.T..

Gemi naat ve Deniz Bilimleri Fakltesi

Deniz Teknolojisi Mhendislii Blm





GEM VE AIKDENZ
YAPILARI
MUKAVEMET DERS NOTLARI






Do. Dr. Barbaros Okan
i


NDEKLER

Sembol Dizini.................................................................................................................... iv
1: Gemi ve Akdeniz Yaplarnda Boyuna Mukavemet : Dinamik Etkiler
1.1. Dinamik Yklerin Tanm .............................................................................. 1
1.2. Su Basncnda Dinamik Etkiler: Smith Dzeltmesi ....................................... 3
1.2.1. Sinzoidal Dalgalarda Dinamik Etkiler...................... 3
1.2.2. Trokoidal Dalgalarda Dinamik Etkiler....................... 8
1.3. Gemi Hareketlerinin Boyuna Mukavemete Etkisi..........................................10
1.3.1. Dalp kma Hareketinin Boyuna Mukavemete Etkisi................... 11
1.3.2. Ba-k Vurma Hareketinin Boyuna Mukavemete Etkisi................ 16
1.3.3. Dalgalarda Yanal Eilme............................................................... 19
1.4. Kk Boyutlu Yaplarda Hesap Yntemi................................................... 23
1.5. zlm rnekler........................................................................................ 26
1.5.1. Dinamik etkiler: Smith Dzeltmesi .................... 26
1.5.2. Dinamik etkiler: Gemi Hareketinin Etkisi ..................... 28
1.5.3. Dinamik etkiler: Kk Boyutlu Yaplar ....................... 32
2: Gemi ve Akdeniz Yaplarnda Deneysel almalar
2.1. Giri ............................................................................................................... 35
2.2. Gemilerde Yaplan Statik Deneyler .............................................................. 35
2.3. Gemiler Seferdeyken Yaplan lmeler ....................................................... 38
2.4. Model Deneyleri ........................................................................................... 41
2.4.1. Paral Modellerin Genel Yaps ................................................... 41
2.4.2. Paral Modellerin leklendirilmesi .......................................... 43
2.5. Genleme ve Deformasyonlarn llmesi .................................................... 46
2.5.1. Basit Gerilme ve Genleme ............................................................. 46
2.5.2. Mekanik Genleme lerler .......................................................... 47
2.5.3. Elektrik Genleme lerler ............................................................. 49
ii
2.5.4. Levhalarda Genleme ve Gerilme lmleri .................................. 50
2.6. zlm rnekler ....................................................................................... 52
2.6.1. Model Deneyleri ............................................................................. 52
2.6.2. Levhalarda Genleme ve Gerilme lmleri .................................. 53
3. Gemi ve Akdeniz Yaplarnda Takviye Sistemlerinin Mukavemeti
3.1. Gemi ve Akdeniz Yaplarnda Kiri Mukavemetine Giri ......................... 55
3.2. Hiperstatik Kiri Sistemleri ........................................................................... 59
3.2.1. Hiperstatik Sistemlerde Kuvvet Yntemi ........................................ 60
3.2.2. Hiperstatik Sistemlerde ekil Deitirme Yntemi ........................ 69
3.2.3. Hiperstatik Sistemlerde Moment Dalm Yntemi ...................... 77
3.3. Kiri Sistemlerinde Burkulma Problemi ................................................... 84
3.3.1. ki Ucu Basit Mesnetli Kirilerinin Burkulmas.............................. 85
3.3.2. ki Ucu Ankastre Mesnetli Kirilerinin Burkulmas........................ 86
3.3.3. Bir Ucu Ankastre Mesnetli Bir Ucu Basit Mesnetli Kirilerinin
Burkulmas....................................................................................... 88
3.3.4. Bir Ucu Ankastre Mesnetli Bir Ucu Serbest Kirilerinin
Burkulmas ...................................................................................... 88
3.4. Gemilerde Takviye Sistemlerinin ................................................................ 90
3.4.1. Basit Takviye Sisteminin Analizi ................................ 90
3.4.2. ok Kirili Takviye Sistemlerinde Enerji Yntemi ......................... 92
3.5. zlm rnekler........................................................................................ 94
3.5.1. Kiri Sistemlerinin Analizi ............................. 94
3.5.2. Takviye Sistemlerinin Analizi ....................... 104
4. Gemi ve Akdeniz Yaplarnda Levha Mukavemeti
4.1. Levha Mukavemetine Giri ......................................................................... 105
4.2. Levha Kavram ve Temel Varsaymlar ....................................................... 105
4.2.1. Levhann Tanm ve Varsaymlar ..................................... 105
4.2.2. Levhalarda Gerilme Halleri ................................... 108
4.2.3. Levhalarda Genleme Halleri .................................. 109
4.2.4. Levhalarda Genleme Gerilme likileri................................. 111
4.3. Levhalarn Eilmesi .................................................................................... 113
iii
4.3.1. Levhalara Etki Eden Kuvvetler ................................................ 113
4.3.2. Levhalarda Eilmenin Genel Denklemleri .................. 114
4.3.3. Snr Koullar ve zm Teknikleri .................................117
4.3.4. Kenarlar Basit Mesnetli Levhalar ...................................118
4.3.5. ki Kenarna Moment Uygulanm Basit Mesnetli Levhalar ....... 121
4.3.6. Kenarlar Ankastre Mesnetli Levhalar ........................................ 122
4.3.7. Tarafsz Dzlem i ekme Kuvvetlerinin Etkisi ......... 125
4.4. Plaklarn Burkulmas .................................................................................. 128
4.4.1. Uzun Levhalarn Tek Eksenli Burkulmas ................................... 129
4.4.2. Geni Levhalarn Tek Eksenli Burkulmas .................. 131
4.4.3. Ykl Kenarlar Basit Mesnetli Levhalarn Burkulmas .. 132
4.4.4. Ykl Kenarlar Ankastre Mesnetli Levhalarn Burkulmas .... 134
4.4.5. Kenarlar Farkl ekilde Mesnetli Levhalarn Burkulmas ......... 137
4.4.6. Levhalarda ki Eksenli Burkulma ........................................ 139
4.4.7. Levhalarn Dzlem i Eilmesi ........... 141
4.4.8. Levhalarn Dzlem i Kaymas ................................................... 142
4.4.9. Levhalarda Dzlem i Bileik Etkiler: Etkileim Formlleri ..... 144
4.4.10. Levhalarda Burkulma Eilme Etkileimi ........................146
4.4.11. Stifnerlerin Levha Burkulmasna Etkisi ..........................148
4.5. zlm rnekler ......................................................................................151
4.5.1. Levhalarn Burkulmas ................................................................ 151
5. Gemi ve Akdeniz Yaplarnda Sreksizlikler ve st Yaplar
5.1 Giri . 153
5.2 Yapsal Sreksizlikler . 153
5.2.1 Giri .. 153
5.2.2 st Yap Snrlar .. 153
5.2.3 Gverte Aklklar .... 153
5.2.4 Tayc Elemanlarn Snr Balantlar .... 153
5.3 st Yaplar .. 153
5.3.1 Giri .. 153
5.3.2 st Yap Performansn Etkileyen Faktrler .... 153
iv
5.3.3 Basit Eilme Teorisiyle st Yap Boyutlandrlmas .... 153
5.4 st Yaplar in Performans Teorileri .... 153
5.4.1 Giri .. 153
5.4.2 Crawford Teorisi ... 153
5.4.3 Dzlem Gerilme Teorisinin Uygulan 153
6. Kaynaklar ................................................................................................................... 153

v
Sembol Dizini
Blm 1
w(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca arlk dalm
b(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca sephiye dalm veya kesit genilii
q(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca net kuvvet dalm
Q(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca kesme kuvveti dalm
M(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca eilme momenti dalm
Blm 2
w(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca arlk dalm
b(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca sephiye dalm veya kesit genilii
q(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca net kuvvet dalm
Q(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca kesme kuvveti dalm
M(x) Gemi veya akdeniz yaps boyunca eilme momenti dalm
E Young elastisite modl
G Kayma modl
c Genleme
o Normal gerilme
t Kayma gerilmesi
I Kesit atalet momenti
M Kesit ii moment
c(x), c
o
Kayma gerilmesi dalm fonksiyonu ve sabiti
a(x), a
o
Sehim art dalm fonksiyonu ve sabiti
W Kesit mukavemet modl
W
S
Tekne elik arl
W
M
Ana makina arl
W
O
Tekne donanm arl
W
A
Yardmc makina arl
W
PR
Mrettebat arl
l
1
st yap uzunluu (Birinci tip)
l
2
st yap uzunluu (kinci tip)
l
M
Ana makina uzunluu
vi
l
O
Donanm uzunluu
l
A
Yardmc makinalar uzunluu
A Kesit alan
A
o
Deplasman
P Makina gc
N Makina devri
x
B
Sephiye merkezi boyuna yeri
x
G
Arlk merkezi boyuna yeri
BM
L
Boyuna metasantrik yarap
GM
L
Boyuna metasantr ykseklii
R Erilik yarap
o Sehim veya paralel batma
o' Sehim trevi veya trim
o Sehimin ikinci trevi
H Dalga ykseklii veya kalp ykseklii
Dalga boyu
| Faz as
Blm 3
L Gemi veya akdeniz yaps boyu
B Gemi veya akdeniz yaps genilii
_ Model boy oran
e Asal frekans
g Yerekimi ivmesi
d Su ekimi veya deniz derinlii
T Periyod
, Dalga genlii
m, V Gemi veya akdeniz yaps boyunca ktle dalm
a, V Gemi veya akdeniz yaps boyunca ekktle dalm
b, Gemi veya akdeniz yaps boyunca ekktle dalm
r
o
Trokoid dalga yrnge yarap
vii
R Trokoid dalga yuvarlanma yarap
Dalga boyu
T
H
Dalp kma periyodu
T
P
Ba k vurma periyodu
A Su hatt alan
A Uyum katsays
k Snm oran
GM
L
Boyuna metasantr ykseklii
GZ Trim momenti moment kolu
u Ba k vurma as
u
m
Trim asnn genlii
O
1
,O
2
Ba k vurma hareketi transiyent ve periyodik genlikleri
u,v,w Potansiyelden kaynaklanan hz bileenleri
u,v,w Hareketlerden kaynaklanan hz bileenleri
a
x
, a
y
, a
z
Potansiyelden kaynaklanan ivme bileenleri
a
x
, a
y
, a
z
Hareketlerden kaynaklanan ivme bileenleri
Blm 4
f
AB
Anoktasndaki birim ykn B noktasnda oluturaca kme
o
AB
Anoktasndaki birim momentin B noktasnda oluturaca dnme
U ekil deitirme enerjisi
o kme
u Dnme
Q(x) Kesme kuvveti
M(x) Eilme momenti
E Young Modl
I
o
Kesit atalet momenti
|
A
A mesnetinde kiri dnmesi
M
o
(x) Mtemadi kiriin herhangi bir aralnda izostatik eilme momenti
M(x) Mtemadi kiriin herhangi bir aralnda hiperstatiklik momenti
K Katlk katsays
viii
D Datma katsays
letme katsays
P
cr
Kritik burkulma yk
o
cr
Kritik burkulma gerilmesi
K Atalet (Jirasyon) yarap
S
r
Kiri narinlik katsays
S
eff
Kiri efektif narinlik katsays
L
eff
Kiri efektif boyu

1



1. GEM VE AIKDENZ YAPILARINDA
BOYUNA MUKAVEMET: DNAMK HAL

1.1 Dinamik Yklerin Tanm

Gemi veya akdeniz yaplar zamana bal eitli zorlamalar altnda kalrlar ve yapsal
tepkileri deiik zorlamalar karsnda farkl olur. Bu farkllklar birok ekilde
snflamak olanakl olmasna ramen en uygun olan frekansa bal olarak yaplan ve
gruptan oluan snflamadr. Bu snflamaya gre zorlamalar dk frekansl, orta
frekansl ve yksek frekansl zorlamalar olarak ele alnrlar. Gemilerin veya akdeniz
yaplarnn dvnme sonucu maruz kald zorlamalar yksek frekans (1000 Hz
mertebesinde) zorlamalar olup yerel olma zellii gsterirler. Ele alnan yapdaki
makinalardan veya pervanelerden dolay ortaya kan zorlamalar orta frekans aralnda
olup (100 Hz mertebesi) blgesel kalrlar. Blgeselden kast btn yapy etkilememekle
birlikte snrl bir blgeyi etkilediidir. Her iki gruba ait zorlamalarda tepkilerde atalet
etkisi ile nemli bir dinamik amplifikasyon gzkr. Gemilerin veya akdeniz
yaplarnn boylarna yakn olan dalgalarn yap zerinde oluturduu zorlama dk
frekans (10 Hz mertebesi) grubuna dahildir ve tepkiler dinamik amplifikasyondan
etkilenmezler.

Boyuna mukavemet probleminde dinamik ykleme durumundan sz ettiimizde oluan
kuvvetlerde dinamik bytme etkisinin hemen hemen hi olmad dk frekansl
yklemeleri kast etmekteyiz. Orta ve yksek frekansl zorlamalar daha yerel sorunlar
yarattklar iin boyuna mukavemet asndan nem tamazlar. Byklk olarak yksek
ve orta frekansl zorlamalar dk frekansl ve statik zorlamalara kar ihmal edilebilecek
kadar kktrler. Genellikle dk frekansl zorlamalar mertebe itibariyle statik
zorlamalara yaklaan byklkte olurlar ve hava iddeti arttka bu yaklaklk iyice
artar. Ancak ekil 1.1den de grld gibi statik yklemedeki deiikliklerin yaratt
gerilme artlar dinamik yklerdeki artlara kyasla ok daha byk olabilmektedir.
ekil 1.1 ballastl halde seferde olan geminin olduka tipik bir seferi srasnda orta kesitte
kaydedilen gerilmeleri gstermektedir. Yatay eksen gnler cinsinden zaman, dey eksen
de klb/in
2
cinsinden gerilmelerdir. eklin alt tarafnda sefer srasnda geminin seyrettii
denizdeki durumu belirten bir deniz durumu izelgesi de verilmitir. Ana diyagramda
daha kaln hatlarla gsterilen eriler statik yklerden dolay ortaya kan gerilmeleri
gstermekte, ince dey izgiler de dalgalardaki dinamik etkiler nedeniyle ortaya kan
gerilme genliklerini gstermektedir. Deniz koullarnn daha sert olduu ilk zamanlarda
dinamik yklerin olduka yksek olduunu, deniz koullarnn iyiletii daha sonraki
zamanlarda dinamik etkilerin ok kld rahatlkla gzlenmektedir.
2

ekil 1.1: Bir geminin tipik bir seferi srasnda orta kesitinde llen gerilmelerin
deiimi

Gerekte statik ve dinamik nedenlerle ortaya kan gerilmeleri ayr ayr lmek olana
yoktur. Ancak srekli alnan lmeler zaman zerinde integre edilince dinamik kkenli
gerilmelerden basn ve ekme gerilmeleri birbirlerini yok edeceklerinden zaman iindeki
integrasyon statik kkenli gerilme byklklerini verir. Bu sre ierisinde llen en
byk basn gerilmesi ile en byk ekme gerilmesi bize dinamik gerilmelerin
genliklerini verir.

Bu ekildeki dier bir nemli husus da ykleme deiiklikleri srasnda ortaya kan
kalc gerilme deiiklikleridir. Bu deiiklikler geminin maruz kald dinamik
gerilmelere kyasla daha byk olduu aka gzkmektedir. Ayrca statik gerilmelerin
boyut olarak dinamik gerilmelere kyasla daha byk deerlere ulaabildii de
gzkmektedir. En byk dinamik gerilmelerin 2-3 klb/in
2
olduu, seferin son
dnemlerindeki balast durumunda statik gerilmelerin 10 klb/in
2
deerini at
grlmektedir.

Yukarda anlatlanlardan da anlalabilecei gibi dk frekansl zorlamalar statik
yklerle birlikte ele alp problemi statik olarak incelemek mmkn olacaktr. Bu durumda
dk frekansl zorlamalar yar-statik ykler olarak ele alp daha evvelce ilenen statik
yklere ilave etmek gerekmektedir. Blmn geri kalan ksmnda dk frekansl
dinamik yklerin hesabn, statik yklere ilave edili eklini ve elde edilen sonularn
yorumlanmasn ele alacaz. lk olarak dinamik yklerin teorik olarak belirleniini ele
alacaz. Bir sonraki blmde de dinamik yklemelerin belirlenmesi iin yaplan
deneysel almalar ele alp model deneylerinden ve gemilerde yaplan lmelerden sz
edeceiz.
3
1.2 Su Basncnda Dinamik Etkiler: Smith Dzeltmesi

Gemi veya akdeniz yaplarnn boyuna mukavemeti incelenirken ok nemli iki kabul
yaplmt. Bunlardan birincisi geminin veya akdeniz yapsnn dalga zerinde statik
denge halinde olduuydu. Yapnn boyuna yaklaan boylardaki dalgalarda hareketler
olduka yava olacandan bu geree yakn bir varsaymdr, ancak bu hareketin
mertebesi baz hallerde nem kazanabilir. Bu hallerde geminin ivmelenmesi ihmal
edilemeyecek atalet kuvvetlerinin ortaya kmasna neden olur ve arln yan sra bu
atalet kuvvetlerini de gz nne almak gerekir. Bir ikinci varsaym da bu denge hali
srasnda yapya denizden gelen etkinin sadece hidrostatik basn olduu ve bu etkinin
sephiye dalm ile gsterilebileceidir. Oysa dalgal bir denizde su zerreleri genel olarak
eliptik, derin sularda da dairesel bir yrngede hareket ettii bu nedenle hidrostatik
basnta bir deime olduu bilinmektedir. Basntaki bu deime phesiz denizden
gelen etkiyi deitirmektedir ve bu da yapdaki kesit tesirlerini belirli lde
etkilemektedir. Bu etki de nispeten kk olmakla birlikte baz hallerde nemli olabilir ve
incelenmesi gereklidir. Bu ksmda yukarda zetlenen dinamik etkilerden su basncnda
oluan dinamik etkileri ele alacaz. ncelikle sinzoidal dalgalarda bu etkiler
incelenecek daha sonra daha gereki olan trokoidal dalgalar ve bu dalgalardaki
deiiklikler ele alnacaktr. Bir sonraki ksmda gemi veya akdeniz yapsnn
hareketleri sonucu ortaya kan dinamik etkiler dalp kma ve ba k vurma halleri iin
ayr ayr incelenecektir. Son ksmda ise karakteristik boyutlar kk olan akdeniz
yaplarna gelen dalga yklerini, bu yklerden tr yapda oluan kesit tesirlerinin
hesabn ve yaplarn boyutlandrlmasna deinilecektir.

1.2.1 Sinzoidal dalgalarda dinamik etkiler
Dalgalar iindeki su zerreciklerinin hareketleri nedeniyle basn deimesinin boyuna
mukavemete olacak etkisini ilk ele alan W. E. Smithdir ve bu nedenle boyuna
mukavemet hesaplarnda dinamik basncn gz nne alnmas Smith Dzeltmesi olarak
bilinir [1]. Dalgalar iindeki zerreler genelde eliptik yrngeler izerler ve deniz
derinletike bu dalgalarn eliptiklii azalp derinliin dalga boyunun yarsndan fazla
olmas halinde bu yrnge dairesel hale gelir. Bu noktadan itibaren deniz derinliinin
yeteri kadar byk olduunu ve su zerrelerinin yrngelerinin daima daire olduunu
varsayacaz. Serbest su yzeyinin bir dalga yzeyine dnmesi de serbest su
yzeyindeki zerrenin bu dairesel hareketi neden olur ve serbest yzeydeki bu deime
dinamik basnla orantldr. Smith dzeltmesinin dayand temel ilke budur.

Serbest su yzeyindeki bir zerrenin dairesel yrngesinin ap dalga yksekliine yani
yarap da dalga genliine eit olur. Sebest su yzeyinden derine gittike de zerrelerin
yrngelerinin ap derinlikle stel olarak azalr. Bu durumda,

2
H
r e
2
H
o ao
z 2
az
= = , = ,

t

eklinde yazlabilir. Burada ,
az
,
ao
srasyla z derinliindeki dinamik basn dalgasnn ve
serbest su yzeyinin genlii, r
o
serbest yzeydeki bir zerre yrngesinin yarap, z
serbest yzeyden olan mesafe ve da dalgann boyudur. Burada z mesafesinin deniz
iine doru pozitif olduunu kabul ediyoruz. Bu durumda serbest su yzeyinin ve serbest
su yzeyinden z kadar derinlikteki basn yzeyinin denklemleri srasyla
4

( ) ( )
( ) ( ) t kx Cos e
2
H
x
t kx Cos
2
H
x
z 2
z
o
e = ,
e = ,

(1.1)
olarak verilir. ekil 1.2ada gemi boyunca bu yzeyler ve bu yzeyleri oluturan
zerrelerin yrngeleri gterilmektedir. Dalga denklemlerindeki k ve e deerleri srasyla
dalga says ve asal frekans olup dalga boyu ve dalga periyou cinsinden
T
2
2 2
k
t
= e

t
=
olarak verilir. Ayrca derin su dalgalarnda dalga periyodu ile dalga boyu arasnda

t
=
2
gT
2

ilikisi vardr.

ekil 1.2: Sinzoid dalgann yaps ve kesit alanlarndaki deime

Geminin herhengi bir x noktasndaki kesitini gz nne alalm (ekil 1.2b). Bu kesitte
dalga yzeyi kesikli izgilerle gsterilen sakin su yzeyinden ,
o
(x) kadar altndan
gitmektedir. Geminin statik halde bu kesitindeki sephiye kuvveti dolu izgi ile gsterilen
dalga yzeyinin altndaki alana eit olmaktadr. Bu sonuca varrken sakin su yzeyinin z
kadar altnda herhangi bir noktadaki zerrenin de serbest su yzeyindeki zerrelerle ayn
apta yrnge izerek dalga yzeyinden z kadar derine ulatn varsaymaktayz. Bu
durumda bu noktadaki basn z ile orantl olacak ve o derinlikteki zerrenin etkisi de
dalga yzeyi ile akacaktr. Oysa yukarda da belirttiimiz gibi z derinliindeki zerrenin
yrngesi daha kk olacandan bu zerrenin konumu ,
z
(x) kadar altnda olacaktr.
imdi bu noktadaki basn z derinlii ile orantl olacandan dalga yzeyinden daha
yksekte olacaktr. Geometrik ilikiler gz nne alndnda bu yksekliin
5
( ) ( ) x x
z o
, , = o, (1.2)
olaca kolayca grlebilir. Bu hesaplar dalga yzeyinin altndaki baka noktalar iin de
tekrarlarsak kesit geniliince dinamik etkilerin gz nne alnmasyla ortaya kacak
yeni bir su yzeyi ortaya kar. Virtel su yzeyi olarak tanmlayabileceimiz bu yzeyin
alan dalga ukurunun altna gelen x kesitinde statik haldeki kesit alanndan byk kar
(ekil 1.2c) ancak dalga tepesinin altna gelen x kesitinde statik haldeki kesit alanndan
kk kar (ekil 1.2d).

Kesit alanlarnda ortaya kan bu deiiklikler sephiyenin boyuna dalmnn deimesi
anlamna gelir. Dalga tepesindeki bir gemide statik yolla hesaplanan sephiye dalmmda
gemi ortasna rastlayan ksmlarda sephiyede bir azalma ularda ise bir artma oluacaktr.
Gemi dalga ukurunda iken ise tam tersine deiiklik ularda azalma ve ortada artma
eklinde oluacaktr (ekil 1.3). Sephiyedeki bu deiim genel olarak statik halde elde
edilmi olan denge konumunun deimesini ve geminin yeni bir su ekiminde ve trim
halinde dengelenmesi dengelenmesini gerektirir. Yeni denge konumu elde edildikden
sonra hesaplar aynen statik halde olduu gibi yaplr ancak yeni denge konumunun
bulunmas olduka zordur.

ekil 1.3: Dalgalardaki dinamik etkinin sephiye dalmna yansmas

Bu hesaplar ilk olarak W. E. Smith grafik olarak uygulam ve sinzoidal yerine
trokoidal dalga kullanmtr. Smithin yntemi ok uzun zaman almakta ve ok fazla
sayda tekrar gerekmektedir. Trokoidal dalgalarda daha sonra Muckle yaklak bir
yntem gelitirmi ve bu hesaplarn daha kolay yaplabilmesini salamtr. Burada
Mucklen ynteminin uygulann sinzoidal dalgalar iin vereceiz.

Bir an iin bir geminin statik halde sinzoidal bir dalga zerinde dengelenmi durumda
{A
n
} n = 1,2,...,N Bon-Jean kesit alanlarnn bilindiini varsayalm(ekil 1.4). Bu
durumda denge koullarndan

( )
( )

}

}
=
=
A
= = A
A
= = A
N
1 n
n n n
L
0
G
N
1 n
n n
L
0
A x c
3
x 2
dx x xA x
A c
3
x 2
dx x A
(1.3)
6
denklemlerini yazabiliriz. Burada A geminin deplasman x
G
arlk merkezinin boyuna
konumu Ax kesitler aras mesafe c
n
de Simpson katsaysdr. imdi bu kesit alanlarnda
Smith dzeltmelerini uygulayarak ortaya kan {oA
n
} n = 1,2,...,N alan artlarn veya
azalmalarn hesaplayalm. Burada A
n
kesit alanlarnn daima pozitif olduklarna ancak
oA
n
alan artlarnn pozitif olabilecekleri gibi negatif olabileceklerini de dikkat etmek
gerekir.
Bu bilgiler geminin yeni denge konumunu belirlemek iin yeterli deildir ve Smith
dzeltmesinden kaynaklanan alann su ekimiyle nasl deitiini bilmek gerekir. Bu
bilgiyi dorudan elde etmek mmkn deildir ama Muckle bu deiimin kk su ekimi
artlarnda lineer olarak deitiinin varsaylabileceini nermitir. Bu varsaymdan
yararlanmak zere denge konumundaki su ekiminden o kadar yukardan geen paralel
bir su hattnda {A
n
} n = 1,2,...,N Bon-Jean kesit alanlarn ve Smith dzeltmelerinden
gelen {oA
n
} n = 1,2,...,N alan artlarn da ayn ekilde hesaplayalm (ekil 1.4). Bu
durumda herhangi bir kesitte statik denge su hattndan z
n
kadar mesafedeki bir su hattnda
Smith dzeltmesinden sonra alan deeri

n
n n n n
n n n
z
) A A ( ) A A (
) A A ( A
o
o + ' o + '
+ o + =
eklinde yazlabilir.

ekil 1.4: Gemiye ait Bon_Jean alanlar ve alanlardaki artlar.

Smith dzeltmesinden sonra gemi tekrar dengeye gelebilmesi iin belli bir miktar paralel
batacak ve bir miktar da trim yaparak yeni bir su hattnda yzmeye balayacaktr. Bu su
hatt belli bir sakin su yzeyi etrafnda bir sinzoidal eri ile belirlenecektir (ekil 1.5).
Yeni sakin su hatt da dorusal olarak deiecei iin
b ax z + =
denklemiyle tanmlanabilir. Bu denklemde a ve b katsaylar bilinmeyen deerler olup
yeni su hattnn belirlenmesi bu katsaylarn hesaplanmasna indirgenmi olur. Bu
durumda yeni denge koullarndan
7

( ) | |
( ) | |

}
=
=
)
`

+
o
o + ' o + '
+ o +
A
= = A
)
`

+
o
o + ' o + '
+ o +
A
= = A
N
1 n
n
n n n n
n n n n
L
0
G
N
1 n
n
n n n n
n n n
L
0
b ax
) A A ( ) A A (
) A A ( x c
3
x 2
dx x A x x
b ax
) A A ( ) A A (
) A A ( c
3
x 2
dx x A
(1.4)
yazlabilecei aktr.

ekil 1.5: Yeni denge konumunda serbest su yzeyi ve dalga yzeyinin geometrisi.

Yukarda (1.3) denklemleri ile verilen olan denge konumuna ait deplasman ve
deplasmann boyuna momentlerinin tanmlar (1.4) denkleminde yerine yerletirilir ve
denklem basitletirilirse
| |
| |

=
=
=
)
`

+
o
o + ' o + '
+ o
=
)
`

+
o
o + ' o + '
+ o
N
1 n
n
n n n n
n n n
N
1 n
n
n n n n
n n
0 b ax
) A A ( ) A A (
A x c
0 b ax
) A A ( ) A A (
A c
(1.5)
elde edilir. Bu denklemlerd a ve b sabit deerler olup toplamlarn dna kartlabilirler
ve

= =
=
=
=
o = o =
o
o + ' o + '
=
o
o + ' o + '
=
o
o + ' o + '
=
N
1 n
n n n
N
1 n
n n
N
1 n
2
n
n n n n
n
N
1 n
n n n n
n
N
1 n
n
n n n n
n
x A c q A c p
x
) A A ( ) A A (
c R
) A A ( ) A A (
c Q
x
) A A ( ) A A (
c P

byklklerini tanmlamak suretiyle a ile b bilinmeyenleri iin

q Pb Ra
p Qb Pa
= +
= +

eklinde iki lineer denklem elde edilir. Bu denklemlerden a ve b deerleri

QR P
pR qP
b
QR P
qQ pP
a
2 2

= (1.6)
olarak elde bulunur. Bylece yeni su hatt belirlenmi olur ve bu su hatt zerinde dalga
profili izilmek suretiyle yeni sephiye dalm Smith dzeltmesi de yaplarak elde edilir.
Bu hesaplar srasnda yaptmz varsaymlar nedeniyle deplasman ve deplasmann
boyuna momentini tam olarak tutturamamamz olasdr. Bu durumda dzeltme ilemini
yeni su hattn esas alarak tekrarlamamz gerekir. Ancak genellikle Smith dzeltmesi
8
nedeniyle ortaya kan trim ve paralel batma ok kk olduundan yaplan varsaymlar
byk lde geerlidir ve ender olarak dzeltmeleri bir defadan fazla yapmak gerekir.

1.2.2 Trokoidal dalgalarda dinamik etkiler
Yukardaki blmde gz nne alnan sinzoidal dalgalar lineer dalgalardr ve genellikle
ykseklii kk olan dalgalar iin geerli olurlar. Ayrca bu dalgalar serbest su sathna
gre simetri arz ederler. Gerekte mukavemet hesaplarnda nemli olan ykseklii byk
olan dalgalardr. Ayrca gemi mukavemeti asndan nemli olan bu yksek dalgalar
gerek deniz koullarnda serbest su hattna gre hi bir zaman simetrik olmazlar. Gerek
deniz dalgalar dalga tepelerinin civarnda daha sivri dalga ukurlarnda ise daha yayvan
olurlar. Bu nedenle boyuna mukavemet hesaplarnda gerek dalgalara daha yakn
zellikler sergileyen trokoidal dalgalar kullanlr.

Trokoid dalga yatay bir dzlemde kaymakszn ilerleyen R yarapl bir daire ile ayn
merkezli ve Rden kk r yarapl bir daire zerindeki bir noktann izdii eridir.
Byk daire u derece dndnde dairelerin merkezi uR kadar ilerlemi, kk daire
zerindeki sabit A noktas da A
1
noktasna ulam olur. Byk daire dnerek
yuvarlanmaya devam edip u
2
kadar dndnde daire merkezi u
2
R kadar ilerlemi ve A
noktas A
2
noktasna gelmi olur. Byk daire bir tam tur attnda kk daire
zerindeki A noktas B noktasna ular ve trokoidal dalga da tamamlanm olur.

ekil 1.6 : Trokoidal dalgann geometrisi

Bu durumda dalgann ykseklii ve boyu dairelerin yar aplar cinsinden
R 2 r 2 H t = =
eklinde verilir. Geometrik ilikiler ile birlikte Bernoulli denkleminden yararlanmak
suretiyle asal frekans, dalga says ve dalga boyu ile dalga periyodu arasnda

R
1
k
R
g
T
2
= =
t
= e
ilikilerinin olduu gsterilebilir. Trokoidal dalgann denklemini elde etmek iin A
1

noktasnn koordinatlarn dnme as u cinsinden yazmak yeterli olur. Bu noktann x
koordinat daire merkezinin ilerlemesi ile kk dairenin dnmesinden oluan iki bileeni
vardr ama z koordinat sadece kk dairenin dnmesinden tr ortaya kar ve
trokoidal dalgann denklemi

u =
u + u =
rCos z
rSin R x
(1.7)
9
eklinde verilir. Bu denklemlerle verilen trokoidal dalga dalga tepesi civarnda daha sivri
dalga ukuru civarnda ise daha yayvan olur ve bu zellii nedeniyle de gerek deniz
dalgalarna sinzoidal dalgalardan daha yakndr (ekil 1.7). Bu zellii nedeniyle dalga
tepesi ile dalga ukuru arasndaki dalga yksekliinin ortasndan geen ve daire
merkezinin ilerleme hattn oluturan yrnge merkezi dorusu trokoidal dalgann
altndaki alan iki eit paraya ayrmaz. Bylece yrnge merkezi dorusu ile dalga
ukuru ile dalga tepesi alanlarn eit olacak ekilde blen sakin serbest su yzeyi hatt
arasnda bir mesafe olur.

ekil 1.7 : Trokoidal dalga ile sinzoidal dalgann karlatrlmas

ekil 1.7de AD dorusunun sakin su yzeyi olduunu varsayacak olursak ABF alannn
DEF alanna eit olmas gerekmektedir. Bu durumda yarm trokoidal dalgann altndaki
alan ABCD alanna eit olur ve
Rh S t =
yazabiliriz. te yandan yarm trokoidal dalga altndaki alan
( )( ) |
.
|

\
|
t = u u + u u + t = + t =
} }
t t
2
r
R r d rCos R rSin Rr zdx Rr S
0
R
0

eklinde de yazmak mmkndr. Buradan h ykseklii ve sakin su yzeyi ile yrnge
merkez dorusu arasndaki Ah mesafesi

( )
R 2
r
h r h
R 2
r
r
R
r R r
h
2 2
= = A =
t
t
=
eklinde hesaplanabilir. Bylece sakin su yzeyinin yrnge merkez dorusundan

t
= A
4
H
h
2
(1.8)
kadar daha aada olacan gstermi olduk. Bu farkllk trokoidal dalgalar
kullanldnda Smith dzeltmesi uygulamasnda sinzoidal dalgalardaki Smith
dzeltmesi uygulamalarna gre ilave bir terime neden olur. Bu ilave terimi anlayabilmek
iin trokoidal dalgalarda Smith dzeltmesini ele alalm.

ncelikle trokoidal dalgalarn parametrik denklemlerinden kapal denklemlerine gemek
gerekir. Bunun iin (1.7) denklemlerinin ilkinden uy xe bal olarak bulup bunu ikinci
denklemde yerine yerletirmek gerekir. Ancak parametrik denklemlerin nonlineer olmas
nedeniyle kapal denklemi analitik olarak elde etmek mmkn deildir. Ne varki
trokoidal dalgann kapal denklemini
10
|
.
|

\
|

t
|
.
|

\
|

t
=
x 4
cos 1
4
r x 2
rCos z
2
(1.9)
olarak temsil edebilmek olanakldr. Trokoidal dalgalarda da su zerreciklerinin dairesel
yrngeler izeceini ve bu yrngeleri genliklerinin stel olarak axalacan gz nne
alrsak serbest su yxeyi dalgasn ve z derinliindeki basn dalgasn srasyla
( )
( )
(
(
(

|
.
|

\
|

|
.
|

\
|

t
= ,
(

|
.
|

\
|

t
|
.
|

\
|

t
= ,

x 4
cos 1
8
He x 2
Cos
2
He
x
x 4
cos 1
8
H x 2
Cos
2
H
x
z 2 z 2
z
o
(1.10)
olarak yazabiliriz (ekil 1.8). Bu iki dalga arasndaki basn farkll sadece (1.2)
denklemi ile verilen o, farkll ile belirlenemez. nk bu farkllk yrnge merkez
dorular arasndaki fark vermekte oysa basnlar aras fark serbest su yzeyleri aras
farkla belirlenmektedir. Bu yzeylerin yrnge merkez dorularna olan mesafelerinin
yrnge genliklerine bal olduu (1.8) denkleminden gzkmekte ve genliklerin
derinlikle azald hatrlandnda trokoidal dalgalarda basn farkllnn ilave bir terim
ierecei gzkmektedir.

ekil 1.8 : Trokoidal dalgalarda basn farkllklar

Bu ilave terimin serbest su sathnn derinlikle yrnge merkezi dorusuna
yaklamasndan kaynakland gz nne alnacak olursa Smith dzeltmesinden gelecek
basn farkll
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2
oz
2
o z o z o p
H H
4
h h x x x h

t
o, = o o , , = o (1.11)
olarak belirlenir. Trokoidal dalgalarda Smith dzeltmesinin bu noktadan sonra sinzoidal
dalgalar iin izlenen yoldan bir fark kalmaz.

1.3 Gemi Hareketlerinin Boyuna Mukavemete Etkisi

Dalgal denizlerdeki herhangi bir yap dalgalarn zorlamasyla gayet karmak hareketler
yaparlar. Bu karmak hareketler eksenler dorultusundaki telemeler dier de
bu eksenler etrafndaki dnmeler eklindeki alt bileenden oluur. Bunlar
- n teleme: Boyuna eksen dorultusunda teleme
- Yan teleme: Enine eksen dorultusunda teleme
- Dalp kma: Dey eksen dorultusunda teleme
- Yalpa: Boyuna eksen etrafnda dnme
- Ba k vurma: Enine eksen etrafnda dnme
11
- Savrulma: Dey eksen etrafnda dnme
olup her bir hareketin ivmesi vardr. Bu hareketlerin ivmeleri kanlmaz olarak gemi
zerinde dinamik kuvvetler yaratr ve geminin mukavemetini de etkiler. Ancak boyuna
mukavemeti sadece dalp kma ile ba k vurma hareketleri etkiler ve bu blmde
sadece bu hareketlerin etkileri gz nne alnacaktr.

1.3.1 Dalp kma Hareketinin Boyuna Mukavemete Etkisi
Bir an iin sakin suda herhangi bir d zorlama olmakszn dalp kma hareketi yapan bir
gemiyi gz nne alalm. Bu harekete etki eden iki kuvvet vardr. Bunlardan ilki geminin
hareketinden kaynaklanan atalet kuvvetidir ve

2
2
a
dt
y d
F A =
denklemi ile verilir. Burada y dalp kma hareketine ait yer deitirme, bunun ikinci
trevi de ivmedir.

ekil 1.9: Dalp kma hareketinde hareketin temel deikenleri

kinci kuvvet ise evreden gelen F

tepkisi olup drt bileenden oluur. lk bileen

geminin dey hareketi sonucu hacimdeki deime ile ilgilidir ve
gAy F
r
=
eklinde verilir. Burada A su hatt alan olup bu su hattnda kk dalp kmalarn
hacminin bu taban alanndaki prizmaya eit olduu varsaylmaktadr. Gemi dalp kma
hareketi yaparken etrafa yaylan dalgalardan geminin evresindeki akkan blgesi
zerinde i yapmakta olduu bellidir. Bu yaplan ie karlk evreden gemi hareketine bir
tepki kuvveti ortaya kar. Bu tepki kuvvetinin bir ksm hareketin ivmesi ile orantl olup
12

2
2
e
dt
y d
F A' =
eklinde verilir. Burada A ile verilen byklk ek ktle adn alr ve gemi formunun
bals olarak belirlenebilir. Geminin dalp kmasyla deniz zerinde yapt iten tr
evreden gelen bir dier tepki kuvveti de dalp kma hz ile orantl olup hidrodinamik
snm kuvveti olarak bilinen ve

dt
dy
F
H s
=
olarak verilen kuvvettir. Burada snm katsays olup yine gemi formunun fonksiyonu
olarak belirlidir. Gemiye evreden gelen son tepki kuvveti ise dalgalarn yaratt F
H

zorlama kuvveti olup dalga bilindii zaman hesaplanabilen bir deeri vardr.

Sistemin dengede olabilmesi iin btn kuvvetlerin toplamnn sfr olmas gerekir ve
buradan dalp kma hareketinin denklemi
( )
H H
2
2
F gAy
dt
dy
dt
y d
= + + A' + A (1.12)
olarak elde edilir. Bu sabit katsayl sa tarafl ikinci derece diferansiyel denklemi olup
genel zmn bulabilmek iin ncelikle sa tarafsz denklemin zlmesi gerekir. Sa
tarafsz denklemin zmne gemeden nce zel bir hal olan snmsz hareketi
incelemekte yarar vardr. Snmn olmamas halinde sa tarafsz denklem
( ) 0 gAy
dt
y d
V V
2
2
= + ' + (1.13)
eklini alr. Bu denklemin genel zmn
( ) | | t sin Y t cos Y t y
H S H c
e + e = (1.14)
eklinde elde ederiz. Burada

( )
(

' +
= e
V V
gA
H

snmsz dalp kma hareketinin doal frekansdr. Snmsz zorlanmam dalp kma
hareketindeki ivmeyi (1.14) denkleminden

( )
H
H
2
H
2
2
H
2
2
2
T y
T
4
y
V V
gA
y
dt
y d
e
t
=
t
=
' +
= e =
eklinde hesaplayabiliriz. Burada T
H
geminin dalp kma hareketine ait doal periyodu
olup sadece geminin formuna bal olduundan gemi tasarland anda belirlenmi olur.
Buradan gzkmekte olduu zere doal periyodu dk olan gemilerde dalp kma
hareketlerinde ortaya kaccak ivmeler ok daha byk olur ve doal periyod bydke
dinamik etki klr.

Zorlanmam dalp kma hareketinde snm de gz nne alacak olursak hareket
denklemi
( ) 0 gAy
dt
dy
dt
y d
V V
H
2
2
= + + ' + (1.15)
olarak elde edilir. Bu da sabit katsayl ikinci derece diferansiyel denklemi olup genel
zm
13
( ) | | t sin Y t cos Y e t y
H S H c
t
H
e' + e' =
|
(1.16)
eklinde verilir. Burada |, e'
H
(1.16) fonksiyonunun trevlerini alp (1.15) denklemine
yerletirmek suretiyle

( ) ( ) ( )
2
H
H
H
H
V V 2 V V
gA
V V 2
(

' +

' +
= e'
' +

= |
olarak elde edilir. Burada e
H
snml hareketin doal frekans | hidrodinamik snm
katsays olarak bilinir.

Gemi mukavemetinin dalp kmadan nasl etkilendiini tam olarak belirleyebilmek iin
dalgalardaki dalp kma hareketini incelemek gerekir. Ancak sakin sudaki dalp
kmadan da eilme momentindeki deiim veya bu deiime neden olan net kuvvetteki
deiim hakknda bilgi edinebiliriz.

Arlk dalm belli olan bir geminin T
H
periyodu ve y genlii ile dalp kma hareketi
yaptn varsayalm. Bu durumda dinamik etkileri arl oluturan ktleye yer ekimi
ivmesine ek olarak bu hareketin ivmesinden de bir katk geldiini dnerek ele
alabiliriz. Ayrca ek ktlenin de ayn ekilde bir katk saladn varsayarsak birim boya
gelen yk
y
T
4
g
w w
w w
2
H
2
t ' +

eklinde hesaplayabiliriz. Burada w geminin birim boya den arl w birim boya
den ek ktleyi gstermektedir. Aradaki + iareti dalma halindeki etkiyi iareti de
kma halindeki etkiyi gstermektedir. Bu durumda arlk erisi bu ilave deeri gz
nne alarak izilmelidir (ekil 1.10).

ekil 1.10: Dalp kma hareketinin arlk ve sephiye dalmlar zerindeki etkisi

Dalp kma ayn zamanda sephiye dalmnda da deiiklik yaratacaktr. Bu deiiklik y
dalp kmas sonucu geminin denge konumundaki su alt hacmine ilave olan hacimdir.
Dalp kma hareketinin y genliinin genellikle kk kaldn varsayarsak bu durumda
sephiye dalm
gay b b
14
olarak belirlenebilir. Burada a su hatt geniliinin gemi boyunca deiimini ifade
etmektedir. Buradan net kuvveti dzeltilmi sephiye ile dzeltilmi arln fark olarak

(

t ' +
=
(

t ' +
y
T
4
g
w w
gay q y
T
4
g
w w
w gay b q
2
H
2
2
H
2

eklinde hesaplayabiliriz. Kesme kuvveti ve eilme momentinde dalp kma nedeniyle
ortaya kan art daha evvelce de olduu gibi net kuvvetteki

(

t ' +
= o y
T
4
g
w w
gay q
2
H
2
(1.17)
artn srasyla bir ve iki kez integre ederek hesaplanr.

Snml hareket srasnda iki farkllk ortaya kar. ncelikle dalp kma hareketinin
genlii her seferinde klerek devem eder. Bu da dinamik etkinin de giderek snmesi
anlamna gelir. kinci farkllk ise
H
T' snml hareketin doal periyodu snmsz
hareketin periyoduna kyasla daha uzundur. Snm nedeniyle periyoddaki uzamay
hesaplamak olduka gtr ama deneyimler bunun %5 ile %10 arasnda kaldn
gstermektedir.

Gerek anlamda gemi hareketlerinin boyuna mukavemete etkisini inceleyebilmek iin
dalgalar iindeki hareketlere bakmak gerekir. Bunun iin de geminin hareket dorultusu
ile o as yapan bir dorultudaki periyodu T
W
boyu olan dalgalar arasnda V hz ile
ilerlediini dnelim. Bu durumda gemi ile dalga arasndaki karlama periyodu T
E


t

=
o +
=
2
g
c
cos
c
V
1
T
T
W
E

olur. Burada onn 90
o
den kk deerleri iin dalgalar ba taraftan gelirler ve
karlama periyodu dalga periyoduna gre daha kk deerler alr. Zorlayc dalga
kuvvetleri de bu karlama periyodu cinsinden

E
o H
T
t 2
cos F F
t
=
eklinde yazlabilir. Bu denklemde F
o
dalga kuvvetinin genliidir ve hesaplanmas gemi
hidrodinamii konusunun kapsamndadr. Burada bu deerin bilindii varsaylacaktr.
Gemiye etki eden bu kuvvet de gz nne alndnda (1.12) denklemine benzer ekilde
zorlanm snml dalp kma hareketi iin
( )
E
o H
2
2
T
t 2
cos F gAy
dt
dy
dt
y d
V V
t
= + + ' + (1.18)
denklemini elde ederiz. Bu denklem ikinci dereceden sabit katsayl ve sa tarafl bir
diferansiyel denklemdir ve genel zm
( )
|
|
.
|

\
|
o +
t
+ + e' =
|
H
E
2
t
1
T
t 2
cos Y t cos e Y y (1.19)
eklinde verilir. Buradaki ilk terim transient zorlama olup doal frekansa bal
zorlanmam snml hareketi temsil eder ve ksa srede snm nedeniyle yok olur.
kinci terim dalga zorlamalarndan dolay gelen dalp kma hareketidir ve karlama
periyoduyla dalp kma yapan esas nemli dinamik etkidir. Burada iki bilinmeyen vardr.
15
Birincisi Y
2
dalp kma genliidir, ikincisi de o
H
faz asdr ve bu deerler (1.19)
denklemini (1.18) diferansiyel denkleminde yerine yerletirip transient ksm ihmal
ederek buluruz. Burada nemli olan iki parametre vardr. Birincisi doal frekans T
H
ile
karlama frekans T
E
nin oran olup uyum katsays olarak bilinen

E
H
H
T
T
= A
deeridir. Dier nemli byklk de snm oran olup

( )A V V g
H
H
' +

= k
eklinde tanmlanmaktadr. Bu byklkler cinsinden dalp kma genlii ve faz as

( ) ( )
2
H
H H
H
2
H H
2
2
H
o
2
1
2
2 1 gA
F
Y
A
A k
= o
A k + A
=

olarak hesaplanr. Burada statik paralel batma Ynin

gA
F
Y
o

=
olduu hatrlanrsa dalp kma hareketinde

( ) ( )
2
H H
2
2
H
2
2 1
1
Y
Y
A k + A
=
oran byme faktr adn alr ve dinamik etkinin lsdr. Bu faktr paydadaki
bykln en kk deeri iin maksimuma ular. Bunu bulmak iin paydann trevini
sfra eitlersek

2
H H
2 1 k = A
elde ederiz. Uyum katsaysnn bu zel deeri rezonans haline kar gelir ve snmn
kk deerleri iin bire eit olur. Snm bydke bu deer azalr ama yine de bir
civarnda kalr.

