BD HYAT

MLLF: MRTZA MTHHR

BRNC FSL MAD

Mad islam dnyagrnn bir hisssini tkil edir. slam dnyagr prinsiplrinin bir hisssind din [slam dinin] olan etiaqdn sasn tkil edn bdi hyata v ya axirt dnyasna olan imandr. Axirt dnyasna iman gtirmk mslmanln sas rtlrindn biridir. Yni axirt dnyasna iman gtirmyn xs mslman mmtindn xaric olmu hesab olunur. lahi peymbrlrin hams tkallahlq v tohid dvt etdikdn sonra tbli etdiklri v insanlarn ona iman gtirmlrini istdiklri ilk ey mhz axirt dnyas olmudur. Klam alimlri bu prinsipi dini dbiyyata mad termini kimi daxil etmilr. Qurani-krimd axirt dnyas, mhrd aparlan soru-sual, cnnt v chnnm, llrin mhr nec daxil olmalar, insanlarn ml dftrlri, axirt dnyasnn bdiliyi v bu kimi digr msllr haqda yzlrl ay il qarlarq. Amma on bir ayd mhz Allaha iman gtirdikdn sonra axirt dnyasna iman gtirmyin zruriliyin iar edilmidir. Onlardan biri d Yvmul axir yni,

sonuncu gndr. Qurani-krim bu ifad il biz iki mhm mslni byan edir: 1. nsan hyat, baqa szl desk, dnyann qt etdiyi mrhl iki qism blnr v onlarn hr birini gn kimi tanmalyq. Onlardan biri ilk olaraq balayr v digri balamazdan vvl sona atr (yaadmz alm). Sonrak gn is ikinci mrhl olaraq balayr, amma birincidn frqli olaraq sona atmayr (axirt dnyas). Qurani-krimin bzi aylrind bu dnya Ula yni vvl, axirt dnyas is Axirt yni son kimi ifad olunmudur. 2. Digri is bundan ibartdir ki, biz ilk mrhld bu dnyan qt edirik v hl ki, ikinci mrhly (axirt dnyasna) atmamq, o bizdn gizli v pnhandr. str bu dnyada, istrs d axirt dnyasnda sadtimiz axirt dnyasna iman gtirmkdn asldr. Bu dnyann sadti ona gr axirt olan imandan asldr ki, biz bu dnyada grdymz btn ilrin ksl-mlin diqqt yetirmli oluruq. Bel ki, insan bu dnyada grdy btn ilrin hesabn axirt gn mhrd vermli olacaq. Demk he bir ey mhv olub aradan getmir. nsann aqibti kimi btn ilrin d axirtd myyn hesabat olacaqdr. Bel is sadt nail olmaq n ilk nvbd zmz islah etmy v btn xoa glmz ml v dnclrdn uzaq olmaa almalyq. Daim yaxla doru getmli v xeyirxah addmlar atmalyq. Axirt dnyasnn sadtinin axirt olan

imanla ballna gldikd is, bunu bilmk kifaytdir ki, insan axirtd, bu dnyada grdy ilrin mqabilind czalandrlb v ya mkafatlandrlacaqdr. Btn bunlar nzr alaraq Quran axirt dnyasna iman gtirmyi lazm v zruri hesab etmidir.

AXRT DNYASINA MANIN MNB V MNY

Axirt dnyasna olan imann mnb v mnyini hr eydn vvl peymbrlr trfindn briyyt atdrlan vhyd grmk lazmdr. Br, Allah tandqdan sonra peymbrlrin sdaqtin iman gtirdi v bu hqiqti drk etdi ki, onlara Allah trfindn nazil olan vhy mhz, hqiqtdir. Onlar Allahn vhdaniyytini byan etdikdn sonra briyyt atdraca ilk ey mhz axirt dnyas v ldkdn sonra yenidn dirilib mhr qaytmaq yni mad olmudur. Bu sbbdn d hr bir xsin axirt dnyasna iman gtirmsi (yni, axirt dnyasna olan imannn az v ya ox olmas) peymbrlr iman gtirmlri v onlarn sdaqti il sx laqlidir. Digr trfdn d insann mumi dnyagr v axirt dnyas haqda olan tsvvr mhm amillrdn biri hesab olunur. Bel ki, insan axirt dnyas haqda dnrkn bir oxlarnn dar olduqlar shv trz tfkkr v chalt qatlmamaldr.

Peymbrlrin briyyt atdrmal olduqlar vhy il yana mada olan iman v etiqadn digr yollar da vardr. Bel ki, briyytin qli, fikri v elmi sylri nticsind yaranm ideya v mntiq peymbrlrin mad haqda syldiklrini tsdiq edir. V bu yollar: 1. Allah tanmaqdan; 2. Dnyan tanmaqdan; 3. nsan ruh v nfsini tanmaqdan ibartdir. Biz hllik flsfi v elmi bhslrl laqli olan yollar haqda shbt aamaq istmirik v yalnz vhy v nbuvvt (peymbrlik) il mtlbi aqlamaq istyirik. Amma Qurann bu yollarla iar etdiyini nzr alb, bir qdr sonra Qurann axirt dnyas haqda dlillri adl bir mvzu haqda shbt aacaq. Haqqnda shbt almas zruri olan msl is, islamn bdi hyat v ya axirt dnyas haqda olan bax v ona olan mnasibtidir. V bunun z bir ne hissdn ibartdir: 1. lmn mahiyyti; 2. lmdn sonrak hyat; 3. Brzx (dnya il axirt arasndak mrhl) almi; 4. Byk qiyamt; 5. Dnyvi hyat il lmdn sonrak hyatn laq v rabitsi; 6. nsann grdy ilrin tcssm, bdiliyi v onun tsiri;

7. Bu dnyann, axirt dnyas il oxar v frqli xsusiyytlri; 8. Qurann axirt dnyas haqda gtirdiyi dlil v sbutlar;

KNC FSL LMN MAHYYT

lm ndir? lm fna v yoxluq demkdir, ya dyiknlik v bir almdn baqa bir alm kmk? Bu sual daim briyytin diqqt mrkzind olmu v olmaqdadr v hr bir xs bu sualn cavabn birbaa tapmaa v ya verilmi cavablara iman gtirmy meyl edir. Biz mslmanlar Qurana iman gtirdiyimiz n bu sualn cavabn mhz buradan ld edirik v orada deyilnlr iman gtiririk. Quran aylrind lm znmxsus ifad il tvffa adlandrlmdr. Tvffa v istiyfa szlrinin hr ikisinin kk vfa klmsindndir. Hr hans bir eyi nqsansz olaraq ld etdikd rblr istifa felindn istifad edirlr. Msln, tvffytul mal yni mal (hr hanssa bir eyi) he bir nqsan olmadan qbul etdim. Qurani-krimd on drd yerd bu ibart lm mnasnda ilnmidir. Btn bunlardan bel nticy glmk olur ki, lm Quran nqteyinzrindn thvil almaq mnasn dayr. Yni insan lm ayanda tamam vcudu il Allah mmurlarnn [can alan mlklrin] ixtiyarnda olur v onlar dnyasn dyin insan [baqa bir alm]

