve adetleri kyaslama frsat buldum. Burada sz konusu ek-, byk mumlarn sndrlmeinden sonra oluan glne sahMH kaynan antik doudan alr. ste bu kaynan neden ibaret olduu llott}!ve cim- lta k>n uvkuva yatar ve goky/ tanrs zincire vurulur Uvf iilunca, gkyz tanrs 'Attis evrenin ieldeneceini haber ver i l tlere yeryzne indiinde kendisini karlayan d>a tanras Ma ve Anxn.iv l* evlenir Bu ask bayramdr. Tannnn inii su ekilde kutlan.In Hr tam seilip rn-rekselerk- kaplanp Atts'nin imaj ve dininin simnVtlvIr sleniyordu. lkbahar nasl bir sonraki sen.' tekrar gelmek zere m hu M yolsa. Atts de bir sonraki vl tekrar ortaya okmak zere lmeye Kfthu Jduftu iin, inu ayn btr olu K>bi badailarla sanlyd. am, zel bir ><<!. kendilerini en iuh.it bir ekilde ki alemine kaptrarak AtlS ile t tim evlilik t< trenine katlan halkn birlikte syledii arklar eliinde ya-

75

khrd. Eski tarihi incelersek, zaman iinde hu trenin gzlendiini ve izlerine bugn bile rastlandn. On Asva'daki bir ekol mensubu gurur tararndan uygulandn grrz. Kzlba va da tahtac olarak tannan bu gurup men* suptan kendilerini bu tuhaf iki alemlerine vermek iin buyuk mumlarn snd ruld gece trenleri dzenlerdi. Garip tesadf Biz bu satrlar.vazarken, stanbul'da yaymlanan Ak sam* adu Trk gazetesi Mara'l (n Asya) muhabirinin telgrafn yaynl yordu. I>te bu telgrafn tarafmzdan tercmesi udur 'Maras, 4 Mavi* 1935. - Bir odada byk mumlarn sndrlmesi tont* ni uygulayan birka kii curmmchut halde yakalandlar Olay yerinde, er kek ve kadnlardan baka, mzik enstrmanlar ve kafas kopanlms bir ka ra tavuk da butundu." Grld gibi, bu tren, Sabetay'n ekol mensuptan tarafndan yaplan trenin aynsdr, Aradaki tek fark, kuzunun yerini tutan kara tavuktur. Bu antik akmlerin amuru, oryantal antik Yahudilenn rf ve adetlerine sra madan edememitir. Bu rf ve adetler karsnda Amos peygamber hrsla se*j sini ykseltip vle haykrmtr: Ashohevim al mitot shen ousrouhim al arsotam** "Fildinden yataklarda yatyorsunuz ve divanlarnza Yaylyorsu nuz!" Talmud, seruhim szcne ahlksz ve le gibi kokan anlam ver mektedir ve bu ayeti yorumlayarak: FJou bene adam sheavu nelim ve sho* tim ze mze ve dovekin mitoteen zo bez o oumehalifin neshoteen ze i m "Bu kiiler birlikte yiyip ien. vataklan birbirine bitiik vatan ve kanlanm deitiren kimselerdir." Gnmzde de, Attis'e vaplan trenin amurlarnn, byk Kabalist Kibb imon bar Yohav'n ansna vaplan trene de srad saptanmtr. Dounun baz ehirlerinde, mer'in Uao laomer) 33'nc gn. bu Ribbi'nin lm vldnmu olarak kutlanr. Bu gnn gecesi zel bir ayinin ve din atv klann okunmasna adanmtr. F.vterin avlulannda odun ynlar tututu rulup yaklarak etrafnda dans edip arklar sylenir. Bu trenin ad llouia deriM Shmon ben Yohav, vani, Rabbi unun Bar Yohav'n nikah dr Burad bahsedilen hangi nikahtr? Yaklan odunlar ile dans ve arklar arasnda bir benzerlik sze arpmaz m? Ribbi 'nin nikah ve lmundeki dans ve ark larla yaklan odunlarla, Auis'nin nikah ve lmndeki dans., ve arklarla yaklan odunlar arasnda bir benzerlik grlmez mi? stanbul niversitesin de antik douda din ve tapnma dersleri verirken bu benzerliin farkna var dk. Safet yaknndaki Mcron'da vl dnm kutlanan Ribbi'nin erefine, o cuklar gibi kendi kendimize defalarca vanan odunlar etrafnda dndk. Bu rada, bu tren imdiye kadar lk kez bu kadar vurgulanmtr. pekten bir fal alnr ve birok yerden bu bayrama katlmak iin gelip yldzlar altnda uyu mak zorunda kalmadan ner, orada ark syleyerek elenen halkn ortasn da yanan odun ateinde bu al yaklr.

* 5 Mays 1935 tarihinde ** Amos. VX 4. *** Sabat Antlamas. 62/2.

76

Orular --av *'**

^5 /../(./j
/..->/< J ; ^

i * j /w^y < i M * M / ^ l y . ^ - A \ - ~ & ^ _ s , ^ sy~~*</'


^ r * *^ V
Y

M
* * " '

' "

M
^

M
*

/f* * * ! ^ M

(..A.*-.* i - * - - v - ^ - * * ' v r
1

te k o p y a l a n a n m e t n i n R a k a r a k t e r l e s u r e t i : <nvo(t) T - ! VJ'O'T v h pp hfiDh oyp-h >p i'ft (ift-.-,*) VfvjJ i W 'o n o s n o r*m v w f t w n t n n p o ' f t m w psm p onp aft PD *p ch*vftvS T cnnfph P ' I D (Itnc) ifi-jj* *

* n oo'rY *'c " i i'^pnumc i'.* p-f

JApi'o tflon oinft nro-n (-ftcrt) * t * p r t *o *p hnftr.'S v. nuo*MD i (ratn) T 9 M 'pp'h oom*5 pp ' h o*fnn*D ]ip D M ' D ' I ' p t -h n Tjp n anm tHp tflnd <m>n) TJDD W > ->f>>o *p *'D n " ) ' D ifY.vi nV pm-3 pop |'0 oonon pi p m o p v i - c i ftVyfn pnpvn *p *p f'p *p (no) n-r o 'Vn) von *n >*) crrop Dp* s f > oto yt> -jftib n o o-pin o v a o t o W T v p noD'hm *TODtfJr*| r n i n

noo'bm * Vh K I M TMO l3to lunopft avV


,

otofentrlD (J s

|ip p')Ml ph; D'VDYD CIO pp D'f>lb"0 Chi 'PVOO'I 'P *p H'O'p Vi) *1 'DO'h i * a*H Vft ft Tp)9h O *p 1130p 'D n i V p I lplO 'OO'A p't'*) DnoruV) trayp D*3 ' I P P CMptnf pfnSft 'p (n'roo) T f N > > | V i ' H ' D - w h pXn4 W pnptcA nlh "rfw'p vh 'pT .Wim ' i l i 'O(T>5 Kb P'io *o 'TJA p M vo) DO-M

77

Oruca baslarken Senyr ve kralm/, Mesih'imiz, kurtarcmz, gerek Me sih, krall en yksek mertebelere ve sonsuza dek ykselsin, Sabetay Sevi'nin ahsnda birleen gerein rabtas ile s rail'in an ve erefini koruyan ebed srail tanns adna. Senyrmz Sabetay Sevi'nin bu orucunu merhamet ve sevgiy le kabul et. Orucum gkyznde g u r u r u n ruhu olarak kar lansn. Gerein rabtasnn ilah u y u m u n a inanan ve senyrmzn an ve erefi iin - tanr ok ykseklerde ve ebe d bir saltanat ihsan eylesin - o n u n rencisi bilgin Barzilay'dan bu gnn orucunu tutma emri alm olan herkesin sahip olduu deer yarglarna dl olarak, yce merhameti ne snarak soruyorum, bu gn bu orutan sonra azalm olan ve bize gstermek zere zeknn kaplarn ap kurtarcmz gndermen iin sana valvaran u kanmn t kenmesine gz yumabilir misin. Ey kurtarcm, ebed t a n n m , azmdan kan szler ve k a l b i m i n dald derin dnce se nin houna gitsin.

78

/C6 y i

/M

\ +

* S

ggfjut Lt-fi frl- - | j ^J/ ., |


M
1 aI

_/

I - z^-^ / / v i / U - l . ^ y l - i ' . .f V H . - / - - i /&L<r# -' *i ^ *"".J <^

(O:RN) N*=*J VF>7

J V S ' i Dnnhyft p'VJ Vmv rnfn> po b6c* -pV MO> CCJ

i w n i " i W ' i n-ipr H oft "inw'S pp ph'o-) p preV po pd m 'OO'ft i'h vaf 'P ? '"to '0 1 5"p W'opaf H . o i *n>c 'p n o ' i h 1X0*16 (mrap) nocp W rhu i'h ta inrfiu i *p n*w > i n o o o '*() rn " B * mp n>f>? (o DO mptti 'p M i < A iven mu>1 nwhi tvp) vpc'hm " i nwAw r'c y,:>D nppba onwio pp Df) *p)6 n>fni oon M I * .pAjA yj>np o*v nofrnv .Air* a>n Divite/ 3 rh pnp *p 'u*S o>tovn o-up'Ao onra pp
(

|'C DD'S DVDlI'I) &f> D ' f l ' J n * p I W p I W f r U l ift |p 'p i V l ' H

p r i n *p 'p * f > phn cnptvftu |M *p pi oo ai5"*o n *n of) .|nft ID'TO cfmV) cr>wr>:o ft *D 'p *ft poin.p nDCOin *f) (OIID) nhpp n ora n OVDO mA pt o p w n *o ODO oi
jn nco7nn * * W n c c f t n n ntowp o i ODCft : 4 0 o JDjfio A p ,

lo a i h a'TO brn p (iinfcvn) hert 'D 'p *h iv h v5 DTD H T B . f c " i nop*fvn "VO'D np'AiD O'jjfo orn o i awvh rp
1

te yukardaki metnin Franszca'ya yaplan evirisi: Orucu bozarken Tetragram adna, gerein u y u m iindeki rabtas le srail'in an ve erefini koruyan srail tanns adna, kralmz rnyr Sabetay Sevi'nin orucunu ho gryle kabul eyle. Bu oru sebebiyle damarlarmda azalan kanm g u r u r u n r u h u n u 'asn Senyrmz ve kralmz, Mesih'imiz, kurtarcmz, ykseklere lyk gerek Mesih S.S.'nin lehine byk bir m u dze yarattn gibi, derin uurumun iine indii zaman da 79 w 5 rj

senyrmze ve ahsnda birlesen genzein rabtasna ina nan bize ve kardelerimize mucizeler yarat ve kurtancmz S.S.'yi bize gnderip bizi karanlklardan aydnlklara kart Gzlerimiz grsn ve kalbimiz sevinle dolsun k i ruhlanmz bir an nce sevindirsin. A m i n . Bu (aadaki masa duas) ladino (judeo ispanyol) dilinde sylenir ve 40 numaral Mezamir anlatlr: te senyrmzun, kurtanarruzm, gerek Mesih'in yemei, tann ona ok ykseklerde ve ebed bir egemenlik ihsan eylesin. te senyrmzn, kralmz S.S.'nin masas.

s.

<

80

IV. BLM
S A B E T A Y C I L A R I N TEKLATI - DNSEL, ALEV VE S O S Y A L YAAM D U A L A R - R F VE A D E T L E R

A - Sabetayclarn Tekilat Trkiye curnhuriyetinin ilanndan sonra, Trk hkmeti iilns.il programm uygulamaya koydu. Trk basn d e b u kolya eildi ve dier konular yarara "Dnmeler kimdir, ya l kimler dnmeydi?" sorulan erevesinde b u konuya da W r verdi. Basn kampanyas, bir ksm gazetelerde beyanat11* veren, dierleri de b u konuda almalar yaynlayan Sabe|y ekol mensuplannn tekilatna ve rf ve adetlerine nis peten az da olsa perdeyi kaldrd. Bu blmde mevcut olan Jjumlarn hemen hepsi bu gazetelerden altnmhri '.
1

Sabetay Sevi lnce, sabetayclann kolu kanad knld. Onun yerini alacak bir bakan anyorlard. Aslnda, b u batuml.r ok gemeden ortaya ktlar. Daniel Israel Bonafux
1 Vakit gnlk gazetesi (1924 ocak ay 8,10,18.24.28 numaral saylan)

B1

adnda bir ozan, Sabetay ansna sayg gsterisinde bulunan kalabalk bir Yahudi gurubunu biraraya getirmeyi basard. Yardmcs Abraham Michael Cardoso, zmir'de, stanbul'da ve Kahire'de sabetaya fikirleri yayd. Polonya'da Mordahay Ayzentad Mesihlik propagandas yapt ve ok gemeden, Sabetay Sevi'nin kendisinde can bulduunu aklayp Maca ristan, ekoslovakya, Bohemya, talya ve Polonya'ya d i n i ge ziler dzenledi. Selanik de kendi asndan faaliyetsiz kalmad. Cemaatte yeniden sorunlar getiren yeni bir Mesihlik hareketi ba gs terdi. Bu hareketim bitirmek iin, ehrin hahamlar kkrtclan yerel makamlara bildirdiler. Takip edilmekten ikyet eden kkrtclar trbana hrndler, yani Sabetay Sevi gibi Mslman oldular ve 1687 ylna doru brance ad bugn maaminim olarak bilinen, Trke'si " d n m e " olan tarikab kurdular. Yazann bu tarikat hakknda yaph ve Vatan gazetesinde kan aratrmasnda sz kendisine brakalm: Mehmet Azz'in (Sabetay) lgn'de* lm renilir renilmez, kayn pederi A b d u l Gaffur ", kayn biraderi A b d u l 0 1

2 Bu Berat ehridir. 3 Bu blmde grlecek /el isimler donmrU-rin akl Mslman dlandr. rnein, Sabbetav Sevi - Mehmet A r i / veva Mehmet FJendi'dr. Abdul Gaffar - foseph Pilossof. Yanllkla jacob Sesi adn alan Abdullah Yakup veva Yakup Efendi facob Querido; asluda A viche (Aye) nin erkek kardeiydi. Aviene - Yocheved. loseph Pilnssot un k m ve Sabbetav'n kans (kars Sara'nn lmnden sonra). Abdul Rahim (?k Mustafa elebi (?) Abdullah elebi - lei atom Hsey in Efendi (?) Mustafa Efendi. Mekke'den dndkten sonra Han Musala Etendi ol mutur.

82

lah Yakup ve Abdl Rahirn, Sabetay'm kars Aye'yi Selanik'e gtrmek iin b u ehre gelirler. Sevi'nin lm 200 ai leden oluan sabetayclan g d u r u m d a brakmt. Bir ba kana ihtiyatan vard. Sevi'ye atfedilen ve lmnden nce yazlm bir mektup b u husustaki mirass olarak, sabetayc cemaatin ynetimini devralan Abdullah Yakup'u neriyordu. Srsn Sevi'nin emirlerine gre gtmek iin kendini zor lad, halk onun kehanetlerinin gereklemesini beklemeye tevik etti, 613 misvot'un artk onlar iin bir z o r u n l u l u k ol madn aklad ve Mslman dinine bal kalmalan gerek tiini de ilave etmeyi unutmad. Bu sonuncu tavsiye, Sevi'nin hkmlerine bal olan baz sabetayclann houna gitmedi. U z u n sredir Yakup'a tatsz bir saldn hedefleyen Mustafa elebi adnda birinin ynettii naho bir hareket nihayet ger ekleti. Bir sabetaya b i r dierine bir mein paras satt; sa tn alan kii bu paray kendi zevkine u y g u n bulmaynca sa h a y a iade etti ama saha geri almay reddetti. Her i k i taraf Yakup'a bavurdular ve ondan meseleyi yarglamasn istedi ler. Yakup'un y o r u m u uydu: "nceden bclirlenmemesi ne deniyle geri alma hakk mevcut olmadndan ve sablan mal hatal olmad iin sabm ilemi yasal saylr ve sonu olarak saha mal geri almaya mecbur deildir .
141

Bu hkm, Yakup'un evinde yaplan ve Mustafa elebi'nin de hazr "bulunduu frtnal bir toplantda sabetaya halk tarafndan tartld. Yakup iin pek sempatik olmayan atmosferden yararlanan Mustafa elebi ayaa kalkp yle bard: "Beni seven arkamdan gelsin". A b d u l l a h elebi da hil partizanlan kalkp onu takip ettiler. Bu olay, hicri 1102 (1690) ylnda sabbetayalann iinde meydana gelen bir fikir ayrlnn balangam sahneye k o y u y o r d u .
4 27 Mav 1927 tarihli Son Saat bu hkmden soz ederken (3. Sayfas) meselenin bir mein sorunu deftil, bir anlamazlk sorunu olduunu vard. Yakup. Sabbetav'n yasaklad anlamazl emretmiti, ki bu durum Sevi taraftarlar asndan yasaya kar gelmek olarak deerlendiriliyordu.

Sonu ne olacakt? Bu tarihten itibaren sabctayclar i k i g u r u p oluturdular Yakubiler (Jacobites) ve Osman Baha'nn mritleri Karakalar. Bu tarihten itibaren aralannda sadece evlilik ilikileri de il, en ilkel sosyal likiler bile kesildi. B-birlerine selam ver mez oldular. I ) Yakubiler* 43 aile Yakup'a sadk kaldlar. Ona kr krne itaat edi yorlar ve ileke bir hayat sryorlard. Yakup'un sahip o l duu Ylan mermeri civarndaki byk evin ad Saadethane idi. Buras Yakubi cemaatin merkeziydi. Yakubi gr eriata dayanyordu. Bu d i n i n mcnsuplanna maaitinim** ad veriliyordu ve dua, oru, hac ve zekat gibi islam hkmleri de ciddiyetle verine getiriyorlard. Yakup, dinsel fikir aynlmdan hemen sonra, cemaat mensup larna bir rnek harekette b u l u n m a k amacyla, Mustafa Efen d i adndaki biriyle birlikte Mekke'ye hacca gitti. Mekke ile Medine arasndaki mesafeyi katederken bir devenin altnda kalarak ld. Hac unvann alm olan Mustafa Efendi Selanik'e dnd ve herkese Y a k u p ' u n lmediini, Kblei*' ynne doru gittiini anlatt.
1 171

Y a k u p ' u n erkek ocuklan olmamt "'. Ksaca h a r u m olarak anlan kz Aye, d a m a d " " unvann alan Hseyin
1

,,ot

5 Bu gurup ayn zamanda 'Hamd beyin gurubu" diye de tannr. 6 Maominm mmin 7 Kuran'da ngrlen. Mslmanlarn verdii bir (eil asar vergisi. 8 Mekke 9 Rosanes, [V, 467, brani'ce metinlere dayanarak. Yakup'un halefinin o lu Berahya olacakn syler. Belki Berahva lmt ve bu yzden baka bir halef aramava baladlar. 10 Diver guiveret - Seruora 11 Damat.

84

Efendi ile evlendi. Erkek neslin namevcut olmas, Yakup iin bir halef aranmas ihtiyacm dourdu. Bu halef Hac Mustafa Efendi o l d u . Hkmet binasnn karsndaki Sabri Paa so kann kesinde bir evde o t u r u y o r d u (imdiki Venizelos Bulvan). Yeni bakan eriat benimsemiti ve grevi devrald. D u r u m u n u salamlatrmak iin. Hac Mustafa Efendi Mekke seyahati dnnde kendisine hakaret eden Mustafa elebi ve Abdullah elebi ile asla iliki k u r m a k istemediini anlatt. Dier bir ifadeyle. Hac Mustafa i k i parti arasndaki diyaloga son veriyordu. Hac Mustafa Efendinin halefleri srasyla Mehmet Aa ve zak Aa oldular. Unvanlan zian'd. Izak Aa'dan sonra 15 adet bakan devletou (devletli) unvan ile srasyla grev al d. O n ikinci devletli ana kadar Yakubiler g u r u b u kapal t u t u l d u ve bundan sonra d balad. Yakubi bakanlar gerek otokrat kimselerdi. D i n , giysiler, rf ve adetler ve yaam kavranlan hususunda mevcut olan dzene ayak u y d u r m a k t a glk ekmiyorlard. Evlenmek iin, seyahate kmak iin, bir olan ocuu snnet ettirmek iin, b i r i veya bir meslek seimi yaparken, hatt bir ameli yat olurken bile bakann izni alnyordu. Hastalara, fakirlere ve i h t i y a a olan kimselere vermek ze re para toplanan bir fon mevcuttu. Toplanan meblalar ba kann koyduu zorunlu vergiler sonucu ortaya kyordu ve nikahlarda, hastalklann tedavisinde vs. kullanlyordu. Bu ekilde toplanan paralar ya bakann kendisine ya da dos doru yararlanacak kiiye ulayordu. Doum gn kutlamalan, nikahlar ve lmler Mslman adetlerine gre yerine getiriliyordu ama tarikat ayininden sonra bir dua da bakan yapyordu. ok elilie ya da boan malara ilikin hkmler tamamen kaldnlmh. Miras yasas kadnlara tannmyordu. 85

43 aileden meydana gelen b u gurubun acayipliklerinden biri, asrlarca birbirinden a y n kalan ve kesinlikle evlenmeye yaklamayan i k i a y n gurubu, bir zengin snf ve bir de fakir snf oluturmu olmasdr. Bu evlenme snrlamas yabana kiilerin g u r u b u n rf ve adetleri hakkndaki phelerini art trmtr. Trk okullara giden sabetaya ocuklar Trk arkadalar nn bakan hakknda ve g u r u b u n rf ve adetleri hakknda konumalanna ahit oluyorlard. Sabetaya ocuklar, Trk o cuklarn sylediklerini ailelerine sorduklarnda, ailelerin ce vab u o l u y o r d u : " H a n g i bakandan bahsediyorsunuz? Ba kan denince biz mahkemedeki bakan (yarg) ya da beledi ye bakann anlarz, baka bir ey deil." Sabetaya bir gen cin evlenme zaman geldiinde, nceden beri iinde olduu gurubun srlarm renmeye balard. Dnmelerden sz ederken, Hasan Paa adnda Selanikli bir va li, nco-mslmanlann ne slamiyet! ne de Yahudilii izlemedikleri ni renince 1722 ylnda onlar imha etmeye karar verir. Projesini uygulamaya koymakla urarken, bazlarnn dediine nre Hasan Pasa ld veya dierlerinin dediine %re ldrld. Valinin iimii kendi durumlarm dola da salamlatrmak iin, dindar dn meler tarafndan istismar edildi .
t,1,

Bu d u r u m i k i asr boyunca devam etti. 19. Yzyln ikinci varisi boyunca srlan muhafaza eden rt u koullar altnda ald: G u r u p mensuplarndan C a m b o u r (Kambur) adnda b i r i Selanik'in ileri gelenlerinden A b d u l l a h beye bavurdu ve srlann neler olduunu ve saadethane evinin, yani Yak u p ' u n tarikata miras brakt evin. Sevi Yakup'un brakb kutsal kalmblann nerede bulunduunu ona anlatb. Vali Hs n Pasa'ya mracaat eden Abdullah bey, valiyi Kambur'un
12 Bu italik ksm Rosancs'dan alnmtr. IV, s. 460.

