Kazım Karabekir - Istiklal Harbimiz PDF

www.ceddimizosmanli.
net
T R K YE YAYINEV
'V .- t . J
X
1960
stanbul, Ankara Caddesi No. 38 de T R K Y E B A S M E V de 1959 ylnda baskya balanm ve 1960 ylnda tamamlanmtr.
www.ceddimizosmanli.net
ns z
Bu htrat, kadirinas Trk Milletine arz ederken byk bir vicdan huzuru huzuru hissetmekteyiz. nk, mi esaslara ve objektif llere gre bir devrin tarihinin yazlmasnda, o devri yaayanlarn ve bhassa yaratanlarn, mevcut htratm ve nezdlerinde bulunan vesikalar tarih inin istifadesine arz etmelerinde kanlmaz bir zaruret bulunduuna kaniis. ' Mill Mcadele, muhakkak ki bir tek kiinin eseri deildir. O, byiik kk, btn bir millet efradnn mterek ve lyemut aheseridir. Ancak bu mukaddes chadda kimlerin ne nisbetde, ne zamanlar ve ne kadar a~ htm, ne derece muvaffak olduunu belirtmek de bir vatan borcudur. M ll Mcadelenin ilmin altnda, tam bir tarafszlk iinde yazlacak (gerek tarih) inin dokmanlarn vermek, bu itibarla, hepimize, bu arada o mcadelede ba rol oynam kimselere bilhassa terettb eden mill bir vecibedir. : Eer onlar, bildiklerini yalnz kendilerine saklar ve kenderi ile birlikae mehuller emine ahp gtrrerse, bu vatan borcunu ve mill veci belerini ifa etmeden ebediyete intikal etmi saylrlar. O takdirde ise, ya rnn nesilleri kendi tarihlerini tam ve doru olarak renmekten mahrum kalm olurlar. Kzm Karabekir ismi baklanda bizlerin burada sitayikr szler sarf etmemize elbette ihtiya ve sebeb yoktur. Rahmetli ve aziz babamzn ler zaman dedii gibi (HAKKAT BR NURDUR). ve una inanyoruz ki b NURun gizlenmesi imknszdr. zerine ne kadar kaim bir perde e kilirse ekilsin, stnden ne kadar uzun bir zaman geerse gesin, onun huzmeleri, daima, hakikatleri arayanlarn yollarna k, kalblerine iman ve huzur vermdtir. Kald ki, milletimizin kadirinasl, hakikatlerin gerek hviyeti ile tarihe mal olmasnda en messir rol oynyacak yksekliktedir. Bizim bu bakmdan en ufak bir endiemiz yoktur. Millet; urunda can verenleri ve kendi hayatlarn, ahs menfaat ve emellerini, istikll ve hrriyet yolunda ekinmeden harcayanlar, imdiye kadar oktan tanm ve renmitir. Esasen, muhterem babamz (KAHRAMANLIK) tabirinin gelii g zel kullanlmasn daima tenkid eder ve derdi ki: Vazifelerin yerine getirmes kahramanlk deil dir. Kahramanlk, vazifenin bittii yerde balar1 ve vatan hayrna en aziz varlklarn fedasnn so na erdii yerde tamamlanr. Hayatnda ve tarihde, emeine madd manev karlk aram ve bul mu olanlarn kahramanlk unvan bizim bahet tiimiz bir rtbedir. Belki izaf deeri vardr ama, kahramanlk bu deildir.
Sanm, bu etin tarif iine girebilecekler pek fazla deildir. Kara- ' bekir, btn mr boyunca sadece (milletini ve vatann dnm) mill btnlk ve birlik urunda, istikbalini hie saym, mstesna hizmetleri nin unutulduu veya glgelenmek istendii zamanlarda dahi hak ve ha kikatin bir gn btn plakl e tezahr edeceine inanm, maruz kal d hakszlklara ve mahrumiyetlere vakarla gs germi, fakat hi bir zaman inand prensiplerden en ufak bir fedakrl kabul etmemi tir. (Hak ve hakikat k, feragat ve fazet timsali, Mill Mcadelenin ncs ve ark Cephesinin muzaffer kumandan, yetimler babas ve nmunei imtisal bir aile reisi) olarak ebediyete intikal ederken brakt bu mill vediay tarihimize tevdi etmek de bizlere den erefli bir vazife olmutur. Htratm banda STKLL HARB YAPTIK. MLLER YAZ MAZSA 'TARH MASAL OLUR cmlesi bulunmaktadr. Bu cmle onun, yazl sebebinin de veciz bir izahdr. Eser, vekayiin cereyan ettii tarih lerde gn gnne tutulmu notlar halinde kaleme alnmtr^ Tamamen vesaike mstenitdir. Bar zamanlar imhas iin ok allm ve hatt stikll Harbinin Esaslar adl kk bir hlsa eseri de 1933 yllarn da nerettirilmeden toplattrlp yaktrlmtr. Fakat nceden alman ted birler sayesinde bu htratm asln tekil eden bu eser ele geirilememi, bu gne kadar da muhafazas mmkn olabilmitir.^ Bu gn, bu tarih eseri, mill ve ailev bir vecibe olarak umum efkra takdim ederken, gayemiz herhangi bir kimseyi veya kimseleri tenkid veya tekzib etmek olmamtr.. Kimseyi kk drmek veya olduundan da byk gstermek dncesi neir kararmzda en ufak bir rol oynama mtr. Hedefimiz sadece tarihe hizmet etmek ve Mill Mcadelenin tari hini yazacaklara nezdimizdeki vesaiki olduu gibi ve aynen tevdi etmek tir. Bu itibarla htratda bir harf dahi deitirilmemitir. Eser, aynen .ba slm, aslna tam bir sadakat gsterilmitir. Htratm nerinden sonra lehde veya aleyhde sylenecek ve yazlacaklar tarihin hakemliine brak mak ve cevaplandrmamak, arzusundayz. Bu vesile ile, hatrat byk bir dikkat ve titizlikle teb? ve nereden TRKYE YAYINEV sahibi sayn Tahsin Demiray ve Cell Demiraya, ve dier mnfesihlerine alenen teekkr ifas elzem bir vazife biliriz. Aziz babamz ve sevgili annemiz... Btn arzularnza ramen hayatnzda neri mmkn olamyan bu eseri tarihimize tevdi ederken htranz hrmetle yd ediyor ve artl ruhlarnzn msterih olduuna inanyoruz. Temmuz 1960 Kzm Karabekir Kzlar
Hayat Feyziolu Em el zerengin Timsal Ayasbeyolu
Nairin Sozu
Tarih kavimlerin, mdlletlerin ve beeriyetin kkdr. Yeryznn toplumlarm tanyabilmek iin onlarn hallerine bakmak kfi olmayp, mutlaka kk tek eden tarihleri ile birlikte grmee ve bu suretle onlan bir kl halinde mtala etmee ihtiya vardr. Bu hakikat bylece kavrand takdirde de bir miilet iin yaplacak birinci i, varlnn en az yars deerinde olan tarihini ihtimamla ele almaktr. Burada kullan dm yar mikdar sz gelii deil, tabiattan alnm bir ldr. Bilindii gibi, ister kk ve krpe fidanlar olsun, ister asrlar grm narlar ol sun, hepsinde gvde ve dallar kklerile mtenasip ve ona denktir. Trk milleti corafyada yaygn olduu kadar, kkleri bakmndan beeriyetin arkada kalan asrlarna muvazi olarak uzanp gitmektedir, Trk milleti her bakmdan dnyann en kkl milletidir. Fakat esefle iti rafa mecburuz ki, her yapra bir millete yetecek kadar ykl ve erefli olan byk tarihimizin yazlp, izilip muhafazasnda affolunmaz kaytszildar gstermiizdir. Her kavim ve her millet bir yapar on gsterir ve yz nrken biz binleri arkaya atp gemiiz ve arkamza bakmamz. Bunu bir mill hususiyet ve haslet mi yoksa bir zaaf m saymal?. Bu da ayr bir mesele... Ingiliz mparatorluunun erkn ve ricalinin matbaa icat edilir edilmez htra yazp bastrdklarm ve bunu bir anane halinde bu gne kadar devam ettirdiklerini ibretle gryoruz. Geri Trkiye'ye matbaa pek ge gelmitir. Fakat htra yazp bastrmak daha da ge kalmtr. Cumhuriyete kadar Trke neredilmi olan htra kitaplarnn says iki dzineyi gemez. Ecnebi memleketlerde ve Trkenin gayri dillerde Trkiyelilerin neretmi olduklar htralar bu mikdarm dnda ve hayli kabark adette olup bu husus ayrca mtalaya deer. Cumhuriyetin ilnndan sonra tarihimize kar olan bu affolunmaz ihmali ykan Atatrk olmu, stikll Harbi htralarn Nutuk gibi ha cimli bir eser halinde ortaya koymutur. Ondan sonradr ki bu yolda y ryenlerin, uzun ve ksa htra neredenlerin saylar artmaa balamtr. Bunlar arasnda Kafkas Frkas Kumandan Dadayl Halit Beyin 2 ciltlik htralarm ve sayn Ali Fuat Cebesoyun son yllarda yaynlad htra ciltlerini bilhassa zikretmek isterim. stikll Harbirimizi yaprak yaprak aydnlatan bu eserlere uzun yllar geciktikten sonra nihayet eli nizde tuttuunuz bu byk eser tihak etmi bulunmaktadr, istikll Harbimizin nl ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa Gazi Mustafa Kemalin Nutuk unu btn cephelerinden, bilhassa gark Cephesi bakmndan tamamlayc bir vesikalar haznesi olan bu eserini vcude getirip Trk milletine ve onun ordusuna armaan etmekle klmcyla grd erefli hizmetlerini kalemiyle tetvi etmitir. 1919 Maysnda Atatrk Samsuna kt zaman istinat sahamzn
temelim Erzurum tekil ediyor ve bu temelde orta direk olarak Kzm Karabekirin 15 inci Kolordusu mevki alm bulunuyordu. Bu merkeze bal kalan 20 inci Kolordunun kumandan sayn Ali Fuat Cebesoy ht ralarm yaynladna gre merkezi Sivas olan 3 nc Kolordu Kumandan Salhaddfn (olak - Kseolu) Beyin htralar tek eksik olarak kalyor ki buna ait diyeceklerimizi imdilik mahfuz tutuyoruz. stikll Harbimizin htralar bakmndan en byk eksii Garp Cep hesine ait bulunuyor. Bu eksii, dier arkadalar gibi tamamlamasn sayn Garp Cephesi Kumandam smet Paadan millete beklemekteyiz. Bu eser, bize gre, zamannda kmaktadr. Burada kasdettikn sa man tarih usul bakmndan olan samandr. Bilindii gibi, bir- vakann tarih olabilmesi iin zerinden yeteri kadar zamann gemesi arttr. Bu zaman bazlarna gre 30, bazlarna gre 35 - 40 yldr. stikll Harbimi zin balangc 1918 yl olduuna gre zerinden 42 yl; bitimi e hesap lanrsa ortalama 40 yl gemi ve tarih yazma bakmndan gerekli za man dolmu bulunmaktadr. Kald ki Kzm Karabekir Paa bu eseriyle tarih metoduna uygun olarak bir eser yazma iddiasnda deildir. O sadece htralarn mr boyunca toplad vesikalar millete maletmek istemi tir. Bunun zaman am ile de bir ilgisi yoktur. Nitekim merhum AtatrK Byk (Nutuk) unu daha 1927ylnda millete ve tarihe kazandrmtr. Kzm Karabekir Paa bu eseri daha dorusu bu htralar ve dok manlar hdiselerin cereyan ettii zamanlarda ok defa gn gnne ve saati saatine tesbit etmi, toplam ve vefatndan yllarca evvel hazr br hale getirmitir. Bu itibarla vesikalar arasndaki fikir ve notlarm o za mann atmosferinin iinde mtala etmek icabeder. Hem unutmayalm M bu htralarn sahibi olan zat bu zaferin millerinden ve tarihi yapanlar dan biri olarak oktan tarihe malolmutur. Bugn bize den vazife hem onu ve hem dier tarihe malolan bu devlet ve millet adamlarnn syleyip, yazp braktklarm dikatle, ibretle ve basiretle okumaktr. 1923 ylnda, yani 38 yl evvel Kzm Karabekirin nerettiim bir haftalk mecmuada kalem yardmn grmtm. Halen o tarihte mec muaya dercedmek zere, yal boya ile bizzat yapt bir arma kymetli bir htra olarak bende mahfuzdur. O tarihten vefatna dek devam eden manev karabetimiz vefatndan sonra bir vazife ortaya kard. Bu vazife (stikll Harbi) htralarm Mllete ve Orduya maletmek vazifesi idi. Refikas merhume cll Karabekir hayatta iken olsun bu vazifenin yerini bulmam olmasndan ayr bir strap duymaktaym. Bu ztrabmz ki7,1 melek gflbd yetiip dindiriyorlar. Byk millet, devlet ve ordu adamnn hayrulhaleflerinden, Allah raz olsun. Bana da krk yln sonunda bu gn gsterdii ve bu hizmeti nasib ettii iin Tanrya bin hamd... Talisin DEMBAY
Kzm Karabekir Paann. Hayat

r Kzm Karabekir, 1882 de stanbulda Kkmustafapaada do\ . mutur. Babas ve ceddi Karamanm Kasaba (imdiki Kzm Karabekir Nahiyesi) kyndendir. Karabekirler, Seluk Trklerinden eski bir aile dir. Babas, Krm Harbine 16 yanda gnll olarak yazlm, Silistre ve Sivastopol Muharebelerinde bulunmu ve yaralanm, sonralar nizamiyeden jandarmaya gemi olan Mehmed Emin Paadr.} Karabekir, ilk tahsiline stanbulda Zeyrekte balam, fakat babas e beraber seyahatleri dolaysyle, Vap, Harput, Mekkede devam etmi tir. Orta tahsilim stanbulda Fatih Asker Rdiyesinde, lise tahsilini Ku leli Asker dadisinde yapmtr. 23 Terinisani 1318 (1802) de Har biyeden ve 23 Terinievvel 1321 (1905) de Erkn Harbiye mektebinden birincilikle mezun olmutur. Erkn harb yzbal ile iki sene stajn (svari, topu, piyade blk kumandanl hizmeti) Manastrda yapmtr. Bu srada Manastr mntka Erkn Harbiyesinde de vazife alm, Rum ve Bulgar komiteleri e 7 defa muvaffakiyetli msademeler yapmtr. Bulgarlarla yaplan b yk bir msademeden sonra Kolaalma terfi olunmutur. Az sonra da 4 Terinisani 1323 (1807) de stanbul Hrbye Mektebine Tabiye muavin liine tayin olunmutur. Manastr ve stanbulda ttihat ve Terakki cemiyetinin ilk merkezle rinin tekilinde bulunmutur. Merutiyetin ilnndan sonra Edirnede 3. Piyade Frkas'erkn harbliine tayin olunmutur. 31 Mart 1025 (1909) irtica hdisesi zerine Hareket Ordusu mrettep ikinci frka erkn harbi olarak stanbul hareketine itirak etmi, ve Beyolu klalarnn msademe ile istirdadnda ve Yldzn da igalinde bulunmutur. 1326 (1910) da Arnavutluk isyannn tenkilinde mrettep kolordunun harekt ubesi efi ve ksmen de erkn harb reis vekili ola rak bulunmutur. M byk msademede mfreze kumandanln deruhp de etmitir. Arnavutluktan yine Edirnede frka erkn harbliine dnm ve 14 Nisan 1328 (1912) de binbala terfi etmitir. Edirnede 10. Piyade Frkas erkn harbi iken Trakya hudud komiser vekili olarak da vazife grmtr. Balkan Harbinde frkas ile beraber Edirne mevkii mstahkeminde muharebelere itirk etmitir. Harbden sonra Alman heyeti slahiyesi arasnda Erkn Harbiyei Umumiye stihbarat ubesi efliinde vazife grmtr. Bu esnada bir buuk aylk bir Avrupa seyahati yapmtr. 1330 (1914) Cihan Harbi seferberliinde Kaymakamla terfi olunarak Birinci Kuvvei Seferiye kumandam tayin olunmu ve ran hareketine me-
mur edilmitir. Ktalar dle Halebde iken Sarkam hezimeti zerine kuvvei seferiyesi ark cephesi emrine verilmi ve Karabekir de o srada ar surette yaralanm olan Asker Beyden Irak havalisi kumandanln al mak zre Badada gitmitir. Fakat Badada gittikten sonra, kumanda da deiiklik yaplmasna lzum grlmediinden stanbulda Kartalda bulunan 14. Frka kumandanlna arlmtr. Bir mddet Marmara ve ile civarlarnda Karadeniz sahillerini tahkim etmekle uratktan sonra frkas e beraber anakkaleye sevk olunmutur. Kerevizderede 3,5 ay muharebelerde bulunmu ve bundan sonra kolordu kumandanlna tayin olunmu ise de, kendisinden ok kdemli Almanlar dururken Bakuman danln Karabekiri tercih etmesini Liman Fon Sanders, Almallara kar bir hakaret mnas kararak itiraz ettiinden, stanbuldaki Erkn Har biye reisliine alnmtr. Az sonra Galiyaya gidecek ordunun erkm harbiye reisliime tayin olunmu fakat iki gn sonra bundan vaz geile rek Irakda 6. Ordu kumandanlna .gitmekte olan Mir Fon Der Gol~ un erkm harbiye reisliine tayin olunarak birlikte Badada gitmitir. anakkaledeki hizmetleri neticesi miralayla terfi etmi ve Golun ve fatyla Ktlamareyi muhasara etmekte olan 18. Kolordunun kuman danlna tayin olunmutur. Ktlamarenin muhasara ve sukutunda ve sonraki pek faik ngiliz kuvvetleriyle Irak muharebelerinde bulunmutur. 1333 (1917) de Diyarbekir mntakasmdaki 2. Kolordu kumandan mira lay Cafer Tayyar Beyle becayi olunmu, bu arada Van - Bitlis - Mu Elziz cephesindeki 2. Ordu kumandanl vekletinde de bulunmutur. 1334 (1918) yl banda Erzincan karsndaki 1. Kafkas kolordusu ku mandanlna naklolunmutur. Bu kolordu ile ubat ve Mart aylarnda ve iddetli k iinde Erzincan ve Erzurumu, Rus zabitleri ile takviye ed&lmi Ermeni ordusundan istirdad etmi ve buralarn katliam ve yangnlarla bsbtn malvedilmelerine mni olmutur. Buradan, eski hududu aarak Sarkam havalisindeki ordumuzun dier kolordusu ile beraber harekta, devamla Kars ve Gmr kalelerinin igalindeki hizmetlerine karlk 28 Temmuz 1334 (1918) de Mvala terfi olunmutur. Ermeni ordusunu dat tktan sonra Ermenilerle sulh yapldndan, kolordusu ile bir ksm Ermenistan ve Iran Azerbaycanm igal vazifesini alm ve buraya kadar so kulan ngiliz kuvvetlerini de tard ederek ran Azerbaycanm kmilen i gal etmitir. Mtareke ilnma kadar bu vaziyetde kalnmtr. , Mtareke yaplnca Sadrazam ve Harbiye Nazr mir zzet Paa Karabekiri Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine tyin etmek zre stan bula getirtmitir. stanbulda vazife almann, vatann maruz kald fe lkete seyirci kalmak demek olduunu ve gen kumandanlarn Anadoluda. ordularnn bana gnderilmelerini ve kendisinin de arka tyinini icab edenlere teklif etmitir. Bu temas ve teklifleri arasnda, Mustafa Kemal Paa e ilideki evinde yapt mzakereler bilhassa ayan iarettir. Vatan kurtuluunda faal ve msbet bir hizmet ifasnn ancak hep birlikte Anadoluya gemekle mmkn olacam bylece arkadalarma da telkin eden Karabekir ilk kademe olarak Tekirdandaki 14. Kolordu kuman
danlna tyinini yaptrm, arktaki ordunun mtarekeye zaferle gir mi olmas, madd ve manev kuvvetinin bozulmam bulunmas dolay syla mill hareket esasnn ancak Erzurumda kurulabilecei kararyla bu orduya gnderilme frsatlarn aram ve nihayet 1335 senesi (1919) Ni san ortalarnda btn garktaki ordunun bana gemek imknm bul mutur. Karabekir Erzurumda ie baladktan sonra, zmirin igali hdisesi ile mill hareket hzlanm ve nceleri 15. Kolordu kumandam ve sonra ark Cephesi kumandam olarak Ermeni ordusunu Sarkam dalarnda, Kars kalesinde malb ve G-mr civarnda da bsbtn perian ederek Eiviyei selsenin (Kars - Ardahan - Artvinin) vatana ilhakn temin etmitir. ^ Gmr ve Kars muahedeleri Karabekir paann riyaseti altnda akdolunmutur. Kars zaferinden dolay Feriklie terfi olunmutur. Karabekirin ark Fatihi unvanm tahkim eden bu baarlar, mill m cadeleye katlanlarm iman ve midini artran birer zafer olarak karlan mtr. Bu suretle hem ark cephesi taht temine alnm, aziz vatann bu kymetli ksm dman izmelerinden kurtarlm oluyor, hem de Garp cephesi ordularna muhta olduu esliha ve mhimmatn nakli mmkn klnarak, zaferin o cephede de salanmas temin ediliyordu. Kzm Karabekir Paamn mill mcadelenin bandan nihayetine ka dar olan tutumu, tam bir feragat ve ibirlii zihniyetinin, mstesna bi rer numunesi halinde gelimitir. ^Bunun en beli misali, her trl asker sfat ve selhiyetlerinden tecerrt etmi bir \ziyette bulunan Mustafa Kemal Paay tevkif edip stanbula gndertmek emrine Kzm Karabekir Paann uymay ve o tarihlerde arkn yegne hkimi durumunda bulunduu halde, siv Mus tafa Kemal Paann karsna geip Btn kolordumla yine emrinizdeyim. Btn emirleriniz yine eskisi gibi harfiyen ve derhal yerine getirile cektir deyiinde grlr, i Bu tarih sahnenin - halen yayan tek ahidi sayn Rauf Ortaay'n, vakay aynen nakleden tarih mektubu, kitabn sonunda vesikalar ksmnda yer almtr. Okuyucularn bu vesikay dikkatle ve ibretle incelyecekleri phesizdir. Sayn Rauf Orbaym kendi ifadeleriyle Ka rabekir hibir ey iin olmasa bile, sadece bunun iin dahi mill mcadelenin temelidir, direidir". stikll Harbi, ite bu gibi feragatlerin ve samimi ibirliinin lmez eseridir. . * Kzm Karabekir, tek cepheli bir kahraman deildir. stikll Harbi srasnda, ayni zamanda Edirne mebusu bulunan Karabekir, mill za ferden sonra merkezi Ankarada bulunan 1. Orda mfettiliine tyin olunmutur. 2 nci intihap devresinde de stanbul mebusu olarak terii hayata gemitir. Karabekir, gerek demokrasinin bayramdr. Mill mu
rakabenin temel artlarndan bird olarak da cidd ve uurlu bir muha lefet partisi nin vcuduna kadir. Bu dncelerle, ^1924 yl sonlarn ca, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Cafer Tayyar Eilmez v. s. arkadalar e birlikte, cumhuriyet devrinin k muhalefet partisini Terakkiperver Cumhuriyet Frkas m kurmular ve kendisi de bu par tinin liderliine seilmitir.,) ' ^ ak a t ok gemeden Gazi Mustafa Kemal Paa ya zmirde sui kast tertipliyenlerle alka ve irtibat bulunduu iddias e, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy v. s. Terakkiperver Partisi ileri gelenleri ile birlikte zmir stikll mahkemesi ne verilmitir?) nsan hayatna her eyden fazla kymet veren suikastlar menfur birer teebbs olarak karlyan tertemiz bir iman ve karaktere sahip olan Karabekirin, en aziz arkada Atatrke yapmak istenen bir su ikasttan hibir suretle haberdar olmad muhakkakt. Haberi olsayd, onlafa ilk mni olacaklarn banda da yine Karabekir bulunurdu. Nasl ki, arkta, 15 inci kolordu kumandan ve arkllarn sevgilisi ve hkimi durumunda bulunduu srada, Mustafa Kemal Paay tevkif edip derhal stanbula gndertmesi emrini veren saltanat hkmetine kar d.a Gazfyi iddetle mdafaa eden ve hayatn ortaya koyarak bu tevkif emlini nefretle reddeden yine Karabekir olmutur. Nitekim smir stikll mahkemesi de, suikastla Karabekir5 in en ufak bir gisim grememi ve beraat* ine karar vermitir. Fakat buna ramen Kzm Karabekir, 1927 knunuevvelinin 5 inde, henz 45 yanda muzaffer ve muvaffak bir kumandan iken, dier asker arkadalar ile birlikte tekade sevkolunmu ve hayatnn en cevval, en verimli anda 1938 yl sonlarna kadar sren 12 senelik bir (inziva hayat) na ekilmek mecburiyetinde braklmtr. Karabekirin asla kmsenmiyecek bir bykl de bu (nziva Hayat) m, bir (Feragat Hayat) na evirmesinde grlr. Zira, iste seydi aramdan gelecek muazzam bir kitle mevcutken O, ml birlik ve btnlk, vatan selmeti ve mill menfaat urunda kendi ahs istikba lini hi dnmemitir. O, bu byk feragati ile phesiz kaybetmemi, kazanmtr. _ _ 1938 ylndan sonra Kzm Karabekiri tekrar Byk Millet Mecli sinde stanbul mebusu olarak buluruz. e ' 1946 ylnda Byk Millet Meclisi Bakanlna seilen Karabekir; 26 Ocak 1948 ylnda ni bir kalp krizi neticesinde, Ankarada, B. M. M. 'si iken ebediyete intikal etmitir. Kabri Ankarada ehitliktedir.
Eski harflerle neredilmi eserleri:

(M uhtelif Konferanslarndan) .
Srp - Bulgar Harbi 1888 stihbarat ^ Birinci Kafkas Kolordusumn 1834 senesindeki harekt ve mehudat Tafen ve Terbiye hakknda ana hatlar ii f:
(ocuklar iin)
tlerim arkl bret
Yeni harflerle eserleri: ktisat Esaslarmz lkmz Kuvvetli1Bir Trkiyedir talya --Habe Cihan Harfcae neden girdik, nasl girdik, nasl idare ettik Erjd&eai ve ErznruBm kurtuluu Ingiltere - talya stiMl Harbimizin Esaslar
Neredilecek eserleri: ttihat ve Terakki oeufe Davamz Sarkam - E?.-,ra ve tesi stikll Harbinde Enver Fasa v dier asker ve tarih! eserleri.
I N DE K L E R
Sahife 2 Mtareke akdi ve zzet Paa kabi 7 9 17 19 22 23 27 29 32 39 48 57 59 66 nesinin iktidara gelii stanbul;* dn Vahidettin ile ilk mlkat ve T ekirdana 14. kolorduya tayin edili M ustafa Kem al Paa ile mlakat stanbudan arka hareket, Trabzona var, M ill Mcadeleye hazrlk. Erzuruma var, stikll mcadelesi hazrlklar Ravlinson ile mlkat zmirin Yunanllar tarafndan igali Pontusulann almalar M ustafa K em al Paann Samsuna gelii M dafaay Hukuk almalar, E r zurum kongresine hazrlk. M ustafa Kem al Paann stanbula arlmas hakkmdaki malmat Am asya mukarrerat Boleviklik ve Amerika fikirleri M ustafa K em al Paa ve R auf B e yin Erzuruma gelii ve M ustafa K e mal Paann istifas meselesi. 71 M dafaay memleket iin fiil m u kabele mimi. 73 75 79 M ustafa Kem al Paann azli ve istifas. M ustafa K em al Paann kararnn kolordulara ta 364 371 374 374 378 389 . 391 396 411 414 443 452 306 331 302 mandas 189 224 255 257 275 279 291 Sahife 147 stanbuldan ' gnderilen tahkik he 157 159 169 179 181 yeti. M ustafa K em al Paa ve R au f B e yin Sivas Kongresine hareketi. A li Fuat Paann stanbul hkme tince azli ve buna dair teebbsler. Yine M anda meselesi. Sivas Kongresi alyor. Elziz valisi A li Galibin Sivas K o n gresini basmak ve datmak teeb bs. Sivas Kongresi. Amerika heyeti ngiliz generallerinin Trabsona ge lii Trabzon valisi Galib Beyin mta lalar. zzet Servet ve Zeki Beylerle m u habereler. Vahidettinin beyannamesi Veliahd Abdlmecit Efendinin pa diaha lyihas Amerikan generali Harbord un Er zuruma gelii Amerikan heyetine verilen rapor D am at Ferid Paa kabinesinin isti fas ve A li Rza Paa kabinesi Van tefti Svasa hareket Svasa var M illet Meclisinin toplanaca ehir hakknda mnakaalar M illet Meclisinin stanbulda top lanmas hakkmdaki mtalat Fevzi Paann stanbul hkmeti adma bir heyetle Anadoluya gelii Fevzi Paann M ustafa K em al P a a hakkmdaki fikirleri Svasdan arka hareket eyh Eref hdisesi Ravlinson ile mlkat K afkasya hdiseleri Harbiye narz Cemal Paa ile E r kn Harbiye Reisi Cevad Paann tilf Devletleri tarafndan istifaya ve 460 478 481 mecbur edilmeleri M ara harekt ^
Erzurum
Kongresine girii meselesi Parise giden sadrazam damat Ferit Paaya Fransa bavekili Klem ansonun cevab
83 . 87 98
Erzurum Kongresi alyor
Ravlinsonun silhlar teslim alma teebbsleri M ustafa K em al Paa ile R auf B e yin yakalanarak stanbula evki hakkmdaki Harbiye nazrnn emri.
106 109 111 112 118 132
Erzurum
Kongresinin
kapanmas,
' mukarrerat ve beyannamesi. Silhlarmzn teslim edilmesi hak knda tekrar eden teebbsler. Sivas Kongresine karar verilmesi. Abdullah Paann arka tayini mukabil tedbirler. M anda meselesi. Sivas Kongresi iin menfi propa gandalar.
Suriye ve Filistin. Arab milliyeti leri ile teriki mesai meselesi Fransz amirali Dbonun mraca at! hdisesi
Sahife . 486 Trabzondaki cephanenin dahile nak line ngilizlerin mdahale teebbs 497 527 531 543 555 stanbulda ngiliz tazyikinin art
Sahife 714 Ermeni harekt iin tekrar mra caat 728 738 744 / 762 764 769 774 776 ark harekt hakknda Ankaramn cevab ark Cephesi kumandanl meselesi Trkiye muahedesi, yani Trkyenin taksimi ark harekt hakknda tekrar m racaat Ankaramn Ermenistan msaade etmemesi Ermenistan harektnn iin tekrar mracaat Sovyet ktalannn Ermenistan i-* gale balamalan Elviyei selsenin ordulanmz tara fndan igaline adesi. 784 788 Ankaramn msa harektna yaplmas
mas stanbulun tilf Devletlerince igali stanbul igaline mukabele olarak Ravlinsonun tevkifi Meclisi M illinin Ankarada toplan mas karan . slamlarn katliamndan dolay Ermeni Cumhuriyeti casker kuman danlna yazlan ihtarname 12. Kolordu Kumandan Fahreddin ve 14. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paalarn mill harekta al dklar muhalif vaziyetler. stanbuldaki mebuslardan- bazlar nn ve kymetli zatlarn firarla Anadoluya gelmeye balamalar
561
576
589 593 606 607 609 621 628 636 637 638 645 650 654 663 666 675 677 679 683 686 700 706
Denekin ordusunun malbiyeti Trakyadaki vaziyetimiz Salih Paa yerine D am ad sadarete tayini stanbuldaki Meclisi feshi iradesi Bak ahvali Heyeti Temsiliyeye mhim teklifler Baha Said Beyin faaliyeti Fetva ve Hatt Hm ayun stanbul Hkmetinin beyannamesi Ankaramn fetvas Byk M illet Meclisinin almasna tekaddm eden ahval Harbiye N zn Fevzi Paann stanbuldan Anadoluya firar Byk M illet Meclisinin almas Azerbaycan vaziyeti smet Beyin Ekn Harbiyei U m u miye riyasetine tayini Fevzi Paann Ankaraya var B olu isyan Gmhane mebusu Zeki Bey hakkndaki emir Byk M illet Meclisinin padiaha hitaben beyannmesi ocuklar ordusunu tekil Byk Millet Meclisi reisinin 3. Frka kumandanyla muhaberesi Ermenistan harektnn yaplmas icabettii hakknda Ankaraya m racaat Sadrazam namesi Ferid Paann beyan 851 854 857 867 872 875 877 886 888 889 S91 893 895 834 847 Feridin 794 Mebusann 799 802 827
ierinin Byk M illet Meclisi re isine mektubu Moskovadan Fuat Sabit Beyin mektubu ve raporu M ustafa Kem al Paaya Cemal P a ann Moskovadan mektubu M ustafa Kem al Paaya H al Paa nn mektubu Harekta doru imal Kafkasyadan gelen Aziz ve smail Hakk Beylerin getirdii malmat U m um ktaata tamim Sevr Muahedesinin stanbul hk meti tarafndan imzalanmas Cemal Paann Moskovadan M u s tafa Kem al Paaya mektubu B akdan rapor Ermenistan harekt iin Ankarayla mnakaa G-arp Cephesi, hkmet merkezinin Svasa nakli meselesi Moskovadan gelen rapor Enver Paaya mektup Adliye vekili Celeddn Arif beyle Hseyin Avni beyin Em rruma gelii ark harektna msaade edilmesi Asker harekt balarken Erzurumda M ustafa Kem al Paa a leyhine tahrikt Tahrikt dn dolaysyla Erzuruma
711
Tekrar cepheye hareket Karsn zabt
Sahife 900 Sulh aftlanz 5 ' V .r;S 901 Mtareke artlarmz kabul etme yen Ermenilere kar tekrar harp 902 Muvaffakiyetimizin takdiri 904 Zaferimizin mspet neticeleri 909 923 927 932 938 939 945 974 977 993 ark zaferinden sonra Ardahamn igali Batum ve havalisinin, igali Batum hdisesi Celleddin Arif ve Hseyin Londra Konferans manevras Trkiye - Rusya muahedesi Ermenilerin suikasd tertibleri Erzurumda Muhafazai Mukadde sat cemiyeti Garptaki Yunan taarruzu Kars Konferans Muahedename Bir casusluk hdisesi ocuklar Him aye Cemiyeti ve K i tap Bayram ' Asker resa ve Meclisdeki cereyan lar imendferler hakkndaki teklif ark cehpesi kumandanlndan a marak M dafaay M illiye Vekle tine tayin meselesi 1053 ktisad ve sna ilerleme kitaplar hakknda teklif ve halk
Sahife 1065 Bakumandan M ustafa K em al P a aya hkmetin ekli ve yan. mec lisi hakknda teklif 1066 Hkmet ve Meclisin ekli hakkndaki teklife M ustafa K em al Paa nn cevab Tasnakiiyon Ermeni partisi beyan namesi Ahmet zzet Paann mektubu zzet Paann M ustafa Kem al Paa hakkndaki fikirleri M ahm ut Sadk Beyle mlkat Mtareke oyunu arkta dier mesai Yunan ordusunun vaziyeti Mekkei Mkerremeden mektup alnan bir
1071 1079 1091 . 1096 1104 1109 1128 1144 1147 1148 1150 1154 1155 1162 1165 1165
Avni
Beylerin Meclisdeki yeni vaziyetleri
1000
1017 1028 1033 1043 1055 1060
Trabzonda Khyann katli hdisesi Yunan ordusuna taarruz nasl ol maldr M ustafa Kem al Paa ile Meclis hakknda muhaberat ^ Yeni Heyeti Vekile ark ahvali hakknda cephede top lanan malmat Bakumandanlk kanunu Rusyadan alman tayyarelerin garp cephesine -evki Yunan ordusuna zafer. taarruz ve son .
T'
STKLL HASBMZ (fetiMi HarM yaptk. milleri yasmaksa tarihi masal olur.) stikll Harbi gibi uzun ve mhim fedakrlklarla baarlan, muvaf fakiyetin tarih vakalan karan veya onlarn iinde rpnanlarn, vesa ike mstenit htralar neredilmedike doru yazlamyaca phe sizdir. stikll Harbim drt saman blmesine ayryorum. Yazdklarm, bil diim ve yaptklarmn mmkn mertebe tafsiltndan sarf nazarla, tesbitidir. I Mtareke aktinden zmir igaline kadar (31 Terinievvel 1334 den 15 Mays 1335 e kadar). II zmir igalinden stanbul igaline kadar (15 Mays 1335 den 16 Mart 1336 ya kadar). IH stnabul igalinden ark harekt hitamna kadar. (16 Mart 1336 dan 1 Knunuevvel 1336 ya kadar). IV ark Harekt hitamndan sulh akne kadar (1 Knunuevvel 1336 dan 23 Austos 1339 a kadar). Bundan sonraki ahval herkese grlm ve grlmektedir.
Mtareke akimden zmir igaline kadar
T n r c V 3 T 3 V f'V'
Mtareke aktide Suriye ve Musul mntakalarmdaki ordular mda faaya muktedir bir halde deillerdi. Suriye cephesindeki Yldrm Ordu sundan Cevat ve Ceml Paalarn ordular kmilen mahvolmu, Kemal Paann emlindeki Ali Fuat Paann ve smet Beyin 20 nci ve 3 nc Kolordular zayf bir halde Adana vilyetine kadar ekilmilerdi. Musulda Ali hsan Paanm elinde 13 nc Kolordu zayf bir halde kalmt. Madd ve manev bir varla malik bulunan arktaki 9 uncu evki Paa ordusu merkezi Karsta ktaat ran Azarbaycan da dahil olduu halde Batuma kadar elviye-i selsede dank bir halde idi. Kafkasyada, Bakde ve imal Kafkaslara kadar dalm Nuri Paa ktaat da vard. M tarekeden evvel 12 Terinievvelde stanbulda zzet Paa Kabinesi i ba na gemi fakat namuskr bir muhalif frka teekkl etmemi ve etti rilmemi olduundan istinat edecei esasl bir kuvvet yoktu. Birinci Kafkas Kolordusu Kumandam idim. Kararghm Tebrizdi, 11 inci Kafkas Frkas Iran Azarbeycann igal etmi, 9 uncu Kafkas Frkas da Erivann 6 kilometre cenubundan geen Trk - Ermeni hu dudundan Aras nehrine kadar Nahvan havalisini igal ediyordu. Yani yzlerce kilometreye serpmi bir halde idik. Mteakip darbelerle hr palanan Ermeniler mecalsiz bir halde olduklar gibi Tebrize gn me safeye kadar yaklam bulunan bir ngiliz mfrezesi de mteakip taar ruzlara Iran Azarbeycanndan tardedilmiti. Son gnlerde de tay yaresi drlmt. 15 Eyil 1334 de Rak de ordumuz tarafndan zaptolunmu Azarbeycanda dahi dman kalmamt. Grcistan da Er menistan gibi sesini kesmi fakat Almanlarn himayesine girmi gibi idi. Vaziyetimizin dankl bizim iin bir tehlike deil idi. Yer yer muhte lif snflardan mrekkep mfrezelerle tutulmutu. Hudut harici hareke tin ve mteakip zaferlerin yakm htralariyle herkes mesrur idi. 20 Ey ll akam gelen ajans Filistin cephesindeki vaziyetimizi iyi gstermi yordu. Tebrizdeki Kolordu telsiz telgrafile Paris tebligatm muntaza man alyordum. 23 Eyllde Bulgarlarn itilaf ordusu kumandanlndan mtareke talebi ve mteakip gnlerde Filistin ordumuzun felket haber leri, tahmin ettiim akibetm yaklatm gsteriyordu. Talt Paa Ka-
binesi istifa ediyor, Tevfik Paa kabineyi tekil edemediinden zzet Pa a kabine tekiline memur olunuyor, Alman garp cephesinde de itilf taarruzlar balyor. Almanlarn da muvaffa.kiyetsizIiMeri temadi edi yor. Enver Paann istifas ve vednamesi geliyor, nihayet bana da ka rarghm Nahcvana nakil ve ran tahliye emri geliyor. 25 Terinievvelde ulfada iken Karargh Umum stihbarat u besi mdriyetinden aldm ifrede smet Bey stanbula geldi, bu ay zarfnda sizin de gelmenizi mit ediyor deniliyordu. 31 Terinievvelde Nahcvanda iken kolordu kararghnm lvolduunu ve benim s tanbula hareketim emrini aldm. smet Bey Harbiye Nezareti Mstear olmu, benim de Erkm Harbiye! Umumiye riyasetine tyinim mutasav ver bulunduunu haber aldm. 1 Terinisanide tideki mtareke emri geldi:
(31 Terinievvel 1334 leden muteber olmak zere dveli itilf iye ile mtareke akdettik. Dveli mezkrenin murahhaslar keyfiyeti Bulgaristan, Suriye ve Irakta bulunan ordular kumandanlarna tebli etmilerdir. Mtareke eraitine sureti k a f iyede riayet olunmas ve bu tebliin ahndndnn iar lzmdr. Tafsilt ayrca bildi rilecektir.) 3 0 /1 0 /1 3 3 4 Bakumandanlk Erkn Harbiye Reisi
Ahmet zzet
Bhare 4 Terinisanide Karsda resm tebliden daha dorusunu rendiim mtareke eraitini ajans bildirdi. Harbi Umuminin bizim tarafn malbiyeti e neticelenmesi hepi mize elim tesirler brakt. Artk i itf devletlerinin insafna kalmg demekti. Benim kararghmn lv ve hususiyle stanbula arlmakim hi de yi almetler deildi. 1 Terinisani akam trenle Nahcivandan kararghmla Karsa ha reket ettik. Yol boyunca ktaatn hepsi yeis iinde. Kamarlda Dokuzuncu Frka Kumandam Rt Beyle kararghnda drt saat kadar hasbhal ettik. Bir med gibi tadklar bu yerlerden cezir gibi hangi mmtakalara ekileceklerini dnmekle endie iinde. Ararat ve lgaz buzlu dalan ay evvel cenuba inerken beyaz takke giymi gibi idi, imdi yukar ksmlar ziyadece beyazlanm. 2 /3 Terinisani gece yans Gmrye geldik. Karsda Ordu Kumandan evki Paaya 4 de mlki oldum. M tareke eraiti resmen gelmi, ajansda okuduumuzdan az farkl. evki Paa memleketin daldna kani. Bari buralar da bize verseler diyor. EUviyei selsenin tahliyesinin Ermenilerin yeniden katliamlar ve ark vilyetlerinin de tehlikeye dmesi ihtimali dolaysyla zabitan mtees sir etmekte. Bhassa stanbula arlmakhmdan da yeis ziyade. Or du kumandan da benim kat olarak niin arldm bilmiyor, Erkm Harbiye riyaseti iin olduunu tahmin ediyor. -
Miitarekete emirname ve eraiti u idi:

517 Gayet mstaceldir Karargh um um 2 /1 1 /1 3 3 4
Dokuzuncu Ordu Kumandanlna Dveli litifiye ile akdettiimiz mtareke eraiti bervehi, zir lzum grldke izahat ve talimat mahsusa verilecektir. Sadnzam ve Bakumandanlk Erkn Harbiye Reisi mnderitir. M a
lm at husul ile her ordunun kendine ait hususat dem al tatbiki lzmdr. B u babda
Ahmet zzet
S U R E T ngiltere hkmetinin mttefikleri ile bil itilf selhiyetdar kld ngiliz h kmeti Bahri Sefid donanmas bakumandan Ferik Am iral Sir Sommerset Artur Govi Farever hazretleri ile Hkm eti Seniye canibinden haizi selhiyet Bahriye N a zn devletli R auf Beyefendi Hazretleriyle Hariciye Mstear atfetli Reat H ik m et Beyefendi, Erkn Harbiyei U m um iye Kaymakamlarndan Sadullah Beyefendi arasnda kararlatnlp aktedilen mtareke eraiti: 1 B a lm siyaha mrur iin anakkale ve Bahri siyah Boazlarnn kad v e Bahri siyaha mrurun temini, anakkale ve Bahri siyah istihkmatmn mttefikler tarafndan igali. 2 Osmanl sulanndaki bilcmle torpil tarlalan ile torpido ve kovan mevazii ve mevazii saire mevakii gsterilecek ve bunlan taramak veya ref etmek iin talep vukuunda muavenet edilecektir. 3 Karadenizde mevcut torpil mevkileri edilecektir. 4 kufini stanbulda cem edilecek ve bil kayd olunacaktr hakkndaki m alm at mevcude ita ||
tilf lkmatma mensup seray harbiye ile Ermeni seras ve m ev art itilf hkmetlerine teslim
5 - Hududlarn muhafazas ve asayii dahilinin idamesi iin lzum grle cek kuvay askeriyeden mda snn derhal terhisi. bu kuvay askeriyenin miktar ve vaziyetleri itilf hkmat tarafndan devleti aliye ile mzakere takarrr ettirilecektir. edildikten sonra
Osmanl kara sularnda zabta ve buna mmasil hususat iin istihdam edi
lecek sefaini sagire mstesna olmak zere Osmanl sulannda ve Devleti Aliye tara fndan igal edilen sularda bulunan kffei sefaini harbiye teslim olunup gsterile cek Osmanl liman veya limanlar noktasnda mevkuf bulundurulacaktr. 7 Mttefikler emniyetlerini tehdid edecek vaziyet zuhurunda herhangi sevklcey noktasn igal hakkm haiz olacaklardr. 8 Elyevra Osmanl igali altnda bulunan bilcmle limanlar ve demiryolla rndan itilf sefaini tarafndan stifade edilmesi ve itilfla hali harbde bulunanlara karl mesdud bulundurulmas sfenei Osmaniyede ticaret ve ordunun terhisleri hususlarmda eraiti mmasileden istifade edeceklerdir.
9 tilfiyun, Osmanl tersane ve limanlanndaki umum sefain tamirat v e saiti teshiliyesini istimal edecekleddir. 10 11 Toros Tnellerinin mttefikler tarafndan igali. rann im ali garbi ksmndaki kuvay Osmaniyenin derhal harpden ev edilen emir icra edilecektir.
velki hudud gerisine ekilmesi hususunda evvelce ita
M averay K alkasn evvelce kuvay Osmaniye tarafndan ksmen tahliyesi emredil-
5 < ? ' liginden ksm mtebakisi mttefikler tarafndan vaziyet mahallinde tedkik edile cek taleb olunursa tahliye edilecektir. 12 Hkmet muhaberat mstesna olm ak zere telsiz telgraf ve kablolarn itilf memurlar tarafndan, mrakabesi. 13 Bahr, asker ve ticar mevad ve malzemenin m en i tahribi. 14 Memleketin ihtiyacat tatmin olunduktan sonra mtebaki kmr menabii mahrukat ve gayr levazmn Trkiye menabiinden mbayaas iin teshilt ib r a ^ . M evad mezkrenin hi biri ihra olunmyacaktr. 15 Bilcmle hututu hadidiyeye itilf mrakaba zabitleri memur edilecektir. ^Bunlar meyanmda elyevm Hkmeti Osmaniyenin taht mrakabasmda bulunan maveray Kafkas hututu hadi diyesi akam dahildir. bu K afkas hututu serbest ve tam olarak itilf memurlarnn taht idaresine vazedilecektir. Ahalinin, mhtacinin tatmini nazar dikkate alnacaktr. bu Vnaddede Batum un igali dahildir. H kmeti Osmaniye Baknn igaline muteriz bulunmyacaktr. 16 Hicazda, Isrda, Yemende, Suriyede ve Irakta bulunan muhafz ktaat en yakn itilf kumandanna teslim olunacaktr. V e Kilikyadaki kuvvetlerin intizamm muhafaza ,iin muktezi miktardan mdas ikinci maddedeki eraite tevfikan teker rr ettirilecek vehile geri ekilecektir. 17 Trablusda ve Bingazide bulunan Osm anl zabitlerinin eti yakn talyan muhafaza ktaatna teslim olunacaktr. Hkmeti Osmaniye teslim emrine itaat etmedikleri takdirde muhaberat ve muaveneti kat etmeyi taahhd eder, 18 Masrata da dahil olduu halde Trablus ve Bingazide igal edilen, lim an larn en yakn itilf muhafz krfatma teslimi. 19 Alman, Avusturya bahr ve berr sivil memurin tablasnn bir ay zar fnda ve uzak mahallerde bulunanlarn bir aydan sonra mmkn olan ksa zaman d a memaliki Osmaniyeyi terk etmeleri. 20 Beinci madde mucibince terhis edlecek ktaat Osmaniyeye ait tehizat, eslha ve cephane ve vesaiti naklim enin tarz istimaline dair ita edilecek talimata riayet olunacaktr. 21 Mttefiklerin menfaatini siyanet iin iae nezareti nezdine itilf mmessil leri merbut bulunacak ve kendilerine lzum cektir. 22 grlecek kffei m alm at ita edile
STK L L H A S B M Z
Osman seray harbiyesi itilf devletleri nezdinde muhafaza edilecektir.
vSivil seray harbiye ile esnan askeriye haricinde olanlarn tahliyesi nazar dikkate alnacaktr. 23 edecektir. Hkmeti Osmaniye merkezi hkmetlerle bilcmle mnasebat kat
24 Vilyt sittede itia zuhurunda mezkr vilyetlerin herhangi bir ks m ni igal hakkm itilf devletleri muhafaza ederler. 25 Mttefiklerle Hkmeti Osmaniye arasndaki muhasemat 1918 senesi Terinievvelinin 31 inci gn vasati saati mahall ile vakti zahrda tatil edilecektir. ngiltere hkmeti kraliyesi sefani harbiyesinden Limnde, Mondoros , limannda lengeri endaz Agamemnon zrhlsnda 1918 Terinievvelinin 31 inci gn msiateya olarak imza edilmitir. Amiral Galtrop Reat H ikm et H seyin Raui Sadull&h
5 Terinisanide Karsdan otomobille hareket ettim. Gzel oseyi ta kiben, meden ekilde kylerden geerek akam Ahiliklie geldim. 6 Terinisanide 4 nc Muradn yaptrd kalenin yanndan geerek bir vadiyi indik, ktk mteakiben dier bir vadiye indik y Ahskaya 16
kilometre kalncaya kadar bu vadiyi takip ettik. Baz yerler dar kaya lk boaz halinde. Ahskaya yaklanca aalk ltif manzara balad. Kprler muntazam demirden, osa boyunca mesafeler verst cinsin den yazl. 3 nc Frka Kumandan Halit Beyi kpr banda intizarda buldum. Ahskaya beraber geldik, le yemeini orada yedim. Yeis ve teessr her tarafta ziyade. Bu mmtakalar tahliye olunursa Grc in- / tikamndan halk endiede, teselli ettim. mid kesmeyin dedim. Ahska, ltif bir yer mnevver Trkler var. Akam Ahskadan 27 kilometre uzakta Rabata geldik. Eraftan bir Trkn hanesinde kaldk. Btn m havali eraf tahsil grm, evleri, kendileri meden bir halde. 7 Te rinisani erkenden ktk. Be kilometre kadar sonra yoku balad. L tif amlk. Hemen ayn mesafe sonra ini, ayni letafette Boyun nokta snda bir cankurtaran var byk bir an felketzedelere karl havalar da hayat mjdecisi gibi duruyor. Holaya kadar yol pek fena. Adi g zergh kprler ahap dar ve harap. Yol kavisleri ufak, muhataral. Holada nazara arpan Acaral Cemal Pagann kk. Bu zatla Ahskada dn grmtm. Hkmetimiz kendisini liva yapm. Nfusundan is tifade olunmu, irice ve kabaca bir zat. Holadan sonra yol iyeiyor. onha kadar, deniz grlmeyor. oruhdan bir ka kilometre sonra de niz hafif grnd. Artk tarafeyn muntazam aalarla bezenmi o seyi takip ediyor. Batum kalesine yaklatk. Srtlar ormanlk ark ve imalde karl Acara dalar grlyor. Hava yaz gibi ikindi vakti Ba llma vardk. Batum pek muntazam ve irin bir ehir. Fakat ehrin le tafetini tetkikten evvel havadis almak daha mhimdi. Enver, Talt, Ce mal Paalar, Doktor Nazm ve Bahaddin akir, Azmi Bedri Beyler Istaubuldan 2 Terinisanide firar etmiler. stanbul, ile muhabere yok. Henz vapur da yok. Batumda kaldm bir ka gn zarfnda Batum kalesini mdafaa ve taarruz noktai nazarndan tetkik ettim. ehirde Istanbula gitmek zere toplanm bir hayli irinli zabit ve mlga Halil Paa ordusu karargh vard. Muzafferane hudut harilerinde dolaan ve felketlerin teferruat ve shhatinden henz haberdar olmayan bir kolordu kumandanym.(Bu vaziyette insan feikete inanamyor. lk hakik teessr Batumda ittihat ve Terakki iin lr ve ldrrm diye hitabelerde bulunan topu binba mtekaidi Ihsan Bey ( 1 ) den duy dum. Bu zta rhtmda yannda bir refikiyle tesadf ettim. Dedi ki: A s kerliin peygamberiymisiniz, felketi ok evvel grdnz ve sylediniz, fakat dinletemediniz. Hesabma bende dinlemeyenler arasnda olduum dan pek mteessirim. ttihat ve Terakki erkn memleketi felkete d rdler imdi de memleketten katlar. Maneviyatnz krmaynz el bet bu vartay da atlatrz dedim. Batum kalesi kumandan mirliva Ce mal Paa ve kararghn byk yeis iinde buldum. Nasl olsa tahliye olunacak diye kaleyi dahi gezdirmemilerdi.) Tahliye edilse dahi yakn bir gnde zabt vazifesini deruhde edecekmi gibi gezmeliyiz dedim ve bir (D
hsan B ey 1341 de Cebelibereket mebusu ve Bahriye Vekilidir.
kale seyahati yaptrdm. Ambarlar dolu bilhassa kymetli Japon toplar ve hafif bu kabil toplardan byk bir duba doldurttum. Ve Reit Paa va puruna takarak Trabzona beraber getirdim. Reit Paa vapuruna me zun ve mlga kararghlar yzlerce zabit bindik. Yolda hsan Beyin iti raf ettii felketin ehemmiyetini hayli dndm. En byk tesiri ben 28/Terinisani/1334 de stanbula Boazlardan girerken duydum. B yk bir salibi ahmer gemisi Karadenize ayor. Boazn tarafeyninde tabyalarda ngiliz ve Fransz bayraklar dalgalanyordu. Reit Paa va puru kaptan gvertesinde el drbnmle bunlar seyrederken duyduum azap ve ztrap tahammlmn haricine kyordu. Bykdere hizasn geiyorduk orada feci bir manzara vard. Bir ngiliz mfrezesi Trk bay ram indirerek ngiliz bayram asacaklard, marur kabark bir ngi liz zabiti karsnda ztrapiar iinde kvranan bir Trk zabiti duruyordu. mrmde bu kadar ac duymamtm. Bu feci manzara ve bu ac duygu karsnda (tek da ba mezar oluncaya kadar uramal) kararm ver dim. Artk stanbul limann dolduran itf donanmas nazarmda bos tan korkuluu menzelesine inmiti. stanbulda ilk (grtm smetti. 29 Terinisanide Zeyrekte misafir olduum biraderimin bahesinde amleaiara kadar uzanan geni manzara iinde itilfm bir yn tekneleri ile sanki istihza eden muazzam SiiLeymanye camii karmzda Trkl n bir heykel vekar gibi marur duruyordu?' Pek eski ve pek samimi arkadam smet ok bedbindi. Grdn m Kzm? Her ey mahvoldu. Vaktile grdn gibi srklediler ve bitirder. Derdin ki batracaklar ve hayalmzla biz di dieceiz. Fakat beram hi bir midim kalmad. Ben kararm sana sy leyeyim mi Kzm. Kyl olalm. Askerlikten istifa edelim. Senin ka liran var. Birleelim Kzm aa smet aa olalm. iftilikle hayatimizi srkleyelim.^ (smet ne sylyorsun dedim. Zannediyor musun M bizi yaata caklar. Ermeni, Rumlar arktan, garptan Trk boacaklardr. Brak ki benim bir tarla alacak param yok fakat olsa da ayaklar altnda zelilne lmektense milletimizin bukadar senelik yediimiz ekmeini namuskrarane lmekle demek dala ok yakmaz m. Kzm ne diyorsun ? Sen vaziyeti henz bmiyorsun. Ordularmz mahvoldu. Boazlara itilf hkim, biitn cenup hudutlar ak: bir halde. Asl felket bizim iimizden Kzm! Tasfiye yapacaklar tasfiye! anlayor musun. Bugn harpte kazandn paal alacaklar bir belki de iki. rtbe kaybedeceksin. Artk bize her ey dman. Ben ok dndm. Neyimiz varsa birletiririz ne mmknse alrz. Kzm aa, smet aa ben baka trlsn gremiyorum Kzm. Sen de bir iyi dn^, ' |Ismet ben kararm vermi bulunuyorum. Btn bu eyleri vak tile amkkaleden ieri sokmamtk. Nazarmda bostan korkuluu gibi duruyorlar. Biz lm gze amca hepsini yine dar atarz. Milletin mahvolduunu grmek zilletindense yaadn grerek lmek daha Trke olur. Ben dn Boaz,d an gelirken ahdimi verdim. Tek bile kalsam'
veya tek da ba dahi kalsa uramak. Silhm, niformam kimseye vermeyeceim. Azim ve tedbir her mide yol aar. Vaziyeti sen de an;zm, millete kar mmkn olan yapalm fakat yaplamyav ; j . a , y d a yoktur. Vaziyeti sen de anlarsn. smet acele etme! Daha grrz. Yalnz hepimizin stanbula toplanmas feci. Beni getirmemeliydiniz. Yaplacak ilk i ordularmzn bana gitmektir. Ne yap yap beni bir Kolorduya tyin ettir. Anadoluda olsun mmknse kendi Kolorduma. Hepimiz buradan uzaklaalm. Yok sa gnn birinde toptan bir ihanete kurban gidersek her mit mahvolur. te Harbiye Nezareti Mtearl vazifesini son gnlerde grmek te bulunan smetle ilk temasmz. zzet Paa byk bir hata yaparak smeti de beni de Kolordularmzdan alarak stanbula getirmi birimizi mstear birimizi Erkn Harbiye Reisi yapmakla muvaffak olacan zannetmi. Halbuki daha ben stanbula gelmeden kendisi ekilmi. 30/Terinisanide Harbiye Nasr Abdullah Paay ziyaret ettim. Kendi lerine iki mesele hakknda mtalam syledim. Biri tahliye olunacak ark havalisinde itilf heyetleri bulunmazsa Ermeni ve Grclerin s lmlar katliam edecekleri dieri de stanbul matbuatmzn Ermeni kat liamlarndan bahsetmeleri. Gazetelerimiz gya firar ttihat erknna her eyi isnatla milleti kurtaracaklarn zannederek lzumsuz ve pek za rarl neriyatta bulunuyorlard. Halbuki Ermenlerin Erzincan, Erzu rum, Van, Elviyei selse ve daha arklarda yaptklar slm katliamlar kat kat fazla olduu gibi yeniden balayacaklar da tam bir imha ola cakt. Yaplanlarn fotoraflarn 1334 bidayetlerinde istirdat ve ileri ha rektnda kararghtan aldrm ve stanbula da gndermitim. ark memleketlerimiz yaklarak viraneye evrilmi halk yn yn cesetler halinde bulunmutur. Gazetelerimizin neden tenvir olunmadn sordum. Abdullah Paa hayretle bunlardan hi haberim yok sylediklerini ya,z da Meclisi Vkelya okuyaym. Ellimizde de bir vesika bulunsun dedi. Erkn Harbiye Reisi Cevat Paaya, da bunlar anlattm ve mtaleatm yazdm verdim. Gnderdiim vesikalar da urada burada buldurdum. Matbuat tenvir olundu ve smet Beyin riyasetinde bir komisyon bu vesi ka ve fotoraflar bir risale halinde neretti. Hkmet ve devairin elim vaziyetini bir ka gn iinde grdm. Harbi Umumide lysel vaziyette istediini yapan daireler imdi be para sarf iin mesuliyetten korkuyorlard. Gazeteler de una buna en ufak meseleler iin hcumlar yaptndan herkes gazetelerimizden de ylmt. Ermeni katliam risalesinin franszcaya tercme masrafn vere cek mesture yok idi ve kimse de on be altn kadar tutan bu paray ve remiyordu. Tekilt icraat ahsna balayanlarn kendilerinin aradan ekilivermesiyle ne olabileceine hazin bir misaldi. smet Beyin komis yonunu mahcubiyetten kurtarmak ve hkmetimizin bu elim vaziyetini bir yabanc nnsura gstermemek iin derhal cebimden masraf verdim. Matbuattan Mahmut Sadk Bey mhim hususlara mesture verilmesi el-
zem olaca hakknda neriyat yapt, bundan cesaret getirerek param iade ettiler. 1 ^ 1 Knunuevvelde zzet Paay ziyaret ettim. ekildiinin yanll n ve hepimizi ve bilhassa beni stanbula getirdiinin hatal olduu bak landaki mtalam syledim. arkdan zleceimizi ve her felketin on dan sonra olacan izah ettim. ok mteessir oldu bilmiyerek ihanet mi ettim diye gzlerinden ya geldi. Teessrn faidesiz olduunu, yaplacak makul ilerin sraya konulmasn syledim. Fikrimce siz yine hkmeti ele alnz ve beni geldiim mmtakaya attrnz. Ondan sonraki vukuata nazaran mabt ilerimizi yaparz dedim. Gzlerinde muvaffakiyet bak lar parlad. Bana mit verdin dur yle ise dedi telefonla birisiyle gr t yine grelim dedi. Matubat ben de bildiklerim vastasiyle tenvire altm. Ermeni me zalimi hakknda Sleyman Nazif Beyin arzusu zerine bir makale de ben yazdm. Bu vartadan kurtulacamz bildiklerim vastasile propa gandaya baladm. 6 Knunuevvelde selmla usulen davet olundum ve huzura kabul olundum. Aynen u muhavere oldu: Ayakta elimi sktktan sonra Padiah Vahdettin: Sizi ayan itimat muhtelif yerlerden sordum. Pek mert ve her vehile ayan itimat bir kumandanm olduunuzu an ladm. Mevcudiyetinle iftihar ederim. Cenab Hak millete balasn ben cevap verdim: ltifat ahaneleri ebed bir hissi minnetle medar fah rimdir. Bulunduum' cephelerde kumanda ettiim ktalarla Trkln namn drmedim. Fakat vatanmzn bu son darbeden kurtulmasna alabilecek bir mevkide bulunamadmdan meyusum. Szm kese rek: Manen msterih olunuz nk pek uzaklarda idiniz ve vazifenizi lzimi gibi grdnz. Ben devamla: evketmeabm. Milletimiz balarn da sevgili hakan ile inallah kurtulacaktr. Trklk lmeyecek ve ldrlemiyecektir. Tarihimizde bugnk gibi tehlikeler oktur. Azimkar padiahlarmzn namuskr evltlar ile yekvcut olmas ile hepsi berta raf olmutur. Cevap verdi: Sizin gibi gen, mert ve ayan itimat ku mandanlara malik olan bir millet elbette zeval bulmaz. Berhudar ol. Sizin gibi gen bir kumandana malik olmakla ben ve milletim iftihar eder. Elimi samim bir tavr ile kuvvetlice ve uzunca skt. Darda ya veri Fahri, Mustafa Kemal Paa ile hasbihal ettik grtklerimizi ve dndklerimi syledim. 21 Knunuevvele kadar arkadalarla dertle mekten baka bir ey olmad. Bugn Meclisi Mebusan feshedildi. Mareal Aenbi altnc ordunun silhlarnn alnmas ve Ali hsan Paaya Diyarfoekir mintakasmda.ii kaldrlmas iin Hariciye Nazr Mustafa Reit ve Harbiye Nasr Abdullah Paalara ar mumele etmi, ayakta kabul ve sert emir verdiinden bu zatlar istifa etmiler. Harbiye Nezaretine Cevat Paa tyin olunmu. Erkn Harbiye riyasetine de Fevzi Paa. Te kirda'ndaki 14 nc Kolordu kumandanlna tyin olunduumu 23 K nunuevvelde anladm. Be gn sonra iradesi km. Geldiim gndenberi didimelerimden msbet bir fikir dahi inkiaf etmedi. Yalnz ben stanMnclan kyor ve bir Kolordu kumandan oluyordum. Fakat Kolordu-
II i:
; :
II l| c-:
m. m r e v li ;:i : ,
i-i
mun bir frkas Bandrma ve Balkesir mmtakalarmda iki frkas Trakyada Tekirda ve arky mmtakalarmda. Edirnede Cafer Tayyar Beyin kinci Kolordusu var. Ben kolordumun Anadoluya naklini ve merkezimin Bursa, olmazsa Balkesir olmas iin uratm. Trakya imendferi Yu nan askerinin nezaretine tevdi olunmu. Trakya tehlikeli bir vaziyette idi. Asayi olmadn gstermek iin hristiyan vatandalar sabahlara kadar evlerinden silh atarlar ve saf slmlar da tahrik ederek onlara da attrrlard. Bilhassa stanbulda taknlklar ziyadeleiyordu. Yer yer her tarafa ngiliz zabitleri gnderilmi ambarlardaki Rus eslha ve m himmat toplattrlyordu. Ruslar mttefikleri imi, bunlarn silhlan kendilerine verilecekmi. Halbuki Rusyada bolevizm cihanla msademe de idi. anakkaledeki toplar ve mhimmatmzn 15 Knunusaniye kadar kaldrlmas iin ngilizler tazyikatta bulunduklarndan uralyordu. tilf devletleri bize dokuz kolordu tekiline msaade etmiler. Tekilt bu esasta yaplyordu. Ben bunlarn hepsinin murettep gaddar bir programn ilk hafif perdesi olduuna kani idim. 28 Knunusani 1335 tarihli Harbiye Nezaretinin tideki tamimi vaziy etimizi gsteriyordu:
II
M ). U l !;
. 1962 Harbiye 2 8 /1 /1 3 3 5 14. Kolordu Kumandanlna 2 5 /1 /1 3 3 5 tarihindeki vaziyeti umumiye bervehizir tam im olunur: .
Si
ii * ,
1 Dokuzuncu Orduyu H m ayun Elviyei Selsenin tahliyesiyle itigal etmek tedir. ubat evailinde bu livalarda ktaat Osmaniye kalmyacaktr. Ancak K a rsdaki nziliz valli askerisi o havaliyi igal iin lzm asker bulunmadndan dolay. Odmanl ktaatnn kalmasn tahriren taleb ve rica etmi ve bu srar zerine bir piyade alay ile bir svari alay Karsda braklmtr. 2 Ardahan civarlarnda bir kye Grcler topu atei itirakiyle de ta a m 12 etmi iseler de ahalii islmiyesinin mukavemet etmesi zerine bir makinah tfenk
| -:;j 1 ! . 'i ;;-r
terk ederek ricat etmilerdir. Kafkasyam nbaz mahallerinde Ermeni mezalimi devam etmekte ve Nahcvan taraflarnda eyh Ali isminde bir zat Ermenilere m u kavemet etmektedir. .. ' ' 3 Altnc orduyu hmayun terhis muamelt ile itiagl etmekte ve fakat terhis kafilelerini garba doru sevkde pek ok mkilt a dar olmaktadr. Son gnlerde bir iki kafile Hizatnas istasyonunda trenden indirilmi ve oradan itibaren Birecik - Ayintab tarikiyle Islhiyeye gitmek zere karadan sevk edilmitir. 4 Sleymaryede mteekkil Krd Sinan hkimiyetinin hududu Erdebil, Altmkpr, Revandz, Dhk, Beni Yunus, K m i mevakii dahil olmu ve ngilizler istikbalde bu hududun daha ziyade tevess edeceini iae etmekte buunmulardr. 5 ismindeki sergerdenin tecavzat artmaktadr. Altnc ordudan sevk edilen m fre-
u 'j* .
Ptrge civarlarnda dahi Krtlk tahrikat vuku bulmak
zeye Urfa civarlarnda bu. sergerde tevabiinn tecavzatma maruz kalm ve altnc orduca mtecasirleri hakknda takibat yaplarak bir takm derdest olunmular. ' '
6 7
Adana havalisinde nakledilemiyerek kalan ve tilflar tarafndan vazizmire Yunan Salih-i Ahmer heyeti gelmitir. Urla civarnda R u m eka-
yed edilen erzek ve tehizat ve malzeme mevcudu yz yirmi alt vagondur. veti deva etmektedir. 8 Edirneye bir talyan mfrezesi ve Uzunkpr - Hadmky imendifer hat tnn muhafazasna bir Yunan taburu gelmitir. 9 M utelifin Dersaadetde asayii mahalliyenin iyi olmadn bahane ederek zabtay ve ahvali shhyenin iyi olmadn dermeyan ederek shhiyeyi tefti ede ceklerini resmen tebli etmilerdir. 10 Franszlar Sirkeci - Uzunkpr, ngilizler de Haydarpaa - K onya imen difer hatlarn iletmeyi der uhde etmek zere vaziyet etmilerdir. Haydarpaa ltnn kontrol iin mfrezeler gndermilerdir. Harbijê N azn namna F evzi ngilizler ayrca - K onya haltndaki mhim istasyonlara bilmum imendifer m uam e
Kolordumun Anadoluya gemesi biie beni tatmin etmiyordu. Ak lm fikrim arkta idi. Elviyei selseyi kurtaran ktaat meyamnda be nim kolordum da vard. imdi zelilne tahliye balam, yine o mntka slmlar kana boyanacaklard, halbuki bu olmayabilirdi ve mehib bir gibi byyerek belki btn milletimizin kurtulmasna da imkn, olurdu. Son vaziyeti grmek ve kolordu merkezinin Balkesir naklini, temin iin 31 Knunu sanide stanbula uradm. Tekirdandan stanbulun zayf ktaatna be yz. nefer de gnderdim. Vaziyetin gittike fenalat grlyordu. ttihat ve Terakki erknndandr diye tevkifat balam. Ciheti askeriyeden de baz bahanelerle tevkifat varm. Ben Balkesir teftiini mteakip 11 ubatda yine stanbula geldim. Vaziyet gn getike vahim bir hal almasna ramen yakn arkada! arm da henz fikrim kabul yeri bulmamt. Tasfiye kanunu yapm ve Erkn Har biye Reisi Fevzi Paaya gsterilmeden Meclisi Vkelya gitmi. Fevzi Paa istifa etmi. stanbul Merkez Kumandanl hncahn bignah, mahpus insanlarla dolmu. Franedespire stanbulu zabtetmi gibi Sir keciden sefarete eski Roma muzaffer generallar gibi 8/ubatta gitmi. Rum ve Ermenilerin slm ara hakareti tahammln fevkinde imi. Ek mek mthi fiyatl ,orta halli insanlar bile kvranyor ve Edirne muha sarasnn son haftalarnda yediimiz pl eyler yenmekte. Balan gta yazdm gibi, tarihin iftiharla Trk dedii yce bir millet inhill arifesinde. stanbuldan Trkler kovulacakm, ark vilyetleri Ada na vilyeti ile birlikte byk Ermenistan olacakm, Trakyaya muhtariyet verilecekmi, Izmire Yunanllar kacakm, Karadenizde Pontos olacakm gibi her biri insann mevcudiyetini saran havadisler azlardan veya Avrupa gazetelerinden etrafa dehet samakta idi. evket Turgut Paay evinde ziyarete gitmitim. Evde yokmu, az sonra geldi. Bana yle baryordu: (Ne duruyorsun? ek k lcn, varlm gster. Burada ne duruyorsun?) evket Turgut Paa Edirnede. frka kumandan iken erknharbi - idim. 31/M art/1325 irtica,
hareketinde Hareket Ordusunun bir frkasn da biz tekil edi yorduk. 1326 da Arnavutluk isyann tenkilde de beraber bu lunmutuk. Bana kar byk itimad olduundan beni grnce heyecanla 'byle barmt. Ahval hakknda mevsuk malmat aldn, vaziyetimi zin pek vahim olduunu, kuvvetimizi gstermezsek mahvmzn mukarrer 'bulunduunu syledi. Hrmetle takdir ettim. arka naklimin temimle u ratm syledim. 13/ubatta Harbiye Nazr' Yaver Paay ziyaretle Merkez Kumandanlnda (Bekiraa Bl denilen yerde) ki tevkiflerin kimin tarafndan yapldn ve bilhassa askerlerin sebebi tevkifini anla nmak istedim. Kat bir ey renemeyince bizzat mahpushaneye gittim. Bildiklerimle grtm. Kimse ne iin hapsedildiini ve bu darbenin kat olarak nereden geldiim ve ne olacaklarn kestiremiyordu. Gerek tev kiflerin balamas ve gerekse stanbuldan Trklerin karlaca ayiala r bir fikir hareketine sebep olmutu. Fakat nerede ne yapacak, kimse bir ey dnemiyordu. 24 ubatta (Onbeinci Kolordu Kumandanl ile Erzuruma gitmeniz lzm geliyor. Hazr bulununuz) diye Harbiye Na zn mer Yaver Paa imzas le aldm bir emir bana payansz sevinler verdi. Kanaatimce ok eyler artk olabilecekti. ark vilyetle rine Ermeni ve Grcler ayak basamyacakt, pontos hayalleri kuvvet bulamyacakt ve en mhimmi Ermenistan silhdan tecritle Trkiyeyi ayan kabul bir sulhe nail etmek iin rehine olarak elde tutulacakt. Ben bu dnceyi artk fiiyata km sayarak sevincimden duramyordum. Derhal ark vyetlerinin askeri ve siyas vaziyeti hakknda malmat toplamaa baadm. Meclisi Mebusann feshini mteakip vaziyetin gittike fena lat grlnce Knunusani ve ubatta ark vilyetlerine ait stanbulda iki cemiyet teekkl etmiti. Biri (Vyat arkiye Mda faa! Hukuk Cemiyeti) - ki Sleyman Nazif, Beyrut valisi smail Hakk, Hi caz valisi Mahmut Nedim Bey, Diyarbekir mebuslarndan Fevzi ve Zlf Beyler buna mensuptular - dieri de (Krt Teali Cemiyeti) - ki Seyit Abdlkadir ve Bedirhanilerden baz kimseler za bulunuyorlard - . Her iki cemiyet de ark vilyetlerinin Ermenistan olaca endiesiyle teekkl etmiti. Birincisi ark vilyetlerinin Trk camiasndan ayrlmamasn, kincisi ise bu fikri imknsz addile herhangi bir ekilde bir Krdistan tekilini hedef ittihaz etm bulunuyordu. Trabzon ve Erzurumda Muha faza Hukuk Cemiyeti de ubatta teekkl etmiti. (1) 25 ubatta yine kabine deiti, 26 da mill blokun teekkl ettiini haber aldm. Fakat fiil bir ey yok. Hep lemi medeniyete hitabeler. Ben bunu vatan iin mersiye okumaya benzetiyorum. Yalnz ark vilyetlerin de ve bilhassa Trabzon ve Erzurumdaki Mdafaai Hukuk Cemiyetlerini pek
( 1) stanbuldaki Vlyat arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyetinden bir heyet
r
i lir
l'i!
j'ijih .is J i.S i