Buradan Y
2
ve o belli olduktan sonra dalp kma hareketinin snmeyen ksmndan dolay
ortaya kan ivmeyi

( ) ( )
|
|
.
|

\
|
o +
t
A k + A
t
=
H
E
2
H H
2
2
H
2
E
2
2
2
T
t 2
cos
2 1
Y
T
4
dt
y d

olarak hesaplayabiliriz. vmenin maksimum deeri rezonans halinde ortaya kar ve bunu
yaklak olarak A
H
= 1 olarak alabiliriz. Bu durumda ivmenin deeri

|
|
.
|

\
|
o +
t
k
t
=
H
E H
2
E
2
2
2
T
t 2
cos
2
Y
T
4
dt
y d

olur. Bu deerin maksimum olabilmesi iin o faz asnn 90
o
olmas gerekir. Bu ivmenin
maksimum deerinin dalgann maksimum deeri ile ayn anda ortaya kmayacan
gsterir. Rezonans hali dnda da o
H
faz as k
H
ya bal olarak sfrdan farkl kar ve
genel olarak ivmenin maksimum deeri dalgann maksimum deeri ile akmaz. Bu
durumda ivmenin yaratt maksimum eilme momenti ile maksimum statik eilme
16
momenti akmayacandan sadece maksimum ivmeyi kullanarak maksimum statik
eilme momentini dzeltmek yanl olur. Doru hesap iin dalp kma ivmesini deiik
anlarda hesaplamak ve bu anlara kar gelen statik eilme momentlerinde (1.17)
denklemiyle verilen dzeltmeye benzer bir dzeltme yapmak gerekir. Burada dikkat
edilecek nokta (1.17) denklemindeki doal dalp kma ivmesi yerine zorlanm dalp
kma ivmesi kullanarak

(
(

|
|
.
|

\
|
o +
t
k
t ' +
= o
H
E H
2
E
2
T
t 2
cos
2
Y
T
4
g
w w
gay q (1.20)
artn hesaplarz.

1.3.2 Ba-k Vurma Hareketinin Boyuna Mukavemete Etkisi
Bu noktaya kadar sephiyedeki art ile arlktaki artn arlk merkezlerinin akk
olduu ve bu nedenle statik denge halinden uzaklalrken herhangi bir momentin
olumad varsayld. Oysa bu gemilerde hemen hemen hi karlalmayan bir
durumdur ve bunun sonucu olarak gemi dalp kmaya ilaveten bir de ba k vurma
hareketi yapar ve bu nedenle de kesit tesirlerinde bir deime ortaya kar. Bu
deimenin incelenmesi de dalp kma etkisinin incelenmesinde olduu gibi ele alnr.

Bir an iin sakin suda herhangi bir d zorlama olmakszn ba k vurma hareketi yapan
bir gemiyi gz nne alalm. Bu harekete de etki eden drt moment vardr. Bunlardan ilki
geminin atalet kuvvetidir ve

2
2
L a
dt
d
I M
u
=
denklemi ile verilir. Burada u ba k vurma hareketine ait dnme, bunun ikinci trevi de
ba k vurmaya ait ivmedir. Dnme hareketinde atalet momenti sz konusu olacandan
I
L
ba k vurma hareketine ait ktle atalet momentidir. kinci moment ise denizden gelen
tepki olup geminin suya dalmakta veya sudan kmakta olan hacminin dnme momenti
ile ilgilidir. Bu
u = =
L r
GM gV GZ gV M
eklinde verilir. Burada V deplasman hacmi olup ba k vurma srasnda u dnmelerinin
kk olaca gz nne alnarak GZ ile GM
L
arasnda balang stabilitesi ilikileri
geerli saylmaktadr (ekil 1.11).

Bu gemi ba k vurma hareketi yaparken evresindeki akkan blgesine de bir miktar
enerji aktarmakta ve evresi zerinde i yapmaktadr. Bu yaplan iten tr ortaya bir
moment kmaktadr. Bu momentin bir ksm hareketin ivmesi ile orantl olup

2
2
L e
dt
d
I M
u
' =
eklinde verilen nc kuvvet bileenidir. Burada I
L
ek ktle adn alr ve gemi
formunun bals olarak belirlenebilir. Geminin ba k vurmas ile deniz zerinde yapt
iten tr ortaya kan bir dier moment de ba k vurma hz ile orantl olup snm
momenti olarak bilinen ve

dt
d
M
P e
u
=
17
olarak verilen kuvvettir. Bu kuvvet sakin suda dalp kma hareketine etki eden drdnc
kuvvettir ve burada
P
snm katsays olup yine gemi formunun fonksiyonu olarak
belirlidir. Bu snm katsaysnn bir nceki dalp kma hareketindekinden farkl
olduunu belirtmekte yarar vardr.


ekil 1.11: Ba-k vurma hareketinde hareketin temel deikenleri

Sistemin dengede olabilmesi iin btn momentlerin toplamnn sfr olmas gerekir ve
buradan ba k vurma hareketinin denklemi
( ) 0 GM g
dt
d
dt
d
I I
L P
2
2
L L
= u A +
u
+
u
' + (1.21)
olarak elde edilir. Bu denklemde snmn sfr olduunu varsayarsak snmsz ba-k
vurma hareketine ait genel zmn
( ) | | t sin t cos t
P S P c
e O + e O = u (1.22)
eklinde elde ederiz. Burada

( )
(

' +
A
= e
L L
L
P
I I
GM g

snmsz ba-k vurma hareketinin doal frekansdr. Snmsz zorlanmam ba-k
vurma hareketindeki ivmeyi (1.22) denkleminden

( )
P
P
2
P
2
L L
L 2
P
2
2
2
T y
T
4
y
I I
GM g
dt
d
e
t
=
t
=
' +
A
= u e =
u

eklinde hesaplayabiliriz. Burada T
P
geminin ba-k vurma hareketine ait doal periyodu
olup sadece geminin formuna bal olduundan gemi tasarland anda belirlenmi olur.
Buradan gzkmekte olduu zere doal periyodu dk olan gemilerde dalp kma
hareketlerinde ortaya kaccak ivmeler ok daha byk olur ve doal periyod bydke
dinamik etki klr.
18
imdi snmn de varolduu hali ele alacak olursak (1.21) denklemiyle verilen sabit
katsayl ikinci derece diferansiyel denklemi olup genel zm
( ) | | t sin t cos e t
P S P c
t
P
e' O + e' O = u
|
(1.23)
eklinde verilir. Burada |
P
, e
P
(1.23) fonksiyonunun trevlerini alp (1.21) denklemine
yerletirmek suretiyle

( ) ( ) ( )
2
L L
P
L L
L
P
L L
P
P
I I 2 I I
GM g
I I 2
(

' +

' +
A
= e'
' +

= |
olarak elde edilir. Burada e
P
snml hareketin doal frekans |
P
hidrodinamik snm
katsays olarak bilinir.

Dalgal denizlerde gemiye dalga kuvvetinin yansra gemiyi ba k vurmaya zorlayan bir
de M
P
ba k vurma momenti etki eder. Bu moment yine karlama frekansnn
bamls olup

E
o T
T
t 2
sin M M
t
=
eklinde verilir. Burada M
o
dalgalardan gelen ba k vurma momentinin genlii olup
hesab gemi hidrodinamiinin kapsamnda kalmaktadr ve burada ele alnmayacaktr. M
o

deerinin bilindii varsaylarak hareket denklemi
( )
E
o L P
2
2
L L
T
t 2
sin M GM g
dt
d
dt
d
I I
t
= u A +
u
+
u
' + (1.24)
eklinde verilir ve bunun genel zm
( )
|
|
.
|

\
|
o +
t
O + o' + e' O = u
|
P
E
2 P P
t
1
T
t 2
sin t sin e
P
(1.25)
olarak elde edilir. Yine transient ksm ihmal edersek uzun sreli hareketin O
2
genliini
ve o
P
faz asn ba-k vurmaya ait

E
P
P
T
T
= A
uyum katsays ile

( )
L
P
P
GM V V gV k 2 ' +

= k
hidrodinamik snm katsays cinsinden

( )
2
P
P P
P
2
P
2
2
2
P
m
2
1
2
4 1
A
A k
= o
A k + A
u
= O
olarak elde ederiz. Maksimum ba-k vurma genlii de A
P
= 1 2k
2
P
olduu zaman elde
edilir. Snmn kk olduu hallerde bu yine rezonans haline kar gelir. Bu durumda
ba k vurma ivmesi ve bunun en byk deeri

k
u t
=
|
|
.
|

\
|
u
|
|
.
|

\
|
o +
t
k
u t
=
u
m
2
E
2
max
2
2
E
m
2
E
2
2
2
T
2
dt
d
T
t 2
sin
2 T
4
dt
d

olacaktr. Bu deer de dalga zorlamas ile faz farkna sahip olduundan ba-k vurma
sonucu ortaya kan dinamik eilme momentinin maksimum deeri de statik eilme
momentinin maksimum deeri ile akmaz ve burada da dinamik katky dalp kma
19
etkisini hesaplarken izlediimiz yol ile hesaplarz. Ancak herhangi bir anda dinamik
katky gz nne alrken dalp kma halinde yaplan hesap yntemi ile nemli bir fark
vardr.

Dalp kma hareketinden farkl olarak ba k vurma hareketi bir dnme hareketi
olduundan gemi zerindeki her noktada ivmeler ayn olmaz. Dnme merkezinde ivme
olmayp bu merkezden uzaklaldka konumun dnme merkezine gre konumuna bal
olarak artar veya azalr. Bu durumda arlk zerindeki art

2
2
dt
d
g
w
x w
u
= o (1.26)
eklinde olur. Ba k vurma esnasnda gemideki su ekimi deimesi de ayn nedenlerle
sabit olmayp gemi boyunca
u = o gax b (1.27)
eklinde deiir. Bu durumda statik arlk ve sephiye erilerindeki dzeltme dalp kma
halindekine kyasla farkllk gsterir (ekil 1.12).

ekil 1.12: Ba k vurma hareketinin arlk ve sephiye dalmlar zerindeki etkisi

Net kuvvetler bu ekilde hesaplandktan sonra kesme kuvveti ile eilme momentindeki
deiikliklerin hesab iin dalp kma hareketinde izlenen yol aynen izlenir. Dalgalardaki
hareketlerin toplam etkisini hesaplamak iin bu iki etkiyi birlikte hesaplamak gerekir. ki
etkinin toplanmas srasnda her iki etkinin arasnda da genelde bir faz fark olacana
dikkat etmek gerekir. Bu nedenle her iki etkiyi de eitli konumlarda hesaplayp
toplamlar almak ok nemlidir.

1.3.3 Dalgalarda Yanal Eilme
u ana kadar dalgalarn boyuna mukavemete etkisi gz nne alnrken dalga cephesinin
geminin ilerleme ynne daima dik geldii varsayld. Bu durumda dalga yzeyi ile
herhangi bir kesitin arakesiti daima ana gverteye paralel bir doru oluturur. Bu da gemi
zerinde sadece dey bir yk dalmna ve dey eilme zorlamalarna neden olur. Eer
geminin ilerleme dorultusu ile daga cephesi birbirlerine dik olmak yerine al iseler
dalga cephesi ile orta simetri dzlemi arasnda da ayn a ortaya kar. Bunun sonucu
20
olarak dalga yzeyi ile herhangi bir kesitin arakesiti artk ana gverteye paralel olan bir
doru yerine ana gverteye meyilli bir eri oluturur. Bu da kesitin iki yanndaki su
ekiminin birbirinden farkl olmas, yani iki taraftaki hidrostatik basnlarn arasnda bir
fark olumas anlamna gelir. Kesitin iki tarafnda farkl hidrostatik basnlarn olumas
da o kesitte net bir kuvvet olumasna neden olur. Bylece gemi boyunca yanal bir kuvvet
dalm ve bu kuvvet dalmnn neden olduu bir yanal eilme ortaya kar.

Burada iki noktaya deinmekte yarar vardr. lk olarak ortaya kan bu yanal kuvvetin
gemi boyunca iaret deitirecei ve gemi boyunca integre edildiinde toplamnn sfr
olacan belirtmek gerekir. Eer bu toplam kuvvet sfr olmazsa gemiye etki eden yanal
bir kuvvetin olumas geminin yanal olarak hareket etmesine neden olacaktr. kinci
olarak da her kesitte ortaya kan dengelenmemi kuvvetin kesitin alt tarafndan etki
ediyor olmas kuvvetin etki dorultusunun kesit merkezinden gemeyip kesit zerinde bir
burulma momenti de yaratacan belirtmek gerekir. Bu da gemi boyunca bir burulma
momenti ile bunun yarataca bir burulma deformasyonunun ortaya kmasna neden
olur. Burada sadece yanal eilmeyi ele almakla yetineceiz.

ekil 1.13: Dalgalarda yan eilmenin ortaya k

Dalgalar arasnda dalgalara al olarak hareket eden bir gemiyi gz nne alacak
olursak, dalga boyuna gre gemi geniliinin kk olacan varsayabiliriz. Bu durumda
dalga yzeyinin gemi kesiti ile arakesitini meyilli bir doru olarak ele almakla byk bir
hata yapm olmayz (ekil 1.13). Genellikle dalgal denizlerde dalga yzeyini sinsoidal
dalga olarak ele alrz ve uzun cepheli sinsoidal bir dalgann yzeyini
x
2
Cos
a

t
, = ,
denklemi ile gsterebiliriz. Burada daga boyu ,
a
da dalga genlii olup dalga cepheleri y
dorultusunda uzandndan dalga yzeyi bu dorultuda deiiklik gstermemektedir.
Dalga yzeyinin geminin ilerleme dorultusu olan s dorultusundaki meyli dalga
yzeyinin bu dorultudaki trevini alarak

ds
dy
y ds
dx
x s c
, c
+
c
, c
=
c
, c

21
eklinde hesaplanmaktadr. Burada dalga yzeyinin y dorultusunda deimedii ve ekil
1.13den
o = o = Cos
ds
dy
Sin
ds
dx

ilikilerinin geerli olaca gzktnden s dorultusundaki dalga yzeyi meyli
o

t,
=
c
, c
xSin
2
Sin
2
s
a
(1.28)

olarak bulunur. Bu durumda dalgalarn geli ynyle o as yapan bir dorultuda
ilerleyen bir geminin herhangi bir x noktasndaki kesitinde oluacak su hattnn meyli
(1.28) denkleminden belirlenebilir ve bu meyil yardm ile iki bordadaki d
1
ve d
2
su
ekimleri belirlenebilir (ekil 1.14).

ekil 1.14: Eimli dalgalarda meyilli su hatt ve hidrostatik basn dalm

Gemiye etki eden yanal kuvvet dalmn bulmak iin hidrostatik basnc gz nne
almak durumundayz. Su hatttndan z kadar derinde hidrostatik basn
gz p =
olur. Burada su younluu ve g de yer ekimi ivmesidir. D kaplama zerindeki
sonsuz kk ds elemanna dikine etki eden kuvvet de gzds olacandan gemiye etki
eden yatay kuvvet
ds gzCos df u =
eklinde olur. Burada u as bordo meylini gstermekte olup genelde kesit etrafnda
deikendir. Kesite etki eden yanal kuvveti hesaplamak istersek sonsuz kk df
kuvvetini kesit etrafnda integre etmemiz gerekmektedir. Bu da bize

}
u = ds zCos g f
y
(1.29)
denklemini verir. Bu integrali hesaplamak iin gemi kesitlerinin baz zelliklerinden ve u
asnn tanmndan yararlanmamz gerekmektedir. Gemi kesitleri orta simetri dzlemine
gre simetrik olduu iin (1.29) integralini iki para halinde yazar ve bu integrallerde

ds
dz
Cos = u
olduunu gz nne alrsak
| |
2
2
2
1
d
0
d
0 2 1
s
y
d d
2
g
zdz zdz g ds zCos ds zCos g f
2 1

=
)
`

=
)
`

u + u =
} } } }

22
elde ederiz. Bu herhangi bir kesite etki eden yanal kuvveti vermekte ve gemi boyunca
deien su ekimleri d
1
ve d
2
ye bal olarak farkl deerler almaktadr. Bu kuvveti ve
gemiye bal eksen takmnda sabit bir noktaya gre momentini alp gemi boyunca
entegre edersek

( ) ( ) | |
( ) ( ) | |
}
}

=
L
2
2
2
1 y
L
2
2
2
1 y
dx x d x d x
2
g
M
dx x d x d
2
g
F

integrallerini buluruz. Bu integraller gemiye dalgalar nedeniyle etki eden yanal kuvvet ve
momenti vermektedir. Bu ana kadar gz nne sadece statik etkileri gz nne aldk ve
hesapladmz yanal kuvvet ve moment sadece bu statik etkileri iermektedir. Geminin
rotasn koruyabilmesi iin de bu kuvvet ve moment sfr olmas gerekmektedir. Ancak
yukardaki gibi hesaplanan kuvvet ve moment ok ender olarak sfr kar. Bu kuvveti ve
momenti dengeleyen ve geminin yanal teleme ve savrulmasn engelleyen dinamik
kuvvetlerdir. Dinamik etkiler bu kuvvet ve moment dengesinden hesaplanr.

nce yan telemeden ortaya kan dinamik kuvveti gz nne alalm. Geminin yan
telemesi y ile gsterileceine gre gemiye etki eden yan teleme kuvveti
( )
2
2
y
dt
y d
F A' + A = (1.30)
olarak yazlabilir. Burada A geminin deplasman olup

}
= A
L
dx x A ) (
integralinden hesaplanabilmektedir. Burada A(x) geminin bir x konumundaki su alt
alann gstermektedir. A ise geminin yanal hareketi sonucu denizde ortaya kan tepki
kuvvetini temsil eden ek ktledir ve gemi geometrisi belli olduu takdirde
hesaplanabilmektedir. Bu durumda (1.30) denkleminde bilinmeyen tek deiken yanal
teleme ivmesidir ve bu denklemde daha evvelce hesaplanm byklkleri kullanarak
gemide ortaya kan yanal teleme ivmesini hesaplayabiliriz. Burada dikkat edilmesi
gereken ey A deplasman hesabnda g yerekimi ivmesi kullanmayarak deplasmann
ktle biriminde olmas salanmtr.

Geminin yanal teleme yansra statik momenti dengelemek zere bir savrulma hareketi
de yapacan belirtmitik. imdi gemini savrulmasn orta simetri ekseni ile yapt
as ile gsterecek olursak gemiye etki eden savrulma momenti
( )
2
2
y y y
dt
d
I I M

' + = (1.31)
olarak verilir. Burada I
y
geminin savrulma ataleti, I
y
de savrulmaya ait ek ktle
miktardr. Burada da tek bilinmeyen savrulma hareketinin ivmesidir ve daha evvelce
hesaplanm byklkleri bu denkleme yerletirmek suretiyle hesaplanabilir.

Gemiye etki eden ivmeler hesaplandktan sonra dinamik kuvvetlerin gemi zerindeki
dalmlarn hesaplamak olduka kolaydr. Bunun iin geminin herhangi bir x
konumundaki ivmesi ile ayn noktadaki ktlesini bilmek yeterlidir. Herhangi bir x
23
noktasnda kesit alan A(x) ile ve ek ktlesi de a(x) verilmi ise o kesitteki toplam ktlesi
) ( ) ( ) ( x a x A x m + =
olarak belirlenir. Ayn konumdaki kesitin ivmesi ise yanal teleme ve savrulma
ivmelerinin bileeni olup

2
2
2
2
dt
d
x
dt
y d
) x (

+ =
eklinde hesaplanr. Herhangi bir x konumunda ktle ve ivme belli olduunda bunlarn
arpm olarak dinamik kuvveti hesaplayabiliriz. Bu durumda geminin herhanfi bir x
konumunda gemiye etki eden toplam yanal kuvvet dalmn
| | | |
(

+ + +

=
2
2
2
2
2
2
2
1 y
dt
d
x
dt
y d
) x ( a ) x ( A ) x ( d ) x ( d
2
g
) x ( f (1.32)
eklinde buluruz.

Burada hesaplanan yanal kuvvet dalmn gemi boyunca herhangi bir x noktasna kadar
integre edersek bu x noktasnda gemiye etki eden yanal kesme kuvvetini hesaplam
oluruz. Kesme kuvvetini gemi boyunca herhangi bir x noktasna kadar integre edersek de
bu x noktasnda gemiye etki eden yanal eilme momentini hesaplam oluruz.

Bir geminin kesitine etki eden gerilme dalmnn gerek deerini hesaplamak iin
yanal eilme ve dey eilme momentlerini ayr ayr ele almak yerine bu momentlerin
bilekesini kullanmak gerekir. Bu iki momentin bilekesini hesaplarken iki momentin
zamana bal olduklarn ve aralarnda faz fark olabileceini gz nne alarak hesap
yapmak gerekir. Ayrca burada yaplan hesaplarda dinamik kuvvetlerin sadece ivme ile
orantl olduu ve hzla orantl olan snm kuvvetlerinin tamamen ihmal edildini
belirtmekte yarar vardr. Gerekte snm kuvvetleri de olduka nemli olabilirler ve bu
ekilde yaplan hesaplar sadece yaklak hesaplardr.

1.4 Kk Boyutlu Yaplarda Hesap yntemi

Buraya kadar ele alnan hesaplarda genellikle viskoz etkiler ihmal edilerek akkann
sadece potansiyelden treyen zorlamalara maruz kald varsaylmtr. Bu yaklam gz
nne aldmz byk boyutlu yaplarda olduka geerlidir. Burada boyutlarn
byklnden sz ederken karakteristik boyun dalga boyuna kyasla byk veya ayn
mertebede olduu hallerden sz ediyoruz. Karakteristik boyutlar dalga boyuna gre
kk olan yaplarda ise salma nemini kaybetmekle birlikte viskoziteden kaynaklanan
kuvvetler ihmal edilemeyecek boyutlara ularlar. Bu tip yaplara en belirgin rnek yzer
platformlardr. Bu akdeniz yaplar olduka byk boyutlarda olmalarna ramen birok
silindirik kolon ve kirilerden olutuklar iin denizle ara kesitlerini oluturan
karakteristik boyutlar olduka kk olur (ekil 1.15). Dolays ile bu kolonlarn
etrafnda viskoz etkiler nedeniyle nemli kuvvetler ortaya kar ve sadeve potansiyel teori
ile yaplan kuvvet hesaplarnda ciddi hatalarla karlalr.

Gerekte yzer platformlar yaplar itibariyle gemilere ok benzemezler. Bu yaplarda
boy ou zaman genilikle hemen hemen ayn deerlere sahiptir. Ancak yap bu boyutlar
arasnda sreklilik gstermez. Yaplar genellikle silindirik tplerden oluan yaplardr.
24
Genellikle ana elemanlar dey ve yatay olarak yerletirilir ancak bu elemanlarn balant
noktalarnda oluacak byk gerilmeler nedeni ile yardmc elemanlar kullanarak yapnn
mukavemetini artrma yolu seilir. Bylece ortaya kan yap bir gemiden ziyade
boyutlu bir kafes sistemine benzer ve mukavemet analizi ounlukla boyutlu bir kafes
sisteminin analizi eklinde yaplr.


ekil 1.15: Yzer platformlarn geometrisi ve karakteristik boyutlar

Yzer bir kafes sistemine etki eden kuvvetler, sistemin arl, sephiyesi ve dalgalar
nedeni ile ortaya kan kuvvetlerden oluur. Yapnn arln kafes sistem zerinde her
bir elemann arl hesaplanarak datlr. rnein silindirik elemanlarn birim
uzunluuna isabet eden arl belli olduundan her eleman zerindeki arlk dalm
belli olur. Ayrca platformun zerinde de makina ve tehizat arlklar bal bulunduklar
aralklarda uygun ekilde datlrlar. Sephiyenin datm iin de yapnn su ierisindeki
elemanlar zerinde statik basn gz nne alnr. Burada statik basncn su seviyesi,
younluk ve yerekimi ivmesi arpmna eit olduunu hatrlyoruz. Bylece statik olan
ykler kolaylkla belirlenmi olur ve problem sadece dinamik zorlamalarn
belirlenmesine indirgenir.
Dinamik zorlamalarn hesab iin izlenecek yolun gemilerden farkl olduunu daha
evvelce de belirtmitik. Bu yaplarda silindirik elemanlara gelen zorlamalar tek tek
hesaplanr. Bu hesap yntemi 1950li yllarda ilk defa Morison tarafndan ortaya atlm
yar ampirik bir yntemdir. Bu ynteme gre silindirik bir elemann birim uzunluundaki
bir parasna etki etmekte olan kuvvet

n M
2
n n D
C
4
D
C
2
D
ds p
d
d
a u u n
F t
+

+
}
=
,
(1.33)
25
eklinde verilir. Burada p her bir elemann yzeyine etki eden dinamik basn, n gz
nne alnan eleman yzeyinin d normal vektr, ds silindirin eperi zerindeki
uzunluk eleman, deniz suyu younluu, D silindir ap, C
D
srkleme katsays (drag
coefficient), u
n
deniz suyunun elemana normal dorultudaki hz vektr, C
M
ek-ktle
katsays ve a
n
deniz suyunun elemana normal dorultudaki ivme vektrdr.

Yukardaki forml incelendiinde bir elemann birim uzunluuna etki eden dinamik
kuvvetlerin bileenden olutuu gzkmektedir. Bunlardan birincisi dinamik basn
nedeniyle ortaya kan kuvvet bileenidir ve viskoz etkileri iermemektedir. Basnc
hesaplarken silindirin apnn dalga boyuna kyasla olduka kk olduunu ve bu
nedenle salmann ihmal edilebileceini kabul ediyoruz. Dolays ile asal frekans e,
dalga boyu ve genlii ,
a
olan bir dalgann yarataca dinamik basn
( ) | | { } t ySin xCos i z exp g p
a
e | + | v + v , = (1.34)
olarak verilir. Burada | dalgann ilerleme yn ile x ekseni arasndaki a, v dalga says
olup

g
2
2
e
=

t
= v
ilikisinden elde edilir. Burada dikkat edilmesi gerekli olan nokta xyz eksen takmnn
global eksen takm olduu ve integrasyonun ise yerel koordinat takm olan q, eksen
takmnda yaplmas gerektiidir. Bu durumda xyz deikenlerini q, deikenleri
cinsinden yazmak gerekir. Bu iliki her bir elemann xyz eksen takmna gre dorultu
cosinsleri cinsinden elde edilebilir.

kinci ve nc bileenler viskoz etkileri gz nne alan bileenlerdir. Akdeniz
yaplarnn hareketlerini incelerken de gz nne aldmz gibi akkanla yap arasndaki
etkilerde oluacak kuvvetlerin bir ksmnn hz ile bir ksmnn da ivme ile orantl
olacan varsayyoruz. kinci terimde ilk bakta orantnn hzn karesi ile olduu
dnlebilir. Ancak dikkatli baklrsa ikinci hz vektrnn mutlak deeri alnmakta ve
bu da debiye kar gelmektedir. Burada

2
D
m
n
u
=
elemann birim uzunluundan birim zamanda geen deniz suyu miktarn gstermektedir.
Buradaki C
D
katsays boyutsuz bir katsay olup debinin hangi oranda etkili olduunu
gstermektedir ve deneysel olarak tayin edilir. Ancak deney yapma olana olmad
durumlarda bu katsayy C
D
= 0.8 olarak kabul etmek uygun olur. Son terimde de ivme ile
orantl olan kuvvetler verilmektedir. vme ile orantl olmas nedeniyle buradaki C
M

katsaysna ek-ktle katsays denir ve silindirin birim uzunluundan geen

4
D
m
2
t
=
ktlesinin orant katsaysdr. Bu katsay da srklenme katsays gibi deneysel olarak
tayin edilir, ancak deney olanaklar olmamas halinde yaklak hesap iin C
M
= 2.0 olarak
alnabilir.

Burada kullanlan u
n
hz vektr ile a
n
ivme vektr rlatif hareketin hzdr. Yani bu
hzlar hesaplarken sadece dalgadaki zerrelerin hzlarn gz nne almak yeterli olmaz.
26
Bu hz bileenlerini yzer platformun hareketlerini de gz nne alarak dzeltmek
gerekmektedir. Yine potansiyel teoriden dalgalardaki su zerrelerinin hz bileenleri

( ) | | { }
( ) | | { }
( ) | | { } t ySin xCos i z exp i w
t ySin xCos i z exp Sin v
t ySin xCos i z exp Cos u
a
a
a
e | + | v + v e, = '
e | + | v + v | e, = '
e | + | v + v | e, = '

olarak bilindii iin yzer platformun hareketlerinden hesaplanacak

| |
| |
| | ) t i exp( x y i w
) t i exp( x z i v
) t i exp( y z i u
5 4 3
6 4 2
6 5 1
e + e = ' '
e + e = ' '
e + e = ' '

hz bileenleri ile toplanarak relatif hz vektr
( ) ( ) ( )k j i u w w v v u u
n
' ' + ' + ' ' + ' + ' ' + ' =
eklinde elde edilirler. vmeler iin de benzer ekilde
( ) ( ) ( )k j i a
z z y y x x n
a a a a a a ' ' + ' + ' ' + ' + ' ' + ' =
olarak hesaplanr. vme bileenleri ilgili hz bileenlerinin zamana gre trevleri alarak

( ) | |
( ) | |
( ) | | { }
| |
( ) ( ) { }
| |
( ) ( ) { }
| |
( ) ( ) { } ) t ( sin y z x z
) t ( Cos x y a
) t ( sin x y y z
) t ( Cos x z a
) t ( sin x z x y
) t ( Cos y z a
t ySin xCos Cos e e a
t ySin xCos Sin e Sin a
t ySin xCos Sin e Cos a
2
6 5 1 5 6 4 2 4
2
5 4 3
2
z
2
5 4 3 4 6 5 1 6
2
6 4 2
2
y
2
6 4 2 6 5 4 3 5
2
6 5 1
2
x
z
a
z
a
2
z
z
a
2
y
z
a
2
x
e + + e +
+ e + e = ' '
e + + e +
+ e + e = ' '
e + + e +
+ e + e = ' '
e | + | v , v, e = '
e | + | v | , e = '
e | + | v | , e = '
v v
v
v

eklinde hesaplanrlar. Burada ivmeleri hesaplarken alnan trev sadece zamana gre
ksmi trev olmayp hareketi takiben alnan trev olduuna dikkat ekmekte yaray vardr.
Sabit platformlarda
n
u ' ' ve
n
a ' ' byklklerinin sfr olaca aktr. .

1.5 zml rnekler

1.5.1. Dinamik Etkiler: Smith Dzeltmesi
Soru 1. Kaimeler aras boyu L
pp
= 150.0 m olarak verilen bir geminin k kaimeden 30.0
m ilerideki kesiti Tablo 1.1de verilmitir. Bu gemi 6.0 m su ekiminde yzerken, boyu
150.0 m ykseklii 6.5 m olan bir sinzoidal dalgaya girmektedir. Bu dalgann ukuru
geminin ortasndayken bu kesitteki sephiye deerini Smith dzeltmesi de uygulayarak
hesaplaynz.

Su Hatt BL WL1 WL2 WL3 WL4 WL5 WL6
Ykseklik 0.0 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0
Genilik 2.75 5.83 7.08 8.08 8.54 9.38 9.98
Tablo 1.1 Kesit endaze deerleri (Deerler m olarak verilmitir)
27
zm :
Sinzoidal dalgann denklemini

75
x
Cos 25 . 3
x 2
Cos
2
H t
=

t
= ,
olarak yazabiliriz. Bu denklemde x = 30 koyarak kesitte dalgann ykl su hattndan
ykseklii bulunur. Bu da
m 1
5
2
Cos 25 . 3 =
t
= ,
olarak bulunur. Serbest su yzeyinden h kadar derindeki bir su hattnda bu ykseklik

75
x
Cos e 25 . 3
x 2
Cos e
2
H
75
h h 2
h
t
=

t
= ,
t

t

olur. Bu genlikleri deiik su hatlarnda farkl h deerleri iin hesaplayalm (Tablo 1.2).

h th/75 ,
h
o,


2 -0.0838 0.92355 0.07645
4 -0.1675 0.84933 0.15067
6 -0.2513 0.78108 0.21892
Tablo 1.2: Deiik derinliklerde dalga genlikleri ve hidrostatik basntaki deiimler

Tablo 1.2de hesaplanm olan o, deerleri kullanlarak virtel serbest su yzeyi
kolylkla oluturulabilir (ekil 1.16).

ekil 1.16: Kesitte gerek ve virtel dalga yzeyleri ve sephiyedeki farkllk
28
Gerek su hattnda yar genilik enterpolasyonla

m 31 . 8
2
54 . 8 08 . 8
y
o
=
+
=

olarak bulunur. Bu su hattna kadar alan Smith dzeltmesiz sephiyeyi verir. Bu alan kaide
hattndan 4.0 m su ekimine kadar alan Simpson kural ile geri kalan ksm da trapez
kural ile hesaplarz. Smith dzeltmesi gerek dalga yzeyi ile virtel su yzeyi
arasndaki alandr ve trapez kural yardmyla hesaplanr.

Smith Dzeltmesiz Sephiye

( )( ) ( )( )
( ) ( )
2
4 0 4 0 3 4 4 3 3
2
1
m 51 . 88
2
08 . 8 31 . 8
2
08 . 8 08 . 7 2
2
08 . 7
83 . 5 2
2
75 . 2
3
4
2
2
z z y y
2
z z y y
2
y
y 2
2
y
s
3
2
2 S
=
(

+
+
+
+
|
.
|

\
|
+ + =
(

+
+
+
+ |
.
|

\
|
+ + =

Smith Dzeltmesi


( )( ) ( )( ) ( )
( )( ) ( )( ) ( ) | |
2
3 0 1 2 3 1 2 1 2 2 3
3 1
m 82 . 2
08 . 7 31 . 8 076 . 0 38 . 5 08 . 7 076 . 0 151 . 0 75 . 2 83 . 5 151 . 0 219 . 0
219 . 0 75 . 2 2
2
y y
2
y y
2
y y
y 2 S
=
+ + + + +
+ =
(

o,
+
o, + o,
+
o, + o,
+ o, = '

Dzeltilmi Sephiye

2
m 69 . 85 82 . 2 51 . 88 S S S = = ' =


Soru 2 . Bir nceki problemde verilen geminin ortas ayn dalga boyu ve yksekliindeki
trokoidal dalgann tepesinde iken zmn bulunuz.

1.5.2. Dinamik Etkiler: Gemi hareketlerinin etkisi

Soru 3. Su hatt yar genilikleri (y), sephiye (b) ile arlk (w) dalmlar Tablo 1.3de
ve hidrodinamik zellikleri ekil 1.17de verilen 150.0 m boyundaki bir gemi 8.0 m su
ekiminde 11 knot hzla giderken batan 150.0 m boyunda ve 3.00 m yksekliindeki bir
dalgaya girdiinde bu geminin kesme kuvveti ve eilme momentinde dalp kma
hareketleri sonucu ortaya kacak deimeyi hesaplaynz.


x
0.0 15.0 30.0 45.0 60.0 75.0 90.0 105.0 120.0 135.0 150.0
y(x)
0.00 6.08 8.54 9.84 10.00 10.00 9.70 8.18 5.26 2.27 0.00

x
0.0 15.0 30.0 45.0 60.0 75.0 90.0 105.0 120.0 135.0 150.0
b(x)
0.00 50.78 105.88 140.00 151.45 152.69 145.06 116.69 71.48 28.75 0.00

x
0.0 30.0 30.0 60.0 60.0 90.0 90.0 120.0 120.0 150.0
w(x)
96.58 96.58 115.11 115.11 104.65 104.65 90.11 90.11 77.45 77.45
Tablo 1.3: Gemiye ait su hatt yar genilikleri, sephiye ve arlk dalmlar
29

ekil 1.17: Gemiye etki eden dalga kuvvetleri ve hidrodinamik katsaylar

zm :
lk olarak geminin dalga etkisinden nceki halde kesme kuvveti ve eilme momenti
deerlerini hesaplayalm. Bunun iin
| |
} } } }
= = =
x
0
x
0
x
0
x
0
dx ) x ( w dx ) x ( b dx ) x ( w ) x ( b dx ) x ( q ) x ( Q
denkleminden yararlanacaz. Burada q(x) net kuvveti integre etmek yerine sephiyeyi ve
arl ayr ayr integre edip farklarn alacaz. Sephiyeyi Simpson kural ile integre
edip arl lineer olarak hesaplayacaz (ekil 1.18).
ekil 1.18: Gemiyedeki sephiye ve arlk dalmlarnn hesab

Sephiyeyi ekilde grld gibi 5 tane l gruba ayrp Simpson kuralna gre integre
ederiz. Tablo 1.4 her 5 aralk iin sephiye hesaplar gstermektedir. Burada her blge iin
alan hesabnda

n n n n
10
3
15 2
3
s 2
S E = E

= E =
eklinde tanmlanan Simpson kural kullanlmaktadr. Hesaplanan sephiye sadece o
blgeye ait olduu iin bir artmdr ve yeni bir tablo ile integrali tamamlamak gerekir.
30

Tablo 1.4: Sephiye deerlerinin hesaplan

ntegralin tamamlann Tablo 1.4bde verilmektedir. lk kolon gemideki boyuna
konumu gstermekte ikinci kolonda her blmdeki toplam sephiyeyi nc kolon da
bunlarn toplamn alarak k kaimeden itibaren o konuma kadar olan toplam sephiyeyi
gstermektedir.

Arlk iin de benzer bir yol izleriz ancak burada hesaplar trapez kuralna gore
yaplmaktadr. Arlk ve sephiye deerleri hesaplandktan sonar aradaki fark alp kesme
kuvveti ve kesme kuvveti dalmnn integrasyonuyla da eilme momenti
bulunmaktadr. Sonular (Tablo 1.5de verilmektedir.

Tablo 1.5: Kesme kuvveti ve eilme moment hesab

Bu noktadan itibaren dalgaya ait zellilkeri hesaplayarak dalgann etkilerini tespit etmek
gerekir.

Dalga Periodu s 803 . 9
81 . 9
150 1415 . 3 2
g
2
T
W
W
=

=
t
=
Dalga Hz
1
W
W
W
ms 3 . 15
803 . 9
150
T
c

= =

=
Karlama Periyodu s 157 . 7
3 . 15
11 514 . 0
1
803 . 9
c
V
1
T
T
W
o
W
e
=

+
=
+
=
Karlama Frekans
1
e
e
s . rad 878 . 0
157 . 7
1415 . 3 2
T
2

=

=
t
= e
Boyutsuz Karlama Frekans
1 W
e o
s . rad 434 . 3
81 . 9
150
878 . 0
g

= =

e = e
31
Bu deerler hesaplandktan sonar ekil1.17de boyutsuz karlama frekansn kullanarak
17000
F
a
H
=
,
kN/m 14000 = A' ton 6000 = ton/s
buluruz. Son olarak Simpson kuralna gre su hatt alan A = 2124.80 m
2
olarak bulunur.
Buradan dalp kma doal frekansn ve doal periyodunu
865 . 0
14000 9 . 14516
8 . 2124 81 . 9 025 . 1 gA
H
=
+

=
A' + A

= e rad/s T
H
= 7.264 s
olarak elde ederiz. Buradan uyum parametresi ve snm parametresi
01 . 1
865 . 0
878 . 0
H
e
= =
e
e
= A
( ) ( )
243 . 0
025 . 1 8 . 2124 14000 9 . 14516 81 . 9
6000
A g
=
+
=
A' + A

= k
olarak hesaplanr. te yandan dalga ykseklii 3.0 m olduundan kuvvetin iddeti
F
H
= 25500 kN
olur ve statik batma
31 . 1
8 . 2124 81 . 9 025 . 1
25500
gA
F
Y
H
=

=

= m
olarak hesaplanr. Bu durumda hareketin genlii ve ivmesi

( ) ( ) ( ) ( )
66 . 2
01 . 1 243 . 0 2 01 . 1 1
31 . 1
2 1
Y
Y
2
2
2 2
2
2
o
=
+
=
A k + A
= m
05 . 2 66 . 2 878 . 0 Y a
2
o
2
e
= = e = m/s
2

olur. Arlktaki deiim oran iin
209 . 0
81 . 9
05 . 2
g
a
= = = |
elde ederiz. te taraftan geminin ek ktlesinin etkisini
( ) A = |
.
|

\
|
+ A = | |
.
|

\
|
A
A'
+ A = | A' + A 41 . 0 209 . 0
9 . 14516
14000
1 1
eklinde hesaplamamz mmkndr. Her bir eleman iin arlk dzeltmesini bu
formlden yararlanarak
) x ( w 41 . 0 ) x ( w A = A o ton/m
eklinde yaparz. Sephiyedeki deiimi de
) x ( a 73 . 2 66 . 2 ) x ( a 025 . 1 Y ) x ( a ) x ( b
o
= = = A o ton/m

Tablo 1.6: Dzeltilmi kesme kuvveti ve eilme moment hesaplar

eklinde hesaplamak uygun olur. Bu dzeltmeyi de su hatt bilgilerini kullanarak yaparz.
Suhatt yar geniliklerinde yaplan dzeltmelerden sonra her grupta dzeltilmi sephiye
32
deerlerini daha once sephiye hesabnda olduu gibi yaparz. Dzeltilmi arlklardan
dzeltilmi sephiyenin fark alnarak dzeltilmi kesme kuvveti ve onun integrasyonu ile
de dzeltilmi eilme momenti hesaplanr. Burada anlatlan hesaplar Tablo 1.6da ve elde
edilen dzeltilmi kesme kuvveti ile eilme momentinin dzeltilmemi deerleriyle
karlatrlmas da ekil 1.19da gsterilmektedir.

ekil 1.19: Dzeltilmi ve dzeltilmemi kesme kuvveti ve eilme moment

Soru 4. Yukarda hidrostatik ve arlk bilgileri verilen geminin kesme kuvveti ve eilme
momentinde ba k vurma hareketleri sonucu ortaya kacak deimeyi hesaplaynz.
Geminin ba k vurmasna ait hidrodinamik zellikler ekil 1.20de verilmitir.

ekil 1.20: Gemiye etki eden ba-k vurma kuvvetleri ve hidrodinamik katsaylar


1.5.3. Dinamik Etkiler: Kk Boyutlu Yaplar

Soru 5. Derinlii 50.0 m olan bir sahil eridinde su seviyesinden 30.0 m yksekte bir
iaret feneri yerletirilmesi gerekmektedir. Bu amala 2.0 m ap olan dairesel kesitli bir
kule kullanlacaktr. Bu civarda yaplan lmeler hakim dalga uzunluunun 60.0 m ve
dalga yksekliinin ise 3.0 m olduunu gstermitir. Bu koullar altnda kulenin maruz
kalaca maksimum kesme kuvvetini ve eilme momentini hesaplaynz.
33
Dalga Periyodu 2 . 6
81 . 9
60 14 . 3 2
g
2
T
w
w
=

=
t
= s
Dalga Frekans 013 . 1
2 . 6
14 . 3 2
T
2
w
w
=

=
t
= e s rad/s
Dalga Frekans 1047 . 0
60
14 . 3 2 2
k
w
w
=

t
= 1/m
Basnc Kuvveti
{ }
( )
( )
N
n 2
Cos rCos k Sin c
N
2
S
Cos rCos k Cos c
N
2
C
t Sin S t Cos C r e g F
n
n
N
0 n
n w s o
n
N
1 n
n w s o
w o w o
z k
a p
w
t
= u
u u
t
=
u u
t
=
e + e , =

=
=

Ekktle Kuvveti
2 C
t Sin e C r F
M
w
z k
a
2
w M
2
a
w
=
e , e t =

Snm Kuvveti
8 . 0 C
t Cos e rC F
M
w
z k
a
2
w D v
w
=
e , e =

Bu deerler hesaplandktan sonra kuvvet
| | | | { } t Cos gS C r t Sin gC C e r F
w o M
2
w w o a D
2
w
z k
a t
w
e + e t + e , e , =
eklinde yazlabilir. C
o
ve S
o
deerleri Simpson kural yardmyla Tablo 1.7de
gsterildii gibi hesaplanr.

Tablo 1.7: C
o
ve S
o
deerlerinin hesaplan

Bu noktadan sonra kuvvetleri hesaplamak iin
5375 . 1 5 . 1 0 . 1 025 . 1 r
a
= = ,

| | 542 . 57 892 . 5 81 . 9 5 . 1 8 . 0 013 . 1 gC C
2
o a D
2
w
= = , e
| | 47 . 11 49 . 0 81 . 9 2 013 . 1 1 14 . 3 gS C r
2
o M
2
w
= + = + e t
deerlerini hesaplamak gerekir. Bu deerleri kullanarak toplam kuvvet
34
{ } t Cos 64 . 17 t Sin 47 . 88 e F
w w
z k
t
w
e e =
olarak bulunur. Bu kuvvet zamana bal olduu iin maksimum deerleri hesaplarken
kuvvetin maksimum olduu zaman bulmak gerekir. Bu amala kuvvetin zamana gre
trevini sfra eitlersek
{ } 72 . 78 t 015 . 5 t Tan 0 t Sin 64 . 17 t Cos 47 . 88 e
dt
dF
w w w w
z k
w
t
w
= e = e = e + e e =
buluruz. Bu durumda kuvvet dalm

z k
t
w
e 26 . 90 F =
olarak bulunur. Maksimum kesme kuvveti ve eilme momenti kiri ankastre olduundan
ankastre mesnette oluur ve
Kesme Kuvveti ton 46 . 853 e
1047 . 0
26 . 90
dz e 26 . 90 Q
0
50
z 1047 . 0
50
0
z 1047 . 0
max
= = =

}

Eilme Momenti
m . ton 1 . 8147
e
1047 . 0
1
z
1047 . 0
26 . 90
dz ze 26 . 90 M
0
50
z 1047 . 0
50
0
z 1047 . 0
max
~
(

+ = =

}

eklinde hesaplanabilir.

Soru 6. Derinlii 30.0 m olan bir sahil eridinde su seviyesinden 6.0 m yksekte bir
rhtm ina edilecektir (ekil 1.21). Rhtmn bir kenar sahile balanrken dier kenar 1.0
m ap olan dairesel kesitli kolonlarla deniz zeminine ekildeki gibi balanacaktr. Bu
civarda yaplan lmeler hakim dalga uzunluunun 20.0 m ve dalga yksekliinin ise 1.8
m olduunu gstermitir. Bu koullar altnda kulenin maruz kalaca maksimum kesme
kuvvetini ve eilme momentini hesaplaynz. (Bu problemde pilona rhtm baland
iin sistem hiperstatik olmutur ve artk maksimum kesme kuvveti ve eilme momenti
zeminde olmayabilir.
ekil 1.21: Ky eridinde ina edilecek iskeleye ait kesit

35


2. GEM VE AIKDENZ YAPILARINDA
DENEYSEL ALIMALAR


2.1 Giri

Gemi ve akdeniz yaplarnn maruz kaldklar yklerin deneysel olarak belirlenmesi sz
konusu olduunda bu gne kadar uygulanan yntemleri gruba ayrmak olanakldr.
Bunlar
- Gemilerde yaplan statik deneyler
- Gemiler seferdeyken yaplan lmeler
- Model deneyleri
Bunlarn tarihi geliimleri ve yapl amalar olduka byk farkllklar gstermekte ve
her biri de farkl zorluklar gsterir. Gemilerde statik deneylerin bir yzyla yakn bir
gemileri vardr ve amalar byk lde gemilerde mukavemet hesaplar iin
kullanlan basit kiri modelinin geerliliini irdelemekle snrl kalmtr. Gemiler
seferdeyken yaplan lmeler ikinci dnya harbi sonlarna doru balam ve daha ziyade
dinamik ykler altnda ve kritik noktalarda gerilme lmeleri yapmay n planda
tutmutur. Bu tr lmeler mevcut geminin gvenliini gzetmekle birlikte bu lmeler
baz problemleri anlamak ve daha sonraki tasarmlarda gerekli dzeltmeleri yapmaya da
yaramaktadr. Model deneyleri ise ok daha yakn bir dnemde gelitirilmi ve hem
tasarlanmakta olan bir geminin yapsal performans hakknda bilgi edinmek ve ortaya
kmas muhtemel sorunlar ngrp gerekli nlemleri almay amalar hem de genel
sorunlara k tutacak aratrmalar iin kullanlr. Gemilerde yaplan lmelere kyasla
ok daha ucuz olduklar gibi istenen koullar lekli olarak yaratabilmek ve de evre
koullarn tamamen kontrol edebilmek imkann salamaktadr. Her deneysel alma
yntemini de ileriki blmlerde ayrntl olarak ele alacaz.