86

beyanatlanndan haberdar etti ve gerekeni yapmasn istedi. D u r u m u haber alan guruptaki erkekler kutsal kalnman der hal ortadan kaldrdlar. Evin korumas Nimetullah Hanm so rulan sorulara hibir cevap vermek istemedii iin tutuklan d. lk kez denenen bu tarikatn srlann elde etme abas so nu vermedi. 1291 hicri tarihinde (1874) Mithat Paa Selanik valisiyken birok devlet grevlisinin balarn kazttn a knlkla rendi. Nedenini sorunca, ona onlann Sabetay'nmritleri olduklar sylendi. Mithat Paa onlara balarn bu ekilde kaztmalarn yasaklad. Gz da olarak, aksi takdirde iten kovmakla tehud etti. 1291 ve 1300 hicri ylnda (1874-1882) genlerden oluan bir g u r u p okuldan km ve aka bakanlanmn davranla rna kar olduklann beyan ediyorlard. Bakan verdii ce vapta onlann tarikattan ihra edilmelerini bir kararname ile bildirdi. hra edilenler kendileri hakknda alman karara ta mamen kar olmakla birlikte ailelerine sayglan nedeniyle daha fazla ileri gitmediler. 1300 (1882) ylma doru Sabetay Sevi, genler tarafndan yaynlanan Gonca-i Edeb (Eitonin goncas) adl bir dergide, "17. Yzyln arlatan" olarak ta nmland. Bu d u r u m karsnda, gurubun bakan genlere ait olan baz haklan smrlamak zorunda kald. 1300'den n ce (1882), yabana bir dilin eitimi, stanbul yksek okullanna gitme, tp eitimi, h u k u k ve eczaalk gibi eirim faaliyet leri onlara yasakland. Daha sonra bu yasak kalkt ama bu genlerin A v r u p a ' d a eirim grmeleri yasaktand. Bu g u r u b u n mcnsuplan genelde pek fazla ticaretle ura ma eilimi gstermediler. Byk bir ksm devlet m e m u r u grevini talep ettiler ve mkemmel ekilde de baarl oldu lar. 87

2) Karaka G u r u b u * " ' Yakubi g u r u p gibi bu g u r u p da i k i asr boyunca fanatik dnceler iinde kapal kald. Sabetaya fikir aynlnn m i m a n Mustafa elebi'nin partizanlarndan biri Abdl Rah man Efendi adnda bir dnmeydi. O n u n da 1088 (1677) yln da, yani Sabetay'dan tam dokuz ay sonra domu bir olu vard. Mustafa elebi sabetayc gc eline geirmek iin r u h g (reenkamasyon) temeline dayanan bir plan hazrlad. te bu plan u ekildedir: Genel kanya gre Sabetay lme mi t i , sadece r u h u baka bir vcuda gemiti. Bu beden de itirme olaynn Yakup'un bedeni ile ilgisi olamazd zira Sa betay saken o da sad. Sevi ld gn r u h u Abdl Rahman'n karsnn dl yatana gm ve dokuz ay sonra Sabetay'n direkt halefi olan Osman adndaki erkek ocuk dnvaya gelmiti. Mustafa'nn plan i y i kombine edildii iin Yakup'tan aynlan byk sayda sabetaya tarafndan kabul edildi. Mustafa elebi'ye gelince, mistik bir hayat srd. 1114 (1702) ylnda, yani Yakubilerle aynlktan 12 yl sonra Musta fa, Osman' Sevi'nin temsilcisi ilan etti. O tarihte Osman 26 yandayd. U z u n boylu, esmer, i r i y a n , mavi gzl ve cahil grnl b i r i y d i . Mustafa, baansndan g alarak, 1128 (1716) ylnda o n u aynen Sevi gibi Mesih ilan etti. Yeni Mesih o zamanlar 40 yandayd. Bu aklamalar tepkilere yolau. brahim Aa adnda biri, Osman'n Mesih'in temsilcisi olabileceini ama bir Mesih o l mamas gerektiini sylyordu. Dierleri buna kart bir fik ri savunuyorlard, ki bu duruma gre bu gurubun da dal13 Bu gurup avn /amanda Komu Aalan olarak, da bilinir. Mmin I.Maaminj. Mutala elebi, Osman Baba ve On Yollu (bu son kelime Honvo parti/anlan honvolar'dan, Osman'n olu ve halefi, hjretilrrusrir). On yollu Trke'de on volu takip eden anlamna .-.> u var Sabbetav'n diriliine ina nan on ekol mensubu Kurup. Bu urup, aan. Yunan, Yahudi, Polonyal. Ar navut Trk, Rus, Mafcare, Mmtenegrin ve Bulgar'lardan ohsuvordu w Sabbelav Sesi've olan inanlar dierlerinden (ok daha salamd. |Bu ayrn t Rene bir Kapanc tarafndan Kesimli Dunva adl Trk dergisinden alnarak 5 kasm 1341 (1925) tarihinde stanbul'da tercme edilmitir!.
:

Rfi

ma eilimi gsterdii anlabyordu. Aslnda, yorulma dne mindeki fikirler tartma halindeyken, Osman Aa kesin b i r karar alnmadan nce 1133 (1726) ylnda ld. l m yeni tezatlann ortaya kmasna neden o l d u . brahim Aa ve parti/anlan kendi gr alarnda srar ediyorlard. Bu gr uydu: "Mesih lmez, bedeni rmez"." Aksini iddia eden lere mezan ap cesedin d u r u m u n a bakmay nerdiler. Eer rmemise Mesih'tir, ama rdyse deildir diyorlard. Bu teklif kabul edilmeyince olan o l d u ve ayrlk ba gsterdi. Yeni g u r u b u n bana brahim Aa geti. Osman Aa ya da Osman Baha'nn olu ve drt kz o l d u . Byk olu Abdl Rahman ya da U o n y o onun yerine geti. Ondan sonra on tane bakan birbiri ardna bakanl devraldlar ve gurubu ynettiler. Honyo'nun yerine geen kii kabalist Dervi Efendi idi. Zohar ve Kabbala retilerituteki cinsel konulara olan yaklamlara yapt yorumlara istinaden kadnlara tam zgrlk tanmak istiyor du^. Bu g u r u b u n bakanlan arasnda Ambarc adl ahs halk ahlk bozukluuna srkledi. evresi kt kiilerle dolu merhametsiz b i r i y d i . nceki g u r u b u n bana gelenler bu g u r u b u n da bana geldi. O da gelimelere ayak uyduramad. I " ur., u yzyln sonlanna doru g u r u b u n samalktan karsnda yeni bir ne sil ayaklanmaya balad. Bu.yeni nesil, nce Feyz-i Sbyan adl okulu ve daha sonra Feyziye o k u l u n u kurdular ve yete nekli retmenlerden oluan bir ekip oluturdular. Eitimleri ni tamamlayanlar yksek okullara gidiyor ve doktor, avukat, profesr vs. oluyorlard. Eitim, ticari yeteneklerini ykseltti ve k.h. yararlar salamalan iin gemken sosyal dayanma y glendirmeye yardm eden refaha erimelerine yarad.
14 Bu italik bulum Rosams'dan, IV. 469. ahnadr.

89

3) Kapana Gurubu" *
5

brahim Aa 1133 (1726) ylnda yeni g u r u b u n bana ge ince Yakub guruba yaklamann yollann arad. Bu amaca erimek iin 31 yl boyunca emekler sarf edildi ama aradaki fark gerekten byk olduu iin yaknlamak mmkn o l mad. Bu g u r u p yeni bir bat inanlar dokusu yaratma ihtiyaa duymad. Karaka gurubu ile kader ba kurmu olduklan iin, bildikleri ile yetindi. Bu g u r u p "lerleme"nin etkisine de manz kald. Yabana diller renmenin gerekliliini dier guruplardan nce anla d ve bu ncelik ticari hayatlannn geni lde gelimesine yarad. Kurduu Terakki okulu iyi sonular ald.

B Dinsel, ailevi ve sosyal yaam 1) Sabetay ve haleflerinde tann i n a n a Dnmeler dnyay yaratan bir tannnn mevcudiyetine inanrlar. O n u n dierlerine gre olan stnlne inanrlar. Tanndan sonra Sabetay Sevi gelir'*'. Daha yukanda Osman Aa'nn neden sonra ve hangi kav rama istinaden doduunu ve nasl Sabetay'n direkt halefi tayin edildiini grdk. Sabetay gibi, Osman da "baba" ad verilen mritlerinden oluan 63 kii tarafndan tann ilan edil
i Bu gurup ibrahim Aalar ve Papuolar olarak da Unnr. Papou szc spanyol YahudKcsinde "vasl" anlamna gelir ve " l a r " Trke'nin oul taksdr. Tapular "yasllar* demektir. I/miller ayn bir gunp oluturmad lar Bu inm altnda Sabbetav'n midi partuanlan anlyordu. 16 Resimli Dnya. 15 Kasm 1925 90

d i . Osman'n haleflerine halife (khalifes) denir. Osman'n salnda tannsallna inanan g u r u p mensup tan, yangna kar korumas iin taklann ve benzer deerli eylerini ona brakyorlard. Osman'a atfedilen bu korumac lk her eyi yakp ykan bir yangn karsnda anlamsz kaln ca kiilerin y o r u m u u ekilde o l d u : "Cnahlanm/an oklu u yznden mallannz kurtu!amad( >.
,7

2) Dnmeler ve dirili Dnmeler Yahudi adlan tayan eitli ailelere blnyor d u . lerinden en nemlileri: Ruso, Florentin, Tironf?) (belki de Ghiron ya da Niron), ve Kohen. Rivayete gre Ruso ve Kohen ailelerinin aziz olma zellikleri mevcuttur. Bu drt aile nin inanlarna gre llerin dirildii gn dier tm insanlk yer alhnda kalrken dnmeler mezarlanndan kacaklardr. Bu ekilde dirilecek olan dnmeler bayraklar tayan gurup lar halinde birleecek ve cennete gireceklerdir. Kohen'ler ye il bir bayrak tarken dier aileler krmz-beyaz bir bayrak tayacaklardr"" .
1

3) Snnet Dnmelerin snnet adeti Mslmanlannkinden farkldr. Dnmelerin ocuklar i k i ya da yanda snnet edilir. Her snnet halifenin (ya da baba veya Aa) zni ile yaplr. Snnet edilecek ocuk-onun elini pmek zorundadr. Snnet treni amnda Ibrance dualar o k u n u r \ Bu dualardan biri udur Yemin ad ... osa hail.
:

17 Vakit ga/tftni SOcak 1424. 18 a R C 24 Ocak 1924. 19 a R . c 18 Ocak 1924.

91

4) Nisan ve nikahlar Nian ve nikhlar genellikle ocuklar dogmadan nce ya plr. ki kadn gebe kalnca farkl cinsiyetten olan ocuklann nianlarlar. Nianllar ya da drt yana gelince bu n i an deer kazanr. Dnde yaplan kutsama genellikle Per embe akam cereyan eder. G u r u b u n din bakannn refakat ettii ift, iinde Osman Baba nn heykelinin bulunduu oda ya girip nce kz sonra erkek o n u n karsnda diz kerler ve elleri ile ayaklarm perler. Daha sonra trende din bakann yaph kutsamas yer alr ve b u kutsama esnasnda hahamlar (maanimin) brani'ce dualar okurlar. Kzn kollanna ekenar drtgen eklinde kutsal bir bilezik takldnda evlilik takdis edilmi saylr. Bu bilezik Osman Baha'dan kalan bir kutsal semboldr. Evlilik yemei sresince hahamlar yeni evlilerin ortasna otururlar ve uzun dualar okurlar. Yemek bittiinde yeni evli ler yalnz braklr. Bir sre sonra, yeni evli gen kz yatak odasna ekilir, daha sonra yeni evli erkek onunla orada bu luur ve her ikisi yz yze d u y g u ile birka dakika sren bir dua okurlar* ". Ertesi gn, tm phelerden arnmak in bir imam (Mslman bir imam) antr ve Mslman tren usulne gre evlilik yapmak in dostlar davet edilir.
5

ou kimse, Osman Baha'nn heykeline yaplan ziyareti gen nianl kzn din bakana sunduu bir eit bekret ada olarak kabul eder. Bu inan hibir temele dayanmaz.

5) l m l e r ve mezarlar Hasta zel bir tedavinin objesidir. Bir dnme can ekii yorsa yatann etrafndakiler, erkek ya da kadn, herkes d u alar okur. lnn bedenini ykayan kimse, len kadn olsa
ZOVali -. 18 Ocak 1924 -

92

bile daima erkektir.t .


21

Yedi gn boyunca yas tutulur ve bu sre boyunca dzen li olarak d u a edilir. lmden sonraki 40. gnde dua edilir ve her sene yldnm anlr' '.
21

Dnmelerin Selanik'te ve stanbul'da zel mezarlklar mevcuttur. Bu tarikattan biri bu i k i ehre yakn bir yerleme merkezinde lrse tabut b u i k i mezarlktan birine tanr. s tanbul mezarl skdar*da. Boazn Anadolu kysmdadr. Eskiden her gurubun kendi a y n mezarl vard.

6) yilikseverlik Sabetay'n 13. Emrine istinaden dnmeler iyilikseverlie ve tankatm dayanmasna ok nem verirler. u ekilde: 1 - Fakir hastalara yardm amac gden "Salk Yardm" adl kurulu onlara ila, doktor ve dier malzemeyi tedarik eder. O d u n , kmr ve gda tedariki yapar. 2 - "Gen Kadnlar" adl cemiyet nceki cemiyetle ayn ga yeyi gder. 3 - "Bayanlar Cemiyeti" adndaki cemiyet kalc olsun ge ici olsun, diil tekilatlarn tmnn merkezidir ).
121

Dnmeler, tarikatlanndan bir kimsenin askerlik hizmetin den muaf tutulmas iin gerekli muafiyet vergisini demek zere mterek masraflara ortak olmak iin bir araya gelirler.

21 a g * . 18 Ocak 1924. 22 Resimli Dnya dergisi. 15 Kasm 1925 23 15 Kasm 1925 Unhit Resimli Dnya

93

C-Dualar

te a d l a n aklanm d u a l a r 1 - "Sabahleyin yz ykandktan sonra Tela ledavid arominha eloay ameleli< ' Mezamiri okunur. Bu duay herkes
:4

" h a v l u " duas olarak anmsar. 2- Tefila denen sabah duas. Karakazade Rt, Vakit""
1

gazetesi temsilcilerinden birine bu duadan bahsederken gz lerini kapam, dudaklann kprdatarak sadan sola doru bir sarka gibi sallanm, ve gzlerini at zaman, " B u Tefi la denilen duadr" demi ve ilave etmi: "Dnmeler yalnz lk duygusuna kaplnca b u n u okurlar ve Osman Aa onlara yardma koar." 3- Akam duas (Karaka A r v i t denilen duay ima etmi tir), belirli bir saatte, zel evlerde, kk sinagoglarda dzen lenerek yaplr. u dualar Yahudi spanyolcas dilinde sylenir:
4- .vfnnnvh a t a , D f i W ) o f r p . n . y i ' O j r - p rn -o

.voDn-jrh tf'D TrfVop*i eft'p .YrtMta cf>'D


l

, w p 'ft '"isn "o nfV n t e t o ,xn o ;3 , n - H \Vvn oft'o

OIVD wnb

'aun*}

7- te Senyrmzn yemei, kral Sabetay Sevi, kralmz, Mesih ve K u r t a n a , gerek Mesih, ihtiam artsn ve kralb
24 M .

25 21 Ocak 1924 tarihinde. Qastcrisk ile aretli duay bana grne br di tnme sylemiti (**) k tane l- iaretli dualan bana bir dnme okudu.

94

ok ykseklere, En-Sof u n mertebesine ksn. te Senyrmzn sofras... 8- Sabetay Sevi'nin (Ayet 9) ima edildii lhilerin lhisi ' n i n 2. Blmnn de b i r dua olduu kabul edilir. Resimli Gazete *' adndaki Trk dergisi bu blmn brani'ce metni ni A r a p harfleri ile yaynlad.
1

D - rf ve adetler rf ve adetler genel olarak uygulayan kimseler tarafndan muhafaza edilmitir. Sadece anlarn srdrlmesi gayesiyle, geen zamann gerisinde kalan rf ve adetleri koruma eili minde olan aydnlar grlmektedir. Aynca, ilerleyen zaman iinde pheye den aydnlar, rf ve adetlerin tesinde ka lan, batlclann skca sanld dncelere saplanmtr. Bu saplantlar her yerde ayndr. Aada renebildiimiz rf ve adetlerden bazlarm ve riyoruz; - T o p u k l u ayakkab giymek yasakh. zel bir model olma lar gerekiyordu. Modelde hibir sapma kabul edilmeyecekti. Kar gelenlerin hepsi, bir mbair ve bir ktlavuzcu kadn (patan) araclyla g u r u p bakannn huzuruna arla cakt, zel adlar olan memurlar bakan huzuruna kan er kek veya kadnlarn ayakkablarn nceliyordu. Ayakkablan n topuklan nerilen modele gre imal edilmemise, i r i bir bak darbesiyle kesiliyordu. Bakan bu gibi aykmlklan yarglarken beyaz bir trban giyiyordu ve sululara buna benzer gnahlardan kanmalann tlyordu. Ayn suu tekrarlayanlar ayplanarak cezalandnlyordu. Islah olmayanlara aforoz cezas veriliyor ve gerekirse selam dahi verilmeyerek halkla olan likileri d26116. Say, 3. YL 1341 (1925)

95

lanma yntemiyle kstlanyordu. hra edilmeyi gerektiren ok kr durumlarda bakan gurubun yallarnn fikrini so ruyordu. - Roa Sana'da (Yahudi ylnn ilk gn) I z a k i n yerine kurban edilen k u z u n u n ansna kuzu yeniyordu (hl yeni yor). - Mesih'i beklemek zere deniz kysna, ya da bir rmak kysna gidilirdi (hl gidiliyor) ve yle sylerrdi: Sabetay Sevi, esperamos a t i , yani Sabetay seni bekliyoruz (gnmz de de sylenir). - Yakubiler kafalarm tra etmek zorundaydlar (gn mzde de geerli). K a n l a n ve ktzlan bra olamadklan iin salann ok ince (gnmzde de geerli) rerler. - Kadnlar sokaa karken yzlerini rtmek zorundayd lar ve eer birlikte o l d u k l a n kimse babalan, kocalan ve erkek kardeleri deilse asla rtnmeden karlarna kmazlard (henz ayn). - Kadnlarn ferace (st giysi) giysisini Trk kadnlarn so kaa karken sannd araf ile deitirmeleri yasakb. - Her dnmenin bir Yahudi ad vard. - Yahudi spanyolcas dilinde baz i y i niyet szckleri ve baz kt niyet szckleri kullanlyordu (gnmzde de ku Hamlyor). - Sakall olmak mitzva (bu tavsiyeyi tammlamak iin dn melerin kulland szck) saylrd (gnmzde de sayl yor). - Gnah sayld iin ve gnahn ilendii sene iinde lme korkusuyla zel bir tren olmakszn kuzu eti yenmez di ".
1

27 Vakit Gazetesi. 8 Ocak 1924.

96

- Dnme olmayan kadnlarla ilikiye girenler cehenneme gitmeye adayd '.


138

- Bir dnmeden nce dnme olmayan birini selamlamak - Oruken sigara imeye zin vard'*'. Ramazan orucu t u tarken sigara imeye i/.n y o k t u . - Kutsall kendilerini yangna kar koruyan deerli ta klan ve eyay tarikat balcannn evinde depolamak alkan l mevcuttu.

2 3 < x <
28 a.g*. 29 Resimli Dnya. 15 Kasm 1925 30 a.g*. |

97

V. BLM

ETL ZELLKLER Sevi auesinin zmir'deki izleri -Yahudiler ve Dnmeler D i l ve fonetik bakalam - Szdiziminin bakalam - Dn melerin arivleri - kinci Abdlhamid ve dnmeler - nemli ahsiyetler - Yahudilie dn zerine i k i deney - Dnmele rin gncel d u r u m u Sevi ailesinin zmir'deki izleri

Karata'ta bulunan ve Birinci Dnya Harbi srasnda (1914-1918) park haline getirilen eski zmir mezarhnda mevcut binlerce kabir arasnda Sabetayin babas Mordehay Sevi ve muhtemelen Mordehay'n erkek kardei Izak SeW n i n kabirleri de b u l u n u y o r d u . Bu i k i mezar birbirinin ya rmda yer alyordu ve yazt olarak ayn metni tayorlard. I z a k i n lm ile Mordehay Sevi'nin lm arasndaki za man fark i k i ay gnd. te 1903 ylnda b u kabirdeki aratrmalanmz esnasnda kopya ettiimiz b u yaztn metni: 99

NTM2GI S M R O P I L vnnv S : jja 1 0 I K I I vropv* via o*p

Nnso "TK M M A p3i rVno' S A yno I D I M I vnps v;e lanp

n*?i;)i ne "".1 n-n;p rvjw)


Y ^ N M " S

nSjn pa t s\ r n v j p
rt

n-*-

xrvh

F A OVA

T R N ' E

0'}

N N S F N O*A

zmirli Yahudi cemaati hakknda 1903 ylnda toplad mz notlar arasnda u ibareleri kefettik: " O t u z sene nce, balarnda Kordoso ailesinin b i r yesinin bulunduu zmirli birka Yahudi her sene Sabetay Sevi'nin lmn anmak iin bir tren dzenliyorlard." 1932 ylnda zmir'e yaphmz se yahat esnasnda b u trenin konusu ile ilgili aynntlan sordu umuzda hibir ey hatrlamadklarn ve Kordoso ailesinin ehirden aynldn sylediler. Irgat Pazan semti yaknlarnda, haham baln lokaline vakn saylacak bir mesafede, bugn bile "Lamba Soka" ad l bir sokak bulunuyor. Sokaa girildiinde Sevi'nin Cortigo'su adnda b i r cortijo (eitli ailelerin bir arada oturduu birka odal b i r ev) gzden kamyor. Halihazrda b u evde kuma satcs H a y i m Katan oturmaktadr, Resimli Dnya dergisine gre" Tiorel ailesi eskiden Sevi'nin evinde ikmet etmi.

Yahudiler ve dnmeler Selanik'te: Sabetayclar genel olarak maaminim genel ad altnda b i linirler. Selanikli Yahudiler tarikatn meydana geldii g u ruba aadaki nitelikleri atfediyorlard:
115 Kasm 1925 Urihli.

100

Yakubere: szck

Arapados,

trallar anlamnda

spanyolca

Karakalara: Honieros, b u r u n d a n konuan (hon hon) Kapancalara: Kavalyeros veya Terpulu, i l k szck s panyolca, ikincisi Trke, her ikisi de uzun sal anlamnda. Aynca onlan borckas^' adyla da tanmlyorlard nk dnmeler her spanyol Yahudisi gibi bu isimle anlan rek ten yerler.

Edirne'de Edirneli Yahudiler, dnmeleri ardamn Trke'deki sazan babndan alan ve szcn sonundaki icos oul kltme eki ile sazanck anlamna gelen sazanikos adyla anyorlard. Bu alegorik arm, i k i dinli olanlar ve (Yahudi ve Msl man) tatl suda ve tuzlu suda yaayanlar olarak (sazan sade ce tatl su baldr) dnmeleri sazan balna benzetme eili mindeydi. Suda eitli dolambalar yaparken vcudunda e itli renkler gstermesi bakmndan sazaniko ' y u anmsatt dnlyordu. Ayn ehrin Yahudileri, dnmelerin ikamet ettii sokaa caleja des gaicos (gen horozlar soka) diyorlard. Bunun ne deni, sosyal izolasyon ve kendi aralarnda evlenme gibi u n durlar nedeniyle sinirli olduklanndan, ok esniyor olmalanyd. Bu ehrin dnmeleri, Yahudileri kmsemek iin onlara ft (olumsuz anlamda Yahudi) diyorlard. Buna karlk, Ya hudiler ise onlan eski ft (eski Yahudi) olarak anyorlard.