v ,| n ;l j
Krt Teali Cemiyetine giderek birlikte ark kurtarmaya alacaklarm sylyor lar. Bunlarn mesaisinin nasl akim brakld aada grlecektir.
faideli buluyordum. Senelerdeberi tandm, elem ve meserretine ilerinde tirk ettiim bu vatandalar her trl harekete geireceimden tamamile mit vardm. stanbuldaki tetkikatrm hkmetin ve tf hkmet-. ferinin ne dndklerini renmee hasrettim. arkn iae vaziyetinin, vahim bir devreye girdiini renmekle, are dnyordum. Geri 21 u-, bat gecesinden itibaren sahiilerizden ablukann tilf devletlerince ref olun-. mas millete biraz nefes aldracakt. nk Amerikadan byk vapu-. rn gelmesi stanbul piyasasnda uval 23 liraya satlan mahlut unlara, be liraya indii halde, mteri bulunamamasm mucip oldu. Kahveni toptan okkas be yz kuru iken perakende iki yz elliye indi. Yirmi drt. kurutan talyaya iki bin ton eker sipari olunmas ekere hasret ka-. lan fakir fukaray sevindirdi. Fakat harabezara dnen Erzurum havali sindeki halk ve ordu iin tedbirler lzmd.' 6/Haziran/1915 de sahilleri-, mise abluka vazedilmi ve 21/ubat/1919 da ref edilmiti. Buna nazaran milletimiz (4) sene ( 8 ) ay on be gn muhasarada kalm demektir. Do kuzuncu Ordunun lav emrinekadar iae iini tanzim, stanbulda a yan itimat bir mukavemet merkezi temini ile uratm ve hayli mevsuk malmat topladm. ae iin Karadeniz sahillerinde vapurun urayaca iskelelerde ne bulursam almak emrini istihsal ettim. cap edenlere de emir tebli ettirdim. Aldm malmat: ark vilyetlerinin - Adana, Si vas da dahil olduu halde - ordunun shlan alndktan sonra. Ermeni^ Krt, Pontos diye yama ettirilecei; fakat mtarekenamenin 24 nc maddesi mucibince Vyeti sittede itiaat zuhurunda, mezkr vilyet lerin herhangi bir ksmm igal hakkna ramen, tilf hkmetlerinin t kuvvet sevkile oralarda muharebe edecek bir halde olmad ve zmirin Yunanistaa vermesi hakkmdaki fikirlerin mevcudiyeti - ki bunu Tan ve Maten gazetelerinden anladm. - Londradan arka gnderilmek iste nilen ktaatn Nereye gidiyoruz? sualine kar, arka denince: Horr, seslerile silh atlarn terk ile savutuklarn sevinle okumutum. Pangalt ngiliz Kararghnda istihbarat ubesi mdrnn odasndaki hari tada ark vilyetlerimizin taksimatna ait pln izgisi kalnca izilmiti. Bir hatt fsl Erzincala Sivas arasnda tesbit edilmeden braklm. Ahvale gre bir tarafa kvracaklar anlalyor! Hkmetimizin dnyadan bihaberliinden sarfnazar, baz efradnn tilfn mlini htr ve hayallerine gelmediinden fazlasile temine s! olduklarna bizzat ahit oldum. Bir gn gafiline avlanan Ali hsan Pa ay ngilizler Haydarpaadan tahtelhfz olarak kendi sefarethalerine. gtrmler. Bir ordu kumandannn mercii resmisine haber vermeden gtrlmesi Harbiye Nezaretini mteessir etmitir zannediyorum. Halbuki Dokuzuncu Ordu Kumandan evki Paay da ngiiizlerin ayni akibete uratacaklarn anladm. Fazla olarak yeni Nazr Ferit Ferit Paann imdilik durdurulan tasfiye meselesini kurcaladm rendim. Ordu kumandanlar hapse tklrken benim Erzuruma eski Kolorduma ve btn Dokuzuncu Ordu ktaatna kumandanla gnde rilmemin, hakkmda ttihat damgasnn vurulrnamasmdan ve emre.
i"; V 7
i:;!
Il
:;V *11 -fip;
itaat eder, ark halknn hrmetini kazanm ve stanbulini hesabna her emri orada kolay tatbik edeceimi zannetmek gibi budalalktan ileri geldiini ve benim o mntakaya atlmak iin ka ay dr diditiimi ve her yere ba vurduumu suiniyet erbab olanlarla ti lftan kimsenin bilmediini memnuniyetle rendim. 2/Martta Harbiye Nazr Ferit Paa nezdindeki bir tesadf, ibret olmak zere, yazyorum. Balkan Harbini mteakip tekat olan ne kadar kimse varsa hatt en amelimandalar dahi i bana ve en byk makam lara getirilmi ve bir taraftan da getiriliyordu, te topu Ferit Paa da pos dk byklan, bolca ve ihmalli sallanan elbise ve bedeni, vaz ve hali ile bu fasileden bir zat olduunu gsteriyordu. Ben nezdinde henz grmeden jandarma tesikine memur Miralay Fransz Fulonun geldiini odac haber verdi. Ben: Bhara tasdi ederim, ecnebiyi bekletmeseniz mu vafk olur; dedim. Dar kmak zere iken Fulon ieri girdi oda ka ps kapand; ben paravana arkasnda kaldm. Nazr beni dar km zanne serbeste fikrini syledi. Trke muhavere aynen yle idi: Fulon Jandarmann bir sls gnll olmak dierleri hizmeti askeriyeden nefer alnmak zere otuz bine iblm, muhassesatlannm tezyidini, jandarma mektebi kadm teklif ediyorum. Mektep iin Bey lerbeyi Saray arkasndaki karakolu istiyorum. Geri arada deniz de var amma bu taraflarda mnasip bir bina bulamadk. Maraal Desper Jandarma Kumandanln ziyaret etti ve pek gzel szler syledi. Ferit Paa Arzularnz Meclisi Vkelda yaptrmaa alrm. Mektep iin stanbul cihetinde dahi yer bulabiliriz. Fulon htiyat Zabit Mektebi msait dediler. talyan sefaretha nesi kurbundadr. Ben hariden grdm. , (Ferit Paa Biz htiyat Zabit Mektebini baka yerde aarz, dedi. Biraz sktu mteakip devamla, bilmem benim terciimei halimi bilir misiniz Fulon cenaplar? Bir ok seneler sadaret yaverlii yaptm. Son ra Selnikte Redif Frkas kumandanlnda bulundum. Beyolunda m hendislik de ettim. Oradaki caddeleri ben atrdm. elnik valilii de yaptm. Eski zamanlarda daha ziyade sknet vard. Jandarma iin de Sultan Hamit zamannda en ziyade slahat olabildi. Merutiyetten sonra hi bir ey yaplamad. Malm ya 31 Mart Vakas ve daha sonraki kar gaalklardan ba alamadk. Bendenizi de ttihat hkmeti yedi sene s tanbul a sokmad. Diyarbekir taraflarnda menfi gibi idik. imdi yeni yeni her eyi reniyorum. Aslen Msrlym. Kahirede dodum. Fakat kk iken stanbula gelmiim. Fulon Paa hazretleri iittim ki yirmi frka olacak ve fr kalarn mevcudu bin beer yz olacakm doru mu? Ferit Paa Dedim ya daha iyi bilmiyorum; galiba on dokuz. Er kn Harbiye bilir. Maahaza inallah u ordu derdinden de kurtuluruz da yalnz jandarmamz kalr. Fulon msaade alarak ayrld ben derhal kapy atm. Beni yeni odaya girmi sandlar. Nazrla yalnz ben kaldm. Bir ecnebiye iki dakika
evvel zelilne szler syliyen bu nazr yzme bakamyordu.^ ki sua lim var, dedim. (1) Erzurum - Trabzon bizde kalacak m yoksa fel ketli bir tahliye emrini bana m vereceksiniz? Cevap verdi Bilmi yorum, maahaza sulhn akdinden evvel belli olamaz ki bu da en aa alt yedi ay ister. (2) Tasfiye hakknda baz ayialar var. Bu nedir? Evet, selefim Meclisi Vkelya byle bir lyiha takdim etmi. Arza gitmediini grnce derhal istedim. Bir de ben tetkik edeyim dedim. nk 325 deki tasfiyeden pek byk ibirarlar oldu idi. Maahaza sizin gibi herkesin itimadn kazanm, kumandanlk etmi zatlar iin ayan ehemmiyet grmem; nk farzedelim ki tasfiye oldu. Czi bir zaman sonra yine eski rtbenize sahip olursunuz. Zavall mletimizi yalnz haric dmanlar tahrip etmediini Nazr Paa Hazretleri de kabul ediyor mu? ve yine kabul ediyor mu ki eref ve namus bir lhza iin dahi eshab tarafndan terk edilmez, dedim. (325) tasfiyesini isteyen btn ordu idi. Yapan ve kabul edenler de Mec lisi Mebsan ve yan idi. Tatbik eden de hr bir hkmetti. Alman r.tbeMebusan ve yan idi. Tatbik eden de hr bir hkmetti. Alman rtbe ler de devri istibdadn ihsan ve hediyeleri idi. Bundan ibirarlar hasl olduunu ve sizin bile mteessir olduunuzu buyurdunuz. Ya bugn harp kaknlar, aczinden dolay ordudan karlm bir zmre bunu is tiyor ve bunlardan bir heyeti mteebbise kanunu tanzim ediyor. Mec lisi Mebusan yok, yan yok, hkmet esir ve dmanlarmzn her ar zusunu fazlasile yapmakla zevk duyan insanlarla m bunu yapacak. Ordu senelerden beri vazifesini hakkile yapm ve buna muvaffak ol mak iin de bugnk kumandanlar yetitirmitir. Hkmetin siyaseti ifls etti ise ordudan neden intikam alnacaktr ? Ben ahsm iin eref ve haysiyetimden hi kimse iin bir cz feda edemem. Sararp kvra nan Nazr ksaca unu telffuz etti: Tetkik edeceim. Bugn tetkik edeceim. Ben de daha fazlasndan sarf nazarla nezdinden ayrdm. Ordunun inhltni dmanlara teklif eden ve Arap olduunu syle mekle Trkler iin her fenal yapabilecek bir tynette olduunu anlatmak isteyen bu Nazr 4 Mart gn kabine deierek 5 de Nezaretine Ahmet Abuk Paa geldiini grnce sylediine veya sylediim yapamadna mteessir olmutur. Bu zatn kulamla iittiim ihanetini hemen o g n tesbit ettim. smeti, Raufu ve Kemal Paay ikaz ettim. Ahvalin vehameti artk takdir olunmaa balad. Rastgele tevkif ler, Rum ve Ermenilerin mttefikan hareket edeceklerine dair kiselerde yeminlemeleri. Her ay hkmetin idare makinesini meflu klmas, ngiiz ve Franszlarn rastgele yerleri igal etmeleri ve hatt husus mekenleri bile eyasile kendi mallan gibi tasarruf etmeleri ve sahiplerini kovmalar, Ermeni ve Rumlarn tilf ordularna ve polisine alnarak s lm ara kar yapmadk rezaletler brakmamalar, ordumuzun top ve tfek kama ve mekanizmalarnn toplanmaa balamas Trk milleti nin nelere maruz kalacam artk her kafada dndrmeye balad. e yaramaz ne kadar mtekait varsa i bana alnm, ne kadar abuk sa-
b -T
I
buk insan varsa hep gayrete gelmi (kazandm krdr) diye akla ge~ eni yapyorlar, antikam, hrs btn kuvvetile tahribatta. Trl cemi yetler teekkl ediyor. Kimi bir ey koparmak, kimi bir i yapyoruz demek iin! Mesel (Hrriyet ve tf) faaliyetine balam, Selmeti Umumiye Frkas, Krt Teali Cemiyeti gibi cemiyetler belirmi. Bu meyanda, cihan medeniyete hakkmz anlatmak gayese mill blok, Vi~ yat arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyeti gibi vatanperver insanlarn s S teebbsleri de vard. Fakat bunlarn da gayesi nihayet Vilson prensip lerine tutunarak elimizde kalan vatan parasnn Trk ve slm camias olduunu cihana ispat etmekti. Zaten byle de olmasa alen yaamalar rina imkn yoktu. Hrriyet ve tf memleketin genliini ttihat diye imha ve ne kadar mtekait ve amelimanda kimseler varsa m emi eketin bana musallat etmek zere idi. Krt Teali Cmiyeti de Krdistan istiklli yapacam diye ark vyetlerinin Ermenistan olmasna sebep olacakt. Ordularn banda gvenilir kumandanlar kalmam kimi gel mi kimi getirilmi hepsi stanbula toplanmt. Mustafa Kemal, Vehip,, Fevzi, Cevat, Cemal, Ali Fuat, Ali hsan Paalar, smet ve ben. Bir ok. muhtelif rtbedeki zabitler de izinli izinsiz stanbula akm ediyorlard. Vaziyetin kestirme mnas inhilldi. Sk sk kabinelerin deimesi, iti lfn her gn artan tecavz felket gnn yaklatryordu. Hal byle iken henz fikirlerde birlik olmamt. Gnn birinde Boleviklik iln ediverince Rum ve Ermenilerle arada husumet kalma yaca zanrn vard. Mtecanis ve iyi bir kaBine tekil olunursa mmkn olan iyice bir vaziyet tesis edebecei kanaatinde olanlar oktu. Mus-I tafa Kemal Paa ve smet Bey bu fikirde hayli musir idiler. Hislerin. li de dahil olaca bir kabine tilfn emniyet ve merhametini eelbedefo i, lirmi. Bir ok zatlar da halin ald cereyana tbi olmakla i olaca[ na varr diyorlard. 4 Mart Damat Ferit Paa kabinesi herkeste bir i , yeds uyandrd. Bilhassa Hriciyeye erif, ray Devlete yandan Krt jj Abdlkadirin tyinleri ark vilyetlerimiz iin ak felketi gsteriyorl , !'| du. Kabine bir ok erbab namusu tevkife balamakla endieleri arttr ! ' d. Adeta tilf hkmetile Damat Ferit kabinesi tahribat yarma kf m l a r d . 10 Martta Vehip Paa, Fethi Bey, Halil Bey, Yunus Nadi Bey ve daha baz gazeteciler de tevkif olundular. Bu. vaziyet Artk ne ya pacaz? dncesini arttrd. Fikrimi soranlara: Anadoluya ordu ba na! Baka are yoktur fikrini isbat ediyordum. 13 Martta Erzurumda Onbeinci Kolordu Kumandanlna tyinime dair tahrir emrimi aldm. Fakat Erkn Harbiye Relisi Fevzi Paa da ifahen pek elm olan u teblii yapt. Harbiye Nasr (Ahmet Abuk Paa) demi M: evki Paann kalmas muhtemeldir, bir ka gn Kzm Karabekir' l i fP Paa intizar etsin! Beynimden vurulmua dndm. Nihayet 5/Nisan/ 1335 de Dokuzuncu Ordunun gas hakknda atideki emri aldm.
ube 1 No. 1961 Dokuzuncu Ordu Kumandanlna nc Ordu Kumandanlna "
5 /4 /1 3 3 5 .
'
1 Dokuzuncu Ordu mlgadr. Evvro Dokuzuncu Ordunun taht emrinde emrinde bulunan nc, Dokuzuncu, Onbirinci Fafkas Frkalarile Onikinci Fr ka Onbeinci Kolordu kumandannn taht emrine girecektir. Dokuzuncu Ordu ka rargh Onbeinci Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paann Erzuruma m u vasalatna kadar Onbeinci Kolordu karargh sfate ifai vazife eyliyecek ve m u maileyhin vruduna kadar frka kumandanlarndan birisi Kolorduya veklet eyliyecektir* 2 nc Kolordu dorudan doruya Nezarete merbut bulunacaktr. 3 Van ve Erzurum ve Trabzon vilyetleri Onbeinci Kolordunun mmtakasdr. Dokuzuncu Ordunun bu vilyetler dahilindeki btn messesesat ve tekilt Onbeinci Kolordunun emrindedir. 4 Sivas Vilyetile Canik Mutasarrfl nc Kolordunun mntakasdr. Dokuzuncu Ordunun bu vilyet ve sancak dahilinde bulunan btn messesat ve tekilt nc Kolordunun Emrindedir. 5 nc Kolordu Beinci Kafkas Frkasndan Trabzon vilyetinde brakl m olan drt tabur piyade ile topular imdiye kadar Dokuzuncu Ordunun istih dam eyledii hususatta kullanmak zere muvakkaten kemkn Trabzon vilyeti mntakasnda ve Onbeinci Kolordu emrinde brakacaktr. 6 Dokuzuncu Orduya ve nc Kolorduya yazlmtr. 3/N isa n /1335 Harbiye Nazn akir -
15* Kolordu Kumandanlna Nezareti ceileden 9. Ordu ve nc Kolordu Kumandanlklarna verilen emir sureti lacelmalumat balya naklen arz olunur. 5/N isan/1335 8
Erkn Harhiyeyi Umumiye Birinci ube Mdr Kaymakam Tamim (Harbiye Nezareti devair ve uabatile mfettiliklerine)
Benim diârka hareketime msaade olundu. 7/Nisan/1335 gn Yunan stikll giin imi. Sk Trk ve tilf devriyeleri halk korkutu yordu. Bugn Franszlar Bey azattaki misafirhaned asker binasn igal ettiier. Artk Harbiye Nezareti binas da yakndan taht tehdide girdi. l/N isanda veda ziyaretlerimi yaptm. Bilhassa M. Keml Paa ie ismete vasiyeti son defa olarak anlattm. Mustafa Keml Paa ameli yat yaptrm ilideki ikametgahnda yatyordu. Yannda ahbablarn dan biri vard. Mahrem grmek isterim, dedim. Bunun zerine bu zat takdim etti. Ve yalnz kalmaklmz anlatt. Bu zatn Ruen Eref Bey olduunu rendim, dar kt. Aynen unlar syledim: Pa-
gam, ben yarn Erzuruma hareket ediyorum, Istanbulda ne vaziyette kalrsanz kalnz bir ey yapmak imknszdr. Skt edersek mahvmz mukadderdir. Behemehal Anadoluya ordu bana geliniz. Hem de garka; milletin kurtulu anahtar sarktr. Orada her ey mmkndr. Ordu da- kuvvetlidir, halk da beraber gider. Ben kat kararm verdim. Pl nm basittir. Mill bir hkmet tekili ve ark vilyetlerini istilya haznianan Ermenistan bize gzel bdr sulh rehinesi olarak elde tutmak, sonra hdisata gre, garbe tevcih etmektir. stabulda ne siz ve ne de kymetli arkadalar fazla mddet kalmaynz. Baka trl mill birlik ve mill varlk gstermek imkn yoktur. Benim ahdim tek da ba mezar oluncaya kadar uramaktr, istikllimizi ve hi deilse namusu milli mizi kurtaracak, ancak bu karardr. M. Kemal Paa u cevab verdi: Bu da bir fikirdir, ahval gnden gne size hak verdiriyor. Size muvaf fakiyet dilenim. Ben bunun bir fikir deil kat bir karar olduunu an lattm. Ordu ve halk bu fikir etrafnda muhakkak toplanacaktr. ark ta mill hkmet esaslarn kurduktan sonra siz garbe tevecch eder siniz. ark vazifesini ben deruhde ederim. Eer gelmeyecekseniz hare ketimi ona gre tanzim edeyim, dedim. Bdraz dnd ve: yi olaym size mlki olmaya alrm, vaadini verdi. Ben arkta mill hkmet esasn kurarken M. Kemal Paann Istanhulda bir padiah hkmetin de herhangi bir vazife alarak en kymetli arkadalar da etrafnda top lamas ihtimali beni pek dndrmt. te en mhim olarak buna mni olmak iindir ki ahsmdan fedakrlk yaparak fikrimin husul iin kendilini arka davetle mill harektn bana gemesini teklif; et tim. Daha evvel ismetle de uzun uzadya konumutuk. ismet benim haberim olmadan M. Kemal Paa ile bir ictimada bulunurken Ahmet Rza veya zzet Paa riyasetinde bir ka bine yapmak teebbsnde bulunmutu. Bunu ben haber al dm zaman, bana haber vermeden ve reyimi sormadan byle menfi ilerde bulunmasnn faidesiz ve ahsn ypratacan bir daha tekrar ile Istanbulda yaplacak hi bir teebbse girimemesini ve Anadoluda mill teekkln bana gemesini ve ben tek bama da kalsam uraa cam, fakat halkn bizimle geleceini, vaziyetin iinden baka trl k mak imkn bulunmadm izah ettim. Rauf Bey kendisine nerede ne vazife verilirse hazr olduunu her zaman sylerdi. Hl |pet bana da ae Nazrln teklif ediyordu. Esasen hi bir kuvvete istinat etmeyen bir kabineye girmenin ahsen sukut olacam, iae Nezaretinin ise a lktan lenlere mersiy eh anlk olacan syledim. smet diyordu ki: Alk diyorsun, acaba alktan koca Istanbulda kim lm? Dedim ki: Hangi evin kapsn alp da halini sorduk. Benim evim bile yar a! ismet mteessir oldu syleyip syleyeceine piman oldu. 12/Nisan/1335 Gleemal Vapuru ile akama doru stanbul rh tmndan hareket ettik. Kzkul esile Selimiye arasnda demirledik. tilf memurlar kontrol edecekler! Herhangi bir tarafa gideceklerin byk mkiltla, vesikalarn ngiliz, Fransz niformal yerli Rum ve Erme
ni askerlerinin envai hakaretine urayarak rvet vererek yaptrmala r ka samandr usul olmu. Vapurlarda bu tasdikli vesikalar alma yanlar hakaretle;, dayakla dar atlyormu! Byle bir heyet bizim vapuru da arad. Vesikay yaptrmam arka giden iki zabit kmrc kyafetine girerek ocak banda grlerek kurtuldular. 13/Nisan saba h rzgrl ve bulutlu bir havada Boaz karken bir saadet rzgr gibi kalbim couyordu. Bykdere nnden geerken o, 28/Terinisa^ ni/1334 de Bykdereye ekilmek zere bulunan ngiliz bayrann rzgrdan rpndn grdm. Bu sefer gurur duydum. Buna ve Boaz tarafeynindekilere, Hepiniz, hepiniz inmee mahkmsunuz, dedim. ok seviniyordum. Sanki her dncem kuvvet ve her kuvvet muvaffaki yet olmutu. Cihan yklsa Trk ylmaz! diyordum. Yaverime de prog ramm anlattm. Sevinle artk Karadenizde yol alyorduk. Zonguldak, Sinop. Bura ya ktm, hkmet emrinde bulduum erzak aldm. Fakat, ne garip ciheti askeriye bana emir v-ermiti. Mahallerine de tebligat yapldn sylemilerdi mliyeden byle bir emir gelmemi!...- Her ay deien hir hkmetin yapaca i bukadar olur. Ben eldeki emre istinaden bu radan ve on saat mesafedeki akrolu iskelesinde ne buldumsa vapura aldm. 17 Nisanda Samsuna vardk. Buraya Harbi Umumide tekade sevkedmi fakat imdi i bana alnmlardan bir divan harp heyeti kt. Samsunda bir Hint bl, limanda bir ngiliz torpido muhribi var. Kumlar krk ellier kiilik ete halinde kasabaya kadar tehdide balamlar. Son gnlerde bir ka slm etesi de km* 18 de Ordu ve Giresuna da urayarak 19 da erkenden Trabzona var dk. Birlikte Trabzona vali tyin olunan Galip Bey de vard. Bu zat dehetli ittihatcar aleyhinde olmakla beraber ya iler lemi ve kuvvette muhalefet edemiyecek bir insand. Birlikte ehre ktk ve belediye dairesine gittik. Yemei belediyede yedik. Ben bu gnden ie baladm. Trabzon Muhafazai Hukuk Cemiyeti Merkezi erafdan ( 21 ) kii imi ( 11 ) i heyeti merkeziye ( 10 ) u heyeti idare, ubatta hkmetten msaade alnm ve kulp alm, 23 ubatta Trabzonda k kongre yaplm. stanbula kiik bir heyet gnder miler ki stanbuldaki heyetin Avrupaya gnderecei heyete itirkle Trabzonu mdafaa etsinler. Belediye Reisi Barutcuj^hm et Efendi ayn zamanda Mdafaai Hukuk reisi. Heyet vaziyetin dehetinden ylgn ve mteessir. Ahvali olduu gibi deil mthi ve gayri kabili izale fel ketli gryorlar. Btn mitleri Avrupaya yalvaracak "heyette. Harbi Umumide Rus istilsnda ezilmi, imdi de Ermeni veya Pontos beiyesinin balarnda dndn grerek kan alyorlar. ngiliz donanma snn her belnn mukaddemesi olacan zannediyorlar. Ben bu muhte rem insanlara dedim ki: Avrupaya, Amerikaya yalvarmak hastann banda mersiye okumaktr. Memleket tehlikededir bu muhakkaktr. Fakat kuvvetimiz bu tehlikeyi d e fe kadirdir. tilf kuvvetlerinden korkmaynz. Daha geen hafta Londradan memleketimize getirilmek
il
istenilen alaylar ii anlaynca biz gitmeyiz diye silh atlarm brakp savutular. tilf milletleri Harbi Umumiden okadar yorgun ktlar ki memleketimizde tek bir efer bile ldrmee raz deillerdir. Karmz da Rum Ermemden baka kimseyi grmiyeceiz. Istanbulda itilf kuv vetleri bostan korkuluundan baka bir ey deildir. Bana inannz. Ben buralar una, buna vermee deil, buralar almak isteyen hlyal ka falar ezmeye geldim. M birliiyle ve sngmze istinaden ie balyami. Allah yardmcmzdr. Szlerim ok iyi tesir yapt. Bilhassa ngiliz donanmasnn bir ey yapamyacam nk milletlerin ezgin bir vaziyette ar tk arkla uramak istemediklerini ve bostan korkuluunun bizi korkutmamas lzm geldiini izah ettim. Her tehlike hakikaten mevcut bile olsa ikmal namusa fedakr Trklerin mecbur dahi olduk larm, halbuki karmzda Rum, Ermeni birliinden baka kacak kuv vet olmadm ve bunlar da bizim imhaya kadir olduumuzu anlattm., Bana itimatlar olduunu ve szmden kmyacaklanm vaad etter. 30 Nisana kadar Trabzonda kaldm. ngilizler her eyi kontrol al tna almlar. Fransz mmessili dehetli Trk aleyhdar. Trabzonda (Ademi Merkeziyet Cemiyeti) diye birka kiilik zayf bir ey var ve Fransz mmessilinin nfuzunda. Fakat htiyat Zabitleri Cemiyeti ve Muhafaza! Hukuk mensuplan namuskr insanlar ve hi bir nfuzda deil. 22 Nisanda Ordu Kumandan evki Paa ve ksmen mezun ksmen, muamelt zatiye emrine yz elli zabit stanbula gitti. Ordu zabitam mthi azalyordu. Bu akn mtarekeden beri balamt. skele ambannda sandklara konmu ve ngilizler tarafndan grlm bir ok top kamalar , var. Bunlardan ie yarayan ve ya ramayanlar tefrik ettirdim. Anbarlarda iimize yarayacak malzeme nin dahile almmas iin icap eden tertibat yaptrdm. Erzuruma ngiliz Miralay (Ravlenson) isminde biri gitmi. Erzurumda bana ve klet eden Dokuzuncu Frka Kumandan Miralay Rd Bey bulunma sna ramen doruca Frkalara ve Trabzon Kumandanlna emir tar znda tebligat yapm. Frkalarda bin beer yz tfenk bulunacak, fazla olursa kumandanlar mesul edeceim tarznda edit eyler yazm. Derhal t a m im ettim ki emri ancak benden alniar, sualleri yalnz ben sorarm. Ravlensona da yazdm: Kolordunun kumandem benim, kta atm ancak benden emir alrlar. Ben de Harbiye Nezaretinden emir ak ran. Arzularnz bu vasta ile ltfen bildirin. Trabsondaki ktaat ve mektepleri ve ambarlar ve messesat kmen gzden geirdim. Samsun havalisi asayii berbat olduundan nc Kolordunun mfrezesini Samsuna gndermei muvafk buldum. Trabzonda ngiliz ve Fransz zabitleri vard. Jandarmamz tensik idn bir Fransz binba da gelmiti. Henz sulh olmadan bu garip tensikat her ay deien kabinelerden birinin yadign idi! Trabzonda Fransz konsolosu diye ie balam bir zat da vard. Her biri ayr ayn ziyaretime geldi, ben de iadei ziyaret
ettim. Yerli Rumlar vastasile her eyi mbalal reniyorlar. Fran sz diyor ki: ihtiyat zabitleri ittihatlk yapyorlar, Erzuruma baz it tihatlar gitti zabtan tahrik ediyor. Sizin iin Marmara sahilleri var ken buralarda ne aryorsunuz?... iimden keke hepiniz byle mak sadnz syleyecek kadar budala olsanzda biz de vazifemizi kolay gr sek! dedim. Halbuki kibir ve gururla hepsinin basiretleri kapanm imi ki bize mni olmak deil bizi i basma getirdiler ve iimizi kolaylatra cak aklszlkta bulundular. Ben buna Hakkn bize ltf derim. (21 Nisanda bir Yunan torpidosu geldi. Gelecek Rum muhacirlerini yerltirmek iin bir heyet gelmi. Bir gece br ka Yunan neferi sarho olarak bir neferimizin silhm almak ister neferimiz de bunlara silhla mukabele eder ve birini ldrr, itilf memurlar bunu mhim bir me nsele addile valiye gitmiler, bana da geldiler. Neferin mtkabelei bilmisil yaplmasn, maktule merasim icrasn istediler. Yis vermedim. Mda faa! nefis ve namus olduundan Trk neferi ceza grmedi. Yunanllar da def olup gititler. Ertesi gn (400) kiilik Rum muhacirini havi Rum vapuru geldi. Vakte Trabzondan Sohuma gitmiler imdi Roleviklerden kayorlarm. Odesa mntkasna baz efzun ktaat gnderildiinden Bolevikler tuttuklarn gya imendifer raylarna balayp inetiyorarm. Bu muhacirler mallarm ve hatt ocuklarn bile atp kam larm.) ' Âjanstan da Fransada Kiamanso Kabinesi dtn Boleviklerin Rifada sekiz bin sekiz yz kii katlim ettiklerini rendim. Bu hava dislerden lzimi gibi istifade ettim. Boleviklerin Kafkasyaya yrdn ve bize iyi bir sulh temin olunmazsa bizim dsmalnarmzm dman ol duundan tabi mttefik olacamza, Sohum havalisinde itilf ordusu nun denize dkld gibi havadisleri nerettim. Ktaatta, ve halkta maneviyata iyi tesirler yapt. Taknlk eden Yunan neferinin itlaf marklk eden Rumlara iyi bir sille o ld u j stanbul hkmeti 16 Nisanda ehzade AbdurraJhim Efendi riyasetinde garb Anadolu mntkasna bir heyet gndermi, 29 Nisanda da ehzade Cem alettin Efendi riyasetinde ikinci bir heyet Edimeye gnderiliyormu. Bu heyetler halka beyanna me okuyorlarm; hlsas: (On senedir ahkm eriye ve kavanini esasiyeye mugayir fenalklar yaplm. Harbi Umumiye kr krne giril mi. Padiaha sadakat ve emrine itaat etmeli imi byle olursa bu fel ketli gnlerden kurtulunurmu. Padiahn selm varm) Anasn hiristiyane bu heyetlerle temasa geliyormu. ehzade Cemalettin Efendi 22 Nisanda vapurla Trabzondan gitmiti. Ordud hayli mddet mlrayhk etmesine ramen dnyadan bihaber! Fakat Zeytinlik Mektebi mdr ne yazd tezkerede ayan hayret bir mtala var. Mektebi ziyaretim de mdr gstermiti. ehzade mektebin yaknnda oturduundan o cuklarn grlt etmemesi iin polisle vakit vakit haber gnderirmi. Bir gn kzm yle bir tezkere yazm: (Mektebinizin Yahudi havrasndan fark yok. Bu grlt istikbalde
.
siiei vatanda kopacak isyann mukaddeme! i&zarat mdr? Yoksa mdr bey sen mi mteyakkz deilsin. Anlatsa da biz de anlasak). Fahr Yaver Hazret ehriyar ehzade Miralay Cemalettin. Hakikaten sinei vatanda kopacak frtnann esaslarnn kurulduu gnlerde yazlmas garip bir telepatidir. Damat Ferit Paann ne ser semlikler edeceine bu ehzade heyetleri misaldir. 1 30 Nisanda Trabzondan iki otomobil ile hareket ettim. Ardasa, G mhane, Bayburtta teftilerimi yaptm. Halkn al elimdi. Gmhaneden geerken Daltabanda kadnlar ekmek diye baryorlardu Bayburtta bir eve doldurulmu yz kadr kimsesiz ocuk bir deri bir kemik kalm. Haftalarca yiyememiler. Derhal bunlar mkemmelen" doyurttum ve iaelerini temin ve sonra da Erzuruma aldrdm. ki Ame rikal gya a halka un tevzi etmek zere birka gn evvel Erzuruma gitmilerdi. Bunlara belediyelerden yerli hallar da hediye ettirmitim. Bunlara Ziganadan inerken rastgelmitim. Otomobilleri' bozulmu, ben zinleri kalmam. Yar dun ettirdim, benzim verdini. kram da ettim. Yan larnda bir Rum tercman vard. Bana da halka yardm edeceklerini va~ adetter. Maatteessf ne bunlardan ve ne de temadi eden bu gibi bol vaidden dierlerinden Halkmz bir lolona ekmek almad. Bir ok' hediyeler de caba gitti. 18 hararete ve havalarn letafetine ramen usul vehile he nz Kobda metre kar var. evki Paa yolu atrarak gemi. Biz gein ceye kadar da amele yardmiyle yol temiz tutulmu. Ziganann mthi, uurumlar Kobda yok fakat esasen arazi bin metre rakmda bulundu undan Kobun irtifa Zigana gibi tethi etmiyor. Akaledeki ktaatmz da teftiten sonra 3 Maysta leyin sevgili Erzuruma geldim. Halkm ve ktaatn memnuniyeti pek ziyade idi. Ge en sene Erzummu benim Kolordum istirdat etmiti; bu sene eMmizle inetmiyeceimizi herkes dnebiliyordu. Halk ve ktaatm derlerdi ki (Bismillah dedi mi o mutlak muvaffak olur.) ^Bu kadar byk itimat varken elbet muvaffak olurduk ve olacaz da. Doku zuncu Frka Kumandam Miralay Rd Bey bana veklet etmekte idi. lk evvel ba baa bununla o gn konutuk. Ravlensonun edit fedr emrini gsterterdi. Emirde diyordu ki: (nc Frka Kumandan Kaymakam Halit Bey tahtelhfz Trabzona sevk olu nacak. Elviyei selsede Grclere kar halk mukabeleye sevk ettiin den ngizler kendisini mesul ediyor. Eer Halit Bey firar ederse yerine Kolordu Kumandan Vekili Rd Bey gidecek ve ayn mesuliyete ar placaktr.) Rd Bey ilve ederek bu yada bama gelen belya bak. Ne yapacaz? dedi.^Hi merak etme dedim evvel asil gelince veklet mesuliyeti ona raci olur. Ben kendisine cevap veririm. Sen artk mu habere etme Sonra bu heriflere deil kumandan silh da vermiyeceiz Bir kar toprak da. Bilkis elviyei selseyi de tekrar alacaz. Memle keti iyi bir sulha nail etmek iin rehine olarak hatt btn Eirmenista-
STJS-LjL HARBM Z
n da ilk frsatta igal edeceiz. Vaziyeti umumiye buna msait bir ek le girmitir. tilf milletleri artk harpten bkmtr bilhassa memleke timizde tek bir nefer ldrmek istemiyorlar. Ermeni ve Rumlarla hesa bmz nasl, olsa grrz. Hususile itilfla muharip olan Bolevik Rus ya da Kafkasyaya hareketini tevcih etmitir. Yaknda ne Karsda ve ne Batumda ngiliz kuvvetleri kalamyacaktr. Benim kararm udur: im diden mdafaai hukuk cemiyetlerini esasl tensik ve Erzurumda bir kongre ile fiil kararlar milletin arzusu haline kalbetmek. Ayni saman da ktaatmz uzun bir harekete hazrlamak. Trabzonda ngilizlerin da ir ei nfuzuna girenlerden maada bir ey vermemek. Mntkamza bir ta raftan taarruz olursa derhal Ermenistana yklenmek. Dikkat edecei miz mhim bir mesele de Krtlk cereyandr. stanbulda bu hususta byk faaliyet grdm. Ben mntkamzdaki airetleri tensik ve beyle rini bizzat celb ile onlar tutabilirim. Krdis tann Ermenistan olacam sulatmakla mesele kolay hallolur. Trabzon mdafaai hukukile gr tm. tilf kuvvetlerinin bir ey yapamyacaklarm ve stanbuldaki kuvvetlerin bostan korkuluu olduunu anlattm. Kararmzdan ayrl mamaa ve artk uraya buraya ricac heyetler gndermekle deil bi zim vereceimiz hareket emirlerini yapmaa sz verdiler. Rd Bey byk bir srurla szlerimi kabul etti. Ve szmden bir nokta inhiraf etmiyeceini byk bir inirahla sz verdi. Derhal erk nharplerimizi de bu karardan haberdar ettim. Hepsi memnun. Bence 3 Mays gn arkn btn mnasile kurtulduu gnd. Dncelerim maniaszca fiiliyata inkilp edecekti. 4 Maysda Erzurum Mdafaai Hukuk Heyetiyle grtm. Bunlara da lzm gibi kuvvet verdim.. Si lhlanm vermiyeceimizi fakat her iin mill bir karar eklinde tecel lisi iin Erzurum Kongresinin himmetine ihtiyacmz izah ettim. Sonra Mdafaai Hukuk Reisi Hoca Raif Efendi e yalnz grtm. Bu muh terem zat stanbuldan benden evvel km. Orada vaziyeti olduu gibi grdn Karsda ngiliz ktaatnn dahi bulunmasndan stanbul h kmetinin erge Vilyeti arkiyenin tahliye emrini vereceini ve fel ketin yakn olacam bana anlatt. Ve dedi ki Siz de bunu yakn gr yorsanz bari ailelerini herkes imdiden nereye kadar ekilmeleri mna sip ise oraya gnderseler. Hayr, dedim. Ben buraya Erzurumun ar knda i grmee geldim. Beri Erzurumun arknda olduka Erzuruma ecnebi hkini olamaz. Fakat asl m esele memleketin istikllini ve elimiz den bir kar yer vermemeyi temin etmektir. Bu da olacaktr. Gayet ba sit. Bu i arkn istikbalini de ebed temin eder. Ermenistam rehin ala cam. Arzu ettiimiz bir sulh iin bu bir anahtardr. Raif Efendi aya a kalkt ve bana hayr dualar ederek, sizinle milletimiz mftehirdir var ol! dedi. Bugn ngiliz Miralay Ravlenson da ziyaretime geldi. Gr tmz eylerin mhim hlsas gyledir: Vazifesini sordum. ark mmtakasmda mtareke ahkmnn hsn tatbikine nezaret etmek de di. Ohalde Frkalara ve Kolorduya emir verir gibi neden yazdn sor
dum, Franszca gryorduk, bundan sonra bu gibi haller oknaz. dedi. Arada tercmanla anlamak daima suitefehhm yapyordu. Bun dan. sonra arzunuzu bana sylersiniz fakat herhangi icraya ait bir i mutlaka Harbiye Nezaretinden emir gelmesiyle olur, dedim Yalnz na zar dikkatinizi bir eye celbedeyim. Erzurum halk zaten ka senedir Ermeni mezalimi ile inlemitir. Baknz her tarafmz harabezardr. im di de buralar Ermenistan olacak diye szlerden halk mteessirdir. te beriye fazla mdahale etmek. Ordunun silhlar ve kumandanlar top lanyor gibi fikirler vermek gnn birinde hayatnza mal olabilir. Bu halk pek asabidir. Ben hayatm tehlikeye koyamam. Sizn de basiret ve teenni e hareketinizi muvafk bulurum. Baknz nc Frka Ku mandan HaJit Beyin derdesti olmazsa Kolordu Kumandan Vekili R t Bey gidecek tarzndaki tahriratnz halkta fena galeyan yapm. Da ha dn geldim, bana bir ok halk ve zabit g'eldi. tik gnden ii rn dan karmaa sebep olursak ikimiz de tehlikede kalabiliriz. Ravlenson biraz dnd ve szlerimi makul grd. Bundan sonra daha nazik ha reket edeceini syledi. Miralay bey arzu ederseniz size bir sabit tef rik edeyim. Daima yorulmazsnz. Ufak tefek iler iin bunu nezdime gnderirsiniz,. Yalnz ngilizce bilenimiz yoktur Franszca fodlen birini bulurum. Ravlenson pek memnun oldu. (Ben de ngilizce dahi bilir bir zabiti bdiini bildirmemek zere talimatla nezdine gnderdim. Ve bun dan hayli istifadeler temin ettim. Dairesindeki muhaverat ve muhabe rattan daha evvel haberdar olurdum.) Ertesi gn kendisini iadei ziyaretimde pek samim davrand. Bahsi Boleviklere getirdi. darelerinde intizam balad iin ahvalin mkl olduunu syledi. Kafkaslar iin korkulmayacam, nk Kazaklarn ar taraftar olduklarndan bahsettim. Maatteessf onlar da kart dedi, ihtilfn kuvvetli bir ordu ile meseleyi halledeceini sylemem zerine; Gayri mmkn! Gayri mmkn! Yeniden kuvvet celbi gayri mmkn! Bundan baka Boleviklerin mtereddit ordular var. Yap lan ve yaplacak ey baka memleketlere Boleviklik: sirayet etmemesi dir. Ve mthi propaganclarm her tarafa gnderiyorlar, dedi. Rav lenson ne Halit Beyden ne de shlardan bugn hi bahsetmedi. Ben sh ve kumandan vermemek hususunda atlatma plnlar yaparken onun da beni Bolevikler Kafkasyaya geldi diye vaktinden evvel bir ha reket yaptrmaa altn hissettim. ilk mhim i haber almak. Bilhassa Rusyada neler olu yor bunu doru olarak ve vaktinde renmekti. Telsiz telgraf istas yonunu faaliyete koydum. Rusa ve Franszca tebli ve ajanslar ala bilecek insanlar Tebrdzde olduu gibi ie balattm. Moskova telsizlerini mantazaman; ara srada Berlin ve Paristen ajans ve bazan stanbul ve Karadeizde gemilerin muhaberatn almaa baladm. Kafkasyadan ve Karsdan da malmat almk iin icabeden tedbirleri yaptm. Zaman zaman aldm haberlerle hale gre nasl neriyat yaptm griilecektir. Ayn zamanda airet tensikatm yaptm. Harbi Umumide
bulunan airet alay kumandanlarm celb ile aka bunlara Krtlk me selelerinin neticesini, Krtleri Ermeni] ere m ahyettireceklerini anlattm. T e memleketlimizin kurtarlmas iin elbirliile allmazsa iki canda lanete hak kazanacaklarn syledim. Sz verdiler, yemin ettiler. Krt lk iin mhim propagandalar varm. Berjin gazetesi namussuzca yaarm fakat ayrlk fikri gtmiyeceklerdir. Bhassa Drdnc Airet Alay Kumandan Haydar Bey (1336 Ermeni Harektnda ehit oldu) bana mthi propaganda ve para oynadn fakat ahsmn Erzuruma gelmesi ve ikaz etmesi zerine ayrlk fikri kalmadn yeminle anlatt. Kolordum drt frka idi, kuvvei umumiyem: 17860 idi. Otuz bin tfenk nizamiye her zaman seferiler edebilirdim. Fakat smufu muhtelifesi, airetleri, milisleri icabnda elli bin kiilik bir ordu e ie balyabileeektim. Ahali elinde dahi hayli sh vard. Ayrca ky bekerine de silh verdirdim. '^Krtl-erin irad, ordunun ihzar, halkn maneviyat iin mesai de vam ededursun, geldiimin haftas iinde ayan hayret malmat gel di: 7 Maysta 3. F. Kumandan Kaymakam Halit Bey telefonla de di ki: (Aara eraf kararghmda, ngilizler ekildi frkanzdan mit bekliyoruz diyorlar ve grmek iin sizin de gelmenizi rica ediyorlar.) Dedim ki: Halit Bey. Bu ngilizlerin bir oyunu olabilir. Maksatlar da vaktinden evvel bizi harekete getirip elviyei selseye ekerek ezmek ve bu suretle gark vilyetlerini de kolayca igaldir. Yahut d her hangi bir yere kar yaplacak igali bizim hareketimizin mukabili olarak ef kr umrmiyeyi cihana gstermek olabilir. Beyleri hsn idare edin, ben muhtelif yerlerden doru malmat alacak vehile tertibat yaptm. Siz grmek zere Erzuruma gelin.! Halit Beyin frkas Oltiye kar Harman mntkasnda idi. Yalnz Olti mntkasnn mdafaas iin halka zahir olmak zere bir taburla iki top braklmt. 8 Maysta Erzurum valisi Mnir Beyden de bir tezkere geldi: (Boevikierm Tiflis ve Batumu igal ettikleri ngilizlerin Karsda kalan iki Mn kiileri de Erivan cihetine trenle naklolunduklar, elviyei selseden gelen baz zevatn ifadesine atfen Hasankale kaymakamlndan bildi rilmi olmakla) Bu havadislerin Karsdaki ngiliz kararghndan uurul duuna ve Ravlinsonun daha evvel beni bu havadislere inan dracak malmat verdiine hi phem kalmad. Boleviklerin he nz imal Kafkasyaya dahi girmediklerini biliyordum. ngilizlerin m him bir maksad iin bizi harekete getirmek istediklerini anladm, ve ieafo edenleri ikaz ettim. Bugn Harbiye Nezaretinden gelen tideki vaziyeti umumiye rapo runda dahi ngilizlerin Karsda n an bir surette imale hareket ettikleri bildiriliyordu. kinci maddede bu malmat varken drdnc maddede Pahlarmzn Batum zerinden, yani imendfeie Kars tarikiyle evki ni ngilizlerin teklif ettii bildirilmesi havadisin garabetine dair delM-
dir. Fazla eshanm imendferle evkini Ravlinson da teklif etm iti Hattn bir ok yerde bozuk olduu cevabn verdim. Vaziyei umumiye hakkmdaki Erkn Harbiye! Umumyeden gelen ifreli telgraf:
/Harbiye 8 /5 /1 3 3 5 15. K , Kumandanlna 7 /5 /1 3 3 5 tarihinde vaziyeti umumiye bervechi zirdir. 1 Kafkasda elviyei selsede mteekkil islm ras ngilizler tarafndan datlm ve Karsa bir Ermeni vali tayin edilmi ve bir de muhtelit Ermeni m f rezesi ikame olunmutur. Olti ve Karizm ana ngiliz mfrezeleri gelmitir. N a h c van ve Ordubad mevkilerinde imdiye kadar mahall islm ahalisi tarafndan te kil edilen rnecalis tarafndan idare ediliyor ve Ermeniler buralara giremiyorlar. A n cak ahiren Nahcivana bir ngiliz mfrezesi gelmi ve Ermeni muhacirini de bunu mteakip avdete balamtr. ngilizler Nahcvanda slm ve Ermenilerden mrek kep muhtelit bir idare tesis eylemilerdir. 2 Son zamanlarda elviyei selsede ve Karsda bulunan ngiliz kuvvetleri an. denilebilecek bir suretde imale doru hareket etmilerdir. B u sebeble o civardaki Ermeni ve R um ahali krkmaya balamlardr. Ermeni ordusundaki efradn sefil, techizatsz bir halde bulunduklar haber alnmtr. Ajncak Ingiliz ve Amerikallar Ermeni ahaliye vasi mikyasda muavenete balamlar ve sefaleti tahfife m uvaffak olmulardr. 3 ngilizler elviyei selsede tatbik ettikleri usul Azierbaycanda da yapm ak
istemilerse de mukavemete maruz kalmlardr. Azerbaycan kuvvetleri 40.- 50 bin raddesinde olmak ve fakat bu kuvvetin daim mctemi bulunmayp hini hacette bu imiktara ibl edilebilecei mstahberdir. 4 5 6 ngilizler Onbeinci Kolordu mntkasndaki naklini teklif etmilerdir. Trabzona Rusyadan R um muhaciri gelmiye balamtr. Yutara v e Hopa, Ominc Kolordu mmtakasnda Anza airetinin ngilizlerin teviki ile havalisinde son gnlerde baz islm eteleri grlmtr. emer ve H a y airetlerine tecavz etmeye hazrlandklar haber alnmtr. 7 Urfadaki ngilizler Siveregi igal iin ktalarn oaltm iseler de bil hare tenkis etmiler ve Siveregi igal etmemilerdir. 8 M sr ihtillinin baz mahallerde teskin olunduu ve baz mahallerde he ihtillle nz devam eylemekte bulunduu ve Hindistanda da AvrupalIlara kar balad haber alnmtr. risi kaymakamn lkrd arasnda bir iskele inasna msaade etmesini , silhlarn B atum zerinden
9 I^Marmariste mahall kaymakamla mlkat eden tlyan kruvazr sva frsat ve vaid telkki eden talyanlar bir mfreze kararak kmr deposu ve iskele inas na balamlardr 10 ^Tekirdama bir talyan taburu gelmi ve bu taburun bir bl M urat lya ikame olunmutur. Ve Edimedeki talyan mfrezesi Karaaaca gitmi ve R u meli imendferi yolunu igal eden Yunan kiilik bir ngiliz mfrezesi gelmitir.^ askeri azalmtr. Hadmkyne 250
11 ^ngilizler drt kafilede iki yz zabit bin yedi yz seksen bir neferde mrekkep seramz Msrdan zmire getirmilerdir. V e Franszlar yz on yedi ne fer esirimizi Rusyadan Dersaadete getirerek bize iade etmilerdir. ngilizlerden iade edilen kafilelerden drdncs be yz krk neferden mrekkep olup bunlarn . B u suretle imdiye kadar zmire gelen Ssera arasndaki m eP~" rad miktar yz ona bali olmutur.^
12
Karaaataki bir Bulgar svari alay trenle bir semti mehule hareket
ekmitir. Bulgaristanda Rum lar aleyhinde byk bir galeyan olduu ve baz R u m larn ldrld ve Rodosda da yine talyanlarn Rumlardan bazlarn kuruna dizdikleri ve dierlerini teb d etmek istedikleri haber alnmtr. H arbiye N azn akir
II zmir igalinden stanbul igaline kadar: 15 Maysta ngilizlerin Izmirimizi Yunanllara igal ettirdiklerim: duyduumuz zaman alelcele eslha ve mhimmatn neden trenle bir an evvel elimizden alnmak istendii ve bizi harekete niin getirmek is tedikleri aikr oldu. Ben bunu daha evvel tahmin etmitim. Buna m masil bir tahrik de 16 Mart 1336 dan evvel daha vasi ve daha kurnazca yapld. Fakat istihbarat ube mdrlnde bu hususlar hakknda ok malmat sahibi olduumdan ngilizler beni aldatamad. Fakat kendileri ayan hayret derecede aldandlar. Bu tafsilt grlecektir. 16/M ays/1335 ne byk matem gn oldu. Akam st Izmirden Erzurum Belediye Reisine felket haberi gelmi. Bana getir cier, yle idi:
Bilm um vilayet sancak kaza nahiye Belediye Riyasetlerine zmir ve havalisi Yunan ilhak ediliyor. gal balad. zmir ve mlhakat k~ ' mien ayak ve heyecanda zmirin son ve tarih gnn yayor. Son imdadmz sizin gstereceiniz muavenete baldr. M itingli telgraflarla her yere ba vurunuz. e vatan ordusuna iltihaka hazrlannz. Vekar ve sknetinizi son derece muhafaza tina ve dikkat olunmas. 1 4 /5 /1 3 3 5 lhak Red H eyeti ederek kimsenin incinmemesine
M illiyesi
it Zavall gzel zmir. stanbulun ihanetine urad. Ali Nadir Paa gi bi bunam acizi Kolordu Kumandan zzet gibi bir haini de vaM yap tlar. Nice zamandan beni Avrupa gazetelerinin ak, yazd zmir iga lim teshil bile ettiler.^ Telgraflar, mitinglerin ne faidesi olacak. Harice feryattan ziyade dahilde moll birlik ve mill kuvvet tesisine uramak. Bugn zmire vurulan bu darbe yarn daha baka yerlere de vurulacak t. Artk felketlere ve bunlara kar silhla mukabeleye kani olmyanianmza zmir igali bir ders oldu. Harbiye Nezaretine edid bir tegraf yazdm. Halk ve asker azim heyecandadr. Ne yapyorsunuz diye sor dum. Erzurumda byk bir miting hazrladk. Her tarafta da tertibini fakat zabitanm skneti muhafaza etmelerini tebli ettim. 18 Maysda yapld ve dveli itilfiye mmessillerine miting heyeti tarafndan
edid protestolar yazld. Her tarafa bildirildi. zmir havalisinde neler olduunu 19/5 tarihile Aydn ve havalisi Reddi ilhak Heyetleri imzah telgraf bize retiyordu. Ne Harbiye Nezareti ve ne de Erkn Harbiyei Umumiye bir ey yazmyordu, ihtimal onlar bizim kadar da malmattar deillerdi. Yalnz vilyete gelen iki ifreden anladk ki: ngiliz Amirali Galtrop cenaplar Aydn vilyetine 14 Mays sabah bir nota veriyor. Paris Sulh Konferansnn mukarreratma ve mtarekenamenin yedinci maddesine istinaden zmir istihkmlarnn igal edilecei ve leden sonra verilen ikinci notada dahi mtarekename ahkmna .msteniden zmir ehrinin Yunan askeri tarafndan igaline dveli muhtelif ece karar verilmi olduu bildiriliyor, igali mteakip kabine istifa etmi! zmir hakknda gelen malmat ackl piyes haline koydu rarak zabitan ve muallimler vastase halka gsterttim. Ayn zamanda Erzurumdaki Ermeni katliamn da bir piyes haline getirerek arkm bana da gaflet edersek veya silha sarlmazsak neler geleceini bret Yeri ismini verdiim ak ve kapal sahnelerde gstermee balattm. (Bhare Mara, Ayntap Mcadeleleri, stanbul Civan Fecayii gibi pi yeslerle de halkn tenvirine allm ve ok istifade edilmitir.) , Vaziyet pek mhimdi, geri Anadoluda alt kolordu vard (stan buldaki Birinci, Trakyadaki kinci ve zmirdeki Onyedinci Kolordulardan imdilik istifade imknszd. Fakat ben Diyarbakr ve Sivastakeri m terek hedefe kar kullanabilirdim.) Erzurum Mdafaai Hukuku vastase de arki vilyetler halkn tenvir ve hakikat hedefine tevcih ede bilirdim. 1 Ermenistan, Pontos, Krdistan meseleleri; bunlarn iia de dmanlarmz mthi alyordu. ark meselesi o kadar nazik ve hassas bir vaziyette idi ki ufak bir yanllk memleket dahi linde bir noktai istinat brakmyacakt. te zmir igalinden bir ka g evvel gaflet edilip de bir hareket yaplsa idi ark da mahvolmutu. Krdistan meselesi Erzurumun talihi ile inkiafa msait idi. Pontos Trabzonun talime bal idi. Rumlarla Erm emler maksatlarna nail ol mak iin ittifak etmilerdi. Hkmeti mlkiyeler mtereddit, stanbu llun imdiye kadar kendilerine verdii emirler ittihadcdr diye unua. bunun harektn tarassud, halka aman sknet! diye lrken de kpr damayacak hale koymak. zmirin igaliyle beraber arkda da bir pro paganda balad. Vilyat arkiye ahalisi Kafkas devletlerile bir fede rasyon yaparsa kurtulurmu! Bereket versin Ermenilerin yaktnm duman, kestiinin kokusu henz ark ufuklarnda mteksif olduun dan Ermenilerle federasyon propagandasna .tkrmiyen kalmad. Klt leri tahrike kar da bizim ikazmz ve her taraftaki tekiltmz daima galebe alard. Zabitammzm irad vazifesini dahi her fedakrlk iste yen vazife gibi hsn ifa ettiklerini daima kranla yad ederim. Devri istibdadn uzun zaman milletin efkr zerindeki kbus basks en etin olmas lzm gelen yerlerdeki halkmz bile yle bir hale koymutur ki millet (hakkmdr!) diye barmasn bile bmiyor. te zmir mitingi
iim bana bir hayli kimseler mracaatla bu iin bilhare ark iin fenal olur mu? Erzurumdaki ngilizlerin gz nnde iyi olur mu bile dediler, ( i ) Ben .gelenlere .zm ir iin imdi haykracaksnz. ark iin ise silha sarlacaksnz, diyordum. Mlet terbiyesinde hakki iin barmay, duymazlarsa bartmay her Trke iyi retmelidir. Krtlk meselesini ayrca yazacam. Pontos hakknda malmat edinmek iin Trabzon Metropolidi Hristantos lininin Paris Sulh Konfe ransna 2/Mays/1919 tarihdle tevdi ettii lyihalar okumak kfidir:
Pontus m eselesi zerine muhtra Gayr mstehlis Rumlarn murahhas ve Trabzon metropolidi Hrisantos tarafandan sulh konferansna takdim edilmitir. Efendiler: Pontus meselesine dair sulh konferansna mteaddit muhtralar takdim edil miti. B u defa da gayr kabili red bir takm vesaike istinad eden ve sulh iin m ki kararlar verecek olan zevatn hkmlerini tenvir edebilecek olan bu muhtray da ilve etmekliime msaade buyrulsun. (Trabzon, Sivas bir ksm, Karahisar ve Am asya sancaklar, Kastamonu vilyetinin . bir ksm, Sinop sancam ihtiva eden Puntos mntakas 100.000 den fazla rum ile meskndur ki buna ayrca Rusyay cenubi ve Kafkasyaya hicret eylemi olan 250.000 rumu da ilve eylemek icab eder. Bunlar oralara 1880 d enberi Trk idaresinden kurtulmak iin hicret ey lemiler ve yuvalarna avdet iin vatanlarnn hrriyetini kemali endie ile bekli yorlar .^^.halinin miktar bervechiati esasata istinat eylemektedir: Trabzon vilye tinin 1908 deki salname yani resm istatistii ancak Trabzon iin 500.000 rum gs teriyor. 1912 de hrriyetperver K m il Paa hkmeti Patrikhane ile bu ihtilf m teakip Trabzon, iki Sagusun, bir Karahisar ve bir de Sinop dairei iin olmak zere Pontustan yedi mebus intihabna 700.000 rumun intihabiyesi 100.0000* muvafakat etmitir.
kiiye bir mebus olduuna nazaran K m il Paa hkmeti ayn zamanda Pontusta mevcut olduunu tasdik ediyordu. Gen Trk hkmeti bile ikisi ehemmiyetli ramlarndan 4 mebus intihabm Trabzon, biri Karahisar ve birisi de Samsun iin Pontus rumlannn feir yekn tekil ettiklerini takdir ederek Pontus
tasvibe mecbur olmutu. bu muhtelif esasasata istinat ederek Pontus ramlarnn miktar 600.000 olarak kabul edilebilir. B u miktar patrikhanem talebe mevcuduna gre tanzim edilerek Sinop ve Lzistan hari olduu halde Pontus mntakas iin tahakkuk ettirdii 550.000 kiilik bir miktara tetabuk etmektedir. Bylece Rusya sevahili ve Kafkasyada bulunan 250.000 muhacirlerle birlikte Pontosun ruh ahalisi, yeknu 850.000 e bali olur. Ayn mntkann miislman ahalisi ,(232'.000) Lzis tan sancana ait olmak zere 1.068.000 dir. Pontos mntkas iin 836.00 msliman kalyor. Dier esbab ve erait noktai nazarndan mslman ve rum nufusu ara snda takriben bir msavat vardr1 . Pontos mslmanlar muhtelif milletlerdendin. B u mslman mevcudu dahilinde (340.000 ) hakik Trk, (200.ooo) Srmeneli, 50.000 KafkasyalI, 200.ooo Oflu ve 5.ooo Stavrivon vardr. Sitavriyonlar hristiyandrlar. Fakat mteaddit protestolarna ramen hkmet zorla kendilerini sl miyet dahilinde tutmak istiyor. Oflu ve Tonyallar kendilerinin aslen rum olduklarm, unutmamlardr. Oflularn slm edilmesi 180 sene vardr. Bnlar henz baz h ristiyan detlerini ve ncili emaneti mukaddese gibi muhafaza ediyorlar^ Kadnlara. ( 1) 1 6 /M a rt/1 3 3 6 stanbul igalinde Erzurum valisinin Erzurum telgrafhanesini: de Ravlinsonun igal edeceinden korktuu grlecektir.
30
STKLL HARBMZ
; ' '
M - m
i
mnhasran ramca konuurlar. V e baka lisan bilmezler. R us igali altnda bunlar bir heyet ile kilisenin auuna avdet arzusunu izhar etmiler ve fakat talepleri n azar itibare alnmamt. Filhakika arzular zerine bunlar kendi himayeme aldm iin brnun din gayretile benim ileri srdm zann hasl olmutu. bu ahaliye mukabil Pontos mntkasnda 50.000 ni Trabzon vilyetinde ve .3 mtebakisi Sivas vilyetinin Am asya ve Karahisar sancaklarnda olmak zere 78.000 ermeni vardr. Potos ramlarnn seciyeleri (mevcudiyetleri) ibu muharebe esnasnda Trkler, Ruslar ve tilf devletleri mmessillerince resmen tan smtr. bu muhtraya ilve edilen vesaik mberhine de bunu teyit eder. Ruslarn ilerle meleri zerine ve Trabzon ehrine girmeden iki gn evvel Cemal Azmi B ey bana bir mektup gndererek idareten memleketi bana ve M sy Jorj Foirepolos, Paraike ve Agramatikapolos, Jorj Konfalidesden mrekkep ramdan mteekkil bir he yete teslim etti (vesika N o. 1 mracaat) dareten hkmeti bana brakrken vali . (b u memleketi ramlardan almtk ve imdi de onlara teslim ediyoruz. Camie tah vil ettiimiz kiliseleri de size terk ediyoruz. M uvafk grrseniz onlar yeniden ki liseye tahvil ediniz. htirasatnza malp olmayarak onlara dokunmamanz zanne dersem daha iyidir) Trabzon ehrinin Rus idaresine teslimi mklemat gn Ame rikan konsolosu M sy Heyzerin muavenetini talep ettim. V e bu zat hkmeti m u vakkate. namna ve bu hkmetin bir murahhasile birlikte Trabzon mntkasnn * Ruslara teslimi mzakeratn deruhte etti. Rus ordusu kumandan General V la d i%nir Liyahof benim memuriyetimi tasdik etti. V e binaenaleyh ben de ceneralm m uvafakatile belediye intihabat yaptrdm ki: Neticede rum ekseriyetini haiz bir hey e t vcuda geldi, igalin devam mddetince Rus hkmetinin -askeriye tarafndan emrile memurini ahali mahalliyeye ait herhangi bir tedbir benimle resmen is J
tiare edilmeden ittihaz edilmemitir. Ruslar Bolevik olduktan sonra da rum tab aya itimat gstermi olmak iin benim memuriyetimi tasdik etmilerdir. Bolevikler benim, kendilerile itirk eylemekliim iin musirrane rica eyledilerse de ben bilkis onlar hsn idare ederek Bolevik tesiratna kaplm menatiki tedbirlerimie kurtarmaa altm. Ayn zamanda Kolonel ardini hkmati itilfiye namna bana bir mektup gndererek ve ayn tesir ile Pontos rumlarmm ehemmiyetini tali dir en bir Pontos alay tekil etmekliimi talep eyliyorlard. (M racaat vesika - 2 ) Gerek Rus igali esnasnda ve gerekse bu mntka igalsiz kald zamanlarda b&ltefrik btn ahali gerek tekil ettiim hkmeti ve gerekse arkadalartm daima tanm ve bize byk bir emniyet ve itimat gstermilerdir. (Vesika - 3 ) Rumlar bu itimada ayan olduklarn gstermiler ve msliman ve hristiyanlann emlk ve eyalarn ve canlarn muhafaza edebilmilerdir. Vicdan umuminin tezelzl etm esine ve mstesna mkilta ramen memlekette ne kargaalk ve ne de katil v u kuat olmutur. nc Trk ordusu kumandan Vehip Paa bana gnderdii mek tupta bunu tasdik ediyor. (Vesika - 4 e baknz) Btn bu eyler ispat ederki : . ~ 1 Pontos rum nfusu Kafkasya ve Rusya sevahilndeki muhacirler de avdet ettikleri takdirde islm nfusu kadar olacaktr. 2 bu msliman ahalinin byk bir ksm aslen rum olup ne asllann ve ne de konumakta olduklar rum lisann unutmamlardr. 3 ederler. Pontos mntkas dahilinde ermeniler ancak zayf bir ekalliyet tekil I , ' _ : i
4 Trkler yalnz ramlarn kendilerine halef olabileceklerini ve ancak ram larm memleketi idareye 'muktedir olduklarn tanm ve bir defa Trk hkimiyeti feshedildii zaman azimetlerinden evvel hkmeti onlara tevdi etmilerdir. 5 Ruslar ve dier hkmat itilfiyeye zmn bir ekilde Pontos hkmeti mahallyiesini ve her suretle rum tabasnn mtevaffk nfuzunu tanmlardr. 6 Ahaliyi kadime bu hkmete itaatle kakmam ona kat bir itimat izhar etmilerdr. . . '
%\
* ' . * ' l -
En mkl zamanlarda rum hkmeti mahalliyesi ve rum ahalisi m kem
mel bir asayi temin edebilmilerdir. B u erait dahilinde Pontos mntkasnn m uh tar bir ram memleketi olmas zarur ve ahalisinin gayri kabili tezelzl arzulan dolaysiyle hi bir ecnebi boyunduruuna girmemekte tistan hkmetile mukarrerdir. Mstakil ermekomuluk mnasebeti iktisadiye ve ekilen, mterek mezalim,
her iki m illet arasnda bir rabta tevlit ediyor ki biz bu rabtay daha ziyade kavi letirmek istiyoruz. Her iki millet arasnda revabiti_ samimane ve mahremane tesi sine hazrz. Fakat bu her iki muhtar memleketin de istiklli katisi esas efendiler. ' Paris: 2 M ays 1919 (1335) zerine olabilir. Teekkrat arnikamla birlikte ihtiramat fa ikamn kabul unu rica eylerim
Hirstantos Trabzon Metrepolidi ve gayri mstahlis rumlann murahhas
Ermeni Pontos hududunu Istanbulda Pangaltda ngiliz stihbarat ubesi Mdrnn haritasnda izili olduunun grldn daha evvel yazmtm. (1) Mmtakam dahilindeki Rumlar ekalliyette olduklarndan Trabzon Pontos namna hariten igal olunmadka ehemmiyetli bir ha reket yapamazlard. Fakat byle hal karsnda defaten Bayburda ka dar olan mntaka tehlikeye der, Ermeni, Krklk meseleleri kendini gsterebilirdi. Bunun iin Narman mntakasmda bulunan 3. Frkann -Gmhane - Trabzon mntakasmda bulunmasn muvafk grdm. Bu vaziyet skntda bulunduumun iae hususunu da telvin edecektir. Ermenilere kar frka nizamiye, iki frka kadar da airet ktaat vard ki kfi idi. Hini hacette 3. Frkadan da ksmen derhal istifade edebili rim. Ayn zamanda Ermenileri baka mntakalarda igal etmek de mmkn ve faideli idi. Sarkam mntakas mstesna olmak zere hu dudumuzun her tarafnda elviyei selse dahilinde ufak ufak ralar te ekkl etmi henz Ermeniler buralara hkim olamamt. Bunlara yar dmla beraber en mhimmi Nahcivan mmtakasn elde tutmakt. Bu mmtaka icabnda mhim harekt iin de elimizde bulunmal idi. Bu rada bulunduum 1334 senesinde kuvvetli bir alay tekil etmi ve hayli silh da vermitim. Ermeni nfusu bu havalide yok gibi idi. Bura ile ittisal yaptrdm. Buras Erivan iyi tehdit ederdi. (Bu mntakada bir ka fedakr zabitle neler yapl d grlecektir.) nc Frkay 20 Maysda Erzurum civarndan geerken tefti ettam. Erzuruma gelen frka kumandan Halit Beyle grtm. Vrudumdan evvel ngilizlerin istemesi ve meimen stanbula gndermesi iin Harbiye Nezaretinden emir gelmesi zerine uzunca konutuk. Daha gecen gn Elviyei selsenin tekrar igalini teklif eden Halit Bey ahvalden pek mteessirdi. Deil Elviyei selseden, arkdan bile midini kesmiti. Benim (Sulln eref li olmas, istikllimizin kurtarlmas iin mnasip bir frsatta Errnensitann rehine olarak igalile mmkn olabecektir) tarzndaki beyana tma kar: Ben bunu tehlikeli gryorum. Bize vilyet de verseler
( 1) Hristantosun raporu ok sonra malm olmutur.
gidip orada hkmet kurmaya ve'T rk milletini yaatmaya mecburuz dedi ve Harbiye nazrnn mezunen gelmesi emrini hsn telkki etti. Geri bugn grdnz ahval sizi mteessir ediyor, fakat bu ahvali ben zuhurundan evvel stanbulda iken grm ve kararm vermi ol duumdan bende hi bir yeis hasl etmemitir. Siz Bayburta kadar gi-^ fim beri size kat! emrimi veririm, dedim, bilhare de kalmas iin emir Yerdim. Milletin vaziyeti ne mhim bir safhaya girmiti. stanbulda, toplanan kymetli arkadalarmzn artk bu felket karsnda daha zi yade oturamayacaklann dnmekle mteselli idim. stanbulda dahi muazzam mitingler yaplmakta olduunu, yeni kabinenin yine Damat Ferit Paa riyasetinde teekkl ettiini, Harbiye Nezaretine evket Turgut Paa, Bahriyeye Avni Paa, Dhiliyeye Ali Kemal Bey, Nafaya. Ferit Paa ( ) mn tyin olunduunu rendik. evket Turgut Paa na musu mcessem bir insand. Felketi de evvelinden grm ve silha, sarlmaktan baka are olmadn da haykrmt. Fakat bu berbat in san kmesinden mrekkep bir kabinede ne yapacakt? 21 Maysta pek sevinli bir ifre aldm. Mustafa Kemal Paa Do kuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliile Samsuna gelmi bana unu yaz yordu:
Zata mahsustur Samsun 2 1 /5 /1 3 3 5 Erzurumda Onheinci Kolordu Kumandan Paa Hazretlerine Ahvali umumiyemizin almakta olduu ekli vahimden, pek mteelim ve mtees sirim. M illet ve memlekete medyun olduumuz en son vazifesi vicdaniyeyi yakndan, snesaii mtereke ile en iyi ifa etmek mmkn olaca kanaatile bu son memuriyeti kabul ettim. Bir an evvel zatilinjzle mlki olmak arzusundaym. Ancak Samsun ve havalisinin vaziyeti asayisizlii yznden fena bir akibete duar olmak mahiye tindedir. B u sebeble burada bir ka gn kalmak zarureti vardr. Bendenizi imdiden' tenvire medar olacak hususat varsa iann rica eder ve gzlerinizden perim kar deim. 9 unucu Ordu Ktaat M fettii Fahr Yaver Hazreti ehriyarl Mirliva Mustafa K em al
1 -S-:
Mustafa Kemal Paann gelmesinden ok sevindim. Buna bir aydr muntazrdm. Her gn byk bir felketin zuhuru daima memuldu. Halbuki bu felkete kar mill asker gs gerecek kumand anlarmz hep stanbulda idi. Memuren, firaren imdiye kadra gekmyenlerm bile artk zmir igalile alan ikinci perde gzlerini amal idi. Mtareke ile balayan birinci perdeyi takip edecek bu kanl vasiyeti grmiyenler mazur grlebirdi. Mustafa Kemal Paann kimlerle geldiini sorduk. Miralay Refet Bey, Manastrl Kzm Bey, Kaymakam Arif Bey, Bin ba Hsrev Bey, Doktor Miralay brahim Tali Bey, doktor Binba
Refik Bey, birka yaver. Rauf Bey, Mutasarrf Sreyya Bey, Gazeteci Recep Zhd Bey, Yzba Tufan Bey baka yoldan Anadoluya gemi ler. Gelenler iinde mit ettiim daha bir ok arkadalar yoktu. Hal buki vaziyet bdzi bir Anadolu hkmeti kurmaya sevk ediyordu. Ciheti askeriye ve mkiyeyi kimler idare edecekti? Ben ark sonuna kadar tutabilirdim. u halde zaferi kafiye kadar yerime bal idim. Mustafa Kemal Paay baa geirmek ve bunu btn kuvvetimle tutmay daha Istanbulda dken dnmtm, fakat memleketin garbi, cenubu da kendi muhiti de ayan itimat eller isterdi. ifreyi iyice tetkik ettim. Ba na bir an evvel mlki olmas pek muvafk ve lzmd. Esasen stanbulda kendisine rica ettiim bu idi. Hususe bir aydanberi ark her eyi yapmaya azmetmi, hazrlanmt. Bir kere Erzurum Kongresinde bir istinatgh, bir sslhareke tesisinden sonra tekilta, kuvvete, mad d, manev mehip bir gibi garba yuvarlanmak kolayd ve ark zafe rine istinaden zmiri de kurtarmak mmkn bir emel olurdu. Fakat ba na bir an evvel mlki olmak iin Trabzona gelmek ve bir iki gnde oto mobil ile emin olarak Erzuruma varmak mmkn iken Samsuna kmak ve Samsun havalisinin asayii iin bir ka gn kalmak belki daha bir ay mikata mni olacakt. Kara yollarnda asayi de yoktu. Benzin de. Ben Samsunun vaziyetini grdm iin Trabzondaki alay ve topu taburunu gndermitim. Elimde baka kuvvet olmaynca ahsen ne ya plabilecekti Kendilerine ifre ile u cevab verdim:
Erzurum . 2 1 /5 /1 3 3 5
Samsunda Dokuzuncu Ordu M fettii M ustafa K em al Paa Hazretlerine Trabzon tarikinde asayi ve benzin, vardr. Sivas tarikinde benzin yoktur. Y o l lar da otomobile pek msait deildir. Terifi samileri mucibi meserret olacaktr. ayan arz bir husus yoktur*. Arz tazimat eylerim. 15 K . Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
nc Frka Trabzon mmtakasma geiyordu. Yolda tefti ettim. Frka Kumandan Halit Beyle grtm. Frka kumandasn nam mstaarla idaresini hini hacette kendisinden Kuvvayi Milliye namile de is tifade edeceimizi tesbit ettik. Artk garp mntakas hakknda daha az endie ediyordum. Mersinli Cemal Paa da Konyaya ikinci Ordu M fettiliine gitmi. 23 Maysda Istanbulda Sait Molla imzasile belediye reislerine gelen telgrafta: Istanbulda Ingiliz Muhipleri Cemiyeti teesss ettiini ve vilyatta dahi bu yegne selmet ve necabet yoluna salk olduklarn ve ngiliz muhabbet ve taraf darl huundaki hissiyat fev-
kaldei umumiyelerini ve ngiliz mzaharetini talep ettiklerini bil is tisna tekmil mmessilere ve hkmete ve gazetelere derhal telgrafla iar edilmesi talep olunuyordu. Bu fesat telgraf memlekette bir manda mnakaasdr at ve pek mhim bir bahis tekil edecek olan bu man da meselesi Sivas Kongresi hitanma kadar da benim ac bir ihtarmla kapand. ' 16 Maysda stanbuldan hareket ettiklerine nazaran zmir igalini ve stanbuldaki arkadalarmzn so mtala ve kararlarm bi leceklerdi. Anlald ki Ali Fuat Paann Ankaradaki 20. K. Kuman danla gelmesinden baka bir ey olmam. Fevzi Paa, Cevat Paa, smet Bey, Frka Kumandan Kemal Bey ve dierleri stanbulda kalmlar. Sayit Molla fesat kartryor, hkmet, padiah hepsi aciz iinde. 23 Maysda Mustafa Kemal Paadan mahrem ve zata mahsus atideki ifre ile mitingler akdile zmir igalinin protesto edilme si hakknda bir tebliini aldm. Ayn zamanda ark mntakasmdaki ve civarndaki vah ve mstakil mutasarrflklara da yazlm. Mtakamzda daha evvel yaplm ve yaplmakta olmakla beraber henz yaplma yan yerler varsa tesrii iin icap edenlere bildirdim. 24 Maysda Erzunmda kimsesiz ocuklar toplamaya baladm. Her tarafta bu bir facia idi. (Bu ocuklar sonralar bir ocuk ordusu tekil etti. Sras gelince bahsedeceim.) 25 Maysda mntakamm ahvali havaiyesini tesbit ettir dim. Yirmi drt saat zarfnda asgar ve azam derecei hararetler: Erzurumda Erzincan Hasankale Horasan, Van Sah
11 Zait :
19
10
19
20
> > : J ? : M : 10 : 18
1 Zait 9 7 jy
25 tarihli ajans: ray saltanat yarn itima edecek. Padiah ri yaset edecektir. Lehliler Dinyester nehrini geerek Ukrayna dahilinde erliyormu. Petersburg zerine yryen kuvvetler birlemi, Petersburg ha valisini tehdit ediyormu. Avusturyaya muahedei sulhiye Cuma gn tevdi olunacak. Bir milyon Avusturya ordusu on be bine tenzil edilecektir. 27 ajansnda: Macar Bolevikleri Budapeteyi zabtetmiler. (2 8 Maysda ttihat ve Terakki erknndan diye stanbul mevkuflasndan 66 kiiyi ngilizlerin Maltaya gnderdiini iitmekle mteessir ol duk. Boleviklerin Tifse geldikleri, ngilizlerin Batuma kaacaklar Karsda sekiz bin kadar Ermeni askeri bulunduu gibi haberler yine balad, i Ravlenson zmir igalindeberi sesini kesmiti. 30 Mays g n beni grmek istemi. Kars kapsnda dman Meydanna seyre geldi grtk. (Erzurumda Cuma gnleri bu mevsimde bu meydanda cirit
oynarlar, gre yaparlar. Ben futbol, envai koular, manej, bisiklet ve sair oyunlar halinde yediden yetmie kadar Cuma gn leden sonra birka saat hareket r atm. Bilhare bu meydana ocuklar Ordu su Talimhanesi ismini verdik. Memleketimizin her yerinde vcudu el zem bir ekil ald) Ravlenson dedi ki: Tiflisde bulunan stanbul Karar gh Murahhas Ceneral Bi Erzuruma gelecek. Niin olduunu yazmayor. Zannederim bu havalinin istikbaline taallk eden mesele iindir. Her halde geldii iyidir. Paristeki drt efendi buradaki ahvali bilmiyor. Ters bir karar vereiblirler. Ermeniler buralara hkim olamaz. ki saat kadar konutuk. ocuklarn, genlerin, ihtiyarlarn evik ve etaretli oyunlar Ravlenson zerinde iyi tesirler yapyordu. Dedim ki: Bu halk Ermenileri buraya sokar m? Yediden yetmie kadar istikll harbi yap maa yemin ediyorlar. Aksz olan yalnz Ermeniler deil Pa risteki drt msydr. Deniken ordusundan haberiniz var m? diye s z Bolevik harektna naklettirdi. Son aldmz ajanslardan Deninikenin Azak Denizi sahilinde Maryipoli zabtettikleri ve alt bin Bolevik esir aldklar anlalyor, dedim. Rusciar yalan sylyor. Deniken ordusunda hi zabtu rabt yok. Her kafadan bir ses kan ve herkesin istediini yapt zabtu rabtsz bir ordu. Boleviklerin zabtu rabt pek mkemmel. Denikenin bir ey yapaca yok. Denikenin karargh Bekatrinovarda idi. Ben askerlerinin berbatln gzmle grdm. Bah ri hazer sahilinde Krestobosk liman ve imendferi ngilizlerin elinde. Astrekan Boleviklerde. Burada her nevi mhimmat yapyorlar. Tersa neleri, mhim fabrikalar var. Buras zabtedilmedike iler pek zor, der di. Ben Bolevik harektna hi alka gstermedim ve szlerini ehemmi yetsiz dinliyor gibi grndm. Yarn otomobil ile Soanl Dalarda Ce neral Bii istikbale gideceini syledi. Ceneral Bii ben rakta bir kere grmtm. Kutlemarenin sukutundan sonra mecruh esirlerin mba delesi iin geldii zaman grmtk. 29 Maysda Havzadan yazlm atideki ifreyi 30 Maysda aldm. Bu ifrede ahval pek muzlim grnyordu. Halbuki ark iin ben ne stanbulda iken ve ne de Erzuruma geldikten sonra bukadar yakn ve b yk tehlike grmyordum. arkta biz Rum, Ermeni kuvvetlerine kar muvaffakiyetle harp edebilirdik. tilf kuvvetlerinin gelemiyeceine ka ni idim. Grclerin de, Ermenilerle birlikte bize tecavz etmiyeceklerM pek kuvvetli olarak kabul ediyordum. Gelen ifre aynen:
Havza 29 / 5 / 1 3 3 5 Onbeinci Kolordu Kumandam Kim. Paa Hazretlerine 1 tilf devletlerinin milletimize itisafkr bir siyaset tatbik ve istiklli m il mahkm etmekte olduklar tahakkuk etmitir. zmir,
lim izi ve devletimizi idama
M anisay Yunanllara igal ettirmekle balayan son icraat zalimaneleri, talyanla rn Antalya ve K onya taraflarnda igali askeriyelerini tevsi etmeleri ile bir kat daha
36
STKLL HRBMZ
vahim bir ekil alacak. Samsun ve Trabzon gibi bahrisiyah fpnahrelerimizin de "a y n akibete uratlmas tedariktna baladklar anlalyor. Ermenistan hlyas sahai hakikate iktiran ettirilerek hakk hayat millimize bir darbe idamn indirilmesi bait deildir. K a v i bir surette taht igalde bulunan m akam hilfet ve merkezi h kmette itilf mmessillerinden adeta esir muamelesi gren hkmeti merkeziyein ima suretile taraya ahiren iittirdii ses bizlere bulunduumuz elfrm vaziyeti siyasiyeyi pekl ihsas eyledi. Milletin esaretten tahlis topraklarmzda yaayabilmesi ancak hkim ve mstakil olarak ellerin milleti ksa ve azimkar ve namuslu
doru yoldan mdafai hukuk ve istiklle sevkile kabil olacaktr. Memurini m lkiyenin ayan itimat zevatile elele vererek istikllimizin mdafaas emrinde tekilt lzimeye (bittabi mahrem) ve harice kar gayr mahsus bir surette tevessl kln masn zaruji addediyorum. B u husus, tanperver anesin e terettp etmektedir. 2 Vilyat arkiyede ecnebi igalini iki ekde tasavvur etmekteyim. Y K a radeniz sahilindeki rum ahalisi isyan ederek Cumhuriyet iln ve bir tarafdan da kuvvetli dahil ve bilhassa haric eteleri vilyatmz hara edecektir. Buna karga mukabele; jandarma ve asker mfrezelerile ve kemali iddetle takibat yapacaz. V e Islm kylleri de ellerindeki silhlarile kylerini bizzat mdafaa edecektir. V eya hut byle bir isyanla gerek mteradif olsun ve gerekse olmasn sahile ufak veya byk ecnebi kuvvetleri karken sahilde yerleecek ve belki dahile de sarkacaktr. kan yalnz Yunan kuvveti olursa ahali ve kuvai askeriyemizle tard aresine te vessl olunabilir. Dier itilf devletlerinin ktat oluna sahilde yerleeceklerini ................-.............................................................................................................................................. . zirdek suretle ve mitingler ve tezahrat gna gn ile mill protestolar yaplabilir. Fakat bu kuvvetlerin dahile sarkfcnasna yani memleketimizi bilfiil istil eylemelerine kar bittabi halk ve asker yekvcut olarak fiilen silhla mdafai istiklle uraa caktr. B u ihtilllerle beraber arkdan Ermenistan ve Grcstan cihetlerinden v u kubulabilecek tecavzatn nazar dikkate alnarak balca istikametlerin Gerilla tarznda mdafaas hususunun imdiden ihzan sahile yakn olup ecnebi kontrolle rinden hari kalm mahallerdeki eslha, cephane ve tehizat ve malzemei shhiye askeriyenn sureti mnasebede sezdirilmeden dahile nakillerinin temini hatt kon trole tbi olanla nnn da vazyeti katiye halinde karlmasnn imdiden ihzan. Kylerin vaziyetine gre halkn kendi kyn mdafaa veyahut civar ktaat askeriyeyi de takviye etmelerine gre ihzara ti lzimeye tevessl ve bunun iin eslha ve cephane ve tarz iaenin vaktile kararlatrlmas ve ktaat mevcutlarnn tezyidi ve ktaat yedinde mevcut eslhanm mmkn mertebe tevhidi, levazm, mevad. iae esbabnn emniyet ve cephanenin tarz ikmali mhim gzerghlardaki inaat cesimenin icab eden tahrip edilmemek zere ihzan gibi hususatm imdiden temmlile son derece mahrem bir tarzda ikmali lzmdr. Yirminci Kolordunun garpdan arka ve Onikinci Kolordunun Adana havalisinden arka gelen istikametleri temin eylemeine ihtiya olaca mtalaasndaysan. Hususat maruzaya dair mtalaat Bilye lerinin iar buyrulmasn rica ederim. 3 Yalnz mahrem olarak: yazlmtr. nc, Onbeinci, Yirminci Kolordu Kumandanlklanna ihtisas dolaysiyle biz askerlerin uhdei va
'w
nc Ordu Mfettii M ustafa K em al
Bu tekilta arkta oktan baland, ihtiya aylarca evvel grl mt.
Onbesinci Kotordu Kumandanlna
Havza 3 0 /5 /1 3 3 5
1 V ali Mnir Beyden 29 M ays tarihli aldm ifrede derecei shhati henz teeyyd etmemi kaydile ermenilerin Kars ve Sankamda on b i n , asker tahit ettik leri ve Antiranikin de otuz bin kadar kuvvetle V an cihetine inmekte olduu bildi riliyor. M alm attar bulunduunuz bedihi olan bu havadisin menba ve derecei v suku hakkmdaki istitllt ve fcntalat aliyelerinni i arm rica ederim. 2 Evvelce de arz ettiim vehile siyas vaziyetimizi ben ok karanlk g ryorum. tilf hkmetleri hakk mevrus ve meruumuz olan topraklan ine mei hristiyanlk namna bir hizmet addediyorlar. B u cmleden olarak ermenilere vilyetlerimi peke ekmeleri de ................... ihtim al bulunuyor. Byle bir vaziyette ngiliz ktaatnn zmirde Yunanlarla Rumlara yaptklar gibi bu cephede de E r menilere pidarlk edecei pek memuldur. V e byle bir hareketle zorla yerlemi olan ahalii mahalliye ile muhacirini bir kere daha yerlerinden oynatmak ve bu su retle ekalliyetin ekseriyete hkim naziresini tatbik etmek kendilerince kabil olabi lir, Bergama buna bir misaldir. Kanaatimce byle bir hali biz muhasemata iptidar ad ve telkkiye mlk meruumuzu ve istiklli millimizi kurtarmak iin mecburuz. B u husustaki kanaat ve kararm Erkn Harbiyei U m um iye Reisi Cevat messillerinin esiri gibi bir ekilde mukadderat milleti idareye uraan Paaya hkmeti askeriye Bu berayi Imalmat bildirdim. Adeta mahsur bir kaleye benzeyen Babalide itilf m merkeziyemizin bu gibi hususatta ,hi bir ey diyemiyeceini, yapamyacam bu gnk tnisallerile takdir edebiliriz. ngilizlerin evvel kk bir mfrezei babdaki mtalatmza muntazrm. 3 Vilyete istihbarat hizmetinin zatlilerile mtereken tevhit ve tanzimini tavsiye eylerim. Esasen vaki olan talep zerine istitlat iin makam sadaret vil yetlere tahsisat mestureden para tahsisini bu kerre meclisi vkel kararile dahili ye nezaretine emreyledi. stihbarat hususi: 34 . Dokuzuncu Ordu Mfettii M ustafa K em al ile arkdan gelmeleri memleketin havalei sairesindeki tecrbeye gre varittir.
Onbeinci
Kolordu
Kumandanl
Erkn Harbiyesi ube No. 36 Zata mahsustur. Erzurum 1 /6 /1 3 3 5 9 uncu Ordu Mfettiliine 1 stihbarat hususunda vilyetlerden verilecek malmatn bil teemml ii tilen mvad olduu tedenberi mcerreptir. Antranik gibi bir sergerde otuz bin k i iyi nasl besler ve sevk ve idare eder. Fakat lf olarak her sn. E lyvm Ermenilerin nefirim klkl tarafa bu kabil ayia inayeti lar da bililtizam neredebilir. Vali beye rica ettim fimabat her iittiini yazm a btn (mahlkatm dahi toplasa hakla yine tedip olunurlar ve bu mahlkatm yeknu hi bir zaman on bini amaz.
Son malmata nazaran alt bin kiilik bir kuvvetleri Nahvan mntkasn igal
ettiklerini arz etmitim. V an zerine gittikleri iae edilen kuvvet bu olsa gerektir Halbuki Vana gitmek iin bu uzun dolamaya lzum yoktur. E n kestirme istika met dr - Beyazt tariki idi. Binaenaleyh Ermenilerin kendi dertlerile megul bu lunmalar da pek muhtemeldir. Her halde bu hafta zarfnda vaziyet inkiaf ede cektir. 2 zm ir de Bugn sevahil itilfn taht tehdidinde ve iki gzmz olan stanbul e istinat ettireceimiz ancak bu
taht igallerindedir. Milletimizi dinimizi
Erzurum afakmdan baka bir yer kalmamtr. Her ne eklde olursa olsun bura lardan ekilmek muazzam tarihimizi ebediyen kapatacaktr. Bunun iin cizleri da hi her hangi bir kuvvet olursa olsun tecavzlerini muhasematn iptidar ettii gibi ad ve telkki edeceim. Hakipay samilerinden dahi bu karar duymakla daha zi yade msterihilkalb ve vicdan 'oldurm. Trabzona Kprl K zm Beyin serian gel mesi pek lzm olacaktr. On ikinci Frka da kumandansz olduundan K aym akam Osman Beyin dahi Erzuruma izam faydal olacan arzeylerim. Kzm Karabekir On Beinci Kolordu Kumandanl Erkn Harbiyesi ube Erzurum 1 /6 /1 3 3 5 Erzurum Valisi M nir Beyefendi Hazretlerine Ermenilerin Kars ve Sarkamda on bin asker tahit liine verilen m alm attan ahval ve vaziyete hkim ettikleri ve Antranikm
de otuz bin kadar kuvvetle Van cihetine inmekte olduu hakknda Ordu M fetti olunamadmdan dolay m fettilike endieyi mucip olmutur. Halbuki otuz hin kiilik bir Ermeni kuvveti nin sevk ve idaresi, iaesi ve saires gayri mmkn olup V an zerine yryecek byle muazzam bir kuvvet iin ise muhaldir. Binaenaleyh Ermeni kvetlerine dair al nacak malmatn cizlerine verilmesi kfi olup eldeki sair malmatla mukayese y a plarak doruya karip olan mfettilie arz eylerim. stihbarat iin tahsisat m es ture kabul ve Dahiliye Nezaretine msaade verildii Mfettilikten bildiriliyor. H u dut zerinde bulunan hkmeti mahalliyeler emin adamlar bularak ve oradaki ku mandanlar vastasile talimat verdirilerek istihsali m almata devam olunmasn istirham eyler ve bu vesile ile hissiyat tazimatkranemin kabuln rica ejderim. Kazm Karabekir
(Jzmirin igali herkesi kederlendirmi ve vatan tehlikesi karsnda duygu birlii grlmt. Hatt padiah Vahdettin bir vatan evld gi bi fedakrlk etmek zere padiahlktan istifa edeceini sylemi, Da mat Ferit Paa istifa ederek bir vatanda gibi ferd olarak alacan beyan etmitij^Fakat bu hisler az zamanda deiti. Ortaya yeni bir fikir atld. Gya zmir igali muvakkat imi. Eer mtareke ahkmn iyi yaparsak ve ark vilyetlerini brakrsak zmir nasl olsa bizim imi. Bu melunca propaganday Ravlenson bizzat bana dahi yapt gibi ye niden kabine tekil eden Ferit Paann beyanat da bunu gsteriyordu. Ermeni tefevvuku altnda bir muhtar idare verilmesi atlmak zere
: " -
k .
olan birinci adm gibi grnyordu. Millet arasna mthi tefrika soka cak eytanetkrane bir fikir. Esasen ark vilyetlerimizin gitmesine mukab muayyen vilyetlerde mstakil bir Trkiyeye rza gsterecek insanlar vard. Bunlar zannediyorlard ki byle bir sulha mni olacak bizim arktaki mesaimiz olacaktr.^ Muhtelif zamanlarda bu esaslarda yapan mnakaalara taraftar byk bir mevki sahibi insanlar bile k mtr. Bunlardan biri metanet ve samimiyetine gvendiim nc Frka Kumandan Halit Bey olmutu. Bu zat Elviyei selsenin be tah liye edilmemesi fikrinde olduu halde muvaffakiyet elvermeyince manen krlmt. Ben kendisine memleketin erefli br sulha na olmasnn anahtar Ermenistandadr dediim zaman, bunun btn memleketimizi mahvedecei; vilyet dahi mstakillen bize kalacaksa gidip orada hkmet kurmay daha muvafk bulduunu sylemiti. Vekayi ilerledike yanl dndn grd. Bundan baka rakta ve Kafkasyada ordu kumandanl etmi Halil Paa da Erzurumdan geerken: Buralarda ne urayorsunuz? Ka vilyet vereceklerse orada u millete biraz ra hat ettirin diyordu. Buradaki didimeme, buralarda yaplacak fedakr lkla ancak istikllimizin kurtanlabilecei kanaatine hayret ediyordu.. te, zmirin igaliyle yekpare bir millet vcude geldiini gren dmanlarmz ksa bir propaganda ile padiah da stanbul hkmeti ni de ebed olarak mletten ayrd ve 1335 senesi mill birlik husul iin byk fedakrlklara ve vatanda kam dkmee bizleri mecbur et ti. iin bu istikametim hayli evvel grerek stanbulda ve Trabzonda ve Erzurumda lzm gelen hazrlklarda bulunmu mill ve asker nveyi hazrlamtm. Tesirimle Erzurum Vilyeti arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyeti tarih vazifesini yapt: Trabzon, Sivas, Diyarbakr, Mamuretlaziz, Bitlis, Van, Erzincan vilyetleri Mdafaai Hukuklarna aada kileri yazdm ve bir taraftan da kongre esasn hazrlamaa baladm. Be nim mtalatm drt maddede hlsa edilmitir. Buu arka gelir gel mez maiyet kumandanlarna, erkn harbiyeme bildirmitim. Ve 17/6/1335 tarihli ifremde M. Kema Paaya da yazdm. 1 Asker ve mill tekiltmz imha edilemez. 2 Ehas muadili gelmedike tedbii edilemez. Muadili gelirse ahvale gre yeni gelen veya tebdil olunan mntka haricine gidemez. (3) Eslha, cephane vesaire tebdil olunan mntka haricine gidemez. 3 Eslha, cephane vesaire lim edemez. 4 Herhangi bir mntkaya taarruz umum mdafaaya icbar eder. ( 1 ) Kongre inikadna kadar hkmetin verecei emirleri ngi liz mmessiline kar oyalamak ve onu aldatma ben deruhte ettim. Herhangi bir taarruza kar meru mdafaay da bittabi yapaaktm. Yalnz taaruz bir harekete tarafmzdan balanmak iin ahs karar vermiyecektim. Kongrenin Erzuruma olmas gerek serbeste a(1 ) Bu drt madde M ustafa Kemal Paa ve R auf Beyin Erzuruma muvasaletinde onlarca da kabul ve 7-7-1335 tarihile Kolordulara tamim olunmutur.
Ismalar ve gerekse tesir itibarile mhimdi. Bu hususta Erzurumlular da ayni fikirde idiler. Ancak bir tahakkm eklinde olmamak iin evvel emirde vilyetlerin de mtalasn sordular. Bu tarih vesikalar aynen yazyorum :
30/5/1335 Trabzon Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyetine Irk, din, tarih vahdet ile beraber mukadderat 'mterek olan Trabzon ve V ilyat arkiyenin tevhidi mesai etmesi lzm gelen am tarih hulul etmitir. Trab zon, vilyetlerimizin nefes borusu ve gz, ve buralar Trabzonun belkemiidir. Trabzonun bizsiz, dahil vilyetlerimizin de Trabzonsuz yaamas imknszdr. Bu gn mukaddes vatanmza gz diken muhterisler maksadlanna doru mhim adm lar atmaktadrlar. Aramzda husule gelecek bir ittihat si ve emelin btn o ihti raslara tekabl edecei kanaatini beslediimizden muhterem ve hamiyetmend Trabzonlu kardelerimize desti uhuvvet ve muaveneti uzatmaa ve hem mukad derat olan dier be vilyetile beraber tevhidi mesai etmek ve ahval karsnda aym vaziyette bulunmak ve vilyeti arkiye mdafaii hukuku milliye cemiyetinin Dersaadetteki merkezinin muvafakati takdirinde Erzurumda veyahut dier muta vasst bir vilyette inikad edecek olan kongreye sizin de itirakinizi teklif ediyo ruz. Bu husustaki fikir ve nazarlarnn serian bildirilmesini ehemmiyetle temenni eyleriz. Hukuku sari hamzn yar ve ayar nazarnda tecellisi bu tevhidi mesainin ilk semeresi olaca hususunda kanaatimiz berkemaldir. Erzurum Mdafaai Hukuku M illiye Cemiyeti
30/5/1335 Sivas, Diyarbekir, Mamuretlaziz, Bitlis , Van, Erzincan Miidafai Hukuku Mitliye Cemiyeti ube Riyasetlerine Ermenilerin mukaddes ve tarih vatanmz hakknda talep ve ihtiraslar btn slm mevcudiyetinin imhas gayesini istihdaf ediyor. Sadrazam paann bu husus taki teklifi de Vilyeti arldyemizi devletin ananesine muhalif olarak Ermenistan namile tevsimi ve Ermeni tefevvuku altnda bir muhtariyet verilmesi zannn tev lit ediyor. u halde bizim iin tasavvur edilen kara ve ac gnn arifesinde bulu nuyoruz. Fakat aramzda husule gelecek bir ittihad millinin hakkmzda hazrlanan o akibetleri bir tasavvur mahiyetinde brakacana kaniiz. Binaenaleyh Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyetinin daha ziyade semeredar olmasn temin iin btn vilyat arkiye ubelerinin yekdil ve yekavaz olmas lzm gelen dakika hull etmi tir. Binaenalzalik Erzurum veyahut mnasip grlecek mutavasst bir mevkide kerkezi umuminin veyahut bir ksm zsmn itirakile beraber btn vilyat u belerinden mntehip ikier ve er zattan mrekkep kongremsi bir itimain akdile uabat mesaisinin tevhid ve ti iin lzm gelen hatt hareketin tyinini mnasip grerek merkezi umumiye de bu suretle beyan mtala edilmi olup bu gn ak dedilen azim bir itimada da vilyat arkiyedeki hukuku islmiyeyi ihmal eden hkmetin teklifini hkmete kar protesto etmee ve bitaraf bir heyeti liye ta rafndan vyat arkiyemizin rk, itimai, tarih vaziyeti tetkik edilmeden hakkmzda verilecek karar kabul edemiyeceimizi dveli itilfiyeye iblna ve bu itima ve metalebemizden siz kardelerimizin de haberdar edilmesine karar veril mitir. Bu husustaki fikir ve noktai nazarlarnn bildirilmesini ehemmiyeti katiye ile istirham eyleriz. Vilyat arkiye Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi
# '
S IK L t. H A R B m :
Trabzon Kongresi de itima zerinde idi. 30/Mays/1335 de pek gzel ve tarih cevabn verdi. Artk Erzurum, deil arkn belki btn Trkiyenin hals kararn k haykracak bir yer oluyordu. Trabzonlu larn cevab ayan takdir bir cmle e nihayetleniyordu. Diyorlar ki: Cenab Hakkn inayetine ve yekdierine sureti adide e merbutiyetlerini her zaman izhar eden Anadolulularn fi-zitn ve sebatna msteniden hareketin mnte-i muvaffakiyet olacana emniyetimiz berkemaldir. (Kahraman Trabzonlular, kahraman Erzurumlular dediklerini hakika ten yaptlar. arkta vazifesini bitiren bu diyar evld iki bin kilometre lik yol yrdkten sonra garp mntkalarnn kahramanlan arasna ka tlarak Yunanllarn denize dklmesine de yardm ettiler.) te Trab zonlularn cevab ve buna mukab Erzurumun cevabn aynen hrmetle yazyorum. Burada denildii gibi Artk Trk Krd yekveut, atiden emin ediler. ,
Trabzon 30/5/1335 Vilyat arkiye Mdafaai Hukuku M illiye Cemiyeti Erzurum ubesine .< &
Vilyetimizde inikad ve birka gndenberi bilcmle mlhakat murahhaslarndan mrekkep olarak itima eden kongre ufkun muzlim bulutlarna kar tedabiri lzime ve htiyatkranede bulunmak ve merkezi Erzurum vilyeti olmak zere vilyat arkiye murahhaslarndan mrekkep muazzam bir kongrenin ksa bir md det zarfnda akdini mttefikan taht karara almtr. Erzurumun vasatta ve tedenberi maruzu mahalik olmas ve serhadde bulunmas hasebile vilyat mezkre ara snda ananev, tarih bir mevkii vardr. timain orada vukuunu ve maksad mil liye vusul iin srat husuln iddetle arzu eylemekteyiz. Keyfiyetin Sivas, Diyar bakr, Van, Bitlis, Mamretlaziz vilyetlerini haberdar eyledik. zam klnacak murahhaslarn milleti bihakkn temsil etmeleri iin her kazann lakal bir murahhas bulunmas esasm kabul ettikleri orada teekkl edecek olan kongre yvmi i tim ai mstacel telgrafla bildirildii gn vilyetimiz murahhaslarn izam eylemekde tehir etmiyecektir. Vilyat saire ile de bilmuhabere bu hususun temini faaliyet analmelerinden muntazrdr. Cenab Hakkn inayetine ve yekdierine suveri adide ile merbutiyetlerini her zaman izhar eden Anadolulularn azim ve sebatna mste niden hareket mnte-i muvaffakiyet olacana emniyetimiz berkemaldir. Trabzon Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyets Kongre Heyeti Trabzon Muhafazai Hukuku M illiye Cemiyeti Riyasetine Teklifiniz burada kemali hrmetle karland. Artk mukadderatmz gibi am ve mesaimiz de birdir. Vilyat arkiyedeki hukuku mukaddesi islmiyenin mda faa ve muhafazas vazifei tarihiye ve milliyesi kan, tarih ve din itirakiyle yekvcut olan Trk ve Krde tevecc etmi olduundan ve teklifi lilerine tamamen tirk eylemi olduumuzdan bahisle iarat biraderanelerinin ehemmiyetle nazan dikkate alnmas tekiden vilyat arkiyeye yazld. Umum kongre esasatn hazr lamaa baladk. Dier vilyetlerden cevap vrudunu mteakip itimain akdi iin arz keyfiyet edilecektir. Atiden emin olarak samim ihtiramlarmz teekkratmza ;rdif eylerie. Erzurum Vilyat arkiye Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti
3 0 /M sy s/1 3 3 5 Erzurum Van, Bitlis, Diyarbakr, Mamuretilaziz, Sivas Vilyetleriyle Etzincana yazlmtr.
1 Haziranda ngiliz Generali Bi Ravlensonla Erzuruma geldi. 29> Maysta Karsdan kan bir muhribimiz ngilizlerin rana ekilmekte ol-, duklar, sebebinin de Boleviklik sirayetinden endieleri olduu haberini getirdi; fakat henz hareket namna bir ey grmediinden, bunu ma hallinde iitilmi bir propaganda telkki ettim. 2 Haziranda General Bile grtm. Ravlensonun teklif ettii ve stanbul hkmetinin deresmen emrettii vehile mtareke mucibince teslim olunacak silh ve mhimmatn sahra imendiferile Erzurumdan Sarkama ve oradan trenle Batuma nakle muvafakat ettiimizi anlamak istiyor. Zaman ka zanmak maksadile oyun oynadmz anlayacandan nezelimdeki Erkn Harbiye Reisi Mustafa Bey Bile temastan evvel endiede idi. ngilizLerd.e bu gurur olduka muhataplarnn zek ve basiretlerinin derecesini anlamak meziyetinden mahrum kalacaklarn sylemitim. General Bi bu tarz nakliyata muvafakatimi sorunca dedim ki, Ravlensona mteek kirim bizi Tranbzona nakliyat gibi masraf ve zahmetten kuratrd. n c Frka Kumandam Miralay Halit Beyin tahtelhfz Batuma izam hak knda Harbiye Nezaretinin emir verdiini kendisine de bildirmiler..
Emrin tatbikini istedi. Byle emir almadm. Mezunen stanbula hareket etmiti imdi nerededir bilemiyorum, dedim. Ceneral Erzurum mevakiini hayvanla dolaarak avdet edeceini syledi. Tifiisin dt, hususun daki ayialar ve Kafkas vaziyeti hakknda yokladnn. Fakat kat bir ey sylemedi. Ermeniler bir haftaya kadar hududun br tarafndaki imendiferin bozuk yerlerini tamir edeceklerdir. Sevkedeceklerdir. Sevk olunacak malzeme ile Batuma kadar bir zabit gndermemize muvafakat ederiz dedi. Ltufkrlklarna teekkr ettim. Ceneral pek memnun. Ka rarghmza avdette ii bilen er km harbiyem ngilizlerin bu gururlu gafietlerine inandlar ve Ceneral Biin dahi Miralay Ravlenson gibi ko layca atlatldndan pek memnun oldular. Bir hafta sonra imendifer tamiri bitti sevkiyata balayalm teklifine kar evvel Tiflis tarikile bir zabitimizin Batuma seyahatile yollarn serbest olup olmadm rendikten sonra nakliyata derhal balyacamz Ravlensona teklif edeceim, sonra da son komediyi oynayacam! 2 Haziranda Mustafa, Kemal Paadan atideki ifreyi aldm:
. >
Zata mahsustur
. Havza 2 /6 /1 3 3 5 15. K . Kumandanlna
Dahiliye mstear- esbak Canik mutasarrf- lhiki H am it Bey zati ahane nin kade buyurduu meclisi meveretde hazr bulunmu idi. Miri mumaileyhin getirdii malmat dahi sadre ifa bah deildir. Hkmete ademi itimad irap eden nutuklarla nihayet bulan mezkr urada bir karan kat ittihaz edilememitir. H a len hkmetin yine eski hkmet olduu fazla olarak zaafa urad ve stanbulda. yeniden bir ruhu inkilp uyand anlalmaktadr efendim. Dokuzuncu Ordu Mfetjfciigi/ Mustafa Kem al
stanbuldan, hususil ray Saltanattan sadra ne ifa olabile cekti. stanbuldan bir ey yaplabilecei hakkmdaki kanaatin zmir i galinden sonra dahi deimemesi pek yanltr. ark Anadolu vilyet lerini de bir almna getirerek elimizden koparmak iin uralan u s rada hi bir yere, hi bir vaade aldanmamak' lzmdr. Erzurum Kon gresi ! Btn mit buradan verilecek canl kararlara baldr. Sadrazam Ferit Paann beyanatnda Ermeni muhtariyetinin tevsii esasn kabul et tiini bildirmesi, ray saltanatta ngiltere himayesini kabul fikrinin bile ortaya atlmas kendi padiahmzn, kendi hkmetimizin, hatt baz va tandalarmzn milletimizin vaziyetini daha elm bir ekle soktuklarn gs teriyor. Sadrazam paa riyasetinde bir heyetin Hukuku Osmaniyeyi mdafaa iin Par ise gidecekleri resm tebliler ve ajanslardan 4 Hazi randa anlald. Erzurum Mdafaai Hukuk Merkezie grtm. Bizzat sadrazama mracaatla Irade milliyenin taallk etmedii eylerin ka-
-14
.
STKLL HARBM Z
bul edilmemesi ve mill istikllimizin masun bulundurulmasnu talep etmeyi kararlatrdk. Bu hususta Mustafa Kemal Paa ile de anlaarak mntkasna atideki tamimi yazdm. Kemal Paa ErzuiTtm Mdafaai Hu kuk Cemiyetinin ayn zamanda garb Anadolu vilyetlerindeki cemiyet leri de ayn vazifei vataniyeye davet eylemeleri muvafk olacan bil dirdi zmirin igali zerine teekkl eden mill cemiyetlerin de bu husus iin davet olunmas mill bir kuvvet olarak ilk teebbs oldu. Esasen Sivas ve Diyarbekir mntkalar emrimde olmamakla beraber Erzurum Mdafaai Hukuku vastasile bu mntkalarda mukavemet fikri artk ef kr umumiye olmutu. Ktaatma ve bu vasta ile btn mntka mer kezlerine yaptm tamim e Erzurum Mdafaai Hukukunun sadarete .yazd unlardr:
T AMI M
Erzurum 6 /6 /1 3 3 5 Sadrazam paa riyasetinde bir heyetin hukuku Osmaniyi konferans huzurunda mdafaa iin Parise azimet edecekleri tebligat resmiyeden ve ajans neriyatndan anlalmtr. zmir vakas zerine milletimizin gsterdii asabiyeti milliye ve m u hafazai istiklliyet hususunda tezahr eden azmi k a fisi neticesi olan bu mazhari yet ayan krandr. Her halde milletin hukukunu mdrik ve onu inememek iin yekvcut olarak fedakrane harekete mheyya olduunu dveli itilfiyeye kar iz har ve isbata devam edildike dveli .marileyhimin milleti osmaniyeye hrm etkr ve hukukuna riayetkar olacana phe yoktur. Konferansta katiyen m dafaas matlp olan hukuktan balca iki nokta pek mhimdir. Birincisi aleltlak devlet ve milletin istikiliyeti tammesi kincisi de eezai aslii vatanda ekseriyetin ekal liyetler feda edilmemesidir. B u hususta Parise mntehi hareket heyetin itihadiie vicdan milletin talebi k afisi arasnda mutabakat tamme arttr. Aksi takdirde millet mkl vaziyette ve gayri kabili telfi emri vakiler karsnda kalabilir. Sad razam paa hazretleri mesmu olan beyanatnda Ermeni muhtariyetinin tevsii esa sn kabul ettiini bildirmi ve ray saltanatta itilf ve hrriyet frkas namna reis Sadk Beyin tahrir ifadesinde de ngilterenin himayesini teklif etmitir. Bir Ermenistan muhtariyet vasas ve devletin bir ecnebi himayesini kabul mealinde arzuyu mill ile hkmeti hazirann itihadnda mutabakat olmadn gsteriyor. Binaenaleyh sadrazam paa hazretierile beraberinde hareket edecek heyetin m dafaai hukuku millide takip eyliyecei esasat ve programn millete malm olmasa lzmdr. Bunun iin Erzuru,'mdaki mdafaai hukuku milliye cemiyeti sadrazam paa hazretlerine ve zat hazreti padiahiye telgrafnamelerle mracaat ederek is tiklli tamm millinin masuniyetini ve hukuku ekseriyeti millinin mahfuziyeti m il lete art esas olduunu beyan ve buna nazaran gidecek heyetin mdafaa esasn m il lete rsmen ve alenen ibl eylemesini talep eylemitir. Milletin bu tarz hareketin hkmet ve dveli itilfiyece nazar dikkate alnaca ve binnetice vatanmzn mukadderatnn arzuyu mill ve umumiye gre tyinine byk tesirler yapacaa phesizdir. K zm Karabekir ' 'M :
4/H aziran/1335 M akam - Sadarai- Uzmaya Sulh Konferansna murahhaslarmzn davet edildiine dair gelen haber zerine, vilyetimiz ahalisi atideki maruzatn ehemmiyet ve katiyetle nazar dikkat ve iti naya alnmamasn istirhama karar vermitir. rlerin buraya gelmesinden evvel bir medeniyet tesisine muvaffak olan (Ordoho) lann Turanilasl bulunduunu ve on, birinci asrda Trkler buralarda yerlemee baladklarnda Ermenilerin tima ra btalar oktan inhil etmi olduu tarih vesikalarla sabit bulunmu ve uzun b ir tarih ile byk kan, can ve anane alkalarnn terakm buralar imilletimize gayr: menfek bir surette balamtr. Milletimizin buralardaki hkimiyeti yalnz askeri, bir mahiyette olmayp ayni zamanda hars esaslara mstenit bulunduu elyvm. payidar olan bidelerle sabittir. B u meyanda Ermenilere ait birka ibadethaneden; baka bir messesei ilmiye ve ne de bir messesei medeniye yoktur. Payitahtn okadar muavenetine nail olamad halde bu vilyetlerin srf kendi can v e mallarile asrlardanberi dmana ve bilhassa drt senedenberi Osmanl hkimiyetini Rus istil sna, Ermeni ekiyasna kar mdafaa etmesi mill kuvvet ve kesafetin mill azim,. ve imann derecesini tyine kfidir. Binaenaleyh teklifi samilerinde olduu gib i mevcut olmyan bir Ermeni tefevvukunun velev muhtariyet eklinde olsun mevzuu bahis edilmesi dorudan doruya hukuku islmiyenin iptalini kabul demek olacaii ve Osmanl vahdetim muhil ve buralardaki tima dar, ktisad hkimiyet ve tefevvuku millimizi rahnedar eder. Herhangi bir sureti tesviyeyi katiyyen kabul: etmeyeceimizi ve bu yolda her trl fedakrl ihtiyara mde bulunduumuzu; ve hkmetimizin ancak bu dairede bir siyasetine millete mzaharet olunabilece ini arzeder. V e hakkmzda Avrupa ne karar vermek isterse istesin o zlme h kmetimizin muvafakati gibi bir karde elinin girmesini ve topra ehitler vcu dundan mteekkil bulunan mukaddes vilyat arkiyemizde Ermeni hkimiyetinin; teesssne bizce m uvafakat imknsz mnasebetle de istirham eyleriz. Ayn imzalar _ M akam - Sadaret-i Uzmaya Riyaseti samilerinde heyeti jmurahhasamzn sulh konferansna mntehii azi met olduunu haber alr almaz atideki maruzatmzn tekrar nazar dikkati fahi tnamelerine arz hemehrilerimizce kararlatrlmtr. Vilyat arkiyedeki hukuku, islmiyenin gayri kabili setir ve inkr olan istikrar ve umul karsnda ekalliyet lere bir tefavvuk bahedilmek yolundaki fikir ve kararlan btn mevcudiyetimizle reddetmeye mdeyiz. Vahdeti milliyemizi ve istikllimizi ihll eden Ermenistan /muhtariyeti ve dveli muazzamadan birinin himayesi gibi mtala ve talepleri ha yal ve mukaddesatmza pek elm bir tecavz ad etmekte mttefikiz. Biz srf hr riyet ve istikllimiz iin drt sene harp ederek btn vanmz feda ve hakk hayat, ve hrriyetimizi kanmzla temin ettik. timad ve mzaharetimiz vicdan beeririyetin kabulde tereddt etmeyecei bu hakk millimiin teslim ettirilmesi ve herhalde mill istikll ve vicdanmzn halelden masun bulundurulmas hususuna mnhasr dr. Binaenaleyh iradei milliyenin taallk etmedii sair hi bir sureti tesviyeyi ka bul buyurmamanz tekiden ve teminen arz eyleriz. Dava vekili M esu t Albayrak Mdr Sleyman Necati M dafaai Hukuku M illiye zasndan Kazm M dafaai Hukuku M illiye Cemiyeti K tib i Cevat 7/H aziran/1335 olduundan hakka hrmet ettirilmesini bu,
Vilyat arkye M dafaai Hukuku M illiye Cemiyeti Reisi
Bm
\Yunanlilarm 4 Haziranda Ayval iki bin kisile igal ettikleri haberi geldi. 6 Haziranda Ravlenson Trabzoa hareket etti. Halbuki Vana, sonra da Tifse gideceini sylyordu.) Bi de yine Tiflise avdet etti. Sadrazamn Paris Konferansnda ark vilyetleri iin kabul etmesi muhtemel herhangi bir teklifi ark halknn silhla karlayacan ve muvaffak olacan Bi de Ravlenson da anlamt. Her iki zatn konfe rans tenvir etmesini mit ediyordum. Yunanllarn Edremit, Nazilli, Akhisar igal ettiklerini 7 Haziran tarihli stanbul gazetelerinden rendik. Bu ne vaziyettir! Konferansa arlrken mmkn olan kap ma da devam ediyor. 9 ve 10 Haziranda Kafkasyadan yine bir takm malmat geldi: Bolevikler Tiflise girmiler. simiar ve Grcler de Boleviklere iltihak etmi. Batuma bir ok Ingiliz yarallar gelmi. Ye di vapur talyan askeri gelmi. ngilizler ve Ermeni kuvvetleri Karsdan ve Sarkamtan ve Kazmandan ektiliyormu. Tebrize giden ngiliz ktaatn ah tahtnda 5 Haziranda gren de olmu. Bu gzel malmat yetmiyor gibi Musulun tahliye edildiini Vandan bildiriyorlar. Harbiye Nezareti ve ajans malmat da Aydn vilyetini Yunanllarn tahliyeye baladn, yerlerine talyanlarn geleceini, Ayvalk, Akhisar tahliye . olunmu ise de baka kuvvet tarafndan igal olunmadn 13 tarihile bildiriyor. Avrupada Almanlar Lehistan hududuna tahidata balam. tilf donanmas Danzig ve Hamburgda nmayi yapyor mu. Macaristan yine kark. ekoslovakyaya taarruza devam ederler se mttefikler tedabiri edideye mracaat edeceklermi. Bizi en ziyade alkadar eden Kafkas meselesi herkesi sabrszlandryordu. Gnder diimiz adamlarmzdan da gelen malmat ayni zeminde idi. Fakat tel sizle byle bir malmat alnmamt. Byle vaziyet hakikat ise Elviyei selseyi igal etmemek pek yanl bir ataletti; fakat durum aksine ise, va- " " kitsiz bir hareketle her kuvvet eriyebilirdi. Ve Paris Konferans aleyhimize akima gelen karar verir. Efkr umumiyei cihanda fena vaziyete debilir dik. Hususile daha Erzurum Kongresi de toplanmam olduundan bu hare ket mill bir kararla da olamayacamdan mthi bir tefrikay mucip olurdu. Geenlerde byle bir oyun havadisi teksf etmi. Aksi sedasn zmir igali tarznda iitmitik. Binaenaleyh daha ziyade malmat al maya ve zaman gemesine intizar muvafk gryordum. Bolevikler Tiflise geldiler, ne duruyoruz diye propagandalar da kuvvetlenmiti. Buna kar da havadislerin ngiliz propagandas olduunu Boleviklerle temas yaptmzdan Kafkasa girdikleri hususunda doru haber alaca mz nerediyorum. 11 Haziranda 13. Kolordunun Jandarmaya kalbolaca hakknda Ordu Mfettiliinden gelen malmat zerine Mfettilie ve Harbiye Nezaretine bunun telfisi gayri kabil bir felket olacam, bundan maksat Ermenistan ve Krdistan hayallerinin fiiliyata karlmas arzusu olduunu, bu halin kolordumu da m kil vaziyete sokacan, Yu nanllar zmiri istil e garp vilyetlerimiz mahvolurken, frkalarn si1ahlan 3210 dan 1500 e tenzil emri verilirken byle bir teldifin beheme hal reddolunmas makamat in bir bortur, Hkmetin, her teklif kar-
|f
snda mukavemetsizlii aya teessftr 'diye yazdm. 13. Kolorduya da emir gelse bile tatbik etmemesini ayn mtalatla birlikte yazdm. Mfettilikten 15/Baziranda aldm cevapta Harbiye Nezaretine ve Kolorduya ayn mtalatm yakldn renmekle msterih oldum. 10 ve l/Haziranda yazdklarma Mustafa Kemal Paann Amasyadan verdii cevap:
Amasya: 15/6/1335
15. Kolordu Kumandanlna
C. 10/6/1335 - 13. Kolordunun lvna ngilizler oktan alyor. Ve oraya kumandan dahi tyin ettirmiyorlard. Bu defa yeniden lv mevzuubahis olunca -Cevat Paa hi olmazsa olduu gibi Jandarmaya^ kalbine alyordu. Bu kere va ziyetten bahisle bu kolordunun muhafazasndaki zarureti ve hi olmazsa daha za man kazanmaya almasn Cevat Paaya yazdm. 13. Kolorduya da lv emri ve rilse bile bunun tatbik ve ifasn tavik etmek lzumunu yazdm. Hkmetin her teklif ve mdahale karsnda mukavemetsizlii cidden ayan esef ve istigrabdr, Jcardem. 3. Ordu Mffetii Fahr Yaveri ehriyar
Mustaia Kemal
Harbiye Nezaretine ve 13. Kolorduya yazlan suretleri de bildiri yordu. : Trabzondaki ngiliz Mmessili Farel dier bir yzba ile Erzuruma gelmiti. 12 Haziranda bana franszca bir mektup yazyor. Diyor ki: (Rus mermileri - Trabzona, sair Osmanl sh ve mhimmatndan mtareke mucibi teslim olunacaklarn Sarkama evki hakknda emir aldm.) Bu iki yzba Mamahatun zerinden Erzincana girmiler. Ya rn geleceklermi, Ravlenson da Trabzondan geldi. Bu gidip gelmelerin ahval ve ktaat askeriyenin vaziyetini anlamak iin olduu anlal yor. Farelin yannda tercman diye ordumuz firarilerinden aml Nuri isminde bir melun da vamn, edit bir ey yazdm: (Bundan sonra mntkamda haberim olmadan hi bir ecnebi zabiti seyahat edemiyecektir. aml Nuri Ordumuz: firarernden olduundan bize teslim olunmaldr.) Bundan baka yollarda, ambarlarda hatt Trabzonda ne kadar fazla srg kolu ve kama gibi teslim oluncak eyler varsa Erzurum Kalasnda muhafaza olunmak zere celbini emrettim. Ingizlere Sarkamtan sevk iin Erzuruma toplatyorum dedim. Rus mermilerinin de alnmak arzusu anlald. Halbuki bilhassa Erzurumda pek klliyetli mikdarda var. Elimizde Rus toplar da mevcut olduundan bize lzm olacakt. Erzurum Kongresinde karara kadar bunlar hakknda ngiliz memurlariyle elendik durduk. Aada bahsedeceim 15 Haziranda tercman Nuri hakkna Ravlenson tarziye verdi. Bununla beraber bunu getiren Yzba Kilekortyi de hemen hudut harici etmekle meseleyi kapatmay rica etti. Nuri gibi daha emsali rezillerin Kasta vesair yer lerde IngiMzlere casusluk ettii anlalyordu. Ravlenson, c Nurinin bize teslimine ngiliz kanununun msaade etmediini nk Karsta ngiliz
hizmetine girmi bulunduunu syledi. ngiliz kanunu Ordumuzdan fdrar etmi bir neferi yine ordumuz iine getirip hizmetinde kullanmaya m saade eder mi ? dedim. Mahcup oldu. Bu rezaletin bir daha tekerrr etme yeceine sz verdi. Derhal getiren ngiliz yzbay da Nuri gibi hudut harici def ettirdik. ngilizler de daha terbiyeli harekete artk mecbur oldular. Ravlenson yine Kafkasyadan bahis at. Karaklise ve Nahcivan cihetlerinde muharebeler oluyormu, haber aldnz m? diye azn aradm, iitmedim fakat muhtemeldir. Bugn deilse yarn muhakkatr. Bizimkiler ekilirken Osmanl ktaat celb olunmamas en b yk kabahattir, dedi. Ne gariptir 16 Haziranda gece yans Otiden u malmat geldi: Karsa ekserisi zabit elbiseli (150) kii gelmi, Ermeni bayraklarm tahkir etmiler. Ardahana da byle bir heyet bir heyet gelmi. Bil slm hkmeti tesis etmiler. Bu heyetler Ermeni ve Rum larn silhlarn topluyorlarm. Halbuki Sarkam hududunda Ermeni lerle temasmz vard. Vaziyetlerinde tebeddl yoktu. Kafkaslarda m him hdiseler arifesindeyiz. Fakat ngilizlerin henz Kafkasiara hkim bir vaziyette olduu bilhassa Batumda kuvvetli olduklarm da rendik 16 Haziranda Vilyet ifresiyle atideki telgraf aldm.
!i
15. K . Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine
11 Haziran 1335 tarih ve 15 numaraldr. 1 Harbiye Nezaretinden u ifreyi aldm. Maiyeti linizdeki istimbotlardan birile hemen buraya terifiniz rica olunur. t 2 Sebebi davetimi Cevat Paadan mahrem sordum. Cevap udur: Zatliferi gibi kymetli bir generalin halen Anadolu vilyetlerinde dolamasnn efkr, umumiyeye iyi bir tesir bahedemeyeceinden bahisle stanbula celp buyurulmafe nz ngilizler istedi. 3 Ali Fuat Paa daha Samsuna muvaseletimde ngilizlerin Hkmete sebebi izamm sorduklarm ve srarlar halinde bunun Hkmeti merkeziyenin arzusu hilfnda bulunduunu sylemek mecburiyetinde kalacan mevsukan istihbar eyediini bildirdi. ' 4 Vermi olduum kararn Milletin Hukuk ve stikllini tyin urunda mil let ile beraber almaktan ibaret olduunu zati biraderilerine evvel ve ahir arzet:1 mitim. Bu gaye milletin sinesine iltica ederek vazifei namus ve vicdan ifaya fe . îl dakrane devam etmei mirdir. Emsalimiz vehile ngilizlere esir olmak zere :.\ ; stanbula gitmekte mazurum. Vazifei Vataniyeme devam edebilmekliim bittabi zatliniz gibi avm fikir ve kanaatte bulunan kardelerimin de dama ve herhalde desti vefak ve muavenetlerine menuttur. Bugn benim vermee mecbur olduum bu fiil , . karan yarn btn erbab- namus ve hamiyetten olan arkadalarmz tarafndan da -':-M verilmesi lzumu tahakkuk edeceine phe yoktur. Binaenaleyh bugn meydan, aleniyete vaza mecbur olduufc bu kararmz arkadalarmn. kanaatine mste nittir. Bu husuda dair kymettar mutaleai biraderiyelerine intizar eylerim. Hkmeti merkeziye biifal stanbula celbedilmek plnn takib eylediinden ben de mmkn olduu kadar zaman kazanmak ve kararghm dahili memlekete sokmak iin ayn usulde mukabele ve muhabere etmekteyim. Mustafa Kemal
' ' Vakit vakit silhlarmz topladklar gibi kumandanlarmz ve muayyen ahsiyetleri de toplayacaklar teakub eden fiiliyatla aikrd. Ne yazk ki stanbul kymetli vcutlarm Anadoluya atacana stanbuldan Maltaya nefyedilenler yetimiyor gibi Anadoludan da toplan yordu. Kemal Paa ile en mhim ifreler bazen be alt gn teehhre u rayarak, vilyetlerden bile bazen geerek elimize geliyordu. Erzurumda biz pek kuvvetliyiz. ahs ve sh hakkmdaki kararmz da tesbit olun mutur. Nitekim Halici Beyi gndermedim. Kemal Paann Erzuruma gelmesinin gecikmesi kendisi iin zayf mntkalarda tehlikeli olabilirdi. Bir kere Erzurum Kongresi i bana geince i kolaylaacakt. Kemal Paa ve Rauf Bey gibi kuvvetli ahsiyetlerin de kongreye girmesi btn millete kar nfuzlarn arttracak ve iler daha kolay tanzim oluna cakt. u cevab yazdm:
} .
s
STKLL, HARBMZ
:r;'\
48
,
3. Ordu Miettii Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
Erzurum 16/6/1335^
C. 11 Haziran ve 15 No. Ge gelen emri devletlerine cevapda geciktim. Fikri samilerine tamamiyle itirak ediyorum. stanbul harice btn kymetli vcutlarn atacana birer birer kends eliyle alyor. Evvel mezunen Dersaadete celb emri verilen Halid Beyin ngilizlere teslim olunacan haber alarak stanbuldan sordum. Nezaret Trabzonda taht ne zarette bulundurulmasn ve tahkikat icrasn yazyor. Bayburdda ikameti daha mu vafk olan Halid Beyin pek deerli bir vatan evld olduunu ve Ermenilerin tezvirat uruna ifna etmek revay hak olmayacan yazdm. Zat samileri lzum g rld zaman mmtakai iziye terif buyrulursa arz minnetdan eylerim.
Kzm* Karabekir
Mustafa Kemal Paann bir an evvel Erzuruma gelmesini muvafk buluyordum. Biz arkta Mdafaai Hukuk tekiltn en hcra kelere kadar taazzuv ettiriyor, Erzurum Kongresi iin ihzaratta bulunuyor duk. Bilhassa stanbul hkmeti ile aras alan Mustafa Kemal Paa nn baka bir istikamette mesaisi ne mmkn olacak, ne de faide vere cekti. 17 Haziranda Amasyadan. yazd tideki ifreden anladm ki ora larda baka iler yapyor. Halbuki biran evvel Erzuruma gelerek ie balamay daha Istanbulda tekif etmitim.
ifre: . 15. Kolordu Kumandam Kzm Paa Hazretlerine 1 Diyarbekirdeki Krd kulb ngilizlerin tevikiyle ngiliz himayesinde bir Krdistan tekili gayesini takip etti anlaldndan kapattmlmtr. Azalan hak knda takibat kanuniye yaptrlyor. Krdistanm maruf beylerinden aldm m teaddit telgraflarla datlan bu Krd kulbnn hi bir Krd temsil etmedii bir. Amasya 17/6/1335
ka serserinin neticei teebbsat bulunduu ve vatan ve milletin tamamen mstakil ve hr yaamas urunda her fedakrla ve bu babda emirlerimize m de bulun duklar bildirilmektedir. 2 Vilyat arkiye halknn Ermeni etelerinin gadir ve taarruzatma hedef olmu en byk felketi grm bir unsur olmak sfatyla elhak fedakrlk lzu munu en evvel takdir eyledikleri kemali iftiharla grlmektedir. Fakat Anadolunun sakin taraflar byle deildir. Siyas zmrelerin imdiye kadar menfaatleri uran da halk bazie etmi olmalar ahalide her trl tekilta kars hir nevi ihtirazkrlk tevlid eylemitir. Bu sebeble muvasalatdan imdiye kadar en ok ehemmiyet verdiim cihet istikbali mletin ve hakk hayatmzn ancak mill birlikle kurtar lacan anlamak ve bunun iin her nevi iltirasat siyasiye ve ahsiyeden mnezzeh ve yalnz milleti hr ve mstakil yaatmaa matuf tekiltn yani Mdafai hukuku kliyenin her nahiyeye varncaya kadar temili esasatn hazrlamak oldu. ayan muhmedetdir ki, her tarafda gerek asker gerek mlk, zat biraderileri gibi hemfi kir ve ictihad arkadalarmzn sayei himmet ve delletiyle her taraftan aldm telgrafnameler milletin bu ihtiyac duyduunu ve sureti umu miyede b ie bilfiil balandn ispat ediyor. Hkmeti merkeziyenin adeta esir bir vaziyette olmas payitahtn kuvetli bir igali asker taknda bulunmas hasebiyle mukadderat mil letin yine mlet ordusiyle zarur kld zatlilerince msellemidir. Bu sebeble ben Krdleri ve hatt bir z karde olarak tekmil milleti bir nokta etrafnda birletir mek ve bunu cihana Mdafai Hukuku Milliye Cemiyetleri vastasiyle gstermek karar ve azmindeyim. Esasen mill vicdandan doan bu kadar kuvvet tasavvur et miyorum. Erzurumda tekm vilyat arkiyein murahhaslarndan mrekkep bir heyet bulundurmak hususundaki fikir ve teebbsnz takdir ederim. Bu behe mehal lzmdr. Anadolunun dier vilyat ile Edime ve stanbul Mdafaai Huku' fi kt Milliye, cemiyetleriyle tevhidi masai hakkmdaki teebbs ve tasavvurlarm da bu maruzatma zeyil olarak arz edeceim. Hrmetle gzlerinizden perim. ;s 3. Ordu Mfettii
Mustafa Kemal
Bir sureti karlm ve 12 zevalde vali beye takdim edilmek zere posta ile gnderilmitir. 17/Haziranda Kemal Paadan aldm 16/tarihli bir ifrede bildi rildiine gre, Konyada Ordu Mfettii Mersinli Cemal Paa kendisine fiilen mukavemete gemek teklifinde bulunmu ve Konyada talyanlara kar harekete geebileceini yazm. Bu hususta Kemal Paann ifresi e cevabm ehemmiyetine binaen aynen tidedir;
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
1 Konyada Ordu Mfettii Cemal Paa Hazretlerine vukubulan iarma ce vaben Yunan igaline ve talyan ve Fransz ve ngiliz kuvvetlerinin tecavzatna kar mukavemete karar verdiini ve ihzaratn buna gre yaplmakta olduunu ve kfi derecede eslha ve mhimmat vesair iaenin mevcut bulunduunu ve ktaat mevcutlarnn tezyidine alldn, mendfer gzerghnda mhim jmessesat snaiyenin icabnda tahribi ihzar edilmekte olduunu ve yalnz ahalii islmiyenin var kvetleriyle ktaata celp ve tahad mesailile uraldn ve ahalinin ih zan iin ihtiyat zabitlerinden istifade olunduu bildiriliyor. Aynca Vilyat arkiyenin arktan ve sahilden tecavzne kar mttehiden hareket iin beyan ettii mtalaada bu halin bilfiil vukuunu mu bekliyeceksiniz yoksa vaziyeti siyasiye-
nizn selh hal gstermemesine kar bu vukuata evvelce mni olmak iin ictaata balamak m icab edecektir. 2 Marnileyhe verdiim cevab cizide emri vakilere intizar etmek taraf tan olmadm ve fakat hazrlmz iyi yapabilmek iin biraz zaman, kazanmay muvafk mtala ettiimi ve yeni bir hdise tacili harekete bizi mecbur etmezse Sadrazamn sulh konferansnda grecei tarz kabul ve muameleyi sk bir irtibat ile takip ederek ona gre harekt tanzim etmemiz lzumunu bdirdm. 3 bu telgraf namenin tarihi vsulnn srat iarn rica ederim.
Mustafa Kemal
Ben Sark hareketini mill muvaffakiyetimizin esas addediyordum. Buna daha stanbulda iken karar vermi ve bu kararmla Mustafa Ke mal Paay dahi tenvir ve tevik etmitim. Fakat henz mill tekilt m?; taazzuv etmemi, mill bir kongrede mill mukavemet karan veril memi iken ve hususile henz Kafkasyaya ngilizler hkim iken bir ha reket yapmak sergzetilikten baka bir ey olmaz. Harice kar da bir Generalin kyam gibi mahiyeti siyasiyesi sfr olan bir hareket olur. Bu harekete Erzurumda Ravlenson da beni tevik etmekte ve Bolevik lerin Elviyei selseye geldii haberleriyle vakitsiz bir hareketi tei etinektedir. Cihan efkr umumiyesinde aleyhimize bir tekit karar kararak mmleketimizde daha vasi yerlemek iin talyanlarn da ngilizlerle beraber altklar grlyor. Cemal Paann da talyanlar tarafndan tahrik edildiine phe etmiyorum. M. Kemal Paaya u cevab yazdm:
Erzurum 17/6/1335
3. Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa Hazretterine
; i ; * ]
i
\
i
Zatidir, C. 16/6/1335 Gayet mstaceldir. Ve zata mahsustur. Vaktinden evvel yaplacak bir hareket Birinci Ordu Mfettilii ktaat ve devairini ve stanbul messesatm ve kymetli ahsiyetleri mahvedebilir. Bununn herhangi bir hareket kendiliimizden deil haricin tazyikiyle olmas daha muvafk olur. Ve cihan efkr umumiyesinde dahi yeniden fena bir mevki tutmu olmayz. Halen mhim olan husus ihzaratla beraber kymetli vcutlann stanbuldan kanlmas ve mtareke ahkm diye elimizden kama ve sng kollan vesairenin kanlmamas ve bir takm ktaatn lv cihetine gidilmemesidir. Boleviklerle yaknda temas hasl olunca maksat ve hedefleri anlalacak ve Memleketimizi bilcmle itilf kuvvetlerinin tahliye etmesi yani ne itilf ve ne de Boevikler tarafndan bitaraflmizn ihlline sebebiyet verdirilmemesi talebine bize hak verdirecek ve bu suretle bitaraflmz ihll ve hakkmz tammyanlara kar silha sanlmak meru olacaktr. Mtalat ve tasavvurat acizin bervehi bl olduunu arz eylerim. 15. K. Kumatdan Kzttmi Karabekir c.
' | ] f 1
\
| j 1 * r | ! fi
.
20 Haziranda aldm tideki ifreden ok sevindim. Fakat dier arkadalar bilhassa smete ok muntazrdm. Bu gibi ahsiyetlere Anadolunun bugnlerdeki ihtiyac pek ak idi.
Amasya 19/6/1335
15. K . Kumandanlna.
stanbuldaki zevat liye ve riifeka ile ariz ve amik mdavelei efkr neticesin de bize mlki olmak zere hareket eden Bahriye Nazr esbak Rauf Beyefendi zmir vilyeti iinden geerek ve oradaki kumandan arkadamzn da noktai na zarlarn alarak Ankara zerinden Yirminci Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa ie birlikte bugn Amasyay terif eylediler. Vaziyeti umumiye hakknda gryoruz. Neticeyi yarn arz edeceiz. Hepimiz ayr ayn selm ve ihtiram ile gzlerinizden periz.
Mustafa Kemal
Erzurum 20/6/1335
3. Ordu Mfettiliine
Rauf Beyefendi ve Ali Fuat Paa Hazretlerine arz teekkrat eyler ve hissi yat tazimkran^nin birlikte kabuln istirham eylerim. j Kzm Karabekir
Bugn Mfettilikten bir tamun aldm: Posta ve Telgraf Mdri yeti Umumiyesinin telgrafhanelere Mdafaai Hukuku Mliye Cemiyet leri tarafndan verilecek telgrafnamelerin keide klnmamas hakknda emir verildiini, halkn muazzam mitingler akdiyle bu hli hkmet nezdinde iddetle protesto etmesini, bu emrin geri alndna dair cevap alnncaya kadar muhaberat resmiyeyi derhal kat etmeye kumandanlarn, da mzaharet etmesi ve telgraf memurlarndan aksine hareket edenleri derhal dvian harbe tevdii vilyet ifresiyle kolordulara tamim olunu yordu. . 22 deki bir tamimde de, Dahiliye Nazr sabk Mehmet Ali Beyin, vilyat arkiyeyi tetkike memur bir heyet riyasetinde geleceinin ajans lardan renildii; gelmemesi ve gelirse mkil vaziyetler karsnda bu lunulaca yazlyor. Mehmet Ali Beye yazlan telgrafn son fkras: Yemin ederim ki eer aktan aa konuulan ve samimiyeti m tekabile husule gelen zataliniz gibi bir zat olmasa idi bu telgrafnamemi takdime de lzum grmiyecektm. Bilmnasebe arz edeyn ki hi bir siyas ve husus itihat ve gayem yoktur, ile bitiyor. Grlyor ki mill bir karar olmadan ve mevsimsiz olarak stanbul hkmetine kar vaziyet alacaz. Halbuki ark vilyetlerinden maada yerlerde tekiltn, mkiltndan bile bahsolunuyordu. arkta bile henz ilk balan dev rindeyiz. Bu iki teebbs kimse hsn telkki etmedi. Telgraflar aln myor diye, divan harblere tevessl herkesi tedhi etti. Bhassa bir Ordu Mfettiinin daha bir program, bir karar izilmeden ve hi kim senin mtalas alnmadan byle emir vermesi asker, sivil iidenin iti razm mucip oluyordu. Ben mntkam dahinde grltszce muhabe rat temin etmitim. Kendilerine bu sureti hareketi yazdm. Bugn ge~
len malmatta Boleviklerin 16 da Gmry igal ettikleri, Ermenilerin Kars tahliye ettikleri bildiriliyordu. Bu malmat Olti ve Sarkamtan geliyordu. Gya Arpaayma kadar gelen kuvvetlerin banda Enver Paa da bulunuyormu. Bu havadisler o kadar tekasf etti ki benden baka innamayan kalmad diyebilirim. Hususile bizzat gnderdiim muhbirlerden ve hatt Batum, Tiflise giden emin adamlarmzdan bile gelen haberler aa yukar Kafkasyada fevkaldelikler olduu zemi ninde idi. Beni tamamiyle ikna etmeyen noktalar da Batumda hl n gilizlerin bulunduunun kat bilinmesi ve Sarkam hududundaki Er meni ktaatnn msterih oturmas idi. Boleviklerin Tiflise hkim ol mas herhalde daha grltl olacakt. slm, Grc, Ermeni birok Bolevik aleyhdar kimselerin firarlar, feryatlar grlecekti. Hususile stanbldan, arktan, Azerbaycan hkmeti emrine bir hayli zabit git miti. Bunlardan kap gelenler olacakt. Vakitsiz stanbul hkmetiyle ipi koparmay bile zararl buluyordum. nk Erzurum Kongresi olsun toplanp da, kararlarmz millete verdirmek mmkn olmayacak, ciha na kar Anadoluda birka kumandamn ihtilli eklinde irkin bir ey yaylacakt. (Her gn Cenub Amerikada ve inde olan biten eyler gibi) Bundan baka, dahilde emir ve kumanda ile milleti yer yer aleyhimize k yama ve vaziyeti daha berbat bir hale getirecektik. Bence Anadoluya bir deil birka heyet gelmesinden bir zarar kmazd. Bilhassa tamnan ve namuslu bilinen kimselerin gelmesi faideli de olurdu. Yerinde grr ler, grrler, olgun ve dolgun avdet ederler, ve belki de kalr bizimle alrlard. Ben bu fikri sonuna kadar muhafaza ettim. Ve gelen heyeteri siyanet ettim. (Sivas Kongresini mteakip gelen Fevzi Paa Heyeti hakknda malmat vereceim.) te benim mtalam byle idi. Bunun iin Kemal Paann bu iddetli harektm hsn telkki etmedim. Mu hitimde bunun suitelkkisini de izaleye altm. Beni endieye dren dier bir mesele de Amasya itimamda verilecek yanl bir karard. Geri 17 Haziranda mtalam yazmtm. Bir daha vaziyet hakkmdaki mtalam ve Kemal Paaya da biran evvel, Erzuruma gelmesini yaz dm. Yazdm aynen udur:
Erzurum 22/6/1335
3 nc Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Zata mahsustur.
17/6/1335 tarihli ve zata mahsus ifreme zeylen hu.susa ti tiyeyi dahi nazar samilerine arz eylemeyi mnasip grdm. 1 Bolevik nam altnda Arpaayma kadar geldii haber alman kuvvetin ba nda Enver Paann bulunduunu sylenmekte olup netice pek yaknda anlala caktr. 2 Kafkasya ahvali bizim lehimize cereyan etmekte olmasna ramen asrlar dan beri her trl im ve irfan, vesaiti fenniye ve medemyemizin merkezi olan s-
tanbulun zt samilerince de malm bulunan vaziyeti mahkmesidir ki her trl . mukarrerat ve harektmz tahdid etmektedir. Ve bu mhim sebeb vaziyetin tamamiyle inkiafna kadar da bu tarz harekete bizi mecbur klmaktadr. Her trl karar ve harektmzn ahval ve vaziyeti fevkalde ve kuvayi mcbirenin taht taz yikinde vuku bulduunu cihana gstermekle daha msterih bir ekil iktisab edile cek ve merkezi mevcudiyetimizi mehma imkn daha az hpalatacaktr. 3 Binaenaleyh Dersaadetden gelen ve haric tesirat netayici olduu muhak kak olan evamiri mukarreratm imdilik sknetle karlanmasn ve Dersaadet den mmkn olduu kadar fazla miktarda mnevver zevatn Anadoluya gelmeleri ni pek mhim telkki etmekteyim. arktan gelen kuvvetin tyin ettii hedefi grinek ve buna gre bir hatt hareket tyin etmek vatan, ve milletimizin selmeti iin ancak kfi olaca kanaatinde bulunuyorum. te bunun iindir ki zat samilerine teriflerini daha ilk gnden istirham etmitim. . K. 15 Kumandam
Kzm Karabekir
ifre ettim 22 Yaver Fahrettin
Nihayetindeki (buraya terifini daha ilk gnden istirham etmitim) kayd kendisi ile ahval hakknda grtm stanbulda veda ziyaretim gn yaptm tekliftir. Mustafa Kemal Paadan 23 Haziranda aldm ifrenin 3 nc maddesi Boleviklie karar verdiklerini ve benim 17 Haziran ifremin bu felketli kararn nn aldn gsteriyor. 24 ifresi de artk Er zuruma hareket kararn gsteriyor (1):
Amasya 24/6/1335
K. 15 K. Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
[M
..
C. 22/6/1335 ve bil No. zata mahsus ifreye: Son igaratmzdan da anlalaca vehile esasatda tamamen mutabakat mev cuttur. Bizzat Erzurumda merref olmamz ben de ok ehemmiyet ve itiyakla ar zu ediyorum. Fakat daha bidayetten beri deniz tarikini ngilizlere kar tehlikeli ad ettirecek emareler var idi. Kara tarikinde de benzinsizlik messir oluyor. imdi elde edilen bir miktar benzin ile Sivas ve oradan belki Erzincana kadar gitmek mmkn olacaktr. Herhalde Erzurumdan drt otomobile kifayet edecek kadar benzinin Erzurumdan Erzincana gtrlmesi icab etmektedir. Bu takdirde fevka lde bir hal zuhur etmezse Svastan hemen Erzuruma hareket edeceim. 25/6/133S de Amasyadan otomobil ile Svasa azimet olunacaktr efendim. 3. Ordu Mfettii
Mustafa Kemal Stvasda 3. Ordu Mfettiliine
350 kilo benzinin 25/6 tarihinde Erzurumdan Erzincata yola karldn arz' eylerim.
Kzm Karabekir
1 i
(1) Kemal Paa Erzuruma geleceini 24 de bildirdi. imdiye kadar gelemedii nin esbabn da bildiren ifre budur. Son i aratmzdan dedii 23/Haziranda yaz d 3 maddelik ifre olup aada aynen dercolunacaktr.
En zdya.de endie ettiim cihet Mustafa Kemal Paann arka gelip Erzurum Kongresince mill bir kuvvet istihsalinden evvel yapmaya ba lad icraatn temadisi idi. Bu gibi teebbslerin kendi ahsn yprata cana acyordum. smet Bey kendileriyle daha husus olduklarndan biran evvel Erzuruma gelirse hem ordu iin hem de inkiafa balyan ahval iin faideli olacakt. * Erkm Harbiye Reisi Cevad Paaya unu yazdm: _
'
Erkn Harbiyei Um umiye Reisi Ferik Cevad Pasa Hazretlerine
Erzurum 23/6/133
Bu mntkann kesbetmekte olduu ehemmiyete ramen kolordunun erkmharb zabitanndan, frka kumandan ve erkmharblerinden, ve kta kumandanlarndan bir ok mnhalt bulunmas bendenizi muztarib etmektedir. Bu mnhalt ksmen ka patabilmek iin stanbuldan intihab buyrulacak zevatn srati mmkne ile Trab zon ve Erzuruma izamlar zatalleri iin de vatana kar yaplm en byk bir hizmet olacaktr. Mesel erkmharb Miralay smet Beyin birinci snf Erzurum mevki mstahkem kumandanl, Erkmharb Saffet ve Salih Beylerle dier bu gi bi erkmharb zabitannn mnhal erknharbiye riyasetlikleri veya kta kumandan lklarna tyinleri ile biran evvel izamlar hususunu istirham eylerim. 15. Kolordu Kumandan
Kzm Karabekir
22/Haziranda Harbijê Nazr evket Turgut Paadan aldm bir ifrede nc Ordu Mfettilii Vekletine tyinimin mukarrer oldu undan Kolorduya kimin tyininin muvafk olaca soruluyordu. evket Turgut Paa benim mukavemet edeceimi biliyordu. Yazd ifre ile cevab aynen oyledir:
Harbiye: 21/6/1335
Erzunmda Onbeinci Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hz.
Zatialilerinin Mustafa Kemal Paaya vekleten tyininiz musammejmdir. On beinci Kolordu kumandanl iin yerinize kimin tevkilini tavsiye ederseniz ve bundan baka oraca yaptnz ileri mtala ve efkrnza vakf olarak takip etmek zere Kolordu Erkn Harbiye Reisliine kimi teklif ediyorsunuz. Acilen ittibasu rica ederim. Harbiye Nazn
Turut
Erzurum: 22/6/1335
Harbiye Nazr evket Turut Paa H z..
Aceledir.
Otedenberi cizleri hakkmdaki tevecch samilerinin krn edadan cizim. u aralk bendenizin Erzurumdan ayrlmaklm nakabili telfi vehameti mucip olacaktr. Kolorduya veklet edecek mnasip kimse dahi yoktur. Byk kujnan-
danlann srasile ve birer bahane ile ortadan kaldrlmas suretile daha kolay mahv ve mnkariz edileceimiz kanaati umumu sarm olduundan eer ahvali shhiyesinin ifayi vazifeye mni olmasndan baka bir sebep yoksa Mustafa Kemal Paa nn mfettilikten infilki tehlikeli olacaktr. Kolordu Erkn Harbiye Reis Vekili Mustafa Bey vazifesini hsn ifa ettiinden asaleten tyinini ve fakat baka er knharbim olmadndan daha kdemsiz Binba veyaYzba rtbesinde hi ol mazsa drt Erknharbin srati izamm son derece istirham eylerim. 15. Kolordu K. Mirliva
Kzm Karabekir
Yazdm cevaptan ne kadar samim ve ne kadar vatani dnd m grlyor. Ben Mustafa Kemal Paann Mfettilikten ayrlmama sn istediim gibi kendimin Kolordu Kumandanlnda braklmasn da rica ettim. (1) Ben Kolordu Kumandam olarak Kemal Paay Mlete ve Orduya sevdirir, muhabbet ve itaat kazandrrdm. nk ben misal olacaktm ve tesir yapacaktm. ark ve dolaysile memleketteki nfuzum buna msaitti. Fakat bana benim kadar samim ve kavi istinatgah olacak yoktu. Kemal Paann Erzuruma muvasalatndan sonra birlikte bu i lere karar vermek en doru olacakt. Fakat kat bir ey varsa Erzu rumdan zaferi nihaiye kadar ayrlmamaklm lzumudur. . 23 Haziranda Amasyadan yazlan ayn gnde aldm maddelik ifreyi ehemmiyetine binaen aynen dere ediyorum. Bunun birinci ve ikinci maddelerini esasen akta tatbik etmi bulunuyorduk. nc madde pek ziyade ayan nazardr. stanbulda iken Bolevik olmaya ve bu suretle kurtulacamza dair bu arkadalarda grdm fikrin olgun bir hale gelmesi... bereket versin benim daha evvelden vaziyeti kav rayarak 17 Hazirandaki mtalam arkadalarmz hsn kabul etmi bulunuyor! Bu, itilf zmresine kar elimizde bir tehdit sh olabilir fakat bugn Bolevik olmakla Trkiye bsbtn ayaklar altnda ve bir t hercmerc ve kan ve ateler iinde ufui eder. Ben bunu stanbulda iken bu arkadalara lzm gibi isbat etmitim. (2)
(1) evket Turgut Paa 1339 senesinde stanbulda grtmz zaman u iza hat verdi: Senin Erzurum Kongresinin Mill Birlik ve Mill Mukavemet hazrla dm biliyordum. Kemal Paann seni istirkabla ii bozacana ve ahsn esas tu tarak benden sonra tufan! dsturile alacana yalnz ben deil Fevzi Paa da iman ettiimizden Kemal Paay da ngilizler istediinden seni Mfettilie getir meyi dndkt. (Fevzi Paann mtalas da 1335 senesi Terinisanisi nihaye tinde Sivas Seyahatinde grlecektir.) (2) Moskovaya gitmek zere 1336 senesi ark Mmtakasma gelen. Bekir Sami ve Yusuf Kemal Bey heyetinden Yusuf Kemal Bey Bolevik olmakla Avrupann tasalltundan kurtulacamz kanaatinde hl srar ediyordu. Muhaveremiz o za manda yazldr.
Amasya: 23/6/1335 ifre: Zata Mahsustur.