2.2 Gemilerde Yaplan Statik Deneyler

Gemiler zerinde yaplan lmelerin ilki ngilterede Wolf adl harp gemisi zerinde
20inci yzyln banda yaplmtr. O dnemlerde lme tekniklerinin ok snrl olduu
gz nne alnrsa bu deney teknik adan ziyade tarihi adan nem tar. Deneyler
denizde gemilerin krlarak kaybolmalar zerine gerekletirilmi ve gemi yapsnn
bilinen eilme momentleri altnda nasl davranacan belirlemek amacyla yaplmtr.
Bu adan bu deneyler kirilerin eilme teorisinin gemiler gibi karmak yaplarda
uygulanmas konusunda nemli bir nirengi noktas oluturmutur.

Deney iin gemi bir kuru havuza alnm ve havuzun kapaklar kapatldktan sonra suyu
yava yava azaltlmaya balanmtr. Havuzun suyu azaldka gemi daha evvelce zel
36
olarak hazrlanp havuza yerletirilmi beiklere oyurmaya baladka geminin zerinde
lmeler yaplmtr. Geminin arlk dalm ve hidrostatik byklkleri bilindiinden
gemi zerine etki eden ykler hesaplanabilmekte ve yaplan lmelerle birlikte gemi
yapsnn ykler altndaki davranna ilikin bilgiler elde edilebilmitir. Deney srasnda
Stromeyer tipi mekanik genleme lerler kullanlarak genlemeler ve havuz iinde gemi
boyunca yerletirilmi direkler araclyla gemi yapsndaki kmeler llmtr.
Deneyler beiklerin yerlerini deitirerek tekrarlanm ayrca her bir deney srasnda
deiik su seviyelerinde lmeler yapmak suretiyle hem kme hem de sarkma durumlar
iin olduka geni bir veri bankas oluturulmutur.

Bu deneyler srasnda kullanlan genleme lerlerin yaps itibariyle lmeler ok snrl
sayda noktada ve ancak su seviyesi stnde gerekletirilebilmitir. Bu nemli bir
snrlama olup d kaplamann homojen olmamas halinde olduka yanltc sonulara
neden olabilir. Nitekim elde edilen lmeler ile teorik hesaplar arasnda olduka byk
farkllklara da rastlanm ve baz noktalarda llen genlemelerin hesaplanan
genlemelerden %50 orannda kk olduu tespit edilmitir (Tablo 2.1). Burada d
kaplamann homojen olmamas sonucu baz ksmlarda yk altnda burkulma olmusa
kesit ierisinde ortalama gerilmenin hesaplanmas srasnda nemli hatalar ortaya
kacakdr. Bu farkllklara karn gerilmelerin gerek karakter itibaryla gerekse saysal
olarak teorik sonulara benzer bulunmu ve kullanlan teorik yaklamn geerli olduuna
kanaat getirimitir. Ancak tarafsz eksenden ok uzak larda nonlineerliin nemli olduu
da saptanmtr.
Gerilmeler Omurga Gverte
(skele)
Gverte
(Sancak)
Hesaplanan 114 N/mm
2
85 N/mm
2
85N/mm
2

Gzlenen 86 N/mm
2
46 N/mm
2
24 N/mm
2

Tablo 2.1: Wolf deneylerinde llen ve hesaplanan gerilme deerleri

llen kmelerde ise ok daha byk farkllklar saptanmtr. Oluan bu farkllklarn
d kaplamada oluabilecek
- burkulmalar
- kayma gerilmeleri
gibi ikincil etkiler sonucu ortaya kt dnlmtr.

Daha sonraki yllarda bu tip deneyler Preston, Bruce ve Albuera adlarndaki gemiye
daha uygulanmtr. Aradan geen sre iinde lme tekniklerinde ortaya kan
gelimeler bu gemilerde ok daha gvenilir lmeler yaplmasna olanak vermitir. Her
gemi de daha evvelce denenmi olan Wolf gibi perinli gemilerdir. Deneyin
uygulanmasnda ise nemli bir deiiklik olmam ve yine kuru havuzda suyun yava
yava boaltlmas srasnda lmeler yaplmtr. Deneyler srasnda dizayn yklerine
kadar perinlerde herhangi bir kesilme veya kayma gzlenmemi, ayrca kesitlerde
llen gerilmelerin dey dorultuda dorusal olarak deitii saptanmtr. Dolays ile
teorik hesaplardaki geminin bir kiri gibi bir btn olarak davrand kabulunn geerlili
olduuna karar verebiliriz. Deney srasnda scakln etkisi de incelenmi ve gemilerin
ykleme koullar gemilerin krlmasna kadar artrlarak devam ettirilmitir. Bu deneyler
37
sonucu krlmalar daima ikincil etkiler, yani d kaplamadaki burkulmalar, sonucu ortaya
kmtr.

Bu deneylerin hepsi harp gemilerine uygulanm deneylerdir. Ticari gemilerde yaplan ilk
deney ikinci dnya harbi sonrasnda Philip Schuyler adl gemide gerekletirilmitir ve
kaynak uygulamalarnn ilk zamanlarnda gemilerde rastlanan krlmalar incelemeye
yneliktir. Philip Schuyler o sralarda ok yaygn olan iki gverteli ve makina dairesi
ortada olan bir gemi tipidir. Bu deneyler de Amerikada havuzda yaplm olmakla birlikte
deneylerin uygulan ve lmeler asndan farkllklar arz eder. ncelikle zorlamalarn
yaratlnda sephiyeyi deitirmek yerine ballast ve ambarlardaki ykleri deitirmek
yolu seilmitir. Bu deneyler srasnda 400 civarnda genleme ler kullanlmtr. Bu
genleme lerlerin yars mekanik yars da elektrik genleme lerlerlerdir. Elektrik
genleme lerlerin kullanlmas ok daha fazla noktada lme yapabilme olanan
salam ve sadece d kaplamalar deil ambar azlar gibi gerilme ylmalar olmas
beklenen yerlerde de lmeler gerekletirilmitir.

Bu lmeler ykleme eklini deitirmek suretiyle hem sarkma hem de kme halleri iin
uygulanm ve daha nceki lmelerde olduu gibi hesaplarda uygulanan kiri teorisi
yaklamnn genel hatlar ile byk lde geerli olduunu gstermitir. Ancak dip
kaplamasndaki salarda zayf da olsa mambran gerilmelerinin oluabildii de
gzlenmitir. Ayrca gvertede kayma gecikmelerinden kaynakland dnlebilecek
bir gerilme dmesi de gzlenmitir. Ayrca geminin boyutlar ile kyaslandnda ok
kk olan st yapda gerilmelerin kirilerin eilme teorisinden olduka uzaklat
gzlenmitir.

Benzer deneyler President Wilson adl gemide de uygulanmtr. Bu gemi daha evvelce
denenmi gemilere kyasla ok daha byk bir gemidir ve boyu 172 m eni 22.65 m ve
19.35 m dir. Bu geminin dier bir farkll da st yapsnn olduka byk olmas ve
ksmen aliminyumdan imal edilmi olmasyd. Bu deneyler srasnda da zorlamalar balast
deiimleriyle temin edilmi ve lmeler mekanik ve elektrik genleme lerlerle
yaplmtr. Buradada gerilmeler asndan ana gverteye kadar kiri modelinin genel
hatlar ile geerli olduu ancak st yapda gerilmelerde bir d olduu ve st yaplarn
gerilmeleri tamak asndan ok etkili olmadklarn gstermitir. kmelerin hesabnda
ise kesme kuvvetinin etkisi gz nne alnp st binalarn atalet momenti de kesit
ataletinin hesabnda gz nne alndnda llen deerlerle iyi bir uyum salanmtr.

Benzer bir lme de ngilterede Neverita ve Newcombia adl iki tankerde uygulanmtr.
Bu testler kaynakl gemilerin krlarak batmas sonucu balatlm ve esas ama kaynakl
imalat konusunda inceleme yapmak olarak belirlenmitir. Bu gemilerden Neverita
kaynakl Newcombia ise perinli gemidir. Tankerler kuru havuza alnmak yerine nehire
ekilmi ve burada ambarlarna balast almak suretiyle deiik ykleme durumlarna
maruz braklmtr. Bu gemilerin tanker olmas nedeniyle bu uygulama kolay olmu ve
yklemeyi ayarlamak suretiyle doal kme doal sarkma doal olmak zere
deitirmeye de frsat vermitir. Deneyler srasnda d kaplamalardaki genleme ve
deformasyonlarn yansra su geirmez perdelerde de ayrca genleme ve deformasyonlar
llmtr. Bu geni kapsaml lmlerden u sonulara varlmtr:
38
- Gemi elastik bir yap gibi davranm ve mukavemet asndan kiri teorisini
kullanmak yeterli grlmtr
- llen deformasyonlar kirilerde kesmeli eilme teorisi kullanlarak hesaplanan
deerlerden ok az bir miktar daha kk bulunmutur
- Boyuna perdelerde llen gerilmeler yaplan hesaplarla ok daha byk
farkllklar gstermektedir. Bunun nedeni byk bir olaslkla perdedeki yerel
burkulmalardr.
- Gemide boyuna gerilmeler yansra bunun %20sine varan enine gerilmelerin
olutuu gzlenmektedir.
- Yaklak 15
o
-20
o
C civarndaki scaklk deiiminin gvertelerdeki yksek
gerilmelerin neden olduu deformasyonlarn te birine varan gerilmelere neden
olduu gzlenmitir.

Bu lmeler de daha nceki deneylerde varlan sonularn doruluunu gstermitir.
Btn bu deneysel almalardan varlan sonular u ekilde zetleyebiliriz:
- Yaps srekli olan gemilerde, rnein tankerler veya ,st binalar yeteri kadar
uzun olan gemilerde basit kiri teorisiyle boyuna gerilmeler yeterli hassasiyetle
hesaplanabilirler.
- Gemilerdeki kayma gerilmeleri denklemi ile verilen basit forml yardmyla
yeterli hassasiyette hesaplanabilir.
- st binalarda gerilmelerin non-lineer olarak deitiine dair nemli kantlar
olduu iin snrl uzunluktaki st binalardaki gerilmelerin hesabnda basit kiri
teorisi yetersiz kalmaktadr. Yine de st binalarn boyuna mukavemete katksn
bir lde gz nne almakta yarar vardr.
- kmelerin hesabnda kayma gerilmelerinin etkisini gz nne alarak hesap
yapmak kaydyla yeterli hassasiyette sonular elde etmek olanakldr.
- ekil deitirmelerin dalm asndan kaynakl ve perinli gemiler arasnda
kayda deer bir farkllk yoktur.
- Sreksizliklerin veya kesit eklinde ani deiikliklerin olduu yerlerde gerilme
ylmalarnn ortaya kt ve bunlarn yerel krlmalara neden olduu
gzlenmitir.
- Muklak mukavemet kayb genellikle geminin yerel yapsndaki burkulmalar
sonucu ortaya kmaktadr. Bu durumun olumad haller ise uygun koullarn
olumas sonucu krlgan atlaklarn ortaya kmasyla kendini gstermektedir.
Gerilmelerin emniyet snrn amasyla malzemenin krlmasna ise hemen
hemen hi ratlanmamaktadr.

2.3 Gemiler Seferdeyken Yaplan lmeler

Buraya kadar szn ettiimiz gemi lmeleri byk lde statik saylabilecek
deneylerdir ve deniz koullarndan etkilenmemektedirler. Bu testlerden yararlanarak
gemilerin maruz kalaca statik yklemeler altnda ortaya kacak gerilmeleri kiri teorisi
ile hesaplayabileceimizi ve hesaplar yaparken dikkat etmemiz gereken hususlar
belirledik. Daha sonraki yllarda ise denizde giderken ve hava koullarnn da olduu
hallerde de lmeler yaplm ve bu lmelerden de benzer sonular elde etmeye
allmtr. Tabiki seyir halinde yaplan lmeler ok daha karmak ve kapsaml olmas
39
gerekmektedir nk burada ortaya kan gerilme ve deformasyonlar sadece statik
zorlamalardan kaynaklanmazlar. Gerilme ve deformasyonlar ayrca dinamik etkileri ierir
ve bu etkileri yaratan koullarn da belirlenmesi gerekli olur. Bu durumda sadece
genlemelerin ve deformasyonlarn llmesi ile yetinilemez ayn zamanda geminin
hareketleri ile evre koullarn da olabildiince ayrntl olarak lmek gerekmektedir.

Sefer srasnda bir gemide lme yaplmas ilk defa boyu 128.70 m eni 17.73 m kalp
derinlii 11.33 m ve deplasman 13000 ton olan San Fransisco adl Amerikan gemisinde
yaplmtr. Sefer srasnda gemideki genlemeler ve deformasyonlarn yansra gemideki
dalp kma ve ba k vurma hareketleri ile dalga ykseklikleri ve dip salarndaki
basnlar da llmtr. Ba k vurma ve dalp kmalar gemiye yerletirilmi
jiroskopik cihazlarla llm dalga profili ise gemi bordasna yerletirilmi elektrik
kontak cihazlar araclyla llmtr. Elektrik kontak cihazlar gemi boyunca 20 m
aralklarla, dey dorultuda da 0.30 m aralklarla yerletirilmi ve bu cihazlarn su
iindeyken devreyi kapatp elektrii geirmesiyle bu noktalarda su seviyelerinin tespitiyle
dalga profilinin zaman iindeki deiimi saptanmtr. Ayrca gemiye yerletirilen bir
kamera araclyla da dalgalarn genel durumu saptanmtr. Dip salarndaki basnlar
buralara yerletirilen ve kalibre edilmi diyaframlar araclyla llmtr. Bu lmeler
uzun sre devam ettirilmi ve olduka iddetli hava koullarnda da deerler
kaydedilebilmitir. Yaplan dalga lmeleri srasnda beklenenden ok daha uzun dalgalar
llebilmi (240 mye ulaan dalga uzunluklar) ve dalgalarn teorik olarak kabul edilen
deerlerden ok daha dik olabildiini (baz hallerde /13.5 kadar) saptanmtr. Yaplan
lmelerin zeti Tablo 2.2de verilmektedir.
Dalga
Boyu
m
Dalga
Ykseklii
(Gerek, m)
Dalga
Ykseklii
(Grnen, m)
Dalga
Ykseklii
(Efektif, m)
Sakin su
momenti
Ton m
Hesaplanan
Moment
(Dip basnc)
Ton m
Hesaplanan
Moment
(Gerilme)
Ton m
180 - - 4.0 +23000 +21300 +20000
186 16.5 9.8 4.2 +23000 +22500 +21000
186 16.5 6.0 5.5 +23000 -33000 -30000
240 15.0 9.5 3.6 +23000 +18700 +17500
210 15.0 - 6.7 +23000 -41300 -37000
120 8.9 7.9 4.55 +23000 +2400 +22600
120 8.9 5.0 6.0 +23000 -35800 -33800
Tablo 2.2: San Fransisco deneylerinde llen ve hesaplanan deerlerin zeti

Gemiden uzakta dalga tepesi ile dalga ukuru arasndaki fark lerek elde edilen dalga
ykseklikleri ile gemi boyunca llen dalga profilinden elde edilen dalga ykseklikleri
farkl deerler gstermektedir. Bu deerlerden dalga tepesi ile dalga ukuru arasndaki
farktan elde edilen deer gerek dalga ykseklii olup gemi boyunca llen profilden
elde edilen deer ise grnen dalga yksekliinden fazladr. Bu uyumsuzluun nedeni
llen dalga boyunun gemiden daha byk olmas ve bu nedenle gemi boyunca tm
profilin llememesidir. Her iki dalga yksekliini kullanarak elde edilen eilme
momentleri de llen eilme momentlerinden byk bulunmu ve bu nedenle bir efektif
dalga ykseklii kavram gelitirmek gerekmitir. Efektif dalga ykseklii standart
hesaplarda llen eilme momentine eit eilme momenti deerini verecek dalga
40
yksekliidir. Bu deerin kme ve sarkma halleri iin farkl deerler ald, kme
halinde L/20 sarkma halinde ise L/25 olduu saptanmtr.

llen dip basnlarn kullanarak yaplan eilme momenti hesaplar ile llen
gerilmeler aracl ile yaplan eilme momentlerinde de farkllklar gzlenmi ancak bu
farkllklar ok byk olmadklar gibi karakter olarak da uyum iinde kalmaktadr.
Ayrca dip basnlar kullanlarak yaplan dalga ykseklikleri ile llen dalga
ykseklikleri arasnda da nemli farkllklar olmasn Smith etkisi ile aklamak
olanakldr. Ayrca efektif dalga ykseklikleri ile llen dalga ykseklikleri arasndaki
farkn mertebesi dinamik etkilerin ok nemli olduklarn gstermektedir.

San Fransisco gemisinde yaplan lmelerden bu yana lme cihazlarnda byk lde
gelimeler olmu ve yaplan lmelerin kalitesinde ve kullanlan cihazlarda nemli
deiiklikler olmutur. Bu farkllklar ngilterede kaynakl ve perinli gemilerin
performansn yapsal adan incelemek iin yaplan lmelerde grmek olanakldr.
Perinli olarak imal edilmi olan Clan Alpine ve kaynakl olarak imal edilmi olan Ocean
Vulcan zerinde uzun sreli lmeler yaplmtr. ok benzer olan bu gemilerde gemi
yzeyinde basn gstergeleri, dalga ykseklii gstergeleri, dorultuda ivme
lebilen cihazlar, ba k vurma ve yalpa alarn lebilen jiroskopik cihazlarla
salarda genlemeleri len elektrik genleme lerler kullanlarak uzun sreli ve kapsaml
lmler yaplmtr. Ayrca rzgar yn ve iddeti, dalga ykseklikleri de kaydedilmi
ve dvnmenin de etkileri incelenmitir. Bu deneyler srasnda ama mukavemetin
incelenmesi olduu iin maksimum momentin belirlenmesine zen gsterilmitir.

ekil 2.1: Ocean Vulcan deneylerinde yaplan llen ve hesaplanan deerler

lmeler iki yla yakn srm ve bu sre iersinde gemi %55 orannda denizde
bulunmu geri kalan sreyi ise limanda geirmitir. Limanlarda sakin sudaki genlemeler
llmeye devam edildiinden bu deerler kalibrasyonu kolaylatrm ve daha sonra
dalgal havalarda llen genlemeleri eilme momentine evirmek daha kolay olmutur.
Uzun srede yaplan kaytlar istatiksel olarak deerlendirip geminin mr boyunca
maruz kalaca maksimum eilme momenti dalmn belirlemek (ekil 2.1) olana
olmutur. Bu deneylerden kan sonulara gre geminin en ok maruz kald eilme
momenti 30000 tonm ile 40000 ton-feet olup yaklak toplam srenin %18ini
41
oluturmaktadr. Dvnme lmeleri orta kesitte gverte civarnda 20 N/mm
2
civarnda
gerilmelerin ortaya kmasna neden olabileceini gstermitir. Genellikle bu gerilmeler
maksimum kme gerilmelerini artrm ancak sarkmada maksimum gerilmeleri pek
etkilememitir. Yaplan lmeler sonucu dalgalarn ilerleme ynne gre 20
o
ile 50
o

arasnda bir a ile gelmesi halinde maksimum enine eilme momentinin de kt
gzlenmitir.

Gemilerde yaplan lmeler sadece bu kadarla kalmayp gnmze kadar daha bir ok
gemide lmeler yaplmtr. Bu lmelerin byk bir ounluu belirli bir problemi
incelemeye ynelik olup sonular bu zel problemle ilgili kalmtr ve bu deneylere
burada ayrntl olarak yer verilmesi uygun grlmemitir. Bu deneyler hakknda bilgi
edinmek isteyen okurlarn Transactions of SNAME ve Transactions of RINA gibi
kaynaklara bavurmalar tavsiye edilir. Ancak burada deneylerde nemli bir yer tutan
genleme lmelerinde kullanlan tekniklerin bir zetini ksaca da olsa vermek uygun olur.

2.4 Model Deneyleri

Denizdeki bir gemi veya akdeniz yapsnda lmeler yapmak yerine bu lmeleri
laboratuarda yrtmek hem maliyet asndan hem de evre koullarnn hassas olarak
belirleyebilmenin yan sra gemi veya akdeniz yapsnn tasarm bitmeden nce
yapabilir olmalar ok byk bir avantajdr. Bu tr deneylerde geminin veya akdeniz
yapsnn
- D kaplamasnda ortaya kan dinamik basnlarn
- Gemiye veya akdeniz yapsna etki eden kesme kuvveti ve eilme
momentlerinin
- Gemide veya akdeniz yapsnda ortaya kan gerilmelerin
tamamn veya bir ksmn lmek olanakldr. Bu lmeleri yapabilmek iin paral
denen modeller (segmented models) kullanlr.

2.4.1 Paral Modellerin Genel Yaps
Paral modeller genellikle cam elyafndan yaplrlar ve gerektii kadar ok paraya
kesilirler. Boyuna be paraya blnm bir paral model ekil 2.2ada grlmektedir.
Bu modeldeki paralarn arasnda su szdrmazl salamak amac ile kauuk eritler
kullanlmtr. Ayrca ba taraftaki para dey dorultuda da paraya ayrlm
bulunmaktadr. Bu ekilde paralara blnm olan bir model, model boyunca uzanan ve
geminin kesit mukavemet zelliklerini yanstan bir ana kirie balanarak tekrar bir btn
haline getirilirler. Paralarn ana kirie balanmas iin genleme ubuklar kullanlr.
Genleme ubuklar paralarn ana kirie balanmalarn salamann yansra genleme
lerlerle (strain gauge) donatlarak paraya gelen kuvveti ve momentin llmesine de
yarar. Bu kevvetlerden ve momentlerden yararlanarak gemi zerindeki kesme kuvveti ve
eilme momenti deerlerini de hesaplamak mmkndr. ekil 2.2bde ana kiri ve
paralar ana kirie balayan genleme ubuklar grlmektedir. Ayrca cam elyafndan
yaplan modellerin, zellikle paralara blnmelerinden sonra, esnekliklerinin artaca ve
kolayca deforme olacaklar aktr. Modeldeki olas deformasyonlar engellemek amac
ile modele enine ve boyuna perdeler uygulanr. Bu modelde her parann iki ucunda
enine aliminyum perde konmutur. Bu perdeleri su geirmez yapabilmek ana kiri nedeni
42
ile olanakl deildir. Ancak baz modellerde kesme kuvveti ve eilme momenti lmek
gerekmeyip sadece gerilmeler gerekirse o zaman bu perdeler su geirmez yaplr.
Paralarn birbirlerine balanmasnda yekpare bir ana kiri yerine komu paralar
arasndaki su geirmez perdeleri birbirine balayan uygun kesitli kiriikler salar. Enine
perdelere ilaveten, sistemin rijitliini tamamlamak amac ile, alininyumdan iki adet de
boyuna perde ile idip kaplamas konmutur. dip kaplamasnn tabandan ykseklii
dibe yerletirilmesi planlanan lme cihazlarna yeterli alan salayacak ekilde
seilmitir. Boyuna perdeler ayrca para ile ana kiri arasndaki balanty salayan
genleme ubuklarnn paraya balanma noktalarn da temin ederler. Bu perdelerin
yerini belirlerken genleme kirilerinin genleme lerler iin uygun boyutta olmasna
dikkat ederiz. Perdeler kenarlara ok yakn olursa genleme ubuu ok esnek olabilecei
gibi perdeler ortaya ok yakn olursa cok rijit hale gelip lmelerin hatal olmasna neden
olabilir. Modelin st taraf da hem rijitlik asndan ama daha ziyade su geirmezlik
nedeni ile kapatlmtr. Bu blgede modelin i tarafnn grlebilir olmas asndan
plexiglas kapaklar kullanlmtr.

ekil 2.2: Schiehallion FPSOya ait paral modelin yaplma safhalar

ekil 2.2cde bir parann ana kirie balants daha ayrntl olarak gsterilmektedir.
Burada ana kiri zerindeki siyah kareler bu noktalarda gerilmeleri lmek amac ile
yerletirilen genleme lerlerin suya kar izolasyonudur. Gerekten de bu siyah karelerin
yanndan genleme lerlerden gelen kablolar gzkmektedir. Genleme ubuklar ana
kirie ankastre balanty salamak amac ile olduka byk ktleli kapaklarla
balanlmtr. Genleme ubuklarnn boyuna perdelere balantlar ise sadece dey
ykleri tayacak ekilde ayarlanp srtnme nedeni ile ortaya kacak en aza indirecek
ekilde tasarlanmtr. Her paraya gelen kuvvet ve momenti lmek zere genleme
ubuklarna da genleme lerler konmutur. Bunlar hassas lme yapabilmek iin
gerilmelerin en yksek olduu yere yakn olmaldr. Bu nedenle genleme ubuklarnn
ana kirie ankastre balandklar noktalarnn civarna konmalar en uygun zmdr.
ekil 2.2cde genleme ebuklarndaki genleme lerlerin yeri bunlarn kablolarnn
ktklar yerlerden belli olmaktadr.
43
Bu model deneylerinde ayrca basn lmelerinin de yaplmasnn da olanakl olduu
daha evvelce belirtmiti. Basnlarn llmesinde esas olarak iki ama vardr. ncelikle
geminin kritik noktalarnda oluacak maksimum basnlar, rnein dvnmelerin
oluabilecei yerlerdeki deerleri kontrol etmek amac ile kullanlabilir. kinci bir basn
lme nedeni de basn entegrasyonu ile kuvvetlerin hesaplanmasdr. kinci amacn
yeterli hassaslkla gerekletirilebilmesi iin ok daha fazla noktada lme yaplmas
gerekir. Basn lmek amacyla kullanlan basn transducerleri olduka pahal
olduklarndan kuvvetleri hesaplamak iin basn lm tercih edilen bir yntem
deildir. Transducerlerin tekne d cidarna balanlmas srasnda ok dikkatli olunmas
gerekir. En nemli nokta basn transducerinin lme yzeyinin gemi yzeyi ile tam
uyum iinde olmasn salamaktr. Bu salanamassa yzey uyumsuzluu nedeni ile
ortaya kacak yapay akmlar kuvvetler asndan hatalara neden olabilirler. Benzer
ekilde balant yaplan yer yeteri kadar rijit olmamsa tranducer kendi ataleti ile hareket
eder ve yine yapay ekilde hatal basn deerleri lmne neden olur. Ayrca
szdrmazln da nem tad dnlrse transducerlerin konaca yerlerde d
kaplamay ierden kontrplak ile takviye ederek rijitletirmek uygun olur. ekil 2.2dde
parann dip kaplamasnda bir basn transduceri uygulamas grlmektedir.

2.4.2 Paral Modellerin leklendirilmeleri
Elbette bir model olutururken en nemli husus leklendirme konusudur ve geometrik
benzerliin yannda fiziksel benzerliin de elde edilmesi gerekir. Dolaysyla model
leinin seimi srasnda ok dikkatli olunmas gerekir. Model boyutlarn lme
hassasiyeti asndan olabildiince byk semek ancak fiziksel benzerlii bozacak
boyutlara gitmemek gerekir. Ancak ilk seilmesi gerekli olan ey leklendirme yasas
veya temel boyutsuz byklk olmaldr. Problem hidrodinamik bir problem olduu iin
seimin Froude veya Reynolds benzerlik yasalar arasnda olmas gerekir. Yaplan
almalar viskoz etkilerin ancak gz nne alnan dalgalarn boylar gemi veya
akdeniz yapsnn L karakteristik boyuna gre ok byk ise (/L>5) nem tayacan
gstermektedir. Boyuna mukavemet asndan nem tayan dalgalarn boylarnn
karakteristik boyla ayn mertebede olaca gz nne alnrsa viskoz etkilerin nem
tamad dolays ile Froude benzerlik yasasn kullanmann uygun olaca
gzkmektedir. Yani m indisi modele ait byklkleri s indisi de asl yapya ait
byklkleri gsterdiine gre Froude benzerlik yasasndan
_ = _ =
s
m
s
m
T
T
L
L
(2.1)
bulunur. Yani Froude yasas gerei zaman deiimi de boyut oranlarna balanm olur.

Modelin dizayn srasnda benzerliklerin temin edilebilmesi iin u noktalara dikkat
edilmesi gerekir. ncelikle gerek denizdeki dalgalarla model havuzunda yaratlacak
olan dalgalarn arasndaki boyut oran gerek boyut ile model boyutu arasndaki orana
eit olmaldr. Ayrca dalgalarn karakteristikleri ile model havuzundaki dalgalarn
karakteristikleri de ayn kalmaldr. Yani ,
a
dalga genlii, T dalga periyodu ve d derinlik
olmak zere

s
2
s
m
2
m
as
am
d
gT
d
gT
= _ =
,
,
(2.2)
44
koullar salanmaldr. Yani burada model boyutlarn seerken model havuzunun
derinlii ve dalga cihaznn dalga yaratabilme kapasitesi ok nemli olur. Bu benzerlik
ancak deniz koullarnn benzerliini salamaya yeterlidir. Bir de gemi veya akdeniz
yaps ile modelinin benzerliini salamak gerekmektedir.

Dier model deneylerinden farkl olarak paral modellerin deneyinde sadece
hidrodinamik benzerlik yeterli olmaz. Hidrodinamik benzerliin yansra yapsal
benzerliin, yani mukavemet zelliklerinin de, salanmas gerekmektedir. Geminin
geometrik benzerlii ile birlikte dalgalarn da benzerliinin salanmas hidrodinamik
benzerliin, yani ekktle, hidrodinamik snm ve hidrostatik tepkilerin benzerlii
salanm olur. Yapsal benzerliin salanmas ise gemi veya akdeniz yapsnn doal
frekanslarnn ve ktle merkezinin uygun bir ekilde seilmesini gerektirir. Modelin doal
frekanslarn kontrol edebilmek son derece g olaca iin bu benzerlii ana kiriin
seiminde uygularz. rnein eilme momentlerinin incelendii bir modelde ana kiriin
kesiti modelin eilme doal frekans ile geminin veya akdeniz yapsnn doal frekans
arasnda doru orant olmas gerekir. Yani
_ = =
t
t
=
e
e
s
m
m
s
m
s
T
T
T
2
T
2
(2.3)
koulunun salanmas gerekmektedir. Modelin doal frekans gz nne alnarak

_
e
=
+
k = e
s
4
2
m
L ) a m (
EI
(2.4)
formlnden uygun kesit atalet momentini verecek kesit tayin edilir. Burada k problemin
karakterine bal olan belirli bir katsay m ve a birim boy bana ktle ve ekktle L model
boyu E de kullanlan ana kiri malzemesinin elastisite modl I da kiriin kesit atalet
momentidir. Model belli olduu iin bu byklklerden m, a, L ve k byklkleri
bellidir. Kiriin malzemesi seildii anda E de belirlenmi olur ve belirlenmesi gereken
tek byklk kesitin atalet momenti olur. Bylece snama yanlma yntemi ile kiri kesiti
bu atalet momentini salayacak ekilde belirlenir.

Daha evvelce de belirtildii zere bu modelde ba tarafta da dey dorultuda da paralar
kullanlmtr. Bu model 1999 ylnda Lloyd Registerin gerekli grd kurallarn ok
daha tesinde gvenilirlikte dizayn edilmi olmasna karn kuzey denizinde alrken
ba tarafnda nemli hasarlara maruz kalm olan Schiehallion FPSOnun modelidir.
FPSOnun grd zarar can kayb veya FPSOnun kayb gibi byk boyutlarda sorun
yaratmamakla birlikte hi deilse tamir masraf yansra tamir sresince retimde
bulunamamas sonucu nemli bir mali kayba yol amtr. Dolays ile tamirin
gerekletirilmesinde daha salkl bir tasarm yapabilmek iin zorlamalarn daha
gereki olarak saptanabilmesi nem kazanm ve bu nedenle model deneyleri
yaplmasna karar verilmiti. Burada ama boyuna mukavemet iin ykleme durumlarn
saptamann yansra ba taraftaki yerel yklemelerin de llmesi olduundan ba tarafta
da paradan oluan bir ksm tasarland. Ba tarafa ait model tasarm ekil 2.3de
verilmektedir.
45

ekil 2.3: Schiehalion FPSOnun ba tarafna ait paral model dizayn

ekilde modelin yandan grn stte gsterilmektedir. Arka tarafta tek bir ana kiri
olarak gelen ayr ykseklikte ayr kirie ataleti olduka yksek dey bir kolon ile
balanmaktadr. Her segment genleme ubuklar vastas ile bu kirilere
balanmaktadr. Be genleme kirileri genleme lerlerle donatld iin her bir paraya
etki eden kuvvetler ve momentler llmektedir. Ayrca FPSOnun ba tarafnda
oluacak basnlarn llmesi iin de ba tarafa basn lerler yerletirilmitir. Basn
lmeleri iin iki tip basn ler kullanlmtr. Bunlarn bir ksm zel olarak suda
lme yapmak iin imal edilmi pahal basn lerlerdir. Ancak bunlarn yansra daha
ucuz olan ve sudan etkilenmesi olasl olan basn lerler de kullanlmtr. Yaplan
model deneyleri sonucunda gemiye etki eden kuvvetler ve momentler llmtr. Bu
deerlerden yararlanarak maksimum kesme kuvveti, eilme momenti de hesaplanabilir.
Ayrca basn lerler aracl ile ortaya kan maksimum basnlar ve ana kiri
zerindeki genleme lerler aracl ile gemi bnyesinde ortaya kacak gerilmeler
llmtr. Bu ekilde elde edilen eilme momenti genliklerinin dalga genliine
orannn dalga boyu ile gemi boyu arasndaki oranla deiimi ekil 2.4de verilmektedir.

ekil 2.4: Model deneylerine ait sonularn teorik hesaplarla karlatrlmas
46
Bu tr deneylerden elde edilen sonularn dizayn almalarnda dorudan kullanlmas
olanakl olmasna karn paral model deneyleri ok seyrek olarak dizayn amac ile
kullanlrlar. Bu deneyler daha ziyade bir sonraki paragrafta ele alacamz teorik
hesaplarn kontrolu ve kalibrasyonunda kullanlmak zere uygulanr. Bunun nedeni
ncelikle paral model deneylerinin ok pahal olmasdr. Pahallnnn yansra bu
model deneyleri olduka da gtr. Bu nedenler gz nne alndnda paral model
deneylerinin daha uzun sre ancak ok kritik dizayn almalarnda ba vurulacak bir
yntem olduu gzkmektedir.

2.5 Genleme ve Deformasyonlarn llmesi

Bu blmde llen genlemelerden yararlanarak gerilmelerin hesabna ilikin temel
ilkeleri gz nne alacaz ve karmak yaplardaki gerilmelerin hesaplanmasnda
kullanlan formller elde edilecektir Ayrca genlemeleri ve deformasyonlar lmek iin
kullanlan balca aletlere de deinilecektir. Geminin yapsnda sadece genlemeleri ve
deformasyonlar dorudan lmek olanakldr ve dier btn byklkler bu lmelerden
yararlanarak dolayl olarak elde edilirler. Bu da lmelerde yaplan hatalarn dier
hesaplarda bymelerine neden olacandan lmelerin olabildiince hassas yaplmasn
gerektirmektedir.

Blm boyunca ele aldmz malzemenin, yani gemi yapsn oluturan elemanlarn
malzemesinin belirli zelliklere sahip olduunu varsayyoruz. ncelikle malzemenin
elastik olduunu, dolaysyla da Hooke yasasnn geerli olduunu kabul ediyoruz. Bunun
yansra malzemenin izotropik, yani her dorultuda ayn zellikleri gsterdiini
ngryoruz. Burada elde edeceimiz formllerin sadece bu tip malzemeler iin geerli
olacan ancak bu tip malzemelerin gemi inaatnda kullanlan malzemelerin byk bir
ksmn kapsadn belirtmekte yarar vardr.

2.5.1 Basit Gerilme ve Genleme
Basit bir deney ubuunu gz nne alalm ve bu ubua iki ucundan F ekme kuvvetini
uygulayalm. Burada deney ubuunun A kesit alan kk ve homojen olduu iin
kesitte oluan o gerilmesini

A
F
= o (2.5)
olarak hesaplayabiliriz. Gerilmeyi bu ekilde hesaplayabilmek iin mutlaka F kuvvetini
belirleyebilmek gerekir. Bir ekme deneyi srsnda bu F kuvvetini belirlemek gayet
kolaydr ama bu kiri d kuvvetlerin etkisi altndaki karmak bir yapnn herhangi bir
eleman ise bu kirie etki eden kuvvetin belirlenmesi olduka karmak bir problemdir.
Dolays ile bu tr karmak yaplarn elemanlar olan kirilerde oluan gerilmeleri
dorudan (2.5) forml ile hesaplamak olanakszdr. Karmak yaplardaki elemanlarda
gerilmeleri llen genlemeler ve Hooke yasasndan yararlanarak hesaplamak
gerekmektedir. ubukta ltmz c genlemesine karlk gelen o gerilmesi Hooke
yasas yardmyla o = Ec eklinde hesaplanr. Burada E malzemenin Young modl olup
daha evvelce yaplm ekme deneyleri sonucu belirlenmitir.

47
ubuun boyu dorultusunda uzamaya maruz kaldna ve ubuu oluturan malzemenin
de sabit bir miktar olduu gz nne alnrsa boyuna dik olan kesitte bir azlma olmas
gerektii aktr. Malzemenin izotropik olmas nedeniyle de bu boyuna dik iki dorultuda
da malzemenin ksalmaya maruz kald anlamna gelir. Bu duruma Poisson olay denir
ve malzemenin boyuna ksalma oran v de Poisson oran ad verilir. imdi kiriin boyuna
dorultusu x ve buna dik olan iki dorultu da y ve z olarak seilmise bu dorultulardaki
genlemeleri srasyla c
x
, c
y
ve c
z
ile gsterecek olursak

x z x y
vc = c vc = c (2.6)
ilikilerinin olacan aka grebiliriz. Burada gz nne aldmz basit halde ubuk
sadece ularndan sabitlenmi ve boyuna uzamas kstlanmtr. Bu durumda sadece
boyuna dorultuda gerilmeler oluur ve yanal dorultuda herhangi bir snrlama olmayp
ubuk serbeste hareket edebildiinden bu ynde herhangi bir gerilme olumaz. Bu
durumda sadece boyuna dorultuda genlemenin llmesi gerilmenin deerinin
belirlenebilmesini olanakl klar. Oysa gemilerdeki yaplarn nemli bir ksm ok daha
karmak balantlar ieren yaplardr ve bu yaplarda gerilme durumlar daha
karmaktr. rnein gemilerde gverte, d kaplama ve st yaplarda kullanlan levhalar
ok daha karmak bir gerilme yaps sergiler. Bu durumda tek ynde genlemeyi lerek
gerilme durumunu saptayabilmek olanakszdr. Bu durumda zellikle gemilerdeki
levhalarda gerilme durumlarn tam olarak belirleyebilmek iin en az iki dorultuda
genleme lmek gerekir. Burada gerilme genleme ilikilerine girmeden nce herhangi bir
dorultuda genleme lmek iin kullanlan aletleri ele almakta yarar vardr

Yaplarda oluan genlemeler genellikle ok kk boyutlarda olduu iin llmeleri
olduka zordur. Bu zorluk en ok bu kk deiimi herhangi bir arplmaya maruz
kalmakszn kolaylkla ayrt edilebilecek kadar bytebilmektedir. Bu bytme ilemi iki
yoldan yaplabilir. Birinci yol paradaki genlemeyi mekanik bir sistemle bytmek
ikincisi ise elektrik direncindeki veya akmnda oluturulacak bir deiiklikle
bytmektir.

ekil 2.5: Stromeyer tipi mekanik genleme ler

2.5.2 Mekanik Genleme lerler
Mekanik genleme lerlere ait bir rnek Wolf deneylerinde de kullanlm olan
Stromeyer tipi genleme lerdir (ekil 2.5). Bu cihaz ok kk apl bir silindir ve bu
48
silindirin iki tarafndaki levhadan olumaktadr. Alt taraftaki levha bir platform aracl
ile lme yaplacak yere balanr ve st taraftaki levha da hafif bir kol araclyla alt
levhann sabitlendii bu noktadan l kadar mesafede bir noktaya sabitlenir. ki levha
birbirlerine gerginlii ayarlanabilir bir yay ile balanarak ortadaki silindirle srekli olarak
temas halinde olmalar salanr.

Herhangi bir zorlama altnda l boyunun Al kadar uzayarak l + Al boyuna ulatn
varsayalm. Bu srada iki levha birbirlerine gre Al kadar hareket edecek ve ortadaki
silindirin u kadar dnmesine neden olacaktr. Buradan Al uzama miktarn u dnme
miktarna ve d silindir apna

d
l
d l
A
= u u = A (2.7)
eklinde balayabiliriz. Buradan gzkt zere d apn klttke kk genlemeler
iin dahi olduka byk dnmeler elde edebiliriz. Bu silindirin ucuna konacak bir ibre bir
gsterme paneli zerindeki lekte genleme miktarn gsterecektir. Aslnda bu
gstergede grlen bir dnme olmasna ramen sabit uca uygulanacak bilinen genlemeler
araclyla bu dnmeler kalibre edilerek ibrenin genlemeleri gstermesi salanr. Bu
cihazda lmenin hassas olarak yaplabilmesi iin l lme uzunluu lnin byk seilmesi
avantaj salamakta hatta bazen gerekmektedir. Bu da bu tip genleme lerlerde l boyu 2.5
m mertebesinde olup kullanlabilecekleri boyutlar snrl kalmaktadr. Dier bir olaslk
da, daha nce de belirtildii gibi, levhalar arasndaki silindirik pimin apn kltmektir.
Ancak bu da sorun yaratr zira pimin ap kldke pimin levhalar arasnda kaymas ve
lme hassasiyetini yitirmesi olasl da hzla artar.

Dier bir mekanik genleme lme cihaz Tomlinson genleme lerdir (ekil 2.6). Bu tip
cihazlarda cihazn boyu ok daha kk olur (0.15 m mertebesinde) ve ok daha kk
boyutlarda lme yapmay salar ancak lme hassasiyetleri daha dk olur.

ekil 2.6: Tomlinson tipi mekanik genleme ler

Bu cihazn iki aya genlemenin llecei para zerine alacak zel deliklere uyacak
ekilde imal edilmilerdir. Bu bacaklardan A ucu cihazn ana yapsna sabitlenmitir. B
49
aya ise orta noktasndan cihazn ana yapsna C noktasnda menteelenmitir. Ayan D
st ucu ise bir ubuk aracl ile bir dner lee baldr.Hareketli bacan ana yapya
menteelendii C noktasnn alt ve st taraflarnda kalan ksmlar bircirlerine eit olduu
iin lme panelinde Al uzamas aynen okunabilir. Bu tip cihazlarda hassasiyet
Stromeyer tipi cihazlarn yarsna iner ancak 20 kat daha kk mesafelerde lme
yapmak olanakl hale gelir. Btn bu abalara karn mekanik yolla lme yapmak
nemli snrlamalar arz ettiinden elektrik genleme lerler gelitirilmitir.

2.5.3 Elektrik Genleme lerler
Genleme lmesinde en byk aamalardan biri diren tipi elektrik genleme lerlerin
ortaya kmasdr. Bu tip genleme lerler herhangi bir telin uzamas veya ksalmas
halinde direncinde deime meydana gelmesinden yararlanarak lme yaparlar. Bu
cihazlar zel tip iki kat arasna sktrlm ve katla birlikte davranan ok ince bir tel
sargdan olumaktadr (ekil 2.7a). Kat lme yaplacak yere yaptrlr ve malzemenin
yk altnda genlemesi sonucu tel sarg da malzeme ile birlikte uzar veya ksalr. Telin
uzamas veya ksalmas srasnda Poisson etkisi ile telin kesiti de deime gsterir. Telin
kesitindeki deime ise sargda bir diren deiimine neden olur. Malzemede uzama
olmu ve kesit daralm ise diren artar ama ksalma olmu ve kesit bymse diren
azalr. Tele bir ucundan verilen ok dk voltajl akmda direnteki farkllk nedeniyle
oluan deime k ucunda tepit edilerek o noktada oluan genleme belirlenmi olur.

ekil 2.7: Diren tipi elektrik genleme ler

Burada dikkat edilecek nokta genleme lerlerin olduka hassas cihazlar olduu ve
snmalardan etkileneceidir. Bu nedenle diren tipi genleme lerlerin elektrik devreleri
bu tip s artlarna kar nlem alacak ekilde dzenlenir. Bu tit dzenlemelere ilikin en
basit rnek ekil 2.7bde verilmitir. Burada C ve D direnleri referans direnleridir ve
bunlarla genleme ler devreleri arasnda akm farkn len bir galvanometre konur.
Ykleme ncesi bu galvanometre sfrlanr ve ykleme sonrasnda genleme olutuunda
genleme lerlerde diren deitii halde C ve D direnleri aynen kalacandan
50
galvanometre dorudan genlemeyi verir. Eer devrede bir snma olursa bu da bir diren
deiiklii yapacandan genleme ler bu scaklk deiimi nedeniyle hatal lme
yapm olur. Oysa aktif genleme lerin bir eini kullanrsak ayn hata onda da ortaya
kacandan galvanometre sadece boy deiiklii nedeniyle oluan genlemeyi ler.
Ancak bu lmn yapldmalzemenin serbeste genlemedii hallerde sorun yaratr ve
daha deiik dzenlemeler kullanlmas gerekir. Bu dzenlemeler iin daha ayrntl bilgi
elektrik devreleri kitaplarnda bulunabilir.

Genlemelerin llmesiyle ilgili olarak yaplan bu aklamalarla gemilerde yaplan
lmeler konusu tamamlanm olmaktadr. Burada gnmzde genleme lmelerinde
hemen hemen tamamen diren tipi genleme lerlerin kullanldn mekanik genleme
lerlerin tamamen terk edildiklerini sylemek uygun olur. Ayrca diren tipi genleme
lerler sadece genleme lmeleriyle snrl kalmayp uygun bir ekilde kalibre edilmek
kaydyla kuvvet veya gerilme gibi byklklerin llmesinde de kullanlmaktadr.

2.5.4 Lehalarda genleme ve gerilme lmleri
Gemi levhalarnda gerilme ve genleme lmeleri yaygn olarak kullanlr. zellikle
aratrma almalar iin gemilerde lmeler yaplmas yaygn hale gelmeye balamtr.
Ancak birok hassas cihaz tayan ve herhangi bir ekilde arzalanmamas gereken
hallerde kontrol amac ile de bu lmeler yaplmaktadr. Ancak bu lmeler kirilerde
yaplan gerilmelere kyasla farkllk gsterirler.