2 Et veva peynirle doldurulup piirilen hilal seklinde rek tr.

101

Dil ve fonetik bakalam Dnmelerin az ok nemli guruplar halinde stanbul Edime, Selanik ve zmir'de yaadklar bilinir. Selanik Sabetaya Metropol olarak tannr; b u nedenle gnlk Trk d i l i n de Selanikli sfat da dnme aniarmna gelir. Dnmeler d i n deitirdikleri i l k andan balayarak 19'un cu yzyln i l k yansna kadar evde daima Yahudi spanyol e t i konumular, ve Trklerle birlikte olduklarnda ya da onlarla temas halindeyken Trke konumulardr. 80.000 Yahudi'nin yaad Selanik'te, Birinci Dnya Sa vann balangcna kadar (1914-1918), dnmelerin tm ve Yahudi olmayan nfusun byk bir ksm, o zamanlar nere deyse ehrin ortak d i l i olan Yahudi spanyolcas konuuyorlardfl). Yahudi spanyolcasm Selanik'te yaygnlatran bu ayncala ramen, b u ehrin dnmeleri kendi okullarn Trk ei tim temeline gre tesis ettiler ve yeni nesil balangta tarika tn hibir geleneini kaybetmeden yetiti. Bu genler Yahudi spanyolcas yerine Trk yazsn kullanyorlard ve bu d u r u m bran cenin ve Yahudi spanyolcasrun fonetik deiime uramasna sebep o l d u . brance yazsn ve Yahudi spanyolcas denilen yazy tanmayan bu genler o ada tarikatn eitli din ve ahlak ernirlerini ve brance ve Yahudi spanyolcas dualan kopya etmek iin Trke yazy** , yani A r a p yazsn kullandlar. Arap yazs brance gibi, Sami dili olduundan sesli harf ye tersizlii vard ve szckleri dzgn telffuz ermek iin nok1

3 spanyol Yahudiresi Selanik'te olduka yaygnd ve Yunanl tccarlar bile ticari varmalarnda bu dili kullanrlarken. Hristiyan takvimin yan s ra ibrani takviminden de yararlanyorlard. 4 10 Austos 1928 tarihinde Trkiye alfabe devrimini gerekletirdi, ya ni. Latin M tileri benimsedi k harflerin bazdan fonetik ihtiya nedeniyle ba z aretler tayordu.

102

talama yapmadan seslendirme yaplamyordu. Dua kabul edilen lhilerin lhis'nin I I . bolm (brance men) A r a p alfabesi ile yazlm ve Resimli Gazcte'de ya ynlanmtr'*'. Fonetik bakalamn arpc bir rneidir. Szdiziminin bakalam Gnlk yaamda Trke konumu olan ve henz konu an dnmeler b u dili Yahudi spanyolcas modeline gre ko nuarak Trk szdiziminin bir ksmn bozmular ve bozma ya devam etmektedirler. Bu d u r u m Trk okullarda eitim alan dnmeler iin sz konusu deildir, O k u m a yazma b i l meyen bir dnme ben eve gittim demek yerine yle konu u r Ben g i t t i m eve. Y a n n bize k i m gelecek? demek yerine, k i m gelecek y a n n bize? der. Trke'deki m i som ekini genel likle kaldnr. Bylece yazd m? Demek yerine, sesle soru ton lamas yaparak yazd? der, vs.

Dnmelerin

arivleri

Bilgin dostumuz S.A. Rosanes, sabetayc tarikata yabanc olan ve 1915 ybnda Karaka g u r u b u n u n arivlerini ziyaret eden ilk ve son kii olmutur. Biz ona ilk ve son diyoruz zira 1917 ylnda Selanik'i kasp kavuran yangndan sonra bu ar ivlerden bugne hibir ey kalmamtr. Kaybolan bu ariv ler g u r u p bakannn evinin alt katnda korunan sandklarda saklanmaktayd. Bu sandklann muhteviyatnn en byk M ksm Yahudi spanyolcas dilinde ve dierleri branice yazl mh ve g u r u b u n ilk kurulu vllanna kadar uzanan belgeler- < di. te Rosanes'n orada ilgin bulduu baz rnekler a) Ba ve sonu eksik, byden, din hkmlerden bahse5 No. 166. Hicr yl 1431 (1925).

S
< I ^

103

den ve Zohar'dan baz paragraflar ihtiva eden Ibrancc yazl bir elyazmas. b) Gerek Yahudilerin maaminim'ler olduunu ispatla mak iin yazlm ve Sabetay'a yazlm kasidelerle d o l u el yazmas halinde eitli iirler ihtiva eden Yahudi spanyolcas dilinde krk ksur rnek. c) Raza De Mehemamta. Bu eser Nehemya Hayon'un ese rinin Yahudi spanyolcas tercmesidir. Bu eserin bizzat Sabetay tarafndan meydana getirilip Hayon tarafndan ter cme edilen orijinal eser olma ihtimali de mevcuttur. d) Zohar Akado. Zohar'n ksm halinde Yahudi Ispanyolcasme tercmesi e) Itgalot. Bu bror, Pesah gecesi 24.000 melein. Sabe tay'a yaphi ifaatla ilgilidir. Melekler hep birlikte yle de milerdir "Sen b i z i m senyriimzsn, sen b i z i m kralmzsm, sen bizim Mesih'imizsin vs.". 0 Ganshohanim. A m a a Sabetay'a olan nana glendir mek olan vaazlar. g) Deraot. eitli hatiplerden toplanm vaazlar. Dier i k i sandn iindekiler Torah'n (Eski A h i t ' i n gele neksel olarak Musa'ya atfedilen ilk be kitab) eitli rnekle rinden ve Selanik basks bir tam Tevrat*dan ve yine Selanik basks bir dua kitabndan ibaretti. Bu kitaplarn yannda Odessa basks Atsat Tsvi ve Kitzour Tsitat novel tsvi gibi Sevi'ye yaplan saldnlan anlatan eserler vs. de mevcuttu' '.
7

6 Satulann bask va girdii anda, ilfri duyan kscr tarafndan Zohar'n ispanyol Yahudtecsine tercme edildiim rendim. 7 Bu kccu tcu baknz Rosanev IV. y 464-475

104

II. Abdlhamid ve Dnmeler II. Abdlhamid'in kr ynetimi gerek lke iinde gerek se dnda bir ok dman edinmesine neden o l d u . Selanik ehri Jn Trkler hareketinin merkeziydi. O r d u ve halk Sul tann mutlakyeti ynetimine kar alrken, dnmelerin byk bir ksmnn kendisine kar ynetilen hareketin ban da olduunu renen Sultan, Sabetay Sevi hakknda ayrnt l bilgi getirilmesini emretti. Hahambann Kaymakam M o e Levi'yi ararak Yahudi dmrn farkl tarikatlannn neler olduunu sordu. Hahamba kaymakam verdii yantta i k i tane tarikat bulunduunu, birinin Tevrat'n ve T a l m u d ' u n hkmlerine, dierin ise sadece Tevrat'nkilere uyan tari katlar olduklarn aklad. Sultan, "Ya, pekiyi Sabetay kim?" diye sordu. Hahamba kaymakam verdii yantta Sabetayin Yahu dilerle hibir ilikisi olmayan mritler c^mi, sahte bir Me sih olduunu syledi. Selanik ba haham ile yazp konuya ilikin daha kesin bilgiler edinmek iin Sultan'a yalvard ve Majesteleri kabul etti. Moe Levi, Abdlhamid'in emirleri dorultusunda, Sela nik hahambas Yakub Hananya Kovo'ya Ibranice dilinde bir mektup yazarak Sabetay Sevi'nin yaam ve faaliyetleri hakknda bilgi talep etti. Selanik hahambas S u l t a n i n arzu su ve e m r i n i bir an nce yerine getirmek iin acele ederek Moe Levi'ye brance dilinde bir cevap yazd. Moe Levi'nin kk olu Yeua ben Elnekave hahamba Kovo'nun mektubunu" Trke'ye evirdi ve byk babas eviriyi Sultan'a sundu. Sultan k o n u y u ett edeceini syledi.
111

<

8 Bu mektubun bir Franszca tercmesini vani Sabetay SeA-i'nin biyog rafisini Bene - Ben th in organ. stanbul'da yaynlanan Hamenora'da verdim (bak. 1934 ylnn Temmuz-Austos-Eyll saylan).

<
S

^ J I

105

Birka gn sonra, Moe Levi saraya davet edildi. Sultan ona Sabetay Sevi'nin kiiliini ett ettiini ve onun bir veli (mlhem) olduunu syledi. Sultann bu gibi insanlara, yani, veli, dervi, byc, fala, astrolog vs. gibi tiplere hi itimad olmadn unutmamak gerek**. Abdlhamid, Moe Levi'ye bu iin parasal hacminin ne olduunu sordu. Hahamba kaymakam verdii cevapta. Efendilerinin arzulan iin k e d i s i n i n ve Selanik'teki dostu n u n gnll olarak attm syledi. Bu yanttan m e m n u n olan Sultan Moe Levi'ye 200 Trk liras altn verilmesini em retti. Anlalan, Abdlhamid, Jn Trk partisine ye dnmele rin peine dmeden hayr dualarm kazanmak istedii iin b u mmemin, yani Sabetay'n biyografisinden etkilenmek is tedi. natli alsiyetter

Dnmeler Trk okullara ya da Trke eitim veren kendi okullarna gitmeye baladklanndan beri, onlan hkmet g revlerinde yer alp liberal kariyerler yapmaya iten bir hare ketlenme yaadlar. zel mesleklerinde olduu gibi resmi g revlerinde de fark edilir oldular. Bir dnme tersane-emini erevini yrtyordu. 1908 Trk anayasasndan sonra, Meh met Cavid ve Nzhet Faik maliye bakam, ve Mustafa A r i f es ki Osmanl mparatorluu iileri bakam oldular. Cavid ma l bilgisi ile (anmyordu. M u s l i h i d d i n A d i l , Mill Eitim ba kanlnda mstear ve H u k u k fakltesinde profesrd. A h met Emin, sekin bir gazeteciydi. Vatan gazetesini ynetiyor
9 Kzlanndan birinin nikh vesilesiyle, Abdlhamid lrene bakanlan, elileri, eslerini ve ehrin yksek sosyetesini davet etti. Davetiyede belirtilen davet saati gelip atm ve tren henz balamamt. Bu gecikmenin uza masnn nedeni merak edilmeye baland. Meer Aodlhamid'in astrologu elindeki saate bakarak koruyucu tannnn uygun grd saati, eref saatini vani mutluluk getiren saati beklemeye koyulmu. Abdlhamid de ondan bu saati bildirmesini beki i yormu.

106

ve yaz yazyordu, ayn zamanda edebiyat fakltesinde pro fesrd. Parlamentodaki nrilletvekilleri; niversite ve yksek okullardaki profesrler; basndaki gazeteciler; barodaki avu katlar; T p fakltesindeki doktorlar vs. vs. Sabetaya cemaat mensupUnnn soyundan gelen kiilerdi.

Yaltudilie dn zerine ki deneme Trkiye'de yaayanlarla hibir ba olmayan Yunan SelaruVinin dnmelerinden birka, geleneksel Yahudilie dn meyi denediler. ehrin hahamlar d u r u m u renince, b u d u r u m u n tarikatn baz rf ve adetlerinin muhalif olduu olay n ne srerek din formaliteleri yapmay reddettiler. Ret et melerinin sebebi, kanlann deitirildii byk mumlarn sndrlme trenini ima. ermeleri ve b u trenin b u birlikler de doan ocuklarn meruiyetini mphem brakmas nede niyle, " g a y r i meruluk asla ebediyetteki birlie kahlamayacak, hatt onuncu nesli bile ebediyetteki birlie kablamayacak" diyen Tevrat ayetine ters dtn ne srmeleriy di.
m

kinci deneme daha ziyade p o l i t i k dzenle i l g i l i . 1914 1918 Birinci Dnya Savandan sonra stanbul ehri itilaf devletlerinin askerleri ile d o l d u . Bu eitli devletlerin ma kamlar hizmetlerine tercman nitelii ve telgraf m e m u r u olan Y u n a n l a n ve Ermenileri alyor ve Yahudileri reddedi yorlard, nk Yahudiler Trklerle ayn davay savunuyor lard" '. B u makamlar Yunan ve Ermeni tccarlann seyahat etmelerine i z i n veriyor, Yahudilere yasaklyorlard. Birka gsteri yrynden sonra b u yasaklamalar son b u l d u ve Yahudiler serbeste dolamaya baladlar. Yahudi orijinlerin1

10 r>utemnome, 23/2 11 Benim Trkler ve Yahudiler adl eserime bak. tarihi ve politik al ma, stanbul, 1932.

107

den istifade etmek isteyen birka dnme seyahat msaadesi istedi. Talepleri kabul edilmedi. Dnmelerin gncel durumu 1912 Balkan savandan sonra, yani Selanik'in Trk hki miyetinden Yunan hkimiyetine gemesinden sonra dnme lerin d u r u m u yeni b i r safhaya g i r d i . Sabetayclann tarikat metropol olarak grd bu ehir, Trkiye'den a y n bir ko numa sahip g i b i y d i ve b u d u r u m , o zamana kadar btnlk iinde yaayan Sabetayclan rahatsz ediyordu. Balkan sava ite birlikte seyreden 1914-1918 Dnya Sava , itilaf lkelerinin, Trkiye'nin de taraf olduu guruba kar kazand zaferle sonuland. Malup lkeler, Trkiye ha ricinde, yenilgiye b o y u n ediler. Yenilgiyi kabul etmeyen Trkiye, Kemal Atatrk'n giriimiyle bamszlk mcade lesine balad, ve b u sava 23 Temmuz 1923'de Lozan antla mas Ue Trkiye lehine sonuland. Kapitlasyonlarn esiri eski Osmanl mparatorluunun kalnblan zerine ina edi len, hr ve bamsz, bilinli, yeni bir Trkiye douyordu. tilaf devletlerinden biri de Yunanistan olduu iin ve savala dorudan ilgisi olmas nedeniyle, Trk ve Yunan hk metleri sonradan meydana gelecek anlamazlklardan kan mak iin Trk ve Yunan nfusun mbadelesine karar verdi ler. Mslman ve Selanik'ti Trk nfusun arasnda yer alan dnmeler, takasa kar karak Yunan hkmetine bavurdu1ar ve sabetayc kkenlerini ne srp mbadeleye tabi edil memeyi talep ettiler. Ticaretle uraan bir unsurdan yakay syrmak isteyen Atina ynetimi dnmeleri sradan bir Trk gibi kabul edeceklerini aka beyan ederek mbadeleye tabi oiduklann b i l d i r d i . Yunanistan'n eitti ehirlerindeki dnmeler de ayn muameleye maruz kaldlar ve baka lkelere gitmek iin Yunanistan' terk edenlerin yan sra, Trkiye'ye 108

S j|

jjjj ip

jj

gelerek b i r merkezde toplananlarla birlikte eitli ehirlere yerleenler de o l d u . Aslnda, en byk oemaatleri stanbul'da bulunur, zmir'de kk bir cemaat vardr. eitli kk guruplar ura ya buraya dalmlardr. Sabetaya retilere olan ballkla r yalarna gre deiiklik arz eden Yallar kitaba ve ba kanlarnn emirlerine hl baldr; olgun yataki kimseler Yahudi dinine yaknlamlardr ve kkenlerinin bilincinde olan genler liberaldir. 9 A b orucu da u ekilde uygulan maktadr Sabetay'm emirlerini takip eden ilkJer bu gn ne eyle kutlarlar; ikinciler aksine oru tutarlar ve ncler 9 A h i n tarihinden haberleri olmasna ramen oru tutmazlar. Be sene nce Bulgaristan'n kaplcalanndan birinde bulunan bir dostum bana unu anlatmh: "Bu kaplcada epeyce kala balktk ve douda konuulan her d i l orada mevcuttu. Bir ka dn Trke konuarak bana yaklat ve orucun tarihini sordu. Bilmed iimi ve kendisine bilgi verebilecek baka kiilere sor masn ona syledim, Bunu reddetti. Drt gn sonra, tekrar beni b u l d u ve dedi k i : Nasl? Yani dn tant (oru) olduu nu b i l m i y o r muydunuz?; sizi masada grdm, oysa ben b tn gn oru tuttum. Benim Yahudi olduumu nasl arlad n ona sorunca, beni bir bakasyla Yahudi spanyolcas ko nuurken grdn ve k^ndUinin (dnmeymi) 9 A b i n ke sin tarihi iin bilgi almak zere bana bavurduunu syledi. Yahudi orularm ve bayramlarn kutlama konusunda ok t i tiz olduunu ve dnmelerin ounun kendisi gibi olduunu da ilave e t t i . " Trkiye dnda yaayan dnmeler mevcuttur. Onlara Balkan lkelerinde, A v r u p a ' d a ve Amerika'da rastlanr. Bu lkelerin hepsinde, yaadklar ehrin Yahudi cemaatleriyle ilikileri olsun olmasn, bu dnmeler birer Yahudi'dir.

109

V I . BLM
T R K E BELGELER - ERMENCE BELGELER Y U N A N C A BELGELER Aada gnmze kadar henz yaynlanmam olan Trke, Ermenice ve Yunanca belgelerin evirilerini veriyo ruz.

A - Trke belgeler a) A b d i Paa Vakaymamesi'nden*') Bir sre nce zmir'de b i r haham ortaya kbnda Yahu d i tayife byk bir ballk gsterdi. Sorun kartmasn diye anakkale surlarna hapsedildi. Dier yandan dzeni bozu cu ayaklanmalardan sonra b i r araya gelen Yahudilerin sama inanna gre b u hahamn peygamberleri olduu haberi ya ylnca. Padiahn emri ile b u haham Edirne'ye gnderildi. Ayn on alts Perembe gn. Kaymakam Paa Seyh-l slam Vani Efendinin refakatinde. Yeni Kkteki mparatorluk h i I Sabetay Sevi ile cagda olan Mslman Halam unvanl Abdi Paann bu ga/ete fkras Abdi Pasa Vakavinamesi {Abdi Paa Yll) adl elyazmasnda mevcuttur. Ankara'dak Trk Tarihi Enstitsndeki ktphanede bu lunan elvazmas hicri 1058-1093 {t648-1682) yllarnda meydana gelen olay la tt kapsamaktadr.

111

mayesi alanda, haham konuturuldu. Sultanmz efendimiz onu pencereden bakarak d i n l i y o r d u . Epey uzun konutuktan sonra anlan haham kendisine mal edilen akl ve manta ay kr hkmleri kr etti. Kendisine slamiyet'i kabul etmesi teklif edildi ve yle denildi: Bu nasihatten sonra firar etmen mmkn deil, ya Mslman olursun, ya da derhal lr sn. Affetmeyi bilen Tanrnn ltf sayesinde, Haham ken disini derhal i n a n a n berrakl iinde b u l d u . Ona kap ortas unvan vermeye karar verdiler ve imparatorluun iyilikse verlii, sayesinde kendisine gnde 150 kuru baland. Padi ahn kabul etmeyi tenezzl buyurmas zerine, onu i o lanlarn banyosuna gtrdler, orada giysilerini yeniledi, ona bir eref krk g i y d i r i l d i ve bir kese dolusu para verildi. Ayn yerde onunla birlikte Mslman olan arkadana da i m paratorluk sadakas (hediye) verildi.
121

b) Silahtar Tarihi'nden*

31

Bir sre nce izmir'de b i r haham ortaya kt ve Yahudi tayife*** ona byk bir ballk gsterdi. Sorun cartmasn d i ye anakkale surlarna hapsedildi. Dier yandan dzeni bo zucu ayaklanmalardan sonra bir araya gelen Yahudilerin sa ma inanna gre bu hahamn peygamberleri olduu haberi yaylnca. Padiahn emri ile b u haham Edirne'ye gnderildi. Rebi-ul evvel aynn on alts Perembe gn. Kaymakam Pa a, eyh-l slam ve Vani Efendinin refakatinde, Yeni Kk'teki imparatorluk himayesi altnda, haham konuturul d u . mparator Majesteleri onu pencereden bakarak dinliyor d u . Epey u z u n konutuktan sonra anlan haham kendisine mal edilen akl ve manta aykn hkmleri inkr etti. Ken disine slamiyet'i kabul etmesi teklif edildi ve yle denildi:
2 lc olan, Enderun'da ilk eitimini aldktan sonra sarayn Kinde soylu addedilen gen rencilere verilen ad. 3 Findtkll Silahtar Mehmet Aga, aada evirisini verdiimi/ ZuhurHaham adl gazete fkrasn yazmtr. 4 Millet.

112

Bu nasihatten sonra firar etmen mmkn deil, ya Msl man olursun, ya da derhal lrsn. Affetmeyi bilen Tanrnn ltf sayesinde. Haham kendisini derhal inancn berrakl inde b u l d u . Ona kap ortas unvan vermeye karar verdiler ve imparatorluun iyilikseverlii sayesinde kendisine gnde 150 para baland. Padiahn kabul etmeyi tenezzl buyur mas zerine, onu i olanlann banyosuna grrdler, orada giysilerini yeniledi, ona b i r eref krk g i y d i r i l d i ve b i r kese dolusu para verildi. Ayn yerde onunla birlikte Mslman olan kans imparatorluk sadakas (hediye) ile taltif edildi ve avu (tchaouch) unvann ald. c) Tarih-i-Raid'den^ Bir sre nce izmir'de ortaya kan b i r ft ' Haham, Ya hudi tayife tarafndan byk ilgi grd. Sorun kartmasn diye ehirden uzaklatnld ye anakkale surlarna hapsedil d i . Buna ramen Yahudiler arasnda entrikalara neden o l u n ca, hicr Reb-ul ahir 1077 aynn on altsnda Edirne'ye gtriUd. Majestelerinin karsnda Kaymakam Paa, eyh-l s lam ve Vani Efendi bulunduu halde, anlan Yahudi Majeste lerine tarunld ve kendisine olaylann nasl meydana geldi i soruldu. Kendisine mal edilen ve onu n sahibi yapan akl ve manta aykn hkmleri, lmne neden olabilecei in inkr etti, slamiyet'e meyletti.
16

B - Ermenice belgeler a) Dostum M r . B. Nianyan, ender bulunan kitaplann t i careti ile itigal eden, arad her kitab bulan stanbullu bir
5 Mehmet Rait bir Urihridr. Adm anmadan Sabetav hakknda yazd gazete fkras Tarih--Rasid (kaifin Tarih) adl elvazmastnda bulunmakta dr. S. 46/a(*). Gazete fkrasnn bast udur "Unlu bir Yahudinin Padiah huzurunda yarglanmas ve slamiyet'i seii*. 6 ft * olumsuz bir sfat * Kprl Ktphanesinde 211 no le kaytldr.

113

kitapdr. Bilime katks olan trden kitaplardandr. Son olarak, bana Sabetay Sevi'nin hayatn konu alan ve 20 sayfa dan oluan, kapa ile 17. ve 18. sayfalan eksik, Ennenice ya zlm bir iir gstermiti. stanbul Knal Adadaki Ermeni o k u l u n u n mdr Bay Hamparsum Hatadyan'a b u iiri Trke'ye evirttim ve nce Bene-Berith dou blgesi organ Hamenora'da^ kan Franszca evirisinden ve zel basksn dan verdim. Bu arada Nianyan, eksik olan ki sayfay bulmak, iirin yazarn tanmak ve yazld tarih ve yer hakknda bilgi top lamak iin Venedik'teki St. Lazare adasnn Mechitariste'lcr Manastn Ktphanesine bavurmutu. Rahip Eghia Petikyan ona bu sayfalan sevinerek vermi ve o da bana verdi, ben ise evirinin sonlarna doru Haladyan'a ilettim. M u t l u tesadf! Mechitariste Rahibinden talepte b u l u n u lan gn. Nianyan iirin yazarnn^ elyazmasnn tamamm b u l d u , yani anlan ve evirisi yaplan i k i metinde bulunma yan yeni ilavelerle birlikte. Aada iirin tam evirisini veriyoruz.
I j

Szde sahte peygamber Sabetay Sevi - zmir'de nleniyor, Kuds'e gidiyor, oradan kovuluyor, ve Gazze'ye iniyor, ke hanetini (Sabetay'n) halka yaymas iin, orada Nathan d i y e birine rastlyor 1 - ehir tellal ve simsar Kara Vlente'in*** olu, Sabetay adnda bir Yahudi, izmir'de dodu ve tannd.
7 Temmuz-Eyll 1934 says. stanbul. Fra telli Haini Matbuas $ Vazar hakknda ayrntlar iin nsze bak. 9 Kara Trke'de siyah demektir Mentes ise Mordehay'n Trke'sidir. Kara Mentes 'in anlam Esmer Mordehay 'dur.