thvil alrlar. Qurann bu ibartindn bir ne mtlb ld etmk olur. 1. lm fna v yoxluq deyildir, insan bir almdn baqa bir alm kr v z hyatn bir qdr frqli olaraq davam etdirir. 2. nsann bdn zvlri myyn mddt kedikdn sonra thvil alnmadan bu dnyada mhv olub aradan gedir. Onun xsiyytinin mahiyytini tkil edn hqiqt [onun mnliyi] is, bdi olaraq qalr. Quran bu hqiqti nfs bzn d ruh adlandrmdr. 3. nsan xsiyytinin mahiyytini tkil edn v ona bdilik bx edn nfs v ya ruh mqam v drc baxmndan maddiyatdan daha stn mqamda qrar tutmudur. Ruh v ya nfs tbitin cvhri tkamlnn mhsulu olsa da, tbit ruh v ya nfs evrildiyi cvhri tkamln nticsind vcudunun mahiyyti v hqiqi mqam v drcsi dyiilrk bir qdr yksk mrhld qrar tutmaa balayr. Yni baqa bir almin metafizika alminin varlna evrilir. nsan ldkd onun vcudunun bir hisssini tkil edn v maddiyyatdan fvqlad stn olan ruh v nfsi ondan thvil alnr. Qurani-krimin bzi aylrind el bir mvzuya toxunulmudur ki, onu n mada, n d axirt dnyasna aid etmk olar. Allah-taala bu aytlrin birind insan vcudunun su v gildn daha stn bir hqiqtdn ibart olduuna iar edir. Msln, Adm ()-n yaradln byan edrkn buyurur:

(Mn ona z ruhumda frdm). (Hicr-29). slam maarifinin sas hisssini tkil edn msllrdn biri d, ruhun insan dnyasn dyidikdn sonra bdi olaraq qalmasdr. Quran ruhu bdndn mstqil v hqiqi bir varlq hesab edir. Bel ki, bir ox aylrd ruhun, bdn mhv olub aradan getdikdn sonra axirt dnyasnda z faliyytin davam edcyin iar edilmidir. Bzilri bel gman edirlr ki, Quran ruh v nfs he bir hmiyyt vermyir. nsan dnyasn dyidikdn sonra hr ey sona atr. Yni ldkdn sonra qiyamt gnndk idrak v ur, zab-ziyyt v ilahi nemtlrdn bhrlnmk he bir mna ksb etmyir. Amma axirt dnyasn byan edn bir ox aylr bu nzriyylri qtiyytl rdd edir. Onlar sra sursinin 85-ci aysin istinad edrk [Ya Mhmmd!] Sndn ruh [ruhun keyfiyyti v mahiyyti] haqqnda soruarlar. De ki: Ruh Rbbimin mrindndir. Quranda dflrl ruha iar edilmidir, amma aydn grndy kimi mqsd tam baqa bir eydir. Onlar bunu bilmlidirlr ki, nzrd tutduqlar mtlb Qurann iyirmiy yaxn digr aylridir. lav olaraq qeyd etmk lazmdr ki, ruh hmn aynin bzilrind yalnz (ruh) bzilrind is ruhna ruhumuz, ruhul-qudus mqdds ruh, ruhi - ruhum, ruhn minmrina ruh

bizim v sair) formalarda glmidir. O cmldn insan haqda deyilir: (Mn ona z ruhumdan frdm). Btn bunlar bir daha bu hqiqti sbuta yetirir ki, Quran ruh adl mqdds bir varl insan v mlklrdn daha stn tutur. nsan v mlklr ilahi feyzdn ruhlanrlar. Hicr sursinin 21-ci v ruhu byan edn aylrdn bel mlum olur ki, ruh maddi olmayan v mqdds bir varlqdr. ndi is dnyasn dyidikdn sonra insann baqa bir alm kcyini byan edn on drd aydn n iar etmk istyirik. (Mlklr z nfslrin zlm ednlrin [Mkkd kafirlr irisind qalb hicrt etmynlrin] canlarn alarkn [onlara] deycklr. Siz [hicrt zaman] n vziyytd idiniz? Onlar sylycklr: Biz yer zrind zif [aciz] kslr idik!. [Mlklr d onlara]: Allahn torpa geni deyildimi ki, siz d hicrt edydiniz?-deycklr. Onlarn snacaqlar yer Chnnmdir. O nec d pis yerdir!) (Nisa-97). Bu ay fitn-fsad ba alb getdiyi bir raitd yaayan kslr barsind nazil olmudur. Onlar zlrin brat qazandrmaq n zrxahlq gtirrk deyirdilr: Biz fitn-fsadn ba alb getdiyi bir yerd yaayrdq v limizdn he bir ey glmzdi. Bir halda ki, yaadqlar mhiti islah etmli, dyimli, bu i mmkn olmadqda is oran trk etmli, mnviyyatlarn qoruyub saxlamal idilr. Dnyalar dyidirdiklri zaman mlklr

ruhlarn thvil alar v sonra onlardan soru-sual apararlar. Onlardan bu cavab eitdikd onu hmiyytsiz hesab edrlr nki, islah apara bilmsydilr d, he olmasa oradan mhacirt ed bilrdilr. Mlklr onlara deyrlr: Dar olduunuz flaktlrin v gnahlarn sbbkar siz znzsnz v artq zrxahlq yeri deyildir. Aydn mlum olur ki, arsizlik zndn zlm v fsada boyun ymyi, azad yaradlm insan n zr hesab etmk olmaz. He olmasa yaad yeri trk edib ictimai dalt riayt olunan digr mntqlr hicrt etmlidirlr. Grndy kimi, burada lm v fna (tvffa thvil almaq) mnasnda ildilmidir. Bununla yana ayd mlklrin, insan dnyasn dyidikdn sonra onunla apardqlar soru-suala v dlil gtirmsinin tlb olunmasna iar edilmidir. Tbii ki, gr dnyasn dyidikdn sonra quru bir csd evrilib, myyn mddt kedikdn sonra mhv olub aradan gedckdirs, onunla soru-sual aparmaq he bir mna ksb etmzdi. Demk insan dnyasn dyidikdn sonra axirt dnyasnda baqa bir gz, qulaq, dil v sair bdn zvlri il adi gzl grnmyn mlklrl tmasda olacaqdr. [Axirt inanmayanlar] dedilr: Mgr biz torpaa qarb yox olandan sonra yenidnmi yaradlacq?. Bli, onlar Rbbi il qarlaacaqlarn [qiyamt gn dirilib haqqhesab n Allahn hzurunda duracaqlarn] inkar edn kslrdir.