Herhangi bir kirite gerilmeleri bulabilmek iin genleme lerler kullandmz daha
nce belirtmitik. Kirite tek bir dorultuda genleme lmek, kiri tek boyutlu bir elemen
olduu iin, yeterli olmakta idi. Levha ise iki boyutlu olduu iin tek bir genleme lm
ile sonuca ulamak olanakszdr. Hatta plaklarda uzamalar yansra dnme de olduundan
iki dorultuda genleme lmek de yetmez ve bir nc dorultuda da genleme lmek
gerekir. Yaplan lmelerden dorudan maksimum gerilmeleri vermez. Maksimum
gerilmeler asal dorultularda olacandan dorultuda yaplan lmelerden asal gerilme
dorultusu ve iki asal gerilme elde edilir. Burada bu ilemin yapl verilecektir.

lk olarak iki boyutlu gerilme halinden iki eksen takmndaki genlemeler aras iliki

( ) u c c u =
u u u c + u c = c
u u + u c + u c = c
q
qq

2 Sin 2 Cos
Cos Sin Cos Sin
Cos Sin Cos Sin
yy xx xy
xy
2
yy
2
xx
xy
2
yy
2
xx
(2.8)
elde ederiz [2]. Bu denklemlerde ve q dorultularnn asal dorultular olmas iin
q

dnmesinin sfr olmas gerekir. imdi asal gerilmelerin bu zelliini kullanarak genel bir
iliki elde etmek istiyoruz. Herhangi bir xy eksen takmnda ,q dorultularnn asal
dorultular olduunu varsayalm. Bu dorultularda dnme olmas sz konusu
olmadndan (2.8) denklemi x,y dorultularndaki dnme genlemesini
( )
u
u
c c =
2 Cos
2 Sin
yy xx xy
(2.9)
olarak verir. Bu deer (3.23) ve (3.24) denklemlerinde yerlerine yerletirilirse

u u
u c + u c
= c
u u
u c u c
= c
qq
2 2
2
yy
2
xx
2 2
2
yy
2
xx
Sin Cos
Cos Sin
Sin Cos
Sin Cos
(2.10)
51
elde edilir. Asal dorultulardaki iki genlemeyi topladmzda

yy xx
c + c = c + c
qq
(2.11)
buluruz. Buradan birbirine dik herhangi iki dorultudaki genlemelerin toplamnn asal
dorultudaki genlemelerin toplamna eit olduu genel sonucu kar.

imdi bir levhann herhangi bir noktasnda genlemeleri ekil 2.8de gsterildii gibi
dzenlenmi 1, 2 ve 3 dorultularndaki genleme lerler aracl ile lm olalm. Bu
noktadaki asal dorultularn da ve q dorultular olduunu varsayalm. Bu durumda
asal dorultularda
q
dnme genlemesi olmayacandan 1 dorultusundaki genleme
u
c c
+
c + c
= u c + u c = c
qq qq
qq
2 Cos
2 2
Sin Cos
2 2
11
(2.12)
olarak elde edilir. te yandan elde ettiimiz genel sonucu kullanacak olursak (2.12)
denklemi
u
c c
=
c + c
c
qq
2 Cos
2 2
33 11
11
(2.13)
eklini alr.

ekil 2.8 : Levhalarda asal genlemeleri lmek iin kullanlan genleme ler dzenei

Dier iki dorultudaki genlemeleri hesaplayabilmek iin ise (2.13) denkleminde u iin
srasyla u+t/4 ve u+t/2 kullanmak yeterli olur ve bylece

u
c c
=
c + c
c
u
c c
=
c + c
c
qq
qq
2 Cos
2 2
2 Sin
2 2
33 11
33
33 11
22
(2.14)
denklemlerini elde etmi oluruz. Bu denklemlerden asal dorultular

33 11
33 22 11
2
2 Tan
c c
c + c c
= u (2.15)
52
olarak ve bu dorultudaki genlemeler de

u
c c

c + c
= c
u
c c
+
c + c
= c
qq
2 Cos 2 2 2 Cos 2 2
33 11 33 11 33 11 33 11
(2.16)
eklinde elde edilirler. Buradan asal gerilmeler (2.16) denklemlerinde c

ve c
qq

genlemeleri kullanlarak elde edilir.

2.6 : zlm rnekler

2.6.1. Model Deneyleri
Soru 1. Boyu 120.0 m olan bir geminin 3.0 m boyunda alt eit boyda paradan oluan
paral bir modeli yaplarak dalgalarda denenmitir. Bu deney sonucunda modelde
llen kuvvetler ve modelin geometrisi ekil 2.9da verilmitir. Geminin maruz kalaca
kesme kuvveti ve eilme momentini hesaplaynz.


ekil 2.9: Model geometrisi ve llen kuvvetler.

zm
Burada nce model leinden gemi leine gemek gerekir. Bunun iin model
leinin kuvvete olan ilikisi gereklidir. Bunu

3 3
m m m
s s s
m m m B
s s s B
m
s
40
T B L
T B L
T B L gC
T B L gC
F
F
= = =

=
eklinde buluruz. Bu oran kullanarak gemi boyutunda kuvvetleri hesaplar ve bunlar

n 1 n n 0
F Q Q 0 . 0 Q + = =


eklinde integre ederek kesme kuvvetini ve kesme kuvvetini de

n 1 n n 0
Q M M 0 . 0 M + = =


olarak integer edersek eilme momentini buluruz. Sonular Tablo 2.3de saylal olarak ve
ekil 2.10da da grafik olarak verilmitir .

Tablo 2.3: Kuvvetlerin ve kesit tesirlerinin hesaplanmas
53

ekil 2.10: Kesit tesirlerinin hesaplanmas

Soru 2. Yukardaki gemi iin farkl bir ykleme koulunda ikinci bir deney yaplm ve
bu deney srasnda her parada iki noktada kuvvet lm yaplmtr. Yaplan lmler
ve model geometrisi ekilde verilmitir. Bu ykleme durumunda geminin maruz kalaca
kesme kuvveti ve eilme momentini hesaplaynz.


ekil 2.11: Model geometrisi ve llen kuvvetler.

Soru 3. Yukardaki problemlerde kullanlan eliin normal ve kayma emniyet gerilmeleri
o
em
= 180 N/mm
2
ve t
em
= 55 N/mm
2
olarak verildiine gre gemideki kesit alan ve
mukavemet modlnn ne olmas gerektiini belirleyiniz.

2.6.2. Levhalarda Genleme ve Gerilme lmeleri
Soru 4. Bir geminin gnertesinde kritik bir noktada genleme lerlerle dorultuda
genlemeler llmektedir. Yaplan lmelerin konumlar, iddetleri ve dorultular
aadaki ekilde verilmektedir. Bu ykleme durumunda geminin kritik noktasnn
maruz kalaca maksimum gerilmeyi hesaplaynz.

ekil 2.12: llen genlemeler ve dorultular.
54
zm:

167 . 0
02 . 0 35 . 0
02 . 0 196 . 0 2 35 . 0
02 . 0 35 . 0
02 . 0 196 . 0 2 35 . 0
2
2 Tan
33 11
33 22 11
=
+

=
+

=
c c
c + c c
= u

olarak hesaplarz. Buradan asal dorultular

o o
75 . 87 25 . 4 = u = u
q

olarak bulunur.

imdi asal dorultulardaki genlemeleri
3
3 33 11 33 11
10 352 . 0
10
986 . 0 2
02 . 0 35 . 0
2
02 . 0 35 . 0
2 Cos 2 2

= c
|
.
|

\
|

+
+

=
u
c c
+
c + c
= c

3
3 33 11 33 11
10 022 . 0
10
986 . 0 2
02 . 0 35 . 0
2
02 . 0 35 . 0
2 Cos 2 2

qq

qq
= c
|
.
|

\
|

=
u
c c

c + c
= c


olarak elde ederiz. Bunlar gerilme tanmlarnda kullanrsak maksimum ve minimum
genlemeler olarak
| | | | 99 . 73 10 02 . 0 3 . 0 352 . 0
3 . 0 1
10 1 . 2
1
E
3
2
5
2
=

= vc + c
v
= o

qq
N/mm
2


| | | | 999 . 17 10 352 . 0 3 . 0 02 . 0
3 . 0 1
10 1 . 2
1
E
3
2
5
2
=

= vc + c
v
= o

qq qq
N/mm
2

elde edilir.
55


3. GEM VE AIKDENZ YAPILARINDA
YEREL MUKAVEMET

3.1 Gemi ve Akdeniz Yaplarnda Kiri Mukavemetine Giri

Gemi veya akdeniz yaplarnda boyuna mukavemetin salanmas yerel olarak
mukavemetin salanmas anlamna gelmez. rnein gemi dalgalar arasnda zorlanrken
bir kiri olarak btnln muhafaza edebilir ama yerel olarak baz elemanlar plastik
olarak ekil deitirebilirler. Bu geminin bir anda gmesine neden olmaz ama yerel
olarak sorunlar yaratabilecei gibi ksa sre ierisinde bu yerel zaaf giderilmezse giderek
boyutlar byyerek zamanla geminin boyuna mukavemetini yitirmesine de neden olur.
Konuyu aklamak iin basit bir rnei ele alalm. Makine dairesinde bir yardmc
makinenin yer kstlamalar nedeni ile postalara byk braketlerle balanm bir
platformun stne yerletirildiini gz nne alalm (ekil 3.1a). Bu yapnn geminin
boyuna mukavemetine katks herhangi bir nem arz etmez. Ancak gemide her eyin
dzenli olarak alabilmesi iin ina edilen platformun zerindeki yk tayabilecek
kapasitede olmas gerekir. Bu zorlamalar geminin btn yapsn etkileyen yklerden ve
boyuna zorlamalardan ziyade yerel yklerden oluur ve hesaplar bu yklere gre
yrtmek gerekir.

Burada grlen yapnn hesabn yapabilmek iin ilk aama bu yapy mukavemet
asndan nemli ayrntlar kaybetmeksizin basit bir modele indirgemek olacaktr. Bu
basitletirmeyi yaparken u noktalar gz nne almamz gerekir.
- Platformun baland postalarn boyutlar daha evvelce belirlenmi olup yeterli
mukavemete sahiptir. Platformun postaya aktaraca ykn postay
boyutlandrmakta gz nne alnan yklere kyasla ihmal edilebilecek kadar
kk olduu varsaylabilir. Ancak hesaplar srasnda ortaya kan yklerin
deerlerini dolays ile bu varsaymn geerliliini kontrol etmek gerekir.
- Platformu tayacak kiriler postalara kyasla ok daha kk zorlamaya maruz
kalacaklarndan daha kk kesitli kiriler olacaklardr. Bu durumda postalarn
ataleti platformu tayan kiriin ataletine kyasla ok daha byk olur. Balant
noktasnda yeteri kadar ataleti byk bir braket kullanmak kayd ile platformu
tayan kirileri ankastre kiriler olarak deerlendirebiliriz. Bu varsaymlarn da
salanp salanmadn hesaplar sonunda kontrol etmek gerekir.
- Platformda tanan ykn yardmc makinenin arl olacan ve bu ykn
kirilere eit olarak dalacan varsayabiliriz. Kiri zerinde ykn tekil yk
veya yayl yk olmas daha ziyade makine boyutu ile kiri uzunluunun oranna
ve makinenin yataklanma ekline bal olur. Eer makine boyutu kk ise
makine arl tekil yk olarak alnabilir. Ancak makine boyutlar byk ve
yataklar bu yk yayacak ekilde dzenlenmi ise makine arl makine
56
yataklar boyunca yayl yk olarak alnr. Ancak yatak balantlarn kontrol
etmek iin balantlara gelen ykler tekil yk olarak alnmaldr.
- Platformu oluturan salarn ok ince olduklar ve mukavemete katklarnn ok
kk miktarda olduunu varsayarz. Gerekirse salarn kiri ataletine katks
gz nne alnabilir.

ekil 3.1: Makine dairesinde bir platform yaps ve basitletirilmi modeli
Bu varsaymlar gz nne aldmzda bu karmak yapy sadece tekil ykle zorlanan
ankastre bir kiri olarak modellemek olanakldr (ekil 3.1b). Bu ekilde basitletirilmi
bir kiriin kesitinin boyutlandrlmas iin ilk ve en nemli aama kiriin serbest cisim
diyagramn izmektir. Kirie etki eden ykler makine arlna kar gelen d yk ile
mesnet tepkilerinden oluur. Mesnet ankastre olduu iin yatay ve dey dorultularda
iki kuvvet ve bir de moment tar. Bu ykleri gz nne alarak serbest cisim diyagram
izilir (ekil 3.1c). Serbest cisim diyagramndaki kuvvetlerden d kuvvet W bilinen bir
deer ama mesnet kuvvetleri X,Y ve M bilinmeyenlerden olumaktadr.

kinci etapta yaplmas gereken ey bilinmeyen mesnet kuvvetlerini belirlemektir.
Bilinmeyen mesnet kuvvetlerini belirlemek konusunda kullanlabilecek ilk ara statik
denge koullardr. Bu koullar gereince
- Kirie etki eden yatay kuvvetlerin toplam sfr olmaldr.
- Kirie etki eden dey kuvvetlerin toplam sfr olmaldr.
- Kirie etki eden btn kuvvetlerin sabit bir noktaya gre momentlerinin
toplam sfr olmaldr.
Grld gibi statik denge koullar bize denklem vermektedir ve bu denklem
bilinmeyen mesnet tepkisinin belirlenmesi iin yeterlidir. Byle sistemlere statik
olarak belirli sistemler veya ksaca izostatik sistemler denir. Bu denklemlerden mesnet
tepkileri belirlendikten sonra dorudan doruya kirite oluacak kesit tesirlerinin, yani
kesme kuvveti ve eilme momentinin, belirlenmesine geilebilir.
57
Kiriin kesit tesirlerini belirlemek iin kiriin herhangi bir noktasndan kesit alarak bu
kesitteki i kuvvetler, yani kesme kuvveti ile eilme momentinden oluan kesit tesirleri,
ile kiriin bu kesite kadarki ksmna etki eden d kuvvetlerin dengesinden yararlanrz.
Herhangi bir kirii gz nne aldmzda kirii analiz edebilmek iin kirie etki eden
ykleme durumundaki ani deiikliklere bal olarak kiriimizi uygun sayda blgelere
ayrmamz gerekir. Elimizdeki probleme bunu uygulayacak olursak kesme kuvveti ve
eilme momenti iin iki karakteristik blge gerekmektedir (ekil 3.2).

ekil 3.2: Kirie ait kesme kuvveti ve eilme momenti diyagramlar

Birinci blge ankastre mesnetten tekil ykn etki ettii noktaya kadar olan ksm, ikinci
blge de tekil ykn etki ettii noktadan kiriin bota olan ucuna kadar uzanan ksmdr.
Birici blgeyi gz nne aldmzda kirie etki eden kuvvetlerin sadece mesnet tepkileri
ve kesit tesirleri olduu gzkmektedir. Hesaplar srasnda kirie etki eden yatay yk
olmad gz nne alnarak yatay mesnet tepkisinin sfr olaca dikkate alnmtr.
kinci blgede ise mesnet tepkileri ve kesit tesirlerine ilaveten d yk de etkili olmaktadr
ve denge denklemlerinde tekil yk de hesaba katlmaktadr.

Yaplan hesaplar sonucunda kesme kuvvetinin birici blgede sabit olduu, ikici blgeye
geildiinde ise sfra indiini grmekteyiz. Burada mesnetteki tepkilerin hesabnda
dey tepkinin d yke eit ve ters iaretli olduunu gz nne aldk. Eilme momenti
ise mesnette buradaki moment deerine eit olarak balayp birici blge ierisine lineer
olarak azalp blgenin sonunda sfra ulatn ve ikinci blgede de sfr olarak devam
ettiini gryoruz. Burada da mesnet momentinin tekil ykn mesnete gre alnan
momentine eit ve ters iaretli olduuna dikkat ediyoruz. Kesit tesirleri belirlendiine
gre kiri bu tesirlere dayanabilecek mukavemet modlne sahip olacak ekilde seilir.

Ele aldmz platform sadece yukarda tasarladmz gibi tasarlanmaz. Bir kirii sadece
postaya balayarak tasarlamak, zellikle uzunca olan platformlar iin cazip olmayabilir.
58
Kirilerin bota olan ularnda istenmeyen kmeler veya ankastre mesnette gereinden
byk tepkiler oluabilir. Dolays ile alternatif dizaynlara da bakmak gerekebilir. lk akla
gelen zm ekli botaki ucu dey bir kolon aracl ile tatmak olabilir (ekil 3.3a).
Byle bir zmn utaki kmeleri byk lde snrlayaca ve mesnet tepkilerini bir
ksmn alarak bu tepkileri daha makul seviyelere ekecei aikardr.

ekil 3.3: Makine dairesinde desteklenmi bir platform yaps ve basitletirilmi modeli
Burada da hesaba karmak sistemi ayrntlara dikkat ederek basitletirerek balarz. Bir
nceki sistem iin yapm olduumuz kabuller bu sistem iin de geerlidir ve kirii izole
ederek hesab yapabiliriz. Ancak burada ucun artk bo olmadn ve kolonun tayc bir
eleman olduunu dikkate alarak bu uca da bir mesnet yerletirmek durumundayz. Bu
utaki kolon platform yknden baka bir yk tamayaca iin ar byk bir atalete
sahip olmas gerekmez. Ayrca bu uta ok byk gerilmeler beklenmediinden
balanty salamak iin byk braketler de kullanlmamtr. Bu durumda bu noktadaki
mesneti basit mesnet olarak deerlendirebiliriz (ekil 3.3b). Bu basitletirilmi kiri
sisteminin serbest cisim diyagram da bir nceki rnee ok benzeyen bir serbest cisim
diyagram olup tek farkll serbest mesnetin olduu uta dey mesnet tepkisinin
olmasdr (ekil 3.3c).

Kiriin hesab iin yine bir nceki rnekte olduu gibi statik denge koullarndan
yararlanarak mesnet tepkilerini tespit etmeyi deneriz. Elimizdeki statik denge koullarnn
yine tane olduunu ancak tayin etmemiz gereken mesnet tepkisi saysnn bu sistemde
drde ktna dikkat edersek mesnet tepkilerinin sadece statik denge koullarndan
yararlanarak zmemizin olanaksz olduunu grrz. Mesnet tepkileri sadece statik
denge koullar yardm ile zlemeyen kiri sistemlerine statik olarak belirsiz veya
hiperstatik sistemler deriz. Bu sistemlerin incelenmesi ve hesaplanabilmesi iin statik
denge koullarna ilaveten salanmas gerekli olan baz koullardan yararlanmak gerekir.
59
Hiperstatik sistemlerin incelenmesine gemeden nce izostatik ve hiperstatik sistemler
arasnda bir karlatrma yapmann byk yarar vardr. lk bakta hiperstatik bir sistem
kullanarak hesaplar zorlatrmann anlam pek kolay kavranamayabilir. Ancak
hiperstatik sistemlerin baz nemli avantajlar olabileceinden daha evvelce de sz
etmitik. Gerekten de ayn yklemelere maruz kalan hiperstatik sistemlerde oluan
maksimum kesit tesirleri statik edeerine kyasla ok daha kk olur. Bunun nedeni
hiperstatik sistemlerin ykleri yaymas ve daha az ykl olan mesnetlere iletmesi
zelliidir. Bu boyutlarn klmesini dolays ile sistemin hafifleyerek ucuzlamasn
salar. Ayrca hiperstatik sistemlerde kmeler izostatik sistemlere kyasla iki nedenle
daha az olur. lk neden doal olarak ilave edilen mesnet nedeni ile kmenin
snrlanmasdr. Ayrca kirie etki eden kuvvetler arttka izostatik kirilerde kmeler
snrlanmadan artmaya devam eder. Oysa hiperstatik sistemlerde kmenin art belirli
deerlere ulatnda mesnetlerde yatay tepkiler oluur ve bu tepkiler kmelerin
serbeste artn engeller. Bu avantajlar nedeni ile gemilerdeki kiri sistemleri
ounlukla hiperstatik olarak tasarlanrlar. Ancak buradan hiperstatik sistemlerin daima
daha avantajl olduuna karar vermemek gerekir. nk baz hallerde izostatik bir sistem
daha avantajl olabilir. rnein kesit tesirlerinde ortaya kan azalmadan tr salanan
malzeme tasarrufu baz hallerde konmas gerekli mesnet arlna kyasla kk
kalabilir. Bu durumda hiperstatik sistem maliyeti artrm olur. Ayrca baz hallerde
hiperstatik sistemlerdeki mesnetlerin kmeleri azaltc zellikleri bu mesnetlerde ve
civardaki yaplarda istenmeyen kesit tesirlerinin olumasna neden olabilir.

Hiperstatik sistemlerin zmnde gerekli ek koullar iki gurupta toplayabiliriz.
Bunlardan birincisi uygunluk koullar olup yapdaki kirilerin sreklilik gsterdiini
belirler. Yani yapnn iki komu kirii zorlamalar altnda birbirlerinden bamsz deforme
olamazlar ve birleme noktalarnda gerek konumlar gerekse meyilleri ayn olmak
zorundadr. kinci gurup koullar ise kuvvet ekildeitirme ilikilerinden olumaktadr.
Bu koullarn uygulan ve hiperstatik kiri sistemleri bir sonraki altblmde ayrntl
olarak ele alnacaktr.

3.2 Hiperstatik Kiri Sistemleri

Gemi veya akdeniz yaplarndaki herhangi bir hiperstatik kiri sistemini incelerken
statik denge koullarn, uygunluk koullarn ve kuvvet ekil deitirme ilikilerini gz
nne alrz. Bu koullardan statik denge koullar yapya etki eden kuvvetlerin dengede
olmas halinde salanr ve sisteme dorudan doruya uygulamlr. Uygunluk koullar da
deiik elemanlarn birleme noktalarndaki geometrik srekliliin varln ifade eder ve
bu noktalarda konumun veya teetin sreklilii eklinde dorudan uygulanr. Ancak
kuvvet ekildeitirme ilikileri malzemenin trne bal olarak deiik ekillerde ifade
edilir. Bu dersin kapsamnda bu iliki malzemenin elastik rejimde kald varsaylarak ele
alnacaktr. Elastik rejimde ele alndnda bu ilikiyi iki yoldan salamak olana vardr.
lk yntemde uygunluk koullar ve kuvvet ekil deitirme ilikilerini kullanarak nce
mesnet tepkilerini hesaplamaya yneliktir. Burada asal bilinmeyenler kuvvetler olduu
iin bu yntem kuvvet yntemi olarak bilinir. lk olarak James C. Maxwell tarafndan
nerilmi daha sonra Otto Mohr tarafndan gelitirilmi olan bu yntem hiperstatik
sistemlerin zlmesinde kullanlan ilk yntemdir. kinci yntemde ise asal
60
bilinmeyenler yerdeitirmeler olduu iin bu ynteme ekil deitirme yntemi denir.
Her iki yntemin de baz avantaj ve dezavantajlar vardr ve bu yntemlerin her ikisini de
burada ele alacaz.

3.2.1 Hiperstatik Sistemlerde Kuvvet Yntemi
Kuvvet yntemini aklamann belki de en uygun yolu ekil 4.3de verilen hiperstatik
sistemin zmn anlatmaktr. Serbest cisim diyagramna bakldnda bu sistemde drt
bilinmeyen vardr ve statik denge koullarn oluturan denklem bu sistemi zmek
iin yeterli deildir. Dolaysyla zm iin bir denklem daha bulmamz gerekmektedir
ve bu nedenle sistem birinci dereceden hiperstatiktir. Kuvvet yntemini uygulamak iin
ilk olarak serbest cisim diyagram ile verilen sistemi sperpozisyon ilkesinden
yararlanarak sistemi iki ayr sistemin toplam olarak gsterebiliriz (ekil 3.4).

ekil 3.4 Hiperstatik sistemlerin zmnde sperpozisyon ilkesinin uygulanmas

Burada hiperstatik sistemde F d kuvveti belli A
x
, A
y
, M ve B
y
kuvvetleri belli deildir.
Bu sistemin blnd dier iki sistemden ilkinde ise belli olmayanlarn says sadece
olur ve izostatik bir sistemdir. Bu sistemde u noktadaki B
y
mesnet tepkisi kaldrld
iin sistemde bir A kmesi oluur ve bu kme genel mukavemetten bilindii zere
elastik eriyi hesplamak suretiyle bulunabilir. kinci sistem de, bir an iin B
y
bilinen bir
d kuvvet gibi dnlrse, izostatik bir sistem olup A yerdeitirmesi yaratr. Bu
noktada bu iki izostatik sistemin toplamnn hiperstatik sisteme denk olmas iin gerekli
uygunluk koulunu yazalm. Bu koul iki izostatik sistemde ortaya kan
yerdeitirmelerin birbirine eit ve zt ynlerde olmas gerektiidir ve
A = A' (3.1)
eklindedir. imdi ikinci izostatik sistemi tekrar gz nne alacak olursak ve kiri
malzemesinin lineer elastik olarak davrandn hatrlarsak bu kiriin u noktasna etki
eden B
y
kuvvetinin yarataca kmenin ayn noktada ve ayn dorultuda etki eden birim
kuvvetin yarataca f
BB
kmesinin B
y
kat olacan grebiliriz. Bu durumda B
y
mesnet
kuvvetini
61

BB
y
f
B
A
= (3.2)
eklinde ifade edebiliriz. Burada f
BB
esneklik katsays olarak bilinir ve elastik eri hesab
araclyla belirlenir. Bu durumda B noktasndaki mesnet tepkisi belli olduundan artk
statik denge denklemlerinden Adaki mesnet tepkileri de tayin edilebilirler. Mesnet
tepkileri tayin edildikten sonra kiriteki kesme kuvveti ve eilme momentini ve oluacak
ekil deitirmeleri izostatik bir sistemi inceler gibi ele alrz.

Bir hiperstatik sistemi izostatik sistemlerin sperpozisyonu olarak seerken nasl bir yol
izlenmesi gerektiine ilikin herhangi bir kural veya kstlama yoktur ve bu seim
tamamen keyfidir. Ancak hiperstatik sistemin derecesi sperpozisyon iin kullanlacak
izostatik sistem saysn belirler. rnein yukardaki sistemde B noktasndaki mesne
tepkisini belirlemek yerine A noktasndaki ankastrelik momentini belirlemeyi seebiliriz.
Bu durumda sperpozisyon iin farkl bir yol izleriz (ekil 3.5).

ekil 3.5 Hiperstatik sistemlerin zmnde sperpozisyonun alternatif uygulanmas

Burada ikinci izostatik sistemde bilindiini varsaydmz mesnet tepkisi Adaki M
momentidir ve u dnmesini meydana getirmektedir. Bu dnme de kiri malzemesi lineer
elastik olduundan birim momentin yarataca o
AA
dnmesinin M kat olur ve birici
izostatik sistemde ankastre mesnet basit mesnet ile deitirildiinden ortaya kan u
dnmesine eit olur. Bu durumda A noktasndaki ankastre mesnetteki bilinmeyen M
momenti birinci izostatik sistemin u dnmesi ve ikinci izostatik sistemdeki birim
momentin o
AA
dnmesi cinsinden

AA
M
o
u
= (3.3)
62
olarak elde edilir. Bu sistemde de artk bilinmeyen kalmtr ve bu bilinmeyenler de
statik denge koullarndan belirlenebilir. Yine mesnet tepkileri belirli olduundan
kiriteki kesit tesirleri ve ekil deitirmeleri izostatik bir sistemdeki gibi zeriz.

Bu noktaya kadar sadece birinci dereceden hiperstatik sistemleri ele aldk. Oysa
gemilerde ok daha yksek dereceden hiperstatik sistemler olabilir. Hiperstatiklik
derecesi arttndan problemin zm iin sperpozisyon ilkesinin uygulanmas da daha
fazla sayda izostatik sistem gerektirir. Bunu aklamak iin daha yksek dereceden bir
hiperstatik sistem ele alalm (ekil 3.6).

ekil 3.6 Gemide yksek dereceden hiperstatik bir sistem

Bu ekilde belirlenmi bir kiri sisteminde drt dey tepki ve iki yatay tepki olmak zere
alt adet bilinmeyen vardr. Ancak yatay d kuvvet olmad ve scakln ihmal
edilebilecei gz nne alndnda yatay kuvvetlerin her ikisinin de sfr olaca ve
statik denge denklemini otomatik olarak salanaca aktr. Bu durumda bilinmeyen
says drde statik denge denklemi says da ikiye der. Yani sistem ikinci dereceden
hiperstatiktir ve uygunluk koullarndan iki adet ek denkleme gerek vardr. Bu iki ek
denklemi yaratabilmek amac ile toplamlar hiperstatik sisteme denk olacak izostatik
sistemleri yaratmak gerekir. Bu problem iin uygun bir yol Y
B
ve Y
C
mesnet tepkilerini
bilinen d kuvvetler olarak dnp hiperstatik sistemi P
1
ve P
2
d kuvvetlerinin etki
ettii ara mesnetleri kaldrlm bir kiri ile Y
B
ve Y
C
nin her birinin teker teker
uyguland iki izostatik sistemden olutuunu varsaymaktr (ekil 3.7). Bu durumda iki
uygunluk koulu ilk izostatik sistemde B ve C noktalarnda ortaya kan kmelerin dier
iki izostatik sistemde ortaya kacak kmelerin toplamna eit olaca eklinde ifade
edilebilir.
63

ekil 3.7 Yksek dereceden hiperstatik bir sistemde sperpozisyon uygulamas

Buradan uygunluk koullar

C C C
B B B
A = A' ' + A'
A = A' ' + A'
(3.4)
eklinde ifade edilebilirler. Burada ikinci izostatik sistemi gz nne aldmzda
B
A' ve
C
A' srasyla B noktasna etki eden Y
B
kuvvetinin B ve C noktalarnda yaratt kme
miktarlardr. Bir nceki rnekte olduu gibi bu kmeleri B noktasna etki eden birim
kuvvetin B ve C noktalarnda yarataca f
BB
ve f
BC
kmelerinin, yani esneklik
katsaylarnn cinsinden

B BC C B BB B
Y f Y f = A' = A' (3.5)
eklinde yazabiliriz. Benzer ekilde nc izostatik sistemde
B
A' ' ve
C
A' ' srasyla C
noktasna etki eden Y
C
kuvvetinin B ve C noktalarnda yaratt kme miktarlar olup C
noktasna etki eden birim kuvvetin B ve C noktalarnda yarataca f
CB
ve f
CC

kmelerinin, yani esneklik katsaylarnn cinsinden

C CC C C CB B
Y f Y f = A' ' = A' ' (3.6)
olarak ifade edebiliriz. Bylece (3.5) ve (3.6) ilikilerini (3.4) uygunluk koullarnda
yerlerine yerletirirsek iki denklemden oluan

C C CC B BC
B C CB B BB
Y f Y f
Y f Y f
A = +
A = +
(3.7)
lineer sistemini elde ederiz. Bu sistemde A
B
ve A
C
ilk izostatik sistemin elastik erisinden
f
BB
ve f
CB
ikinci sistemde Y
B
yerine f
BC
ve f
CC
de nc sistemde Y
C
yerine birim
kuvvet etki etmesi halinde oluacak elastik eriden hesaplanabildiinden (3.7) denklem
sistemi kolaylkla zlr ve Y
B
ile Y
C
mesnet tepkileri bulunmu olur. Bu iki mesnet
tepkisinin hesaplanmasndan sonra A ve Ddeki dey mesnet tepkileri statik denge
64
koullarndan elde edilir. Kesit tesirleri ve ekil deitirmeler daha nce de belirtildii
gibi kolayca bulunabilir.

Grld gibi kuvvet yntemi ile hiperstatik sistemlerin zmn elde etmek iin
izostatik sistemlerin elastik erisini veya belirli noktalardaki ekil deitirmelerini
hesaplamak gerekmektedir. Burada elastik erinin hesabna ilikin ksa bir hatrlatma
yapmak uygun olur. Elastik erinin hesab iin bir yntem kesit eilme momentinin iki
kez dorudan integrasyonuyla elde edilmesidir. Bir ikinci yntem de virtel iler
teoreminden yararlanarak elde edilmi olan Castigliano teoremini kullanmaktr.

Herhangi bir sabit elastik kirii gz nne alalm. Bu kirie etki eden d kuvvetler ve
momentler kirite kesit tesirleri (kesme kuvvetleri ve eilme momentleri) ve ekil
deitirmelere (kmeler ve dnmeler) neden olur. Bu skiriin denge halinde kalabilmesi
iin de d kuvvetlerin yapt i kiriin ekil deitirme enerjisine eit olmas gerekir.
Kirie etki eden d kuvvetlerin ve momentlerin ileri

} }
u + =
L
e
L
e e
d M dx F U (3.8)
olarak verilir. Burada F
e
ve M
e
kirie etki eden d kuvvetler ve dx ile du da kiriin
elemanter teleme ve dnmeleridir. Etki eden sadece d kuvvetler ise ikinci integral,
sadece d momentler ise birinci integral sfr olur. D zorlamalar altnda kirite kirite
eilme oluur ve bu eilme M eilme momenti ve
dx
EI
M
= u (3.9)
ile verilen u dnmesiyle karakterize edilir. Eilme momentinin sfrdan balayarak M
deerine yava yava eritii gz nne alnrsa ekil deitirme enerjisi

}
=
L
2
i
dx
EI 2
M
U (3.10)
olarak yazlr. Burada E kiriin elastisite modl I da kesit atalet momentidir. D etkiler
belli olduu srece bunlarn iini hesaplayabileceimiz iin bu iin kiriin ekil
deitirme enerjisine eitliinden eilme momentini hesaplayabiliriz. Buraya kadar kirie
eksenel yk etki etmedii varsaylmt. Kirie eksenel yk gelmesi halinde eilme
yansra eksenel ekil deitirme de olaca iin ortaya kacak eksenel gerilmenin de

}
=
L
2
i
dx
EA 2
N
U (3.11)
eklinde verilen i enerjisini ilave etmek gerekir. Bu denklemde N eksenel kuvvet A da
kiriin kesit alandr.

imdi denge halinde bulunan bu kirie etki eden d kuvvetlerde kk bir dF
e
art
olduunu dnelim. Bu art d kirite ek bir o kmesine neden olup kuvvetlerin
yapt i de artarak
o + = +
e e e e
dF U dU U (3.12)
olacandan kiriin i enerjisi de dengede kalabilmek iin artarak

e
e
i
i i i
dF
F
U
U dU U
c
c
+ = + (3.13)
65
deerine ulaacaktr. Burada denge koullarn kullanrsak ortaya kan deformasyon da

} }
c
c
=
c
c
=
c
c
= o
L L
2
i
dx
EI
M
P
M
dx
EI 2
M
P P
U
(3.14)
olarak belirlenir. Bu sadece d kuvvet etki etmesi halindeki kmeyi vermektedir.
Sadece d moment etki ederse sadece dnme meydana gelir ve bu dnme de

} }
c
c
=
c
c
=
c
c
= u
L e L
2
e e
i
dx
EI
M
M
M
dx
EI 2
M
M M
U
(3.15)
olarak belirlenebilecektir. Salt eksenel kuvvet etki etmesi halinde de uzama

} }
c
c
=
c
c
=
c
c
= o
L e L
2
e e
i
dx
EA
N
F
N
dx
EA 2
N
F F
U
(3.16)
bantsndan hesaplanabilecei grlebilir.

imdi buraya kadar anlatm olduumuz kuvvet yntemini ekil 3.3 ile verilen
hiperstatik sisteme uygulayalm. nce bilinmeyen mesnet tepkisini B
y
olarak seerek
uygulamay yapalm. Bylece hiperstatik kiri sperpozisyon ilkesi uyarnca ekil 3.4 ile
verilen iki izostatik kiriin toplam olarak ifade edilebilir. Problemin zm iin ilk
aamada birinci izostatik sistemin artk serbest olan B ucundaki kmeyi hesap etmeyi
gerektirir. Bunun iin virtel kuvvet yardm ile statik denge koullarndan

L P D F M
P F Y
A
A
=
+ =

yazabiliriz (ekil 3.8a). Burada P virtel kuvvet olup limit halinde sfra gitmektedir.
kmeyi hesaplamak iin bu kiriin M(x,P) eilme momentini hesaplayp (3.14)
denklemine yerletirirmek ve limit halde P virtel kuvvetini sfra gtrmek
gerekmektedir. Kiriin zerinde tekil yk olduu iin kirite kesit tesirleri asndan tekil
ykn etki ettii noktada sreksizlik vardr ve eilme momentini bu sreksizliin iki
tarafnda ayr ayr belirlemek gerekir. Bu ekilde belirlenen eilme momentleri ve
bunlarn P virtel kuvvetine gre ksmi trevleri
L x D L x
P
M
) L x ( P ) P , x ( M
D x 0 L x
P
M
L P D F x ) P F ( ) P , x ( M
s s =
c
c
=
s s =
c
c
+ =

eklinde hesaplanr. Eilme momentleri ve bunlarn P virtel kuvvetine gre ksmi
trevleri (3.14) denkleminde kullanlrsa ekil 3.8bde B noktasndaki kmeyi
( )
( ) ( ) | |
( )
( ) | |
| |
(

= A
)
`

+
+
= A
}

}
+
+
= A

3
D
L
EI 2
FD
LDx
2
x D L
3
x
EI
F
dx
EI
L x P
L x
lim
dx
EI
L x P D x F
L x
lim
2
D
0
2 3
L
D
0 P
D
0
0 P

olarak buluruz. Burada P virtel kuvveti zerindeki limit ileminin integrasyon
yapldktan sonra uygulanmas gerektiine dikkat etmek gerekmektedir.
66

ekil 3.8 Birinci izostatik kirite virtel kuvvetin uygulan ve eilme momenti

kinci izostatik kiriin de B noktasndaki kmesini benzer ekilde hesaplayabiliriz.
Ancak ikinci kirite B
y
kuvveti bilinmediinden birim kuvvet iin kmeyi hesaplayp
mesnet kuvvetini (3.2) denkleminden elde edeceiz. Bu hesab yapmak iin B noktasna
P virtel kuvvetini yerletirip virtel iler ilkesi yardm statik denge koullarndan

L P M
P Y
A
A
=
=

yazabiliriz (ekil 3.9a).

ekil 3.9 Birinci izostatik kirite virtel kuvvetin uygulan ve eilme momenti
67
Burada P virtel kuvvet olup limit halinde sfra yerine birim kuvvete gitmektedir zira B
noktasnda birim kuvvet vardr. kmeyi hesaplamak iin bu kiriin M(x,P) eilme
momentini hesaplayp (3.14) denklemine yerletirirerek P virtel kuvvetinin limit halini
gz nne alacaz. Kiriin zerinde tekil yk olmad iin kirite kesit tesirleri
asndan tekil ykn etki ettii noktada sreksizlik yoktur ve eilme momenti ile P
virtel kuvvetine gre ksmi trevi
L x 0 L x
P
M
) L x ( P ) P , x ( M s s =
c
c
=
eklinde hesaplandktan sonra (ekil 3.9b) B noktasndaki kme (3.14) denkleminden
( )
( ) | |
EI 3
L
x L Lx
3
x
EI
1
f
dx
EI
L x P
L x f
3
L
0
2 2
3
BB
L
0
1 P
BB
=
)
`

+ =

=
}

lim

olarak bulunur. Her iki izostatik kiri iin bulunan kmeler (3.2)de yerine konursa B
noktasndaki mesnet tepkisi

(

|
.
|

\
|
=
L
D
3
L
D
2
F
B
2
y

olarak bulunur. Bylece B
y
mesnet tepkisi belirlenmi olduundan Adaki mesnet
tepkileri de statik denge koullarndan
| |

|
.
|

\
|
=

|
.
|

\
|
= D 2 D L 3
L
D
2
F
M
L
D
3
L
D
2
2
F
A
2 2
y

olarak belirlenirler. Mesnet tepkileri tamamen belirlendikten sonra kesit tesirleri tekil
ykn yarataca sreksizlik gz nne alnarak hesaplanr ve izilir (ekil 3.10).

ekil 3.10 Hiperstatik kiriin kesit tesirlerinin hesab ve izimleri
68
Mesnet tepkilerinin deerleri yerine yerletirildiinde kesme kuvveti ve eilme momenti
deerleri

( )
( )
L x D
x L
L
D
3
L
D
2
F
) x ( M
L
D
3
L
D
2
F
) x ( Q
D x 0
D 2 D L 3
L
D
2
F
x
L
D
3
L
D
2
2
F
) x ( M
L
D
3
L
D
2
2
F
) x ( Q
2
2
2 2
2
s s

(
(

|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
=
(
(

|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
=
s s

(
(

|
.
|

\
|
+
(
(

|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
=
(
(

|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
=

olarak bulunurlar.

Daha nce sperpozisyon ilkesinin farkl ekillerde de uygulanabilecei belirtilmi ve
bunun iin bir rnek ekil 3.5de verilmiti. Burada uygunluk koullarndan belirlenmesi
gereken mesnet tepkisi A noktasndaki moment olarak seilmi ve uygunluk koulu da
seilen iki izostatik sistemde A mesnetinde ortaya kan dnmelerin toplamnn sfr
olmas olarak belirlenmitir. Birici kiriteki mesnet tepkileri A noktasnda M virtel
momenti uygulayp statik denge koullarndan

L
D F M
Y
L
D F M
F Y
B
A
+
=
+
=

olarak bulunur. Bu kirite de tekil yk sz konusu olduu iin kesit tesirlerinde
sreksizlik vardr ve tekil ykn iki tarafnda eilme mementleri ve bunlarn virtel
momente gre ksmi trevleri
( )
( ) L x D
L
x
1
M
M
)
L
x
1 ( D F M ) M , x ( M
D x 0
L
x
1
M
M
x
L
M D L F
M ) M , x ( M
s s =
c
c
+ =
s s =
c
c
+ =

eklinde elde edilir. Bu byklkler (3.15) denklemine konur ve integrasyon yaplrsa u
dnmesi
( )
( )
(

+ = u
(

+
|
.
|

\
|
+
(

+
|
.
|

\
|
= u
} }

2
2
L
D
0 M
D
0
0 M
L
D
L
D 3
2
EI 6
FDL
dx
EI
)
L
x
1 ( D F M
L
x
1 dx
EI
x
L
M D L F
M
L
x
1
lim lim
olarak elde edilir. kinci izostatik kirite M virtel momentini birim momente gtrerek
bu birim momentin oluturaca dnmeyi hesaplamak gerekir. Bu kiri iin mesnet
tepkileri
69

L
M
B
L
M
A
y y
= =
olacandan bunlarn yaratt eilme momenti ile virtel momente gre ksmi trevi
|
.
|

\
|
=
c
c
|
.
|

\
|
=
L
x
1
M
M
L
x
1 M ) M , x ( M
eklinde elde edilir. Bu deerler (4.3) denkleminde yerine konursa A mesnetindeki
moment
| |

)

|
.
|

\
|
= D 2 D L 3
L
D
2
F
M
2

eklinde elde edilir. Bu deer bir nceki yntemle elde edilen deer ile ayn olduundan
gerek dier mesnet tepkileri gerekse kesit tesirleri iin de bir nceki yoldan bulunan
deerlerin ayns olaca aktr.

3.2.2 Hiperstatik Sistemlerde ekil Deitirme Yntemi
Hiperstatik sistemlerin incelenmesinde kullanlan ikinci yntem ekil deitirme yntemi
olup uygulanmas kuvvet yntemiyle tamamen terstir. Bu yntemde ncelikle denge
denklemlerini salamak gerekmektedir. Bunun iin de bilinmeyen ekil deitirmeler
kuvvet ekil deitirme ilikilerini kullanarak etki eden kuvvetler cinsinden yazlr ve
uygunluk koullarndan yararlanarak zlrler. Daha sonra bulunan ekil deitirmeler
kullanlarak bilinmeyen mesnet tepkileri de belirlenmi olur. Deiik bir dizi yntem
gelitirilmi olmakla birlikte btn ekil deitirme yntemleri ayn yolu izlemektedir.

ekil 3.11: Gverte altnda bir kemerenin ykleme durumu

Bu yntemin ayrntlarn en iyi bir rnek zerinde aklamak uygun olur. Herhangi bir
yk dalmn tayan bir gverteyi dnelim. Bu gverte bir bordodan bir bordoya
uzanan ve arada perdele veya derin tulanilerle desteklenen bir hiperstatik kiri oluturur
(ekil 3.11a). Bu kiriin mesnetlerindeki ekil deitirmeler d ykler cinsinden
70
yazlmal ve uygunluk koullarna yerletirilmelidirler. Bu kiriin herhangi bir BC
araln gz nne alacak olursak bu aralkta d ykler bir M(x) eilme momenti
olutururlar (ekil 3.11b). Bu eilme momenti sadece BC aralndaki yklerden dolay
ortaya kmaz, dier aralklardaki yklerden de etkilenir.

Bu eilme momenti ile y(x) kmeler arasnda genel mukavemetten bilinen

) x ( EI
) x ( M
) x ( y = ' ' (3.17)
ilikisi vardr [3]. Burada E elastisite modl, I(x) de kiriin boyunca deimekte olan
kesit atalet momentidir. Deiken atalet momentini kiriteki herhangi bir kesitin atalet
momenti I
o
cinsinden

) x ( i
I
) x ( I
o
= (3.18)
olarak yazar ve (3.17) denklemine yerletirip bu denklemi dzenlersek denklemini
) x ( M ) x ( i ) x ( y EI
o
= ' ' (3.19)
elde ederiz. Bu denklemi bir kez integre edersek kiriin herhangi bir noktasndaki
kmenin eimi

o
x
0
o
Q d ) ( M ) ( i ) x ( y EI + = '
}
(3.20)
olarak elde edilir. Burada Q
o
integrasyon sabiti olup B veya C noktasndaki snr
koulundan belirlenir. Yukardaki rnekte B ve C noktalar basit mesnet olduklar iin bu
noktalarda kmelerin eimi belirsizdir ve snr koulunu yazmak mmkn deildir. Eer
bu noktalardaki mesnetlerden birisi ankastre mesnet olsa idi bu durumda snr koulunu
yazabilirdik. rnein B mesneti ankastre olsa bu mesnette dnme olmayacandan |
B

sfr olur ve
0 tan ) 0 ( y ) B ( y
B B
= | ~ | = ' = ' (3.21)
yazlabilirdi. Bylece integrasyon sabiti Q
o

0 Q 0 Q d ) ( M ) ( i ) 0 ( y EI
o o
0
0
o
= = + = '
}
(3.22)
olarak elde edilirdi. te yandan C noktas ankastre olduu zaman x = L olacan gz
nne alarak integrasyon sabitini ayn yoldan
= = + = '
} }
d ) ( M ) ( i Q 0 Q d ) ( M ) ( i ) L ( y EI
L
0
o o
L
0
o
(3.23)
eklinde elde edebiliriz.

Bu integrasyon sabitini belirleme olanamz olmad takdirde (4.20) denklemini bir kez
daha integre ederek

1 o
x
0 0
o
Q x Q d d ) ( M ) ( i ) x ( y EI + + q q q =
} }

elde edilir. Burada Q
1
ikinci bir integrasyon sabiti olup yine snr koullarndan
belirlenmesi gereklidir. Bu denklemdeki iki katl integrali ksmi integrasyon kuralna gre
integre edersek
71
( )
1 o
x
0
o
Q x Q d ) ( M ) ( i x ) x ( y EI + + =
}
(3.24)
elde ederiz. Ele aldmz rnekte B ve C mesnetleri basit mesnetler olduundan her iki
mesnette de kmeler sfr olacaktr. Bu durumda B mesnetindeki snr koulundan Q
1

sabiti
( ) 0 Q 0 Q 0 Q d ) ( M ) ( i 0 ) 0 ( y EI
1 1 o
0
0
o
= = + + =
}
(3.25)
olarak C mesnetindeki snr koulundan da Q
o
sabiti de
( ) ( ) = = + =
} }
d ) ( M ) ( i L
L
1
Q 0 L Q d ) ( M ) ( i L ) L ( y EI
L
0
o o
L
0
o
(3.26)
olarak bulunurlar. Bu durumda BC aralnda kiriteki dnme ve kmeler

( )
( ) ( ) =
= '
} }
} }
d ) ( M ) ( i x d ) ( M ) ( i L
L
x
) x ( y EI
d ) ( M ) ( i d ) ( M ) ( i L
L
1
) x ( y EI
x
0
L
0
o
x
0
L
0
o
(3.27)
eklinde bulunur. Bu denklemlerden imdi B ve C noktalarndaki dnmeleri, bu dnmeler
kk olduu iin eimlere yaklak olarak eit olduklarn da hatrlayarak,

( )
= |
= |
}
}
d ) ( M ) ( i
L
1
EI
d ) ( M ) ( i L
L
1
EI
L
0
C o
L
0
B o
(3.28)
eklinde bulabiliriz.