114

10- Orada byd, eitimini tamamlad ve soyunun kitap larm tamd. Y o r u m l a n ve analizleriyle n kazand. Kendisi ne yneltilen hangi som olursa olsun, derhal cevaplandrma hususunda daima zafer kazand. 11- Etrafndaki birka renciyi gruplatrd ve baz ilgin emarelerden yararlanarak tanrnn adm tm dnyaya yazd ve bylece onu okumay da retti. O n u n adn telaffuz eder ken yaadklan korku onlan titretiyordu. O n l a n kendilerine getirmek iin onlara su serpiyordu. 12- Konseyler oluturuyor, hahamlan aryor ve onlan orada ak olan kitaplardaki konulan tartmaya davet edi yordu. 13- Kuds'e geldii zaman ayn eyi orada da yapmak is tedi. Saygn bir kii olmak istedii iin, dncelerini orada bulunan halka sunabilmek maksadyla kendisine i y i bir kar lama yaplmasn talep ediyor. 14- Ona inandlar. hreti yava yava yayld. Ne kadar az olursa olsun, bilgelik temeline dayanarak b i r d i n tesis etti ve byk bir kii olduunu beyan e t t i . ' 15- Portekizli yalca b i r lim doktor yazlanlann farkn dayd, hatr saylr mevzularn ou ile mutabk bulunuyor d u ve Sabetay ciddi ekilde yarglad ve o n u knad. 16- N u t u k l a r ani ve o n u n (Sabetay'n) dncesiz, cahil, utanmaz ve kstah olduunu dile getirdi. 17- O n u iyice gln hale drd, alaltt ve yerel ma kamlara teslim etmek istedi. Kulana alnnca Sabetay ka maya karar verdi, ve Kuds'ten kat. 10 - Kendi bana ykselemeyeceini ve an elde etme ar zusu ile dolu bir yree sahip olduunu anlaynca, Gazze'ye geldi, Nathan adnda birine rastlad, birlikte hareket etmek 115

iin grt ve onunla antlama yapt. 11 - U z u n sre beraber yaadlar. Bir gn Nathan'a: "Be ni dinle, projemde baanl olursam, seni kendimle ayn mer tebeye ykselteceim; seni mparator yapacam." dedi. 12 - N a han, menfaati gerei birok ehri ziyaret etti, Sabetay lehine propaganda yapt ve onun adna fermanlar ya ynlad. 13- Nathan,.bu fermanlarda Sabetay tanrnn gnderdi ini ve milleti/ancak onun kurtaracam syledi. Bylece, likyallanni'^ zmir ehri tarafndan kutsanarak kendisini b u ekilde tantt ve parlad.

Sabetay hret olmak iin zmir'e gelir - Otoriteler onu ta nrlar 1 - Sabetay tekrar zmir'e gelir ve N a t h a n i hi grmemi gibi davranp mhrne u yazy o y a r Sabetay, Yahudilerin Peygamberi. 2 - n g n getike gitgide artar. Yoluna deerli kuma lar sererler, ona eitli deerli kuma hediyeler verirler ve e refine eitli lenler tertip ederler. 3 - Cbbesmin' ' etekleri elleri ile kaldrlr, bann etraf na bir rt kaldrlr. Arkasnda gunplar onu izler.
11

4 - Verilen bir iaretle ona itimad olmayanlan talatrd; birok nsan ona itaat ederdi nk ondan korkarlard. Gr nrdeki hahamlar matem halindeydiler. byk haham
10 Yazar burada zmir'in Kan a ile Pamtilva arasndaki eski Likva blge sinde olduunu yazarak bir hata vapvor. "IjdyalUnn zmir'i" demek iste mitir, nk bu ehir eskiden Lidya olarak anlan blgededir. 11 Doulu din adamlarnn givdgi krkl veya krksuz uzun tstan, bir est rahip entarisi.

116

hakaret grd. 5 - Ona bakire sunuldu, belirli bir zaman sonra vumu adlar; ama uzak lkelerden yeni hediyeler (?) geldi I laik < ma deerli ve lks birok eya verdi. 6 Kitaplar ve mektuplar yazld ve b u olaanst olay taraftarlanna bildirildi: "Sra sizde, sefalete dalm kleler! Sra dnyaya dalm sizlerde! Size i y i bir haber veriyoruz, kur t a n a Sabetay' geldi. 7 - Hastalarn, delilerin, dengesizlerin ve sarallarn tm, erkek ve kz bu grlty birbirine iletti: "Sabetay geldi ve bize kurtanc olarak koarak geldi." 8 - zmir'de krallm ilan etti ve yasalan deitirdi. O n u n kurtaraca millet tmyle byyecek v e dalm olan sra il ocuklan birleecekler. 9 - Sakatlann" szleri yazlp ark sylendi ve belge ha linde Sabetay'n lehine sergilendi. Bu kehanet zerine ocuk larn azndan bir tahkikat yapld ve b u trden baka yn temlere bavuruldu.
11

10 - Tm bu olup bitenleri duyan yetkili yerel makamlar yle d e d i l e r "Vezire yazacaz", ama Yahudiler hi nem vermediler. Onlardan yklce para cezas ve rvet aldlar ve bylece ii ihmal ettiler. 11 - Kuds'e gitmek steyen stanbullu Yahudiler mallann ve mlklerini satmaya baladlar, zira dalan millet orada birleecekti. 12- O n u H a s k e ^ ' getirdiklerinde, Yahudiler onun ge ecei yerlerde guruplatlar nk onu kucaklamak istiyor lard. Kurtulma u m u d u y l a , uzaktan ve yalandan ellerini ona
1 1

12 Bu bolmn 7. Paragrafnd andan sakatlar. 13 istanbul'da f^Klikk Yahudilerin oturduu varo.

117

doru uzabyorlard, ve b u hareket onun ilgisini ekmek iin di.


m

hretinin ehir iinde propagandas - Milletin sevinciVezir yetkili makamlarca haberdar edildi - Sabeta/n zincir lenerek stanbul'a getirilii ve tutuklanmas 1 Meseleyi saray duymasn, bu k o n u n u n yanklan yayl masn ve millet dnyaya alay konusu olmasn diye sakin ve ihtiyatl hahamlarn yrekleri titriyordu. 2 - Kk, byk, sradan ve nemli, stanbul nfusunun tm tatsz bir ekilde Yahudi milletini sorguluyordu ve "i t t i r " geldi mi? H a h a m " geldi m i ? " diyerek kzdnyorlard.
41 11

3 - Kadnlar, erkekler, genler, kk ocuklar, kzlar, ya llar nerede olursa olsun rastladklan bir Yahudi'ye unu so ruyorlard: " N e b i " " geldi m i ? " "Deccal" geldi mi?"
71

4 - H o r grmeye daima devam eden halk sokaklarda aym szckleri tekrar ediyordu: " N e b i " * geldi mi? Mesih geldi mi?"
1

5 - Evlerde, sokaklarda arklar bestelendi ve bu kelimele ri ieren oyunlar icat edildi: " y a l a n a geldi mi? Yezid"^ geldi mir
1

6 - Kad ve serdar V e z i r i d u r u m d a n haberdar ettiler.


14 Yahudileri hor grenlerin kulland br kelime, Franszca'daki "voupin" ile eanlamldr. 15 Haham - haham 16 Nebi - peygamber 17 Dnyann sonunda ortaya kp H/ sa'ya yenilecek sahtekr. 18 Pey Kamber anlamna gelen Arapa kelime. 19 Bu kelime burada metaforik anlamda kullanlmtr ve dinsiz demek tir. Yezidive tarikatnn kurucusu Yezidin tarafta rUn eytana derin bir say g duyarlar

118

Sabetay Selanik'e kamak istiyordu. Arkasndan derhal taki be kanlar onu denizde yakaladktan sonra smsk balayp stanbul'a getirdiler. 7 - Bu olay 1666 ylnn 23 ocak gn meydana geldi. O n u deniz kenarna, gmrn yaranda b i r yere baladlar. Yz lerce, binlerce kii onu grmeye gitti. 8 - O n u Vezirin huzuruna kardlar. Vezir o n u sorgulad. Sabetay yasalardan fazla anlamadn, sadece yorumlamay ben sradan biri olduunu ve kendisi hakknda sylenenler le benzeen hibir taraf olmadn syledi. 9 - Yarat olarak Vezir ona yle dedi: " i z m i r l i ahitler bun larn aksini ispatlarsa kendi kitaplanmz ye yasalanmz sa na uygulayp seni gln d u n u n a dreceim". 10 - Yukanda anlan tarihle ayn gne rastlayan bir Pazar gn hapse gtrld. Suba* ona dayak abp tutuklad.
301

11 - Yaplan b u ktle karn ehir kant. Yahudi halk evlerine kapand. eitli milletlere mensup g u r u p l a n n ettii hakaret karsnda ne pazarda ne dkkanlarda hibir Yahudi kalmad. 12- Yahudiler, "geldi m i ? " demelerini nlemek iin asrlanna sert emirler yadran Yenieri Aasna' * arap flan ar maan ediyorlard, ama Trk milleti fazla vgye dayanam yordu.
21

13 - Bazlar istihbarat toplamak iin hapishaneye gidiyor d u . Ona " K e n d i n hakknda sen ne dnyorsun" diye so rulduunda, yarat olarak "Herkes gibi dnyorum, ben, sizin dndnz gibi f a l a peygamber veya beklenen Me sih deilim." d i y o r d u .
20 Polis memuru; mahallenin komiserine baldr. 21 Yenierilerin kumandam

119

14 - Makamlar akdi yazdlar, kararlatrdlar ve akdi alp Vezire gtrdler; onu birka gn sakladklar. Ama Yahudi ler g i d i p gelip o n u selamlyorlar ve ona "Gelen sensin" d i yorlard.

rv

Tutukevi etrafndaki Yahudi meclisi - Sabetay'n Vezir ta rafndan Boaz'W srgne gnderilii - Oraya deniz ve ka ra yoluyla gidenler - Dayak atlmas 1 O gnlerde, her millet Yahudilere hakaret etmekle me guld. Ne ekilde olursa olsun, szlanmalann Vezire bildir mesi iin, Suba'y kazanmaya altlar. 2 - Ona, "Yahudiler tutukevine baskn yapp bizi askerleri (gardiyanlan) fena halde sinirlendirdiler." dediler ve Vezir Sabetayi tutukevinden alp sert bir gzetim altnda Boaz surlarna hapsetti. 3 - Veziri ' Girit seferine gitti. Kadn, erkek, yeni domu, evde* kalmas gereken yataki kzlar, ve dier Yahudilerin hepsi Boaza doru yola dkldler.
23 241

4 - ehrimiz stanbul'dan, Polonya'dan, Knm'dan, ran' dan, Kuds'ten, merkez lkelerden ve Frenk lkelerinden gelen insanlarla d o l d u . 5 - Deniz ve kara yoluyla gelip gidiyorlard. Kendilerine dua etmesi ve kutsamas iin ona yalvanyorlard. O n u k u r t u lu u m u d u olarak gryorlar ve " N e zaman gelip kralmz olacaksn?" anlamna gelen baklarla szyorlard. 7
22 anakkale boaz 23 Ahmet Kprl Paa 24 Eski bir adete gre 13 yan geen kzlar, erkek cinsin nazanna ma ruz kalmamak iin dan ok nadiren kyorlard.

120

25- Bostanaba' onlara nezaret ediyordu. Deniz yoluyi yla gelenleri geminin bordasnda karlayp, efleriyle birlikte ikte kaymakama gnderiyordu'*'. Kaymakam onlan sorgulama maya balyordu.
251

26- Ve diyorlard k i : "Tutukevinde erdem sahibi okumay bilen biri var. Aramzda entrikalarla onun hayr duasna sa hip olmaya alanlar var, veya ona bir i y i l i k yaplmasn ar zu edenler var." Bunun zerine kaymakam onlan serbest b rakyordu. 8 - Tutukevinin kapsnda sralanm olan gardiyan asker ler, onlann tutukevinden ktan esnasnda anlaml b i r ses tonuyla ondan nasl bir kar saiadklann soruyorlard. Ya hudiler syle yantlyorlard: "Yaknda neler olacan gzle rinizle greceksiniz.'' 9 - Bu szler Kaymakama d u y u r u l d u . Yahudiler geri a rlp, sopa ile korkun bir dayaa maruz brakldlar. Olanla r duyanlar k o r k u inde matem tuttular. Ama daima unu sylediler: "Umutlanmzn gereklemesi yalandr". 10- Sohbetten anlayanlar gzel eyler ve arklar yazdlar. Genler neeli bir halde sokaklarda ark sylyorlard. 11 - Suba'y yeniden kazandlar. ef gzcler kalpten ballklarn srdrdler. Grmelerin ard arkas kesilmek bilmedi. Deerli eyalanndan ona hediyeler yapld. E z 5 ^
<

Sabetay'n, "Peygamberlerin sylediklerine istinaden, kara bayram* " zgrlk bayramna' * dntren b e n i m " d i 17 3 1

25 Sultann saraynn ve bahesinin kahyas. nceleri varg yetki alan Boazii kylanndan ibaretti. 26 Bas Vezirin temsilcisi Mustafa Pasa Girit seferine girmiti. 27 Ab aynn 9\. 28 Pcsah bayram

121

yen emri - Birok kiinin ycelmesi ve deniz ve kara zerin deki gezileri. 1 - A k l i dengesi deien Sabetay, halknn sersemliini ve krln fark edince iyice kabalap yle konutu: "Ben Tanrnn oluyum. zgrlk bize bpk bir nergis(?) gibi gel di." 2 -15* ** Austos * kara bayram gndr. Bu bayrama b u adn verilmesinin nedeni Babil'lilerin Kuds' imha etmele ridir.
2 13

3 - Bu bayramda yas, oru t u t u l u p perhiz yaplard. Ackl yazlarnda Yeremya adl Peygamberin da yazd gibi, Ya hudiler o gnden b u gne bu adetleri asla unutmamlardr. 4 - Sabetay, milletine emsali olmayan b i r ey yaynlad bir mektuba atfta bulunuyordu: "Sizleri yas ve mateme bo an bu eski bayram byk bir sevin bayramna dnt rn". 5 Zira, buraya dek sizi matem evreledi. Bu nedenle z gndnz ve kurtuluu bekliyordunuz. 6 - Peygamber A b r a h a m i n ocuklan ile arzu ettii eyi Tann kabul etti ve arzularm yerine getirdi. O halde, bugn sevinin ve Pesah kutlaym Tann size lkeler arasnda bir ha miyet armaan etti." 7 - Akl yetenekleri bozuk olan kii gittii her yerde mate m i n neeye dntn, davula vurulduunu fark ediyor d u k i bu manzaray Yahudiler imdiye kadar asla grmemi lerdi. 8 - Duyduklarmza gre, 80 kadar nde gelen Yahudi ra z olmadlar ve dediler k i : "Atalarmzn bize devrettii ve
29 Yazarn bahsetmek istedii Ab aynn 9'udur 30 Ab av Austos avna tekabl eder.

122

gnmze kadar koruduumuz bu messeseyi peygamber lerimiz ve yasa yapclarmz tesis ermilerdir. 9 - Neden atalarmzn snrlarn ayorsunuz ve Sabetay adnda intihar eden b i r i n i n szlerine kulak veriyorsunuz? Bugne dek ok sayda bilginler ve byk adamlar yetitir d i k ama onlar dzenin akm deitirmediler. 10- Yapt mucizeler nedir? Aksine kamaya alt ve hapse g i r d i . Uzaklara srld ve zindanlara atld 11 O bir dolandnc, yalana ve delidir. Sandnz gibi, byk peygamberlerin yazd eylerle ilgili hibir iz brak mamtr. O n d a n gelen hibir fayda grmedik." 12 - Bu 80 nemli kii bu szleri sarf edince, tm halk ayaklanp unlan kk drd. Onlan talayp ldrmek istedi ve 530613/3 ikyet etti. 13 - Sabetay halk teskin etti, 80 kiiyi azarlayp, onlara, kendisini peygamber yapan gcn iradesine kar ktklann yazd. 14 - Uyumsuzluk halk arasnda birka kez daha tekrar et ti. Cahil snl ona olan kalpten balun devam ettirdi. D i erlerine gelince, umut d o l u bir ekilde ona gidiyorlar ve se lamlyorlard. 15 - Oraya giderken, tannmamak ve hakarete urama mak iin Ermeni klna giriyorlard. Ama, bir defasnda ta nnp Trk makamlannca fena halde cezalandrldlar. 16 - Karde kardeten, kadnlar kocalarndan uzaklat, kaynanalar gelinlerinden soudu. Tm ulus b u d u r u m a m dahale etmek iin enerji ile d o l d u . Bu meseleleri halletmesi iin, gerek karadan gerekse denizden ulaarak ona (Sabetay) ba v u r u l d u . 17 - Gnler yetersiz kald iin gece de y o l kat etmek zo123

runda kalnyordu. Onunla ilgili rivayetlerden bahsediliyor ve uradan buradan onunla lgili haberler veriliyordu, k i bunlar asla doru kmyordu. 18- Ona sayglarm sunmak zere yola kamayan yal lar dahil baz kimseler herhangi bir nedenle u bildiriyi ya ynladlar: "Mesih Sabelay bize gelecekten haberler getirdi, bize bir kurtanc olarak gzkt ve tam zamannda zgrl mz vermek zere geldi." 19- Hristiyanlar! ortadan kaldracak ve hakimiyeti ele ge irecek, Trk'leri cebren hara "' demeye mecbur edecek; kraln tahtnn kaplan kendiliinden alacak ve oraya aziz Mesih Sabetay oturacak."
4

20 - Yahudiler sabah akam kap ve pencerelerinden gk yzne bakyorlar, denizi seyrediyorlar, ellerini ge doru kaldrarak dua ediyorlard. 21 - Balan ge doru kalkm ekilde dans ediyorlar, ga rip pozlar alyorlar, dilerini gcrdatyorlar, salyalann akt yorlar, yere dyorlar ve sara krizlerine benzer hallere giri yorlard. 22 - Gnler boyu b u ekilde megul oldular. Geceleyin sandalla deniz zerinde turlar atyorlar, gkyzne bakyor lard. Uarak gelip zerlerine yeni bir k samak zere gn derilen kiiyi bekliyorlard.

VI
Yahudilerin bariz bir iaret aray iinde olduklan gn lerde mevdana gelen ve dnyann sonu anlamna gelen g ne tutulmas - Bu haberin tm dnyaya yaylmasyla Hris tiyanlar ile Yahudiler arasnda balayan tartmalar. 4
5l Eskiden Osmanl mparatorluunun tavn Mslim telis denen verjri. 5 3 3 9

124

1 - Huzursuz ve endieli ulus, mucizeleri grmek ve bir eyler anlamak istedi ve, "Bunlar imdi ortaya kan ve pey gamberin emirlerini ispatlavp dorulad emarelerdir." de di. 2 - Bunun zerine taraflar arasnda mcadele balad ama cahil kitle ona sevgiyle babyd. Dier taraftan insanlar onu grmeye gidiyor ve onu selamlyorlard. 3 - Bazlan onun peygamber olduunu sylediler. Halkn yans onun bir dhi olduunu syledi. Byk b i r ounluk onun ge ykselip tekrar indiim ve kurtuluun o n u n tara fndan geleceini sylediler. 4 - Temmuz aynn 2'nci gn gne tutulmas oldu ve g rnrde sadece ay kald. Yahudiler bu olayn olmasn bekle diklerini sylediler ve ekmeklerini hazrlamaya baladlar *.
31

5 - Her eyden nce, dnyay u hususta haberdar ettiler "Hkimiyet gnmz yakndr, uluslann kuvveti karmzda tkendi ve zayflktan k u r t u l u p g kazandk. 6 - Lehimize olan emareler ortaya ka, Sabetayimz kral olacak, dnyay yneteceiz, kurtlar ve kuzular birlikte otlayacaklar"<*> 7 - O gnlerde, Yahudilerin dier uluslan yok etmek ze re silahlanmas zerine birok insan k o r k u ve pheye de rek evlerinden kamadlar. 8 - Tm konumalar peygamber zerine odaklanyordu. Yahudiler Hristiyan krallna kar savayorlard. 9 - Yahudiler az koul ne srerken, Hristiyanlarn olduk32 Burada yazar Mesih'in geldii gn yaplacak olan lene dkkah ek mek istiyor. 33 Burada yazar. Isava'nn (Bolm tD kehanetini ima ediyor Peygamber bir Meshlk (afonin gcfeccgini. vani kuzu ile kurdun bile birlikle ntlavaeag olduka byk bir adalet ve esllik ann geleceini bildiriyor.

125

a fazla koullan mevcuttu. Mesih'in gelii sresinin uzama s zerine ve yeni dzen gerei, Hristiyanlar Yahudi olma ya raz olacaklard. 10 - Bu konuyla ilgili szleri teyit edilmezse ve vaftizi ka bul etmezlerse, Yahudiler bak srtnda kalacaklar ve dnya zerinden silineceklerdi. 11 - Yl ve ayn tarihini ve ortaya koyduklan koullan ya zarak, divani * huzurunda ve ahitlerin mevcudiyetinde res men onayladlar.
1 1

12- Divann sekreterleri geldiler, filozoflar tarttlar, h kmet noterleri yazmaktan yorgun dtler ve antlamalan kraln damgas ile mhrlediler. 13- Polonya'da birok insan lrken, yans korkudan b u raya iltica etti. Dier lkelerde Yahudilerin ou dalarak srgne gnderilder. Bazlan, ayn umutla Sabetayin etra fnda toplandlar.

VII
Boazlarda Yahudilere yneltilen knama - Sabetay'n ya ratt hareket sonrasnda sralanan ikyetler zerine sinirle nen yre halknn Edirne'ye hareketi - Grnrdeki kiilerin tamkbnda meydana gelen bir olay, Sabetay'n Mslman olduu Edirne'ye seyahati 1 - lkesinde Yahudilere kar ok sava veren bir haham gelerek yle dedi: "nandnz kii bir yalanadr. G i d i p g receim ve b u konuda br aratrma balatacam." 2 - Bu haham gelip Sabetayin karsna karak ona unu sordu: "Niin ulusunun bam derde sokuyorsun? Niin ken d i kendini Mesih ilan ediyorsun?"
34 Mahkeme.

126

3 - Doup byynceye kadar yaptn mucizeler neler dir? te zmir'de braktn kardelerin, ite mcevherle ss lediin kadnlar ve ite bizzat d u r d u r u l a n kendin. 4 - Ycelik emareleri gsteren sen, bize yasalanrmzda ve dzenimizde yazl olanlara uygun ne getirmek iin aba sarf ettin? 5 - Sabetay verdii cevapta Polonyaly azarlad, onunla alay etti ve korkun bir ekilde hakaret etti. Bu szlere kzan haham, din hkmleri inkr etti ve Mslman o l u p Edir ne'ye gitti. 6 - Kent yneticilerine gitti ve onlan b u l d u . Onlara Sabetay ile ilgili eyler anlatt. Yetkililer derhal kaymakam durumdan haberdar ettiler. Kaymakam Boaza > adamlarn gnderdi.
lM

7 - Sabeta/ Edirne'ye getirten bir dier nedende uydu: M a h m u t adnda bir eyh anakkale'de b u l u n u y o r d u . ehrin bir yargc sfahyla, ehrin nde gelen Mslman kiileriyle birlikte Edirne'ye geldi. 8 - eyh onlara Yahudilerin cretini anlatt, hahama yaptklann anlatt, rvet vererek serdan davalarna nasl ka zandrdklarm ve Sabetayin kadnlarla olan ilikilerini an latt. 9 - Ve eyh devam etti: "Ekmek bolluu yaarken imdi ekmeimiz azald. Bu kk yerdeki Mslmanlar arasnda ktk var. Alelacele onun yannda toplanan biz Yahudiler, ta vuklarm zn * yumurtalarnn bile azaldn grdk.
1

35 anakkale Boaz 36 Burada Mahmul Sabetay' termeye gelen Yahudiler yznden arlan nfusun sebep olduu bavat pahalln ima etmek istiyor.