[Ya Mhmmd!] De ki: Siz mvkkil olan lm mlyi [zrail cannz alacaqdr. Sonar da [qiyamt gn] Rbbinizin hzuruna qaytaracaqsnz. (Scd 10-11). Bu ayd mad v axirt dnyasn inkar edn xslr iar olunmudur. Onlar deyrlr: ldkdn sonra bdnlrimiz ryb torpaa qardqdan sonra yenidn nec diril bilrik? Quran onlarn inadkarlq zndn gtirdiklri bhanni qtiyytl rdd edir v bu hqiqtin mlklr vasitsil ba vercyini byan edir. Siz btn vcudunuzla mlklr thvil verilck v onlarn ixtiyarnda olacaqsnz. O ki, qalb ryrk mhv olub aradan gedn bdn zvlrin, bunu bilmk lazmdr ki, bdnlrin yox olub aradan getmsini biz bel dnrk v onlarn bir daha bir yer ylmas bizim nzrimizd tin v blk d qeyri mmkndr? Elm v qdrt hr eyi hatn edn almlrin Rbbi n is bunun qeyri-mmknly he bir mna ksb etmyir. Mad inkar edn xslrin irli srdklri iddialardan biri d budur ki, ryb aradan getmi, praknd kild trafa splnmi bdn zvlri bir daha bir-birlri il nec birl bilckdir? Bir insan kimi hqiqi xsiyyt v mahiyytimiz mhv olub aradan getmyirmi? Quran onlara birbaa cavab olaraq deyir: Gman etdiyiniz ksin olaraq sizin insani xsiyytiniz

dnyanz dyidirdiyiniz ilk andan mlklrin ixtiyarna geir v he vaxt mhv olmayr. V bel olduu bir halda bir daha onlar tapb bir yer ymaa ehtiyac duyulmayr. Allah [cli atan xslrin] canlarn onlar ldy zaman, lmynlrin [hl cli atmayanlarn] canlarn is yuxuda alar [nki yuxu da lm kimi bir eydir, yuxu zaman ruhun bdnl laqsi ksilir]. lmn hkm olunmu xslrin canlarn [ruhlar almind] saxlayar [onlarn ruhu bir daha bdnlrin qaytmaz, bellikl d, bdn lb gedr]. Digr [lmn hkm olunmam] xslrin canlarn is myyn bir mddtdk [cllri glib atncaya qdr yuxudan oyandqda bdnlrin] qaytarar. Hqiqtn bunda dnn bir qvm n [Allahn hr ey qadir olmasna, qiyamt gn llrin dirilcyin dlalt edn] lamtlr vardr. (Zumr-42). Bu ayd yuxu il lmn oyan il sonucu bestin (insanlarn qbrlrdn xarlmas) oxarlna iar olunmudur. Yuxu lmn zif v kiik, lm is yuxunun byk v gcl formasdr. Hr iki halda ruh bdndn ayrlb baqa bir alm qovuur. Frq yalnz bundan ibartdir ki, insan yatarkn he nyin frqin varmayr v oyand zaman kiik sfrdn qaytdn drk etmyir. Dnyasn dyidikd is artq hr ey ona mlum olur.

ar etdiyimiz bu aydn mlum olur ki, Quran lm he d fna v yoxluq hesab etmyir. lm burada insann bir almdn baqa bir alm kmsin bnzdilmidir. Bununla yana yuxu haqda da dyrli mlumat verilir. Mlum oldu ki, yuxu ilk baxda tbitin mvqqti skut v dayanna bnzs d, ruhi nqteyi-nzrdn batin v ilahi alm ediln bir nv mvqqti mracitdir. Yuxu da lm kimi elmin kf ed bilmdiyi sirlrdn biridir. Elm mlum olan yalnz bdnd ba vern bzi cryan v dyiikliklrdir.

NC FSL LMDN SONRAKI HYAT

nsan, dnyasn dyidikdn sonra fasilsiz olaraq axirt dnyasna qovuur, yoxsa myyn mrhl kedikdn v qiyamt ba verdikdn sonra buna nail olur? (Szsz ki, qiyamtin n vaxt ba vercyi yalnz Allaha mlumdur. Bu haqda htta peymbrlrin bel, mlumat olmamdr). Bu bard nazil olmu bir ox Quran aylrindn, peymbr v imamlardan nql olunmu mtvatir hdislrd dnya il qiyamt arasndak alm (brzx almin) iar olunmudur. Qiyamt gn tbitd bzi dyiikliklr ba verckdir. Hr ey dyiilck v he bir varlq olduu kimi qalmayacaqdr. Qiyamt gn dnyaya glmi ilk v son varlq bir yer toplanacaqdr. Biz almin vahid nizam zr hrkt etdiyini v hrkti z axar il davam etdiyinin ahidi oluruq. Blk d bundan sonra da yer zn milyonlarla insan glck v bizlr kimi myyn mddt rizind yaayb qiyamt gnndn vvlki dnyalarn dyickdir. Quran aylrindn bel mlum olur ki, insan dnyasn dyidikdn sonra qiyamt gnndk zn boluqda hiss etmyckdir. He d bel dnmk olmaz ki, insan dnyasn dyidikdn

sonra he bir ey hiss etmyck. O, n sevincl qarlaacaq, n kdrl v n d zabla. Xeyr! Bu bir hqiqtdir ki, dnyasn dyimi hr bir xs baqa bir almd saxlanlacaq v orada dnyada grdy ilr mvafiq olaraq ilahi nemtlrl mkafatlanacaq v ya ksin olaraq zab v ziyyt (kdr v qssy) dar olacaqdr. Bu mrhl qiyamt gnndk davam edckdir. O gn yer v gylrd olan btn varlqlar z nizamndan xacaq v bir an iind byk dyiikliklr ba verckdir. Bu mrhl ham n dnya il axirt arasnda olan orta mrhl hesab olunur. Demk Quran insann bu dnyadan sonrak hyatn iki mrhly blr. Baqa szl desk, insan dnyasn dyidikdn sonra iki mrhl qt etmli olacaqdr. Biri bu alm kimi sonu olan brzx almi, digri is sonu olmayan axirt dnyasdr.

BRZX ALM
ki eyin arasndak mane v ya fasily brzx deyilir. Qurani-krim bu dnya il qiyamt gnndk olan fasilni brzx adlandrmdr. Muminun sursinin 100-c aysind deyilir: Blk [indiy qdr] zay etdiyiniz mrn mqabilind yax bir i grm! [Yaxud bu gn qdr trk etdiyim iman qaydb saleh bir ml edim!] Xeyr, bu, onun dediyi bo, faydasz bir szdr. Onlarn nnd dirilib [haqq-hesab n

Allah hzurunda] duracaqlar gn [qiyamt gnn] qdr mane [ldkdn sonra qiyamtdk qalacaqlar brzx almi] vardr. Bu dnya il qiyamt arasnda olan fasilni (brzx almini) byan edn bir ne Quran aysi vardr. Bu aylr istinad edrk islam alimlri bel bir nticy glmilr ki, dnya il qiyamt arasnda baqa bir alm vardr v onun ad brzx almidir. Aynin mzmunundan bel mlum olur ki, insanlardan bzilri dnyalarn dyidikdn sonra dnyada grdklri nalayiq ilr gr peimanlq kr v yenidn dnyaya qaytmaq istrlr, amma onlarn istklri qbul olunmayb rdd cavab alarlar. Qurani-krimd brzx almi v orann sakinlrinin vziyytini byan edn on be ay mvcuddur v bu aylr bir ne qism blnr. 1. Mlklrin, [dnyalarn dyidikdn drhal sonra] mli-saleh v fasid, gnahkar insanlarla apardqlar shbtlr bu qbildn olan aylr Quranda ox rast glmk olur. Bir qdr vvl iar etdiyimiz Nisa sursinin 97-ci v Muminun sursinin 100-c aysi hmn aylr dlalt edir. 2. Mlklrin mli-saleh insanlara verdiklri mdlr haqda nazil olmu aylr. Yni mli-saleh insanlar brzx almin daxil olduqdan sonra mlklr onlara ilahi nemtlrl (cnnt) bhrlncklrini v qiyamt intizarnda olmayacaqlarn xbr verrlr. Bu mzmunda iki ay nazil olmudur.