Bu noktaya kadar BC aralndaki M(x) moment dalmnn bilindiini var saydk. Oysa
bilinen sadece kiriin zerindeki yktr ve M(x) momentini bu yk dalm cinsinden
ifade etmek gerekir. Bunu yapmak iin kiriin BC araln izole ederek bu aralkta uygun
bir ekilde sperpozisyon ilkesini uygulamak gerekir (ekil 3.12a). Burada BC aral

ekil 3.12: Srekli bir kiriin bir aralnn izole edilmesi ve sperpozisyon ilkesi
72
zerine etki eden ykten oluan izostatik bir kiri ile kiriin geri kalan ksmndaki
yklerden dolay gelen etkileri tayan bir ikinci izostatik kiriin toplamna
indirgenmitir. Bu iki kirie ait eilme momenti diyagramlar ekil 3.12bde verilmitir.
Birici izostatik kiri basit mesnetli olduu iin mesnetlerde moment olmaz ve etki eden
ykler belli olduundan bu kirie etkieden M
o
(x) eilme momenti dalm kolaylkla
hesaplanabilir. kinci izostatik kirite ise B ve C mesnetlerine BC aral dndaki
kuvvetlerden dolay M
B
ve M
C
momentleri iletilmitir ve baka bir d yk olmadndan
eilme momenti dalm iki moment deeri arasnda dorusal olarak deiir. Bu ekilde
belirlenen M(x) momentini (3.28) denklemlerine yerletirirsek |
B
dnmesi iin
( )
(

+
|
.
|

\
|
+ = |
}
d
L
M
L
1 M ) ( M ) ( i L
L
1
EI
L
0
C B o B o
(3.29)
ve |
C
dnmesi iin de

(

+
|
.
|

\
|
+ = |
}
d
L
M
L
1 M ) ( M ) ( i
L
1
EI
L
0
C B o C o
(3.30)
buluruz. Burada M
B
ve M
C
deerlerinin sabit olduklar gz nne alnr ve
( ) ( ) ( ) ( )
( ) |
.
|

\
|
= |
.
|

\
|
= =
|
.
|

\
|
= |
.
|

\
|
= =
} } }
} } }
d
L
) ( i
L
1
V d
L
1 ) ( i
L
1
V d M ) ( i
L
1
V
d
L
) ( i L
L
1
U d
L
1 ) ( i L
L
1
U d M ) ( i L
L
1
U
L
0
C
L
0
B
L
0
o o
L
0
C
L
0
B
L
0
o o
tanmlar yaplrsa dnmeler iin

C C B B o C o
C C B B o B o
M U M U U EI
M U M U U EI
+ + = |
+ + = |
(3.31)
denklemleri elde edilir. Ayn yntem kullanlarak btn aralklarn u noktalarnda
dnmeler hesaplanabilir. Bu durumda aralardaki mesnetlerde mesnetin her iki tarafndan
da o mesnetteki dnme hesaplanm olacaktr. Uygunluk koulu gerei iki komu aralkta
hesaplanan dnmelerin eitliinden bilinmeyen mesnet momentleri iin bir denklem elde
edilir. Eer N tane mesnet varsa N tane de bilinmeyen moment vardr. Aradaki (N 2)
mesnette uygunluk koulu kullanldnda (N 2) denklem elde edilir ve mesnet
momentlerinin zm iin 2 denkleme daha gerek vardr. Bu denklemleri de utaki
mesnetlerde yazlacak snr koullarndan elde ederiz. Eer utaki mesnet ankastre ise bu
mesnette dnme olmayaca iin bu mesnetteki dnme sfr yazlr. Utaki mesnetin
serbest mesnet olmas halinde ise bu mesnet moment tayamayaca iin bu mesnetteki
moment deeri sfr yazlr.

Bu yntemin daha iyi anlalabilmesi iin bir uygulama yapmakta yarar vardr. Bu amala
ekil 3.3de verilen ve daha evvelce kuvvet yntemi ile zm olduumuz hiperstatik
kirii ele alalm. Bu kirii sperpozisyon ilkesi yardm ile birisi zerinde F tekil ykn
tayan iki ucu da basit mesnetli izostatik bir kiri ile dieri iki u noktasnda M
A
ve M
B

momentlerinin olduu iki ucu da basit mesnetli izostatik bir kiriin toplamna eit
olacaktr (ekil 3.13). Burada birinci izostatik kirie ait mesnet tepkileri

( )
L
FD
Y
L
D L F
Y
B A
=

=
73
eklindedir ve kesitte oluan eilme momenti dalm
( )
( )

s s
s s

=
L x D x
L
FD
FD
D x 0 x
L
D L F
x M
o

olarak verilecei aka gzkmektedir.

ekil 3.13: ekil deitirme ynteminde sperpozisyon uygulamas

Kesit eilme momenti iin deeri yukardaki tanmlarda yerine koyar ve kiriin sabit
kesitli olduunu, dolaysyla i(x) = 1 olacan da gz nne alrsak
( )
( )
( ) ( )
( )( )
( )
( )
( )
( ) ( )
3
L
d
L L
1
V
6
L
d
L
1
L
1
V
6
L
d
L
L
L
1
U
3
L
d
L
1 L
L
1
U
L 6
L D FD
d L
L
FD
L
1
d
L
D L F
L
1
V
L 6
D L 2 D L FD
d L
L
FD
L
L
1
d
L
D L F
L
L
1
U
L
0
C
L
0
B
L
0
C
L
0
B
2 L
D
D
0
o
L
D
D
0
o
= |
.
|

\
|
= = |
.
|

\
|
=
= |
.
|

\
|
= = |
.
|

\
|
=

=

= +

=
} }
} }
} }
} }

buluruz. Bu deerleri 3.31 denklemlerinde yerine yerletirirsek mesnetlerdeki dnmeleri

( )( )
( )
C B
2
C o
C B B o
M
3
L
M
6
L
L 6
L D FD
EI
M
6
L
M
3
L
L 6
D L 2 D L FD
EI

= |
+ +

= |

74
olarak buluruz. Burada B ile C mesnetlerindeki snr koullarn kullanarak bu
mesnetlerdeki moment deerlerini hesaplamak gerekir. Bunlardan B mesneti ankastre
olduu iin burada dnme olmaz, C mesneti ise serbest olduu iin moment tamaz.
Dolays ile

( )( )
| |
0 M
D 2 D L 3
L
D
2
F
L 2
D L 2 D L FD
M
C
2
2
B
=

)

|
.
|

\
|
=

=

elde ederiz. Ankastre mesnet iin bulunan bu deer daha evvelki zmlerde elde edilen
deer ile ayndr. Bu noktada batan yaptmz moment dalm gereince kirteki
eilme momenti
( )
( )
( )

s s
(
(

|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
=
s s
(
(

|
.
|

\
|
+
(
(

|
.
|

\
|

|
.
|

\
|
=
=
L x D x L
L
D
3
L
D
2
F
) x ( M
D x 0 D 2 D L 3
L
D
2
F
x
L
D
3
L
D
2
2
F
) x ( M
x M
2
2 2
o

olarak hesaplanr. Bu moment dalm da daha evvelce hesaplanm olan moment
dalm ile ayndr. Kesme kuvveti dalm eilme momenti dalmnn trevini alarak
elde edilir ve mesnet tepkileri de kesme kuvvetinden elde edilir.

Yukarda verilen rnek sadece tek aralktan oluan bir hiperstatik sistemdi. Bu yntemin
ok aralkl bir sisteme uygulann aklamak amacyla yk dzgn her aralkta dzgn
yayl yk olarak verilen bir gverte kemeresini gz nne alalm (ekil 3.14a).

ekil 3.14: aralktan oluan ve postalara braketsiz bal bir kemere

Yntemi uygulamak iin bu her aralkta izostatik sistemden gelen M
o
(x) momentleri ile
mesnetlere komu kirilerden gelen eilme momentlerinden oluan M(x) momentini
yazmak gerekmektedir. zostatik kirilerde dzgn yayl yk mesnetlerde eit tepki
75
oluturacandan bu kirilerde eilme momenti M
o
(x) parabolik olur (ekil 3.14b).
Mesnetlerin iki tarafnda |
-
ve |
+
olarak gsterilen dnmeler uygunluk koulu gerei eit
olmaldrlar.

D
3
D C
3
C
3
o D 3
D
3
D C
3
C
3
o C 3
C
2
C B
2
B
2
o C 2
C
2
C B
2
B
2
o B 2
B
1
B A
1
A
1
o B 1
B
1
B A
1
A
1
o A 1
M V M V V EI
M U M U U EI
M V M V V EI
M U M U U EI
M V M V V EI
M U M U U EI
+ + = |
+ + = |
+ + = |
+ + = |
+ + = |
+ + = |

+
(3.32)
Burada A ve D ular serbest mesnet olup moment tamadklar iin M
A
= M
D
= 0
yazlr.Ayrca B ve C mesnetlerinin iki tarafnda hesaplanm olan dnmeler de
birbirlerine eit olacaklarndan (3.32) denklemlerinden

C
2
2
C
3
3
C
B
2
2
B
3
3
o
2
2
o
C
2
2
C
B
1
1
B
2
2
B
2
2
o
1
1
o
M
EI
V
EI
U
M
EI
V
EI
U
EI
V
M
EI
U
M
EI
V
EI
U
EI
U
EI
V
|
|
.
|

\
|
+ =
+
|
|
.
|

\
|
=
(3.33)
elde edilir. Burada

24
L q
U
24
L q
V
24
L q
U
24
L q
V
3
L
V
6
L
V
6
L
V
6
L
U
6
L
U
3
L
U
3
3 3 3
o
3
2 2 2
o
3
2 2 2
o
3
1 1 1
o
2 2
C
2 2
B
1 1
B
3 3
C
2 2
C
2 2
B
= =
= =
= = =
= = =

deerleri yukardaki tanmlardan integrasyonla hesaplanmtr. Bu deerler (3.33)
denklemlerinde kullanld takdirde M
B
ve M
C
momentleri elde edilir.

Ele aldmz rnekte baz hallerde A ve D ularnn serbest mesnet yerine ankastre
olmalar sz konusu olabilir. O zaman M
A
ve M
D
momentleri sfrdan farkl olacandan
iki denkleme daha gerek olacaktr. Bu denklemler de
+
|
A
ve

|
D
dnmelerinin bu
mesnetler ankastre olduundan dolay sfr olmas gerektiinden

D
3
D C
3
C
3
o
B
1
B A
1
A
1
o
M V M V V 0
M U M U U 0
+ + =
+ + =
(3.34)
eklinde elde edilir. Bu yntem zellikle kesitleri deiken olmayan mtemadi gemi
kirileri iin ok daha standartlatrlm bir ynteme dntrlmtr. moment
denklemi veya Clapeyron yntemi olarak bilinen bu yntemi burada ksaca vereceiz.

Herhangi bir mtemadi kiriin iki ardk araln ve bu aralklar belirleyen A, B ve C
mesnetlerinden oluan bir blgesini gz nne alalm (ekil 3.15a). Bu kiri mtemadi
76
bir kiri olduu iin genel olarak mesnetlerde M
A
, M
B
ve M
C
momentleri vardr. Bu
momentler ve her aralktaki izostatik sistemin momentleri cinsinden AB ve CB
aralklarndaki toplam momentleri

x
L
M M
M ) x ( M ) x ( M
x
L
M M
M ) x ( M ) x ( M
2
C B
C o
1
A B
A o
'

+ + ' ' = ' '

+ + =
(3.35)
olarak yazabiliriz. Burada ekil 3.15adan de anlalaca gibi x deikeni C noktasndan
balayp x deikeni ile ters yndedir. Bu tanmlar kullanarak B mesnetinin iki
tarafndaki dnmeleri (3.28) denkleminden yararlanarak

ekil 3.15: ok aralkl bir mtemadi kiriin iki aralnn izole edilii
' ' ' = | = |
} }
+
d ) ( M
L
1
EI d ) ( M
L
1
EI
2 1
L
0
2
B 2
L
0
1
B 1
(3.36)
eklinde yazabiliriz. Burada AB ve CB aralklarnda kirilerin kesitlerinin sabit
kaldklarn ve kesit atalet momentlerinin srasyla I
1
ve I
2
olduklarn gz nne aldk.
Buradan hesaplanan
+
|
B
dnmesinin integrasyon yn nedeniyle ters iaretli olacan
gz nne alrsak
0
B B
= | + |
+
(3.37)
olaca aktr.Yukardaki (3.36) denklemde (3.35) ile verilen momen deerlerini
yerletirir ve integrasyonlar yapar ayn zamanda (3.37) koulundan yararlanrsak

( ) ( ) ' ' ' = =
= +
(

+ +
} }
d M K d M K
K
I
L
K
I
L
M
I 6
L
M
I 3
L
I 3
L
M
I 6
L
2 1
L
0
o C
L
0
o A
C
2
2
A
1
1
C
2
2
B
2
2
1
1
A
1
1
(3.38)
77
denklemini elde ederiz. Sadece u noktalarnda durum farkldr ve bu noktalarda
moment denklemini yazarken zel bir uygulama yapmak gerekir. rnein A noktas bir
u noktas ise A noktasnda moment denklemini yazabilmek iin A noktasnn dnda
limit halinde uzunluu sfra giden sanal bir aralk ilave etmek gerekir (ekil 3.15a). Bu
durumda A noktasndaki moment denklemi
( ) ' ' ' = = +
}
d M K K
I
L
M
I 6
L
M
I 3
L
1
L
0
o B B
1
1
B
1
1
A
1
1
(3.39)
halini alr. Eer C noktas bir u noktas ise benzer bir uygulama ile C noktasndaki
moment denklemi de
( ) = = +
}
d M K K
I
L
M
I 3
L
M
I 6
L
2
L
0
o B B
2
2
C
2
2
B
2
2
(3.40)
olarak yazlr.

Bir ok aral olan bir mtemadi kirite u noktalarndaki zel halleri de gz nne
alarak her mesnette moment denklemlerini yazarsak bilinmeyen momentler kadar
denklem elde ederiz. Bu denklemler bir lineer denklem sistemi oluturur ve

(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(
(

+



+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Q
1 n
1 n
R
1 n
1 n
P
n
n
C
2
2
A
1
1
B
1
1
R
Q
P
C
B
A
1 n
1 n
n
n
1 n
1 n
1 n
1 n
n
n
n
n
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
K
I
L
K
I
L
K
I
L
K
I
L
K
I
L
K
I
L
M
M
M
M
M
M
I 3
L
I 6
L
0 0 0 0 0
I 6
L
I 3
L
I 3
L
I 6
L
0 0 0 0
0 0 0 0
I 6
L
I 3
L
I 3
L
I 6
L
0 0 0 0 0
I 6
L
I 3
L

eklinde dzenlenebilir. moment denkleminin uygulamasna ilikin rnekler Blm
3.5de verilmektedir.

3.2.3 Hiperstatik Sistemlerde Moment Dalm Yntemi
Burada hiperstatik sistemlerin incelenmesi iin imdiye kadar ele aldmz yntemlerin
tm analitik yntemler olup bilgisayar uygulamalarna uygun deillerdir. Bilgisayarlarn
gelimesi sonucu bu hesaplar bilgisayarlara uygulamak iin bir takm yntemler
gelitirilmitir. Bu yntemlerin ilki Hardy Cross adl mhendisin gelitirdii ve Cross
metodu olarak bilinen moment dalm yntemidir. Moment dalm yntemi aslnda bir
ekil deitirme yntemi olmasna ramen uygulan arlkl olarak saysal bir yntem
olduu iin burada ayrca ele alnacaktr.

Cross yntemini aklamak iin yine ok aralkl bir mtemadi kiri sistemini ele alalm
(ekil 3.16a). Bu sistemin en utaki mesnetleri ankastre olmamalar halinde moment
tamazlar ama ara mesnetler basit mesnet dahi olsalar bu noktalarda kiri srekli olduu
78
iin momentler oluur. Moment dalm yntemlerinde prensip mtemadi kiriin her
araln ayr bir kiri gibi ele alp mtemadi kiriin bu kirilerin toplamna eit olaca
eklindedir. Aradaki kirilerde her iki uta da moment olacandan ara kirileri iki ucu
ankastre kiriler olarak ele almak gerekir. Ulardaki kiriler ise biraz farkl ele alnr ve
mtemadi kiriin son noktalarna isabet eden utaki mesnetler aynen kalrken dier utaki
mesnetler ankastre olarak kabul edilirler (ekil 3.16b). Bu ekilde izole edilen aralklarn
her biri kolaylkla zlebilecek hiperstatik kiriler oluturmaktadr. Ancak bu kirileri
bir araya getirdiimizde mesnet noktalarnda genel olarak bir moment sreksizlii ortaya
kar. Yani mesnetin iki tarafnda moment deerleri birbirinden farkl olup mesnet
tarafndan tanan bir artk moment ortaya kar (ekil 3.16c). Bu artk momentin ortaya
kmas her araln birbirinden bamsz olarak ele alnmas sonucu komu aralklar
arasndaki etkileimin ihmal edilmi olmasndan dolaydr. Oysa bu noktalardaki serbest
mesnetler moment tamayacaklarndan bu artk momentin ardk yaklamlarla uygun
bir ekilde komu aralklara datlmas gerekmektedir.

ekil 3.16: Bir mtemadi kiriin moment dalm yntemine gre ayrtrlmas

Artk momentin komu kirilere datlmas iki aamada gerekletirilir. lk aamada
mesnetteki artk moment mesnete komu olan kirilerin mesnete baland noktalarna
datlr. Bunu yapmak iin herhangi bir noktada birleen ve dier ular herhangi bir
ekilde mesnetlenmi sabit kesitli kiri alalm ve birleme noktasna bir M momenti
uygulayalm (ekil 3.17a). Bu moment ekilde gsterildii gibi her kirite eit miktarda u
dnmesi meydana getirir. Bu kirilerden herhangi birisini gz nne aldmzda bu
kiriin birleim noktasnda tayaca moment ile dnme arasnda bir iliki vardr. Bu
ilikiyi belirleyebilmek iin (3.28) denklemlerini gz nne almak ve d yk olmad
iin kiri zerinde sadece lineer olarak deien hiperstatiklik moment dalmn
79
kullanmak yoluyla u dnmesini u noktalarndaki momentlere balarz(ekil 3.17a).
rneimizde 1-3 kiriini gz nne alrsak 1 noktasndan
( ) | |
33 13
13
13
13 33
13
L
0
13
13
13
M M 2
6
L
d
L
M M
M L
L
1
EI
13
=
(

+ = u
}
(3.41)
buluruz. te yandan 3 noktasndan da
| |
33 13
13
13
13 33
13
L
0 13
M 2 M
6
L
d
L
M M
M
L
1
0
13
=
(

+ =
}
(3.42)
elde ederiz. Bu iki denklemden M
13
ve M
33
momentlerinin u dnmesine
u = u =
13
13
33
13
13
13
L
EI 2
M
L
EI 4
M (3.43)

ekil 3.17: Birleme noktasndaki bir momentin kirilere datlmas

eklinde bal olacaklar kar. Burada dikkat edilecek nokta bu ilikinin sadece kar
mesnetin ankastre olmas halinde geerli olduudur. rnein bu iliki 1-2 kirii iin
geerli olmaz zira 2 mesneti serbest olup bu mesnetteki dnme sfrdan farkldr. Ancak
M
22
momenti sfr olacandan bu kirite u dnmesi sonucu
0 M
L
EI 3
M
22
12
12
12
= u = (3.44)
ilikileri elde edilir. Burada kirie ait bir K katlk (Stiffness) katsays tanmlayp bu
katsay cinsinden dnme ve moment arasndaki ilikiyi
u = EK 4 M (3.45)
eklinde verebiliriz. Bu durumda ucu ankastre olan kirilerde katlk katsays K = I/L ucu
serbest olan kirilerde katlk katsays K = 3I/4L olur. Bu durumda rneimize geri
dnersek her bir kirite birleme noktasndaki moment deerleri
u = u = u =
14 14 13 13 12 12
EK 4 M EK 4 M EK 4 M (3.46)
80
eklinde verilir. Bu momentlerin toplam birleme noktasna etki ettirilen M momentine
eit olacandan her bir kiriteki momentleri toplam moment ve katlk katsaylar
cinsinden
M
K
K
M M
K
K
M M
K
K
M
14
14
13
13
12
12

= = = (3.47)
eklinde yazarz. Burada

14 13 12
j 1
j 1
K K K K
K
K
D + + = =

datma faktr olarak bilinir. Bylece birleme noktasndaki artk momentin datlmas
ileminin ilk aamas tamamlanm olur.
Bir kirie bir noktadan moment etki ettirildiinde bu momentin sadece o noktay
etkilemeyip kiri boyunca yaylacan biliyoruz. Datmann ikinci aamas da birleme
noktasna etki eden momentin dier uca iletilmesidir. Datma faktrnn hesab
srasnda diger u noktasna iletilen momenti (3.43) denkleminde elde etmitik. Buradan
birleim noktasna datlm olan momentin yars kadar bir momentin de dier uca
iletildii gzkmektedir. Ancak dier uca moment iletilebilmesi iin dier ucun ankastre
olmas gerekir. Serbest olan uca moment iletilmez. Yani bir mesnete etki eden artk
moment o mesnete bal olan kirilerin birleim ucuna kiriin katlk katsaysyla mesnet
trne bal olarak datldktan sonra dier uca da ankastre ise bu momentin yars
iletilecek serbest ise moment iletilmeyecektir.

Moment datmn her mesnet iin uyguladktan sonra mesnetlerde oluan yeni
momentlerin toplam hesaplandnda eer artk moment kalmam ise mtemadi kiri
dengeye gelmi ve kesin moment dalm elde edilmi demektir. Eer hala bir veya daha
fazla mesnette artk moment var ise datm ilemini tekrarlamak gerekmektedir.
Yntemin uygulann daha iyi aklayabilmek iin bir uygulama yapmakta yarar vardr.
Bunun iin iki aralktan oluan bir mtemadi kirii gz nne alalm (ekil 3.18a).

ekil 3.18: ki aralktan oluan mtemadi bir kiri
81
lk olarak bu mtemadi kiri her aral hiperstatik bir kiri olacak ekilde ayrtrlr
(ekil 3.18b) ve her bir kirite u noktalarndaki ankastrelik momentleri hesaplanr.
Dzgn yayl yke maruz kalm birinci kiri iin kiriin u noktalarndaki dnmeler
kolayca hesaplanabilir (Baknz zlm rnekler 1). Burada kiriin u noktalar
ankastre olduu iin dnmeler sfrdr ve u momentleri
12
qL
M M
4
qL
M 2 M
4
qL
M M 2
2
B A
2
B A
2
B A
= =

= +
= +

eklinde hesaplanr. Tekil yke maruz kalm ikinci kiri iin de kiriin u noktalarndaki
dnmeler kolayca hesaplanabilir (Baknz zlm rnekler 2). Burada kiriin ankastre
olan u noktasnda dnmeler sfrdr serbest olan uta ise moment sfrdr ve ankastrelik
momentleri
0 M
16
PL 3
M
8
PL 3
M M 2
B A B A
= = = +
olarak bulunur. rneimiz iin hesap yapacak olursak ankastrelik momentlerin
kNm 15
16
10 8 3
M kNm 40
12
20 2 . 1
M kNm 40
12
20 2 . 1
M
2
2
2
1
2
2
1
=

=

= =

=
olarak buluruz. Burada
1
2
M momentini hesaplarken kiriin u noktasndaki yzeyin
normalini gz nne aldk ve o nedenle iareti ters alnd. Cross ynteminde daima sa
taraftaki uta normal moment deeri sol taraftaki uta ise ters iaretli moment deeri
alnr. te yandan 3 noktasndaki mesnet serbest mesnet olduu iin burada moment sfr
olur.

Ayrtrlm kirilerin moment dalmlar hesaplandktan sonra mesnetler iin datma
ve aralklar iin iletme katsaylarn hesaplamak gerekir. Burada 1 ve 3 numaral
mesnetler u mesnetler olduu iin bu mesnetlerde datma sadece bir tarafa olacaktr ve
bu nedenle bu noktalarda datma katsaylar 1 olur. Ancak 2 numaral noktada mesnetin
iki tarafna datm yaplacak ve bu datm katsaylar iki taraftaki aralklarn
katlklarna bal olacaktr. lk aralkta iki u da ankastre olduu iin katlk katsays

20
I 3
K
1
=
olur. kinci aralkta ise ulardan biri serbest mesnet olduundan katlk katsays

40
I 3
10 4
I 3
K
2
=

=
olur. Buradan 2 noktasndaki datma faktrleri birinci ve ikinci kiriler iin srasyla

333 . 0
I 9
40
40
I 3
K
K
D
667 . 0
I 9
40
20
I 3
K
K
D
40
I 9
40
I 3
20
I 3
K K K
2
22
1
21
2 1
= = =
= = =
= + = + =

82
olarak bulunurlar. Mesnetlerden 1 numaral mesnet ankastre olduu iin moment
tamamen tanr ve artk moment olumaz. te yandan 3 numaral mesnette moment
olmad iin artk moment de olumaz. Artk moment sadece 2 numaral mesnette oluur
ve bu deer mesnetin iki tarafndaki momentlerin toplamna eit olacandan
25 15 40 M = = o
olarak bulunur. Dolays ile bu mesnetteki artk momenti sfrlayabilmek iin oM kadar
momenti datmak ve teki ulara iletmek gerekir. Bu ilemleri yapmak iin bir tablo
oluturur (ekil 3.19a) ve artk momentlerin sfr oluuna kadar ilemleri tekrarlarz.

Hesap tablosunda en stteki srada datma faktrleri hemen onun altndaki srada da
iletme faktrleri yer almaktadr. kinci izginin stnde ayrtrlm kirilerin u
noktalarndaki momentler ve onun hemen altnda datlmas gereken artk momentler yer
almaktadr. Artk momentlerin altndaki srada bu momentlerin mesnetin iki tarafna
datlan deerleri onun bir altndaki srada da dier ulara iletilen deerleri grmekteyiz.
Burada oklar iletilen momentlerin iletilme ynlerini gstermektedir. kinci izginin bir
altnda datlan ve iletilen artk moment deerlerinin ayrtrlm sistemdeki nceki
moment deerlerine ilavesiyle elde edilen yeni moment deerleri yazlmtr. Daha
evvelce artk moment tayan 2 numaral mesnetin iki tarafndaki moment deerlerine
bakldnda artk momentin yok olduu ve sistemin dengeye geldii gzkmektedir.

ekil 3.19: Cross ynteminde hesap tablosu ve sonular

Burada hiperstatiklik momentinin 2 noktasndaki deerinin seimi nemlidir. Daha
evvelce ayrtrlm sistemin ilk kiriinde 2 noktasndaki deerinin iaretini seerken bu
yzeyin normalini gz nne alarak ters iaretli deer seilmiti. Bu durumda da ayn
yaklamla mtemadi kiriin 2 noktasndaki hiperstatiklik deeri noktann sa tarafndaki
83
deeri ile ayn iaretli veya sol tarafndaki deeri ile ters iaretli olur. Bu ekilde
hesaplanan hiperstatiklik moment dalm ile kirilerin izostatik haline ait momentleri
toplayarak mtemadi sistemdeki moment dalm elde edilir (ekil 3.19b). Bu rnekte
sistemin basitlii nedeniyle sonuca tek bir iterasyonla yaknsand. Genelde daha karmak
sistemlerde yaknsama iin ok daha fazla ardk yaklam gerekir ve bu tr rnekler
zm rnekler blmnde verilmektedir.

Bu ana kadar kiri kesitlerinin ve dolays ile aralklardaki atalet momentlerinin sabit
olduu varsayld. Bu varsaym gemiler iin olduka geerli olmasna ramen baz
hallerde kiri kesitlerini deiken olarak kullanmak avantajl olabilir. Bu durumda Cross
ynteminde kesit deikenliinden gelecek farkllklar gz nne almak gerekmektedir.
Kesit deikenlii Cross yntemini sadece katlklarn ve iletme faktrlerinin hesaplarn
etkiler. Deiken kesitli bir kiri aralnn 1 noktasndaki ucuna etki eden bir M
momenrinin 1 ve 2 noktalarnda srasyla M
1
vw M
2
momentlerini oluturacan
varsayalm. Bu durumda 2 noktasndaki dnme
dx ) x ( i x
L
M M
M x
L
1
EI
L
0
1 2
1 2
} (

+
= | (3.48)
eklinde yazlabilir. Burada = M
2
/M
1
iletme orann tanmlar ve 1 noktasndan 2
noktasna moment iletilebilmesi iin 2 mesnetinin ankastre olmas gerektiini, dolaysyla
2 noktasnda dnme olamayacan gz nne alrsak
dx ) x ( i x
L
1
1 x
L
M
0
L
0
1
} (

+
= (3.49)
elde ederiz. Buradan iletme faktr
dx ) x ( i x B dx ) x ( i x A 1
B
LA
L
0
2
L
0
} }
= = = (3.50)
eklinde hesaplanabilir. Buradan sabit kesitli kiri haline kar gelen i(x) = 1 iin = 0.5
kaca gzkmektedir. Kiri aralna ait katl hesaplamak iin de 1 noktasndaki
dnmeyi
( ) dx ) x ( i x
L
M M
M x L
L
1
EI
L
0
1 2
1 1
} (

+
= | (3.51)
eklinde yazdktan sonra iletme faktr tanmn kullanarak 1 noktasndaki dnme ile 1
noktasndaki moment iliki

}
= |
+
=
L
0
1
2
1
dx ) x ( i C
L
A 2
B
A
C
EI
M (3.52)
eklinde elde edilir. Bu sonucu (4.45)deki katlk tanm ile karlatrdmzda deiken
kesitli bir kiriin katln

(

+
=
L
A 2
B
A
C 4
I
K
2
(3.53)
olarak hesaplayabiliriz. Bu deiiklikler dnda Cross metodunun uygulanmasnda
herhangi bir deiiklik gerekmez.
84
3.3 Kiri Sistemlerinde Burkulma Problemi

Buraya kadar gemi veya akdeniz yaplarnda yerel mukavemet ele alnrken sadece
yerel elemana etki eden basn kuvvetleri gz nne alndndan elemanlarn sadece
kesme ve eilmeye kar mukavemetleri incelendi. Oysa yerel elemanlarn maruz kald
zorlanmalar ok daha karmaktr. rnein iki su geirmez perde arasnda uzanan bir
gverte alt tulanisini gz nne alalm. Bu tulani genelde iki perdede arasnda ankastre
mesnetlenmi ve gverte yk nedeniyle dzgn yayl yk tayan bir kiri olarak ele
alnr. Bu yaklam gverte tulanisine etki etmekte olabilecek herhangi bir basn veya
ekme kuvvetini tamamen ihmal etmektedir. Oysa geminin dalga tepesinde sarkmaya ve
dalga ukurunda kmeye maruz kalmas sonucu ortaya kan zorlamalar da yerel yapda
yk dnda yapya ek kuvvetler etki etmesine neden olur. Bu kuvvetler d ykten farkl
olarak elemanlarn eksenleri boyunca etki eden basn veya ekme kuvvetleridir. Bu
kuvvetler basn halindeyken gz nne alnan gverte alt tulanisi kesme ve eilmenin
yansra burkulmaya da zorlanrlar. Benzer sorun su geirmez perdelerin stifnerleri iin
de vardr. Bu stifnerler sadece su geirmez perdeye etki eden basn kuvvetini gz nne
alarak tasarlanrsa perdenin stne gelen gvertedeki ykn bu stifnerlere uygulayaca
basn kuvveti ihmal edilmi olur. Oysa gverte yk perdedeki stifnerleri burkulmaya da
zorlayacaktr. Gemide bu ekilde burkulmaya maruz kiri rneklerinin yansra
burkulmaya maruz kalan levha rneklerini sralamak da olanakldr. Ancak burada biz
sadece gemi veya akdeniz yaplarndaki kirilerin burkulmasn ele alacaz.

D basn yansra u noktalarndan ekseni boyunca basn zorlamasna maruz herhangi
bir kirii gz nne alalm (ekil 3.20). Bu kiriin herhangi bir dx elemanter paras gz
nne alnrsa bu parann denge denklemlerinden

0
dx
dy
P Q
dx
dM
0 q
dx
dQ
= + +
=
(3.54)

ekil 3.20: Burkulmaya maruz kalan bir kiri
85
elde edilir. Bu iki denklemden Q yok edilir ve (3.17) denklemi de kullanlrsa burkulmaya
ait genel ekil deitirme denklemi
q
dx
dy
P
dx
d
dx
y d
EI
dx
d
2
2
2
2
=
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
(3.55)
eklinde elde edilir. Genelde gemide karlalan problemlerde E, I, P deerleri
konumdan bamsz sabitler olacandan gemilerde bu denklem biraz daha basitleerek
q
dx
y d
P
dx
y d
EI
2
2
4
4
= + (3.56)
halini alr. Bu denklemde q = 0 hali sadece basnca zorlanan kirilerin deformasyonlarn
verir ve ilk aamada bu hali gz nne almakta yarar vardr. Bu denklemin genel zm
x
EI
P
Cos C x
EI
P
Sin C x C C y
4 3 2 1
+ + + = (3.57)
olarak verilir. Burada C sabitleri snr koullarndan elde edilecektir. Snr koullar
kiriin iki ucundaki yer deitirme ve dnmelerin belirtilmesiyle oluturulur. Kiriin iki
ucunda ikier kouldan drt koul olduundan drt sabiti belirleyebiliriz. Burada
gemilerde karlalan drt tip burkulma hali ele alnacaktr.

3.3.1 ki Ucu Basit Mesnetli Kirilerin Burkulmas
ki ucu basit mesnetli kiriler iin uygun bir rnek bo deklerdeki dey payandalardr.
Bu payandalar dip ve idip postalarna braket kullanlmakszn kaynaklandndan her iki
uta da basit mesnetlenmi olarak kabul edilebilirler. Ayrca ambar yk veya dip basnc
nedeniyle burkulmaya zorlanmaktadrlar (ekil 3.21a).

Bu kiriin iki ucunda da herhangi bir yer deitirme sz konusu olmaz. Bu durumda ilk
iki koul
0 ) L ( y 0 ) 0 ( y = =
eklinde yazlr. Ayrca her iki uta da kiri serbeste dner ne mesnetler moment
tamaz. Yani dier iki koul
0 ) L ( y 0 ) 0 ( y = ' ' = ' '
yazlabilir. Burada y (4.57) genel zmnden trev alnarak

(

+ |
.
|

\
|
= ' ' x
EI
P
Cos C x
EI
P
Sin C
EI
P
y
4 3
(3.58)
eklinde bulunur. Bu tanmlarda x = 0 noktasndaki snr koullarn kullanrsak C
1
ve C
4

sabitlerinin sfr olduklarn buluruz. Dier uta x = L iken snr koullarn uygularsak C
2

ve C
3
sabitleri iin

0 L
EI
P
Sin C
0 L
EI
P
Sin C L C
3
3 2
=
= +
(3.59)
denklemlerini elde ederiz. Burada eer C
3
sfr seilecek olursa C
2
de sfr olacandan
zm anlamsz olur. Dolaysyla
86
0 L
EI
P
Sin = (3.60)
olmas gerekir. Buradan

2
2 2
L
EI n
P n L
EI
P t
= t = (3.61)
olmas gerektii grlr. Burada n mod says olup n = 1 ilk moda kar gelmektedir.
Yani burkulmann ortaya kmas iin gerekli basn yk olan kritik basn

2
2
cr
L
EI
P
t
= (3.62)
olarak elde edilir. Burada da atalet momentinin kesit alan ile jirasyon yarap cinsinden
yazlabileceini gz nne alrsak burkulmann ortaya kaca kritik gerilme

k
L
S A k I
S
E
L
Ek
A
P
r
2
2
r
2
2
2 2
cr
cr
= =
t
=
t
= = o (3.63)
olur. Burada belirleyici olan kolonun narinlii olarak biline S
r
bykldr. zellikle
nokta simetrisi olmayan kesitlerde deiik eksenlere gre atalet momentleri olacandan
kritik gerilme hesabnda hangisinin kullanlmas gerektii sorusu ortaya kar. Kritik
gerilme en kk deer olmas gerektii iin kesit ataletinin de en kk deer olmas
gerekir. Dolaysyla asal atalet deerlerinden minimumum olan alnmaldr.

Son olarak bu seim sonucunda C
2
de sfr olacandan burkulma sonucu kiriin elastik
erisi
x
EI
P
Sin C y
3
= (3.64)
olarak elde edilir.

3.3.2 ki Ucu Ankastre Mesnetli Kirilerin Burkulmas
ki ucu ankastre mesnetli kiriler iin uygun bir rnek gverte alt tulanilerini tamakta
olan dey payandalardr. Bu payandalar stte tulanilere altta da gvertelere byk braket
kullanlarak balandndan her iki uta da ankastre olarak mesnetlenmi olarak kabul
edilebilirler. Ayrca ambar yk nedeniyle burkulmaya zorlanmaktadrlar (ekil 3.21b).

Bu kiriin de iki ucunda da herhangi bir yer deitirme sz konusu olmaz. Bu durumda
ilk iki koul
0 ) L ( y 0 ) 0 ( y = =
eklinde yazlr. Ayrca her iki uta da kiriin dnmesi engellendiinden dier iki koul
0 ) L ( y 0 ) 0 ( y = ' = '
eklinde yazlabilir. Burada y (4.57) genel zmnden trev alnarak

2 4 3
C x
EI
P
Sin C x
EI
P
Cos C
EI
P
y +
(

|
.
|

\
|
= ' (3.65)
eklinde bulunur. Bu koullardan
87

0 L
EI
P
Sin C L
EI
P
Cos C
EI
P
C
0 L
EI
P
Cos C L
EI
P
Sin C L C C
0
EI
P
C L C
0 C C
4 3 2
4 3 2 1
3 2
4 1
=
(

+
= + + +
= +
= +
(3.66)
denklemlerini elde ederiz. Bu denklemler baz ilemler sonucu
0 L
EI
P
LSin
EI
P
L
EI
P
Cos 1 2 C
4
=

|
.
|

\
|

(3.67)
denklemine indirgenir. Burada C
4
= 0 alnrsa yine tm sabitlerin sfr olaca
gzktnden
0 L
EI
P
LSin
EI
P
L
EI
P
Cos 1 2 = |
.
|

\
|

(3.68)
olmas gerekir. Bu denklemin en kk kk yine kritik basn kuvvetini verir ve bu
deerden kritik gerilme iin

k
L
S
S
E
L
Ek
r
2
r
2
2 2
2 2
cr
|
=
t
=
|
t
= o (3.69)
elde edilir. Burada | (3.68) denkleminin saysal zmnden elde edilir ve | = 0.5 olur.

ekil 3.21: Gemilerde burkulmaya zorlanan kiri rnekleri

Burada da kritik gerilme kiriin iin benzer bir forml elde edilmekte ve narinliine bal
olarak kmaktadr. Ancak burada narinlik hesaplanrken kullanlan boy 0.5 olarak
88
belirlenen bir | katsays ile arplmaktadr. Daha sonraki rneklerde de grlecei gibi
kritik gerilmenin yaps daima ayn kalr ve tek deien | katsaysdr.

3.3.3 Bir Ucu Ankastre Mesnetli Bir Ucu Basit Mesnetli Kirilerin Burkulmas
Baz hallerde gverte alt tulanilerini tamakta olan dey payandalar gverteye braket
kullanlmakszn balanrlar. Bu tip payandalar bir ucu ankastre dier ucu basit mesnetli
kiriler iin uygun bir rnek olutururlar. Bu kiriler de ambar ykleri nedeniyle
burkulmaya zorlanmaktadrlar (ekil 3.21c).

Bu kiriin de iki ucunda da herhangi bir yer deitirme sz konusu olmaz. Bu durumda
ilk iki koul
0 ) L ( y 0 ) 0 ( y = =
eklinde yazlr. Ayrca iki utan biride kiriin dnmesi engellenirken dier u serbeste
dnebildii iin moment tamaz ve dier iki koul
0 ) L ( y 0 ) 0 ( y = ' ' = '
eklinde yazlabilir. Bu koullardan

0 L
EI
P
Cos C L
EI
P
Sin C
EI
P
0 L
EI
P
Cos C L
EI
P
Sin C L C C
0
EI
P
C L C
0 C C
4 3
4 3 2 1
3 2
4 1
=
(

+
= + + +
= +
= +
(3.70)
denklemlerini elde ederiz. Bu denklemler baz ilemlerden sonra
0 L
EI
P
LCos
EI
P
L
EI
P
Sin C
3
=

|
.
|

\
|
(3.71)
denklemine indirgenir. Burada C
3
= 0 alnrsa yine tm sabitlerin sfr olaca
gzktnden
0 L
EI
P
LCos
EI
P
L
EI
P
Sin = |
.
|

\
|
(3.72)
olmas gerekir. Bu denklemin en kk kk yine kritik basn kuvvetini verir ve bu
deerden kritik gerilme iin


k
L
S
S
E
L
Ek
r
2
r
2
2 2
2 2
cr
|
=
t
=
|
t
= o (3.73)
elde edilir. Burada | (3.72) denkleminin saysal zmnden elde edilir ve | = 0.707
olur.

3.3.4 Bir Ucu Ankastre Mesnetli Bir Ucu Serbest Kirilerin Burkulmas
Bu tip balantlara gemilerde ok seyrek rastlanr. Ancak vinlerin tayc kirileri buna
rnek gsterilebilir. Vinler gverteye olduka kat saylabilecek yaplar aracl ile
89
balanmakla birlikte dier ucu serbesttir. Yk kaldrrken ykn etkisi ile tayc kiri
burkulmaya da zorlanr(ekil 3.21d). Gerekte kaldrlan yk ile kiriin dey ekseni
arasnda bir mesafe olduundan basn yknn yansra bir de moment oluur ama
burada bu moment ihmal edilecektir.

Bu kiriin ankastre olan tabannda yer deitirme ve dnme olmaz. Yani
0 ) 0 ( y 0 ) 0 ( y = ' =
koullar yazlabilir. Serbest olan tepe noktasnda ise hem moment hem de kesme kuvveti
sfr olur. Kesme kuvveti iin (3.54) denkleminden

dx
dy
P
dx
y d
EI Q
3
3
= (3.74)
bulunur. Bu durumda kiriin serbest ucundaki iki koul
0 ) L ( y
EI
P
) L ( y 0 ) L ( y = ' ' ' ' = ' '
olur. Btn koullar bir arada yazarsak

0
EI
P
C
0 L
EI
P
Cos C L
EI
P
Sin C
0
EI
P
C C
0 C C
2
4 3
3 2
4 1
=
= +
= +
= +
(3.75)
sonucu bulunur. Buradan da C
2
ve C
3
sabitlerinin hemen sfr olduu gzkr ve C
4
de
sfr kabul edilecek olursa tm sabitlerin sfr kaca aktr. Bu nedenle
0 L
EI
P
Cos = (3.76)
olmas gerekir. Buradan

k
L 2
S
S
E
r
2
r
2
cr
=
t
= o (3.77)
elde edilecei grlmektedir. Daha evvelce de belirtildii gibi burada da kritik gerilmenin
yaps ayn kalmakta sadece | katsays 2 olmaktadr. Buradan burkulma probleminde
kritik gerilme iin
L L
k
L
S
S
E
eff
eff
eff
2
eff
2
cr
| = =
t
= o (3.78)
verilir ve efektif kiri boyu kiri boyu ve snr koullarna bal olarak belirlenir.

Yukarda verilen sonular sadece ok uzun ubuklar iin geerli olmaktadr. Gerekten
de kiri boyu iyice ksaldka kiriin efektif narinlii sfra doru gider ve kritik gerilme
asimptotik olarak sonsuza gider. Oysa malzemenin tabiatna bal olarak kiriteki
gerilmeler akma snrna geldikten sonra burkulma yerine plastik ekil deitirme olur.
Dolays ile ksa kiriler iin kritik gerilmeyi akma gerilmesiyle snrlamak gerekir. Bu
90
durumda burkulmaya kar emniyetli blgeyi (3.78) denklemi ve akma gerilmesi
belirlemektedir (ekil 3.22).

ekil 3.22: Kiri burkulma snrlarnn belirlenmesi

Yaplan deneysel almalar bu emniyetli blgede zellikle ksa kiriler blgesinde teorik
snrn civarnda burkulmann gerekleebildiini gstermitir. Johnson adl bir mhendis
bu ara blge iin kendi adyla bilinen snr nermitir. Bu snr 0.5o
a
deerinden izilen
yatay doru ile (3.78) denkleminin kesitii noktada (3.78) erisine teet olup narinlik
katsaysnn sfr olduu noktada da akma snrna ulaan bir paraboldr. Daha sonra
yaplan deneyler bu snrn gerekten burkulmaya kar emniyetli blgeyi tanmladn
gstermitir. Buradan yukardaki yaklamn uygulama snr olan (S
eff
)
D
( )
a
D eff
E 2
o
t = o

eklinde belirlenir.

3.4 Gemilerde Takviye Sistemleri

Yerel mukavemet asndan eitli elemanlar boyutlandrrken sadece boyutlandrdmz
elemanlar elastik olarak ele almakta dier elemanlar ise rijit varsaymaktaydk. rnein
bir kemereyi boyutlandrrken onu tamakta olan tulanilerin hi kme yapmadn
varsayyorduk. Gerekte tulani de elastik bir kiritir ve onda da bir kme ortaya kar.
Ayrca kirileri tek bana evresinden bamsz davrandn varsaymtk. Oysa kiriler
birbirlerine bal olduklarndan birbirlerinden bamsz davranamazlar. Bu blmde
takviye sistemlerinin birbirleriyle balantl davranlarn ele alacaz.

3.4.1 Basit Takviye Sisteminin Analizi
lk olarak birbiriyle dik ada kesien iki kirii inceleyelim (ekil 3.23). Bu kirilerden
birisinin boyu ve kesit atalet momenti a
1
ve I
1
dierininki a
2
ve I
2
olsun. Bu kiriler
zerlerine gelen basntan yk geniliince etkilenirler ve sras ile w
1
ve w
2
dzgn
91
yayl ykleri tarlar. Kesime noktalarnda da birbirlerine belli bir W yk aktarrlar. Bu
W yk kirilerin aldklar yke ve liri karakteristiklerine bal olarak deiir ve
birisinde aa doru etki ederken dierinde buna tepki olarak yukar doru etki eder. Bu
kuvvet iki kiri arasndaki etkileimi temsil etmektedir.

ekil 3.23: ki kirili basit bir takviye sisteminin modellenmesi

Bu kiriler arasndaki etkileimi belirlemek W yknn belirlenmesine indirgenmitir. Bu
amala kirileri birbirinden ayr olarak deerlendirip daha sonra bir uygunluk koulu
yardm ile bu kuvvetin deerini belirleyeceiz. lk olarak W yk biliniyormu
varsayarak birinci kiriteki eilme momentini hesaplayalm. Kirie w
1
dzgn yayl yk
ve tam ortasndan ters ynde W tekil yk etki ettiinden mesnetlerde

2
W
2
a w
Y Y
1 1
C A
= = (3.79)
tepkisi ve kiriin AE veya CE aralnda
( )
2
x w
x
2
W
2
a w
x M
2
1 1 1
1
|
.
|

\
|
= (3.80)
eilme momenti dalm oluur. Kirie etki eden eilme momenti ile kiriteki kme
arasndaki
( )
( )
1
1
EI
x M
x = o' ' (3.81)
ilikisi gz nne alnrsa E noktasnda birinci kiriin kmesi

1
3
1
1
4
1 1
E 1
EI 48
Wa
EI 384
a w 5
= o (3.82)
olarak bulunur. kinci kiri iin de ayn yol izlenir ve W yknn birinci kiritekiyle ters
ynde etki ettii gz nne alnrsa ikinci kiriin orta noktasnda da kme

2
3
2
2
4
2 2
E 2
EI 48
Wa
EI 384
a w 5
= o (3.83)
92
olarak hesaplanr. ki kiriin birbirine bal olarak deforme olduu hatrlanrsa E
noktasnda her iki kiriin ayn miktar kmesi gerektii aka gzkr. Bu durumda W
yknn

2
3
2
1
3
1
2
4
2 2
1
4
1 1
I
a
I
a
I
a w
I
a w
8
5
W
+
|
|
.
|

\
|
+
= (3.84)
olmas gerektii bulunur. Ykn bu deeri eilme momenti dalmlarnda yerine
yerletirilirse her iki kiriin de boyutlandrlmas mmkn olur. Burada dikkat edilecek
nokta kirilerin atalet momentlerini hesaplarken sistemin bal olduu levhann da
ksmen kirilerle birlikte deforme olduunu gz nne almak gerektiidir. Bunun iin
kiriin 40 cm genilikte bir saa bal olduu dnlerek atalet momenti hesaplanr.

Daha genel bir takviye sistemini gz nne alacak olursak basit takviye sistemi iin
uyguladmz analizi btn kesime noktalarn ierecek ekilde geniletmek gerekir. Bu
her kesime noktas iin bir W bilinmeyen kuvvetinin belirlenmesini gerektirir. Bu kiri
saylarnn artmas sonucu hzla ok karmak bir hale dnr. O nedenle ok kirili
takviye sistemlerinde bu yntem yerine enerji denklemlerinden yararlanarak hesap
yapmak daha uygun olur.