15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hz.
1 Rauf Beyefendi ile nc ve Yirminci Kolordu Kumandanlarile birlikte istihdaf olunan gayei milliyenin tahsiline kadar klmanda makamlarnn baka ruhla harekete ve binaenaleyh maks ve muzir neticeler ihdasna msait ve ^mesel zmir ve Aydn havalisini berbad eden Ali Nadir Paa gibi hain ve korkak, stan bul Muhafz Reit Paa gibi fenal bilmeyerek alet olabilen cahil ve ahmak^ kim selere katiyyen verilmemesi ve daima Milletin iinde kaarak ngilizlerin ve stanbulun imha tesiri altna girilmemesi ve ayet bizleri ekilmeye icbar ederlerse Ve kletle olsun yine tedviri umur edilerek gayeden uzaklalmamasma ve bizleri istihlf etmek zere gelecekler hakknda phe olunmad takdirde onlarla beraber ayn hedef urunda allmas ve phe edilir de ihtarat vaka messir olmazsa ken disinin derhal izalei nfuzu ve istifa ve avdete icbar, bu da messir olmazsa her hangi bir suretle atalete evki mecburidirv / ark Vilyata memur olan Dahiliye Nazr sabk Mehmet Ali Beye bu me muriyeti kabul etmemesini ihtar ettim. Buna ramen gelirss e ikinci bir ihtardan sonra tevkif ettiririz. Valiler kakknda yaplacak muamele de ayndr. Bunun iin mevkiinden ektirilecek bir vali veya mutasarrf hi bir vehile bakasna tevdii umur etmeyecek ve bidayeten vekletle idarei umur etmesi ve eer ibkasma mu vaffakiyet hasl olamaz da bakas gelirse ay eraite ittiba ve herhalde kendile rinin muhiti millinin bandan ayrlmayarak mill mesaiye devam olunmas ve h kmeti merkeziye Mill teebbsatmza kar her ne suretle desti tecavzn uza trsa muvafk surette hemen mukabil harekete tevessl olunarak mill gayenin ol mas zaruridir. Telgraf Mdiriyeti Umumiyesinin sedayi milleti bomak iin yap t teebbsn mukabelesi bir misaldir. 2 Rauf Beyefendi Istanbulda bir ok zevat mhimme ile grtkten sonra doruca Aydn vilyetine geerek oradaki ahvale muttali olarak Ankara tarikile terif buyurdular. stanbulun ahvalini gayet ak ve hazin bir surette anlattlar. stanbul, btn mnasile inhisar altnda ufku siyahisi tamamiyle ngilizler tarafn dan mahsur bulunuyor. Bugnk kabineye dahil Nafia Nazn Ferit, Maarif Nazn Sait Beyler gibi bilvcuh hamiyetlerile temayz etmi efkr aliye erbab hile bu mahsur vaziyetten hemen kurtulmak ve Anadoluda bizatihi doacak bir kudreti milliyeden baka hi bir mit ve kuvvetin bu devlet ve milleti tahlise saik olamyaca ve garbi Anadoludaki mnevveran tarafndan da byle dnld hak kmdaki kanaati umumiye ve mterekeyi bildirdi. Istanbulda zevki istiklli milli den mahrum bazlarnn ngiliz esaretine girmekte beis grmedikleri anlalyor. B i naenaleyh Anadoludan kacak sadanm etrafnda otan bizi er iin bu vazifei milliyenin pek mukaddes olduu kanaati bir kere daha teeyyd ediyor. Kudreti milliyenin hemen bir arada temsili zarureti katiyesine kar da zaten Erzurumda tesir ve nezaretiniz de olarak Vilyat arkiye kongresinin daha umull ve umum bir ekilde akid ve takibi iin zarureti mstacele grld. Umum kongreye bizzat davet mnasebetile yazlan tamimden maada Istanbulda Ahmet Rza, Ferit ve Sait Beyler gibi millet nazarnda temayz etmi byk zevata birer mektup dahi gnderildi. Maliye mfettilerinden nam us ve teebbsile maruf Arif Bey Rauf Beyle birlikte gelerek bugn Fuat Paa ile beraber Ankaraya mteveccihen otomobil ile hareket etti. Kendisi bu mektuplar Dersaadete isal ve tevzie memurdur. Ve Anadoluya da a buk gelmesi lzmgelen zevat mhiinmenin birer suretle stanbuldan abuk kma lar gelecek murahhaslarn tesiri intihab ve aynca eraiti mstakbele dnlerek paraya mteallik baz vezaif tevdi edildi.
3 Bolevizmzn. sureti telkki ve tecellisi dahi mzakere edilerek esasen Kazan, Omburg, Krm vesaire gibi aha'nyi islmiye bunu kabul ederek diyanet anane gibi ilerle zaten alkadar olmadndan bunun memleket iin bir mahzuru olamayaca dnld. Yalnz 17/Haziran/1335 ve bil numaral ifre ile mtalai aliyeleri etrafnda dnlerek hakikaten boleviklerin daha messir bir vaziyete girmeleri halinde bitaraf grnmek azmile itilf kuvvetlerini memleketimizden. uzaklamaya icbar ve aksi takdirde vatanmzn bolevik payi istilsnda kalmak tehlikesine sebebiyet vereceklerini iddia etmek ve ona gre icabat fiiliyesine kal kmak muvafk olacaktr^Dier taraftan ilk teklifin hejhangi bir suretle Bolevikler tarafndan yaplmasna intizar etmeyerek derhal o havaliden dahile doru mtenekkiren gnderilecek bir ka kymettar zatn vastasile hemen mzakereye gi rimek anlamak pek muvafk olur. Bu suretle Boleviklerin bizim memlekeitmiz dahiline kesretle ve kvetle girmesine lzum olmaz. bu gaye iin zaten bu mem leketin kudreti milliyesi hazr olduu beyanile yalnz imdilik mtenekkiren mesel baz murahhaslarnn kabul ve mstakbel vaziyetlerimiz, eslha, mhimmat ve vesaiti fenniye ve para ve leddelhace insan vermek gibi iler zerinde mzakerat, yaplabilir^ Bu suretle anlatktan sonra kendilerini hudutta tutmak ve itilf kuv vetlerinin memleketi terk etmeleri iin bir islh makamnda kullanmak tasavvuru, aileri vehile pek musip olur. En son istitla ve vaziyetin ve Boleviklerin kendileri ne- kar ngilizlerle beraber muhasm vaziyeti alan Ermeniler hakknda ne dn dklerinin ve Bolevizm ve buna mteallik olan hedefler urunda nakd fedakr la ihtiya olacana gre bu maksad kullanlacak paranz ve vilyete ahiren m rettep tahsisat mestureden istifade kabil olup olmadnn ittiba buyurulmasn!, rica ederim. bu telgrafnamenin tarihi vusulnn i ar da mercudur efendim. 3. Ordu Mfettii
Mustafa Kemal
Ben bu ifreye uzun cevab muvafk bulmadm. 17/Haziran tarihli. Btalatmn hsn telkki edilmesini kfi grdm. Yalnz mteessir olduum cihet bu arkadalarmzn Boleviklik hakkndaki fikir ve m talalarnn esasl olmamasdr. Hakikaten iyi bir ey dahi olsa neticesi' Trkiyenin bir taraf Rusyanm bir taraf itilfn elinde kalaca ve ebe d bir harp sahasnn Anadoimun ii olacan bilhassa stanbulda ken. Rauf Beyle mnakaamzda sylemitim. Boleviklik fikrinin yeniden nereden ktn Erzuruma geldiklerine talikan ksaca u ifreyi yazdm (1) :
Zati
Erzurum 23/6/1335
3. Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
C. 23 Haziran Vakit ve za maniyle temas husul dnlerek tedabir ittihaz edilmitir. Kfi para dahi bulunabiliyor. Boleviklerin Ermenilere kar pek edid davrandklarn, ve imha muharebesi yapmakta olduklarn iittiimiz maruzdur.
Kzm Karabekir
(1) istil felketinden kurtulmak iin yalnz Boleviklik deil, Amerika man dasn kabul fikrinin de Mustafa Kemal Paa ve muhiti tarafndan kabul edildii: grlecektir.
r
.
tSltELL HARBMZ
'
17 Haziranda iki mektup aldm. kisi de vaziyeti ve efkr iyi tasvir ettiinden aynen yazyorum. Biri stanbuldan 1 Haziranda Miralay smet Bey tarafndan yazlyor. Dieri Havzadan 7 Haziranda Erkiarb Binbas Hsrev Bey tarafmdan yazlyor. Her iid mektubun her cm lesi mhim, fakat beni en ziyade dndren (Manda) rnn efkr umu miye haline gelmesidir. smet mektubunda yle diyor: (Ekseriyet diye ifade olunabilecek bir kitlede - yahut benim tandklarmn ekseriyeti Amerika mandasn, paralanmam bir Tiirkiyeyi toptan derulde et mek zere tercih ediyorlar). (1). Dier bir yerinde de (Mustafa Kemal Paa ile daha gremediniz, fakat bir muhitte ve vazifeten temastasnz) diyor. Mustafa Kemal Paann erkm harbiyesinde istihbarat ve siyasiyat ubesi mdr Hsrev Bey de: (Amerika gibi bitaraf ve prensiplerine sadk bir hkmetin himaye deil fakat murakaba tarznda olan manda) sim ileri sryor. Ehveni er olan bu usuln mlete ne derecelerde faidesi dokunacam dorusu kestiremiyorum. Fakat ihtimal ki bu fikir en son bir arei hals olabilir. Istanbulda Hsrev Beyle de grm tm. Mektubunda da kaydediyor. Bolevikliin de lzumlu olduunu yazyor. Ben byle yaldzl kelimelerin vatanmzn itilf devletleri ara snda taksime mntehi olacan, milli kuvvetle sonuna kadar ura maktan baka are olmadn sylemitim. Mustafa Kemal Paanm bole viklikten, erkm harbiyesinin mandadan bahsedii beni pek mteessir etti. Fakat kararmz verilmi, yeminimiz edilmiti. stikll mcadelesi fikrinden ayrlanian da herhalde Erzurumda yola getireceime midim pek kavi. smet Beyin mektubu:
Sevgili kardeim Kzmcm Bugn. Ramazann ikisi. Sen seferilikten kurtulmadn iddiasnda bulunabilece in iin bu sene dahi Ramazan tecrbe edebildiin phelidir1 . Fakat ben ite iks gndr tecrbe ediyorum. Ve on sekiz saat sabretmenin ne demek olduunu anl yorum. Dn akam adeta bam aryordu. imdi de ne olduum phelidir. Ne karanlk gnlerdeyiz, Kzm. zmir gitti ve teferrat da hl gidiyor. Daha ne ka dar yerler igal olunacak, bunu bilen ve tebli eden de yoktur. tilf devletleri Yunanistamn emri vakilerini teshil ediyorlar. Ayval igal ederken bizim askerle m sademe oldu. (Yunanllarla). Sonra hkmet ekilmeleri iin emir vermi, ekildi ler. Zaten buralarda itilflann braktklar asker ve eslha madum gibidir. zmirde Yunanllar heyeti zabitana ve askere hakaret ettiler. Birka ta ehit ve mecruh var. Kolordu Kumandam Nadir Paay elinde beyaz bayrak ve yannda heyeti za btan olarak Kordon boyanda dolatrmlar, dmler. Yaasn Venizelos diye bartmlar. Yann buraya bir Amerika heyeti geliyormu. Kem ' Yunanllarn bu ahvali hakknda tetkikat yapacak, hem Trk efkrn anlayacakm. Zamann yal dzl hap manda kelimesi y a ; Istanbulda bir mddettenberi hangi manday arzu etmeliyiz diye faalne cereyanlar vardr. Alemdar ve Trke stanbul gazeteleri n giliz mrevvici, stanbul ngiliz muhipleri Cemiyeti namnda bir cemiyet tekil (1) smet, Sivas Kongresinden sonra dahi bu fikrini deitirmemitir. ifreli telgraf yazldr.
il
etti, imza topluyorlarm. Galiba ngilizleri isteriz diye. Halbuki Franszar ngiliz 'leri hi yalnz brakmak istemiyorlarm. Bizim memlekette bulunan sermayenin nsfndan fazlas takriben yzde altm bei Franszlarn imi. ngilizler de bizim memlekete en ok ithalt yapan memleket imi. htimal bu alkalarla olacak ki hkmet de ngiliz - Fransz: mtereken istiyormu. Ekseriyet diye ifade olunabi lecek bir kitle de (yahut benim tandklarmn ekseriyeti) Amerika mandasn, par alanmam bir Trkiyeyi toptan deruhde etmek zere tercih ediyorlar. Fakat te tarafta bu ilere karar verenler de ne bize soruyorlar, ne bizi dnyorlar. Avrupa milletlerinde hrs istil, kudurmu bir ekil ald. Almanlar, bitab sulhu ka bul edeceklermi kanaati tavazzuh ettike arkta tatl emrivakiler, bil mukavemet, bil mkilt husul bulduka hrs ve heves artyor. tayanlar Konyada iki bin kii kadar imi, hlsa vaziyeti hariciye karanlktr. Bsbtn ifcnha ve stanbuldan ih ra olunmaklmz ihtimalt zail olmamtr, deil, hep ayn kuvvet ve ehemmi yetle bakidir. Gazetelerde Hind mslmanlannm efaati lemi islma kar bir sayg lzumu anlalarak Trkiyenin imhasna gidilmeyecei gibi az ok mitbah haberler esasl bir eye mstenit deildir. Bu haberleri kasden, bizi uyutmak ve avutmak iin karyorlar zannolunuyor. ntizar ediyoruz. Ankara, Kastamonu, Bursa, Sivasm bir ksmndan ibaret bir Trkiye projesi ne ekil alacak? Heyeti v kel yirmi be kadar olmu birer birer dalp eski haline dnmesi kariptiir. zmir felketi zerine bir gn iki gn snmeye yz tutmu olan nifak dah tekrar can lanmtr ve bervamdr. ttihadclar ve tilfclar vehimleri bakidir. Mill galeyan lar ve mill harekt ve teebbsat ittihadclkla alkadar grenler vardr. Mustafa Kemal Paa le daha grmediniz. Fakat bir muhitte ve vazifeten temastasnz. Baz gazeteler Anadoludan gelen Amerika heyetlerinin Anadoluda ekinin iyi oldu unu sylyorlar. Eer mezruat filhakika iyi ise, bu seneyi biare ahali zayiatsz atlatabseler gelecek seneler daha ferah olur belki. Bu havadisten pek ok sevin dim. nk Erzincanda ekmein okkas gm para seksen, kuru diye biri syledi de pek meyus olmutum. Bu sknt gnlerimizde ngilizce hocaya yol verdim. Kim se ile temasm yok. Kendi halimde, mnzeviyane, akibete intizar ediyorum. tiyad m diyeyim yoksa hastalk ve zaaf m, iimde yine mitli bir ey var. Bu hdiseyi pek g ve fakat yine atlatacaz gibi geliyor. Ancak nifak dahil gayri kabili teda vi ve teskin bir haldedir ki bu seyyie bugn olmasa yarn her eye yarar. Mhim mevkuflan ngilizler aldlar, gtrdler. Halil Paa, Seyfi Bey ve Vehip Paa da ha bir ksm kald. Almadlar. Seyfinin tevkif mzekkeresine suiistimal yazmlar. Ne sebeple, ne delil ile bilen yok. arp soran yok. nsann aklna durgunluk ge liyor. Mesel be sene yatmlar... Sonra arp demiler ki sizin kabahatiniz yok mi. Elhadl esaslmlk, Gzlerinden perim sevgili kardeim. Shhatim iyidir. l/Haziran/1335
smet
Hsrev Beyin mektubu:

Havza 7/6/1335 Pek Muhterem Efendim: Mustafa Kemal Paann kararghnda Havzadaym. lerin istihbarata ve si yasiyata ait ksmn deruhde ettim. Birka gne kadar Amasyaya gideceiz. Canik mutasarrf Hamit Beyi bekliyoruz. Erkmharbiye Reisi Batumda bulunan menzil tafettii Miralay Manasrl Kzm Beydir. Eskiden tanrm. Gayyur bir zattr. Benden baka Kaymakam Arif Bey isminde Adanal Mitrayoz Arif Bey vardr ki Yedinci Frkada Balkan Harbinde ahbabm idi. Paa hazretlerinin tandldarndandr. Pek muhterem brahim Tali Bey de birliktedir. stanbulda gnden gne eim ekle giren vaziyeti siyasiye azapi, izzetinefsi mill hakaret iinde inler iken Ke mal Paann mhim mstakil bir memuriyetle Anadoluya gireceini ve beni de
erkn harbiyesine muvafakatim olursa almak istediini ve grmek arzusunda, bulunduunu sylediler. Grtm. Resm vazifeniz (Anadolu Mfettii) eklinde asayii millinin istikrarna matuf olduunu, askerlikle alkadar olmadmz gr dnden, mill sahada belki hizmet ederim midie kemali minnet ve kranla ka bul eyledim. Bugne kadar geen gnler pek isabet ettiimi gsterdi. lk temas ey lediim ve ahvali shhiyesinden nai alkol istimal edemeyen Kemal Paada yksek, bir cesareti medeniye, memlekete mfcrbutiyet, zeki bir ihata grdmden bu ahi nhlikde u millete inallah hsn hizmete bir vasta olaca hissini bende uyan drd. Kararghta bu muhitleri, ehas yakndan tanmak itibarile bu hususta, kendisine faideli olmakta bulunduumu da zan ediyorum. zmir vakas pek elm. ve hanumansz bir surette cereyan etmekte devam ediyor. talyanlar geniliyor. Sahilde de ne olaca mekk. Konferansta heyetimizin kabul bence hi bir bea ret deil. Bilhassa kanaati syasiyesi Ermenistan muhtariyetini, mensubu bulun duu frka ngiltere himayesini isteyen sadrazam Ferit Paanin riyaseti bilkis a yan endie. Ayn ikisine kadar tek tk stanbul gazeteleri elimize geti. ngiliz hi mayesi isteyen hkmetten Hrriyet ve tilf Frkasndan baka kimse yok. R a u f Ahmet (stikll) Cemiyeti Akvamn mrakabesi altnda olmak zere tavsif edilen, bir ('Manda) usuln tervi ediyor. stiklliyeti tammenin hi bir vakit nasibedar olamayacan ,ismen olsa bile bin trl kuyud ve urt altnda hali esaretten far la bulnmayacan, binaenaleyh Amerika gibi bitaraf ve prensiplerine sadk bir h kmetin himaye deil fakat murakabe tarznda olan (manda) sim ileri sryor.. Ehveni er olan bu usuln millete ne derecelerde faidesi dokunacan dorusu kes tiremiyorum. Fakat ihtimal ki bu fikir en son bir arei hals olabilir. Yalnz ida mmzn hkmn Avrupa celltlar btn enaat ve iddetle tatbika devam eder iken dinleyen olur mu? te buras en mhim bir sualdir. Gerek Avrupa havadis leri, gerekse sizin kymettar malmatnz Bolevikliin kuvvetli olduunu Almanla rn da bu suih katiyyen kabul etmeyeceini tebir ediyor. stanbulda, Zeyrekde limonluklar iindeki sakin ve pek airane odanzdaki hasbihalimizde grdm pek necip ruhunuzun, yksek zeknzn durendiane mtalalar bana bu hususta d ndklerimi arza cesaret ve bu bapta kymettar dncelerinizi istirhama cr'et verdi. Boleviklik -Bulgar ve Macarlarn da iltihakile- bugn itilf kuvvetlerinin emperyalist istilsna, hrs ve tamama, gadir ve itisafna kar bir ittihat vesilesi oldu. Kavimerin det ve irfanna gre pek ok muhtac tadil olan j'ksek prensip leri bir tarafa brakrsak, inallah en muazzam ve metin bir millet olan Almanlarn da bu cihete - Gaddar bir sulhu kabul etmemek iin - temaylleri bizler iin pek b yk faideyi mucip olacaktr. Fakat biz ne olacaz? stanbulda, diyebilirim ki mtarekeen beri zuhura gelen vekayii messife vatann duar olduu gadir ve itisaf karsnda her an bu suali kendime soruyorum. Daha orada iken rk ve cins ta nmayan, yksek prensipleri hazmedeyenler elinde ilim, ve irfan ve refahn dman bi aman olan bu prensiplerin tekiltsz, mritsiz, maduru biare Trklerin son bir katliamndan baka bir ey olamayacan dnerek tamamen aleyhinde, her eyden evvel bu byk felket iinde mletin birlemesi, haric, dahil tehlikelere kar hazrlanmas, mefkre sahibi bir Trk olmas lzumuna iman eyletim. Bu imann gnden gne resaneti ile beraber byk bir harpten km, beli bklm, elinde, avucundakini vermi, ordusuz, silhsz bir milletin yekvcut, muntazam bir tekilta da malik olsa muhafazay mevcudiyetini bugn iin pheli gryorum. Tasavvur buyurursunuz ki Ermenistan meselesinin ciheti tatbikiyesi balasn, bir taraftan temini asayi maksadiyle bir iki frka da Yunan askeri Canik livasn i gale balasn, talyanlar cenuptan Sivasa ilerlesin, ne yapacaz! Son kurunumuzu beynimize skmcaya kadar mdafaa edeceiz, diyeceksiniz. Bunu iman talm, toprak larn seven her Trk sylyor. Fakat bununla Millet istikllini, vatan hudutlarm kurtaracak m? te bu mthi dncelerdir ki bende her eyden evvel karar tam vermeye ve izilecek program zerinde yrmeye mukadderat millet kimin elinde

ise onu icbar etmek lzumuna dair bir kanaat uyandryor. Tam mnas ile bir ray mill tekili zannedersem zamann pek darl cihetile mmkn deildir. Fakat "herhalde Istanbulda mevcutla byk bir meclisi meveret daima lzmdr. Fakat stanbulun mahsur hali, ihtirasat siyasiye, herhalde tarann tekilt milliyesi ta rafndan kat bir iradat ve delletine arz iftikar edecek ekildedir. Bu da krgiri tesir olmazsa ray millinin merkezi anavatann ierleri oluverir. Bence milletin -Bandaki mnevveramn- verecei karar ya mstakil yaamak yahut topran altn stne tercihte temerkz ederse her eyden evvel Boleviklerle temas edilmek, prensipleri anlalmak, slmda, Trkde ananat ve kavaidi muayyeneye halel ver memek artile tadilen nasl kabul olunacan nasl tatbik edileceini kararlatrmak ve fakat hem hudut olup dman taarruzatma kar mukabeleyi temin etmek iin silh, cephane, erzak almak cihetlerini salam kaza balamak lzmdr. nk biz yalnz Bolevik esasatn kabul eyledik. Makam hilfet srf bir makam mukaddes ve muall olarak oturacak, hkmet avam eline geti demekle ngiliz, Rum, Ital yan kurunlanna siper bulamayz. Yalnz Rus Bolevikleri prensiplerine u kadar milyon Trk daha iltihak etmi diye sevinir. Halbuki Ruslarn Kafkasyay tama men istillar ve bizimle elele vermeleri ancak bizim iin prensibin kabuln mm kn klabilecektir. ahsiyeti mmtazeniz, mevkii haziranz bu bapta millete en b yk hizmeti ifaya inallah sizi muvaffak eyleyecektir. stanbuldan ayrlrken bizim beybabay grdm. (Avni) Arz hrmet ediyor. Frka Kimardaru Kemal de pek ok selm ve hrmetler takdim ediyor. Trabzona Kemali de istemitik, fakat o meyanda (Koptageli) intihap etmiler. Vali pek berbad bir herif. Yazd tel grafn tilf mmessillerinin tevecchne rnazhar olduunu bildirerek iftihar ediyor! Halkn silhlarn toplamak lzumu cilinden bahisler ediyor. Orada halktan tan dklarm oktur. Bilenlere selm ederim. Maarif Mfettii Mustafa Efendi sminde pek namuskr iyi bir zat vard ona bir mektup yazarak zat alilerinin kymeti as keriye ve mezayayi ahsiyelerinden uzun uzadya bahisler ettim. nk Erzurum halk na'fnuslu kumanlarn her vakit kulu ve klesidir. Bak kemali hrmet ve tazimle ellerinizi skar, Karargh linizden tandk ve hassaten eski Kolordu arka dalarmz varsa selmlar ve hrmetler eylerim.
Hsrev
Bugnlerde arka Rus, Fransz, Amerikan baz zabitler gelip ge iyor. Erzurum valisi mazul, Bitlis valisi de Erzurumda, fakat Kad vali vekili (1). Ecnebiler hkmetle alay ediyorlar. Erkn Harbiyei Umu miye Reisine u ifreyi yazdm:
Erzurum: 28/6/1335
Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine
Zatidir Bugn ajansta Harhiye Nazn ve Dahiliye Nazrlarnn istifalarn ve Hrriyet ve tilf Frkasnn kabine ile arasnda hi bir rabta olmadna dair bir beyanna me nerettiini okuduk. Vaziyeti dhiliyemiz hakknda olsun tenvir buyurulmak lmz pek mhim addeylerim. Ezcmle sebebi istifalarla Paristeki sulh- murah haslarmzn hangi milli kuvvete istinat ettiklerinin iar buyurulmasn son derece stirham eylerim. Erzurumdaki ecnebi mmessilleri imdiye kadar birka ngiliz abiti idi. Fakat Amerikal, Fransz ve Rus zabitlerinden birer ikier geldiler vc (X) Erzurum Valisi Mnir Bey, Bitlis Valisi Mazhar Bey olup, her ikisinin de istanbula gitmelerine mni oldum. Mazhar Bey Erzurum ve Sivas Kongrelerine de itirak etti, Mnir Bey Kemal Paann azlinden sonra stanbula gitti.
.:
.. .
...,
:'::" ^ V :^
' : ' "
' : ! :> v
68
'^'u
ISTKJLI H ARBM Z
geliyorlar. Vilyat arkiyenin hayat ve mematile uralrken yarnki bayram meTasinide kurunu uly tanzir edecek olan Erzurum Hkmetinin sarkl ve cbbeli valisi ecnebi mmessilleri iin ne kadar meserret amiz ve_ hande a ver olacaksa bizim gibi bikhakkin endiei vatanla yrekleri paralananlar iin de gerek bu ve gerekse Bitlis ve Erzurum valileri gibi iki hamiyetli ve deeni valinin bu manzara-i elmeye ramen mazulen dolamalarn grmek mucibi elem ve teessr olacam atz eylerim. 15. Kolordu Kumandan
Kazm Karabekir
jjj | i| ; :; . / l ;
'I
Cevat Paadan 4/Temmuzda gelen cevap udur:

-Zata Mahsustur
S. Kolordu K .
Harbiye 3/7/1335 .
^ V ^ 1 ! J j ijj ^ ]; | | ji; ^ s |
Sabk Harbiye ve Dahiliye Nazrlarnn memleketin siyaseti dhiliyesinde takip eylemek istedikleri yekdierine zd efkrdan her ikisi de kabinenin ekseriyet zs tarafndan hsn telkki edilmediinden istifaya mecbur oldular. Hrryet ve tilf Frkasnn beyannamesi ise maatteessf bizde hi bir zaman eksik oljmayan post kavgasnn bir nmunesidir. Paristeki murahhaslarmzn avdet edecekleri ajanslarda grldke neticenin muzlim veya mnevver hi bir noktas grlmeksizin bu avdetin esbab mehuldr. Valiler hakknda evvelce vukubuan iarlan. ehemmiyetle Babialiye arz edilmiti. Bu defa da yeni nazr paann nazar dikkati celbolundu. Zatialilerinin orada vcudu, bu yokluu kapatabilir midile mteselli olarak gzlerinizden perim. Erkn Harhiyei Umumiye 1/3682 numaraldr. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi
Cevat
6 29/Haziran Ramazan Bayram idi. Ravlinson ayrca Deniken ordusundan bir Rus miralay, Amerikal bir mlzim (stanbuldaki Amiral BristoFn mavirlerinden imi) ziyaretime geldiler. Rus miralaynn Rus metruktn arad anlalyor fakat manen bitkin bir halde. Amerikal Enverin avatta Ermenileri katliam ettiini imdi Kerasiye geldiini syledi. adei ziyaretimde Amerikal Ravlinsonun odasnda idi. Bir ara lk Ravlinson ltife ederek Amerikalnn yan cebine eliyle hafif hafif vurarak dedi ki: Amerikallarn ii, ceplerini dolarla doldurmaktr. Amerikal da biraz cidd olarak: ngilizlerin ii de btn dnyay yutmaktr! Burada ne aryorsunuz?. Ravlinson kzd, franszca mhavereyi brakt ngilizce bir eyler syledi. Amerikal da mukabele etti. Tavrlarna nazaran Ravlinsonun Mnasebetsizlik ettin,; Amerikalnn da, Sen mnasebetsizlii daha evvel yaptn dediklerini zannettim. Mill siyasetin ferd nmnesi dedim ve bu dalamaya memnun oldum. 30 Haziranda Kars Kapsndaki dman Bayramna ecnebileri de ardun. Yediden yetmie kadar Erzurumlularn gsterdii gevildik ve eta ret kalplerimizi dolduruyordu. Ecneber hayretle seyrettiler. Amerikal Yarm gideceim diye bir mddet sonra msaade istedi. Gitti. Arkasmdan Ravlinson da byle yapt. Amerikaly yalnz brakmyordu. Rus sabitleri ile yalnz kalmtk. Rus miralay yanma sokuldu. Bolevikie-
'i | j jj y
; | | ; I
N !l
rin muvaffakiyetle Lengeran da (Bahri Kazer sahilinde Bak cenu bunda) igal ettiklerini, Enverin Kerusa geldiinin doru olduunu sy ledi. Pek samimiyet gsteriyordu. Anladm hakikat u idi: Amerikal ve Rus zabitleri, ngilizlerin bilhassa arktaki hkimiyetini ho grm yor, umum vaziyeti bize iyi gsteriyorlard. Bu noktadan Rus zabitini, iskandil ettam ve bilhassa dedim ki: Bolevikler gelmi, gelmemi, En ver gelmi, gelmemi bizim iin haizi ehemmiyet deildir. Millet, kara rn vermitir. Trkiye mstakil yaayacaktr. Buralar da Trkndr. Baka kimse yaayamaz. Rus miralaynn gzlerinde parlt grld. Szleri daha canland. Dedi ki Bunlar, bu ngilizler burada ne aryor lar? Kabahat bizim hkmetlerde oldu. Ruslarla Trkerin samim an lamalar bu felketlere meydan vermemeli idi. Bundan sonra olsun bu temin edilmeli ve bu adamlar kovulmahdr. ngilizler Boleviklerden ok korkuyorlar, her taraftan askerlerini rana topluyorlar. Rus zabitleri urada burada da ngizler aleyhinde sz sylemi ler, Ravlinson haber alm bir iki gnden fazla herifler kalamad, hudut harici gittiler. Ravlinson birka gn sonra bunlardan bahsederken Ke ratalar Bolevik mi nedir? Ben i grsnler, Deniken ordusuna mhim mat bulsunlar diye getirdim. Onlar baka eyler hazrlyor. Deniken or dusunun mostralk zabitleri! Ordu deil sr! Bolevikler bunlardan ok yksek diye- sylendi durdu. 30/Haziranda Bayazt Mevki Kumanlndan gelen malmatta Ermenilerin Nahcivan mntkasn igal ve s lamlarn silhlarn vermelerini istediklerinden halkn ne yapacaz diye adam yolladklarn bildiriyordu. Ravlinsona protesto etmitim. Kafkasyada Ingiz ktaat kalmad, elimden bir ey gelmez demiti. Beyazta ve bunun mensup olduu Vandaki Onbirinci Frka Kumandanlna, u iki ifreli emri yazdm:
Erzurum: 30/6/1335
Beyazt Kumandanlna 11. Frka Kumandanlna
Gayet aceledir C. 29/6/1335 ve 184 No. lu ifreye
'
Kuvvetli Bolevik ktaatile Enver Paann iki hafta kadar akdem usada E rmenileri perian ettii ve halen (Kerus) yi igal etmi bulunduu mevsukan haber alnd. Bunu Nahcivandan gelenlere de bildiriniz ve silhlarn teslim ettikleri tak dirde mahvolmalar muhakkak olduundan mnasip yerlerde sebat etmelerini sy leyiniz ve gayri resm mmkn olan muaveneti yapnz. Buradaki Ingiliz m|rnessili ngiliz ktaatnn kamilen Kafkasyay tahliye ettiini* binaenaleyh hi bir eyyapmak mmkn olmadn beyan ettii gibi menabii muhtelifeden alnan haber ler de bunu teyit etmitir. bu malmat Beyazt Mevki Kumandanlna cevaben* Onbirinci Frkaya beray malmat verilmitir. 15. Kolordu Kumandan
Kzm Karabekir
Zata mahsus ve mstaceldir.

Beyazt M evki K . ve 11. Frka Kumandanlna
1/7/1335
Ermenilerin \ ahcivsn havalisinde tatbika baladklar mezalim, son gnlerini grdklerinden kudurmucasma hareketleri neticesidir: Binaenaleyh Ermenilerin akl banda olanlarna Susa ve Kerusiye gelen ve ilerinde Ermenilerin de bulun duu istihbar olunan kuvvetlerle Ermenileri uzlatrmak cihetini, Nahcivann akll insanlar teklif ve tavassut ederlerse vakit kazanrlar, pek faydal olur. Fakat her nevi anlamann esas, silh teslim etmemek ve kuvvetli mevzileri brakmamak ol maldr. 11. Frka ve Beyazt Kumandanlarna yazlmtr.
Kzm Karabekir
Nahcivana gitmek ve harekt idare etmek zere Piyade Yzba Halil., Mlzm evvel Osman Nuri, Mlzm evvel Edip, Topu Ml zm evvel Naci Efendiler gideceklerdir. Yzba Halil Efendi vaktile de o havalide kuvvayi milliye kumandanl yapmt'. Ahvali mahaliiyeye vkf, eessur bir zabittir. Bu ie yine talip olmutu. Beyaztta bulunu yordu. Erzuruma eelb ile kendisine talimat verdim. Nahciva genlerin den (334 de) bir alay tekil etmitim. O havalideki Ermener de tedip olunmutu. Gelen Ermeni kuvvetlerini imha ile tekilt tevsi etmek ve mahall br ra hkmeti halinde idarei umura balayarak tarafmdan verilecek mteakip talimata tevfikan hareket etmek (1). Bayramn ikinci ve nc gnleri (30/Haziran, /Temmuz) stanbulda byk yangn olmu. Zaten alktan" krlan ve istil altnda inleyerek madd manev ezilen biare stanbul halk, kasd olduuna phe kalmayan yangnlarla da hrpalandna ok mteessir oldum. Bayramn birinci gn Tevikiye mahallesinde yirmi bir byk konak ve saray yanyor, nc gn de Saknatomrukta sekiz yz, Kuruegmeye doru btn yallar yanyor. Kimbilir binlerce halk kvranrken byk meden devlet zabitleri manzaray pek airane bulmular ve gam- ' panya yuvarlanlardr. Ve bu da yine bedbaht insaniyet namna ol mutur. /Temmuzda kimsesiz ocuklardan mrekkep Sanayi Grbz lerini tesis ettim. Kolordu sanayii i sanatkr bulunmadndan kad royu ocuklardan yapmay daha Tekirdamda iken muvafk bularak Harbiye Nezaretine kabul ettirmitim. Onbeinei Kolordu drt frkal olduundan iki blk halinde kabuln de temin ettirerek ilk hamlede drt yz kadar ehit yavrusunu kurtardm. Mntakamm her tarafna da yazdm kimsesiz ocuklar toplamaya baladm. (1336 senesi Maysnn
(1) Bu zabitler yedi -fedai neferle 17/18 gecesi Beyazt Garnizonundan hareket ettiler. Sureti zahire firar gibi gsterildi. Bu ufak mfreze vazifelerini mkemmelen yaptlar, Ermenileri imha ettiler. Fakat bilhare Azerbaycan, msavat hkmetinin gsterdii mnasebetsiz bir memurun tezviratile halk ikiye ayrld. Bu zabitlere hsn muamele olunmad. Bunlar ekildi, Ermeniler hemen Nahcivana kadar mt hi intikam aldlar. Tafsilt gelecektir.
birinci gn ocuklar ordusu, tekiline muvaffak oldum. Tafsilt var dr.) , Temmuz/2 de bir Fransz miralay Erivandan geldi.-Despriyer is mindeki bu zat ziyaretime geldi. Nazik ve izekL talyanlarn 3/Temmuzda Batuma kacaklarn syledi. Gya ngilizler ekileceinden Kafkasyay talyanlar igal edecekmi. Kendisi yarn Trabzon tarikile Frarsaya gidiyor. Mill kararmz ve pek kuvvetli olduumuzu lzm gibi bu zata da anlattm. Dedim: Adalet, adalet ise Trkiye yaaya caktr. Adalet kuvvet ise yine Trkiye yaayacaktr.. Lehimize Pariste bizzat alacan vaadetti. 2/Temmuzda Sivasta nc Kolordu Kumandan Refet Paadan Mustafa Kemal Paaya atideki ifre geldi. Pek ziyade ayan dikkatti. 24/Haziranda Posta ve Telgraf Mdr Refik Halit, telgrafhanelere iln ediyor ki Mustafa Kemal Paa posta ve telgraf umuruna mdahale ettiinden azlolunmutur. Telgraflarn kabul etmeyiniz. Bnu haber alan Refet Paann ifresi aynen udur:
Zata mahsus ve aceledir
1d. Kolordu Kumandanlna
Sivas: 1/7/1335
Mustafa Kemal Paa Hazretlerine: 1 Sivas murahhaslar intihap edildi. Gerek bunlar ve gerek liva murahhas lar hareket zeredir. ' 2 Bilhassa telgrafhanelere vaki olan tebli zerine hemen karar ittihazn zarur gryorum. Orann vaziyeti baka trl harekete msait deil ise en mu vafk are artk ii srdrmeyerek ve bu son vaka sebebi byk bir teessr gste rerek istifa etmektir. Ayn zamanda askerlikten istifa etmek suretile stanbula celbi nize sebep brakmamak imkn belki temin olunabilir. nk yalnz vazifeden is tifa edip stanbula gitmemek daha ziyade nazar dikkati celbedecek ve stanbulun srarm mucip olacaktr. Byle bir karar verildii halde Sivasa avdet olunmayp orada kalmas coraf vaziyet ve halkn emzicesi itibarile derece-i vcubdadr. 3 Bu tarza bir karar verildii halde kararghn buradaki akam hakkndaki mtalalar nedir. Frka kumandanlarndan haber yok. Frsat elden kamadan Arifi Amasyaya gndermek istiyorum. Muvafk mdr. Amasyaya onunla antay gndereyim mi? Her ihtimale kar be yz lira alkoymak istiyorum. Muvafk mdr? 4 Fimabaad daima ve mnhasran bu ifre ile muhabere edeceiz.
3. Kolordu Kumandam
Reiet
Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey yarn Erzuruma gelecekler. Va ziyeti daha iyi anlamak mmkn olacak. imdilik anlayabildiim, vuku undan endie ettiim bir vaziyettir. Mustafa Kemal Paay ark halk tanmaz. Erzuruma biran evvel gelip esaslar grmeden Ordu Mfet tii sfatile yaplmas imdiden caiz olmayan icraata, her tarafa emirler vermeye balamas ve azli emri zerine Sivas gibi mhim bir merkezde durmakszn Erzuruma hareketidir. 3/Temrnuzda Mustafa Kemal Paa
ve Rauf Bey Erzuruma geldiler. On yedi kilometre mesafedeki Ilcada Erkm harbiyemle istikbal ettim. Erzurum yaknnda halk ve ktaat ve benim ocuklarmla parlak istikbal yaptm. Mfettilik Erkn Har biye Reisi Manastrl Miralay Kzm, Erknharp Binba Hsrev, dok tor Miralay Tali, Binba Refik Beylerle yaver mlhak zabitleri karar ghn birinci kademesi beraber. Kemal* Paa, padiah yaveri kordonu ve altn imtiyaz madalyasn hamil, neesiz. Bilhassa Refet Paann if resini okuduktan sonra yesini gizleyemiyordu, Kendisini tatmin ettim. Mfettilikten hatt askerlikten ekilmenize hi teessr duymadan ka rar verebilirsiniz. Size mukaddesatm namna sz veriyorum. Size m fetti bulunduunuzdan daha ziyade hrmetkar bulunurum. Sizi millete tantmak ve halkn ve ordunun, hrmetini zerinizden ayrmamak vazi femdir. Daha Istanbulda iken arka gelmenizi rica ettiimi hatrlaynz. Mfetti deil bir ferdi millet dahi gelse idiniz sizi balayacamz is tikll mcadelelerinde resiknmza karmay daha o zamandan karar vermitim. Erzurum Kongresi esaslarnda tevhidi efkrdan sonra mill kuvvetle ie balarz, dedim. Harbiye Nazrnn teklifini ve cevabm gsterdim. Pek memnun oldular. Rauf Beyle samimiyetim lm hrri yetten evvel balar. O zaman Peyki evket svarisi olan bu merd insan la Zeyrekte smetle hasbihal ettiim bahede tanmtm. O zaman Mektebi Harbiyede kolaas rtbesile tabiye mullim muavini idim. Er km harp Binba Selhattin Adil Beyle samim arkada olmu ve onu ttihat Terakki Cemiyetine almtm. Raufu bana o tamtt ve o getirdi, O gn bahede Rauf gemisle her fedakrla amade olduunu syler ken kendisine pek derin bir samimiyet ve hrmet hissetmitim. Emni yetimiz ve samimiyetimiz mtekabdi. Szme ne kadar sadk ve vefa kr olduumu bilirdi. Mustafa Kemal Paa ile beraber gelmesini ok ha yrl addettim. Ona beni lzm gibi tantacakt. Refet Paann mhim ifresi hakknda muhtelif zamanlarda muhtelif arkadalardan anlaya bildiim benim tahminim gibi kt. Bilhassa Havzadan k, adeta fi rar gibi olmu. Orta Anadolu halk henz bir istil, tehlikesine maruz bulunmadklarndan stanbul Hkmetine .ve bilhassa Padiaha kar asrlarn yekn ettii sadakat ve hrmeti sarsabilecek teebbs at ho grmemiler. Tekiltta mkilta maruz kaldn M. Kemal Paa da ha evvel de bildirmiti. Erzurumda bir kongre (1) e kuvvetlenmeden oralarda bir ey yaplamayacan herkes anlam bulunuyor. Mustafa Kemal Paann padiah yaveri kordonu tamas ve imzalarn Fahr Yaveri Hazreti ehriyar atmas, urada, burada bir dedikoduya zemin at iitiliyordu. Dahiliye, Nazr Ali Kemalin valilere namuzsuzca bir ta mimini taber aldmdan 3/Temmuzda mukabil bir tamim yaptm.
(1) Erzurum Kongresinden sonra dhi Sivas Kongresini ne hkmeti mahalli ye, ne de ciheti askeriye muvafk bulmayor. Halktan aldklar intiba ile bana m racaat ettiler, kuvvet verdim, tesir yaptm. Tafsilt gelecektir.
Dahiliye nazrnn tamimi (Ordu Mfettileri ve Kolordu Kumandanla r, ttihad Terakkinin bakiyesidir. Seferberlik emri verirlerse ahali bu nu icra etmesin) tarznda. Benim tamimim de u idi: (arkn mdafaa sndan ben mesulm. Kanun bana bir tehlike amnda .seferberlik emri'. vermek selhiyetini vermitir. Her kim olursa olsun, seferberlik emri ne icabet etmezse derhal divan harbe verdiririm.). Bugn stanbul ga zetelerinin atideki hlsasn Erkn Harbiyei Umumiye stihbarat u besi bildirdi: Ermeni metalibat ve mddeiyatm tetkik eylemek zere on iki kiiden mrekkep bir Amerikan hey'et bu kerre Kafkasyadan. ehrimize avdet etmitir. Heyeti mezkre gayri kabili cerh vesaike . mstenit olarak tertip eyledii raporu sulh konferansna takdim eyle yecektir. Raporun hlsas: 1 Ermenistan nfusunun kalmamas haseble Ermenilerin tasav vur eyledii vehile muazzam ve vasi bir hkmet haline gelmesi mm kn deildir. 2 Ermenistandaki para fkdan o nisbette mahsustur. Muave neti nakdiyede bulunulmad takdirde hkmetin temadii hayat mm kn olamayacaktr. Bu halde bulunan Ermenistandan aldmz haber: (5 ve 6 Tem muz gnleri Ermeniler Erivan civarnda bulunan Byk Vadi Kasaba sna (Byk bir Trk ky) hcumetmiler fakat malben ekilmi ler. 800 maktul, 1200 mecruh varm. ki top, 6 makineli tfek, bir hay li ganaim Trklerin eline gemi. Harekta memur Generalin verdii mahrem bir emir de ele gemi. Muhteviyat slamlarn kmilen imha ve Araa dkleceidir. Taarruz eden kuvvetin kumandan olan bu Cenerali imzas Ceneral Mayor olkonikoftur.) Vakav mteakip Erivan'dan iki ngiliz zabiti gelerek Ermenilerle slmlar bartrracaz, toplar da ngiliz ktaatnndr, diyorlar. Top lar alp defoluyorlar. Bu zabitlerin ngiliz niformasn havi iki Erme ni olduunu bilhare slmlar anlyor. Ermeniler takviye alarak tekrar kasabay saryorlar. te nfus ve paras kalmayan Ermenistan ngilizlerin klavuzluuyla Elviyei selseyi igal ettii halde kabna samad grlyor. Mthi surette Amerika, ngiltere ve Fransa muavene tine gark olmakta bulunan Ermeniler Sivas a diye iirler, hlyalarla sermesttirler. zmiri igal eden Yunanllarla Elviyei Selsemizi daha evvel ayn oyunla igal eden Ermeniler Kzdrmakta el skacaklar ve Kzlrma Trk kan ile hakik kzl yapacaklarm. Ermeni ve Rum millet leri Trk bomak iin kiliselerde yeminler* etmiler ve ediyorlarm. Medeniyet dnyas bu kzl gn tesit edecekmi! Zavall iki clz mil let! kiniz de Trkn ayaklalar altnda can vereceksiniz. 5/Temmuz da Kemal Paamn Ankara 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paaya ve Sivasta 3. Kolordu Kumandan Refet Paaya verdii emirler un lardr: ,
ifre: Aceledir .
Ankarada 20. Kolordu Kumandanlna
Erzurum: 5/7/1335
1 Cemal Paann mezunen stanbula gittiini teesrle haber aldm. Gerek zatalileriniz ve gerekse Selahattin Bey hi bir sebep ve bahane ile kumanda mevTciini terk etmeyeceksiniz. Beyninizde ve bizimle sk ve daimi irtibatta bulununuz. 2 ibu felgrafname suretni Yusuf zzet Paa ile Bekir Sami Bey ve bilmum Kolordu ve Frka Kumandanlarna emin surette isal ediniz. 3 imdilik bana vukubulacak mahrem iaratmzda adresimi ifre ederek Onbeinci Kolordu Kumandanl adresile gndermeniz mucibi emniyettir. Yusuf zzet Paa ie Bekir Sami Beyin bizim ile irtibatlarnn sizin vastanzla olmasn temin buyurunuz. 4 bu telgrafn vusul ve icap edenlere tebli edildiinin iarn istirham ederim. mza: nc Ordu Mfettii ve Fahr Yaveri Hazreti ehriyar
M . Kemal
15. Kolordu Kumandan

Kzm Karabekir
Svasta 3. Kolordu Kumandanlna.
ifre
Erzurum: 5/7/1335
Hkmeti merkeziyenin tazyiki neticesi olarak menafi millet ve memlekete mugayir yapmas muhtemel tebligat kontrol veya tevkif iin muhabere kanal olan mhim merkezlerde icabnda tatbik edilmek zere hemen tedabir ve tertibat aln maldr. Bu noktay ne hkmete, ne de telgraf memurlarna his ettirmemek lzm dr. bu telgrafn vusul bildirilecektir. nc Kolordu, Yirminci Kolordu ve bu da Oninkinci ve Ondrdnc Kolorduya ve o da Bekir Sami Beye ve Onbeinci Kolordu, Onnc Kolorduya isal edecektir. bu telgrafn vusul ayn suret ve tarik ile bildirilecektir. mza: nc Ordu Mfettii ve Fahr Yaveri ehriyar Mirliva Mustafa Keml 15. Kolordu Kumandan Mirliva
Kzm Karabekir
Cemal Paa harekete gemeyi teklif ederken stanbula anszn me zun gitmesi fena tesir yapt. Kemal Paann imzasile telgrafhaneler bir ey kabul etmemek emrini almlar, Erzurumdan keidesi mmkn ise de mahrelerinde iptal ihtimalinden dolay artk imzasn ifre ederek benim imzamla muhabere zarur oldu. Kemal Paa imzasnn stndeki Yaveri Hazreti ehriyariyi yine kaldrmyordu. 5/Temmuz akam stanbulda Harbiye Nazn Ferit Paa, Mustafa Kemal Paa ile makine banda grmek istedikleri bildirildi. Birlikte telgrafhaneye gittik. 6 :11 sonraya kadar be saat makine banda grld. Ferit Paa diller dkyordu. Diyor ki Paam, evketmeabmz sizi o kadar sevi yor ki ben gpta ediyorum. stanbula geliniz, hayat ve istikbaliniz m emmendir. Muhavere 6/Temmuzda dahi devam etti. Memleket mah volacak, tilf mmessileri yarma kadar cevap bekliyor diye zelil ve
miskin eyler yazp durdu. Memleketin bu tehlikeli dakikasnda felkete tavassuttansa sen de efrad millet arasna gel kar ihtarna yine zelilne szlerle behemehal stanbula geliniz diye srar edip durdu. zmirden Nurettin Paay kaldrarak yerine ciz Ali Nadir Paay koymakla zmir felketini teshil eden hkmet bu sefer de dier kumandanlar srasdle tebdile mi kalkmtr. Bu ar mesuliyeti kimler ykleniyor. Va- tann istils teshil edildii binerek mi icraat yaplyor, diye tarih bir sual sorulmasn Mustafa Kemal Paaya teklif ettim. Yazld. Mesele nin kat halli 8/Temmuz akam yaplacak muhabereye kald. Bu Fe- . rit Paann, Jandarma tensikie memur Fransz Klute 2/Martta Ben Trk deim, Msrlym, orduya lzum yoktur gibi adiliklerini stanbulda kulamla iitmi ve arkadalar da ikaz etmitim. Daha o akam tesbit ettiim bu muhavereyi bir daha alkadarlara okudum, padiahm ne namussuz bir muhit iinde bulunduuna herkes hayret ediyordu. Cemal Paay da Mustafa Kemal Paa gibi stanbula istedikleri ve onun da kabul ettii anlalyordu. Refet Paann /Temmuz telgrafna na zaran Cemal Paann Konyada istinat edecek bir kuvvet bulamadna hkmettim. Esasen harekete gemek teklifi bir kuvvete istinattan ziya de Ravlisonun beni tevik ettii gibi talyanlarn da Cemal Paay doruca veya vasta ile tevik ettiklerine kanidim. Mustafa Kemal Paa bilhassa Fuat Paann, da gitmesi halinde garpta istinatsz kalacamzdan korkuyordu. Ben Fuat Paann merdliginden ve fedakrlndan emindim. Marnileyhle bugn muhabere de ettik. (ark mntakasmdaki ahval ve vaziyeti ve Mdafaai Hukuku Milliye tekiltnn ne derecelerde ilerlediini ve Ermenilerin vaziyetini, hududun te tarafndaki hdisat ve temaylt mhimmeyi) soruyordu. Kafkasyadan ve Avrupadan haber: alan yegne makam ben idim. Vazi yeti btn Anadoluya istediim tarzda tasvir eder ve herkesi inandra bilirdim. tilf menbalar, stanbul, bedbin dnen her az yalan yan l havadisler doururken benim kuvvei maneviyelerin pek dt ve kumandanlarn zlmesi korkusu olduu u zamanda gzel eyler yaz maklm millet iin hayrl olacan dnerek kararla atideki vaz yeti bdirdim. Bunda bize ait olan yanl deildi. Kafkas vaziyeti de hoa gider havadislerdi. Bu havadisleri her tarafa neir ile beraber Ali. Fuat Paaya da yazdm. Ali Fuat Paann sorduu ve cevabm aynen unlardr:
Zata Mahsustur ,
IS. Kolordu Kumandanlna
. a g
M
Ankara: 6/7/1335
Telgraflar hakmdaki karan musibi bildiren telgrafnameyi aldm. Burada he nz bu gibi zaruret tahadds etmedi. Vukuunda ayn tarzda hareket edilecei ta biidir. Mustafa Keml Paa Hazretlerinin Erzurumda bulunduklarm istidll edi yorum. O taraflarda ahval ve vaziyetin derecei inkiafile mdafaai Hukuku Miliye tekiltnn ne derecelerde ilerlemi bulunduundan ve ara sra hudut boyuna gel-
dikleri istihbar edilen Ermeni ekiya ve taburlarile hududun te tarafnda cereyan eden hdisat ve temsylt mhimmenin ltfen tebliini rica edcim. 20. Kolordu Kumandam
Ali Fuat
Zata Mahsustur 20. Kolordu Kumandanlna
7/7/1335
Mustafa Keml Paa Hazretleri Erzurumdadr. Ahval ve vaziyet bu havalide pek iyidir. Mdafaai Hukuku Milliye tekilt da pek kuvvetlidir. Vilyat arkiye kongresi Erzurumda itima etmektedir. Hududun Kars cihetinde Ermeni mezalimi devam etmekte, msliimanlar da mukabelei bilmile mecbur olmaktadr. Ermenilerin yalnz Tanaksiyon komitesi Boleviklik aleyhinde ve muharebededir. Dier b tn Kafkas akvam Boleviklerle ittihad etmilerdir. Harekt cesimeleri Batuma tevecch ettii istihbar olunuyor. ngilizler Batumu tahliyeye balamtr. Tem muzun on beine kadar ngilizlerin Kafkasya dahilinde kuvvelteri kalmayaca zannolunuyor. Ermenilerin manen ve maddeten pek dkn, bulunduklarn arz eylerim.
Kzm Karabekir
Mmtakam dahilinde tatbik ettiim atideki drt maddenin umum koiordularca tatbiki iin Mustafa Kemal Paaya teklifte bulundum. Kabul ettiler. Bervechi ti tamim ettik:
No. 444 ,
Kolordulara Tamim
Erzurum 7/7/1335
1 Tekilt askeriye ve millye hi bir suretle ilga edilmeyecektir. 2 Kumanda hi bir suretle terk ve ahare tevdi olunmayacaktr. 3 Vatann herhangi bir tarafnda yeniden vaki olacak dman igal ve ha rekt um^m orduyu alkadar edecek, hasl olacak vaziyete nazaran mdafaai memlekete mtereken tevesl olunacaktr. Bu sebeple kumandanlar derhal birbiri ni haberdar edeceklerdir. 4 Eslha ve mhimmat kstiyyen elden gkarlmyacaktr. 5 bu ifre muhteviyat Onbeinci Kolordu Kumandanlnca malmdur. Mezkr Kolordu kumandanl Diyarbekirde Onnc Kolordu Kumandan Vekili Cevdet Beye bildirilecektir. nc Kolordu Kumandan Refet Beye ve Yirminci Kolordu Kumandan Ali Fuat Paaya tebli edilmitir. Ali Fuat Paa Konyada Cemal Paa Hazretlerile Miralay Selhattin Adil Beye ve Bursada Sami Beye ve o vasta ile 14. Kolordu Kumandan Yusuf Paa Hazretlerine verecek ve telgrafnamenin makamat mezkre tarafndan ahz olunduunu ayn tarikle bildirilecektir. Bekir Sami Bey ibu telgrafname ruhteviyatile derdesti takdim olan izah emin bir vasta ile Edirnede Miralay Cafer Tayyar Beye isal edecektir. nc Ordu Mfettii, Fahr Yaveri Hazreti ehriyar Mirliva Mustafa Keml. 15. Kolordu K. Mirliva Kzm Karabekir
Kolordulara Ts-naim
7/2/1335 tarih ve 444 sayl ifreye zeyildir: 1 stikllimizi muhafaza urunda teekkl ve taazzuv etm olan mill kuvvetler her trl mdahale ve tecavzden masundur. Devlet ve milletin mukadderatmda iradei milliye mil ve hkimdir. Ordu, makam muallay hilfetin masu niyetini dahi kfi olan ibu iradei milliyenin tbi ve hadimidir. 2 Mfetti ve kumandanlar herhangi bir sebeple kumandadan skat edildik leri takdirde kendilerini istihlf edecek zevat tevhidi mesai olabilecek evsafa malik bulunursa kumanday tevdi ve fakat mmtakay nfuzlarnda kalarak vezaifi milyelerini ifaya devam edeceklerdir. Aksi takdirde yani bir ikinci zmir vakasna meydan verebilecek kimselerin tyini halinde kumanda asla ters olunmayacak ve folmum mfetti ve kumandanlar tarafndan emniyet ve itimadlar selb olunduu serdile muamelei vaka red olunacak ve kabul edilmeyecektir. 3 Memleketimizi kolaylkla igal maksadna matuf olmak zere tilf dev letleri tarafndan vaki tazyikat neticesinde hkmet herhangi bir cta ye tekilt askeriye ve milliyemizi ilgaya emir verirse kabul ve tatbik edilmeyecektir. 4 Aml ve gayesi stiklli Millinin teminine matuf olan mdafaai hukuku milliye ve reddi ilhak cemiyetlerinin ve teebbsatnm zaaf ve inhilline badi ola cak herhangi bir tesir ve mdahaleyi ordu katiyyen men edecektir. 5 Devlet ve Milletin temini istiklli gayesinde bilcmle memurini mlkiyei devlet ve Mdafaai Hukuku Milliye ve Reddi lhak Cemiyetlerinin Ordu gibi me ru mzahiridir. 6 Vatann herhangi bir mmtakasma taarruz halinde umum millet Mda faai Hukuka amade bulunduundan bu gibi hdisat vukuunda tevhidi icraat der hal her taraf birbirini en seri surette haberdar ederek vahdeti harekt temin oluna caktr. bu mukarrerat bilmum vilyat Mdafaai Hukuku Milliye ve Reddi l hak Cemiyetleri ve millet namna idarei kelma selhiyettar zevat ile bil istisna umum Ordu ve Makamat Mlkiye resas ile vukubulan mahaberat ve mzakeratm neticesidir. Arza dellet eylerim. 7 Evveliyatndaki beinci madde aynen: bu ifre muhteviyat Onbeinci Kolorduca malmdur........... Bekir Sami Bey ibu mukarrerat emin bir vasta ile Edimede Cafer Tayyar Beye isal edecektir. nc Ordu Mfettii, Fahr Yaveri hazreti ehriyar Mirliva Mustaa Keml. 15. Kolordu Kumandam Mirliva
Kzm Karabekir
8/Temmuzda Ermeniierden baz malmat geldi. Hudut boyuna kadar slm kylerini yama ve katliama balamlar. Ravlinson bu gece Hasankalede idi. Gelen malmat mevsuktu. Ermenilerin bu tecavzleri phesiz ki ngilizlerin emriiedir. Mustafa Kemal Paa stanbuldan is teniyor, makina banda muhabere olurken ortala dehet vererek aleyhe cereyan yapmak maksaddle olduuna phe etmiyorum. Biran evvel Sarkama giderek gzlerile grmesini telefonla syledim, tahri ren de unu yazdm:
..
Erzurum: S/T'emmu2/1335
ngiliz Kaymakam Ravlinson B ey Cenaplarna 1 Ermenilerin Kazman ve civar ahalii islmiyesini katiam suretile imha ya baladklarn tahlisi nefs maksadile firar edenler haber vermektedirler. 2 Ermeniler (Kurudere)yi basarak be erkek, kadn ehit ettikten sonra 33 erkek, 1 gelin, 1 kz, 440 mevaiyi alarak gtrmlerdir. s 3 4/Temmuzda (Kars) ile (Olti) arasndaki (Akakaleye tbi drt kariyeye baskn yaparak birisinin insanlarm kamilen, dierlerinden altmar adam gtrp kestikleri bildirilmektedir. Bu kariyelere baskn yapan Ermeniler be top, yedi makinal tfek istimal etmilerdir. Bu kuvvetin kumandan Arak namnda birisi imi. ' 4 (Yzku) kariyesinde bir islmm kardeile kars ve kzn da Ermeniler gtrmlerdir. 5 Ermeniler (Karakurt) mmtakasnda slmlar katliam etmeye devam et mektedirler. Hudut haricinde cereyan etmekte ve um in zerine de pek derin tesirat yapmakta olan bu ahvali mellimeye cilen bir netice verilmesini ve mesulerinin tecziyesi ile bizi de bu hususta tenvir etmek ltfunda bulunulmasn ok xica ve takdimi hrmet eylerim efendim. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Akam Mustafa Kemal Paa nezdine gittim. Yine Mabeyinle muha bere edildi. Kemal Paaya Baktip Fuat Bey vazifesine hitam veril diimi bildirdi. Ben istifay mnasip gryordum. Btn muhitimiz de bu fikirde idi. Azledilmesinin Ordu ve Halka suitesirinden korkuyor dum. Netekim de yle oldu. Artk askerlikten istifa ile mnasebetsiz bir vaziyete dmemesi lzmd. Bunu kabul ile askerlikten de istifa ettiini yazd. Kemal Paa pek meyustu. Ben kendisine hrmet ve samimiyette kusur etmeyeceimi pek samim ve cidd bildirdim. Hazrol vaziyetinde selmla bundan sonra dahi ne emirleriniz varsa ifay bir eref bilirim, dedim (1). Ermenilerin katliamlar ve istikbal iin mthi hazrlklarna ra men Dahiliye Vekleti valilere seferberlik emirleri verilirse yapmayn diye bir tamim yapm. Ben de mukabil emri verdim:
3. Kolordu, 13. Kolordu, 20. Kolordu Kumandanlklarile kinci Mfettilik, Trabzon, Sivas, Erzurum, Diyarbekir, Van, Bitlis vlyetlerile Samsun, Erzincan Sancaklarna, Bilumum Kolordu, Mfettiliklere Erkn Harbiy e i Umumiye ( Berayimalumat)
Bir tehlike vukuunda seferberlik ilnna kanunen selhiyetim vardr. Meclisi vkel kararile dahi Harbiye Nezareti elilesi hudutdan hi bir Ermeninin geiril memesi ve milleti msumei islmiyenin her trl taarruzdan vikayesi iin iktiza eden tedabirin ittihaznda serbest suretiyle bu hakk kanunimi istimale tekiden (1) Bu grmede Rauf Bey de bulunmutur. Bu vakay canlandran mek tu bu ,. aynen kitabn sonuna koyuyoruz (Nir).
msaade etmitir. Bu byle olduu' halde Nezaretin 26/Haziran/1335 tarihli ve Al Keml imzal tamimininm Kolordum mntakasmdaki valilere dahi tebli edildiini maattessf pek ge olarak haber aldm. Bu tamimde memurini hkmet ve halk mza kumandanlar tarafndan verilecek seferberlik emrine itaat etmemeleri ve b fesadm nn almak iin ne yapmak lzmsa yaplmasn aksi halde o emri veren ler gibi icra edenlerin de mesul edileceini sylyor. Ne gibi bir saik ile yazldn anlamadm bu tamim eer madunlara tebli edilmi ise derhal iptal edilmesini her makamdan rica eylerim. Bu havalinin mdafaai namus ve hayat uhdeme mevdudur. Herhangi bir mmtakasna taarruz vukuunda vereceim seferberlik emrine her kim itaat etmez veya fiilen veya kavlen ikl ederse derhal divan harp kararile mahv ve ifna olunurlar. Yz binlerce hedamzn titretii bu topraklar elden giderse Anadolunun batan baa bir islm mezarl olacam herkesin bilmesi l zmdr. Kanunun hkmnden ziyade Cenab Hakkn gazap ve lanetinden korkulma snn icab edenlere tebliini rica ederim.
Kzm Karabekir '
8/Temrmz tarihile Ali Fuat Paa stanbuldan bildirilen mufassal malumat bildirdi. 9 da aldk Hlsas yleydi: Her taraftan Trk bomaya almak berdevam. Bir taraftan da, bizi avutmaya alyorlar. Eraenier, Rumlar mttefik an Ermenistan ve Pontos emellerine komakta. Bunlar ngiliz, Fransz ve Amerikal lar himaye ediyorlar. taly anlar, Rumlara kar bize hafif muavenette bulunuyorlar. Romanyadaki Yunan ktaat umumen zmire nakil olunu yor. Oradaki Fransz ktaat da Frasaya nakil olunuyor. Jandark zrh ls ie iki torpito Boleviklere iltihak etmi, mtebaki gemiler de kendi liklerinden stanbulu terk etmiler. Yunan ve talyan gemileri de stan buldan gitmi, yalnz ngiliz harp gemileri kalm. Paristeki murahhas larmz koulmu. stanbuldaki Franszlar bizi avutmaya alyorlar. Maksatlar avlamaktr. Yunan mehafili Trakya ve stanbuldan kat mit ile pek meyus olmular. Hatt zmirden de phe ediyorlarm. Malmat 011 alt madde olup en mhim olan on altnc madde aynen udur: (Rus Bolevikler! Krmda Bahesaray umuru arkiye ubesi tekil etmiler. Dersaadete bir adam yollamlar. Bu adam bizden bir iki mu rahhas istiyor. Teklifi hilfet ve esasat diniye beyneLislm bilinecek eydir. Bizim istediimiz derhal demokrat bir idarei hkmet tekili, amele ve kylnn himayesi iin tekiltn icras ve idareye itirakleri olsun, byk sermayeler ve imtiyazlar, irketler, bankalar, cemaat na mna devrolunsun. Trklere nakden Krmda aitu gm olarak ihzar etmiler. Muavenet ve harekt mtereke! askeriye icrasnda yardma hazrlar. ngiliz ve Franszlar memleketimizden tard olunsun. Biz bir murahhas yollayacaz. artlarmz hemen ayn eyler. Fakat murah has imzaya mezun olmayp kararlarn bize yazacak. Alaca mezuni yet zerine imza edecek. Bu da sizin tasvip ve kabulnze gre olacak tr. smi sonra yazlacaktr. Bolevikler byk kuvvetlerle Moskova et rafnda seferberlik yapyormu. Maksatlar belli deilmi.). Ayrca gelen haberlerden Fiyuma-Ja- talyanlarla Franszlar arasnda- 2 ve 6
Temmuzda msademeler olmu. .Franszlardan 8 zabit, 139 nefer mec ruh, 15 maktul varm. Btn bu malmattan en mhimleri Besarabyadaki itilf ktaatna Boleviklik sirayeti, itilf devletlerinden tal yanlarn ayr vaziyeti bizim iin ayan memnuniyet fakat memleketi mizi ezmek. ve paylamak projelerinde iareket berdevam. Boevikleisin bize yardm tabi ve hoa gider bir ey. Ancak bizi de Bolevik yap maya almalar Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn 23/Haziran Amasya mukarrertmn nc maddesinde (Bolevikliin memleket iin bir mahzuru olmayaca dnld) tabili beni epeyce dndr d. Enver Paann Harbiye Nazrl zamannda Erkn Harbiyei Umu miye stihbarat ubesi Mdr olmaklma ramen Harbi Umumiye girerken bilmekliim vazife icab lzm eyleri yalnz ben deil alkadar daha bykler dahi bilmedii gibi bu sefer daha mesul ve messir bir mevkide iken de emri vakiler karsnda kalabilir miyim? Geri btn kuvvet elimde fakat zaten memleket lzm olan bir vah dete malik deil iken birinci derece arkadalar arasnda kacak mbayenetleri her midimizi mahvedecei kat idi. Bunun iin Mustafa Ke mal Paa ve Rauf Bejde bu hususu ak grtk. Bolevikliin bizi bsbtn inhiile uratarak her kavi milletin vatanmzdan bir para y istilsna -mntehi olabileceini Boleviklerle temasn benim vastam la olmasn dier temaslarn malmat almak kabiline inhisarn tesbit ettik. Biri Moskovaya, dieri Bakya olmak zere iki memur gnder dik. (1). 10 Temmuzda Erzurum Kongresinin toplanmas' mukarrerdi. Fakat z kmilen toplanamadndan tehir olundu. Erzurum murah haslar taayyn etmiti. Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin de Erzu rum murahhas olarak kongreye alnmas hususu, mhim mnakaala ra sebep olmu. M. Kemal Paa aleyhine mthi propagandalar oluyor du. M. Kemal Paa azlolunmasna ve kendisinin de askerlikten istifas na ramen ne niformasm ve ne de padiah kordonunu karp atam yordu. Erzurumlular nihayet u karar bana Mdafaai Hukuk Reisi Hoca Raif ve zdan Necati Bey vastasne M. Kemal Paann ikamet ghnda hatt beraber oturduumuz odann bir kesinde tebli ettiler. (Bz M. Kemal Paann kongreye gelmesi bizim iin iyi mi fena m ola cana karar veremedik. Aleyhde bir ok szler vardr. Halkn son ka rar sizin reyinizdir. Biz girsin derseniz intihab olunacaktr muvafaka tiniz yoksa kabul, olunmayacaktr.) Bu resm teblii ka gndr hususi olarak iidiyorum. Bir ordu kumandam, bu felketli zamanda milletin si nesine smyor, efrad milletten oluyor, sonra !halk onu kendim ona vekil yapmakta tereddt ediyor. Bu ne ac bir vaziyettir. Yarn bam
(I ) Moskovaya gnderdiimiz doktor Fuat Bolevik olmu, bir Bolevik kzileevlenmi, arka avdetinde fikri bsbtn deimi ve Bolevikler hesabna al mtr. Tafsilt gelecektir. Bunun gibi Azer Binba Yusuf Ziya da vardr.
kar da vaziyetin bu olacana ac bir misl, deil mi ? diye ka gndr tandklarma hasbhal ederken aldm cevaplarn hlsas: M. Keml Paann. Erzurum kongresile ne mnasebeti var. ark halkndan m rekkep bir Erzurum Kongresinin tesiri bakadr. VM . Keml Paa bil hare keyf iler yaparak Mill kuvveti istedii yere srkleyebilirmi. Askerlikten istifa ettii halde hl niforma ve yaver kordonu tama s, ihtirasna delilmi. Kumandanlk niformasn tahakkm iin tayormu... daha birtakm ahs szler. Btn bunlara mukabil, (ahsna , olan itimad dolaysile mesuliyetini kabul ediyorsa onun sznden k mayz!) la d yekn ediliyordu. Bu cereyan tabiatile M. Keml Paann kulana da gidiyordu. Ve tabiatile endie ve iztirap iinde kvranyor du. \Erzurum kongresine alnmad takdirde bir hi olacan kendisi de sylemiti. Halbuki benim kendisini stanbulda iken arka davetim bu nun iin deildi. Halkn murahhaslarna o tebli ve tebell kesinde unu syledim: (M. Keml Paa kongreye yalnz murahhas deil, reis dahi yaplmaldr. Bir Ordu Kumandam hayatnn btn kazancn sz ler iin feda etmitir. Samim alacana millet kararndan aykr i ler yapmayacana itimad. etmeliyiz. Bununla beraber byle vaziyet karsnda dikileceime pheniz var m?). Mesele hal olundu. 10/Temmuz gn Trabzonda saat 2.00 sonra da Boztepede Krmz cephanelikte bir infilk vukubuldu. Deirmendere cihetindeki erzak ve tehizat ambar kt. Mcavir mahalledeki binalar ekseriyetle harap oldu. Bir zabt ve mufahz ehit, bir zabit ile 3 nefer mecruh, ahalisin den on yedi kii vefat, be ar yaral, 70 hafif yaral, drt hayvan mrt, on drt hayvan yaral oldu. Kulardan kalma 3500 sandk dinamit ve bir hayli miktar barut ve 15 lik 300 mermi zayi oldu. Ermenilerin hu dudumuz zerine kadar top ve makinal tfek seslerile slmlara katliam yapmalar bunun Ingiliz memurlarnn tevikile olduu gibi tam kongre olacak bir gnde Trabzondaki bu infilkn da yerli Rumlar tarafndan pek mahirane yapldna phe kalmad ise de tekil ettiim heyeti tahkikiye mevad infilkiyenin tesirat havaiye ile tahalll ihtimalini rapor etti ler. Vaka mahalli alt st olduundan bir ip ucu bulunamad. Yalnz Ravlinson kongrenin olmamasna ve Keml Paann kongreye alnma masna var kuvvetile alyordu. Bunlar olursa arkn akibeti phe siz felket olacakm. Halbuki henz mit varm! Ermeni katliamnn Pozat ve Mecitli kyleri katliamn ve Karakurt istikametinden Erme ni top ve makinal tfek atelerinin iitilmesinden herkesin fevkalde mteessir bulunduunu ve bu cinayetleri gidip yerinde tahkik etmesini bu 10/Temmuz gn kendisine yazdm. Bu vakalarn ngilizlerin tesirile olduunu iaa fena tesir yapyordu. Herkes, ngilizlerin her fenal yapabeceinden onlar darltmamak lzumunu mnakaa ediyordu. Bunun da bir propaganda olduu belli idi. Bunun iin ben de Erzurum Mill kararndan, sonra Ermenilere lzm olan terbiyeyi vereceimi, bunu ngilizlerin de hakl grdn, Pontoseularm ise bam kaldrarak kuv veti olmadn, Sarkam ocuklar kasabas yaparak binlerce yetim-
!
i
s ? i
< f :lj j :
leri orada toplayacam, ormanlarndan Erzurum ve sarkn ihtiyacn bedava vereceimi propaganda yaptryordum. l/Temmuzda bir Ermem keif kolu Beyazt mntakasmda bir postamza taarruz etmi ise de. tard edilmitir. 12/Temmuzda, kongre idn gelen murahhaslar beni ziyaret ettiler. Teci ettim. Ktaatmzn kongrenin emrine hadim olacam, memleketimizi ve istikllimizi kurtarmak iin esas kuracaklarn, tilf kuvvetierinin bir i yapacak halde olmadm, neticenin Ermeni. ve Rumlukla msademeden ibaret olacam, bunu da Trk milletinin nasl olsa baaracam, en mhim olan mes'elenin kongre ile Mill birlik ve mill kuvvetin gsterilmesi lzumunu izah ettim. Bir habis, (Orduya artk lzum yoktur. Herkes silhn evinde tasn, harplik i kalr mamtr) dedi. (Siz kimsinz ve bu fikri nereden aldnz?) dedim. * (Srmene murahhas mer Feyziyim. Harbi Umum oldu bitti. Artk. hl harp fikri memleketi tahrib eder. Kanaatimdir ,orduya lzum yoktur. Ordular datmal) dedi. Erzurum kongresine gelenler arasnda byle bir zehirli diman bulunmas vahim idi. Kendisini mmkn mertebe ikaz ettim ve hudut zerinde Ermeni toplar patlarken Erzurum Kongresine gelen bir murahhasn byle bir fikrinin bir daha izhar edil memesini syledim. Kendisini bir ksm halk intihap etmi, belki ahvale pek bignedir diye fazla hrpalamadm (1). 13/Temmuzda Kongre mu rahhaslarna iadei ziyaretle ne stanbul hkmetinden ve ne de tilf' kuvvetlerinden korkmamalarn tekrar - izahla lmek veya yaamak karanmn ellerinde olduunu syledim. Sahil murahhaslarnn da ngiliz donanmasndan endielerine kars ngiliz milletinin ark ilerine kar madn], bir ngiliz neferinin burnunun dahi kanatmayacaklarn hay krtklarn binaenalej^h donanmann bostan korkuluundan baka bir ey olmadm anlattm. arkn kumandam azndan byle eyleri iitinekten mtevellit memnuniyetlerini sylediler. M. Kemal Paay hl mteessir grdmden bugn kendilerine ve Rauf Beye u tarih vesikalan yazdm takdim ettim.
Erzurum 13/7/1335
Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
:. ! !i \ j i1 ! , 'j jj i;' H n f M j:
.
ji,
hjj
il i'S
^ m :jj
Hidemat ve fedakrl btn cihanca msellem olan ve ordu ve milletin mabeliftihar bulunan zat samilerinin istifaya mecburiyetlerinden dolay ahsm ve kolordum son derece mteessirdir. Yalnz gayei mukaddesi milliyemiz iin mcahededen hi bir an geri durulmayaca hakkmdaki vadi samileriyle mteselli ol duumuzu arz ile vatan ve milletimiz iin her trl mesaide Cenab Hakkn mu vaffakiyetler ihsan buyurmasn tazarru eder ve kolordumun ihtiramat ve tazimat mahsusasm takdim eylerim efendim. 15. Kolordu Kumandam Mirliva
Kzm Karabekir
< [ ;
* :
(1) Bu habis Trabzona avdetinde kongrenin, M. Keml Paa ve Rauf Beyin : aleyhinde neriyatda dahi bulundu. Derdestle divan harbe verilmesini emrettim... Fakat stanbula kat. Tafsilt gelecektir. "
M
, 'Erzurum 13/7/1335
Bahriye Nazti Esbakt Rau Beyefendi Hazretlerine
'
imdiye kadar vatana pek anl ve erefli hidemat ifasiyle tarihi millimize kymetli sahifeler yazdran zat samileri gibi bir recul hkmetin vatan ve mille tin saadet ve selmeti iin bir ferd sfatiyie almak zere btn varlndan vaz geerek Erzurumu terif ve bu gayei mukaddese uranda her trl fedakrl ihtiyar buyurmas vatann istihls iin yrekleri arpan btn insanlara byk bir teselli ve rnid bahetmitir. Herhalde muvaffakiyetlerini ve mlk millete nfi hizmetler ifasna mazhari yetlerim Cenab Hakdan temenni eyler ihtiramat ve tazimat faikam takdim eylerim. 15. Kolordu Kumandam Mirliva
Kzm Karabekir
f Mustafa Keml Paa ve Rauf beyle vaziyeti grtm: Ermenilerin pek" mardklarn, ngilizlerin Mtareke mucibince diye toplyac aklar silh ve mhimmatmz Ermeni arazisinden geirmekle Ermenilerin ma neviyatlarn ykselterek Erzuruma yrtmeye altklarn, Erzurum kongresi esnasnda bir taarruza mnm kalmaklmz da dnerek icabeden hazrlklar yaptm ve 15/Temmuzda hududa kadar ktaat tefti ve tatbikat yaptracam izahla esas projem olan Elviyei selsenin istirdadm, Ermenilerin silhtan tecridini ve Ermenistann rehine olarak igalini ilk frsatta tatbik etmek lzumunu syledim. Keml Paa sordu: Bu harekt muvaffakiyetle yapacana midin var m? Ne kadar sa manda Ermeni ordusunu databilirsin? Geen sene hemen ayn kta atla ayn arazide harekt muvaffakiyetle yaptm syledim. Ermeni ordusunu fena hrpalamtk. Geri klliyetli silh, cephane almakta drlar. Fakat mnen, gerek ahsmdan ve gerekse Trk askerinden ylgndrlar. Baka bir hkmetten yardm grmezlerse birbuuk iki ayda meseleyi hal ederim. Bugn iin bir taarruzlarm muvaffakiyetle defederim. Boleviklerin imal Kafkasyaya girmese Ermemlerin mn ferit kalacaklarn kat gryorum. te bu frsat karlmamaldr. Eer ngiliz ktaat kamilen Kafkasyadan ekilirse, Bolevikler Kafkaslara girmeseler dahi, Ermenilerin yine yalnz kalacam mit ede rim. Grclerle anlaabiliriz, onlarn derdi Batmdur M. Keml Paa fikrimi kabul etti.^ imdilik bir Ermeni taarruzuna kar intizarda bulunacam. Mem leketimizi istil eylerlerse ilk frsatta plnm tatbik edeceim. 15/Tem muzda otomobil ile ktaatm teftie ktm. Dokuzuncu ve on ikinci fr kalar grdm. Akam Horasanda on ikinci frka kararghnda kaldm, Ermenilerin slm katliamna mukabil, halkmza lzmgel en kuvvet ve telkinde bulundum. 17/Temmuzda Erzuruma avdet ettim. 17/18 gecesi Bayazt garnizonundan Nahciva mntakasmdaki TrkJeri takviye ile o mntkada eanete balya Ermenileri tenkile memur
olan yzba Halil efendi mfrezesi Fedai drt zabit, yedi nefer) zahi ren firar eklinde hududu getiler. <l4/Temmuzda Batum dan yolcu alp, akam hareket eden Rus bandral Kostantin vapuru. 15 de Trab zona geliyor. Yolda vapuru, yolcular otuz kiilik bir ete kamilen soy mu. Yirmi be milyon ruble tahmin edilen nukudu mevcudeyi ve ky metli eyalar almlar, vapuru cebren sahile doru yaklatrarak vapur kayklarna binip Rize yalanna kmlar. etenin ekserisi Hristiyan Grcs, mtebakisi slm Grcs ile sair unsurlardanm. Bunun da sahillerimizde asayi bulunmadn, tam Erzurum kongresi srala rnda, leme iln iin mrettep bir hokkabazlk olduunu zannediyorsam da ip ucu bulunmad. Ermeni mezalimi hakknda malmat gelip duru yor. Hududumuza iltica eden 7 hane Akakale muhacirlerini bizzat Er meni hkmeti memurlar tamamiyle soymular.^ Her vakay Ravlinsona protesto ediyorum. Ak telgraflarla da her tarafa ve stanbul hkmetine yazyorum. Cuma gnleri idman harektna btn Erzu- ; rum genliini yediden yetmie kadar kartarak, Kongre murahhasla rn davet ediyorum. 13/'Temmuz msameresi Keml Paa karargh ve murahhaslar huzurunda pek parlak oldu. Akam da Kolordu gazi nosunda ziyafet ve musiki msameresi verdim. Bugn erknharbiyei umumiyeden ve husis gelen malmattan herkes memnun: (Bolevikler Dobriceye girmi. ki Fransz frkas Bolevklere iltihak ettiinden mtebaki askeri ekmiler. talyanlar da malup olmular. Bulgarlardan Dobrice mukabilinde; muavenet istemiler. Harbiye Nazr gayri mmkn demi. Macarlar Vidini igal etmiler. Garbi Trakyada bir Bulgar frkas Yunan frkasnn taarruzunu defetmi. Amiral Kol ak malup olmu, bir ok esir vermi). Yzde elli noksanna dahi olsa, her halde lehimize bir hareket inkiafta diye sevinmemek mmkn de il. Hususile Erknharbiyei Umumiyendn Amiral Kolakm malubi yeti hakkmdaki haberi mevsuk. 20/Temmuzda Harbiye Nazr Ferit Ferit Paadan tideki ifre geldi. Tamim ettim. Klemansonun mektubu stanbul hkmetinin ifa bekleyen bir ok insanlara da hakikati, yani Milll kuvvetten baka varlmz kurtaracak mevcudat olmadn gs terdiinden hesabma Klemansona teekkr ettim:
Gayet Mahremdir 2/3162
Onbeinci Kolordu Kumandanlna
20/7/1335
Fransa Reisi Vkels Msy Klemanso tarafndan Parise davet edilen ve bic Fransz zrhlsyla nakledilen Sadnzam Damat Ferit Paann muhtralarna ceva ben yine Klemanso imza siyle marinileyhe verilen mektup sureti zirdedir: Harbiye Nazn
Ferit
Klemensonun muhtramza cevab

Reis Efendi: . Dveli mttefika ve mtereke meclisi lisi zat fahimaneleri tarafndan Hazi rann on yedisinde kendisine tevdi edilen muhtray en byk dikkat ve itina ile mtala etti. Verdii sze sadk kalan bu meclis bu vesika hakknda mtalt tiye-
I
-?s
yi derrneyan, etmek arzusundadr. Zati fahimaneleri Trkiyenin harbe girmesini inta etmi olan siyas entrikalarla bunlar takip etmi olan facialar hakknda ver mi olduu izahatta o zamanki hkmeti Osmaniyenin icra etmi olduu cinayat hi bir suretle tahfif ve tdil etmek istemiyorsunuz. Bu izahatta,Hkmeti Osmaniyenin itilf devletlerile hi bir sebebi niza bulunmadn ve Almanyann muti bir aleti suretinde hareket ettii, balangc mazeretsiz ve tarz devam da merha metsiz bulunan bu harbin imdiye kadar tarihi beerin kaydetmi olduu fecayii fersah fersah geen ktallerle terdif edildii resmen veya zmnen kabul edilen, fakat fenalklar Trk milletine atfedilemiyecek bir hkmet tarafndan ik edildii ve mslroanlarn hristiyanlardan daha az mteessir olmadklar, bu cinayata din bir taassup affedemiyecei ve Trkiyenin asrlarca anasr muhtelifeye kar takip etmi olduu tarz hareketin ananasile kabili telif olmad ve Osmanl mparator luunun idamesi, muvazenei diniyeyi lem iin elzem bulunduu ve siyasetle ada letin Hkmeti Osmaniyeyi harpten evvelki haline irca mir bulunduu iddia ve tezkr olunuyor; Meclis ne bu neticeyi ve ne de neticenin mstenidlcehi bulunduu delili kabul etmez. Meclis hkmeti hazrai Osmaniyenin bir takm sevaiki ahl kiye ile buna mecbur olmasa bile ki bu phesizdir icabat maslahat neticesi olarak seleflerince takip edilmi olan siyaseti tamamen takbih ettiinden bir dakika bile phe edemez. Hkmeti Osmaniyenin erkn, ferden ferden memleketleri iin bu kadar meum neticeler veren bu hareketleri takbih etmekte tamamen hakldrlar. Fakat umumiyet itibarile bir millet, siyaseti hriciyesini tedvir ve arzularn idare eden resa alem nazarnda muhakeme edilmek lzmdr. Trkiye bu dsturun hak l neticelerinden kendisini zde addedemez. u sade sebeple ki tarihi hayatnn , en vahim bir dakikasnda mukadderat merhamet ve meslekten mahrem olan ve muvaffakiyetten hsn istifade etmesini temin edemiyecek bulunan bir takm e hasn eline dmtr. Mamafi btn ktaat Osmaniyenin Devleti Osmaniyeye lzumu iadesini talep ve iddia etmekle muhtraya mnhasran kendi nazrlarnn hataiyat iin Trkiye'ye cebren kefaret verdirmek caiz ve muhik olmayaca zemi ninde, muhakeme! akliyeye istinad etmiyor gibi grnyor. Baldaki talep ve id diann sebeb ve vesaiki derindir. Bu iddia hakkidaki Trk hkimiyeti tarihini ve lemi islmiyetin vaziyeti hazrasm ehad ediyor. Meclis, bisd mnakaata giri memek ve zatlinizi, refakati devletinizdeki murahhaslar beyhude yere rencide et memek arzusundadr. Meclis, hasaili bergzidesini nazar tahsin ile grd Trk milletine kar efkr hayirhahane ile mtehassis bulunuyor; ne are ki bu hasail me'yannda anasr saireyi idare etmek kabiliyetini gremiyor. Bu husustaki tecarp, pek uzun bir mddet zarfnda o kadar sk tekerrr etmitir ki bunlarn neticesi hakknda en ufak bir phe beslemek bile ciz deildir. Tarih mteaddit muvaffa kiyetleri ve lkin ayn zamanda pek ok Trk nikbetleri kaydediyor. Muvaffa kiyetler bir takm akvam ecnebiyenin Trk hkimiyeti altna alnmasndan ve fel ketler ise akvam mezkrenin o hkimiyetten tahlisi giriban etmemden ibarettir.. Hatt muhtranzda bile daha dn hkimiyeti Osmaniye altnda bulunan bir takm ktaatn cismi devletten fek. ile memalik Osmaniyenin kltldne iaret, eyliyor. Mamafi, btn bu tebeddller srasnda ne Avrupada, ne Asyada, ne de Afrikada hi bir zaman vki olmamtr k Trk hkimiyetinin herhangi bir memleket zerinde tesisi akabinde o memleketin refahiyeti maddiyesi ve seviyei medeniyesi tedenni ve tenezzl etmemi olsun. Keza ortada hi bir misl yoktur ki herhangi bir memleket zerindeki Trk hkimiyetinin zeval ve inkraz zerine o memleketin refahiyeti maddiye ve esviyei medeniyeisnin tezayd ve taali etmediini isbat etsin. Avrupa hristiyanlar arasnda olsun, Suriye, Arabistan ve Afrika, mslmanlsr meyannda bulunsun Trk nereye galip sfatiyle girmise oray ancak harabye gtrm, Trk harp esnasnda kazandm sulh zamannda feyizlendirmek kabiliyetini asl ve kta gsterememitir. Bu, zaten istidad ve kabiliyatnm zemini tatbiki de deildir. Ahvali mesrudenn neticeyi mantkiyei yle olsa ge-
':v r<
;:v
'
STKLL. HARBM Z
^ r--']:'-;'-\ 'V -:
';:v '^ :;V ;: :o ; v * ? i;:^ v -;::; V ;;:.:

81
Tek: Trkiye, hi bir sebebi mazeret olmakszn ve hi bir taraftan tahrik edilmek sizin tilf devletlerine taammden ve kasden hcum ettiinden ve nihayet malup olduundan, gayri mtecanis Trk mparatorluunu tekil ve terkip eden akvam rnuhtelifenin mukadderatn tyin ve takdir eylemek vazifesini kendisine kar ga lip gelen devletlere tahmil eylemitir. Balca Hkmat mttefika ve mteretenin murahhaslarndan mteekkil meclisi li, bu vazifeyi bizzat Trkiyedeki ak vamn amal ve menafii daimesi ile tevafuk ettii nisbet ve derecede ifaya hahekerdir. Lkin meclis kemli esefle unu gryor ,ki: Trk muhtras bu hususta bsbtn baka mahiyette olan bir takm din rekabetlere isfcinad eden mutalata ileti sryor. Bu mutalata havalei semi ve itibar edilse, Osmanl mparatorluu nun temamiyeti mlkiyesi, bu mparatorluun hududu dahilinde yaysa msl man ve hristiyanlann pek de o kadar nefi ve hayn iin deil, lkin Trk boyunduruu asla tatm olmayan veya bu boyunduruun nasl bir siklet ile onu ta yanlar zerinde ar bastm unutmu olan adamlarn hissiyat diniyesine tebiyet iin muhafaza etmek iktiza ediyormu. phesiz dir ki vukuat ile o kadar az tetkik ve teyid olunan bir mtalaya imdiye kadar asla tesadf edilmemitir. Son har bin btn tarihi, mutalai meskrenin hi bir esasa mstenit olmadna delildir. Protestan Almanyann, Katolik Avusturyann, Ortodoks Bulgaristann ve Mslman Trkiyenin komularm soymak iin bir teebbs ve bir ittifakn ehemmiyet ve mul dinsi ne olabilir? Btn bu ide, Trk hkmetinin emrile vukubuan ve uristiyanln imhas, mtefekkir bir taassubun eserini hissettiren yegne vakadr. Lkin zat devletleri tam ayn zamanda ve ayn hkmetin emri ile bir ok bignah mslmanlann katil ve itlf olunduunu ve bunlarn adedi ile keyfiyeti katli ihata eden ahvalin fecaati, din bir tarafgirlik gsterildii hakkmdaki pheleri tahfif ve hatt izale iin kfi olduunu beyan buyurdunuz. Binaenaleyh harp esnasnda hkmetler pek az asar taassup gsterdiler. tilf hkmetleri ise hi bir eseri taassup gstermediler. O zamandan beri bu muhakemeyi tadil ettirecek hibir hdise zuhur etmedi. Herkesin kanaati vicdaniyesine rabet olundu. Makamat mukaddese kemli itina ile hae ve tecavzden masun bulunduruldu. Harpten evvel mslman olan akvam eFan bu dine mensup bulunuyorlar. Dine ait olan ey lerden hi bir ey deitirilmedi. Deien yegne ey merasimi diniyenin ifasna ait olan eriattr. Bu eriat ise itilf devletlerinin emr mrakabesini icra ve temi ettikleri her yerde ve her halde iyilemitir. Mslman bir hkmete ait arazinin klmesi btn memalikteki mslman dvasna halel iras edebilecei mtala snn yanl olduunu sylememize msaade olunsun. Mtefekkir bir dimaa malik olan btn msmanlar iin Dersaadette tahtna malik olan hkmetin tarihi, bir menba eref ve srr olmaz. Trk pek az ehli olduu bir ie erimeye yeltendi, ve evvelce serdettiimiz esbabtan dolay bu ite bittabi pek az muvaffakiyet gstere bildi , Trk, daha msait ahval dahilinde i bana getirilsin. Kendi zihniyetine daha muvafk bir :ouhitte ve daha az mevvi ve daha az mkil erait tahtnda kendi faliyetinin inkiafna, bir fesad ahlk ve entrika anane&i seyyiesile kat alka ettikten ve belki de bunu unutturduktan sonra meydan versin. Belki o za man. Trk, her daim nefsinde mevcudiyetini bahir delii ile isbat ettii ecaat ve itaatten gayr hasaili ibraz suretil e kendi memleketinin ve dolaysiyle dininin an ve aaasn tezyide muvaffak olacaktr. Zataliniz meer ki hat etmi olalm elbette mitlerimizi anlayacaksnz, muhtranzn calibi dikkat bir ksmnda mem leketinizin. vazifesi bundan byle btn kuvvetini mteksif bir hrs ktisad ve dimagye hasr ve vakf eylemekten ibaret olacam beyan buyurursunuz. Bun dan daha heyecan miz ve merak engiz bir tebeddl tasavvur olunamaz. Eer zat devletleri Trk rkma mensup insanlar arasnda, bu mhim inklp ve tekmle piva olabilirseniz size ibraza muktedir olduumuz btn muavenete elbette fcamamiyle kesbi liyakat edeceksiniz. htiramat faikam ltfen kabul buyurunuz.
Klemanso
j j j j i i j j
i
j j j j] 1
Bizim btn dncelerimiz, Erzurum kongresini u veya bu devlete ricaya, minnete deil, millet kuvvetiyle hakkmz kabul ettirecek esas lara tevcih idi. Keml Paa, Rauf Bey, ben bu hususta daima temasta ve hazrlkta idik. Drt frkal kolordum, en ufak teferratiyle eimde ve maksada sadkt. ark halk da kemli samimiyetle beraberdi. Basa, tek tk fenalar bittabi her zaman her yerde bulunurdu. ayan dikkat olan hkmeti mahalliyelerdi. Bunlar daima bedbin ve ler-ey bitmi tir, artk stanbul hkmeti ne yaparsa en iyidir dneesindeydiler. Bhassa Trabzon valisi Ali Galip bey Padiahn ve stanbul hkmeti nin bendesidir. Erzurum valisi Mnir bey azledildi. Bidayette szm den kmyordu. Fakat kongre ii balaymca, daha dorusu M. Keml Paa azledilince, yine komitaclk yapamam ,diye ekildi gitti. Balad mz: ilerde en sayan itimad Van valisi Haydar beyden de 21/Temmuzda bir ifre aldm. Kendisini lzm gibi tenvir ve arlan mdafaa sndan mesul ben olduum iin esir stanbulu de, beni, dinlemesini yazdm. Maaheza o da azledildi ya. 21/Temmz tarihli Harbiye Nazr Ferit imzasiyle nc ordu mfettiliine tyin olunduum emrini 22 de aldm. Keml Paa ve Ra uf beylerin tensibiyle vekleti deruhte ettim. 21/Temmuzda kabine de deimi. Sadrzm ve Hariciye nazr yine damat Ferit Paa, Harbiye nazr Naim Paa, Bahriye nazn Salih Pasa, Dahiliye nazr Adil bey olmu. Meclisi mebusan iin intihabat yaplmasna karar vermiler. Van valisi Haydar beyden gelen malmata gre: (ngilizler Sitta ile Simkoyu bartrm. Sittaya iki top, drt makineli, drt bin mavzer, klliyetli cephane ve kendisi iin otuz, emdinan ahalisi iin yirmi bin ngiliz liras vermiler. Rumiyeden Cezireye kadar da beylik vaadetrailer). ngilizler btn Krdistanda tahrikt yapyorlard. Gerek Di yarbekir mntkasnda 333 deki kumandanlm esnasnda ve gerekse Er zurum ve Kars zerinden ran ierlerine 334 harektnda hemen btn Krt airetlerine kumanda ettiimden resay yakndan tanrdm. Er zuruma muvasalatmda bunlarn gzete matluplarn tediye ederek, ^mhimleri nezdine mnasip zabitler gndererek, ahvali ve bilhassa ar kn Ermenilere verileceini, fakat el birliiyle geen seneki gibi mu zaffer olacamz mtemadiyen anlatmakta idim. Hasnkale ile Hatsi arasndaki drdnc airet alay kumandan Haydar bey unu haber verdi: (!) (ngilizler mhim para sarfile Krt istiklli iin ihtill hazrlyrolarsa da hibir ey yapamyorlar. Fakat namusumla temin ede rim ki buna mni olan ahsiyetinizdir. Eer sen arka gelmeseydin bugnlerde krtlk meselesi muhakkak patlyacakt). Geri Diyarbekirdeki on nc kolorduyu geldiimden beri sk tutuyorum. imd* mfettilik dolaysiyle btn ark mhtakas ile daha sk ve yakn te masa gelmi bulundum. Simkoyu ngilizlerin elinden aldm ve Rmniye havalisine gelen Ermeni ve Nesturilerle msadamelerinin. mnvaffakiye(1) Airet mektebinden merandu. Kars harektnda ehit olda.
tim ufak tefek yardmlarla temin ederek Vana kar mrettep Erm eni ve Iêsturi hareketlerini meflu kldm. Ayr kalan Sitta dahi bilhare arz sadakate mecbur oldu. 23/Temmuz merutiyet bayram gn Erzurum kongresi parlak bir surette ad. Bugn her tarafta enlikler yapld. Kk mevkiinde as ker ve mill elenceler yaptrdm ve kongre erknn da dvet ettim. Alklar arasnda gelder. Kongre ilk ictimamda padiaha ve bilcmle Belediye ve MM Cemiyetlere tideki beyannameleri yazdlar. Umum k taata da tamim ettirdim.
Atiyei Ulyaya
Vatann inksamm, stikbali millnin zevalini intaca matuf mal ve teebbsat karsnda milletin mukaddes taht hilfet ve saltanat hmayunlar etrafnda gayri kabili tezelzl bir hale tekil ettiinden yar ve ayar nazarnda teyid edil mesi vcubn takdir eden ark Anadolu vilyetlerince mtereken akdi tekarrr edip btn kaza, liva, vilyet mmessillerini ihtiva eden ve milletin hrriyet ve istikllini kazand yevmi mbeccele msadif bugn ekseriyeti azimenin hu2uru ile ve eltaf sphaniye ve ruhaniyeti seydlmrseline istinaden resmi kad icr klnan ve bilcmle frk siyasye ve mali hususiye ve ahsiyenin fevkinde bulunan Erzurum Kongresi, milletin ruh ve vicdanna tercman olmak zere iradei milliyenin eref ve istikbali urunda her trl fedakrla zim bulunduunu ve buralarda, layezal olan, hukuku hilfet ve saltanatn muhafaza ve kemken bekasn bir gaye addettiini ve camiai Osmaniye ve islmiyeden ayrlmamay en mukaddes bir mefkre sayarak kuzzeliyan millet olan hanedan celilanlanmn ve makam akdesi hilfetpenahilerinin etrafnda bir ktlei fedakr olduunu takrir ve tesbit eyle diini pr azm ve imn bir lisan sadakatle seddei sinei hilafetpenahilerine arz eylemeyi birinci vazife sayar ve bu mazhariyetle kesbi eref ve bahtiyar eyler sev gili padiahmz 23/Temmuz/l335 Kongre heyeti
Bilcmle Belediyelere ve Mill Cemiyetlere
'f, l | I y j1 li |
Vatan mukaddesin paralanmas ve istikbali millmizin imhas iin mevcudi yetimize tevcih edilmi olan silh gazap ve tehdidi krmak, ve Ermeni, Yunan ihtirasna kar milletin azim ve imnndan masnu bir eddi metin tesis etmek zere arld Anadolu vilyetlerinin muvafakati umumiyesile btn kaza, liva, vilyet mmessillerinden mrekkep akdi kararlatrlan ve bilcmle frk siyasiye ve ami hususiye ve ahsiyenin fevkinde bulunan kongremiz, tevfikat sphaniye ve ruhaniyeti hazreti Peygam beriye istinaden milletin hrriyet ve istikllini kazand yevmi mbeccele msadif bugn ald. Camiai Osmaniye ve islmiyeden ayrl mamak ve makam hilfet ve saltanat etrafnda sarslmaz bir eddi metin tekil le Mdafaai Hukuk iin her trl fedakrl ihtiyara zim bulunduunu ve bu azim ve ittihad millden vatan ve milletin selmet ve istikbalinin tul edecei midi kavisini arz ve kabul milletin bizimle beraber bulunduu kanaatini teyiden tekrar ve maruzatmzn orada mnteir gazetelere de ibln rica eyleriz. 23-10/Temmuz/l335 Kongre heyeti
\ l
f
Kongreye M. Keml Paa reis intiiab olunuyor. Riyaset krssne mirliva niformas ve padiah kordonile kmas mnasebetsiz bir mua
meleye
kendilerini mruz brakyor:
Gmhane murahhas Zeki bey
riyaset krssndeki Keml Paaya hitapla: Paa, evvel arkanzdaki elbisenizi ve gsnzdeki kordonunuzu karn da, sonra riyasete ^ba layn. Tahakkmden korkuyoruz diyor. Keml Paa tabii pek mkl bir vaziyette kalyor; o akam niformay atmaya mecbur oldu. Kong renin resmi kad gn Halit beyden aldm ifre beni biraz mtees sir etti. Aynen udur:
Bizzat paa hazretlerine mahsustur.
Maka 22/7/1335
Beray tefti Deirtnendere cenubundaki Halc Mehmet Kariyesine kadar git tim. Erzurum valisi Mithat beyin stanbuldan hareket ettiini ve mreffehen evki iin Kolordudan emir verildiini haber aldm. Mithat beyin iadesi veya ikametememur edilmesi lzmgeldii Erzunmda iken M. Kemal Paa hazretleri tarafn dan tebli edilmi idi ise de kolordu emrine nazaran hakknda muamele icrasndan, sarfnazar edilmitir.
Bir valinin iadesi veya ikamete memur edilmesine M. Keml Paa nn yapayalnz karar vermesine hayret ettim. Fakat asl, emrimdeki bir frka kumandanna haberim olmadan byle bir emir vermesine ca nm skld. M. Keml Paa Erzurum'a geldikleri zaman Bayburttaki Halit beyle grmeyi rica etmiti. ardm, 10/Temmuzda geldi, iki gn kald, grtlerdi. Halit bey bana samimi ve mutidir. Fakat Ko mitece gizli almaya, bir kademe mafevklerle habersiz iler yapmaya da tabiat mnidir. Keml paann kendisine neler tebli ettiini bana sylemiti (1). Halbuki Mithat bey meselesinden daha mthi iler g rmler. Bunlar vakit vakit patlak verir ve birok kimseler arasnda itimadszl, krgnl ve emri kumandada mkt mucip olurdu. Vali Mithat beyi tanyanlardan yaptm tahkikat neticesi, dier valiler den noksan ciheti olmad ve kuvveti grnce beraber yryecei idi. Beraber yrtmek iin ise kuvvetimiz lzm gibi di. Henz kongrede br esas kararlatrmadan stanbul hkmetinin valilerine kar bir te ebbsn muvafk ve bilhassa benim haberim olmadan olmayaca na Keml Paa da hak verdi. Fakat maatteessf bir ka gn sonra daha vaham bir haber aldm: \Harput valisi Ali Galibi ldrmek iin Mus tafa Keml Paa Halit beyin tavsiye ettii Eblhindii Caferi birka refikile Erzurumdan Harputa yola karyor! Ben, tesadfen bunu haber alr almaz, geri dnmeleri iin emir verdim. Ve haberim olmadan, bil hassa bulunduum mevkide, bu kadar byk bir teebbs ne ile tefsir edeceimi evvel Rauf beye sordum. Ordu mfettilii mesuiiyeti ben de olduktan maada, kongreye girmek meselesindeki vaziyetimi anlat*
(i^ K e m Paa Halit beye diyor ki: "Sen de ben de menkbuz. stanbul h kmeti bizi istiyor. Gnn birinde Karabekir bizi tahtelhfz stanbula gnderebilir.. kimizin istikbali ayn dnmeye ve ayn almaya bizi mecbur ediyor. Karabekirfe timad etme! u ifreyi al, icabnda arkta vaziyete hkim olman temin et. cabnda talimat ve ileri sana yazarm. Bunu bizzat Halit Paa 1340 da Ankara'da bana anlatmtr.^
tim. Bu iler yi olursa ok vahim neticeler olabil-ecekti.Bir valiyi 51drtmek kararm ferden veren Keml Paaya kar ne vaziyet almal idim?... Bir daha bana haber vermeden, bilhassa mesul bulunduum mntakada, hi bir ey yapmayacana sz almakla samimiyetimi sarsmadun Fakat maatteessf sznde durmad. 24/Temmuzda pek mnasebetsiz bir ajans aldk. Sadrazm Ferit Paa hlsa olarak diyor ki: (Alt haftalk Parise gaybubetim esnasnda Anadoluda itia bala m. ayan teessftr). u suretle, mtareke mucibince, bilhassa ark vilyetlerinin, bu beyanata istinaden tilf devletlerince igal edilmesine, sadrazm hak veriyordu. Derhal ajansn tekzibini bervechiati Sadarete ve Harbiye Nezaretine teklif ettim. Erzurum kongresi de Padiaha yazd. ,
Makam Ceili Sadaretiuzmaya Harbiye Nezareti Ceitesine Bugn vrid olan 23/7/1335 tarihli ajansn muhteviyatnda zat ulyay feha-metpenahinin alt haftalk mddeti gaybubetlerinde Anadoluda bir haii itigan vukuu kabul ve buna teessf azm beyan buyuruluyor. Ahiren vekleti uhdei ten zaneme tefviz buyurulan nc Ordu Mfettiliinin ihtiva eyledii ark vilyat ve elviyei mstakille mntakasmda hali itiatan bir tek eser bile grlmedii cihetle byle gayri vki ve memleket iin badi felket olabilecek bir hdisei meumenin ajanslar tarafndan nerinde mutlaka bir hat veyahut arasra vki olduu zere bir sehiv ve tasni olunduunu zan ve kabul ediyorum. Mtarekenamenin 24 nc maddesini aynen burada arz ve tahrire mecburiyet gryorum: Yirmi drdnc madde: (Vilyat sittede itia zuhurunda mezkr vyetlerin herhangi bir ksmnn igali hakkn itilf devletleri muhafaza eder). te itia fiilinin makam celili sadr devletten kabul ve neri gibi tarih ve fevkalde tehlikeli bir hdiseye ehemmiyetle celbi dikkat eylerim. Vyat arkiyenin hi bir tarafnda itia mahiyetinde bir gna macera olmadndan sarfnazar, harbi umumiden evvel ve* mtarekeden sonraki vekayi ve hdisat, cizlerince tamamen malm olmasndan ni bu mntakadaki bu gnk vaziyeti dhiliyemiz kadar sknetli ve emniyetbah bir safha tasavvur ve kyas edilemez. Mfettiliin dairei nfuz ve mesuliyetine msadif vilyat ve elviyei mstakileden de imdiye kadar buna dair bir gna rapor ve malmat alnmad cihetle byle bir raporun Babliye de iblna ihtimal veremiyorum. Herhalde devlet ve milletin hakk mukaddesini vikayeten keyfiyetin lisan resmii sadr devletten mstacelen neir ve tekzibini ve aksi takdirde maazallah memleketin daima baiane arayan tilf kuvvetlerince hemen igal altna alnmas iin gayri kabili red ve itiraz bir veskai tarihiye tekil edeceine binaen bunun sar ve netayicinden pek ziyade memul olan galeyana ve hnn vekayi ve hdisata zemin ve sebebiyet verilmemesini pek ok merbut olduum din ve vatanmn, selmeti namna zat detdetieTinden arz ve istirham eylerim. nc Ordu Mfetti Vekili ' Mirliva. Kzm , Karabekir.
Dersaadette Atiyei Felekmertebe Cenab Hilfetpenahiye:
' '
....
. > j .. .j
j
m
Erzurum: 24/7/1335
j |
|
| . . ~ | i j i
j
j
; i | | I I j |
j ;
i \
| j
\
Dn intiar eden 23/Temmuz/l335 tarihli ajansta zat sadaretpenahinin Anadoluda itia zuhur ettiine vs kanunu esasiye muhalif olarak meclisi mebusan nam altnda ietimaat vuku bulduuna ve hukuku ebriyari ve menafii liyei vataniyeye muhalif olan bu hareketin memurini mlkiye ve askeriye tarafndan meni icabede-
l ! |
! | |
ceine dair vilyata, elviyei mstakileye tebli klman, beyanatm hali injkatta bulunan kongremiz huzurunda kemali tevehhf ve hayretle mevzuu bahis eyledik. Ce nab Hakkm bir ltfu mahsusu olarak milleti necibelerinin avakibi umuru derk ve taayyn eylemesi cihetiyle en skin zamanlarda bile emsaline tesadf edliemiyecek derecede skn ve asayie mazhar olan vatanmzn hkmeti seniyemizle dveli itilfiye arasnda akdedilen mtarekenamenin yirmi drdnc maddesi ahkmna idhal edilmesini deta temin ve teshil edecek mahiyette bulanan 'beyanat vakiann. devlet ve memleketin mesuliyeti mutlakasm deruhde buyuran zat sami lisanndan suduru, muvacehei millete gayri kabili af ve telfi netayici mellime tevlid edebile ceine kanaat ederek hakikate mugayereti ecnebilerin de taht tasdikinde bulunan ibu meselenin lisan katii devletle tekzibini istirham eyleriz. Makam mually hilfete ve saltanatlarna ilelebed muti vc mnked olacam her suretle1 teyid ve tecdid eyleyen ve akibetin havf ve deheti nnde mill hissiyat ve efknn irae eyle mek zere itima eden ve mmesili bulunduklar vilyat ahaneleri efkrn bihak kn temsil eyleyen kongreyi meclisi mebusan mahiyetinde gstererek esasen bir seneye karip mddettenberi her dakika kanunu esasinin maddei malmesne muha lif hareket eden hkmetin bigayn hakkin milletine atf crm eylemesi hakikatin ne derecelerde tahrif edildiine briz bir nmunedir. Memurini mlkiye ve askeriyenin menafii liyei vataniyeyi muhafazay hadim hey etlerden ibaret olmas itibarile de ayn gayeyi temine mtuf olan mekasidi millye iin ellerinden gelen suhu let ve muaveneti ibraz eylemeleri icabederken men ve zecr ile ihtar buyurmalar ezham beerin hsn tevile kudretyab olamyaca mesaildendir. Millet, ezheri cihet muhilli hukuk ve muhalifi siyaset ve ihtiyat olan beyanat vakiann tashih ve tekzibini ve keyfiyetten Babli canibinden kongremize itminan baholacak vehile malmat it buyurulmasn ve mdafaai hukuku milliyede iltizam basiret ve teenni olunmasn ve efkr umumiyeyi tatmin etmek zere meclisi mebusann bil ifadei zaman itimaa dvet edilmesini derkr olan hakk tabiisine istinaden hkmetten, istirham eylemekte yek zebandr. (Sevgili Padiahmz) Kongre Heyeti.
V7
26/Temmuzda Harbiye nezareti bana soruyor: (Erzurumda kong re toplanyormu. Ciheti askeriye bunlara kar ne yapyor?). Ben de cevap verdim: Halk memleketimizi kimseye vermeyiz diye karar ittihaz ediyor. Bu hakl teebbslerinde ben de teshilt lzmede bulunuyo rum. Hkmetin sadrazm sersemce beyanatn ajansla her tarafa nederken ve Erzurum kongresine kar vaziyet alrken ngilizler de lzm gibi aleyhimizde mmkn olan her eyi yapmakta devam ediyordu. Bu cmleden olarak Vandaki on birinci frkadan 26/Temmuzda bir ifre geldi:
15. Kolordu Kumandanlna:
24/7/1335
1 Sittanm emdinan kazamz dahilinde ve hududa saat mesafede kin. (Maziru) kyne (Haritada bulunamamtr) ngiliz - Revandiz hkimi siyas ile geldii ve orada bulunduu. Hkimi siyasnin emdinan Kaymakam Mehmet Efen diye emdinan ve havalisinin ngilizlerin idare ve himayesine verildiini ve oradaki memurlarla Osmanl asker ve jandarmasnn hemen kazay tahliye ederek Vana gitmelerini mektupla bildirdii. 2 Hakkri Jandarma kumandan miktar kfi milis ve jandarma ile Dirden 19/7/1335 de edinan a hareket etmitir. Buradaki bir zabit kumandasnda yirmi
.m
M j
] M I " ;
neferlik mfrezemize icabnda hkmeti mahalliye ve muavenet etmesi emir ve tekid edilmitir.
jandarmaya mzaheret 11. Frka Kumandan

C&vit
ve
Ayn gn Trabzon mevki kumandanlndan da u ifre geldi:

Trahzon 25/7/1335
15. Kolordu Kumandanlna. -
1 Gece nsfllevilden sonra saat drtte Trabzon Jandarma Kumandanln dan alman bir tezkerede tahminen dernunda elli altm kii bulunan motor Grele ile Vakfkebir arasndaki sahili atee tutarak asker karmak istemilerse de gerek jandarmalarn ve gerekse ahalinin mttehiden mukabelelerinden ni mu vaffak olamadklar ve Trabzon istikametine gelmekte olduklarndan kuvvei muavene taleb etti. Elde bulunan kuvvetten bir zabit kumandasnda onbe nefer sevk edildi; gndzn hibir taraftan bu gibi motor grlmediinden tedabiri ihtiyatiyeden olmak zere bu akam da aym miktarda kuvvet verilmitir.
.
t
Mevki Kumandan
Ali Rza
Ayn zamanda Ktek (Hudutta) bulunan ve hl Ermenistan da hilinden fazla srg kolu, kama vesaireyi nakil iin yerinde bizzat u raan ve fakat Ermenilerin katliamna kar protestolarm sktla geitiren Ravlinson "dan da telefonla u yazdrld:
' , ' Ktek 26/7/1335
Lzumu miktarda i grlmemitir. Sarkam ta treni mahsus bir karakol muhafazasnda bekliyor. Sahra treni ngiliz zabiti muhafzile hududa geldi. Top paralarm almak iin sizin karakol trenin gemesine msaade etmiyor. Top par alarn yolun bozuk mahallerinden aktarma iin Ziyundaki kumandan asker ver miyor. Yolun temizlenmesi iin son gnlerde efrad mevcudu kifayet etmiyor. Ve onun iin hi yaplmasn deil nakline acele bir are yoksa stanbula Komisyonu iye top paralarnn isteyerek tehir edildiini bildirmek vazifemdir. . Kaymakam
Ravlinson
Ermeniler Hudutta top atyor, Sivasa diy# baryorlar. Her ta rafta mmtakama kar da tecavzlerin olduu bir zamanda, Ravlinsonm n yerinde baka biri olsa, yaptnn he sersemlik olduunu anlar. Fa kat yalnz Ravlinson mu? Hatt yalnz ngilizler mi? Adam uhdesine den vazifeyi belki muvaffak olurum diye hl rpnarak yapyor. Bu sade :dillii ancak Trklerden yapan bulunur. Geen sene Karsn zaptnda stasyonda zengin bir tren bir alayn gz nnde kendilerini ifal ederek kat gitti. Bizzat alay kumandan trenin banda! Ermeni memurlar diyor ki: Kumandannzla yaplan eraitte trenimiz serbest tir ve imdi hareket edecektir. Bizimkiler akl, edip, hi olmazsa ben
dahi Karsta bulunduum halde, haber bile vermiyorlar. Halbuki, kendi kararlariyle derhal btn Ermenileri esir ve treni zaptedecekler, bana da haber vereceklerdi. Keza urada burada ng-flizim diye grlenlerin Ermeni casusudur diye derseti de muvafkt. Bu basit ii, bir de bir ngilizin yapt u hneri mukayese aklma geldi. Ravlinsou takdir ettim. Fakat henz Erzurum kongresinden mill bir karar alnmad iin Ravlinsona bir komedi tertip ettim. emdinan meseiesi iin Onbirmci frka kumandanlna ve Van valisine unu yazdm: (ngiliz kya fetli adamn Ermeni olmas da melhuz bulunduundan, tahkikile, byle zuhur ederse derhal tevkifi ve hkmete malmat olmakszn yaplacak bu kabil tecavzlere mni olacak tedbir ittihaz olunsun). Trabzon sa hiline kan etenin de Batum ve civarnda teslih edildii haber alman Rum ve Ermeni eteleri olmas melhuz olduundan Harbiye Nezaretinin nazar dikkatini celbettim. Silhlarn naldiyat iin de yle hazrlk yapmtm. Bugn icrasna balattm: 1 Bir miktar lzumsuz srg kolu ve kamalar bir trene tahmil ve iki zabit ve birka nefer muhafzla hududa gndermitim. Fakat ne asker ve ne de halk tarafndan yolda tahrip ettirdiim yarmadan nakli iin muavenet edilmemesini ve Ermeni trenlerinin de hududumuza sokul mamas emrini vermitim. ' 2 Birka zabiti de kyl kyafetine sokraak civardan bulacak lar kyllerle beraber trene hcumla zabitleri balayarak tren hamutasini dalara karsnlar. Trendeki ngilizlere de bir ey yapmyarak yalmz szle ve iaretle korkutsunlar. 3 Erzurum ve Pasinler (Hasankale) Mdafaai Hukuk Keyetleri ve halk hkmete mracaatla, silhlarmzn trenle gittiini grdk, Ermemler katlim yaparken biz buna raz olamayz diye edit mracaat lar yapsnlar. Hkmet de bana ve stanbula yazsn. 4 Erzurum kongresi artk silh verilmez diye miil karan versin,. 5 nc maddenin temin olunmu addile Harbiye Nezaretine ve Ravlinsona unlar yazdm:
Erzurum: 26/7/1335
Ingiliz Kaymakam Ravlinson Cenaplarna
Ermenilerin hududun te tarafndaki ehalii islmiyeye kar yaptklar meza lim ve fecayiin iidilmesi ve hududumuzun pek yaknnda bile slm kanlarm akt maktan ekinmediklerinin hudut zerindeki asker ve ahali tarafndan grlmesi, ismlara attklar mermilerin hududumuz ierisinde askerimiz arasna kadar d mesi ve islmlar hakknda tatbik ettikleri bu imha hareketile beraber Sivas a kadar gidecekleri vesaire hakknda da bin trl ayialar karmalar halk zerinde pek fena tesir yapftu olduunu evvelce arzetmitim. Ahval feu merkezde iken srg kolu ve kamalarn trenle Sarkam zerinden sevkedilmekte olduu haberi hsl olan heyecan ve galeyan bir kat daha arttrd. Bunlarn Ermenilere verilerek islmlann bir daha ermeni celldlannm baklan altnda braklaca ve sa ka lanlarn da amele olarak altrlaca gibi bir fikir hsl etti. Eslehnn Ermeni ierisine gnderilmesine her suretle mmanaat edilecei hakknda pek ok kiyl-
kaller ve mracaatlar vki oldu. u ahvale kar pek mkil vazyette kaldm dan keyfiyeti ve srg kolu ve kamalarn trenle evki kabil olamayaca gibi ka radan Trabzona gnderilmesine de ne derecede muvaffakiyet hsl olacan kestiremedimden sulhn akdine kadar Erzurumda tilf Mmessillerinin nezaret ve kontrol altnda depo edilmesi mnasip olacan ve burada bu suretle muhafasas mesuliyetini deruhde edeceimi Harbiye Nezaretine arzettim. Halkn ngiliz kavmi necibine kar olan itimad ve hrmetinin tezelzle uramamas ve Ermeniler tarafndan islmlara yaplan mezalim ve azgnlklar dolaysiyle hsl olan endie ve galeyann teskini iin zati lileri tarafndan da bu husus Dersaadet ngiliz Karargh Umumisine teklif buyurulursa ahvale kar en muvafk ve samimi bir i yaplm ve yine srgkolu ve kamalarn daim nezaretiniz altnda kalmasyle maksad da temin edilmi olacam ve bu tarz hal ile cizlerine kar da byk bir iyilik yaplm olacan arzeyler ve hissiyat samimanemin kabuln rica ederim.
Kzm Karabekir
1 ,
Ravlinson telefonu alnca otomobil ile Erzuruma hareket eder. Pa sinler Belediye heyetinden ve Erzurum Mdafaai Hukuk Heyetinden yazlmasn istediim eyler vyetten ayn 26 snda geldi. Fakat maatteessf her iki mracaatn da nihayetlerine mesuliyeti bana atarak iin iinden ekilmek tarznda fkralar ve ederek gndermiler. Aynen unlardr:
Kazamzla hem hudud olan elviyei selsede Ermenilerin unsuru islm katil ve ifna eyledikleri delili muknia e sabit iken mmtakamzda bulunan esleha ve cephamenin Gtek tarikiyle mahalli mezkra evkine dair alman haberler efkr islmiyeyi tehyice brakmtr. Bunlar yakn bir tide bizlerin de elviyei selse halk gibi ayn kibete dar edilecei kanaatini vermitir. Hukuk ve namusu millyemiz taht temine alnmadka esleha ve mhimmattan br tek fiek bile it edilemiyeceini imdiden arzeder, ayet behemahal evki lzmgeliyorsa kolordu nezdinde iddetli teebbsatla ya bsbtn verilmemesi veyahut darei zalimesini her suretle takyld edecek olan bu mhimmatn Trabzon tarikiyle l veya sair tarikle evki esbabn m istikmaim istirham eyleriz. 25/T e m m u z /1335 Pasinler Belediye Reisi Mdafaai Milliye Reisi
Dervi Bekir Fikri
a
i j
j
; i ; j I i | J I
Erftan
H&c Ahmet, Hac M evl t
| i
\ .
tnamz&de Ahmet
: ; i
i i
Vyat arkiye mdafaai hukuku milliye cemiyetinin Erzurum ubesinin 25/Temmuz/1335 tarihli tezkeresi:
Bugn ahaliden bir heyet Cemiyetimize mracaat ederek mevcut eslehanm sratle Karsa nakli iin stanbuldan makam aidine emir verildii istihbar olunduunu ve sulh umum takarrr etmeden vilyat arkiyedeki islm hukuku tatamile temin edilmeden milletin buradaki silhlarn teslimine katiyyen muvafakat eylemeyeceini ve ayet bu emrivki tatbike konulacak olursa bunun hkmet elile milleti silh ve ordusundan tecrid edilerek dmana teslim edilecei mnasnda telkki olunarak eslehanm nakline katiyyen mmanat olunaca ve bu takdirde halk efrad ailesini dmann eyadii zulmne brakmamak iin kendi elile ldrdkten sonra dmana mukabele edeceini beyan ve hkmetin bu emri mevkii tatbike vaz etmeyeceini mid etmekle beraber bu hususun Cemiyetimiz tarafndan tekrar hkmetin nazar dikkatine arzedilaesni taleb eyledi. Cemiyetimiz bu noktay
3 r f 1 | [j | |
nazara tamamiyle itirk ettiinden yakn bir mazide memleketin garbinde tahadds eden vaziyeti malmeye drlmemii iin ciheti askeriyenin bu muhik taebnin ibl istirham olunur.- Ferman: Vilyat arkcyye Mdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi
Bu mracaatlar ben stanbul hkmetine ve Ravliinsona bildire rek mlet silh vermiyor diyerek iin tarafmdan yapldn gya setredecektim. Millet silh vermiyor! Ne kadar kuvvetli bir istinadgh. Buna kar her ey biterdi. Fakat bir kumandan gelmi, burada kafa tutuyor kanaati her creti arttrr, zayf bir teebbs olurdu. Geri ben, muhafazasna mecbur olduum mletin selmeti iin kararm vermi, ay mtecaviz bir zamandanberi stanbulda Ingilizleri de atlatyor dum. Ve istiyordum ki, i patlak verdii zaman Erzurum kongresi bu na karar vererek, ii mill bir karara alsn. Halbuki kongre daha bu ka rar vermedii gibi, halka syletmek istediim eyler de isbatl, ahitli uhdeme verildi. Pasinliler mecburiyet varsa Trabzon tarikini gsteri yor, Erzurumlular da ciheti askeriyenin bu muhik talebinin ibl diye beni gsteriyor. Vilyet de bu mracaatlar, (Esleha ve cephanenin Elviei selseye nakli hakkndaki haberin beynelahali heyecan husulne bad olduundan ve ifadat saireden bahisle) diyerek, bir tezkereye leffen, bana gnderiyor. Aleyhime ceht olan bu vesikalar ektiim mkilt yeni nesil grsn diye hatratma koydum. Ve ii bizzat mill mecraya koymak zere, derhal (Aym 26/Temmuzda), ahali namna bana bir heyet gn derilmesini temin ettim. On bir zattan mrekkep olan bu heyetde Be lediye reisi ve Mft bulunuyordu. Dedim ki: Muhterem vatandalar! Silhlarmz vermediimi ve vermiyeceimi biyorsunuz. Fakat millet sh vermiyor demek byk bir kuvvettir. Szler iin de ebed bir e reftir. stediim tahrir mracaatlarda millet grnmyor. Talebi ciheti askeriye gsterirsek zayf olur. Benim ahsmla kaim bir i. telkkisi her halde hayrl ve erefli olmaz. Bizzat Ravlinsona gidiniz ve deyi niz ki, bir taraftan hudut boylarnda Ermeniler slmlar kesiyor, bir taraftan silhlarmz istiyorsunuz. Sulhmz aktedip mukadderatmz belli olmadan azgn Ermenilerin karsnda tek bir fiek bile vereme yiz. zmir gibi kurban gitmeden ise merdane lm bizim iin m reccahtr. Heyet bunu muvafk buldu. u szleri bana da bir syle yin bakaym dedim; sylediler. Kendilerini takdir ettim. te byle; imdi doru Ravlinsona! hem biraz kn. Herif be ngilizle si lhlarmz alacak, bu ne rezalet! dedim. Gittiler. Ben de ferahladm. Bir mddet sonra heyetten Belediye reisi ve mft geldiler. Dierlei Ravlinsona ziyaretten sonra dalmlar. Nasl? Ravlinson ard kald m? diye sordum. Biz yanma girer girmez ayaa kalkt, yum ruklarn skt, bir eyler haykrd; tercme ettiler: Bakaym silh ver meyen siz misiniz. ngiltereye yazacam, Trabzona yz dritnot gele
cek, Erzuruma y% bin ngiliz gelecek, hepinizi mahvettireceim. imdi bana syleyin silhlar verilecek mi yoksa imdi yazaym m? di yormu. Ne l ,siz de veritirmisinizdir dedim... Maatteessf hi dnemediim bir berbadl yapmlar. Ska s kla anlattklarma gre, Ravlinsonun tepinmesi, yumruk skmas, hay krmas bizimkilerin sinirlerini gevetmi, demiler ki: Silh iine biz karmyoruz. Onu Karabekir Paa ile halledin! Ravlinson elini kafa sna vurmu ve bir uzun ferahlk sl ttrm. Heyeti oturtmu, si garalar ikram etmi ve szn ahbapa eda ile devam ettirerek: u halde demek arkn bana bely Karabekir getirecek desenize! Size na musum 'zerine sz veriyorum. Erzurumu katiyyen Ermenilere verdir mem. Yalnz bir para yer vermekle ii kurtarrm. Fakat bir artla: u Karabekiri ldremez misiniz? Bunu yaptnz gn dediimi Pa rise Londraya yazarm ve diyorum ya namusumla sz veririm Erzu rumu Ermenilere vermeyiz! Heyet akn bir halde ne yaptklarn ve ne yapacaklarn arrlar. Ravlinson devamla: ldremezseniz talayn ,istemeyiz diye nmayi yapn, stanbula yazm, velhsl bunu arktan attrn. Erzurumu ancak byle kurtarabilirsiniz demi. Hey et birbirine bakakalyor. kyorlar, dalyorlar. Bana da tam haberi geliyor. Ravlinsonun yalnz kald zaman yanndaki ngiliz zabitine de: u Karabekir ,bizi adamakll atlatm, yazklar olsun! dediini refakat ettii zabiti haber verdi. Akama doru Zivinden Nianc alay kumandam u telefonu verdi: .
Zivin : 26/7/1335
evvelde, (Takesen) istasyonu civarnda vagonlarn bulunduu, mahalle ahaliden on kii gelerek vagonda bulunan mekanizma vt kamalarn kendi lerine teslim edmesin muhafz bulunan Mehmet ve Kmil efendilerden taleb et milerse de zabitan muhalefet ve maiyetlerindeki efrad ahaliye silha davranm bunun zerine ahalinin iareti zerine civar tepeleri tutmu olan ahaliden 300-400 atl gelerek mezkr zabtan ve istihkm bl efradndan yedi neferi kollarm balyarak gtrmlerdir. Trende mevcut telefoncuyu da makinesile beraber g trmlerdir. 2 Takesen stasyonunda mevcut makinaun makinistini tehdit ederek me kanizma ve kamalarn bulunduu vagonu taktrarak Hdranlya gtrdkleri ve oradan arkalarile sandklar daa kardklar. 3 Ahalinin hangi kylere mensup bulunduklar beraberlerinde gtrm olduklar zabitan ve efrad ve sandklarn ne tarafa gtrld mehuldr. 4 Vagon banda bulunan ngilizlere hibir ey yaplmamtr. 5 Mahalli mezkrda ceryan eden vakay tahkike memuren gnderilen zabi tin bldaki raporunu arzederim. Nianc Alay kumandan Binba
Emin
1 - Bugn 9
Komedinin bu ksm ivi tatbik edilmi. Memnun oldum. Derhal v&k'ay ehemmiyetine mebni Harbiye nezaretine, Ravlinson'a, ve her ta rafa iln ve ikinci vahim bir vakaya meydan verilmemek zere srg
kolu ve kamalar havi trenin Erzuruma celb emrini verdiimi bildirdim. Huduttaki on ikinci frka ve Nianc alayna da emir vererek, civar aha liye 1 A 7.m gelen nasihatlerde bulunularak halkn teskini ve eslehanm Ermenilere geirilmeyeceinin anlatlmas ve mfrezeler karlarak ahali tarafndan grlen srg kolu ve kama sandklarnn buldurtulmas ve mnasip bir mfreze muhafazas altnda Erzuruma iade olunmasn bildirdim. (Tren gittii gibi bir muhafz mfreze e 28/ akam Erzu ruma geri geldi. Beraber giden bir mlzm evvel ngiliz ile birka n giliz neferi de beraber).
Erzurum: 27/Temmuz/l335
niliz Kaymakam Ravlinson Cenaplarna
\ Dn (26/7/1335) saat 9 evvelde Takesen stasyonu civarnda srg kolu ve kamalarn bulunduu vagonlarn yanna ahaliden on kii gelerek ve dnk raporda arzedilen esbab dermeyan ederek ibu esleha malzemesinin hi bir yere gnderile nieyeceini memuru bulunan zabite sylemiler ve almak istemilerse de zabitan ve efradmz tarafndan iddetle muhalefet ve mmanaat olunmas zerine mezkr aha lnin iaretleri ile civar tepeleri tutmu olan ahaliden 3-4, yz kadar adam gelerek zabitleri ve muhafz efrad kollarn balyarak cebren tutup gtrmler. Ve s tasyonda bulunan makinisti tehdit ederek bir makine ile vagonlar Saydeliye evk etmiler ve oradan arka ile sandklan dalara karmlardr. Bt vaka civar kta at tarafndan haber alnr alnmaz derhal kuvvetli takip mfrezeleri karlm Ur. teye beriye atlm olan ibu malzeme mfrezeler tarafndan taharri olunarak toplattrln a k t a ve Erzuruma celbedilmek zere Hzrilyas istasyonunda ihzar olu nan vagonlara tahmil edilmekte olduunu arzeder ve bu vesile ile de takdimi ihti ra mat eylerim kaymakam bey.^ ,s 15. Kolordu Kumandan Mirliva
Kzm Karabekir
Ravlinson yanndaki ngiliz zabitine ngilizce diyor ki: Karabekir yamanm. lerdenberi bizi oynatt. Her ey onun kafasndan kyor. O burada kaldka bizim bir halt edeceimiz yok. Bunu irtibat zabiti iitiyor. Geldi, haber verdi. M. Keml Paaya da bu silh vermek komedyasnn ay mteca viz zamandanberi olan safahatm ve son garabetleri anlattm. Kongre dahi bu hususa hl karar vermediinden, iin olduu gibi uhdemde kaldm, Ravlinsonla atacamz, geri bu vaziyet ahsm iin e refli ise de, vaktiyle mill bir karar eklinde gstermemekliimizin de iyi olmadn syledim. 27/Temmuzda Ravlinson ziyaretime geldi. Pek de kurnaz davrand. Taaccple, Bu ne hal? diye sze bald. Kyller silhlar yama et miler. Bizim ngilizlerin gz nnde vaka cereyan etmeseydi oyun olduuna phe edecektim^ - Fakat Erzurumlular biz silh iine kar mayz deder, ne dersiniz? Cevaben: Sen Erzurumlular bilmezsin? Dn bana geldiler, hele bir tek shmz gitsin de bak, diye deta beni tehdit ettiler. Eer size aksini syledilerse mutlak bir oyunlar vardr.
Sana samimi syleyeyim bu adamlar benim de senin de ban tala par alarlar. Ben onlardan korkarm. Artk silh ve cephane szlerini b rakalm. dedim. Ravlinson mtehayyir grnerek: Galiba bizim iki mizin de ban bu. herifler bir gn kracak. Ne bell bir vazifeye* d tm. Vaziyeti stanbula yazdrn. Bakalm stanbul kumandanl ne diyecek? Eer Trkiye iin vesile aryorlarsa ihtimal bir yeri igal ederler: Mesel: stanbulu.' Geri oras da esasen igal altnda, amma, dedi. Bunun zerine unlar syledim: Bir yeri igal iin evve l vesile aramak zahmetine lzum olmadm, zmir, Antalya ve daha evvel de stanbul'un igali gsterdi. Siz hakikati ve hissiyat mlliyeyL bildirdiim vehile, yazarsanz, hsnniyet besliyorlarsa kabul ederler. Bugn Ermeniler hudut boylarnda katliamlar yapar, hududumuz dahi line top atar, postalarmza taarruz ederken halkn endie ve galeyan:, hakl deil midir? Ben mkilt Harbiye Nezaretine yazdm ve Erzurumda sizin kontrolnz altnda muhafazadan mesuliyeti kabul ettim,. Siz de bu mkul teklifi yazarsanz mnasebetsiz hi bir hal zuhur et mez. Ravlinson dedi ki: Yazdm. Bir daha da yazarm. Boleviklerden mhim haberler var. Bahri Hazer sahie hkim oldular. Krasnovosku aldlar. Petrofsk aldlar. Petrofsk havalisindeki gnll ordu da Bolevik oldu. Artk Ejderhanla irtibatta bulunuyorlar. Erzurumdaki iki Rus zabiti de Denikene merbut deilmi. imalden gelen Bolevik ler arasnda Alman, Avusturya, Macar esirleri de var. Trkistanda. (Merv), Afganistanda (Kbil) ehirlerini igal etter, oralar da Bol evik yaptlar. Hindistanda imalde mehur bir ehri de igal etter. Enver de (Timurhan uraya) gelmi. Bugn Bolevik cephesi Hindis tandan (Olti) ye kadar demek. randa da ahali ksmen Bolevik oldu. Oralarda General Bi urayor. Her tarafta tevikat var. Bu Enveri ldrmeli. Kinat kartryor. Elime gese ben ldrrm.. Rav linson bunlar sylerken ben de yapt tesiri tetkik ediyor, gzlerile her hareketimi kontrol ediyordu. Ben sf bir bakla: u br yn ha vadis arasnda bir kelime var ki bir trl anlayamadm. (Olti!) nin bu ilerle mnasebeti ne? dedim. Ravlinson: Cephe! Cephe! Bolevik cephesi! Hindistandan Karadenize kadar oldu veya olacak diye sy lendi. Paris Kongresinde Amerika, Kafkasya ve Trkiye mandasn kabuletmise de Amerika yam Biz Avrupa iine mecburiyet olma dka karmayz diyerek kabul etmemiler. u halde, i zavall ngi lizlere kalacak. Zaten AmenikaJlar slmlar idare edemez. Bu hususta ngilizlerin tecrbesi olduu, gibi idaresinde milyonla slm vardr. Bolevik cephesi tesisi iin mi ngiltere bu klfete katlanacak. Mandadan maksat nedir? Manda demek hkmetin merkezinde byk kumandanlk ve er kn harbiyesi bulunacak ve tabii arzusunu icra iin bir mdktar kuv vet de bulunur. Mesel Msr, Irak. Hindistanda hep oradaki, millet lerin asayii iin urayoruz. Bu manda ne zaman olacak? Bunun iin kime mtala sordunuz?"
STKLL HAK IS M K
'
Merkezi hkmetinizde byk kumandanz, erkmharbiyeniz ve aske riniz, donanmanz var. Manday ilna mni olan silhlar toplamak, arktan Ermenileri, garptan Rumlar saldrarak Trk bodurduktan sonr m iln edilecek ? Bak halk kongrede. Onlar da mill mukavemeti iln ediyorlar. ' Biliyor musunuz Ingizlerin ka dritnot vardr? dedi. Cevaben: Trk ylmaz. (1) dedim. Bu ne demek! Her Trk bir dritnottur demektir, milyonlar dritnotuna manda olur mu? Ravlinson yutkundu Kahveniz pek gzeldi, bir daha emreder misiniz. dedi. Kahve ve sigarasn havai szlerle ierek ved etti gitti. Keml Paaya gitmi, onunla da ekimiler. Erzurumda casusluk etmesi muhtemel unsurdan birka meyhaneci rumu da defettrmitim. Fakat Ravlinsonun yanndaki tere iimaniarbilhassa ab imret bir Rus zabiti her yere girip kyor. Envai maska ralkla Ravlinsona iyi malmat verdii gibi mrettep propagandalar da halka iaaya vasta oluyordu. , Casusluk ve boboazlk hususlarn da zabitammz bile pek cahil. Her hafta oynanan piyeslerimiz arasna bir de casus piyesi koydurdum. Ravlinsonla mlkatmzda silh meselesi, Bolsevikler hakknda malmat ve manda gibi esas vard. kan netice u idi: Siz Boleviklere, Envere bel balayp silh vermiyor sunuz. Halbuki Ingiliz mandasna girmi bulunuyorsunuz ve ingilizler ran da elinde bulunduruyor. Boleviklere kar Hindistandan Karadenize kadar hudut izilmitir. Harbiye Nezaretine tideki ifreyi yazdm:
Erzurum: 28/7/1335
Harbiye Nezaretine .
Erzurum ngiliz mmessili Kaymakam Ravlinson, 27/Temmuz/l335 de ziyare time gelmiti. Esnayi muhaverede manda hakknda u beyanatta bulundu: (Paris kongresinde Amerika, Trkiye ile Ermeni, Azerbaycan ve Grc mandasn kabul etmiti. Fakat son havadise nazaran galiba Amerika yam bunu kabul etmemi. u halde ngiliz mandas olacak demektir. Esane Amerika, islmlan sevk ve idare edemez, halbuki Ingilizlerin bu babtaki tecrbesi byk olduu gibi taht idare sinde milyonla slm vardr) dedi. Mandadan maksadn ne olduunu sordum. Ce vaben mesel Kafkasyada byk bir kumandanlmz bulunuyor. Ayrca da Azer baycan, Grc ve Ermeni Cumhuriyetleri nezdinde birer kumandan ve erknharfoiyesi bulunur. Tabii asayiin temini ve arzu edilen mevaddn tatbiki iin de bir miktar kuvvetimiz olur dedi. Ve misl olmak zere Msr, Irak, Hindistanda n gilterenin srf insaniyet iin altn ve asayiin idmesi ile oradaki akvamn re fahna uratn syledi. Mandaya ait muhavere bu kadardr. Bendenize imdiye kadar vaziyeti siyasiyemiz hakknda hibir malmat verilmediinden bervechi ti baz maruzatta bulunmay vazifei namus ve hamiyet bildim: Hkmetimizin, bahse dilen mandalarn mahiyetinden haberi var mdr? Yoksa imhay tedrici ile gnn. (1) stikll harplerinde Ruhlu marlarmz noksan gfte ve bestesini bizzat yapmak ihtiyacnda kaldm. grerek Trk Ylmazn '
birinde her varlmzn, namusu mill dahi dahil olduu halde, ikmali enfas kar snda bisd rpnacak veya zelilne bir Msr idaresi mi kabul olunacaktr. Her T iaide Msrllarn, Hindlerin asrlardanberi uyumu ve sefahat ve mezelletle me bu hunu urukunda bile bir cui-i hamiyetmendane ve bir gayreti dindarane grlr ken muazzam bir tarihe ve esaret kabul etmez bir seciye ve ahlka malik olan koca br milleti bir tevekkl ve teslimiyet ile kendi elimizle zinciribendi esaret et memek iin ahvalin pek basiretkr ve azm metanetle karlanmas mtalasnda bulunduumu arzeylerim. . Kzm Karabekir
Ravlinson.'un beyanatndan baka baz alametler de ngiliz manda snn teesss etmekte bulunduunu gsteriyordu. Mesel, Sadrzamn Paristen kovulmas, stanbuldan geen baz Lehistan, ekoslovak ri cali siyasiyenin Hangi sulh bekliyorsunuz. inde bulunduunuz hl sizin iin temadi edecek bir ekli sulhtr! tarzndaki beyanat..., Grcler, Ermeniler, Azerbaycann aklsz msavat hkmeti ngiliz mandasn ka bul etmilerdi. Damat Feridin, Padiah Vahdettinin de bunu kabul et tiklerine phe etmiyordum. Hususile stanbulda ngiliz Muhipler Ce miyetinin teekkl, matbuatn manda mnakaalar vaziyetimizi gste riyordu. Bu delilleri Erzurum Kongresi zlarma, mdafaai hukuka l zm gibi anlattm. Ve herhangi bir mandann, isterse Amerikann olsun, ilk i olmak zere ark vilyetlerimizi Ermenistan ve Pontus yapacan ve silhlarmzn Ermeni katilmma ramen toplanmak istenmesinin esbabnn da bu olduunu izah ettim. Ekseriyet mandann, kimin olursa olsun, aleyhine tamamiyle dnmtr. O kadar ki Erzurum Kongresi Beyannamesinin yedinci maddesi tesbit olunurken ( ...... bir devletin fenni, sna, ktisad muavenetini memnuiyetle karlarz) cmlesine bile itirazla: Bu ne demek, bir manda m kabul ediyoruz baran ol mu ve cmle (herhangi devletin) tarznda tesbit olunmutur. Erzurumda metimizin istiklli iin esas kurulurken, stanbul, hkmetinin, mill kuvveti takdir etmeden, Manday kabul ettiine ve ark vilyet lerin terkine raz olduuna devam eden muhaberat ahit olacaktr. 28/Temmuzda Harbiye Nezaretinden aldm ve cevaben yazdm if reler :
Harbiye: 27/7/1335
Gayet mstaceldir:
nc Ordu Mfettilii Vekletine
Ermenilerin Sarkam'da mhim kuvvet tahsd ve silh ve mhimmat idlar eylemekte olduklar ve bu kuvvetle akrbaba - Soanl tarafndan taarruz edecek leri ve Kars civarndaki slamlar derdest ve tevkif ederek rnahv ve ifna eyledikleri isrzurum Jandarma Alay Kumandanlnn ianna atfen Umum Jandarma Kum an danlndan bildirilmektedir. Bu bptaki istitiatn ianm rica ederim. Erkm harbiyei umumiye ube: 1 Harbiye Nazn Namna
Fak
:
Harbiye Nezaretine
Erzurum:......... 28/7/1335
Ermeniler Kafkasya dahilindeki islmlara her trl mezalim ve fecayii yapmakta: ve az ok mukavemet grdkleri mahallere sunufu muhtelif eden mrekkep kuvvet ler sevketmektedirler. Bu maksatla Nahvan, erur mmtakalarma ve Kazman OlU havalisine kuvvetler celb ve tahid ve imhay islm politikasn mtemadiyen, takip ve tatbik etmektedirler. Ermenilerin bugnlerde Sarkama takviye ktaat olarak beyz kadar piyade ve svari askeri ile drt toplan geldii, Sarkam ve garbndaki mntakada bilmum ahaliden teklifi harbiye ile araba ve vesait cemi gibi bir takm hazrlkta bulunduklar istihbar klnm ve Olti cihetindeki mslmalsra kar bir harekette bulunacaklarna ihtimal verilmemitir. te Ermenilerin hudut yalanlarndaki harekt ve icraatlar ve vilyat sitteyi igal edecekleri ve ya knda Sivasa kadar gidecekleri hakknda ayialar karmalar ahvali umumiye ve vaziyeti siya&iyeden bihaber olan halk zerinde fena tesirler yapmakta ve her trl, dedikodular mucip olmakta ve esasen mevcut olan havf ve endieyi arttrmakta dr. Elyevm elimizde kalan eslehaya malik olduumuz mddete Ermenilerin her trl taarruzlarna kar emin bir vaziyette olduumuzu arzeylerim. nc Ordu Mfett Vekili
Kzm K&rabekir %
Vaziyeti umumiye hakknda Erkn Harbiyei Umumiyeden 27/Temmuz/1335 tarihli ve 23/Temmuz vaziyeti umumiyesi diye tideki ifreli telgraf geldi. Birinci maddesi ark bekleyen akibeti gsteriyor. Altn c maddesi de garbn akibetini gsteriyor. Bu iki mel'un kuvvet frsat bulursa Kzlrmakta birbirinin kanl ellerini skacaklar. O zaman Pa diah da, Endlste Aptullahssagir gibi, beyinsiz ban decekfcir... stanbul hkmetine kalsa lzm olan frsat oktan verecekler, fa-' kat bu vatann bugn iin yetitirdii fedakr evltlar Ernenismi de, Rumunu da, mutav&sstlk yapar melunlar da yaptklarna, piman, ettirecektir.
23JT em m uz/1335 de vaziyeti umumiye
1 Ermenistan meclisi vkelsnn bir nutkunda Kafkasyada bulunan Ermemmuhacirlerinin Trkiyeye avdetleri iin Ermeni ordusunun muavenetine ihtiya ol duunu zikretmesi ayan dikkattir. 2 bnissuudun erif ile harpte olduu ve Taif civarnda erif ktaatn ma lp ettii ecnebi matbuatnda okunmutur. 3 Elyevm Hicazda bir hkmet, amda Faysal idaresinde ayr bir hkmet vardr. Sahil tamamiyle Franszlarn elindedir. Faysal, ngilizlerden kuvvet alarak Hicaz ve Suriyenin ve hatta Kilikyanm bir idare altnda tevhidini talep etmekte, am ve Blebekte amli siyasetine rm olmyan genleri idam etmektedir. Franszlar Fransann Suriye zerindeki hukuku siyasiyesinden vazgemeyeceini dermeyan etmektedirler. Dier taraftan amda uzun zamandanberi ta vattun etmi Trk ler, Araplar tarafndan pek ksa mhletlerle emval ve emlklerini ellerinden kararak terki vatana icbar edilmektedir. 4 Fiyumada talyanlarla Franszlar arasndaki ka msademeler olmu ta ( 1).
'
(1) Bu havadisi evvelce de almtk.
talya-Fransa mnaseba tnn ehemmiyetli surette gergin olduu grlmektedir. 2/Temmuzda sekiz Fransz zabitiyle 28 Fransz neferi mecruh olmu, Temmuzun 6 smda vaziyet daha ziyade vahamet kesbetmitir............. namndaki talyan zrhls karadaki Fransz karakollarna ate am ve Franszlardan 15 maktl, 111 mecruh vukbulmustur. Japonya-Al manya arasnda bir ittifak hafi bulunduu ecnebi mat buatnda grlyor. 5 Beiagn idaresindeki Macar Bolevik ordusu Rumenlere kar muharebeye devam etmektedirler. Muahedei sulhiyenin tatbikinden mtevellit heyecanlar, ademi memnuniyetler Almanyada devam etmektedir. 6 Her hkmette az ok askerin terhisi devam etmekte olduu halde Yunan llar mtemadiyen seferberliklerini tevsi ve bizzat arazimiz dahlindeki Rumlar ds silh altna almaktadr. Memleketimiz dahilindeki Yunan kuvveti, Ayvalk, Ber gama havalisinde drdnc Bahrisefit, birinci ve sekizinci Girit alaylarndan m rekkep bir frka, Aydn, zmir, Manisa havalisinde iki il frka tahmin olunmak" tadr. Buna mukabil Kuada, Ske, Fethiye, Antalya, Burdur havalinde 33 ve 34 nc alaylar vardr. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi
Cevat
yi tasnif edilmeyen bu alt maddelik havadisten birinci ve sonun cu bizi dorudan doruya alkadar ediyor. Arabistan mstahak oldu u cezay ekmesine kimse acmyor. stanbulda kendi hkmetimiz eM le milletinin kolaylkla boazlanmasmm esbabm ihzar ederken, Faysaln da Kilikyay dahi tahayyl tabii grlyor. Aliah her millete yz karas olacak kadar murdar insanlar da vermitir. Millet tekilte bu slkleri vcudundan koparp atabilir. ngiliz - Fransz, Fran sz - talyan rekabetlerinin husumet haline inkilb, urada buradaki herc-mercler tabii hepimizin houna gidiyor. Ve zayf kalplere de kuvvet ilc oluyordu. Ben esasen havadis azald m kuvvet reeteleri olmak zere havadisler nerinden geri durmuyordum. Fakat bir taraf tan ngilizler, bir taraftan stanbul; br taraftan da bedbin insanlarn mtemadi fena ayialar hkmetsizlik yznden frtna gibi ara sra zayfLâ sallar dururdu. Erzurum gibi en mhim merkezde Vali vekili Kadn belde idi. Pek namuskr bir insan olmakla beraber bu zamanlar iin daha akllsna ihtiya vard. Elde vali olarak Mazhar Mfit bey vard. Yeni, vali ge gelecekse bunun tayinini yazdm. Halbuki stan bul baka eyler hazrlyormu. Srasiyle emirler yad, ben de lzm .gibi cevaplann verdim: M. Keml Paa ile Rauf beyin derdestile s tanbula gnderilmesi, silhlarn teslimi emirleri mteakiben geliyor. Ben de yazyorum. Ne zillet! Gzel havadislere mukabil ngiliz zabit lerinin kaydettiim, tahriktndan maada kongre heyetini korkutmak iin kardklar dedikodular bervechit nezarete yazdm:
'
Harbiye Nezaretine
Erzurum: 30/7/1335
1 Erzurumdaki ngiliz zabitammn baz dedikodularn haber aldm: a) nc frkadan iki alay asker isyan ederek zabitlerini katletmiler. Erzu rum - Trabzon caddesi bunlar tarafmdan katedimi.
b) Erzurum ve havalisinde slm Bolevkleri tarafndan, gnderilmi propagaada heyeti varm. Bu heyet bilmum slmlar boevik nazariyat zerine isyan ettirerek Hindistandan buralara kadar ngilizlere kar cephe almak ve ngiliz ordularn rahat brakmamak ve ngiltere idaresi altnda bulunan islmlan galeyana getirerek ngiltereyi mkl bir vaziyete koymak iin alyorlarm. c) Hkmet Amerika mandasn kabul ediyormu ve bu kabul edilecek olursa burada ngilizlere kar bir vaziyeti hasmane grlecekmi. d) u haller dolaysiyle hayatlar bile tehlikede imi. 2 Mmessil ile grtm. ngiliz kaymakam Ravlinson btn bu mkilta stanbul ngiliz karargh umumisile Paris konferansnn ahvali mahalliye ve vazi yete muvafk olmayarak verdikleri kararlarn sebebiyet verdiini ve kendisine serbestu hareket ve salhiyet bahedilmi olsa idi imdiye kadar Ermeniler tedip ve sk hir kontrol altnda vazedilmi ve bu gibi hallere de sebebiyet verilmemi olaca m sylemektedir. 3 1Bize ait olan ayialar tekzib ettim ve nereden iittiklerini sordum. Dedikodu diyor. Bu gibi ayialarn bizzat kendilerinden ktm ve Ermenileri, Krtleri ve bizi birer suretle tahrik ve ayialar icad ettiklerine ve maksatlarnn ark itiaata vermek olduuna kani oldum. nc Ordu Mfetti vekili
Kzm Karabekir
Biz de taze havadisler kardk: ngilterede Boleviklik hercmerc yapyor; Hindistanda ngilizleri katlim ediyorlar; talyanlarla Franszlar harbe giriiyorlar; Rusyada ne kadar ngiliz varsa imha olunmu; Trkiyedeki Ingiliz askerleri memleketlerine gitmek iin isyan kar mlar. Hararet Erzurumda glgede +29 dereceye kadar kt. Kongre faaliyetine devamda. Ben de geceleri, M. Keml Paa ve Rauf beyin nezdinde, kongre faaliyeini takip ve gnn havadislerini tetkik ediyo ruz. Vali Mnir beyin gitmesiyle boalan Alman konsoloshanesini Ke ml Paa ve Rauf bey ve arkadalarna tahsis ettim. Ferah ve rahat ve msterih alyoruz. 31/Temmuzda Harbiye Nezaretinden sersemce bir emir geldi:
Bizzat alacaktr. Harbiye 30/Temmuz/1335
Erzurumda 15. Kolordu Kumandanlna
'
! i
E
r :i
M. Keml Paa ile Rauf beyin mukarrerat hkmete muhalif efal ve hare ktlarndan dolay hemen derdestleriyle Dersadete izmlar Babalice biltensip, mahalli memuriyetine evamiri lzime verildiinden, Kolorduca da cidd muavenette bulunulmas ve neticesinden malmat its rica olunur. 30/Temmuz/l335
.
...
j |
j
Merkez dairesi 2733
Harbiye Nazr: f i atim
u cevab yazdm ve kolordulara ve mmtakamn ettim:

:
valilerine tamim Emmun;

1/A u stos/1335
j
&
'
'
';
Zata mahsustur.
Harbiye Nezaretine C : 30/7/1335 Merkez Dairesi 2733 ifreye. Mustafa Keml Paa ile Rauf Beyin mukarrerat hkmete muhalif efal ve harektlarndan dolay derdestlerile Dersaadete iznilan hakknda mahalli me muriyetine emir verildii cihetle Kolorduca da cidd muavenette bulunulmas emir buyuruluyor. Hkmetin mukarrerat siyaseti ne olduunu bilmiyorsam da Er zurumda bulunan Mustafa Keml Paa ve Rauf beyin efal ve harektnda vatan ve milletin maksat ve menafiine ve kavanini mevcudeye muhalif telkki edilecek hibir hal ve hareketi olmadn gryorum. Marnileyhler mlk milletin sa adet ve selmeti ile alkadar her ferdi vatanperver gibi yaamaktadrlar. Pontus hkmeti tekili hlyasiyle Trabzon ve Samsun havalisine muhacir sfatiyle akn akn msellh Rum eteleri kt ve Ermenilerin byk Ermenistan hayalini bes ledikleri ve hudutlarmza kadar her trl fecaat ve enaati yapmakta ve Sivasa diye feryadda devam eyledikleri ve tilf mensubininin de bunlara hafi ve celi her trl muavenet ve mzaharette bulunduklar herkese malm ve bu hal stanbul 'gazetelerinin bile neriyatile sabit olduu halde hkmetin mevcudiyetimiz aley hine hazrlanan bu mthi tehlikeden bihaber vaziyette kalarak millete hibir neflai mit ve tatmin vermemesi ve bilkis en mnevver ve kymettar zevat ve ku mandanlarn birer suret ve bahane ile millet arasnda tecrid ve hapis ve tevkif edilmesi ve bir taraftan da esleha vesairenin alnmas, bilhassa tehlikeyi pek yakm gren ve muhafaza! namus ve hayat endiesiyle rpman bu mntaka halknda pek
hakl olarak Ermeni ve Rumlann zmir gibi nagihani olarak buralar da igal ede cei ve btn mslmanlann ayaklar altnda inenecei kanaatini hsl ettirmi tir. Ve bundan dolay millet kendi kuvvetine istinad ederek bu ihtisasatm hkmeti celileye ismaa ve bunun iin her fedakrl yapmaya ve her midden mahrum bir halde namussuzca Ermeni ve Rumlann sng ve baltalan altn da lmektense namuskrane mdafaaya karar vermi olduklarn evvelce arzetmitim. Geenlerde vukua gelen srg kolu ve kamalar sevildne mni olan ah val de byle bir azim ve kararn netiecsi olduuna phe yoktur. nc frka kumandan Kaymakam Halit beyin bile mahfuzen evkinin efkn umumiye ze rinde pek fena tesirler yapacam ve belki de frkasnn mmanaat gstermesini ve isyann inta edeceini arzetmitim. Mustafa Keml Paa gibi memlekette namusile ve hidemat gzidei askeriye ve vatanperveranesile tannm ve btn as kerlerin de pek ziyade hrmeti mahsusasn kazanm ve bahusus henz yirmii gn evvel memleketin nsfna kumanda etmi olan ve hal ve hareketinde menafii vataniye ve milliyeye mugayir bir ey mahsus ve mehud olmayan bir zatn tevIdfine bir sebebi kanuni olamyaca ve ve balda erzettiim ahval dolaysiyle halk ve ordu nazannda da iyi bir hareket olarak telkki edilemiyecei cihetle marn ileyhin tevkifine ve Kolorduca da bunun iin muavenette bulunulmasna hl ve vaziyetin katiyyen msait olmadn arzeylerim. Bahusus ki memleketi he lak ve inkraz tehlikesinden kurtaracak yegne arenin tevekkl deil ancak bil letin hak ve ruhunun leme kar izhar ve teyidi kanatinde olan Vilyat arkiyye<e ve henz Ermeni sng ve baltalarnn lm namus ikenanesini unutmu bir tek insan ve bir tek hanuman bulunmayan bu muhitte byle bir teebbsn icras de hatt ihsas bile byk fenalklar inta eder (1). Esasen gnden gne daha (1) Bu beyanatla mid ediyordum ki matbuatla bu karar neretmezler. Hal buki 31/Temmuz stanbul gazetelerinin mhim bir tebli serleviasile ve Erzurum civarnda kongre akd ve baz tekilt icra etmekte gibi sersemce kaytla derdestler hakknda Dahiliye Nezaretinden vilyata kat emir verildiini nerettiklerini bil hare grdk.
briz ve pek vsi bir ekil almakta olan endieyi milliyi temin edecek tedabir samime ve vakfanenin ittihaz ve buna bilhassa zati samileri gibi dindar ve pek namuskr tannm bir recl kymettarn amli nfuz ve irad buyurmas pek ulvi ve tarih olur. Her halde bura ahvalinin stanbulda mks telkki edildiini zannediyorum. Hkmetin en sadk ve hrmetkar cz olduuna katiyyen phe ciz olmayan cizleri Anadoluya Dersaadetten bu kadar yanl ve hatal nazar larla baklmamasm ve nk bu nazar netayicinin pek elim ve nedametfgeolaca kanaatini bilmnasebe tekrar arz etmeyi bir vecibei hamiyet ve bir farizai namus addeder ve bugn cizleri dahi ek ve mechuliyet ierisinde bulunduum dan siyaseti umumiyemizden ve hkmetin takip ettii makasit ve mukarrerattan. haberdar edilmediimi istirham eylerim. 15. Kolordu Kumandam
Kzm Karabekir
Hkmetin bana gelenlerin vazifesi ngilizlerin verdii emri bize tebli etmek, bizden alaca cevab da ellerini unturarak yutkun a. yutkuna ngilizlere anlatmak, bir mddet nezaret maaile nafakalandktan sonra makamndan kovulmakt. Aylardanberi nazrlarn resmi geidi byle teakp ediyordu. Bittabi bana bunu yazamazlard. Siya seti umumiye diye, mahvmz tacilden baka, grnrde bir ey yoktu. 1 /Austosta Trabzon mevki kumandanndan stanbul efkr hakkn da hayli malmat aldm. (Trabzon valisi Ali Galip bey izinli gitmiti. u malmat mahrem olarak veriyor.): Heveti hkmet padiah i fal ve tedhi ettiklerinden zat ahanenin vekayi ve memleketin ahvalin den malmattar bulunmadm; hkmetle Mustafa Keml Paann arasm bulmak maksadile Dersaadete gittiini, bu hususta Sadrazam ve eyhl-islm e grtn, Mustafa Keml Paann teebbsatmm blf olduunu syledikleri ve mamafih korktuklarm veya itima ede cek meclisi mebusan azlklarna Mustafa Kemal Paa taraftarlarm intihap ettirerek zat ahaneyi hal ve hkmeti iskat ile mevkii ikti dara gemek iin altn, hkmet ve dolaysiyle padiah ancak ngilizler kendilerini mevkiinde tutabileceklerine kani olup btn mnasile ngilizlere istinad ve hatt ngiliz mandasn kabule mtemay bulun duklarm, zat samilerinin de Mustafa Keml Paay iltizam ve onunla teriki mesai ettiinizden on beinci kolorduya istinad eden Mustafa Ke ml Paa teebbsatmm ngilizler Samsundan ve Halepten kuvvet gn dererek sndrmek fikir ve maksadnda bulunduu ve yeni Harbiye Naz rnn Dersaadetten izm edecei kuvvete Trabzondaki askerin dahi ilti hak ederek btn teebbs at ve tasavvurat men ve esasndan katilee ceini beyan eylemi ve Sivas valisine katiyye kongreyi itima ettir memesi -emri verilmi. Bidayette vali mene kfi kuvvet olmad ce vabn vermesi zerine azletmiler ise de sonradan makine banda men'i itimalar hakknda verdii teminat zerine ibka ettiklerini ve ngilizlerle Amerikallar arasnda memleketimiz in rekabet bulunduu nu, Sivas kongresine vilyetlerden hi bir murahhasn izm edilmemesi ve buna mmanaat olunmas emredildiini, elhasl hkmeti merkeziyede yekdierile mtenakz efkr ve hissiyat mevcut olduu, kendisi biz-
zat Mustafa Keml Paa dle grerek hkmetle aralarn bulmay teklif etmise de bu da hkmet iin bir zl olaca cevabn verdikle rini fakat vatanperverlii icab yine teebbs eyleyeceini syledi. Mevki kumandannn verdii malmatta da unlar vardr: (31 Temmuzda, 5 sonra da Belediye Dairesinde resay hkmet, ecnebi mmessleri ve Amerika iae heyeti reisi, eraf belde, Rum ve Ermeni metrepolidleri huzurunda bir ay ziyafeti verildi. Mteakiben vali tara fndan selm ahane tebli ve zat ahanenin ecdatlarndan Yavuz Sul tan Selimin icry vilyet ettii ve validei muhteremlerinin medfun bu lunduu Trabzon vilyetinin her trl sadakat ve merbutiyetten emin olduu ve bu itimadn muhafazasn ve memleketin eczay vatandan ayTilmyaca hakkmdaki iradat tebli etti. (1) Mft tarafndan arz sa dakat ve ubudiyet cevab verildii gibi Ermeni murahhas tarafndan cins ve mezhep tefrik edilmeksizin idarei mlk ve memleket hakknda bir nutuk sylendi. Mteakiben Servet bey tarafndan-, dahi arz teek kr ve tahtgh saltanata Trabzon halknn lyetezelzt bir rabta e merbut ve sadk olduu mukabelesinde bulundu. Vkli teekkrle, ay hissiyatn zat hazreti padiahive ibl iin Trabzon ahalisi namna telg raf keidesini ve ibu telgrafn da Servet bey tarafndan kaleme alnma sn teklif etti. Umumen kabul ettiler. Mteakiben mmessiller ayrld.) Padiah kuvayi milliye e attrmak iin kim bulduysa propa ganda pek yaman. Riyakr, mstebidlerin tarihler dolduran vehim ve zan ierisinde kvranarak yaptklar fecayie bir misal daha kaydolacak! Vahdettin! Etrafndaki crf gnden gne daha sadk kullardan ola rak sana perinlenecek. Sen de iyilere ve ilme hrmet yerine namus suzlara ve cahillere bel balayacaksn. Senden evvelki mstebidler gibi, her ml teekkl ahsna mrettep bir tecavzn mili zannedeceksin. Her iraden ykmaya mtuf olacak! Her lm teebbs senin murdar muhitin, cehl ve cenabetile, jurnal edecek fakat yakn mislini gznle grdn vehile bugn sana ebed sadakatten, Iyetezelzl rabtadan bahseden milletin senden souyacak, irenecek, seni de tac tahtm da ineyecek! Tarih! senden ibret almyanlar felketlerin zerlerinde tekerrrne ve korktuklarna, uramaya mstehak olan ahmaklardr. 1/Austos tarihli ajans, stanbuldaki btn siyas frkalarn mmesslerinin stanbula gelen Amerika heyeti ile temasa gelerek Erme nistan tashihi hududu kabul edecekleri gibi mnasebetsizlikleri havi idi. Erzurum kongresince bu teebbse mukab bu cemiyetlerin teebbs lerini red ve Amerika heyetine Vilson prensibini hatrlatmak iin bir ihtar ve bir muhtra nerolundu ve her tarafa tamim edildi:
Bugn kan l/Austos/1335 tarihli ajansta btn frkai siyasiye ve cemiyat mmessillerinin stanbula gelen Amerikan heyeti ile temas ederek Ermeni mese lesine dair mdavelei efkrda bulunduklar ve Ermenistana bir hudut izilmesi (l)T rabzonun Pontus hududu dahilinde bulunduunu, her gn Rum muha cirleri gelmekte ve artk etelerin faliyeti de baladn bildikleri halde, mel'anet!
hususundaki nokta nazarlarm da badettekik bildireceklerinin ifham olunduu mnderic bulunuyor. Hiz olduu salhiyet ve alkai katiyye dolaysiyle keyfiyeti, nazar ehemmiyetle gren kongremiz ark Anadolu vilyetlerimizdeki mevcudiyeti slmiyenin tarih, tima, harsi ve ktisad esaslara ve kesafeti nfusa mstenit olan istikrar ve mul karsnda stanbuldaki frka veya cemiyetlerin bir ekil ve sureti tasavvur ve teklif etmesinin hukuku milliyemiz kfil ve millete ayan kabul olamamak ihtimalini tabiiyat umurdan saymak zarur bulunduundan mlletin amali hakikiyesine mstenit kongremizin mukarrerat malm olmadka byle bir vaziyet ihdasna meydan verilmemesini hassaten rica eyleriz. Erzurum Kongresi Hey eti
Vilsorra muhtra
Erzurum Mill kongrenin Vilsona gnderdi.i muhtra suretidir: Cihan harbine itirakte tereddt gsteren kk devletleri itma iin emperya listlerce bakalarnn emvalinden vuku bulan mevaidin tahakkukuna zat lilerince muvafakat edildii zmir hdisei elmesinden istidll olunmaktadr. Reis cenap lar! Dnyaya sulh ve salh devri amak iin ibda ve iln ettiiniz desatirin on ikinci maddesinde Trk imparatorluunun hlen Trklerle meskn olan aka mnda mutlak ve memmen bir istiklliyet payidar olacan tasvib buyurmu tunuz. Bunlar tmam ve tefsir iin ubatta ln ettiiniz dier drt madde se sulhn daim olabilmesi iin hak ve adalete istinad etmesi lzm geleceini, mil letlerin bir hkimiyetten dier bir hkimiyete sevk olunamayacan, bu harpten mtevellit arazi mesailinin istikbalde ihtilfat ve muhasemat tevlit etmeyecek, surette alkadar olan milletlerin menafii noktai nazarndan tesviyesi lzm gele ceini, anasrn temaylt milliyesi nazar itibare alnmakla beraber bir unsur iine dier bir unsuru ihtilf sokulmamak cabedeceini beyan etmitiniz. Bugn zmir hakknda ittihaz olunan ve tatbik edilmek istenilen karar ise o esasat dile ve insaniyeye klliyeh mugayirdir. Evvel: zmir Garb Anadolunun yegne bir iskelesidir. Saniyen: Nfusu 1.600,000 e karip bir Trk vilyetinin merkezidir. Salisen: Burada Trkler nfusu umumiyenin yzde seksenini tek etmektedirler. Bu hakayiki sabiteye kar vaktiyle mcerret Yunanistan harbe terik iin vaadolunmu olmasndan dolay bu ehir nasl olur da Trklere izhar husumetten bir an hli kalmayan ve ziri tahakkmndeki mslmanlar zulm altnda inleten o* kk devlete terkolunur? Ayn sebepten dolay Fiyumay talyaya bahetmek isteyenlere kar tezahr eden prensip hkimiyeti ne iin Trkiye ve Trkler mevzubahs olunca messir olamyor? Reis cenaplar! 600 senelik bir saltanata ve 1500 senelik bir hayata malik olan Trk milleti mevcudiyetleri tarihe karm olan milletlerin prensipleriniz sayesinde ihya olunduu bir srada imhadan baka bir mna ifade etmeyen mukarrerata boyun emiyecektir. Biz mevcudiyetimiz iin kemli namusla harbettik. Kanmzn son damlasn iar edeceimiz sralarda prensiplerinizin samimiyetine kani olarak terki silh edip mukadderatmz vicdan nsfetinize tevdi eyledik. Mtarekenin ilk gnndenberi bir ok mezalim grdk. Aleyhimizde bin trl tezvirat ve isnadat vuku bul du. Sesimiz galiplerin sngs altnda bouldu. Mdafaadan mahrum edildik. Mamafih btn bu maduriyetleri dsturlarnza msteniden ittihaz olunacak mukarreratn telfi edeceine kani olarak kemli sabr ve skn ile neticeye intizar eyledik. Fakat zmir hakknda verilen hkm, stanbul iin de hazrland riva yet olunan karar btn mitleri zirzeber etti. Artk mahvmzn mltezim olduu nu anlyoruz. Son karar vermek bize tevecch ediyor. Ve bu son karar ise eref ve namusla lmek, ecdadmzn hunu celdetile yourulmu olan bu topraklar zerindeki hkimiyeti bizim ve evlllanmizm kanile mdafaa eyleyerek cihana
STK BAL B A E B e i Z
\
IS
yeni bir fedakrlk ve kahramanlk misali terkevlemektir. Erzurum Kongre Heyeti
Trabzon valisi Ali Galip beyin, Trabzon halkna padiaha merbutiyet telgraf ekmek vazifesini ald ve bunu yapt anlald. Fakat vaziyeti, ii cereyanna terkedersek bamza ne bellar geleceini ve meselenin mill galeyan olduunu mkerreren stanbul hkmetine yaz dm halde, valilerle ne namussuzluklar yaptklarna 4 Austosta Trab zonda Mdafaai Hukuk Merkezine mensup iki zattan aldm mterek imzal mektup bir nmunedir. Trabzon valisi Ali Galip beyden ml hem olan bu mektupta deniyor ki: Sulh murahhaslarmzn geri gel mesindeki esbab byle her tarafta hkmetin haberi olmakszn yaplan tekiltm. Zira dveli itilfiye, siz hangi hkmet tarafndan murahhas olarak geliyorsunuz? Memleketinizde huzur ve skn iade edilmedike sizi murahhas olarak kabul edemeyiz demiler. Bu mnasebetle kong renin daima hkmetle birlikte teriki mesai edeceine hkmeti ikna etmeli ve murahhaslar gndermelidir. Mustafa Keml Paa ve Rauf bey hakknda bilumum devaire resmi emir vardr. Her nerede tesadf edile cek olursa derakap derdest ile izm edil eceldir. M. Keml kongreye riyaset ettike hkmet ile uzlamak imkn yoktur. Mahkmun riya seti altnda toplananlar da mahkmdur, nazariyesini hkmet gzetir. Mamafih kongre esasl bir vazife grmek isterse riyasete dier bir zat intihap etmeli ve stanbula bu gzel maksatlarn sui tefsire meydan vermeden bildirmelidir. Rumlarla mslmanlar arasnda peyderpey tesisi mnasebet edilmektedir. Trabzondaki bu cereyana ve stanbul' un bir Padiahla Mustafa Kemal Paa meselesi ihdasile bir ok emek ve fedakrlklarla hazrlanan mill birlii krmaa mtuf eytanetkrane oyuna kar, tideki mtalatm Sadrazam ve Harbiye Nazrna yazdm, ve vilyetlere ve ktaata tamim ettim:
T amimi n mukaddem esi: 5/Agustos/l335 Erzurumda teekkl eden mill kongrenin, mahiyet ve sebebi teekkl stan bul'ca yanl telkki edilmi. Bunun M. Keml Paa hazretleriyle Rauf beyefen dinin tesir ve tevikleriyle olduu ve kanunu esasiye muhalif ve makasidi hkmete Banafi bulunduu gibi bir zan hsl etmi olduundan hakikati hali izhar ve makamat liyeyi tenvir etmek zere Sadarete ve Harbiye Nezaretine yazdm ifre nin bir suretini beray malmat tebli ediyorum. Bu tarz telkkiye gre Dahiliye Nezaretinden vki olan iar zerine mlhakata tamim buyurulmu ise oralara ka dar tashihi keyfiyet buyurulma sim ne a ederim.. Erzurum: 5/Austos/l335
Makam CelHi Sadaretpenahiye H arbiye Nezaretine
Erzurum kongresi hakknda son maruzatmla ahval ve vaziyeti cizane tenvire msaraat ve bununla byk bir vazife rf etmi olduumu zannediyorum. Bu m-
iasebetle de tekrar arzediyorum ki: vilyat arkiye Erzurum kongresini ark eyltm milleti toplamtr. Elyevm yetmi kadar zasile Erzurum'da hali ictimada bulunan kongre M. Kemal Paa ve Rauf bey henz stanbuldayken ve hatt bura ca isimleri bile iidilmemiken byk ve hunin tehlikelerin vukua geleceini muhak kak addeden ark Eyaltn halknn karar ve teebbsleriyle vukua gelmitir. Bu topamda siyas veya ahs hibir tesirin mevcut olmad katiyyen anlalmtr. ntibahn sureti katiyyede felketten alan, milletin ruhundan kopan bir heyecan ve kuvveti ecanip bir iki ahsa atfetmek suretiyle milletin ruh ve mevcudiyetini setir ve inkr tarikini iltizam ile kendi milletini ifal ,ve bu suretle menafii tevsi ve temine alyor. Vatan ve milletimiz iin telfisi gayri mmkn zararlar bdi olan bu tarz telkkinin bizzat hkmetimiz tarafndan dahi bilinmiyerek kabul ve israriyle mali ecanibin teshil edildiini grmek umumu meyus ve daidar etmekte dir. (1) ark vilyatnda endiei hayattan domu olan bu cereyan milletin inki afna ve hali hazrna M. Keml Paa ve Rauf beyin zerre kadar tesiri olmad ve hiren kongreye herkes tarafndan byk bir hrmet ve tazimle kabul edilen bu iki zatn mevkii siyasimizi daha ziyade mdrik olmalarndan bilkis, hkmetimi zin mevkini dnerek mevcut kuvvayi millyeyi daha skin ve mdebbirane bir ekle ircaile hsn idare ettikleri alenen grlmektedir. Binaenaleyh kongrenin heyeti umumiyesi ve gerek M. Keml Paa ve Rauf bey hakknda Dahiliye Neza retinden vilyetlere yazlan tamimler Efkrumumiyede hsn tesir yapmamtr. Endiei namus ve hayattan mtevellit cereyan mill hali galeyanda olup teskini ve efkrn tatmini iin yegne are ancak meclisi millnin hemen bilfiil toplanmas nn temini olduu ve bati davranld takdirde vekayii milliyenin kendi kendine bu gayeye varacan nazar fahimanelerine arzeylemeyi lzimei vazife ad ederim. n k burada mehud ve mahsus olan efkr umumiye millet vekillerinin kanaat ve tasdikine iktiran etmeyecek herhangi bir siyaset ve mukarreratm ayan kabul ve pyidar olamayaca ve bu zim ve tarih mesuliyetin mahdud bir ka zatn ha miyetine tahmildense efkr ve arzuyu millete istinad ettirilmesi merkezindedir. Ve hatt eer eraiti hazra iinde meclisi millinin Dersaadette kuvvayi ecnebiye kar snda toplanmas mahzurlu grlmek yznden bu lzimei meruta imdiye kadar tehir buyurulmu ise Anadolunun Bablice tasvip ve nezdi ulyay cenab ehri yaride irade buyurulacak bir mahalde toplanmas szlerinin bile sylenmekte ol duunu srf saikai vatanperveri ve vazifei mevki am dolaysiyle arz eyliyorum. 3. Ordu Mfettii Mirliva
Kztm Karabekir
Trabzondan gelen malmata mukabil dndm tehditle hakikati hali tasvir eden bu ifreyi, keidesinden evvel M. Keml Paa ve Ra uf beylere de gsterdim. Pek muvafk buldular. stanbulun millet ara sna yeni sat fikir pek zehirli ve pek tehlikeli olacak mahiyettedir.
(1) 1338 senesi Garp muzafferiydim mteakip, Garp ordusunu Gaz Paa ile birlikte ziyaret etmitim. lk Bursaya geldiimiz zaman hl ecnebi risale ve ga zetelerin ve hatt iimizde dolaan Fransz muharrires Madam Colisin Trkiye'den bahsederken Kemalist tbirini kullandklarn ve Keml Paann ikinci, nc derece tilf kumandanlarile muhaberesini grnce, marnileyh Fevzi ve sihet Paalarla ahvali mtala ederken bu tbirin kendisini bir Boer Generali menzile sine ve milleti de bir Generale tbi, muayyen zaman iin mahdut kuvvete indirdik lerini ve Meclis Reisi ve Bakumandan sfatile rastgelenle muhaberesinin yine bu noktai nazardan doru olmadn hayretle ikaz ettim.
Gya Keml Paa bana istinaden bir takm insanlar peine takarak padiahla mcadele edecek ve onu atarak yerine geecekmi! Ben de stanbulu korktuklarile tehdit ve efkr millete kabahati padiaha ve hkmtine ykletiyorum. Eer meru bir millet meclisi ve onun itimad ettii hkmet i bana gemezse Erzurum kongresini mteakip gele cek Sivas kongresi ve onu tabip edecek milli hkmet olaca tabii bir cereyan olacak. Bunu bugnden ilemek ve bir tehdit silh olarak gs termeyi faideli buldum. Gz gre gre mstebit bir idarenin teesss ne ve onun kabul edecei zelilne bir himaye sulhne boyun eemezdik, u halde maksad ve silh artk gstermek lzmd. Aksi halde zaten ? henz efrad millet arasnda mevkii ihtiramn tutturmaya alacam M. Keml Paann ve mteakiben benim mnevi mevkiim sarslacak, iler balangcnda karacak ve hakikat yolunda eref ve hayat milleti kur tarmak iin her varlmz fedaya azmeden bizleri vekayii mteakibe saman p gibi srkleyip gtrebilecekti. stanbula yazdm telgraf Kongre zs ve mdafaai hukuk zlar ve her iiten nezdinde ok iyi tesir yapt. Okuyanlar mttefikan yle sylyorlard: Mazi, hal ve istikbal bir hakikat erevesi iinde. 6 Austosta vicahi dostum Rav linson geldi: Artk Erzurumda ngiliz kalmyacak. Emir aldm,Sar kam veya Karsta kalp Karadenizden rana kadar hududu tarassut edeceiz. dedi. Gldm ve: Geende cephe Hindistandan Karadenize kadar imale idi; imdi neden tersine dndnz? Yeryzn evirdiiniz halde Boleviklerden endiedeydiniz; imdi srtnz evirerek nasl ms terih oturacaksnz ? dedim. Ravlinson da kendini glmeye brakarak : Ah! Katr Msy! diye kafasn saa sola sallad. RavlinsonIa Fran szca grtk. 'Tercman kullanmadmz iin hereyi doru olarak tarafeynin eksik ve artksz anlatndan memnundu. Ah! drt efendi ler! diye Paristeki (Drtler Meclisi) ni kastediyordu. Ve ark tan madan kararlar vererek kendisini de fena vaziyete soktuklarna kz yordu. Fakat Franszca telffuzu ngiliz ivesi gibi olduundan katr dedike bizim inat katr gibi telffuz ediyor ben de glyorum. Ravlinson da bugn keyifliydi. Haylice gldk. Fakat bu glmeleri kolor du hesabna (1200) kaydetmekle dedik. yle ki: Ravlinson parasz kalm ve Kolordudan (1200) liradan fazla bor istemiti. Ben silh meselesini her atlatta ihtiyacn vezneden tesviye ettirirdim. Bu pa rann karln da Harbiye Nezareti gstermiti. Batumda Karsn tah liyesi esnasnda on ikinci frka kumandanmz olan miralay Ali Rfat beyi ngilizler 2000 ngiliz lirasna (7500 Osmanl liras gnn rayici le) mahkm etmiler. Sebebi ordumuz ekilirken Karstaki byk telsiz telgraf istasyonunu tahrib etmiler. Halbuki bu mtareke ahkmna mugayirmi! (Sanki mtareke ahkmna kendileri hrmetkrdrlar). ngilizlerin en ufak hesaplarn nasl grdklerine misldir. Aktan kr 7500 lira fakat bu kfi mi? Beyhude Erzurumdaki ngilizlere para gn dereceklerine evvel bor diye al sonra bir senetle ciro! te Ravlinson ved ziyaretine gelmi. Tabii eski dostluumuzu anarak ltifeler edecek-*
\ S r
tik. Her ahs kavga bitmiti. Mesele bizden kmt. Ho beten sonra. Kolordunun 1200 lirasna mukabil bir sened vereceini syledi gitti. (1) Akam M. Keml Paa ve Rauf beylerle bilhassa yarn hitama ere cek Erzurum kongresi mukarreratm grtk. Yarn pek erefli br gn olacakt. Erzurumdan ilk mill bir karar arkn ve dolaysiyle b tn vatanmzn kurtulacam cihana iln edecekti. Bayram arifesinde yiz gibi her tarafta nee ve samimiyet gslerimizi iiriyordu. , 7 Austosta Erzurum mill kongresi hitam buldu. 23 Temmuzda, balamt. On maddelik beyannamesini neretti. Her tarafa tamim et tim. Kolordu matbaasnda binlerce nsha tab ile her tarafa nerettir dik. Bilhare mmtakamzn btn matbaalarnca daha ziyade oal tld. Artk vilyat arkiyedeki cemiyetlerin ismi (ark Anadolu M dafaa! Hukuk Cemiyeti) olarak tesbit ve bunu temsil etmek zere do kuz kiilik bir heyeti temsiliye intihab olunmutur. Kongreye dahil olan lardan Mustafa Keml Paa, Rauf bey, Hoca Raif efendi (Erzurum), Ser vet ve izzet beyler (Trabzon), eyh Fevzi (Erzincan), Kongreye da hil almayanlardan ben ve Bekir Sami bey (Sivas valii sabk). Erzurum kongresi mukarrerat bervechiti beyannamedir:
ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti .
ark Anadolu Vilyatnn, Erzurum Konresi Beyannamesi
Erzurum: 7 Austos 1335
Mtarekein akdini mteakip gittike artan ahdi ikenane muamelt ve zmir,. Antalya, Adana ve havalisi gibi akam mhimmei memalikimizin fiilen igali ve Aydn vilyetinde ik edilen tahammlsz Yunan fecayii ve Ermenilerin Kafkasya dahilinde hudutlarmza kadar dayanan katlim ve imhay islm siyasetiyle istil hazrlklar ve Karadeniz sahilinde Pontus hayalini tahakkuk ettirmek gayesiyle ha zrlklar yaplmas ve srf bu maksatla Rusya sahillerinden akn akn muhacir nam altnda gelen yabanc Rumlann ve bu meyanda da msellh ekiya etelerinin sevk ve celb edilmesi gibi hadist karsnda mukaddes vatann inkism ve inhill teh likesini gren milletimiz hibir iradei milliyeye stinad etmeyen hkmeti merke ziyetinizin bu lm ve fecayie aresz olamayacana emsali meumesiyle kani ve bir ok messirat tahtnda ihtimal ki daha elm ve gayr kabili hazm ve kabul imukarrerata da serfru edeceinden tamamiyle endienk bulunuyor. Binaenaleyh kendini en yakn ve en hunin tehlikeler karsnda gren ark Anadolu vilyatmm mukadderatm bizzat muhafaza gayesiyle her taraftan vicdan milliden domu cemiyetlerin itirkiyle ahiren mnakid olan Erzurum Kongresi 7 Austas sene 1335 tarihlerinde mesaisine hitam vererek biltaff taal bervechiti mukarrerat itthaz etti. ; 1 Trabzon vilyat ve Canik sacaiyle vilyat arkiye namn tayan Erzu rum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretlaziz, Van, Bitlis vilyat ve bu saha dahilindeki elviyei mstakile hibir sebep ve bahane ile yekdierinden ve camiay Osmaniye -
()R avlinson sonra yine geldi ve hayli maceralar geirdi. Aada gelecek.
den ayrlmak imkn tasavvur edilmeyen bir kldr. Saadet ve felkette itiraki tamm kabul ve mukadderat hakknda ayni mak sad hedef ittihaz eyler. Bu sahada yaayan biletimle anasn islmiye yekdierine kar mtekabil bir hissi fedakr ile mehun ve vaziyeti rkiye ve ictimaiyelerine riayetkar z kardetirler. 2 Osmanl vatannn tamamiyeti ve istiklli millimizin temini ve makam sal tanat ve hilfetin masuniyeti iin kuvvayi milliyeyi mil ve iradei milliyeyi h kim klmak esastr. 3 Her trl igal ve mdahale, Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine m a tuf telkki edileceinden mttehiden mdafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. Hkimiyeti siyasiye ve muvazenei ietimaiyeyi muhil olacak surette anasn hristiyanyeye yeni bir takm imtiyazat its kabul edilmeyecektir. 4 Hkmeti merkeziyettin bir tazyiki dveli karsnda buralar terk ve ihmal iztrannda kalmas ihtimaline gre makam hilfet ve saltanata merbutiyeti ve mevcudiyet ve hukuku milliyeyi kf tedabir ve mukarrerat ittihaz olunmutur. 5 Vatanmzda teden beri birlikte yaadmz anasn gayri mslimenin kavanini devleti Osmaniye ile meyyed hukuku mkteseblerine tamamiyle riayet karz. Mal ve can ve rzlannm masuniyeti zaten mukteziyat diniye ananat milli ye ve esasat kammiyemizden olmakla bu esas kongremizin kanati umumiyesiyte de teyid olunmutur. 6 Dveli itilfiyece mterakenin imza olunduu 30 Terini evvel sene 1334 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan ve her mntakasmda olduu gibi ark Anadolu vilyetlerinde de ekseriyeti kahireyi islmlar tekil eden ve hars, iktisadi tefevvuku mslmanlara ait bulunan ve yekdierinden gayri kabili infikk z kar de olan din ve rkdalanmzla meskn memalikimizin mukasemesi nazariyesinden bil klliye sarf nazarla (mevcudiyetimize, hukuku tarihiye, rfiye ve diniyemize ria yet edilmesine ve bunlara mugayir, teebbslerin tervi olunmamasna ve bu suretle tamnaiyle hk ve adle mstenid bir karara intizar olunur. 7 Milletimiz insan, asr gayeleri tebcil ve fenn, sna ve iktisadi hal ih tiyacmz takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahili ve harici istik lli ve vatanmzn tamamisi mahfuz kalmak artiyle altnc maddede musarrah hudud dahilinde milliyet esaslanrsa riayetkar ve memleketimize kar istil emeli bes icini yen herhangi devletin fenn, sna, ktisad muavenetini memnuniyetle kar larz ve bu eraiti dile ve insaniyeyi muhtevi bir sulhn da cilen tekarrr sel meti beer ve sknu lem namna ahz ml milliyemizdir. 8 Milletlerin kendi mukadderatn bizzat tyin ettii bu tarih devirde h kmeti merkeziyemizin de iradei milliyeye tbi olmas zaruridir. nk: radei. milliyeye gayn mstenid her hangi heyeti hkmetin indi ve ahsi mukarrerat mlteci mt olmadktan baka haricen de muteber olmad ve olamyaca im diye kadar mesbuk efal ve netayic ile sabit olmutur. Binaenaleyh milletin iinde bulunduu hali zcret ve endieden kurtulmak arelerine bizzat tevesslne hacet kalmadan hkmeti merkeziyemizin meclisi milliyi hemen bil ifatei an toplamas ve bu suretle mukadderat millet ve memleket hakknda ittihaz eyleyecei bilcmle mukarrerat meclisi millinin mrakabesine arz etmesi mecburidir. 9 Vatanmzn maruz kald lm ve hdisat ile ve tamamen ayni mak satla vicdan milliden doan cemiyetlerin ittihat ve ittifakndan hsl olan kitlei umumiye bu kerre (ark Anadolu Mdafaay Hukuk Cemiyeti) nvaniyle feysim olunmutur. bu cemiyet her trl frkaclk cereyanlarndan ridir. Bilcmle islm vatandalar, cemiyetin zy tabiiyesindendir. 10 Kongre tarafndan mntehip br (heyeti temsiliye) kabul ve kylerden bil itibar vilyat merakjzine kadar mevcut tekilt milliye tevhid ve teyid olunmutur..
i. t
Kongre Heyeti
Drdnc madde mucibince eer herhangi bir hkmeti merkeziyertiz arkn herhangi bir parasn terk ve ihmal ztrannda kalrsa der hal Erzurumda bir hkmeti muvakkate tekil, edilerek fiili harekete ge ecek ve harekt da ben idare edecektim. Heyeti temsiliye de bir h kmeti muvakkatenin esas oluverecekti. Heyet temsiliye zasndan bu lunduum iin bir tezkere ile de 9 Austos 1335 de bana tebli olundu:
Erzurum'da nc Ordu Mfetti Vekili ve * 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine mahsustur.
Paa hazretleri: Zat samileri ark Anadolu mdafaay hukuk cemiyetinin der desti tab ve takdim bulunan nizamnamesi maddei mahsusas mucibince heyeti temsiliye zsndan bulunduunuzu arz ile takdimi ihtiramat eyleriz, paa hazretleri. 9/8/1335 Heyeti temsiliye zasndan zadan zadan zadan zadan
M . Keml Raif Sleyman Servet Hseyin Rauf zzet
. ' 7 /Austosta Erzurumdaki ngilizler hududun te tarafna gitti ler. Artk mmessil kalmad. Bugn iki Amerika]! Erzuruma geldi. /Diyarbakr - Van - Beyazt tarikile gelmiler. Yarn Erzincan zerinden Trabzona gidecekler. Grdkleri vsi bir islm diyar, ayan hayret bir asayi, memlekete sahip bir milli kuvvet. Ne aradklarn doru sy lemiyorlar. Her gelen Amerikal muavenetten bahseder; fakat seya hat siyasdir. Ermeni ararlar bir, bu millet mandaya gelir mi iki! Em salleri misill bunlara da Kolordu garnizonunda ziyafet verdim. Mill ve asker varl gre gre kp gittiler. Bugn Bayezt mmtakasnda Ba lk gl imal garbisindeki Celli aireti Abbas kydeki Ermenere bas kn yaparak bir makianal tfek ile sekiz yk cephane alm. Erzurum kongresinin muvaffakiyetle hitam dol ayisiyle her tarafta srr ve sa mimiyet merkezden muhite dalgalanarak ittisa ederken stanbul hk metinin marifetleri insana ne iren geliyor. Mesel 7 Austos 1335 tarihli ajansta: Padiahn Londradaki mnteir Morning Post gazetesi stanbul muhabirini kabul ile mlkat var. Hlsas zmir igaline te essr... Pederim ngiliz mttefikiydi, ben de ngiliz siyasetinin muhibbiyim. nsaniyet ve adalet hiserile mtehali ngilizlerin muavenet ede ceim mit ederim. Ahalinin babas sfatile ben de mteessirim. Ajansta mteakiben glmek iin u satrlar geliyor: Dahiliye Nezareti, Tekilt Milliye vesair bu kabil harekta nihayet vermesi ve buna ria yet etmeyenlerin derdestleri idn ikinci defa vilyata tebligatta bulun mutur. Padiahn bir gazete muhbiriyle mlkat ve garip ifadeleri ngilizlerce mrettep olduu aikrdr. tilf hkmetleri bir zmre halinde uray buray ve bilhassa stanbulu igal etmiken bu beyanat aka ngiliz mandasm kabul ettiini padiaha syletiyor. Dahiliye Vekleti tekilt milliye vesaireye nihayet verilmesini tamim ile Millet
'
gk demiyecek demek istiyor. Ayn gnde Erzurumdaki ngilizler de tehdit makamnda hududun tesine ekiliyor. Behey! Milletsiz Padiah! Ve ey vaziyeti o kadar sarih, yazmaklma ramen sairi filmenam gibi uykuda i gren hkmet! Siz bu gidile mehip bir gibi byyen mill tekiltn altnda uyanmadan ademe gideceksiniz, haberiniz olsun!. Dahiliye Nezareti ikinci derdest emrini verdii gn Harbiye Neza reti de tarihimize bir milleti kendi hkmetinin kemirdiine misl olmak zere daha byk bir marifet yapyor. Trkesi kaba olmakla beraber en gzel tasvirdir: Dahiliye Nezaretinin pisliine Harbiye Nezareti ty dikiyor ki grmeyen gzler, duymayan dimalar daha iyi ii farketsinler, 7/Austosta yazlp 9 da aldn bu tarih ifreyi, yine taili ayn olan cevabm takip edecektir: Bu kadar messir hakikatler yazmama mukabil Harbiye nezaretinden tideki ifreyi 9/8/1335 de aldm:
Harbiye: 7/8/1335 ' Gayet mstaceldir:
: i '
1 Ahalinin mmanaat zerine imendiferle Kafkasya zerinden Batura'a sevk olunmayp mecburen Erzuruma celb edildiini 27/Temmuz/l335 tarih ve 1144 numaral telgrafla bildirdiiniz srg kollarn evkleri emri verilen dier srg kol lan ile fazla kamalarn Kaymakam Ravlinson ile grlecek; .... Trabzon zerinden evklerini, hkmetimizin bana bir gaile karlmamak iin bu sevkiyatn srati tanzimi 30/Temrmz/X335 - 4442 numaral telgrafla bildirilmitir. Bu husus hak knda kaymakam Ravlinson ile grld m? Ne tarikle sevkiyata balanldnn srati iar. 2 Bu defa General Mirden alman edidlmeal bir tezkerede srg kolu sev kyatnn katiyyen srncemede brakld ve Kafkasya dahilinden sevk olun mak zere Erzurumdan tahmilen tahrik edilen trenin nezaretten verilen bir emir zerine geriye ceibedildiinin Kaymakam Ravlinsona tarafnzda ifade olunduu bil dirilmektedir. Nezarete byle bir emir verilmemi olduundan bunda bir sehiv olacan zannediyorum. Ahalinin temenniyat, mmanaat zerine Erzuruma celbe mecbur olduunuzu bildirdiiniz srg kollarile dierlerinin Trabzon zerinden ev kinden baka Nezarete bir emir verilmemitir. 3 Bu sevkiyatta ciheti aharn kasdi olduu kanaatini tayan Ceneral Mil msaade edilen miktar haricinde kalan srg kolu ve kamalarn evki iin tedabiri cile ttihazile mtareke ahkmnn icr edilmediini kabul ederek tedabiri saireye mrcaat eyleyeceini bildirmitir. 4 Fazla esleh muhafaza olunmakta bulunduuna misl olmak zere de on birinci frka mntakasmda yedi bin be yz mtecaviz muaddel mavzer bulunduu nu ve Vandaki Rus toplanndan topu tekilt yaplmakta olduunu zikretmekte dir. 5 Devletin vaziyet ve halini nazar dikkatte bulundurarak neticede gayr kabili telfi zararlar tevlidi pek muhtemel olan bu srg kollan sevkiyatnda iltizam srat buyurulmasn! ve Kaymakam Ravlinson ile grlerek muhafz terfiki suretile Bstum zerinden veya Trabzon rerinden nakliyata hemen balanlmasn ve neticenin srati ianm rica ederim. . Erkn Harbiyei Umumiye 4614 Harbiye Nazn Nazm
Cevabm:
H arbiye Nezaretine
io/8/1335
C. 7/8/1335 tarih 1/4614 ifreye: 1 Srg kolu ve kamalarn evkine mni olan ahval hakknda Ravlinson ile grlm ve mumaileyhe tahriren de Lzmgeen izahat verilmiti. Ermeni lerin hududumuza dayanan fecayi ve mezaliminin efkr umumiyede husule getir dii tesir ve endieden tevellt eden vekayie Ravlinson dahi tamamen vakftr. Ve Ermenilerin yapmakta olduklar vahet ve cinayet kendi itirafile ve stanbulda n giliz karargh umumisine verdii raporla da sabittir. Binaenaleyh bu vaka baka bir tesir ve maksatla olmayp srf muhafaza i namus ve hayat iin milletin gster dii galeyan neticesi olduuna ve u mhiik vaziyet karsnda hi bir eyin gn derilmesine imkn olmadna ve bu meselenin mtarekeyi ihll mahiyetini tazam mum etmeyeceine ve bununla bir alkas bulunmadna halen Karsta bulunan mu maileyhi ikna eylediimi zannediyorum. 2 Srg kolu ve kamalar tahmil ve Erzurumdan tahrik edilen trenin Nezareti Celilelerinden verilen bir emir zerine geriye celb olunduuna dair Ravlnsona be yanatta bulunulmamtr. Kendisine keyfiyeti ve mezkr trenin, Erzurum a celbi mecburiyetinde kaldm bertafsil anlatmtm. Artk srg kolu ve kamalarn trenle evki kabil olamyaca gibi karadan Trabzona gnderilmesine de ne derece muvaf fakiyet hsl olacam kestiremediimden sulhn akdine kadar Erzurumda kendi ne zaret ve kontrollar ve kolordunun muhafaza ve mesuliyeti altnda depo edilme sini Nezareti Celilelerine arz ettiimi bildirmitim. Bunun mttefikiy hkmetinin adalet ve insaniyet perverliine kar beslemekte oldtûmuz emniyet ve itimada mnafi bir ekilde ve mtarekeyi ihll mahiyetinde telkki olunmamasn ve kendi tarafndan da mafevk makamatn hakikat vehile tenvir ve ayn tarzn teklif olun masn ngiliz kavmi necibinin mtehalli olduu hak ve itidalperestiden intizar ey lediimi de ilve etmitim. 3 On birinci frkada fazla silh mevcut deildir. Bu frkann fazla srgii Tcolu ve kamalar kmilen Erzuruma gelmitir. Esasen kamalar mevcut olmayan Rus toplarndan tekilt da yaplmamtr. 4 Hkmeti mkil bir vaziyette brakmamak ve mtareke ahkmn ta mamen tatbik etmek iin son dereceye kadar allyor. Fakat millette hsl olan hayat endiesi dolaysiyle malzemei harbiyeden hibir eyin hibir tarafa gnderil mesine imkn kalmamtr. ark Anadolu vilyatnda endiei hayattan mtevellit cereyan mill hakknda mteaddit maruzatmla makamat liyeyi tenvir eylediimi zannediyorum. Ermeniler Kafkasyada slmlara kar her trl mezalimi yapmak ve imha politikasn takip etmekle beraber Sivasa kadar gideceklerini de alenen sylemekte ve gazetelerinde de grlmektedir. Bundan baka (Poti, Sohumkale, Novrosiski) vesair Rusya sevahilindeki mevakiden motor ve gemilerle pek ok miktar da Ermeninin silhl olarak Batuma gelmekte olduu haber alnmaktadr. Bun larn ne maksatla toplandklar da birer sureti elde edilen ve hlsas 9/8/1335 taHh ve 1260 numaral ifre ile arz olunan ve Vilsonla Klemenso ....... yazlan telgraflardan anlalmaktadr. Rumlarn da Pontus hkmeti tekil emeliyle nasl altklar ve bu gayeyi temin iin Trabzon ve Samsun havalisine akn akn etelerle esleha ve mhimmat kardklar ve Sohumda mtemadiyen Rum gnilleri topland ve u suretle Rumiye glnden Karadeniz sevahiline kadar Er meni ve Rumlarn fiilen silhlandklar ve fikren de emellerini istihsale altklar ahalinin tamamen malmudur. Bunlar haber alan ve yaknda byk bir tehlikeye mruz kalacaklarn anlayan ve hkmetin buna kar bir tedbir ve icraatta bu lunmadn gren ark Anadolu vilyat ahalisi kuvvay milliyeye istinaddan ba3ca are olmadna kani olmutur. zmir vekayii elmesiyle Kafkasyadak imhay
islm fecayiinin temadisi havf ve endiesidir ki derhal Erzurumda, mill bir kongre akdine bad olmu ve malmu samileri olan mukarrerat ittihaz eylemitir. Sng ve balta felketlerinden pek ziyade ylgn ve uyank olan halk arasnda bu malzemenin gnderilmemesini mtarekeyi ihll mahiyetinde telkki eden bir ferd bile yoktur. Halk, hkmeti seniyemizce bu safhann tilf Devletlerinin nazargh ttla ve insafna tevdi olunmasn rica etmektedirler. Gayri kabili cerh olan, beya nat vakaya ramen srg kolu ve kamalarn evkinde srar olunmasn, milletin silh ve cephaneden tecrd ile Ermeni ve Rumlarn sng ve baltalan altnda l drlecekleri hkmnn verilmi olduuna delil addedeceklerini ve bu suretle re~ zilne lmekten ise fedakrane ifnay hayat eylemeyi gze aldrdklarn sylyorlar. 5 zmri fecayiini ve dier igalleri havi mektuplarn zabitan ve efrada gel mesi ve memleketin peyderpey igali iin suhn kasden uzatld kanaati ve buna ramen srg kolu ve kamalarn evkinin devam ve buna kar vki olan galeyann yuu zerine zabtana kadar sirayet eden firar vukuat pek artt. Ve korkun bir ekle girdi. Her trl tedabire mracaattan geri durulmamakla beraber henz nne geilmeye muvaffakiyet hsl olmad. zmirden geler. mektuplar, ordunun silh alndktan sonra zmir ve civarnn Yunanllara inettirildii ve mslmanlarn ldrld mahiyetinde olduundan buralarn da aym tarzda Rumara ve Ermenilere verilecei ve slmlann ayaklar altnda inetecei kanaati silhl ve mctemi firarlarn tezaydne mil oldu. Ahval bu merkezde iken srg kolu ve kamalarn hangi tarikle olursa olsun evkine teebbs, vahim kibetler tevlid edecek ve belki bir anariye ve bilnetice btn esleha ve cephanenin ya ma edlimesine ve blda arz olunduu vehile bu hususta hassasiyet peyda etmi olan efrad ve zabitann milletin harektna mmaaten milletin karmasna ve ordunun hkmetin elinden kmasna mncer olacaktr. 6 Ahalinin sulh takarrr ve milletin mukadderat taayyn edinceye kadar srg kolu ve kamalarn Erzurumda muhafazasn rica eyledikleri ve grm olduk lar felketlerin aclarn henz unutmayan bu masum milletin srf hayat ve namus Jteorkusiyle kalbinden kopan ve feryad ve kararnn muhalifi mtareke eklinde General M ilce vki olan kanaatin tashih ve bu mntakada yaayan insanlarn da bir hakk hayat ve namusa malik olduklarnn ve bu hak ve namusun siyanet ve muhafazasnn hlen hizi nfuz ve kudret olanlarla temin buyurulmasm, hkmeti saniyemizin teebbsatndan ve hkmat tilfiyenin hissiyat die ve insaniyet perveranelerinden bekledikleri maruzdur, 15. Kolordu Kumandam Mirliva
Kzm Karabekir
arkn tisi hakknda ben mill berat almtm. Artk istinad ede ceim birka karargh arkadam ve kolordum ve mfettilik dahilin deki tbi olacaklar deil, bir millete srtm vererek Ermenistan ve Pontus teekkllerine ebed olarak mni olabilecektim. Bu bence tahakkuk etmi bir netice idi. Fakat sevgili zmirimizden balayan feci tevess de hepimizi dndryordu. M. Keml Paa, Rauf bey, Ali Fuat Paa, Refet bey garp iin bir Sivas kongresini mnasip bulmulard. Bu fikri ben de muvafk bulmutum. Mfettilik mmtakas dahilinde bulunduu iin irtican stanbulun ve tilfn errinden mahfuz olmas lzmd. Aldmz malmata nazaran Sivas kongresine mmanaat iin imdiden mahalline emir verilmi ve vaad alnmt. Kimbilir daha ne gibi hazr lklar oluyordu. Bunun iin kongrenin selmetle toplanmas taht emni yete alnncaya kadar M. Keml Paa ve Rauf beylerin Erzurumda kal-
malan mnasip grld. (1) Sivasta nc kolordu kumandan Refet bey yerine Miralay Salhattin Adil bey tyin olunmutu. Refet bey bizim zmreden tannm ve son zamanlarda Bolevikler hakknda verdiim sevindirici malmat zerine hkmete ve tilfa kar fl vaziyetler de almt. Azlolundu, hayli vakit getii halde Boleviklerden bir haber kmamas zerine Mustafa Keml Paaya serzenili bir ey de yazmt. stanbul hkmeti Kolorduya Salhattin beyi gnderdii gibi Ordu mfettilik vekletini lvediyor ve Mir Aptullah Paay nc Or du Kumandan tyin ediyordu. Yani her trl icra salahiyetlini hiz olmak iin mfettilik kumandanla tahvil ve kumandanlna da sa rayn abusunu icr edebilecei zannolunan Aptullah Paa tyin olunu yordu. Aptullah Paa Edirnede Ordu Kumandan iken ben frka erkm harbi kolaas idim. Bana o kadar tevecch yoktu. Hele bir zabitin aile meselesindelci fena bir mevkii ve benim vazifeten hak ve dil karsn daki mdafi vaziyetimden sora bana garez olmutu. M. Keml Paa ve Rauf beyin muhafazasn ve stanbula kar da mdafiliini yap maklm neticesi ilk hamlede btn yldranlarn benim kafama yadnlaca ve bu vaktin de Aptullah Paann kumanda mevkiine yerlemesile olaca pek aikrd. Aptullah Paa Ordu Kumandam olduu anla lan telgrafnda zabitan ve efradn ihtiyacm soruyordu. Tebrik bile etmedim. Gnderilmesi ihtimalini dnerek ihtiyac bildirdim. stan buldan hareketi zaman tahakkuk edince hakknda yaplacak muameleyi sahillere emredecektim. Bu basitti. Bunu btn arkadalar muvafk buluyorduk. Def etmek veya tevkif etmek! Erzurum kongresinin hita m gn stanbulun mnasebetsizliklerinden - biri de bu zatn gelecei nin her tarafa yuu idi. Sivastan Salhattin bey pek samimi olarak bu husustaki fikrimi sordu. Kendi kararn da bildirdi: Kendisi ekilip Refet beye tekrar kumanday brakmak. Bu karar hakikaten pek samimi ve ahvale en uygun olan idi. Salhattin beyin ifresi aynen udur:
Sivas: 6/8/1335
v. . . :
'
1 - imdi stanbuldan nc Ordu Kumandan Aptallan imzasiyle bervecti ifreyi aldm: Zabitan ve efrad ihtiyacat mbremesinin serian iar . Cevap verip vermemeyi henz dnyorum. Paann Harbiye Nezaretinde aramzda ge en lgnlna mukabele suretile bir kavga km olduundan muamileyhin me muriyeti faal bir ekil alaca halde bendeniz iin kendisile almak mmkn ol-^ mayacaktr. Bu akam Amasyada bulunan Refet'e bu hali, dier tebeddlat ve ray asker dolaysiye ahvalin merak engz bir safhaya girmekte bulunduunu ve binaenaleyh iinin bana gemek zere hazr bulunmasn yazdm. stanbulda fart zeks mlabesesile tyin olunduuna itibah olmayan paann bir takm mnhalta memur sfatile bir kalabalkla gelebilecei ve hatt baka kuvvetlere da-
(1) Bu zatlar 29 Austosta E miramdan hareket ettiler.
yanmaya alaca muhtac mlhazadr. jann rica ederim.
Bu babdaki malumat ve
mtalanzn,
3. Kolordu Kumandan
Salhattin
Baka kuvvetler dedii halk ve efrad olacak. Trabzondan padiaha sadakat telgraflar, valinin iki yzl fakat stanbula sadk vaziyeti Aptullah Paaya da eret vermi olacak. Hususile kendisinin de Trabzon mmtakasmdan bulunduu sylenmesi tab kuvvetlimizi bilmeyen Sal hattin beyi bu suallere sevketmitir. Halbuki o veya bakas kim gelirse gelsin arkta yle bir vaziyetteyim ki kararmza itaata mecbur olur. Salhattin beyi teskc iin u cevab verdim:
Erzurum: 7/8/1335
C. 6/8/1335 Aptuilah Paadan ayn ifreyi bendeniz de aldm. Ve yalnz zab tan ve efradn elbise ve ayakkabya olan ihtiyac basit yazdm. Nezaretten tyin leri hakknda emir almadm gibi kendileri de tyinleri hakknda bir ey yazmadk larndan tebrik dahi etmedim. Paann cizlerine tevecch, zati linizinkinden, az deildir. Maahaza yle bir muhite geliyor ki en ta yrekli olanlar bile gelse ve kayi onlar ikaz eder ve kalplerini szlatr. Binaenaleyh gelecek kalabalk hizi ehemmiyet deildir. Milletten baka dayanacak kuvvet, dayanan iin pek tehlikeli ve elm olur. Bunun iin teriflerine sknetle intizar daha muvafk bulduumu arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan
Kazm Karabekir
11/Austosta Salhattin beyden Sivas tarzndaki tideki ifre geldi:
kongresine lzum var m

Sivas: 10/8/1335
Mevad tiye hakknda tenvirat liyelerine muntazrm: 1 Erzurum kongresi intihabata messir olduktan ve stanbul bu hususa esasen karar verdikten ve mukarrerat neredildikten sonra yeni bir Sivas kongresi nin mevzuu bahsedecei zemin ne olabilecektir. 2 Acaba her tarafta vilyet ve liva kongreleri yaplarak intihabat hazrlk lar yrtlse ve tekilt kkletirilse daha iyi olmaz m? Ve Bekir Sami beyle Re fet beyin Sivasta bu ciheti idaresi kfi grlmez mi? 3 Daha iki ay kyl sapanmdan ayrlmayacana ve meyvalar ham oldu una nazaran stanbulu korkutmamak ve intihabat neticesinde ve kendisinin iskat olunmayacana icabederse teminat vererek siyaseti liye makamm bir derece ba kalarnn kucandan kurtarmak mmkn ve hayrl olmaz m? Bu noktada uyu mak karmaktan hayrl bulunmaz m? 3. Kolordu Kumandan Salhattin
Vali Reit bey de Erzurum kongresinden sonra artk Sivas kongre sine ne lzum var diye fikrimi soruyordu. Meselenin ehemmiyet kesbet 8
tiini grdm. lk darbenin hemen Aptullah Paaya tevciie her tarafa kuvvetimiz hakkmda bir fikir edinmeyi ve stanbul hkmetinden en die etmemlerini temin etmekliim lzmgeldi. Daha ziyade vakit geirmek, Sivastan uradan buradan da halk namna diye Sivas Kongresine ne lzum var? diye mracaatlarn gelmesi veya gndertilmesi iin aleyhtarlarmz veya zayf kalpleri harekete getirebilirdi. Brnun iin Salhattdn beyin suallerine cevap vermekle beraber Aptullah Paa hakkmdaki kararm drdnc madde olarak yazdm. Bunu takiben de Trab zona vediim emir ve stanbula yazdklarm tidedir:
Erzurum: 11/8/1335
~
| I J .J I
^
v
C: 10/8/1335 tarihli ifre: 1 Erzurum kongresi nasl ark Anadolu vilyetleri halknn vatan millet hakkmdak mukarreratm tesbit eyledi ise Sivas kongresi de Garb Anado lu vilyetlerinin ayn esasattaki kanaatlerini tesbit edecek ve bu suretle btn Ana dolu ve Rumelide vahdeti milliyenin azim ve iradesini millet aziyle dnyaya bildirecektir. ark Anadolu vilyetlerinin merkezi hkmetten ve Garb Anadolu dan ayrlarak istiklliyet dvasnda bulunduuna dair ngilizlerin neriyat kzibelerine de kati bir cevap olacaktr. Bu vaziyet, hkmetin meclisi milliyi itimaa dvet eylemesi ile att mer adm tesri ile iradei seniyeye iktiran ettirecek ve istiklli mill, tamamiyeti mlkiye ve makam mukaddesin mahfuziyeti esaslarn mdafaa eden ktlei milliyenin meclisi millde tamamen taazzuvunu temin eyleyeektir. Esasen Garb Anadolunun tekmil vilyetlerden mrahhaslar bilintihab yola km olduklarndan Sivas kongresinden sarfnazara maddeten imkn da mevcut deildir. 2 kinci maddedeki mtalalar pek dorudur. Ancak kkletirilmesi ayan arzu olan tekilt Erzurum kongresince takarrr ettirilen esasat ve tekiltn Sivas kongresinde kabul ve tasdik edilmesinden sonra olmas zaruridir. Mebus intihab hususunda messir olmak en mhim bir husustur ki bu da ancak heyeti umumiyede takarrr ettirilecek esaslarla myesser olacaktr. 3 Mmkn olduu kadar hkmeti tedhi etmemek ve hukuku teriiye ve murakabesini emniyetle istimale kadar bir meclisi mebusan vcuda gelinceye kadar heyeti hkmeti iskattan millet ve memleket iin bir faide memul olamyacamdan bu cihetle uramamak esas olup hususu mezkrun Sivas kongresince de nazar dikkate alnmasna sarf mesai edilecektir. 4 Aptullah Paa hakkmdaki beyanat lilerinin tamamile hakl olduu tezahr eyledi. Marnileyh tyini buralarda ayi olunca zmir vakay fedasnda Ali Nadir Paann millet ve ordu iin mucip olduu avakibi elmeden haberdar olan halk ve ordu mensubini son derece dar endie oldu. Bu sebeple hem kendisine gelmemesi ve hem de Harbiye Nezaretine marnileyhin ve bu kabil zevatn tyin edilmemesi hakknda tafsilen iaratta bulunduumu arz ederim. 15. Kolordu Kumandan
Kzm Karabekir
ve
s| | j i
: J
1 j | | 1 | f | | 1
I | -i f 3 ;
nc frka ve Trabzon mevki kumandanlna verdiim emir:
Erzurum: 11/8/1335
:;| j
. 1
Zata mahsus ve pek aceledir:

3. Frka Kumandanlna Trabzon M evk i Kumandanlna
1 Aptullah Pagann 3. Ordu Kumandanlna tyin olunduu yi oldu. H e nz emri resmisi gelmemekle beraber zmire Ali Nadir Paann tyiniyle balayan devrei eametten umum mtevahhi olduundan marnileyhin bu memuriyetini alk ve ordu bu havali iin de ayn felket telkki ediyorlar. Ve hali galeyanda drlar. Bu galeyan Erzurumda aktan aa grlmektedir. Mtereddit ellerde ikinci bir zmir olmaya istidad olan Trabzonda da ayn efkar ve cereyamn do mu olduu phesizdir. Bunun iin Nezarete lzm gibi arzhal ile marniley hin ve bu kabil zevatn gnderilmemesini rica ettim. Maruzatmn vsulnden ev vel Aptullah Paann yola kmas veya herhangi bir hisle gelmek teebbsnde 'bulunmas da melhuzdur. Byle bir halde ahaliden intihab olunacak bir heyet ma rifetiyle veya suveri mnasebe ile vapurdan kmayarak avdet buyurmasnn teblii ve bu tebligat ve ikaza ramen marnileyh gelmek isterse ahsna kar hrmet kar davranlmak ve hayat taht emniyette olmak artile Trabzon haricinde mnasip bir mahalde ikamet ettirilmesi ve Ardasay1 bu tarafa gememesinin temini ve ya plan bu muamelenin bir hrmetsizlik telkki edilmeyerek ordunun kymettar ve pek emektar bir kumandam olmak sfatiyle kendilerinin siyaneti iin olduunun ifha3iu ve ian. 2 3. Frka Kumandanl vekletine ve Trabzon Mevki Kumandanlna ya zlmtr. 15. Kolordu Kumandam K zm Karabekir
stanbua yazdklarm:
' Erzurum: 11/8/1335
Dersaadette Erkm H arbiye M ektebi M dr Miralay Sed.ad b ey e
Vatann ark cephesi Ermenilerin azgnl karsnda pek hareketli bir safhaya -girmitir. Paa pederinizin nc ordu kumandanln kabul etmesinden zmir fecayiinin bu havalide hdas edilecei teem edilmi ve herkes galeyana gelerek fena fikirler tevlid eylemitir. Marnileyh imdiye kadar afif yaam bir emektardr. Kendilerini siyaneten bu memuriyeti kabul buyurmamalarn pek hrmetkr bir his ile arz ederim. Zat biraderleri bu noktada marnileyhi ikaz etmi olacaktrnz. Bu vazifeyi itmam buyurmanz rica olunur. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Erzurum: 11/8/1225 Zata mahsustur. Harbiye Nezaretine nc Ordu Kumandanlna Aptullah paa hazretlerinin tyin buyurulduu hakknda henz Nezareti elil elerinden bir emir ve tebli vki olmam ise de pek ziyade ayan dikkattir ki marnileyhin ibu memuriyete tyin olunduu ayias efkr umumiye zerinde pek fena tesir yapm ve bu sar gnden gne artmakta bulunmutur. zmir hdisesi meumesinden evvel Ali Nadir Paann zmir ve ha valisi kumandanlna tyini ve o feci safhada paamn urad avakihi pek hassas hir surette takip eyleyen ordu mensubini ile ahali ayn zmreyi ricalden madut ve evvelce de drdnc ordu kumandanlnda iyi bir hret brakmama olan Aptul-
lah Paa hazretlerini de bu havalinin Ermenistana kaptr lmasmda bir mukaddemei zaaf ve eamet ad ve telkki etmektedir. Binaenaleyh artk tamamile tehlikei hayat ve namus karsnda ve pek had bir devre iinde olan ibu mmtaki vatanda marnileyhin icray memuriyetine imkn olamyaca ve aksi halde kendileri iin de pek mkl vaziyetler tahadds edebilecei cihetle gerek marnileyhin ve ge rekse bu kabil zevatn intihap ve tyini halkn namus ve hayat endiesiyle rpnd u zamanda vatan ve millet iin tehlikeli olacan arz eylemeyi gerek marniley hin vikayei eref ve haysiyeti ve gerek ahali ve ordunun yar ve ayara kar itimat sz bir ekilde grnmemesi iin muktezay vazifemden addeylediim maruzdur. 15. Kolordu Kumandan jKzm Karabekir
14 Austosta haber jldk ki: Bu teebbsle Aptullah paa istifa et tii gibi Harbiye Nazr da deimi. Nazm Paa yerine daha berbad ilere namzet olduu muhakkak olan Sleyman efik Paa Nazr olmu I Ben 12 Austosta Tercan (Mamahatun) daki svari alayna tatbikat yap trmak iin Prtma sahra imendiferile gitmitim. Her tarafa kar ve bhassa Dersim tecavzlerine kar merkez vaziyette olan bu alay Er zincan - Sivas muvasalamz da icabnda temin edecekti. Birka mes ele hallinden sonra atl olarak Kkrtl kmr ocaklarn gzden ge irdim. Ruslarn yapt sahra imendiferi Sarkam - Erzurum ze rinden Prtna kadar iler bir haldedir. Kmr ocaklar ksmen tesviye! trabiye yaplm. Prtndan kmr ocaklarna atla iki buuk saatte gittik. Yol arabalar iin ok mkl. Geldiim gndenberi kmr ihrana son gayreti sarf ettiriyorum. Hudut boyundaki ktaat iae iin tren lere muhta olduumuz gibi bir ileri hareket iin de pek lzmd. 11 No. lu ocaa girdim. Ruslar tarafndan karlmaya balanan bu kmr trenlerimizi tahrike kfi bir kuvvette idi. Yevmiye ancak sekiz ton karlabiliyordu ki yevmi ihtiyacmza ancak kfi idi. Amele iin para lzmd. Burada alanlar kendilerine silh teslimi ciz olmayan insan lard. Onlarn da takati bu idi. Prtmdan Yenikye kadar gzergh kprleri de ikml edildiinden demir ferine msaitti. Bir ka kilo metre daha yolu tenkis iin bu feriyata karar verdim. Geen sene elde byk kuvvetler varken kmr ocaklarna kadar bu hattn inas her halde mmkn olurdu. Fakat ran ilerine saldr bu kymetli ileri acsn ekmek zere yaptrtmam oldu. Erzurum mntakasmda teekkl eden geri ordusu, bu vazifeyi ihmal ettiinden dolay, imdi eziyeti ekenlerin taanna uruyordu. 14/Austos akam M. Keml Paann ikametghna gittim. Rauf bey de birlikte stanbuldan Ali Fuat Paa vastasile gelen malmat mnakaa ettik. Bunun mhim hlsas: 1 Hkmeti hazra M. Keml Paa ve Rauf beyi hayyen mu vaffak olamadklar takdirde meyte derdest iin mmtakamza er drder kiilik etelere ayrlm olarak otuz Krt ve Arnavut zabitini gndermiler. Krtlerden Bedirhani ile eyh Aptikadir ihanet ediyor-
lar. Veliaht hkmeti hazara aleyhinde arzuyu milliyi tervi ediyor.
2 Ingizlerin mecmu kuvveti iki frka ile bir alaydr. Frkann biri Trkiye de lgeri Msr da. Sudan'da mthi ihtill var. Trkiye' ye sevK edilmek zere Uenerai Ailen D i He kuvvet sevk edeceklerdi. As iler isyan etti. Bir nefer gnderemediler. Afganistan, Hindistan'a sark makta. ngilizler endiede. ngilizlerin tazyikatn nazar itibara alma ynz. gai edecek kuvvetleri yoktur. Tazyikleri kuru tehdittir (1). 3 __ talya ve Amerika arkta mliyet prensibi tatbik iin ittifak etmiler. 4 Fransa Eylle kadar arkta iki frkadan fazla brakmyacak. Yani mevcut doksan bin, on be bine inecek. Fransada Sosyalizm kuv vetli. Suriyeden infikk etmiler (2). 5 Avrupa kark! Italyan kabinesine sosyalistler hkim. Macar bolevikleri Romanyaya taarruzda. Bulgaristanda bolsevizm var. Hrvatlar ve Karadallar Srbistana hali isyanda. Boleviklerle birlikte alyorlarm. 6 Avrupa, Trkiyeyi taksim edemedii gibi icbar dahi edemiyerek Trkleri tazyiki siyasi ve ktisad ile kendi arzularna serfru et tirmek istiyorlar. 7 Trkiyenin hayat iin mutlaka bir devletin mandasm kabul etmek mecburidir. Fakat u artla ki Krdistan ve Ermenistana tat bik edilecek manda usul gibi deil. Mstakil yaam hkmet oldu umuzu Amerikallar da tasdik ediyorlar. stikll ve tamamiyeti mlkiyesini muhafaza surete yaayacak olan Trkiye hkmeti istikraz iin bir mandaya ihtiyac vardr. Yoksa baka kayt ve artla deil.
Havadislerden sarfnazar edilince pek mhim olan suikastlara kar bidayettenberi yaplan takayyd tedit edeceim. Fakat bu manda meselesi gnden gne efkr umumiye oluyor. stikraz iin manda ne de mek? stanbulda kimler bu ie ve kimin namna mdahale ediyor. Mill kuvvetimizi tamamile gstermedike ve bu kuvveti sonuna kadar sarf etmedike mandaya mtemayil grnmek istikllimizi elimizle mahvet mek demektir. Hususile daha geen hafta Kongre alen kararm cilana iln etmitir tarzndaki mtalam musip grld ve mecburiyeti katiyye olmadka mandaya yaaamyacam ve mecburiyetin de ancak mill varlmzn sarfndan sonra grlebileceini M. Keml Paa ve Rauf beylerle tesbit ettik. Trabzondan bir karakol cemiyeti nizamnamesi gelmiti. Bunun stanbuldaki baz erknharbiye zabtam tarafndan, ordunun inhillile basz kaldna nazaran mill seferberlik ve mill ordu iin baz tedbdr(1) Drt ay evvelindenberi bu kanaatteyiz. (2) Havadis mevsuk mu? Bilen yok. Tabii inanmamakla beraber hoa gider lf lar. Azdan aza tatl tatl alnp verilmesi hale muvafk!
leri ihtiva ediyordu. Halbuki arkta resm bir ordu olduu gibi mili! birlik de temin edildiinden bizce haizi ehemmiyet bir ey grlmedi. Dier bir malmat da; Posta Telgraf Mdiriyeti umumiyesinin yeni bir mnasebetsizlii idi. Transit merkezi olan mahallerde kontrol me muru olarak birer misli maala adamlar koyarak zevat resmiye e kongre azs muhaberatmn kontrol ve mnederecatndan phe edi len ifrelerin tevkif ve hemen mdiriyeti umumiyeye gnderilmesi ve bu hususta mnasip derecede ikramiye ile taltifleri icra olunaca, teb liinin ifreli mahrem talimatla tamim olunmas. Buna kar, imdiye kadar olduu gibi, icabeden telgrafhaneler or dunun daim kontrolunda bulunmas ve bu emri, yapmaya cret edenlerin divamharbe verilmesini muvafk grdk. Bugn havadis olarak gelen haberler: Enver Paann biraderi Batumda ngiliz mahpushanesinden 8/9 Austos gecesi karlm. Arda han klasnda mevkuf imi. Muhafz iki ngiliz zabitile drt ngiliz ne feri karanlar tarafmdan katledilmiler. Enver Paann amcas Halil Paa da Merkezi Umum Azasndan Kk Talt'la birlikte ve muhafa zalarna memur mlzim ad efendi ile birlikte firar etmiler (1). 15 Austas akam Keml Paa ve Rauf Beylerle yemei bizim evde yedik. stanbulun suikasda cretine mukab, onlan daha ziyade akn bir hale koymak iin, bizzat M. Keml Paann sadrzama mnasip tarzda bir ey yazmasn muvafk bulduk. (Meclisi Millnin tesrii, mill tezahrata mmanaat edilmemesi, saikai hamiyetle millete muavenet eden memurine dokumlmamas...). stanbul da ayn gnde bir karar veri yor: ifre ile muhabere memnu! Bunu 17 de aldm. Lzm gibi cevab o gnde yazldr. M. Keml Paaya gelen malmatta: Bir Amerika heyetinin sadr esbak izzet Paa ile grtn ve 15-30 senelik Ame rika mandasnn kabul hakknda vilyat arkiyeden taleb edilmesini yazyorlarm. Erzurum kongresinin kararm verdii manda lfznn bu rada hsn telkki edilmedii tarznda mnasip bir cevabn Keml Pa a tarafmdan yazlmas uygun grld (2). Bu ne bell manda imi! Hanmlarn modasndan daha iptill! Bereket her ey gibi arka kolay ve abuk yaylamyor. 16 Austosta Afyonkarahisarda on ikinci kolordu kumandam Sal hattin beyden kzmak veya glmek iin u ifre geldi:
Karahisarsahip: 13/8/1335
Dersadetteki frk muhtelifenin biiittihat Amerika Heyetine verilmek zere itti (1) Her ikisi de Erzuruma geldiler. Halil Paann mtalat ve Kafkasyada ve Trabzondaki fiiliyat gelecektir. (2) Bu manda hikyesi Sivas kongresinden sonra da devam etmi ve benim edid bir cevabm (Mustafa Keml Paaya ve bunu kurcahyan smet beye) bu bahsi tamamiyle kapatmtr.
haz ettikleri mukarrerat bervechi zir mruzdur: ' 1 Ermenistan iin Trkiyenin ark hududu, zerinde Ermenilerin iine ya rayacak bir arazi paras terk etmekle vilyat arkiyenin ve orada i banda bu lunan bykleri tide refahm ve serbest inkiafn dnerek raz olabilecekleri fik rinde olduklar yalnz bu fikirlerini oradaki krtlerle teriki mesai eylemi olmak ve krtlerin de Ermenilere terki arazi fikrine katiyyen mtemayil olmamak dolaysiyle izhara taraftar olmadklarn dahi izhar etseler bile orada Trk ekseriye tinin eraiti tiye kendilerine bu fikirde krtlerden ayrlacam zan ettiklerini. y le ki: Evvel: Evvel Trk, Krt ekseriyeti ve aralarndaki ekalliyeti sairenin meskn olduu arazinin tamamiyeti, saniyen Trk istiklli tamm temin edilmek ve fiilen teyid olunmas, rabian (Salisen atlanm) Trkiyenin asri tekmlta mazhar olabilmesi iin serbeste inkiafna mni olan kuyudun refile Vilson prensip lerinde vaadedldii vehile istikll ve hukukundan en emin bir tarzda istifadesine imkn baholunmas, hamisen bu hususatta ve Trkiyenin tesrii terakkiyatmda Amerikann bize mzaheretini ve Cemiyeti Akvama kar himayesi. 2 Tahliye edilecek araziden karlacak olan Trk ve Krtlerin yeni nakle dilecei arazide derhal iskn ve derhal arazilerinden istifadelerini temin iin Ame rikann muavenet etmesi; 3 O civarda ve bilhassa Erzincan ve Sivas arasnda mteksif Ermenilerin de yeni Ermenistan hududu dahiline nakillerinin temini; 4 Ermenistan nam hesabna olarak vki olmasn muhtemel grdmz terki arazi keyfiyetini, mstakil bir Ermenistan namna deil, ancak byk ve me den bir devletin mandas altnda inkiaf edecek asr bir devlet namna olacaktr. nk: Bugnk Ermenistana arazi terk etmek Trkiyenin bana ikinci bir Make donya yapmak demek olduu gibi Kafkasya iin de bir mil tekil etmek demektir, 5 Btn bunlar kabili mnakaa bir metin mahiyetindedir. Bunlarn kati mahiyet iktisab etmesi ancak memleketteki Heyetlerle temas etmek suretiyle mm kn olursa oraya Amerika Heybetinden bir zatn izam elzemdir. 6 Ve en nihayet meselenin ekli kanun ve merua icra iin Meclisi Milii Osmaniye tevdii tabiidir. 12. Kolordu Kumandan Salhattin (1)
stanbulda Mill Blok, Vilyat arkiye Mdafaai Hukuk Cemiyeti, Hrriyet ve tilf, Krt Teali Kulb, Sulh ve Selmet gibi, ahs ve emelleri taban tabana zt faal cemiyetler vardr. Memleketi kurtarmak azmile rpman br ok namuslu insanlar tandm gibi, pek namussuz zamaneoiler de vard. Bu ifreye nazaran bunlar birleiyor ve binlerce kilometre uzaktaki mmtakada hudutlar iziyor, insan taksimat ve nakliyat yapyor. Evvel cehli mutlak iindeler. Mesel, nc mad dede, bilhassa Erzincan ve Sivas arasnda mteksif Ermenerin nak liyatnn temininden bahsolunuyor. Halbuki buralarda tek bir Ermeni yok! Harbiumumide harekta sahne ola bu mmtakadan bu kadar gaflete, cehli mutlaktan baka tbir olur mu? Dier maddelere gelince idaresizlik ve tarihten ibretsizliktir. Mesel drdnc madde ok alda
(1) 3. Frka kumandannn ismi de Salhattindir. Buna Balkan muharebesinde elinden yaralandndan olak Salhattin derler. lk Meclisi Milliye Mersin mebusu olarak girmitir. 12. Kolordu K. oIbii Salshsttin b ey az sonra stanbula gitmi ve stikll harbine itirak etmemitir.
tr gibi! Giridi kimin namna terk ettik, Bulgaristan medeni bir devlet senelerce himaye etmedi mi? Adalar meden bir devletin emanetine b rakmadk m? Ne hacet, zmir meden bir devlet namna Yunana ciro edilmedi mi? stanbulda pazarlk eden hamiyetli efendiler ne olur Er zuruma kadar gelip de zeklarn burada sarf etseler! Bunu geldiim zaman da yazmtm. En akll ve tecrbeli insanlarn bile Ahvali ha zrna vkf olmad eyler hakknda uzaktan verecekleri kararn fa cialara sebep olduunu, kendi tarihimiz bile kanc defa tekrar edecek. aydanberi arka gelen ngiliz, Amerikan, Franszlar bile arkn kuv vetini teslim ettiler. O kadar rapor yazdm, hl bizimkiler memleketi kurtaracaz diye masa bandan karaku hkm veriyorlar. Ne olur bir kere sorsalar ki arktaki insanlarmz ne yazyor? Erzurumda kong re diye toplanan kimlerdir ve neye karar vermilerdir? Ben zannediyo rum M arka bir trl hkim olamayan tilf siyasetceri stanbulda namusile tannm zatlar dahi yle aldatyor: arkta Ermenileri tat min edin, btn dnya efkr umumiyesi lehinize dner! En feyyaz vi lyetlerinizde mstakil bir hkmet olarak yaarsnz. Bu tarzda rz grlar oktanberi Erzurum dalarnda dahi esiyorsa da hakikat gne inin verdii evk ve mill galeyan doaysiyle tesiri hi oluyor. Hudu dun tesindeki katlimlar ak telgraflarla yazarken ve Elviyei selseyi haksz olarak igal ve katlimlar bize kan alatrken, ne gariptir ki, biz hududu eski yerine Arpaayma koymay, vaziyetten habersiz olarak i fal edilenler de stanbulu ve gzel yerleri 'alacaz midile ark fedaya raz oluyorlar. Bilmeyenler ve bilmediini bilmeyerek i yapanlar dn olduu gibi bugn, bugn olduu gibi yarn da mutlaka fena yapacak lardr. Tarih misller lzm gibi mnebbih olamyorlar. Berlin mahedesile eyalt mmtazemiz olan Bulgaristan, sekiz sene sonra Rumel arkiyi istil etti; bir rubu asr iinde ise krallk oldu, ordular Selnikten atalcaya kadar milleti inedi, bitirdi. O zaman da hep hali d nen ksa mtalal byklerimiz bu istikbali feci br levha olarak zihin lerinde tersim ettiremiyorlard. Halbuki imdiki vaziyetimizin mazi ile kyas kabul eder yeri yoktu. Trkn imhasna karar verildii gizlen miyordu. Ermeniler Sivasa diye baryordu. Kzrma msemmasna benzeteceklerine kiliselerde Rumlarla el ele yeminler ediyorlard. Esa sen Elviyei selseyi igal e lzm kadar marmlard. Bunlar be sene, on sene deil, stanbulun emri vehile mtareke ahkm diye silh lar verdiim gn hele bir de tashihi hudut diye yer verilirse>kar larna Yunan ordusu gelinceye kadar yryecekler ve geen sene emslini grdmz vehile Anadoluyu kan ve atee brakacaklard. Mede n devlet yardaklar bu istily ne ile durdurabileceklerdi. Hangi me den kuvvet, barbar diye haykrd masum Trkleri kurtarmak iin kuvvet gnderecekti? tilf zmresi Rum ve Ermeniye kumandasn vermiti: Trk bo!... Lzmgelen silh ve mhimmat ve klavuzlu u da yapyordu. Buna kar Erzurumda millet tanrya afad peyman
jjfj :? %
etmi, Trklk lmez, Trk ylmaz parolalarm kendine tehl yap mt. stanbulun frk muhtelifesine yzlerce Erzurum kongresi beyan namesi gnderilmesini en iyi cevap buldum. stanbul'un marifetini her tarafa anlattk. Millet bir daha anlad ki kendisini kurtaracak ancak kendisidir. Erzurum kongresile mill hkimiyetini iln ettiinden her kes daha memnun oldu. Tashihi hudut, Krt istiklli gibi propaganda larn durmyaca. belli idi. Bu zehre kar ben daha evvelden Krdistan Ermenistan yapmak istiyorlar, fakat Krt kardelerimizi inetme yeceiz diye btn Krtleri erbeti emitim. 17/Austosta yje manda hakknda u ifreyi aldm:
Sivas: 17/8/1335
Vasf bey tarafndan Keml Paaya yazlp Konyadan imdi gelen ifre zirde dir : Amerika Mandas hakknda esbab mucibe raporu v e mutalat yoldadr. N i hayet Amerika Tahkik Heyetinden iki kiiyi Sivasa gnderip milletin arzusunu renmeye ikna ettik. Bunlar kabul ederseniz yollamak zere gayet mstacel iarmza iddetle muntazrz. lveten byle bir mlakatn her suretle mucibi menfaat olaca buraca mlhaza edilmektedir. Efendim. 3. Kolordu namna Erknharbiye Reisi
Ahmet Zek
Artk sinirleniyordum. Amerika Tahkik Heyetile benim grmek liim mmkn olsa da bir daha bu manda iinden onlar da vazgese! (1) ok dndm. imdiye kadar manda hakkmdaki muhaberata bu if reyi de ilve ederek cereyann, ald istikametten korkmaya baladm. Amasyada M. Keml Paa arkadalarile Boleviklii ehven grdn 23 Haziranda yazyordu. Ben daha stanbulda iken mevcut olan bu cereyan da bir taraftan efkr umumiye olarak bymek istidadnda idi. Henz nevzat halinde bulunan ise, istikllimizi kurtarmak iin tek da ban mezar oluncaya kadar uramak fikriydi. Erzurum kongresile ark iin bu teminat alnmt. Fakat en mnevver ve en ayan itimad vatandalarmzn stanbulda atklar bu cereyan gnn birinde her midimizi kendisile srkleyebilir miydi? te endiem bu idi. Mandaya girmek, bolevik olmak bunlarn ikisi de lmd. u fark ile ki; birincisi suda boulmak, dieri de atete yanmakt. Hfem de bu lm bir eceli mevut deil bir intihar olacakt. Yrnecek tek bir yol vard. Bizim katna baladmz selmet yolu. "Gzerghmzda su ve ate yok deilr di; fakat bunlara fidyei necat olarak bir ka avu fedakr atmakla mleti mesut hedefe vardrmak, mmkn olacakt. Bu namus yolunun
(1)25 Eyllde Erzuruma gelen Amerika Heyeti Reisi General Harbordla mlkatmzda arzularm syledim. .
mntehas hrriyet ve istikll idi. (1). Bu ifre zerine bir daha M. Keml Paa ile grtm. imdiden gsterilecek bir temayln vaha metini tekrar ettim.
Harbiye nezaretine gelen Sleyman efik Paann k tamimi e bu na verdiim cevab, hl, her gn nelerle uratma bir misl olmak zere dere ediyorum. Benim en mhim vazifem tabii ktaatnm her an mhim kuvvetler karsnda ifay vazifesi idi. Bu en byk zamanm alyordu. Daha Tekirdanda iken yazdm bir kolordu program esasile ktaatm megul ediyordum. tede beride hayat ve ahlklar mah va mahkm ehit yavrularna kar duyduum derin iztirab gidermek iin bunlarn tahsil ve terbiyelerini bir vazife bilerek haftann bir gnn bunlara hasrediyordum. Kolordunun yegne erkmharbi Binba Karputlu Mustafa bey, iae ve muamelt zatiyenin gittike artan mklt iinde lzm gibi kvranyordu. Bu vazifeye meftun arkada ayn za manda kolordunun Erkamharbiye reisi de bulunuyordu. Frkalarda birer erkmharp ancak kendi vazifelerini baarabiliyordu. Merkezi Er zurumda bulunan dokuzuncu frka erkmharbi Fahri beyi ayn zaman da mill ubede kullanyordum. ok geceler drt saat uyumak m yesser oluyordu. Beni en ziyade yoran casusluk ve propaganda ileri idi. Bunu maatteessf erknharplerimiz bile kavrayamyordu. Bizi alkadar eden Kafkasya ve Rusyadan malmat almak, casuslua m ni olmak, gnn zehirli propagandalarn, bedbin insanlarn vehmi m talalarm birbirinden ayrarak her birine mukabil vecizeler hazrla mak, ordunun efrad, zabitan ve halkn mnevver, eraf, esnaf, kyl ksmlarnn hissiyatna daima vkf olmak, Krdistan sahil halkm iyice dinlemek ve' her ecnebi gemisi grnte geveyen saba miisekkin bir propaganda yollamak ve bu kadar nazik ve hassas ileri hsn idare ile halkn ve ordunun samimi tevecch ve itidalini Pek kavi muhalif mesaiye ramen ruh barometresinde drmemekti. Almanlarla bir ok sene altmn ve bilhassa bir sene onlarla birlikte Erkharbiyei Umumiye istihbarat ubesi Mdrl ettiimin mkfatn hakikaten grjrorum. Benim en mhim kolladm, pek nazik bir mesele var ki~ onu da zikretmeyi faideli bulurum: M. Keml Paay hsn idare etmek... stanbul btn kuvvetile kendisine ykleniyor. Her tarafa emirler, gaze telerle neriyat daima mtecaviz bir lisanla efkr umumiyede matrud ve mahkm bir insan gsteriliyor. Aleyhine yaplan tecavzler yetimiyormu gibi hayatna suikast hazrlanyor veya yle propaganda e ted(1 ) Bu hasbihalim, ne tesadftr, 1336 senesi Ermenistan harektnn icras: iin rpndm zamanlarda Ankara'da Mustafa Keml Paa ile muhaberata ve M oskovaya gitmek zere nezdime gelen Bekir Sami ve Yusuf Keml beylerle muhaverata da zemin olmutu.
M ediliyor. ark kendisini tanmyor. Bana kar ise halkn ve ordu nun samimi hrmetile beraber henz stanbul hkmeti de tevecchkr davranyor. O azil ediliyor yerine beni tyin ediyorlar, onun, iin der dest emri veriliyor. Bana icra vazifesi veriyorlar. O Sivasa gitmek iin benim kuvvetime ve nfuzuma muhta; hatt btn muhite iaelerin de dahi muavenetime muhta. O Keml Paa ki Harbi Umumide muh telif cephelerde Ordu Kumandanl yapm, muvaffakiyetler kazanm, mafevklerile didimi, hemhizalarm hrpalam. Bu noktalarda pek hassas. Hususile birka gn evveline kadar bana da mir... te bu mselsel sebeplerle rencide olmasndan, benimle arada bir suitefehhm husulnden ok endie ediyorum. (1) Onu krmamak iin elimden gelen her incelii yapyorum. Ve onu mill cereyann bana getirmek iin de vazifemi yaptm ve yapyorum. te bu tahamml mkl mesai arasn da yeni Harbiye Nazr ile muhaberatmz da ar bir vazife:
, No. 2774
Dersaadet r 14/8/1335
Avatf Celileyi Hazreti Hilfetpenahiden olarak Harbiye Nezareti uhdei senaverime tevcih buyrulmutur. Mlk milletin geirmekte olduu u avam mhim ve nazikte teali i evketi osmaniye ve muhafazai menafii liyei vataniye hakknda geceli gndzl sarf azm kavisinde bulunduum mesaii acizanemin semeredar mu vaffakiyet olmas emrinde bilumum silh arkadalarmn kymettar olan muavenet lerine nail olmak hususundaki midim pek vsidir. Malm olduu zere vazifei hamaseti hkipay i vatann nigehbanlnda merkz olan ordunun siyasiyat ile i tigali bu vazifei mukaddesesini ifada dar dehen ve haleli dehabul ise menafii li yei vataniyenin heder olmasn inta edecei cihetle katiyyen rehni cevaz olamayp vazife haricinde olarak bu misill siyasiyat ile megul olanlarn mnhasran vazifei askeriyelerini ifaya dvet edilmeleri ve milleti osmaniyenin seviyei medeniyesi A v rupa dveli muazzamasnca mizan tetkik edilmekte bulunduu u gayet mhim ve nazik zamanda emniyet ve asayii memleketin mstakar bir halde bulunmas emrin deki vcubu katiyyeye nazaran bu bapta ciheti mlkiyeden taleb olunacak mzahe retin derhal ifas ve czi ve klli asayii dahiliyi haleldar edecek vaz ve tavrda bulunacak olanlarn men mukarreran neye mtevakkf ise ann da ifasma ciheti # .-W. t m e a .L M rn . mlkiye ile el birliiyle allmas umum erkn, mera ve zabitan ve asakiri aha nenin hamiyeti diniyelerinden muntazr olmakla bu babta icabedenlere tebligat kat!iyye ve messire ahzi. Harbiye Nazr
Sleyman efik
Milletin seviyei medeniyesi aciz ve meskenet midir diye hakikaten d veli munazzama bakyor. Biz de seviyemizi gsteriyoruz. Ordunun siya setle megul olmamasn artk herkes anlad. Burada mesele bu deil.
(1) Maatteessf vakit vakit benim taksirim olmad halde bu korktuklarm oldu. Hem de sonunda pek mthi oldu! zmir zaferini mteakip her zaman olduu gibi bir tekim dalkavuklarn (Mnci, Dhi) diye yaygaralar muvazenesini bozdu. Eski arkadalarnn daima canl tarih gibi yaadklarn istemez oldu!
Ordunun byk kumandanlar ikmli namus iin rpnyor. Halbuki stanbulda hl nigehbanclar diye gazetelerde hayaszca nlar var. Har biye Nazrna u cevab yazdm:
Erzurum: 16/8/1335 No. 1317 '
Harbiye Nazr Sleyman efik Paa Hazretlerine:
Harbiye Nezareti Celilesinin uhdei fahimanelerine tevcih buyurulduundan do lay kolorduyu aciz namna arz tebrikt ve tazimat eder, mlk milleti saadet ve selmete isl edecek mesaii vatanperveranelerinde muvaffakiyat liyeye mazhariyeti smilerini Cenab Haktan tazarru ve niyaz eylerim. Her zaman ve bilhassa u mlim ve nazik zamanlarda ordunun siyasetle itigalinin pek vahim akibetler tevlit edecei hakknda herkes lzm gibi tenvir edilmi olduundan 15. Kolordu mensuhininden hi bir ferdin bu gibi eylerle katiyyen alka ve mnasebeti olmadn ve herkesin mnhasran vazifei askeriyesiyle itigal eylemekte ve kolordum mntakasmda skn ve asayiin pek mkemmel ve memnuniyetbah bir derecede olduunu arzeylerim. Esasen ark Anadolu vilyat ahalisi ahvalin fevkaldelii karsnda ihtilf ve teferrdn mucibi felket olacan derk ederek akdine lzum grdkleri kanun ve aikr bir kongre ile efkr milleti bir gayei mukadder etrafnda tevhide muvaffak oimu ve kuvvayi milliyeye istinad temin eylemi ve icabnda her trl fedakrl ihtiyarla hayat ve namuslarnn muhafaza ve hukuku milliyelerinin mdafaas hususunda karar vermi olduklarndan ciheti askeriyenin muaveneti fikTye ve fiiliyelerine ihtiyatan da vareste kalmlardr. Bununla beraber emimamei nezaretpenahileri ktaata tamim ve hususat mezkreye nazar dikkatleri bir daha celb edilmitir. Alemdar gazetesinin 7/Temmuz/1335 tarihli nshasnda Asker Nigehban Cemiyetinin millete beyannamesidir serlevhal ve hukuku asker Nigehban Cemiyeti ktibi mesul M. Keml imzal bir ey grld. Heyeti askeriye an cak ak ve kati kanunlariyle makamat muhtelifeye bahedilmi salhiyetlere is tinaden muhafazai hukuk edecei tabiidir. Ne maksatla kimler tarafndan tekil edildii bilinmeyen ve beyanat bilkis inzibat ve itaati askeriyeyi muhil ve menileketimiz hakkmdaki ihtiraskr emelleri temin mahiyetinde olan byle bir cemiyete burada kimse atf ehemmiyet etmedi ise de makamat liyenin bulunduu bir mahalde teekkl ve sz ayaa drecek mahiyetteki beyannamelerinin matbuatla :nerine kadar msaade olunmas emri nezaretpenahilerindeki isabet ve maksad ifh am etmekte ve bu mtecasirelerinin himemi devletleri e cezasz braklmayaca ve bu kahil cretlerin tekerrr etmeyecei kemli kran ile mahsus bulunmakta olduu mruzdur.
i ; 1 .j i J .' 1 I 1 | I
\ i ? j
1
1
"
Kzm Karabekir
3. Kolordu, 20. Kolordu, 13. Kolordu, 12. Kolordu, Konyada kinci Ordu Mfettiliine de ayrca yazarak m tecasirlerin derhal divan har be verilmesini tebli ettim. stanbuldan Trabzona kaymakam rtbesin de alay kumandam gelmi. stanbulun tatbik etmek istedii plm 3. Frka kumandan Halit bey yle bildirdi:
Turul A czedir: ^ 15. Kolordu Kumandanlna 16/8/1335
rtbesinde alay kumandannn, ikisi. Trabzona gelmi ve kolordu noktai nazar anlalncaya kadar bir mahalde misafiret en ikametleri emredilmitir. 2 Gelen arkadalar vazifeye baldaklar takdirde vekletin de bunlardan birisine intikal etmesi ve d efa ten frka ve alay kumandanlarnn yani frkann eline, gemesi icabedecektir. Bir defa 3. Frka fethedilir edilmez akabinde sair frkalar ile bilhassa kolordu kumandanlnda tebeddlt icr edilecek ve bu kuvvete istina den Aptullah Paa da ferih fahur vazifesine mbaereti dnecektir. - Binaenaleyh tyinat vakann harekt vatanperveriye bir darbe olduu bilinmeli ve ona gre, davranlmaldr. Bunun en kestirme tariki gelen alay kumandannn frka haricin de ve geri hidematmda istihdam olduu mruzdur. Hali t
1 Frkaya tyin, klnan kaymakam
u cevab verdim:
3. Frka Kumandanlna
Erzurum: 15/8/1335
1 Harekt vatanperveraneye kimsenin darbe vurmasna msade edilmeyecektir. Siyaseten iyi bir mevkide bulunduumuz halde bir zmrei kalile nedense kendisini ngilzlere oyuncak ettii anlalmtr. Mahaza hamdolsun milletin kendiini gstermesile bu tehlike de muvakkattir. 2 Trabzona ne nam ile olursa olsun gelen meray hemen Erzuruma gnderirsiniz (1). 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
17/Austosta Aptullah Paann katiyyen gelmeyecei Ordu Ku mandanlklarnn da lv olduu, arka bir heyeti tahkikiye gnderildii anlald. Heyeti Tahkiye Reisi Fevzi Paa imi. Evvel mstear olan zat zannettik. Ben heyeti tahkikiyelere ve stanbuldan gelecek dier zatlara aleyhdar deilim. Mtalam udur: (Bizzat tenvirlerine al mal, namuskr insanlar kazanrz. Ahvali yakndan grerek stanbulu daha ziyade tenvir ederler. Kuvvet ve kudretimizi, mill tekilt re nirler ve stanbula da retirler). M. Keml Paa bu hususta aksi fi kirde. Mtalas u: (Gelirler, aleyhimize propaganda yaparlar. Bunun iin heyeti tahkikiyeleri geri iade etmeli. Karaya bile ayak bastrma mal). Bu iki fikri hayli mnakaa ettik. Her ikimiz de fikrimizde srar ediyorduk. Nihayet benim mtalam ekseriyetle musip grld. Aksi halde herkesi daha balangta aleyhimize ahs dman yapacaktk, hem de stanbul hkmetine kar imdiden kar koyacaktk. Halbuki geleceklerin aleyhimize propagandasna kar messir tedbirler mmkn d, nitekim yaptk. Mesel, karaya ayak basnca yanlarna en emin
(1) arka gelen mera ve zabitanm her birini bizzat tenvir ve namus zerine sz alarak mnasip mahallerde istihdam ettim. Hepsi de gayei milliyenin istihsaline namuskrane altlar.
adamlarmz terfik etmek, aleyhimizde tevikat yapmayacaklarna na mus zerine sz almak, bizzat kendilerine hsn muamele ve ahvali m nakaa dle irs ad etmek ve en nihayet yazacaklar eyleri kontrol etmek. 15/Austosta yazlp 17 de aldm Harbiye Nazrnn hainane bir emri ile kendisine ve sadarete ve kolordulara yazdklarm sr asile yazyorum. Mtalatm metinlerinde grldnden tafsilt vermiyorum.
Kolordu -kumandanlariyle kolordu ahzasker resas ancak nezaretle ifre ile -muhabere edeceklerdir. Bunlar yekdierile ifreli muhabere iin nezaretin vesatetine mracaat mecburiyetinde olduklarndan aralarnda ifre ile muhabere edecekleri hususat mhimmeyi dorudan doruya nezarete yazacaklardr. Hali harp zail olduu cihetle kumandanlar maiyetleriyle ifre ile muhaberat icr etmeyeceklerdir. Hususat mebsuteye hasri dikkat ve tevfk hareket olunmas tamimen tebli olunur. . Harbiye Nazn Sleyman efik
Kolordum frka ve makamlarna derhal u emri verdim:

Erzurum: 17/8/1335 Harbiye Nezaretinden ifre ile muhabere edilmemesi hakknda gelen telgraf ite merilen cevap suretleri tidedir. Mmtakanz dahilindeki telgrafhanelere birer memu ru asker vaz edilerek muhaberatn kemaket ifre ile cereyan temin ve ifreyi ek mekten istinkf eden telgraf memurlarnn hemen tahtelhfz divanharplere evkle rini emrederim. 3. Ordu Mfetti vekili Mirliva
Kzm Karabekir
Sivasta 3., Ankarada 20., Diyarbekirde 13., Konyada 12. kolordu kumandanlarna ve Konyada ikinci Ordu Mfettiliine unu yazdm:
Aceledir. Harbiye Nazr Sleyman efik Paa hazretlerinden bugnk 17Austos/1335 de alnan 15/Austos/1335 tarihli ak bir talgrafnamei messife zerine marn ileyhe takdim edilen cevab aynen arz ediyorum. Bu babpta itimad ve emniyeti tammeyi mucip bir neticei katiyye alnacana phe yoktur. Binaenaleyh devletin ve milletin harisi an ve haysiyeti olan ordunun muhaberat hi bir vakit dman larmzn hesap ve menfaatine olarak setarei vekar ve mahremiyetten kamayaca cihetle kolordu ve frka merkezlerindeki Telgrafhanelere derhal bir zabit ikamesile b yk kk makamat askeriye muhaberatnn ve bilhassa Ermenistan hudutlarnda ve ecanibin temasnda olan mahrem muhaberatn kemken emniyeti cereyan mat luptur. Telgraf sirkati veyahut ifre almas gibi ahvale kar gayet hassas vs mteyakkz ve telgraf mdrleriyle bu bapta sk temasta bulunulmas lzmdr. B* gibi haller namuskr ve vatanperver olan telgraf memurlarmzdan esasen gayri muntazr olmakla beraber bu nokta i nazarda herhangi bir emirle yaplacak en di-
k bir suiistiml ihaneti vataniye telkki olunacandan mtecasirlerinin derhal divanharplere tevdiini rica ederim. B u telgrafn saati vusul ve hkmnn icra edildii iar buyurulacaktr. Keyfiyet kolordulara ve beray malmat mcavir jnfettilik ve mcavir kolordulara arz edilmitir, 3. Ordu Mfetti vekili Mirliva Kzm Karabekir
Sadarete ikyet:
, Aceledir: Erzurum: 17/8/1335
Makam Ceiii Sadaretpenahiye

Harbiye Nazn Sleyman efik Paa hazretlerinden 17/A u stos/1335 de alnan 5/A ustos/1335 tarihli ak ve messif bir telgrafname zerine marnileyhe tak dim edilen cevabnamei ciziyi huzuru fahametpenahilerine arz eyliyorum. Makam celili vekletpenahileri, tarihin elm kibetlerine kar pek hassas olan vatan ve -milletin ve onun yegne hars nigehbp.m ordunun emniyet ve haysiyeti liyesini da im a mahfuz bulunduracanda phe yoktur. Namus ve hayat milletin yegne kfili olan esran askeriyenin ifasn emretmekle tarihi millimizi ebediyen lekedar eden ibu telgrafndan dolay Harbiye Nazn Paa hazretleri hakknda zat fahimanelerine arz ikyete mecbur oldum. Bu emrin derhal iptalini kemli tzim ve ita atle arz ve istirham eylerim. .. 3. Ordu Mfetti vekili Mirliva Kazm Karabekir
Harbiye Nazrna protesto:

Erzurum: 17/8/1335 Aceledir: Harbiye Nazr Sleyman efik Paa Hazretlerine: 1 Kolordu kumandanlarnn birbiriyle ve ahz asker resas ile ve madun lar ile ifreli muhabere etmesinin memnuiyetine dair olan 15 Austos 335 tarihl telgrafnamei samileri 17. Austos 1335 de alnd. Edvar sabkada dahi bu tarzda bir memuriyeti istibdatkrane devletimizin tarih ve kavaninde mesbuk olmad cihetle mtarekeden sonra on birinci olmak zere nezareti igal buyuran zat samilerinin vahim bir vaad ve tekeffl altnda o makam celili kabul buyurmu olduklar fikri hsl oluyor. Ve ayan dikkattir ki bir mddettenberi millete itimatszlk gsteriliyordu. imdi de aleltlak ve ak bir lisan ve iaretle ordudan itimat ve emniyet ne2ediliyor'. 2 Hudutlarmza kadar her gn Ermeni baltalaryla feci suretlerde kanlan akan Kafkas ahalii ismiyesinin lmndan ve mstahaz Ermeni istilsndan her gn bu suretle raedr olan ark Anadolu vilyatm ve vatan umuminin bab se lmetini tutan bir ordunun mafevk ve madun bilcmle kumanda makamlarnn t hududlara vanncaya kadar ifre muhaberatndan menedilmesi ancak' Ermenistann ve mevcudiyetimize dman olanlarn menfaatine kaydedilebilir. Ve ancak meru tiyetini, istikll ve haysiyetini kaybeden ve ecnebi milletlerin ayaklar altnda s rnen bir milletin tekiltndan sr ve mahremiyet denilen akidei namus ve sel met nezedilebilir. Binaenaleyh zata samileri nezarete henz gn evvel terif ettikleri cihetle erkmharbiyei umumiyede gn gnne mahfuz olan kanl Ermeni vekayiinin icraat
ve istihzarat dosyalarna muttali olmakszn yazlm olan bu emrin derhal tamim suretiyle geri alnarak ordunun ve milletin tarihi ve muktezay necabeti olan haysi yetin idamesi ve orduyu lisana ve harekete getirmemek hususunda mazbut olan, daba riayetin muhafazas. 3 Seferber dman karsnda esrar askeriyeyi f etmek kanun nazarnda cezay idam mstelzim iken zat samileri esrar askeriyeyi f emrini veriyorsunuz. Binaenaleyh cihann btn namuskr milletleriyle ordularnda akidei sr ve namus olan mahrem muhaberat kemken bizde dahi mecray tabiisinde tutulaca cihetle ona gre kolordulara ve alkadarana tebli ve bunun hsn cereyannn temini, katiyyen emir ve taleb edilmitir. Bunun haricinde hareket edecek byk ve k k memurlar hakknda esrar devlet ve milleti f ve ihll edercesine takibat yap lacaktr. 4 Makam nezareti celileye dokuz ayda on bir nazr geldii halde hi birisi siyaset ve mlhazat hkmet hakknda byk kumanda makamlarna olsun itmi nan bah bir tek kelime bile sylemiyerek daima mehul ve mphem ve endienak vaziyetleri ihdas ve idame etmelerinden ni byk bir memnuniyetsizlik tevlid etmi olan bu hale de sureti katiyyede nihayet verilmesi ve tedabiri gayr meruaya tevessl etmekten ise vatan ve milletin hals ve selmeti hakknda bu gn. neler dnlmekte olduunun izah buyurulmasn! arz eylerim. 3. Ordu Mfetti vekilil Mirliva
...
Kzm Karabekir
stanbul ifsadatm zabtammza kadar ulatrd anlalyordu. 3_ frkaya verdiim tideki emir mahiyetini gsterir. Fakat bu ayan en die deildir, nk mahdud aklsz birka kiinin hasbiha.i derecesini, aacak halde deildir.
Erzurum: 17/8/1335 3. Frka Kumandanlna Gmhanede tabur kumandannzla tabur tabibi henz istibdad idare ile merutiyetin farkn idrk edemiyecek kadar sath dnceli midirler? Yoksa bir maksad mahsus iin dedi-kodu mu yapyorlar? Bunlar bizim millete merutiyet: gelmediini ve padiahmzn istibdad idareyi ihyasn kemali memnuniyetle hasbihal ettiklerini tesadfen iittim. Hrriyet bayramn tebrikte verdiim izahat bu. tabur kumandan eer bilmiyor idiyse hi olmazsa renmesi lzmd. Bu asrda, mstebit bir hkmetin yayamyacam, istibdat idareli bir milletin ancak me rut bir dier hkmetin mstemlekesi olacan anlamyan bir adama tabur teslim edil mez. nk istibdad demek hkmet nam altnda ahlk ve cibilliyeti belli olma yan sekiz on kiinin millet hesabna alp rpmasdr. Bu zatlar devri sabkn ha lihazrdan iyi olduunu sylyorlarm. 1324 senesi Devleti liyenin tamamiyle taksim edilmi olduunu ve merutiyet iln edilmese idi birer Msr fellh olaca mz bilmeyenlere retseniz ve anlatsanz ki bugn Afganistan, Blcistan, Msr ve hatt Sudan bile, vaktile dtkleri esaret felketinden kurtulmak iin hali harp tedirler. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Sarkamtaki Ravlinsona Erzurum kongresi beyannamesinden gndermitim. 9 Austos tarihli mektubu ile: Tiflise ve stanbula gn-
dereceini, pek memnun olduunu ve muvaffakiyetimi temenni ediyor, jf. Keml Paaya da selm ve ayn temennideyim diyor. Vaziyeti lzm gibi Londraya yazacam ve tekrar Erzuruma gelmek ihtimalini yaz yor. Bu da tesadfen 17 Austosta geldi Pek bereketli bir gnm! 18/ustosta gelen malmattan Posta Mdiri Umumisi Refik Kalit be yin baz namuskr memurlar azil ettii ve baz mmtakalarda kuvvayi miUiye muhaberat inktaa uradndan, Refik Halidin divan harbe ve rilmek zere azlile, kongre beyannamesini ektii iin azil edilen Sivas Ba mdr ile Merkez mdrnn iadei memuriyetleri esas zerine ahali tarafmdan telgrafhanelerin igali ile stanbula tesir yaplmasn M. Keml Paa heyeti temsiliyeye teklif -etti. Kendileri, Rauf bey, Raif Hoca, ben bulunuyorduk. Keml Paa, Refik Halide karg byle bir vaziyet almmasm 20/HazAranda, yani henz Erzuruma gelmeden Ordu mfettii sfatile de tamim etmi, fakat hibir tarafta bu emir hsn te sir yapmamt. imdi de bunu Heyeti temsiliye namna verecektik. Halkn henz vaziyeti kavrayamad ve tilftan ve dolaysiyle stanbul hkmetinden korktuu u sralarda byle birey yapamyacaklar zannnm kavi olduunu syledim. Ciheti askeriye gayri mahsus muavenet eder se yaplr dedi. u halde nerelerde aziller varsa ve nerelerden telgraf ekmiyorsa oralara hasretmek muvafk olacan syledim. Bizim mmtakamzda byle bir hal yoktu. Erzurum Mdafaai Hukuke Trab zon Heyeti temsiliye zsmdan zzet ve Servet beylere ve Van valisi Haydar beye yazlsn, lzum yoksa yapmazlar dediler. Ve yazlmas lazmgelen adresleri tesbit etter. Heyeti temsiliyece metni imzalanarak usulen imzamla ifrelendi (1). 3. Frka kumandan Kaymakam Halit bey Mdafaai Hukuku Millye Cemiyetinin siyas bir frka haline kalbi iin Mustafa Keml Paaya u teklifte bulunuyor:
. . Tura!: 2 0 //8 /1 3 3 S
Musfsda K em l Paa Hazretlerine

Beyannamenin dokuzuncu maddesinde ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemi frk siyasiyenin fevkinde bir frkai miH olduu beyan buyuruluyor. Ve bu suretle btn milletten iktisab kuvvet gibi gayet mantk ve ilmi hareket ediliyorsa da ordunun ve milletin zadesi olan Mdafaai Milliye Cemiyeti kfi derecede mesnetlere sahip olduundan artk kanaatini deitirme yerek kendisine siyas bir renk ve teri bir ekil vermesi ve vaziyeti umumiyeye hkim mas lzmdr. Osmanlln vahdeti siyasiye ve stiklLiyet gayesini her trl hissin fevkinde tutan ve ahlken yksek ve kongremig ruhile mebu idealist meb us namzedi olarak tyin edilmeleri ve meclisi millide ekseriyet kazanlarak m tecanis ve aym zamafida mefkureli bir hkmetin, milletin re}si krna geirilmesi dnlmeli ve bu suretle behemahal erefli bir sulbn akdi temin olunmaldr. Eger bu trl fareket edilmezse meclisi - mll ve binnetice hkmet kozmopolitlerin yeti
0 ) 28/8/1335 bu teblii geri aldk. nk hi bir yer tatbik etmedi. memurinin vazifeleri bana iadeleri ahs mracaatlarla temin olundu.
Bilkis
eline geecek; kongremiz noktai nazarn kabul ettirmek iin daima ihtillci bir vadiyette kalmaya mecbur olacak, btn bunlardan bittabi nefine uratmz vatan zarar grecektir. Binaenaleyh memlekette skneti tesis etmek ve siyas ve itimai buhranlara bir nihayet verilmek zere Mdafaai Hukuk Cemiyetinin siyas bir fr ka haline inklbm ve intihabata itirki arz ve teklif olunur. . Kaymakam
H alit
' j-
K C :; ;
Na hal ve ne de istikbale uyacak bir teklif olmamakla beraber Ko lordu ifresile gelen bu telgraf M. Keml Paaya verdim. Biz daha Sivas kongresini teminle megulz, Halid beyse, Erzurum kongresi beyannamesmi okur okumaz her ii bitti zamalle pek sevdii siyasi meedeleye hazrlanyor. Mdafaai Hukuk btn vatanda teesss etse dahi bunun siyasi bir frka, haline inklbna sureti katiyyede aleyhta rm. Vaktile ittihad Terakkinin siyas frka haline inkib edilmemesi ve btn vatan evltlarn meruti idareye hazrlanarak tarih vazife sini ilan l etmesi iin ok syledim. Fakat Merkez Umum, kuvveti el den karrz endiese, ttihad Terakkiyi bir frka haline kalb ile Mec lisi millye girdiler. Tabii olarak karlarna muhalif frkalar knca aptlar. Ordudaki tekilta el uzatarak Aman! ttihad Terakkiye nm~ halefet var, muhalifler namussuzdur, ttihat ve Terakki hrriyet ve merutiyeti istihsal etti. Buna mualefet olur mu? dediler. Heyhat! Merutiyeti kurtaran ttihat ve Terakki tarihe karm, meclise giren onun glgesi idi. Zaman ilerledike yeni vukuat ve ahval karsnda ta rihin sahifeleri evrildike o mukaddes cemiyetin sahifeleri ufaklayor. Tabii glgesi de sfra doru yaklayordu. ttihat, ve Terakkinin ordudaki kuvvetli elleri artk siyasetten el ekmiler, mdafaai vatan vazi fesine hasrlanmaya ancak vakit bulabiliyorlard. Bu hakikati anlama yan ve dinlemeyen ttihad Terakki Reisleri ordudan yeni yeni kuvvetler tekiiile uramakla ne byk gaflet ettiklerini ve istikbal iin vatana ne vahim yara atklarn her gz grd. Orduya muhalifler de el att. Tabii iki tarafn da kardeleri, akrabalar, mterek his ve mterek menfaatlileri vard. Her iki tarafn zabitleri gibi efratlar da vard. Memlekette bitaraf bir kuvvet brakmamay muvafk, muhalif vazife edinmiti. Orduya dokunmayn dedike: Ah hain! Ah muhteris! diye yumruk skanlar oluyordu. Nihayet 31 Mart, dalara mfrezelerin is yan bayram dikmesini, Arnavutluk tedibinde isyann parti lehine fr kalara kadar ktn tarihimiz Ordu hesabna feci yazd. Zara rn neticesi herkese hissei musibeti verdi. Bu mtalatm izahla, Mdafaai Hukuku Mliye Cemiyetinin su reti katiyede siyas cemiyetlerin fevkinde kal,mas lzumunu M. Keml Paaya syledim. O da ayn fikirdeyim dedi. Bu intihab iin frkalarn mevzuu bahis olmayarak, memleketin hr ve mstakil bir sulhe nail olmas ikrini kabul eden vatandalardan intihap yalmasma ve dar zindyet tanmamasna karar verdik.
20/Austosta Trabzona bir heyeti tahkikiye geldiini mevki ku mandan bildirdi. Vaktiie dokuzuncu kolordu kumandanlnda bulunan Mirliva Ali Fevzi Paa, Rize mutasarrf esbak Erzurumlu Ziya bey ve nezdlerinden ktip Sadullah bey. Kendilerine ihzar olunan haneye hrmetle gtrlm ise de Ziya bey oteli tercih etmiti. Ali Fevzi Pa a mevki kumandanna, Harbiye Nazr Nzm imzal bir tahrirat ve riyor. Vazifeleri yazl : Ciheti mlkiye ile ciheti askeriyenin verdii raporlar ve malmat yekdierine mtebayin olduundan beray tahkik TraVôna ve Erzuruma gnderildii ve hakknda lzmgelen muavenet ve teshilt ibraz. Ziya beyin ilk ii birine u sual oluyor: Rauf bey Trabzonda, Mustafa Keml Erzurumda m? Heyeti tahkikiyenin al d emir ayan dikkat! Demek valiler lisanen bizimle olduklar halde stanbula bsbtn muhalif tarzda yazyorlar. Trabzon ve Erzurum da tahkikat yapacaklarna nazaran bu iki valinin raporlar byle olmas melhuz. Trabzon valisi Ai Galip beyin vaziyeti bunu gsteriyordu. Er zurumda halen vali vekili Kad Hurit efendi pek namuslu ve Kuvvayi Milliyeye her an elinden gelen=yardm yapar ; hatt kongrenin resmi kadmda dahi bulunmutur. Her yazdn da grrdm. Giden vali Mnir bey daha ilk gnlerde stanbulun Mdafaai Hukuk zasndan mtekait Binba Kzm bey ve dier bir ka arkada aleyhine ttihatcik fesadlar yapyorlar, tarassut altnda bulundurulsun gibi mstebidane emirlerini bana gstermi ve bilkis bu arkadalara yardmla te kiltn tevsii lzumu hakkndaki beyanatm hsn kabul etmi ve s zmden kmaz grlmt. stanbulda bulunmas, Trabzon valisi Ali Galip beyin de izinli zamamna tesadf ettiine nazaran, her iki valinin Dahiliye Nezareti, Sadaret ve belki de saray tarafndan bir ok suale maruz kaldklarna phe yoktu. Bilhassa Mnir bey Erzurumda her ii biliyordu. Doru vaziyeti sylese dahi benim raporlarmla epeyce mbayenetier olabilirdi. Dorusunu sylemesine kar bir suizan hsl etmeye hakkm yoktu. Yalnz Millet yapyor, Millet yapacak! bu b yk kuvveti siyanet her kalbi selimim borcu idi. Mnir beyi ve Ali Galip beyleri arkta tanmtm. Ali Galip bey stanbula mmaat iin ttihatlarn mthi dman grnr, Saraya ftri merbutiyeti vard. Fa kat balca, iki taraf kollamaya urard. Mnir bey stanbulu sev mekten ziyade korkar, bana ok muhibda. stanbul kendisini azlettikten sonra artk Erzurumda kalmad, Ben komitaclk yapamam diye dostlarndan kendisine infikkine hak kazanmaya alrd. Kayma kamlardan bilhassa Keml Paann ahs aleyhine mnasebetsizlik eden vard. Bunlar bizzat tenvir eder ve halka nfuz edenleri vilyet vasitasile tahvili mahal ettirirdim. Heyeti tahkikiyenin ald aikr emir bu; tabii bunun bir de mahremi vard. Bu da hi phesiz benim ark taki nfuzumu krmak ve bu suretle Mustafa Keml Paa ve Rauf beyi istinatsz brakarak imhalarn temin etmek idi. Herhalde meseleyi by le kabul ederek tertibat almak lzmd. Biri vaktiie Erzurumda Kolor du Kumandanl yam dieri arkta mutasarrflk yapm, aslen de
Erzurumlu. Dndm, tertibat tideki ifre ile Trabzon mevki k~ mandanlna ve 3. Frka kumandanlna bildirdim:
Erzurum: 20/8/1335
Trabzon mevki kumandanlna, rtucG Frka kumandanlna

Ali Fevzi Paa heybetinin ciheti mlkiye ile ciheti askeriyenin verdii mbaym raporlara tahkik etmesi ancak Kolordu merkezinde olabilir. Binaenaleyh ibu heyb etin Trabzonda halen ii yoktur. Derhal hareket etmelidirler. Orada velev iki gn dahi kalmalar hsn niyetlerine dellet etmez. Bunun iin otomobillerin hemen ihaazile hpy*ete Erzuruma hareketleri hakknda namma tebligatta bulununuz. Te hiri hareket arzulan kafiyyen kabul edilmeyerek behemahal sureti mnssebede oto mobil ile izamlar ve neticenin inbas, refakatlerine nefer kyafetinde mutemet bir sabit terfiki ile fikir ve muhaverelerinin anlalmas pek muvafk olur. bu heyetin stanbul ile telgraf ve ifrelerinin suretleri dahi Kolorduya gnderilsin. Trab son mevki kumandanlna ve 3. Frka kumandanlna bildirilmitir.
15. Kolordu Kumandam Kzm'Karabekir
(Hey'efc 26/Austosta Erzurum'a gelmitir. Tafsilt yazlacaktr.) Bugn 3. Kolordu Kumandam Salhattin beyden ak u telgraf geldi:
Sivas: 20/8/1335
Fransz smessesa iin gelen Fransz zabiti M sy Dpos, Ha cin zerinden. Adanaya gidecektir. Baz hususat iin zat devletleri ile mnasip grlecek bir yerde grmek istiyorlar. Cumartesi gn hareket edeceklerinden mmkn ise se nan igar buyurulmasn* rica ederim., ' 3. Kolordu Kumandam Salhattin
Bir yere aynlamyacamda beni grmek istiyenlerin Erzurum'a gelinesi lzmdr cevabm verdim. 21 de Fransz zabitinin hezeyann ifre ile Salhattin beyden aldm.
Sivas: 20/8/1335
15. Kolordu Kumandanlna ( * )
Akam ikinci bir ifre daha geldi. Bugn yazlm. Salhattin beyin kuvveti e .Sivas kongresinin timan temin ve himayeye alt g rlyor. Fakat Sivas valisi Fransz zabitlerinin beyanatndan korkmu. Esasen stanbul'da da Sivas kongresinin toplanmamasna alacana va~ ad ettiinden olacak Sivas kongresinin toplanmamas iin M. Keml paaya telgraf banda mtalalar syledi. Heyeti temsiliyece lzm gibi cevap verildi Esasen artk btn mill ileri heyeti temsiliyse ya( * ) ifreyi muhtevi vesika, bulunamamtr
pyor ve imzalyorduk. Trabzon ve dier yerlerden murahhaslar hare ket ettiklerinden Mustafa Keml paa, Rauf bey, ben, Hsrev bey dai ma beraber bulunuyorduk. Yeri uzak olduundan Raif Hoca rn zuhur eden ilerde bulunamazd. Bugnk viziyette foes kii idik. (1) Sivas valisi Reit bey, Sivas kongresinin toplanmasnn tehlikesini ve Fransz Binbasnn szlerinin hakikate inklb melhuz, bunun da felket ola cam anlatyordu. Erzurumda olduu gibi Sivasta da Ordu ve millete kar himaye vazifesini yapt halde hkmet aciz ve meskenetle stan bul hkmetinin hakikaten mmessili olduunu gsteriyordu,. Makina ba muhaberatndan sonra Sivas valisine ve Kolorduya tideki ifreleri Heyeti temsiliye tarafmdan yazdk. :
. Sivas Valisi R eit P&& M aztetetine Erzurum: 21/8/1335
Sivas kongresi hakknda Mustafa Keml Paa Hazretleri e vki olan muhabe rat devletleri tamamen mill bir mesele olmak haysiyetiyle ( hey'eti temsiliyemizce de mnakaa edildi. Bu kongrenin ark! ve garb Anadolu vilyetleri tarafndan akdi mukarrer olmasna ve murahhaslarn ksm zami Sivasa muvasalat etmek zere bulunmasna nazaran bu babda sz sylemeyi salhiyetimiz haricinde addeyleriz. Yalnz dncelerimizin hamiyet ve muhabbeti vataniye ile maruf zat devletlerine arzn bir vecibei milliye addeyledik. ark vilyetlerimizin kongre akdi teebbsatrun daha ilk admda tilf devletlerinin mucibi endiesi olduu, bu vilyetlerin eczay vatandan ayrlarak istikll daiyesinde bulunduuna varncaya kadar aegri ile akamete mahkmiyetine allda maalesef hkmetimizin de ecnebi leti olmaktan hay eylemedii malum devletleridir. Fakat milletin azim ve iradesi biltf tal kongrenin akdini myesser kldndan beyannamenin neri zerine d veli itilfiye milletin istikll ve mevcudiyetini kurtarmak mer emeli ile toplan d, hi bir fikr tecavz beslemediini grerek ngilizler bile izhar memnuniyet eylediler. Hatt bu babda tafsilt ve malmat verilmek zere Erzurum mmessili kaymakam Ravlinson Londraya hareket eyledi ve yazd mektupta aynen u su retle idarei kelm eylemektedir: Bhare tekrar gelmekliim mmkndr, bu halde daha mesud erait tahtnda grmek mazhariyetine nail olacam. Bersaadetten aldmz malmatta da umum dveli itilfiyenin mer ve maksud olan bu ereyam milliyi pek tabii telkki eyledikleri umum bir ekilde ia'ikad edecek olaa Sivas kongresi mukarreratna intizar olduu hatt milletle dorudan doruya temas iin Sivas'a stanbul'daki heyetlerinden iki Amerikal memuru siyas gndermeye karar verdikleri bildirilmektedir. Binaenaleyh Sivastaki bir Fransz binbasnn, be yanatm biz indi bir mtala addetmekte mazuruz. nk hrriyet ve istikll u runda mcahede eden milletlerin piva olan Fransa efkr umumiyesinin cereyan milliye dman .lacam hatra getirmek mmkn deildir. Mahaza milletimiz is tikll ve mevcudiyetini her ne bahaya oturursa otursun., kurtarmaya azmeylemitir. Bu cereyana tbi olmayanlar mahkmu aseval, ykmak isteyenler manim mukave met olacaklardr paa hazretleri. Heyeti Temsiliye M Keml, Hseyin Rauf, Raif Hsrev 15. Kolordu Kumandam
K stm K m sbd k it
(1 ) Yazlan eylerin msveddesini hey'eti temsiliyece resm adresimle imzalardm.
imzalardk. irresidl bea
l
3 . Kolordu kumandanlna
Erzurum: 21/8/1335
Vali Reit Paa hazretleriyle Sivas kongresi hakknda telgraf bandaki mu* haberatmz tabii mamu lileridir. Fvas kongresinde umum vatann mukadde rat hakknda ittihaz mukarrerat olaca cihetle bir Frnsz binbasnn lf ile mil letin bu azminden geri dnmiyecei bedihidir. Srf vilyat arkiyeye mnahsr olan Erzurum kongresi mukarreratnm ngilizler zerinde bile hsn tesir eylediini, asl milletin efkrn anlamaya alan Amerikallarn Dersaadetten salhyettar iki me muru siyasiyi Sivasa yollamaya karar verdikleri bir zamanda Sivas kongresinin aleyhinde idarei kelm etmek iin ya pek zaiflkalb olmak yahut vatan ve milletle alkadar bulunmamak icabeder. Binaenaleyh vali paa hazretlerinin bu ak mu habereleri Sivas halk zerine fena tesir yapacann nazar teemmle alnmas l zmdr. Kongre pek tabii ve mer olarak akdolunacandan bu babda veevki pek mahdut da olsa birka kiinin ademi arzu gstermek suretiyle millette itibara kar bir tefrika izhar hi de ayan arzu bir keyfiyet olmadndan zat biraderileri tara fndan vali paa hazretlerine, bu sakim fikri tayan dier zevat varsa onlarn da irad ve tenviri bu gn iin bir vazifei vataniye olduunu arz, takdimi ihtiramat ey leriz. Heyeti Temsiliye M . Kemal, Hseyin Rauf, Raif Hsrev
15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
itimat olan Sivas kads Hseyin efendiye heyeti temsiliyeden tideki telgraf*
Ayrca kolordu erknharbiyle reisleri vastasiyle de ayan
; M
yazdk:
Erzurum: 2/8/1335 Sivas'da 3. Kolordu erkn harbiye riyasetine
'
Kad Hseyin efendi hazretlerine bu ifre mahlulunun okunmas rica olunur. Vali paa ile telgraf banda Sivas kongresi hakknda vki olan mlkat ma lmu lileridir. Vali paann ak olarak telgrafla byle bir mlkat yapmalarn mebus Rasim beye de kongrenin Sivasta olmamas hakknda telgraf ektirmelerini muvafk grmemekteyiz. stanbuldaki ecnebilerin milletin bu gibi tezahratn pek tabii ve mer bulduu istihbar klnd gibi, Erzurum kongresinin ngiliz ve Amerikallara pek iyi tesir yapt ve hatt Amerika heyetinden iki murahhas mesuln Sivasa gnderilmek zere bulunduu da ayrca ayan kayttr. Sivas halknn beyhude yere endieye drlmesine sebebiyet vermek ayan esef bir hat olur. Milleti dallette brakmamak lzmdr. Bu sebeple zat fazlanelerince Svasllan irad ve tenvir ile Sivas kongresinin millet ve vatan hakknda yapaca hayrl tesiri izah ve bu suretle halkn beyhude yere tevehhme duar olmamalanam temla buyurulmasm hassaten rica ve a m hrmet edereiz. Heyeti Temsiliye M . Kemal, Hseyin Rauf, Raif Hsrev 15. Kolordu Erknharbiye Reisi M ustafa ehri
Salhattin -beyden:de u ifreyi aldk. Bizimle hemfikir olarak me tanetle altna delleti hasebiyle pek memnun olduk (1): ,
Sivas: 21/8/1335
15. Kolordu Kumandanlna Dn binba Brnofun mracatn vali beyin izam ve sui tefsir ile telm nabemevsim grdm, Fransz sabitlerinin ihtisas iyidir. Zevat mnasebe ile bu gn grtrlyor. Cumaertesi Kayseri yoluyla Haine gitmek istiyorlarsa da refa katlerindeki zabit Ulukglay tercih ettirmeye alacaktr. Sivastaki mebusam mevcude itimai rica ediyorlar. Geri Dersaadetten geleceklere dair haber alnamam ve evvelki bildirilenlere ilveten onmdan iki kii gelmitir. Refet beyle Sami beyin de tesrii hareketlerini ve kendilerinin Dersaadetten kacaklarn yola kp kmadna ve dierlerinin terifine dair malmat itsm Fuad paadan rica et tim. Bir an evvel bu tarafa hareketleri mnsb olaca itikadndaym. ifreli mu haberatn takyiden tervicine dair Harbiye Nezaretinin tamimli telgrafnamesini Sa yam dikkat buldum. Ve tavzihini rica ettim. Burada imdiki halde telgraf ba mdrnn vazifesi bana avdeti hilaf merutiyet emirler t veren mdr umu misinin azil ve tecziyesi hakknda mteaddit imzal bir mracat telgrafiyeyi kfi ve muvafk gryor. Telgrafhanemizin igali gibi hususa mahal ve faide olmadm zannediyorum. Heyetin cevabm da badelzeval bildireceim. Paann zaman ha reketlerinin iarn rica ederim, . . 3. Kolordu kumandam Salhattin
21 de Ankara'da Ali Fuat Paann tideki ifresi geldi:

Ankara: 20/Austos/1335
15. K olordu Kumandmmu ( * ) Nuh Beye verilecektir (2 ).
kinci maddede Keml Paa ve Rauf beyin ve kongreye gidecek di er arkadalarn tesrii, hareketi ve buna vaziyeti hariciye ve dahiliye se bep gsteriliyor. Drdnc maddede suikast iin adamlar gnderildii bildiriliyor. Geri bu haberi ben daha evvel alm ve miimkn olan hi bir eyi ihmal etmemitim. Bu iki madde nasl telif olunabilecek? B tn yol boyunca emniyet tesis ettirdikten maada M. Keml Pagann m fettilik kararghna da dokunmamm. Onlar da birlikte gidecekler(1). Salhattin bey ayrca yazdmza da 22/tarihli verdii cevapta unu bil dirdi: Vali Paa Dhiliyenin istif saralna kat bir cevap vermi ve itimai mende yolsuzluk ve imknszlk grdn ve kendisine itimat olunduu halde ahvali hsn idare edeceini, aksi halde daha muktedir bir vali izamm rica etmitir. Mazur g rlmesini rica ederim. Buna u cevab hey eti temsiliyeden verdik: Vali paaya hamiyetli ve namuslu bir zat olarak tanmaktaym. mli Milliyeye muhalif hare kette bulunmayacaklarna eminiz.
(*) Vesika bulunamamtr
(2 ) Keml Paaya H Fuad Paa muhaberede nam vermi Keml Paa da bilmiyordu. Sorduk, rendik.
mstear olarak bu ismi
di. Yalnz mfettilik Erknharbiye 'Reisi Manastri Kzm bey e tabib Miralay brahim Tli bey Erzurum'da kalacaklard. Kzm bey mfettiliin lav dolaysiyle Erzurum mevkii mstahkem kumandan lna, brahim Tli bey Kolordunun sertababetine tyin olunacaklard. Keml paann getirdii zabitlerden birini ahvali shhiyesi dolaysiyle Trabzon'a tyinini rica ettiler. Ahvali shhiyeden ziyade malmat almak ve propaganda yaptrmak iin olduunu bilmekle beraber tehlike haberi verilen ahsiyetleri iin bir emniyet noktas olmasn kabul ettim. Bu ifrede beni en ziyade dndren nokta Rauf beyi siyaseten elde et mek ihbar idi Rauf ak yrekli, merd bir vatandat. Bizden haber siz hi bir rey ve karar olamayacana mevcudiyetimle emindim. Fa kat M. Keml Paa nasl telkki edecekti. Geri bir arada yayorlar, pek samimi bulunuyorlar. Fakat M. Keml Paann, benim gibi samimi yete ve bunun her vaziyette eksilip artmayaca insanlarn bulunduu na imm var m idi? Mmtakamda ve yegne istinadgh olduum halde benden habersiz ilere tasaddi ettiini haber almam m idim,... Bu d ncelerle bedbin olmaya kendimi, haksz buldum. Bilkis dedim: le ride benimle de aray bu gibi mnasebetsiz propagandalarla amak imknm brakmamak iin ifreyi Keml Paa, ve Rauf beye verdim. ngilizlerin propagandadaki maharetlerine bir misl olmak zere imdiden Rauf beyle araya bir acaba? koymaya altklarm, bu gibi zehirli propagandalara kar mteyakkz bulunmaklmz ve milletimizin istikilini kurtaracak erefli bir sulhe nail olmak iin birbirimizden hi bir ey saklamayacamz ve birbirimizden phelemneyeceimizi ve birbiri mizden ayrlmayacamz ahde bir vesile olacam dnerek M. Keml Paa ve Rauf bey, ben tecdidi imn gibi tekidi samimiyet eyledik. Ame rika heyeti namna Mister Brovn isminde birinin Ankaraya gelmesi oradan Sivasa gelecei, hsn kabul iin Dersaadetten rica olunmas beni yine kzdrd. On ikinci kolordu kumandam Salhattin beyin Afyonkarahisardan yazd 18 Austosta aldmz &frede bdirdii s tanbuldaki frk muhtelifenin marifette pek ileri gittiini, cevapsz b rakmamak lzm olduunu, aksi halde emrivakerin Sivas kongresine takaddm ettiini grmekle mteessir olduumu syledim, Heyeti temsiliye olarak drt kii idik. (Keml paa, Rauf bey, Hsrev bey, ben) T On ikinci kolordu kumandanna cevaben 20. Kolordu kumandam Ali Fuat paaya da resen olmak zere tideki ifreyi yazmay teklif ettim, ve ya&dsk:
E m ru m ;
iM K "
II
W-
-V ; ::
. ;j|:i
12. K olordu Ktmandantma
21/8/1335 5
:L
20, Kolordu. Kumartdattnst
W H p
il
C : 13/8/1335 ifreye: Dersaadettek frk muhtelifenin Amerika H eyetine verilcask zere ittihaz ettikleri mukarrerat gerek burada ve gerek Heyeti Temsiliyemizce,il son derece ayan teessr ve teessf grld. nk birinci maddede Er~ raerstana vilyat arkiyyeden arazi terki mevzuu bahis olmaktadr. Halbuki ek~
meriyeti kahiresi Trk ve Krt olan bu vilyetlerden bir kar toprann bile Ermeniler hesabna kaydmn bu gn ii foilmel mmkn olamayaca yle dursun,, unsurlar arasndaki mnaferet ve hissi intikamn dehet ve iddeti Osmanl Erme nilerinin avdetleri halinde bile vilyetler dahilinde mteksif olarak isknlarn teh likeli gstermektedir. Binaenaleyh erbab cerainden olmayan (1) Osmanl Erme lilerine yaplacak azmi msaade eraiti dile ve mtesaviye dairesinde vatanlarna avdete rzadan baka bir ey olmayacaktr. nc maddede Erzincan ve Sivas .arasnda mteksif bir Ermenilik tahayyl ilmisizlik ve vukufsuzlukta baka bir ey deildir. Harpten evvel bile buralarn sekenesi ksm zami Trk ve bir ksm kalili z&za denilen Kltlerden ve pek az da Ermemden ibaretti. Bugn ise mev cudiyetinden bahsedilecek miktarda Ermeni yoktur. Binaenaleyh bu gibi cemiyet ler salhiyetlerini takdir eylemeli ve bir i yapmak isterlerse hi 'olmazsa Harbiye ve Hariciye Nezaretlerinin sulh hazrlklar mey annda yaptklar resm istatistik ve grafiklere olsun mracaat zahmetinden kamamaldr. bt telgrafn aynen stanbula .gnderilmesini rica ederiz. (H eyeti temsiliye) Msveddedeki imhalar: M, Keml. Hseyin Rauf, Hsrev. .

, Kzm Karabekir
21/Austosta yazlan Ali Fuat Paann 23 de bir ifresi daim geldi. Bu Erknharp Air beyin stanbul'dan getirdii Keml paaya ait ahs ve vaziyet hakknda baz malmat hizdi. Bunda Gnderilen pa radan maada on bin lira derdesti takdimar. Ruen beyin iltihak mkldTi cabeden eyleri yazmaktadr. Silh ve mhimmat hususunda Aydn ile Manisa taraflarna azam yardm ediniz. Ahmet Rza iinidvar ve istical ediyor. Dier zevat ile grtm. Yalnz Ahmet Nedim beyi gremedim. stanbulda ekseriyetin Amerika taraftar olmasma ramen ngiliz taraftarln Anadoluya neir iin Dahiliye Nazn ajan sa emir verdii cihetle, ajanslara itimat edilmemesini her tarafa tami minizi Vasf bey rica ediyor ksm* umumumuzu alkadar eden ksm dr. Gnderilecek para, Ruen beyin icabeden eyleri yazd hususlar beni o kadar alkadar etmedi. Cephelere yardm da Garp kolordular yapyordu. Ahmet Rza bey neden mitvar, neyi istical ediyor? Benim stanbul'da iken bildiim mesele, Mustafa Keml Paa, smet beyle bu mevsuda bir gece uzun mzakereler yapmt Ahmet Rza bey ri yasetinde' bir kabineye Harbiye Nazn girecek, smeti de alacakt, is met benden bunu saklam, yalnz bir kabineye iae nazrlile girermisin gibi gln bir ey sylemiti. O zaman ben bu fikrin ocuk oyun ca olacan, hi bir kuvvete istinat etmeyen stanbul hkmetine girmekle ahsi mevkiimizi de kaybedeceimizi, halk alktan krlrken, iae nazarlnn mersiyehanlktan baka bir ey olmadm sylemi im . smet beni teci iin: Alk diyorsun, acaba alktan koca Istanbufda kim lm? sualine cevaben hangi evin halini sorduk? Bizim
( ) l iin bir tane var m? Ruslarn istil ettii bu ircuntakadakilerin hepsi envai cinayetler yapm ve geen seneler ordular malup olan mntakadan kap eVilmilerdi. Hepsi Ermenistana kamtr.
s
ev bile yar a! dediim aklma geldi... Acaba Ahmet Rza bey neden mitvard? Bu mandaya aleyhdar stanbulda kdmse kalmam m idi? Beni en ziyade mteessir eden. Vasf bey ekseriyetin fikrinden malmat gnderiyor, Ar bey vesair zatlar kolordu kumandanlarmza bu ma lmat getiriyor, Kolordu kumandanlarmz da aynen bize naklediyor lar. Mselsel mutavasstlardan da aleyhde sz syleyen olmuyor. Sivas kongresinde bu meselenin mzakeresi bile caiz deilken, lebde bir neti ceye varmak iin balangcnda ii bozmak olacakt, istikllimizi kur tarmak iin sonuna kadar uramak ve birbirimizden ayrlmamaya tep kiden ahdettiimizden, bu ifre vesilese bir mnkaa amay muvafk bulmadm. Esasen dn geirdiim bir kazadan yatyordum. M. Keml Paa ve Rauf beyin Sivas'a hareketleri zaman bir daha hasbihali mu vafk buldum. 22/Austosta benim yet;m evltlarna mutantan bir sn net dn hazrlamtm. Muhtelif elenceler ve bu meyanda ocuklar iin birer ikier perdelik (Souktan donmu ocuk, Bilenle bmiyen m savi midir? Temiz ve iren yemek yemek, alkan ve tembel kardeler) ocuk piyesleri yazmtm. Bunlar da temsil olunacakt. Erzurumun btn insanlarnn toplanaca muhteem bir msamerede ocuklarmz snnet edilecekti ve byk adrlar altnda karyolalardan oyunlar sey redeceklerdi. Evden otomobile bindim. kaleye doru hemen yoku balard. Arkadan yavrularn otomobili geliyordu. Tam yokuun orta snda bizim otomobilin freni tutmad. Geriye doru gitmeye baladk,. ofr ard, fren tutmuyor diye baryor ve yanl manevra ile bizi evin karsndaki uuruma gtryordu. Direksiyonu sa evir! ihtar m arlayamyordu. Mecbur oldum otomobilden atlamaya. Sa ayam burkuldu. Atlarken ofre, direksiyon saa! diye de bardm.. Otomo bil kurtuldu. Ben evvel az ar duyduum, iin ocuklarmz mahzun etmeye katlanmadm. Dn ilk atmz, sanayi mektebinde yaptk. Bunun geni bah esi ehit yavrularnn, gayretiyle pek mkemmel donatlm. Binlere halk dolmu. Snnet balnr. ocuklara retmiler: Snnet olurken: Yaa Paa Baba! diye haykryorlard Cam zdyade yanan, yahut me tanet gstermeyenlerin alamas da bu cmle ile oluyor, bazs perde perde Yaaaa... Paaaaa... Baabaaa! diye garip naralar atyordu Bu yavrucaklarn bu sevinli gn ve efkatli nazar ve haykrlar bana ayamn acsn duyurmuyordu. Yrrken iztirap duymakla beraber sadrlarda ocuklar birer birer ziyaretle hediyelerimi verdim. Muhtelif efkatli insanlar da ocuklarmz hediyelerle memnun ediyorlard. Ev velce snnetli olanlar yzlerce snnetli, arkadalarm mkemmelen e lendirdiler. Sahnede ocuklarmzn az zamandaki kabiliyetine ben dahi mtehayyir oldum. Sahnenin ilri cephesi akt ve bu suretle Hanmlar da pek rahata seyrettiler. Akam avdet zaman ztrabm pek ziyade leti. Ayaa kalktm, sa ayama basamyordum. Evde merdivenleri: yardmla ktm. Bir hafta yata mahkm oldum. 23/Austosta Ermenilerin mezalimi hakknda yine haberler gel-
yordu. Fakat biz de bo oturmamtk. Her vakalanna edit bir ce vaba balamtk. 12/Austosta hududa yakn Tavus kyn 150 nefer den ibaret Islm ahalisini ErmeBler kamilen imha ettiklerinden civar aairden Abdlmecit bey de sekiz yz atl ile bu Ermenilere saldrarak 3 zabitle 200 Ermeni mahvetmi. Kamas alnm iki top ile bir makina tfek, otuz sandk cephane almlar. Takviye ve tensik ettiimiz airet lerin faaliyeti hepijnizi memnun etmeye balad. Ali Fuat Paa stan buldan gelen malmat berveciti bildiriyordu:
Ankara: 21/A u stos/1335 15. Kolordu Kumandanlna. Nuh beye: Dersaadetten alnan malmatn hlsas (^ )
Alaehir kongresini memnuniyetle karladk. Sava kongresi her taraftan gelecek murahhaslarla umum vatan iin karan kafiyi vere cekti. gark gibi garbn da kararm vermi olmas Sivasta ii kolayla* t irmi oluyordu. ifrenin dier malmat da ok malm olan Amerikan mandas di. Bu meselede ise artk karar vermitik. Sivasta sureti mnasebede Braun ile grlecek, hakkmzda ne dndkleri anlala.cak, mandaya dellet eder mnakaadan ihtiraz, olunacakt. Ali Fuat Paaya heyeti temsiyece u cevap yazld:
E m m m : 23/8/1335 '
Ankarada 20. Kolordu Kumandanlna ( * * )
AM Fuat Paa yazdklarma tideki cevab veriyor:
'
Ankara
21-22/8/1335
S. Kolordu Kumandanhtxw.
C. 16 ve 19/8/1335 ifreye.. 1 Karakol cemiyeti talimatnamesinden, evvelce bir ok nsha gelmiti. Tev zii muvafk grlmeyerek hfzedilmitir. 2 Heyeti tahkikye iki defa tehdit neticesinde Dersaadete kamtr. ifre hakkmdaki teebbs derdesti icradr. Mmtakamdaki telgrafhanelerin igalinden sonra buralarn ahvali pek mkemmel olmutur. 3 - Evvelce bildirdiim gibi Erzurum kongresine ait tekmil muhaberat ve be yanname hkmet tarafndan her mahalde alnm ve hi kimseye verilmemiti. if re ile aldm suretini derhal Dersaadete gndererek icabedenlere tebliim rica etmi tim. Bundan sonra hereyin daha iyileeceine mitvanm. Gzlerinden perim, fendim. . 20. Kolordu Kumandam Mirliva Ali Fuat
( * ) Vesika bulun&mamfm ( * * ) Vesika bulunamam tr.
Karakol cemiyeti talimatnamesinin baz istifadeli maddelerden ni zamnameye tekilt hakknda bir lahika yaparak Kolordulara gnder mitik Kongre beyamamelerinin Ankaraca tab ve teksirile garbn her tarafna mmknse Adana ve Antalya havalisine dahi datlmasn Heyeti temsiliyeden Ali Fuat Paaya yasdk. Heyeti tahkikiyeler hak knda mbayin fikirlerde idik. Ali Fuat Paa mntakasma geleni tehdit le karm. Bizim mmtakaya gelen ise Erzuruma gelmekte (I). 26/ Austosta Erzuruma varacaklardr, li Fuat Paadan u malmat geldi:
Ankara: 21/8/1335
15. Kolordu Kuman&nhma
Nh Beye: 1 - Tebdili kyafetle M emaliki.Osman iyeye dahil olan meray-Bfganiyeden bir ?at ile onbe kadar maiyeti, nam mstear ile ve fkarayi seyyahin eklinde Dersasdet Ingiliz mmessilinden vesaiti mahsusa e aldklar pasaportlarla Hicaza hare ket edip elyevm Mekkei Mkerremeye muvasalat etmi ve mumaileyhin hutbei Hicaziyede bilhassa iydi duhada, araf atta hilfeti islmiyenin dgar olduu ahvali elmeyi iln maksadnda bulunduldan, 2 Pangaltda Bakkal sokanda 1 No. lu Azerbaycan Hkmeti Dersaadet konsolosu olduunu ddia eden bir zat tarafndan. Zabtam Osmaniyeden bazlarm Azerbaycan hkmetine hizmet etmek zere sevkediidikleri. 3 Sofu Ziya P aa. ile Ahmet Huri bey namnda iki jsat maiyetlerinde yir mier otuzar kii olduu halde ngilizler tarafndan Ankara tarikile Nuh bey nezdine gnderilmi. Vazifeleri. Nuh beyin hayyen ve meyten istisali (2) 20. Kolordu Kumandam
'
Fuat -
3 Maddenin mteaddit defalar dalgalanmas bunu korkutmak iin propaganda ihtimalini dala ziyade veriyordu. Hususile yirmier otuzar kii ile gelecek kafileler grup halinde gelseler her yerde grmek ve ya kalamak kolayd. imdiye kadar ki ifrelerde Nuh isimini Rauf zanne diyorduk. Burada suikast Nuh beye tevecch, edecei bildirilmesi ze rine Fuat Paaya Heyfeti temsiliyeden unu sorduk:
(1 ) Vakitsiz olarak stanbul hkmetine aka bu tehdit neticesi Ali Fuat Fa a azlolundu. ' Heyeti tahkikiye ahs intikam hislerile giderken ve sonra da mubaber&a, adamlarla zannederim daha fenahk yaptlar.. Ve garpda daha ok ihtIlllere maruz kaldlar. (2 ) Alemi Islmn hilfetine taarruz var diye bir hareket seslerini iittik. Nere lerde neler olduunu vesaikle Trk milletinin ensan ibretine konmas pek lzmdr. Azerbaycan hkmeti stanbuldan bir hayli zabit almtr. ark cephesinden dah firarla..Azerbaycan ordusuna geenler vardr. Bunlann oraya gitmesine ngilizler mmanaat etmedikleri gibi tevik propagandas da yapmlardr. Maksat, Bolevikterle harbe Azerilerin cret edebilmesini temin idi. Maksatlarna ksmen muvaffak oldularsa da ok srmedi. Zabitlerden sa kalanlar ark cephesine iltica ettiler. (1336 senesinde). .
Erzurum: 23/8/1335
Ankarada 20. Kolordu Kumandanhgm& C : 21/8/1335 ifrenin 3. Maddesine, 1 Byle bir teebbsn vukuu muhtemel olmamakla beraber bir tedbiri ih tiyat olmak zere Eskiehirden itibaren ittihaz tedabir buyurulmas ve stanbul' dan ekli hakknda sarih malmat talebi, yolcularn tetkiki gibi hususat hatra gel mektedir. Maahaza zati biraderlerince ne ve nasl mnasip grlrse olvechile ya plr efendim. 2 Nuh. beyin medlul kimdir? Hsrev, Raif, Hseyin Rauf, M, Keml. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Mmt&karom merkez kumandanlar doruca emrime tbi ve itimada lyk arkadalard. Bunlara bu suikastlar hakknda yeniden talimat vermekle beraber, btn iskelelerde ve Kavak, Havza ,Zile, Tokat, Kay seri gibi urayabilecekleri merkezlerde dahi tedbir almalar iin 3. Ko lorduya tekrar yazdm. Heyeti Temsiliyederi de ayrca 3. Kolorduya yazdk ki Bilhassa Sivasta kongrenin kad ve mzakertn devam esnasnda merkezde bir inzibat taburu bulundurulmas vesair her trl tedabiri teminiyeye tevessl klnsn. Sivas kongresi murahhaslar toplanm. Bir an evvel ark murahhaslarnn da gelmesine intihar et tikleri bdirdiinden Erzurumdan Keml Paa ve Rauf beyle gidecek ler bir haftaya kadar yola kacaklardr. Trabzondan gidecek zzet ve Servet beylere de birlikte hareketleri Keml Paa tarafndan 23/Aus tosta yazld. Ben ayamdan pek mustariptim. Hareket etmemek ze re sabit surette sarmlard. Artk her akam Heyeti Temsiye hain de toplanamyorduk. Pek mhim vaziyetler, olursa arkadalar nezdime geleceklerdi. Trabzonu temsil eden izzet ve Servet beye iki ifre ya sald. Bilhare zzet ve Servet beyler hayli mnakaalar ve muhabere leri mucip olduundan bunlara ait mhim muhaberat aynen yazyorum:
17/8/1335
Trabzon Mevki Kumandan Ali Rza B ey e
tideki teigrafnameyi Heyeti temsiye dsndan zzet ve Servet beyefendilere okuyunuz ve hareketlerim teshil buyurunun. Hkmeti merkeziyenin teebbsat hiresi ile vaziyet kesbi ciddiyet eylemitir. Heyeti temsiliyeee mhim kararlar ittihaz hissedilmektedir. Sivas kongresi iin Garb Anadolu vilyat murahhaslar Sivasta tecemm eylemektedir. stanbuldaki Amerika heyeti Anadolu halk ile feemas etmek teebbsndedir. Bu maksatla mekr heyetten iki zatn gelecekleri haber alnmtr. Binaenaleyh Hey*eti temsiliyemizin birlikte Sivas kongresinde ibat vcut etmesi pek mutum grldnden zat li!erinisin Samsun zerinden Sivasa hareketleri, bu mahzurlu grld takdirde Kolordunun kamyonlarndan bilistifade Bayburda kadar terifleri ve Bayburda buradan gnderilecek vasta ile Erzuruma gelinerek birlikte Sivasa gidilmesi mmkndr, Sivas Kongresinin hita
mnda hususat ztiyderi icbar ederse Trabzona avdetleri hususu da temin oluna bilir. Zaman hareketinizin ianna intizaren arz hrmet olunur.
M ustafa K em l
'
Kzm Karabekir
Biri bizzat M. Keml imzas ile.. kincisi Hey'eti temsiliye tarafn dan :
Erzurum: 23/8/1335
Trabzon M evk i Kumandanlna.
Heyeti. temsiliye zasndan zzet ve Servet beylere bu telgrafnamemizin okun masn rica ederiz. Evvelce Sivasa muvasalat edenlerden maada Ankara, Yozgat Krehir, Denizli, orum murahhaslarnn da Sivasa yaklatklar, Konya, Nide Balkesir, Adana murahhaslarnn mttehidi hareket bulunduklar stanbul namna smail Fazl Paa ile Memleket Gazetesi ser muharriri smail Hmi beyin Ankara dan Sivasa hareket eyledikleri ve Dersaadet Amerika Heyeti namna bizlerle g rmek zere gnderilen Mister Braun Ankaraya muvasalat ile Sivasa hareket eylemek zere bulunduuna dair malmat alnm olduundan bir an evvel Sivasa hareket zarur olmaktadr. Birlikte seyahat mucibi suhulet ve srat olacandan hareketiniz haberine intizar eylemekteyiz. Efendim. (H eyeti Temsiliye) Heyeti Temsiliye: .Raif, Hseyin Rauf, M. Keml 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
:24 de u cevab aldk:

15. K olordu Kumandanlna
Mustafa Keml Paa Hazretlerine: 17 ve 18/8/1335 kongrenin vazettii ahkm cedide vilyete hazm ve temsil ve matlub olan vahdet ve ahenk temin edilmeden tavsiye buyurulan ekilde mua mele icrasn mahzurlu gryoruz. Tebli edilen evamiri mahude sebebile vuku bu lan mracaatlarmza sureti tesmiyede teekkl etmi cemiyat milliyeye ait bir ci het olmad yolunda ksmen teminat veriliyor. Heyeti tahkikiyenin vrut ettii dnk gne kadar memleketi atei ihtill iinde zanneden gafillerin sui tefehhmat nihayet bulacaktr, mit ediyoruz. Heyeti temsiliyece icra edilecek muhaberat sabk misill taht teminde bulunuyor demektir. Sivasa hareketimizin imdilik im kn olmad maruzdur. Mevki Kumandan: zzet Servet , Ali Rza.
Telgrafhanelerin halk tarafndan igalile Refik Halide kar vazi yet alnmas hususunun mahzurlu olaea,n sylyorlar. Esasen mntakamzda bu vaziyet olmadndan Erzurum Mdafaai Hukuku dahi halk kuvvetinin bu gibi eylerde israf edilmesini muvafk bulmamlard. Asl mhim olan nokta izzet ve Servet beylerin Sivas kongresine gitmek is temem alenidir. Esbab zikretmedikleri gibi vekletlerini de kimlere ver diklerini sylemiyorlard. Geri Sivas kongresine gitmeyi Amerika Hey eti namna gelen Braunla kartrmann fiili mnasebetsizlii balamas
ve bunun Savata hsn idam edilmezse, kongrede vahim bir vaziyeti meydana getirebilecei herkese de ders oldu. Fakat bu efendilerin sarih olarak bir ey sylememeleri ayn zamanda Valinin ve pek az kalmalar na ramen Heyeti tahkikiyenin kendilerini korkutmasndan da eleri ge lebilirdi . Hususile 21/Austos tarihli bugn gelen ajansta valinin m nasebetsiz bir beyanatile bu ademi icabet birbirine teyellenebiliyordu. Bu ajans tekzib ve ayn zamanda gelecek cevaptan bir netice karmak zere Heyeti temsildyeden zzet ve Servet beylere u yazld: (1).
Trabzon M ev k i Kumandanlna Erzurum: 24/8/1335
tideki telgrafnamenin zset ve Servet beylere okunmas rica olunur: 8 < 21/Austos/1335 tarihli ajans Trabzon valisi Galip beyin Antant Gazetesi su fearririne bir beyanatm nerediyor. Vali bey bu beyanatnda Trabzon ahalisinin Mustafa Keml Paa tekiltile alkadar bulunmad gibi bir cmle sarfetmitir. Vilyet heyeti merkezyesinin buna cevaben ark Anadolunun bir cz lyenfaki olan Trabzonda yegne tekilt olarak ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti bulunduu ve tekmil halkn bu cemiyetin zas olduu, Mustafa Keml Paa da bu cemiyetin bir uzvu bulunduu tarznda beyanatta bulunmas ve mahalli gazetelerle bu babda neriyat yaplmas muvafk mtala klnmaktadr. Oraca tensip edildii tekdirde icabnn icrasn rica ederim.
' ?
M . K em al
H srev
15. Kolordu Kumandan* Kzm Karabekir
25 de Vasf beyin verdii malmat tayakkuz nazarlarmz taraflara da amaya biz mecbur etti. Malmat u idi:
15. Kolordu Erkm H arbiye Riy&setirm
baka
Sivas:
24/8/1335
7/8/1335 tarihli Vasf beyden gelen ve iyice anlalmyan ifre tidedir: 1 ekavet! diyenin tenkili ile asayiin ayan tekdir bir surette temin ve idamesi: 2 Anasr gayn mslimeye kar bil sebep tecavzatta bulunulmamas. Cev det li ve Kmuran li iki karde ngiliz parasile krtleri harekt'milliyeye sevk uretile gvur dmanl isnada tna mahal braklmamas ve ngilizlere hkmete celbedilmi otuz amavut ve krt zabiti eer drder grup halinde arz hizmet ede cekler. Bunlar buradan hareket ettiler. Bin lira verilmitir. lk frsatta faayyen* karamazlarsa sizi ve Rauf beyi katledeceklerdir. 3. Kolordu Erknharbiye Reisi A hm et Zeki
(1) zzet ve Servet beylerle Mustafa Keml Paann arasnda balayan mna kaalar bilahare ark Mdafaai Hukuklarnn Keml Paa aleyhine vaziyet alma sna mncer olmuken, Trazon Valisini kaldrarak ve tarafeyni hsn idare ederek mesekyi hallettim. Eyllde tafsilt gelecektir.
ifrede cmleler takdim ve tehir edilmi olduundan 3. Kolordu Erkmharbiye Reisi Zeki bey anlalamad kaydm koyuyor. Ben istifini dzeltince mna kt. Suikast Ingilizler ve stanbul hkmeti iki krt birader vast asile hazrlamalar. M. Kemal Paa ve Rauf beyi, hayyen tutmay da mit ediyorlar, mmkn olmazsa imhalarna alacaklar m. Bunlara garpten ve imalden ziyade cenuptan 13. Kolordu mmtakasndan intizar lzm geleceini anlatyordu. Yan kuvvayi milliye dinsizdir diyerek krtlerle bastrmak pln hazrlanm. Bunu benim mntakama yapamazlard. Sivas da krtlerin basarak bir i yapabile cekleri hayaldi. Yolda bilhassa Erzincan-Suehri aras en tehlikeli idi. (1) Buralarda lsmgelen emniyet tesis olunmutu. Su halde Sivas kongresi esnasnda 13. Kolordu ile sk temasta bulunmak ve vakay nlemek lzmd. Bunu ihml etmedim. Vasf beyin dier bir ifresi de bugn geldi:
Sivas: 24/8/1335 9/8/1335 tarihile yazlp bugn Vasf beyden aldm ifre tidedir: Amerika mandasn istemek lzumunda hemen herkes mttefikan Ermenilere toprak vermek mutlaka lzm gelecei gibi grlyor. Amerika mzahereti Ermem ve Boaz mes el esi hakkmdaki rapor derdesti ikml ve takdimdir. Beyannamenizi yalnz devlet lere deil milletlere hitaben negir ve tamim etmenim son derece mhimdir. Kongre kararna iddetle intizar ediyorum. 3. Kolordu Erknharbiye Reisi ............ ............. Ahmet Zeki
Zeki bey bu ifreye ilveten Sivasn lkaydisine ramen her ey iyi gidiyor. Salhattin bey midin fevkinde alyor. Bekir Sami bey geldi Muhalif addedilenler zerinde bile hsn tesir hsl etti. diyor. Bu iyi, fakat manda, toprak vermek!... ok dinledik de ,artk byle bir malmat geldimi, halt etmiler deyip atyorum. Mandada herkes mt tefikmi! Bu herkesin mttefik olduu manda da Ermeliler hesabna garktan toprak ineyecek!... Acaba bu mttefik olan ahslar kimler dir? Bana merak olmaya balad. Bu merak birka gn sonra anlald. Vasf beyin bahsettii raporu 27 de Ali Fuat Paadan aldk.
. 15. Kolordu Kum&ndantma Ankara: 26/8/1335 .
M adde: 1 ctima, iktisad, hars, din inkiafat temin edecek hari ve se~ vahili ile beraber btn Trkiyenin istikll ve tamamiyeti mlkiyesirdn temini ve vilyat garbiyenin muhtariyeti halinde bu vilyetlerin ekseriyeti Trklerle meskn olan akamnn dorudan doruya Trk hkimiyetinde . ibkasj ile milli vahdetin mahfuziyeti. Madde: 2 TrMyeye -btn, ekseriyet ve milliyetlere msavi eraiti siyaseti
(1 ) Bilhare Sivasa giderken bu mntakada pek tedbirli hareket krtlerin pususuna dyordum. (12/Terinisani/1335 de)
etmeseydim
milliye hakknda bir idarei mstakille esasatn temin suretile istikllimizin tahkimi. Madde: 3 arla karipte mtemadi emrivk ve igaller ihdasile kanl ihtilafat ve ihtilller vcuda getiren ve mal! ve ktisad ve hukuk imtiyazatca esaret ler tesis eden haric rekabet ve ihtirasat ref ve bunlarn netayici meumesi olarak zuhura gelen dahil teevvat izale ile serbestii inkiafatmz temin eraitile ve ayn bir mddet mahdude ile tek bir devletin mzaharetine arz ihtiya ediyoruz. Madde: 4 Bu mzaheretin de muhtelif anasrn hsn imtiza ve refah ve inkiafm ve memleketin imarnn fail garez teminine muvaffak olmu ve kavanini bu esaslara binaen tanzim eylemi olan ve ark karipte arz ve siyas ihtirasat perverde eylemeyen Amerika tarafndan deruide olunmasn istiyoruz. Madde: 5 Ermeni milletinin tima, ktisad, hars! inkiafm temin edebi lir mkemmel bir Ermenistan. Kafkasyada teekkl etmitir. Trkiye arazisinden bir ksmnn ibu Ermenistana ilhak maddeten imknszdr. Maamafih mukaddema Rus ordularile birlikte Ermenistana nakledilen ve ksmen de tehcir edilerek yeniden isknlar lzm gelen Ermeniler! ibu Ermenistan dahilinde tamamen tavattunlar iin ihtiyac hakiki halinde tashihi hudut suretile Trkiye arazisinden bir miktar mmkn olabilir. Madde: 6 Payitahtmz ve merkezi hilfetimiz olan stanbulun mdafaadan mahrum braklmamas ve hkimiyetin Trklerde ibka edilmesi eraitile Boazlarn baliharp ve'sulhte sefaini ticariye iin her millete ak bulundurulmasn kabul ede riz. Hitam. ' 20. Kolordu Kumandam " Ali Fuat
Bu ifrenin altna unu yazdm. Ben Sarkam' yetimlerimiz iin ocuklar kasabas olmasn dnyorum (1). Tashihi hudut hangi ta rafa? Grlyor ki stanbuldaki frk muhtelifenin marifetleri alt mad deye sktrlm oluyor. Aym eyler mteferrik malmat halinde gel mi ve mtalatmzla beraber kaydolunnmtu. Bunun da dierleri gibi dosyasna ve hatrata teessrle kayttan baka yaplacak bir i yok. Tabii heyeti temsiiiyeye suretim verdim. Sivas kongresinde stanbul'dan da hazrlkl gelenler olduu anlalyor. imdiden malmat husul iyi oldu Daha baz yerlerden gelen mtalalarda da Amerika mandaterliinin kabul iin eraitimizin peinen dermeyan edilmesi bildiriliyor du. 26 da Garp vaziyeti hakknda Ali Fuat Paada^ heyeti temsiiiyeye u malmat geldi:
Ankara: 25/8/1335 Say: 2071

1 Heyeti temsiliye, Konya ve havalisi mstesna olmak zere ahval tamamile lehimize inkiaf etmitir. Konyaya dahi seri bir are dnlmektedir. 2 Benimle eski mnasebete istinaden mi yoksa baka bir sebeple mi Harbiye Nazr Sleyman efik Paa Aydn ve vilyat arkiyenin iadei skn iin mtala mahsusam sual ettiinden kendisine yazdm cevab aynen 25/Austos/1335
(1 ) Bu emelime muvaffak olarak Rus klalarm iptidai ve muhtelif sanayi mek tepleri yaparak bini mtecaviz ocuu buraya topladm zaman pek byk saadet duydum. '
>
i . .
$46
STKLL HARBMZ
. '
'
1I i
tarihinde ifre ile zatlilerine bildireceim. , . , . 3 Kara Vasf buraya geldi. Sivasa Aatep murahhas olarak gelmek istiyor. 4 Henz hareket olunmam ise kongrenin serian inikad vaziyet icabolduundan bir an evvel Sivasa hareketleri ve bana bildirilmesini rica ederim. M u rahhaslardan ksm zamisi Sivasa hareket etmitir. Merkez Anadoluya rnifuzile hkim olan Bektai eyhini elde etmek zere Miralay Refet bey buraya muvasalat etti, 6 Hkmet ve. ngilizler Aydada Yunanllarla kuvvayi milliye arasnda bir hudut tyin etmek istiyor. Halbuki bu tarz hareketlerinde muvaffak olur ise hkmet ve ngilizler mevkilerini tahkim edecekleri gibi bamza daima Yunanl lar musallat edeceklerdir. Bunun iin Aydn kuvvayi miiliyesi behemahal Yunan llar zmir vyetinden tard edeceklerini cevaben bildirdiler. Bunun rerine h kmeti hazirann mevkii bsbtn sarsld. Kuvvayi milliyenin azim ve kararla rnda muvaffakiyetleri zannediliyorsa da balarnda muktedir bir kumandan yok tur. Henz teebbsatmzn muvaffakiyeti ise behemahal Aydmllarn muvaffakiyetine tbi olduu tamamile anlalmtr. Binaenaleyh Refet beyin serian o ha valiye hareketini muvafk gryoruz. Bu husustaki muvafakatinize intizar tdiyom z efendim. 20. Kolordu Kumandan Al Fuat
Sleyman efik Paann Ali Fuat Paa e mnasebet peyda etmeye ve avlamaya altm grdm. Atideki ifreyi yazmay mnasip grdm. Keml Paaya da gnderdim. Muvafk buldu. Yazdrdm.
Erzurum: 26/8/1335
20. K olordu Kutnandanhma
C : 25/8/1335 ve 2071 ifreye: Harbiye Nazrnn mtala mahsusanz sormas eski mnasebeti ihya ve bu suretle kendisine kar itimat temininden sonra her hangi bir mahalde bir mevidi mlakat talebi ile zatlinizi makam memuriyetinizden ayrmak iin bir pln ol mas ihtimlini arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Ali Fuat Paa yazd raporunda vaziyeti stanbula gayet gzel tas vir ediyor. Eldeki czi kuvvetlerle evamiri hkmeti infaz yle dursun arzuyu milliye muhalif vaziyet ald takdirde padiah ve vatan iin elim bir vakaya sebebiyet verebilmi olacan izahla, stanbul hk metini arzuyu millyeye muvafk olarak mukadderat milletin teebb sne davet ediyor ve zmir vilyeti harab oldu, Aydn vilyeti yzbin mslman muhaceretle sefalete dt elli bini mtecaviz msimah e hit oldu. Kuvvayi milliye dveM . itfiyeye kar deil bu zulme sebep olan zalim ve gaddar Yunanllara kardr. ngiliz Generali Milnden da ha fazla sfkdem aya sebebiyet verilmemesini rica ediniz diyerek stan bulun ciz ve hissiz hkmetini vazifeye davet ediyor. Ali Fuat Paa-
jun ifresi geldii gn elimize gelen 11/7/1335 tarihli Maten gazetesi de Trk mahallesi alevler iinde serlevhasile Aydmn tekrar Yunanllar tarafndan igali feciini tafsiltiyle yazyor. Bu stanbul hkmeti olmasa ilr daha seri muvaffakiyete doru byk admlarla gidecek. stanbul hkmetini ngilizler tahrip leti olarak kullanyorlar; tahri batta stanbulun bilhassa Ferit Paa hkmeti cadden dmanlarmz hesabna mmtaz ler grmeye rpmyor. Bereket versin kuvvetimize lzm gibi eriemiyor. Avrupa gazetelerinden vesair yerlerden gelen havadislerde Sivas kongresi esnasnda milletimczin maneviyatn arttracak vaziyetler yok. Deniken ordusu ariin imalinde ve Saratoftan 120 kilometre mesa fede. Baltofu Boleviklerden hayli ganaimle zaptetmi. Harkof cep hesinde bu ehrin krk mil imaline kadar ilerlemi. Poltavaya da 56 kilometre yaklam, yani Kafkasyaya girmek yle dursun, Bolevik ler imali Kafkasyadan yani Volga mansabile Azak denizi iml ke sinden 400 kilometre imldedir... tilf devletleri arasnda samimiyet berdevam. Alman imparatorunun kenderine teslimlerinde srar êdiyor lar. Hindenburg Mareal Foa rica ediyor ve imparatoru istemekten vazgein, yerine kendisini teslim etmeye raz olduunu yazyor. Bereket versin hi kimse ne ecnebi gazeteleriyle ne de saire e megul! Bol evik havadislerini benden duyarlar. Ben de herkesi memnun etmekten geri kalmam. Yalnz Erzurum kongresine takaddm eden zamanda he rifleri Kafkasa yerletirdik. cabnda hale mnasip havadisler nerinde kusur etmemek muvaffakiyetimiz iin lzmdr. 26/Austosta Erzuruma yeni vali Reit Paa (Sivastaki deil, bu ksa boylu. Sivastaki byk byk ve sakall.) ve heyeti tahkikiye gel mi. Akam st ziyaretime geldiler. Belediye Reisi ve 9. frka kuman dan Miralay Rt bey de bulundular. Vali de, Heyet de vaziyeti md rik deillerdi. Ben henz yataktan kamadm iin vaziyetim resmi deildi. Esasen kendilerini resm deil samimi hasbihale dvet ettim. Hakknzda hsn kabul gsterdik, halbuki geldiiniz vapurla ia deniz de mmknd. Nitekim baka mmtakalara giden heyetler stan bula kamaya mecbur olmulardr. Erzurum kongresi size mill birlii ve mill bir karar gstermitir. Ben sizin gelmenize muvafakat ettim; t ki bir ka mnevver vatanda daha kazanalm. Bilhassa stanbul'a avdetinizde yanl dnenleri de ikaz etmek iin, sizden istifade edelim. Sizi hi tanmyorum, fakat evvelce arkta bulunmusunuz, kiminiz esa sen bural. Ak iki hemehri gibi serbest hasbhal edelim. Bana fi kirlerinizi serbeste syleyiniz. Size stanbul'dan verilmi olmas tabii bulunan mahrem talimatnz ve stanbula yazdklarnz da gsteriniz. Bunlar zerinde birbirinvzi ikna edelim. Ve hakikat yolunda birlikte yolcu olalm. Gizli kapakl vaziyetler, entrikalar karsnda tabii arka dalk artk mevzuubahs olamaz ve tabii neticesi iyi bir ey olmaz dedim.
Cevaben mteekkir kaldlar. Serbeste mnazaraya haladk, Ali
Y .'/;-: ;
S i;m
Fevzi Paa dedi ki: Evvel bizde meclisi mebusamn hi bir eye yara madn imdiye kadarki tecrbelerimizle grdk. Bundan sonra mem leketin idaresinde buna-lzum olmad kanaatindeyim. kincisi, halkn btn endiesi, Ermenilerin buralara gelirse katlim yapacaklardr. Halbuki Avrupa bu katliama msaade etmez Cevaben Paam bu senin veya sizin, fikirleriniz mi yoksa stanbul hkmeti bu iki fikri her yerde sylemeniz iin size tevdi mi etti? dedim. Her iki hale kar da yazklar olsun Meclisi mebusan olmasn demek istibdat devrine rc etmek. Halbuki merkezi hkmet bugn ist altnda olduu iin eklimiz Msr idaresi gibi mi olacak. Orada yine muayyen bir devlet hkim. Bizi tilf taksim etmi bir haldeyiz. Millet ses karmad tak dirde Trkiye Devleti namile bir ey kalmyacaktr. zmirde Elli bin islm katlim edilmi, yz bin muhacir dalarda a lyorken, baknz Ermenilere de buralar vermeye stanbul hkmeti raz olmu; mesel, katlima Avrupann mni olacan syliyerek halk ifale kalkm. Bu vazifeyi de siz yklenip geliyorsunuz. Dnyada bundan, daha di, sfl bir vazife tasavvur olunabilir mi? Burada kolordu kumandanl yap tnz. Bu topran mahsulnden ,suyundan, havasndan, halknn eme inden, samimiyetinden siz bu varlnz yayorsunuz. Bu millet me rutiyetini almak ve idame etmek iin ne emekler verdi. Siz mrteci saf larnda bulunuyorsunuz. Bu mlet bu Erzurum dalarnda nice evlt larm kurban verdi. Siz bu mazlumlarn katilleri arama giriyorsunuz.. Dnyada bundan byk bedbahtlk olur mu?.... Heyet byk bir iztirab iinde kvranyordu. Benimle ayr ayr greceklerini, hatal fikirlerini tashihle vatan hizmete amade olacak larn beyan ettiler. Vali sze balad: Zat ahane gelirken huzura ka bul etti. Buyurdular ki: Memleketi kurtarmak iin gece gndz ura yorum. Geri bir takm celli ekyas tredi ise de bunlar imha edi
lecektir. ' Cevaben sylemediniz mi ki; Memleketi kurtarmak iin geceleri' dahi uykusunu terkedeceine, kanunu, esaside ademi meguliyetin mu~ kayyed olduunu dnerek, bu mukaddes vazifeyi millete brakmals nz! Sonra bu celli ekyas dediiniz kimlerdir diye de sordunuz mu? Vali pek ard. Galiba zmir civarnda, baz soygunculuk oluyormu. Onlar olacak! dedi.. Efendiler, bu szlerinizi baka bir yerde tekrara artk mezun de ilsiniz dedim. Ayr ayn szlerle grmek isterim Kl benizle m saade aldlar ve ayr ziyaretler vaad ile gitter. Az sonra Erzurum Mdafaai Hukukundan bir ka zat geldi. Vali hkmet kapsndaki nutkunda bana sylediklerini daha mufassal syle mi ve hususile cellilerden "bahsederken Her taraf celli ekiyas b rd. Yaknda hepsi tarihin kaydettii Celiler gibi imha olunacaktr demi.. Halka fena tesir etmi. Kuvvayi milliyeye celli ismimi verdii ifadesinden anlalm. Szler de bu nutku dinlediniz mi? dedim. Evet*, orada idik, Kuvvayi Milliyeyi tezyifen syledii anlalyordu.
O halde siz ne yaptnz? ' Reyiniz hilfna bir ey yapm olmamak iin doruca buraya gel dik. Vali nez-dinizde imi, kmasn bekledik. Keki o yanmda iken gelseydiniz. Beni daha nazik davranmaktan kurtarrdnz. Yaplacak ey: Bir ka kiilik bir heyet halinde vilyete giderek, valiye, nutkunda Celli tbirinden maksadn ne idi? Bunu sana halkn iinde sorarak dik gnden mevkiini bitirmek istemedik. Halk Kuvvayi Milliyeye triz edildiini zanla galeyandadr? demektir. Tarzi ye alr ve halka sylersiniz. Tarziye vermez de ak olarak Kuvvayi Milliyeye taarruz ettiini ifade ederse, hakknda yaplacak muamele hu susunda birlikte bir karar veririz. Heyet gittiler, bir mddet sonra geldiler. Vali tarziye yermi, kat iyyen Isa maksatla sz sylemediini, Kuvvayi Milliyeye hrmetkar ol duunu sylemi. 27 Austosta ayama hafif basabildiimden salona kabildim. Harbiye Nazrna, gayri mkul ve gayri mer fikirlerle neb bir hey et gnderdiklerinden dolay teessrm yazdm. Akam Ali Fevzi Paa ziyaretime geldi. Yalnz grtk. stifay kusur etti ve u malmat verdi: Padiah ve hkmet ngiliz himayesini kabul etmilerdir. Fakat mletten korkarak henz iln etmiyorlar. Btn mesai ngiliz manda sn temine mtuftur. zzet Paa ve taraftarlar ise Amerika mandasna taraftardr ve bunu temine alyorlar. Vaziyetin hlsas budur. Ben dnk mtalamdan fevkalde mteessirim. \ Fakat szlerim kasdi de ildir. Cahilne bir mtalamd. Fakat hata ettiimi, yanlm bulun duumu anladm. Bizim resm vazifemiz takdim ettiim ak emirde musarrahtr. Halbuki Ziya beyin baka talimatla altm his ediyo rum. Artk katiyyen kendise almayacam. Ne emrincz olursa ic raya hasrm. Emir u idi:
Erzurum'da 3. Ordu Mfettilii Vekletine Ciheti mlkiye ile ciheti askeriyeden ahvali mahalliye hakknda vki olan miitebayin iarat zerine Trabzon ve Erzurum vilyetleri dahilinde tahkikat icra ey lemek zere teekkl eden heyete bittayin mttehii hareket bulunan Erknharbiye Mirlivalarndan Ali Fevzi Paa hazretlerile Lzistan mutasarrf sabk Ziya be yefendiye vazifei tahkikiyelerinin ifs zmnnda ciheti askeriyece teshilt ve muavenat lzime ve mahsusa irae ve icras hususunda masrufii himemi vlalar* sureti mahsusa da rica olunur efendim. S/Austos/1335. Harbiye Nazn
Naztm
Ali Fevzi nadim ve samimi grnyordu. Yaptm tahkikatta iyi adam olduunu rendim. Yalnz eski bir erknharp ve kumandan ol duundan, bilhassa malmat medeniyesi olmad anlalyordu. Ken disinden mmtakamzda istifade olunacak hali yoktu. Epice malmat ve telkinatla stanbula avdeti muvafkt. Verdii malmat imdiye kadar tahmin kardmz bir hlsann tesbiti idi, stanbulda ri fikir m*
ip!
C U '
il i
l
f
i u r S i l i l i
p:
ft
K:
i :! | -
A \ l [
I
H !
:i!j
barezede idi. Biri Ingiliz, dieri Amerikan mandas. ngiliz mandas is teyenler Kuvvayi Milliyeyi imhaya alyorlard. Bu istikamsti phe siz ngilizlerden alyorlard. nk ngiliz mandas memleketin heyeti umumiyesine mil olamayacak. tilf Devletleri yer yer igal ettikleri ve daha da edecekleri yerleri alacaklar, Boazlar ve bir ka vilyet de F as sultanlndan beter bir halde ngiliz himayesinde bir hidiviyet ola cakt. Padiah ve murdar tevabii yaamak iin bu namussuzluu kabul etmiler ve baka aremiz kalmad, ttihatlar memleketi batrd; bu kadarn olsun kurtarabildik diye vicdan aclarn giderecek forml de bulmulard. Tabii bu tarzda bir manda milli kuvvete dmand. n k milli kuvvet toptan bir karar vereceklerdi. Bu da mukavemet veya paralanmadan ehven bir mandaya girmek bu da Amerika olacakt. te daha ben stanbulda iken ortada Amerikan mandas sz pek mebzul olmad halde Erzurum kongresi karar verildii duyulunca bu Amerika mandas cereyan ald. Milll kongrenin mukavemet kararn evirmek iin nmzde iyi insanlar tarafndan, ehveni er olarak Amerika man das telkini kyordu. u halde bunun da dmanlarmz tarafmdan bdr ok misli gibi bir tekarrp yolunu bularak iimize burgulandm zan netmek hi de gnah olmazd. zzet Paa ve taraftarlar. Bu mhimdi. imdiye kadar Amerika man das hakknda aldmz mteaddit tekliflerin ve bilhassa stanbuldan yeni gelenlerin ilhamat menba beliriyordu. zzet Paann namus ve hamiyeti ve Yemende, Balkan harbindeki hsn hizmetlerile hepimizin ve bilhassa Erknharp Zabitlerinin kalbinde yksek yeri vard. En sa mimi Erkmharbiyesinde en byk bir tevecch kazanan smet beyle mtekabil emniyet ve samimiyetleri tabii seviyenin pek ykseinde idi. smetin de bu fikirle mebu olduuna ve pek kymetli arkadalarmzn da iin mrevvicd olduuna Fevzi paa ile hasbihalden sonra kemli tees srle muttali oldum (1). Amerika mandas telkinleri Sivas kongresi yak latka kesafetim arttryor ve kongre azaarma adet telkih olunuyor du. Fakat hamdediyorum k elimizde cihana iln edilmi bir mill muka vemet beyannamesi tesbit edilmi bulunuyor. Erzurum, kongresi daha skit ve stanbulun memul hilfna, toplanvermesile mmkn mertebe zararl telkinlerden hari kald. kard beyanname pek kuvvetli idi. Yeni umumi kongrenin toplanaca Sivas dahi bu karara tbidi. Memle ketin garb ve cenubu istil altna girmi bulunduundan Sivas kongre sine hkim olacak fikir elbette Erzurumdan gtrlen olacakt. Geri stanbuldan Amerika maadas ilhamile gelenler vard. Bilhassa Kara Va sf Bey Mister Braun namnda bir Amerikan murahhasile de geliyordu; fakat bunlara mukabil Erzurumdan Mustafa Keml Paa ile Rauf bey ve Hoca Raif efendi ve arkadalar hr ve mstakil fikirlerle mebu ola rak ve ellerinde vatann, yans namna iln edilmi bir kararla gidiyor(1 )3 0 /Austos/1335 de Erknharp Erzincanl Saffte bey, zzet paann, ve ffiet feyin tekliflerini hamilen Trabzona yetimi bulunuyordu. sr -
lard. Elbette milletin ak, alama hisleri esecekti. Erzurumun bir siyaet melei gibi Sivas zerinde emeline, akna nigehban olacakt. 28/Austosta Heyeti Tahkikiyeden Zya bey yalnz geldi. Bu da samimi olarak her malmat ve kendi kanaatini syledi. Ziya bey, n giliz Muhipler Cemiyetindenmi. Kanaati: Memleketin u felketli vazi yetini kurtarmak ancak ngiliz mandasile olacaktr. ngiliz mandas b tn memleketin vahdetini temin edecekmi. Amerika mandas yalnz s tanbul iinmi. Bundan baka Amerikan mandasnda din tehlikeli olur mu. Halbuki ngiliz mandasnda ittihad islin bile mmknm. stan bulda ekseriyet ngiliz taraftar imi... Cevaben unlar syledim: Ziya bey, ngiliz mandasn kabul edince ngilizlerin mttefikleri olan Franszlar, talyanlar, Amerikallar, Yu nanllar da ivaz istemeyecekler mi? Adana, Konya, zmirin igali, Er menistana gark vilyetlerini de vererek Amerika mandasna tevd me selesi hep Boazlarla ona mcavir vilyetlerin de ngiliz himayesine gir mesi iin hazrlk deil mi? Bugn padiah ve hkmet ngilizleri esa sen kabul etmi bulunuyorlar. Gryorsunuz ki dier devletler de gir dikleri yerlere daha kuvvetli yerleiyorlar. u halde stanbul bir ka vyetle Msr hidiviyeti gibi oluyor. Nerede mill vahdet ? ttihad s lm, sznn ne budalalk olduunu hl mnevverlerimiz olsun anlam yacak m? ngilizler girdikleri yerlerde islmlara ilim ve irfan m veri yorlar? Bilhassa bizde yerleince taassubu kriikliyerek btn m nevverleri mahvettirerek bizi Hindistana benzeteceklerine phe var m? Trkler yalnz amele, ve yalnz ktaatn neferi olacak ve herhangi bir n giliz harbine dier esir milletler gibi boazlanmaya gtrlecektir. Sen ttihad slm diyorsun Halbuki bugn Anadolu bile para para ist altndadr. ngilizler uzun seneler yapt propagandalarla Araplar da yle aldatt: Araplar, Asya ve Afrikann byk ksmnda ve fasla szca bir sahada milyonlara balidir. Bir kerre Trk boyunduruundan kurtulsa!ar ve hatt ngiliz himayesine girseler bir mddet sonra zaten dalmaya mruz olan ngiliz hkmetini de inkraza daha abuk mah km ederek muazzam bir Arap mparatorluu tesis ederler. Bu Araplar iin bir mefkre oldu. Ordumuzdaki Arap Erknharpler bile bu illetle mall oldular. Akbet mefkrelerine erdiler; fakat daha senesi dolma dan, para para byk devletler arasnda taksimi grerek ve bir hay vandan aa muamelelere mruz kalarak, memleketimize can atmaya baladlar. stanbulda baz gazeteler ayn propaganday, taraftar mta latla stunlarna yazyorlar. Sizin gibi mnevver insanlar da bu ze hirli ay tayorsunuz. Herhangi bir devletin himayesine girmek parealanarak lmektir. Bunu bizzat istemek de bu tarzda bir intihardr.. Buna kar bir de mstakil. bir devlet halinde yaamak imknn d nnz, Bu imkn bugn vardr. Harbi umumiden galipler de zayf k mtr. Aralarnda rekabet de tabiidir. arka gnderecek fazla kuv vetleri yoktur. Hususile, milletin sadasna kar Avrupa milletleri ken di hkmetlerini bu sadaya hrmete mecbur edecekleri pek kuvvetli ala-
imile grlmektedir. Bunlardan sarfnazar dahi etsek Millet garptan Rumlarn arktan Ermenilerin katlimiarile mahvolacaklarm bugn z mirde ve Kars mntakasmdaki milletimizin feryatlar gstermektedir. Mill hayat, mill namus tehlikededir. Vatan her Trk ikmli namus iin fedakrla aryor!. Ziya bey szlerimi hazmetmi grnyordu: Ben imdiye kadar bu kabil bir muhakeme iitmedim. Fikriniz pek dorudur. stanbulda gaf let iir&le yayormuuz. Namus rerine sz veriyorum, artk ben de bu fikri herkese telkin edeceim. te stanbulun bana verdii hafi tali mat ve benim yazdm iki ifre. ngiliz Muhipler Cemiyeti beyanna me ve programn da takdim ederim. Artk ben de sizinle birlikte mil letimizin istiklli iin alacam. (1) dedi. Mahrem talimat okudum. stanbulun gafletine hayret etmemek mmkn deildir. Maahaza hk meti mahalliyelerin verdikleri jurnallann da evlt ve ahfadmza ibreti tarihiye omak zere buldurup neredilmesi pek lzmdr.^ Heyete bu talimattan maada ifahen verilen ngiliz Muhipler Cemiyetini arkta tesis, padiaha muhabbet, bana kar husumet uyandrmak ve bu su retle talimatta muharrer maddelerin shuletle temini. Daha bir iki mkattan sonra heyet zas birbirine de darldlar. Mnferiden stan bula avdet ettiler. Ziya beye verilen hafi talimat stanbul hkmetinin tarih dncesini gsterdiinden aynen hatratma kaydediyorum.
Babl Dahiliye Nezareti Kalemi mahsus 7180 Lzistan mutasarrf sabk Saadet Ziya Beyefendi Hazretlerine Saadet efendim hazretleri: . M elfuf talimatta muharrer esbaptan dolay zat vllarie 9. Kolordu Kuman danlndan mtekait Ali Fevzi Paa hazretlerinin Trabzon ve Erzurum vilyetlerine izamlar ve umuru tahririyenin ifas iin de bir ktip terfiki meclisi vkelca ten sip klnm ve heyeti liyelerine bilcmle memurini mlkiyece tesliht lzine ibraz ve vesaiti mukteziyenin tedarik ve temini hususlar da vilyat mezkreye sureti mahsusada tebli edilmitir. Bir aylk tahsisat olarak itas meclisi vkelca makar mebayi ile masarifi hakikiye ve seferiye olmak zere verilmesi takarrr eden avansn Nezaret muhasebesinden ahzile bir gn evvel hareket buyurul ma s mtemennadr. Olbapta irade efendim hazretieriniadir. l/Zilkade/1337 20 /T em m m /1335 Dahiliye Nazn dil
||.;j . ' ^ ;V '.V'
O) Ziya bey bundan sonra Erurum mebusu olmaya urat ve muvaffak oldu. Fakat 16/Mart/1336 da Ankaraya iltihak etmedi. Bilkis Erzurum mftsne yaz d bir mektup naslsa ele geti. Diyor ki: stanbulda vaziyette tebeddlt yok tur. Ankaraya kaan nehuslar Ittihad ve Terakki bakiyesidir. timat etmeyin. Bundan dolay bilhare Ankaraya gelmesine ramen, meclise kabul olunmad.
!^rKL%tllAERMZ
Babli Dahiliye Nezareti Kalemi Mahsus
1 5 3
Aydn vilyeti ile Karesi livas dahilinde ve mahalli mtecavirde tekilt milliye tamile eteler tekiline balanlarak bu teebbsat gittike her tarafa sirayet ve tevess etmi ve bunlarn idaresi baz zabitan ve ihtiyat zabitleri tarafndan ele alnarak her tarafta efrad askeriyenin celb ve emrine kalklm ve (Demirci Meh met Efe) ve kuvvayi milliye kumandam (Hac kr) nam mstearlarile her tara fa haberler gnderilerek silh altna davet olunduu halde icabet etmeyeceklerin ve evldn gndermeyeceklerin idam ve hanelerinin ihrak edilecei iln olunmutur. Dier taraftan 3. Ordu Mfettiliinde bulunan Mustafa Keml Paa ile Bahriye Nazn eshak Miralay Rauf bey silki askeriyeden istifa ederek Erzurum'da kongre namile bir takm kimseleri toplamaya tasaddi ve ahaliyi tahrik edecek birer beyan name neretmiler ve ete tekiltna vilyat arkiyede dahi germi vermekte bulun mulardr. Gerek ete tekilt ve gerek kongre nam altnda ictimaar akdi ahkm kavanine mugayir ve emmi asayii muhil olduu gibi, hususa vatann akam mhimmesi ve kesiresi dveli muaffiamai galibenin igali askerisi* altnda ictimaar akdi ve bir mahalde muhilli asayi harekt vukuunda orasnn dveli mezkre taraflanadan igal olunaca mtarekenamede mnderic olup Aydn vilyetinde muhilli asayi bir hal yok iken vilyeti mezkreye Yunan askeri tarafmdan ahkm mta rekenin tatbiki vesilesiyle gal ve ahali hakkmda envai mezalim ve facay ik olun duu cihetle byle asayii muhtei gsterecek ve binaen alzalik igale serrte ittihaz edilecek ictimaat ve harektn devam akam bakiyei vatann da gali ile maazallah mevcudiyeti milliyemizi tehlikei azimeye drecek mukarrerat ve icraata se bep olaca derkr bulunmasna binaen derecei mfriti izahatan mstani olan bu harekt ve tahrikatn meai zmnnda meclisi vkelca evvel ve hir cereyan eden mzakerat zerine Dahiliye Nezaretinden memurini mlkiyeye ve Harbiye Ne zaretinden memurini askeriyeye tebligat icra klnm ise de ciheti askeriye ve mlkiyece if olunan tebligatn ademi tevafukundan ve memurini mlkiye ve askeri yeden bazlarnn bu tekilt ve teebbsata temaylnden veyahut tehddata maruz kalarak buna kar tedabiri mania ittihazna cesaret edilmemesinden dolay ittihaz icabeden tedabiri mania her tarafta sureti ciddiyede ve messirede tatbik olunmayxp hodserane ve asayiin ikenne harektta temerrt eden mahrerlesami mrettebin ve mevvikin ile bunlara ittiba ve iltihak edenler hakknda ciheti mlkiye ve askeriyece mttehiden ittihaz tebligat vakia iktizasndan ve vezaifi esasiye icabatndan olan tedabiri mania ve muamelt kanuniye tatbikine tereddt ve terahi dilmekte olduu ve bu yzden baz ma ha lerce memurini mlkiye ve askeriye bey ninde htilfat hdis olduu ve bu hallerin baz mahallerde harekt mebhusu anhmarnn hkmetin inzimam malmat ve msaadesile vuku bulmakta olduuna ka naat hsl edecek kadar yanl zanlsr husule geldii muhaberat vakiadan anlal maktadr. Bnaesalzalik memleketin ha ve istikbalini tehlikeye ilka etmekte olan bu harekt ve tahrikatn ve bu yzden memurini mlkiye ve askeriye beynin de tahadds eden ihtilfatm mene ve mahiyeti ve bu harekt tertip ve idare eden lerin, hviyet ve derecei mesuiyeti hakkmda tahkikat mkemmele icras ve ta hakkuk edecek ahvale gre icabeden tedabiri messirenin bil ifatei vakit ittihaz iin ciheti mlkiye ve askeriyece intihab olunan ikier zattan ve birer ktipten mrekkep bulunan heyetlerin iktiza eden cihetlere izam meclisi vkelca karargir olmutur. Mezkr komisyonlar tide muharrer vezaif ve salhiyetleri hizdirler: 1 Her komisyon tyin, olunan mintaka dahilini srati mmkne ile do laarak oralardaki memurini mlkiye ve askeriyeye evvel ve hir icra edilmi olan tebligat tetkik ve tatbik ve bu tebligat beyninde tearuz ve memurini mlkiye ve
-I'
;:r: l i p :' ' ll'fo IH; . j;; ' -1
| jm
I :'
II
R
:! ' h ::. .
| | p . 13i v
;iy -
li !0 j.' .
askeriye arasnda ihtilf olup olmadn ve olduu halde mene5 ve mahiyetini tahkik edeceklerdir. 2 - Memurini mlkiye ve askeriyeden vazifelerini tebligat v if hususunda teksl ve terahi edenler olup olmadm ve olduu halde kusuran neden ibaret bulunduunu ve vazifelerini hsn if etmemeleri ne gibi mahzurat* sebebiyet verdiini tahkik ve tyin edeceklerdir. _ 3 Gerek ete tekiltna gerek kongre nam altnda hilf kanun ictimast akdine ve beyanname ve tehditnameler nerine kimler tarafndan teebbs ve kimler canibinden muavenet olunduunu ve bu tesebbsat ve tahrikta memurini mlkiye ve askeriyeden bazlar tarafndan msaade veya msamaha edilip edilmediini ve bu memurlardan bazlarnn istirk ve muavenette bulunup bulunmadm tetkik ey leyeceklerdir. 4 Mustafa Keml Paa ve Rauf bey ile Demirci Mehmet Efe ve kuvvayi milliye kumandan Hac kr nam msteanm istimal edenlerin ve bu teebbsat ve tahrikat tertip ve idare eden dier ehasn nerelerde bulunduklarm tahkik ve bir an evvel ahz girift edilerek firarlarna meydan verilmeksizin muhafazai kaviyye altnda Dersaadete izamlan hakknda memurini mlkiye ve askeriyeye teb ligat if edildiinden bu husus hakknda icraata tetkik ve neticesinden malmat it eyleyeceklerdir. 5 Esnayi getgzarda ileri gelen ve sz anlayanlar vesatetile ahaliye tefhimat ve nesayhi lzime ifasile bu gibi harekt gayri maraziyeden vatanmza te rettp edecek mazarrat zimeye kar umum ahalinin ikaz ve bu harekta ittiba ve itirkten katiyyen mcaebeti vcubunun umum memurini mlkiye ve askeriyece ve sunufu ahalice teyakkun edilmesi vesaili istikml olunacaktr. 6 Hakayiki ahvalden ve fiillerinin netayici meume ve mhlikesinden bi haber olup memlekete nafi bir hizmeti vatanperveranede bulunduklar zannile bu harekta itirak etmi olan efrad masumeye bu harektta devam ettikleri halde bundan vatanlarna ve vatandalarna ne gibi mazarrat mhiike ve kendilerine ka nunen mesuliyeti azime terettp edeceinin anlayacaklar surette ifhamile silhla rm hkmeti mahalliyeye teslim ederek peyderpey yerlerine avdet etmeleri iin ica beden tedabirin memurini mlkiye ve asker,iyece ittihaz ve tatbiki areleri taharri ve temin edilecektir. ' 7 . Alelde azilleri veyahut tebdili mevkileri icabedea memurini mlkiye ve askeriyenin isim ve memuriyetleri ve tebeddllerine ne gibi esbabtan dolay lzum g rld ifreli telgraflarla peyderpey Harbiye ve Dahiliye nezaretlerine bildirilecektin. 8 Heyet her gittii mahalde icra edecei tahkikattan istihsal edecei netayicin ve icraat mhimmesnin ve acilesinin hlsasn ifre telgraflarla ve tafsiltm muvazzah raporlarla Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerine muntazaman ia tir. Telgraflar ve raporlar mtereken imza olunacaktr. 9 Muhtac istizan mevad kezalik ifre telgrafname ile Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerine yazlacaktr. 10 Heyet ikmli tahkikat . edince keyfiyeti telgrafla Dahiliye Nezaretine ve avdet iin alaca cevaba intizar edecektir. 11 Hey-ete memur olan zevatn tyin olunan menatk dahilinde getgzsr iin ihtiyacna mecbur olduklar masarife mukabil avans suretile kendilerine veri iecek mebalim sureti sarfn mbeyyin tanzim ve mtereken imza edecekleri * mfredat defterleri Dahiliye Nezaretine tevdi olunacaktr. ,
- : Dahiliye Nazn Harbiye Nazn
'
Adil
Nazm
;p
Heybetin raporlar da ahvali nasl grdkleri ve vazifelerini nasl ifayabaladklar itibnle -aynen-ayan kayt buldum:' :
Huzuru Sami Sadaretpenahiye H arbiye ve Dahiliye Nezareti Celilerinle
ifre: Trabzonda icra ettiimiz tahkikat ve temasta bulunduumuz, baz zevatn iffedatma nazaran Mora ihtillinde treyip Mora ve Arbozda bulunan islmdan bir nefer ssn islmiyeden yalnz Akropoldeki minare kaidesinden baka bir eser brak mayan ve girdii yerlerde islma ve asar islmiyeye ta kim usul takip eyleyen Etniki Eterya;? cemiyetinin Rumelide edvar muhtelifey e mnkasem tertibat ve tahriktna zamimeten mtarekeyi mteakip Samsun ve Trabzon'da dahi eteler te kil ve bunlan muhacir namile Rusyadan ve teden beriden getirdii Rumlarla tak viye etmesi ve bu suretle mahali mezkrede bir Pontus hkmetinin tekili fikir ve temennisi ortaya karlmas ve vilyat arkiyede dahi bir Ermeni hkme tinin tekil edilecei ayiasile Ermeni komitelerinin fecavii malmesi halk endieye drmtr. te bu endienin sevkile maazallah ileride u hkmetlerin teekkl
halinde kamilen mahvedileceklerini muhakkak gren ahalii islmiye son demi hayat larn kaderi makam hilfet ve saltanata olan merbutiyetlerine zemma halel getir memek ve korktuklar ann hululne dein skn ve skneti muhafaza ile menafil liyei vataniyeye mugayir hibir hal vukuuna meydan vermemek zere hazr bu lunmaya kendilerince lzum ve ihtiya grmlerdir. Bu cihetle mezuniyeti resmi ye alnarak burada Mdafaai Hukuku Milliye ve vilyat arkiyyede Vilyat ar* kiyye Mdafaai Hukuku Milliye namlarile birer cemiyet teekkl etmitir. Muahharen zmir faciasnn zuhuru zerine bu cemiyetler Erzurum a murahhaslar izamile bir kongre akdederek olbapta baz mukarrerat ittihaz edilmi ise de bunlardan hi biri buraca henz saha! fiile kmamtr ve elyevm bu vilyette idamlardan mte ekkil siyas hi bir ete olmayp bilkis Rumlar tarafndan mkemmelen tekil edilmi eteler mevcuttur. Hatt bunlardan bir ksm Maka kazas dahilinde icray faaliyet etmekte olduundan Trabzon - Erzurum yolunun Hamsi kyne kadar ola, dokuz saatlik mesafesinde muhafaza iin iki tabur asker bulundurulmakta olduu hal de yine vukuatn tamamen nne geilememektedir. Grtmz zevata Hk meti merkeziyenin bugnk vaziyeti ile kendi korktuklarnn inayeti hakla vcut, bulamayaca yolunda vaki olan beyanatmz hsn tesir etmitir. imdilik bu v i lyete ait tahkikatmz bundan ibaret olup avdette yine tamiki tahkikat edilecei ve yana Erzuruma mteveccihen buradan hareket olunaca maruzdur. 22 / Austos/133 S
Fevzi Ziya
Huzuru Sami Sadaretpenahiye H arbiye ve Dahilye Nezareti Celilelerine

ifre:
22/Austos/1335 tarihli telgrafnaneye zeyildir:
Bugn Bayburda muvasalat 'olundu. Gerek burada gerek gtkserghta .urad mz Cevizlik, Ardasa ve Gmghanede ahalinin ileri geienierile Belediye Reisleri w. Erzurum kongresinde bulunan zevat ile temas ederek cmlesi kendilerini bir an igir;-. olsun makam: hilfet ve saltanat etrafndan tebaud ettirecek hi bir kuvvet tasav vur edilemiyeceini en samimi bir lisanla beyan ve ifade eylemilerdir. Bu itibarla; imdiye kadar bilumum ahali skn ve sknetin muhafazasna son derece alm ve elyevm de almakta bulunmulardr. Trabzondan Ardasaya kadar olan ksm da ikame edilen muhafz taburlar tarafndan Sattada bulunan ve saliflarz telgraf-
, m e t e l e r i n d e n bir ka istisl ve istiman suretile ortada r ^ L - atT bi^ oS r?aUdahi asayi son derece mkemmel olup Ardasadan Bayb u a k S a ? o la n ksmda ise her ey haiitabnde ve emniyet muharebeden evvel k in d e n d a h a mkemmel bir haldedir. Ferman: 25/Austos/l335 Fevzi Ziya
Ingiliz Muhipleri Cemiyeti beyanname ve programm da hatratma yazyorum. Yeni nesil grsn ki, Erzurumda millet, istiklli iin Erzu rum kongresi akdile kararn verirken, stanbuldaki padiah ve hkmet ve bunlar gibi millet kann emmee hazrlanan tufeyliler Trkn istik bali iin nelerle megul, olmulardr. Yeni nesle ibret olsun M emre rm olan menfaatperest mahlklarla milletin yolu bir uuruma mntehidir. Kendi barnda ve kendi hr evltarile kendi hkmetini kurmadka her millete olduu gibi mazlum Trk milletine de istikbal yoktur.
ngiliz Muhipleri Cemiyeti
Adet
,v.
ngiliz Muhipleri Cemiyetinin takip ettii maksat tamamiyeti mlkiye ve mev-, cudiyeti milliye esas dairesinde temini vifak iin aray umumiysyi bir gayede cem ve tevhit etmektir. Siyaset ile alkas yoktur. Srf mill ve ferdi bir gayeye hdimdir. Sfat arza ysa bakmaz. Her zatn ferdiyeti, ahsiyeti, zihniyeti . itibarile itiraki kabul eder.
frtiliz Muhipleri Cemiyetinin Beyanntne ve Proramt
ngiliz Muhipleri Cemiyetinin maksad teekkln izah eden beyannamesile proram bervechiti aynen ner olunur: Ziri idaresinde milyonlarca ehli islm bu lunan ngiltere devleti muazzamasile hilfet ve saltanat seniye beyninde astrlardanberi berdevam olan muhadeneti samimiyenin idame ve takviyesi, menafii islmiye nin ehemmi olduu halde hkmeti yeddi gazabna geiren serseriler tarafndan bu ananai kadmeye ve menafii islmiyeye mugayir bir siyaseti sakime takip olunarak Ingiltere devleti fahimesile kezalik dostu kadimimiz olan Fransa ve Amerika ve talya hkmat muazzamas aleyhine hkmeti Osmaniyenin harbe srklenmesi hasebile brudet husulne sebebiyet verilmesine ve arzusu hilfnda cebren, harbe sevk olunan milleti islmiyenin kadm dostlan hususan ngiliz kavmi necibi hak lndaki muhaleset ve muhadeneti katiyyen tayir etmeyip hissiyat! isltniye kemafissabk berdevam bulunmasna binaen iki millet beynindeki mveddet ve muhadeneti kadmenin teyid ve takviyesi ve ngiltere devleti fahimesinin muaveneti hayrhahanesile memaliki Osmaniyenin temini vahdet ve hukuku iin (ngiliz M u hipleri Cemiyeti) nam ile bir cemiyet teekkl etmitir. Cemiyeti mezkre mnha sran ihtisasat milliyeyi temsile saidir. ngiliz kavmi necibi hakkndaki muhab betini izhar ve cemiyetin maksadna itirk etmek arzusunda bulunanlar cemiyete dahil olabilirler. Yalnz harbi meume ve esnay harpte irtikp olunan fecayie se bep olanlar kabul olunmaz. Program t
Ziri idaresinde milyonlarca nfusu islmiye bulunan ngiltere devleti fa-
himesile hilfet ve saltanat cami devleti Osmaniye beyninde minelkadim mevcut olan revabt ve muhadenetin teyid ve takviyesi vesaitinin istihsali iin merkezi s* tan bul da olmak zere (ngiliz Muhipleri Cemiyeti) teekkl etmitir. 2 B u gayeye vusul iin cemiyet, iki milletin menafii mtekabil esini telif ve tanzim edecek esbaba tevessl edecektir. 3 Mileli mteraeddinenin, kavmi necibinin lm, edeb tima, ktisad terakkiyatmdan Oshanllart mstefid edecek ve Osmanhlar da ngilizlere vesair mileli mtemeddineye tantacak neriyat ve tesisata hizmet eyle yecektir. 4 Beeriyetin muhibbi mfiki, medeniyeti h&kikiyenm samimi Kdimi ve Osmanllann hayrhah olan bilcmle akvamn Osmanllar hakkmdaki malmatn? tevsi ve Osmanllar yakndan tanmamaktan yahut ilkaat garezk raneden tahadds eden zehaplar izahat ve delil ile tashih iin icab eden teebbsatta bulunacaktr. 5 Cemiyetin maksadn tasvib edenler cemiyete dahil olabilirler. Harb ve harp fecialanna sebeb olsalar kabul olunmaz. (Cemiyetin ayrca bir de nizamnamei dahilisi vardr. Merkez stanbul* nahiye lere kadar ubeleri bulunacak. Hanmlardan ayrca heyeti faaleler vardr.)
Heyeti Temsiliysden Keml Paa, Rauf bey, Raif hoca ve dier m fettilik kararghile gelenlerin ekseriyeti Vali Mazhar, Mutasarrf S reyya beyler otomobil ile 29/Austosta Sivasa hareket edeceklerdi. 28 akam bizim evde heyeti temsiliye ile bir daha vaziyeti konutuk. Hey eti tahkikiyenin ald talimat ve grtklerimizi anlattm. Artk mesele tamamile u ekiide tesbit olunabilmiti: Padiah ve hkmeti ve bunlarn yardaklar Trkiyenin .taksimine ve stanbul ile br ksm memleketin ngiliz mandasna1girmesine raz olmulardr. Buna 'muka bil, zzet paa vesair namuslu insanlar bu vahim vaziyetten kurtulmaya are Amerika mandasn bulmulardr. Bizim ise kararmz sonuna ka dar istikllimiz iin uramak ve milleti esarete drmemektir. Niha yet nar kalmrsa istiklliyetimiz mahfuz kalmak ve memleket para lanmamak zere Amerika mz&haretie taraftar olmaktr. Fakat bu son vaziyet pek mahrem kalacak. Sivas kongresi de istiklli milletimizin kurtarlmas iin mill mukavemete karar verecek. Milli mukavemetin hududu Trk ve Krt camias idi Bu da mtarekede elimizde kalan mmtakalardan ibaretti. Bu milli hudut dahilindeki her ferdi stikll harbi ne kaldrabilecekti. Sivas kongresini muhafaza iin neler yapld hak knda Salhattin beyden tideki ifre gelmiti:
Sivas: 26/8/1335
Erzutvridtt i S. Kolordu Kumandanlnet
C : 24/8/1335 ve 533 ifreye:
Kongre dolaysile Sivasta ittihaz edilen tedabiri ihtiyatiye ve inzibatiye bervechi tidir. Svari ve estersvar mfrezeleri ikml ve takviye ve Sivasta cem ve Amasyadaki istihkm taburile Kolordu Topu alay Sivas'a tahrik edilmitir. Topu alayndan bir takm Sivasa muvasalat etmitir. nzibat blne ayan iti mat zabitan verildii gibi mnasip polislerle emin baz jandarma efrad da sivil elbise ile kongre hizmetinde istihdam edilecektir, Kasabann belli bal mahrele
rine postalar ve kongrenin itima edecei mektep binasnn karsndaki binaya da bililtizam hizmet ktas ikarne edilmitir. Halk kuvvei mneviye ve . mlliyesinin he? trl tezelzlden masun bulundurulmasna alld gibi bu maksatla bir de gazete karlmak zeredir, efendim. 3. Kolordu Kumandan Salhattin
Salattin bey cidden pek samimi olarak vazifesini yapyordu. Gide cek Ieyetin muhafazas ve kolaylkla seyahati ve hsn, istikbali iin mntakam dahilindeki mevakie emir verdiim gibi Salhattin beye de u nu yazdm:
Erzurum: 28/8/1335
SivsBta 3. Kolordu Kumandan Miralay Salhattin beyefendiye
1 Erzurum kongresi tarafmdan ark Anadolu vilyat namna Sivas umum! kongresine itirk etmek zere heyeti temsiliyeden memur edilen zevat, yarn, binek, bir kamyon otomobili ile buradan hareket edeceklerdir. Bu zevat Mustafa Keml Paa hazretlerile Rauf beyefendi, Erzurum ulemasndan Raif efendi, Erzin can eyhi Fevzi efendidir. 2 Bu mey anda tebdilhaval ve mezun olmak zere Heyeti marileyha ile beraber Sivasa gidecek iki mera, be zabit vardr. Ayrca Bitlis valii sabk Maztar, zmit mutasarrf sabk Sreyya beylerle sivil ihtiyat zabitanndan bir zat vardr. ' 3 Hey eti temsiliye zs buradan byk ve parlak br nmayii mill ile teyi edilecekleri cihetle orada dahi' yar ve ayara kar bilhassa parlak ve mill bir istikbal ihzar buyurulmas ve otomobillerin yry kabiliyeti muhtelif olaca ci hetle Hafikde toplu bir vaziyete girince oradan hareketlerini tanzim edeceklerdir. Binaenaleyh hareketlerini tam zamannda bildirmek zere Hafike bir memuru mah sus izm klnmasn ve bilvcuh mazhar teshilt olmalar hakknda mntakai liyeleri hududundaki alkadarana tebligat mahremane arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
29/Austos leden evvel, mill ve asker parlak bir teye heyet yola karld. Daha merdivenleri inecek kadar ayamda kuvvet olma dndan ben bu gzel manzaray evimin penceresinden seyrettim. Ve muhterem arkadalarm drbnle kilometrelerce seyrettim. Hayrl yol culuk ve hayrl kongre! diye dua ettim. Nazarlarmla ve kalbimle sela metledim. Bugn kalben ok msterihtim. Mkltn yansm atlatt mza kanidim. Her balang gtr, dsturu istiklli mill rncahe4emiz gin de ayn idi. Erzurum cihana u hlsai feryad mlatmth Ya istikll ya lm. Trk boynuna zincir vurdurmayacak!!, tarih bu-
na ahitti. Trk hr yaayacak, lrken dahi hr lecekti. (1) te Si vas kongresinden kacak netice de bundan baka bir ey olamayacakt. Mustafa Keml gibi Rauf gibi iki vatan kahraman bu imanla gidiyorlar d. Erzurum mdafaai Hukuk Reisi muhterem Hoca Raif de bu ak ile gidiyordu, Btn bunlarn muhiti Erzurumdan doan istikll gnei nin k dalgalarm Anadolunun ierlerine gtryorlard. , 29/Austos gn sevgili arkadalarmn gitmesinden mteessir, fa kat mill bir gayeye, mhim bir adm daha atldndan msterih ve ge celi gndzl yorgunluktan biraz istirahate gemek dolaysiyle ferahl idim. Fakat Harbiye Nazrnn Ali Fuat Paann azledildii hakkmdaki ak telgraf, bugn yan gelip istirahatle geirmekliime mni oldu. Telgraf u idi:
Harbiye: 28/8/133S Gayet aceledir. Ack Telgraf: 1041
15. Kolordu Kumand&nhma
Ânkarada yirminci Kolordu kumandan Mirliva Ali Fuat Paa kendisine veri len evamiri icra ve tenfizde taaill ettiinden Kolordu Kumandanlndan azil ile yerine halef vruduna kadar kolordu kumandanl vezaifinin Ankarada bulunan Ahmet Hulusi Paa tarafndan vekleten ifas hususunda erefsadir olan iradei seniyei hazreti padiah icabedenlere tebli klnm olduu beyan olunur.1 ) Harbiye Nazr Sleyman eiik
Damdan dercesine bir tebli. Kendisine ne emredilmi, nelerde, ni in taaill etmi, Neden ifreli yazlmyor da her yere tehir ediliyor? Ali Fuat Paa stanbul Heyetini kovmakla iin bu neticeye varaca tab di. Fakat stanbulun bir Kolordu kumandann azlederken tamimini byle yapmas dcru deildi. Ali Fuat Paa azline takaddm eien gn de baz icraatta bulunmutu. Aydn ve Bursa vilyetleri halknn Yunan llar zmirden karmaya kongreler akdile karar vermesi zerine ngizler halka cephane verilmesin diye Eskiehirdeki bir blkten ma ada Ktahya ve Afyonkarahisarma da birer blk getirmiler ve cep hanelikleri igal eylemiler. Aydn vilyetinin Anadolu ile irtibatm kes(1) Bu ilhmat, bo ve ferah bir vaktimde stikll mar yazmaklm mucip oldu. Gfte ve bestesini bizzat yaptm ve Ankara Millet Meclisine de u kaytla gnderdim: Kabul edilecek stikll marnn gfte ve bestesinin bundan aa ol mamasn rica ediyorum. Mar udur: Ya stikll, Ya lm! Ya stikll Ya lm! Vatann, milletim, sancam, evim stikllsiz yoktur yerim Zincir vurdurur mu Trkler boynuna? Varl fedadr Vatan yoluna Biz tarihin Trk dedii ylmaz milletiz Hr yaar, hr lr, nurlu mmetiz.
mek $ in daha bir ka tabur getirmeleri ihtimlini gren Ali Fuat paa da, baz zabtanla her tarafta kuvvayi milliye tekilile, Geyve boazn ve mhim kpr ve tnelleri igal ve cephaneliklerdeki ngiliz ve bizim nbetileri kaldrtarak yerine kuvvayi milliye ikamesile Aydn vilyetin deki Harekt Milliyeye azam muavenet emrini veriyor. stanbul Ali Fuat paay azletmekle bu kolordunun Kuvvayi Milliye haline inklbna sebep oluyordu. Halbuki korktuu Kuvvayi Milliye idi. Fakat ben, bu nu bizim iin iyi grmyorum. Asker kuvvet kalmal. Kuvvayi Milliye namile iler grlmeli idi. Aksi halde kolordu elden kabilirdi. Geri Ali Fuat Paa da byle hareket ediyordu, fakat vaziyetin ibresi benim korktuum cihete idi. Bu hal daha Sivas Kongresinden evvel ve tesbit edilen programdan aykn veziyetler ihdas edebilirdi. Harbiye Nazrna cevap olarak aka ben de unu yazdm ve btn kolordulara ve Heyeti Temsiiiyeye de yazdm. Ali Fuat Paaya da bir suretini stanbulda bi rinci kolordu kumandanlna tebli etmesini rica ettim.
Erzurum: 29/8/1335
Harbiye Nezaretin
20. Kolordu kumandam Ali Fuat Paann adie vekletine Ankara'daki Ahmet Hulusi paann tyini hakkmdaki 28/Austos/1335 tarihli telgrafnamei samilerini aldm. Daima hakikate istinat etmek mucibi selmet olduundan bu baptaki ka naati acizanem arza msaraat eylerim: Mtarekedenber sk sk tebeddl eden hkmet ve nezzarimz hi bir va kitte byk kumanda makamlarn devletin, dahil ve haric siyasetinden ve takibi lzmgelen hatt hareketten haberdar etmemi ve binaenaleyh lm mtevaliye irin de kumandanlar daima melSSul ve bittabi resen temasta bulunduu milletin itihat ve kanaatlerine merbut brakmtr. 2 Mtarekeden imdiye kadar tn namuskr ve muktedir ve Harbiumumide drt be senelik hunin tecrbelerde bilvcuh irfan ve liyakatlerile temayz etmi byk rtbedeki kumandanlarmz hi bir saiki vicdan olmakszn srf sndrmek maksadile birer ikier azil ve lakrifo ve iefi ve tecrid edilmi ve bunlarn yerine Balkan harbnde iki hafta zarfnda orduyu tarumar ettirmek gibi tarih fecaa tin ender kaydettii ve Ali Nadir Paa gibi dmana kar hakaretler altnda beyaz bayrak tayan ve vatan ve milletin inkrazna let ve tarih millnin ebediyen istik rah ve nefretini mucip zaaf ve aciz ile mebun olan dkn insanlar getirilmeye balsnmrt*'-. 3 Talt Paa ile rfekas hkmetinin hotbehot kararlarile memlekete ik eyledii felket gz nndedir. Bu kerre hkmeti hazramzm dahi ahvali mhlikei sariha karsnda alkadaran ile tevhidi mesai yolunun aranmakszn ve milleti terk ve ihmal suretile olan hatt hareketi belki daha elm ekilleri takip ve ikml eylemekte olduu kanaatini vermektedir. Ac ve pek canl misallerile tevali eyle yen bu ahval neticesinde milletin hkmete kar tedrici balayan, soukluu kesbi vs'at ve iddet eylemitir. 4 Bervechi bl serd olunan hu ahval ve vaziyetledir ki orduyu nealesrf tedricen hkmete kar uzak ve millete merbut bulundurmaya balamtr k bu vehile vaziyetin hkmet noktai nazarndan ne kadar elm bir ekle ireceinde phe yoktur. 5 Bir mddettenheri hafiyen balayan memleketin inksam ve ngiliz, Arae-
rika mandaterlikleri bu son zamanlarda artk alen propaganda derecesine ve mat buatn mnakaa stunlarna gemitir. Btn bunlann hulsai tetkikat gya h kmet ngiliz mandasn tervi ediyor. ngiliz mandaterlii makam saltanat ve hilfeti bir hidiv derecesine indirmek ve bugn zaten tamamile igal altna aln m baz akam vatan ecnebi devletlerin ayn ayr mandaterliine terk etmek imis millet ise hibir vakit istil ve tahakkm politikas takip etmeyen ve vahdet ve istiklli milliye riayetkr olacan ima eyleyen Amerika mandasn istiyormu. te pek ayan teessr ve dikkatir ki btn mesul makamlardaki zevat bu ana kadar hi bir vehile hkmetin noktai nazarn iitmemi asla tenvir edilmemitir. 6 Bldaki btn maruzatmn hlsas hkmet ile milletin ayn ayn yol lardan gittii ve imdiye kadar daima mehul ve muzlim braklan ordu iin de ' mali milliye cereyanlarna mzahir kalmak mecburiyeti hsl olduu ve bundan maada ordu ile hkmet arasnda gittike artan bir suitefehhm ile brudet hu sule gelmekte olduu anlalyor. Binaenaleyh kemli hrmet ve mutavatla arz ve teklifi acizanem unlardr: a) Hkmeti merkeziyemizi tekil eden zevat kiram din, vatan, ve mill bir azim ve ruh ile bu mtehalif ve neticesi pek tehlikeli olacak cereyanlan vicdan bir surette tahlil ile hatal ve yanl yollan tefrik etmek ve byk makamlardaki kumandanlan ayn mali salime tahtnda ikaz ve vatan ve milletin noktai sel< meti etrafnda celb ve tevhit etmek. b) Milletle ordu zerinde hkmeti merkeziyeye kar devama balayan ve teh likeli phelere saik olan u hayat ve memat gnlerinde evsaftan mahrum ve dkn ricali gerek kumanda ve gerekse byk ve mhim iler bana getirmek suretile lm vataniyeyi mzmin ekillere sokmamak. c) Zat evketmeap hazreti Padiahinin iradei seniyei hilfetpenahilerini an cak vatan ve milletin bihakkn mucibi selmeti olacak hususat etrafna toplamak suretile hkmeti merkezyemizin bihakkn niyat hasene ile mtehali olduunu izhar eylemek. d) Namus ve iktidar ile mehur olan Ali Fuat paa hakknda yaln bir zehap ve telkki neticesi erefitaaluk buyurulan iradei seniyei padiahi hakknda tiyey ulyay milkneye yeni bir maruzat ile ^vaziyeti tashih ettirmek. 15. Kolordu- Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Ali Fuat paa da, evvelce verdiimiz karar mucibince, vekleti Ah met Hulusi Paaya vermeyerek halef gnderilmesine kadar veklette kalacan 30/Austos tarihile bildirdi. Son haftann stanbul gazeteleri havadisleri: Mustafa Keml Paa nn silki askeriden ihracle nianlar ve fahr yaverliinin nezedildij ya zlyor ve sureti umumiyede Anadolu ahalisine sknet ve hkmeti mer keziyetin emir ve talimatna tevfik hareketi tavsiye ve bir takm insan larn tevikat ve ifaltna kaplmamalarn tavsiye ediyorlar. ray As ker zalarnn ksm zm istifa etmi, lvedilmek zere imi. Erknharbiye Reisi sanisi Diyarbekirli Kzm Paa yerine Miralay Mahmut Beli bey tyin edilmi. stanbul gazetelerinden Kuvvayi Milliye aleyhine yazanlar mmkn olduu kadar postalardan aldrp imha , ettiriyordum. Heyeti tahkikiye reisi Ziya bey Mustafa Keml Paa e grm ve
^ .
'
mlakat neticesini sadarete ve Dahiliye Nezaretine berveciti yazdn bildirdi:

Huzuru Satnii Sa.daretpena.hiye ve Dahiliye /Nezaretimiz elilesi
ifre: Mebusan intihabatmn bir an evvel icra ve ikmli! e inikad edecek meclisi mil linin itimad edecei kabinenin teekklne kadar padiahn itimadna mazhar olan ve milletin teebbsat memtasna mmanaatkr vaziyette bulunmayan herhangi bir hkmete kar Erzurum ahalisinin tahasssat samimaneleri evvelki maruza tmn kat kat fevkinde ve cidden ayan teekkr bir meziyettedir. M. Keml Paa ile de dn gndz ve gece uzun mddet grtm. Mumaileyhin ihtsasat da hal kn efkr ve tahasssatile rnterafk bir derecededir. Halifei muazzamamz efendimi ze kar sadakattan ve devlet ve memleket iin de hizmetten baka bir fikir ve eme li olmadn samm vicdanndan kopan teminat ile beyan ifade etmitir. Ancak fikir ve emelinin yanl tefsirata uratlmasmdan pek mteessirdir. : Buna kar ken disini tatmin ve ikna edecek baz tafsilt it ettim. Evvelce verilmi bir karara binaen bugn rfekasle birlikte Sivas' kongresine itirak etmek zere buradan hare ket edecektir. ayet kongrede bazlar tarafndan mfrit bir fikir serdedilecek olur sa bu gibi eylerin, de Erzurum kongresinde olduu gibi sureti katiyyede nne geilebileceini fvaad ettiler. Halkn skn ve sknetin muhafazasndaki basiretle rine ve M. Keml Paann beyanatnn samimiyetine ve evvelki telgrafnamelerde tafsil ve izah olunduu vehile son gaye itibarile maksadn meruiyetine artk bendenizce kanaati kmile hasl olmutur. Bu hususta katiyyen frkai ihtiras ve gizli bir fikir ve emel de yoktur. u kanaatime itimat buyurulduu takdirde hkmet e ortadaki bedhahane ayiata ve Rum ve Ermeni propagandalarile iimizdeki baz erbab ihtirasn iaatma da zerre kadar ehemmiyet verilmeyerek hkmet mevkiini kuvvetli bir surette muhafaza etmeli ve dveli muhtelife mmessillerine kar da millete istinad etmek suretile bir hareket tyin ve ittihaz eylemelidir. Mustafa K e ml Paann fikir ve kanaati de bu merkezdedir. u itibarla bendenize artk bu rada temdidi ikamete ve baka trl tahkikata lzum ve icab kalmadndan heyetin avdeti istizan ve mebusan intihabatmn hitamm mteakip de maksad m ruz dairesinde teekkl etmi olan cemiyetlerin dalaca ilveten arz ve beyan olunur efendim. Ferman 30/Austos/1335
Ziya
Van valisi Haydar beye Dahiye nezareti 18/Austos tarihli u emri vermi: Erkn vilyetten mnasibinin tevkilile Dersaadete azimetleri. Bunu onbirinci frka kumandam Cavit bey yasyor: Haydar beyin Van vilyetinden alnmas ve bu vilyetin kad veya defterdar gibi acezei me murin vekletine braklmas vatana bilerek ihanet olur. Haydar beyin teebbs ve nfuz tesirleri ve hsn idaresile ngilizlerin ok altk lar halde henz girmeye muvaffak olamadklar Van vilyeti cenup mntakas pek abuk elden kar. Bu ek Vann da tehlikesini ve frkann bir de ngiliz ktaatna kar kuvvetli bir ceple almaya mecbur kalma sn ,belki de msademeye girimesini inta eder. Haydar bey Van vil yetinden ayrlrsa daMll-ve haric iler ok fena olur. Haydar bey de 23 tarihile ald emri ve kzndan stanbula gelmesinin tehlikeli oldu-
u malr telgrafm yazyor; malmatm soruyor ye Ahali brakma mak, hareketime mni olmak istiyor. Mamafih bu hafta isinde hareke timi mnasip gryorum. diyor. Haydar beyin ifresini 31 de aldm. Posta ile gelmi! Haydar beyin yola ktn da rendim. Tedbir olmak zere, evvelce Ermenilerin mezalimine kar bir tehdit olsun diye Bayazta naklettirdiim frka kararghm tekrar Vana nakil e, iyi bir vali gelinceye kadar ve geldikten sonra da mnasip bir mddet kalmasn mufk buldum. ngilizlerin Vana kar bir ey yapmalar ihtimali yoktu. Buna ne arazinin menaati ve ne de ngilizlerin grdmz vaziyeti m saade etmezdi. Airetler de her emrimize tbi idi. ngilizler ancak Nasturilei; Hakkri mntakasma ve ran dahindeki Rumiyeye yerletikten sonra de Nesturi ve Ermenileri Vana saldrtabilirlerdi. Halbuki ben bu ihtimale kar daha evvel tedbir almtm. Nahivan mntakasma h kim olmakla Ermenilerin ranla muvasalasn kestirmitim. kincisi, Simkoyu tutarak Rumiyede melhuz akma karg emin bir vaziyet al drmtm. Bunun iin Haydar beyin Vandan ayrlmamasn arzu etmek le beraber kendisi harekete karar vermi ve hareket de etmi olduun dan, onu da Bitlis valisi Mazhar bey gibi elde tutarak, herhangi bir ih tiyaca kar hsn istifadeyi muvafk buldum (1). 31/Austosta Ali Fuat Paa, Aydn Kuvvayi Milliyesi tarafndan Dersaadet Kuvvayi tilfiye kumandanile zmir Kuvvayi galiye kuman dan General Miine ekilen cevab telgraf yazyor. Yunan ktaat nam na ngiliz Generali, Kuvvayi Milliyeye teslimi silh iin hkmet vastasile nota vermi. Kuvvayi Milliyenin gayet metin olarak verdii cevap ta Bizler hkmeti Osmaniyenin emir ve msaadesile harekt milliyeye balamadmz gibi onun emrile de bu hareketten feragat edemeyiz. de nilerek, Yunanllarn zmir havalisine tecavzleri ve hunharlklar tasvir olunuyor ve hedefin Yunanllar olduu, bunlara kar taarruza balan laca kati olarak syleniyor. Yalnz u cmle ile biraz zaaf gsteriyor lar: Yunanllar Aydn ve zmirden ekildii takdirde, Dveli tilfiye lzum gryorsa, bu havaliye akdi sulha kadar ngiliz ktaat ikame edebilir. Bu teklifte iki byk mahzur var. Biri tilf devletlerinin n gilizlerden madas aleyhimize hissen daha muber olur. Dier mahzur da ngilizler bu teklifden istifade e daha igali, matlup yerler varsa bil hare yine Yunanllara ciro etmek zere igale cret edebilirler. Maahaza yazlm, olmu. Esasen Sivas Kongresince de vaziyet tesbit oluna caktr. Memnuniyeti mucip bir hal varsa o da Sivas Kongresinden evvel arktan ve Garptan mill varln kinata gsterilmesi ve Sivastan kacak mill sadann imdiden ayan hrmet olacan tilfa ve stan bul Hkmetine iln edilmi olmasdr. Garbn vaziyeti hakknda bugn Ali Fuat Paadan tideki ifre geldi:
(1) Haydar bey Erzunma geldi. Elziz Valisi Ali Galibin meselesi esnasnda
Elzize
gnderdim.
'
Ankara: 30/8/1335 Aceledir:

Heyeti Temsaliyeye: 1 Hkmeti hazra Dersadet ve civarna hkim olan ve Dersaadette harekt milliyeye yardm eden makamat lav ve zevat tebdil ve kendilerini tevkif etmeye balamtr. Bugne kadar mfettilik ve kolordularn harekt milliye lehinde vermi olduklar evamirin aksine olarak Dahiliye Nazn emirler tebli ederek m tereddit pek ok mlkiye memurinini kendine itaat ettirmeye mecbur etmitir. Kas tamonu valii sabk brahim bey bize malmat vermeksizin bizden ald talimat tan bazlarm hkmetten aldklarile beraber eraftan birisile Padiaha gndermi ve padiah da hkmete tamamile inkiyad etmelerini ve milleti kurtarmak iin her nevi tedabir ittihaz edilmi olduunu beyanla msterih olmalarn ferman buyurmu ve azledilen Kastamonu Jandarma Kumandan da memuriyeti sabkasna iade edilmi ve artk hkmetin evamiri haricine kmayacan bildirmitir. Bu hdisatn neticesi olmak zere Kastamonu bozulmaya balamtr. Mamafih eski vazi yeti iade edecektir. Sleyman efik Paa hiren hizmeti muvazzafaya alnan bir ok erkan, mera ve zabtanla ordunun en gzide zabitan tebdile balamtr. H kmeti merkeziye ile anlamak imkn kalmad gibi yerinde bir dakika kalmas da vaziyetimiz iin pek mhim ve tehlikelidir ngilizler Eskiehir ve Ktahyadaki halisddem ngiliz askerini ekserisi mslman olmak zere Hindlerle tebdil etmitjir. Bundan Anadoludaki ngilizleri Hindlilerle tebdil edecei anlalmaktadr. Bu gnk ahval ve vaziyet bizi iki dman karsnda bulundurmaktadr. Biri ngi lizler dieri de hkmeti hazradr. 2 Birinci maddedeki ahvalin nne gemek iin tideki tedabir ittihaz olun- . mutur: Sakaryadan itibaren imalt snaiye arka dcru tahrik edilerek ve Garp tan arka hi bir ecnebi kuvvet kabul edilmeyecek ve Anadoluda olan Mslim Hint lilerin de elde edilmesine gayret edilecektir. Karahisar ve Ktahya cephaneliklerine vaziyet etmek isteyen ngilizlere kar Kuvvayi Milliye buralarm igal edecek ve vazifelerinde ihanetleri tebeyyn eden en yksek rtbeli memurini mlkiye hak knda hkm adalet tatbik edilecektir. bu muksrreratm serian ve peyderpey tatbi kine balanacaktr. 3 Bir iradei seniye ile hizmetimden affolundum. Mamafih veklet suretile ifay vazife ediyorum. Henz kimse yerime tyin edilmemitir. Nezaretten vekleti deruhte etmesi emir olunan ve burada hesabat atikay teftie memur bulunan Mir liva Hulusi Paa vaziyet ve eraiti hazra dahilinde ifay veklet edemeyeceini Nezarete bildirmitir. yle tertibat alnmtr ki hi bir kimse kumandanl denhde edemeyecektir. Ben de bu vaziyetten bilistifade veklet suretile vazifeme de vam edeceim. Sivasa yazdrlm tr. 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat
stanbul emrine ram zannile gpnderiien yeni heyetlerin ve valilerin aramzda ne hal aldma bir misl olmak zere, 31/Austos/1335 ta rihli Erzurumda kan Albayrak gazetesinde, Erzurum Valisi Reit Pa ann tarziyesini okumak kfidir. Bu metni her tarafa nerettiimiz gibi Sivasa Heyeti Temsiliye iin de derhal bildirdim:
Sivasta 3. Kolordu Kumandan Miralay Salhattin Beye
Vilyetimiz valiliine tyin buyurulup geen gn muvasalat eden Reit Paa hazretleri ferman hmayunun kraatini mteakip irad eyledikleri nutukta: Hkimi yeti Osmaniyenin temini bekasna, hilfeti muazzamamn masuniyetine ve hukuku islmiyenin Ermeni ihtirasna inetilmemesine mtuf bulunan ve en meden ve ka nun bir ekilde cereyan eden harekt milliyeyi tarihteki Celli harektna tebih ettikleri ayi olmu ve keyfiyet denn bir infial ve inkisar hayale sebep olmutu. Vali paann kalbi ve hsn niyeti malm olduundan bunda bir yanllk bulunluu nazar dikkate alnarak Belediye Reisi ve Mdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi ile bir ka zattan mrekkep t i r heyet bu mesele hakknda marnileyhle mlkat etmilerdir. Reit paa hazretleri hukuku hilfet ve saltanatn ve istiklli millinin teminine mtuf bulunan bu mill harekt takdir ettiini, kalben kendilerile bera ber bulunduunu ve byle bir szn sylenmemi olduunu ve esa vedada Zati hazreti padiahnin babaca selmn tebli ediniz buyurmu olduu bir halka Celli vasfnn izafesi mmkn olmadn beyan ederek keyfiyetin gazetelerle neir ve tashih olunmas lzumunu ilve eylemiler ve b suretle husule gelmek istidadn gsteren suitefehhmn n alnmtr. Heyetin marnileyhin el ele almak emelile geldikleri yolundaki beyanatn da byk bir hrmetle isfcima etmitir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
31/Austosta banyo yapabildim ve elbisemi giyebildim.. lerin ok luu ve yataa mahkmiyetten pek sklmtm. /Eyllde Heyeti tahkikiye Reisi Ziya bey, gelirken Trabzon Belediye Reisine ngiliz Mu hipleri Cemiyeti nizamnamesinden bir ka nsha verdiini ve lehine sy lediini, imdi nadim olduunu syledi. stanbula son bir telgrafna me yazarak ngiliz Muhipleri Cemiyetinin buralarda hi gemediini ve biTkis lemi slm ngilizler aleyhinde stikll harbi ile megulken, merkezi hilfette Ingiliz Muhipleri Cemiyetinin teekkl fena tesir et mekte olduunu bildirdi. Bunu Heyeti temsiiiyeye ve Trabzona bildir dim. Trabzon mevki kumandanlna ve 3. Frkaya unu da ilve ettim: Trabzon Belediye Reisinin ikaz edmesi ve ngiliz Muhipleri Cemiyeti namna yaplan propaganda mevkii iktidarda bulunan bir ka ahsn meseleyi etraflca tahkik ve tamik etmeksizin, mevkilerini tahkim ve bir takm, menfaat temin etmek maksadile yaplm eyler olduuna ve Ingiz Muhipleri Cemiyetinin teekkl ve tesisi ancak tarafeynin ayn hukuk ve salhiyete makiyeti, her hususta msavat ve samimi bir mu habbetin mevcudiyetiyle kabil ve bu gibi eriat mevcut olmadndan mil- f leti kendi elile emarete almak iin kurulmu bir tuzak olduunun muma ileyhe de anlatlmas ve bu gibi, milletin kendi kendine intihar demek olan eylerin Trabzon muhitine s okulmamasna sy olunmas pek l zmdr. ,
Trabzon mevki kumandanlndan bugn aldm malmat yle: Erknharp ErzincanlI Saffet Bey (Halk frkas ktibi umumisidir. anakkalede frka, Irakta Kolorduda ben kumandan o, Erkmharbiye reisi idi. Kuvvei seferiyede ve Badatta ben Glon Erkmharbiye Re isi iken yie refakatimde idi. Samimiyet ve hrmeti mtekabilemiz var d.) 30 Austosta Trabzona gelmi. Aptullah Paa ile beraber gelecek mi. Aptullah paann lehinde bulunuyor, Ingiz - Amerika siyasetle rinin Trkiye iin arpmakta olduunu, resi krda bulunanlarn do rudan doruya ngiliz himayesine girmeye tevik ve tergip etmekte ol duunu ve bizim iin Amerika mandasnn faydal olduunu sylyormu. Mevki kumandam vyat arkiyye insanlarnn, hi bir kayt ve art al tnda olmayarak hr yaamak veyahut lmek fikrinde olduklarm be lirtmi. Erzincana mezuniyet alm, evvel beni grmek zere Erzu ruma gelmek istiyormu. Hayret ettim. En buhranl zamanlarda en mkul hareket etmesi lzm gelen insanlara da buhran geliyor. Benim Erknharbim, beni grmeden, stanbuldan ald havay getii yere sayor. Hemen Erzuruma hareketini yazdm. stanbul, artk her e it propagandasn en samimi azlarla da bize kadar yetitiriyorlar. Biri geliyor Amerika mandas, biri ngiliz mandas, biri Bolevik ola lm... Fakat btn bunlar karsnda hr yaamaya azmetmi insanlar demir sed gibi dikiliyor. Saffet beyin gelmesine, Erknharbiyeme ala rak beraber alacamdan dolay da sevindim. (1) Trabzon valisi Galip bey de stanbuldan izinden evdet etmi. Def terdara mahrem olarak unlar sylemi. Padiah, makam hilfet ve saltanat muhafaza edebilmesinin Ferit Paamn sadaretie mmkn ola cana kail imi. Padiahla veliahd Mecit efendinin aralan akm. Ve liahd sk bir nezaret altnda tutuyormu. ehzadelerin birisinin vilyat arkyeye karlarak padiahl iln olunacandan korkuyorlarm. Padiah ve Ferit paa ingilizlerin kendilerini kurtarabileceklerine ka naat hsl etmi olduklarndan, btn kuvvetlere ngiMzlere iltizam ve onlara istinat ediyorlarm. Dier malmatta: Amerika iae heyetinin Trabzondaki Rum ve Ermenilere olan muavenetleri ve vaz tavrlar deimi ve Trkler lehine dnmtr. Trabzondaki Rum ve Ermeniler bugnlerde Batuma akn akn gidiyor larm. Amerikallar slmlara fiili muavenet etmiyorlar, fakat artk islmlara yardm edeceklerini gizli gizli sylyorlarm! (Amerika man das propagandas a tutsun diye olacak!) Batumdaki ngiliz kuvvet leri mtemadiyen vapurlarla Batumdan hareket ediyorlarm. Batumda mevkuf olan Frka kumandam Mirsel beyin (Mrsel bey frkasile
(1) 4/Temjnuzda geldi. zzet paann lyihasn ve smet beyin mektubunu getir di. Amerika mandas taraftar olmal imiiz. Bir mddet beraberimde alt. Me zunen geldiinden stanbula avdeti tercih etti. stanbul Meclisinin baslmasndan1 sonra Garp cephesine gelmi. Fuat paa ile bulunmu ve Moskovaya da birlikte atasemiliter olarak gitmitir.
Azerbaycanda idi. Ayrca Kars'tan ekilen 12. Frka kumandan Ali bey de Batumda mevkuf ve cezay nakdiyeye mahkm edilmitir.) nezdinde yalnz iki nefer brakarak, sekiz neferi Trabzona gndermiler. Bu neferlerin verdii malmata gre oradaki esleha ve mhimmatmzn bir ksmn ngilizler Ermenilere ve yerli milislere vermiler ve bir ksmm da maalesef denize dkmler. Bak ve Tifliste Ingiliz ktaat kalma m. stanbulda Erzurum irsaltma kar mthi bir sansr ve mua yene varm. (Biz zaten gndermek istediklerimizi elden gnderiyoruz.) On ikinci kolordudan verilen malmatta da: Adanadaki Osmanl irti bat zabiti e maiyeti ve mmtakada mevcut btn zabitan ve mensubini askeriyeyi, Fransz guvernrnn terki vazifeye icbar ettii, binaenaleyh artk o havalide bir zabitimiz kalmad bildiriliyor. Bu malmat Hey eti temsiiiyeye 3. kolordu vastase verdim ve icabedenlere tamim ettim. Bakfya gnderdiimiz Doktor mer Ltfi bey 2/Eyllde Erzu ruma avdet etti. Verdii malmat: Kafkasyaya Bolevik ktalar he nz girmemi olmakla beraber, bolevik cereyanlar ve tekilt var; fa kat gizi. Bakda Azerbaycan Msavat hkmeti Ingilizlerin elinde. Bi ze kar lakayt. Bizi lm addediyorlar ve muaveneti nakdiyeye yana myorlar. Bolevikliin yakmda mahvolacana kanidirler. (1) Grc Menevik hkmeti de ngilizlerin elinde. Bak ve Tifste byk Ingiliz kuvvetleri grlmyor. ngilizlerin btn Kafkaslar tahliye edecei a yialar da var. Bolevik Ruslarla irtibata memur edilen Doktor Fuat bey Moskovaya gemi. Posta Mdriyeti Umumiyesi kymeti: ve kymetsiz paketleri lv etmi! Kongre beyannameleri gelmesin diye olacak! 3/Eyllde Harbiye Nezaretine ac yazdm: lem tayyarelerle nakliyat yaparken, bizim eski varlmz da imha etmek insaniyete kar byk ayptr. Vana vali tyin olunan Mithat bey refaketinde bir defterdar ve bir polis Mdr ile Erzuruma geldi. Mustafa Keml Paa bu zatn Er zurum valiliine tyinini iittiinden beri istemiyordu. Uzun muhavere* lerden sonra, ahvali cileti askeriyece tarassut edlmek artile, kefaleti me Heyeti temsiliye raz oldu. (2) 20. Kolordu vastasile Garp mmtakalarmdaki kongrelerin hissiyatm mir telgraf aldm. Heyeti Temsiliye zlara bildirdim:
Ankara: 2/9/1335
Balkesir Harekt Milliye ve reddi ilhak heyeti merkeziyesi Balkesir ve Ala ehir kongreleri reisi Hac Muhittin beyden alman telgrafname bervechizrdir. ar (1) Bu itilf propagandas, Bolevik Ruslarla temasa geldiimiz halde dahi, durmamtr. Krmeni harektna mni olmak iin halka ve zabitana bu propa ganda mthi yaplmtr. Tafsilt gelecek. (2) 1336 senesi Austos evsatma kadar Van valiliinde bulundu. Fakat ma hallinden bir ok ikyetler neticesi Ankaraya baka bir vazifeye alnd.
k Anadolu Heyeti Temsiliyesine: Kardeler ark Anadolu Mdafaai Hukuk.Ce miyeti Heyeti Temsiliyesinin Balkesir ve Alaehir kongrelreine gsterilen samimi tevecchten son derece memnun kaldk. - Her iki kongrenin ciz reisi bulunmakl m hasebile bilvekle arz teekkr ederim. arktan garba tevess eden tekilt vatanperveranelerile garptan arka tevess edecek tekilt nizanemizin birleti i kongremizin istihls vataniyeye matuf teebbsat vatanperveranemizn en b yk bayram olacaktr. htiramatmzn kabuln istirham eylerim. 20. Kolordu Kumandan vekili AH Fuat (1 ) Hac Muhittin
Trabzondaki Selmet Gazetesini, Erzurum kongresine Srmene mu rahhas olarak gelen mer Fevzi karyormu. Aleyhe neriyata bala m. Halit bey 31/8/1335 tarihe yle yazyordu:
1 Evliyay umur efendilerimizn hiyanetleri, hamiyetsizlikleri tahakkuk etme sine nazaran, Sivas kongresinde kabinenin mesleki sakimi erh ve tamamen ispat edilerek, milletin serknndan itilmeleri temin edilmelidir. Eer byk kongrenin mukni ve mspet metalipleri isaf edilmezse kyam mer olmaz m? 2 Trabzonda mer Fevzinin mesuliyetinde intiar eden Selmet gazetesi kongre, Mustafa Keml Paa ve bilhassa Rauf bey aleyhine ate pskrmekte ve efkr aleyhimize srklemektedir. Bu muhalefet hkmeti merkeziyye dalkavuk luunu yapan bir ksm Dersaadet matbuatna da sirayet ederse, Sivas kongresinin muvaffakiyeti pheye decektir. Zamann ehemmiyetine binaen bu herifi sustur mak azmindeyim. Bu yumruun ayn zamanda Trabzon ve Erzurum manatkmda mit etmedii bir tarzda bir muameleye dar olan heyetin binnetice hkmetin doru dnmelerine bais olacan zannediyorum. Bu baptaki nazar amil erini zin ian mruzdur.
Komitaca icraatta bulunmaya Halit bey hazr, tarafmdan bir ia rete bakyor. kna ve tetkiksiz icraatn masum vatandalar da nahak yere hrpalayabileceim anlattma ramen hl heyetin hsn kabu lne de kzyordu. Hangi tarihli gazetesinde neler .yazdn bildirerek yaplmasn muvafk grd bir ekli yazacana ve mer Fevzinin ma hiyeti ve muhiti hakknda etraflca tahkikat yaparak bildireceine, ii izam ile Sivas kongresinin muvaffakiyetsizline kadar getiriyor ve arei hal olarak yumruu buluyor. Halit bey askerce muhabereden ve as kerce icraattan ziyade hususiyetten holanr. Pek hamiyetlidir, pek sa mimidir. Fakat hsn idaresi, biraz ilmi ahvali ruh bilmeyenler iin,
(1) Yine, 2/Eyllde Ankaradan Fuat paa bildiriyor: Konyada 12. Kolordu Kumandan Salhattin bey Harbiye Dairesi Riyasetine tyin olunmu .yerine tyin olunan Sait paay beklemeden gitmi, Fuat paaya u ifreyi yazm: Burada ar kadalarla icra edilen mzakere neticesinde icraat umumiyenin mehaziri adidesi tebeyyn etmi olduundan mnferit iler yaplmas taht karara alnm ve ona g re ittihaz tedabir olunmutur. Binaenaleyh Sait paa gelsin gelmesin her halde serian hareket etmek artile stanbula azimetim karargir olmu ve zatlilerinin ittihaz buyurduklar karar ve icraat vaziyeti hazra itibarile pek muvafk olmakla temennii muvaffakiyet ederim efendim. Salhattin. Konya muhiti gibi, ciheti askeriyenin de zayflk gstermesi ayan teessrdr. Orada metin bir kumandan yoksuzluu!...
mmkn deildir. Bugn hrmet ettiine yanl bir zanla yarn muber olabilir. Halit beyin ibu teklifinden birinci maddeyi meskt getim. Esa sen Sivas kongresi inikadndan sonra kabinenin fenalklar hakknda bir liste hazrlyordum. Bunu yazacam. Kongreye baka bir suretle hususile kadmdan evvel bir ey yazmay muvafk bulmadm, Halit be yi teskin iin unu yazdm:
Sureti umum iyede ehas hakknda kabul edilen meslek fazla insan kazanmak ve irad etmektir. Binaenaleyh yeni valiler ve heyet millete kazanlmtr. Y a knda avdet edecek heyeti bam-baka bulacaksnz. ahs krmak meslei vaktie tecrbe edilmi ve zarar pek azm grlmt. Dikkat edilen mesele emir ve ku mandann ciz ellere tevdi olunmasdr ki buna kar icabeden tedabir yaplm ve yaplmaktadr. Vali ve heyetin bura ahvali hakknda yazdklar raporlar tarafm dan okunmutur. Millete kuvvetbah tarzda ve matlup vehiledir ki tabii bu key fiyet her halde buzevatn ademi kabul veya kesri haysiyetlerinden daha iyi ve ka zanldr. Bu hususlar lzm gibi takip ve idare edildiinden msterih olmanz rica eder gzlerinizden perim.
Kzm Karabekir
i
Halbuki Halit bey bana yazmakla beraber Trabzon mevki kumanda n ve alay kumandan Binba Ali Rza beye de yumruk vurmas hakkn da hayli iddeli bir lisan kullanm. Ali Rza bey de Halit beyin arzu et tii iddetin tatbiki Trabzonda anari yapar, baka bir salim hareket tarz lzm demi, ekimiler. Ali Rza bey gerek mevki kumandanl ve gerekse alay kumandanlndan istifasm bildirdi. Telifi beyn ettim. mer Fevzi hakknda bir ka gn yaplan tahkikatta bu herifin elli sene evvel Rum iken ihtida eden bir aileye mensup olduu anlald. Er zurum kongresine geldii zaman bilhassa ordu ve askerlik aleyhine beyanatile nazar dikkati celbetmiti. Derhal tevkifini ve beray mahkeme Erzuruma izam emrini Trabzon mevki kumandanlna emrettim. Meselerin ehemmiyetini ve bu tarz hallin mecburiyetim valiye de haber ver mesini bildirdim. Byle mhtedi ve kam bozuk kimselerin Sivas kong resine girmesi ihtimaline nazar dikkati celb iin Sivasa da yazdm. Ma atteessf hakkmdaki emri haber alan mer Fevzi bulunamamtr. (1) / 4/Eyllde Erknharp Saffet bey geldi. Erzincanda hususi ilerini tesviye vesilesile izzet paann Amerika mandas hakknda bir lyihasn ve smet beyin de behemahal Amerika mandasn kabulden baka aremiz kalmamtr diye ibu lyihann kabul iin yazd mektubu getirmi. Mektup, bana, lyiha da Sivas kongresine. Mustafa Keml Paa ve Ra uf beyi Erzurumda bulaca zannile Saffet bey Erzuruma gelmi. Saf fet de Amerika mandasndan baka are olmadn; Istanbulda akl ba nda olan btn erbab namusun bu fikirde olduunu syledi. Padiah ve hkmet ve baz menfaatperest di insanlar ngiz mandasm iste mekle Msr hidiviyetine raz oluyorlarm./ Hayret ettiim noktay Saf
(1) stanbula kat anlald. Aff iin efaatiler de-kmtr.
fete syledim: izzet Paa, ismet bey vesaire ve sen! Neden Anadoluya, hl gelmiyorsunuz da stanbulda aciz ve meskenet iinde byle plnlariziyorsunuz. Katr yazyorum. Burada frka erkmharpsiz, benim ile ektiimi gr! Bunun iin evvel sen benim kararghmda harekt mil liye ubesi Erknharbi olursun ve mstakillen bana merbuten alrz. Msveddelerin yansn bile ben yazyorum. Bugnden itibaren dosyalar al ve mill vazifene bala! Sonra da alalm, smeti stanbuldan kara lm. Lyihaya gelince, bende kalsv. Sivas kongresi ie balayncaya ka dar tetkik edeyim. Artk sen de hi bir kimseye manda lehine sz sy leme. Bu lyihann Sivas kongresine gitmesini hi doru bulmadm. Za ten stanbuldan Amerika mandas hissi ile mebu hayli arkada geliyor du. Bir de bununla tesir aleyhimize olabilirdi. Sivas kongresi mandaya deil, mukavemete karar verecekti. Son mukavemetten sonra biz pek mahrem aramzda son are olarak mzaharet kararn dnecektik. Saffete, bu lyihann baka bir zat ile Sivasa gidip, gitmediini sordum... Gitmediini temin etti. Ben de msterih olarak lyihay kongre hitamna, kadar kimseye ,hatt Saffete dahi hissettirmeden yanmda uyuttum. Sivas kongresi Saffet beyin Erzuruma geldii gn almt. Ara sra. Saffet lyihay gndermekten bahsettike, bu mufassaldr, bir hlsa kararak mhim yerlerini baz mtalatl yaz, diye bir hafta salladm. Saffetin,lyihay Sivasa gndermiyor diye stanbuldaki alkadarlar ha berdar ederek, kongrenin bu lyihadan haberdar etmesinden ekiniyor dum. 9/Eyllde hututu esasiyesini kartarak ifrelenmesin! syledim. Fakat ifrenin kongre hitamndan evvel keide edilmemesini ifre me muruna tembih ettim. 9/Eyllde kongre mabeynle grmek meselesi, Ali Galibin Sivasa Krtlerle taarruz edecei ileri balam; kongre de l/Eyllde beyannamesini neir ederek vazifesini bitirmi. Heyeti temsiiye teekkl ettiinden, gnlerce makina banda stanbul hkmeti ne kar alnacak vaziyetleri ve dahil mhim vaziyetleri hal ile urat mzdan, hlsaten Sivasa yazlmam. Gerek zzet Paa lyihas ve gerekse smet beyin bu manda meselesi hakkmdaki mektubunu ehemmi yetine binaen aynen yazyorum. (1) Mir zzet Paann lyihas
Hkmeti Osmaniye le dveli itfiye arasnda akdedilecek sulhe dair baz m utalat hususiye Mukaddeme: Mensup olduumuz manzumei ittifakiye ,tarihte misli ndir bir malubiyeti elme ile husemamzm iradesine inkiyad mecburiyetine dtkten sonra devletimizin bil hazer ve l noksan haritai lem ve lemi siyasetde arz vcut (1) Amerika mandas kabul hakknda, Sivas kongresinden hemen drt ay son ra dahi, smet beyin muhaberat mhim olduu iin bu bahse hiye ediyorum. Bu: suretle bu mhim bahis bir arada mtala edilmi olacaktr. (smet bey, Trkiye Cumhuriyeti ilk bavekili olan smet Paadr).
edebilmesini temenni ve tahayyl edebilecek dnyada bir ferdi kil tasavvur olu namaz. Ancak m etalip v e mstediyatmz sulh konferansna arzdan evvel m ukarreratmda hak ve adli rehber ittihaz edeceini resmen ve alenen vaad ve temin eden, dveli mttefikai galibe ve lsima Amerika ricaline suali atiyi irada ihtiya vardr: D veli mttefika, bizim hakkmzda emsali tarihiyeye ve mileli Nasraniye hakkn da tatbik olunan muamelta kyasen mi ity hkmedecek yoksa taassubu diniye ve ihtirasa t ftuhatcuyane mi tbi olacak. Sulh muhtrasna M sy Klem ansoun mukarreratmda murahhasmzn Trk:
verdii cevapnamede Osmanl Devleti ve
milleti deta kabiliyeti medeniyesi dn ve idarei mstakileye gayri salih bir hk met ve millet eklinde tasvir edilerek pek mahdut bir dairede kk ve hafif bir devlet haline ifra olunmak niyetleri ihsas edilmektedir ki bu endienk suale saik olan da ite bu ifadat ve istilzam ettii teessrattr. B ir iki asr evveline kadar dnyann hemen bilcmle devletlerinde cari olan idarei mutlakai mstebide, yakn vakta kadar Devleti Aliyei Osmniyede dahi hkmran idi. Ancak o zamanki ida remizde dveli saireye kyasen mehud olabilecek fark ve istisna belki de lehimizde ahadet eder! Yine dveli mtecavirenin ve l sima bugn dar inksam ve ink raz olmu olan R usya ve Avusturya mparatorluklarnn cepheden merdane b ir surette ykamadklar bnyan metin devleti, fesad ve inhil dahil ile dar dehen etmek iin milleti hristiyaniyeyi tevik ve ifsada kyam ettirdikleri tarihe k a dar mileli mezbure hakknda devletin muamelesi gayet mfikane ve himayetkrane idi ki; b u kaziye (U m u ru hariciye ve mliyemizin ve hatt harbiyemizin bunlarn yeddi emanetine tevdi edilmi bulunmas gibi vekayi ve vesaiki tarihiye ve) elyevm bu akvamn elimize getii zamandan daha kesirladet daha zi servet ve tekabl olarak (Aleyhimize kaim v e ) mevcut olmalar gibi parlak bir vakai gayretfeza ile mbrehen bir hakikattir. Zaman evket ve istilsnda bunlar seyf ile slm beynin de tahayyre muktedir olatf ecdadn srf evamiri diniye ve hissiyat insaniyeye te baan gsterdikleri bu merhametin ahfad hakknda mkfat bilmem ki bu hl mi olacakt? Rum lar bir buuk asr evvel ifsadat siyasiyesine mebni selbolman b ir patriklerinin matemini tutarak lemi naraniyette aleyhimizde propaganda icrasndan: geri durm am akla iseler de erbab insaf ve tarih inasn lem bu vakay o devirlerin* zihniyeti ile muhakeme ve Avrupada mesbuk olan emsalile ederler ise mazimize dair bir hkm dilne it ederler. rnunsifane mukayese Geri son asrlarda ahirahr
terakki ve medeniyette ve bilhassa sanat ve marifette A vru padan geri kaldmzve bunun neticesile siyaseten, kuvveten, ve serveten duar inhitat olduumuzu iti raf zarur ise de tab'ai hristiyaniyedeki temaylt iftirakcuyane ve bundan kesbi kuvvet ve muvaffakiyet eden harici mdahaltn entrikalarn ve kapitlsyonlardan mtevellit tarihinden kliiyen taas. bu baptaki tesiratndan ve ikbal devrimizin
edlierek bu inhitatn rk bir ademi kabiliyete atf ve isnad muvafk hak ve insaf deil dir. Yine dahildeki ihtilfat mezhebiyede ve bunun bir idarei merutada mucip* olaca teevvat endiesinden dolay A vrupa hkmatndan bir asrlk bir teehhrle nihayet devletimiz de dahi idarei meruta iln ve kabul olundu. (1908). phe yok. ki byk bir endie ile tahmin ve intizar olunan ihdrasat ve teevvat zuhura gele rek ve neticede bir harbi meuma srklenerek bu akibeti feciava dar olundu. M a a haza bu ahvalin mesuliyetini btn millete tahmil etmek istemek, bu gibi ahval ve ihtillatta teferrd eden (Diktatrlerin) ihtirskr resann milletlerin mukadderata ile oynayageldikleri hakknda grlen bir ok emsilei tarihiyeyi inkr eylemek de mek olur. Ahiren serzedei zuhur elan Ermeni ktali geri Trk milletinin ekseriyeti azimesi tarafndan nefretle telkki edilmi ve maatteessf u zaman mhimde baz firka mnazaat ve mnakaat tavikat ve teredddat mucip olmasa fail ve mrettipleri cezay sezasnn oktan verilmi olaca tabii bulunmu ise de bu fiili m n ferit hakknda hkm kat verilmezden evvel Ermenilerin de e fa l ve cinayat mthielerinin rnunsifane bir surette tahkik ve muhakemesi icabeder. nin Ermeni milleti zaman harpte hkmeti rnetbuasna kar kyam bir ihtilli siyas addolunsa
bile asrlardanberi beraber yaad dier bir akide erbabm eyh ve ab, kadn, er- , kek demeyip ldrmek, yakmak, rzna tecavz etmek, kundakdaki ocuklarnn ecsadmdan arm alar yapm ak nisvann toplayp dman mstevli efrad iin krhaneler ihzar etmek beynindeki fark erbab insaf tyin ve bunun mstelzim olaca infialt edideyi takdir ile Trklerin saffetle itiraf ettikleri crmleri iin hi olmazsa esbab muhaffeden addeyler. htilli kebir ve nihayet N apoyonun istil m uhareba ile tam bir rubu asr vrupay kana boyadktan sonra bir malubiyeti elme ile tes limi silh eden Fransann V iyana Kongresi tarafndan dar edildii mcazata kiyasen hakkmzda tertip olunacak muameleye denilecek yoksa da M sy Klemansoun makalesinden ve baz dveli muazzama ve sagirenin teebbsat ve tecavzat harisasmdan istidlal olunan sureti hallin mevut olan dil ve nsfete iktiran etmeye cei derkrdr. te u mukaddeme ile dveli muazzamanm hissiyat mutediletkra nesine mracaattan sonra metalip ve temenniyatmz bervechiti serde jptidar olunur. Hukuku esasiyei siyasiye ve tekilt corafiyece tebeddlt Devleti liye ile akdolunacak musalhada nazar dikkate alnacak nukat mhimme bervechitidir: 3) H ilfet; 2) Vilyat arabiye; 3) Boazlar ve stanbul; 4) Ekseriyeti mutlakas slm olan ve ayn zamanda Rum ve Ermeni akalliyetlerile meskn bulunan asyay sura vilyat. ' 1) H ilfet: M srda bulunan Halifei Abbasinin bilnza Sultan Selimi evvele terk ve teferruu ile beraber Mekke Emirinin dahi m uvafakat ve mutavaat ile hilfeti slm iye Hanedan celilan Osmaniye intikal etmi di. Geri baz mezahip hil fetin li Resule ve Sadat Fatmiyeye mahsus olduu iddiasnda bulunmakta ise de rtihali resul ile beraber hilfetin Hazreti Ebubekre intikali bu dvann butlann is pat ve irae eder. Ancak ayet Avrupaca bizim bu kanaatimiz hilfna bir fikir ve arzu mevcut ise bu meselenin bir meselei mahsusai islmiye ve diniye olmasna mebni bunun dveli muazzamaca fasl cihetine gidilmeyerek b% nelislm hal olunmas iin bir are taharrisi adalete daha tevafuk eder. (Fikrim ce btn diyar islmdan bilintihap bir yerde Tercihan stanbulda cem olunacak bir meclisi ulemann ekseriyetle verecei karara tebayiat olunabilir.) B ir de uras nazar dikkate alnmak lzmdr ki tedenberi hilfet meselesi beynelarap ve beynelislm bir ok ihtilfat sifki dem ay mucip olmu olduundan bugn hilfetin baka bir hanedana tefvizini ye niden bu gibi teevvat ve bundan istifadeye yeltenmek isteyen baz dveli nasraniye beyninde de mnazaat istilzam edecei akvay ihtimalttan olmakla m alahaten caiz deildir. 2) Vilyat Arabiye: Hicazn mstakil bir hkmdarlk halinde tee^riil bir emrivaki olup bizce de artk denilecek bir ey kalmamtr. nk zmrei liye ile ittifak ve beraberce irakai dem bu hakk erif Hseyine bahetmitir. Ancak hilfet meselesi lehimize hal olunduktan sonra Saltanat Osmaniye ve Hicaziye arasnda takarrr edecek bir surette haremeyni erifiyne mteallik hukuku hfetin tyin ve takrir ettirilmesi lzm gelir. M sr hakknda da alkadar olan dveli gaibenin tek lifine bilkayd art tebaiyyet mecburiyeti derkrdr. Filistin yani Arz mukaddeste milliyet prensipleriyle tearruz eylemiyecek bir hududu muayyene dahilinde olarak beynelmilel ve beyneledyan bir idare tesisine raz olmak mecburiyeti grnmektedir. Arabiylasl olan ve arapca tekellm edilen Suriye ve Irak vyatna gelince bun la rn tamamile muhtariyeti idariyelerini devlet tasdik eder. Ancak bunlann bizden klliyen infikk ederek birer suretle Avrupa devletlerine ilhak edilmelerinin Viison prensiplerine tevafuku kabul ve tasdik olunamaz. Dier cihetten bunlann Hicaz h kmdarlna verilmeleri, ahalisinin dahi itiraf vehile mezahiri gna dai olaca gibi bsbtn hali bedavette bulunan Necit imaretleri misill ibu vilyat mtjemeddinenin dahi kk emr veya sultanlarn idaresine tevdi olunmalar da m e ray arabn mmasedat malmelerine binaen mahzurdan salim grlemez. B u m masedat ve mehazirin nn almak iin bun lan ksm ksm baz A vrupa dveli m u azzama snn ziri mrakabesine vazetmek de Arabistann mukasemesinden baka bir
m nay tazammun etmez.
Binaenaleyh Suriye ve Irakn sabk Macaristan Kraliyeti
derecesinde bir muhtariyeti kmilei idariye eklinde Zat ahanenin hkimiyetine tevdi edilmesi ve ondan, sonra Trk vilyat hakknda zikrolunacak devleti mzaharenin bir mddeti muayyene iin kontrol ve muaveneti tahtnda bulundurulmas en salim bir sureti hal gibi grnmektedir. M aalaza bu hususa muvafakat olunmad takdirde bu bapta reyiam usulne mracaat olunmas muvafktr. 3) Boazlar ve stanbul: Boazlarda sureti :| da.inede serbestli mruru kabul etmek gayr kabili ictinabdr. Ancak medhallerin temellk ve emr muhafazas a yan mnakaadr. nk bu kadar mhim olan nkat mdafasz braklacak olur sa harbi daha evvelden tasmim eden bir devletin zaman lzmnda vaziyet etmesi bir emri tabiidir. Binaenaleyh bunlarn hodbehot eddine hak ve salhiyeti olmamak ve bu meselede Cemiyeti Akvam a kar mesul olmak artile kemaken devleti liyeye braklmas en tabii ve ahsen bir aredir. stanbulun Devleti liye payitaht olarak kalmas iin bir ok esbab ve hukuku tarihiye mevcuttur. Binaenaleyh bu bapta son dereceye kadar srar mecburiyetindeyiz Ancak stanbulun kaplarnda bir Bulgar veya Y unan hkmeti bulunursa artk bu ehirde asayi ve istirahat mit etmek pek vahi olur. Binaenaleyh ya Devleti liyeye ekseriyeti mutlaka s nfusu islm olanTrakyada bir hududu meyyitei sevkulceyiye vermek veyahut ark ve G arbi T ra k y ad an ' mrekkep bir hkmeti mmtazei islm iye1tekil etmek mecburiyeti vardr. 4) Ekseriyeti mutlakas islm olan ve ayn zamanda Rum ve Ermeni akalliyetlerile de meskn bulunan A syay sura vilyetleri: stanbul dahil olmak zere Trk ve K rt vilyatnn tamamen Devleti A liye arasnda bulunmas lzmeden ve ica ba t muadelettendir. Yalnz anasr hristiyaniye ekalliyetinin mddeiyat muhtac mnakaadr. B iz tide bahsolunacak ve bir ecnebi devletin mzaharetine mstenit olacak bir idarei muvakkate ile ekalliyetlerin serbesti! inkiaflar tamamile temin edilmek ve idarei muvakkatedn hitamndan sonra dahi devam etmek zere beyni mizde kalmalarna ezcanu dil haheker ve tarafgiriz. Ancak kendileri artk bizimle yaam ak istemezlerse dveli muazzamai mtemeddinenin ekseriyeti islmiyeyi ekal/ liyetin idaresine verip mahvetmek gibi bir hakszl ihtiyar edeceine ihtiml vere mez. Cihan medeniyetin vicdanna mracaat ederiz. K rk sene kadar evvel Yunanis tana ve Srbistana terk edilen arazimizde, bulunan ahaliyi islmiyeden ka aile k a l mtr; halbuki zulm .ile tehir edilmek istenilen Trk idaresinde mevcut olan m il yonlarca ahaliyi hristiyaniye dvasdr ki u sayfalardaki feryad muhikkmizi mak kalbimizden koparyor. Binaenaleyh H ukuku mebbedei tarihiyeye malik bir m il B u bapta tylbeyan are ayan tetkik ve te let ve mezhep evlt ve erbabnn bu asr medeniyette helakine mahal vermekten ri cali mtemeddine tevakki etsinler. emmldr: Balkan harfaindenberi Yunanistan elinde kalan ahaliyi islmiyenin adedi nfusu ve miktar arazisi ile Asyay sugradaki Rumlarn adedi nfusu ve miktar ara zisi mukayese edilerek- islm ve lristiyan beyninde bir nfus ve arazi mbadelesi ic ras (B ittabi bild cesimei tccariye mstesna) badelharp devleteyn beyninde ta V e hatt karrr eylemi olduundan bu esas zerine sureti tesviye bulmak taht imkndadr. Ayn muameleyi Ermenistan hakknda da tatbik edebilmek mmkndr. daha pek kolaydr. nk bir ksm Ermeninin biraz arka ve Trk ve Krdn b i raz garba alnmasile mesee hal olunabilir. Yalnz her iki cihetin menabi ^ g jn e h a rici ticariyeyi bahriyesi ve hudud sevkulceyiyeleri keyfiyetin dahi tahdidi hudut ko misyonlar vastasile bilhare sureti muhikka ve dilnede nazar lzmdr. dikkate alnmas
M anda meselesi ve netice: Devletin u dar olduu hali zecrette ve akvam ve edyan muhtelife beynindeki ihtilfat ve mnafesat iinde alelhusus taht tehdidinde bulunduumuz zarureti maliye muvacehesinde bir idarei salime tekili pek kolay bir mesele olmad gibi dveli galibenin dahi alacaklarndan harp zarar ve ziyanla rndan ve bir ok imtiyazatndan dolay metaddit hukuk dvasnda bulunmalar
vesaire gibi sebeplerle her halde u son zamanlarda M an d a lfz ile bir mzaharet ve murakabe olmakszn devletin temini hayat kabil
eda olunan olamayaca
ma her bir sahibi fikri selimce kanaat olunur. M an d a tabirinin mul pek malm deilse de saltanatn hakk kaza ve temsilinin mahfuziyeti, M an d a emrinin nfu su cri olmakla beraber kuvva ve heyeti teryenin bekas, cemaatlerin serbestli inkiaf ve mezship ve tedrisatn hrriyeti tammes, devleti mzahire me murinin kontrol altnda yerli memurlarn da kiliyetle temeiyeti umur etmesi, m i lis tarznda olsun bir ordu tekil edilmesi, mtekaidin ve eramil hukukunun gzetil mesi gibi hususatm urutu esasiyeden olmas iktiza eder. B ir de mandater olan h kmetin kontrol kfi grlerek her gna kapitlsyonun sureti katiyyede refi de ehemmi umurdan ve iktizay madelettendir. Ondan maada M a n d a nn mddeti .mphem tbrat ile ifade edilmeyip behemahal 15 : 30 senelik muayyen ve mahdut bir mddete mnhasr olmas lzmgelir. Erazii devletin mteaddit M a n d a la ra tak simi inkisam kafisinden baka bir ey addolunamaz. Binaenaleyh Asyay sura ibih ceziresi (T rak y a ve stanbul ile beraber) ve Arabistan vilyat hakknda balada dermeyen olunan teklifin kabul ettirilmesi takdirinde vilyat mezkrenin dahi m uay yen ve kati bir mddet dahilinde br tek mandaya tevdi olunmas istikbal ve hayat devleti kfil yegne sureti haldir. B u mandann Avrupa dveli muazzamasndan bi rine tevdii halinde bir ok muhasedat tevlit edecei gibi istikbalimiz iin de hayrl olmaz. Binaenaleyh bu umum mandanm Amerika hkmetine tevdi olunmas ensebdir. Anadoluda ba gsteren ve bir ok teevvat ve s ifk j^ g m a y a sebebiyet ver mesi mstabad grlmeyen itiaatm n alnmas iin bir an evvel lemi mede niyetin su tedbire tevessl etmesi bir vazifei insaniye olduu gibi bu teevvatm tesiri ile izmihll ve inhilli katiden kurtulmak iin bizim dahi bir an evvel bunu tale b etmeklliimiz ensebedir. Vaziyeti hazrai siyasiyeye gre Sivas kongresinin drt devlet mmessilinden Amerika mandasn taleb etmesinin pek mhim bir faide te min edecei ve rekabeti malme kefesini lehimize mhim surette ar bastraca tek l i f ve beyan olunur.)
Lyihann esas ile ahval arasnda mnasebet yok. Lyiha u esasa gre yazlm: 1 lemi medeniyet halimize acyabilecek! meray arabn nuhasedatmdan, Trkiyedeki itiam Trkiyeyi batrdndan bahsede rek insaniyet hisleri uyandrlacak. 2 Anadoluda itia ba gstermi, bu da kan dkmeye sebep -olacakm. Bunun iin bir an evvel lemi medeniyetin, bu teevvatm tesirile izmihlal ve inhilli katiden kurtulmaklmz, bir vazifei saniyesi imi! 3 Suriye ve Irak vilyetlerinin bizden ayrlmas Vilson prensip lerine muhalifmi. Buralarn Macaristan kraliyeti derecesinde bir muh tariyetle Zatahane hkimiyetine tevdii veya reyi ma mracaat olun mas. 4 Milis tarznda bir ordu tekili imkn tasavvur olunmak. 5 Sivas kongresi Amerikan mandasn istiyoruz deyince memle ketimizi paylaarak, yer yer igal eden itf zmresinin derhal raz ola rak memleketimizi tahliye ve sulhmz imzalayacaklarn kabul etmek. Bu esaslara kar iinde bulunduumuz hakik vaziyet udur: 1 - lemi medeniyet denilen varlk u veya bu mlete acr bir ;efkat kmesi deildir. Bilkis, mill menfaati iin kendisi kadar mute-
rakki ve meden bir milleti dahi, gc yettii ve siyaseti msaade ettii gibi bel eder. Harbiumumide aleyhlerine harbe girdiimiz lemi mede niyet ise Trkiye'nin batt gn mukaddes bayram yaparlar. 2 Anadoluda itia yoktur. Balayan mill tekilttr. Bunun sebep olaca izmihlal deil istikll olacaktr. Bunun iin geen vakit lehimizedir. Bir an evvel lemi medeniyetten istimdad izmhllnnizi mu cip olabilir. 3 Suriye Ve Irak! dala devri istibdadda bile bizden ayrlmak iin bir ok cemiyetler tekil ve Fransz ve Ingilizleri de Trkierden ok se ven ve harbiiiinumide aleyhimize dmanlarla mterek fenalklar yapan bu mahlklar, imdi uzun senelerin hazrlklarna inzimam eden istilla rn demir peneleri altnda bizleri isterler mi? Ve Trkler de mtareke den sonra Adana, zmir, stanbul Elviyei selse gibi z millet topraklar igal altnda dururken hl Suriye ve Iraktan bahse yanar m? 4 Terakkiyat hazra karsnda Milis ordusunun bilhassa bizim gibi fakir ve irfan pek geri milletlerde imkn var m? 5 M il mukavemete karar verecei yerde, Sivas Kongresi Ame rika mandasn isteriz dese, aylardenberi ne zorluklar ve ne fedakrlk larla hazrlanan mill tekilt inhill ediverir. Dier devletler, milli cep henin bozulduunu grnce, paralama ameliyatn Manda kelimesile ko layca yapabileceklerdir. Halbuki istikll ak hemen btn ordu erk nn ve yer êr halk sarm ve bu akla Erzurum kongresinden millet sadas fkrm. Balkesirde, Alaehirde de ayn sesler ykselmi; im di Sivasta btn bunlan muhassalas ile mill kuvvet ebed olarak iz mihlalden kendini kurtaracak ve istiklline sahip bir devlet halinde ya amak mitleri hakikat haline mnkalip olacakt, ite Anadoluda mill kuvvetler arasnda milletin hrriyet ve saadeti iin fiilen uraan gz lerin grd bu hakikate .mukabil, istil altnda hr bir nefes alama yan en mnevver ve en tecrbeli ve hamiyetli insanlarn zan ve vehim leri arasndaki fark... Bu lyihay teyiden ismet beyin gnderdii mek tubu, stanbul hkmeti hakknda dahi faideli malmat olduundan, ay nen yazyorum:
27/Austos/1335 Kardeim Kzmcm; Bundan evvel bir mektup yazmtm, yaknda, otsu, daha almamsmdr. B unun la vaziyet hakknda biraz malumat vermek istiyorum. Fakat hakknda senin bilme diin var mdr? Vaziyet imdi Anadolu ahvali demektir ki buralarda biz onu m balal iitiyoruz. B ir aralk Anadolu halk ile stanbul hkmeti arasnda nifak bulunmamasna pek ziyade ehemmiyet verdik. D ah a Ferit P aa Pariste idi; hkmet de az ok intibah gstermi idi. A li Kem l bey o srada ekildi. H arbiye Nezaretine de zzet paa veya Fevzi paa gelecek gibi idi. K a b u l etmediler. Sonra Ferit Paa da geldi. Yeni hkmetler teekkl etti. Tekilt millye hususunda Ferit Paa, Ruhi, A li Kem l bey vesaire gayn kabili telfi adm lar attlar. Bugnk yekdierine ta mamen zd ve hasm telkki hsl oldu. Fakat imdiki Adil bey - Sleyman efik P a a hkmeti btn evvelkilerine ameli bir surette ta karmaktadr. . d il- bey maatteessf tamamen ngiliz dncelidir. Ahalide ademi tasvib artp, anlarda mev-
dlerinde here badabad drmek fikrinde bulunduka... Tedricen sukut ettiklerine ve bugn ngiliz vesair ecanibin ayak takmlarnn elinde bulunduklarna kanaatim var dr. Siyaseti bizde tedenberi iki yzllk, hilekrlk ve oyunculuk suretinde telkki ettiklerinin en yakn " misali imtisali Adil bey ve Sleyman efik paalardr. Aydndakilere gnde iki defa telgraf eker, bunlarn namuslarna itimad ederek teslimi ne ' fis etmelerini teklif ederler. Geende zmirden bir ngiliz zabiti gelmi, K uvvayi M il liyenin taarruz etmemelerini taleb etmi ise de o srada demi ki: B iz bunlarn ellerin den silhlan alnsn demiyoruz. Dalsnlar da demiyoruz. nk byle bir talebi icra etmek muhildir. Yalnz taarruz etmesinler diyoruz, der. Hemen ertesi gn A d bey ayn nakarat tekrar ediyor: Biz bilkis bunlardan istifade etmek fikrinde yiz ilh... demek istediim tamamen iki yzldrler. tedenberi tasmim ettikleri tebeddlat imdi yapyorlar. Yani kmilen A li N ad ir Paa arkadalarn getirip seciye erbabn ihra etmek. D aha Nazm Paa zamannda Ferit Paa btn kuman dallarn tebeddln ve yerlerine tyin olunan zevatn esamisini mbeyyin bir cedveli bir gn meclisi vkelda okumu Nazm paa kabul etmemi. Nazm Paa epi salim iler grm. Mesel btn Harbiye N azrlan iinde bir ray Askeriye te kiline samimi bir surette alm yegne nazrdr. Btn bu nazrlann hepsi, ilk eraiti kabul edip nazr oluyorlar. Ondaa sonra eraite serfru ar geliyordu. Y a l nz Slyeman efik paa ak ile devam ediyor. Bakalm. Gelir gelmez bizleri tebdil etti. ra zs kabul etmediler. Ahmet Rzay falan tevkife kyam ettiler. Franszlar mdahale etmi diyorlar, tevkif olunmad. ifreler iin kolordulara yazd. K ab u l etmediler. Zabitan grev yaptlar ilh... imdi kudemadan yeni yaplan kadrolann em niyet ve muhabbeti sayesinde temini mevki dnyorlar. Eer Erzuruma gidecek birini bulurlarsa seni de tebdil etmeyi dndklerinde zerre kadar phen yoktur tabii. B u Sleyman efik Paa, zmir fecayiinden sonra bana mracaat etmi Memleket mahvoluyor, taksim ediyorlar... Anadoluda kyamdan baka are yok tur. Konya havalisine gidelim... ehzadelerden birini alp o civara gtrelim... E t rafna toplanalm. Sen de bu ehzadeye Erkmharbiye reisi ol demiti. Ben kendi sine tedenberi emniyet etmediim iin l ve naam bir cevap vermeksizin bamdan savm idim. imdi bu adam bu marifetleri yapyor... stanbulda emniyeti nefs en diesi arttka Ferit Paa her giden Nazrn yerine daha aasn bulmakta devam edecektir. B u mlhaza da unutulmasn. Vaziyeti hriciyeye gelince Amerika H ey eti burada herkesle temas etmi idi. imdi stanbulda belli bal iki cereyan vardr. Amerika, ngiliz taraftarl. ngiliz taraftarn Hrriyet ve tilf, Trke stanbul gazetesi, Adil bey ilh... Mtebakisi Tevfik paa dahil olduu halde Amerika muave neti taraftardr. Evvelce Amerikann kabul etmesi pek pheli olduu iin ngilizler skin idiler. Halbuki, tahmin hilfna olarak, Amerikada Tiirkiyeye gelmek iin temayl artm, neriyat balam olduu iin ngilizlerde de tel artm. stanbul da propagandaya baladlar. Taraftarlann hkmet ile beraber krklyorlar. Istanbulm baz mahallerine beyannameler bile datmlar; ngilizleri isteriz' diye... ngilizlerin emeli bu esnada memlekette, Amerika heyetinin tahkikatn ve temayltn iptal edebilecek cereyanlar izhar ye iln ettirmek, bu suretle bir defa Amerika iini suya drdkten sonra yine bildiklerini yapmaktr diye tahmin olunuyor. Korkuluyor ki btn A syay eline geirmi olan ngilizler, yegne kabiliyeti harbiye ve ihtilliyesi olan Trkiyeyi elinde bulundurarak tamamen rtp mahvetmek is teyeceklerdir. Eer Amerikann gelmesi suya derse ngilizler iin bugnk tak sim vaziyetini tevsi etmekten baka yaplacak bir ey yok gibidir ki, ngilizlere di erleri bu hususta muavenet edecekler, muhalefet etmeyeceklerdir. Eer Anadoluda halkn Am erikallar herkese tercih ettikleri zemininde Amerika milletine mracaat -edilse pek ziyadeîaidesi olacaktr, demliyor ki ben de tamamile bu kanaatteyim. B tn memleketi paralamadan bir Amerikann mrakabesine tevdi etmek, yaayabil mek iin yegne ehven are gibidir. Fakat bugn bu kanaatin kymeti onun izharmdadr. Ayrupamn Amerikann pazarlk ettikleri bir zamanda Amerika lehine bir
koz gstermektedir. Sen Erzurum'a giderken bana Korkuyorum ki seni bir eye kartracaklar demitin. Evimden dar kmadm ve hi bir eye karmadm. (1) Fakat muhitim kart. Ben karmadm da ne oldu. Hi. Sekiz ay evimde oturduk tan sonra bir gn ardlar. ray asker tekil ettiklerini ve beni de oraya tyin ettiklerini bildirdiler. B ir hafta sonra affettiklerini sylediler. K im istemiti, sonra ne-sebeple affettiler; bilen ve syleyen yoktur. Anadoluya silh ve cephane giderse ben gnderirmiim, hep ben idare edermiim Adil beyin kanaati bu. Merkumun her bildii ite byle ise vay milletin basma. Dahili nifak, hkmetle millet ara sndaki iftirak, en soysu z en alak ksmnn idare banda bulunmas gibi ahvalin memleketi daha nice felketlere gtreceine phe yoktur. Fakat erbab namus iin bir are burada yok. Anadolu'da anari gnden gne artyor. Hkmetsizlik hergn daha ziyade tebarz ediyor. B u hl yalnz bana zim bir felkettir. En muktedir hkmetler, en temiz insanlar bu anariyi senelerce tedaviye ve mahvolan nfuzu hkmeti iadeye teebbs etseler muvaffakiyetleri phelidir. Bilkis tu tulan sekim yolun ined ve srar e takibinden mtevellit netayic bakalm ne ola caktr. te biz evimizde, hi bir kimse ve hi bir eyle alkadar olmakszn (H k metin kanaatine ramen) ahvali byle teessrle gryoruz. Dilhun oluyorum. D u a dan baka elimizden bir ey gelmez. M alatyallar bana M alatya mebusluunu teklif ediyorlar. Sen ne dersin. Gzlerinden perim, seni barma basarm sevgili kar deini Kzrncm.
f
smei K as
R au f beyin gzlerinden perim. M. Keml Paa ile Refet bey bugnlerde tamonuya geliyoranni diyorlar.
9
smet beyin bu mektubu 1 Haziran mektubu gibi Istanbulu olduu gibi tasvir etmi ise de Anadolu hakknda hi isabeti nazar yok. Aadoluda uriten, anariden ve neticesi zim felketten bahsediyor. Halbuki drt kolordu arasndaki irtibat ve samimiyet ve Kuvvayi Milliye le vahdeti hareket bilkis iyi vaziyete doru gidiyor. Anadoludaki asyi belki her zamankinden iyi bir haldedir. smetin ahvali ruhiyesi kavi iradeye teslimiyet olduunu bildiim ve stanbulda Mustafa Keml Paa, ile hkmet tekili hakknda bir cereyana kaplm olduunu grdm iindir ki, stanbul'dan ayrlrken, bana olan byk itimadna istinat ederek Bu dva silhla hal olacak. Korkuyorum ki seni mnasebetsiz bir ie kartracaklar. demitim. smet mektubunu 27 Austosta yazm. Bu tarihte Erzurum kongresi beyannamesinden de haberdar iken unun bunun tarafmdan hazrlanan Amerika mandas cereyanna mkemmelen karm ve mtalatie de bana tesire alyor. Yalnz onun yazmad mhim bir nokta var. O da, zzet Paadan hi bahsetmeyerek, Tevfik Pa sa ve mtebakisi diyor. Halbuki zzet Paa lyihasn Saffet Beyle o gn deriyor ye o takip ediyor. Bunun sebebi, ara sra ahvali ruhiyeden bah(1 ) Benim, korktuum olmu. smet Amerika mandas taraftarlar tarafndan l zm kadar bir eye karm. Bunu st cmlede yazmakla beraber, hal bir eye karmadm diyecek kadar sf bulunuyor. Kart iin de Kuvvayi Milliyemizin istikametini tebdile almak gibi bir fenalk olduunu fark edemiyor.
sederken, kendinin zayf ve rastgele uysal olmasn tenkiti ediim. Mek tubunda zzet paann tesiri altnda grlmemek iin bu isimden bahset miyor (1). smet mektubunda pek mhim bir eye daha temas ediyor, 4 diyor ki: Istanbulda emniyeti nefs endiesi arttka Ferit Paa her gi den nazrn yerine daha aasn bulmakta devam edecektir. Bu miilhasa da unutulmasn. Bunu daha evvel grdk. Bu bir mlhaza deil bir maraz ruhiyedir. Her mstebit ruh. her haris dima bu maraz rubiyeden kendini' kurtaramam. Tarihi siyas her millette bu kabil hkmdarlan, ba vekilleri ve encamlarn kaydetmitir. Bizim de mill kabili yetimizin inkiafna kadar bu hastalkla mall balarn belsn ekeceimiz tabiidir. 4/Eyllde gelen stanbul malmat: stanbul Hkmeti Topu ve Svari Mfettilikleri ve Akdeniz mevkn mstahkem kumandanl lyedilmi, stanbulda onuncu frka kumandam Keml Bey, on ikinci ko lordu (Konya) kumandam Salhattin Bey Harbiye Dairesi Mdrlne kararmza muhalif olarak gitmi. 5/EyliUde Sivasta Heyeti Temsiliyeden Kongrenin ald hakknda u ifre geldi: '
. ~ *
J 1 J ^ s | |
.y
----- > ...... ....... ........... ....... ......-
(1 )
smet Sivas kongresi mukarreratma vkf olduktan sonra dahi bu Bu
Am emhim
| | | |
f
rika mandas lyihasn benden bir tekdir alncaya kadar takipte devam etmitir; yahut zzet Paa kendisine nafiz bulunduundan devam ettirilmitir. meseley ayn bahiste mtala iin buraya kaydediyorum: ay sonra Sivasta heyeti temsiliyece bir itima akdie burada siliyeye dahil kumandanlar, linin nerede toplanmas eceiz diye karar verilmiti. ksmen dahil olm ayanlar da Bahsinde gelecektir. Sivas kongresinden iki ksmen heyeti temtarzda gebulunarak meclisi m il-
muvafktr ve k a t i harekete ne zam an ye ne
| I f 1
B u itima Terinisani ortasndan
nihayetine kadar devam etmiti. Knunuevvelin birinde ben Sivastan hareket ettim. 9/Knunuevvelde Erzuruma geldim. Ben yolda iken 6/Knumevvelde M . Kem l Paa Brzurumda kolordu kumandanlna u ifreyi yazyor: S ivas: . . 15. Kolordu Kumandanlna 4/12/1335 gelmi
; j |
stanbulda M iralay smet beyden alnan ifrede mezunen E m ru m 'a
olan Erknharp binba Saffet beyin bir lyiha getirdii ve bunun, telgrafla H ey eti temsiiiyeye bildirilmi olduundan bafasouamakadr. Hey*eti Temsiiiyeye filhakika butta dair arat vaka olmamasm ve ne suretle idi iarm rica ederiz. (M u stafa K em al). 3. K olordu Kum andam .
J | i
Salhattin
Vekilim M ira la y Manastrl Kzm Bey de B u zzet P aa lyihas di: Arz edilmiti. F ak at dosyalar 'K zm Karabekir Paada olduundan avdetinde m almat daha ziyade teyid ve terih olunacaktr cevabn vetni. Benim Erzurum a
muvasalatmda sual ve cevab gsterdi. H i cevap vermeyelim dedim. Onlar bir
| ;
Sivas: ; 15. Kolordu Kumandanlna B ug n 4/9/1335 Sivas kongresi sonrada biltfihi taal kad olarak riya 4-5/9/1335
sete M ustafa Kem l Paa, riyaseti saniyeye R a u f bey ve sm ail Fazl paa intihab /olunmu ve mzakert balamtr. H e y eti merkeziyelere m alm at itas mercudur. (H e y eti temsiliye) 3. K olordu Kum andan
Salhattin
u cevab yazdm ve gelen malmatla birlikte btn ark mntaka sma tamm ettim: .
daha sorarsa ben yazan m. Gerek Sivas Kongresinin ve gerekse bizim yeni verdii miz kararlarla bu lyihann zerre mnasebeti yok. Benim de artk manda m uha beresine tahammlm yok. L yiha naslsa gitmemi!.. Aradan bir aya yakn zaman geti. Artk meclisi m ebusan stanbulda tutmak hazrlklar oluyordu. 31/Knunuevvelde v Deraliye: 29/12/1335 B olevik u lerin m uvaffakiyet haberleri de geliyordu. -ifreli telgrafnameyi aidim: smet Beyden
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hz.

H ey eti Temsiliyeye hasbelcab ektiim telgraf name ile aldm cevabn lerini zirde arz ediyorum. Lyihann size suret
getirildii, sizin vastanzla isl olunduu
m alm olup H ey eti Temsiliyenin mtalasn bilmek de lzm olduundan mstacelen bu hususta tavassut buyurulm as rica olunur. M iralay smet
Mustafa Keml Paa Hazretlerine Mahsustur,

Binba Saffet bey mezunen Erzuruma giderken bir lyiha sureti gtrm idi. B u lyiha Erzurum'dan H ey eti Temsiliyeye telgrafla verilerek nezdi lilerinde m al m at hsl edilmitir. Lyihadaki esasat H ey eti Temsiiiyece kabul olunmu m u var bize dur? B u hututu umumiye dahilinde icabnda mdavele efkr etmekte mahzur mdr? - . ' C. Sureti katiyyede Saffet beyin Erzurum a getirdii zzet Paa lyihas gelmemitir. H ey eti Temsiliye namna
M evki Mstahkem Kum andan M iralay
Mustafa Keml
evket
Manda meselesi iin artk mnakaa edilecek i kalmamt. Daha 25/Eyllde Erzuruma gelen Amerikal General Harburta bu babta sylenmesi icab edenleri syledim. Sivasta da sureti katiyyede mcade leye karar vermitik. smet Beye ve Heyeti Temsiliyeye 336 senesinin ilk hayrl ifresi olarak unu yazdm: ' .. .
Sivasta 3. Kolordu Kumandanlna 1 ederim: bu telgrafnamei aciznin Sivas kongresine takdim buyurulmasn! rica
B y k felketler karssnda vatan ve milletin felah mesudu gibi m ukad Anadolunun ve bilaistisna btn milletin tamamile
des bir gaye ile mcehhez olan U m um Anadolu M ill kongresinin mbeccel bir gn de kadm takdis eylerim. meru ve hrmete ayan olan seday mevcudiyetle m ali mukaddesesini tabii olarak byk mitlerle takip eyleyen ordumuz, vatann nuru necatn Cenab Hakkn ltuf ve kereminden ve bu kudreti ezeliyeye daima dindarane merbut bulunan milletimizin azim ve iradesinden temenni eyler.
E rzuru m : 1/1/1336 H e y eti Temsiliyeye smet Beye yazdm ifreyi aynen arz ediyorum: stanbul M evk ii Mstahkem Kumandan Miralay evket Beye smet Beye: zzet Paa lyihasnn hututu ve mevadd aslivesini daha Saffet bey iken 9/9/1335 tarihile sordum. M . K em l Paa hazretlerine yazmtm. Kendilerine burada.: bunu
Eer bulamazlarsa tekrar ve aynen yazacam. Yalnz byklerimiz Sivas Lyiha A r a Trkiyenin mandas gibi mesaili muhtevi. B unlar ise kongre Geende -
Kongresinde milletin verdii karan da bu lyiha ile karlatrsnlar. bistan ekli idaresi, kararnda sarihtir.
M illet mttefikan kararn vermi iken zti bir lyihadaki esa-
sat mnakaa veya kabule H ey eti Temsiliye salhiyettar deildir. yordu. Bittabi fena bir vaziyette kald.
rksulu M ahm ut Paa da hl Ermenilere arazi vererek tashihi huduttan bahsedi Erzurum ve Sivas Kongreleri kararn b paralatmyacam diye sabk k a V e Krdistan ayrm ay kabul yk zevat gayet esasl okumaldr. bine dahi Trk milletini Arabistam
boyundurua koyuyor.
ediyordu. Kongreler bu hususu pek esasl dnd ve Arabistam dahi toptan b i zimle beraber yutmak isteyen harici eli grd. stirhamm u ki Sivas kongresi mukarreratnda Trk K rd mttehittir. tavassutu pek rica ederim. Kzm Karabekir Yeniden aykr karar gayri mmkndr. hususta dikkat ve Konuulacak mesail kongre mukarrerat zerinde olmaldr. B u
Artk manday kesip atmtm! Saffet bey imdi stanbulda. O da mektupla bu lyihay gnderdikti, bu ne itir diye bana yazyordu. Kimsenin kzmamas iin, yaptm hatrmda mahfuz brakarak, gn dermediimi ifa etmedim. 7/Knunusanide Heyeti Temsiliyeden cevab aldm:
A n k a ra : 6/1/1336 a Onbeinci Kolordu Kumandan Kzm Karabekir P&a Hz.
C : 1/1/1336 ismet beye mezkr lyiha hakkmda it buyurulan cevap pek m u sip ve m uvafk grlmtr. Arz teekkr ederiz. H ey eti Temsiliye namna Musata Kem l 20. Kolordu Kum andan M ahm ut
Sivasta
3. Kolordu
Kurnandalna,
beray
malmat
civar
kolordulara
.bilcS rilmitir. 15. Kolordu Kum andan M irliva ^ Kzm Karabekir
...
17 Austos tarihli Tan gazetesinden ran hakknda malmat: n gilizlerle ran hkmeti arasnda bir itilfname akid olunmutur. Bu itilfnamede Fransay encligenk eden meseleyi ticariye deildir. 1907 de Rus-ngdliz itiifnamesi de rann istikll ve tamamiyetine riayet etmeyi mtekabiler, taahht etmiti. Ayn stikll ve tamamiyet kelimelerinin yalnz itilfnamede dahi istimi olunmasna nazaran onlara da (1918) senesinde 1907 senesindekinden baka bir mna vermenin mkl olduu taldir edilir. Siyaseten vrupada itilfnamenin muhteviyat tamamen malm olmad halde dah rann istiklline bir darbe tekil ettii suhuletle anlalr diyerek uzun mtalaalardan sonra: Biz Vilson prensiplerine sadakatimizi muhafaza ediyoruz. Sulhn muhafazas iin yegne are bu prensiplere sadk kalmaktr. diyor... Gz nnde, dnyann en eski ve en asl bir kavmi olan Tiirkleri taksim ederken, ran hakknda Vilson prensiplerinden bahsetmek ne mstekreh bir maskara lk Menfaatlerine gelen yerde nsniyet! Prensiplerini fiilen yan ta rafta ayaklar altna almken lfzan telffuzdan biz Trkler hakika ten iftarmz. ok defa ektiimiz de harice kar asaleti ruhiyemizle hareket etmektendir. On nc kolordudan aldm tideki mhim malmattan Malatyada baz teebbsler grlyordu. Elziz Valisinden sormakla beraber, mahallinden tahkikata baladm. Bedirhan ailesinden Celdet ve Kmuran ile Diyarbekirli Cemil Paa ailesinden ve firarilerden Ekrem na mndaki ahsn silhl Krtler muhafazasmda ve vaktile Diyarbekir vilyetinde aleyhimize propagandalar yapan ngiliz Binba Noel refaka tinde olarak Elbistan ve Argaîizerlerinden 3/Eyllde Malatyaya gel dikleri ve mutasarrfla belediye reisi tarafmdan istikbal edildikleri; Bin ba Noelin Trk, Ermeni ve Krt nfusunu tetkik etmek zere hk meti merkeziyenin msaadese dolatklarn syledii ve fakat yetkim de vesikas almad, Malatyadaki svari alaynn mevcudunun azl dolaysiyle derdestine cesaret edemedii, bunlarn derhal tevkif ve mu tasarrfn azli iin stanbula mracaat ettii bildiriliyordu. Bunu 6 Eyllde Sivas kongresine bdrdim. Elziz Valisi Ali Galip beyin cevap gn sonra da Boleviklerin Odesay zapt ve stanbul'daki Ame rika gemilerinin Amerikaya avdet emrini aldklar haberi geldi. Bun dan iki gn sonra yani 12/Knunusanide stanbulda Meclisi Mebusan ald. Bu iten zannederim en ziyade zlen ben olduum iin manda nn mrd olmasndan da en ziyade sevinen bendim.
vermediini, bilkis aleddevam, muzir ve cereyan milliye muhalif telg raflar Babliye de ektiini rendim. Bunu da Sivas kongresine bil dirdim. htiyaten Mamahatundaki Svari alyana da hazrlk emri ver dim. Celdet ve Kmurain Krtlk propagandas iin geldiklerini da ha evvelden haber almtm. Fakat imdiye kadar aldm malmata gre Krtlk kyam gayri muhtemeldi. Mevzii bir hdise yapabilirdi. Sonradan anlald ki bu, Sivas kongresini basmak hazrl imi. (1) 6/Eyllde Sivas kongresine stanbul hkmetinin imdiye kadar yapt fenalklar hakknda hazrladmz muhtray yazdm. Yedi se kiz aylk bir hlsa olduundan aynen kaydediyorum :
E rzurum : 6/9/1335 Sivasta 3. Kolordu Kumandanlna ifre: Zata mahsustur. H ey eti Temsiliyeye: Mtarekeden sonra hkmeti merkeziyeyi tekil eden zm relerin ve nazrlarn muvazene! devleti ve hukuk ve haysiyeti milleti pek fena b ir surette bozan rk ve perian siyasetlerinin muhtelif tarihlerdeki ac nmunelerini sureti umumiyede gsteren br muhtray icmalen zire na k eyledim. Hatra gelme yen daha baz mevad olabilir. B un u mahza Sivastaki umum ve mill kongre heyeti muhteremesini tenvir maksadile arz ediyorum. H ey eti marnileyhaya tak dim ve inba buyurulmasn? hassaten rica ederim. E rzurum : 6/9/1335 Sabk kabinelerin crmleri 1 M illete itimad etmemek, millete istinad etmemek kanunu esasiye tecavz, ile millet meclisinin feshndenberi yedi sekiz ay getii halde millet meclisini top lamamak. 2 Seday milleti bom ak; dman maine kar mnhasran tevekkl ve teslimiyet politikas takip ile memleketin baz akamn peyderpey istilya urat mak. '* 3 Kudreti miiliyeyi klliyen inkr ile beraber bunu ecanibe ve dm anla rmza daima kim ve madun bir ekilde gstererek ecanibin vatan ve millet aley hinde elm kanaatlerine ve fena kararlarna saik olmak. 4 M illetin ruhundan doan, ve meru ve kanun oian mill cereyan ve te kiltm datmak, muhaberatn ve revabtm men etmek. 5 Devletin hakk kazasn ve- milletin hukuku istikllini ecnebilerin elinde bazie klmak ve buna daima msait ve bilfiil mzahir bulunmak. 6 Mtarekeden beri dokuz hkmet ve on bir H arbiye Nazr mevkie gelmi, hkmetlerin her biri deta msabaka edercesine biri dierinden daha ciz ve ih m alkr bir yol takip etmi ve her nazr vatan ve millete bim ahaba birer rahne aarak deta gayri mesl ve bilhare millete hesap verilmiyecek imieesine hareket etmi / ve nihayet dmanlarmzn bu kadar elm ekillerde aleyhimize musallat olmalarn
(1 )
Elziz V alisi A li G alip haini Sivas kongresini basmak
ii hazrlk yap
yormu. Benim verdiim malmat zerine Sivasta hainane muhaberat ele geiril mi. O n Eyllden sonra tafsilt gelecektir.
teshil ve ihzar eylemitir. ' 7 Milletin m al ve gayei mukaddesini red ve tezyif ile beraber zat akdesi padiah yi ifal ile mlletin talep ve tbi olduu tarihi fell ve necattan haberdar etmemek ve iradat seniyei hazreti padiahiyi suistiml etmek. 8 Orduya itimad etmemek ve btn, harbi umum mddetince pek mazbut ve mcerrep fedakr gen kumandanlar birer birer ordunun bandan ve bilhassa e mhim zamanlarda milletin sinei hizmetinden ekerek kahr ve iptallerine del let etmek ve bilkis A li N ad ir Paa gibi metrk ve ordu ile milletin haysiyetim paym al eden ciz ve mtevekkil bedbahtlan bililtizam ve aleddevam kumanda ve riyaset makamlarna getirerek hayat ve mevcudiyeti resmiyei devleti kasten m ef lu bir halde tutmak ve bu suretle devletin inkirazn teshil ve ihzar eylemek. 9 Vesaiki sahiha ile teeyyt ettii zere makamat askeriyenin ve namuskr kumandanlarn mahrem ve ifreli muhaberatm aldrmak iin Telgraf M dr Um um isini salhiyettar klmak gibi en hassas ve tehlikeli zamanlarda ordunun hay siyetini suiistimal ve emniyetini selbetmek. 10 Vatann kbetnden mesul byk kumandanlar ve ricali mtealikai dev leti dahil ve haric siyasettten hi bir vehile haberdar etmeyip daim a zulmette brakmak. 11 Memleket dahilinde kativyen eseri olmad halde itian mevcudiyetini kabul ve ajanslarla nerederek bu suretle mtarekenin (7 ) inci maddesi mucibince daha baz akam vatann dahi igali ecnebi altna alnmas iin kabili red ve iti raz olmayacak surette vermek. s 12 Ordu ve devletin tarihte ve hi bir devirde grlmedii zere kumanda makamlarnn ifre muhaberatm ref ile esrar askeriyeyi f etmek gibi ancak d manlarmzn menfaatine kaydolunan bir hdisei ika tasaddi etmek. 13 H i lzum ve ihtiya messifeyi emir vermek suretile boal kim izrar tervi
olmad halde devlet hzinesinin tamamle
d bir srada gayri mer ve maatteessf tamamile mtehakkik baz gizli emelleri neir ve idare maksadile ve cali unvanlar ile bir takm metrk ve kymetsiz seleri Anadoluy a tefti heyetleri nam ile gndererek, hem hazinei devleti ka satlm dinsiz ve vatanszn tesir ve ifsadatile baz ricali safdilnenin ve tedvir ettii harekt idqre etmek ll etmek.
hem de ibu gizli hareket ile milletin ruh ve maline m ugayir ve hakikatte ise bir suretile hukuku liyei devlet ve milleti ih
14 Mnhasran vatan ve milletin hls ve selmetine mtuf bir gayei diniye ve vataniye takib eden Erzurum ve Sivas U m um ve M ill Kongrelerinin dalmas ve alkadarnn tevkif edlimesi gibi esasen m uta olmayan emirleri veren ve namus ve mevcudiyeti miiliyeyi darbeyleyen hkmeti merkeziyenin bilkis payitaht sal tanatta gz nnde ve bir ksm vatanmzla namusumuzun heder edilmesini is tihdaf eyleyen mehur Ermeni kongresinin inikadn tervi ve beyannamelerini matbuatla nere msaade etmesi ve bununla da izzeti nefsi milliyi bilklliye cerihadar ederek dmanlarmza mzaheret etmesi. 15 Devletin tekilt esasiyesinden olan ordu mfettiliklerinin ve keza ray askernin srf istibdad mutlak ele alm ak ve bu suretle makasd menfureyi bil mrakabe icra iin bilumum hkmatta dahi mdafaai memleket vazifei ly esile mkellef tekilt ve hayat devletin mihveri olan Erkn ha rbiyei Um um iye dairesini bile haberdar etmeksizin ilga etmek ve rann lavm mteakip harbi umumide e fa l ve faziletlerile makamlarnn ehilleri olduunu gsteren erkn ve meray askeriyeyi ihmal ederek ve bir taraftan binlerce erkn ve mera ve zabifcan tekat edilmesi lzmgeldii bir srada tekatlkleri mkul ve kanun esbab adiei askeriyeye istinad eden haklarn bir heyeti liyei askeriye muvacehesinde fsbata muhta bulunan 81 erkn, mera ve zabiti tekrar hizmeti muvazzaf ay a almak.
16 H er devlet tayyarelerle posta muameltn tanzim ederken her n kabul etmek. 17 Cereyan milliye k if ve nefyetmek. IS taraftar olan vali, kumandan, ve zevat
trl p a
ket nakliyatn men ile yava yava milletin posta muhaberatn dahi imhs esas saireyi tev
istiklli mevcudiyeti milliyeyi ifna
edecek bir siyaset takip ve bununla
padiah ifal ve milletten gizleyerek bir cemiyeti kalile tekil ve bunu enzancanipte millet mmessilleri diye gstermeye almak ve bu suretle milleti ni emrivakiler karsnda bulundurmak. 19 Ferit paa her nazrn yerine daha aasn intihap etmekle hkmet ve milleti efkr umumiyede lekelemesi ve kltmesi. lekette bu kuvvei icraiyei meruamn gayri hibir kuvvei hafiyenin hkim olm a , 20 Memleketin nigehban hakik ve meru olan ordu mevcut iken ve mem mas lzimei hkmetten bulunurken zalar aciz ve meskenetlerine mebni ordudan ihra edilmi olan ve nigehbam asker namile teekkl eden ve esas ordunun ruhu inzibatn darbeylemeye m atuf bulunan bir cemiyeti derhal imha yerine bilkis hmayet ve sahabet eylemek.
Van valisi Mithat beyin mahrem olarak verdii malmat: Mustafa Keml Paa hazretlerinin harektn, zat ahane ile saltanat aleyhinde gstermek suretile padiah evhama evkettik],eri muhakkaktr. Her hangi bir vesile ile gerek Mustafa Keml Paa ve gerekse Sivas kongresi lisanndan makam saltanat ve hilfetin masuniyeti hakknda teminat srasnda Zat Hmayunlarndan bilhassa bahsolunursa hem hsn te sir eder, hem de politikac esafilin manevralarnn suiniyetten ibaret ol duu kat surette teeyyd eyler. Anadoludan grecei teminat zeri ne padiahn Ferit Paay da terk etmesi melhuzdur. Bunu 8 Eyllde Heyeti Temsiiiyeye bildirdim. Ayrca mhim olan u ifreyi de
y a d d m : E rzuru m : 9/9/13.35
H ey eti Temsiiiyeye : V an valisinden alnan malmat mteferrika m s-
meyamnda vaktile Am erikal Doktor (E ir )
tarafndan teklif ve o zaman Dahiliye
Itfazn A li Kem l tarafndan bilkabul Paristeki Sadrazama tavsiye edilmi ve v il yat arkiyyeden Erzurum, Van, Bitlis vilyetlerinin Ermenistanla Trkiye arasnda ve Amerika jandarmasnn hkimiyet perdesi altnda tesisini istihdaf eden projenin elan olduu anlalmaktadr. B u teklifin tatbiki halinde bitaraf bir mmtaka olarak hkmeti hazra ricaline mlayim gelmekte l
bilhare R u m eliiN ark kibe-
tine urayaca bedih olan bu tarz hal hakknda dahi mteyakkz bulunm ak zumu nazar dikkati lilerine arz olunur. 15. Kolordu Kum andan
Kazm Karabekir
Esasen Siva-s kongresinin byle bir karar yermeye hakk yoktu. Erzurum kongresi ark vaziyeti hakknda mill karar tesbit etmiti. Fakat Amerika heyeti namna Sivasa Mister Bramun gelmesi, Ameri
ka mandasna taraftar arkadalarn da bulunmas dolaysiyle byle bir projeden Heyeti Temsiliyenin haberdar olmasn faide buldum. Enver Paann kardei Nuri Paa 3/9 Austos gecesi Batuzn'da Ardahan k lasndaki ngiliz hapishanesinden firar etmiti. Oltu mmtakasmda Urucuna gelmi, bana. 9/Eyll/1335 tarihlle tideki teklifi yazyor. 10 Ey llde aldm:
' Kzm Paa Hazretlerine Elviyei selsenin Erm eni ve Grc hkmetleri elinden eklinde idaresinin temini kabildir. tahlis ve cumhuriyet igal E rzurum : 9/9/1335
B unun iin evvelce Ermeniler tarafmdan
edilip tahliye edilmeye balanan (Ardanu, avat, Ernik, Acara, ruh) un E r menilerle Grelilerden evvel tarafm zdan igal edilmesi lzmdr. B u yerlerin G r cler tarafndan igaline ngilizler m uvafakat etmi gibidirler. da Grcler vastasile ez' ahaliden maadas hristiyan Grcler kanaatleri olduundan muhalif vaziyettedirler. hkmetinin avdetindedir. M ezkur mmtakalarettirileceklerine Osmanl mezpropaganda yaplmakta ise de bir ka bey ve hoca ile pek tarafndan tebdili din Ahalinin yegne mitleri
Fikrimce yzer mevcutlu iki
blk asker ahalii
krenin elde edilmesine kfidir. Onlar harice kar eski elviyei selse muhacirle rinden bir takm gnlller ve Erzurumlularn muaveneti eklinde gsterilebilir. ekli siyasiye gelince: il cumhuriyeti tesis ve ay n bir bayrak temini de mmkn olur. kabul olunur. Cumhuriyet ahalisinin stanbulda sakin mnasip zevatn tesisi, hariciye ve dhiliyesinin itsrkile yeni hkmet Cumhuriyetin idamei h a B urada he gibi
yat iin lzm olan paray Azerbaycan ve halihazr tekilat iin bir miktar asker ve elbisesi ile cephaneyi, avu onba, zabiti de Erzurum temin eder. ordu da tensik etmek kabildir. men bir zabit ve kk zabit mektebi aarak iki ayda talebe yetitirmek B u cumhuriyet dier K afkas cumhuriyetleri B u halde hayatn m dafaa ve temin iin almak hakkn iddia eder. mun Ermeni beliyesine kar siperi olur. olan yerlerin sratle igali lzmdr. eder. rilmise buraya muavenet icras menfaatimiz icabatndandr. Aksi halde ve bir Erzuru
V ilyat selsenin mdafaasna karar ve Herhalde henz ba m uvaffakiyet Grclere intikal rabtn buras
Fazla izahat vermek zere mutlak zatliniz veya dier salhiyettar bir zatn
hududa kadar hemen terifi ve Erzurum a doru bir telefon hatlile
taahht ediyor. M m anaat edilmemesi iin lzmgelenlere emir its mercudur. N uri
10 ye 12 Eyll tarihli ifrelerinde de, muntazam Ermeni ktalarmn Bardiz vadisine inerek bir ka ky tahrip ettiini, teklifi kabul olunma yacaksa Azerbaycana gitmek istediini bildiriyor. Bu tarihlerde ise, aada grlecei zere, Sivas kongrese stanbul hkmeti arasnda mcadele balam, bir taraftan da Elziz valisi Ali Galipin ihanetine kar tedbirlerle uralmaya balanm ve daha mhim olmak zere de Erzurum kongresi murahhaslarnn Sivas Kongresi mukarrer atma kar itirazlar ykselmiti. Sabahlara kadar dnmek, makina banda muhabereler, mnakaalar dstirahate vakit brakmyordu. Nuri Paa nn 334 senesi Azerbaycan Valii Umumiliine hkmet tarafndan gn-
deritmesi dolaysiyle orada asker ve siyas pek mhim vasiyetlerle kar lam bulunmas ve ahiren de ngiliz mahpushanesinden firarla . l Cumhuriyeti tesis ve ayri bir bayrak kabul ve mahallinde bir ordu tensiki gibi mhim bir teklifini de harita zerinden tetkik ile bu tek lifin faide ve mahzurlar ve hangi menbada ne maksatla karlm-ola blecei ihtimallerini de dnmek iin bir vakit ayrmaya mecbur ol dum, Ahsha mmtakasmdan ekilirken 3. Frka kumandan Halit Bey de Grclere kar ayn tarzda halkn mukavemetine yardm etmi ise de bir ok unsurun mahvndan baka bir netice alamamt. Hususe 3, Frkann esas o mtaka halkndan di. arkta bizi bekleyen tehlike Grc deildi. Bilkis ben Batumda, Tiflis'te, Bakde Grclerle dost luumuz; hakkmda propagandalar yaptryor ve irtibata alyordum. Bu suretle Ermenilerle yalnz kalmay btn ark siyasetinin esas gr- , yordum. Batma hkim olan Acara mmtakasnda, Erzuruma istina den teekkl edecek, (Trk - Grc) msademeleri bize kar Ermenilerden evvel Grc hareketini ve neticesi (Ermeni - Grc) ittifakn mucip olacakt. Halbuki muvaffak olsak bile il cumhuriyetim kimler kime kabul ettirecektir. Biz elimizde kalan z Trk yerleri, asrlk mu* saddak bir devleti kurtarmak iin rpnrken bu yeni Trk cumhuriye tini kime anlatmak mmkn?... Nuri Paa pek namuskr bir insandr, fakat herhangi istikameti vrudu belli olmayan bu kabil telkinlere ka plabilir. (1) Hususile, tahayyl ettii Azerbaycan devleti iin midi nin heba olmas dolaysiyle, kendisine yeni bir cumhuriyet mntakas gsterilirse, ii pek basit grerek hayale kaplmas pek mmknd. s ter kendi dnsn, isterse ngilizlerin pek ince eytanl e sfiyane harekete gelsin, teklifinin neticesi bizim iin zararl bir iti. Kendisinin Azerbaycana gitmesini muvafk grdm. Elviyei selsede yaptmz ve yapacamz ilerin bir hlsasn vererek vaziyet hakknda kendi sini tenvir etmeyi muvafk buldum. Azerbaycan hkmetini ve halkm tanmas itibarile, oraya giderse bize nakd muavenet imknn da d ndm. (2) Kendisine 9. Frka kumandan Rt bey vastasile u ce vab verdirdim.
Erzurum:
12/9/1335 Nuri Paa Hazretlerine 1 Eiviyei selse hakkmdaki mtalat ve metaibi lileri hakkmda kolordu imdiye kadar cevabn gecikmesi
kumandam paa ha^reerile biletraf dnld.
(1 )B ir mddet sonra Ahsha erafndan Server Bey (Birinci M illet Meclisinde mebustu) da byle bir fikirle O ltuya geldi. Onu da savdm. (2 ) N u ri Paa Azerbaycana gitmeyi tercih etti. Bize yardm esas vazife vere rek gnderdik. 1336 senesi Boleviklerle K ara bada msademe etmi. Azerbaycan; Svari alay ile ran a ekilmiti. Hepsini kararghmn bulunduu Hasankaleye ge tirttim. T afsilt 1336 senesindedr. ,
vaziyeti dahiliyei memleketin daha mhim bir safhaya girmesinden mtevellit m him ve devaml megaleden nidir. 2 B u icabat mnasebetile zat lilerine verilecek cevabn serahaten ve bir im tahriren tesbit olunmas zarureti hasl olmu ve beray mzakere salhiyettar zatn gnderilmesine bir suretle lzum kalmamtr. 3 Siyaseti dahiliye ve umumiyemizin ald ekle gre Ztlilerinin dilik nam ve hviyeti mmtazelerini gizlemesi memleketin selmeti icabdr. M u s tafa Kem l Paga ve R a u f B ey gibi baz kymettar zevatn mill mcahede sahnele rine atlmalar ngilM eri ve bedhahan devleti pek ziyade kukulandrm ve bu gn deta devletin bana gaile karmak iin vesile ittihaz eylemilerdir. H a l bu merkezde ve henz B atum hdisesinin bile atei zerinde iken memalild dhiliyemi zin siyasetle alkadar olan elviyei selse ilerde aktan megul olmak ve aktan, bu havali ile irtibat ve muhaberede bulunm ak takdir buyurulursa aleyhimize baz netayici mkseye sevkedebilir. phesiz bu cihet takdir buyurulmutur ki bu ara lk Azerbaycan havalisinde ibraz mesai ve faiiyet buyurmalar: halikndaki karar pek musip gryoruz. 4 Elviyei selse ilere aktan ve byle canl bir surette uramaa imkn ve ne de siyaseti memleket msait deildir. Mezun giden bir ok ne efrad
ve zabitanmz avdet etmedii cihetle mevcut zabitanmz i bandan tahssen ayr mak daha mhim vazife noktai nazarndan kabil olamyor. M aahaza evvelce ol duu gibi ihtiyat zabitamndan ie yarayanlar ve arzu edenler kendiliklerinden oraya geliyorlar. Netekim u gnlerde bir binba, bir yzba, iki mlzim bu suretle Binaenaleyh te gemitir. Zabitan ve kk zabitannzn siyas hudutlarda ete ileriye megul o l malar son tecrbelere gre ordunun zaptraptm bozmaktadr. kilini arzu buyurduunuz zabit ve kk zabit mektepleri iin buradan muallim hey'etleri gndermektense oralardan gnderilecek genleri buralarda mevcut talim ghlarda ve az bir zamanda kemli itina ile yetitirmek daha amel ve olur. 5 Orduya ait olan esleha ve cephaneyi bilhassa
'
mreccah
mtarekename mucibince
srg kollan ve kam alan baz kuyudata tbi olduktan sonra yine ordu iin muha faza etmek mbrem bir mecburiyet ^halindedir. Fakat buna mukabil Rus cephanesile bom balar depolarmzda vardr. V e gerideki depolarda R us eslehas da vardr, B u eslehay celb edip Elviyei selsedeki mavzerlerle tebdil ve buna gre mhim matn da ita ve tensik etmek kolay ve mmkndr. Lzum u kadar Rus cephanesie bom balan gnderilebilir. 6 Oltudan U rucuna kadar evvelce mevcut ve halhazrda hafif tamire muh ta olan telefon hatt derhal tamir ve slh ettirilecektir. Muhaberenin bununla temini maksada kfidir. muvafk grlmemitir. Oltu'dan doru bir telin Erzurum'a temdidi maslahata nk Elviyei selsede olan mesai ve faaliyet ancak m a
hall ve mill bir ekilde olup mstakil bir hat le Erzuruma rapt siyasete ictinab olunan mahzura bd olabilir. u takdirde gerek ordu ile ve gerekse buradaki M dafaai Hukuk Cemiyetile O ltunun yapaca muhaberenin sabk misill bilvasta ve emniyetle idamesi lzmdr. Mtekait Yzba Nazm Nazm i efendi hassaten bu vazife ile tavzif edilmitir. 7 Buralardan olacak muavenetin ekil ve derecesi bldaki mevadda arz edilmitir. u halde elviyei selsede muhtelif mahallerde bulunan mill ve mahalli kuvvetlerin mahall bir heyeti siyasiye ve icraiyenn taht oraca tensik edilmesinden baka are olmayp bldaki idaresinde ve serian mu mzaharet ve muavenet
derecab hsn neticeye ve o havalideki vahdeti milliye ve islmiyeyi tesise vaffakiyet husulnde btn kalp ve mali halise ile temenni olunmaktadr.
K abili icra
olarak
gsterilen bldaki mevad hakkmdaki cevab alilerine 9. Frka Kum andan Rt M iralay
intizar olunur efendim.
Erzurum kongresi zaman olduu gibi, Sivas kongresinin devam ettii, bugnlerde drt yanmzdan bizi megul edecek iler kyordu. 10/EyMde, stanbuldan ('Teceddt Frkas) namna gz tabibi Esad . Bey, Trabzona bir adamla Mustafa Keml paaya verilmek zere bir takm evrak vermi. Erzuruma geldi. 10 Eyllde Heyeti Temsiiiyeye bildirdim. Mtalatm da ilve ettim:
Sivasta 3. Kolordu Kumandan Salhattin Beye Zata mahsustu. H ey eti temsiiiyeye: Dersaadetten Trabzona gelen Ahmet efendi namnda m u edilmek zere gz tabibi Esad m E rzu ru m : 10/9/1335
temet b ir sivil tarafndan zat samlerine teslim sam intihabat
Paadan bir mufassal mektup ile uzun bir mtalaname ve ayrca Teceddt F rk a mnasebetile Anadoluda vaz edecei namzetlerin esamisini beyyin m atbu ve frka mhrile musaddak beyannameleri vardr. H lsai mnadi
T ecedd t( Frkasnn Anadolu M ill harektndan byk mitleri olduu bildiri liyor. B u izahat ile Dersaadetteki mezkr frka merkezi umumisi Anadoludaki m ill ve um um hareketin M d afaai Hukuk Cemiyetleri nam altnda ve ancak mte rek bir gayei istihlsa merbut ve proramile de siyas frkalarn fevkinde olarak nazar dikkate alnmam olduuna zannediyorum. V e yle anlalyor ki bu tak- s dirde Dersaadette dahi bu merkezde neir ve tenmiye ediliyor. H albuki ecnebilerin ve hkmeti merkeriyenin phelendii ve bin bhtan ile Anadolu harekt m illiyesini rtmek istedii esas da budur. Binaenaleyh Anadolu mill cereyan jiaim a grup frka mlhazatnn fevkinde ve tamamile vatan ve umum, olup meclsi' mebsat'' itima ile ancak bilfiil vazifei teriiyesine hkim olduktan sonra meclisteki lar siyas ictihadlarna gre teaubêdebilir. D ah a evvel bu gibi frka noktai nazar-
larm da bas ve takip etmek heyeti temsiliyenin ve kongrelerin istihdaf eyledii gayeye mnafi olacaktr ki takdiri smilerinin de tamamile bu merkezde olaca k a naatindeyim. Terifi smilerine kadar ibu evrak nezdi cizide mahfuz kalacaktr. Fakat bir takmn da aynen Sivasa gnderildii zan olunuyor. htiramatm arz eylerim efendim. 15. K olordu Kum andam M irliva Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliyeden gelen cevapta mtalatmla hemfikir olduk lar ve Sivasta epey mddet kalacaklarndan, namlarna gelen mektip ve muharreratm ve zikrolunan beyannamelerle Sivasa gnderilmesi is tenildi (1). Mhim noktalar ifre ile bildirdim. Dierlerini de g() Gz tabibi Esad Paa ilm merutiyeti mteakip stanbulda ttihat ve
Terakkiye girmiti.
/./Terinisani/1335 de Sivastan bildirildiine nazaran mumaileyh.
M d afaai H ukuk Cemiyetini intihabata mdahale ile ittham eder surette Sivasa b ir telgraf ekiyor. stanbul Gazetelerile de nerettiriyor. H ey eti Temsiliye de ce vap veriyor.
dercm. Teceddt Frkasnn mhr resmisile bir mektup ve bir husus, mektup ve on byk sahifeden ibaret tab teksir ile btn ecnebi devlet, ve milletlere verilmesi musavver beyanname sureti... Teceddt Frkas, mektubunda Mustafa Keml Paay kendi aralarnda ve balarnda bu lundurmakla mftebir addediyor ve intihabatta muhakkak kazanlaca kanaatini serd ile beraber ttihat ve Terakkiye ruhen merbut ve ah lklar metin ve fikir ve ilimlerinden istifade olunur zevat namzet lis tesine ithal ettiklerini bildiriyor. Baz livalarda ise namzetleri noksan braktklarn ve Mustafa Keml Pasa tarafmdan ikmali rica olunuyor ve frka hakknda tenevvr edecek vesaya ve ihtar ata mutazr bulun duunu bildiriyorlar. Paa husus imzal mektubunda ise, Nazr esbak Ferit Paa e husus ve sk temasta bulunduunu ve marneyhin bir ok malmat ve muhaberat e tenevvr eyledii ve M. Keml Pa ay her trl frka hisleri fevkinde tandklarn, tezahrat milliyenin mmessili bilmekle beraber, bu mhim hdisata canla bala itirk eden frka mensubini zat lilerini frkann reisi tabiisi ve hakikisi telkki ettiklerini frka tarafndan rese vki olan mrcaat hsn kabul buyurmalarn rica ve vazifei riyasetleri hak ve sfate her trl evarnir ve tenvirat ve intihabat hakkmdaki tebligata muntazr bulunduklarn kaydediyor. On sayfalk mtalaamede hi bir frka bahsolumnuyor, vkfane yazlm. lm ve tarih esaslar muhtevidir. Mandaterlik aieyhindeki delil ve vesaiki kanuniye ve mantkiye toplanm ve Avrupa ulemay hukukuyununun baz mhim, szlerini dere etmi. Hilfetin de Trklerde bulunmasndan ni, istiklli tam ile kim olmas itikadat dimyeden olan hilfetin de vesayet kabul edemiyecei beyan olunuyor.
*
Sivas kongresi ayn drdnde ald. Bir haftadanberi tarz mesai leri hakkmda hi bir ey yazmamlard. 10/Eyll sabah erkenden Ya verim yzba Ferit efendi ile Sivasta yzba Osman Nuri efendinin gece yansndan sonra ikiyi eyrek gee makina banda konutuklar bildirildi. Bu garip muhavere aynen yledir: Sivastan yzba Osman Nuri efendi: Kongre tarafmdan mntehap bir heyeti mabeynle muhabere etmek istiyor. stanbul mabeyni vermedi. Mabevn verilinceye kadar umum muhaberatn tat edilecei kendilerine bildirildi ve buraca tatil edildi. stanbul hl srar ediyor. Oraca da stanbul, e muhaberenin tatilini Paa ve kolordu kumandan mnasip gryorlar. . Erzurum'dan Yaverim yzba Ferit efendi: Yzba Osman Nuri kimdir1 ? stanbulda mabeyni vermeyen kimdir? stanbuldan hangi sa atte mabeyn istenildi ve h srar ediyor diyorsunuz, ka saattenberi mabeyni vermek istemiyorlar. M&beyimn verilmemesi Telgraf Mdr Umumi inin emriyle midir? Yoksa bir telgraf memurunun inad mdr?
Osman Nuri: Yzba Osman. Nuri, Mustafa Keml Paga hazretle rinin maiyetinden Erzurumdan Sivasa gelen Yzba Osman Nuridir. Tam saattenberi stanbul Merkeze urayor. Evvelce Dahiliye nezaretinden aldklar emir zerine telgraf memurlar mabeynin verile meyeceini bildirdi. Ve akabinde kendi telgraf mfettiine bildirerek mfettilik dahi aym cevab verdi. Mabeyn verilmezse kat muhabere edileceini yazdk. Dahiliye nezaretinden emir gelmezse verilemez di yorlar. Dahiliye Nazrna da meseleyi bildirmiyorlar. Yarm saatten fazla bir zamandr bura ve Diyarbekir muhaberesini kat ettik. Maamafih dier kolordulara da malmat verilmesini ve aym suretle hareket edi lirse muvaffak olunacam telefonla Paa hazretleri emir buyurdular. Bunun zerine arz ediyorum. Sureti hareketinizin ian msterhamdr. Yaverim Ferit: Paa hazretlerine etraflca, cevab verebmek iin tideki sualleri de soracam: 1 Dier kolordulara biz mi malmat vereceiz. Bunu siz mi te min edeceksiniz ?. 2 Gerek muhaberenin kat hakknda gerekse mabeyn e mza kere esaslar gibi kongre mukarreratmdan paa hazretlerini srate haberdar ederseniz, ltfetmi olursunuz. Ben imdi'Paa hazretlerine malmat veriyorum. Osman Nuri: ifre geliyor. Dier kolordulara biz malmat vereeeiz. e Muhabere 3 evvelde bitmi. Gelecek ifreye intizaren bir teebbs te bulunmadm. nk niin, ne oluyor? Anlamadm gibi, bu 11 ev velde bahsolunan ifre de geldi. Tarihi 9 Eyll ise de 10 Eyll 3 ev velde Sivastan ifre geliyor, haberi verildiine ve mabeynle muhabere nin gece yarsmdan sonra dahi devamna nazaran keidesinde bir tehir olmad ve yazlnn da gece yarsndan sonra, yani 10/Eyllde oldu u anlalyor. ifre aynen u:
Sivas 9/9/1335 Gayet aceledir. Dakika tehiri mucibi mesuliyettir.
15. Kolordu Kumandanlna Kongrenin Atiyei mkneye olan maruzatna Dersaadet telgraf ba mdriyetince muhalefet edilmitir. B ir saat mhlet zarfnda mabeyni hmayuna yol veril mezse tekmil Anadolunun Dersadetle muhaberei telgrafiyesi kestirilecei cevaben mezkr mdriyete tebli ettirilmitir. Kongrenin bu matlebi mesruuna cevab m uvafakat alnmadndan an tebliden itibaren Ankara, Kastamonu, Diyarbekir telgraf merkezlerile Sinopta telgraf muhaberatnn tatili, yani kongrenin iaratmd&n maada hi bir telgraf Dersaadete geirilmemesi ve dersaadetten kabul olunmamas ve G arb Anadolu ile muhaberemize mni olmayacaksa Geyve boaz cihetindeki hat . tn dahi tutulmas veya muvakkaten kat ve icraat neticesinin ia n rica olunur. B u talimata mmanaat edecek telgraf memurlar mahallerinde derhal Dvamharbe
gerilerek haklarnda en ar ceza tatbik olunacak- bu talimatn tatbiki 20, 15, 13, 3. Kolordu kuraandanlHa nndan rica edilmitir. Vusulnn iar buyurulmas. . > Sivasta U m um Kongre H e y eti -3. Kolordu Kumandan Salhattin
Derhal mntakamdaki irtibat kestirmek iin icafo edenlere emir verdim. Yalnz ecnebi memur ve mmessillerinin, ve aielmm husus muhaberatn kat edilmemesini de ilve ettim. Bir ok insanlarn ktisa d, tima mnasebetlerinin kat ile zarardide olmalarm aleyhimize bir i telkki ettim. Bir haftadanberi kongreye yazdklarm hakknda dahi bir ey almamtm. imdiye kadar neler grld, nelere karar ve rildi, kongrenin padiaha maruzat nedir, buna sebep ne?... Tek bir fk ra yok. Makina banda yaverim dahi, beni sratle haberdar etmelerini bildirdii halde, bu sktun mnas nedir? Hususe ben Heyeti Tem siliye zasndanm. Sivas kongresine btn Heyeti Temsiliye zs murahhas iken, ben arktan ayrlmamak iin itirak edememitim. Fakat Erzurumdan ayrlrken bilhassa Mustafa Keml Paa sz ver miti M bei her gn mukarrerattan haberdar edecek ve mhim karar lar verilmeden reyim dahi alnacakt! Eylln altsnda yazdm yirmi maddelik mhim muhtram ne oldu, Erzurum kongresi esaslar ne oldu. Kongrenin yapt bir iin esbab mucibesini bilmekliim behemahal lzmd. Hususe Trabzondaki Heyeti Temsiliye -zasndan zzet ve Servet beyler itirak etmemi, Mustafa Keml Paann kuvveti ele alnca kimsenin haberi olmadan enrivkilerle bir ok ilere eret edecei dedi kodusu yatmam, bilkis bir haftalk skttan sonra mrltlar bala mt. Sivasa unu yazdm:
Erzurum 10/9/1335 Sivas'ta 3. Kolordu Kumandanlna H ey eti Temsiiiyeye: Kongre heyeti muhteremesinin 9/EyIl/1335 ifreli telgrafnamelerini bugn leden bir saat evvel aldm. E sbab mucibe hakknda haber'dar olmadm cihetle dn gece msflleylden sonra makina banda Osman N u ri efendinin kolordu yaverine olan beyanat zerine ihtiyaten bir ey yaplmam ve am takip eyleyecek izahatna muntazr kalnm idi. Bugn buraca da icab ifa ve Trabzona lzm gelen tebligat icra edildi. B u mnasebetle arz eylerim ki Erzurum et kongresinin her gnk mzakert ve mukarreratm deta gn gnne takip
mek ve her trl ahval karsnda en salim kanaatlerle mcehhez bulunmak cizleri iin myesser olabiliyordu. imdi ise. ya uzaklk veyahut iin okluu bundan mahrum klyor. B u sebeple kongre heyeti muhteremesinin zat akdesi padiahiye olacak maruzatnn m fa d ve hlsasndan haberdar edilmekliimi niyaz eylerim. Bununla beraber kongrenin mzakert ve mukarreratndan mhim ve hassas o la * noktalarn esbab mucibesini icra kararndan evvel renmek iin gerek ark vilyat heyeti temsiHyesinin bir uzvu mahsusu olmak ve gerekse mukarrerat milliyedeki icra salhiyet ve mesuliyetini hiz kumandan bulunmak gibi iki zaruret
mahsusa vardr. Yalnz mahrem mevardan baka kimseleri haberdar etmemek l zm gelince o nokta hakkmda da kayt ve iaret buyurumasn rica eaerixn. sna gre tenvir ve haberdar edilmekliimi hassaten istirham ejder m. H er halde nezdi samilerince esasen takdir buyurulmu olan bu noktalar hakknda sra
15 . Kolordu Kumandaru
Kazm Karabekir
Bugn elimize gelen 5/Eyll ajans Sadrazamn yine mnasebetsiz, beyanatn yazyor. Harbiye Nazn Sleyman efak imzasle 19/Agustosta yazlan ye tamim edilen Sadrazam Damat Ferit Paann 3/Agustosta Harbiye Nezaretine yazd tezkere de aym mahiyette. Tezkere u:.
Sadareti Uzm a Mektub kalemi B il
Harbiye Nezareti Celilerine
Paris konferansndan avdetimi mteakip makam senaveriden vilyata
tamim
yolunda vuku bulan vesayaya cevaben 3. Ordu Mfettiliinden mevrut telgraf n a me mtala gzar senaveri olduu her tarafta asayi berkeml olup yalnz Ay dn vilyetinde Yunan igalinden tevelld teevvat berdevam bulunduu ve vilyat sairede dahi maliyetleri yankesicilikten ibaret islm etelenle baz ay namta-
kalarda ibraz faaliyet eden R um etelerinden baka intizam ihll eden hi bir v ak ~ fevkalde mevct olmad kumandan marnileyh tarafndan iar ediliyor. Tekilt millye namile eteler tertip ve Aydn vilyetinde Demirci Efe ve K uvvayi M illye Kumandan Hac kr nam mstearile her tarafta ahaliyi silh altna d a vet ve icabet etmeyen genleri ve evltlarn gndermeyen ihtiyarlar idam ve haneleri ihrak edileceini iln eden her tarafta msellh maiyeti ile halkn nukudunu gasp eyleyen ehas efalinin 3. Ordu Mfettilii tarafndan yalnz ehirlerde vukua idrki mkil bir tevildir. Dier gelebilen yankesicilik mahiyetinde gsterilmesi
taraftan silki celili askeriden ihra edilmi bulunan M ustafa Kem l ve birka g n Bahriye Nezaretini igal eden R a u f Bejderin Anadoluaa vsi muhaberat ve mte madi seyahati hafiye neticesinde ve cevamii erifede tahdii ezhan mucip tefevvhattan sonra kibeti livabedesti isyan olarak ahalii Osmaniyeyi kongre namile cabeca itimaa tevik ve meali varestei tekrar olan b ey a nn a m el er nekreyi emesin i ve ark Anadolu vilyetlerinin mevakii umumiyeside btn kaza ve liva vilyet m messillerinden mrekkep itima akdini meru bir hal farz etmek iin Devlet znn da dellet ettii mefhumdan tegafl etmek lzm gelir. l f ete tertibi suretile Ve bu su
Trablusgarp muharebesinin idamesi Balkan muharebesini tevlid ve dnk tab'amz olan akvam sagirenin stanbul kaplarna kadar vm dunu inta etti. Osmaniyeyi bugnk hali felket istimale dar eyledi. felketlerden hl Aym kmbin retle Harbium um i esbab tahassl ederek nihayet btn lemi beeriyeti ve Devleti. Devleti Osmaniyeyi on olmayanlar imdi Ana senedenberi maruz inden tarada kaldklar
dolu ktasna musallat olmaya baladlar.
esbab ,ayn netayic tevlit edece ve
bulunan bilcmle memurin geirdiimiz u zaman nzik ve m -
kde hkmeti seniyenin icraatm tasJuve bu sebeple menafii azmei vataniye
hukuku mhimme miiliyeyi ihll edebilen ahvalden ittifa eylemeleri lzumu negrt
fkdanii atfetlerinde varestei izah olmakla muktezay hale tevfik hareket tarafta hkm kanuna riayet edilmesinin, iktiza 5/Zilkade/1337 tezkerei senaveriye ibtidar klnd. 3/Austos/1335
ve
her
edenlere tebli siyaknda terkimi
Sadrazam D&mat Ferit
Harbi umumiye bile bizim sebep olduumuzu syleyen Sadrazam vaziyeti hl nasl idrk ettii yeni ajanstan da anlalyordu. Erzurum kongresi esnasnda yazdklarn Sivas kongresinde de her tarafa ajans larla nerettirip duruyor. Harbiye Nazr da Mensubini askeriyenin bu gibi teebbsat hatt tasvibkr bir vaziyet ile telkkisinin faide yerine selmeti memleket namma gayr kabili telfi azm zararlar mstelzim olaca, istikll ve vaziyeti umumiye! memleketi bile nakabili tevakki hatalara ilka eyleyeceini pek elm tecrbelerle sabittir gibi szlerle neriyat ordulara tamim ediyor. Can skc bir vaziyet. stanbul ileri mizi akm brakmak iin mtemadi ilerken, tilf drt yanmzdan akla gelmez dolaplar kurarken, Sivastaki arkadalarmz akam oldu hl bana malmat vermiyorlar! Maahaza evvelemirde stnbura veritirmek ve Sivas'n arzusunu bilyor gibi grnmek her halde bir vazifedir. Har biye Nezaretine neriyat reddi ve mabeyne yol verilmesi iin unu yaz dm (Mcavir 3., 13., 2., Kolorduya da yazdm).