127

VIII Sabetay'n, zeri zincirlerle d o l u vaziyette Sultann h u z u runa k - Ulusunun kendisine sylediklerini ve din h kmlerini yadsyarak Mslman oluu 1 - Kapc Ba' Boaz'a geldi. O n u derhal asacakt. Dier hususlardan haberdar olan kaymakam onu orada amamala rm syledi.
171

2 - Bu olayn ses karacan ve tm ulusun iteceini dnerek yle dedi: " O gkyzne kt; ldrlen baka b i r i y d i " . Bu nedenle ona refakat eden bir kiiyle birlikte Edir ne'ye canl olarak gitti. 3 - Sabetay Gelibolu zerinden gtrld. Yahudi mrit leri onu grmeyi mit ederek gardiyanlara paralar satlar. Onu gremeyenler akllarm kaybettiler. 4 - Edirne'ye gtrlp kaymakamn hu/.unna karld. Sabetay hemen konumad. Bu d u r u m d a kaymakam onu derhal saraya gnderdi. ehir sarsld ve alt-st o l d u . 5 - Kaymakam, adanlan ve Kazaskerle"** birlikte oraya geldi. Askerler sraya girdifor. Yksek makam sahibi kiiler Padiahn etrafnda yer aldlar. Halk onlan grmek iin so kaklara birikti. 6 - Oradan biraz tede okular sraya girdiler. kence ale ti olarak kullanlacak ateleri yakp daraalann kurdular. 7 - Zira onun iin, atete yanmaz, suda boulmaz, tfek ve kl onu yaralamaz ve tm ikence aletlerini faydasz hale getirir deniliyordu. 8 - Yahudilikten Mslmanla gemi Hayati Zade adn37 Khyaya karlk kullanlan unvan. 36 eyh-l-slam'dan sonra din hiyeraride yksek makam sahibi.

128

da biri**" tercmanlk yapt. Sabetay ile konuup ona iinde bulunduu d u r u m u n ciddiyetini anlatarak hazr olmasn syledi. 9 - "Sen yaptn bu yeni ik? dnyay altst ettin ve Padi ah senin ldrlmeni emretti. Eer mucizeler yapma gc* ne sahipsen yap ve kendini kurtar. Bunu yaparak ulusunu da kurtaracaksn." dedi. 10- Sabetay ulusunun ve dierlerinin kendisi hakknda sylediklerini orada inkr etti. ihjtun kalbi kanla d o l d u . B yk bir sarsnh geirdi ve r u h u sendeledi. 11 Sonra ona yle dendi: "Kendine, seni ve ulusunu g ln ve kstah d u r u m a drecek ne dedin?" Bunun zerine Sabetay bu iin ulusu tarafndan icat edildiini ve bu u y g u n suz unvan ona verenin Yahudiler olduunu syledi. 12- Buraya kadar okumu olduunuz yazlanndan ve verdiim bilgilerden kan sonu {kitabn yazan konuuyor), dnyay kurtarmak iin gelen peygamberiniz 20 yldr gr d rabetten yoksun kalm olmasdr**-*. 13- Bylelikle tannmz'*" bize tm gcn gsterdi; Mer yem'in olu onu komik duruma drd; peygamberim sa mtikamnt ald ve sahte peygamberi kk drd. 14- sa, eytan Sabela/n gardiyan yapt; bylece o (ey tan) onun (Sabetay'n) soluna geti ve onu korumas alhna al d. O n u aziz ve senyr ilan eden halk ondan ayrld ve Ms39 Bu doktorun Yahudi ad Mose Ben Rafael Abravanel'dir. 40 Sabetay 1626 'da zmir'de dodu ve 1676 'ya doru Arnavutluk'la old. Kasp kavuran faaliyetleri 1666"da Mutlunun olduktan sonra sona erdi. Yirmi yldr bir kurtarc gibi kabul edildii gibi rabet grmediini syleyen yazar gerei ifade ermektedir. 41 sa.

z 3
U 2

129

lman oldu' - .
4 3

15 - Alrurun stnde Sabetay, Mesih unvann tayordu. Buna ramen Musa'y inkr ederek Mslman o l d u . 16 - Zira, eytan devam ettirebilsin diye ktln ba langc dnyaya geldi. Fakir ulusu her konumann amac ha line geldi. Uluslarn tm Yahudilerle alay ediyorlard. 17 - Burada kurtarc sa'nn sz gereklemitir; zira, sahte peygamberler kendileriyle birlikte dzensizlikler getir diler. rnein, ite i l k Deccal kayp ocuktan aramak iin gel di. 18 - Sabetayin kars Boaz dan (anakkale) getirildi ve (ikisi de) Mslman oldular. Cahil halka sayg gsterisi olsun diye onu (Sabetay) erefe bodular ve Padiah ona kapc ba unvanm verdi. 19 - O n u Vani Efendi'nin okuluna gnderdiler ve hibir Yahudi grmesin, ifutun d u y g u l a n Trklesin diye o n u G h i linoz'un (?) snf arkada yaptlar.
M

b) Yukarda ad geen sahaf dostum M r . B. Nianyan, Tif> rizli rahip doktor Ermeni Arakel'n Sabetay ile ilgili tarihine**- * ait bir blme d i k k a t i m i ekti. Yine yukarda ad geen dostum Haladvan bana b u n u n Trke tercmesini verdi ve ben de onu Franszca'ya evirdim.
1

te, bu eserin giri blmne konu olan b u blmn ter cmesi:

Yahudi ulusunun ve "Ben kurtancym, Yahudilerin sa'sve*. 42 V i i . n g/tumzde V dnme oUrak Unnan, SabetavcUn ima et 43 Arakrl'n Ya>mna Ihjkn Tanhi Bdgdcn s. 470-471

130

ym! ite bakn, ben geldim ve ortaya khm, zira onlan kur taracam" diyen Sabetay adndaki t tn. (Yahudiler) ve b u nu takip eden dier olaylarn t.1 rh Hayat veren peygamberimiz sa'nn 1666 ylnda ve Erme nilerin 1115 ylnda, ve Katholik Doal A g o p ' u n aziz Etchmeyazin'in erefli tahtm igal ettii srada ve Osmanl hane danndan Sultan brahim'in olu Sultan Mehmet'in saltanat esnasnda akll bir Yahudi ortaya kb. Ad Sabetay i d i ve z mir'de doup orada eitim grd. Yahudilerin yazsna ve bilimine h a k i m d i ve gn getike edebiyat ve diyalektik b i l gisini a r t i n y o r d u , hem de yle k i , bir ok kii o n u n rencisi olmutu. Sabetay kendisini takip edenlere itibarl ve akll szler retiyordu. rencilerine daima t a n n r u n adndan bahsediyor ve onu okumay retiyordu. Bundan baka, n lerine kitaplar apyor, tler veriyor ve yasalan biten bilgin lerle tartyor ve onlara hkmeden bir belagata sahip o l d u u asla gzden kamyordu. Tann'nn adm tersten yazayor ve byle okunmasn i s t i y o r d u , n c e d e n b u n u renmi olanlar o n u cesaret ve yksek sesle okuyorlard. Konseyde bulunan halk b u n u grnce anp kalyordu. Yazl metni okuduktan sonra, kiiler titremeye babyor, sendeliyor, kt pozlara giriyor, yere dyor, sanki sara krizi geirirmi gibi deiik hareketler yapyorlard. Sabetay ayaa kalkp saral nn suratna Yahudilere zg suyu serperek onu iyiletiriyord u . Bu d u r u m orada b u l u n u p akna dnenlerin houna g i diyor ve b u n u Sabetay'n yapb byk bir mucize olarak de erlendiriyorlard. Sabetay'a gelince, kendini tanrnn havarisi ve sevgili k u l u olarak tarubyor, Peygamberlerin Mesih'in gelip srail'i kurtaracana dair szlerini kendi yorumuna g re tekrarlyordu ve unu sylyordu: "Bu Mesih berm, ite, geldim ve srail'i kurtaracam". Halka unu sylyordu: "sabah ( kutsal cumartesiyi) ve orular iptal edin ve sevin meye balayn". Adn ve imzas m yaymalarn, ve kendisi131

5 O

run Yahudileri kuriarmaya gelen haberci olduunu syleme lerini tavsiye ediyordu. Aslnda, insanlar ondan ok gurur duydular ve evlerine davet ettiler. Sokaklarda vururken ba n emsiyelerle muhafaza ediyorlar, giysilerinin zerinde bayraklar tutuyorlar, ayaklarnn nne hallar ve kumalar seriyorlard. Kendisine sunduktan bakireyi bir sre ya rmda tuttu ve daha sonra brakh. Tm Yahudi ulusu onun ardndan geliyordu. Daha y u k a n d a da sylediimiz gibi, sarallar yere dn ce ilgisiz szler dile getiriyorlard. Sarf ettikleri b u szlere, byclerden rendikleri daha baka benzer eyler de lave ediyorlar, dahas, kartlar zerine rnein "Dank halde sknb iinde yaayan bizlere i y i bir haber var, Sabetay kurtancmzdtr ve zmir'de kral olacak ve retilerini hazrlayp b i zi kurtaracak, sayca artacaz ve tm ulusla toplanarak, da nk halde yaayan srail birlik oluturacak" yazarak uzak memleketlerdeki Yahudilere gnderiyorlard. Ama akll, okumay biten Yahudiler onu tm ulusun ta kip ettiim anladlar. Bazlan sadece itaat ettiklerini gster mek iin o n u steksizce izliyorlard. Bu nedenle bazlan on dan uzak d u r m a k iin baka lkelere gitti. Bazlarnn dn cesine gre, eer Mslmanlar bundan haber alrsa tm u l u sun iini bitireceklerdi * '. Aslnda, ulusun alt snfndakiler Sabetayin etrafnda epey grlt yaptlar ve zmir'deki Trk makamlan o n u tamdlar. eririn sivil makamlan b u konuda bir konsey oluturup meseleyi Vezire letmek istediler. Bu arada, meselenin fazla nemli olmadna kanaat getirince Vezire haber vermediler. Her eye ramen, bu onlan Yahudi leri gzaltna alp sonra da serbest brakmaktan alkoymad. Bu tedbirlere ramen, sahte Mesih'in hreti gnden gne ar tyordu, ve lkenin snrlan dna kyordu ve zellikle s1 4

44 Mslmanlara gore peygamberlerin -onuncusu Muhammcd olduu icn, kendini peygamber ilan eden olursa lmle cezalandnlacakt.

132

tanbul'a yaylyordu. Haberi duyanlar cokunluktan yanp tutuuyordu. Kaynamalan fark eden baz kimseler onu z i yarete geliyor, ona hediyeler getirip karsnda secdeye vanyorlar, dierleri ona gm ve altn gnderiyordu. Yahudiler arasnda unu syleyenler mevcuttu: " M a b mlk yok paha sna satp Filistin'e gidelim." Zira, Sabetayin gelip kral olaca n ve dank Yahudileri bir araya getireceine inanyorlar d. Sabetay'n hreti arttka halkn aknl da artyordu. stanbullu Mslman ve Hristiyan genler, zengin olsun yoksul olsun cahil tabaka Yahudileri sokakta grnce u so r u y u soruyorlard: "ft** * geldi mi? Haham'**' geldi m i ? " Er kek- kadn, oluk-ocuk, ihtiyar-gen, kk-byk herkes Yahudilere rastlaynca: "Nebi* geldi mi? Deccal **' geldi mi?" diye soruyorlard. Bu vesileyle Yahudileri matraa al may alkanlk haline getiren halk srekli Nev<**> geldi mi? Missah ** geldi m i ? " sorulanm soruyordu. Bu da yetmeyin ce yalana peygamberle alay etmek iin evlerde ve sokaklar da sylenen arklar besteliyorlard ve Yahudilere "Deccal geldi mi?"^ kelimeleriyle taklmaya devam ediyorlard.
1 471 1 M 1 ,,,

Dier b i r taraftan, Sabetay ile b i r anlama yapp o n u n dostu olan Nathan adnda bir Y a h u d i Gazze ehrinde o t u r u yordu. Oradan Sabetay'a ahitlik ederek yarmda olduunu belirten bir yaz yazm, ve o n u n zmir'de oturduunu ve tanrnn sevgili k u l u olduunu anlatmt. Bunun zerine s tanbullu Yahudiler mthi ekilde etkilendiler. Sabetayin n o kadar artt k i , stanbul yetkili makamlan tedbir atma45 hl Yahudileri kmseyen bir kelime 46 Haham bilinen la ham anlamndadr. 47 Nevi - peygamber 48 Deccal * Teccal (yalanc peygamber) 49 Nebi - pey Ramber 50 M i s a a h - M r u h 51 Teccal geldi mi?

133

ya karar verdiler, stanbul'un KadsP ve scrdan< > izmir'e gndermek zere grevliler tayin ettiler ve Sabetayi yakala yp bakente getirmelerini istediler. D u r u m u haber alan Sabetay Setanik'e kat. A m a gzcler onu denizde yakalayp stanbul'a getirdiler ve Grnrk Han'n"* nne braktlar. Yahudilerin Mesih'inin geldii renilince, yzlerce, binlerce kii onu grmeye koutular. Yanl bir yolda macera aradkl a n iin Yahudilerle alay edildi.
> 5

Vezir karsna kanhnca nnn ne olduunu sordu ve Sabetay hereyi inkr etti. Dedi k i : "Ben din hkmlerin y o rumuna sayg duyan ve dua etmekle megul olan b i r i y i m . " Vezir ona yle dedi: "Hakknda yaplan soruturma tamam lanp, sarf ettiin szler hakknda bir kanaat edinilinceye ka dar zmir'de t u t u k l u kalacaksn." Bu arada Suba** ) Sabetay'a b i r tokat att, boazna sanlp hapse att. Ermeni y lna gre 28 ocak 1115 tarihinde tutukland.
5

Bu skandali renen Yahudi halk pazara gitmedi ve dkkanlanm amad. Trk ocuklar her frsatta "ifut geldi m i ? " Deccal geldi m i ? " diyerek alay etmeye devam ediyorlard. Bu sahnelerden bkan ve d u r u m a engel olmak isteyen Yahudiler, "Geldi m i ? " denmemesi iin Yenieri Aasna ve astlarna b i r sr para ve hediyeler verdiler. Bu tedbirler " G e l d i mi?" d i yenlerin saysn arttrmaktan baka ie yaramad. Sabetay hapisteyken, h i z m e t k a r l a n hediyeler sayesinde artan eyalann o'na getirdiler. Bir sre sonra bu hediyeler Hasky'e *) getirilmeye balaynca, ona inananlar bu hediye lerin zerine atlp onlan pp, yaklaabildikleri kadanyla
15

52 Yarg 53 Genel kurnandan 54 stanbul gmrnn yanndaki bina 55 Polis memuru: Matull komiser yardmcs 56 Halic'in sa kysndaki stanbul varou.

134

kollarna sarlp bu hediyelerin ona teslim edilmesi iin ya kardlar. Bir gn, sivil idareci, naib* * ve teftii ^ hapishaneye gel diler ve unlan sorarak Sabetayi sorguya ektiler: "Bize do r u y u syle, ulusunun syledii gibi gerekten kral msm? Bi ze gerei syle. Kendinin k i m olduunu syleyeceksin?". O ise, hereyi inkr etti ve "Ben ne kral, ne peygamber, ne de mehur b i r i y i m , sadece sradan bir bireyim, ve benim mesle im bir hazannki (dua okuyan kii) ile ayn olsa gerek" de d i . Grevliler Sabotayin beyanatlann not ettiler, tescil ettiler ve bu notlardan Vezir'e sunulmak zere bir rapor hazrlad lar. Yahudilere gelince, Sabetay' ziyarete devam ettiler. Ha pishane stanbul ilinin merkezinde yer almas sebebiyle, Ya hudiler ziyaret etmek iin yeterince serbest deildiler. Hapis haneye rahata girip kmak iin subatna para teklif etmek gerektiine inanyorlard. Suba vezirin hu/uruna kp: "Yahudiler hapishaneye gide gele saldrgan b i r vaziyet eyle diler" dedi. O zaman, vezir sert bir emir vererek Sabetay'n boaza*'" gnderilerek surlarn iine hapsedilmesini u y g u n grd. Bir sre sonra. Vezir stanbul'dan aynlarak batya git ti zira orada da byk bir sava vard** *.
57 1 1 0

Vezirin gitmesinden yararlanmak isteyen Yahudiler cesa retlerini toplayp, oluk ocuk sk sk Sabetayi ziyarete ba ladlar. Gen, yal, zengin, fakir, evden kmayan kizir, yeni e v l i l e r O n u z i y a r e t e g e l i y o r l a r ve h u z u r u n d a secdeye vanyorlard. Sadece evre illerden deil, Polonya'dan, M o l davya'dan, Yafa'dan, Kuds'ten, A n a d o l u ' d a n ve zellikle s t a n b u l ' d a n gelen ziyaretiler alayarak o n d a n kendilerini kutsamasn istiyorlar ve d u a ederek unlan soruyorlard:
57 Kad*um grev lendirdii hakim vekili 58 Mfetti 59 anakkak- Boaz 60 Candie adasnn fethi iin yaplan *avas

135

" N e zaman kacaksn ve kral olup bizi kurtaracaksn?" Ya hudilerin bu goldi-gittisi Mslmanlar arasnda kskanla neden o l d u ve Bostana Ba* ' adl sivil grevli Sabetay' z i yarete gelen Yahudileri gz altna alp kaymakamn h u z u r u na kard. Kaymakam onlara unu sordu: "Niin ona g i d i yorsunuz? Doruyu syleyin. O b i r Peygamber mi? Kral m? Pekiyi ya kim?*' Yahudiler doruyu sylemediler. Sadece o n u n susuz olduunu, bir kanun o k u t m a m olduunu ve ya sal olmayan ve kt bir ekilde tuhklandm, onu teselli edip kendilerini kutsamas iin geldiklerini beyan ettiler.
1

Kaymakam hi bir ey demeden onlan serbest brakt. Ya hudiler kaymakamn makamndan aynlrken gardiyanlar kzdlar ve onlara: " H e y ! Siz, kendinizi aldabyorsunuz. O n a inanmakla nasl bir karnz var?" Yahudilerin cevab u o l d u : "ok gemeden ne olacan gzlerinizle greceksiniz." Gardiyanlar b u d u r u m u derhal kaymakama ilettiler. Kayma kam Yahudileri geri artt, o n l a n vahice dvdkten sonra serbest brakt. Bu olaydan haber alan dier Yahudiler yaka lanmaktan korktular. A m a b u onlarn umutlarn ok derinle mesine sarsmad. Yahudilerin atalarnn devrinde, Babil kral Nabukadnezar/n Yahudileri srgne gnderdii dnemde, bu atalar b yk bir matem gn tespit ettiler. O gnden bu gne dek, Ya hudiler bu gn oru tutarak, matem ve dua ederek kutlarlar ve nefislerine hakim olmaya alrlar, Jeremi'den < > matem szckleri okurlar.
w

Bu bayram her ylan austos ay ortasnda ay altnda kutlanr. Mslmanlar b u bayram kara bayram " olarak b i l diler. ,j
1

61 Boazii'nde sahil korumadan sorumlu polis62 Yeremya'nn yakanlar. 63 9 Ah orucu kara havrama rastlar.

136

Dengesiz Sabetay, ulusunun kendine olan kur akm laik edince onu daha fazla b i r kuvvetle kendine doru ekmeye balad. Zira, birok bildiri yazarak Yahudilerin oturduu blgelere gnderdi ve onlara benzeri olmayan bir haber ver d i : "Ben tannrun oluyum ve sizi kurtarmaya geldim."

te bu beyann metni: "Tannnn yegne olu, Mesih Sabetay Sevi, srail'in kurta rcs, tannnn sevgilisi srail oullarnn tmne selam gn deriyor. Cennetlik Abraham, Izak ve Yakup'un grmeyi arzu ettii b u gnleri, tannnn byk gnn grmeyi hak ettik. Tanrnn peygamberlerimize ve srail atalarna sz olan z grl ve kurtuluu size vermek zere tanr tarafndan gnderildim. O hatdc, matemlerirz ve bayram gn tuttu unuz onlann tm sevince dnecek ve bugnden itiba ren alamayacaksnz. Ey srail oullan, artk gemii dn meyin nk verilen zgrlk tasvir edilemez ve anlatlmas mmkn olmayan bir sevinten ibarettir. O halde dualarnz esnasnda ona davul ve mzik aletleri vastasyla kredin ve kalbiniz neeyle dolsun, zira atalanmzla yapt anlamay yerine getirmitir. Her gn ve her aybanda bir eit elence dzenleyin. Purim"*' adyla bildiiniz matem gnlerini, size sevin getirecek olan L a m p r a n ^ olarak deitirin. Hi kimse hi bir ile ilgilenmeyecek, sadece sevin yaanacak. Yaa sn!"
1

Deli ve saral Sabetay bu b i l d i r i y i brani'ce harflerle ve bu dilde yazp her yere gnderdi. ok gemeden. Sultan Mehm e f in zeki ve ok nitelikli tercmannn'* giriimi sayesinde
64 Sabctavclann Mslman olduu gn 16 Kislev debdebevle kullanr d. Uykusuzluk oruca adanmt, be n\lenle bu gne Purim denilir. 65 Bu sirklerin Ezmeni evirmeni Purim'i vas gn, Lampran' sevin gn olarak anmstjr. Bu sirkler Yunanca'dan Fzmenicc've evrilmiti, lampra szcnn i-hali olan Lampran vvcnden de hu anlatlmakta dr.

137

bu sirkler branice'den Yunanca'ya ve Yunanca'dan da Trke'ye evrildi. Ayn zamanda, stanbullu Yeremiya * adndaki bir yazar tarafndan Yunanca'dan Ermenice'ye de evrildi. Bu akli dengesi bozuk ahsn mektubunun eritii her yerde, o zamana kadar Yahudilerin hi grmedii ekil de, davul ve mzik eliinde, vasb gnler sevinli gnlere dnyordu. Zira, Sabetay, Yahudilerin Babil'e srlmesin den sonra atalarnn tesis ettii bu yas gnnn sevinli bir gne dntrlrnesini emretmi ve y i y i p iip elenerek k u t lamalann istemiti nk b u yasb gnler g i d i p yerine neeli gnler gelecekti.
, 7)

Sabetay'n beklentisi hakknda fikir yrtmek isteyen ba z Ermeniler bilginlere ve Yahudi hahamlara bavurup fikir aldlar: "Siz ne diyorsunuz? O bir peygamber mi? O gerek ten Mesih m i yoksa sa m ? " yle yantladlar: "Btn bun lar yanl. O bir dolandnc, b i r saral ve hilekar; biz 80 kii ayni fikirdeyiz ve onu kabul etmiyoruz, zira marifetleri u l u sal hkmlerimize aykndr." A y n i fikirde olan bu kiiler Ya hudilere atmaya g i d i p yle konutular: " O n u niin pey gamber kabul ediyorsunuz? Ona niin itaat ediyorsunuz ve gittii yoldan gidiyorsunuz? O bir dolandnc ve hilekardr. Ulusal hkmlerimize aykn bir t u t u m iindedir. Zira bunca zamandr dnyaya gelen atabnmzdan hibiri kendisini pey gamber ilan etmedi ve hkmlerimizi deitirmeyi dn medi. Bu adam ise, abat ve byk matem gnn ilga et mek istiyor; sarf ettii szler ve yapt marifetler yzde yz yalan d o l u . Peygamberlik emarelerinden hangisini gryor s u n u z o n d a ? " Sabelay'a inanan Y a h u d i t o p l u m u n a ters den bu 80 kiiye kar t o p l u m ayakland, onlan lanetledi, hakaret etti, onlarla sava gze ald ve hatta Sabetay'a g i d i p
66 Burada andan lercuman. Trkiye'nin Gnt adasn fethi vle - IUCUnan Trkiye le Venedik arasndaki sava esnasnda. Cevahr-ut-tcvarh'in yazan tarafndan anlan Yunan tercman Panaghk* - tur 67 Yukanda anlan "Sabetav Sesi hakknda Ermeni tin'nin yazan.