3.4.2 ok Kirili Takviye Sistemlerinde Enerji Yntemi
ok kirili bir takviye sistemini gz nne alalm (ekil 3.24). Bu sistemin kenarlarndan
basit olarak mesnetlendiklerini varsayalm. Sistem dzleme dik olarak etki eden bir p(x,y)
basnc etkisinde bal olduklar levha ile birlikte deforme olur. Bu sistemin kmesini

t t
=
m n
mn
b
y n
Sin
a
x m
Sin W ) y , x ( w (3.85)
eklinde ifade etmek uygundur.

ekil 3.24: ok kirili bir takviye sisteminin modellenmesi
93

Sistemin ekil deitirme enerjisini sadece kirilerin ekil deitirme enerjisi olarak ele
alacaz ve sistemin zerindeki levhann ekil deitirme enerjisini ihmal edeceiz.
Ancak levhann etkisini ihmal etmi olmamak iin takviyelerin kesit ataletlerini
hesaplarken basit takviye sisteminde olduu gibi kirii 40 cm geniliindeki bir levha ile
birlikte ele alacaz. Boyuna dorultuda herhangi bir kiriin ekil deitirme enerjisi

}
+
t t
=
c
c
m
2
n
2
mn
4
3
r
4 a
0
2
2
r
1 N
r n
Sin W m
a 4
EI
dx
x
w
2
EI
(3.86)
olarak hesaplanabilir. Burada rinci kiri iin hesap yapldn ve btn boyuna kirileri
gz nne almak iin rnin 1den Ne kadar toplamn yazmak gerekir. Bylece btn
boyuna takviye elemanlarnn toplam ekil deitirme enerjisi iin

( )

+ t
=
m n
2
mn
4
3
r
4
l
W m
a 8
EI 1 N
V (3.87)
elde edilir. Benzer ekilde enine takviye elemanlarnn toplam ekil deitirme enerjisi de

( )

+ t
=
m n
2
mn
4
3
s
4
t
W n
b 8
EI 1 M
V (3.88)
olarak elde edilir.

Sistemde ortaya kan deformasyon enerjisi p(x,y) kuvvetinin sistem zerinde yapt

} }

} }
t t
= =
a
0
b
0
m n
mn
a
0
b
0
dydx
b
y n
Sin
a
x m
Sin ) y , x ( p
2
W
pwdydx
2
1
W (3.89)
iinden tr ortaya kar ve sistemin toplam ekil deitirme enerjisine eit olmaldr. Bu
kural uyguladmzda W
mn
katsaylar iin

( ) ( ) | |
,... 5 , 3 , 1 m
I 1 M n a I 1 N m b E
dydx
b
y n
Sin
a
x m
Sin ) y , x ( p b a 4
W
s
4 3
r
4 3 4
a
0
b
0
3 3
mn
=
+ + + t
t t
=
} }
(3.90)
elde ederiz. Bu katsaylar kullanmak suretiyle her kiri iin kme deerleri belirlenmi
olur. Ancak bu incelemenin esas amac kmelerden ziyade kirilere etki eden eilme
momentlerinin belirlenmesidir. Bu da kirilerde kme ile eilme momenti arasndaki
o' ' = = o' ' EI M
EI
M
(3.91)
ilikisinden yararlanarak belirlenir. Burada iki ynde takviye kirileri olduu iin her ili
yndeki kiriler iin hesap ayr ayr yaplmak zorundadr. Boyuna giden rinci kirii gz
nne alalm. Bu kiriin boyunca ortaya kan M
x
(x) eilme momenti deiimi

2
2
r x
x
)) 1 N /( rb , x ( w
EI ) x ( M
c
+ c
= (3.92)
olarak hesaplanr. Enine giden sinci kiri iin M
y
(y) eilme momenti deiimi ise

2
2
s y
y
) y ), 1 M /( sa ( w
EI ) x ( M
c
+ c
= (3.93)
olarak hesaplanr.
94

Gemilerde ok sk rastlanan p(x,y) = P
o
dzgn yayl basn hali iin (3.89)
denklemindeki integraller kolayca hesaplanarak kmeler

( )( )
( ) ( )
( ) ( ) | |

+ + +
t t

t
=
m n
s
4 3
r
4 3 6
4 4
o
I 1 M n a I 1 N m b
b
y 1 n 2
Sin
a
x 1 m 2
Sin 1 n 2 1 m 2
E
b a P 16
) y , x ( w (3.94)
eklinde ifade edilir. Bu deer yardmyla rinci boyuna kiriteki eilme momenti
dalm

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) | |

+ + +
+
t t

t
=
m n
r s
4 3 4 3
3
2
4 2
o r
x
I / I 1 M n a 1 N m b
1 N
r 1 n 2
Sin
a
x 1 m 2
Sin 1 n 2 1 m 2
b a P 16
) x ( M (3.95)
olarak sinci enine kiriteki eilme momenti dalm da

( )( )
( ) ( )
( ) ( ) | |

+ + +
t
+
t

t
=
m n
4 3
s r
4 3
3
4
2 4
o s
y
1 M n a I / I 1 N m b
b
y 1 n 2
Sin
1 M
s 1 m 2
Sin 1 n 2 1 m 2
b a P 16
) y ( M (3.96)
olarak hesaplanabilir.

3.5 zlm rnekler

3.5.1 Kiri Sistemlerinin Analizi
Soru 1:Mtemadi bir kiriin bir AB aralnda dzgn yayl yk nedeni ile oluacak
eilme momentinin dalmn ve u noktalardaki dnme miktarlarn hesaplaynz.

zm:
Dzgn yayl yke maruz kalan basit kirite u mesnetlerinin tepkileri birbirlerine eit ve
2
qL
Y Y
B A
= =
olur. Bu kiriin herhangi bir kesitindeki eilme moment de
( ) x L
2
qx
) x ( M
o
=
eklinde verilir (ekil 4.15).

ekil 3.25: Mtemadi kirite dzgn yayl yke maruz bir aralk
95
Kiri mtemadi kiri olduu iin bitiik aralklardan aktarlan moment nedeniyle kiri
iinde ortaya kan hiperstatiklik momenti de
x
L
M M
M ) x ( M
A B
A

+ = '
olur. A noktasndaki dnme
( ) ( ) ( ) dx x L
2
qx
x L
L
1
dx x
L
M M
M x L
L
1
) x ( EI
L
0
L
0
A B
A A } }
(

+
(

+ = |
olarak verildinden integrasyondan sonra A noktasndaki dnme
(

+ + = |
4
qL
M M 2
6
L
) x ( EI
2
B A A

olur. B noktasndaki dnme
( ) dx x L
2
qx
x
L
1
dx x
L
M M
M x
L
1
) x ( EI
L
0
L
0
A B
A B } }
(

+ = |
eklinde verildiinden integrasyondan sonra B noktasndaki dnme
(

+ + = |
4
qL
M 2 M
6
L
) x ( EI
2
B A B

olur.

Soru 2: Mtemadi bir kiriin bir AB aralnda tekil yk nedeni ile oluacak eilme
momentinin dalmn ve u noktalardaki dnme miktarlarn hesaplaynz.

zm:
Tekil yke maruz kalan basit kirite u mesnetlerinin tepkileri etki eden tekil ykn
konumuna bal olarak
b a
Pa
Y
b a
Pb
Y
B A
+
=
+
=
eklinde verilir. Burada bu izostatik kiri iin eilme momenti

>
+
s
+
=
a x ) a x ( P x
b a
Pb
a x x
b a
Pb
) x ( M
o

eklinde verilmektedir (ekil 3.26).

ekil 3.26: Mtemadi kirite tekil yke maruz bir aralk
96
Kiri mtemadi kiri olduu iin bitiik aralklardan aktarlan moment nedeniyle kiri
iinde ortaya kan hiperstatiklik momenti de
b a L x
L
M M
M ) x ( M
A B
A
+ =

+ = '
olur. A noktasndaki dnme
( ) ( ) ( ) dx ) a x ( P x L
L
1
dx
L
Pbx
x L
L
1
dx x
L
M M
M x L
L
1
EI
L
a
L
0
L
0
A B
A A
} } }
+
(

+ = |
denklemi ile verilir ve integrasyondan sonra
( )
(

+ + + = | b L
L
Pab
M M 2
6
L
EI
2
B A A

elde edilir. B noktasndaki dnme ise
dx ) a x ( xP
L
1
dx
L
Pbx
x
L
1
dx x
L
M M
M x
L
1
EI
L
a
L
0
L
0
A B
A B
} } }
+
(

+ = |
eklindedir ve integrasyondan sonra
( )
(

+ + + = | a L
L
Pab
M 2 M
6
L
EI
2
B A B

elde edilir. Tekil yk kiriin ortasndan etki etmesi halinde a = b = L/2 olacandan
dnmeler
(

+ + = |
(

+ + = |
8
PL 3
M 2 M
6
L
EI
8
PL 3
M M 2
6
L
EI
B A B
B A A

eklinde olacaktr.

Soru 3: Bir geminin makine dairesinde yakt pompasn koymak iin bir ara gverte
oluturulacaktr. Bu gverte 12 m genilikte olup bordoda postalara braketle balanacak
ortada ise puntellerle desteklenecektir. Yakt pompas 50 kN olup bu gvertenin ortasna
yerletirilecektir (ekil 3.27a). Bu gvertenin kiriinde oluacak kesme kuvveti ile eilme
momentini ve mesnetlere gelen ykleri bulunuz.

zm:
Problemin zmn yapabilmek iin problemde baz idealletirmeler yapacaz.
Kemerenin postaya baland kenarda braket var ve postann atalet momenti kemereye
gre olduka byk gzkyor. Bu nedenle bu balanty ankastre mesnet olarak
alabiliriz.

Dier tayc puntel ise kemere ile yaklak bir atalete sahip ve balant braketle takviye
edilmemi. Bu taraftaki balant da serbest mesnet olarak alnabilir. Problemde scaklk
deimesi olmad varsayldndan A mesnetinde dey tepki ile moment, B
mesnetinde ise sadece dey tepki vardr. Statikten iki denge koulumuz olduu iin bir
bilinmeyenimiz fazladr ve sistem birinci mertebeden hiperstatiktir. zm iin ekil
deitirme ile ilgili bir koul yazmak gerekir.

97

ekil 3.27: Pompa platformunu tayan bir kemere ve idealletirilii

Kirie etki eden momentin iki ksmdan olutuunu varsayyoruz. M
o
(x) kiriin statik
sisteme ait moment

>
s
=
6 x x 25 300
6 x x 25
) x ( M
o

eklinde verilir. M(x) de kirite hiperstatiklik nedeni ile oluan ve mesnetler arasnda
lineer deitii varsaylan momenttir. Ayrca B serbest mesneti uta olduu iin B
noktasnda hiperstatiklik momenti olmaz, yani M
B
= 0. Bylece hiperstatiklik momenti
|
.
|

\
|
= |
.
|

\
|
= '
12
x
1 M
L
x
1 M ) x ( M
A A

Ankastre mesnetlerde dnme olmayaca iin A mesnetindeki dnme
A
sfrdr. kinci
problemin zmnden
( )
( ) 450 M 4 6 12
12
6 6 50
0 M 2
6
12
b L
L
Pab
M M 2
6
L
EI
A
2
A
2
B A A
+ =
(

+

+ + =
(

+ + + =

Bu denklemde
A
dnmesinin sfr olduu yazlrsa
x
12
5 . 112
5 . 112 ) x ( M
m . kN 5 . 112 M 0 450 M 4
A A
+ = '
= = +

bulunur ve eilme moment ile onun trevi olan kesme kuvveti
98

>
s
=

+

=
6 x 625 . 15
6 x 375 . 34
) x ( Q
5 . 187 x 625 . 15
5 . 112 x 375 . 34
) x ( M
eklinde zlm olur.

ekil 3.28: Mesnet tepkileri ve kesit tesirleri diyagramlar

Soru 4:Bir geminin iki ambar arasndaki gvertesi 16 m genilikte posta aras mesafesi
700 mm.dir. Bu gverte bordoya her postada braketle balanacak kemerelerle
tatlmaktadr. Kemereler de bordalardan 4 m uzaklkta puntellerle desteklenen derin
tulanilere tatlacaktr (ekil 3.29a). Bu gvertenin stndeki ambarn ykseklii 3 m ve
iinde tanacak dkme ykn younluu 0.7 tom/m
3
olduuna gre bu gvertenin
kiriinde oluacak kesme kuvveti ile eilme momentini ve mesnetlere gelen ykleri
bulunuz.

ekil 3.29: Gverteyi tayan kemere ve idealletirilii
99
zm:
Problemi idealletirirken gverte ykn iki posta arasnda gverte yksekliinde
younluu 0.7 ton.m
3
olan dzgn yayl yk olarak varsayacaz. Buradan gverte yk
m / ton 42 . 14 m 3 m 7 . 0 81 . 9 m / ton 7 . 0 gah q
3
= = =
Yine bir nceki problemde olduu gibi postalar ile olan balantlar braketler
kullanldndan ve postalarn ataletinin kemerelere gre daha byk olmas nedeni ile
ankastre kabul edilebilirler. Oysa tulanilerle balantlar tulanilerin dnmeye kar
ataletleri o kadar yksek olmad iin ancak basit mesnet olarak kabul edebiliriz. Bu
durumda idealletirilmi problem ekil 3.29bdeki gibi olur.

Sistem A ve D noktalarnda ikier B ve C noktalarnda ise birer bilinmeyen tepki
tamakta ama statikten sadece iki denklemimiz olduu iin sistem drdnc mertebeden
hiperstatiktir. Problemde simetri olduu iin A mesnedi ile D mesnedi ve B mesnedi ile C
mesnedi ayn tepkileri tar. Bu durumda bilinmeyen says drde iner ve zm iin iki
denklem gerekir. Bu denklemleri A noktasndaki dnmenin sfr olmas ve B noktasnn
iki tarafndaki dnmelerin birbirine eit olmasndan elde ederiz. Kiriin AB aralnda
birinci problemin sonular kullanlarak

ekil 3.30: Mesnet tepkileri ve kesit tesirleri diyagramlar
100
( )
| | | | 8 . 56 M 2 M
3
2
EI 8 . 56 M M 2
3
2
EI
x 4 x 1 . 7 ) x ( M x
4
M M
M ) x ( M
B A B B A A
o
A B
A
+ + = | + + = |
=

+ = '

elde edilir. Kiriin BC aralnda ise
( )
| | 2 . 227 M 3
3
4
EI
x 8 x 1 . 7 ) x ( M M ) x ( M
B B
o B
+ = |
= = '
+

eklindedir. Bu denklemleri iki koulda kullanrsak
0 4 . 1022 M 16 M 2
0 8 . 56 M M 2 0
B A B B
B A A
= + + | = |
= + + = |
+

elde ederiz. Bu denklemlerden momentler iin
m / kN 37 . 64 M M m . kN 785 . 3 M M
C B D A
= = = =
bulunur. Bu deerleri yerlerine koyarak eilme momenti ve kesme kuvveti diyagramlar
izilir (ekil 3.30).

Soru 5: Gverte genilii 8 m olan bir kosterin gvertesinde orta eksene gre simetrik iki
rgat konmas dnlmektedir. Irgatlarn her biri 25 kN olup merkeze mesafeleri 2 m
olarak dnlmektedir. Bu gverteyi tamakta olan kemereler balandklar postalar ile
ayn atalete sahip olup balantlar braketsizdir. Postalar ise 3 m yksekliindeki ambarn
dibinde i dip kaplamasna marjin braketleri ile baldrlar (ekil 3.31a). Bu durumda
kemere ve postalarda oluacak kesme kuvveti ile eilme momentini inceleyiniz.

ekil 3.31: Gverteyi tayan kemere ve idealletirilii
101
zm:
Bu problemde bundan nceki problerden farkl olarak kemere ile posta balants
ankastre mesnet olarak deerlendirilemez, nk iki eleman yakn ataletlere sahip ve
balant braketsiz yaplmtr. Postalar kemere ile birlikte dner ama kmeye maruz
kalmaz. Dier taraftan postalar i dibe ve dolays ile deklere olduka byk braketlerle
balanmlardr ve bu nedenle postalar alt ularnda ankastre mesnetli olarak ele
alnabilirler. Bu kabuller altnda sistemi ekil 3.31bde gsterildii gibi basitletirmek
uygun olur.

Bu problemde de bir nceki problem gibi drdnc mertebeden hiperstatik olup
simetriden dolay A ile D mesnetlerinde ayn tepkilerin olaca ve B ile C kelerinde
ayn eilme momentlerinin oluaca gzkmektedir. Bu problem de benzer ekilde
zlecektir. AB kiri aralnda d kuvvet olmad gz nne alnarak

ekil 3.32: Mesnet tepkileri ve kesit tesirleri diyagramlar


| | | |
B A B B A A
o
A B
A
M 2 M
2
1
EI M M 2
2
1
EI
0 ) x ( M x
4
M M
M ) x ( M
+ = | + = |
=

+ = '

102
yazlabilir. BC kiri aralnda etki eden kuvvetler ve M
B
= M
C
gz nne alnarak

s s
s s
s s
= = '
8 x 6 ) x 8 ( 25
6 x 2 50
2 x 0 x 25
) x ( M M ) x ( M
o B

yazlabilir. B noktasndaki dnme iin de
| | 150 M 8 EI
B B
+ = |
+

elde edilir. Buradan mesnet tepkileri iin
m . kN 142 . 17 M M m . kN 571 . 8 M M
C B D A
= = = =
olarak belirlenir. Kesit tesirleri diyagram ve mesnet tepkileri ekil 3.32de verilmitir.

Burada dikkat edilmesi gereken nokta AB ve CD kiri aralklar yani postalar kesmeye
zorlanmazlar ama basnca zorlanrlar. Yani boyutlandrma iin burkulma kontrolu
gerekir.

Soru 6: Yukardaki problemi geminin 2.8 m draftta yzerken postalara hidrostatik
basncn etki edeceini (ekil 3.33a) gz nne alarak znz. Geminin ift dip
ykseklii 1 m, posta aras mesafesi 600 mm olarak verilmektedir.

zm:
Bu problemde bir nceki problemin modellenmesine ek olarak sadece drafttan aaya
etki eden basn ykn gz nne almak gerekir. Hidrostatik basn su ekiminde sfr
olup su ekiminden z = 1.8m derinlikteki i dip hizasnda
m / kN 86 . 10 8 . 1 6 . 0 81 . 9 025 . 1 gaz q
o
= = =
deerine eriir. Bu kabuller altnda sistemi ekil 4.23bde basitletirmek uygun olur.

ekil 3.33: Gverteyi tayan kemere ve idealletirilii
103
Bu problemde de bir nceki problem gibi drdnc mertebeden hiperstatik olup
simetriden dolay A ile D mesnetlerinde ayn tepkilerin olaca ve B ile C kelerinde
ayn eilme momentlerinin oluaca gzkmektedir. Bu problem de benzer ekilde
zlecektir. AB kiri aralnda d kuvvet olduu gz nne alnarak
( )
| | | | 616 . 2 M 2 M
2
1
EI 301 . 5 M M 2
2
1
EI
3 x 8 . 1 x 3 955 . 1
8 . 1 x 0 x 819 . 7 x 43 . 5 x 005 . 1
) x ( M x
4
M M
M ) x ( M
B A B B A A
2 3
o
A B
A
+ = | + + = |

s s
s s +
=

+ = '

elde edilir. BC kiri aralnda etki eden kuvvetler ve M
B
= M
C
gz nne alnarak
| | 150 M 8 EI
8 x 6 ) x 8 ( 25
6 x 2 50
2 x 0 x 25
) x ( M M ) x ( M
B B
o B
+ = |

s s
s s
s s
= = '
+

bulunur. Buradan mesnet tepkileri iin
m . kN 058 . 4 M M m . kN 272 . 3 M M
C B D A
= = = =
deerleri elde edilir. Kesit tesirleri diyagram mesnet tepkileri ekil 3.34de verilmitir.
Burada da dikkat edilmesi gereken nokta AB ve CD kiri aralklar yani postalar kesmeye
zorlanmamakla birlikte basnca zorlanrlar. Yani boyutlandrma iin burkulma kontrolu
gerekir.

ekil 3.34: Mesnet tepkileri ve kesit tesirleri diyagramlar
104
3.5.2 Takviye Sistemlerinin Analizi
Soru 7. Bir geminin gvertesi 20.0 m geniliinde ve iki ambar arasnda 4.2 m
uzunluktadr. Gverte 2.5 m arayla derin tulaniler ve 700 mm aralkla kemerelerle
tanmaktadr. Ambar ykseklii 3.0 m ve yk younluu 0.7 ton/m
3
olduuna gre
kemere ve derin tulanilerin boyutlarn belirleyiniz. (Msaade edilebilir gerilme o
m
=
150 N/mm
2
dir. Derin tulanilerin ataleti kemerelerin atalet momentini 2.5 kat olarak
seiniz.)

zm

Gemilerde ok sk rastlanan p(x,y) = P
o
dzgn yayl basn hali iin rinci boyuna
kiriteki eilme momenti dalm (3.95) denkleminden ve sinci enine kiriteki eilme
momenti dalm da (3.96) denkleminden hesaplanabilir. Burada P
o
dzgn yayl yk
gvertedeki ykn basnc olacandan
2
o
m / kN 6 . 20 3 81 . 9 7 . 0 gh P = = =
eklinde hesaplanr. Formllerdeki toplamlardan m zerindeki toplam 1den 6ya kadar, n
zerindeki toplam da 1den 4e kadar deimektedir. Burada a ve b deerleri sistemin
srasyla boyu ve eni olduu iin a = 4.2 m ve b 0 20.0 m olarak alnacaktr. te yandan
derin tulanilerin atalet moment kemerelerin 2.5 kat olduu iin I
s
/I
r
= 2.5 olarak
seilecektir. Maksimum eilme momenti ortadaki kemerenin ve ortadaki tulanide ve her
iki kiriin de orta noktasnda olur. Yani denklemde
m 10 y 2 s m 1 . 2 x 3 r = = = =
deerleri kullanlmaldr. Bu deerleri kullanrsak
( ) ( )
( ) ( )
| |

= = +
t t

t

=
6
1 m
4
1 n
4 3 4 3
3
2
4 2
x
max
n 2 . 4 7 5 . 2 m 20 5
5
3 1 n 2
Sin
2
1 m 2
Sin 1 n 2 1 m 2
20 2 . 4 6 . 20 16
M
( )( )
( ) ( )
| |

= = +
t t

t

=
6
1 m
4
1 n
4 3 4 3
3
4
2 4
y
max
n 2 . 4 7 m 20 5 . 2
2
1 n 2
Sin
7
2 1 m 2
Sin 1 n 2 1 m 2
20 2 . 4 6 . 20 16
M

buradan bulunan deerler arasndaki en byk eilme momenti M
max
= 40 kNm olur. Bu
deer emniyet gerilmesiyle karlatrlrsa gerekli mukavemet modl
3
em
max max
em
cm 267 W
15000
40000000 M
W
W
M
> =
o
> > o
olarak bulunur.
105


4. GEM VE AIKDENZ YAPILARINDA
LEVHA MUKAVEMET


4.1 Levha Mukavemetine giri

Gemilerde boyuna mukavemet asndan en temel elemanlar bordo kaplamalar, dip
kaplamalar ve gverte kaplamalardr. Bu elemanlarn ortak zellii kalnlklarnn dier
boyutlarna gre ok daha kk olmasdr. Bu tr yap elemanlarna levha (veya plak)
denir ve mukavemet asndan incelenmesinde baz basitletirmeler yaplr. Bu blmde
levhalarn mukavemeti konusu ve gemilerdeki uygulamalar ele alnacaktr. lk olarak
plaklarn tanm ve temel varsaymlar incelendikten sonra srasyla plaklarn eilmesi ve
burkulmas zerinde durulacaktr.

4.2 Levha Kavram ve Temel Varsaymlar

4.2.1 Lehann Tanm ve Varsaymlar
Daha evvelce de belirtildii gibi levhalar kalnl dier boyutlarna kyasla ok daha
kk olan yap elemanlardr. Bu elemanlar dzlemsel olup kalnl dndaki boyutlar
srasyla boyu a ve genilii b olarak verilmektedir. Levhann kalnl t genelde deiken
olabilir ancak gemi inaatnda kullanlan levhalarn kalnl sabit olur. Levhann
kalnlnn ortasndan geen dzleme tarafsz dzlem deriz ve xy eksenleri bu dzlemde
olur. Bu eksenlerden x ekseni leha boyuna paralel y ekseni de levha geniliine paralel
seilir. Tarafsz dzleme dik dorultuda yukar doru ynlendirilmi olan eksen de z
eksenidir ve kalnlk dorultusunda uzanmaktadr.

ekil 4.1 : Levhann temel byklkleri
106
Levhalarn tarifi gerei levhann boyutlar arasnda
( ) ( ) c = c = o
b
t
o
a
t

ilikisi vardr. Bu ilikinin sonucunda baz temel varsaymlar yapmamz olanakldr.

Bu varsaymlardan ilki deformasyonlarla ilgilidir. Levhann deformasyon ncesi tarafsz
dzlemine dik olan herhangi dzlem deformasyon sonrasnda da tarafsz dzleme dik bir
dzlem olarak kalr. Bunun sonucu olarak tarafsz dzlem herhangi bir deformasyona
maruz kalmaz ve levhadaki deformasyon sadece tarafsz dzleme paralel olan
dzlemlerle snrl kalr. Levhann kalnl da deimez ve dey dorultudaki ekil
deitirme sadece tarafsz dzlemin kmesi ile ifade edilebilir.

Bu varsaym bir ekil yardm ile aklamaya alalm. ekil 4.1de verilen plan
zerindeki ABCD dikdrtgen elemann gz nne alacak olursak bu eleman
deformasyon sonras yine ayn dzlem zerinde kalr ancak diktrtgen yerine deforme
olmu bir ekle dnr (ekil 4.2a). Dikdrtgen elemann A noktas deformasyon
sonucu x dorultusunda u kadar y dorultusunda da v kadar ilerleyip A noktasna gelir.
A noktasndan dx kadar uzakta olan B noktas ise y dorultusunda
dx
x
v
v v
c
c
+ = o
kadar ilerler ve B noktasna gelir. D noktas ise x dorultusunda
dy
y
u
v u
c
c
+ = o
kadar ilerleyerek D noktasna gelir. Her iki dorultudaki deformasyonlar sonucu AB ve
AD dorultular dnme de yapm olurlar.

ekil 4.2 : Levhann deformasyonlar

Tarafsz dzleme dik bir dzlem iindeki deformasyonlar iin x dorultusundaki bir kesiti
gz nne alalm. Bu dzlemin AB kenarnda tarafsz dzlemden z kadar uzaktaki
107
herhangi bir P noktasn izleyecek olursak bu nokta deformasyon sonras w kadar ker
ve x dorultusunda

x
w
z u
c
c
= (4.1)
kadar ilerleyerek P noktasna ular. Kalnlkta herhangi bir deiiklik olumad iin P
noktasndan dx kadar uzaklktaki nokta da
dx
x
w
w w
x
c
c
+ = o
kadar ker. Benzer ekilde y dorultusunda alacamz bir kesitte de y dorultusundaki
ilerlemeyi

y
w
z v
c
c
= (4.2)
olarak dy kadar uzaktaki kmeyi de
dy
y
w
w w
y
c
c
+ = o
eklinde elde ederiz. Bu varsaymlar gerilmeler konusunda da baz kabuller yapmamza
olanak salarlar.

Kalnlkda herhangi bir deime olmamas bu dorultuda herhangi bir genlemenin
olmamas ve dolays ile gerilmelerin de ortaya kmamasna neden olur. Yani levhalar
kalnlklar dorultusunda gerilme tamayan elemanlar olarak da tanmlanabilirler.
Ayrca kalnlk ok kk olduu iin sfr olmayan gerilmelerin kalnlk boyunca
deimesi ok fazla olmaz ve bunlarn kalnla bal olarak deiimi iin kabul
yapabiliriz. Bu durumda gerilmeleri
( ) ( ) ( )
xy y xy yy y yy xx x xx yz xz zz
z f z f z f 0 t = t o = o o = o = t = t = o
eklinde tanmlayabiliriz (ekil 4.3). Bu bize levhalardaki mukavemet problemini iki
boyutlu elastisite problemine indirgeme olanan verir.

ekil 4.3 : Levhalarda gerilme durumu
108
4.2.2 Lehalarda Gerilme Halleri
Bir levhann herhangi bir kesitindeki normal ve kayma gerilmeleri birbirine dik herhangi
iki dorultudaki gerilmeler ve seilmi olan kesitin iki dik kesitten biri ile yapt a
cinsinden belirlenebilir. Bunun iin ABC genini gz nne alalm ve bu gene etki
eden kuvvetlerin denge koullarn yazalm. Normal gerilme dorultudaki bileenlerin
dengesi
BC Sin BC Cos AB Cos AB Sin AC
xy yy xy xx
u t + u o + u t u o = o
eklinde yazlabilir.

ekil 4.4 : ki boyutlu gerilme durumu ve gerilmeler aras ilikiler

Kayma gerilmesi dorultusundaki bileenlerin dengesinden ise
BC Cos BC Sin AB Sin AB Cos AC
xy yy xy xx
u t + u o u t u o = t
denklemi elde edilir. Bu denklemlerde
Cos
AC
BC
Sin
AC
AB
= u =
ilikisinden yararlanldnda y dorultusuyla u as yapan herhangi bir dzlemdeki
normal ve kayma gerilmeleri

( )
u t + u
o o
= t
u u t + u o + u o = o
2 Cos 2 Sin
2
Cos Sin 2 Cos Sin
xy
yy xx
xy
2
yy
2
xx
(4.3)
olarak elde edilir. Burada normal gerilmelerin maksimum veya minimum olaca
dzlemleri bulabilmek iin normal gerilmenin uya gre trevini sfr yapan u asn
bulmak gerekir. Bu da
( ) 0 2 Cos 2 2 Sin
d
d
xy yy xx
= u t + u o o =
u
o

denkleminden

( )
yy xx
xy
2
2 Tan
o o
t
= u (4.4)
109
olarak hesaplanr. Tanjant tanmnn doas gerei u+t/2 de (4.4) denklemini
salayacandan bu dzlem de normal gerilmenin maksimum veya minimum olduu
dzlemdir. Gerekte bu iki deerden birisi normal gerilmenin maksimum olduu
dierinin de minimum olduu dzleme kar gelirler. Bu dzlemlere asal gerilme
dzlemleri denir ve (4.4) denklemi ile (4.3) denklemi karlatrldnda asal
dzlemlerde kayma gerilmesi olumad gzkr. Kayma gerilmesinin maksimum
deeri ise
( ) 0 2 Sin 2 2 Cos
d
d
xy yy xx
= u t u o o =
u
t

koulunu salayan u deerinde oluur ve bu da

( )
( )
2 2
2 Tan
min max
min
max
xy
yy xx
o o
= t
t
o o
= u
deerlerini verir.

4.2.3 Lehalarda Genleme Halleri
Bir levhann herhangi bir kesitindeki genlemeler de birbirine dik herhangi iki
dorultudaki genlemeler ve seilmi olan kesitin iki dik kesitten biri ile yapt a
cinsinden belirlenebilir. Bunun belirlenebilmesi iin izlenecek yol biraz daha farkldr.
Genlemeler arasndaki ilikileri bulabilmek iin sperpozisyon ilkesinden yararlanp x ve
y dorultularndaki uzama ve kayma halinde oluan genlemeleri ayr ayr hesaplayp
toplamn alrz. Bu amala birim uzunluktaki kegeni yatay kenarla u as yapan bir
dikdrtgen eleman alalm. Bu elemann kenar uzunluklar srasyla Cosu ve Sinu olur
(ekil 4. 5a).

ekil 4.5 : ki boyutlu genleme durumu ve genlemeler aras ilikiler
110
lk olarak x dorultusundaki uzamann kegen dorultusu zerindeki etkisini ele
alalm. Bu uzama sonucu x dorultusunda c
xx
Cosu kadar genleme olumu ve bu
durumda A kesi A noktasna gelmitir. Bu deformasyon kegende c

kadar uzama ve
ayrca Au kadar da dnme yaratm olur (ekil 4.5b). Geometrik ilikilerden

( ) ( )
( )

c +
u c + u
= u A u
u c + u + u = c +
1
Cos Cos
Cos
Cos Cos Sin 1
xx
2
xx
2 2

yazmak mmkndr. Burada genlemelerin ve dnmelerin kk deerler olduunu gz
nne alr ve bunlarn arpmlarn ihmal edersek kegen dorultusundaki uzamann ve
dnmenin
u u c = u A u c = c

Cos Sin Cos

xx
2
xx

deerlerini alaca gzkr. Benzer ekilde y dorultusundaki uzama kegen dorultusu
zerinde bir uzama ve dnme etkisi yaratr (ekil 4.5c). Buradan da geometrik ilikiler
yardmyla
u u c = u A u c = c

Cos Sin Sin

yy
2
yy

denklemlerini elde ederiz. Son olarak da x dorultusunda ortaya kacak
xy
kaymasn
gz nne alalm (ekil 4.5d). Buradaki geometrik ilikilerden ise

( ) ( )
( )

c +
u + u
= u A u
u + u + u = c +
1
Sin Cos
Cos
Sin Cos Sin 1
xy
2
xy
2 2

denklemlerini yazmak mmkndr. Burada da kareli terimleri ihmal edersek kayma
sonucu ortaya kegen dorultusunda ortaya kacak genleme ve dnme
u = u A u u = c

2
xy xy
Sin Cos Sin
olarak elde edilir. Btn bu bileenlerin toplamndan kegen dorultusundaki genleme
ve dnmeyi olarak

( ) u u u c c = u A
u u + u c + u c = c

2
xy xx yy
xy
2
yy
2
xx
Sin Cos Sin
Cos Sin Cos Sin

elde ederiz. Bylece hesapladmz dorultusuna dik olan q dorultusundaki genleme
ve dnmeyi hesaplayabilmek iin u yerine u+t/2 yerletirmek yeterli olur. Yani q
dorultusundaki genleme ve dnme

( ) u u u c c = u A
u u u c + u c = c
q
qq
2
xy yy xx
xy
2
yy
2
xx
Cos Cos Sin
Cos Sin Cos Sin

olarak elde edilir. Tabiki gz nne aldmz elemann toplam dnmesi bu iki
dorultudaki dnmelerin ynl toplamndan oluacaktr. Yani
q


( ) u c c u =
u A u A =
q q
2 Sin 2 Cos
yy xx xy

eklinde hesaplanr. Burada da uzama genlemelerinin maksimum ve minimum olduu
dorultular asal genleme dorultulardr ve bu dorultularn asal gerilme dorultularyla
akaca kolaylkla gsterilebilir. Genleme ve gerilme kavramlar bu ekilde
tanmlandktan sonra bu kavramlarn arasndaki ilikilere gemek uygun olur.
111
4.2.4 Lehalarda Genleme Gerilme likileri
Bir kirite genleme ve gerilmeler arasnda lineer bir iliki olduunu ve bunun Hooke
yasas olarak bilindiini grmtk. Levhalarda bu iliki levhalarn iki boyutlu elemanlar
olmas nedeniyle biraz daha karmaktr. Bu nedenle bu ilikiyi iki admda elde edeceiz.
lk olarak levhann sadece bir dorultuda uzamaya zorland hali gz nne alalm
(ekil 4.6a). Burada levha aynen bir kiri gibi davranr ve kuvvet dorultusunda kuvvetle
orantl olarak uzar ve kuvvete dik dorultuda da kuvvet dorultusundaki uzamaya
orantl olarak ksalr. Yani

E E
xx yy xx
o
v = vc = c
o
= c (4.5)
olur ve burada E elastisite modl, v de Poisson orandr.

ekil 4.6 : ki boyutlu genleme durumu ile gerilme durumu arasndaki ilikiler

Benzer ekilde tek bir dorultuda kayma gerilmesi etki ettiinde de bir dnme oluur ve
bu dnme gernlemesi uygulanan kayma gerilmesine

G
t
=
eklinde baldr. Burada G kayma modldr. Eer bu levha elemanna ekil 3.6cde
gsterildii ekilde x ve y gibi iki dorultuda normal gerilme uygulanrsa her iki
gerilmeden de her iki dorultuda (4.5) denklemi uyarnca uzama ve ksalmalar meydana
gelir. Bu durumda iki dorultudaki toplam genlemeler

E E E E
xx
yy
yy
yy
xx
xx
o
v
o
= c
o
v
o
= c
olarak elde edilir. Bu denklemlerden gerilmeler zlrse gerilmeler iin de
( ) ( )
xx yy
2
yy yy xx
2
xx
1
E
1
E
vc + c
v
= o vc + c
v
= o
elde edilir.

ki dorultuda kayma gerilmesi uygulanmas halinde ise dik dorultularda uygulanan
kayma gerilmelerinin birbirlerine eit olmas zelliinden kayma genlemeleri iin

G
xy
yx xy
t
= =
eitlii elde edilir. Bunun sonucu olarak da kayma gerilmelerini

xy yx xy
G = t = t
olarak elde ederiz.
112
Genleme gerilme ilikilerinin elde ediliinde adet byklk, E elastisite modl, G
kayma modl ve v Poisson oran ortaya kmtr. Gerekte kayma da ksalma gibi
uzamayla ilgili olarak ortaya kar ve dolays ile bu byklk birbirinden tamamen
bamsz olamaz. Aralarnda salanmas gerekli balanty bulabilmek iin bir dorultuda
o ekmesine ve buna dik bir dorultuda da o basncna maruz kalan bir kare eleman gz
nne alalm (ekil 4.7).

ekil 4.7 : ki dorultuda eit iddetli ekme ve basn gerilmelerine maruz kare eleman

Bu dorultularda kayma gerilmeleri olmadndan her ikisi de asal dorultulardr. Ayrca
simetri nedeniyle bu dorultularla t/4 kadar a yapan dorultularda da sadece kayma
gerilmesi oluur ve bu kayma gerilmesi maksimum kayma gerilmesi olup
o = t
deerini alr. imdi iki dorultudaki o genlemelerini ekilden

( )
E
1 v + o
= o (4.6)
olarak hesaplayabileceimiz gzkmektedir. Dier taraftan kayma gerilmesi nedeniyle
oluan deformasyon iin ekilden

o
o +
=

+
= |
.
|

\
|
+
t
1
1
2
1
2
1
2 4
Tan
yazabileceimiz ve buradan da kayma genlemesinin uzama genlemesine

2

= o
eklinde baland aka gzkmektedir. Burada uzama genlemesinin (4.6) denklemi
ile verilen deeri kullanlrsa ve kayma gerilmesinin normal gerilmeye eit olduu da gz
nne alnrsa kayma modl elastisite modl ve Poisson oran cinsinden

( )
( ) v +
=
t
=
v + o
1 2
E
G
G 2 E
1

olarak elde edilir.
113
4.3 Levhalarn Eilmesi

4.3.1 Lehalara Etki Eden Kuvvetler.
nce levhalarda kalnlk boyunca gerilmelerin deiimini seildiinden bu gerilmeleri
integre ederek plaa etki eden i kuvvetleri tanmlamak ve bu surette problemi iki
boyutlu bir probleme indirgemek olanakldr. Herhangi bir levhadaki i kuvvetleri tarafsz
dzleme paralel ve bu dzleme dik olan kuvvetler ve momentler olarak tanmlamak
mmkndr (ekil 4.8). Bu kuvvetlerden dzlem iinde etki edenler

ekil 4.8 : Levhalara etki eden i kuvvetler ve momentler

( )
( )
( )
}
}
}

t =
o =
o =
2
t
2
t
2
t
2
t
2
t
2
t
dz z , y , x N
dz z , y , x N
dz z , y , x N
xy xy
yy y
xx x
(4.7)
ekilde tanmlanrlar. Kalnlk dorultusunda levhalar gerilme tamadklarndan bu
dorultuda kuvvetlerin de olumamas gerekir. Ancak levhaya dik olarak kuvvet etki
ettii takdirde bu kuvvetleri dengeleyecek i kuvvetlere de ihtiya vardr. Bu nedenle Q
x

ve Q
y
kesme kuvvetleri gerilmelerden bamsz olarak tanmlanr. Bu tutarszlk levha
kabulnn tabiatndan kaynaklanmaktadr ve levha kalnl arttka daha byk sorunlar
kartr. Bu nedenle kaln levhalar iin farkl yaklamlar kullanmak gerekir. Ne var ki
gemilerde kullanlan levhalar daima ok ince olduklarndan herhangi bir sorun sz
konusu olmaz.

Tarafsz dzleme dik dorultuda etki eden eilme momentleri ise gerilmelerin tarafsz
eksene gre momentlerinin kalnlk boyunca entegrasyonu ile elde edilirler ve

( )
( )
( )
}
}
}

t =
o =
o =
2
t
2
t
2
t
2
t
2
t
2
t
dz z , y , x z M
dz z , y , x z M
dz z , y , x z M
xy xy
yy y
xx x
(4.8)
olarak verilirler. Daha evvelce de belirtildii gibi ince levhalarda kalnlk boyunca
deiimi yaklak olarak tanmlamak uygundur.
114
Eilmenin incelendii hallerde gerilmelerin kalnlk dorultusundaki deiimlerini lineer
olarak kabul etmek ve

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) y , x z z , y , x
y , x z z , y , x
y , x z z , y , x
xy xy
yy yy
xx xx
t = t
o = o
o = o
(4.9)
eklinde tanmlamak uygun olur. Bu tanmlar (4.7) denklemine yerletirdiimizde
dzlem ii kuvvetlerin sfr olduu gzkr. te yandan (4.9) tanmlar (4.8)
denklemlerinde kullanlrsa

| |
| |
}
}
}

v +
=
vc + c
v
=
vc + c
v
=
2
t
2
t
2
t
2
t
2
t
2
t
dz z
1
E
M
dz z
1
E
M
dz z
1
E
M
xy xy
xx yy
2
y
yy xx
2
x
(4.10)
elde edilir.

4.3.2 Lehalarda Eilmenin Genel Denklemleri
nce levhalarn eilmesi de kirilerin eilmesi gibi olur ve tek fark levhalarda eilmenin
iki dorultuda ortaya kmasdr. Levhann bu dorultulardaki erilikler birbirinden
genelde farkl olup x ve y dorultularnda srasyla r
x
ve r
y
olarak verilsinler (ekil 4.9).
Bu durumda x dorultusunda du
x
kadar eilmi olan bir levhann tarafsz dzlemi x
dorultusunda uzamayacandan levhann bu dorultudaki uzunluu r
x
du
x
olarak
bulunabilir.

Dier taraftan tarafsz eksene z kadar mesafedeki bir dzlemde bir uzama olur ve bu
uzam olan boy (r
x
+z)du
x
olarak hesaplanabilir. Dolaysyla x dorultusundaki genleme

( )
x x x
x x x x
xx
r
z
d r
d r d z r
=
u
u u +
= c (4.11)

ekil 4.9 : Levhalarn eilmesindeki geometrik deerler
115
olarak bulunur. Erilik yarapnn veya eriliin tanmndan

2
2
2
2
2
x
x
w
x
w
1
x
w
r
1
2
3
c
c
~
(
(

|
.
|

\
|
c
c
+
c
c

=


yazmak olana vardr ve bu (3.49) denkleminde kullanlrsa

2
2
xx
x
w
z
c
c
= c (4.12)
elde edilir. Benzer ekilde y dorultusunda da

2
2
yy
y
w
z
c
c
= c (4.13)
elde edilir.

ekil 4.2a incelendiinde elemann x ve y dorultularndaki dnme miktarlar sras ile

y
u
x
v
2
xy
1
xy
c
c
=
c
c
=
olarak belirlenebilir. Dier taraftan (4.1) ve (4.2) denklemlerini dikkate alr ve toplam
dnmenin iki dorultudaki toplamlar olacan hatrlarsak dnme genlemesi olarak

y x
w
z 2
2
xy
c c
c
= (4.14)
bulunur. Burada (4.12), (4.13) ve (4.14) denklemleri ile verilen ilikileri (4.10)
denkleminde kullanr ve levha rijitliini

( )
2
3
2
2
1 12
Et
dz z
1
E
D
2
t
2
t
v
=
v
=
}

olarak tanmlarsak eilme momentlerini tarafsz dzlemin kmesi cinsinden

( )
y x
w
1 D M
x
w
y
w
D M
y
w
x
w
D M
2
xy
2
2
2
2
y
2
2
2
2
x
c c
c
v =
(

c
c
v +
c
c
=
(

c
c
v +
c
c
=
(4.15)
eklinde elde ederiz. imdi bu i kuvvetlerin dengesini gz nne alarak levha
eilmelerini tarafsz dzlemin kmelerine bal olarak belirlemek istiyoruz.

Herhangi bir levhann kalnlnca devam eden elemanter bir parasn gz nne alacak
olursak (ekil 4.10) bu paraya etki eden pdxdy d kuvvetini parann d yzeylerine
etki etmekte olan kesme kuvvetleri ve eilme momentleri dengelemek durumundadr. Bu
kuvvetlerin dey dorultudaki dengesini yazacak olursak

0 p
y
Q
x
Q
0 pdxdy dx Q dx dy
y
Q
Q dy Q dy dx
x
Q
Q
y
x
y
y
y x
x
x
= +
c
c
+
c
c
= +
(

c
c
+ +
(

c
c
+
(4.16)
116


ekil 4.10 : Levhalarn i kuvvetlerinin deiimleri

elde ederiz. Yine kuvvetlerin bu kez x dorultusundaki momentlerinin dengesini yazar ve
M
yx
= - M
xy
olduuna dikkat edersek

0
y
M
x
M
Q
0 dx dy
y
M
M dx M
dy dx
x
M
M dy M
2
dx
pdxdy dydx dx
x
Q
Q
xy
x
x
yx
yx yx
x
x x
x
x
=
c
c
+
c
c

=
(

c
c
+ +
(

c
c
+ + +
(

c
c
+
(4.17)
bulunur. Benzer ekilde y dorultusundaki momentten de
0
x
M
y
M
Q
xy y
y
=
c
c
+
c
c
(4.18)
elde edilir. Bu denklemlerden (4.17) ve (4.18)i srasyla x ve yye gre tretir ve (4.16)
denklemine yerletirirsek levha eilmesinin genel denklemi
p
y
M
y x
M
2
x
M
2
y
2
xy
2
2
x
2
=
c
c
+
c c
c

c
c

olarak elde edilir. Bu denklemde eilme momentlerinin yerine (4.15) denklemlerindeki
tanmlar kullanlrsa tarafsz dzlemin kmeleri iin

D
p
y
w
y x
w
2
x
w
4
4
2 2
4
4
4
=
c
c
+
c c
c
+
c
c
(4.19)
denklemi elde edilir. Bu denklemden tarafsz dzlemin kmeleri hesaplandnda
plaklarn eilmesi ile ilgili her trl sorunun cevab verilmi olacaktr, nk btn i
117
kuvvetler, gerilme ve genleme deerleri kmeler cinsinden belirlidir. Bu zm
yapabilmek iin snr koullarnn belirlenmesi gerekmektedir.