O kslr ki, mlklr onlarn canlarn pak olduqlar halda alb: Siz salam olsun! Etdiyiniz [gzl] mllr gr Cnnt daxil olun! deyrlr. (Nhl-32). [Antakiyallar bu sz eidn kimi Hbib Nccar daqalaq edib ldrdlr]. Ona [hid olduu n Allah drgahndan] Cnnt daxil ol! - deyildi. [Hbib Nccar Cnnt daxil olub oradak nemtlri, hrmt-izzti grdkdn sonra] dedi: Ka qvmm bilydi ki, Rbbim mni niy balad v ny gr hrmt sahiblrindn etdi. (Yasin 26-27). Bundan vvlki aylrd mmin v mli-saleh bir xsin Antakiya hrind yaayan yerlilrinin haqq yola glmlrini v peymbr iman gtirmlrini istmsi byan olunur. Amma onun szn kims hmiyyt vermyir v amanszcasna qtl yetirilir. hadt nail olduqdan sonra ilahi nemtlrl bhrlndiyini grb hsrtl z xobxt hyatnda agah olmalarn v eyni zamanda bunu onlara da arzu edir. Mlum olduu kimi, btn bunlar qiyamt gnndn vvl ba verckdir v o gn dnyaya glmi ilk v sonuncu xs [mhrd] bir yer toplanacaq v yer znd kims qalmayacaqdr. Bu msly diqqt yetirmk lazmdr ki, mlisaleh mmin insanlara nsib olacaq cnnt deyil cnntlrdir. Bel ki, axirt dnyasnda cnntin bir ne tbqsi vardr v orann hr birind iman

baxmndan bir-biri il frqlnn mminlr, mlisaleh insanlar, xeyirxah ilr grnlr, alim v hidlr v sair sakinlr olar. Bundan lav hli-beyt ()-dan nql olunmu hdislrdn biz bel mlum olur ki, cnntin bzi tbqlri axirt almin deyil, brzx almin aiddir. Btn bunlar nzr alaraq, yuxarda qeyd olunan aylrdki cnnt klmsini axirt dnyasnn cnntlri il laqlndirmk olmaz. 3. nc qism blnn aylrd artq mlklrl insanlar arasnda ba vern shbtlr toxunulmayr. Burada bir-baa mli-saleh v gnahkar (fasid) insanlarn aqibti byan olunur. Allah yolunda ldrlnlrin [hid olanlar he d l znn etm! Xeyr, onlar z Rbbinin yannda diri olub, ruzi [cnnt ruzisi] yeyirlr. Onlar Allahn z mrhmtindn onlara bx etdiyi nemt [hidlik rtbsin] sevinir, aralarnca glib hl zlrin atmam [hidlik sadtin hl nail olmam] kslrin [axirtd] he bir qorxusu olmayacana v onlarn qm-qss grmycklrin gr adlq edirlr. (Ali-imran 169-170). Sonra Musan v qarda Harunu aylrimizl v [vhdaniyytimizi sbut edn] aq-akar bir dlill gndrdik. Firon v onun yan-rafnn yanna. Onlar iman gtirmyi tkbbrlrin sdrmayb zlrini yuxar tutan camaat olaraq qaldlar [yaxud

Misird hakim olduqlar srail oullarna zabziyyt vermkd davam etdilr]. (Muminun 45-46). Ay Fironun iki nv zaba dar olacan byan edir. Onlardan biri suul-zab yni ar v dzlmz zab adlandrlmdr. Bel ki, hr gn iki df chnnm odunun qarsna gtirilr, bir qdr qorxudulduqdan sonra oraya daxil olmadan geri qaytarlar. Dar olaca ikinci nv zab is qiyamt gnn aiddir. Quran bu zab ddl zab yni iddtli zab adlandrr. Qiyamt gnnn hkm verildikdn sonra onlar Allahn mri il chnnm oduna daxil edilrlr. Birinci nvd, ikinci zabn ksin olaraq shr-axam zab yad olunar. li () aynin tfsirind buyurur: Birinci nv zab brzx almin aiddir. Bel ki, orada da gec v gndz, hft, ay v il vardr. kinci nv zab is axirt dnyasna dlalt edir v orada gec v gndz, hft, ay v il dvran ba vermyir. Peymbr (s) v digr mamlardan () nql olunmu hdislrd brzx sakinlrinin aqibtin dflrl iar olunmudur. Mslmanlar Bdr dynd qalib gldikdn sonra Qrey srkrdlrinin csdlrini dy meydanndak xndklrdn birin tkdlr. Peymbr (s) zn csdlr tutub sorudu: Biz Allahn biz vd verdiklrinin ahidi olduq. Sizdmi Allahn vdlrini drk etdiniz? shabdan bzilri Peymbrdn (s) sorudu: Ya Rsulullah! llrlmi danrsnz? Mgr onlar sizin

syldiklrinizi drk edirlrmi? Buyurdu: ndi onlar sizdn yax eidirlr. Bu mzmunda nql olunmu bir ox hdislrdn bel mlum olur ki, insana dnyasn dyirkn can il bdn arasnda ayrlq ds d, ruh illr boyu birg olduu bdni tamamil trk etmyir. mam Hseyn () Mhrrmin onuncu gn sbh namazn shab il birlikd qldqdan sonra onlar n kiik bir xtb oxudu. Xtbd deyilir: Azacq sbr edib mqavimt gstrin. lm sizi zabziyytdn xobxtlik sahilin atdran bir krpdr. O, sizi gen v zmtli cnntlrdn keirckdir. Baqa bir hdisd deyilir: nsanlar bu dnyada qflt yuxusundadrlar. Dnyalarn dyirkn oyanarlar. Hdisin mzmunu bundan ibartdir ki, axirt hyat bu dnyada drc baxmdan daha stn v daha kamildir. Bel ki, insan yatarkn hissiyyat n zif drcy enir. O, yar l, yar diri bir varla evrilir. Oyanarkn onun faliyyti daha da kamillir. nsann dnyvi hyat da axirt dnyas il mqayis etdikd olduqca zif hesab olunur. Brzx almin kdkd is, onun hyat bir daha kamillir. Burada iki mhm msly diqqt yetirmk lazmdr. 1. Nql olunmu hdis v rvaytlrdn bel mlum olur ki, brzx almind yalnz insandan iman gtirmsi lazm olan msllr soruulacaq. Digr msllr is qiyamt gnn saxlanlacaqdr.

2. Xeyirxah v mli-saleh insanlar grdklri ilrin mqabilind ilahi nemtlrl mkafatlanarlar. Bu ilr istr dnya sakinlri (yni sa olan qohumlar, dost v qonular) [msln, imkanszlara l tutmaq, elmi msslr tsis etmk v s.], istrs d dnyadan km xslr n [msln, onlarn niyyti il namaz qlmaq, hcc ziyartin getmk v s.] olsun, ilahi savab v nemtlrl mkafatlandrlarlar. Bzn vladlar valideynlrini hl sa ikn z mllri (v ya syldiklri szlrl) narahat edrlr, amma dnyadan kdkdn sonra z xeyirxah ilri il onlarn razln qazanarlar.