138

onlar ikayet etti. Bu ekilde gelien olaylar, biri inananlar dieri inanmayanlar olmak zere ulusu i k i kart guruba ayrd. Bu kartlk babann ouldan, kardein kardeten aynlmastna ve ailelerin birer birer dalmasna sebep o l d u . O n u kabul edenler onu grmeye ve selamlamaya gittiler. Gndz grmeye gidemeyenler gece olmasn bekliyor ve birok zorlua ramen onu selamlamaya gidiyor, ktktan sonra aknlk ifade eden szler mnldanarak, birbirlerine, Me sih'in, b i n b i r fedakarlkla kraliyet tahtm hazrladm, Hristiyanlann itibarini tamamen silip sprecek ve Mslmanla ra hara***" verdirecek kurtancnn geldii haberini veriyorlar ve u m u t l u m u destek olmas iin eitli rivayetlere bavuru yorlard.
1

Geliini beklemek iin bazlan srekli olarak gkyzne bakyor, dierleri denize bakarken bazdan da geceleri deniz de sandalla dolayorlard. yle konuan baz kimseler de mevcuttu: "Gkyznden uarak gelecek ve bize getire cek". Herkes Sabetay'n tannnn elisi olduuna ve Yoel pey gamberin sari ettii szlerin Sabetay iin sarf edildiine ina nyordu. te bu szler: "Bundan sonra, fikirlerimi tm yara tlanlara yayacam; oullarnz, kzlarnz kehanette buluna caklar; yallarnz dncelere dalacak ve genleriniz hayal ler grecek. O gnler gelince b u fikirlerimi kleler ve uakla ra bile yayacam "'.
1

Haziran aynda gne tutulmas meydana geldi; bu doal bir olayd. Ama akln yitiren Y a h u d i ulusu bu tutulmay zel b i r iaret olarak deerlendirdi ve: "Gryor musunuz, gkyz o nedenle (Mesih'in geliini haber vermek zere) bu iareti veriyor" dedi. Bu basit olay saysz kutlamalar takip etti. Yahudilerin silahland konuuluyordu, zira Mesih'in
68 Eskiden Cknunl tmpar-hrljtu'ndjk j y v n mhimlerin odedifb vergi. 69 YovL 3/1-2.

139

gelmesiyle birlikte dier uluslara sava aacaklard. Sahte sa Sabetay'n hreti yle bir yayld k i sonunda Hristiyan lkeler rahatsz oldular. Yahudiler Hristiyanlar ile hararetli tartmalara giriyor ve Mesih'in gelii zerine bahse girmeye devam ediyorlard. Hristiyanlar "Sabetay'n ileri yolunda giderse hepimiz Yahudi olacaz" derken, Yahudiler ise "Sabetay'n szleri doru kmazsa hepimizi kltan gei rin" diyorlard. Bu konuda bir antlama yaparak bir sre be lirlediler ve antlamay hakime gtrerek hakimler ve sivil makamlar tararndan kaeletip, belirlenen sreyi beklemeye koyuldular. Polonya'da olduka fazla Yahudi katledildi ve sa kalanlann bazdan yabana lkelere, ve bazdan dosdoru Sabetay'n yanma gittiler. O dnemde, Polonya'da Sabetay'n nn d u y a n bir haham yayordu, ama onunla ayni fikirde deildi. yle dnyordu: "Sabetay'n yanna bizzat gidip ileri hakknda fikir edineceim''. Gerekten de gitti ve Sabetay'n huzuruna kt ve birka gn sreyle o n u n d u r u m u n u inceledi. Haham, konumalan esnasnda Sabetay'n yalanlanndan phelenince cesur bir ekilde ona sordu: " N i in kendini Mesih ilan edip zavalb halkmzn akln ban dan aldn? Onlara gsterdiin, gkyznden ya da topraktan gelen mucizeler nerede? Kanunlanmzn hkmlerine uyan kurtulu hareketleri neler? Doumun esnasnda ne gibi ola anst olaylar meydana geldi? te ailen, iste erkek karde lerin, karn ve ocuklann, hepsi lks iinde yayor. Hayatn ve t u t u m u n bizimkilerden farksz. Yiyorsun, iiyorsun, kor kuyorsun ve seni yakalamalarna izin veriyorsun; b u n u n is pat ise, katn ve yakalandn, hapse g i r d i n ve zincire v u r u l d u n " . Ve, onunla bu ekilde konumaya devam etti. Sabetay'a inananlar hahamn szlerine kzdlar, ona haka ret edip, zerine atlayp lin etmek istediler. Ona ok ar 140

szler sylemekter.zevk duydular, onu aforoz edip kovdula Yahudilerin cahilliine kzan haham, Mslmanlara gidendi Yahudi dminden kp Mslman o l d u . Trk yetkililer haha mn ikayetlerini kaymakama iletince, zaten Sabetay ve Ya hudiler hakknda yeterince mevcut olan ikayetler yznden bak kemie dayand. anakkale'de oturan ve Sabetay olaylan ile ilgilenen Mahmut adnda bir eyh, Yahudilere verdii cesaretler ve o n l a n n ziyaretlerini kabul etmesi nedeniyle ve zellikle kadnlarla ve gzdelerle yaad hayat sebebiyle Kad'nn huzuruna kp ikayet etti, olup bitenlerin hepsin den onu haberdar etti ve nemli Trkleri ahit olarak getirtti. Kad'nn ve nemli Trk ahsiyetlerin yazd ikayet mek tuplarn alp Edirne'ye gitti, zira Padiah, kaymakam ve d i er yksek makam sahibi kiiler orada bulunuyorlard. Kay makamn huzuruna kp, Sabetay ve Yahudiler hakknda i kayetler ieren mektuptan sundu. lgna dnen kaymakam, kapcbama ^ anakkale'ye gitmesini ve onun orada asl masn emretti. Ancak, bakalar da kaymakamn bilgisine baz veriler sununca, derhal baka b i r kapcy (kajoujou) gnderip Sabetay'n aslmamasn ve Edirne ye gtrlmesi ni emretti. Grev yerine getirildi ve Sabetay kaymakamn h u zuruna karld. Kaymakam onunla konumad, padiah onun geliinden haberdar oluncaya kadar ve daha sonra ya plmas gerekeni emredinceye kadar gz altnda b u l u n d u r u l mas iin kaymakam onu memnuniyetle saraya gnderdi.
1

Sabetay ile i l g i l i konular padiaha b i l d i r d i , Trkiye'nin sultam Sultan brahim'in olu Sultan Mehmet bizzat o n u yar glamaya k o y u l d u . Yarglama esnasnda kazasker, mft, kaymakam ve Sultann dier nemli yksek makam sahibi ahsiyetleri mevcuttu. Askerler ve halk yn epey kalaba lkt; bu elenceyi grmek iin orada toplanan kalabalk gk teki yldzlar ve denizdeki k u m kadar fazlayd. Tfekli, oklu
70 Chambellan a tekabl eden bir unvan

141

ve yayl askerlerin geldiini herkes gryordu. Sabetay sor gulanmak zere konseyin karsna kartld. Hayarizade adnda, bir zamanlar dini ve m i l l i bakmdan Yahudi olan ve sonradan Mslman olmu biri konseyde b u l u n u y o r d u . Sabetay ile Sultan arasnda tercmanlk yapmakla grevlendirildi. Hayatizade Sabetay'a hitap ederek yle de d i : "Burada grdn her ey senin adna hazrland. imdi, nnle tm dnyay altst ettiin iin padiah seni en kor kun ikenceyle ldrtecek. u halde, mucizeler yaratma g cne sahipsen b u gcn gster ve mucize yarat k i gerek kendini gerekse ulusunu kurtar." Bu arada Sabetay o kadar korktu k i kalbi kt kt abyordu. Yaplan sulamalan inkar ermeye balad ve kendisine Mesih adn veren ulusunun gzlerini ve akimi kaybetmi olmas nn ulusu iin bir ayp olduunu dile getirdi. "Ben Yahudile rin syledii gibi biri deilim. Ben sadece yasalan yorumla may b i l i r i m . Btn kitaplan o k u d u m ve u kanaate vardm: Sadece sizin peygamberiniz gerek peygamber ve o b u dn yaya tm nsanlan selamlamak iin geldi. O n u n kitab ile i l gilenmeye ve onu kabul etmeye balayal 20 sene o l d u . " Bu n u n zerine tm Yahudi d i n i hkmlerini inkar etti. O n u s lam dinine kabul ettiler. Bylece, dininden aynlp Mslman oldu. Bu d u r u m karsnda, tm uluslar Sabetayi ve Yahudileri aalamaya ve suratlarna tkrmeye baladlar. Yahudiler b u d u r u m a ardlar, balarm ne ediler, ve utanlanndan birka gn evlerinden dan kamadlar. Sabetay bir zamanlar ge kaca iin vnyordu, ama imdi yerin dibine batmt. Eskiden Abraham, zak, Yakup ve Musa'y verken, imdi inkar ediyor ve Mslman olu yordu. nceleri "Tm dnyaya kendi d i n i m i kabul ettirece i m " derken, imdi tannnn atalanna armaan ettii dini i n 142

kar ediyordu, zira dncelini ynlendiren eytan onu b u yola srklemiti. sa'mz yalana addeden o, sa tarafndan kk drlyordu. Bylece, sa'nn dedii gereklemi oldu. sa, y a l a n a peygamberler ve sa'lar gelecektir demiti, gnmzde bile bunu gryoruz. Bylece yce sa peygam berimizin erefi artt. Tann onun iktidann, faziletini ve adn sonsuza dek kutsasn. A m i n !

C - Yunanca belge Piskopos patrikliinin Saint-Synode yesi, bapiskopos Monsenyr Gennadios M . Arabadjoglou adndaki bilgin dos t u m bana Yunanca bir eserin Sabetay Sevi ile ilgili baz pasajtanndan bahsetti. Eklisiastiki Istoria Meletios Mitropolitou A t h i n o n (Atina metropoliti Meletios'un Kilise ile lgili Tarihi) adli b u eser, 1784 ylnda Venedik'te yaynlanmt. Meletios, 17. Yzylda yani Sevi ile ayn ada yaamt. Bu yazarn yazlannn ierii, izmirli olan Sabetay Sevi'nin kkenine ili kin a y n n b l a n n ve dier ayrutilann dnda tarihsel gerek lerle u y u m l u d u r . Bundan baka bizlere Sabetay adnn etra fnda yaplan propagandalardan sonra yaygnlaan popler inantan bahsediyor, k i bu inanca gre, Yahudileri Kuds'e gtrmek iin bulutlar tama araa olacaktr. Aynca, Arta ilinde yasayan bir Yahudi'nin bana gelen bir olaydan bah sediyor. Bu tama eklinden etkilenen bu ahs, deneme yap maya kalknca lmle karlayor. te bu pasajlarn tercmesi:

" O zamanlar, sahte bir Mesih Yahudiler arasnda u ekil- ^ de ortaya kt: stanbullu asil Yahudilerden olan Sabetay Se- \ \ vi adnda b i r Yahudi bu ehrin herhangi bir yerinde oturmak- 5 tayd. Orada hakarete maruz kalp k o v u l d u k t a n sonra z- <
71 Tome 111. p 470-171

143

mir'e, ve oradan da Gazze'ye girmiti. Mesih olduunu i l k kez b u ehirde duyurmaya basmamt. Yanltt kiilerle ( retisine inananlar) birlikte Filistin yaknnda bir maarada yayordu. Orada, Kudsl Yahudileri kendisinden haberdar etti ve Yahudiler ona inandlar, Kuds'e geldi ve oradan ko v u l d u . Daha sonra zmir'e gitti ve oradaki Yahudiler de ona inandlar. stanbullu Yahudilere buradan mektup yazd ve nce oradaki sonra da tm dnyadaki Yahudiler tarafndan tanmd.' Her yerde bir Yahudi ayaklanmas ba gsterdi. s tanbullu Yahudiler izmir'e gitmi ve o n u n mucizeler yaratt i n a n a bir patrt kmasna neden o l d u . zmir'den Gelibo lu'ya gitmek zere yola ktmda muazzam b i r Yahudi kitle si onu karlamaya gitti Patrt Vezirin kulaklarna alnnca Sabetayi deniz yoluyla Bizans'a getirtti. Gemiden indirip tar takladktan sonra cellatlar o n u vezirin karsna kardlar. Vezir o n u n hakknda duyduklarnn doru olup olmadm sorunca sahte Mesih u cevab verdi: "Ben SooVi^um ve tannyla ilikili olan eyler sylyorum." Bunu d u y d u k t a n sonra, vezir onu hapse att. Bu adamn ilan ettii sevinli ve yeni kehanetler sonrasnda Yahudilerin neden olduu sorun lar karsnda onu Abidos kalesine kapattlar. Bu arada, Ya hudiler her tarafta gkyzne bakarak bulutlan izliyor ve alelacele ykseleceklermi gibi "te bulutlar Yahudileri K u ds'e tamak iin havaya kaldnyor" diyorlard* '. Ve Arta'l
73

72 Bu yunanca kelime. branke'de haham kelimesine tekabl eden b i l ' gin anlamndadr. 73 Yahudilerin byk bulutlar vastasyla Filistin'e tanmalan sorunu Tevrafdeki baz ayetlerin yorumuna dayanmaktadr. rnein. T a n n byk bulutlardan iniyor^. G 34/5. Ve tann Musa'ya yle dedi: Sana doru b yk bir bulutun iinde getecefeim. C 10/9. Amalanan hedefe uygun ekil de, Tevrafdeki pasajlarn vorum lan ma siy la yaplan propaganda, saf beyin lerde etki yaratmas gerekiyordu. Deniliyordu ki, Tann, nasl Msr'dan israil'i kartmak iin Msrl ilk nesli imha etmek zere yeryzne indiyse (bu gece Msr lkesine geleceim ve Msr yal nesli yok edeceim vs. G 12/12). Hezekiyel peygambere dedii gibi, aynen gelecek ve srail oullar n klelikten kurtarp lkelerine gtrecekti (srail oullarn yerletikleri l kelerin barndan ekip atacan. Onlar her yerden toplayp bir araya gererek lkelerine gndereceim (Hezekiyel 37/31). srail'i* esaretten kurtar-

144

bir Yahudi fa/laca etkilenip gece yans uup gitmek istemesi bu ekilde gerekleti. Bunu yapmay denerken adan aa ya dp ezildi. Ve tm Yahudiler vann younu satp elde ettikleri paray alana evirerek (nk altn tamak daha kolayd) oraya gitmeye hazrlanyorlard. Trk hkmdannn Edirne'de ikamet etmesi ve vezirinin C i r i f e gitmesi ne deniyle ve Yahudilerin rahat durmamas zerine daha birok nemli ii olan yneticileri oyalayan bu adam, kaymakam zincirleriyle Abidos'tan getirterek hJmdarn huzuruna kartt. Orada Mslmanla gei yapt, A n c a k sinagoglan ziyaret etmeye devam ediyor ve Trklere b u n u M u h a m met'in dinini anlatmak iin gittiini sylerken, dier taraftan Yahudilere kendini eitli ekillerde Mesih olarak tantmaya devam ediyordu. Kendilerine "Henz vakit gelmedi" diyen Sabetayin Mesih olduuna inanyorlard. Asilzadeler ona kzlarn vererek ondan ocuk dourmalarm istiyorlard' . Gizli baka eyler de yapyordu ve sonunda Coronee'ye (Yunanistan) srld ve orada ld.
74

Baka b i r kez, 1683 ylnda, Selanikli bir Y a h u d i * kendi sinin M e s i h olduunu anlatyordu. Kudsl Y a h u d i l e r i n hepsi ona inanyorlard ve Yahudilerin bulunduu dier ille re yazarak ondan bahsettiler. Bylece, yazlan mektuplarda onu i l k srail Prensi ilan etmilerdi- Yahudiler sahte Mesulle ri ile g u r u r d u y u y o r ve o n u bir kral gibi deerlendi riyorlard. Bu haber o srada Belgrad'da bulunan Trk hkmdan17

mak 1 tanrnn bizzat mdahale edeceini vc tanrnn hareket kabiliyetini salayan vastann bulutlar olduunu bildi kk-nnden. mucizeler yapmaya muktedir biri olarak gelen Mesih Sabetay'a inanan Yahudiler, Kuds'e d nen ilkle n k n olma acelesin deki Arta Yahudilerinin lmne sebep olan h bulutlann hareketini byk bir manla izliyortard. 74 Sabetav. kar cinsten birivle temas kurmaktan kanma prensibine ramen kadnlarla ve gzel k/larta ilikiler kurmava balad (Rosanes, IV, s. 62). 7? Burada anlan kii, erkek kardei olduu halde. Sabetav'm dul kars nn oluymu gibi tantt Yakup Sevi dir. Yakup Sevi, querido ( w g i l i ) ad n akl. Yakup ve ona nananlar 1678 ylna doru slam dinine getiler ve bvlece dnme tarikat dodu.

145

nn da kulana gitti. Hkmdar bu sahte Mesih'i d u r d u r mak iin adamlann yollad. Hkmdarn adamlan onu bir evde parlak klarla evrili halde oturur ve b i r kral gibi itibar edilirken buldular. Ona engel olup hkmdara gnderdiler. Korkup, slam d i n i m kabul ettii yer orasdr. Selanik'e dn d zaman, nemli Yahudi ahsiyetler bu aalanmaya ta hamml edemeyip Mslman oldular."

VII. BLM

BAZI BELGELER

Bu eserde baz olaylara, okuyuculanmz onlara ilgili bel gelerle tantrarak, deindik.

Aada bunlarn metinlerini veriyorum

Belge A Kardelerimiz, srail oullan! Mesih'irnizin zmir'de do duunu bilgilerinize arz ederiz. Ad Sabetay Sevi'dir ve kra liyeti yalanda gzler nne serilecek. Kraliyet t a a m ismail'in bandan alacak ve kendi bana koyacak, zira krallk ona aittir. Sonra, Mesm'irniz kaybolacak ve kimse nereye gimuti, yayor m u , ld m bilmeyecek. Mesih'imiz, haftann her gn akarak i r i kayalar frlahp. Cumartesi gn dinlendii rivayet olunan Sabation nehrine gidecek. Her dm bir Cumartesi gn oradan gemeye kalkrsa, kutsal Cumartesi'ye
1 Eki konuvLa ilgili .unnt-.br iin wv(a 31 'e baknz (Bu belge Rosane-. tanhinden tercme edilmitir, cilt IV, s. 58).

3
u

Ij 3 C-

< 5 <

147

saygszlk ettii iin talanr. Ancak, M e s i h ' i m i z geerken Musa ve o n kabilesi le birlikte olaca iin, bir ara dinlenecek ve talanmaya ara verilecek. O zaman, o n bal ylann arabas olduu tanrsal aslan gkten inerek ate kusacak, ve Mesih'imiz, Musa ve K i m Yahudiler Kuds'ten gelerek atein 2 Aryeh deve Ilay'n tercmesi tanrsal aslandr. Sabetayctar arasnda dnyay paylat antlamay imzalarken bu unvandan yararlanyor*. Tal* mucr~ Roma hkmdar ile ribbi Yeua ben Hananya arasnda Tann konu su hakknda kan bir anlamazlkla ilgili bir anektotta tanrsal aslandan bahseder. Burada ite bu pasajn metnini ve tercmesini vvnvoruz. te bu metin: n* srcy taotr*a r*nrUm*| 1*1*0*^ * * p *A* .*>** n *H s srt -a* - i ' * * *xp T-J JVnon *o . n * *a w : m a ^ a . ' M Awi *nrn*io i r i .Sw n*? *a k*rta MhQ M 3 JKOnq -p>-.* - m U*J - i * K* a-:** .vS _vS .1** 3A --a .*: Cin "v o*.:>'3 *o rWa iaf *-* "B"B M S
,

"onooH vs M * u n v v t f j n i M f B n .* * * . nwftn

n 4 f v n UFJ IPMII wS-> r*4y -em n wa MMW .T** ss

O Aadaki belge IX w baknz. (**) Holin. 59/2 Vc, ite tercmesi: "Hkmdar, Yeua ben Hananva'va yle der Tannmz bir aslana benzi yor. Aslan kkrevince kim korkmaz?"* Bunda alacak ne var? Bir valye bir aslan ldrebilir. Ben Hananya ona yle der Tann byle bir aslana benzemivv. ama tanrsal aslana benziyor - Hkmdar ona vle der "Bana onu gstermeni istiyorum" - O da ona yle der. "Sen onu gremezsin" O da "Onu grmem lazm" der. Ben Hananya bir dua okur ve aslan verinden okp gelir. Aslan 400 mil mesafededen hafife kkrer. Hamile kadnlar o cuklarn drrler ve Ruma'nn duvarlan yklr. 300 mile gelip kkrerdifcnvie imanlann dileri dklr ve hkmdarn kendisi de tahtndan yere der. Hkmdar ona: "Onun geri dnp gitmesi iin bir dua sylemeni ri ca ediyorum" der. O zaman Ben Hananya dua eder ve aslan geri dner. Yorumcu Rai'nin dediine gre Deve Hay bir ormann ad ve Arveh De ve Hay ise Bet le ormannn aslan anlamndadr. Anlamasn imzalarken. Sabetay, antlamann defterini ykseltmek iin kendini tanrnn kendisinin de benzedii tanrsal aslanla kyaslamhr. Peka la, kendisinin tanrnn ojUu olduuna hatt kendunin tann olduunu sy lememi midir? (*) Amos.3/8 148

stne akacaklar. Yol zerinde, refakatlerinde denizdeki k u m kadar ok bir kalabalkla birlikte savamak zere gelen Goy ve Magog' a rastlanacak, ama Sabetay Sevi savarken ne mzrak ne de kl kullanacak, sadece azndan kan soluk dinsizleri ldrecek ve onlan tanrnn sz ile yere arpacak. Mesm'irnizin Musa ile birlikte Kuds'e geliinde, tann gk yznden altnla ve deerli talarla kapl tapna indirecek ve tapnak ehri aydnlatacak ve derhal kurbanlar kesilecek. Ve bundan sonra, dnyadaki tm ller dirilecek. Srlar iin de sr oluturan bu szler zerine k i m bir araya gelmek iste mez? A m a yaknda gzler lmszn vaat edilmi toprakla ra dnn grecek. Bu szleri sizlere yazdm, zira yalanda kurtulua lyk olacaksnz. Nathan Benjamin Eskenazi'nin szleri bunlar.