4.3.3 Snr Koullar ve zm Teknikleri
Levhalarda da kirilerde olduu gibi mesnetler vardr ve bu mesnetlerin getirdii
snrlamalarn sonucu bu mesnetlerde salanmas gerekli koullar vardr. Buradaki
farkllk levhalarda snrlarn sadece bir noktada olmayp bir kenar boyunca olmas ve
baz hallerde kenarlarda herhangi bir mesnetin olmayp kenarn serbest olmas da
mmkndr. Snrlamalar kenarlar boyunca kmeler ve dnmeler zerinde olur.
kmeler her trl mesnette tamamen snrlanr ancak dnmeler sadece ataleti ok
yksek olan mesnetlerde snrlanmaktadr. Bu durumda u tr snr koullar yazlabilir:
a. Serbest kenarlar: Bu tip kenarlarda herhangi bir snrlama olmaz. Dolays ile
kesme kuvveti ve eilme momenti olmaz. Yani kenar boyunca kesme kuvvetine
tekabl eden kenara dik dorultuda kmenin nc trevi ile eilme momentine
kar gelen ikinci trevi sfr olur. rnein x = 0 kenar serbest kenar ise
0 x 0 Q 0 M
x x
= = = iken
yazlr.
b. Basit mesnetli kenarlar: Bu tip kenarlarda kme olumaz ama levha serbeste
dner. Yani kenar boyunca kme ve kenara dik dorultuda ikinci trev sfr olur.
rnein x = 0 kenar basit mesnetli kenar ise
0 x 0 M 0 w
x
= = = iken
yazlr.
c. Ankastre mesnetli kenar: Bu tip kenarlarda kme olmad gibi dnme de olmaz
ve sonuta kme ile birlikte kmenin birinci trevi de sfr olur. rnein x = 0
kenar ankastre mesnetli kenar ise
0 x 0
x
w
0 w = =
c
c
= iken
yazlr.
Bu koullarda (4.15), (4.17) ve (4.18) denkleminden yararlanarak momentlerin ve kesme
kuvvetlerinin diferansiyel ifadeleri kullanlr. Doal olarak levhann ekline ve kenar
saysna bal olarak birok deiik snr koulu ve zm teknii ortaya kar. Biz
burada gemilerde en ok rastlanan levha tipi olan dikdrtgen levhalar gz nne
alacaz.

Levha problemlerinin zm iin genelde izlenen yol kmeleri arpanlarna ayrp
) y ( g ) x ( f ) y , x ( w =
elinde ifade etmektir. kmeler bu ekilde (4.19) denklemine yerletirilip dzenlenirse
D
p
) y ( g
) y ( g
) y ( g ) x ( f
) y ( g ) x ( f
2
) x ( f
) x ( f
v v
= +
' ' ' '
+
elde edilir. Bu denklemi zebilmek iin nce sa tarafsz zm elde etmek gerekir.
Satarafsz zm gz nne alndnda denklemin salanabilmesi iin sol taraftaki her
terimin de sabit saylara eit olmas gereklidir. Dolays ile problemin zm
4
v
4
v
) y ( g
) y ( g
) x ( f
) x ( f
| = o =
118
eklindeki iki adi diferansiyel denklemin zmne indirgenmi olur. Burada o ve | sabit
saylar olup bu denklemlerin genel zmleri
y Cosh D y Sinh C y Cos B y Sin A ) y ( g
x Cosh D x Sinh C x Cos B x Sin A ) x ( f
y y y y
x x x x
| + | + | + | =
o + o + o + o =
(4.20)
olarak verilirler. Buradaki katsaylar sa tarafl denklemi ve snr koullarn salayacak
ekilde belirlenirler. Yntemin aklanmas iin eitli yklemeler ve snr koullar iin
rnekleri ele alalm.

4.3.4 Kenarlar Basit Mesnetli Levhalar
Kenarlar basit mesnetli olan dikdrtgen bir levhay gz nne alalm (ekil 4.11). Bu
levha iin snr koullar
b y 0
y
w
0 w
0 y 0
y
w
0 w
a x 0
x
w
0 w
0 x 0
x
w
0 w
2
2
2
2
2
2
2
2
= =
c
c
=
= =
c
c
=
= =
c
c
=
= =
c
c
=

eklinde yazlr. Gerekte snr koullar momentlerin sfr olmasn gerektirir. Ancak ilk
koullardan kmelerin tanm sonucu bu koullarn

ekil 4.11 : Kenarlar basit mesnetli levha

0 f g f M 0 fg w 0 g f g f M
x x
= ' ' = ' ' = = = = ' ' v + ' ' =
ikinci trevlerin sfr olmasna indirgenecei gzkmektedir.

nce zm iin (4.20) denklemi ile tanmlanan fonksiyonlarda sabitleri snr
koullarndan belirlemeye alalm. Levhann x = 0 kenarndaki koullardan
0 D B 0 D B ) 0 ( f 0 D B ) 0 ( f
x x x x x x
= = = + = ' ' = + =
119
bulunur. Levhann x = a kenarndaki koullardan
0 a Sinh C a Sin A ) a ( f 0 a Sinh C a Sin A ) a ( f
x x x x
= o + o = ' ' = o + o =
bulunur. Buradaki iki denklemin toplamndan C
x
katsaysnn da sfr olaca grlebilir.
Bu durumda son olarak
0 a Sin A
x
= o
kalmaktadr. Burada A
x
katsays da sfr olacak olsa zm triviyal zm olur. Dolays
ile A
x
sfrdan farkl olmaldr ve
a
m
0 a Sin
t
= o = o
koulu salanmaldr. Bu durumda f(x) fonksiyonu iin
a
x m
Sin A ) x ( f
x
t
= (4.21)
yazabiliriz. Ayrca benzer ekilde g(y) iin de
b
y n
Sin A ) y ( g
y
t
= (4.22)
yazlabileceinden kenarlar basit mesnetli levhalarn kmeleri

t t
=
m n
mn
b
y n
Sin
a
x m
Sin W ) y , x ( w (4.23)
olarak elde edilir. Bu zmde Wmn katsaylar sa tarafl denklem salanacak ekilde
belirlenecektir.
lk olarak basit bir yk iin zm ele alalm. Levhaya
b
y
Sin
a
x
PSin ) y , x ( p
t t
=
denklemiyle verilen iki dorultuda da sinzoidal deiim gsteren bir basn etki ettiini
dnelim. Bu durumda (4.21) ve (4.22) denklemlerini (4.19) levha denklemine
yerletirirsek
b
y
Sin
a
x
Sin
D
P
b
y n
Sin
a
x m
Sin W
b
n
a
m
m n
mn
2
2 2
t t
=
t t
(
(

|
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t

elde ederiz. Buradan da W
mn
katsaylar iin
( ) ( ) | |
1 n , m 0 W
1 n m
b a D
P b a
W
mn
2
2 2 4
4 4
11
= =
= =
+ t
=

bulunur.

Bu tr yklerle gemilerde pek karlalmaz ama her p(x,y) fonksiyonunu

t t
=
m n
mn
b
y n
Sin
a
x m
Sin P ) y , x ( p
eklinde gstermek olana olduu iin bu yk tipi olduka yararldr. Etki eden kuvveti
byle bir seri olarak tanmladmzda kme fonksiyonundaki katsaylar
( ) ( ) | |
2
2 2 4
mn
4 4
mn
b a D
P b a
W
+ t
=
olarak elde edilir. Burada P
mm
katsaylar
120
} }
= =
t t
=
b
0 y
a
0 x
mn
dxdy
b
y n
Sin
a
x m
Sin ) y , x ( p P
integrallerini almak suretiyle bulunur. Bu yntemi p(x,y) = P
o
dzgn yayl yk iin
uygulayacak olursak P
mm
katsaylar

=
t
=
=
1 k 2 n , m
mn
P 16
k 2 n , m 0
P
2
o
mn

olarak belirlenir ve bu deerler kullanlarak eilme momentleri iin
( ) ( ) | |
( ) ( )
( )( ) ( ) ( ) | |
( ) ( ) | |
( ) ( )
( )( ) ( ) ( ) | |

+ |
t t
v| +
t
=
+ |
t t
v + |
t
=
m n
2
2 2 2
2 2 2
4
2
o
y
m n
2
2 2 2
2 2 2
4
2
o
x
1 n 2 1 m 2 1 n 2 1 m 2
b
y 1 n 2
Sin
a
x 1 m 2
Sin 1 m 2 1 n 2
b P 16
M
1 n 2 1 m 2 1 n 2 1 m 2
b
y 1 n 2
Sin
a
x 1 m 2
Sin 1 n 2 1 m 2
b P 16
M

elde edilir.

ekil 4.12 : Kenarlar basit mesnetli levhann maksimum eilme momentleri katsaylar

Burada nemli olan bu momentlerin maksimum deerleridir ve maksimum momentler
iin
( ) ( )
( ) ( )
2 2
max y
2 2
max x
a
1 m 2
b
1 n 2
M
b
1 n 2
a
1 m 2
M

v +

v +

ilikilerinin olduu aka gzkmektedir. ki momentin farkn alrsak
( )
( ) ( )
(

v =
2 2
max x max y
a
1 m 2
b
1 n 2
1 M M
bulunur. Burada ilk terim daima sfrdan byktr ve y dorultusundaki kenarlarn daha
kk olmas halinde ikinci terim de pozitif olacandan M
y
daima daha byk olur.
Buradan levhalarda ksa kenarlar dorultusundaki eilme momentlerinin daima daha
byk olaca sonucu kar. Maksimum momentleri P
o
basnc ve b ksa kenar uzunluu
cinsinden
2
o b max y
2
o b max x
b P M b P M q = = (4.24)
eklinde tanmlayabiliriz. Burada
b
ve q
b
b/a yan oranna bal olarak deien
katsaylardr ve bu katsaylar ekil 4.12de verilmektedir. Gerekten de q
b
b/a orannn
121
birden byk olduunda ise q
b
deeri daha byk olmaktadr. Kare plaklar iin ise her iki
deer de birbirine eit olmakta ve Timoshenko tarafndan verilen 0.0482 deerine ok
yakn kmaktadr.

4.3.5 ki Kenarna Moment Uygulanm Basit Mesnetli Levhalar
Kenarlar ankastre mesnetli levhalara gemeden nce x dorultusundaki kenarlar
boyunca nceden bilinen m(x) momentleri uygulanm kenarlar basit mesnetli levhalar
ele almakta yarar vardr. Bu problem iin snr koullar
2
b
y
D
) x ( m
y
w
0 w
a x 0
x
w
0 w
0 x 0
x
w
0 w
2
2
= =
c
c
=
= =
c
c
=
= =
c
c
=

2
b
y
D
) x ( m
y
w
0 w
2
2
= =
c
c
=
eklinde tanmlanr. Bu problem iin ayn yntemin uygulanmas halinde olduka yava
yaknsayan bir sonu elde edilmektedir. Dolays ile zm iin farkl bir yntem
izleyeceiz ve ift seri yerine tekli seri kullanacaz. kmeler iin
( )

t
=
m
m
a
x m
Sin y f ) y , x ( w
eklinde seilen bir fonksiyon x = 0 ve x = a kenarlarndaki koullar salayacaktr. Bu
kme deerini (4.19) levha denklemine yerletirir ve plaa sadece kenarlarda moment
etki ettiini gz nne alrsak
0
a
x m
Sin f f
a
m
2 f
a
m
m
v
m m
2
m
4
=
t
(
(

+ ' '
|
.
|

\
| t
|
.
|

\
| t

elde ederiz. Buradan f
m
(y) fonksiyonunun genel zm iin
a
y m
Ch D
a
y m
C
a
y m
Sh B
a
y m
A ) y ( f
m m m m m
t
(

t
+ +
t
(

t
+ =
elde edilir ve simetri nedeniyle
a
y m
Ch C
a
y m
Sh B
a
y m
) y ( f
m m m
t
+
t t
=
ekinde basitletirilir. Burada f(b/2) = 0 snr koulunu kullanrsak
(

t t t

t t
=
a
y m
Ch
a 2
b m
Th
a 2
b m
a
y m
Sh
a
y m
B ) y ( f
m m

bulunur ve genel zm

t
(

t t t

t t
=
m
m
a
x m
Sin
a
y m
Ch
a 2
b m
Th
a 2
b m
a
y m
Sh
a
y m
B ) y , x ( w
olarak belirlenir. Burada B
m
katsaylarn hesaplamak iin x = b/2de ikinci snr koulunu
uygulayarak
( )
D
) x ( m
a
x m
Sin y f
m
m
=
t
' '

elde ederiz. Burada m(x) momentini Fourier serilerine aarak
122
}

=
t
=
t
=
2
b
2
b
y
m
m
m
dy
b
y m
Sin ) y ( m M
b
y m
Sin M ) y ( m
yazar ve
( )
( )
a
1 m 2
a 2
b 1 m 2
m
m
t
=
t
= o

byklklerini tanmlarsak tarafsz dzlemin kmeleri
| |
( )

o
o o
t

=
m
m
2
m m m m m m m
2
2
Ch 1 m 2
y Ch Th y ySh x Sin M
D 2
a
) y , x ( w (4.25)
olarak elde edilir.

4.3.6 Kenarlar Ankastre Mesnetli Levhalar
Kenarlar ankastre mesnetli levhalarn snr koullar
2
b
y 0
y
w
0 w
2
b
y 0
y
w
0 w
2
a
x 0
x
w
0 w
2
a
x 0
x
w
0 w
= =
c
c
= = =
c
c
=
= =
c
c
= = =
c
c
=
(4.26)
olarak verilir. Bu problemi ift seri kullanarak zm arayacak olursak elde edilen zm
ok yava yaknsad iin uygun deildir. ok daha uygun bir zm Levy tarafndan
sperpozisyon ilkesi yardm ile ayr levha zmnn toplam eklinde nerilmitir.
Birinci zm kenarlar basit mesnetli ve dzgn yayl yke maruz levhann zmdr
ve elde edilii daha evvelce
( ) ( )
( )( )

t t
t
=
m n
2
o
1
1 n 2 1 m 2
b
y 1 n 2
Sin
a
x 1 m 2
Sin
P 16
) y , x ( w
olarak verilmitir. Ancak bu zm 0 < x < a ve 0 < y < b aral iin verilmi olup bu
yntemde kullanlan a/2 < x < a/2 ve b/2 < y < b/2 aralna tandnda
( )
( )
( )
( )
( )
( )
b
y 1 n 2
Cos 1
b
y 1 n 2
Sin
a
x 1 m 2
Cos 1
a
x 1 m 2
Sin
1 n
1 m
t

t
t

t

(4.27)
olduu iin
( )
( ) ( )
( )( )

t t

t
=
+
m n
n m
2
o
1
1 n 2 1 m 2
b
y 1 n 2
Cos
a
x 1 m 2
Cos 1
P 16
) y , x ( w (4.28)
eklini alr.

kinci zm uzun kenarlar boyunca ankastre mesnetli dier kenarlar basit mesnetli ve
hibir yk tamayan bir levha zm nc zm de ksa kenarlar boyunca ankastre
mesnetli dier kenarlar basit mesnetli olan ve yine herhangi bir yk tamayan levha
zmdr. Bu iki zm iin de mesnetlerdeki ankastrelik momentlerinin bilindii
123
varsaylarak bir nceki blmde verilen zmler kullanlr. Bylece ikinci zm iin
(4.25) denkleminden yararlanarak
| |
( )

o
o o
t

=
m
m
2
m m m m m m
1
m
2
2
2
Ch 1 m 2
y Ch Th y ySh x Sin M
D 2
a
) y , x ( w
yazmak mmkn olur. Burada da zm 0 < x < a ve ve b/2 < y < b/2 aral iin
verilmi olup bu yntemde kullanlan a/2 < x < a/2 ve b/2 < y < b/2 aralna
tandnda (4.27) ilikisini de gz nne alarak
( ) | |
( )

o
o o
t

=

m
m
2
m m m m m m
1
m
1 m
2
2
2
Ch 1 m 2
y Ch Th y ySh x Cos M 1
D 2
a
) y , x ( w (4.29)
buluruz. Benzer ekilde nc zm de
( ) | |
( )

|
v | | v v v
t

=

m
m
2
m m m m m m
2
m
1 m
2
2
3
Ch 1 m 2
x Ch Th x xSh y Cos M 1
D 2
b
) y , x ( w (4.30)
olarak elde ederiz. Burada dikkat edilecek nokta x ve y dorultularnn deimi olduu
ve
m
ve o
m
deerleri yerine kullanlan v
m
ve |
m
deerlerinin
( ) ( )
b 2
a 1 m 2
b
1 m 2
m m
t
= |
t
= v
eklinde tanmlanm olduudur. Burada M
1
m
ve M
2
m
katsaylar henz belirlenmemitir
ve problem bu katsaylarn belirlenmesine indirgenmi olur. Bu katsaylarn
belirlenebilmesi iin levhann snr koullarn uygulamak yeterli olur. zmn (4.28),
(4.29) ve (4.30) zmlerin toplam olduu, bu zmlerin her birinin snrlarda
kmenin olmamas koulunu salad ve zmn simetriklii gz nne alndnda
ve (4.26) koullarndan
2
b
y 0
y
w
y
w
y
w
2
a
x 0
x
w
x
w
x
w
3 2 1 3 2 1
= =
c
c
+
c
c
+
c
c
= =
c
c
+
c
c
+
c
c

elde edilir. Bu koullardan ilkine zmleri yerletirirsek
| |
( )
( )
( )
| |
( )
0 y Sin
Ch 1 m 2 D 2
Ch Sh b M
1 m 2 D
f b a P 16
1
Ch 1 m 2
y Ch Th y ySh M
D 2
a
m
m
m
2
m m m
2
m
5
m
4 3
o m
m
m
m m m m m
1
m
= v

| t
| + | |
+
t

+
)
`

o
o o
t

(4.31)
elde edilir. Burada ilk toplamdaki
| | y Ch Th y ySh ) y ( p
m m m m m
o o =
fonksiyonunu
0 y Sin A ) y ( p
n
n
mn
= v =


eklinde Fourier serisine aar ve
( ) ( )
( ) ( ) | |
2 2 2 2
m
2 1 n
n m
b 1 m 2 a 1 n 2
Ch 1 n 2 b a 2 1
dy y yCos Ch
2
b
2
b
+ t
o
=

}
( ) ( )
( ) ( ) | |
( ) ( )( )
( ) ( ) | |
2
2 2 2 2
m
3 3 1 n
2 2 2 2
m
2 2 1 n
n m
b 1 m 2 a 1 n 2
Ch 1 n 2 1 m 2 b a 4 1
b 1 m 2 a 1 n 2
Sh 1 n 2 b a 2 1
dy y yCos ySh
2
b
2
b
+ t
o

+ t
o
=

}

124
eitliklerinden yararlanrsak (4.31) denklemi
m
n
2
n mn
1
m mm
p M Q M P = +

eklinde yazlabilir. Burada P
mn
ve Q
mn
matrisleri ile p
m
vektr
| |
( )
( )( )
( ) ( ) | |
( ) 1 m 2
f b a P 16
p
b 1 n 2 a 1 m 2
b a 1 n 2 1 m 2 4
Q
n m 0
n m
Ch 1 m 2 2
Ch Sh
P
4
m
3 3
o
m
2
2 2 2 2
3
mn
m
2
m m m
mn
t
=
+ t

=

=
=
|
| + | |
=

olarak tanmlanmaktadrlar. kinci kouldan da
( )( )
( ) ( ) | |
| |
( )
( ) 1 m 2
g b a P 16
p
n m 0
n m
Ch 1 m 2 2
Ch Sh
Q
b 1 n 2 a 1 m 2
b a 1 n 2 1 m 2 4
P
4
m
3 3
o
m
m
2
m m m
mn
2
2 2 2 2
3
mn
t
=

=
=
|
| + | |
=
+ t

=

tanmlarn kullanarak benzer ekilde
m
2
m mm
n
1
n mn
p M Q M P = +

elde edilir. Buradan moment katsaylar M
1
m
ve M
2
m
belirlenir. Bu deerler elde
edildikten sonra kmeleri ve ikinci trevleri kullanarak momentleri hesaplamak
mmkndr. nemli olan momentler kenarlarn ve levhann ortasnda olumaktadr. Bu
momentlerin (3.86)da verilen
b
ve q
b
katsaylarnn yan oran a/b deerine bal olarak
hesaplanm ve ekil 4.13de verilmitir.

ekil 4.13 : Kenarlar ankastre mesnetli levhada eilme momentleri katsaylar

ekil 4.13ada moment katsaylarnn plan orta noktasndaki deerleri grlmektedir.
Basit mesnetli plaklarda olduu gibi ankastre mesnetli plaklarda da ksa kenar boyunca
olan moment daha byk olmaktadr. Ayrca bu deer yan orannn 4 deerine
ulamasyla sabit bir deer almaktadr. ekil 4.13bde moment katsaylarnn plan ksa
kenarnn orta noktasndaki deerleri grlmektedir. Burada da ksa kenar boyunca olan
125
moment daha byk olmaktadr, ancak bu deer plan orta noktasndaki deerlere
kyasla daha kktr ve yan orannn 2 deerine ulamasyla sabit bir deer almaktadr.
ekil 4.13cde ise moment katsaylarnn plan uzun kenarnn orta noktasndaki
deerleri grlmektedir. Burada uzun kenar boyunca olan moment daha byk olur ancak
bu deer de ksa kenarn orta noktasnda oluan moment deerinden daha kktr. Bu
deer de yan orannn 2 deerine ulamasyla sabit bir deer almaktadr.

4.3.7 Tarafsz Dzlem i ekme Kuvvetinin Etkisi
u ana kadar eilmeyi incelerken levhalarn tarafsz dzleminde herhangi bir uzama veya
deformasyon olmad varsaylmt. Bu varsaym tarafsz dzlem iinde herhangi bir
kuvvetin olumadn ima etmektedir. Oysa gerekte eilmenin olumasyla, zellikle de
mesnetlerde yatay harekete kar bir snrlama varsa, mutlaka tarafsz dzlem iersinde
ekme kuvveti olumaktadr. Bu durumda ortaya kacak deformasyonlarda bu dzlem ii
kuvvetlerin de etkisi olur. Bu blmde tarafsz dzlemde ortaya kacak kuvvetlerin
etkilerini inceleyeceiz.

ekil 4.14 : Eilmekte olan bir levhaya etki eden tarafsz dzlem ii kuvvetler

Eilmeye zorlanan herhangi bir levhay gz nne alalm. Bu plan zerine etki ettirilen
p(x,y) kuvveti sonucu levha tarafsz dzleminde ortaya kacak olan w(x,y) kmesi
(4.19) denklemiyle verilmektedir. Eilme ncesi levha zerinde kenarlar dx ve dy olarak
verilen bir elemanter para eilme sonras deforme olup kenarlar boyunca N
x
, N
y
ve N
xy

kuvvetlerine de maruz kalr (ekil 4.14). Bu kuvvetler eilmi olan tarafsz dzleme
paralel olduklarndan deformasyon yeteri kadar byk ise bunlarn eilmemi levha
dzlemine dik bileenleri de oluur. nce x dorultusundaki N
x
normal kuvvetini gz
126
nne alalm. Bu kuvvetin herhangi bir noktadaki dey bileeninin dzlemin bu noktada
x dorultusundaki teetiyle orantl olaca aktr. Yani bu noktada kuvvetin dey
bileeni
dy
x
w
N
x
c
c

olarak yazlabilir. Bu noktadan dx kadar uzaklkta ise etki eden dey kuvvet o noktada x
dorultusundaki teeti art da gz nne alndnda
dy dx
x
w
x
w
2
2
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c

olacandan bu elemanter paraca N
x
kuvvetinden tr etki eden dey kuvvet
( ) dxdy
x
w
N y , x p
2
2
x x
c
c
=
olarak elde edilir.

Benzer ekilde y dorultusunda da N
y
normal kuvvetinden tr eleman zerine etki eden
dey bileen
( ) dxdy
y
w
N y , x p
2
2
y y
c
c
=
olur. N
xy
kayma gerilmesi ise hem x hem de y dorultusunda etki etmektedir. Bunlardan
x dorultusunda etki eden kuvvetin dey bileeninin
dx
y
w
N
xy
c
c

olaca gzkmektedir. Bu noktadan dx kadar uzakta ise deien meyil
dx dy
y x
w
y
w
2
|
|
.
|

\
|
c c
c
+
c
c

deerini alaca iin x dorultusundaki N
xy
kuvvetinde gelen katk
( ) dxdy
y x
w
N y , x p
2
xy xy
c c
c
=
olur. N
xy
kuvvetinin y dorultusunda da etki ettii gz nne alndnda (4.16)
denklemindeki p(x,y) kuvvetinin
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) y , x p y , x p 2 y , x p y , x p y , x p
y xy x
+ + +
olarak dzeltilmesiyle dzlem ii kuvvetlerin etkilerini veren denklemi

(

c
c
+
c c
c
+
c
c
+ =
c
c
+
c c
c
+
c
c
2
2
y
2
xy
2
2
x
4
4
2 2
4
4
4
y
w
N
y x
w
N 2
x
w
N p
D
1
y
w
y x
w
2
x
w
(4.32)
eklinde elde ederiz.

Bu denklemi normal koullarda zebilmek olduka gtr nk bu denklemde w
kmeleri yansra N
x
, N
y
ve N
xy
kuvvetleri de bilinmeyen olarak iin iine girmektedir.
Ancak problemi inceleyebilmek iin baz basitletirmeler yaparak bu etkinin mertebesi
hakknda bilgi edinmek olana vardr. Bu amala ekmenin tek dorultuda olduunu ve
dier dorultudan gelecek etkileri ihmal edebileceimizi varsayabiliriz. Bu problemi
olduka gerekten uzaklatrmasna karlk zmn olanakl klar ve bize etkinin
mertebesi hakknda bilgi verir.
127

ekil 4.15 : Eilmekte olan bir levhada deformasyonlar ve ekme kuvvetleri

Eilmekte olan bir plan x dorultusundaki bir kesitini gz nne alalm. Bu kesitte
eilme ncesi dx olan bir elemanter para uzama sonras ds boyuna ular ve u
noktalarda mesnetlerden tr bir T kuvveti ortaya kar (ekil 4.15). Deforme olan
levhann ds uzunluu uzamann kk olduu da gz nne alnrsa
( ) dx
x
w
2
1
dx dx
x
w
dx ds
2 2
2
|
.
|

\
|
c
c
+ ~ |
.
|

\
|
c
c
+ =
eklinde ifade edilebilir. Buradan elemander paradaki uzamay levha boyunca integre
edersek levhadaki uzama miktarnn

}
|
.
|

\
|
c
c
= o
l
0
2
dx
x
w
2
1
l
olaca aka gzkmektedir. te yandan ularna T ekmesi uygulanan birim
genilikteki bir levhada ortaya kacak olan uzamann

AE
Tl
l = ' o
olacan biliyoruz. Bu durumda plan dengede olabilmesi iin iki uzamann birbirine
eit olmas gerektiinden

}
|
.
|

\
|
c
c
=
l
0
2
dx
x
w
2
1
AE
Tl

ilikisini elde ederiz. Burada ikinci bir varsaym yaparak kmenin sinzoidal olduunu
ve balangta bir w
o
kmesi olduunu ve kuvvet uygulamas sonucu ow
o
kadar bir ilave
kme olduunu varsayalm. Gemi levhalarnda kaynak srasnda scaklk nedeniyle bir
balang kmesinin olumas ok doal bir olgudur. Bu durumda toplam uzamay
( ) ( )
2
o o
2
l
0
2 2
o o
2
w w
l 4
dx
l
x
cos w w
l 2
l o +
t
= |
.
|

\
| t
o +
t
= ' ' o
}

eklinde yazabiliriz. Balang uzamasn ow
o
= 0 koyarak bulabiliriz ve yk nedeniyle
ortaya kmad iin toplam uzamadan kartrsak yk nedeniyle oluan net uzamay
( ) | |
2
o o o
2
w w w 2
l 4
l o + o
t
= o (4.33)
olarak buluruz. Elemanter parada uzamadan dolay meydana gelecek gerilmenin
dx
x
w
2
EI
l EI
2
2
c
c
= o = o
olduu ve eilme nedeniyle ortaya kacak genlemenin yaratt enerjinin
128
dx
x
w
2
EI
l U
2
2
2
|
|
.
|

\
|
c
c
= oo = o
olduu hatrlanrsa levhada meydana gelen toplam eilme enerjisi

3
2
o
4

0
2
4
2
o
4

0
2
2
2
l 4
w EI
dx
l
x
sin
l 2
w EI
dx
x
w
2
EI
U
o t
= |
.
|

\
| t o t
=
|
|
.
|

\
|
c
c
=
} }

olur. Mesnetteki T kuvveti nedeniyle ortaya kan enerji ise

AE 2
l T
AE
Tl
2
T
U
2
= = '
olarak verildiinden toplam ekil deitirme enerjisi iin

3
2
o
4 2
t
l 4
w EI
AE 2
l T
U
o t
+ =
sonucuna eriiriz. Bu denklemde (4.33) denkleminden yararlanrsak toplam ekil
deitirme ii
| |
2
o
3
4
4
o
3
o o
2
o
2
o
3
4
t
w
l 4
EI
w w w 4 w w 4
l 32
AE
U o
t
+ o + o + o
t
=
olarak hesaplanr. Bu enerji ise p kuvveti tarafndan yaplan i sonucu ortaya kmtr ve
bu i

o

0
o
w
lp
dx
l
x
sin w
2
p
W o
t
= |
.
|

\
| t
o =
}

olarak hesaplandndan

| |
( ) 0
E
pl 32
w Aw 4 I 8 w Aw 4 w A
w
l 4
EI
w w w 4 w w 4
l 32
AE
w
lp
4
4
o
2
o
2
o o
3
o
2
o
3
4
4
o
3
o o
2
o
2
o
3
4
o
=
t
o + + o + o
o
t
+ o + o + o
t
= o
t

denklemini elde ederiz. Burada plan birim genilikte ve t kalnlnda olduu
hatrlanrsa A = t ve I = t
3
/12 olacandan
0
Et
pl 32
w w 4
3
t 2
w w 4 w
4
4
o
2
o
2
2
o o
3
o
=
t
o
|
|
.
|

\
|
+ + o + o
sonucuna ularz. Burada w
o
ve ow
o
deerlerini seerek ow
o
kmesini meydana
getirecek p kuvvetini hesaplayabilmek olana vardr.

4.4 Levhalarn Burkulmas

Bu noktaya kadar hep tarafsz dzleme dik etki eden kuvvetleri veya bu kuvvetlerden
doan dzlem ii ekme kuvvetlerini gz nne aldk. Ancak gemilerin maruz kald
karmak zorlamalar sadece bu tip zorlamalarla snrl deildir. zellikle gemilerin bir
kiri gibi de davranmas sonucu d kaplama ve gverte salar ekmenin yansra basn
kuvvetlerine de maruz kalmaktadr. Bu kuvvetlerden basn kuvvetleri nceki blmde
incelenmi olan zorlamalardan farkl olarak levhalarda burkulmann ortaya kmasna
neden olur. Burkulmann daima eilmeden nce ortaya kmas ve genel mukavemetin
nemli lde kaybna neden olmasndan tr bu problem eilme probleminden daha
nemli kabul edilir ve gemilerde levha boyutlandrlmasnda esas alnr. Bu blmde
129
uzun levhalardan balayarak levhalarn burkulmasnda karlalan eitli problemleri ve
bu problemlerin ele alnn inceleyeceiz.

4.4.1 Uzun Levhalarn Tek Eksenli Burkulmas
Uzun levhalardan sz edildiinde basn kuvvetinin etki ettii karlkl kenarlarn dier
kenarlara kyasla daha ksa olduu plaklardan sz etmekteyiz. rnein x dorultusundaki
kenarlar a uzunluunda y dorultusundaki kebarlarn ise b uzunluunda olan bir levhada
y dorultusundaki kenarlardan N
x
basn kuvvetleri etki ediyor ve a/b >1 ise bu tip
levhalar uzun levhalar olarak bilinir (ekil 4.16). Bu levhann kmeleri de (4.32)
denklemini salar ve etki eden tek kuvvetin N
x
basn kuvveti olduu gz nne alnrsa
incelememiz gereken denklemin

2
2
x
4
4
2 2
4
4
4
x
w
D
N
y
w
y x
w
2
x
w
c
c
=
c
c
+
c c
c
+
c
c
(4.34)
olaca kolaylkla gzkmektedir. Burada p
x
kuvvetinin nndeki iareti bu kuvvetin
basn kuvveti olduunu gstermektedir.

ekil 4.16 : Uzun levhalarn geometrisi ve burkulmalar

lk olarak kenarlar basit mesnetli olanlarn ele alalm. Kenarlar basit mesnetli bir
levhann kmelerini (3.76) denklemi ile gsterebileceimiz iin (3.138) denkleminden

t t
|
.
|

\
| t
=
t t
(
(

|
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t
m n
mn
2
x
m n
mn
2
2 2
b
y n
Sin
a
x m
Sin W
a
m
D
N
b
y n
Sin
a
x m
Sin W
b
n
a
m

sonucunu elde ederiz. Burada N
x
basn kuvveti birim genilie uygulanmakta olup levha
kalnlnn da t olduunu dikkate alrsak bunu basn gerilmesi cinsinden N
x
= o
a
t olarak
yazabileceimiz aktr. Bu durumda gerilme
130

t t
|
.
|

\
| t
t t
(
(

|
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t
= o
m n
mn
2
m n
mn
2
2 2
a
b
y n
Sin
a
x m
Sin W
a
m
t
b
y n
Sin
a
x m
Sin W
b
n
a
m
D

olarak belirlenir. Bu gerilmeyi hesaplamaktan ziyade bizim iin nemli olan burkulmann
ilk defa ortaya kt minimum gerilmeyi yani kritik gerilmeyi hesaplamaktr. Bu
nedenle de toplamlarn oran ile ilgili bir matematik teoreminden yararlanacaz. Eer bir
(a
1
+a
2
+a
3
+.....)/(b
1
+b
2
+b
3
+.....) orannn ekstremumlar aranyorsa bu ekstremumlar a
1
/b
1
,
a
2
/b
2
, a
3
/b
3
,..... a
n
/b
n
terimlerinden birisi olarak ortaya kar. Bu durumda gerilmenin
kritik deerinin
( )
2
2
2 2
2 2
cr a
tm
b
n
a
m
D a
(
(

|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
t
= o
olmas gerekir. Burada burkulmann ilk ortaya kaca andaki m ve n deerlerini
belirlemek gerekmektedir. ekil 3.16da da gsterildii gibi levhalar yarm dalgalar
halinde burkulurlar ve bu yarm dalgalara mod ad verilir. rnein verilen ekilde x
dorultusunda nc, y dorultusunda da birinci modda burkulma ortaya kmtr.
Uzun kenar boyunca burkulma ilk modda olmayabilir ama ksa kenar boyunca mutlaka
ilk modda burkulma olmas gerekmektedir. Yani uzun levhalarda n = 1 kritik gerilmeyi
verir. Bylece uzun levhalar iin kritik gerilme
( )
2
2
2
cr a
bm
a
a
mb
k
t b
D
k
(

+ =
t
= o
olur. Burada k mod saysna ve yan oran a/bye bal olarak deien bir katsaydr ve
burkulmann oluma ekli iin nemli bilgiler vermektedir (ekil 4.17).

ekil 4.17 : Uzun levhalarda burkulmann karakteri ve k katsaysnn deiimi

Kritik gerilme katsays incelendiinde kare levha iin k = 4 olduunda burkulma ortaya
kmaktadr. Yan oran biraz byrse gerilme katsays yava yava yaklak 4.5 deerine
kadar artmaktadr. Bu art yan orannn yaklak 1.5 olmasyla birlikte uzun kenar ikinci
modda burkulmaya maruz kalr. Yan oran arttka bu karakteristik tekrarlanr ve her
seferinde k deerinin ulaabildii en byk deer asimptotik olarak k = 4 deerine
131
yaklar. Bu nedenle genellii kaybetmeksizin uzun levhalarn tek eksenli burkulmasnda
kritik gerilmeyi
( )
t b
D
4
2
2
cr a
t
= o (4.35)
olarak kabul edebiliriz. .

4.4.2 Geni Levhalarn Tek Eksenli Burkulmas
Uzun levhalarn tek eksenli burkulmalarn incelerken basn kuvvetinin etki ettii
kenarn daima daha ksa olduunu varsaymtk. Bu varsaymn geerli olmamas halinde
levha geni levha adn alr ve burkulmann karakteri deiir. Geni levhalarda ksa kenar
basn altnda olan kenar olduu iin bu kenar da daima ilk modda burkulacaktr ve kritik
gerilme iin m = 1 olacaktr. Bu durumda kritik gerilme
( )
2
2
2
2
cr a
b
a
1 k
t a
D
k
(
(

|
.
|

\
|
+ = '
t
' = o (4.36)
olur. Geni levhalarda kritik gerilme katsays k sadece yan oranna bal olarak verilir
ve deiimi ekil 4.18de gsterilmitir.

ekil 4.18 : Geni levhalarda burkulmann karakteri ve k katsaysnn deiimi

Burada da beklendii gibi kare levkada kritik gerilme says k = 4 olmaktadr ve bu oran
kldke katsay da klerek asimptotik olarak k = 1 deerine ulamaktadr.

Burada uzun ve geni levhalarn burkulmasndaki karakteristik farklla rnek olarak
gemi levhalarnn stifnerlerle takviyelerini ele alalm. Bunun iin boyu A ve genilii B
olan bir levhay gz nne alalm. Bu levhay aralar ayn b aralklaryla boyuna veya
enine stifnerlerle takviye etme olana vardr (ekil 4.19). Her iki takviye sisteminde de
kritik gerilme deerleri farkl olacaktr.

ekil 3.20 : Levhalarn stifnerlerle boyuna ve enine takviyesi
132
lk olarak boyuna takviye edilmi olan levhann kritik gerilmesini hesaplayalm. Boyuna
sistemde burkulmaya zorlanacak olan levha parasnn genilii b uzunluu A > b olduu
iin uzun levhadr ve kritik gerilme (4.35) denklemi kullanlarak
( )
t b
D
4
2
2
cr a
t
= o
elde edilir. Oysa enine sistemde genilik B uzunluk ise b < B olduu iin geni levha
zorlamas sz konusudur ve kritik gerilme (4.36) denkleminden
( )
2
2
2
2
cr a
B
b
1 k
t b
D
k
(
(

|
.
|

\
|
+ = '
t
' = o
olarak bulunur. Bu levhann gverte kaplamas olduu varsaylrsa B/b ~ 6 alnabilir ve
k ~ 1 olur ve kritik gerilme deeri
( )
t b
D
2
2
cr a
t
= o
olarak hesaplanr. Bu deerlerden hemen boyuna sistemin burkulmaya kar drt kat daha
mukavim olduu kolaylkla grlebilir. rnein derin kemereler aras mesafesi 2.1 m
derin tulaniler aras mesafesi 2.8 m olan 10 mm kalnlndaki bir gverte levhas 700
mm aralklarla takviye edilecek olsun. Standart gemi ina sa (E = 210 kN/mm
2
, v = 0.3)
kullanlrsa
19230
) 3 . 0 1 ( 12
10 210
D
2
3
=


= kN.mm
olacandan kritik gerilme deeri boyuna sistemde
( ) 155
10 700
19230 4
2
2
cr a
~

t
= o N/mm
2

ve enine sistemde
( ) 48
10 700
19230
2
2
cr a
~

t
= o N/mm
2

olur.

Grld gibi enine sistemde olduka dk bir kritik gerilme deeri sz konusudur ve
emniyet gerilmesi 230 N/mm
2
civarnda olan bu levhann eilme sonucu krlmasndan
ok evvel burkulur. Boyuna sistemde kritik gerilme ok daha yksek olmasna ramen o
halde bile eilme sonucu krlma meydana gelmeden nce burkulma ortaya kar.

4.4.3 Ykl Kenarlar Basit Mesnetli Levhalarn Burkulmas
Buraya kadar uzun levhalarn burkulmasn sadece kenarlar serbest mesnetli plaklar iin
ele aldk. Gerekte gemilerde kenarlar serbest mesnetli levhalara ok nadir rastlanr. Bu
bakmdan farkl snr koullarn da ele almak gerekir. lk olarak ykl kenarlar basit
mesnetli yklenmemi kenarlar ise ankastre mesnetli levhalar inceleyelim. Bu snr
koullarn salayan levha zmn
( )

t
=
m
m
a
x m
Sin y f ) y , x ( w (4.37)
eklinde yazabiliriz ve bu zm basit mesnetli kenarlarda snr koullarn salar. Bu
zm (4.23) denkleminde yerine koyarsak f
m
(y) iin
133
0 f
a
m
D
p
a
m
f
a
m
2 f
2
x
4 2
v
=
(
(

|
.
|

\
| t
|
.
|

\
| t
+ ' '
|
.
|

\
| t

adi diferansiyel denklemini elde ederiz. Bu denklemin zm
4 2
x
4 2
x
4 3 2 1
a
m
a
m
D
p
a
m
a
m
D
p
y Sin C y Cos C y Sh C y Ch C f
|
.
|

\
| t
|
.
|

\
| t
= | |
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t
= o
| + | + o + o =

eklindedir ve denklemdeki sabitler
0
y
w
0 w b y 0
y
w
0 w 0 y =
c
c
= = =
c
c
= =
snr koullarn salayacak ekilde hesaplanr. Bu koullar bize

(
(
(
(

| | | | o o o o
| | o o
| o
0
0
0
0
C
C
C
C
b Cos b Sin b Ch b Sh
b Sin b Cos b Sh b Ch
0 0
0 1 0 1
4
3
2
1

homojen bir lineer denklem sistemi verir ve C katsaylarnn sfrdan farkl bir zm
olabilmesi iin sistemin determinantnn sfr olmas gerekir. Buradan
( ) 0 b bSh Sin b bCh Cos 1 2 = o |
|
|
.
|

\
|
|
o

o
|
o | (4.38)
denklemi elde edilir. Bu denklemde o ve | deerlerini N
x
e bal olduu ve N
x
in
2
2
a x
b
D
k t p
t
= o =
eklinde verilebilecei gz nne alnrsa m, b ve a deerleri bilinen bir levha iin kritik
gerilme katsays k (4.38) denkleminin zmnden elde edilir. Bu denklemin analitik
olarak zlmesi mmkn deildir ve bu nedenle zm saysal olarak aramak gerekir.
Deiik yan oranlar ve m saylar iin bu hesaplar yaplarak ekil 4.20de verilmitir.
Burada da geni levhalar iin sadece ilk modda burkulma sz konusudur ve bu nedenle
dikkatli olmak gerekir.

ekil 4.20: Ykl kenarlar basit mesnetli yksz kenarlar ankastre mesnetli levhalarda
kritik gerilme katsays deiimi
134
ekil 4.20den grld gibi gerilme katsaysnn karakteri serbest mesnetli levhalar iin
elde edilen gerilme katsays karakterine benzerlik gstermektedir ve her mod iin
minimum gerilme katsays 6.97 deerine ulamaktadr. Buradan kritik burkulma
gerilmesini
( )
t b
D
97 . 6
2
2
cr a
t
= o
olarak belirleyebiliriz.

4.4.4 Ykl Kenarlar Ankastre Mesnetli Levhalarn Burkulmas
kinci olarak ykl kenarlar ankastre mesnetli levhalar inceleyelim. Burada ykn y
dorultusunda etki ettiini ve ykn etki etmedii kenarlarn da ilk olarak basit mesnetli
olduklarn varsayalm. Bu durumda da snr koullarn salayan levha zmn (4.37)
eklinde yazabiliriz. Etki eden kuvvet y dorultusunda olduu iin kmelerin salamas
gereken denklem

2
2
y
4
4
2 2
4
4
4
y
w
D
N
y
w
y x
w
2
x
w
c
c
=
c
c
+
c c
c
+
c
c

olacaktr. Ankastre mesnetlerde snr koullar ise mesnetteki yatay kuvvetler nedeniyle
kesme kuvvetinin ve eilme momentinin yok olmas sonucu
( )
2
b
y
y
w
a
m
k
y
w
D
N
y x
w
2
y
w
2
b
y 0
x
w
y
w
2
m
y
2
3
3
3
2
2
2
2
=
c
c
|
.
|

\
| t
=
c
c
=
c c
c
v +
c
c
= =
c
c
v +
c
c

eklinde verilirler. Bu denklemde w iin (4.37) tanmn kullandmzdan f
m
(y) iin
( ) 0 f
a
m
f
a
m
2 k f
4 2
m
v
= |
.
|

\
| t
+ ' '
|
.
|

\
| t
+
denklemini elde ederiz. Burada N
y
kuvveti
D
a
m
k t N
2
m a y
|
.
|

\
| t
= o =
olarak tanmlanmtr. Snr koullar da
( ) | |
2
b
y 0 f k 2
a
m
f
2
b
y 0 f
a
m
f
m m
2
m
m
2
m
= = ' v |
.
|

\
| t
+ ' ' '
= = |
.
|

\
| t
v + ' '

eklini alr. Diferansiyel denklemin zm iin f(y) = e

koyarak iin
( ) 0
a
m
a
m
2 k
4
2
2
m
4
= |
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t
+
karakteristik denklemini elde ederiz. Buradan denklemin kklerini
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|

t
=
|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|

t
=
2
2
k
2
k
1
2
k
a
m
2
2
k
2
k
1
2
k
a
m
m m m
4 , 3
m m m
2 , 1
(4.39)
135
eklinde buluruz. zmn ekline gemeden nce kklerin karakterine bakmakta yarar
vardr. Kkler k
m
< 4, k
m
= 4 ve k
m
> 4 iin ayr karakter gsterir. Birinci halde ikinci
kk ierisindeki say sfrdan kk olaca iin kk ierisinde sanal bir saynn ortaya
kmasna neden olur ve bu kkleri dorudan kullanmay zorlatrr. Bu nedenle kkleri
tekrar dzenlemekte yarar vardr. Burada
( ) ixy 2 y x ib a iy x ib a
2 2
+ = + + = +
ilikisi gz nne alnrsa o ve |y
4
k
a
m
4
k
1
a
m
m m
t
= | |
.
|

\
|

t
= o
eklinde tanmlamak suretiyle kkleri
( )
( ) | o =
| + o =
i
i
4 , 3
2 , 1

olarak yazabiliriz. Ykn ve snr koullarnn simetrisini de gz nne alarak zm
y ySin Sh C y yCos Ch C ) y ( f
2 1 n
| o + | o =
eklinde yazabiliriz. Sabitleri belirlemek iin y = b/2de snr koullarn uyguladmzda

| o
| +
| o
' o
| o
' |
| o
' o
| o
+
| o | o

| o
0
0
C
C
2
b
Cos
2
b
BSh
2
b
Sin
2
b
Ch A
2
b
Sin
2
b
Ch B
2
b
Cos
2
b
Sh A
2
b
Cos
2
b
BCh
2
b
Sin
2
b
ASh
2
b
Sin
2
b
BSh
2
b
Cos
2
b
ACh
2
1

homojen lineer denklem sistemini elde ederiz. Burada A, A, B ve B
( )
( ) v + |
.
|

\
| t
= '
|
.
|

\
|
|
.
|

\
| t
=
v |
.
|

\
| t
= '
|
.
|

\
|
v |
.
|

\
| t
=
1
a
m
B
4
k
1 k
a
m
B
1
a
m
A
2
k
1
a
m
A
2
m
m
2
2
m
2

eklinde tanmlanmtr. Bu sistemin trivial olmayan bir zmnn var olabilmesi iin
matrisin determinant sfr olmak zorundadr. Buradan karakteristik denklem iin
( )( ) | |
( ) | | 0
a 2
k b m
Sin 1 k k 4
a 2
k 4 b m
Sh k 1 3 k
m 2
m m
m
m m
=
|
|
.
|

\
|
t
v

|
|
.
|

\
|
t
v v +

elde edilir. Bu denklemin zm olan k
m
deerleri yan oranna bal olarak antisimetrik
burkulma gerilmesi katsaysn verir. Kritik gerilmenin tanmndan en kk gerilmenin
m = 1 iin elde edilecei aka gzkmektedir ve bu hal iin asimetrik kritik gerilme
katsays ekil 4.21de verilmitir.

kinci hakde k
m
= 4 olur ve bu durumda kkler
a
m
a
m
4 , 3 2 , 1
t
=
t
=
olarak belirlenir. Burada kkler katl kk olduu iin f
m
(y)
y
a
m
yCos C y
a
m
Cos C y
a
m
ySin C y
a
m
Sin C ) y ( f
4 3 2 1 n
t
+
t
+
t
+
t
=
136
eklinde olmak durumundadr. Bu sistemde de yk ve snr koullarnn simetrisi
nedeniyle C
1
ve C
4
katsaylar sfr olarak alnabilir ve y = b/2deki snr koullarndan C
2

ve C
3
katsaylar iin
( ) ( )
( ) ( ) ( )

)

t
v +
t t
v +
t

t
v
t
v +
t

t
v +
t

t
0
0
C
C
a 2
b m
Sin 1
a
b m
a 2
b m
Cos 1
a 2
b m
a 2
b m
Sin 1
a 2
b m
Cos 1
a
b m
a 2
b m
Sin 1
a 2
b m
a 2
b m
Cos 2
3
2

homojen denklem sistemi elde edilir. Bu sistemin de zmnn var olabilmesi iin
gerek kouldan karakteristik denklem de
( ) ( ) 0 1
a 2
b m
a
b m
Sin 3 = v +
t

t
v
eklinde elde edilir. Bu denklem kritik gerilme katsays belli olduu iin sadece bu
katsaynn oluabilmesi iin geerli olan koullar vermektedir.

ekil 4.21: Ykl kenarlar ankastre mesnetli yksz kenarlar basit mesnetli levhalarda
kritik gerilme katsays deiimi

Son hal ise k
m
> 4 hali olup bu durumda (3.162) denklemleri ile verilen kklerin hepsinde
ikinci kk iindeki terim daima pozitif olur ve kkleri olduu gibi kullanmak
mmkndr. Bu durumda
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|

t
= |
|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|

t
= o
2
2
k
2
k
1
2
k
a
m
2
2
k
2
k
1
2
k
a
m
m m m
m m m

tanmlarn yaparsak f
m
(y)yi
137
y ySin C y Sin C ) y ( f
2 1 n
| + o =
eklinde ifade edebiliriz. Burada da ykn ve snr koullarnn simetrisi gz nne
alnd iin snr koullarn sadece y = b/2de yazmak yeterli olur. Snr koullar
uygulandnda C
1
ve C
2
katsaylar iin

| o
| o
0
0
C
C
2
b
Sin Q
2
b
Cos Q
2
b
Sin P
2
b
Sin P
2
1
2 1
2 1

homojen denklem sistemi elde edilir. Burada P
1
, P
2
, Q
1
ve Q
2

( )
( )
2
m
3
2
2
2
2
2
m
3
1
2
2
1
a
m
k 2 Q
a
m
P
a
m
k 2 Q
a
m
P
|
.
|

\
| t
v | + | = |
.
|

\
| t
v + | =
|
.
|

\
| t
v o + o = |
.
|

\
| t
v + o =

olarak belirlenmektedir. Bu sistemin de zmnn var olabilmesi iin gerek kouldan
karakteristik denklem de
| | | | 0
a 2
b m
Cos
a 2
b m
Sin
a 2
b m
Sin
a 2
b m
Cos
2
2
2
2
=
t| to
v + | o
t| to
v + o |
eklinde elde edilir. Bu denklemin zmnden elde edilen kritik burkulma katsays
eitli yan oranlar iin ekil 3.22de verilmitir.