BYK QYAMT
Hyatn ikinci bdi mrhlsi byk qiyamt v ya bdi axirt dnyasdr. Bura, brzx alminin ksin olaraq, bzi xslr deyil, almd yaayan btn insanlara aiddir. Bu (qiyamt gn) el bir hadisdir ki, btn insanlar v hr bir canl, cansz yalar zn trf kir. Btn alm yeni bir mrhly v yeni hyata qdm qoyur. Qurani-krim bu byk hadisnin ba vercyini z aylrind dflrl byan etmidir. Bel ki, bu hadis ba vermzdn vvl, gn v ulduzlar snck, dnizlr quruyacaq, enili-yoxulu yerlr dzlck, dalar ovulub tklck v hr yeri bryck gurultulu sslr v dadc zlzllr ba verckdir.

Bir szl, hr ey mhv olub aradan getdikdn sonra, hyatn yeni mrhlsi balanacaq v orada bu dnyadan frqli olaraq bdi qanun hkm srckdir. Qiyamt Quranda mxtlif adlarla kilmidir v onlarn hr biri axirt almin hakim olan qanunu znmxsus bir trzd byan edir. Msln, mhr insanlarn ilk v sonuncusunun topland v orada zamann z mahiyytini itirdiyi n Hr gn, Toplant gn v tlaqi gn, batinlr akara xb hr ey mlum olduu n yvmunnuur, insanlar bu gn drk etmyib zlrini danlayacaqlar n Hsrt gn ya yvmuttabun v bu gnn byk hadis olduu n byk xbr adlandrmdr.

BU DNYA L AXRT DNYASININ RABTS

Smavi kitablarn dflrl haqqnda shbt adqlar msllrdn biri d, bu iki alm arsnda olan rabity dlalt edir. Bu iki hyat bir-birindn ayr deyildir. Axirt dnyasnn toxumu insann z li il spilir v insann aqibti artq bu dnyada blli olur. nsan xobxt hyata nail olmas n ilk nvbd iman v etiqadn safladrmal, kin v hsddn uzaq olmal, kimsy hiyl etmmli, znn v cmiyytin tkaml n ictimai faliyyt qoulmaldr. Yox gr imanszla, zlm, riyakarlq, xudpsndlik, qeybt, xyant v sair qeyri-insani

xisltlr dar olarsa, axirt dnyasnda bdi zillt v bdbxtiliklrl qarlaacaqdr. Peymbrdn (s) nql olunmu hdislrdn birind buyurulur: Dnya axirtin kin yeridir. Dnyada spiln hr bir yax v ya pis toxum axirt gn z mhsulunu verckdir. nsann tikan krk gl ld etmsi qeyri-mmkn olduu kimi, bu dnyada nalayiq ilr grb axirtd onun xeyirini grmsi d mahal v qeyri-mmkndr.

NSANIN GRDY LRN TCSSM V BDLY

Bir ox Quran aylrind v Peymbr (s)-dan, habel mamlardan () nql olunmu hdis v rvaytlrdn bel mlum olur ki, tk insann z deyil, blk onun grdy btn ilr d bdi olaraq qalacaq v qiyamt gn onun gzlri nnd tclli edckdir. Onun grdy xeyirxah ilr gzl v ryyatml trzd, pis v nalayiq ilri is irkin v qorxunc surtd onun qarsnda tcssm edck v btn bunlar onun zab v igncsin sbb olacaqdr. Qurani-krimd deyilir: O gn [qiyamt gn] hr ks etdiyi yax v pis mllri qarsnda hazr grck v gnahlar il z arasnda ox uzaq msaf olmasn arzulayacaqdr. Allah sizi z zabndan kindirir, nki O, z bndlrin mrhmtlidir.

(Ali-mran-30). Aydn mlum olur ki, insan grdy xeyirxah ilrin tcssmn mahid etdikd frhlnck, nalayiq v xoa glmz ilrin gr is xcalt krk ondan uzaq olmaa alacaq. Amma bura artq qamaq yeri deyildir. nki hr bir xsin grdy ilr onun ayrlmaz hisssini tkil edckdir. O gn insanlar mllrinin zlrin gstrilmsi n [qbrlrindn mhr] dstdst xacaqlar! Cnntdkilr sa trfd, chnnmdkilr is sol trfd olacaqlar. Kim [dnyada] zrr qdr yax i grmdrs, onun xeyirini grckdir [mkafatn alacaqdr]. Kim zrr qdr pis i grmdrs, onun zrrini grckdir [czasn alacaqdr]. (Zilzal 6-8). Onlar [dnyada] etdiklri btn mllrin [z qarlarnda] hazr olduunu grcklr. (Khf-49). nsan v onun grdy ilr bdi olaraq qalacaqdr. O, axirt dnyasnda xeyirxah mllrinin smrsindn ya bhrlnck, ya da rsvayedici iddtli zaba dar olacaqdr. Bu mzmunda nql olunmu hdislrdn birind deyilir: Uzaq mntqlrd yaayan mslmanlardan bir nesi Peymbrin (s) yanna glir. Peymbr (s) shbt snasnda onlara bir ne nsiht verir. Onlardan biri bu idi: Gn bu gndn axirt dnyas n znz yax dost v dostlar tapn.

Bilin ki, [mhrd] mllriniz kimi nsiyytd olduunuz xslr d qarnzda tcssm edckdir. Mmin insan, bdi hyatnn xobxtliyi n baqalar il nsiyytd gzl xlaq nmayi etdirr. O, bilir dand hr bir sz v grdy hr bir i axirt dnyasnn bdi hyatnn smrsin evrilckdir.

BU DNYA L AXRT DNYASININ OXAR V FRQL XSUSYYTLR

Bu iki almin oxar xsusiyytlri bunlardan ibartdir: Hr ikisi hqiqi v cismanidir. Onlarn hr birind qm-qss v adlq-sevinc vardr. Bu dnyada olduu kimi, insan hr eyi drk edck v cismani hyat trzi keirck. Hr birind lzzt v bdbxtiliklr vardr. V nhayt hr iki almd fza v bir ox cismani varlqlar mvcuddur. Frqlri is bunlardan ibartdir: Bu dnyada doum, cavanlq, qocalq v sonra lm olsa da, axirt dnyasnda btn bunlar he bir mna ksb etmyir. Bu dnyada insan zhmt qatlamal, kin yerlrini abadladrb oraya toxum kmli, xeyirxah ilr grmli, axirt dnyasnda is kdiyi toxumun [grdy xeyirxah ilrin] smrsindn bhrlnmlidir. Bu dnya i v ml yeri, axirt dnyas is ntic v hesab yeridir. nsan bu dnyada z mqddratn hll ed bils d, axirt dnyasnda

buna nail ola bilmyir. nsann dnyvi hyat lml nticlnir v bu dnyada bir gn cansz olan bir varlq sabah canlanr v ya ksin olaraq bir gn canl olan varlq sabah cansz bir varla evrilir. Axirt dnyasnda is, mtlq hyat v qanun hakimdir. Orada he bir dyiiklik v vzolunma hadislri ba vermyir. Axirt dnyasnn cismi varlqlar (yer, gy, ba v meyvlr v s.) insann tcssm edn mllri kimi canl v hr eydn agahdr. Bu dnyann znmxsus zaman mrhlsi vardr v varlqlar zaman rivsind mxtlif raitlrd tkaml doru hrkt edir. Axirt dnyasnda is hr ey Allahn istk v iradsindn asldr. Bu dnyadan frqli olaraq insann axirt dnyasndak drk v uru daha fal olur. Baqa szl desk, prd v manelr insann gzlri nndn gtrlr v o hqiqtlr olduu kimi grnmy balayr. Qaf sursinin 27-ci aysind bu haqda buyurulur: Artq bu gn gznzdn prdni gtrdk. Sn bu gn srrast grrsn. nsann dnyvi hyat yorucu v tkrarolunas faliyytlrdn savay bir ey deyildir. O, daim n is l gtirmy v nys nail olmaa chd edr. Amma bir qdr sonra onun n adilr v yeniyeni eylr l gtirmy alar. nsan daim n is itirdiyini znn edr v btn mrn, itirdiyi eyi tapmaa srf edr. Axirt dnyasnda bdi hyata qovuduqdan sonra axtardnn n olduunu drk edr. Burada artq yorunluun, rk sarsntsnn n

olduunu bilmz. O, hr eyi unudar v hyatdan lzzt alar. Qurani-krimd bu haqda deyilir: Onlar o cnntlrd bdi qalb oradan ayrlmaq [baqa yer getmk] istmycklr. (Khf-108). Bu sbbdn d cnnt hli, bdi olmasna baxmayaraq, zlrind yorunluq hiss etmzlr. V istdiklri hr bir ey drhal onlarn ixtiyarnda qoyulduu n artq he nyin fikrini etmzlr.