Belge B 'Tanrnn i l k ve tek olu Sabetay Sevi, srail'in Mesih'i ve kurtanas, tm srail oullarna, b a n olsun. Ey, srail oulla n , b u byk kurtulu ve srail'i selamlama gnn, ve tann run peygamberleri ve pederlerimiz tarafndan, tannnn sev gili olu srail iin, kederinizin sevince dneceini ve oru larnzn elence gnne dnecei hususunda ehle getiri len szn tutulacam grmeye lyk olduunuza gre, artk alamayacaksnz. T a n n sizlere bu ifade edilmesi imkansz teselliyi verdiine gre, asrlardr verilen sz yerine getirenin erefine d a v u l alarak, org alarak elenmeye balayn, Ayn ilk gnnde yapmaya alk olduunuz elenceyi her gn yapmaya balayn ve yas tuttuunuz gnleri geliimin erefine kutlamaya aytnnz. Hibir eyden korkmayn zira stnlnz tm uluslara yaylacak ve sadece dnya ze3 Bu konunun avnntlan iin vukanda savfa 35'e bakn/. (Bu belge Ricaut tarihinden alnmtr (Cilt U. sayfa 180)

f 5 U < g <
5

149

rindekilere d e i l derzin dibindeki yarahklara bile h a k i m olacaksnz. Hm bunlar teselliniz ve sevinmeniz iin. Sabctay Sevi Belge C c -o*nlw
li'i IDCM

non nuin ,o X!>i olcum o'jinJ cncn n

, ? i ) D opo roin o'ic cro OO;DO *JJ ^> fvjo lOM j n


6v .oh Ti VJOD ftps rft po) mo 7njrn> m

cim p*U pipo J^M >3jn :jrft rh oiacl ritnl nevi Vr o m Ytm V> f j * afi-ypTi 3 'j .n toru TIW ov po; pjft nc*n oJ 'nj-.
tn p r o t a ip ito DD |OC mfo (D* O-^ ' I n*n i) 9 t a

.0)60*1 onp tap fb O'JD .cft JP IMV) ?m c om Dip) 3wn u s 10' c D *)0i "Ausl no tf

T o n y n c cnp inf cft *o (CDA VW\


l

D t V D r-> i'>3J riD&- O''P frr KttCtn OMI J o

.\ntt nft> nh 0 ' p T V HW "o cip :tnhw> Belge D Bu belgeyi okuyanlar, dnyay blerek ya da daha doru su ann siyasal blnmelerini muhafaza edip, kendisine h i z m e t edenlerle ya da propagandasna yardm edenlerle paylat dnyann belki de tmne sahip kan Sabetay'n gsterdii kstahln derecesine aracaklardr. Sabetay inananlara her eyi yapabileceini kabul ettirdii mucizeleri gerekletirirken kanlarnda daha santimi olsayd kimse b u paylama armazd. Buradan hareketle, elini Sultann ba nn zerine gtrp tacn almaktan daha kolay ne olabilirdi? Ta alndktan sonra mucizeler devam edecekti, ve sra Sulta nn evresindeki yetkililere ve kuvvetlerine gelecekti. Tm dnya aynt akbete maruz kalacak, ve bylece Sabetay dn4 Bu konuvia lgili ayrntlar iin vukanda sayfa 35'e baknz. (Bu belge Sefer Ahatomot Ket* Apelaot kitabnn zetidir.. 75). 5 Bu konuyla lgili ayrntlar in yukarda sayfa 38"e baknz. (Bu belge Sefher Ahalomot vs. kitabnn zelidir, s. 123-128).

150

yann sahibi oiacakh. Samimi ya da deil Sabetay, aadaki gibi, dnyay paylama listesi yapmt: "Ben, Davd'in olu Salomon, tm dnyann kral olmak ve yukandakilere, aadakilere, herkese hkmetmek zorun daym. kametgahm kutsal topraklarda, dnyann en gzel yeri olmas gereken Kuds'te olacak. Yuda'nn kraltan, Yuda krallktan zerinde bir kral olma s gereken erkek kardeim Eii'nin kumandas altnda olmal dr. kametgah byk kutsal topraklar ehri olacaktr. Bu e hir Yuda krallarnn bakenti olmaldr. Erkek kardeim Elie bann zerinde gzel bir ta tamaldr. te inananlan ile birlikte Yuda krallarna atfedilen payla m listesi: 1 - O k u l d a k i i l k retmenim, i z m i r l i Ribbi Moe, Aba'nn kral, Afrika'daki Sambation nehri kenarnda bulunan Khalah ve Habor topraklannda yer alan skar'n ve Zaboulon'un tm topraklarm almaldr* .
1

2- Selanikli varlkl kii Hilel, Akhaz kral, tm Portekiz ve


6 Sabetay'm corafya hususundaki cehaleti onu komik duruma dr mektedir. Filistin'de bulunan Iskar ve Zabulon topraklarn Afrika'daki Khalal ve Habor topraklan zerine tamaktadr. Khalah, Harran'dan ok uzakta deil, Frat'n kolu Balich zerinde, Mezopotamya'dadr. Cuneliformes'n Kalaba's ve Yunanlarn Hatkitis veya Halakini'sdir. Habor*, Frat'n bir .koludur. Sambation nehrine gelince, konusu hakknda abartlm bir efsane bilin mektedir. T a l m u d " , Joscphe Flavius*** ve birka Yahudi ve Yahudi olmayan seyyali on kabilenin srlmesi sorunu ile ilgilenmitir ve birden fazlas sr gnlerin Asur" a srgn esnasnda yol boyunca takip etlikleri Saba ti on neh ri (Nahar Sabation) denilen bir nehirden bahsetmektedir. Kkenini Sabbat (Cumartesi) szcnden alan Sabation, rivayete gre, tm hafta boyunca akan ama Cumartesi gn dinlenen bir nehirdi. Talmud'da, Sabation * Sam bation szc Mem ile yazldr. Bu imlada, be - b harfi mevcut olmayan ve bu telaffuzu yapabilmek iin (( harflerinin kullanld Yunan dili dn alnmtr. O Derlemeler. L 5/26 (-)Sanednn. 65/2; Bereschit Raba. blm II. (***) Blm 24.

151

spanya topraklarn almaldr. 3- Marmara kasabasnda oturan varlkl kii Bezallel,

A m o n kral, sve ve kuzey topraklarm almaldr. 4- skenderiyeli dr. 5- Malpapal varlkh kii A v r a m Rubia, (?) Josia kral. K k Tataristan ve Karadeniz ve evresindeki topraklan alma ldr. 6- A f r i k a ' d a yer alan Cezayirli varlkl kii Zarah, Yoakin kral, tm Hazar denizi ve zbekistan topraklarm almaldr. 7- T u n u s ' l u gen D a v i d , j o a k i m kral, tm Yafinou (?) ve Odesa topraklarm ve snr komusu ehirleri almaldr. 8- Gelibolulu varbkl kii ateb, j o r a m kral, tm Frenk topraklarn almaldr. Sorunu tarih acdan inceleyelim. Ramses II (M.. 1330 vna doru 19. M m r hanedanl dneminde) hakimiyetini kabul etmek istemeyen Hitit kral Chatoustl'i cezalandrmak iin Sunye've geldi. Msr ordusunun bir ksm. Kodschou'nun (Tevrat'n Kades'i) biraz gney batsnda ver alan. ku zeyinde Halep bulunan kk bir Surive kasabasnda. Schabafouna'da ko naklad. Schabatouna'nn yaknndan Nahr-el-Sebta adnda, tamamen Nahar Sabation'a tekabl eden bir rmak geer. Schabatouna'nn coraf duru mu, on srail kabilesinin srgn arterinden biri olan Khalah in bulunduu Balich'ten uzak deildi. N'ahar Sabation kkenini Schabatouna'dan alm olabilirdi Arabistan'n gnev batsnda. Yemen'dc Sabama* adnda bir nehir mev cuttur. Rivayet edilen Sabation nehri bu olabilir miydi? O Dr. VVolfgang VVeisI Viyana'daki Neuc Freie Presse'de 21 Eyll 1928 \!nd. yaynlad bir makalede srail'in kaybolan on kabilesinin kralln dan bahsetmitir. Makalenin yazan, bu yazmay Yemen'deki Sanaa'ya on gn mesafedeki Sada ehrinden gondenvocdu. Sada'ntn dousunda yedi gnde geilen bir l vardr ve sonuna gelebilmek iin kayalk bir yolun or tasndan vurumek gerekir. Serbest Yahudilerin yaad ver tte bu rss/ kayalann arkasvd. 50 - 60 sene nce bu serbest Yahudi k*rin mevcudiyetinin Farkna varan Filistinli bir Yahudivdi ve Dr. VVeisl'n Vvana'daki dergide yawi I vnlad mev/yu bir Yahudi tccardan duymutu. 152 varlkl kii Rafael Yosef, Hizkia kral,

tm Msr, Arabistan, N u b i e ve Saran (Sahra?) ln almal

9- Kahireli varlkl kii Baruh, Yosefal kral, tm Fas top raklarm ve batda yer alan adalar almaldr. 10- V a m a b senyr Salamon Joef, Yoakhaz kral. Kim ran topraklarn almaldr. 11- Halepli senyr Naftali, Eli kral, tm Fes ehirlerini ve gneyde yer alan ehirleri almaldr. 12- Tahat'l gen h-Boet, Jotham kral, Selanik'te evlendi im ikinci karmla evlenmek, ve Hindistan ve evresindeki gney adalarm almaldr. 13- Gazzeli senyr M i s e l Menae kral, tm in topraklan m ve in snrndaki byk adalan almaldr. 14- zmirli Ribbi Yohannan, okuldaki nc retmenim, Yosia kra, A f r i k a ' d a k i Sambation nehrinin yannda yer alan Khalah ve H a b o r ' u n yarundaki Ruben ve Simeon kabileleri n i n Kim topraklarn almaldr^. 15- zmirli Zadeketh, annem Ester, Atahc kral, tm byk Polonya, kk Polonya, kita, Ukra>Tia ve Almanya toprak larn almaldr. 16- Gazzel Ribbi Benyamin, byk peygamber Nathan'm babas, Zedekya kral, tm ngiltere, Hollanda ve evresinde ki adalan almaldr. 17- Safetl senyr Hananya, Roboam kra, tm Barbar l kelerini ve gneyde bulunan ehirleri almaldr. 18- spanya'dan gelen ve kkeni byk haham Aron'a da yanan Ribbi Cardoso, ksa srede ina edilecek olan Tapna n ba Haham olacaktr. mza: D a v i d Ben Yishay, A r y e h Deve Hay laya'nin olu David, tanrsal aslan
dr. 7 Burada bu beRenin l noJu blmndeki avn hatalara rastlanmakta

153

te erkek kardeim Yosef n kumandasnda olmalar gere ken ve saltanat srecek olan srail krallanmn listesi: Ben Sabetay Sevi, Mesih, yukanda ve aaida olanlara hkmetmeliyim. srail'deki, dnyann tm ehirlerinin byk sahi besi Kuds'teki yksek mertebede bulunan ve aziz tahtma oturacam. Mesih'in erkek kardei, krallar kral, 19 srail kralm yne tecek olan Senyr Yosef i n tahb Byk Samarya ehrinde ola cak. O srail krallan iinde byk ve stn bir konuma sahip olmaldr. O (Yosef) bann stnde byk bir ta tamal dr. 19 - Selanik'li ikinci kaynpederim Moe lomo Qerido, Akhab kral, byk'Tataristan topraklanmn tmn almal dr. 20 - Bulgar ehri Sofya'l senyr Yuda, Akhia kral, tm Amissana (?) topraklanru almaldr. 21 - O l y m p o s ' l u Ribbi Nahon, Elie kral, tm Hotitat (?) topraklarn ve kuzeyde yer alan ehirleri almaldr. 22 - Edirneli senyr Samana, Beha krab, Atriafe (?) top raklarm almaldr. 23 - Delf lkesinden senyr Yoanan, Hoea kra, bah Hindistam almaldr. 24 - i z m i r l i senyr Aaron, Zakarya kral, Gine toprakla rm ve kuzey komusu ehirleri ve gneye doru yer alan tm adalan almaldr. 25 - Konstantinl gen zak, Z i m r i krab, zmirli ilk k a n m dr. 6 Burada bu belgenin 1 noJu blmndeki avn hatalara rastlanmakta

154

la evlenmeli ve ve tm Magli (?) topraklarn, kuzeye doru yer alan topraklan, gneye doru yer alan dou Hindistan adalarn almaldr. 26 - Byk stanbul ehri hatibi Ribbi Abraham Yakini, Yeroboam ben Nabat krah, stanbul ehri ve A v r u p a ' d a k i ve Asya'daki tm Trk ehlerini almaldr. 27 - Damasl senyr Zakarya, Yehu krah, tm Kanarapi A g h i n i (?) topraklann ve babya doru uzanan ehirleri al maldr. 2 8 - Modeneli senyr Akiba, Joakhaz kral, tm Florida topraklarn ve bahda yer alan adalan almaldr. 29 - ranl, sfahanl senyr Eliezer, Yoram krah, tm Maguellane (Macellan?) topraklarm ve b u topraklarn kuzey ba tsndaki ehirleri almaldr. 30 - Alibabal senyr Yeremya, Yoa krah, tm Plaradi (?) topraklarm ve bu topraklarn dousunda yer alan adalan al maldr. 31 - Baal Zafonlu Ribbi Nahor, Yeroboam ben Yoa kral, Afrika'daki Sambation rehrinin yanmda Khalah ve Habor topraklan zerinde bulunan Levi'nin kabile topraklann. Be ne -Moe'nin topraklarm, Nafhtali ve Aehn kabile toprak larm ve Yosef kabilesinin yansm almaldr. 32 - i z m i r l i lk kayn babam senyr Ribbi Aron, Menahem krah, Sibirya topraklarn ve evresini ve k u t u p denizi adalarn almaldr. 33 - Mamarcakili (?) senyr Jacob, Nadab kral, tm yeni spanya topraklarm ve spanya'nn batsnda yer alan ehir leri almabdr. 34 - Hebronlu senyr Bezalel, O m r i krah, tm Kafkasya topraklarm ve douya doru yer alan adalan almaldr. 155

35 - Betlehemli senyr Samuel, Pekahia kral, trn Hindis tan topraklarn almaldr. 36 - iskenderiyeli haham, talyan menseli senyr Hoeya Nantua (Mantua?), Pekhah ben Remalia kral, Abyssinie top rakla nnn tmn ve evresini, ve evreleyen denizdeki ada lan almaldr. 3 7 - zmir'deki okuldaki ikinci grebnenim Ribbi Akiva, Shaltim (Shalloum?) kral, Afrika'daki Sambation nehrinin yannda Khalah ve Ha bor topraklan zerinde bulunan Gad kabilesi topraklanmn tmn ve Yosef kabilesi topraklarnn yansm almaldr^. 38 - Bet Levi'nin cvlatlanmn soyundan gelen Bukyan, Lulyan ve M u n k y a n adl Yunan peygamber, tapman i l k arkclarndan olmallar ve VValin (Gaies, VValles?) ehirlerini ve evresini almaldrlar. Bu ehirler daima peygamberlere ve dindarlara (Hassidim) tahsis edilmelidir. Baz lan da dullara ve kszlere tahsis olunmaldr. imza: David ben Yishay, A r y c h Deve Hay Isai'nin olu David, tanrsal aslan
1101

Belge E'"' Yahudi ulusuna, Mesih'in gelmesini ve srail'in selamm bekleyen size sonsuz ban ve huzur d i l i y o r u m . ngiliz vatandr. 9 Murada bu bcKerun I no.lu blmndeki ayn hatalar* rastlanmakta

lOYuda w srail'in toplam tam adedi 38 d i r Sabetav dnvav paylat rrken, kral olmayan Eli've ve dier Ebe've 11 ve 21 noJu krallklan vermi tir. 18 noJunun sadece hahamlk ilevi mevcuttur. 38 numarada anlan pey gamberler kimdir? I I Bu konuvla ilgili ayrntlar k i n yukardaki savla ge Ricaut tanhndcn alnmtr, alt l l . i. 186. bakn/ (Bu bel

156

da birok kimseye olan borlarnzdan haberimiz olduu iin, meru borlannz demenizi emretmek bize doru gel d i . Bize itaat etmeyi ve sizden yapmanz istediimiz eyleri reddederseniz unu bilmelisiniz k i sevincimize ve krallmza bizle birlikte asla u y u m salayamayacaksnz.

Belge F Erkeklerin, kadnlarn ve ailelerin kamet ettii i z m i r adndaki ehirde yaayan kardelerim ve halkm, d i n karde lerim: Barn efendisi kral Salomon ve evlatl benim tara fmdan gelen ban sizinle birlikte olsun. Gelecek A b aynn 9'unda, ok lezzetli etler ve ok ho ikilerle, bol amdanl ve kl bir ortamda ve mzik aletlerinin ve arklarn eliinde elence dzenleyip bayram ermenizi emrediyorum, nk o gn byk kral, dnya zerindeki tm krallarn zerindeki Sabetay Sevi'nin doum gndr. Bylece yapacanz al mayla kendinizi bir bayram gnnde yaplmas gerekenlere gre ayarlayacak ve en gzel giysilerinizi kuanacaksnz. Dualar hususunda da bayram gnlerindeki ayn dzeni ta k i p edin. Farkl olmayan eylerden konuuyor olsanz bile, bu gn boyunca Hristiyanlarla diyalog kurmanza zin yok tur. Her eit alma yasaktr ama mzik enstrman almak serbesttir. Bu bayram gn iin yapacanz dualannzn ekli yle olacak. u szleri syledikten sonra: "Sen kutsalsn, ey aziz t a n n m " unu ilave edeceksiniz: "Tm uluslar iinden bizi setin; bizi sevdin ve bizde sevin b u l d u n ; bizi dier toplum lardan daha ok kk grdn ama bizi emirlerinle kutsadn ve bizi kendi hizmetine ve kralmzn mzmetine ardn ve aziz, yce ve mthi ismini hepimizin ortasnda bize d u y u r 12 Bu konuvla ilgili ayrntlar iin vukamlaki sayfa 40*a baknz. {Bu bel ge Rtcaut tarihinden alnmtr, cilt 11. s. 187-189).

157

d u n : Ey u l u tannmz, iyiliin sayesinde, sevin ve bayram gruerini, elence zamanlarn ve bu teselli gnn, azizliin debdebeli arsnda, senin hi/jnetindeki ilk erkek evlat ve sevgili Mesih Sabetay Sevi'nin, kralmzn doumu adna, Msr dna kmzn ansn kutluyoruz." Bunun deva mnda, olarak Tesniye'nin b i r i n c i ikinci ve nc blmle rini, on yedinci ayete kadar ders olarak* okuyacaksnz: Bozmadan ve kusursuz ekilde Tevrat okuyacak be kii se eceksiniz, bayram gnleri ve peygamberlerin dersleri* *) iin gsterilmi, her abatta sinagogda okunan sabah hayr d u alarm okuyacaksnz, her abatta ve debdebeli bayramlarda kullanlan Mussaf adl duanzdan nce Yeremya'mn (jerem) otuz birinci blmn tekrar edeceksiniz. Ek adak yerine, onun yerine Tehilim (Mezmurlar) getirildii iin, yksek ses le aziz bir u y u m iinde 95'inci Mezamiri okuyacaksnz ve sa bahn i l k ltuflanmn adna 91'inci Mezamiri ark olarak sy ledikten ve 98'inciyi sylemeden hemen nce, 132'nciyi tek rar edeceksiniz, ancak. "Dmanlanna gelince, o n l a n utan la kaplayacam, ama onun zerinde elenk iek verecek" denilen son ayetteki " o n u n zerinde" yerine "ok yksein zerinde" diyeceksiniz. Bundan sonra 126'na Mezamir gele cek ve sonra da 113'ten itibaren 119*3 kadar olan Mezamirler.
131 1

Yortu ya da ajtfesde tanrya arap adama esnasnda, ilk erkek evladn ve hizmetin Sabetay Sevi'nin, kralmzn doumundan bahsederken u hayr duasn syleyeceksiniz: "Dnyann kral, bizi yaatan, bizi mdafaa e d i p hayatmz bu gne kadar koruyan, ey kutsal t a n n m . " Bu gnn arife sinde, sabahn ltf iin iaretlenmi 81'inci, 132'nci ve 126'na Mezamirleri de okuyacaksnz. Bu gn, yzyllar bo yunca debdebeli bir gn ve srail oullan ile benim aramda
,n

13 lYraj* 14 Al Ura 15 Kidu

158

kdla bir tanklk olsun. Audite audiendo et mandcate b o n u m

Belge G' *
1

Bu yln 22 Hesvan'. Senyrlerimizin scnyr, krallanmzn kral, srail ren cilerini t o p l a y a a esaretimizden bizi kurtaran, en byk i n san, Y a k u p ' u n tannsnn Meshi, sayesinde erefin gklere ykseldii ve Hkmdarln ksa zamanda ykselip ebedi yen kalc olduu, gerek Mesih, tanrsal aslan, Sabetay Sevi, A m i n . Etlerini ptkten ve ayaklannzdaki tozu sildikten sonra, krallar kralna olan grevim balyor, k i o n u n tarafn dan Majeste gklere kabilir ve Hkmdarlk byyebilir. Bu mektup, azizliirtizin gzellii ile sslenmi u l u stnlk tayan blge hkmdanna, kraln kanun ve szlerinin yz mz aydnlattn biidimn-k iindir. Bu gn srail'de deb debeli bir bayram ve ynehcerimize b i r k gnyd. Zira, bizim grevimiz olduuna gre, emirlerinizi abr almaz u y gulamaya k o y u l d u k . Birok acayip ey iittik ama cesareti miz var ve kalbimiz bir aslann kalbi gibi, yaphklannzn ne denini size sonra m u gerekiyor, zira sizin eserleriniz olaa nst mkemmel ve size olan sadakatimiz ok dayankl, nk biz hayahrruz sizin adnzn azizliine adadk. H a l i hazrda am'a varm b u l u n u y o r u z , orada ksa sre sonra skenderun'a' gemeye karar verdik, nk siz b u vesileyle kp r y n e n hayatn kralnn yzndeki k gibi olan, tannnn ktan yzn grmemizi emrettiniz, ve biz, sizin hizmetilenrtizin hizmetileriyiz, ayanzdaki tozlan sileceiz, Majesteye ekselanslannz ve erefiniz iin yalvararak, bize
17

16 Bu komiyi* ilgili ayrntlar k i n yukanda sayfa 44'e balonu. (Bu belge Ricaut Urihinden alnmtr, cill D, s. 174-175). 17 Alexandrette jehn.

159

kar zen gstermenizi, ve gl sa elinizin kuvvetiyle b i ze yardm etmenizi ve nmzdeki yolu ksaltmanz istiyo ruz. Gnahkarlar bize zarar vermesin diye gzlerimizi bize yardm etmek ve bizi kurtarmak iin can atan ve yreklerimi zi kabartan Jah'a doru evirdik ve kendimizden vermeye hazrz, zira sizin glgenizde olmaya lyk olmamz iin bize demirden peneler verecek. Bunlar ayaklarnz alanda i nenmek iin secdeye varan hizmetilerinizin hizmetisinin szleridir. Nathan BENJAMLN Belge H" Kalan Yahudilere bitimsiz ban. Bu szler am'a geldii m i size haber vermek iin, ve ite, senyrmzn yzn greceim. Majeste ondan ycelecek, zira o u l u krallar kral dr, hkmdarlk onunla byyecek Ona on i k i kii seme mizi bize ve on i k i kabileye emretti ve yerine getirdik ve ha len birlikte grnmek in Iskendenjn'a o n u n emirleriyle y ryoruz, esasl dostlarndan bazdan da oraya geliyor, onlara da orada toplanma izni verdi. imdi, Senyrmzn garip eyler sylediini duymu olsanz bile korkmamanz ve cesaretinizi kaybetmemeniz iin size yazyorum. Aksine, gveninizi arthnn, nk yapt her ey hayranla deer ve gizlidir. nsan saduyusu yaptklann anlayamaz. K i m ne kadar derin olduunu aratrabilir ki? Ksa srede her ey size aka ilan edilecek ve o zaman her eyi grp takdir edeceksiniz. Zira size kendisi bilgi ve recek. Bekleyip, gerek Mesih'in selamm almaya gelenlere ne m u t l u . Yatanda hkmdarlm ilan edip zerimizdeki gcn tantacak. NATHAN
D Bu konuyla ilgili ayrntlar iin yukarda u y b 44'e baknz. (Bu belge Rieaul tarihinden alnmtr, cilt 11. s. 176).