4.4.5 Kenarlar Farkl ekilde Mesnetli Levhalarn Burkulmas
Buraya kadar ele alnan burkulma problemlerinde daima karlkl kenarlarn ayn ekilde
mesnetlenmi olduunu varsaydk. Bu durum gemi veya akdeniz yaplarnda simetriyi
korumak amacyla ok yaygn olarak uygulanan bir sistemdir. Ancak baz hallerde bu tip
simetri mmkn olmad iin kark snr koullarnn kullanlmas olasl doar.
Ayrca bu noktaya kadar kenarlar tamamen ankastre mesnetli levhalar da ele almadk.
Bu blmde daha genel snr koullarn ele alacaz. Ancak bu problemlerde izlenecek
zm yntemleri daha evvelce ele alnan rneklerde izlenen yol ile ayn olmakla birlikte
matematik ilemlerdeki karmaklklar nedeniyle ayrntl olarak incelemeye olanak
tanmamaktadr. Dolays ile sonular sadece zet olarak ele alnacaktr.

Deiik kenarlarda farkl snr koullarnn uygulanmas sonucu elde edilen sonular
ekil 4.22de zetlenmektedir. ekil 4.22ada ykl kenarlar basit veya ankastre olan
levhalar iin dier kenarlarda deiik koullarn uygulanmasnn etkileri incelenmektedir.
Bu sonular incelendiinde ankastre kenar says arttka kritik gerilme katsaysnn da
artt grlmektedir. Yani levhalarn kenarlarn ankastre yapmak suretiyle burkulmay
geciktirmek mmkndr. Ayrca ankastre kenar says arttka kritik gerilme katsays
yan orannn klmesine bal olarak hzla artmaktadr ve ancak yan orannn ok daha
byk deerleri iin asimptotik deerlere ular. Sonulardan ykl kenarlarn
mesnetlenme eklinin asimptotik deeri ok etkilememekte ve bu etki sadece
zorlanmayan kenarlarn mesnetlenme koullarna baldr. Asimptotik deerler de eklin
sa kenarnda verilmitir.

Gemi levhalarnn mesnetleri genellikle boyuna ve enine giden takviye elemanlarndan
olumaktadr ve bu mesnetleri tamamen ankastre olarak kabul etmek doru olmaz.
138
Gerekte bu mesnetler dnmeye kar belirli lde kstlama getiren elastik ankastre
mesnetlerdir. Bu mesnetlerin ankastrelik mertebesi

y
C
D
b
= ,
dnmeyi kstlama katsays ile verilirler. Burada b ykl kenarn uzunluu, D
levhann rijitlii ve C
y
de dnme sertliidir. Dnme sertlii kenara uygulanan M
e

momentine ve bu momentin kenarda oluturduu o dnmesine baldr ve

o
=
e
y
M
C
eklinde verilir. Beich bu tanmlardan yararlanarak dnmeyi kstlama saysnn levha
boyutlar ve mesnet takviyelerinin atalet karakteristikleri cinsinden

|
|
.
|

\
|
+
t
= ,
6 . 2
J
b
Id
b t
a 27
2
2 2
2 3

olarak hesaplanabileceini gstermitir. Burada a, b, t srasyla levhann yksz ve ykl
kenarlarnn uzunluu, kalnl, d, I, J de srasyla takviyenin derinlii, eilme ataleti ve
burulma ataletidir.

ekil 4.22: Deiik ekilde mesnetlenmi levhalarda kritik gerilme katsays deiimi

Elastik ankastre mesnetler iin ankastrelik mertebesine bal olarak kritik gerilme
katsays k ekil 4.22bde verilmektedir. Bu deerler karlkl kenarlarn ayn ankastrelik
mertebesinde olmas halinde verilmi deerlerdir ve karlkl kenarlarn farkl ankastrelik
mertebesine sahip olmas halinde geerli olmazlar. Ancak karlkl mesnetlerin farkl
ankastrelik deerine sahip olmas halinde her iki ankastrelik mertebesi iin k
1
ve k
2
kritik
gerilme katsays belirlenerek k = (k
1
k
2
)
1/2
eklinde hesaplanan kritik gerilme katsays
kullanldnda mhendislik asndan yeterli hassasiyet salanmaktadr.
139
4.4.6 Levhalarda ki Eksenli Burkulma
ki eksen dorultusunda dzlem ii basn yk olmas halinde kritik yk durumu biraz
daha karmak bir hal alr. Tek eksenli basn halinde daima levha boyunu basn
dorultusunda almaktaydk. ki eksenli basn yklemesinde ise byle doal bir seenek
yoktur ve iki basn yknden birini asal gerilme olarak semek gerekir. Bu seim
tamamen keyfi olup asal gerilmenin en byk gerilme olmasn gerektirmez. Bir kez asal
dorultu seildikten sonra bu dorultu boy olarak belirlenmi olur ve o
ax
asal
gerilmesinin dorultusunu da x dorultusu olarak kabul ederiz. ki eksenli burkulma
probleminde o = a/b yan oran ile ilgili bir snrlama yoktur ve o herhangi bir deer
olabilir. Burada levhaya x ve y dorultularnda etki eden N
x
ve N
y
kuvvetleri olduu gz
nne alnrsa (4.32) denkleminden w(x,y) kmeleri iin

2
2
y
2
2
x
4
4
2 2
4
4
4
y
w
D
N
x
w
D
N
y
w
y x
w
2
x
w
c
c

c
c
=
c
c
+
c c
c
+
c
c
(4.40)
denklemini elde ederiz. Kenarlar basit mesnetli bir levha iin kmeleri (3.76) denklemi
ile gsterebiliriz ve bu gsterilimi (4.40) denklemine yerletirirsek

t t
(
(

|
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t
=
t t
(
(

|
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t
m n
mn
2
y
2
x
m n
mn
2
2 2
b
y n
Sin
a
x m
Sin W
b
n
D
p
a
m
D
p
b
y n
Sin
a
x m
Sin W
b
n
a
m

elde ederiz. Daha evvelce de kullandmz matematik teorem yardmyla buradan o
ax
ve
o
ay
gerilmelerinin bileimi iin
( ) ( )
( )
t b
D
4 n
a
mb
4
1
n
a
mb
2
2
cr a
2
2
2
2
cr a
ay
2
cr a
ax
t
= o
(
(

+ |
.
|

\
|
=
o
o
+ |
.
|

\
|
o
o
(4.41)
elde ederiz. Bu denklem bize incelemekte olduumuz levhann burkulup
burkulmayacan ve burkulursa hangi modda burkulacan gsterir. Levha ve
zorlamalar belli olduunda o
ax
, o
ay
(o
a
)
cr
, b ve a bilindii iin eitli m ve n deerleri iin
denklemin sa ve sol taraflarn hesaplamak mmkndr. Eer gerilme oranlarnn
olduu sa taraf daha byk ise bu burkulma meydana geleceini gsterir. rnein bir
levhada o
ax
, = (o
a
)
cr
/2, o
ax
, = o
ay
ve yan oran o = 3 olarak belirli ise m = 1, n = 1 iin sa
taraf 1.06 sol taraf ise 0.31 olarak hesaplanrlar. Bu durumda burkulma ortaya kacak
demektir. Ayn levhada yan oran o = 0.75 ise sa taraf 1.89 sol taraf ise 1.93 olarak
bulunurlar. Levhann yan orann azaltmakla yani levhann boyunu uzatamas sonucu
burkulma gerilmesinin daha yksek deere kt grlmektedir.

Yukardaki iki rnekte de burkulmann olup olmadna karar vermek iin sadece m = 1
ve n = 1 hallerini gz nne aldk. Genelde burkulma ou zaman ilk moda ortaya kar
ancak bu kesin bir kural deildir ve m ile n iin farkl deerler de kullanlarak kontrol
yaplmaldr. rnein o
ax
, = (o
a
)
cr
/2, o
ax
, = 4o
ay
ve yan oran o = 0.5 olarmas halinde m
ve n deerleri 1 iken sa taraf 6 sol taraf ise 6.25 olur ve burkulma olmaz. Oysa n = 2
halinde sa taraf 18 sol taraf ise 16 deerlerini almaktadr ve burkulma meydana gelir. Bu
nedenle m ve n deerlerini deitirerek birok hal iin kontrol yapmak gereklidir. Bu
amala eitli v Poisson oranlarnda ve eitli hesaplar yaplarak iki eksenli burkulma
140
karakteritiklerini veren diyagramlar hazrlanr. ekil 4.23te v = 0.3 iin hazrlanm olan
iki eksenli burkulma karakteritikleri diyagram verilmitir. Bu diyagramda yan orannn
artmasyla levhann burkulmasnn kolaylat aka gzkmektedir.

ekil 4.23: Deiik yan oranlarnda levhalarn iki eksenli burkulma diyagramlar v = 0.3

Buraya kadar sadece kenarlar serbest mesnetli levhalar ele aldk. Kenarlarda
mesnetlenme ekilleri deitike bu diyagramlar da farkl ekiller alacaktr. Ancak serbest
mesnetler dnda bu hesaplarn yrtlmesi ve (4.41) gibi analitik ifadelerin elde
edilmesi ok gtr. Bu nedenle hesaplarda kullanlmak zere hazrlanm
diyagramlardan yararlanlr. Byle bir diyagram o
ax
gerilmelerinin uyguland kenarlar
basit mesnetli o
ay
gerilmelerinin uyguland kenarlar ankastre mesnetli levhalar iin
ekil 4.24de verilmitir. Bu diyagramda eitli o
ay
/o
ax
gerilme oranlar iin k hal
katsaysnn deiimi
a 2
b m
M
t
=
141
mod parametresine bal olarak gsterilmektedir. Herhangi bir gerilme oran iin kritik
burkulma gerilmesi katsays bu fonksiyonun minimum deeridir ve burkulma bu deere
kar gelen modda oluur. rnein gerilme orannn -1/2 olmas halinde kritik burkulma
katsays k
cr
= 9.3 ve mod parametresi M
2
= 8.5 olarak belirlenir. Bu deerler kullanlarak
kritik burkulma gerilmesi ve yan oranna bal olarak burkulma modu hesaplanr. Burada
gerilme orannn negatif olmas o
ay
gerilmesinin ekme olduunu gstermektedir.

ekil 4.24: o
ax
kenarlar basit mesnetli o
ay
kenarlar ankastre mesnetli levhalar iin
burkulma sabitinin deiimi

Kenarlar ankastre levhalarn da iki eksenli burkulma hallerinde kritik gerilme hallerine
ait zmler olduka karmaktr. Ancak levhalarn iki dorultuda birbirine yakn basn
gerilmelerine maruz kalmas halinde kritik gerilme halinin
( ) |
.
|

\
|
+ o +
o
|
.
|

\
|
= o o + o 2 3
3
b
t
E 2 . 1
2
2
2
cr
ay
2
ax

forml yardmyla hesaplanabileceini gstermek mmkndr.

4.4.7 Levhalarn Dzlem i Eilmesi
Tek eksenli burkulmay gz nne alrken karlkl kenarlara etki eden gerilmeyi daima
kenar boyunca sabit aldmzdan ortaya kan sadece burkulma durumudur. Oysa birok
halde, rnein gverteden dibe kadar deien gerilmelerin etkisindeki bordo salarnda ve
daha birok yerlerde, levha kenarlarna etki eden gerilmeler kenar boyunca lineer deiim
gsterir. Bu deiimi
142
( ) 2 0
b
y
1 , y
b
s k s |
.
|

\
| k
o = k o
eklinde ifade edebiliriz. Burada o
b
referans gerilmesi, k da bir parametredir ve k = 0 iin
basit basn hali k = 1 iin de sadece dzlem ii simetrik eilme hali ortaya kar.
Aradaki deerler iin ise simetrik olmayan dzlem ii eilme hali ortaya kar.

Dzlem ii gerilme halinde kritik gerilme deerlerini hesaplamak iin
( )
t b
D
k
2
2
b cr b
t
= o
forml kullanlr ve buradaki kritik burkulma katsays k
b
iin hesap yapmak olduka
g olduundan baz yaklak formller gelitirilmitir. Bunlardan en yaygn olarak
kullanlan bazlar u ekilde verilmektedir:
- Kenarlar basit mesnetli levhalar
9 . 23 k 3 / 2 b / a
b
a
6 . 18
a
b
87 . 1 87 . 15 k 3 / 2 b / a
b
2 2
b
= >
|
.
|

\
|
+ |
.
|

\
|
+ = s

- Kenarlar ankastre mesnetli levhalar
8 . 41 k 1 b / a
b
= >
- Yksz kenarlar ankastre, ykl kenarlar serbest mesnetli levhalar
40 k 4 . 0 b / a
b
= >
Ayrca simetrik olmayan hallerde asimetrinin ls olan k katsaysna bal olarak k
b

katsays
4 5 k 3 / 2 b / a
2
b
+ k = >
eklinde hesaplanabilir.

ekil 4.25: Dzlem ii eilme hali ve burkulmann oluum ekli

Levhalarn dzlem ii eilmesi srasnda burkulma boyu olduka ksa olur ve serbest
mesnetli levhalarda bu boy 2b/3 deerindedir. Burkulma dier hallerden farkl olarak
sadece levhann ortaya kar (ekil 4.25). Bunun nedeni levhann yars basnca
zorlanrken dier yars ekmeye zorlanmaktadr ve ekme zorlanmas sonucu
burkulmann olumas olanakszdr.

4.4.8 Levhalarn Dzlem i kaymas
Gemilerrin bordo salarnda gemilerin kiri gibi eilmesi srasnda ortaya kan levha
kenar boyunca deiken normal gerilmenin yansra kesme kuvvetleri sonucu kayma
gerilmeleri de oluur. Bu kayma gerilmeleri de burkulmaya neden olabilirler ve dikkate
143
alnmalar gerekir. Levhaya sadece kesme kuvveti N
xy
= tt etki ettii dnlrse (4.32)
denkleminden kmeler iin

y x
w
D
t 2
y
w
y x
w
2
x
w
2
4
4
2 2
4
4
4
c c
c t
=
c
c
+
c c
c
+
c
c

elde edilir. Ancak denklemin sa tarafnn getirdii karmaklk nedeniyle zm uygun
olmaz ve enerji yntemini kullanmakta yarar vardr. Kenarlar basit mesnetli bir levhay
gz nne alalm. Zorlamalar altnda levhada oluan ekil deitirme enerjisi

( )

} }
(

+
t
=
=

(
(

|
|
.
|

\
|
c c
c
+
c
c
c
c
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
=
m n
2
mn
2
2
2
2
2 4
a
0
b
0
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
W
b
n
a
m
8
Dab
dydx
y x
w
y
w
x
w
1 2
y
w
x
w
2
D
U

olarak elde edilir. Bu deformasyon enerjisinin olumasna neden olan kesme kuvvetinin
yapt i de

( )( )

} }

=
=
c
c
c
c
=
m n j k
mn jk
2 2 2 2
xy
a
0
b
0
xy
W W
n k j m
jkmn
N 4
dydx
y
w
x
w
N W

eklinde verilir. Kuvvetlerin yapt iin tamamen deformasyon enerjisine dnt
hatrlanrsa N
xy


( )( )

+
=
m n j k
mn jk
2 2 2 2
m n
2
mn
2
2
2
2
2
xy
W W
n k j m
jkmn
W
b
n
a
m
32
Dab
N
olarak bulunur. Kayma gerilmesinin kritik deeri kesme kuvvetinin minimum olduu
noktada ortaya ktndan
0
W
N
mn
xy
=
c
c

koullarndan homojen bir lineer denklem sistemi elde edilir. Bu sistemin zmnn
olabilmesi iin katsaylar determinantnn sfr olmas gerekir. Bu da bize kritik kayma
gerilmesinin salamas gerekli bir koul verir. Bu ilemler olduka karmaktr ve ka
tane W
mn
katsays kullanlaca zmn yaknsamasna bal olur. Sadece iki terim
alarak yaplan hesaplarda kritik kayma gerilmesi

( )
t b
D
32
1 9
2
2
2
2 2
cr
t
o
o + t
= t
olarak bulunur. Burada kayma gerilmesinin hem pozitif hem de negatif deer alabilmesi
burkulmann kayma gerilmesinin iaretinden bamsz olduunu gstermektedir. Bu
deer yan orannn ok byk olmad hallerde (a/b < 1.5) iyi bir yaknsama gsterir.
Ancak yan orannn daha byk deerleri iin ok daha fazla sayda terim almak gerekir.
Bu durumda kritik kayma gerilmesi

t b
D
k
2
2
cr
t
= t
144
eklinde gsterilirse deiik yan oranlar iin hesaplanm olan eitli kritik kayma
gerilmesi katsaylar Tablo 4.1de verilmitir.

a/b 1 1.2 1.4 1.6 1.8 2 2.5 3 4
k 9.34 8 7.3 7.0 6.8 6.6 6.1 5.9 5.7
Tablo 4.1: Deiik yan oranlar iin kritik kayma gerilmesi katsaylar

Levha boyu uzadka tam zm bulmak iyice zorlamakta olup yukarda anlatlan
yntemi kullanmak olduka zorlar. Yaklak yntemler yardmyla sonsuz uzunluktaki
bir levha iin k = 5.35 deeri elde edilmi ve k deerini hesaplanan baka noktalar da
kullanarak

2
a
b
4 35 . 5 k |
.
|

\
|
+ =
parabol ile gstermek olanakldr. Ankastre mesnetli levhalarda bu parabol

2
a
b
6 . 5 18 . 8 k |
.
|

\
|
+ =
eklinde verilir. Bu yaklak formller ile serbest mesnetli levhalar iin hesaplanan
deerler ekil 4.26da karlatrlmtr.

ekil 4.26: Kritik kayma gerilme katsaysnn deiimi

4.4.9 Levhalarda Dzlem i Bileik Etkiler: EtkileimFormlleri
Gemilerdeki levhalarn zorlama ekillerinden sadece birisine maruz kalmas ok enderdir
hatta byle durumlarla hemen hemen hi karlalmaz. Gemideki herhangi bir levha bu
zorlamalarn en az iki tanesine birlikte maruz kalr. rnein dolu dekler hem iki eksenli
basn ykne hem de dzlem ii kayma gerilmesine maruz kalrlar. Gemi bordosu hem
dzlem ii kayma gerilmesine hem dzlem ii eilmeye hem de basn ykne maruz
kalr. lk anda gerilmeleri etkili olan her hal iin kontrol etmenin yeterli olabilecei
dnlebilir. Ancak her zorlama hali iin dier zorlama hallerinin de etkili olaca ve
145
bileik hallerde kritik gerilme durumunun deieceini grmek mmkndr. Bu durumda
incelemeyi btn zorlama hallerini birlikte alarak yapmak gerekir.

Bu tip problemleri ele almann en uygun yn etkileim formlleri oluturmaktr. Bu
etkileim formllerinde deiken olarak herhangi bir zorlama trnn gerilmesi o tre ait
kritik burkulma gerilmesi ile boyutsuzlatrlarak ele alnr. rnein R
a
eksenel basn
iin burkulma oran ise bu

( )
cr a
a
a
R
o
o
=
eklinde tanmlanmtr. Burada o
a
levhaya etki eden basn gerilmesi (o
a
)
cr
de uygun
snr koullar iin tanmlanm basn burkulmasnn kritik gerilmesidir. Benzer ekilde
srasyla kayma, dzlem ii eilme ve iki eksenli basn burkulmalar iin R
s
, R
b
, R
x
ve R
y

burkulma oranlar

( ) ( ) ( )
cr
ay
ay
y
cr ax
ax
x
cr b
b
b
cr
a
s
R R R R
o
o
=
o
o
=
o
o
=
t
t
=
olarak tanmlanmtr.

Eer bu zorlamalardan sadece bir tanesi mevcut ise burkulma bu orann 1 deerine
erimesiyle ortaya kar. Ancak birden fazla zorlama etki ettii takdirde her iki oran da
birden kk deer ald halde burkulma ortaya kabilir. Etkileim ilikileri ilgili
oranlarn bir bileimi olup 1 deerine eit olduunda burkulmann meydana geleceini
gsteren fonksiyonlardr. ki bileenli problemlerde bu bir dzlemsel eriye, bileenli
problemlerde bir boyutlu yzeye daha fazla bileenli problemlerde ise bir hiperyzeye
kar gelir. Bu erinin i ksmnda burkulma meydana gelmez ama d ksmnda levha
burkulmaya maruz kalr.

Bileik hallere ait etkileim formllerini analitik olarak elde etmek olduka karmak bir
itir ve ok fazla zaman almaktadr. Hatta ou zaman saysal yntemlerle dahi hesap
yapmak sorun yaratmaktadr. Bu nedenle etkileim formlleri deney sonularnn analizi
yardmyla ampirik formller halinde elde edilirler. Burada baz zel haller iin sonular
verilecektir.
- Tek eksenli basn ve dzlem ii eilme hali
1 R R
75 . 1
b a
= +
- Tek eksenli basn (veya ekme) ve kayma gerilmesi hali
1 b / a R R
6 . 1
b / a 6 . 0 1
1 b / a 1 R R
2
s a
2
s a
< = + |
.
|

\
| +
> = +

- Kayma gerilmesi ve dzlem ii eilme hali
2 / 1 b / a 1 R R
2
b
2
s
> = +
- ki eksenli basn, dzlem ii eilme ve kayma gerilmesi

( )
( )
( )
1 b / a 1
R 1
R
R 1
R
1 R 625 . 0 1
R a / b 6 . 0 1 625 . 0
x
2
s
2
x
2
b
x
y
> =

+
(
(

+

146
Bu formller yardmyla herhangi bir levhann maruz kalaca ykler altnda burkulup
burkulmayaca ve gerektiinde yeniden boyutlandrma yaplabilir.

4.4.10 Levhalarda Burkulma-Eilme Etkileimi
Gemilerdeki levhalarn, zellikle gvertelerin dzlem ii yklerle birlikte dzleme dik
yklere de zorlanmas oka rastlanan bir sorundur. Dzleme dik ykler normal de
dzlem ii ykler de levhada normal gerilmelerin ortaya kmasna neden olurlar ve iki
zorlama durumunun birlikte olumas zorlamalarn etkileerek ayr ayr etkilerinden daha
kritik bir durum yaratmas muhtemeldir.

Bu nedenle bu konuyu ayrca incelemek gerekir. Kirilerde benzer problemi incelerken
dzleme dik dorultudaki yklerin kritik burkulma gerilmesine ulalmasnda katks
olmakla birlikte burkulmann ortaya kmas ayni deerde olmaktadr. Oysa levhalarda
dzleme dik ykler kritik gerilmeye ulamay hzlandrmakla birlikte burkulmann
oluma eklini de etkiler. ekil 4.27de bu farkllk gsterilmektedir. Kirilerde burkulma
her zaman kritik gerilmeye ulalrken ortaya kmakta ama levhalarda ou zaman
burkulma ortaya kmadan kritik gerilme alabilir. Bunun nedeni levhann dzlemine dik
olarak gelen yklerin yaratt gerilmeler levhann kenarlarna doru bu gerilmeleri yayp
mesnetlere aktarabilirler. Oysa bu durum kiriler iin sz konusu deildir.

ekil 4.27: Levha ve kirilerde kritik burkulma gerilmesi ve burkulmann ortaya k

Levhalarda burkulma ile eilmenin etkileiminde gerilmelerin mertebesine bal olarak
birbirinden farkl iki tip problem ortaya kar. Dzlem ii basn gerilmesi o
a
nn kritik
gerilmeye kyasla olduka kk olmas halinde (o
a
<< o
acr
) eilme gerilmesinin
karakterini deitirmeksizin bytc rol oynar. Bu durumda kritik gerilme deeri daha
byk bir deer alr ve levha bu deere asimptotik olarak yaklar (ekil 4.27a). Dzlem
ii basn gerilmesi o
a
nn kritik gerilmeyle ayn mertebeye ulamasyla problemin
karakteri tamamen deiir ve levhann davran kritik denge durumuna ular.
Yklemenin karakterine bal olarak levha iki tip burkulma sergileyebilir. Birinci tip
burkulma kararl burkulmadr ve bir nceki halde olduu gibi asimptotik olarak daha
yksek bir kritik gerilme haline ular. Bu burkulmann bir nceki hale kyasla fark
burkulmann elastik deil plastik olmasdr. Ancak levha mukavemetini tamamen
yitirmez. Dier olaslk ise burkulmann karasz olarak meydana gelmesidir. Bu halde
kritik gerilme deeri aldktan sonra gerilme deeri bir sre daha artmaya devam eder
ancak daha yksek bir gerilme deerine asimptotik olarak ulamak yerine aniden ve hzla
147
azalarak kritik gerilme deerine doru gerileyerek plastik burkulmaya maruz kalr. Bu
halde ok ksa zamanda levha eilme yk altnda mukavemetini tamamen yitirerek
ger. Bu blmde biz sadece ilk hali gz nne alacaz.
Kalnl t olan bir levhaya tarafsz dzlemine dik dorultuda p(x,y) basncnn ve x
dorultusunda o
a
gerilmesinin etki ettiini varsayacak olursak levhada meydana gelen
mkmelerin

|
|
.
|

\
|
c
c
o =
c
c
+
c c
c
+
c
c
2
2
a
4
4
2 2
4
4
4
x
w
t p
D
1
y
w
y x
w
2
x
w

denklemi ile verilecei kolaylkla grlebilir. Bu denklemin zmn elde etmek,
zellikle deiik snr koullar iin, bir hayli karmaktr. Problemi enerji dengesini ele
alarak incelemek daha kolay olduu iin probleme Ritz yntemini uygulamak daha uygun
olur.

Uygulanan ykler altnda levhada biriken deformasyon enerjisi
( )
} }


)

(
(

|
|
.
|

\
|
c c
c

c
c
c
c
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
=
2
a
2
a
2
b
2
b
dydx
y x
w
y
w
x
w
1 2
y
w
x
w
2
D
U
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2

denklemiyle verilmektedir. Bu enerji levha zerinde dzlem ii ve dzleme dik
dorultuda etki eden kuvvetlerin yapt i sonucu ortaya ktndan deformasyon
enerjisi bu kuvvetlerin iine eit olmak zorundadr. Burada dey p(x,y) basncnn levha
zerinde yapt i

} }

=
2
a
2
a
2
b
2
b
dydx ) y , x ( w ) y , x ( p
2
1
W
1

olarak verilir. Dzlem ii o
a
gerilmesinin yapt i ise

} }

|
.
|

\
|
c
c o
=
2
a
2
a
2
b
2
b
dydx
x
w
2
t
W
2
a
2

eklinde verilir. Bu tanmlar kullanlarak enerji ve iin denklii gz nne alnrsa

( )
} } } }
} }


|
.
|

\
|
c
c o
+ =
=

(
(

|
|
.
|

\
|
c c
c

c
c
c
c
v
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
dydx
x
w
2
t
dydx ) y , x ( w ) y , x ( p
2
1
dydx
y x
w
y
w
x
w
1 2
y
w
x
w
2
D
2
a
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
(4.42)
denklemini elde ederiz. Ritz yntemini uygulayabilmek iin kmelerin karakterine
uygun ve snr koullarn salayan yaklak bir zm ekli nermek gerekir. Deiik
snr koullar iin aadaki fonksiyonlar uygundur.

b
y
Cos
a
x
Cos w ) y , x ( w
o
t t
= Kenarlar basit mesnetli
|
.
|

\
| t
+ |
.
|

\
| t
+ =
b
y 2
Cos 1
a
x 2
Cos 1 w ) y , x ( w
o
Kenarlar ankastre mesnetli
|
.
|

\
| t
+
t
=
b
y 2
Cos 1
a
x
Cos w ) y , x ( w
o
Kenarlar kark mesnetli
Bu tanmlar kullanldnda enerji denklemindeki ikinci terim daima sfr olur. Yani
148
0 dydx
y x
w
y
w
x
w
2
a
2
a
2
b
2
b
2
2
2
2
2
2

(
(

|
|
.
|

\
|
c c
c

c
c
c
c
} }


yazabiliriz. Bylece salanmas gereken (4.42) koulunu

} } } }
(
(

|
.
|

\
|
c
c
o + =
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
dydx
x
w
t pw dydx
y
w
x
w
D
2
a
2
2
2
2
2
(4.43)
haline indirgeyebiliriz. Bu denklemde o
a
= 0 yazarak sadece eilme hali iin bir w
kmesini hesapladmz dnelim. Bu durumda iken levhaya o
a
<< (o
a
)
cr
dzlem ii
basncnn etki ettiini ve levhann kmelerini |w olduunu dnelim. Burada dzlem
ii gerilme kritik gerilmeden ok kk olduu iin kmelerin karakterinin
deimeyeceini ve | > 1 olmak zere sabit bir say olacan varsayyoruz. lk halde
(4.43) denklemi

} } } }

=
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
pwdydx dydx
y
w
x
w
D
2
2
2
2
2
(4.44)
iken ikinci halde

} } } }
(
(

|
.
|

\
|
c
c
|o + | =
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
|
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
dydx
x
w
t pw dydx
y
w
x
w
D
2
a
2
2
2
2
2
2

eklini alr. Bu denklemden | bytme faktr iin

} } } }
} }


|
.
|

\
|
c
c o

|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
= |
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
dydx
x
w
D
t
dydx
y
w
x
w
dydx
y
w
x
w
2
a
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
(4.45)
elde edilir. Bu denklemi elde ederken p(x,y) kuvvetinin ii iin (4.44) denkleminden
yararlandk. Byme faktrn hesaplayabilmek iin snr koullarna uygun kme
fonksiyonlarndan yararlanarak (4.45) tanmndaki integralleri hesaplamak gerekir.
rnein kenarlar basit mesnetli levhalar iin

2
o
2
2 2
4
2
2
2
2
2
2
o
2
2
2
w
b
1
a
1
4
ab
dydx
y
w
x
w
w
a 4
ab
dydx
x
w
2
a
2
a
2
b
2
b
2
a
2
a
2
b
2
b
(

+
t
=
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
t
= |
.
|

\
|
c
c
} }
} }



bulunur. Bu deerler (4.45)da yerine yerletirir ve tekrar dzenlersek

( )
( )
( )
t b
D
k
2
2
cr a
a cr a
cr a
t
= o
o o
o
= |
-

elde ederiz. Burada dzenleme genellik asndan yaplmdr ve k
*
kritik gerilme
katsays snr koullarna ve yan oranna bal olarak verilen bir deerdir. Bu deerin
serbest mesnetli levhalar iin

2
a
b
b
a
k |
.
|

\
|
+ =
-

olaca kolaylkla gzkmektedir. Benzer ekilde kenarlar ankastre levhalar iin
149
|
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|
=
-
a
b
4
3
8
b
a
4 k
2

ykl kenarlar ankastre ve yksz kenarlar basit mesnetli levhalar iin

2 2
a
b
4 2
b
a
4
3
k |
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|
=
-

ykl kenarlar basit ve yksz kenarlar ankastre mesnetli levhalar iin

2 2
a
b
3
8
b
a
3
16
k |
.
|

\
|
+ + |
.
|

\
|
=
-

elde edilir. Bu deerleri kullanmak suretiyle dzlem ii gerilmelerde kmelerin hangi
deere ulaacaklar bulunur. kmelerin kk olmas halinde eilme momentleri
kmelere lineer olarak bal olacaklarndan byme faktrn eilme momentlerinin
hesabnda da kullanmak olanakldr. kmelerin levha kalnl mertebesinde olmas
durumunda maksimum eilme momenini sadece dzleme dik kuvvetlerin etki etmesi
halindeki maksimum M
max
eilme momenti cinsinden

max max
M M | = '
olarak hesaplayabiliriz. Bu moment deerindeki hata %10 mertebesinin altnda olur.

4.4.11 Stifnerlerin Levha Burkulmasna Etkisi
Gemilerdeki levhalar ok ender olarak stifnersiz olarak kullanlr. Geminin kiri
modumda maruz kald zorlamalar sonucu levhalarda ok byk dzlem ii basn
gerilmeleri ortaya kmaktadr. Ayrca levhalarn ok uzun olmas sonucu kritik burkulma
gerilmeleri olduka dk olacandan kolayca burkulabilirler. Burkulma mukavemetini
artrmak iin levhalara enine ve boyuna stifnerler konur. Bu stifnerlerden boyuna
stifnerlerin daha etkin olduklarn daha nce grmtk. Burada bu etkinin lsn
belirlemeye alacaz. lk olarak serbest mesnetli levhalarda boyuna takviyelerin
etkisini ele alalm. Bu tip levhalarda burkulma daima birinci modda olur ve iki ynde de
kesitler yarm sins erileri eklinde oluur (ekil 4.28).

ekil 4.28: Boyuna takviyeli levhalarn burkulmas
150
Bu durumda levhann kmelerini

b
y
Sin
a
x
Sin w ) y , x ( w
o
t t
=
eklinde ifade edebiliriz. Gerekte stifnerler nedeniyle kmeler tam anlamyla sinzoidal
olmazlar ve ekil 4.28da B-B kesitinde kesikli izgi ile gsterilen daha karmak bir
deiim gsterirler. Ancak bu farkllk mhendislik asndan ihmal edilebilir
mertebededir. Sisteme etki eden ykler levha ile birlikte takviye elemanlar zerinde de i
yapmaktadrlar. Bu ilerden tr hem levhada hem de levhaya bal olduklar iin
takviye elemanlarnda ekil deitirme enerjisi ortaya kar. Levhada meydana gelen ekil
deitirme enerjisini

2
o
2
2 2
4
2
2
2
2
2
w
b
1
a
1
8
Dab
dydx
y
w
x
w
2
D
2
a
2
a
2
b
2
b
(

+
t
=
|
|
.
|

\
|
c
c
+
c
c
} }


eklinde hesaplayabiliriz. Ayn levha zerinde dzlem ii o
a
gerilmesinin yapt i ise

2
o
a
2
2
a
w
a 8
b t
dydx
x
w
2
t
2
a
2
a
2
b
2
b
o t
= |
.
|

\
|
c
c o
} }


olarak verilmektedir.


te yandan herhangi bir takviye elemannn deformasyon enerjisi ve dzlem ii
gerilmenin bu takviye eleman zerinde yapt i srasyla

b
y
Sin w
a 4
A
dx
x
w
2
A
b
y
Sin w
a 4
EI
dx
x
w
2
EI
n 2 2
o
a
2
2
a
n 2 2
o
3
4
2
2
2
2
a
2
a
2
a
2
a
t o t
= |
.
|

\
|
c
c o
t t
=
|
|
.
|

\
|
c
c
}
}

olarak verilmektedir. Burada y
n
ele aldmz ninci destek elemannn kenardan
uzakln A ve I da srasyla elemann kesit alann ve atalet momentini gstermektedir.
Eer N adet eit aralkl takviye eleman kullandmz varsayarsak

2
1 N
1 N
n
Sin
1 N
nb
y
n
2
n
+
=
+
t
+
=


olacandan destek elemanlarnn toplam ekil deitirme enerjisi ve toplam ii

( )
( )
2
o
a
2
s
2
o
3
4
s
w
a 8
A 1 N
W
w
a 8
1 N EI
V
+ o t
=
+ t
=

eklinde belirlenir. Bu ekilde belirlenen ekil deitirme enerjisi ve dzlem ii kuvvetin
yapt iin denkliinden kritik burkulma gerilmesi iin
( )
( )
( )
(
(

+
+
|
|
.
|

\
|
+
+ +
t
= o
2 2
2 2
cr a
a
I 1 N
b
a
1 Db
bt A 1 N 2

elde ederiz. Bu kritik gerilme takviye edilmi levhann bir btn olarak burkulmas iin
gerekli gerilmedir. Ancak bu levhann btn olarak burkulmamakla birlikte takviyeler
arasnda kalan levhalarn farkl bir kritik gerilme deerinde burkulmas mmlndr. Bu
151
olasl daha evvelce ele aldmzda iki takviye arasndaki mesafe b olmak zere kritik
gerilmeyi
( )
( )
t b
1 N D 4
t b
D 4
2
2 2
2
2
cr a
+ t
=
'
t
= o
olarak belirlemitik. Burkulmay nlemek asndan takviye boyutlarn ve saysn
belirlerken bu iki gerilmeyi birbirine yakn deerler olacak ekilde belirlemek gerekir.
Yani

( )
( )
( )
(
(

+
+
|
|
.
|

\
|
+
+ +
t
~
+ t
2 2
2 2
2
2 2
a
I 1 N
b
a
1 Db
bt A 1 N 2 t b
1 N D 4
(4.46)
olmaldr. Zira takviyeleri ok fazla seerek toplu burkulmay nlesek dahi yerel
burkulmay nleyemediimiz iin bu sadece malzeme israf ve yapnn yararsz bir
ekilde arlamasna neden olur. Ele aldmz problemde a, b, t ve D deerleri belli
olduunu varsayarsak N, A ve I deerlerini (4.46) denklemini salayacak en hafif
alternatif olarak semek gerekir.

Enine stifnerleri ele alrken de benzer bir yol izleriz. Ancak bu problemde temelde iki
nemli farkllk vardr. Birincisi burkulmann ekli ile ilgilidir. Enine burkulma yine
birinci modda gereklemekle birlikte boyuna burkulma mutlaka birinci modda ortaya
kmayabilir (ekil 4.29).

ekil 4.29: Enine takviyeli levhalarn burkulmas

Gerekte burkulma srasnda dm noktalar da takviyelerle ayn noktalarda
olumayabilirler. Ancak hesaplarn kolayl asndan byle bir varsaym uygun olur. Bu
durumda M-1 takviye eleman olduunu ve burkulmann Minci modda olduunu
varsayarak sistemin deformasyonunu

b
y
Sin
Ms
x
Sin w ) y , x ( w
o
t t
=
eklinde yazmak uygun olur. Burada s takviyeler aras mesafedir. Burada sistemin ekil
deitirme enerjisi boyuna takviyelerde olduu gibi hesaplanr ve
152

(

+ |
.
|

\
|
+
t
=
3 2 2 2
2
o
4
b
EI
b
1
s M
1
Dsb
8
Mw
V
eklinde elde edilir.

Dzlem ii gerilmelerin yapt iin hesabnda boyuna takviyelerin hesabnda izlenen
yola kyasla ikici bir farkllk kar. Boyuna takviyeler dorudan doruya dzlem ii
gerilmelere maruz kald halde enine takviyeler dzlem ii kuvvetlere dorudan maruz
kalmamaktadr. Bu nedenle dzlem ii gerilmeler sadece levha zerinde i yaparlar ve bu

Ms 8
bw t
W
2
o a
2
o t
=
olarak hesaplanabilir. Bu durumda gerilmeyi enerji ile i arasndaki dengeden

(

+ |
.
|

\
|
+
t
= o
4 2 2 2
2
2 2
a
b
EIs
b
1
s M
1
Ds
t
M
(4.47)
eklinde hesaplamak mmkndr. Bu gerilmenin en kk deerini veren M says
burkulmann olduu modu ve bu moddaki o
a
gerilmesi de kritik gerilmeye kar gelir.
Gerilmenin en kk deerini veren M deeri iin (4.47) denkleminin Mye gre
trevinin sfr olmas gerekir. Yani
0
dM
d
a
=
o

olmaldr. Buradan M iin

( ) EI Ds s
Db
M
3
4
+
=
elde edilir. Burada olaslk vardr.
- M = 1 ise burkulma birinci modda olmaktadr ve kritik gerilme iin (4.47)
tanmnda sadece ilk terim kullanlr.
- M > 1 ve m tam say ise dm noktalar takviyelere denk dmektedir ve kritik
gerilme katsays (4.47) tanmn kullanlarak hesaplanr.
M > 1 ve M tam say deilse dm noktalar takviyelere denk dmemekktedir ve kritik
gerilme katsays (4.47) tanmn kullanlarak hesaplanamaz.

4.5 zlm rnekler

4.5.1 Levhalarn Burkulmas
Soru 1. Boyu 120.0 m genilii 18.0 m olan bir geminin ana gvertesi boyuna sistemde
ina edilmitir. Gemi gvertesi 600 mm aralklarla dizilmi gverte alt tulanilerle ve
1200 mm aralklarla dizilmi derin kemerelerle tanmaktadr. Gvertede taban uzunluu
1.0 m, genilii 0.5 m, ykseklii 3.0 m, younluu 2.0 ton/m
3
olan bir yk
tanmaktadr. Bu gvertenin 150.0 MPa basn gerilmesine maruz kalmas halinde 10
mm sa kalnl burkulmay nlemek iin yeterli olurmu?

zm
Burada levha boyutlandrmasn sadece levhann iki ardk tulani ve iki ardk derin
kemere arasnda kalan paras zerinde yapacaz. ve btn gverte ayn ekilde
dzenlendii iin kalnlk her yerde bu kalnla eit alnacaktr. Bu durumda levhann
boyu a kemereler aras mesafe ve genilii b tulaniler aras mesafedir. Etki eden ykler de
153
59 3 81 . 9 2 gh p ~ = = kPa
dey basnc ile 150.0 MPa dzlem ii basntr.

ekil 4. 30: Gverte geometrisi ve etki eden kuvvetler

Yk, taban alan itibariyle, tek bir levhada tand iin bu levhann komusu olan btn
levhalar botur ve dolays ile dk atalete sahiptirler. Yani levhann mesnetleri serbest
olarak kabul edilebilirler. Bu durumda aadaki grafiklerden yararlanabiliriz.

ekil 4.31: Referans gerilmesi ve dzlem ii gerilme oran

( )
211
3 . 0 1 12
01 . 0 10 1 . 2
01 . 0 6 . 0
14 . 3
4
t b
D
4
2
3 5
2
2
2
2
e
=

=
t
= o MPa 71 . 0
211
150
e
a
= =
o
o

olarak bulunduundan maksimum kme ve gerilmeler ekilden
58 . 0
01 .
6 .
10 1 . 2
59
18 . 0
t
b
E
p
18 . 0
t
w
4
5
4
max
= |
.
|

\
|

= |
.
|

\
|
= w
max
= 0.58 mm
( )
252
01 .
6 .
07 . 0
t
b
07 . 0
p 6
2 2
max x
= |
.
|

\
|
= |
.
|

\
|
=
o
(o
x
)
max
= 89.3 MPa
154
( )
612
01 .
6 .
17 . 0
t
b
17 . 0
p 6
2 2
max
y
= |
.
|

\
|
= |
.
|

\
|
=
o
(o
y
)
max
= 216.7 MPa
olarak hesaplanrlar. Bu deerler dzlem ii yklemeye ilave olarak gelmektedir ve x
dorultusunda gerilme
( ) 239 89 150
max x a x
= + = o + o = o MPa
olur. Burada iki ynde gerilme olduu iin kritik gerilmeyi Von-Mises edeer gerilmesi
tanmndan
( ) ( ) 229 217 239 217 239 707 . 0 707 . 0
2 2 2 2
y y
2
y
2
x ep
= + + = o o + o + o = o MPa
olarak hesaplarz. Normalde gemi eliklerinin kme mukavemeti 250 MPa olduu iin
bu kalnlk yeterli olur.

Soru 2. Yukardaki problemde paralel gvdeye denk gelen ambarlar arasnda 1.2 m
uzunlukta blgede gvertenin topyekn burkulmamas iin gverte alt tulanilerinin
kebent olmas halinde boyutlarnn ne olmas gerekir?

zm
Bu durumda gverte parasn btn olarak alacaz. Gvertenin boyu 1.2 m genilii ise
18.0m olur. Burkulma olmamas iin
( )
( )
Y
2 2
2 2
a
I 1 N
1
b
a
Db
bt A 1 N 2
o <
(
(

+
+
|
|
.
|

\
|
+
+ +
t

olmas gerekir. Burada eitli deerleri
2 . 1 a = m 18 b = m 01 . 0 t = m
( )
8
2
3 5
10 1 . 2
3 . 0 1 12
10 10 1 . 2
D =


= N.mm 30
6 . 0
18
1 N = = + N.mm
olarak hesaplayabiliriz. Bu deerlerin dnda bilinmeyen sadece kiriin kesiti A ve atalet
momenti I kalr. Deerleri yerletirirsek
250
18 . 0 A 60
I 206 10 73 . 3
5
<
+
+

elde ederiz. Burada boyutlandrma yapabilmek iin baz kabuller gerekir. lk olarak
profilin ekli hakknda kabul yapmak gerekir. Biz bunu bir T profil olarak dnelim.
Hem dey kolun hem de aln lamasnn kalnln levha kalnlna yakn almak gerekir.
Bu durumda ilk yaklam olarak 10 mm alabiliriz. kinci olarak snrlayc faktr olmas
bakmndan aln lamas geniliini 40 mm alalm. Bu durumda sadece dey kolun
hesaplanmas kalr. Bu kabuller yeterli mukavemeti salayan uygun bir ykseklik
vermezse kabullerde deiiklik yaparak hesap tekrarlanr. Alternatif olarak profil
tablolarndan snama yanlma yoluyla uygun bir profil bulunabilir.

155
KAYNAKLAR

[1] Mustafa nan, Cisimlerin Mukavemeti, T Vakf Yaynlar No:25, stanbul, 2001
[2] William Muckle, Strength of Ships Structures, Edward Arnold Publishers, Londra,
1967
[3] Robert L. Norton, Machine Design: An Integrated Approach, Prentice Hall Inc., New
Jersey, 1998
[4] D. J. Eyres, Ship Construction 5th Ed., Butterworth Heinemann, London, 2001
[5] Trk Loydu Kural Kitab, Trk Loydu, stanbul 2007
[6] N. Barabanov, Structural Design of Sea-going Ships, Peace Publishers, Moscow 1966
[7] Russell C. Hibbeler, Structural Analysis 4th Ed., Prentice Hall Inc., New Jersey, 1999
[8] Teoman zalp, Gemi Elemanlar II, stanbul Teknik niversitesi Yaynlar 677,
stanbul, 1966
[9] Masaki Mano, Yasuhisa Okumoto, Yu Takeda Practical Design of Hull Structures,
Senpaku Gijutsu Kyoukai, Tokyo, 2000
[10].Amelio M. Darcangelo (Ed.), Ship Design and Construction, SNAME, Newyork
1969