DRDNC FSL QURANIN GTRDY DLLLR

Qiyamt gnn olan iman v etiqadmz Quran aylrindn v Peymbrdn (s) nql olunmu hdislrdn qaynaqland n bu haqda elmi dlil v istidlallar gtirmy he bir ehtiyac duyulmur. Amma Qurann bizim bu mtlb daha ox hmiyyt v diqqt yetirmyimiz n gtirdiyi dlillri nzr alaraq, onlardan bir nesin qsa kild iar edirik. Qurann gtirdiyi bzi dlillr qiyamti inkar edn xslr veriln cavablardan ibartdir. Digr aylrd mtlbi bir qdr genilndirrk bu dnyada qiyamt oxar ba vern hadislr iar edilmidir. Baqa bir ayd is qiyamtin zruri v hr eyin sonu olduu byan edilir. Demk Qurani-krimin qiyamt haqda gtirdiyi dlillr qism blnr: 1. Yasin sursinin 78-79-cu aysind deyilir: z yaradln unudub: rm smklri kim dirild bilr?! dey hl Biz bir msl d kdi. [Ya Peymbr!] De ki: Onlar ilk df yoxdan yaradan dirildckdir, O, hr bir mxluqu [yaradldan vvl v sonra da] ox gzl tanyandr.

Qiyamti qtiyytl inkar edn Mkk mriklrindn biri rm smk parasn Peymbrin (s) qarsnda ovub tozunu gy atr v sonra istehza il soruur: Havada toz kimi praknd olan smk zrrciklrini kim bir yer ya bilr? Bu ay nazil olur v bu iin almlrin Rbbi trfindn hyata kecyi byan olunur. nsan bzn btn ilri z qdrt v istedad il mqayis edir v onun mmkn ya qeyri-mmkn olduunu hesab edir. Hr hans bir iin z qdrt v istedadndan xaric olduunu grdkd, onu qeyrimmkn hesab edir. Qurani-krimd bu haqda deyilir: nsann qdrt v istedad il mqayis edildikd tbii ki, qeyri-mmkn hesab edilmlidir. Amma hr eyi yoxdan yaradan v elmi hr eyi hat edn bir varlqla mqayis etdikd nec? Allahn yenilmz qdrtil mqayis etdikd biz onun mmkn v sad bir i olduuna min olmalyq. Allah-taalann qdrt v zmtini, qiyamti v xilqti byan edn aylrdn bel bir nticy glirik ki, btn hadislr Allahn istk v iradsi il hyata keir v Onun n qiyamt gn insan yenidn diriltmsi bir o qdr d tin i deyildir. 2. kinci qism blnn aylrd dnyada qiyamt almin oxar hadislr toxunulmudur v bu aylr iki hissy blnr: a). Kemid ba vermi hvalatlar (llrin yenidn dirilmsi) trafl rh olunur. Bel ki, hzrt brahim ()-mn hvalatnda deyilir: brahim () dedi:

Ey mnim Allahm! Mn llrin nec dirildiklrini gstrmyini istyirm. Allah-taala buyurdu: Mgr buna iman gtirmmisnmi? Dedi: Bli! man gtirmim, amma bunu ryimin rahatl n istyirm. Allah-taala buyurdu: Drd qu tutub balarn bdnlrindn ayrb bdnlrini tik-tik et v onlarn hr birini dalarn zirvsin qoy. Sonra onlar, zn trf glmlrini ssl. Onlarn yenidn dirilib sn trf glmlrinin ahidi olacaqsan. b). brahim ()-n qeyri-adi hvalatna deyil, tbitin hr il payz fslind lb, yaz fslind yenidn dirilmsin iar olunur. Bel ki, biz tbitd ba vern bu prosesin hr il ahidi oluruq. Q mvsmndn sonra tbitd yenidn canlanma v dirli balanr. Amma bir mddt kedikdn sonra yenidn hr ey z faliyytini dayandrb, solun rng alr. Axirt gnnd bu faliyytsizlik btn almd mahid olunacaq. Gn v onun trafna dvr edn digr planetlr (qalaktika) z hrkt dairsindn xaric olub mhv doru ynlckdir. Amma btn bunlar hmilik deyil, mvqqti olacaqdr. Axirt dnyasnda varlqlar yenidn dnyadan bir qdr frqli olaraq yeni hyata balayacaqlar. lli, altm, yz v ya daha ox yaayan insan hr il tbitin lb v yenidn dirilmsinin ahidi olur. O, btn bu mrhlni yz altm be gn rzind mahid edir v hr il bunun ahidi olduu n bu tbii proseslr onda he bir tccb dourmayr. Bir

anlq tsvvr edk ki, mrmz lli-altm.... deyil bzi haratlar kimi yalnz bir ne aya davam edckdir. Bel olduqda biz tbit v traf mhit haqda he bir mlumat ld etmmi olarq. Biz d onlar kimi baharda dnyaya glib, tbitd ba vern proseslri grmdn yaz fslind dnyamz dyimli olardq. Bir il rzind yalnz bir ne ay mr edn bck tbii ki, torpan lb yenidn dirilmsini v hyatn yeni mrhly balamasn drk etmyir. Mgr yaad ba dnya hesab edn bir bck onun hr hans bir mntqy v orann hr hans bir hr v hrin hr hans bir lky v nhayt btn bunlarn vahid bir qanuna (gn sistemin) tabe olduunu tsvvr ed bilirmi? Bilmirik! Blk d yaadmz bu alm v gn sistemini tkil edn digr planetlr baqa bir qalaktikann kiik bir hisssini tkil edir v onun da zrin vahid bir qanun hakimdir. V btn bunlar bir gn z faliyytini dayandrb bir mddt kedikdn sonra yeni bir mrhly balayacaqdr. Peymbrlr bir gn hr eyin sona atacan v qiyamt gn insanlarn mhr daxil olaraq yeni hyata balayacaqlarn biz insanlara dflrl xbr vermilr. V biz bu hadisy vahid ilahi qanunlar rivsindn xaric proses kimi baxmamalyq. Quran qiyamti yeni bir hyat adlandrr v bu yeni hyatn nmunlrini biz dnyada hr gn mahid edirik. Peymbrdn (s) nql olunmu hdisd deyilir: (Bahar gldiyi zaman qiyamti ox yad edin).