160

Belge I"
Kurban etme gc ve zmir ehrinde ikmet eden tecr beli bilginleri, soylu yneticileri ve prensleri olan sizi yce kuvvete sahip olan korusun, amin; nk o byle istiyor. Size gmderdigmiz b u mektuplar sizin aziz ehrinizde kulamza alnan birka kargaa ve tatsz olayla lgilidir. Z i ra, sizin aranzda baz kiiler bir kralmzn yaadm syle yerek yanlgya dyorlar. Her abat gn onu. sinagogla rnda kutsuyorlar ve b u kii tararndan baz gnler iin icat edilen Mezamirleri onun kurallan ve yntemlerini kullana rak sylyorlar. Bu arada inatlk da yapyorlar. O n u n y znden ruhlarmzda ne uurumlar meydana geldiini b i l i yorsunuz. Zira tanrnn sonsuz acma duygusu ve bize yar dm eden dualanmz kabul olmad zaman, dmanlanmz srail'in ayam kopartmlard. Bununla birlikte, yararl o l maktan ok uzak olduu gibi, aynca ktlkten baka bir ey retmeyen eyler zerinde inat ediyorsunuz, oysa biz sizi b u ktlklerden korumas iin tanrya dua ediyoruz. O halde geri dnn, zira takip ettiiniz y o l kusursuz yol deil. Tac eski trelere ve atalannzm eski adetlerine ve kullanmna, yasaya iade e d i n ve b i r daha da uzaklamaym. O halde size yetjolnizi kullanmanz ve hatt aforozlan ve dier cezalar da dahil ederek, gerek bu adamn kendi azn dan gerekse bakalanmn azndan rettii b u emirlerin ve dualarn tmn iptal etmenizi emrediyoruz: Hepsi ilinsin ve bir daha kalplerinize girmesin. Atalarnzn eski emirleri ni yarglayn, her abat gn ayn dualan tekrar edin ve rf ve adetlerden alnan dersleri, krallar iin, zorba hkmdarlar iin olanlan vs. o k u y u n . Sultan M e h m e f i kutsayn, zira b u gnlerde srail'e byk bir selam gndermitir, ve ona isyan
0 0 1

19 Bu konuyla ilgili ayrntlar k i n yukarda sayfa 44 c baknz. (Bu belge Rkaut tarihinden alnmtr, dit El s. 200-201). 20 Sabetay' Mslman yapan IV. Mehmet.

^61

etme talihsizliini gstermeyin- Olanlardan sonra en kk bir hareketin phe uyandracak bir neden tekil edeceini ve evrenizdeki en deerli varlklarnz in kanlmaz bir yk ma neden olacanz unutmayn. Bylece, bu adamdan ve adndan uzaklan ve a d m aznza dahi almayn. Bu husus ta bize taat etmeyi reddederseniz, kendimizi devimizi yap maya adadmz unutmayn, nasihatlanmz dinlemek iste meyenler ve taat etmeyenler hakknda tam olarak bilgi vereceiz. A m a tanrnn hayr duas bizi dinleyip enirimize itaat edenlerin zerinde olsun. Bu szler huzurunuzdan ve iyiliinizden baka bir ey istemeyenlerin ve b u mektubu i m zalayanlann szleridir. stanbul evat aynn 5. Gn, Pazar. mza: Hananya ben Yakar n olu Yom Tov, zak Alnakagua, Yosef Kazabi, Menase Bando, Samuel olu Kaleb, EIiczer Kasti, Elezer Geron, Yosef Akohen, Eliezer Aluf.
1

Belge j o srail'in obanlan ve yneticileri olan sizler. Evrenin u l u tanrs adna zmir ilinde oturarak, srail'in annesi olan, prenslerini, balarm ve zellikle derin erdemleriyle ve uzun tecrbeleriyle sayg d u y u l a n kiileri, Senyrden, tannmzdan o n u n karsnda yaatmasn ve sizi bar bolluu iinde sevindirmesini isteyin, amin.

Sem/rn arzusu bu ekilde olsun. Bunlan size yazmamzn nedeni, Gazze'de bulunan Nat han Benjamin adndaki b i l g i n kiinin yaynlad dnyay sarsan doktrinlerden haberdar olduumuzu size bildirmek21 Bu konuyla ilgili avnnhlar cin yukarda sayfa 44"e baknz. (Bu belge Rcaul tarihinden alnmtr, cilt II. s, 204-206).

162

tir. irndi aldmz habere gre ayru ahs birka gn nce skenderun'a gitmek zere Gazze'den aynlmhr ve oradan da zmir'e girmek zorundadr. Daha sonra ise stanbul'a ya da Edirne'ye gemeyi dnmektedir. Bir insann bilerek ce hennem ateinin alevlennin iine girmek istemesi bize ok et kileyici geliyor. Ancak, bunun gereklemesinden korkma mz gerekiyor, zira insann aya onu daima zarara doru g trr. Bu nedenle, b u mektubu imzalayan biz, olgun yarglannza snp onun bu seyahate devam etmemesini ve o n u dnmeye mecbur etinenizi emrediyoruz. Zira, buraya ger gelmez, zaten herkesin ryalarnda yeni bir krall grd bir ortamda, phesiz ayru kargaaian balatacaktr ve unu da unutmayn k i her gn mucize olmaz. T a n n biliyor k i , ma alesef bu adam gelir gelmez tanrnn halk her tarafta imha edilecek ve i l k imha edilecek kii de o olacak. Tann yardm etsin ve akl banda olsun, zira gnmzn gelien dnya snda yaplan en kk hata byyor. Karklklarn bizi ne zor d u r u m l a r a srklediini hatrlayn ve bundan sonra ba mza gelecek dertlerin daha etkili olmasndan korkun. Bu nedenle, o n u n seyahatini engellemek iin, yetiminizi ve bizim yetlurnizi kullann. Yasalanmzn benzer durumlar iin elver dii tm snrlamalardan yararlann ve onun kendisine refa kat edenlerle birlikte geri dnmelerini salayn. Size tepki gsterir ve itaatsizlik ederse, ona vazifesini hatrlatmak iin yasalanmz yeterince kuvvetlidir. Bylesi o n u n iin ve srail iin hayrl olacaktr. T a n n ak iin, bu szlerimiz kulaklarnza girsin, ve bun larn bo ve nafile eyler olduunu tahayyl etmeyin. O n u n ve siz Yahudilerin hayatnn buna bal olduunu unutma yn. Tann bizi korumak istiyor ve srail halkna acmak sti yor, amin. stedii eyler gereklesin. H u z u r u n u z d a n baka bir ey istemeyen kiiler tarafndan yazlmtr. mza: Hananya Y a k a r i n olu Y o m Tov, Mois Benveniste, 163

Izak Ainakagua, Yoset Kazan, bamuel Akasna, H a h a m Samuel' olu Kaeb, Mois Barudo, Elezer Aluf, Yeua Rafael Benvenste.

164

RANLI M A R A N L A R
Ermenilerin shafan kovulmasndan sonra Yahudiler iin de uygulanmaya balanmt. Bu olay Ermeni takvimi ile 1106 ylnda. ah Abbas II dneminde (1641 1666) bir cuma aksam cereyan etmiti- timat-ul-devlet " makamnn sahibi Mehmed Bey, daha nce Ermeniler'e yapb gibi imdi de Ya hudileri sfahan'dan kartmak istiyordu. Bu amala, getirdi i askerler aracl ile Yahudi toplumuna u mesaj iletiyor d u . : ' T m a/anlklar ehri terk ederek ehir dnda herhangi bir blgeye yerleebilirler. Muhammed'n dinden olmadnz iin sadk teba deilsiniz, Sizler iin a h i n emri byledir"
1

Bu szleri duyan baz Yahudiler rica ettiler " K r a l bizim iin byle b i r emir verdiyse tartmasz kabul eder ve yerine getiriniz. Yalnz sizden gnlk bir sre istiyoruz k i ehri ailemiz, ocuklanmz, eyalarmz ve dier varlklanmz ile terkedebitelim. Grdnz gibi akam oluyor. Bilmelisiniz ki aramzda gece yryemeyecek kk ocuklar, hastalar ve yallar var; bu nedenle bize gn izin verilmesini rica edi yoruz." A m a askerler ertesi gne kadar bile kalmalanna izin vermediler, tam aksine derhal ve abuk ehirden kmalarn stediler. nk tirnat-l-devletin emri hibir mazeretin kabul edilmesi, sabaha kadar bile beklenmeksizin, o akam ve o gece Yahudilerin tmnn aileleri ile birlikte kanlmalan ynnde i d i . Ertesi gne kalanlar, timat-ul-devlet'in emrine kar gelmek suundan hapse atlacak ikence grecekti.
1. Orjinal metinde de aynen byle yazlm. Babakan muadili bir mevki olmal (veya genel vali)

i (J

165

Itimat-l-devlet Yahudilerin Cumartesi gnn kutsal ka bul ettiklerini biliyordu. Askerler, Yahudileri ikence ve dayakla evlerinden kar dlar. Bir ounu kl ve krba darbeleri ile yaraladlar. E yalarm dattlar, kaplarm krdlar Yahudiler gecenin iler leyen saatlerinde, ocuklarnn ellerinden tutarak yataklan ve yemekleri srtlanda, alayarak evlerinden ktlar. Olanlan evlerinden veya sokaklarndan izleyen Muharnmedanlar (Mslmanlar) ise onlara aamadlar. Y a h u d i l e r ehri terk ettikten soma Tahauga ve Kavrabad'a (-Kitapta daha ok braniler diye geiyor-) gimlerse de oralarda da kalamadlar, nk askerler bu ehirlerde yaa yanlara, rimat-l-devlet'in emri olarak, Yahudilere ev veril memesini sylediler. Bylece tm Yahudi t o p l u m u bannaksz kald.
0

K yaklayordu. Barnacak yeri olmayan Yahudiler aclar iinde kvranyordu. Aralarnda yatlar ve kadnlar vard Aynca rastladklan mslmanlar onlan lanetliyor, kfredi yor, dvyor ve ikence yapyordu. timat-ul-devlet, btn bunlan denedikten sonra, Yahudi lerin kendi arzulan ile mslman olmayacaklarm anlad ve bu ii g kullanarak yapmaya karar verdi. Askerlerine rastladklan i l k erkek Yahudiyi yakalayarak huzuruna getirmelerini emretti. Bunun zerine askerler ie koyuldular ve yakaladktan erkek Yahudileri balayarak sa raya getirdiler. Itimat-l-devlet lk defa lml bir d i l kullana rak onlara seslendi: "Beyler, haydi hi bir ie yaramayan adetlerinizi terkedin yeryz ve gkyznn yaratcs tanny tanyn ve bylece kardeimiz o l u n . " Yahudiler "Biz yeryz ve gkyznn yaratcs Tanny tanyoruz. A m a adetlerimizi terk etmek ve kardeiniz olmak istemiyoruz. Onlar bize tannnn emridir ve senin de bildiin gibi bize Peygamber Musa tarafndan iletilmitir." diye yant2. Kitapta daha ok toraniler diye geiyor. 166

ladlar. Itimat-l-devlet 'bizim ranamz kabul ederseniz si ze hazineler ve yksek mevkiler veririz" dedi Josef adndaki Yahudi yle dedi: "Biz en kk bir eya sattm/ da nce paray alrz sonra mab veririz. Siz se he diye ve mevkileri irancnzn stnde tutuyorsunuz" Josef buran sylerken timat-l-devlerin kzarak o n u ldrecei ni dnyordu. Tm dier Yahudiler de " H e p i n : ldrn sizin dininizi kabul etmektense lmeyi tercih ederiz" diye ba rdlar. timat-l-devlet "Bana niye kar geldiinizi biliyo r u m . Kzp sizi ldrecei m i samyorsunuz? yi bilin k i ara nzdan hi b i r i n i ldrmeyeceim. A m a ikence ve dier e killerle yle basklar uygulayacam k i sonunda, tm mitle rinizi yitirerek, bizim d i n i m i z i kabul edeceksiniz" dedi. Yahudiler kendi aralannda grtkten sonra timat-ldevlete bir dileke sunarak kendilerine oturmak iin bir yer tahsisim rica ettiler. Dediler k i "ehirden karlan Ermenile re yaptn gibi, bize de nerede olursa olsun bir arada yaa yabileceiniz evlerimizi kurup yerleebUcccgirniz bir yer gster" tiat-l-devlet dier yneticilerle grtkten sonra onla ra ehrin dnda, olduka uzak bir yer gsterdi. Bu blgenin ad Kozaldere i d i ve Mussaas mam yaknlarnda idi. Bu bl ge htiyaca cevap vermiyordu. ehirden ok uzakt ve su yok tu. Uzaktan getirilen su yetersiz kalyor, tal, dalk arazi k u y u kazmaya imkan vermiyordu. Bu blge bilinli olarak se ilmiti. Yahudiler oraya gitmediler ve yine evsiz ve akta kaldlar.

timad-l-devlet yava yava ikence yapmaya karar ver- 5 d i . ehrin dnda, terk edilmi, duvarlarla evrili yksek bir U kale vard. Ev yoktu ve kimse yaamyordu timad-l-devlet, her i k i Yahudi'nin b i r asker tarafndan takip edilmesini ve kenceye tabi tutulmasn emretti. Yakalanan i k i Yahudi birbirine balanyor, kaleye hapsediliyordu, Islanan toprak, gece souunda donuyordu. Yahudiler orada 167 < <

ve gece, a ve susuz kabyordu. Aileleri duvarlarn stn de yemeleri iin ekmek ahyorsada askerler yemelerine izin vermiyordu. Daha sonra Hmad-l-devlet oradan kartlarak ehir iindeki zindanlara kapatlmalarn emretti. D i n i lidere (Sadr) u soruyu sordu: "Bunlar kendiliklerinden bizim inancmz kabul etmeyecek. Ne yapmab? Zor kullanmak yolu ile onlan dndrmek mmkn m? Sadr yle cevaplad: " D i n i m i z , herhangi birine, d i n deitirmek iin zor kullanmay uygun grmez" Peki o zaman ne yapaym? Ben karmam, b u senin iin timat-l-devlet Yahudileri yeniden huzuruna getirtti ve onlara M u h a m m e d dinini kabul etmelerini syledi ve i k i to rnan ile dllendirileceini, ikenceden k u r t u l u p evinde ra hata yaayacam syledi. lk kabul edene de zel hediyeler ve mevki vadetti. Orada bulunanlar arasnda, Ovadia isimli ahs timad-l-devlef in yanna gelerek kendi istei ile Yahu d i dinini terk etmek ve mslman olmak istediini syledi. timat-l-devlet ok sevindi, Ovadya'y abartl bir ekilde verek O'na kardeim diye hitap etti. Kendi elbiselerini O n a g i y d i r d i . Parmandaki yz kartp Ovadia'nn parma na takt. Daha bir ok hediyeler verdi.
0

Bu dnemde Ovadia ran ynetimine b i r ok hile retti Yahudileri ayn yerde, bir arada tutmamay, toplu halde sara ya getirmemeyi tavsiye etti. Birbirlerine cesaret verdiklerini biliyordu. 2-3 kiilik gruplar halinde ararak bask yolu ile d i n deitirmeye zorlanmalarn tledi. Son olarak Haham denilen d i n adamma el atlmasn ya hediyeler ve vaatlerle; ya da ikence tehdidi ile d i n deitir mesinin salanmasn syledi. O dnerse dierleri de O n u izlerdi. Ovadia'nn nerisi zerine Said (arapada said yahud an3 ran altn lraw

168

lamndadr) isimli haham bulundu. Itimat-t-devlet yle de d i : "Syleyeceim hereye evet de, ah'n emrine uy, mslmard kabul et, hediye ve ereflere nail o l . " H a h a m hi bir ey istemedi ve neriyi reddetti. Ynetici ve yardmcan ne syledi ise H a h a m dikkate almad, sadece evine dnmek iin izin istedi. IHmat-l-devlet Haham'a evine dnme izni ver diyse de, dnme Ovadya etkisini kullanarak H a h a m ' i n orada kalmasn salad. Hi bir ikna abas H a h a m i etkilemiyor d u . gn b u ekilde geti. Drdnc gn yine muhtelif ko numalardan sonra u karar kendisine iletildi: "Mslman dirini kabul etmezsen kamn deeriz, cesedini bir deveye balayp ehirde dolahnnz, varlna el koyarz ve aileni datnz." H e m e n bir deve getirip Haham'in karsna oturttu lar ve kllarn ekip son kez "Ya mslman o l ya kamn deeriz" dediler. Bir taraftan ailesi, dier taraftan lm kor kusu Haham'a yenilgiyi kabul ettirdi. Bunun zerine byk bir nee iinde mslmanba d o n d u r u l d u . Haham'in ekilde d i n deitirmesinden sonra Yahudiler birer ve ikier olarak huzura getirildiler. "Diyecek ne kald. Hahamnz bile mslman o l d u . Siz de artk direnmeyin." denildi. Ancak Yahudiler buna inanmyorlard. Ynetici hap se gnderilip baka bir gn tekrar huzuruna getirmeleri em rediliyordu. Bylece bir ka kez huzura ktlar, hapse geri dndler. Bu gidi geli srasnda askerler, hizmetiler onlara kfrediyor suratlarna tkryor, yerlerde srklyor ve d i n deitirmeye zorluyorlard. Bu ikenceler sonunda, bir ay iinde 350 Yahudi Mslman o l d u . ranllar dnenlerin her birine i k i tornan para, yeni elbiseler veriyor ve evlerine dnebileceklerini sylyorlard. Kabul etmeyenler ise hapse geri dnyordu. Bu basklardan kimse kurtulamad ve tm sfa han Yahudileri Mslmanl kabul etti. D i n deitirme tamamlannca ranllar, dnmelere, ms lman adetlerini retmesi, badete gtrmesi ve mslman lar gibi dua etmelerini salamas iin bir mollay grevlendir169

3 tj

diler. Kurallar deitirilerek dnmelerin mslman kzlarla ve mslman la n n da dnme kzlarla evlenebilmesi saland. Dnmelerin kendi adetlerine gre hayvan kesmemeleri ve eti mslman kasaplardan almalan istendi. Ama dnmeler Iran camiilerine gitmediler, onlarla iliki kurmadlar ve gizlice hayvan kesmeye devam ettiler. Bazen takip edilme korkusu ile mslman kasaplardan et satn aldlar ve herkesin grebi lecei ekilde tayarak eve getirdiler. Ancak eve varnca bu eti kpeklere yedirdiler. brani t o p l u m u b u tr davranlan ile gerek dininden uzaklamad. Ovadia ve arkadatan ok mutluydular. Sk mslman olmulard. Dnmelerin arasnda dolaarak gerekten ms lman olup olmadklarn ve yahudi adetlerini hala uygula yp uygulamadklarm renmeye alyorlard. " N i y e camiye deil de Yahudilerin sinagaguna gidiyorsu nuz? veya " N i y e ocuklarnz mollaya deil de gizlice haha ma yolluyorsunuz" yahut " N e d e n ardan et sabn almyor sunuz da evde hayvan kesiyorsunuz" eklinde somlar soru yorlard. ranllardan ekinen dnmeler, susmalan iin onlara para veriyorlard. Yahudi t o p l u m u bu ileleri daha fazla ta yamad. Ovadya'dan balamak zere gerek dnmeleri ldrmeye karar verdiler. Yahudi t o p l u m u iinde d i n i basklara ok kzan b i r i vard. Ad Pinhasti. Ovadya'ya kar byk bir k i n besliyor ve onu ldrmek istiyordu. Topluluk iinde grmeler yapt arkada ile anlat. Birincinin ad Isaac, ikinci Massih ve nc Juda i d i . Drd i l k frsatta hain Ovadia'y ldrmeye karar verdiler ve bir gece b u n u gerekletirdiler. n c e pis cesedini ortadan kaldrmak istediler. Ancak son ra bundan vazgeerek cesedi caddenin ortasnda brakarak, gece karanlndan da istifade ederek kayboldular. Bu olaydan sonra ranllar dnmeler zerindeki basklara 170

son verdiler. Vergi almadlar, angaryaya tabi tutmadlar ve mslman b i r t o p l u m farz ederek rahat braktlar. Oysa ran llar, Yahudilerin mslman olmadklarm ok i y i biliyorlar d. Dier taraftan Yahudiler kendi adet ve ibadetlerine de vam ediyorlard. " H e r sene demeye mecbur olduumuz vergiyi tespit edip bir kenarda biriktirelim. stedikleri taktir de der ve k u r t u l u r u z " diyorlard. Hatta hediye edilen i k i to rnam da zerine faiz ilave ederek saklyorlar ve istenildiin de geri vererek kurtulmay dnyorlard. 1660/da ranllar ve Yahudilerin d u r u m u byle idi. leride olacaktan ise ancak Altah bilirdi. sfahan Yahudileri'ni mslmanla dndrdkten sonra timat-l-devlet, tm valilere a h i n bir fermanm yaynlaya rak, errde ve kylerde nerde olursa olsun Yahudilerin ms lmanla dndrlmesini istedi. Kendiliinden ahn emri ne uyanlara hi birey yaplmayacakb. Valiler direnenleri i kence yolu le dndreceklerdi. Bu emri alan valiler Yahudi topluluklarna a h i n arzusu n u ilettiler. Yahudiler mslman olmay kabul etmiyorlard. Para vererek, yaad ehirden g ederek veya dier tm imkanlarla d i n deitirmekten kayorlard. Kaamayanlar ise mslmanli kabul etmi gibi grnyor ancak gizlice Yahudi ibadet ve adetlerini srdryorlard. Aadaki ehirlerde Yahudiler basklar sonucu d i n dei tirmilerdi: Kecham, Goam, Tebriz, ArdebU, iraz, Cazbim, 1 .ar, Pandaricum. Para vererek veya dier yollarla direnerek Yahudilerin din deitirmedii blgeler ise Gulpekan, Hounsar, Bender, Suchdar, Hamadan, Yezd, Kirman, Horasan, Toumanant, Asdarabad, Kilam, Farhabad i d i . Farhabad Valisi Mirza Sadk, sfahan Yanudilerinin ms lman olduunu duyunca, Fahrabad Yahudileri'ne bask uy gulamaya balad. Henz a h i n emri ulamamt. Yahudiler 171

valiye "ahn byle b i r e m r i yok, biz niye kr davranyor s u n " dediler. Bu t u t u m karsnda vali biraz yumuad ama kalbi Yahudilere kar k i n d o l u y d u . Biraz sabretti ve ah'n emri ulatnda Y a h u d i l e r i ard. "imdi ne diyeceksiniz, ite ah'n emri, ona u y u n ve mslman o l u n . " Fahrabad Y a h u d i l e r i ak direni gsterdiler. Cesaretle ve aka "Biz kendi d i n i m i z i terk edip mslman olmayz. Bi ze ne yapacaksan y a p " dediler. Bu direni karsnda vali ikenceye bavurdu. Bazlarn lme m a h k u m etti. Bazlarn krbalattktan sonra suya ba trd, kartp tekrar krbalath. Askerlerine yahudi evlerine girip eyalarn yamalama ve kadnlara tecavz etme izni verdi. Askerler byk bir vahetle kadnlara ve kz-erkek o cuklara saldrddar. Bu Yahudiler zengindi. arda deerli eyalar sathklan ve hanout ad verilen dkkanlan vard. Vali bu dkkanlarn da yamalanmasn emretti. Bu emir derhal yerine getirildi. Yzden fazla Yahudi tutukland. Birbirlerinin arkasna boyunlarndan geirilen bir zincirle balanarak yarglanmak zere valinin sarayna gtrldler. Hapse atldlar. Bu d u r u m drt ay srd. Tm ikencelere karn sren direni ten bkan vali Y a h u d i l e r i serbest brakt. Ancak Yahudi o l d u k l a n m n belli olmas iin iaretlenmelerini istedi. Yahudiler bu aretlenmeyi memnuniyetle kabul ettiler. Sonuta Yahudiler o kadar ok ac ektiler k i , ranllar bi le bktlar ve onlara ktlk yapmaktan vazgetiler. Bu saye de Yahudiler kendi adetlerine gre yaamaya devam ettiler.

172

You might also like