Fatir sursinin 9-cu aysind deyilir: Buludlar hrkt gtirn klklri gndrn Allahdr. Biz o buludlar quru [l] bir mmlkt trf qovub onunla torpa, ldkdn sonra dirildirik. llri diriltmk d beldir. Hcc sursinin 5-7-ci aylrind deyilir: Sn yer zn qup-quru grrsn. Biz ona yamur endirdiyimiz zaman, o hrkt [cana] glib qabarar [yaxud xmir kimi acyar] v hr nv gzl [meyvdn, bitkidn] bar gtirr. Bu [insan yaradlnn mxtlif mrhllri, l torpan cana gtirilmsi] ona grdir ki, Allah haqdr, llri dirildir v O, hr ey qadirdir. [Bu hm d bel bir danlmaz hqiqt inanmanz ndr ki] qiyamt gn mtlq glckdir ona he bir kk-bh yoxdur v Allah qbrlrd olanlar dirildck! Bu mzmunda istniln qdr Quran aylrini misal kmk olar, amma hllik biz ikisi il kifaytlnirik. 3. nc hissy blnn aylrd qiyamtin zruriliyi byan olunur v burada iki mhm msly toxunulur: Allahn dalti; Btn mxluqat z istedad v bacarqlarna mvafiq olaraq, ilahi nemtlrdn bhrlnmidir. Onlarn birinin n haqq tapdalanm, n d digrin stnlk verilmidir. 2. lahi hikmt Allah-taala btn mxluqat myyn hdf v mqsd n yaratmdr. Onlarn

hr biri Allah trfindn ntic v kamala doru svq edilir. Qurani-krimd deyilir: Qiyamtin bdi hyat v xobxtliyin, axirt dnyas il mkafat v czalandrlmasnn olmas dalt prinsiplri il tamamil ziddiyt tkil edir. Qiyamtin olmas zlm demkdir. Zlm is Allaha xas olmayan xsusiyytlrdndir. Axirt dnyas olmazsa, demk varlqlar bs v hdr yer yaradlmlar. Amma bir qdr vvl iar etdik ki, dnyada ba vern btn ilr v yaradlm btn mxluqat ilahi hikmt prinsiplri sasnda hyata kemidir. Qurann bir ox aylrind ayr-ayrlqda Allahn dalt v hikmtin iar edilmidir. Aada qeyd edcyimiz aylrd is bu mtlbin hr ikisin bir yerd toxunulmudur. 1. Sad sursinin 27-28-ci aylrind qiyamt gnn unudaraq haqq yoldan azm v iddtli zaba dar olmu xslrin aqibti byan olduqdan sonra deyilir: Biz gy, yeri v onlarn arasnda olanlar [btn mxluqat] bo-bouna yaratmadq. Bu, kafirin znnidir. Vay chnnm odunda yanacaq kafirlrin halna! Yoxsa Biz iman gtirib yax ilr grnlri yeri znd fitn-fsad trdnlrl eyni tutacaq?! Yaxud Allahdan qorxub pis mllrdn kinnlri gnahkarlara tay edcyik? 2. Casiy sursinin 21-22-ci aylrind deyilir:

Yoxsa dnyada pis mllr ednlr [axirtd] onlar iman gtirib yax ilr grnlrl bir tutacamz, onlarn hyatlarnn v lmlrinin eyni olacan gman edirlr?! Onlar n pis mhakim yrdrlr! [Dnyada naz-nemt iind yaayan kafirlr: gr qiyamt gn, axirt dorudursa, Allah biz orada da firavan hyat bx edckdir! deyirlr. Xeyr, onlarn axirt hyat ox pis olacaq, zab iind keckdir. [Dnyada aldqlar lzzt, axirtd burunlarndan tklckdir. Gzl axirt hyat yalnz dnyada Allah, din yolunda mqqtlr dzm mminlr mxsusdur]. Allah gylri v yeri haqq-daltl yaratmdr ki, [onlar Allahn vhdaniyytin, qdrtin dlalt etsin] v hr ks z mlinin vzini alsn onlara he bir haqszlq edilmyckdir. [Yax ml sahibin mkafat verilck, pislik edn d z pisliyi mqabilind czalandrlacaqdr.] Grndy kimi birinci ayd Allahn daltin, ikinci ayd is ilahi hikmt toxunulur v ikinici aynin sonunda Allahn daltin v qiyamt gnnn hdf olmasna bir daha diqqt yetirilir.

ZAHLAR
bdi v xobxt hyatn sasn tkil edn bu iki prinsip (Allahn dalti v ilahi hikmt) haqda bir qdr mlumat vermyi mqsduyun bilib, onlar qsa kild izah edirik. Allahn dalti; daltin mumi mfhumu hr hans bir eyi z hqiqi sahibin atdrmaqdan ibartdir. Bir xsin z haqqndan mhrum v baqa birinin buna sahib olmas zlm v daltsizliyin brqrar olmas demkdir. agirdlrdn imtahan gtrn mllim gr onlardan bzilrinin qiymtini ksib, bzilrinkini is artrarsa, daltsizlik etmi olur. daltin brqrar olunmas n bzn brabrliy diqqt yetirmk lazmdr. Brabrlik deyildikd, hamya eyni gzl baxmaq nzrd tutulur. Yni hr bir xsin haqq lazm olan hdd dnilmlidir. oxa layiq olan ox, aza layiq olana is az verilmlidir. Bel olduqda he bir ayrsekiliy yol verilmyir. Amma bzn brabrlik deyildikd, hamnn eyni qaydada tmin olunmas nzrd tutulur. Bu is dalt prinsiplrinin tam ziddindir. Bel ki, hr bir xs z zhmt v istedadna mvafiq olaraq tmin olunmaldr. Birinin ox, digrinin is hddindn artq az zhmt kmsin ictimaiyytd xsusi diqqt yetirilmlidir v brabrlik ar altnda onlarn hamsn eyni

qaydada tmin etmk daltdn uzaq olar. Demk Allahn dalti deyildikd ilk nvbd bunu nzrd tutmaq lazmdr ki, hr bir varlq ilahi nemtlrl bacarq v istedad rivsind tmin olunur. Nyin v ya kimins, ndns mhrum olmas he d daltsizlik deyildir. Sadc olaraq hmn varlq mhrum olduu eyi ixtiyarnda saxlaya bilmsindn v ona malik olmaa qdrti atmamasndan irli glir. nsan digr canllardan frqli olaraq, znmxsus istedad v bacara malikdir. Heyvanlar btn ilrini tbii qanunlar sasnda yerin yetirirlrs, insan z hyat v faliyytini ur v dnc il hyata keirir. O, xlaq, elm, zvq v digr ilahi xsusiyytlr malik olduu n digr varlqlardan daha stn hesab olunur. O, bzn hr eyi z hdflrin nail olmaq n qurban verir. Quran insann sadt v xobxtliyini iman v xeyirli ilrd grr. O, bdi hyat arzulayan v Allahn razln qazanmaq istyn bir varlqdr. nki insan bdi hyat arzulamaqla yana ona doru svq olunur. Demk insan bdiyyata layiq v qadir olan bir varlqdr. Onun ruhunu maddiyyat tkil etmyir. O, daim kamala doru hrkt edir. nsann dnyvi hyat axirt dnyas il mqayis edildikd, onun dnyvi hyat ana btnindki doqquz aylq mrhly bnzyir. Bel ki, ana btnind grm, sb, eitm, cinsi orqan, qan dvran, tnffs v sair orqanlar ixtiyarnda olsa bel, onlardan istifad

ed bilmyir. O, btn bunlardan yalnz dnyaya gldikdn sonra bhrln bilir. Bu dnyada da o, grm, eitm v sair qabiliyytlr malik olmana baxmayaraq, bu dnyada axirtd mahid edcyi hqiqtlri drk etmy qadir olmayr. nsan znn iman v xeyirxah ilri il hyatdan zvq alr. man v xeyirxah ilr yalnz insann bdi hyatnda v bdi hyat n znn hqiqi mna v mfhumunu ksb edir. nsan bdi hyata yalnz iman v xeyirxah ilri il deyil, kfr v dinsizlikl d nail olur. Amma bu bdi hyat din, iman v xeyirxah ilrl ld olunan hyatdan ox frqlidir. Quran bu bdi hyat zabziyyt, ignc v bdbxtiliklrl dolu olan chnnm adlandrr. He d bel tsvvr etmk lazm deyil ki, insan iman v xeyirxah ilri trk etmkl heyvanlq (ursuzluq) drcsin enckdir. Xeyr. Bel olduqda Quran insann ondan da aa mrhly endiyini byan edir. Yni insan heyvandan daha aa mrhly enir v Allahla olan rabitsini birdflik qt edir. gr bdi bir hyatn varln qbul etmsk, onda ilahi qanunlar rivsind yaayb saleh ilr grn insanlarla, qanuna tabe olmayb zdniraq v nalayiq ilr grn insanlar dalt riayt etmyn mllim v agirdlrin misalna evrilir. Bel ki, mllim il boyu zhmt kib drs oxuyan v imtahanda mvffqiyyt qazanan agirdlrl yana, sla drs diqqt yetirmyn, sinifd db

qaydalarna riayt etmyib imtahanda da mvffqiyyt ld etmyn agirdlr yksk v eyni qiymt verir v yaxud onlarn hr ikisini yksk qiymtdn mhrum edir. Bu zlm v daltsizlikdir. Bu mtlbi sad dill d ifad etmk olar. Bel ki, Allah-taala insanlar iman v saleh mllr dvt etmidir. nsanlar da bu dvtin qarsnda iki mvqe tuturlar: Bzilri bu dvti qbul edib onun fikri, xlaqi v mli qanunlarna riayt edirlr, digrlri is qanundan boyun qararaq fsad, pozunluq, zlm v daltsizlikl mul olurlar. Mlum msldir ki, bu dnyada ham z mlinin mkafat v ya czasn lazmnca almr v daltli bir mhkmnin qurulmas labd bir msly evrilir. Bel ki, insanlarn bzilri mrlrini xeyirxah ilr, bzilri is fitn-fsad trtmkl baa vurur v dnyalarn mkafatlandrlmadan v ya czalandrlmadan dyiirlr. Demk insanlarn dalt prinsiplri zrind mkafatlandrlb v ya czalandrlmas n axirtin olmas lazm v zruridir.

LAH HKMT
nsanlarn grdy ilr iki qism blnr: 1. He bir ntic vermyn, sadt v kamala atdrmaqda tsiri olmayan ylnc v ilr; 2. Mqddratmz hll edn v bizi sadt v kamala atdran faydal ilr.

Birinci qism aid olan ilri pu v batil, ikinci qism aid olan ilri is qli v hkiman adlandrr. Demk bizi kamala atdran ilr, grdymz faydal v xeyirxah mllrdir. Allahn hikmtli ilri nec? O da znn grdy bzi hikmtli ilri il kamala atr v ya ksin olaraq ondan mhrum olur! O, he bir ey ehtiyac olmayan mtlq bir varlqdr. Onun grdy btn ilr xeyir v hikmtdir. Hikmtli ilr Allah v insan barsind mxtlif mna ksb edir. Bu mfhumu insana aid etdikd, onun mal v sadt atmas n atd uurlu addmlar v grdy xeyirxah ilr nzrd tutulur. lahi hikmt deyildikd is, insanlarn sadt v kamala svq edilmlri nzrd tutulur. nsan kamala atdran hikmtli ilr gldikd, mhm bir msly diqqt yetirmk lazmdr. O da bundan ibartdir ki, insann grdy ilr v hasil etdiyi ntic arasnda hqiqi rabitnin mvcud olmasna he bir zrurt duyulmur. Yni kamal insann grdy iin nticsi deyil, ondan bhrlnmsidir. Msln, dmirdn man dzldir, dadan ev tikir, paradan paltar tikir v s. Evin tikilib v ya mann dzldilib hazr olmas kamal deyil, ondan smrli istifad v bhrlnmk kamal hesab olunur. Amma Allahn grdy ilr v ntic arasnda hqiqi rabit brqrardr. Yni hr bir iin nticsi hmin iin kamal demkdir. Allah yaratd hr bir varl kamala doru istiqamtlndirir v onu son mrhly atdrr. Adi toxumun gyrrk yerdn

qalxb budaya evrilib smr vermsi, onun son mrhlsi v kamala atmas demkdir. Bu gnlr bir oxlarnn, haqqnda mbahis etdiklri msllrdn biri d dnya v tbitin daimi dyikn v qeyri-sabit olmasnn isbat haqqndadr. Bel bir qidy saslananlar dnyann daim hrktd olduunu v yetkin nticy atmadn iddia edirlr. Yni dnya hr hans bir mrhlni arxada qoyduqdan sonra, yeni mrhllrl zlir v bellikl yeni-yeni mrhllri kerk hqiqi mqsd nail olmayr. Dnyann kediyi mrhllri yalnz o zaman hqiqi hesab etmk olar ki, nticd son v hqiqi mqsd atm olsun. Demk dnya znn son mrhlsin atmayrsa, puluqdan savay bir ey deyildir. Quran onlarn cavabnda deyir: gr yalnz dnya v tbit nzrd tutulsa, bel bir frziyy il qnatlnmk olard. V gr torpaq zrind gyrmi ot saralb aradan getmkl v dnyaya glmi hr bir varlq myyn mddt kedikdn sonra mhv olmaqla nticlnsydi, bel bir naqis frziyyy saslanmaq olard. Amma varlq deyildikd, biz yalnz tbit v dnyan nzrd tutmamalyq. Dnya ilk gndr. Zaman dvr edir v nvb sonuncu gn atr, dnya getmk, axirt is atmaq demkdir. li ()-dan bu haqda nql olunmu hdislrdn birind buyurulur: Dnya tb kemk, axirt is qalmaq mnzilidir.

Dnyaya mna vern axirtdir. nki hrkt v faliyyt mna vern d mhz sonuncu mqsddir. gr bdi axirt dnyas olmasayd, dnyann he bir mna v mfhumu olmazd. O, he bir mrhllri kemdn mqsd ata bilmzdi. Bel olduqda yaradl pu v hdr saylmal idi. Amma briyyt Allah trfindn peymbrlr gndrilmi v bu hqiqtin mahiyyti onlara byan edilmidir. Peymbrlr insanlarn dnya v tbit barsind dar olduqlar shv dnclri saf qid v tfkkr il vz edrk, onlar haqqa hidayt etmilr. Btnlkl olmasa da, Allaha iman gtirmi xslrin etiqadlarnn sas hisssini axirt gnn v bdi hyata olan iman tkil edir.