Erzurum: r Harbye Nem retm e 1 5/Evll/335 tarihli ajansta Sadrazam paa hazretlerine atf edilen beya elan 10/9/1335
nat yine mucibi teessr ve mnakaal bdi olduu gibi vatan ve milletin ti merkeziye ile milletin arasm ak mnasebetile tekrar arz eylerim ki: tur. bir cereyan mill vardr. ferttir. letin b u harektn tutmak muhataralarn gryorum.
i yzn bilmemek ve bu yzden mtehassil fa&tah neir ve telkkilerle hkme B u ajans mtehassi bir A nadoluda M ustafa Kem l P a a hareketi yok
U m u m A nadoluda tamamile milletin vahdet ve mareketinden
M ustafa Kem l P aa da o milletin sinesinde ancak
Mevcudiyetini hayat ve memat dalgasndan kurtarmak isteyen btn m il ttihad ve Terakki manevras veyahut bir ka ahsn tccelld B yle telkki
mahiyetinde gstermek kadar zalimane bir hareket ve kanat olamaz.
ve kanaatler tamamiyle devlet ve milletin zararna birer suikasttir. Tam am ile ak ve vicdan olarak sylemek lzm gelir ki: hkmeti merkeziye milletin itimad ve emniyetini gittike daha ziyade kaybetmektedir. U m um ! olan mill harektn mahiyeti askeriyesine gelince: B unu da defaatle arz ettiim vehile tekrar arz ve teyid ey cere lerim ki: E n byk kumandanlarndan son neferine kadar zat akdesi hazreti padiahiye kemli tazim ile merbut ve mtehassis olan orduyu hmayun mill yana pek ziyade kymet ve ehemmiyet byk bir m di necat beslemektedir. atfetmekte ve m ali meruai milliyeden
Binaenaleyh: hkmeti merkeziyettin tarih ve
millet nazarnda fevkalde muhtaral olan vaziyeti her trl cli ve suni tesirler den zade bir hal ile ve serian millete itminan bahs bir surette tashih edilmelidir.
>3
Bugn Sivas U m um Kongresinin zat akdesi padiahiye olaa maruzatna
D ersaadette Telgraf M driyeti Umumiyesinin sureti kafiyed e mni olduu ve zak
hasreti padiahi ile milleti necibeleri arasnda hail olm ak gibi tarihin hi bir vaM t affedemiyecei bir crete kar kongrenin bil mni maruzatlar iin yol alnca ya kadar A nadolunun Payitahtla olan muhaberat da karar mill ile inkitaa ura mtr. cizleri telgraf mdr umumisinin byle bir harekete cretini hkmeti merkeziyemizin karar ve malmat haricinde kabul ve tasavvur ettiim cihetle a l kadaranm derhal tecziyesile beraber vaziyetin lisan hkmetten, tashihi ve bilhassa milletin zat akdesi padiahye olan revabt ve tazimat fevkaldesine ve arzuyu meruunu sevgili Padiahna bil vasta arz ve ibla mmanaat olunm yarak h kmeti celicmizce millet ve ordu revabtmm bilfiil kazanlmasn sureti mahsusada ve kemli hulusu vatanperveri ile arza msaraat eylerim.
15. Kolordu Kum andan M irliva Kzm Karabekir
Teceddt Frkasnn stanbuldan M. Keml Paaya yazd mektu bun ve bilhassa tabib Esad paann Sabk Harbiye Nazr Ferit paa il temasnn ne byk gaflet olduu, Anadolu harekt millyesimn ttidat ve Terakki manevras gibi gsterilerek ajanslarla tamime nasl istinaf gh edildii anlalyordu. Ben de lzm gibi bunlar ac cerh ettim- Esa sen Mustafa Keml Paaya da bu mnasebetsizlii yazmtm. I0/Eyllde Van valiliinden azledilen Haydar bey geldi. Akam st Sivasta u ifre geldi:
Sivas . 15. Kolordu Kumandanlna. M stakil Krdistan tekili propagandas yapmakta olan ngiliz binbas M is ter N ovil, yannda M olan zade Rfat, Bedirhanilerden Km uran, Celdet ve Cemil paa zade Ekrem beyler namndaki zevat ile M ala ty aya gelerek Elziz valisi G alip de kendilerine iltihak ile Bedirhanilerden beyler mtereken millet ve vatan aleyhinde olan mutasarrf liva icraata tevessl eyledikleri ve li gya olan H alil 9/9/1335
postay vuranlar takip eylemek maksadile etraftan ekrd celbine kalktklar istihbar edildiinden H arp uttan on beinci A la y kumandam makineli tfekle mcehhez bir mrezi askeriye, Aziziyeden iki svari bl. Siverekten M ala ty adaki svari alayna mensup blk M alatya zerine tahrik edilerek mumaileyhin tevkifleri esba bna tevessl edilmitir. Netice ayrca arz olunacaktr.
H ey eti Temsiliye
3. Kolordu Kum andan Salhattin
11/ Jtyll sab&Meyit Sivasta*. u cey&b aldm:
Sivas
4 M stacel ve Zata mahsustur, . 10/9/1335
15. K olordu Kumandanlna.
C : 10/9/1335 ifreye: Ayrca ve bertafsil arz edilecei vehile M alatyadan Sivas serine bir ksm ekrad ve malumlesarni zevat ile bir hareket yaplmas hakknda Dahiliye Nezaretinin Elziz vilyetine emir ve talimat its vali G alip beyin de ayn 14 nde harekete geecei hakknda cevap vermesi ve btn muhaberatn Si vasta ele gemesi zerine artk stanbul ile mnasebetimiz mnkat ve hkmeti hazraya olan emniyetimiz bsbtn mnselip olmutur. Binaenaleyh bu vaziyeti katiyye karsnda Dersa adetten gnderilen ve kongre zasndan hemen hi kimse sin hsn ahadetine mazhar olamayan M ithat Beyin pek musip olan teklifi dev letleri vehile V a n a gnderilmesini ariz ve m ik tezekkr ettik. Hassaten u yeni vaziyet karsnda marnileyhin Erzurumda alkonulmas veyahut Dersaadete geri gnderilmesini zarur bulduk efendim. H ey eti Temsiliye.
K olordu Kum andan namtaa Erkmharbiye Reisi

A h m et Zeki
Telgrafhanelerden malmat toplanmas iin Erzurum telgrafhane sine bir memur gndermitim. Elzdzde, telgraf memurlarndan, gece .u malmat alm: 1 Vali bir iar hafi zerine Malatyaya evvelki g gitmiti. Oraya gelen ve drt kiiden ibaret bulunan bir Ingiliz heyetile istiare etmekte iken kendilerim derdest iin Malatyaya getirmekte olan bir svari mfrezesinin vrudunu haber alr almaz mutasarrf ve ngiliz heyetle beraber Khta kazasna firar etmiler ve hepsi Hac Bedir aa ya ea eylemiler. Bedir aa onlar himaye etmektedir. 2 Svari mfrezesi Khtaya kadar takip ediyor; fakat o hava lide' msellh Krtlerin hcumuna maruz kalmasn diye mfreze Kh ta'dan az geri ekilmi. Hac Bedir aay ngilizler klliyetli para e kandrmlar. Vali ve mutasarrf srf ngiliz taraftardr. nk bu iki ahsn ngilizlerden ok para aldklar rivayet ediliyor. 3 Elbistan'dan hareket eden bir alay ngiliz askerinin ne mik tar mevcudu olduunu bilmiyorum. Bu kuvvet henz Argaya muvasa lat etmemitir. ngilizlerin maksad Elziz valisine yardm etmekle be raber Krtlerin kuvvetinden dahi istifade ederek Sivastaki kongre heyetdni derdest imi. . 4 Harput ahalisinin fikri bir kii kalncaya kadar lmek ve ngizlerle arpmak. Valinin vatan ve millete pek byk ihanet ederek ngilizlerin kucana atld ve evvelce byle sui fikir erbabndan oldu u ahalice bilinemeyip, bu hainin vcudu if dilmeden vilyetten ka-
mas ahaliyi pek mteessir etmitir. ledilecei rivayeti iidiliyor.
Ele geerlerse her ikisinin d kat
Sivas telgraf memuru da u malmat veriyor: Dahiliye Nazn Adil beyin emrile Harput valisi bir mfreze tertibile Sivasa gidip kongre heyetini derdestle tahtelhfz Dersaadete sevk etmek fikrinde iken haber ala Mustafa Keml Paa hazretleri derhal kuvvetli bir svari mfrezesini Elsize evketmi ise de bu mfrezenin Malatyaya vrudu gnnde vali, mutasarrf ve ngiliz heyeti Krtlere firar etmiler. Msellh bir ok Krtlere mukabele edemiyeceini anla yan mfreze Malatyaya avdete mecbur olmutur. Ayn zamanda Sivas telgrafhanesi unu bildiriyor:
Sivas
10-11/9/1335 10/11 Gece M ustafa Kem l P aa Dahiliye Nazr Adil Beye tideki telgraf mitir: Dahiliye Nazr Adil Beye M illeti padiahna maruzatta bulanmaktan men ediyorsunuz. hainler! Alaklar, cniler.,. M ille F ak at vatan ek
Dm anlarla millet aleyhinde tertibat hainanede bulunuyorsunuz.
tin kudret ve iradesini takdirden ciz olduunuza phe etmiyorum.
ve millete kar hainane ve mezbuhane harekette bulunacanza inanm ak istemi yordum. Aklnz banza toplayn! G alip B ey ve hempalar gibi belehanin ahm ak a olan mevhum vaitlerine kaplarak ve M ister N o v il gibi milletimiz ve vatanmz* millete mer iin muzir olan ecnebilere vicdannz satarak irtikp ettiiniz denaetlerin kum un kibetini rendiiniz zaman kendi kibetinizle mukayeseyi de
tatbik olunacak mesuliyetini nazar dikkate tutunuz! Gnderdiiniz ehas ile
unutmaynz!
Mustaia Kem l
Vaziyeti grmek zere mevkii mstahkem kumandan Miralay Kzm, 9. Frka kumandam Miralay Rt, Sertabip Miralay brahim Tli, Kolordu Erkmharbiye Reisi Binba Mustafa ve Erknharp Bin ba Fahri ve Saffet beyleri nezdimde toplamtm. Bu telgraf herkese pek fena tesir yapt. rndan kmt. Telgraf Mustafa Keml Paann Kongre Reisi olmas sfatile olduu kadar mevkii itimaisi iirt de pek yakksz bulduk. Hususile stanbuldan daha ar kfrlerle bir cevabn her tarafa yazlmas keyfiyeti akla gelince ii daha mna sebetsiz gryorduk. Esasen tarihimizde lisann nezahatini muhafaza etmemek yznden iin mill tefrikaya ve msademeye ve felkete s rklendii vakalar mteaddit idi. Bilhassa Ajanslarla, gazetelerle, azdan hcumlar hep Keml paaya idi. Ahlk, ihtiras hakknda her gn ^z dolusu lflar sylendiini kendi de biliyordu. Vaziyet dvar kolordulara bildirmek ve kbngrece yaplacak ii sknetle bir karara..
balayp icab eden yerlere malmattan sonra stanbulla mcadeleye gir mek lzm iken d gibi bir vaziyete dmek byle basit bir vaziyet karsnda ayan endiedir. Herhalde istikbalimizde bizi bekleyen daha vahim frtnalar dnerek sknet ve metanet lzmdr. sknet bulduktan sonra Mustafa Keml Paaya vesayada bulunmay mnasip grdk. imdilik ilk i olarak yaplacak eyleri ylece sraladm: 1 Elziz valisi ihanet ettiine gre oraya dn gelen vali Hay dar beyi gndermek ve refakatine Tere andaki svari alayndan iki b lk svari ve br makinal tuefk bl e Kigi zerinden yarn 12 de harekete geirmek. 2 Sivas Mill kongresini Krtlerle bastrmak cinayetini tertip eden stanbul hkmetinin derhal ekilmesi iin daima birlikte hareket ettiimiz drt kolordu kumandam tarafndan mterek imza ile padi aha mracaat etmek. Bunun iin bir msvedde hazrlamak ve ibu ko lordu kumandanlarna da kabulden sonra, Sivas Kongresine de teklif etmek (Sivas kongresinin mabeynle grerek ne isteyeceini bilmi yordum. Fakat yaplacak ey kabinenin derhal istifasn talepti. Buna Sivas kongresi messir olamazd. Drt kolordu kumandannn mraca at meseleyi esasndan halledebilirdi.) 3 Diyarbekir kolordu kumandan namuslu bir sat olmakla be raber Musullu ve Araptr. Metaneti yoktur. Bunun iin bu kolordunun vaktiyle refakatimde bulunan Erknharbi vastasile icabnda kumanda n tebdil etmek ve emrime almak. 4 Elziz ve Diyarbekirle makina banda grerek vaziyete hkim olmak. 5 Erzurum ahalisi ile Elziz ve Malatya belediyelerine ve padi aha messir telgraflar ektirmek (Ankara ahalisinin de yapmakta olr duu anlalmt). 6 Bir Krt kyamna kar mteyakkz bulunmak ve bilhassa .Erzincan takviye ederek Derstme kar kuvvetli bulunmak. (1). 7 Sivas kongresine mnevi kuvvet vermek. cabedenlere vazifelerini taksim ettim. Vaziyet pek ciddi ve bir elden idareye muhta olmasna ramen Sivas Kongresi Reisi M. Keml Paann, bana etraflca malmat dahi vermeyerek, para para teeb bsler yapt anlalyor. Halbuki vaziyet pek vahim olmaya msait tir. ngilizlerin E2foistandan kuvvet gnderdikleri vki olmasa dahi, ~
(1 ) stanbul mtemadiyen fena adamlarn, bilhassa Krtlk mntakaya gn deriyordu. B u sefer Dersime de Osman N u ri isminde birini tyin etmi. Tahki katta b u zat A yvalk kaymakam iken, orann igali zerine akta kalm, ngiliz lerin himaye ve iltimaslar zerine hkmeti merkeziye tarafndan Balkesir m uta sarrflna tyin edilmise de A yvalk ve havalisinde R um lar himaye ettii ah a lice malm olduundan Balkesir halk kabul etmemi, yine ngilizlerin iltimasile ara Dersim mutasarrflna tyin lalnm !... Gnlere samayan mthi iler snda kendi hkmet memurlarmzla uramak pek elm oluyor.
yra ayn tesiri yapabilir. Ve mesele bir Krt kyamna mntehi ola bilir. Eer hakikaten Ingiliz kuvvetleri velev czi olsun gelirse bunu muhakkak addetmek ve vukuat nlemek lzmdr. Elaziz havali sinde patlayacak bu infilkin Diyarbekiri gayet abuk saraca ve on dan sonra benim mmtakama da sirayetle, iin vahm bir hal alacam, btn bu havaliyi tandmdan, iyi gryordum. Vakay bizzat ele alarak btn merkezlere kuvvet vermek ve kolordular da stanbul'a kar yazdm telgrafa imzay koydurarak Sivas kongresine ii hazr olarak takdimden baka are yoktu. Elzizden alaz asker Reisi Miralay Vehbi beye makina banda u sualleri sordum ve cevaplarn aldm: S: Vaziyet nasldr? Vali vekili kimdir ve nasl zattr? Firari Ali Galip ve hempalar nerede ve ne yapyorlar? C: Elzizde sknu tam vardr. Dn leden sonra 3 de Ma latyadan aldm malmatta Vali ve mutasarrf ve ngiliz binbas ve sair malm olan ehasn Malatyadan be saat mesafedeki Khta isti kametinde Erguvan nahiyesinde bulunduklar ve orada kuvvet cem et mekte olduklar istihbar edildii merkezinde idi. O vakittenberi baka bir malmat almadm. imdi Malatya ile Elaziz arasndaki her mu habere telinin de krlm olduunu rendim. Yolun Malatyaya yakn krlm olduu anlalyor. Fakat kimin tarafmdan ve ne suretle krl dm anlayamadan. Vali vekili yoktur. Valinin gaybubetinden imdiye kadar namna olarak mektupsu Servet bey idarei umur etmi olduu gibi imdi de yine mumaeyh ayn surette ifay vazife etmektedir. Ken disi gen ise de akl banda ve ayan itimad bir zat olduu maruzdur. S: Harput ve Malatyadaki kuvvetler ne vaziyettedir? Takiba ta kfi midir ? Kolordumdan ben de miktar kfi kuvvet gndereceim. Herhalde zat lii biraderilerinin ve rfekamzm bu vaziyet karsnda fevkalde basiretkr bulunmas ve ahali ile eraf, ulema ve mtemeyyizan ile sk bir temas vcuda getirerek pek selbetli ve dindarane bir kudret ve vahdeti milliye husule getirmeleri temenni olunur. C: Harput ve Malatyadaki kuvvetler hakknda malmatm ifre ile arz edeceim. u kadar ki bendeniz her bir emre muttali olmadm dan Malatyadaki kuvvet hakkmda tam malmat veremeyeceim cihet le, bu hususun Diyarbekirden sorulmas mnasiptir efendim. Makina ^banda Diyarbekirde 13. Kolordu Erkmharbiye Reisi Halit beye unu yazdm:
1 Elziz valisinin, ihanetinden ve hin casuslarn M alatyadan firarndan ve civar kolordulardan hareket eden muhtelif takip mfrezlerinden cmlemiz haber dar olduk.
m z
Mstaceliyeti maslahata binaen H arp utla grtm.
H arp uttan ald-
m almata gre firarilerin Khta istikametinde Erguvan nahiyesinde bulun duklarn ve M alaty a ile Elziz arasndaki telgraf hattnn kesildiini rendik. 2 Diyarbekirdeki kolordu kumandanl vaziyeti ne suretle mtala ediyor?
3 H arput V ali vekletini mektupu Servet bey namnda bir zat ifa ediyor, ayan emniyet midir? 4 3. Kolordu ie sk ve devaml irtibatnz var mdr?
5 Erzincan'dan bir kuvvei askeriye hareket ettireyim mi?
'
6 M ala ty adan firar eden casuslarn hi bir. yerde ruyi kabul grmemesi iin bunlarn ihaneti ve devlet ve milletin kalpghma kar suikastte bulunmamalar ve feeyneslm sifkidemaya tasaddi gibi er ve kanunun en yksek derecede cinayet addettii, bu eseri ihanetin tekmil mlhakata serian ve telgrafla neri ve islm olan larn bu casus zmreyi red ve mha etmesi iin tedabiri seria ittihaz buyurulduundan eminim. Derecei tedab,iriniz nedir? 7 Hkmeti merkeziye imdiye kadar ik ettii muhtelif cinayata kars muh telif teviller buldular, nihayet zat akdesi padiahiyi bir ebekei casus ve ekzip Me evirerek milletten tamamile ayrmaya tasaddi ettiler. umum kongresini bulmuharebe Krt Ve en nihayet de Sivas iin Dahiliye Nazr ekiyalariie bastrmak
A dil Bey, Elziz valisini memur etmi ve Dersaadetten ald byk bir para m u kabilinde vatanszca ve imnszca harekta balamtr. B ir kabinenin bu suretle an bile ve en mhim rol ika eden Dahiliye N azr hin zuhur edince kabineye bir
itimad ve em niyet caiz olamayaca cihetle hemen namuskr ve mali milliyeye riyetkr dinini, vatan ve milletini seven bir kabine tekilini Bakum andan Akdesi Padiahmz hazretlerinden umum kolordular narama mtereken bir telgraf yazmak mukarrerdir. B u babptaki mtalanz nedir. Tam am ile mutabk kaldmz , tak dirde ariza msveddesini takdim edeyim.
> .,
Kzm Karabekir
13. Kolordu Erkmharbiye Reisi Halit beyin cevab:

1 M ala ty ada 100 kadar msellh atl. 60 piyade ,iki mitralyz, 8 sahra topu vardr., 2 Cebel topu M ala ty aya yarn varacaktr. Hasmensorda da bir svari b l vardr. Elzize iki gn sonra bir svari bl ve bir tabur varacaktr. B u n lar da M ala ty aya sevkedeceiz. Siverekten de bir tabur piyade Elzsze hareket edecektir. Elyevm M ala ty adaki kuvvet vaziyeti umumiyeye nazaran cidd takibata msait deildr. M ala ty adaki esleha depolarnn muhafazas mhimdir. 3 3. Kolordunun. Aziziyeden gnderecei svari blklerinin M ala ty aya v cudunda cidd takibat mmkndr. M alatya teli bugn M alatya civarnda krld. V a li D a Btazize behemehal tamiri ve Erzincan zerinden muhabere temini yazld. nc K olorduya M ala ty aya blklerin tesrii iin haber vermenizi rica ederim. gre harekette srat lzmdr. hiliye nezaretinden ayn 14 nde aairle M a la ty a dan Sivasa yryeceini yazdaa Sivasta ihtiyat kuvvet bulundurulmas da lzmdr. Firarilerin Khtaya katklar muhakkak deildir. B ir rivayete gre M ala ty aya be seat mesafede B urga nahiyesinde aair cem ediyorlarm. Fakat vali ve mutasarrf ngilizlerin asam ifsa etmesi muhtemeldir. D in nesayihden geri durulmuyor. Mecburiyet zerine 15. A la y kumandann talimatla Elzizden tahrik ettiren ve tevM emrini veren bendenizi m. feati anlad. Kumandann tereddd frsat kard. imdi hakiV a li Dersim e de gitmiti. Dersim lilerin vaziyeti Fakat i iten geti.
mekktr. B unlar m uhalif vaziyet alrsa K igi ve Erzincanda kuvvet bulundurm&mz icab eder. Dersim imdi sakindir. Bizim ksm kllimiz, M usul ve l, H a lep, U rfa istikametine kardr. M tatakam z vsi, kuvvetler pek danktr. B u zatilerinin tedabir cereyan etmiti. Esfoeple M alaty aya en ziyade 3. Kolordunun* Dersim e kar ittihaz zaruridir. Evvelce de bu babta Mfettilikle muhaberat 4 Servet beyi Vehbi bey mnasip grd.
5 Sivas ile sk muhaberemiz vardr.
Yalnz M a latya teli yaplamazsa tavas
sutunuza ihtiya vardr. 6 Casuslarn mmtakamzda derdest ve tevkifi iin her tarafa emirler veril mitir. Belediye riyasetlerine tamim yazlmtr. B u mesele pek ehemmiyetle ta kip olunuyor; ngilizlerin parma olduuna gre hkmetin aairden midi ke since igale msaade etmesi ihtimali de vridi hatrdr. 7 . M akam hilfete, makam nezarete ba telgraf bu hayattan kyet edile cektir. Suretini takdim ederiz. Bundan ziyade mmtakamz itibarile biz alkadarz. M aam afih bu madde hakknda kumandann fikrini alarak arz ederim. 8 Diyarbekir, B itlis vilyetleri asayi ve efkr umumiyesi iyidir, tngilizlerin m adiye harektndan dolay yalnz Cizre-Zahu istikameti bizi dndryor. Halit
3. Kolorduya arzu edilen fkralar yazdrdm. Elziz ve Malatya belediyelerine Erzurum halk tarafndan da maneviyatlar takviye ve Sivas kongresine kar hrmetlerini tezyid iin mnasip eyler yazdm. Sivasta Heyeti Temsiyeye de: Dersimin vaziyeti mekk olduundan imdilik Erzicandaki iki svari blnn ibkasm ve bunlann bir ta bur piyade, iki top e takviye edeceimi, bilhare Erzincana bir tabur daha gndereceimi; buras merkez vaziyette olduundan icabnda her tarafa, hareket mmkn olduunu ve Van valisi Haydar beyle Tereandaki iki svari ve bir makinal tfei yarn (12/Eyllde) Elzize tah rik edeceimi bildirdim. (13 de hareket edebildiler). 10 tarihli yazlp (Ekseriya gece yars yazp ertesi gn ifreler geldiinden byle olu yor) bu iler bittikten sonra gelen heyeti temsiliye ifresi de (Ali Ga libin Khta mmtakasmda Bedir aa nezdinde .efrad cemiyle mukabil harekete kyam eyleyecekleri ve ihtiml Marata ngiliz kuvvetlerin den de istifade edecekleri tahakkuk etmitir. 13. Kolordu takiplerine emir vermi, 3. kolordu da imkn olduu kadar kuvvetlerini cenuba do ru indirmitir. Vaziyetin tamamen millet idhine temini ve bu hainlere kprdanacak frsat verilmemesi iin Mamahatundaki Svari alaynn Harput istikametinde tahriki) ni yazyor. Elziz ve Diyarbekirle gr erek daha ziyade tenevvr etmi ve icabatm yapm olduumdan, vazi yete sk temastan baka yaplmasn lzumlu grdm dier ilere getim. Padiaha yazlacak telgraf hazrland. Aynen udur: d ) .
Bakumandan Akdesimiz evketu, mehabet Padiahmzn uthei uyay mkrtelerme. evketpenah efendimiz; Bugn vesaiki resmiye ile sabit ve kemli teessrle her tarafa yi oldu ki Dahiliye Nazr Adil bey ve Harbiye Nazr Sleyman efik .paa Iafi bir plan tah tnda Elaziz valisi G alip beyi baz din ve vatan hini casusariyle beraber teden beriden bir ksm mselil krtleri toplayarak eteler tekil ve riyaset ettirmek ve
(1 ) S v kongresi heyetile grtkten sonraki eklidir. Msveddesine n,azaran bir iki kelime r farkldr. B ir ks sahife sonra izahat vardr.
bunlar Sivas'ta
inikad eyleyen ve her trl mnasile M ill ve mer
ve bundan
dolay da orduyu hmayunlarnn emniyet ve mzaharetlerine mazhar olan kongreyi bilmuharebe bastrmak suretile beynelislm sifki demaya tasaddi olunmas v e ayr c a memaliki mahrusei ahanenin gayri mnfek bir paras ve makam akdesi sal tanat ve hilfeti seniyelerine lyezal bir hissi rabta ile merbut olan Krdistara g y a ayaklandrmak suretile vatan paralatmak gibi mahza dmanlara has bir pl nn tatbikini klliyetli para tnukbrlinde taahht etmi olduklar tamamile teza hr etmitir. ifreli muhaberat elde etmek ve bu cniyane harekt takip ve .te vahhu eylemek suretile muttali olan civar kolordularn sevk ettii muhtelit kuv v a y i askeriye (G alip) hininin riyasetindeki eteyi M alaty ada tazyik etmi ve M a latyadan hasiren firara icbar eylemitir. Takiplerine iddetle devam olunuyor. Lehlhamd ibu melanet pln vaktinden evvel kefedilmi ve tedabiri katiye itti haz olunmutur. Beynelislm sifki demaya ve memlekette itia ihdasiyle fel ketler intacna alan bu zmrei ihanet takibat neticesinde kanunun ve eriat garay Ahmediyenin penei icraatna tevdi olunacaklardr. Dm an parasile ve v a tanszlk hissle tertip olunan bu ihanete muttali olan Elziz ahalii islmiyesi pek derin bir nefret ve galeyan izharile casuslarn bilfiil takibine koyulmularsa da adaletin tatbik olunaca vaadile sknete irca olunmutur. ' evketpenh efendimiz; , Devleti Aliyei Osmaniyelerinin ve hanedan celilanmzm alt buuk asrlk tarihi mbarekinde ve hassaten hayat ve memat ile rpnan u tarihi devrede D ev let ve milletin kalbghna tevcih olunmu bu kadar hainane bir misale tesadf olunamaz. tn milleti Zat akdesi hmayunlarna kemli tazim ve ubudiyetle merbut olan b necibelerile orduyu hmayunlar vatan ve milletin ve zat akdesi hile-
fetpenahilerinin hals suudu gibi bir gaye mukaddese etrafnda toplanm olduk lar bir srada dman tarafndan satn alnm bir zmrei ihanetin asakir alanelerile msademeyi ve beynelislm sifki demay mucip suikastler tertip etmesi ve suikastn mahvn bilhassa Dahiliye N aznle H arbiye Nazrnn tedvir eylemesi hkmeti merkeziyeden derhal itimad ve emniyeti nez ettirmitir. Ayrca hakan celilanmzla milletin arasnda haili muzir olmak crm de tarihen affedilemez bir cinayettir. U m um milletin mer olan amalini ve bir araya gelen kuvvetini in kr ve tevil edip de bunu ttihat manevras gstermek ve zat akdesi Hilfetpenahilerinden ketmi hakikat eylemek kadar zim bir gnah ve mesuiyefc olamaz. Sevgili padiahmz umum milletin kudreti mterekesi siyas tesirden azade ve mnezzehtir. Orduyu hmayunlar ise bilklliye siyas cereyanlardan mnezzeh ve ancak umumu vatan ve milletin ve zat akdesi hmayunlarnn masuniyetine ahdazm eylemi olan millete mzahirdir. Binaenaleyh mali meruai milliyeye istinat edecek dinine, vatan ve milletine merbut ve zat akdesi hmayunlarna sadk bir heyeti cedidei hkmetin tekili ile milleti necibelerinin ve orduyu hmayunlarnn tatminini ve bunu mteakip vatan ve milletine ihanet etmekte ol^n casus ebekesi hakknda tahkikat ve icraat seriai dlnelerinin icras ve bu surette bir heyeti dilei hkmet tesisine kadar merkezi hkmetle bir vehile muhabere ve mnase bette bulunmamaa karar vermi olan milletten ordunun ayrlamayaca zat vakaya muttali ve mahalline mcavir olan kolordular kumandan hakipyi aban ele rine arza mecbur olduk. Olbapta ve katbai ahvalde emrfermsn evketl padia hmz efendimiz hazretlerinindir.
bu telgraf yirminci (Ali Fuat Paa), nc (Miralay Salhat tin Bey), on nc (Vekili Miraly Cevdet bey) bir de ben imzalamay muvafk buldum. Konyaaki muhit daima muhterizdi. Bunu, civarn daki li Fuat Paaya da bildirmitim. Mteakip hdiseler bunu gs
teriyordu. Makina banda aksi bir cevap almak bugnk vaziyetimiz iin iyi olmazd. Bunun iin vaka mahalline mcavir kolordular kaydile drt kolorduyu kfi grdm. Vaziyeti grmek ve padiaha ya zlacak drt kolordu kumandannn mterek telgraf ile hkmetin Is katm taleb etmenin en kestirme tarik olduunu anlatmak zere kong re erkn muhteremesiden iki zat e 3. Kolordu kumandannn ma kina banda bulunmasn rica ettim. Kolordu Kumandanndan ald m cevap: Kongrenin hitamna mebi bugn leden sonra saat te merasimi mahsusa e mhim ve umum br itima aktedmesi ve bu ictimada umumun bulunmas mukarrer olduundan arzu buyurulan i timain alt sonrada olmasn rica ederim den ibarettir. Vazifedar olan Mustafa Kemal Paa kongre mukarreratmdan, ne olup bittiinden va kit ve zamanile haber vermeyerek, kendi balarna bir eyler yaptk lar gibi, kongrenin hitama erdiini de bana yazmad. Bu kemekei! vaziyette kongrenin hitamm halk, korktular kayorlar telkki edece i pek tabii bir eydi. Kongreyi prestiten drecek bu karara habe rim olsayd itiraz 'ederdim. Bir hafta devam eden kongre stanbulla muhabereyi kesmeye ramen neye karar verdi, henz haberdar deiliz:. Diyarbekirdeki kolordunun mhim vaziyet karsnda behemahal bana, merbutiyeti vaziyeti corafiye ve siyasye dolaysiyle lzm olduu gi bi makina banda Erkn harbiye reisile olan muhaveremize nazaran da bunun pek lzumlu bir ey olduu anlald. Makina banda 13. Ko lordu Erkmharbiye Reisi Halit Beye unu yazdm: Vaziyetin tiyet daha nazik ve had bir ekil almas hlinde Kolordunuzun dorudan do ruya bana merbut olmas dnlmtr. Byle bir hal vukuunda ku mandan vekili Cevdet beyin vaziyeti ve avakibi iktiham edip edemyecegin bilmek isterim. Edemezse yarm madd ve vicdan ar mesuliyetler altnda kalmamas iin mumaileyhin kendiliinden ekilerek hemen ku manday vekleten Kenan beyin deruhte etmesini mnasip buluyorum. Fikrinizi imdi yaznz. Ayrca su iki maddeyi de yazdrdm : 1 Zat ahaneye umum kolordularn mtereken imzasiie eki lecek olan telgraf namenin msveddesini imdi oraya keide ettireceim. Dier kolordu kumandanlar da makina bandadr. Onlar da okuyor lar. Bunu mtala ederek cevap it buyurunuz. 2 Vaziyet hakknda Diyarbekir valisi beyefendi ile gayet ak ve kat' olarak mzakere ediniz. Zira valinin ittihaz edecei en zayf ve mucibi tereddt hareketi btn vatann aml ve avakibi ile alka dardr. Her tarafta btn valilerden kat mutabakat cevab alnmtr. Halid beyn cevab: Harbiumumideki kahraman kumandanmn amirine girmek ahsm iin eref ve cana minnettir, Cevdet bey temiz kalbli, drst, fakat bu makamn ehli deildir. Kumanda hakknda za ten Kenan beyle muhaberedeyim. imdiye kadar olan muvaffakiyette sizden ders alan HalidinMn onda dokuzu nisbetinde hasri muvaffakiyeti olduuna emin olunuz. Zaman nazik olmasa idi Cevdet beyi idare
derdim. Fakat bazan annda yaplacak bir ite tereddt gsterilmesi, son vaka gibi, frsatn kamasn mucib oluyor. Arabistanla hem hu dut olduumuzdan mumaileyhin vcudundan manen istifade vardr. Vali Erzurum kongresi mukarreratm alklamtr. Sivas kongresine de Halazadesini intihab etmitir. k temastaym. Galip beyin hiyanetine ok cam skld efendimiz. Halit Beye tekrar unlar yazdm: 1 Hassaten gzlerinden perim. Gayret ve fedakrlnz ve mehasini ahlkiyeizle mftehirim. Kenan beyin de gzlerinden perim. Ku manda meselesini bu vehile hal. ve tesbit edersiniz. . 2 Vali Faik beyefendiye ihtiramatm arz eylerim. Marn ileyh hakknda yazdm fkralar kendilerine arz etmekte hi bir beis yoktur. 3 Dier kolordular kmilen ve tamamen mutabakat beyan et tiler. (Dier makamlar banda ayn zamanda konutuumuz kolordu lardan muvafakat cevab geliyordu). 4. sonra da makina banda Sivasta 3. Kolotdu Kumandan Salkattin ve Ankarada 20- Kolordu kumandan vekili Mahmut beylere (Ali Fuat Paa teftite imi) unu yazdrdm: Elziz valisi Galip ila Bedirhanilerden Malatya mutasarrfnn ihaneti hakknda muhaberat cmemizce malmdur. Bu ihanet ebekesini Dahiliye Nazr Adil beyin bizzat tedvir ettii de sabittir. Dman hesabna ve devlet ve milleti mizin aleyhinde olan bu suikast failleri milletin galeyan ve teebbsat ve btn kolordularn mterek karar ve harektile muhakkak tedip edi lecektir. Fakat bir kabinenin en faali olan Dahiliye Nazr mihveri iha netini bizzat tahrik ve idare ederse o kabineye hi bir zaman itimad ve emniyet caiz olamayaca cihetle keyfiyeti derhal Umum Kolordu ku mandanlarnn mterek bir lisan ile dorudan doruya Bakumandan akdesimiz Padiahmz hazretlerile muhabere ederek bu kabinenin der hal iskat edilmesi ve yerine ancak amali milliyeye riayetkar, dine vatan ve milletine ve zat makam akdesi hilfetpenahiye merbut olan namuskr ve merutiyete tamamile sadk bir heyetin getirilmesi ve byle bir heyetin gelmesine kadar hkmeti merkeziyeyi tanmamak ve ir tibat ve muhabereyi kesmek hususunda milletin verdii karardan ordu nun ayrlamayacana maruzatta bulunmak musammimdir. Zatlileriij temamd mutabakat varsa be kolordu kumandannn mterek im zasn havi olacak maruzat msveddesini takdim edeyim. (Bir taraf tan da msvedde yadrlmtr.) 20. Kolordu Kumandan vekili Mahmut bey kolordusu namna der hal muvafakat etti. Salhattin bey kongrenin u telgrafn yazdrd: imdi bir suret vereceiz. Bu suret 3. Kolordu, 15, Kolordu, 20. Ko lordu kumandanlarnn mterek imzasile ekilmesini mnasip gryo ruz. Mtala ettikten sonra dier kumandanlarla ayn zamanda ek mek iin intizar buyurunuz.
Suret:
'
Makam Sadaretuzmaya
im di dorudan doruya Bakumandan akdesimiz H alifei Ziemmz efendimize
m aruzat mhimmede bulunmak mecburiyetindeyiz. ederiz. Aksi, takdirde manelerine raci kalacan arz ederiz.
H aile ika edilmemesini
rica
tevellt edecek netayici vehimenin tnesuliyeti srf zat fahi-
3., 15., 20w , 13., 12. Kolordu kumandanlart
Salhattin beye unu yazdm: Btn kolordu kumandanlarnn mabeyni hmayunu mlkneye keide edecei telgrafnamenin sureti takarrr etmi ve Sivasa da verilmi idi. Bunu mtala buyurdunuz mu? u halde sadarete ekilmesini teklif buyurduunuz yol vermek h a l kndaki telgraf mteakiben o mu verilecektir? Bu babtaki mtalanz nedir? Sadrazama byle telgraf vermektense Bakumandan akdese verilecek telgrafnamenin. son bir maddesi olmak zere bu telgrafmz zatahaneye takdime mni olacaklar ihaneti vataniye ile mttehim tu tulacaktr diyelim olur mu?
Kongreye unu yazdm:

1 Hkm eti merkeziyenin Dahiliye Nazr A dil bey de Elziz valisi G a lip
ve rfekasmn harekt hinanesini tertip ve izhar ettii cihetle hkmeti merkezyeye katiyyen ordunun dahi itimad ve emniyeti kalmamtr. Binaenaleyh imdi A n k a ra, Sivas, D iyarbekir kolordularile gryorum ve zat ahaneye Bakum andan ak desimiz sfate ve drt kolordu kumandannn mterek imzasile bir telgrafhame arz iin mzakere ediyoruz. Msveddesini buradan teklif ettim. M utabakat tamme halinde mefad vehile arz edilecektir. kararm a tevafuk ediyor mu? 2 Erzurum gelmitir. B u babptaki karar ve mtalamz kongrenin
ahalisi namna M d afaai H uk uk H e y eti kamilen telgrafhaneye V ily at
O nlar da zatahneye telgraf ekmeyi taht karara almlardr.
merkezlerinin telgraf ekmesi Sivas kongresinin kararma tevafuk ediyor mu?
Mustafa Keml Paann cevab:

T elgraf meali aynen cizleri ve kongre heyeti kiammca kabul ve tasvib edil mi ve utbeihmyuna arz olunmak zere hail olunmamas ve aksi halde tevelbana dvet olunmu ve ve ld edecek netayici vehime mesuliyeti zat fahimanelerine rci olaca makam s a darete bizzat arz olunmak zere Sadrazam paa telgraf zat hmayuna doruca arz olunacaktr. (Salhattin). imdi konana stanbul merkezinden telefon edilip vrutlarnda yol atrlacak
Kongrenin cevab:
1 etmitik. d il udur: Zatahneye keidesini teklif buyurduunuz suretin m uvafk olduunu Yalnz yem malmata gre su suretle ufak bir tdil yaplacaktr. tik satrda Dahiliye N azr Adil B e y * cmlesinden sonra O ta ve H arbiye arz
N azr cmlesi ilve edilecek bundan baka telgrafnamenin oltalarna dau tip etmesi ve suikasdin mihverini bilhassa Dahiliye N azrau n tedvir eylemesi lesi yerine tertip ve dahiliye ve harbiye nazrlar tarafndan tebli ve
"te r cm
tetbik etti
ren e d ile s i kaim olacaktr. 2 Y o l vermek hakkndaki telgraf mteakip yol verildikten sonra teklif b u yurduunuz telgrafname ekilecektir. Y o l verildiine emniyet olm adan vukubulacak Binaenaleyh padiahla k a f maruzatn hfz ve iptal olunacana pKe kalmamtr.
iyen ve bil vasta yni hkmeti merkeziyenin mdahale ve kontrol olmakszn grmek elemdir. 3 B u tashihatn 13. Kolorduya ve sair icab edenlere tebliini rica ederiz. A nkaraya buradan tebli olunacaktr.
Tadilt Diyanbekire de yaptrdm. Ve her kolordu kumajadammn drt kolordu kumandan imzasn da koymas ve kumandanlarn makina. banda bulunduunu da padiaha bildirmesini kumandanlara bildirdim. Ve tertibimiz mucibince yolun ald Sivastan bildirilince evvel kong renin teklif ettii ksa telgraf, arkasndan da benim teklif ettiim telg raf Padiaha ektirildi. Trabzon'dan gerek bu telgraflarn ve gerekse ihanet vesikalarnn teksir ettirilerek stanbul mabeyninine ve ricali marufeye ve matbuata tevzii iin icab edenlere tebligat yaptm. Ankarada 20. Kolorduya da bunu teklif ettim. Kabul ettiler. Elziz ve Diyarbekirle olan muhaveremizin hlsasn Heyeti Tem siliyeye bildirmitim. Ve ark merkezlerinden de padiaha mracaat ettireceimi yazmtm. Bugn yaptm ileri tasvib eder cevab al dun. Erzurum ahalisi namna Mdafaai Hukuk Heyeti padiaha yaz* dklan gibi mhim merkezlerin kendileri gibi hareketini tavsiye ettiler. dmdiye kadar aldmz malmatta yalnz Ankara bu ie ilk teebbs etmiti. Akam st Sivastan bir heyetin beni makina basma istediim haber verdiler. Zaten leden sonradanberi telgrafhaneden ayrlmam tk. Gece yarma kadar da ayrlmadk.
Sivas: Kzm Karabekir P&a Hasretlerine 1 Kongrenin, tevkil ettii saihyettar bir heyet nda bulunmaktayz. 2 Kongremiz kemli muvaffakiyetle ve btn Sivas parlak olarak son bir safha ile imdi hitsmpezir olmutur. yannamesi tamim edilecekti;'. 3 Hkm eti merkeziyenin malmunuz olan hainne icraatna kar mte reken alnacak tedabirin tatbikatna ait grelim. reisi H alit bey makina banda bulunmaktadr. 4 M ak in a banda mevcut olan zevat bervechi zirdir: Kongreden M ustafa K em l P a a hazretleri, Kongreden R a u f beyefendi hazretleri, Kongreden sm ail F a zl beyefendi hazretleri, K olordu kumandam Salhattin beyefendi, Erkm harbiye R e isi Zeki beyefendi. F u at P aa teftide imi, M a h balknan itirkile pek Mukarreratm havi b e ve nc kolordu kum an
dan Salhattin beyefendi ve Sivas Valisi Reit paa hazretlerile birlikte makina b a
m ut bey ve 13. Kolordu kumandan Cevdet bey ve mezkr kolordu Erkmharbiye
ff'
| ;
'v
;. .v -
ffi
v
Kongrenin bugn hitama erdirilmesine ben taraftar deildim. 8&atlerdenberi canm sklyordu. Makina banda verilecek izahat sabr szlkla bekliyordum. Verilen izahat beni hi tatmin etmedi. Biz iki m him mesele karsnda idik. Biri stanbulun mracaatmza lakayt kal mas hali idi. Tabii buna kar Anadolu uzun mddet basz ve merci siz kalamazd. u halde Sivas kongresi bir meclisi mill gibi ie vaziyet mecburiyetinde kalabilecektir. kincisi bir Krtlk kyam idi. Kongrenin, byle br kyam balangcnda dalverdi eklinde gsterilmesi stanbulun mneviyatm arttrarak mukavemete teci edecei gibi da hilde Sivas kongresinin nfuzunu ki henz her yere nfuz edeme miti krabilecektir. Sivas halknn itirke parlak surette hitampezir olduunu bdire kongre hakknda aldm malmat muhitimde ime syledimse suitesir yaptn grdm. Sabahtanberi Ali Galip vakasile megul olan rfekai mesaim ise meyus oldular. Tam celdet gs terip kongrenin varln gsterecei gnlere girmitik. nc mad dedeki (Mtereken alnacak tedabirin tatbikatna dair grelim) tek lifini kavrayamadm. Baa hi malmat verilmeden. stanbul hkumetile kat alka ediliyor. Sivas kongresi mukarreratma ait daha bir ey bildirmediler. Kongre neye karar verdi ki tatbikatn konuacaz ? Benim beklediim izahat: Kongrenin mukarreratile beraber stanbul hkmeti taannt ederse ne yapmaya karar verdikleri veyahut kongr vaziyetin inkiafna sknetle muntazrdr cmlesi idi. Sitemi ve ar tenkidimi sonraya brakarak tideki iki suali sordum ve gece ahval hakknda dnmelerini ve karar vermelerini teklif ettim:
1 Hkmeti merkeziyenin ve haricen tesir ve ihanetile eer husul emsi defaten myesser olmaz ve pek ge kalrsa Anadolu uzun zaman basz ve mer cisim kalamayaca cihetle vaziyet kesbi salh edinceye kadar ittihaza lzm gele mukarrerat salime phesiz derpi buyurulmutur. Binaenaleyh imdilik kongre nin dalmamas fikrinde bulunduumu ve bu baptaki mtala ve mukarrerat ifreli telgrafla yarm beyan buyurulmas halinde cizleri de mtalam takdim ederim. 2 - Kongre alelademi dald, yoksa isticaen mukarreratm tesri ile mi da ld? Bu bapta izahat izahat verilmesini rica ederim.
Kzm Karabekir
Heyetin cevab:
H eyeti Temsiliyeden Raif efendi hazretleri., Hsrev Sami, Mazhar, Hsrev ve Kara Vasf beyler, eyh Fevzi efendi hazretleri biraz evvel terif ettiler. Cmleta* gzlerinizden periz. 1 Hkmeti merkeziyenin hyanette taannt ve temerrd halinde ittihaz* lzmgelen karar derpi edilmektedir. Bu hususta zatliere de muhabere tabiidir. 2 Kongre mzakeratm tamamen tabii bir surette icra ve *i bir istacCe it -
zam grmeksizin ikml eylemitir.
(1 )
B u geceki vaziyet
zerine
lzum hsl
olursa kongre yeniden ve icab vehile takviye olunmak suretile fevkalde olarak itima edeblecektr. 3 Sadrazm Zatahneye yol vermedikten baka kendisi dahi muhabere et mekten kayor. M akina banda zatahaneye yol vermesi kendisinden m usirre taleb olunmaldr. Ankara ve Sivas, Amasya, Kastamonu, Nide, Erzincan. Sam sun bu suretle makina banda srar etmektedirler.
Makina basndaki en mhim muhaberemiz bitmiti. Yukarda tafsilen yazdm eyler hakkmda bir ka ey daha grtk: Malatya' havalisine gidecek ktalar, Van valisi Haydar beyin seri gitmesi, Dergime tyin olunan mutasarrf Sivasta tevkif olunduundan yerine m nasip birinin seria izam gibi. Asl mesele hakkmda henz Sivas'ta hibir ey dnlmedii, bir Krt ihtilli olabilecei de -hesaba katl mad anlalyordu. Bunlarn ikisini de ben kimseye syleyemezdim. Hususe Sivas kongresi mukarreratmdan hi bir maddeyi bilmeden sz sylemek mmkn de deildi. Krt ihtilline kar alkadar olan 13. .kolorduyu da zaten emrime almtm. Esasen mfettilik vekletinde Sivas Kolordusu da emrimde idi. Kongrenin zaruret halinde belki pek ge kalarak dnebileceklerini ben tatbik etmi ve mhim merakdzi takviye etmitim. Padiaha mracaatmz da, neticede iin mill bir hkmete mntehi olaca tehdidinden baka bir ey deildi. IstanbuIun Ali Galiple muhabere suretlerini 3. Kolordu bildirdi, Salhattin bey bunlar Dahiliye ve Harbiye Nazrlarna da bildirerek, kendisine nede itimad edilmediini ve hayrsz Ali Galibin Vali ve kumandan olarak vesaiti diye ile bir hyanet tertip olunduunu ilve ile padiaha ik yet edeceini yazm. Vali Reit Paa da ayn tarzda Dhiliyeye yazm. Vesika suretleri:
Birinci suret: Elaziz Valisi Beyefendiye 8/9/1335 N o. 2 Sivasa ayan itimad vasta olmad cihetle malmat yerlerden alman malmat umumiyeye kfiye
alnamamakta ise de ora ahalisinden burada bulunan bir adamn ifadesine vesair nazaran evvel ahali bu tahrikta taraftar deildir. Saniyen asker akalli kalildir. B u hareketi idare etmekte olanlar, ehas rname ile kumandan ve zabitandan bazlardr. Bunlar ie mill bir ekil vererek
(1 ) Bilkis Ali Galibin teebbsnden acele ile daldklar ve benim ikazm zerine yanl harekette bulunduklarn ve Sivas kongresi mkarteratnda Erzurum daki mukarreratm 4, maddesini acele ile kartrdklarn Sivgtsa geldiim zamana kendilerinden anladm. Acele ile icab edenlere lzm gibi malmat verilmemesi ve bu 4. madde meselesi Erzurum kongresi azlarile M . Kem l Paa ve benim aramda gnlerce mnakaay mucib oldu. ark M . Kem l paaya ademi itimad beyan ede rek vaziyet aldklar halde benim tavassutumla mesele halloldu. habereleri kaydettim. Srasle mhins m u
maksatlarm tervi ettirmeye almaktadr.
H albuki millet bu ilere taraftar de
ildir. Oras daha karip oldua cihc'de istediiniz malmat daha shuletle istih sal edebilirsiniz. M aahaza gazeteler her naslsa oraya memuriyetinizden bahis ettik leri cihetle bir gn evvel azimetiniz daha ziyade kesbi ehemmiyet etmitir. B ir likte bulunduracanm kuvvetin ne kadar ziyade olursa muvaffakiyeti o nisbette teshil edecei der krdr. B u kuvvetin mikcarie vakti hareketinizi bir gn evvel tyin ve iarna muntaEmm. .Nazr Adil 9/9/1335
kinci suret:
Dhiliye Nezaretine ehrihalin drdnc gn kfi kuvvetle ekiyant takip ve derdesti iin M a latyadan hareket edecek veehle tedabiri mukteziye icra edilmitir. al m sademe' neticei muvaffakiyet olduuna itimad buyurulsun. cevaplan ve mulrteziyat teehhr buyurulma maldr. 9/9/1335. Biavnillhi. T a Yalnz iaratin
Elziz valisi A li Galip
12/Eyitide dahi bu ihanet vesikalar suretleri 3, Kolordudan Midirildi. (Kolordulara tamim olarak). stanbul hkmetinin ne namussuz bir hey'et olduuna ahit olduu gibi, isinde bulunduumun ahvali de tasvir ediinden aynen dere ediyorum: Son elde edilen vesaikten:
Sivas . Dem liye: Dahiliye N&zm dil Beyefendi Hazretlerine 13. K olordu topu mfettii binba M ustafa Behet bey vilyete geldi. neden tanrm. E dir12/9/1335
M lhakat teftie ktn, M alatyadan geldiini sylyor. P ro p a Valinin akas yok hkmettim. cizane is
gandada mklta, itiraza maruz kalm, biraz da korkuyor. akln bana al demiler. M alatyadan da meyusen avdetine vilyet ifalata kaptrlmaktan masun bir hale getirilmitir. terim ki K olordu kararghlar vermitir. miyesi Shhiye mfettileri de mthi propagandacdr.
unu arz etmek
ve mfettilikler muzir propagandaya vasi germi Shhiye M driyeti um u-
uyanmal bunlara verilmekte olan yksek harcrahlar hepimizin bir parasdr.
B un lar hep devri sabk mltezimlerini de devri hazrda mevrusu yadigr olduunu dnmek, kfi tedabiri mukteziye icras reyi devletlerine menuttur. Yalnz aciz
leri tandm bir shhiye mfettii hemen talep edeceim. H alk, natuk, hazk, faal ve fedakrdr. Vilyetin ahvali ruhiyei shhiyesine hizmet edeceinden eminim. vk f D oktor yzba -
M lga. 3. Ordu Mfettilii maiyetine memur ve esrarna
Behet beydir. Asker shhiyesinden mezun addedlierek Shhiye M driyeti U m u miyesine verilmesi ve mnhal olan Elziz ve Diyarbekir vilyetleri Shhiye M fet tiliine ikinci snf maala tyin klnmas inayeti devletlerinden muntazrdr. tizar edenleri bedeltahkik inha etmi oluyorum. M um aileyh doktor Behet n bey
Ssrta.
evamitd hususye itas mtemeanadr-. Ferman. .
V
3/Eyli/1335
'
e femuhabere m uvafakatini de istihsal ettim. Tesrii musmelesi im alkada tan*
Elziz Valisi
. .
'
AS Galip
Doktor Behet 3. Kolordu enure -verilmiti. Halen Kayseride me zun olduunu 8* Kolorduya bildirdim. Anlalyor ki Kayserili olan bu doktora stanbul'da, gelirken Mustafa. Keml Paa kararghna sokutrmular.
En son elde edilen vesaikten: VESAK HANET

Bizzat hal edilecektir. ajrg Dersaadet: 3/Eyll/I335 N o. 906
Biksiz Valisi Galip Beye
'
B ina
C : 2/EyI/335 arz olunmutur. radei seaiyesi bugn sadr olacakta*. enaleyh kesbi katiyyet etmitir.
Talimat udur: M alm unuz olduu vehile E b u -
rnmda kongre nam altnda bir ka kii toplanarak bir takm kararlar ittihaz ettiler.
Fakat bu haller memleketde bir takm kukali mucip oluyor. A vru paya ise pek fena m balaal aksettiriliyor. Binaenalazalik pek fena sui tesirat hsl etmektedir. Ortada ayan ehemmiyet, hi bir kuvvet hi bir v ak a olmad halde mcerret bu m balagat ve suitesirattan endieye den ngilizlerin ahiren Samsuna epeyce kuvvet kara caktan istidlal olunuyor. Hkmetin omum srasnda tarafnza da icra eyledii tebligat malmeye mugayir harektna devam etmekte lur ise ykatlacak - ecnebi kuvvetlerin Sivasa ve oradan daha ileride ......... (ifre hal edilememitir) alarak bir ok mahalleri igal etmek ihtimli bait deildir. Bu ise memleketin, menafime bit tabi rrmnafidif, Erzurumda toplanan Ehas malmenin kariben sivasta itima ede sek yine bir kongre akdetmek istemekte oldukan muhaberat vakadan anlalyor. Byle be on kiinin orada toplanmasndan hibir ey kmayaca, hkmete malmdur. Fakat bunlan Avrupaya anlatmak mmkn deildir. te bunun iin orada toplanmasna meydan vermemek icab ediyor. Bunun iin de evvel be evve Sivasta hkmetin itimad tanmna mazhar ve selmeti memlekete muvafk olan tebligat harfiyen icraya zim bir vali bulundurmak lzm gelmektedir. Zat vlarm ann iin oraya gnderiyoruz. Geri Sivasta kongre akdetmek istemekte olan bir ka kiiye mmanaat etmek o kadar g bir ey deilse de erkn ve mera ve abitan ve askerin banlan da bunlarla hemfikir olduklar anlalmasna nazaran hkmetin ittihaz edecei tedabiri ellerinden geldii kadar takip ve tasip ve ehas malmeyi mmkn olduu kadar iltizam edecekleri nazar dikkate alnarak ayan itimad bir iki yz kiinin refakatinizde bulunmas temini muvaffakiyet iin kfi grlmektedir. Binaberin evvelce yazdm vehile oralardaki Kltlerden itimad edilen 100 ve 150 kadar svariyi birlikte alarak ve ne iin oraya geldii serdedilmiyerek Sivasa hi kimsenin intizar etmedii bir zamanda bilvsui vali ve kumandan l hemen ele alacak, ve oradaki jandarma ve askeri miktarlar cz olmakla bera* ber isn idare edecek olursanz- karmzda baka bir kuvvet bulunmyaca ci hetle derhal tesisi nfuz ederek itimaa meydan vermemi olacak ve orada bulu an lar var ise hemen derdest edip mahfuzen stanbula gnderebileceiniz derkrdr. M
N e toplananlarn ne de ittihaz ettikleri kararlarn esas, e&emmiyefci varda*.
B u suretle ihraz olunacak nfuz ve iktidan hkmet dhilde sergzetcuyane hare kette bulunanlar yldracak bu gibi harekt gayri maraziyenin vukuuna mni olacai gibi harite de pek ziyade hsn tesir ederek ecnebilerin asker karmak ve oralanigal etmek hususlanndaki tasavvurlardan sarf nazar etmeleri iin hkmete bir mmesski kaviye mracaat ve teebbs tekil edecektir. Zaten Sivas muteberan ahalisinden bazlarndan mevsuken tahkik olunduu vehile ahali politikaclann tahrikatndan para toplamak iin vki olan tazyikatndan pek ziyade . mteneffir ve bunlarn meni iin hkmete her suretle mzaharete hazrdr. Orada jandarm aya derhal yazlacak istenildii kadar efrad bulunacana ve buna mtefemn tarafndan sureti malsusada muavenet olunacana itimad edilmektedir. kaviyyen merbut bir jandarm a tekil gtreceiniz svarileri mtayyiben yerlerine Bu suretle miktar kfi ve hkmete sonra birlikte edildikten
iade ederiz. te y a
placak tedabir bundan ibarettir. Bunun kemli shuletle ve muvaffakiyetle tatbi ki mcerret derecei nihayede iltizam mektumiyete vabestedir. Sivasa memuriye tinizden ve hatt o cihetlere gidceinizden efrad ailenizden en emin olduunuz hi bir kimseye bahsetmeyiniz. V e Sivasa gidinceye kadar maksad yammzdakilelere dahi sezdirmeyiniz. M uvaffakiyetin sslesasdr. B u cihetle imdilik her hal ;/ ; ; ; V % : de ailenizi orada brakarak etraftaki aairi tefti iin be on gn duracanz efrad ailenize ve sairlerine bilifade hemen hareketle bir gn evvel Sivasa badeten vsl maya gayret etmelisiniz. Oraya vsulnzde tide miinderic teigrafnameyi icab edenlere bittebli vali ve kumandanl ele almalsnz. B ir taraftan da makina b arda tarafmdan icab hale gre tebligat zme icra olunacaktr. B u suretle ie baladktan sonra ne vakit mnasip grrseniz ailenizi ve eyanz Sivasa celb ede bilirsiniz. u kadar ki elyevm orada bulunan Reit Paann valilikten azlolunduu ve yerine dierinin gnderilecei her naslsa yi olarak marnileyh tarafndan nezarete mracat edildinden ve isimleri malmunuz olan zevatn Sivasta kariben birlemek istedikleri -. i . . t . iarat vakadan anlaldndan beyhude bir dakika vakit geu esbab ve mlhazata gre ne vakit hareket ve Sivasta ibraz ede irileniiyerek bir an evvel hareket ve bir saat evvel temaslara gayret: etmeniz de naslahatan ehem ve elzemdir. ne kadar mddetle muvasalat edebileceinizin ia n muktezidr.
ceiniz telgrafname udur. Zatlilerinin Sivas vali ve kumandanlna tyinleri meclisi vkel kararile bilistizan eref sadir olan iradei seniyei hazreti padiah! iktiza ndan olduundan hemen hareketle bu teigrafnameyi Sivastaki memurini mlkiye ve askeriyeden icab edenlere bilirae vali ve kumandanl deruhde ederek ifay vazileye mbaeret ve hemen ian keyfiyet etmeleri tebli olunur H arbiye Nazrl eik Dahiliye N a zn Adil
12 sabah Sivas unu yazyor:

imdi buradan D iyanbekirle muhabere tellerin anzas hasebile mmkn olam adii vesaikten birer suretinin D iyanbekire Erzurum dan verdirilmesi rica olu nur.
Derhal Diyarbekirde 63. Kolordu Kumandanlna ve Elziz 11. Kolordu ahzi asker riyasetine yazdrttm. Sivas, gerek stanbul ve ge rekse dier mevkilerle iki gndr yapt fazla muhabere yerine, ilk ii bu vesikalar yandrtarak, bilhassa Kolordularn ve Mdafaai Hukuk merkezlerinin tenvirine almal idi. Bu suretle az zamanda yalnz kong re ve kolordular deil, btn merkezler ve mahall hkmetler de ayn
suretle vaziyet almalar mmkn olabilirdi. (Ben Erzurum'da bulunan Erzurum ve Van valilerine ve Heyeti tahkikiye reisine kabinenin ekil mesinden baka are olmad hakknda telgraf ektirdim- Mntakamdaki dier valilere de yazdrdm.) Bugn (12) Sivastan u ak telgraf geldi,5
1$. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine

M alatyadan lyas Beyin -imdi verdii malmat hvi telgraf suretini tiye dere diyorum . 13. Kolordunun ciddi olarak nazar dikkati celb edilmek lzmdr. Vehbi beye imdiden talimat verilmelidir. lidir. mnasip olur, H ay dar beyefendi bu geceden harekete kuvvetiyle H arput ' Konre Keyfetti ' Suret beyden alman malmat geme Tercandaki svari alaynn btn istikametine hareketi
imdi ayan itimad olan Jandarma yzbas F aruk
bervechi girdir. Faruk bey Khta ve civarnda takipte idi. M ala ty aya be saat mesafede R ak a kafiyesinde Krtlerin itima eyledikleri ve elyevm mutasarrfla rfekasnm orada bulunduu Sivereke kadar olan aairin peyderpey mahalli mezkra gelmekte olduklar ve Dersim aa,irine varncaya kadar Krtlk namna dvet edil dii mutasarrfn fikri evvel M alaty aya hcum ve kamilen yama edildikten san ra btn kuvvetle Sivas istikametine yryeceklerini M ala ty ada bulunan Trkleri katil ve tard edecekleri ve Dersimlilerin de aym zamanda H arputa yryeceklerini bildiriyor. nk mutasarnfm M a la ty a dan gitmesi Krtlk namna kendilerine byk bir zl ve hakaret imi gibi telkki olunuyormu. V ali bu yama ve katli nfusa taraftar ve raz olmad fakat mutasarrfn fikrine de mni olamayacam bildifmitir. M alaty aya harben girdikleri zaman Krt bayra ekilecei ve bera berlerinde bulunan ngiliz binbas da U rfadaki ngiliz frkasnn harekete amade olduunu bildirmi ise de Hac Bedir aa bunu kabul etmediini ve aairin M a la t y ann Krdistan ve M alaty ada K rt bayrann ekilmesine srar eylediklerini dn akam vali M alatya'dan avdet etmek istemi ise de brakmadklar m baladan ri olarak arz olunur. eraitleri zirdedir. 1 Valinin yerine avdeti 2 M utasarrfn kemken yerinde kalmas 3 - Elzizden gelen askerin iadesi 4 Valinin 100 msellh krtle M alatyaya girdii zaman sknetin m uhafa zas ve Sivas istikametine yrmesi. 6 Bervechibl maruzatma iradeleri.
lyas bey 15. Alay kumandandr. Askerlikte imdi, bugn, yarn gibi muhatablann kati anlayamayaca kepmeler memnu olmasna ramen, Malatya da Sivas ta bu tbiri kullanm, aksi gibi telgrafn hangi gn yazld da yoktur. (12) de geldi, Faruk beyin imdisi de 12 midir? Bu telgraf yle bir ifreli teblile 13. Kolorduya ve 11. Ko lordu ahzi askerine bildirdim:
irztmsm: 12/9/133S M aam afiB
M alatya'dan. lyas beyden. Sivasa varit olan bi telgrEtnamenn, sureti aynen zirdedir. Kongre 13. Kolordunun bu telgrafna nazar dikkati celb ediyor. bunun bir blf olmas da muhtemeldir. tedbirdir. lar. Fakat M ala ty ada bulunan sahra toplarmuo m dafaas temin edilmesi de mnasip ki gnden sonra a kalr dnerek ahalii islmiyey
mnasip mahallere tabiye edilerek ehrin
K rt itimaini gayri mmkn gryorum.
Herhalde bunun bir ngiliz manevras olduunu
v& krt kardelerimizi tenvir etmeniz m uvafk olur.
'
(Telgraf aynen yazlmtr).
.
15. K olordu Kum andam K&ztm Karabekir
13. Kolordunun aym gnde yazd ifreli cevap 14 de geldi. 3. Ko

lorduya bildirildi., Aynn 'zirde&ir:
D iy a n bek ir; 12/9/1335 15. Kolordu Kumand&nhms.
1 Jandarma yzbas F aruk efendinin, iaratm mbalal gryorum, Bu kadar umum bir hareketi itima yapacaklarna ihtimal vermiyorum. 2 Malatyada yas beye sahra ve cebel toplarm tabiye ederek msel ekrd katiyyen ehre sokmamak ve Trk ve ayan itimad ve muallim olan kasaba ahalisinden eraf ile grerek bir mikdar efrad depolardan silh vermek suretiyle kuvveti tezyid etmek iin, derhal tebligat ifasn 3. K olordudan ehemmiyetle rica ede-rim. V ali, mutasarrf ve her halde mmtakamda kalamazlar, Elzize muvasalat ede Siverekcek taburla svari bln M ala ty aya tahrik iin Elzize emir verdim.
teki piyade taburu Osmaniyeden bir sahra topu alarak H arp uta hareket edecektir. Silvandaki piyade taburile Siverekteki svari bln de imdilik D iyanbekir'e celb ediyorum. imdilik Osmaniyeye buradan iki sahra topu gnderdim. Trk, emin. ve muallim ola efraddan bir ksm efrad taht silha almasn Elzize de yaz dm. Frka kumandan Kenan beyi H arp u ta kadar otomobil ile oradan da icab ederse kuvvetle M ala ty aya .gndermek zereyim. Vaziyet kesbi salh edinceye ka
dar Malatyada kalacaktr. Bu hususatm da lyas beye bildirilmesini ve ianm tel alncaya kadar Malatya hakknda sk sk malmat alarak bildirilmesini rica ederim. Cebel takmnn da M ala ty aya varp varmadnn tahkiki; 3 Ahaliye hyanet hakknda beyannamele neredildi. Elziz belediye reisi
milletin vatann selmetine alanlarla beraber olduunu bildirdi.
4 - M am ahatundaki svari alayma mmknse hareketini 15, Kolordudan, istirham eylerim.
muvakkaten
Elzze sureti
13. K olordu Kum andam Cevdet
Ali Galip ve avenesinin 10/11 gecesini Malatya kurbnde Raka, 11/12 gecesini Rakaya yarm, saatlik tir kyde airet reisinin nezdinde geirdikleri Malatyadan bildirildi. Elziae ve Malatyaya kuvvet vermek iin hkmeti mahalliyelere sn telgraf yazdm: .
Dm an parasik vatan ve milletine ihanet eden ve bilhassa beyaelslm kan dklmesine alan. A li G alip ve hempalarnn tenkilleri iin Kolor-
dumdan da svari alayn makinal tfeklerile beraber aderinB imdiden ihzarm rica ederim/
M alaty ay a yola kardm.
15. K olordu Kum andam
Kazm Karabekir
stanbul telgrafhanesinden aynen unu yazmlar: Telgrafname mnderecat Sadrazam paa hazreflreine arz olundu. Vukubulacak marasattan usul dairesinde telgrafla arz olunmaldr. Telgr&fnamelerde kesalik usul dairesinde takdim edilir buyurmulardr. Dersaadet P op ta Mdr Bu abuk sabuk szlere mukabil sadrazama ben de unu yasdm ve btn kolordulara, ve kongreye aynen bildirdim:
Makam S&datetuznmya. ' Erzurum: 12/9/1335
Sivasa k rt ekyasnn, taarruzu en basit bir dimaa malik lanlar bile idrk eder ki oradaki ecanip vc anasr hristiyaniyenm Kiirtier Sivas bast katliam ba lad feryadm, mucip olacak bu da cihana krtlerin umumi kyam tarznda gs terilerek vatann inksam ve izmiMiir mucip olacaktr^ Bir kolordu merkezi olan Sivastaki asaldri ahaneye krt ekyasn hcum ettirmekle iki din kardeini ve tarihin ayn rktan olan iki evld yani Trke Krd birbiriie arptrmak isteyen ve vatan ve milletin kalbghna tevcih edilen bu kadar hainane bir suikastn mrettpleri, ne gibi bir menfaat mukabilinde irtikp ettilderi henz anlalamayan D a hiliye ve Harbiye Nazrlan olduu, imzalariye aynen tutulan mteaddit ifreli mu haberatndan anlalmtr. A m li milliyeye mstenit v e bihakkn mer olan S i vas U m um Kongresini krt ekiya etesile bastrmak ve buna riyaset etmek zere memur edilen Elziz valisi G alip ' bey haininin daha evvel kefolunan muhaberesi ve tertibat linanesi zerine bilmuhabere mcavir kolordulann mtereke tahrik eyledii kuvvei askeriye tarafndan gn evvel henz daha Malatyada iken crm mehut halinde sktrlm ve dman parase Dersaadetten memur olan Molan zade -Rfat, Km uran, li nam casuslarla v e bir ka ekiya avenesile beraber mk ltla firar edebilmitir. Firarii merkuman takip edilmektedir. Avni hakla hay yen veya meyyiten derdestleri myesser olacaktr. Bir ka gndenberi milletin ve o r dunun zat akdesi padiah ile temas ve maruzatna muannidane bir surette m m a naat etmenin esbab messiresinin bu Cinayetler olduu tahakkuk etmi olm akla ee' ba kumandan akdesimizje milletin ve ordunun temasna ve vaziyet hakkmdaki maruzatna buandan itibaren bir dakika bile muhalefete devam edilirse bu hainler .zmresini tervi etmek ve zat ahanenin itimad ve emniyetini pek fena bir surette suiistiml ile beraber mevcudiyeti devleti de kasden muhataraya lka crmile mesul olmak gibi dnya ve ahretinizi zindan eylemek avakibi mhlikeye zat fahimanelerince bizzat sebebiyet verilmi olacandan bu hakikatin zat akdesi padiahiye arile beraber milletin ve ordular maruzatnn doruca zat ahaneye refine yol v e rilmesi ve namusu zatnzn kurtarlmas tarihi bir hdise olmak zere arz v *
neticeye intizar olunur.
15. K olordu Kumandam

M rliva K M tm Karabekir
Kongreden tideki telgrafnameyi ve tilf mmessillerine zere hazrlanan muhtray bildirdiler:

Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine
verilmeli;
B ir saate kadar sureti tide mnderic telgraf name U m u m Kongre H eyeti fndan sadrazam paaya ekilecektir. birer telgrafname keide edini*. V e hemen bildirinin efendim.
tara
Binaenaleyh siz de hemen bu esas ve mealde
U m um Kongre H ey eti
Suret
Sadrazam Ferit P aaya: Vatan ve milletin hukuk ve mukaddesatn payim l ve at hazreti padiahinin eref ve haysiyeti mlknelerini ihll ile teebbsat ve ha rekt gafilneniz tahakkuk eylemitir. Milletin padiahmzdan baka hi birinize emniyeti kalmamtr. B u sebeple hal ve istirhamlarm ancak zat hmayuna arr etmek iztiranndadrlar. H ey etiniz gayri mer harektnn netayici vahimesnden korkarak millet ile padiah arasnda hail olur. kide mazur grecektin B u baptaki temerrdnz daha M f saat devam ederse millet artk kendisini her trl harekt ve icraata serbest telk V e btn vatann heyeti gayri meruanzla sureti katiyyede B u son ihtarmzla bundan sonra milletin alacas mmessillerine dabs alka ve irtibatn kat edecektir. m ufassalan bildirilecektir. U m u m Kongre H eyeti Sivas 12/9/1335
vaziyet burada bulunan Ecnebi zabitam ve marifetile tilf
15. Kootdt Kumandanlisrm
I Bilcm le devletlerin stanbul sfera ve mmessillerine beray m alm at Isl olunan muhtra: Sekiz ay e^vel feshedilmi olan meclisi millimizin kanunuesasi mucibince nihayet drt ay zarfnda yeniden itimai lzm geldii halde mtarekenin' akdinden beri teakup eden hkmetler intihabatn icrasnda taaill etmi ve bu B u sebeple bilhassa hkmeti hazi ekli idaremizi mutlakiyetten tefrik surelte meclisi mill hl itima edememitir. rann takip etmekte olduu siyaseti dahiliye
edilmez bir hale getirmitir. B u vaziyet zerine harektile icraatnda hi bir fikri merutiyet kalm ayan Ferit P a a kabinesi nefreti umumiye karsnda zulm ve iddetle payidr olabilmek siyasetine slk ederek kendi aleyhinde bulunan milli ha vahdeti ihll iin anasr islmiyeyi yekdierile kitale sevk etmek istemi ise de zat hazreti padia-*
bu teebbse ait vesaik milletin eline geerek memleketin emniyeti umumiyesi leldar olmaktan kurtarlmtr. Bunun zerine millet vaziyeti
hiye arz ile itimad umumiye mstenit bir kabine tekilini istirham etmek iste mi ise de hkmeti hazra milletle padahm temasna da mni olmu ve bu suretle millet iin bir hkmeti merua teekkl edinceye kadar heyeti hazrai vkel ile kat' mnasebetten baka are kalmamtr. nk byle bir tedbire tevessl edil medii takdirde Ferit Paa kabinesinin tevikatile Anadolu asayiinin haleldar olaca muhakkak idi. stanbulda itimad milliye mstenit bir kabine teekkl edinceye kadar devam edecek olan bu vaziyetin meruiyeti ve bilhassa hkmeti netbualar ncktai nazarine da lzumunu varestei izah addederiz. nk hk meti hazirann Versay konferansna gnderdii heyet murahhasa gnderilmi srf m ali m ilMr yeyi temsil eden bir hkmet tarafndan olmadndan dolay
sli hibre telkki edilmiti.
Binaenaleyh sulbn takarrr de ancak millete ms B u suretle gerek mille
tenit bir Osmanl kabinesi teekkl etmekle kabil olabilir.
Mmizin ve gerekse A vru pa ve Am erika menafii liyesinln icabat tiyesine tevafuk -etmekte olan vaziyeti hazrai milliyemizin muhlli asyi hi bir fikre mstenit
slm adgm ve emniyeti umumiye! ihll edecek bir hdise zuhur etmeyeceini ve
btn mnssile muslihane bir hatt hareket takip edileceini Sivasta mnakit umum Anadolu ve Rum eli murahhaslarndan mteekkil umum kongre sureti katiyyedetekeffl ve temin ederek kesbi fa lir ile Cihana adalet vaad eyleyen dveli mu&zzs" asm a mzahare ti mneviyelerinden min olduunu da ayrca arz eder.
12 Sivasta M n akit U m um Kongre H e y ets
/E yl/1
Sabahleyin lzm gibi yazmtm. Kolordu ile mtereken gnu yazdk:
Kongrenin dedii saatte de
13.
Erzurum:
M&k&mt S&dmretuzmaym
t
12/9/133$
Henz vaziyetin vahameti idrk buyurulamyor. Her tarafta galeyan azmdir IColordulann sevgili padiahmz efendimize olan ebed hrmetlerini geirdiimi* te
terih! hayat dorudan doruya utfoei ahaneye arsa mecburuz. Zira vatana, millete padiahmzn hukuku mukaddeslerine suikast ve ihanet grlmektedir. Ees .mmanaatta devam olunursa mani olanlar iki cihanda elm mesuliyete dar ola
caktr.
.
.
13 Kolordu Kum andan

Cev&t
15. Kolordu Kumandaca

Kzzm Karabekir
AJsama doru kongreden gelen telgraf:

Sivas 12/9/1335 IS. Kolordu Kumandanh mat '
Hkmet milletin sevgili padiahna o laa maruzat ve irtibatm kesmek tahakkuk eden hareketi hainanesinde devamla temernd eylediinden millet efe mer bir hkmet re5 si kra geinceye kadar hkmeti merkeziye ile mnasebate Mariyesini ve stanbul ile her trl telgraf ve posta muhaberat ve mraseltm tamamen kata karar vermitir. M ah alli memurini mlkiye ve asker kumandan* larile mttehiden bu hususu temin edecek ve neticeyi Sivasta umum kongre hey*1 * sne bildirecektir. 2 bu tebligat bilcmle kumandanlara ve m esaj memurini mlkiyeys? e
verilmitir,.
Umum! Kongre Heybeti LMkadm B b tebligatn icra olunduu haberi Kongre H eyetince malm ol* faktan sonra ayna vehile beynimizde muhaberata devam olunacandan teigrafha* dlerde adam bulundurulmas mercudu. ' Kongre Heys eti
Kongreden gelen bn talimat icab edenlere tamim olundu. Evvelce de snm, muhaberatn katj emri gelmiti Halbuki stanbul e ktisad
ve tima mnasebette bulunan bir ok insanlar bu iten byk sarar lara urayacandan, katolunacak muhaberatn resm olanlara hasrm muvafk buldum. Nitekim kongre de dier bir tamimle bunu, ilna mec bur oldu. Gece 10 sonra da kongre beyannamesi telgrafla geldi. Der hal tamim ettirdim. Saatlerce inceden inceye tahlil ettim. ki nokta a yan tahlildi. Biri nc madde Erzurum kongresinin drdnc mad desine muars! Dieri de ommcu maddedeki (Heyeti Temsiliye) ile Er zurum kongre Ieyefci temsiliyesi ne oluyor, yeni heyeti temsiliye kim lerdir, stanbul hkmetile aclan mcadeleyi heyeti temsiliye mi idare edecektir?,.. Bu hususlar bu buhranl gnlerde meskt geerek bu be yannamenin arkta, nasl tesir yapacana intizar muvafk buldum (1).
Sivas
t1/9/1335
U M U M K O N G R E B E Y A N N A M E S D R :
S tu n millete m alm olan mehaki hariciye ve dhiliyenin, tevd etmi olduu intibah milliyeden doan kongremiz mukarrerat tiyeyi ittihaz etmgtir. 1 - Devleti liyei Osmaniye ile dveli tifiye arasnda mnakit mtarekenamenin imza olunduu 30/Terihievvel/1334 'tarihindeki hududumuz dahilinde 'ka
lan, ve he? noktas islm ekseriyeti kaMresile meskn olan, memaliki Osmaniye ak am yekdierinden ve camiai Osmaniyeden gayr kabili tecezzi ve hi bir sebeple ftirak etmez bir kl tekil eder; M em aliki meskrede yaayan bilcmle anasn islmiye yekdierine kar hrmeti mtekabile ve fedakrlk Mssiyatiie mebun, ve hukuku rkiye ve icimaiyelerile eraiti muhitlerine temam ile riayetkr z karde tirler. 2 - Cam iayi Osmaniyenin tamamiyet ve istiklli millimizin temini ve makam rmally hilfet ve saltanatn masuniyeti iin K u v v a y i M iiliyeyi mil ve iradei rdlliyeyi hkim klmak, esas katidir.
3 M em aliki Osmaniyenin herhangi bir czne kar vki olacak mdahale
ve igale, ve bilhassa, vatanmz dahilinde mstakil birer R um luk ve Ermenilik te kili gayesine m tuf harekta kar Aydn Manisa, Balkesir cephelerinde mcahedati milyede olduu gibi mttehiden mdafaa ve mukavemet esas raemu ka bul edilmitir. > 4 tedenberi ayn vatan iinde birlikte yaadmz bilcmle anasn gayri mslimenin her trl hukuku tabiiyetleri tamamile mahfuz olduundan, anasn mezkreye hkimiyeti siyasiye v muvazeneti icrtimaiyemizt ihll edecek katiyaat its kabul edilmeyecektir. 51 - Hkmeti Osmaniye bir tazyiki harici karssnda memleketimizin lerlangi bir czn terk ve ihml etmek ztrannda bulunduu takdirde makam hilfet ve saltanatla vatan, ve milletin masuniyet ve tam&miyetini fcfil her trl tedabir ve mukarrerat ittihaz, olunmutur. Dveli itilfiyece mtarekenamenin imza oldunduu 3G/Terimewd/1335 talihindeki hududumuz dahilinde kalp bir ekseriyeti islmiye ile meskn olan ve hars ve meden faikyeti mslmanlsra ait bulunan vahdeti mlkiyemizm taksime nazariyesinden bilkllliye feragatle bu. topraklar zerindeki hukuku tarihiye rkiye, diniye ve corafyamza riayet edilmesine ve buna mugayir teebbsatm iptaline
(1 )
Pek mhim vaziyetler hsl oldu. Tafsilt gelecektir.
ve feu suretle hak ve adle mstenit bir karar ittihaz olunmasna intihar ederiz, 7 - Milletimiz nsan, asr gayeleri tebcil ve fenn, sna ve iktisadi hal ve ih tiyacmz takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahil ve haric istikl lim ve vatanmzn tamamiyeti mahfuz kalmak artile altnc maddede musartah
hudut dahilinde milliyet esaslarna riayetkar ve memleketimize kar istil emeli 'beslemeyen her hangi devletin fenn, sna, ktisad muavenetim memnuniyetle kar larz. V e bu eraiti dile ve insaniyeyi muhtevi bir sulhun de acilen takarrr se lmeti beer ve sknu lem namna ars mali milliyemizdir. 8 Milletlerin kendi mukadderatm bizzat tyin ettii bu tarih devirde h kmeti merkeziyemizin de iradei milliyeye tbi olmas zaruridir. nk: iradei milliyeye gayri mstenit herhangi bir heyeti hkmetin ind ve ahs mukarrerat
millete mut olmadktan baka haricen de muteber olmad ve olamayaca im diye kadar mesbuk ahval ve netayic ile sabit olmutur. Binaenaleyh milletin iinde
bulunduu hali zecret ve endieden kurtulmak arelerine bizzat tevessle hacet kal madan hkmeti merkeziyemizin meclisi milliyi hemen ve bil ifadeden toplan mas ve bu suretle mukadderat millet ve memleket hakknda ttihaz eyleyecei bil cmle mukarrerat meclisi millinin murakabesine arz etmesi mecburidir, ' 9 V atan ve milletimizin mruz olduu mezalim ve larn ile ve tamamen aym gaye ve maksatla vicdan milliden doan vatan ve mill cemiyetlerin ittiha dndan mtehassil kitlei umumiye bu kerre (A n ad o lu ve Rum eli Mdafaai Hukuk
Cem iyeti) unvanile tesmi olunmutur. B u cemiyet her trl frkaclk cereyanla rndan ve ihtirasat ahsiyeden klliyeli mberra ve mnezzehtir. san vatandaglanuz bu cemiyetin az&y tabiiyesindendrler. Bilcm le msl-
10 : Anadolu ve Rumeli M d a fa a i H uk uk Cemiyetinin. 4/Ey!/335 Sivas ehrinde inikad eden um um kongresi tarafndan maksad mukaddesi le tekilt umumiyeyi idare iin bir (H eyeti Temsiliye) in.tib.ab edilmi ve lerden vilyet merkezlerine kadar bilcmle tekilt milliye takviye ve tevhld mutur.
tarihinde takip ky
olun
U m u m o t g r s H ey eti
Sivas Kongresi
ANADOLU VE
' R U M E L M D A F A A H U K U K C E M YE T 4/Eyll/1335 de aktedilmitr.

BismiHhirta.m&niteaHm
Rumeli ve Anadolunun ttifak tamamile 4/EyI/l33S tri hinde Sivas'ta kdo~ iunan kongrenin mukarreratdr:
M evadd Esasiye7
itilf iye arasnda mnaM t m tarekenamenin imza olunduu 30/Teriniewel/l334 tarihindeki hudut dahilinde k a lan ve her noktasnda ekseriyeti isimlar tekil edan akam memaiki Osmaniye yekdierinden ve camiai Osmaniyeden gayri kabili tecezzi ve in fik ik bir kldr. Bilcm le anasr islmiye yekdierine kar hrmeti mtekabile ve hissi fedakr le mebun ve vaziyeti rkiye ve itimaiye ve eraiti muhitiyeerine riayetkf z
ile kardetirler. .
1 Devleti
liyei Osmaniye
dveli
2 Her trl igal ve mdahalenin ve bilhassa Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine matuf harekatn reddi hususlarnda mttehide mdafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. Vatanmzda tedenberi birlikte yaadmz bilcmle ana sn gayri mslimenn hukuku tahliyelerine tamamen riayetlcnz. Bunlarn mal,
can, rzlarnn masuniyeti, mukteziyat diniye, ananat milliye ve esasat kanuniyemizden olm ak la bu esas kongrenin kanaati umumiyesile de tekrar edilmitir. Ae c&k Rum ve Ermenilerin bizzat veya bilvasta hafi ve cel her ne ekil ve surette olursa olsun hkimiyeti Osmaniye ve hukuku islmiyeyi ve mevcudiyeti milliyemm. muhil bir vaziyet almalarna katiyyen msaade edilmeyecektir. M illet ve vatamm jjn zararn mddel her nevi teebbslerine kar milletimiz bilcmle vesaiti m ad diye ve mneviyesile mdafaa ve mukabelede kendini sahibi hak ve salhiyet telkki eder. B u babda dveli itilfiyenin herhangi bir suretle vuku bulacak teebbsatm
syni gayenin husulne mtuf bir sebep telkki eyleyeceimizden bu takdirde dahi hukuk ve mukaddesatmz btn varlmzla mdafaada katiyyer tereddt edilme icab eden esbab ve tedabiri tedafiye ittihaz zaruri grlmtr. 3 Hkmeti Osmaniyenin tehlikei inhilliae kar hilfeti slmiye ve sal tenat Osmaniyenin bekas esas maksad tekil ettii cihetle mttebiden m dafaa ve mukavemet esas kabul edilmitir. Gayei mukaddesenin temini iin ancak has belvaziyye bu mesaimize bilfiil itirake imkn bulunmayan yani taht igalde bu lunup iradelerini istimal ve serbest izhar edemeyen mahallerdeki dindalarmz $ert olunan eraiti mebirenin zevaline kadar mzur greceiz. ^ , 4 Hkmeti Osmaniye bir tazyiki dveli kargsnda mlkmzn herhangi kir cgn terk ve ihml etmek strarnda bulunduu anlald takdirde alna cak dar, siyas, asker vaziyetlerin tyin ve tesbiti: Kkmeti Osmaniye bi tazyiki dveli karsnda A llah gstermesin vatan
yecektir, umuminin izmihlali tammma bir mukaddeme demek olan buralar terk ve ihml etmek strarnda bulunduu takdirde yani vatanmzn hkmeti Osmaniyeye ve
makam hilfete merbutiyeti muahedat imza edilmek ve dveli tilfiyeye muhtra ve notalar ita olunmak suretile veya kanaatbah olacak vesaiki sairei siyasiye ile terk ihml olunduu tahakkuk eyledii halde hilfeti mukaddeseye, saltanat O sm&niyeye olan merbutiyetimizi muhafaza ve temin etmek ve vatanmz Rum ve Ermeni ayaklan - altnda inetmemek zere derhal bir idarei muvakkate teekkl edecektir.
Resmen mevcut olan tekilt ve kavanini mevzuai devleti liyei Osma niye dairesinde tedviri umurda devam edilecektir. V e bilcmle mlki ve askeri
devlet idarei muvakkateye tbi olacaktr. darei m uvak
resa ve memurini
kate tekmil ecnebi devletlerine ibu vaziyeti cedideyi usulen ve resmen ibl ede cektir. Mevzuubahis olan idarei muvakkate tekilt milyemizin vcude getir-
ii i kongrece intihab olunacak heyettir. Tasavvur edilen hal kongrenin mnakit bulunmad bir zamanda vukua geldii takdirde Heyeti Temsiliye ibu intihab vazifesini muvakkaten deruhte ederek mevakden derhal vilyat haberdar edecek ve hemen kongreyi itimaa dvet eyleyecektir. 5 Heyeti Temsiliye tarafndan heyeti merkeziye vastasile tebligat icra edilmedike muhaceret memnudur. H ey eti temsiliye muhaceretin tarz icrasn ve mahallini ihzar ve tesbit edecektir. Heyeti Temsiliye dan taarruz olmas ihti mali olan mahalleri imdiden nazar dikkate alacaktr. Ve bu taarruzlarn mahiyet v t vsatm teemml edecektir. Buna nazaran icab eden ahalinin siyaneti hayat tan iin mesken, iae vesair noktai nazarlarndan mahall heyeti idarelerin tetki katma msteniden bir pln yapacaktr. Bu pln ve bunun sureti icras mahalli keyeti idarelerince imdiden malm olacaktr. Zaman icras tehlikenin tahakkuku halinde bildirilecektir. Ancak esbab muhtelif eden dolay an mutasavver mahalline vakit ve zamanile tebli edilemedii takdirde mahall heyeti idareler vakann hu usile plnn tatbiki lzumuna kanaati iamme hsl eder ise mesuliyeti zerin alarak tatbik etmekle beraber heyeti temsiliyeyi haberdar eyleyecektir. Mesele gayet mhim ve nazik ve her trl tedabire ramen ayan arzu olmayan ahvali perianiyi mucip olabileceinden son. derece iltizam dikkat ve ihtiyat olunmaldr. Ahalisin bulunduu yerden nakli suretile imkn tahaffuz bulunmad takdirde-
ahaliyi yerinden oynatmamak sayam
tercih olacandan bu takdirde dahi mucibi
sarar olmayacak tarz hareket iltizam ve ayn zamanda gayri muntazam kuvvetle in mahall tecavzne kar tedabdr ittihaz eylemek sureti kabui edilecektir. 6 Eczay memleketimizin, nasl yekdierinden gayri mnfek bir kl tekil ettiini ve buradaki hukuku islmiye istikrar ve mulnn hi bir suretle kabili izale olmadn efkr umumiyei cihana, kar izhar ve ibl etmek, kongremizin Mtamiie beraber tekilt milliyemizdeki gaye ve kongremizin inikadndaki maksat we mesleki harektmza dair kongrece takarrr eden hususat, hlsa, milletimizin ml ve metalibat vicdaniyesi gayet sarih ve kat bir beyanname ile millete ve akmeti m erkefiyeye ve ecnebilere bl olunacaktr. Bundan baka maksat V'i meslek tekiltmz neir ve tamim ve her tarafa hsn tefhim ve telkin hususun
da zjn cemiyetten her biri bittabi bilcmle heyeti idare ve heyeti temsiliy* mkellef ve muvazzaftr. Bu babta mmkn olan her trl vesait istiml oluna= aktr, Elyevm gazete kmakta olan ve gazete karmak vesaiti mevcut olan vey& bu vesaitin imkn tedariki bulunan bilcmle merakizdc akalli bir gazeetyi o mahailin heyeti idaresi taht himayesine alacaktr. Kongrece ittihaz edilmi ve vic dan milliye mutabk olan mukarrerat ve esasat aleyhine kavien, kalemen, fiilen
herhangi bir ahs veya kuvvet tarafndan suiteksirat ve telkinatta millet ve vatana hiyanet bulunulduu,
takdirde harekt cektir.
vaki btn mnasile
telkki edile
1. Cemiyetin U nvam
Vatanmzn mruz kald hdisat ve vekayi ile ve tamamen aym maksatla vicdan milliden domu cemiyetlerin ittihad ve ittifakile hsl olmu olan k d umumiye Anadolu ve Rum eli M dafaai Hukuk Cemiyeti unvanile tevsim klm*a|tr bu mill cemiyet her trl frka cereyanlarndan iridir. 2, M aksat k-, .
Osman vatannn tamamiyetn ve makam mualay hilfet ve saltanatn veistiklli millinin masuniyetini temin zmmnda Kuvvayi Milliyeyi mil ve iradeli
milliyeti hkim klmaktr, S. Tekilt
a ) B il'u m um islm vatandalar cemiyetin zy tabyesindeadrler. b ) Tekilt her biri aledderacat yekdierine merbut olmak zere ky ve m ah a littan balayarak nahiye, kaza, liva, vilyet, M stakil liva taksimatna tbidb
Koy, nahiye, kaza ve m lhk livalarda heyeti idareler ve mstakil livalarla vil yetlerde heyeti merkeziyeler ve kongrece mntehap bir heyeti temsiliye vardr. 1 K y heyeti idaresi: Kyde ve mahalltta mukim ky halkndan mntehaj akal zdan terekkb eder, lerinden biri bilintihab reis olur. Vazifesi ky
ly ve mahalle halkn tehlikeye kar muhafaza ve irad etmek ve etten alaca talimat tefhim ve iln ve ahkmn tatbik ettirmektir. mafevk h e y b K y ve ma
kellenin ve ky ve mahalle hakinin ahvali hakkmdaki dncelerinden mafevk %ey*eti haberdar eylemektir. 2 Nahiye heyeti idaresi; Nahiyeyi tekil eden kyler heyeti idarelerince mntehap lakal zdan terekkb eder. lerinden biri bilintihab reis olur. Vazifesi btn kylerdeki cereyam milliyi tevhit etmek ve tehlike karsnda anla*?.
mheyya bulundurm ak ve m afevk heyetten alaca tallma tebli ve tatbik ah-' kmn temin eylemektir. ' 3 Kaza heyeti idaresi: Merkeze merbut mahalle ve ky ve nevahi hey "eti idareleri tarafndan mntehap akal be zdan terekkp eder. lerinden bir reis ve bir ktip intibah olunur. Vazifesi: Kaza dahilinde cereyan milliyi tevhit etmek ahaliyi tehlike karssnda mheyya bulundurmak hususunda ky ve nahiye heyeti idarelerinin vazifelerini hsn ifa ve her ky ve mahallenin ve kendisine mlhak nevahinin cesametine ve icabat mevkiiyesine gre beki tekiltm takip ve icra ettirmek ve mafevk heyeti idareden ahz telkki edecei talimat dairesinde cemiyetin her trl mal ve makasidinin husuln, temin ve teshil eylemektir. Butekilt aynen tatbik mmkn olmayan, yerlerde mahallinin erait, ve icabatma muvafk bir tarzda icra olunur. Ve en yakn heyeti idareye kesbi irtibat eder. 4 * L iv a Heyeti daresi: Livaya mlhak kazalar e merkez' livaya merbut karar ve m ahallt ve nevahi heyetleri tarafndan mntehap akal yedi zdan te rekkp eder. lerinde bir reis, bir ktip ntihab ancak liva merkezlerinde ayrca kaza tekilt yaplam yacak ve vazifesi de bu heyet tarafndan grlecektir. Va zifesi: Cemiyetin nizamnameye mutabk olarak tekiltn taazzav ettirmek ve bilhassa beki tekiltna ehemmiyeti aisbetinde atf dikkt ettirmek ve liva ml hakat dahilinde her trl frkaclk hissiyatndan, azade olan mekasd cemiyetin tamamen tefhimi esbab ve tedabirim ihzar ve bu mekasd nezihe Ve milliyeye mni olabilecek her trl teebbsat derhal akim brakmak ve b u hususat iin lzum g rlecek mukabil vesaite mracaat eylemek ve m a fe v k .heyeti merekziye ile -sk bir temas ve irtibatta bulunarak oradan ahz edecei talimat dairesinde hareket eyle mektir. Teehhr cemiyetin mekasd esasiyesme ve memleket ve milletimizin h a y at. ve menafime muzr ve teMkeli olabilcek fevkalde m h im . ve mstacel ahvalde liva heyeti idaresi dorudan doruya heyeti temsiiiyeye mracaat eder Ve men sup olduu vilyet heyeti merkeziyesine de malmat it eyler. H ey eti Temsiliye livaya verecei cevaptan vilyet heyeti merkeziyetini de haberdar eder, ,
5 Mstakil liva ve vilyet heyeti merkeziyesi: Nevahi, kaza ve va hey eti idareleri tarafndan mntehibievvel 10 zdan terekkp eder. lerinden bin bilintihab reis olur. Bu heyeti ayn zamanda merkez kazasnn heyeti daresi makamna da kaimdir. Vazifesi: Vilyet dahilinde mevcut bilcmle heyeti idare lerin vazaifi mevdualarrm hsn ifa eylemelerini temin ve hey eti temsiliye ile icra edecei m uhaberat netayicinden ve oradan alaca talim at ve malmattan icab edenleri derhal haberdar eder. Tekilt milliyeye ait bususat bil berahi takip ve netayicinden heyeti temriliyeye m alm at it eyler. Tehiri cemiyetin mekasd
esasiyesine ve memleket ve milltimirin hayat ve menafime muzr ve tehlikeli ola bilecek fevkalde mhim ve mstacel ahvalde karar ve tedabir ittihaz v e icrasile hemen heyeti temsiiiyeye malmat it eder. Vilyet hududu haricinde ve fakat cemiyetin, muhiti dahilinde vuk u ve budusuna muttali olabilecei ahval ve hdisat fevkaldeden hem mahallini ve hem deheyeti temsiliyeyi derhal haberdar eyler. Ahvali fevkaldede lzum grlyor ise fevkalde olarak vilyet' kongresini itimaa davet eder. H e y eti merkeziye kongreye kar bir senelik muamelt ve he-sabattan roesuldr. 6 - Vilyet kongresi:
Mekasd milliye etrafnda daha m ve mil bir surette anlamak ve tedabiri lzmeyi ittihaz eylemek zere senede bir defa mart, nisan, mays?, aylar: zarfnda vilyet merkezlerinde bir kongre akdedilecektir. Vilyet kongresi amile tevsim edilecek olan, ibu kongre kaza ve liva heyeti idarei erinden mntehap ikier Sznm itirMIe inikad eder. Vazifesi, vilyet dahilinde bir senelik mesaiyi milliye ve
a)
netayici tetkik ve karara rabt ile umum kongreye ait raporu ihzar ve cemiyetin vi-
iyetine ait husus btesini

rifi. ifraz. ve irsal eyler.
tyin ve tesbit eyler

.
ve heyeti temsiliyeye ait m asa
b)
Umumi: Kongre
U m um kongre nenede bir defa 10 - 23 Temmuzda inikad eyler. Mahall
inikad Heyeti Temsiliye ile vilyet heyeti racrkeziyelerinin bilmuhabere karar latraca mah.aidir. U m u m kongre kaza, liva heyeti idareierile mstakil liva ve
vilyet heyeti raerkeziyelerince mttehap birer zdan teekkl eder. Millet ve memleketin mukadderat hakkmda her trl mzafcerat icra ve mukarrere! ittihazeyler. H ey eti temsiliyemn bir snelik icraat ve teebbsatm tetkik ve neticesinegre hkm ve kararm, it eder. B ir heyeti 'temsiliyeyi ifa veya tecdide intihap teyeti temsiliyeain btesini tyin ve kabul eder. H e y eti temsiye zlsn kongremzakeratnda irad kelma sahiyettar olup ty reye mezun deillerdir.
Heyeti Temsiliye
Heybeti temsiliye tideki, maddei mzbede mezkr olduu vehile kongre ta ra terekkp eder, ilerinden bri reis olur. Bir de heyeti tahririyesi vardr. Merkezi, ahval ve fcdisata gre en mnasip grecei mahaldir. Mevcut tekilt milliyemizin esbab beka v devamn temin ve bu hususta l f .mgelen tedabiri ihzar ve bilcmle hey eti mefckkileyi bir noktada cem. ve tevhit ve temsil ederek tekilt mezkre beynindeki ahengi irtibat tesis ve bu suretle m ! ve mekasd milliyenin srat ve suhuleti husuln temin eder, Heyeti temsiliye nizamnamenin mevsdch esasi-yesinden musarrah olan maksad k a fiy i millinin bir noktasn bile ihml etmemek fartile vatann tamamiyetini ve milletimizin istikllini temin hususunda her trl tedabiri ve mukarrerat siyasiye ve icraiyey ittihaza mezundur. Ancak mukadde rat memleket ve millet hakknda mhim ve esasl mesailde k a f karar ittihazndan .evvel heyeti merkeziyeerin reyini istihsal eder. M ukadderat memleket ve milleti katiyyen tyin ve tesbit edecek vaziyetler iin dahi son ve k a fi karar kongre mzakeresi ile it edebilir. Ahvali fevkalde zuhurunda heyeti temsiliye umumi kongreyi fevkalde olarak itimaa davet eder. Hey'eti temsiliye umum - kongreye kar btn b ir senelik muamelt ve hesabatmdan meVuldr. '
fm dan mntehap evsaf izmeyi hiz asgar dokuz, a.?rm on alt zdan.
Yedinci maddeye zeyildir;

Hey'eti temsiliye azalan bervechiti. intibah olunur: Heyeti temsiliye, Anadolu ve- Rumeli vilyat ve elviyei mstakiiesinin kongre de hazr bulunan murahhaslar tarafndan mensup olduklan vilyat ve elviyei ms takile namna kongre dahilinden veya haricinden ve fakat mensup olduklan mahalli bihakkn temsil edecek zevattan vilyetler namna intihab olunacak asgari bir, azam iki ve mstakil livalar namna birer mmessilden teekkl eder. bu m messiller mensup olduklar vilyet ve mstakil livann kongrede hasr bulunan mu rahhaslar tarafndan nisabn iki misline msavi rse olunacak namzetler meyannda nisab kadar kongre heyeti umumiyesince tefrik ve intihab olunur. Ve her vilyet ve mstakil liva namlarna haizi ekseriyet olanlar hey'eti temsiliye sl sfatm ihraz ederler. Murahhaslar kongreye yetiememis olan vilyat ve livaya namna hey'eti. temsiye meyamna intihab icab eden zl veyahut kongrenin mnakit olmad bir am anda herhangi bir sebepten dolay inhill eden mlklara in.t.ib.sb , olunacak zevat* heyeti temsiliye e ait olduu hey eti merkeziyeler sra~
snda bilmuhabere tekarrr ettirilir. B u takdirde icab eden zy hey'eti merkezi yeler heyeti idarelerle bilistiare namzet olarak nisabn iki mislini bilintihab hey eti temsiliyeye bildirir. V e heyete tercih olunan zat mmessil sfatm ihraz eder H e y eti temsiliye vatann heyeti mumiyesini temsil eder. 8 H eyeti temsiliye, heyeti merkeziye ve idareler, mesaili rnhinmede salMyettar grd zevat zasndan ad ile istiare edebilir. 9 H e y eti idare ve merkeziyeler bu nizamname ile tyin ve tesbit lunsB gsasat ve salhiyet dairesinde serbesttir. 10 Cemiyetin varidat istikllin kadir ve menziietini takdir buyuran her fer din ibraz ve izhar eyleyecei muaveneti nakdiyeden ibarettir. 11 radeyi miiliyeyi hkim klmaktaki amli cemiyet5 ancak M illet Mecli sinin toplanarak hukuku teriiye ve murakabesine tamamen ve emniyet ve serbesti ile bilfiil sahip olmasile tahakkuk edeceinden bu emniyet M illet Meclisinin teyidi ierine cemiyetin alaca vaziyeti tiye kongre kararile taayyn eder. . Kongre H eyeti
(^10/EyIlde kongre bana malmat vermiyor diye heyeti temsiyey ikyet etmitim. Kongre beyannamesini mteakip cevap aldm. Hey' eti Temsiliye aynen yle diyor: Sivas kongresinde ittihaz edilmi olan mukarrerat imdiye kadar zatiilerince malm olanlardr. Baka bir ey deildir. Zat ahaneye vuku bulacak olan son maruzat hakknda taraf linizden teklif olunan sureti esas olarak kabul edilmi, bundan daha evvel kongrece hazrlanm olan ariza ise hkmeti merkeziyenin mmanaat yznden ibtale mahkm olmutur. Bunun da muhteviyat kongreyi tenviren evvelce irsal buyurulan yirmi maddelik mutalanamedir. Ahiren kararlar verildike esbab mucibesile bundan haberdar edi leceiniz tabiidir. Kongrenin mukarrerat esasiyesi Erzurum kongresine ittihaz edilmi olan mukarreratm hemen ayn gibidir. Ve ancak bugn nerolunacak bir surete ifra olunabilmitir. Bu babta heyeti temsili yeden Erknharp binba Hsrev bey de Erzurum Mevkii Mstahkem Kumandan Miralay Kzm beye unu yazyor:
1 Kzm Paa hazretlerinin vaziyetten gn gnne haberdar olm adnda %ahis serzenikrane yazlm bir ifrelerini grdm. in iinde bulunmak hasebile sizi bu bapta tenvir eylemeklii mnasip grdm. Ve pek hrmetle sevdiim marnileyhe de vaziyetin izah buyurulmasm rica ederim. Kongre mzakerat pek seri cereyan ettii gibi mukarrerat da son gnde ittihaz klnd. ark Anadolu nizamname ve beyannamesi umumiletirilerek hemen aynen kabul edildi. Arada tdis olan vekayii mhimme Kolordulara, hassaten Erzuruma bildirilmekte idi. Bugnn meselesi olan M alatya vakas ise Kzm Paa hazretlerinin tebligatile malm olmu telgrafhanelerin igali suretile suretleri maruz ifreli muhaberat ya kalanmt. Kongre Kzm Paa hazretlerinin pek vkfane kaleme aldklar muh tra esas itibar olunarak hkmet aleyhinde padiaha mracaat etti. Fakat mer kez bunun saraya isline mmanaat etti. M anda meselesine gelince, buradaki Am erikal muhbirin teminat verecek veya mzakereye giriecek salhiyeti yoktur. Yalnz bununla mteaddit defalar mahremane mikatlar yaplm, tavsiyesi ve-
kile bunun vastasile Amerika senatosuna telgraf ekilerek aleyhimizde haksz k a rar verilmeden bir heyet gndererek hakikati mahallinde grmeleri istirham edil mitir, Sadrazam Ferit P aa istikll havas alarken kongrenin alenen velevki e raiti milliye dahilinde olsun bir mzaharet taleb eylemesi erkn umumiyeyi kay betmek noktai nazarndan pek tehlikeli grlmektedir. Birbirini tevali eden hdisat ve vekayi bir ok muhaberata sebebiyet vermi ve bu hal ekseriya telgrafhanede heyetce bulunularak intizam mesai pek tabii olarak haleldar klnmasn meyyet bulunmu olduunu hesaba katlmasn da ayrca istirham ederim. Kongre .gn kadar Kzm P aa hazretlerinin tavsiyesi vehile vaziyeti hazrasn muhafaza ederek ondan sonra yalnz heyeti temsiliye mi kalacak yoksa heyeti umumiye snl idarei memleketi tedvir edecek buna karar verilecektir (H srev )
Bu ifreyi 3. Kolordu Erknharbiyle Reisi Zeki bey de kapadna gre vaziyetin hakikati bu olduuna phe kalmyor. Vaziyetten ben de son gnde alelacele mukarrerat ittihaz klndn tahmin ettiim gibi, beyannamenin Erzurum beyannamesine taarruz eden mtekabil 3 ve 4. maddelerinin aceleden mtevellit bir dikkatsizlik olduuna kani olmutum. Erzurumda husus mzakerelerimizde dahi mkerreren u fikir kabul edilmiti: Vilyat arkiye hari olarak, iyi bir sulh esasatm tilf teklif ederse kabul edilsin. Vilyat arkiye kendi kuvvetiyle uraarak Ermeni ve Pontus belsndan kurtulabilir. Esasen byle bir sulh tek lif olunursa Vilyat arkiyeyi kurtaracaz diye arkamzdan kimse gel mez.. u halde Sivas kongresinde verilecek kararda Erzurum kongresini ruhunu ihll edecek kayt bulunmasn. Bu esas Erzurum kongresi m zakerelerinden de mttefikan kabul edilmiti. Halbuki Sivas kongresi nin nc maddesi bunu iptal ediyor. Acaba zmir ve stanbulm tah liyesine mukabil arkn feda edilmesi gibi bir sulh esas meydana karsa Sivas kongresi hangi kuvvetle i grebilecektir ? stanbul hk meti vaziyete tamamile hkim olacak ve Sivas kongresindeki znn da memleketlerinde teesss edecek sulh ve skna koacaklar pek tabii bir haldir. u halde i ark vilyetleri zlanndan mrkkep bir hey'ete devrolunacak, yani Erzurum kongresi ve beyannamesine rcu oluna cak (1). Geri Sivas kongresinin bir Misak Mill hududu izmesi ve bunu iln etmesi iyi bir eydir. Fakat Erzurum kongresi esasn iptal edecek bir ibare yazmamak ve yazlmak ekseriyetle taleb olunuyorsa, bunu tesbitten evvel, hi olmazsa bana bildirerek, Erzurum ve Trabzon Mdafaai Hukuklarn tenvir ve reylerini istihsal ile bir zemini itilf bul mak iin doru ve hak olan ciheti idi. Hsrev beyin ayn tarikle verdii baz malmat daha vardr. Bunlar 14-15 Eyllde yazlmtr. Buraya kayd silsile! vekayii muhafaza iin mnasiptir. Bunlardan birinde diyor ki:
(1 ) Svasa geldiim zaman arkadalarmz bu hakk teslim ettiler. Alelacele son gn verilen karar doaysiyle ve M alatya vakasmdan mtevellit telmla bu mhim noktaya dikkat edilmedii ve benim kongre acele mi dald sualime de byk b is hata olarak doru cevap vermediklerini itiraf etmilerdir.
M Ister B rsu arkadalarla ahsi fikir kaydie demi k ran Azerbaycamm Trk
Azerbaycan! ile birletirerek bir hkmet yapmak, Grcleri ihmal eylemek, Er zurum ile Trabzonu da Ermenistana ilhak ile Azerbaycan, Ermenistan ve mema liki Osmaniye olmak zere hkmete Amerika mandasn tatbik eylemek: F a kat Ermenistan mstakil olmayp Trkiyeye tbi bir muhtariyet tekil edecek. B u belki de efkra bir iskandil olacaktr. Binaenaleyh Elviyei selse ve ark Vil yetler Mdafaai Hukukunun buna nazaran nazar teemmle aimmas ve gelecek Amerika heyetile mzakert ve mfeahasata mukabil hazrlklarla yrtlmesi, ayan dikkattir. (Hsrev).
80 Amerikaldan mrekkep bir heyet 25 Eyllde Erzurum'a gele cekmi. 'Hsrev bey dier bir greinde de Amerikallarla Sivas rn.eip.urn, eraf ve kongre zasndan bir heyetin grtn, Amerikallarn elinde yazl bir ok sualler olduunu, sorup not aldklarm, bildiriyor Heyeti Temsiliye tarafndan mnasip cevaplar yazarak Suehri ve Er zincana telgraf banda yandrdklarn syleyerek mhim sual ve se vaplar bildiriyor:
S: Meskn, unsunm isam hakknda. C : Herkesin Trke konutuu ve umum olduu,
S: Anasr hakknda. C : Trk ile Krdn yekdierinden duunu. ayrlmaz iki mslman
karde bulun
S: Siyas frkalarn adetleri ve hali faaliyetleri. . C. Yalnz hrriyet ve itilf frkas olduu halde faaliyette bulunmakta, ol duu. Esasen vaziyeti hazra frka faliyetierini akamete uratm tekmil millet istikll ve mevcudiyeti iin birlemitir. Matbuat ve ekseriyeti efkr kezalik frka cereyanlarma snd efkr umamiyenin vahdet etrafnda topland, mali milliye ve ittihad islm ve ne de tu ranclk, yegne gaye mtareke esnasndaki hudutlarmz dahilinde kalan slmlar
birbirinden ayrmamak, liberal, yani hr bir hkmeti tekil eylemek. S r.-. roeyatda halkn hareketi milliyeye son derece" merbut kald, Ferit Paa kabinesinde, onu. tutan Ingilizerden nefret eyledii, bilhassa 'zmir meselesinin n giliz terden bs btn soumamza sebep olduu. Trklerin umumiyetle AvrupalIlardan azlar yand iin yalnz Amerikadan muaveneti insaniyetkrane bekledii, fakat bu. midi,
ve kannn son damlasn dahi lzumunda aktmaktan ekinmiyecei liral edilmitir, imendferler hakkmdaki suallerine cevap: Erzincan. - Sivas hatt hakknda evvelce tetkikat yapld o zaman Erzincan'n Frat vadisi ile E m e urayp S i- ' vasa getirilmek suretile ileride Einden Harputa bir kol ayrmak dnld v e bu suretle Sivas * Samsun hatt da ina olunacandan Cenubun mahsultn i male Karadeniz limanlarna ve oradan Rusya sahillerine isli gibi byk menafii ticariye muhakkak olduu. Tbb bir ok sualler sormulardr. Harpten evvel ve sonraki vefiyat, mevcut hastalklar, etibbay shhyeye olan ihtiya. C. B un a yok
tur denmi ve sebep olarak mevcut tabiplerimizin seyahat mklt yznden merakisi mhimmede tevattua eyledikleri grlmtr. Messesat sbMyemizdeki htiya: amara, bilhassa um um memleket iin ilca ihtiya gsterilmitir.
de boa karsa artk iin Hill ve Salip meselesi olduuna iman eyleyecei
Bu.
bapta sureti umumiyede ne istersiniz sualine kar tekilt shhiyemizin oalmas, hi olmazsa kaza merkezlerinde doktar bulundurulmas, kylerimizin ahhi erait
altnda inas, lzum olan, yerlerde emraz zhreviye hastahaaeleri tesisi. Mahsult ve hayvanat zerine mstenit malmat da verilmitir. (Hsrev).
Mustafa Keml Paa da. bir heyetie AmerikaMarla gorgm. n yaaayor:

21/9/1335 15r Komtkz Kumananhma Ceneral H arbu rd maiyetiyle dua buraya geldi. K esd i arzusu zerine gayet
mshremane 3*4 saat kadar koautuk- Yannda daha ki General ile Robert Kolej timslimierinden tercmanlk vazifesini ila eden H seyin bey bulunuyordu, B iz de Rauf, Bekir Sami ve Rstem beylerle beraberdik Marnileyhin sorduu sualleri bahcalan unlardr : 1 K u v v a y i Milliyenin mebdei tekilt ve bu gnk derecei kuvveti ve mul. 2 A nasn gayri mslime ve bilhassa Ermeniler baklandaki noktai azanm , 3 M uavenet ve mzaheret hakkmdaki fikrimiz. B u suallere uzun uzadya verilen i za hatl cevaplarda tideki noktalar tefhim cdmitir. 1 Tekilt M illiye vuku bulan Erzurum kongresile btn btn vatandr, hakiken muamelelerden mteessir olan
millet her tarafta kendiliinden M d afaai H ukuku megruas iin ta&zzuv ettii ve ark Anadoluda ve Sivas umum kongresile de am us Sahai mul de se gibi Anadolu ve Rum elide vahdetini temin etti. K uvveti byktr.
Mtareke tarihile tahassl eden hudut haricinde hi bir emel
teebb satmz yoktur. 2 Memleketimizde yaayan, bilcmle anasr gayri mslimeye olduu Ermenilere dahi bir guna suikastimiz tabiiyetlerine tamamen riayetkarz. eria tekiltndan ibarettir. yoktur.
B ilkis onlarn her trl hukuku
Bunun aksi olarak iaat aracktan ve ngiliz-
3 B itaraf ve kuvvetli bir devlet ve milletin beyannamemizin birinci raadde& ahkm mucibince muavenetine ihtiyacmz itiraf ve bunu memnuniyetle kabul edem. General btn harekt ve teebbsat milliyemzi takdir ve B ir Trk o l saydm ben de ancak b u surette hareket edecektim. demi ve pek samimi ve Mam&de mitbah olacak efkr ve mtalat da serd eylemitir. maam mahrem tutulmasn sureti mahsusada rica etti. d e Esraruma hareket etti. leMuhaveremizin t e Conc
Bugn Erzincan zerin
Zstililerile grmesi kendisine tavsiye edildi.
taS. a jn c s Erzurumda krk bin kiilik bir kuvvetin cm edilerek Ermenistana taeorm 2 ve b u suretle Turanilik gayesinin istihsaline allaca hakknda ayiat mevcut ciduunu. ifade etmitir. Cevaben bunun katiyyen as ve esas olmad ve tekmil vilyat gardyedeki kuvvetin on bin kadar .bulunduu ifade edilmitir. mm fecayiinin hl mevcut asannm gsterilmesi xauv0k cab eyler sylenmitir fesdim , M ustafa Keml, olur,. Refakat; beye otsk&M Hseyin , beyi Erzurum H eyeti Merkeadyesile temas getirerek oradaki E rHseyin .
3. Koicadu K m aasda*'; .... Smihatim
Atuenkahlana aigi t e mmaat ettikleri ve bir Amerika Hey*etmm seyaJmlmia sebebi ne olduu anlaglyord, Bnns ben daha evvd haber alarak 9/9/1335 de Heyeti Temsiiiyeye bildirmitim, ark Brm eiiMm -yapmak -projem-!- - st taraf lfugzf! Bu m&'R proje
5.3
stanbul hkmetine mlayim gelmiti. imdi Sivas yumuatlyordu Mister Braunun heyetini bulunduu bir samanda Sivasta Mustafa Keml Paa ve arkadalarna bunu syledii vakit ne cevap vermiler dir? Hsrev bey. ark Vilyetler Mdafaai Hukuklarnn buna nazaran nazar teemmle alnmasn sylyor, Halbuki bunun cevabm. Erzurumda birlikte tesbit etmitik Baka trl bir karara imkn var m dr? Heyet Erzurumda lzm cevab elbette alacaktr. Fakat Sivastaki Heyeti Temsiliye Erzurumdan domutur: bir daha byle bir fikri bilhassa arkta telffuz etmemeleri, kat olarak ihtar olunmal idi. Bun dan baka Amerika mandas, velev mzaheret eklinde olsun, kongre rusnamesinde yer bulmamal idi. Biz mteaddit mnakaalarla karar vermitik ki, Sivas kongresi mukavemet dsturunu takviye edecek ve btn kuvvetleriniz ve membalarmz tkenirse o zaman yine muayyen arkadalarn karare Amerika mzaharetini mnakaa edebilecektik. Ne ise Sivasta olup bitenleri renmekle vaziyeti iyi kavradm. 25/'E y llde Amerika Heyeti bir de benden cevabm alacaktr. |*13/Eyllde Ingiliz Miralay Neyi isminde biri Malatyaya geliyor ve halk teskin ile Binba Novilin geri arldm vakadan Ingiltere hkmetinin haberi olmadm (!) sylyor. Tabii buna ocuklar bile inanmaz; fakat ngiltere hkmetini harice kar lekeden kurtarmak iin basit bu siyas oyunun ihml olunmamas nazarnbrete alnmaldr 'Bizim tarafmzdan baklnca bu teebbse (Ty dikmek) denir.) Padiaha ekilen mterek telgraf ve vesaiki mhimmeyi tabettirmek iin Trabzonda islm matbaas olmad ve apirorafla karlan mtaedit nshalarn stanbula bir zabitle 14 de gnderilmi olduu .-ve gazetelerle de nerolunacan Trabzon mevki kumandan bildirdi. - Ne elm malmat! Trabzoda 1335 senesinde br slm matbaas yokmu! Bu imdice kadar hatrma bile gelmedi. Erzurumda bulunduu halde mhim bir iskele ve' ehrimizde -olmamas merutiyet devrinde dahi ne kaba altmza, gzel bir misldir. Mahall bir iki gazete Rum. matbasnda bashyormu! Ne yazk!... Heyeti Temsiliye stanbula mteaddit nshalarn gnderilmesine teekkrle Sivasta radeyi Milliye ve Afyonda t gazetelerile de tek sir edilerek stanbula gndereceklerini bildirdiler. Ka gndr yaplan mteaddit muhabereler, telgraf banda mnakaalar zerine Sivas kongresinin emirlerinden mtevelldt dedikodular lehimize bir erevedetoplamak lzumunu grdm. Atideki beyannameyi mmtakamdaki ga zetelerle neir ve ak telgraflarla mlk ve asker makamlara, Mdafaai Hukuklara, Kolordulara yazdm, : ;
Erzurum / haneti M alm e zerine : ' 4/9/1335
Qnheinci Kolordunun Beyannamesi Vatan ve milleti paralamak gayesini takip eden byk bir kasit ve ihanet
pln Cenab H akkn ayn ve nayeti ve milleti masumeye mkfat olarak vaktia den evvel keif olunmutur ki bervechiti terih ve hlsa olunur: B y k ve mterek bir tehlikei mevcudiyet kadsnda Trk ve K rt karde
ler milliyeti batan baa ve bir azmi dindarane ile muhafazai hayata alt u srada K rtl ayaklandrmak ve bir ekavet oca halinde gstermek iin hain ve harici ellerin tesiri ve parasile ve mahrem talimat hamilen iki ay evvel M olan zade Rfat, Km uran ve A li namndaki ehas ile bir iki refiki Dersaadetten hareket ede rek evvel H aleb e vsl olurlar. 1 i Oradan zaten bir mddettenberi Diyarbekir havali birleecek sinde propaganda ile megul ngiliz Binbas M ister N o v il nam zat ile
ihiren U rfa mmtakasmdan M alatya havalisine girerler. Bunlara M alatya mutasarn f H a lil ve Elziz valisi G alip nam ahslar da itirk ederek msellh K rt kiyasm dan ete tekili ile hkmete tembih ederler. isyan ve kylerin silh tedarik etmelerini Takip edilen gizli gaye; Krdistan ve Anadoluyu isyan halinde
gstererek bilfiil ecnebi igalini hazrlatmak ve krtler bir para halinde ayrca Si> vasm arkndaki bir ka vilyeti dahi bittabi Ermenilerin hissesine drmek ve bu suretle vatan paralamaktr. te byk hedef budur. B un u vaktinden evvel kefeden ve byk bir dirayeti vatanperveri gsteren on nc kolordu kum an dan keyfiyeti H arbye Nezaretine haber verir, fakat oradan hi bir emir ve m a lm at gelmez. B u hdisenin tamamile merbutu olmak zere kefolunan ikinci bir s'ahnei vukuat ise artk her eyi meydana karr ki o da udur. Mukadderatmz d nmek zere Sivasta Rumeli ve Anadolu murahhaslarndan ibaret olarak topla nan umum mill kongrenin ictimana mni olmak ve zlanm tevkif ve imha et> m ek enaatile Elziz valisi 100 kadar msellah krt ekiyasn topladktan
sonra
' 5 .
| l
|
|
f
|
f
i | | | j | !
onlara riyaset suretile nagihan Sivasa baskn vermek ve orada Sivas vali ve ku mandanln bizzat deruhte etmek iin Dahiliye ve H arbiye N azrlan olan Adil beyle Sleyman efik Paann mterek imzal ve 2/Eyll/1335 tarihli mufassal bir ifreli tallmtile memur edilir. Ve Malatya sslhareket ve hazrlk mahalli ittihaz olunur. te byle gayri meru ve menfur emeller iin iki karde milleti bir biri aleyhine kullanmak gibi beynelislm kan aktmay tervi eden ve vicdanszca mrettep olan, bu ihanetin asl daha ackl safhasn hi phesiz asayii memleketi . balda beyan edildii vehile bilfiil muhtel gstermek, iin Krt ekiyas Sivas'a girince orada bittabi karlarna kacak milletle ve askerle muharebe edecek ve ayn zamanda her taraftan az ok Sivasta toplanm bir halde olan. Ermeniler ve hatt baz ecnebiler bir a dahi ihdas olunacak ve bu suretle vahdet ve kudretini ve hakk mevcudiyet ve selbetini son zamanlarda cihana gsteren ve kabul ettiren ve hemen bir ok devlet ve milletlerin de mzaharetini kazanm olan vatan ve milletimiz artk byle bir fecia zerine bu kerre hi bir noktai istinad dahi. bulunmayarak vatann kabili red ve itiraz olmayacak bir surette igali dveli al tna alnmas ve binaenaleyh paralanmas takarrr edecekti. te Dahiliye ve Harbiye Nazrlarm kimbilir ne gibi vaadlerle iine alan bu byk ihanet plnma u teebbsat safhas da kefedilince bilmuhabere civar olan btn kolordu lrca harekt seria ve mterekeye balanm ve acilen sevk edilen kuvvayi asketiye ile hainler henz M alatyada iken crm mehut halinde vehleten bastrlm ise de fecirle beraber hsiren cenuba doru firara frsat bulmulardr. B u firar!
hainler sratle takip edilmektedir. Kariben Cenab Hakkn inayetile btn bu hain zmrenin |eriat garay hmediyetin ve kanunu-elilin penesine tevdi clunacaklannda hi phe yoktur. ki bed tynet nazrn imzalarm havi olan 2/EyI/ 335 tarihli ifre ile buna mteallik bir ok vesaiki cedide din v e milleti seven me murmi devlet tarafndan tevdi ve ihbar edilmekle namus ve tarihi millimizde unutulmaz bir hatrai fahr selmet brakmlardr. B evhai ihanet her tarafa intiar dince bil istisna ve her yerde nefretler ve lanetler uyandrmtr. A li G alip h e& -= ainin ordunun kuvvei askriyesim tenkis ve askeri0firara tevik- kastk birde- ko-
i f ~
zmte tekilt on nc Kolorduca kefedilmi olm akla bunlar da iddetli bir li rette tahip ve taharri edilmektedir. te imdiye kadar hal meclisi mebusam arsyan ve toplamayan ve sk sk ehas tebdil ile nihayet bir kabiliyeti leime alan, hkmeti merkeziyenira ne gibi bir hafi plna esir olduu imdi pek kolaylkla s n 1almaktadr. Artk byle ylan gibi zehirli iki nazr kucanda tutan hkmeti; merkeziyeden milletin ve m ali milliyeye mzahir olan orduyu hmayunun itkn&d ve emniyeti derhal zail olmutur. M letin amaline riayetkr ve merutiyete sadfc. dinini, vatann seven bir heyeti cedidei hkmetin intihabn hkmdar zianrs&s ve Bakum andan akdesimiz sevgili padiahmzn atabei seniyei mlkneleri&e gerek kongre heyetince gerekse mtereken btn kolordular kumandanlarnca ve E m m tm ve V a n vilyetlerince heyeti talkikiye riyasetince arz edmitir. V e by le bit hey'eti cedide i bana gelinceye kadar payitaht ile olan muhaberat ve mt sebat resmiye, karar milli ile kesilmitir. B u evhai ihanetin mtemmimesi o l bu mak (kere, hanet ve mesuliyetin verdii Iavf ve tel ile hkmeti merkeziye
kerre milletin ve ordunun sevgl padiahna maruzatta bulunmasna musirranemm oluyor d b u d a bir iki gn zarfnda zail olacak ve her halde zat akdesi hazreti padiah bu casus ve ihanet ebekesinden tamamile haberdar olacaktr. be lisin vatanszn m asum vatana ve milletin zararna olarak ve dman parasile ter tip eyledii b u sefil pln bylece akamete ve mtecisirleri kahra tedmir icraatna mahkm kalm ve namuskr milletimizin daha kudretli ve mterek bir vahdeti diniye ve mlkiye gstermesini ve hakan ve milletine pek ziyade merbut olan o r duyu hmayunun da gayei mukaddeseye daha emniyetle sarlmasna sebebiyet ver mitir. B ugn bu vaziyet; Sivas'ta Rum eli ile Anadolu kongresi tarafmdan ecaefo. devletleri mmessillerine tamamile bdirilmis ve bugn Anadolunun vahdet ve" se lmeti milliyesi ve asayiin mkemmeliyeti ve hainlerin takip biMinlmitir. edilmekte olduu .
Daha bir ay evvel Cevdet bey birinci ifrenin beinci maddesinde yanlyordu. Kendisini yle ikaz ettim: Beinci maddede Harbiye NaHeyetin tevkifi talebine dair telgrafla sadarete ehemmiyetle yazd cevabn vermesinden Dahiliye Nazn ile hemfikir olmadm is tidlal buyuruyorsunuz. Halbuki her iki nazna bu cinayette hemfikir olduuna dair vesaik vardr. Bu cevap sizi ve cmlemizi aldatmak wuyutmak oyunundan baka hi bir ey deildir. Bunu ifrenin bildiril ligi 3. Kolorduya da yazdm. 13. Kolordunun 12 tarihli deJd ifresi: de ngiMerin mahalli lisana vkf kimselerle burg* gibi nasl nftfu% gsterir:
Diysrbeku :
IS, Kafatttus
12/9/tm
'
B tatagi N<wil M alatya'ya gclaseafteo evvel maiyetile F aza ^ j- 'm. Elbistan ha vaitatade Sinmeali airet reisi K asan ja o|lw Topom a yayladaki cadrlarm* % % nfuslarm, h8y etrafma k r o k i m ald v merteu Topo*mm rdetc ck* m '{BOiUIndd Atham airet reisi Pao e k grerek aym vehile nfusla ant &ytfttte. Ingiliz silhlanle mseiih maiyetinde Dlyarbe&r havalisinden yiamk
fcadcur kftrt bulunuyormu. B un lan Ekremin gtrm olduu ariladmiftur. Mis-, ter N c d l e yollarda, ahziasker ube riyasetleri tarafndan sebebi seyahati &or-r
mtj, iftines zerine D kiiiye Nezaretini veskasle dlafer -re O -*
masil ordusunun Iran havalisinde bulunduu esnada kendisinin de orada bulunduu ve kiirtce iyi bildiini, Anadoludaki lazlbalann Ermeni taraftan olduunu, E rsse&iler arzu etesler de bunlarn hkmeti Osmaniyeye merbut bulunduklarm, gu isalde Ermenilerin kesafeti nfusa malik olamayacaklarn cevaben ifade etmitir B u ifadeler krtleri ifal iin desise ve siyasettir. 13. K olordu Kumandan: Cevat
14/EyIlde Elmden tideki ifreyi aldm:

15. Kolordu Kumandanlna M ala ty aya m uvasalat eden M ira lay M sy N e y i hakknda M alaty a muta'Sam fhi vekletinden imdi alnan 12/Eyl/1335 tarihli telgrafname sureti husul m alm at zmnnda bervechi zir arz olunur. 13/Eyll/1335. , Elziz V alisi namna Servet M ntakai imaliye mutemedi beri ... siyasi,i ls M sy N ey i bugn
A rga tarikile M ala ty aya geldi. M um aileyhin beyanat resmiyesine nazaran mem lekette K rt propagandasile megul olm ak zere evvelce L ivay a gelmi olan. Ingilh Binbas N o v ilin ngiltere hkmeti tarafndan byle bir memuriyete tyin edil' .taedii ve kendisinin derhal celp ve iade edileceini ve hi bir suretle tela roafea olmadm sylyor. Livann asayii yolundadr. V a li ve mutasarrf beylerin ely m m kasabaya alt saat mesafede Kosuk ve R ak a kariyeleri arasnda ekrdsn itimie uramakta olduklar anlalm olduundan eraf ve mtehayyiran beldeden -m&tebap bir heyetin bugn kasabamn saat mesafesinde bir mevkide B edir Aa ile grmek zere gittikleri ve eyevm avdet eylemedikleri ve neticenin ayraca bilririkcei.
Mutasarrf vekili livann asayii yolundadr diyor, mteakiben de Vali ve mutasarrf beyler elyevm kasabaya alt saat mesafede ekradm ietimaile meguldr diyor. Civar Trk airetlerini toplamak ve Siirt: mmtakasndan bir miktar kuvvet celbi iin 13, Kolordu Kumandanlna
m ifreyi yazdm:
' Erzumsa
,
Dy&rbekr 23, Kolordu Kum&ndantm
14/9/1335
1 Elziz ile M ala ty a arasnda kin zoii aair reisi H a a Kaya*nm pek fedakr ve hamiyetperver bir zat olduunu buraclaki mtealikatmdan baz zevat haber verdi. M alaty adan firar eden hainlerin vaziyeti hazrasna ve lzumu ten killerine dair kendisinin v e bunun gibi diyanet ve hamiyetle mtehir vatanperver riiesantn biletraf ve sratle haberdar ve vahdeti m l urunda istifade bah o la cana phe, yoktur. ntsi.fceekkir kalrm. B u bapdaki tedabiri mttehizeden haberdar edilirsem pek
2 Siirt mmfcakasndaki v&srlceyi biraz kesif telkki ediyorum. Gerek geyh
M ahm dun gerek Erbil, madiye, Zahu vekayiinin ekli hazras o mmtakay n giliz'lere iddetle aleyhtar bulunduruyor. Binaenaleyh Siirt mntakasmda bir miktar kuvveti ihtiyaten garbe ekmek mtalasndaym. B u baptaki takdir ve mta liniz ne merkezdedir? 15. K olordu Kum andam M irliva Kzm Karabekir
Sadarete ve ngiliz Generaline de edit telgrafnameler yazdm metinlerile beraber bildiriyor. Mtalasnda noksan grdm yeri bervechiti izah ettim:
E m r u m : 13/9/1335 3, Kolordu Kumandan Cevdet Beyefendiye
1 Taraf lilerinden sadarete yazlan telgrafname ile Ingiliz Generaline eki len protesto isabeti reiyinizin en beli tercman ve hepimiz iin veciblimtisl olan selbeti diniye ve safiyeti ahlkiyenizin en cel brhandr. B u hareketinizle ve ahs lilerile iftihar ettik. 2 > Maahaza zati mesele hakknda yine baz izahat vermekten kendimi ala madm. Malmu lileri olduu zere bu entrikalar hep ngiliz eseridir. Hedefleri de ortala fesad vererek son islm devletini paralamak ve bilhassa Diyarbekir vil yetini tedenberi Mezopotamyamn akam mtemmimesinden ad ve iddia eyledik lerinden bu vilyetimizi yutmaktr. Ali Galip ve Kmuran hempaiarile Harput8 a musallat olmak istemesi cepheden zorlamak iin bir sebep ve bahane bulamad ve Diyarbekir vilyetini H arput vilyetine nfuz suretile arkadan evirmek ve daha kolaylkla ele geirmek maksadiledir. Binaenaleyh bu vaziyet ve ihtimle gre H arput vilyetine daha ziyade ehemmiyet verilmesi icab eder. B u hususta icab eden., tedabiri ittihaz buyuracanzdan eminim. 15. K olordu Kumandam Kzm Karabekir
Cevdet bey sadarete yazd telgraf ve ngiliz Generaline protes tosu ile, tasavvur ettiim kumanda mevkdindeki mahzurunu tamamile izale ettiinden, tideki ifreleri yazdm ve muvafk cevabm her iki adresten: aldm:
B m ra ta : 13/9/1335 Zstu m ahsustur: 3. Kolordu Erk&nharbiye Reisi Halit B eye K um andan Cevdet beyin Sadarete telgraf ngiliz Generaline protestosu, kani ve' kaili buulndugunuz safiyeti ahlkiyesne parlak bir misal olduu gibi sizin de mn~ '
uaileyh! mucibi memnuniyet bir surette hsn idare ve ikaznza tercmandr. M u maileyhin zaf ve teredddnn artk gemi olduunu ibu telgrafnamesile an lyorum. Binanenaleyh kendisinden kumanday nezedecek bir hli kalmad de mektir. Evld Araptan olmas metaneti ahlkiyesile ahsen muhitine bir tesir y a pabilecek olan mumaileyhin yine makamnda kalmasn mnasip grdm. Yalms siz vaziyetin nezaket ve ehemmiyetini ve tereddtlere artk tahamml olmadn ara sra kendisine bir lisan mnasiple anlatr ve kemkn idare edersiniz. Kenan beye kumanda hakknda bir ey yazdnzsa bu tebligattan bahis ile geri alrsnz. Cevdet beye de bir ey hissettirmezsiniz. Keyfiyeti kongreye de yazdm. Samimiyetle gzlerinden perim. . 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
Sivas: 13/9/133S
ifre: . 3. Kolordu Kumandanhma
Kongre hey'eti temsiliyesine: 13. Kolordunun kumandm Miralay Cevdet beyi gerek Sadarete ve: gerekse Ingiliz Generaline yazd telgraf ve protesto, mumailey
hin halihazr iin musir grlen tereddt ve cretsizliinin tamamen zail olduunu gsterdi. Erknharp reisi Halit beyin de ahadeti vehile safiyet ve metaneti ahlkiyeye malik olan mumaileyhin evld Araptan olmas dolaysile de muhitine1yapa ca tesirden u srada mstani kanamyaca gibi mumaileyhi gcendirmekten ziyade bsbtn kazanmak daha musip grldnden kemkn mevkiinde kalma sn mnasip grdk- Halit beye bu yolda tebligat yapldn beray malmat ar* eylerim. '
.15, K olordu Kumandam
Kzm Karabekir
Bugn leden sonra (13) 13. Kolordunun 11 de g-elcli. Vaziyeti izah ediyor:
yazd iki ifre
.
15. Kolordu Kumandanlma
Dyarbekr: 11/9/1335
l M alatya mutasarrf inin Khta ve civan aair resasile ifre le muhabere ettii v e aairi Malatyaya davet ettiinin istidl! edildii Malatyadan bildirileli. Mutasarrfn Bedirhanilerden Ktrmran, Celdet Mutasarrfn yeni olmas malm Heyeti rnuzirremn bir haftadr Malatyada bulunduu srada bx muhabere naran dikkati calip grlmtr. 2 15. AJay Kumandan Binba lyas bey kumandasnda Elzizden 52 estersuvar, iki makinal tfek Malatyaya sevkedilmitir. Bu akam Malatyaya vara caktr. Elzize Dyarbekirden bir tabur sevk edilmitir. Siverekteki svari bl, Malatyada alayna iltihak emri verilmitir. cabnda Elzizdeki toplann ve b tn kuvvetin Malatyaya celbi iin lyas beye salhiyet verilmitir. 3. Kolordu daki ester suvar mfrezemiz de Sivastan Malatyaya hareket etmek zeredir.
3 M aatyadaki alaya telgrafhaneyi igal ederek mutasarrfn ekradla
if
reli ve ak muhaberesine mm anaat etmesi emrolundu. ngilizin de ifreli m uhabe resi men edilecektir. ly as bey M ala ty aya m uvasalat edince eski kuvvet m um a ileyhin emrine girecektir. Hey'etin ve mutasarrfn hyanetine kanaati vicdaniye hsl olunca hemen mutasarrf, heyeti tevkif ederek mahfuzen Sivas 3. Kolorduya sevk emri verilmitir. V a li Khtadadr, M um aileyhin de aairi tahrik ettii ve Siyaseten daima mehazir otoplad anlalrsa onun da tevkifine emir verdim.
c&su ngiliz binbasnn tevkif edilmemesi ve kendisinin on iki saate kadar he men M ala ty adan geriye avdet etmesinin lisan mnasiple tebliini emrettim. Ve keyfiyeti beray m alm at Nezarete de bildirdim. 4 Elzizden Dersim M ala ty a ivalarile, M alaty a kaza belediye reislerine ak bir telgraf yazarak H ey eti M alm enin fesadna, ngilizlerin muzirane siyasetlerine dair m alm at vererek islmiyetin tecezziyesine hizmet edecek ifalata kapl m am a larna dair nasihat verdim. telgrafm ekmemilerdir. Bunun ok tesiri oldu. H att telgraflar ngilizin Aairin M alaty ay a yrmesine pek ihtimal vermezsem
dfe ahval nezaket kesbederse z-aruret halinde 3. Kolordudan istiane edilmesi lyas btye emrettim. M racat vukuunda mmkn olan muavenetin ifsn 3. K olordu dan rica ederim. 5 H e y etin tevkifine dair olan telgrafma bu gn nezaretten cevap aldm. Sadarete ehemmiyetle yazdndan bahsediyor. B undan nezaretin Dahiliye Nezareti
ite hemfikir olmadm istidll ettim, Elziz valisi ise ellerinde Dhiliyeden vesika olduu anlalmtr. Cevabm verdim. ifahen de lyas beye tevkifin mnasip olmadm sylemitir. Tevkif meselesimn bugne kadar tehirine Malatya'daki. kawetin takviyesinden baka Heyeti mezkirenin bir Ingiliz emrinde bulunmas se bep olmug. U rfa ve Antepteki ngiliz kuvvetlerinin bunu bahane ederek bir igale teebbsleri ihtimali dnlmtr. F ak at mutasarrfn ekrtia ifreli muhabe resi ve nezaretin sarih cevap vermemesi valinin esrarengiz siyaseti zerine tevkif emri verilmi olduu maruzdur.
15. K olordu Kumandan Kzm Karabekir
Dyarbekkt 11/9/1335 aJsaka tehiri caiz deildir.
15, Koctdti Kum&todsmtima

M alaty a mutasarrfnn ve oradaki heyeti fasidenin tahrikat zerine Ingiliz Bin bas mstesna olarak mutasarrf ve valiyi hmil olduu halde heyetinin tevkifine emir verdiimi arz etmi ve esasen hiyanetleri mesmuum olduundan ve bunu his setmi olm allar ki dn fecirle beraber cmlesi M alatyadan firar etmilerdir. M u ta
sarrfn ekrat resasile yapt ifreli muhaberata ait telgraflar M alaty a merkeziadra aldrdm. Takdim edeceim. imdi Malatyadan alman malmata nazaran bu hey*etia Malatyadan be saat mesafede Suhkan kariyesinde msellh aair t a lazsak la megulm. Esasen Pazarck, Elbistan, A rga kazalarn. dolaarak gelirken hu heyet alev ve krt kylerini gezmiler krtlere behemahal Silh tedarik etmeleri ve hkmete isyan etmelerini tembih eylemilerdir.; Bu da ispat ediyor ki Bedlrhanlerden olan mutasarnfn hyanetinden ve valinin anlalmayan hasm bir m ak sadndan istifade ederek bir inkilp yapm ak istiyorlar. Geldii gndenberi VsI aair arasnda serseri bir surette dolat. H att K olordu ktaatm zayflatmak m aksadile ira d m z firara tevik etmek iin bir cemiyeti hafiye tekil ettii ve firarilere
sahte rapor verdii stihbar klnd. * Ali Galip mesleksizdir. ngiliz parasna vic dann satmas da pek muhtemeldir. Khtal airet reisi Sedir aa da bu hey etle beraberdir. Bedir aa Malatya sancanda en mnfez bir adamdr. Btn ka zalara ve Bedir aaya vaziyet ve maksat izah edilerek beyanname yazlm ise de agiliz liralar saf vicdanlar izll etmesi miistebad deildir. Malatyadaki svari alay Elzizden sevk edilen, kolla takviye edilerek bu muzir heyetin nerede gr lrse derdest ve tevkifini emrettim. Vilyete rnektupu, mutasarrfla Jandarma tabur kumandam tevkil edilmitir. Vilyete baderna vali ve mutasarrfn emirlerini icra etmemelerini mlhakata hyanetlerinden fois tamim yapmalarn tebli et tim, Malatyada kuvvetli bulunmak icab ediyor. Ksm kll ktaatmz Siirt mmtakasmdadr. Maamafih imkn derecesinde Maiatyay takviye edeceim. 3. Kolordhanun Azi'dyeden tahrik ettii svari blklerinin Malatyaya tesrii hareketlerini ihtiyaten Sivastan da br piyade alay ile bir cebel bataryasnn hazr bulundurul mas iin 3. Kolordudan hassaten rica ederim. Dersim e karg 15. Kolorduca Kigi ve Erzincanda mnasip kuvvet bulundurulmasn da ihtiyaten, muvafk buluyorum. Dahiliye Nezareti mutasarrf hakkmdaki maruzatm is'af etse idi bu haller olmazd. Biaba Novilin hyaneti hakknda Dhiliyede Erkmarbiyei umumiyede dosya lan. vardr. Buna ramen Novile Dhiliyeden vesika verilmesi de hayretle telkki edilmitir. Mtareke eraitinin tatbikinden kolordu mesuldr. Novilin mtareke eraitini tefti iin gnderildiine dair Harbiye Nezaretinin bile haberdar edilmeme sie gre bu heyeti muzirranm belki de kabinenin malmat haricinde bir maksad fo& fi olarak gnderildiine hkmediyorum Bu raeselenia tahkiki ve vali ile muta sarrfn azil emrinin resmen ve derhal vilyete tebliinin selmeti vatan, namna Nezareti Celileden hassaten istirham ederim. Nezarete, 3. ve 15. Kolordu KumandanbMarrna yazlmtr. 13. Kolordu! Kumandam Cevdet
Hkmeti merkeziye, Valise birlikte, ngilizlere yardm ederek, b tn arkn felketini mjcip olacak bir krt ihtilli hazrlyor. Tarihi mizde bu kadar iren vaka bilmiyorum. Meselenin garip ciheti bir ay evvel Mustafa Keml Paa, Ali Galibi ldrtmek iin Erzurumdan adamlar gnderm eye kalkmt, Simdi de H Galip Mustafa Keml Pa aya kar, fakat btn kongre lejretini imha edecek ve muvaffakiyet halinde bir krt meselesi karacak ve ngilizlerin Diyarbekir ve Elazm kolaylkla igaline sebep olacak bir harekete kalkyor. Mustafa Kemal Paa Al Galip hakknda bana hi malmat vermemiti. Muarz .grdklerini mahvetmek arzusundan baka bir ey renememitik. Asaba Ali Galip hayatna karg erge Mustafa Keml Paadan bir dar be geleceini haber alm m idi, yoksa Mustafa Keml Pasa m bunun aksini haber almt, renemedim. 14/Eyllde leden evvel gayet mhim olan n zamanda bu ifre ak telgraf olarak Trabzon -eti merkesiyesine ve Kolorduya serlevhas! de mn byk hatas. Herkese malm olan bir eyi tideki ifre geldi. A y Mdafaai Hukuk H eygeldi. ifre memurlar ifre etmek mnasebet-
sizlik. Ka zabit beyhude yere ifre e urayor. Umum kongre hey'eti temsiliyesinin tebligat aynen udur: ~
, * Sivas: 13/9/1335
15. Kolordu Kumandanlna ,, . , * ;
, . ' . / J i ! ' . .
..
Kongrece ittihaz tasavvur edilen tedabiri havi suret bervechiti maruzdur. Bu babdaki noktai nazar mtalaai lileri alndktan sonra heyeti umumiyece tezekkr olunarak mevkii tatbike konulacaktr, 15/9/1335 zevaline kadar ianna muntszn* efendim. 13/9/1335 Umum Kongre Heyeti Temsiliyesi amli miiliyeyi bir sureti hainanede tevil ve tefsir ile teebbsat ve harekt miiliyeyi gayri meru olmak zere iln eden ve makam saltanat ve hilfete kar sadakati ebediyemizi btn ve~ saiti merua ve kanuniye ile teyide msaraat ettiimiz halde Padiah ile millet ara snda bir eddi hail tekil eden ve ahaliyi yekdieri aleyhinde teslih ye mukateleye sevk ve tahrik eden hkmeti merkeziye ile kat rabta ztrarnda kalan Umum Kongre Heyeti bervechi zir mukarrerat zat lilerine teblii vazife addeder. 1 Nam namii Hazreti padiahiye olarak kavanini mevzua dairesinde umur ve muamelt devlet kemkn tedvir ve tahite devam olunacaktr, Biltefrik cins ve mezhep ahalinin, can ve mal ve rz ve her trl hukuku taht teininde bulum* aktr. 2 Memurini hkmetin vazifei meydualanm milletin mali m tevfiken icra eylemeleri tabiidir. Mahaza ifay..vazifeden istinkf eyleyenlerin ma zereteri istifa makamnda addolunarak yerine mnasipleri tevkii olunacaktr. 3 Esnay vazifede ml ve cereyan mill hukukunda hareketleri tezahr ve tahakkuk edecekleri selmeti, dia ve millet namna sureti edidede tecziyeleri kafidir. 4 Memurini mstafiye ve ahaliden kime olursa olsun mukarrerat milliyeye muhalefet ve harekt ve telkinat mfsedetkranede bulunanlar dahi ediden duf mcazat olacaklardr. 5 Milletin selmeti ve sadeti adil ve hakkaniyeti dahili memlekette emn asayile temini ile kabildir. Bu bapta icab eden tedabirin kolordu kumandanlar ile valiler ve mstakil mutasarnfklkardan muntazrdr. 6 Milletin maruzatm zat ahaneye arz ve iblna muvaffak olunup itimad milliyi hiz bir hkmeti merua tekiline kadar bilcmle muhaberatn mercii Umum Kongre Heyeti temsiliyesi olacaktr.. 7 bu mukarrerat bilcmle tekilt milliye merakizine tevdi ve iln olu nacaktr.
| |
li
fi
i.
Sivas kongresi Heyeti Temsiliyesi kimlerdir; biz ne olduk? Yani Er~ zurum Kongresi Heyeti temsiliyesi. Malmat yoktu.. Mtalam bildir mek iin Erzurumiaki arkadalarla vicahen grgmek, en mhim olan Trabzonun da mtalasn renmek lzmd. Sivastan gelen tideki ifre ve telgrafnameyi de tetkikle ise balamay mnasip grdm.
'
!i ; f v -. Gayet aceledir: 15. Kolordu Kumandanlna
Sivas: 13/9/1335
'
Hkmeti merkeziyenin takip ettii mesleki irticakrane ve son zamanlarda al-
d vaz mutlakiyet, mevcut heyecan tedide bais oldua gibi mebusan intihabatnn icrasnda ihmalkrane hareketi ile de sulhn aleyhimizde olan bilcmle icabatm kabul ve millete bir emrivaki tarznda takdim edeceini irab etmekte ve u hal sulh konferansna verdii nota mucibince Toosun berisindeki vlyatmzn ziya ve Aydn vilyatmda kabul ettii hududun garp akam sahiliyesinde ve memleketin muhtelif ktaat megulesinin mazallah zayi edilmek tehlikesi btn uryanliyle hesap edilmekte olduundan meclisi mebusanm intihabile Devletin hukuku mukaddesesini istimale ve irade ve kudretini izhara meydan kalmadan byle bir vaziyeti mhlike kargsnda ittihaz tedabir ve mdafaai hukuk eylemek ve keza halk tes~ lih ve yekdieri aleyhine kyam ve kitae teviki cinayetkrane teebbs ettii elde edilmi olan vesaik ile gayri kabili red bir surete tahakkuk eden hkmeti mer keziye ile her trl tedabire ramen muhafazai mevki ettii mddete kat mna sebet edilmekle ayet bu mddet ve u hal devam edecek olursa memleketin idare sini ye ayn zamanda tahassl muhtemel yeni vaziyetlere kar mukadderat mille tin takrir ve tesbiti zmnnda umum kongrenin fevkalde olarak akdine ihtiya hsl olmas memuldr. Leddilicab bu fevkalde kongrenin deJhal itimaim temin ve azasm imdiden intihab eylemek menafii memleket icabatndan grlmektedir. Garbi Anadolunun murahhaslar zaten Sivasta metemi bir haldedir. Binaenaleyh; Her sancaktan kazalarnn adedine gre muktezi murahhaslarn imdiden itihabik: ilk icra edilecek teblide gsterilecek mevkii itimaa ith etmek zere ihtiyaten hazr bulunmalarnn temini ile isimlerinin imdiden Sivasta Heyeti Temsiiiyeye bildirilmesi rica olunur. bu ifrenin, suretinin Mntakadaki Mdafaai Hukuk Ce miyetlerine tebli ve hkmn mttehiden icraya himmet ve bir an evvel inta buyurul mas rica olunur. . ' . Hey eti Temsiliye namna M ustafa K em l
1 bu ifrenin, mensubiyeti ve kurbiyeti olan kolordular tarafndan Bur-ada 17. Frka, itnede 58. Frka, Bandrmada 61. Frka, Nidede 11. Frka ku mandanlklarna hemen bildirilmesi. ' 2 61. Frka dahi bu ifreyi alr antaz derhal bir suretini Edimede birinci, Kolordu kumandanlna keide etmesini Heyeti Temsiliye rica eder. . 3. Kolordu Kumandam
Salhattin
Sivas:
v
Telgraf: *
1 3 /9 /133S
Erzurum'da 25. Kolordu Kvmandanhtna Hkmeti merkeziyenin icad ve takip etmekte olduu mesleki irticakrsnesine ve yaamakta olduumuz gnlerin mehalik ve muhataral azimesine ka'i mda faai hukuk ve muhafazai mevcudiyet iin meclisi millinin intihab ve inikadn te min ve tesri etmek bugnn en mhim, vazifesidir. Hkmeti merkeziye milleti i fal ile meb'usan intihabat ayrca icra etmemi olduu gibi son zamanda karar ver dii intihabat! da trl esbapla tavik ve tehir etmektedir. Ferit Paann Totosun tesindeki vilyatmzdan feragat ettii sulh konferansna verdii muhtralarla sabit ve Aydn vilyetinde Yunanllarla tahdidi hududa teebbs oradaki igali emrivk fesf ilhak olarak kabul ettiine delil bulunmu ve akam megulci saire memleket.
iin de bunlara benzer gafiln ve hainane siyasetle mahkm ve memleketi inkisa na urataca kaviyyen melhuz ve meclisi millinin inikadndan evvel sulhnameyi imza e milleti bir emrivaki karsnda bulundurmak niyetinde olduu muhtemel bulunmu olduundan Umum Kongre orduyu ve milleti intihaba davetle bervechiti hususatn srati icras vezaifi hayatiyei milliyeden ad ve beyan eyler: Evvel inti habat hazrlklarnn mer'i kanundaki en asgar mddet zarfnda icra ve ikmli iin belediyeler ve Mdafaai Hukuk Cemiyetleri faaliyeti tamme ile almaldr. Sani yen sancaklardan karlacak mebuslarn miktar nfusa nazaran adedi hemen tes bit olunarak Heyeti Temsiliyeye imdiden bildirilmelidir. Namzetler meselesi bi lhare bilmuhabere kabul olunacaktr. Salisen gerek intihabat hazrlklar, gerek intihabatn icrasnda mucibi tehir esbabn imdiden teemml ile refi ve hibir te ehhre meydan verilmeyerek srati ikasna muavenet buyurmanz mercudur.
Heyeti Temsiliye
Mmtakazndaki mdafaai lnkuk merkezlerine ve mahall hkmet lere yazdrdm ve geirdiimiz tarih ve hayat! dakikalar da nazar dik kate alarak, elbirlii ile allmasn da tahiye ettim. Kongre, heyeti temsiliyesinin cevap bekledii alt madde ile dier fevkalde kongre ha zrl hakknda icab edenlerle grtm. Trabzon'un da ayn dncede olduunu grdm. Trabzonda zzet ve Servet beylerin (Heyeti Temailiye zasndan) mtalalar ve cevabm bu hususta halkn ve benim dncelerimi gsterir. Meselenin en mhim ciheti halkta ve zabitana Mustafa Keml Paaya kar, izalesi mmkn olmayan bir emniyetsizli in pek ileri gitmesi idi. Vakalarm icad edildiini ve Mustafa Keml Paann bu suretle emrivakilerle diktatrle yrdn, vaktiie Ermrtfflida iken Eziz valisini ldrmek istediini, onun da imdi buna kar hareketi aralarndaki ahs husumeti mill ie kartrdklarm, Keml Paann Dahiliye Nasrna yazd telgrafn ahs intikamna milleti et edeceini, daha baz ahsiyata taalluk eden szlerle by yen dalgalar bana doru kpklerini gsteriyordu. Sivas kongresinde verilen kararlarn baz hatalar olmakla beraber, mill birMk tesisi m mhim esaslar vard. Yalnz Keml Paann her tarafa atakl, buna mukabil vakit ve zamanile bana Mle malmat vermemesi, hakikaten hissine malup olarak ahs basmlarna da mill hcumlar tevcih fet reti, mill kuvvetimizin kendini gsterdii u srada arktaki kuvvetleri mizi bizden ayracak mahiyet kesbediyordu. Garp mntakalanmn ise daha fena vaziyette olduu gelen ifrelerden anlalyordu. Ali Fuat Paa ve Refet bey var kuvvetleriyle diyar diyar henz mill cereyanla rn serbest inkiafna urayorlard. Ben arkta halk ile Sivas kongresi arasnda bir samimiyet ba oldum ve tarafeyne fazla, gittikleri cihet leri samimi olarak yazdm. Mustafa Keml paann da mevkii ihtira mm lazum gibi tuttum. yle ki: Sivas Kongre heyeti bana yand gibi, Trabzon merkezine de mevki kumandan vastasile malmat vermi ve mtala sormu. 14/Eylide mevki kumandan yazyor ki: Trabzon heyetinin gayri muvafk vermek istedikleri cevab Sivasa ifre ile b-
'
STKLAL HA&B&f2
.
: "
237
.
dildeyim m i? Kongre heyetinin sorduklarm ve Trabzonun da cevabm bu gece makina babna, bir zabit gnderin yazdraym. Yazdrd cevap udur:
'
Sivasa 16 da yazlmtr.
Sivas ta Anadolu V il yet s arkiyevi H v y eti T em sil iyesi ne
Trabzon: 14.'9335
Mdafaai Hukuk Heyeti rnerkeziyesine vrit olan ielgrafnanelerinden haberdar olduk: | Umum Kongre Heyeti temsiliyesi nam altnda Erzurum kongresinde ka bul edilen nizamnamede bir madde yoktur. 2 t buyurulan tafsilt ve izahat dorudan doruya mevadd esasiyenin 4. maddesi hkmn ihtiva ettii grlyorsa da o maddeye tebaiyet iin iktiza eden erait mevcut deildir. u veya bu ahsn amali milliyeye kar vukubulacak harekt hodseranesi veyahut icra edilecek fesad miz tertibat sebebile hkmetten kafi alka eylemek, imdiye kadar gayet samimi bir surette icra klman tefhimat ve tebligatla aksini tazammun edecei cihetle ki bir ksm halkn bu iddiada bu lunduu malmdur Efkn millete gayet tehlikeli bir sukuta maruz kalmamz ve gerek Erzurum kongresinin mahiyeti mneviyesine ve gerekse ahsen, her birerk-.rimi.0 hakknda badit thmet olarak hkmler itasna sebebiyet verecei phesiz dir. 3 Padiahmza arz keyfiyet olununcaya kadar merkezle mnasebatm kat maub olan gayeyi yani iradei milliyeye hdim bir hkmetin teekkln mucip olabilmekten ziyade esasen hkmeti merkeziye ile hasl olan suitefehhmn tezyi dini inta eyleyeceine phe yoktur. Evvelce Erzurum ve imdi Sivas kongrelerin den hkipayi ahaneye keide klman telgraflarn yeddi hmayunlarna vsl olma d hakkmdaki pheler izale edilmeden vukubulan mraeatlar arzu olunan tesiri rastahseni daha ziyade mekk bir vaziyete getirecek ve belki de Damat Paa ka binesi ve serriteyj kendi lehinde istimale meydan bulacaktr. 4 Bundan hka bu kadar harsch arzusunda bulunan adamlar ,kin ve gayz erine galebe edemiyerek ngilb ve Franszlar mracat ve memleketin bana aynca bir tga felketi ihzar etmeleri dahi ihtimlden bit olmasa gerektir. i ttihajj tasavvur buyurulan tedabiria muvafk olmad omamdeyk. Meselenin on derece mhim olduu varestei izah bulunmakla ayet ekseriyeti r de *m.rar ittiha** cihetine gidilecek olursa bu bapta Heyeti TemiUyede "mstafi ad edilmekliimi?;? rica edtfe, _ .., ... ... ... ... 6 -r- aitahmi mafcsacS': "mkikide hsbefdar deillerse dfcrfeal A&adoh* torn a ar heyetia srati seda ile Dcrosade tzm selmeti miIe' ve memleket na'm .a Mt heyeti her tri mehMki mas l&zsmsea olmakla^lm torik ile snesefc hal edilinceye kadar te^&bbsat vksamn'' sureli kafiyede teM s# p&rndeyk. B S ' 3 a bulunac Omlan*Zeki''beyle 4e s a r t S t e p if e mym -lf c s r fid t k i& e -t a raftar oduftmu lve'; .tfe'sm itngoefta? eyleri#!, 1 4 /E y /m s te ? B^rmt
. Beii.iii mtaiaim getji Siv kngreasMo. Ergnaa kongresi mu* k.rrer.n iptal eder mahiyette odnfunam. Sivas daha ar tenkfd
mahiyetindedir. Fakat zaten Heyeti Temsiliye zsnn yukarclaki ce vaplar Sivas lzm gibi sarsacak ve dmanlarmza karg daha ba langta birbirlerine girdiler hissini verdirerek, btn muvaffakiyetle rimizi' mitsizlie drebileceklerinden, bu bahsi ayrca Sivastaki yeni Heyeti Temsiliye ile anlamaya brakarak, Sivas kongresi beyanname sinden karabildiim iyi mnay ve arkadalarmzn hsn niyetim top layarak, Trabzona ve ayn samanda 8 maddelik suale cevap olmak zere Sivasa bu ifreyi yazdm:
.
Erzurum: 14/9 1335 *
Fevkalde mstaceldir:
Sivas'ta Umumi Kongre H a y eti T emsiliyemne

Servet ve zzet beylerin kongre sualine karga aynen muttali olduum cevaplarna
mukabil kendilerine yazdm mtalat aynen bervechitidir; aym zamanda 14/9/1335 tarihli ifreli telgrafnamei lilerinin dahi cevab olduunu arz eylerim.
Kzm Karabekir
Erzurum: 14/9 133S
Trabzon M evki Kumandan li Rza B eye i Sivas kongresinin istifsarna cevaben Trabzon Heyetinden Servet, zzet ve Zeki beylerin vermek istedikleri cevab okudum. Pek yakndan tandm bu ze vata itimad ve hrmetim fevkaldedir. Mumaileyhimin mtalatma saik olan fikri asliyi anlyorum ve taraftarm. Yalnz teferruat hakkmdsld nikat nazarm bervechi tidir; ( 1) a) Nizamnamenin mevzuu bahis olan drdnc maddesinde yalnz bir tazyiki haric kargsnda terk ve ihmal kk nazar dikkate alnmtr. Filhakika vekayii hirede bu maddenin dal olabilecei bir . terk ve ihmal keyfiyeti yoksa da haricin tevik ve tedi ile Dahiliye ve Harbiye Nazrlan tarafndan tertip ve Ali Galip'e tebli edilmi olan ve suretleri size de yazlan bir ihanet var ki bu vaka nizamna menin esnay tanziminde derpi edilebilen ihtimaltn fevkinde ve seri ,kati tedbirleri mirdir. b) Erzurum kongresi ark Anadolu vilyatmn muhafazai hukuku iin top lanm ve- kararn ark Anadolu vilyat namna vermiti. Sivasta inikad eden kongre ise umum milleti temsil eden bir kongredir ki bu kongrenin de ayrca bir heye ti' temsiliyesi ve , vaziyeti havraya gre kararlar olmas bir emri tabii ve mantkdir* Sivastaki umum mill kongre ve Heyeti Temsiliyesi ark Anadolu vilyat hey'eti temsiliyesini ilga etr+i olmuyor. Bu heyeti temsiliye bittabi her an mevcuttur. Yalnz bu heyeti temsiliyeden olup da elyevm Sivas kongresi heyeti temsiliyesine dahil olmu bulunanlar var ise bunlarn ark Anadolu vilyat heyeti
(1) Erzurum kongresinin drdnc maddesi; Hkmeti merkeziyenin bir tazyiki dveli karsnda buralarn terk ve ihmal - Istrarnda kalmas ihtimaline gre makam hilfet ve saltanata merbutiyeti ve tn evcudiyeti hukuku miiliyeyi kfil tedabir ve mukarrerat ittihaz olmutur.
t<ernsiliyesinden istifa etmelerini talep etmek doru olabilir. O zaman Sivas kong resi umum milletin menafiini ve ark Anadolu vilyat heyeti temsiliyesi de mn hasran ark Anadolu vilyatmn hukuk ve menafiini muhafaza ve mdafaa kud retinde bulunmu olurlar. c) Umum kongrenin hkmeti merkeziye ile kafi alka etmesini ve makamat resmiyeyr kat muhabereye dvet eylemesini zarur bulurum. nk hkmeti mer keziye iinde milleti yekdieri ile ktale hem de ehas resmiye delletile tevik eden Dahiliye ve Harbiye Nazrlar var ki makamat mlkiye ve askeriye artk bu nazr larla bittabi muhabere - edemezler. Sadrazama gelince o da bu iki hain nazn hl mevkilerinde tutmakla bu nazrlarn mrevvici efkr ve mli olduunu spat ey lemekle beraber milletin ve kolordularn Halife ve Padiahmz efendimiz hazretlerine 'Tkubulan maruzatna da musirren mni olmaktadr. Binaenaleyh hkmeti mcrkesiyenin bu ihaneti hakknda evketmeabmzn ve umumun nazar dikkatini ve hakikati renmek merakn celp iin dahilin merkezle muhabereyi kat eylemesinden
baka are kalmamtr. Esasen kat muhabere ve mnasebet tehiri de doru de ildir. Hkmet milletin emniyet ve itimadn kaybetmi olduu iin kanunu esasi mucibince bizatihi skit ve mdumdur. Bundan baka pek mhim bir mesele de yaplm olan bir ie ademi itirk, imdiye kadar pek samimi bir surette muhafaza edilen ve il maallah muhafaza edilecei mthakkak olan vahdeti iradeyi ihll eder. Yalnz: kongre tarafndan yazlan maddeler hakknda beyan mtala edilmesi ve ewel.ce yaplm olan iztirar bir iin tasvb olunmas fikrindeyim. d) Kongrenin altnc maddesinde teklif ettii merciiyet ve salhiyet keyfiyeti meselenin ruhu esasisini tekil etmektedir ki bu bahiste imdiden istical edilmemesi hususunda tamamen hemfikirim. Umum kongre, ayan itimad bir hkmet resikm gelinceye kadar ancak istiar mahiyet ve kudretini muhafaza eder. a) Kongre heyeti temsiliyenin teklifatmdan birden bee kadar olan maddele, rie gelince: Bunlarn mahiyetleri itibarile kongrece deil sorulmasn hatt be yanname halinde veya bir temenni eklinde bile nerini fazla grrm. nk bu maddeler zaten yaplmakta ve ortada bu maddeleri yazdracak bir vaka grlme mekte olduu gibi tazammun ettikleri esasat da kavanini mevzua raevadmdan ba ka bir ey deildir. Dediim gibi rey sorulmas icab eden yalnz altnc maddedir M bu baptaki fikrini de yukarda yazlmtr. ) Hkmeti merkeziyettin teebbs ettii ihanetkrane hareket anasr arasnda ihtilf ve fecayln budusunu ve binnetice memleketin igal ve inksamm tevlit ede cek mahiyettedir. Sivas kongresinin bu vaka kargsnda ittihaz etii tedabir ve mil letin kongre mukarreratma tamamen itirk ve mzahereti suretile bir mevcudiyeti milliye gsterilmesi sayesindedir ki hkmeti merkeziyettin tertip ettii pln aka mete uratlm ve memleketin igaline badi olacak halat bertaraf edilmitir. Hat t bilhassa. bu mesele iin 13/9/1335 de Malatyaya gelmi olan ngiliz Miralay Neyi era.iie beraber bulunan binba Novilin harekt ve tevikatndan Ingiliz h kmetinin malmat olmadn ve geri aldrdn sylemi ve milletin azim, ve ka ran karsnda meseleyi bu suretle tevil ve tamir mecburiyetinde kalmtr. g) Keyfiyetin zatahaneye arz ve isma meselesine gelince bunun iin bir heyeti tnahsusanm stanbula gnderilmesi gidecekler iin muhtaral ve maksadn bu suretle temini de imknszdr.. Bu husus baka suretlerle temin edilmektedir. . 2 Dahiliye ve Harbiye Nazrlarnn mterek mzasn hvi vesika hk meti merkeziyenin nasl bir ihanet plan tertip etmi olduunu tamamen gstermek tedir. Bu vesaiki Trabzon heyeti merkeziyesi grmemi ise bir suretinin verilmesi. 3 Bunun zerine yazlacak cevapta tadilt yaplp yaplmadnn ve yaplds ise muaddel suretinin ian. ' ' 15. Kolordu Kumandam Kssm Karabekir
15/Byllde Mustafa Keml Paa Trabzonda zzet ve Servet beylerle makina banda grm. Trabzon mevki kumandannn bildirdiine nazaran, zzet ve Servet beyler Gmhane murahhas Zeki beyle bdrlkte verecekleri malm cevapta tadilt yapmakta iken, Mustafa Keml Paa kendilerini bizzat msldna bana artm. Uzun muhavereleri, Ko lorduya yazdk, cevabmz oradan alrsnz sz ile bittiine nazaran, anlaamadklar ve cevaplarnda da tadilttan sarf nazar ettikleri anla ld. Valinin bu ilerde tesiri var mdr? Trabzonun vaziyeti nasldr? Trabzon telgraf hanesinin stanbul ile muhabere ettii iakkmdaM ik yetlerin tahkikatndan valinin iki yzl grld, vaziyetin iyi. olduu, dedikodularn malm tarzda olduu, Trabzondan stanbula iki hat olup bilisi stanbul Batum arasnda ngilizlerin idaresinde olduu, dieri Samsun tarikile stanbul e muhabereye mahsus olduu, Bamdrn namuskr ve vazifeinas olup bize hi mMl&t gstermedii anlalm tr. Valinin stanbul'a ekmek istedii telgraf metnini Sivasta Heyeti Temsiliye beemniyerek bunda tadilt yapmlar. Eraf ve ulema telgraf ekmemiler. Mustafa Keml Paa makina banda halledemedii mese leyi bana ifre ile soruyor: 16 da aldm ifre udur:
Sivas:
15/9 133; 15. Kolordu Kumandanlna

1 Tarafmzdan Heyeti Temsiliye zsndan olup elyevm orada bulunan zzet ve Servet beyefendilere Erzurumdan Raif efendinin beraber alnmas hakkmdaki muvafakatlerine, mstafi Miralay Refet beyin Heyeti Temsiliyeye .ithaline vaziyeti hireden dolay Sivasa gelmeleri zaruretine dair keide eylediimiz telg rafn hi birisine cevap alnmadndan ve kendilerinden bu skta amikin. sebe binin isthzah olunduusun ve cevaba intizar edildiinin miri mumaileyhe s6 r*a fct teblii ve alnacak cevabn irsali mercudar.
'
3. Kolordu Erkmharbiye Reisi Ahm&t ZeM
Heyeti Temsliv*.
Aym. tarihli dier bir ifrede dahi Hey'eti temsiliye - unu yayor: Dier telgrafnamemizde de tavzih edildii gibi Trabzon heyeti snerkeziyesine, bilhassa Servet ve-lzzet beylere sorulan, mteaddit suallere itar sktu, amlk ile mukabele bilm itir. Binaenaleyh Trabzon vasvetisi bir an evvel anlamak ve -ona gre oradaki muhataplarmza t o f i tarafmzdan 'da icab gibi vaziyet' alnmak zere temhirimize delM. fim edilmitir. Bu istirhamatmm terid ederiz. Mustafa Keml Paann imzas ve makina banda nmhavereleri pek fena tesir yapmakta ve stanbul ka samandr alad Mustafa Ke~ n&! Faa, padiah indirip yerme gemek iin feead eviriyor propagan das bir hakikati korku gibi herkesi istil etmekte olduundan, bu imt kimprlitmer istemez br-hale'geldi -Bugn -Dahiliye Nazrna yle telg
raf ekerse, unu bunu imhaya kalkarsa, yarn kuvvet eline- geerse ne yapmaz, diye benim kararghmda bile uultular oald. En hafif sy lenenler: Bu adam. stanbul hkmetinden ve padiahtan intikam iin milleti srklyor diyorlard. Ben bu dedikodulara kar evvel muhi timi sonra da Erzurum kongresine giren arkadalar ve Erzurumda ya kndan bildiklerimi dkaz ediyordum. Diyordum ki: Baz hatalar,, ileri fazla gidiIer geri vardr. Fakat memlekette iradei milliyenin hkim olmas ve kanunun' muta masndan baka bir harekete ben de taraf tar almam ve gz yummam. Fakat bu vaziyet bugn yoktur. htilafl noktalarda anlamak mmkndr. Aksi hareket stanbul hkmetinin arzusuna tbi olarak mill kuetim izi mhille uratmaktr. Heyeti temsiliyenin zzet ve Servet beylerden ikyeti zerine de Trabzon msvki kumandanlma tideki ifreyi yasdm:
.
'Gayet aceledir: ' '
Erzurum: 16/9 1335
Trabzon M evk i Ktmandemlma (Bir sureti 3. Frka Kumandanlna)
1 - Heyeti Temsiliye zasndan, zzet ve Servet beyefendilere Erzuromdan Raif efendinin beraber alnmas hakknda- muvafakatlerine mstafi Miralay Refet beyin Heyeti Temsiiiyeye ithaline vc mumaileyhimtnm vaziyeti hire dolaysile Sivasa gelmeleri zaruretine dair umum kongreden ekilen telgraflarn cevapsz kald bu sktu amik'm sebebinin yine kongrece istizah olunduu ve cevabna intihar edildii Sivastaki kongre heyeti temsiyeginden ig ar ediliyor. 2 Gecende de yazdm vehile izzet ve Servet beyleri pek yakndan tanrm, kendilerine itimad ve hrmeti tamme beslerim. Ancak u son gnlerde hkmeti mer keziydim cinayeti yznden tahassl eden ve seri karar ve .icraat istilzam eyleyen vaziyete karg mumaileyhimann bu tarzda hareketlerini doru bulmadm da sy lemekten meni nefs edemem. Mumaileyhimann vaktinde Sivasa yetimeleri ve mzakerata itirk ile karar ve icraata messir olmalar lameden iken oraya git meyerek kongreye uzaktan muahezekr bir vaziyet .almala iin iinde bulunma
yanlara vahdeti harekt muhil bir ekil az etmesinden endie ediyorum. 3 Servet ve zzet beylerle ksa bir mddet teerrfmz esnasnda herhalde beni iyice anlam olmaldrlar ki ben ahslarn zek ve yaradllar ne kadar yk sek olursa olsun memleket ve milleti kurtaramyacaklarma, selmetin ahs sivrilt* mede deil, ancak iradei milliyenin ve kanunun hkim ve muta olmasnda bulundu una minelkadm mutekidim. Bu itikadma mnafi harekta kar asla gz yum mam. Halbuki imdiye kadar olan ilerde byle ayan tenkid bir hl grmedim. Kongrenin son alt maddelik istifsarna verdiim cevab da bittabi okuttunuz. Bina enaleyh zzet ve Servet beylerin sktu hirlerini anlayamadm. Vatan ve mil letin en tehlikede bulunan ksm unutulmasn ki Pontus mntakas olan Trabzondur. Hkmeti hazirann maatteessf btn anc vilyetlerden sarf nazar ettii ve hainane bir plnla bunlar ayaklar altna brakaca tamamile aikr oldu. M t hi bir para kuvveti bir ok edam ve bunlar vastasile de sade diln mest ve bhu m
ettii u zamanda Trabzon milli kuvvet ve birliini gstermezse buna bea z&UH, iakdirlazizlalimden baka bir ey diyemem. Bu telgrafm aynen mumaileyhime okumanz gerek mumaileyhimin ve gerek sizin bu bapta beni ve kongreyi tenvir etmenizi rica ederim, 15. Kolordu Kumandan
Kzm Kam ber
nc Frka kumandan olup henz dorudan doruya aka fr^ kas bana geirmediim Halit beye de bunun suretini bildirdim. Keml, P agann Halit beyle baz muhaberelerini iittiimden, bu sefer de icab gibi vaziyet alnacandan bahsetmesini tehlikeli grdm. Halit bey Trabzondan ancak benim muvafakatimle bir i grebilecek vaziyettedir. Halktan sarfnazar, munlarm kendisine muber etmi bir vaziyette dir. Yapaca herhangi bir teebbsle, evvel kendi, sonra da Mustafa Keml Paa aleyhine tashihi gayri mmkn bir vaziyet ihdasndan kork tuum iindir ki frkasn alay kumandanlarndan A tf beyin vekletile idare ediyorum. Henz muhaberatta imzasn ifre ettiriyordum,, @ Eyllde Halit beyden u ifreyi aldm:
Turul
16/9/133S
2a ta mahsustur; 5 Kolordu Kumarsd&nlm& Halit Beyden; 12/9/1335 ve 177 ifre ile Gmhane mutasarrf ile murahhas Zeki beyia Trabzona gittikleri arz edilmiti. Bugn 16/9/1335 saat 1,30 sonra da telefonla beni bulan murahhas Zeki bey Mustafa Keml Paann selmm ve Sivas kongresinin Er zurum kongresine kaib ettiini.ve kendilerinin buna itiraz ettiklerini ve birka gn kadar Vali de dahil olduu halde beni ziyarete geleceklerini ve her halde zat devlet lerinizin Gmhaneye gelmesini iltimas eylemek!iimi sylemiler ve cevaben d manlarmzn bizi tefrikaya uratmak ve aramza sui tefehhm koymak en birinci emelleri olduu Sivasla muhaberelerilc Trabzondaki mukarreratlarn mufassalefs bilmedike cevap veremiyeceini ve bunlar anlamadka da paa hasretlerini G snhaneye dvet edemeyeceimi bildirdim. Gelecek cevaba mtalamla beraber ay nen bildirileceini Kolordunun tenevvr iin mnasip grlrse Sivas Kongresin den de meselenin bir kerre istiknah buyurulmas maruzdur. 3. Frka Kumandan Vekili
A t i
15/16 gecesi Trabzonda muhtelif yerlere, tideki beyannamenin tlik edilmi olduunu, bunun da gazeteci mer Fevzinin tertibat hainanesi olmas muhakkak olduunu, 16 sabah beyannamelerin polis ta rafndan toplandm, Valiye bu gibi hainane teebbsata kar fena neticeler hsl olacan hatrlattn mevki kumandam bildirdi. Beyan name aynen u imi;
Vatan felkete srkleniyor. Ala ey milleti hazan ala. Ala ey kavmi peri an ala ey millet on senedir kanm eme eme doyamayan seni, felketler ierisinde inleten o menhus cemiyet bugn yine idareyi eline alyor. Bu sefer ark Anadolu cemiyeti namile ve ittihad yadigrlarndan mrekkep cemiyeti meumenin karar larn iyi tetkik et, greceksin ki senin idamn hazrlayacak olan ipler orada ha srland. Anlayacaksn ki memleketin felketini dvet edecek kararlar orada ve rdi. Dn millet dn de ala. Sonra pimanlk fayda vermez. Bugnk fe lketlerine senin sktun sebep olmutur. Bugnk sktun da yarnki felketlerim hazrlyor. Hareket et bugnk hareketinle yarnki hayatn kazanm olacaksn, Mukadderatnn inenmesin!, namusunun, rznn payml olmasn arzu etmiyenler hitap ediyoruz. ark Anadolu cemiyeti verdii kararlarla seni felketler uurumuna atacak, bugn onlardan doan bu idarei muvakkate seni padiah zammdan hilfei zinndan ayrmaya alyor. Vatann dmanlarna inetecek kararlar veriyor Namusunuz, ranz mukaddema mukadderatnz hrmetine barn. Yekvcut olup Halifei smmza sadakat telgraflar ekin ve deyiniz ki siz idarei muvakkate de mlen bir etenin zulmne katlanmaynz. Bi&i bir idarei muvakkate deil ancak Peygamberimizin vekili olan Halifei zimmz korur ve himaye eder. Halife yolrn dan haktan baka bir yol istemeyiz.
Trabzonda vaziyetin aleyhimize bir ekil alacandan endie etmi yorum. nk mdafaai hukuk vesair insanlarn bana merbutiyeti olduu gibi, icabnda valiyi oradan kaldrmakla ve muarz grlecekleri Erzu ruma aldrmakla rn.es1 'eleyi hallederiz. Ancak Erzurumda dahi dorudan -doruya Ksutafa Keml Pagann ahsna mteveccih hcumlarn umu m ve pek brla bir vaziyet almasndan ihtirazen icab edenleri tenvire bir mddet dahi almay muvafk buldum. Bunu da artk tahriren, yapmaktansa Ardasaya giderek, vali ve murahhaslarla orada grmek ve icab ediyorsa lzm gelecek icraat orada yapmak uygun olacakt, <3arp mmtakasmda vali vesair memurini hkmetten muhalefet edenler tahtelhfz Sivas'a gnderldii gibi, Eskiehir vesairedeki Ingilizlere kar da 20. Kolordu Kuvvayi Milliye haline inklp etmi. Henz Ankara valisi Sivas kongresinin meruiyetine kail deilmi, Eskiehir, Sivas kongre sinin telgraflarm almyorm, Afyonkarahisar da ayn vaziyette imi, Koyadan haber yokmu. Kastamonuya Miralay Osman bey gitmi. Girmekte mukavemete uramazsa muvaffakiyeti phesizmi. Ali Fuat Paa Eskiehirie bizzat megul, Refet bey orumdaki Ankara valisini yakalamakla megul. Eskiehirle Ankara imendferi, Eskiehir ima linde yolun tahribi suretile, kolorduca tahrib edilmi... te ,16/Eylldeki vaziyet. Anlalyor ki Sivas kongresinin bir gnde ani beyanna mesi ve buna takaddm eden habersiz stanbul ile kat! mnasebat ve en son da alt maddelik kararn hazmettirmek iin zaman ve kuvvet sarfna mecburuz. Bunlar ne ise, fakat bir kolordunun kuvvayi milliye haline inklbn Sivas kongresinin tasvib ve takdir etmesi ve kongre emri olarak sdar ve daha dorusu Mustafa Keml paann orduyu kuv vayi milMye haline inkiip ettirmeye balamas, beni ve asker arkada larm pek mteessir etti. Bu ii Trabzon ve Gmhane mntakasmdaki
3. Frkaya da yapmasndan ihtirazen 9. Frka kumandam Rt beyi 3. Frka kumandanlile doruca Trabzona gndermeyi ve Halit beyi E-rnurrm laki 9. Frkaya almay tasarladm. Sivastan gelen bu mhim, ifre r<men udur:
Sivas: 15/9/1335 Adet: 126
S. Kolordu Kumandanlna
20. Kolordu Kumandam Ali Fuat Paa hasretlerinin talimat bervechitidir. Bu talimat kongre hey'eti umumiyesince tasvifo edilmitir. Suret
.
'
imdiye kadar hkmeti merkeziyenin milleti dilhun edecek siyaseti kfi gelmiyormu gibi bu kerre de Aydn Kuvvayi Milliyeslnin mer hareketlerini akim brakmak ve Anadoluyu arkiyi Garbiden vurmak maksadile ngilizlere hafi bir surette iltica ederek Dersaadet - Eskiehir - Konya imendfer hatlarn ngiliz ktaatiyle igal etmeye altklarm, Sivas'ta btn millet namna hali inikatta bu lunan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti kongresi tarafndan haber aldm. Hkmeti merkeziyenin hainane teebbsatna kar son derece zimkrane hareketi btn miiletdalanmzdan rica ve vaziyet Dahiliye ve Hriciyemizin ma kam hilfet ve saltanatn muhafazas ve millet ve vatann istikllini temin .Hn azimkrane ve fedakrane hareket zaman artk hull eylemitir. Binaenaleyh tideki talimata gre hareket ve icraatta bulunmanz taleb ederiz. Eskiehir mntakas Mill Kumandanlna svari kaymakam Atf ve 23. Frka mntkasm ve Alaehir dahil olduu halde mill kumandanlna Kaymakam Ltfi beyler tyin edilmitir. ba kumandanlara millet namna her nevi salhiyet bahedilmitir. Buradan tek-, raii hkmeti mlkiye ve askeriyeyi zui idarelerine alacak ve itaat etmeyenleri mil let namna tevkif edecekler, ve gayri kanun ahval ile asayisizlie katiyyen mey dan vermeyeceklerdir. Mtareke ahkmna mugayir olacak her nevi dahil ve ha ric tecavsata kars hukuku milleti icabnda silhla mdafaa edecekler ve daha fazla ecnebi kuvvetlerin Esklehirin garpten. ark-na gemesine mni olacaklardr* Bu maksatla her nevi vesaitten istifade nerdur. bu talimat dairesinde harek tmz tanzim arzuyu mill iktizasndan olmakla msellem olan hamiyet ve diraye tinizden azam! surette menafii devlet ve millet ve hukuku padiahiyi muhafaza ey lemenizi heybetimiz namna rica. eder ve icraatnzdan peyderpey malmat vermenizi ve muvaffakiyetinizi temenni eyleriz.
2 5 /9 /1 3 35 tarihli muhtra! devletleri kongrede umum muvacehesinde kra at edildi. Mnderecatmn mucibi memnuniyet ve krannn verilerek nazar iti bara alnmasna mttefikan karar verildi. Gzlerinizden periz kardeim. Heyeti Temsiliye namn Mustafa Keml 3. Kolordu Kumandam Salhattin
Bu talimat Ali Fuat Paa teklff etmi, kongre de tasvib ederek ken di emri gibi isdar etmitir. u halde kolordunun Kuvvayi Milliye haline kalbolunmas mesuliycti kongrenin oluyor! Bu talimatta hilfet ve sal tanatn muhafazas akdemi vazife olarak gsteriliyor. Kuvvayi Milliye
kumandanlarna fevkakanun salahiyetler veriliyor. Halbuki kongrenin 13 Eyll tarihile, yani iki gn evvel mutalaten sorduu 6 maddelik ta mimin birinci maddesi, kavami mevzua dairesinde umur ve muamelt devletin tedvirine devamdan bahsediyordu. Bu yeni talimatla kaymakam rtbesindeki askerler hkmeti mikiyeye de mir oluyor ve itaat et mezse millet namna tevkifi! hakkna malik bulunuyor. Muayyen insanla rn tevkif salhiyeti kolordu makamndan daha aa inerse millet nam na (!) diye neler olur bilinmez.. Bu talimata ikiei madde olarak be nim on gn evvel gnderdiim muhtrann mucibi memnuniyet ve k ran olduu ve nihayetinde de samimi beyanat da beni dndrd. Bu ayrca ve vaktinde bana yazlmak idi; her naslsa unutuldu ise de yine ayn yazlmas muvafk olurdu. Hususile muhtrann birinci .maddesi ordunun ehemmiyetinden, ete ve komitelerin fenalndan bahsediyordu.. Gerek bu yeni vasiyet ve gerekse Sivas kongresi beyannamesinde Efsu nunda verilen kararlar ve Erzurum kongresi beyannamesine ramen tezad ilerin sebebi ne olabilirdi ? Ya dikkatsizlikten veyahut verilen sz lerin, kararlarn, yaplan tekliflerin ehemmiyeti yoktur, muhit deitike yeni szler, yeni karalar yenilecektir gibi fena bir dnceden ileri gele bilirdi,Her iki halde de zaman ilerledike ne mkil vaziyetlere dece imizden endieye baladm. Bu son vaziyet bir kolordu kumandanm teklifi ve kongrenin karar. Ben ancak arkta bu vaziyete msaade et mem. Bagka yapacak bir ey bulmuyordum. Yalnz Keyeti Temsiliye diye bu mhim kararlar tebli eden heyetin vazife ve mesuliyeti nedir? Benim de dahil olduum heyeti temsiliye m bu ve daha mhim vaziyetleri idare edecektir. Bunu kongre heyeti temsiliyesine ylece, bugn, 16 Eyllde sordum: Vezaif ve mesuliyeti nizamname! mahsusu e tyin edilmi olan ark Anadolu vilyat heyeti temsiliyesi ile Umum Heyeti Temsiliye vezaif ve mnasebat ne suretle birbirine rabt ve telif edil mitir? ayn zamanda kongre nizamnamesinin de bugn makina ban da yazdrlmasn! rica ettim. 16/Eyll akam Elziz vali vekili Servet beyden aldm telgrafta Ali Galip ve hempalar meselesinin muvaffakiyetimizle neticelendii bil dirildi 17 sabah da 13. Kolordu Kumandam Cevdet beyden tafsilt geldi. Her tarafa tamim ettirdim. Alkadarlara teekkr yazdm. Bir Krtlk kyamna mntehi olabecek Ali Galip vak5 as el birlii gay retle tarihe karm oldu. Telgraflar:
S. Kolordu Kumandanlna Gayet mstaceldir:
Malatya mutasarrfl vekletinden alman 14/9/1335 tarihli beray malumat zire naklen arz olunur. 15/9/1335 telgrafname sureti
Vali Vekili
Servet
Suret:
1 Buraca yaplan tedabiri cile ve gerekse Argaya izm klman Heyeti nas-
feama itima etmi olan aair resasma yapm oldukla tebligat neticei hasenesi ol mak zere ba karip itima etmi olan btn aairin tamamile dalmasna muvaf fakiyet hsl olmutur, 2 Buradan firar eden ve bir takm vaidlerle aair resasm elde ve ekratla? feana ve binnetice arzusuna muvaffak olamyan Ali Galip ve Halil Rahmi beyler rtk yaplan tertip ve tevikat neticesi memleketi terk etmek zarureti karsnda bulunduklar cihetle buradan gnderilen Petrke kaymakam sabk Ragp beyle Khtada sair reisi Hac Bedir aann himayelerine Khta tarikile Urfaya gitmek tkere bugn Argadan hareket etmilerdir. t 3 Bana toplam olduu br takm hazele e buraya gelerek Trk ve Kurt anasrlar, arasna tohumu nifak samak isteyen ngiliz Binbas Novill miri olan Miralay Msy Neylden ald emir ve talimat zerine yarn alessabah Gzene te nkile ve yine jandarmalarmzn Mmayesile merkez livaya uratknakszm Gzene nahiyesi zerinden mreffehen Elbistan'a hareket edeceklerdir. 4 - Saliflarz ittihaz klnan tedabiri basene neticesi olmak zere btn veksyi mndefi olmu, memleketin her tarafnda sknu tamme berkemal olduu be tay malmat maruzdur. ,
.
Tefsiri gayri caizdir,
Diyarbekir
15. Kolordu Kumandanhtna

Elziz valisi li Galip ve Malatya mutasarrf Halil Rahmi beylerin dahil bu lunduu heyeti fesadiye Ermeniler Malatya'ya hcum ediyor, Harputtan Malat yaya gelen asker Ermeni askeridir diyerek aairi ifal etmek suretile ceme ve bu suretle maksatlarn istihsale almlarsa da ittihaz edilen asker, dar ve siyasi tedabir sayesinde aair tamamen datlmtr. Hakikati anlayan resa gz yalar dke cek izhar nedamet makam uly hilfete arz sadakat eylemiler ve hainleri komuSardr. Vali ile mutasarrf ifal ettikleri airet reisinden Urfaya kadar kendilerim salimen isl etmesi iin istirham tenezzlnde bulunmulardr. Ingiliz binbas icafemda Urfadan asker getiririm demesi zerine resa, hakikati bsbtn anlam ve ngiliz binbasndan tekarrb eylemilerdir. Eer kuvveti, binba kuvveti ge lirse btn varhklariie mdafaa edeceklerim sylemiler ve heyeti fesadiyeyi bs btn itigal etmilerdi?:. Bunun zerine Binbal Novil getirdii heyeti fesadiye e fceraber Khtadan Antep istikametine savusrmtur. Mutasarrf ile valinin Urfa Halep tarikile stanbula firar edecekleri tahakkuk etmitir. Ingiliz mstesna ol mak zere dierlerinin mntakam dahilinde takip ve derdestine emir verdim. 12/9/1335 de Malatya'ya gelen ngiliz ordusuna mensup Miralay Zehziide Binba Novil ha rektndan ikyet etmitim. Britanya ily siyaseti nam tayan bu zat da Binba Novil'e harekt muvhaze ve tenkit ederek hemen avdetini tebli etmitir. Esasen gar de igal ettii ve aleyhinde deveran ettii iin savuup gitmitir. Dn General Harig riyasetinde buraya gelen ve Harput ve Sivas istikametine hareket edea Amerika heyetine bu mesleyi btn anlattm. Binba Novil'in harektn protesto ettim. Mtarekenin tarihi akdinden besi mruz kaldmz tahrikat siyasiye v& hakszlklara dair ne kadar vesaik varsa kendilerine verdim. Pek ziyade beyan snemnuniyet ettiler. Bugn hakikatin anlalmas ve kolordularn mttehiden te dabiri syasiyesnde Malatya, livasnda sknetin tamamen avdet ettiini Amerika- falara sylediim gibi. Halepteki Generale de bildirdim. Btn efrad millete de
-beyannameleri e hakikati anlattm. Elziz vilyeti Belediye riyasetinden de iradatm4an dolay teekkrler ve sadakati bavi cevaplar aldm. Bugn mmtakam skutu mutlak iindedir. Herkes hainleri pek ziyade olarak tefin etmektedir. Harekt 16849 No. ile Makam Sadarete Erkuharbiyei Umunyeye beray malmat mcavir -kolordulara arsedilemir, 16/9/1335. .
13. Kolordu Kumandam
Cevdet
17 de gelen bu mesele ile alkadar iki ifre aadadr.

Sabk Malatya snuasamftma *ar aalarna yand ifre sureti fSereedildi:
aynen tiye
Bmdt
.
13. Kolordu Kumandan C@vd@t
Hac Bedir a geldi, Grtk. Cengver 100 suvar! ve 200 piyade ile yaylada intizar ederek Neyi beye serian iltihak ederek ve gece gndk demeyerek aihayet gse kadar cmleten Malatyaya yetiiniz. Cmleniz ve Bedir Aa dahi Vali bey hazretlerile beraber bulunacaz. Bu i din ve devlet iindir. Bir dakika -gari kalmaym. Devlet bugn de feis krtlerden sadakat ve fedakrlk bekliyor. Sisi iddetle fee&Eyom& Azizlerim. Mutasarrf HaMl Oiyarbekk; 16/9/1335
' 15. Kolordu KumamianSi^m
1 Firariler yoz msellh kurt himayesinde Malatyaya be saat mesafede foska kyndecr. Dn Malatya mutasarrf vekiline Galip bey tezkere yazarak aairi -Malatyaya hcumdan men ettiini, kendisi ba iradei seniye Mustafa Keml Paay derdest iin emir aldndan bunun iin tedabir ittihazedildiini, buna mu* halefet edecek askerlere bilhare ar ceza greceklerini bildirmi, mutasarrf vekili eevap bile vermemitir. Fakat kolordudan kendisine lyk olan cevab muvafk vesilmi, kendisinin mcrim olduu btn milletin kendisini ve hyanetlerini eli
eyledii bildirilmitir. 2 12/9/1335 de Malatyaya Pepl isminde Halepten bir ngiliz Miralay gelmi lyas bey Novilin harektndan kendisine ikyet etmi. Krtler kendisine mi safir olduklar iin onlarla beraber olduu ve onlar himaye ettii bildiriliyor. Der sim, Harput ve mlhakat Diyarbekirle Bitlis vilyetleri sakindir. Heyeti Faside sevk edilen kuvvetin Ermesi olduunu, Malatyay Ermeniler basaca ivasik . . anlalmtr. Kolorduca ehemmiyetle takip olunuyoc. Ve avni hakla. U bir ey yapamyacaklan kanaatindeyim, Urfada ngiliz kuvvetinde tezayt yoktur, Hareket 2385 No ludur. 13, Kolordu Kumandam : j C evdet
17/Eyllde Heyeti Temsiliyenm 10/tarihli
ve benim 6
maddelik
kongre-sualine cevap olan (Ben 14 tarihile yazmtm. Fakat renin kesidesi 15 olacak d C. 15 demiler) tideki ak telgraf aldm:
Sivas: 16/9/1335 Trabzon H ey 1 eti Msrkaziyesi Mda&ai H akuk Cem iyetine Erzurum9 da Kzm Karabekir Pasa Hasretlerine
C : 15/9/1335 Servet ve izzet beylerin Hey'eti Temsiliyenin Trabzon heyeti merkeziyesinden istizah eyledii hususata cevaben, ektikleri ack telgrafname alnd. Muhteviyatnn ak olarak iar edilmesi mahzardan salim olmayan. bu mtalat Heyeti Temsiliye tamamen Servet ve izzet beylerin ahs mtalalarn dan olarak telkki eder. Heyeti Temsiliye tamisnen talep ettii mutalati zzet ve Servet beylerden deil Nizamname mucibince Trabzon Heyeti merkeziyesinden ta lep etmitir. Servet ve zzet beylerin noktai nazarlarn havi husus telgrafname ile taraf linizden hem kendilerine ve hem de Heyeti temsiliyeye cevap olmak zere denneyan buyurulan rautalat hakknda da bervechi ti izahata lzum grmtr. a) Evvel mumaileyhimay malmunuz elan mtalata saik olan fikri aslyi kefetmek maatteessf Heyeti Temsiliyece mmkn olamamtr. b) Nizamnamenin drdnc madies muhteviyat bir idarei muvakkate tekili esbap ve eraitini izah eder. Halbuki malm vekayii ahire ihanetkrane sebebile ittihaz edilmi ve edilmesi lzumu hakknda mtala sorulmu olan tedabir .hi bir vakit idarei muvakkate tekil etmek gayesine mtuf deildir. Binaenaleyh bu hususla drdnc madde arasnda mnasebet aramaya lzum yoktur. Tedabir zatahaneye dorudan doruya ara hale yol bulmak ve mer. bir kabinenin, mevkii iktidara s selin istirham etmek maksadna matuftur. c) Sivasta inikad eden kongre Garb Anadolu murahhaslarle Erzurum kong resinin heyeti umumiyesini binaenaleyh umum ark Anadolu vilyat namna sa hibi salhiyet olmak zere kongrenin kararma tevfikan intihab edilen bir heyeti mahsusa bulundurmakla Sivas kongresi bittabi umu m. Anadolu ve Rumeli nanma .ve btn milleti temsil etmek zere umum bir kongre halini kesbetmitr. bu kongre Erzurum kongresi mukarrerat ve tekiltm aynen ve fakat bittabi temen kabul. evlerni ve binnetice ark Anadolu Mdafaai Hukuk cemiyeti Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti unvan amili altnla tevsi an tevhit edilmitir. Nizamnamenin nc maddesi ve kongrenin mukarrerat. esasiyesi zaten bu ga yei liyenin teminini emeli kat olarak gstermitir. Sivas Umum Kongresi Erzurum kongresinde ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti namna ntihab eyledii hey eti temsiliyeye tamamen beyan itimad ederek aynen Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti iin heyeti temsiliye olarak kabul edilmitir. Buna nazaran Sivas umum kongresinin kararlan baka, Erzurum kongresinin kararlan baka ve ark! Anadolu Mdafa Hukuk Cemiyetinin Heyeti Temsiliyesi baka ve Anadolu ve R u meli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin, heyeti temsliyesi baka gibi bakalklar ve ay rlklar elbette mevzuu bahis olamaz. Ve bunun mevzuu bahis olmas phesiz ki pek samimi olan maksad vahdet ve gayei mukaddesimiz iin son derece musirdir,. Bu takdirde birbirini ilga eden heyeti temsiiyeler olmad gibi yerine dahil olun ca dierinden istifasn talep etmek doru olabilecei azalar da mevcut deildir. Bugn umum Anadoluya ve Rumelye mil olan cemiyetimizin. Sivasta bulunan yegne heyeti temsiliyesi Erzurum kongresinde nizamnamesinin mevaddt mahsusasna tevfikan mntehap dokuz zevattan beinin huzurile ifay vazifeye devam etmek tedir, Bu zevat acizlerile Rauf ve Bekir Sami beyefendiler ve Raif ve eyh Hac
{ ' STKLL HARBMZ

.
Feyzi efendiler hazeratndan, ibarettir. Bundan baka Canik livas nizamname mu cibince mmessil olarak Refet ve Sleyman beyleri namzet olarak gstermi Hey eti Temsiliyenin hazr olan be zs Refet beyi tercih etmi ve hazr bulunmyan zlar meyannda Servet ve zzet beylerin reyini dahi sormutu. Mumaileyhima ce vap dahi vermedikleri ve verecekleri cevap menfi dahi olsa ekseriyetin reyi nazar dikkate alnmas tabii bulunduundan Refet beyefendi ber mucibi nizamname Heyeti Temsiliye zl sfatn bilihraz ify vazifeye mbaeret eylemitir. Hu kuk ve salhiyeti ve menafii ark Anadolu vilyatmdan bittabi az olmayan ve Sivas umum kongresinde bulundurduu mnevver ve bihakkn mahallerini tem sil eden zsmn. keyfiyet ve kemiyeti hi bir vakit Erzurum kongresinde hazr bu lunan zdan aa olmayan Garb Anadolunun muhik ve meru olan mtalat ve teklifi nazar dikkate almayarak onlar aleltlak tbi vaziyetinde bulundurmaya kalkmak bizim aklmzn bir trl kabul edemiyecei hususattan her halde onlar tatmin etmek zere ite hem bu zaruret yznden ve hem de vazifesi banda bu lunmayan noksan azalannzn faaliyetlerinden istifade edilraedinden na mua venete olan ihtiyatan dolay yine nizamnamemizin sonlarndaki sekizinci madde nin Heyeti Temsiiiyeye baheyledii salhiyete stinaden umum kongre heyetinin dahi Garb Anadolu iin sahibi salhiyet gsterdii zevattan alt risi ile hey eti temsiliye takviye olunmutur. Bu zevat unlardr: Askeriken mstafi Miralay Vasf bey, Hsrev Sami bey, Akk mutasarrf esbak Hakk Behic bey, Mazhar bey, Ankara mebuslarndan mer Mmtaz bey, Nideli ktip zade Mustafa bey. Bu alt zattan eyevrn hazr olup dier j muvasalat etmek zeredir. Pek g zel ifade buyurulduu vehile kanunu esas mucibince bizatihi sakt ve madum olan vatan ve milletin mukadderat aleyhindeki teebbsat hiyanetkrane vesaik ve e fal ile sabit olan Ferit Pasa kabinesini ayan itimad grmemek ve bunun yerine amali milliyeye hdim mer bir kabinenin mevkii iktidara getrilmesi lzumunu zat ahaneye arz ve istiraa eylemek teebbsnden ibaret olan Sivas umum kong resinin kararnda isabeti mutlaka olduunu takdir etmek derin bir tetkike muhta deildir. Bundan sarf nazar etmeyi teklif bilmem ne dereceye kadar dorudur. d) Mucibi tetli olan tatbiki mnasip olup olmayaca nizamnameye tevfikan heyeti merkeziyeroizden ve sahibi salhiyet znzdaa' istizan eylediimizden, alt maddelik mukarrerat muhteviyat ise bundan, tela ve Sivas kongresinin, umum veya gayri umum heyeti temsiliyenin yle veya byle olmasndan bahse hi de lzum yoktur. Yaplmas izmgelen eyi mezkr mukarrere tn. tatbik veya ademi tatbikine dair her ne suretle olursa olsun, mtala ve nokta! nazar bildirmekten iba rettir. Bittabi Heyeti Temsiye her taraftan gelecek olan rnutalat nazar dikkate alarak heyeti unmmiyece ayan kabul ve kabili tatbik bir karat ittihaz eder. Ser vet ve zzet beylerin mutlaka kendi fikirleri tervi olunmad takdirde heyeti temsiliye zimdan mstafi telkki edilmeleri tarzndaki iarlan bittabi hsn tesir yapmad. Ve heyeti temsiliye Trabzon heyeti merkeziyesmden istizah olunan mevad hakkmdaki mezkr heyetin mutalt anlaldka heyeti temsiliyece karar it tihazna imkn olamayaca ve her halde Trabzon. Heyeti merkeziyesinin cevabna muntazr bulunduumuzu arzederiz. e) atihzah olunan nukarreratm altnc maddesinden maksad stanbulda me r bir heyeti hkmet taraf ahaneden mevkii iktidara getirilinceye kadar Ferit Paa kabinesi ile kat muhaberat edilmi olduuna gre her vilyeti mphem ve mtereddit bir halde brakmayp vaziyeti umumiyeden haberdar edebilmek iin br mercii muhaberat {$sterilmcsi mnasip grlm ve buna binaen mercii muhabera tn Sivasta Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti temsiliyesi ola bilecei hafzas kaydedilmiti. Bandaki merciiyet ve salhiyet izah olunduundan baka bir ey deildir. Heyeti Temsiliyenin istiara mahiyet ve kudreti ise Ana dolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Nizamnamesinde musarrah olduu de-
recede ve tekilt dahilinde bulunan heyeti merkeziye ile salhiyetler azlarna kardr. Yoksa bu heyeti velev muvakkaten olsun idarei hkmete karar vermi bir heyet gibi tefsire kalkmak hakszlk olur. Sivas umum kongresi itima ve mikaker&tm hitama erdirmi olduu halde vasiyeti cedide icab olarak arki Anadolu vilyatmn her tarafndan mrahhaslar dvet etmek suretile yeniden v e fevkalde olarak inikad lzumu bata zatlileri olduu halde bir ok zevat ky mettarn hatrlatmas zerine dnlm bir keyfiyettir. bu izahatla izalei phe mmkn olaca emniyeti ile hrmetlerimizi takdim ederiz efendim.
Anadolu ve Rumeli Heyeti Temsiliyesi
Heyeti Ternsiliyemn vaziyeti hakknda tenevvr etmi olduk. Ayr Heyeti Temsiliye yok; .evvelce mevcut olan ark Anadolu Vilyat Hey' eti Temsiliyesi dokuz kii olacakt. Alt sat daha ilve ile onbeg olmu. Tabii nizamnamesi de bildirilecek. ngiliz Sefiriye nizamnamesinde ne gzel bir madde var: En mahrem ileri bile vaktiie alkadarlara bil dirmemek, sonra istenildii zamanda o iin yaplmamasn mucip olur.Halbuki Sivas Kongresi kararlar alen olduu halde, arada suitefehhmler hsl olmadan en alkadar olanlar bile vaktinde haberdar edilmiyor. Yerinde malm olan eylerin her tarafta mailim olduunu zannedenler daima nfus ve kudretlerinden zayi edeceklerini unutmamaldrlar. Hey* eti Temsiliyeden yakardaki telgraftan az sonra da Trabzondan izzet veServet beylerin bana yazdklar u telgraf geldi:
Trabzon; 16/9/1335 15. K olotu Kumrnmmet
Mazmununa muttali olduumuz 14/Eyll/1335 tarihli tegrafnamelerine ce vaptr. . A * Nizamnamedeki drdnc maddenin tazammun ettii vekayii messifedolaysile tatbiki zaruri olan tedabire ait kolordularca evketmeap efendimize ke ide klnan telgrafname mndereca millet ve ordunun mer bir heyeti vkel ta lep etmek hususunda sahibi hak ve salhiyet olduunu irae eder bir sohbeti tari fliyedir. B Sivas kongresi Garb Anadolu vilyetlerinden mteekkil olaca iin nam e inikad eylemesi ve Erzurum kongresinde ittihaz edilen mukarreratm tebliiiin Heyeti Temsiliyeden muayyen zevatn Sivasta bulunmas gerek mevadd esa siye ve gerek nizamnamemizde tadilta mesa olmad ve hatt Sivas kongresinin Heyeti Tensiliyemiz meyanna z intihabna salhiyetler bulunmad kongree takarrr etmi rsesaildir. C Vilyat arkiyye murahhaslar, murahhas sfatile Sivasta ispat vcut etmedikleri cihetle mezkr kongre umum milleti temsil edemiyecei tabiidir. An cak mukarrerat ve nizamnamemizi aynen kabul etmedii takdirde bir de mttehiden hareket olunacan dair mesbuk olan karar temsili umumi iin bir tarik olabilir. D Heyeti Temsiliye zalarnn hiz olduklan sfat terk yani vilyat arkiyenin kendilerine gsterdii emniyet ve itimad kk grerek Sivas kongresi hey?~
gd temsiye Szgm kabul edeceklerine aksi sabit oluncaya kadar inanamyacast, e bu ekilde ancak Sivasta toplanan vil yatn mmessili olabilmeleri lzm gelir, E Sivas kongresi vilyat arkiyye Mdafai Hukuk Heyeti Temsilyesin mdahale yle dursun vilyetleri namna ancak bir heyeti irtibat eklinde deti; wyet heyeti merkeyeleri gibi hey eti temsiliyemize tbi olmalar ve bu hal fe sene iin zarur olup sene nihayetinde umum kongrenin ittihaz eyleyecei kararla bittabi muta olaca hakkmdaki kongre mzakerat Mustafa Keml Paa iie rfekay kranmn hatrianndadr. Binaenaleyh Sivas kongresini umum milleti vil yeti arkiyye kongresi kendi muhitini muhafaza ve mdafaa hizmetinde bulunmu <eia.eak.lan hakkmdaki mutaiat devletlerine itirak edemeyeceiz. Erzurumda Ana olunun vahdeti umumyesini teinin iin are dndk ve o areyi Sivas temi etmi oldu. Fakat her halde Sivas kongresinin bugn iktisab etmek istedii kuvveti bahseden Erzurum kongresinin mevcudiyeti mneviyesini bel' edecek salhiyeti, yoktur. Bu cihetler gayet ak ve sarili olarak mevzuu bahis edilmi ve kararlat-fslnut. F Sivas kongresinin altnc maddesi hakkmdaki fikri cizanemize stirk feayuruluyor. Teekkr ederiz. nk bu sureti hareket efkrda pek fena tesirler fcasl edecek ve zaten emniyet ve itminan tamme sarslm olan esham umumiyi Mfkliiye tevi edilmi olacaktr. Esasen hdis ve car olan ahvalden kat n&zm edildiine gre asl nazar dikkati ceib edecek olan ibu salhiyet ve merciiyet m* seksidir, G Her halde uzun bir zamana tahamml olmayan kabine meselesi hal edi linceye kadar her vilyet ve mstakil liva memurlar mevzuat kanuniye dairesindeIfeemSkn vazife eylemeleri elemi tariktir kas,atinde bulunduumuzu hrmeti tzirokranetrsiê terdifen eylerim, 16/9/1335
zm
S#rFf
izzet ve Servet beylerin mtalalar dorudur. Erzurumda g rlen, Erzurum kongresinde karar verilen eyler dedikleri gibidir. Fa kat Sivas kongresi de bir emrivaki yapmtr. Esasen gn gnne bana dahi haber verilmediinin hikmeti bir emrivaki halinde neticeyi tebli olduunu kabul etmek lzm geliyor. Fakat buhranl bir dev rede olduumuz iin, ben iki taraf telif edecek vehile bulduum eki! 14/EyIlde arka da Sivasa da yazdm. Mustafa Keml Paann emri vklerle sramalar yapmasna kar mteyakkz olmaktan baka yapla* tak bir ey yok. Ben mmkn olduu kadar Sivas kongresi mukarrere* tn, esbab muebelerini bilmeden mdafaa etmekle mill kuvvetimizi, rahnedar olmaktan kurtardm. Gmhane murahhas Zeki Bey d# Trabzondaa mevki kumandam ifresi! unu yazyor:
. . S, Kolordu KnmmMatxrtm
1
Trabzon; 16/9/1335
_ Telgrafnamenizi okudum. Bu husustaki mutala cizanemize itirk bu yurduunuza teekkr ederiz Yalnz Sivas Kongresi Erzurum kongresini kendisine kalbedemez. Henz mrekkebi kurumayan nizamnamemiz bugn paralanyor ki I ete ti iin feake trlii endieleri tevlit eder.
2 Sivas in bir heyeti temsiliye intihabna hakk yoktur. Sivasta bir ahsn ihanetile merkezden fekki irtibatm muvafk bulmuyorum. H eyeti vkeldan her trl fenal memul ediyoruz. imdiye kadar satalneye bizi hr si diye irae etmeleri kfi deil midir? Yann ngiliz ve Fransz'larla Ferit Paa teriki mesai eder ve milletin namusunu, mukadderatn onann yeddine tevdi eder ise pek fena bir neticeyi inta edecektir. Bunun iin Sivas kongresi bizim iin mir olamaz. Biz bu ahval ve erait dairesinde hareket ettiimiz takdirde efkr umumiye aleyhimize d necek ve o dakikada baka mekasda hizmet ettiimize zahip olacaklardr. Vali beyle Mutasarrf bey ve bendeniz grtk. Vali bey meseleyi pek mhim gryor. B il hassa bu mesele iin, devren Grnhaneye gelmeleri takarrr etmitir. Ve satlilerinin de oraya terifinizi ve orada bu hususa dair stanbuldaki meghudatm zatniza ibl ile beraber mdaveiei efkr edilmesini mnasip grdler. Muvafakat buyurulduu takdirde burada kendilerinin ne zaman hareket etmeleri zafelerinin de Erzurumdan hareketle Gmhaneye ne zaman muvasalat buyuracaklar kararla trlmak zere keyfiyetin, aleleele ian vesaiti. nakiiyenln. fkdanndan dolay Vali beyin Gmhaneye zmet ve avdetleri iin oradan bir binek otomobili gnderil mesi ve maiyetindeki memurin iin de burada s x tl& .& liye kamyonlarndan, birisini itas hususunda lzm gelenlere emir buyurulmas ehemmiyetle asz olunur.
Zek
Zeki bey daha ak yazyor. Bu zat E2urum kongresinde dahi Gazi Pahaya Kordonunu ve niforman kar da gel, diktatrlkten korka nn demiti. Bunun bu szlerini arkta herkes biliyor ve iitiyordu, Erzurumda bulunduumdan ayn szleri! syleyen Erzurum muraMasLa^ rm ve Mdafaai Hukuku az ok ikna ediyordum. lerinden az-nar kfeki bey gibi dala tok szle Mustafa Paay sen tekeffl ile bu vasiyete ge tirdin. Fakat bugn srklendiimiz bir vaziyet tahadds etmitir. Bun dan endie etmeyelim. Diktatrle gz yummam diyorsun. Halbuki fon gn Erzurum kongresi karan feshedilmitir. Yann -Sivas Kongresi ka rarnn ayn akibete mruz kalmasndan da endie ediyoruz. Bu halin, nteselsilen nereye gideceini ve samimi balayan iiniain neye mn~ er olacan kestiremiyoruz. Size olan kalb rabta ve itimadmz ol makla beraber emrivkiierin arkasndan, gelemeyiz* deyenler oluyordu. Bu aka u demsk idi ki sen de mill kararlar yerine Mustafa Keml Paa emrivakilerin mesnet olacaksan samimiyet ve itimadmz kay bedeceksin. Ben fikir ve kararm Trabzona dn ylece yazmtm: Ben, ahslann zek ve yaradllar ne kadar yksek olursa olsun memle keti kurtaramyaeaklarna, selmetin ahs sivriltmekte deil, ancak ve ancak iradei milliyenin ve kanunun hkim ve muta* olmasnda bulundu una minelkadim mutekidim. Bu itikadma miinafi harekta kar asla gz yummam. Bunu daha ak olarak konutuklarma sz veriyorum. Aka onlar, Mustafa Keml Paann akl estii cihete hepimizi srkle yeceklerinden korkuyorlar; ben de (1) buna meydan vermeyeceimi ve
(1) Sivasta da ayn endie vard. Fevzi Paa stanbuldan bu endieyi getirmi aym cevab vermitim.
gayei mclliyeye varncaya kadar istinadgh olacam bir ahsiyetin Aadoluya gelmemesinden dolay, Keml P,aay tutmak elzem olduunu, onun da benim arktaki nuzuma istinada mecbur olduundan endieye ma* Kal olmadm, sonras iin de alisen yine mukavemet edebileceimi sy ledim, Meselenin en mhim ciheti orduda ayn fikrin aikanmas idi. Muhiti maverem olan Erkmharbiyem 9. Frka kumandam Miralay Rt bey, hatt Mustafa Keml Paa kararghndan kalan Miralay Manastrl Kzm bey, Miralay brahim Tali beyler de, hu fikir dalgala rmm kpklendiinden, teessrlerini anlattlar. Mustafa Keml Paaya ufak bir ikaz olmak illere tideki ifreyi yazmaklm mttefikan tasvib ettiler: ^
Erzurum: 1.7/9/1335 Zata mahsustur: 3. Kolordu Kumandanhma
Mustafa Kemal. Paa hazretlerine mahsustur. Zat samilerine pek merbut olan, kalb ve hissiyatm itibarie her eyi daima ak sylemek kanaatini muhafaza ediyorum. Hissiyat nutekabilemiz de bittabi ancak buna msaittir. Paan Sivastan gelen tebligatta ve tamimlerde kh Heyeti Tem* siliye namna ve kh resen ve 1 0 /S y l /19335 tarihinde de Dersaadetteki hkmete litben resen tebligat ve ihtartmz vki olmaktadr. Buna itimad ve .emniyet bu yurunuz ki bu tarzda imzanzla vki olan, tebligat sizi en ziyade hrmetle sevenler nesdin.de bile byk bir samimiyet ve selmeti fikir ile tenkid olunuyor. Artk fakl riyeti daha dar olan muhitlerde ve bilhassa Anadolu harektm baka ekil ve m a hiyette gstermek dvasnda olanlar nezdinde bunun ne kadar messir ve akslraele saik olacan takdir buyurursunuz. Zat devletlerini masun ve vatan ve mil lete pek kymettar bir hatrai mevcudiyet mesaii vatanperveranelerim daima arzu ettiimiz parakliyle idame ettirmek, esasen pek as ricali fedakriye malik olan vatanmzn muktezay rrieo.afi.idir. Binaenaleyh Hey eti Temsiliye ve kongre mukarreratmo daima imzasz sadece Heyeti Temsiliye diye nerini rica ederim. Bittabi aramzdaki ifre muhaberatnn icab ettirdii ekli malmdaki zat imzalarna bu nun hi mul yoktur. Zat samilerinin. her halde ortada mnferit bir ekilde g rlmemesi muktezay nefi memlekettir. ttifak r ile maraz olan ibu ricalarmn hsn> telkki buyurtacandan emnira. Ellerinizden perim.
Kazm Karabekir
Bu ikazn ne kadar yeriu.de olduuna 16 tarihli olup bu msveddeyi yazarken aldmz tideki telgraf da hak verir.
Sivas: 16/9/1335
15. K olordu Kumandanlna bir sureti de Vilyeti Celileye

12/E yl/I335 tarihli talimata zeyildir: Muhaberat resmiye icra edilmemesidir.
Husus ve ticar muhaberat tamamen serbestttir. Yalnz Dersaadete olacak bu gibi muhaberatn tah mrakabede bulundurulmas. lzmdr. 16/9/1335 Hey'eti Temsiliye Namna Mustafa K&m
Sivas; 6/9/1335 15. Kolordu Kumandanlna, Erzurum Vikyentm de gnderilmitir. 12/9/1335 tarihli tebligata zeyildin ^
1 Hlyaneti vataniyesi fiilen ve vesaika mstenit sabit olmu bulunan, Ferit
Paa kabinesinin iskatile yerine mli milliyeye hdim meru bir heyetin ikamesi istirhamnn zat akdesi hazreti padiahye arz ve refine heyeti hazrai hkmet mmanaat eylemekte bulunduundan kongrece takarrr ettirilip tatbiki Heyeti Temsiliyemize havale buyurulan tedabir maruzat mezkre mesmuu ahane olup sner bir heyet mevkii iktidara geinceye kadar Ferit Paa kabinesile yalnz mutaberat resmiyenin kafidir. 2 Vazh ola bu maksad meruun tesrii istihsali iin sizce vridi hatr v kabili icra sair tedabiri messire varsa ian rica olunur.
' i
Heyeti Temsiliye Namna M ustafa K em l Sivas: 16/9/1335 15, K olordu Kumandanlna, Erzurum Vilyetine-, Athayrak azetesine - Sivasta Umum Anadolu ve Rumeli murahhaslarndan mrekkep umum kongre biltfi tal 4/E yll/1335 tarihinde bilictima 11/E y l l/1335 de mesaisine M time vermi ve ayn tarihli beyannamesile mukarreratm enzan millete arz ve maksad itimai cihana iln eylemitir. 2 Srf istikll ve mevcudiyeti milliyemzi kurtarmak gayesile vicdan milli den doan bu mukaddes cereyan baz kesann gya anasr gayn msiime aleyhin gstermek istedikleri istihbar klndndan bil tefrik cins ve mezhep bilumum tsbai ahanenin ayn hakka malik ve memleketimizdeki ecanibin vatan ve milletimin aleyhiie bulunmamak artile Osmanl misafirperverliine mazhariyette berdevam olduklarnn bilumum memurin tarafmdan halka ve icab edenlere tefhimi rica lunur. Heyeti Temsiliye Namna M utala K em l
Kararlarn ne acele verildii ve karar tashihinin '^de yine ne byk tella yapld grlyor. Bu telgraf bldaki ifreyi yazarken .geldi. (Heyeti Temsiliye namna) sznn rastgeie konduiu, Mustafa Keml Pagann bir ka yaveriie gelii gzel yazp durduunu herkes sy lemeye balad. Nasl oluyor da bir kongre heyeti stanbul ile umum
muhaberatn katana karar veriyor? Ben. mmtakamda hususi muhaberat menetmedim. Buna hakkmz olmad gibi, lzum da. yok. Bilkis Trabzonda bulunan, mesel bir koyun taciri, stanbuldaki erikinden haber alamamak yznden mhim zararlara urar. stanbula ileyen vapurlar muhaberesaz ne yaparlar? Ferd zarar grenler ne bana ve ne de kongreye rahmet okumaz. te 12 de verilen emir 16 da geri alnyor. Elbet bunu tatbik eden rnmtakalarn ahlanmas messir olmutur. Her ne ise, ayn eyin bir birini mteakip telgraflarla yazlmas, bilhassa ifreli muhaberatla hallettiimiz meselenin ak telgrafla tekrar sorulr mas ve Keml paann imzas baz ahsi dedikodulara mucip oldu. Bu vaziyet byle iken Mustafa Keml Paa, bilcmle muhaberatn ve Er zurumda iken Ferit paa ile olan muhaberelerinin bror halinde Erzu rumda Albayrak gazetesi matbaasnda tabolunmasm, eski Erkmhar biye reisi olan imdiki mevkii mstahkem kumandan Miralay Kzm beyden, Hsrev bey vastase, istiyor. Zaten lzm kadar makus tesir yapan ilerin bununla da ne hal alaca dnld. Kzm beyin Hsrev beye bu i iin yazd tideki ifreli cevab muvafk bulduk. .
, Erzurum:
17/9/1135
Sivas ta 3. Kolordu Kumand&rtna Hsrev beye? Bror halinde tab olunmak zere keide edilen telgraflar ve buradan da icab eden suretler ait olduu mercilerden alnd. Albayrak matbaasnn malm olan ki fayetsizliine mebni kolordu ve vilyet matbslanna mracaat edilecekse de evvel be evvel burda (Kzm Paa hazretleri nezdinde) vki olan mzakeremizde takarrr den mlhazat bervechiti arz olunur; Kongrenin mhim tebligat ve mukarreratm bir araya getirmek noktai nazarndan byle bir eserin toplanmas pek muvafk ise de Mustafa Keml Paa hazretlerinin zat ve ahs olan muhaberat ve teebbsatile bunlan birbirine kartrmamak mtalasndayz. Ve her halde Erzurum kongre sini mteakip yine burada mzakere edildii zere halen dahi bu neriyatn zamam deildir. Vakti msait bulunca bittabi neredilir. Fakat o zaman marnileyhin hatrat yalnz bu kadar bir ka telgrafa mnhasr olmayp daha vsi ve kymettar olduu cihetle sra ve kymeti tarihiyesine gre tasnif ve heyeti umumiyesi bir ha trat eklinde tab ve nerolunun Mehazirinin oraca da takdir buyurulmasn! rica derk.
Mevkii Mstahkem Kumandam. Miralay
Kzm
18/Eyllde Batlmadan. Trabzona 3 ngiliz Generali geleceini ha ber alnca Trabzon Kumandanlna 17 tariiile u ifreli talimat verdim: u srada Trabzona ngiliz Generalinin birden gelmesi calibi dik kat ve hkmeti merkeziyenin millet ve ordunun bu kadar mtehacimat karsnda belki ngilizlere Trabzonu igal teklifinde bulunabilir ler. Vaka ngiltere bugn dahili kark bir vaziyette olmas itibare
bir ngiliz neferinin dahi maksatsz karan aktmak istemezse de vaziyeti msait ve mukavemet olunmayacam anlarlarsa bittabi frsat stifa deyi kaQinna.sl.ar. Binaenaleyh bu ngiliz Generallerinin de ahval ve ef kr ummiyeyi anlamak zere Trabzona gelip memurin ve ahali ile temas etmek istemeleri muhtemeldir. cab edenleri imalden tenvir ve ikaz ediniz ki ngilizler kime ne sorarlarsa son neferimize kadar lsek de mdafaa edeceimiz ve kimseyi karaya kannyacagmz cevabn alsnlar. Ve o kanaati tamamen hsl etsinler. Bir de Batum'daki iliz frkas nereye gitmi veya nereye gidecekmi bunun hakknda malumat istihsal etmenizi ve her halde ngilizlere kar hi bir taraftan bir gsterilmeyerek vaziyetin hsn idarecd. 18 de bir torpido Es c General bir miralay Trabzona gelmi. Ge nerallerin biri Hasiran bidayetinde Erzuruma gelen General Bi, dieri Batm kumandan General Koti, ncs- ngilizlerin Kafkas ktaat kumandam General Paus. Otomobil ile doruca ngiliz mmessilinin da iresine giderek, zeval vakti yemek yemiler. leden sonra bir buukta yine otomobillerle, skeleye inmiler. Mmsssili de beraber alarak, gel dikleri 66 No. lu torpito ile Batum istikametine gitm'ler. Torpito li manda iken her zamanki gibi 155 No. lu Amerika torjjitosu posta getir mi. Generaller iskelede iken Amerikan torpitosundan kan bir Ame rikan sabiti de yanlarna gelmi. Generallerden biri Boztepeye bakarak not defterine b a s eyler kaydetmi ve franszca olarak: Peut-etre nous pouvons son mettre de cette cote demi. Bu cmleyi iiten bir takrip* .bu heyetin yanma' sokulan bir istitiat memuru imi. Mevki kuman dam buna pek ihtimal vermiyor. Sebep de ngizce konuurken bu cm leyi Franszca sylemeye bir mscburiyet olamazd, diyor. Bu Generaller gelmezden az evvel ngiliz mmessili mevki kumandannn bunan -se bebi ziyaretlerini sorduu zaman u cevab vermi: Niin g-::-iklerini bilmiyorum. Fakat benimle grmek isteyecekler ve Beirmendero, Ea~ vak meydan, Boztepe cihetlerini dahi gezecekler ve drt saat sonra ; avdet edeceklerdir. Bu ziyaretin ve telffuz olunduunu kabul ettljn ayan itimad bir memurumuz duymutu cmleden gnn birinde byle nmayi yapmak ihtimallerini ve bunun bize de ihsas e imdiden tesir yapmak' istediklerini kabul ettim. (1) Sivasa, korkutmamak in, yalnz ziyarete gelen heyeti Amerika, heyetine kar bir nmayi iin gelmi olduunu yazdbm. Mevki kuman- . danma dnk talimatm u tarzda tekit eyledim. Asker plmmiz .3. Frkaca icra olunacak harekttr ki, bu da,- Trabzon-uH^hripten vikaye iin, bir Ingiliz debarkmanma mukabele dahilde olmaktr. Fakat ' . !
;;; *
(1) Filhakika stanbul igalinden sonra bu nmayi yapld. Vaktie katlarak mill ve asker tertibat alndndan hi. bir tesir yapmad.
hesaba ..
bir Yunan teebbsne sahilde mukabele, edilecektir. Mevki nna bugn (18) de yazdm emir udur:
kumanda
Erzurum 18/9/133S Trabzon M evk i Kumandanlna ngiliz Generallerinin byle azimet ve avdetlerini Amerikal Karburd heyetine kar mukabil br nmayi mahiyetinde telkki ediyorum. skelede sarf ettikleri hbar olunan, franszca cmlenin hakikaten franszca. olarak sarfedildii kabul olunsa bile ngilizceyi birdenbire kesip de franszca hem de byle mhim bir cmle sarf etmeleri o esnada yanlarna . sokulduunu hissettikleri istitat memuruna bu lf ankasdin iittirmek ve iaa etmek maksadndan baka hi bir eye matuf ola maz. En fena ihtiml olarak ngilizlerin mmessilleri vastasile Trabzon efkrn bir igale kar bigne zan ve tahmin etmeleri ve bu suretle tecrbe kabilinden ufak bir kuvvet ihra etmeye' kalkmalar da nazar hesaba alnmaldr. Byle bir halde halinin ve askerin gsterecekleri ufak bir zaaf tecrbe iin t yaplm olan bu ha reketi cidd bir hale kab ettirir. Ve bir kere de ayana yer ettikten sonra derhal yerleecekleri ve bir emrivaki olaca phesizdir. ngilizlerin bu esnada byk bir kuvvet ihra etmelerine imkn pek azdr. nk Batumda zayf mevcutlu iki alaylar var ki bu kuvvet Batumun elde bulunmasna ancak kfidir. stanbul dan kuvvet getirmeleri ihtimali de stanbulun vaziyeti nazikesi dolaysiyle pek za yftr. Gelecek kuvvet her halde ehemmiyetsiz olacaktr. Byle ufak bir kuvvetle yapacaklar blfe ehemmiyet vermek maazallah mhk emrivkileri inta edecei cihetle bu bapta gayet metin ve hesab davranmak elzemdir. Keyfiyetin yalniz a yan emniyet zevata izah ve bu ihtimalin igaasile hi yoktan bir tel ve heyecan mahal verilmemesi rica olunur. S. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Trabzon valisinin 18/ByIi akam makdna banda benimle gr mek istedii bildirildi. ksam 8,20 dan 2 evvele kadar grtm. Vali Galip bey bana baz sitayikrane szlerden sonra yle bir mukaddeme ile sualler sordu: Bundan iki ay evvel dahili ilerimizin baz mhim safahattan getiine ahit oldum. Mesaili cariyi takip ettim. Ve mevkil inin kesbi sebet etmesi ve binnetice devletme, eyadbah, cidd sadakatla merbut bulunuumun icab olarak bir hizmette bulunmaklmn husul bulmas iin bundan bir ay evvel bir ok fedakrlkla stanbula gittim. Esasen mevcut kemeke bir suitefehhiim neticesi olduuna kani bulunduumdan bu suitefehhmn izaes iin ok hem de pek ok a ltm . Hatt bir aralk Erzuruma giderek bir mutavasstlk roln ifa etmek istedim. Lkin muvaffak olamadm. Fakat gazete stunlarnda, eshab hamiyet meclislerinde, daha yksek mehafiilerde dilimin dnd , akimn erdi mertebede syledim. Bir dereceye kadar efham meram edebildm. ite bu hal ile Trabzona avdet ettim. Lkin i bununla kal myordu. Zat devletiniz gibi bir sahibi seyf ve kalemle bir recl siya sile grmek arzusuna dtm. Ksmet bu gece imi. Bundan dolay
va
Cenab Hakka hamdederim. imdi efendimle greyim ve msaadenizi^ bz sualler irad edeyim. Evvel ; hli mtehaddisi hazr itibarile efendim den sorarm d bunun bu suretle devam ihtimali karsnda sayas, mali* ktisad, mlk idare vaziyetimiz ne olabilir? Saniyen, Deroaadetin bu gnk samtu skunu devam eyledii takdirde ne gibi tedabiri' messire dnlmektedir. Salisen, mlk milletin saadet ve selmeti mevzuubahis olduu cihetle, bu gayeye vusul iin ne gibi mevani tahadds ede bilecei ve bunlara karg ne gibi tedbirler dnld ltfen beyan v t izah buyurulur mu? Rabian, 1324, de Selanik iar at ve 31 Martta ha reket ordusu muamelt ve Mahmut evket Paann teminatna ramen s . hiren bir ekli garip hudus acaba phe ver birer masebek tekil et mez mi? Hamisen, gerek orduyu hmayun tarafndan ve gerek vilyat canibinden kabineye ademi itimad meselesi daha baka yolda tutturul mu olsa idi acaba daha messir olmaz m idi? Sadisen Hilfetpenah efendimiz ki Seltini Osmaniye iinde bir mevkii mstesna igal buyu ruyorlar ve akl ve fetanetce eslaf izamna faikyeti hiz bulunuyorlar bu mlk ve milletin yegne hris ve hukuku Osmaniyenin mdafii ol makta haizi kalblgk olmalar itibarile daha baka yolda tedabir il emniyeti ahaneleri celb edilemez mi idi? Ltfen u suallerime birer ce vap ihsan buyurulur ise meselenin mhimmei hazray muhakeme iin bir kap alm ve mutalat sairei aeisanemin am na msait bar zemin ihsar buyurulmu olur. Trabzon valisinin bu hazrlanm suallerim stanbul hkmeti sor mu gibi geldi. Bizim ne dndmz., ne yapmak istediimizi ve m yapacamz renmek ve lz:m gelen tedbirleri almak iin bu sualler sorulabilirdi. Bu suali soran zata verilecek cevabn Bafeye derhal aksedeceini hi phe etmiyordum. Vali beyin pek usun senasna te ekkrden sonra u cevab verdim: . 1 Hkmeti merkeziyenin tahakkuk etmi olan ihaneti Istanbuldaki samtu sknu belki daha bir ka gn devam ettirilebilir, aksin imkn yoktur. Buna kar evvel her ferdi millet ve hkmet vazifei na mus ve hamyeti yapmaldr ki bize den ilk vazife vatan ve milletin hayat ve mevcudiyeti karsnda pek ehinane bir tavr alan kabineyi derhal istifaya ve terki mevkie dvet ve icbar etmektir. Bu suretle mli meruai miHiyeye istinad eden akl ve tedbire bihakkn malik meru bir kabine'Zat akdesi hazreti padiah eenibinden i bana geirilme beyan ve mtala buyurulan ktisad, siyas tedbirleri oras hal ve tak dir eyler. Millet ve orduda kat bir kanaat mevcuttur ki evketmeap ' efendimiz hazretlerine henz hakik ml ve vasiyeti arz etmemek creti devam etmektedir. Maahaza muhtelif vesait ile hkipay mually ce nab padiahye her halde btn hakikatler ve tedvir edilmekte olan ihanetler muhakkak bir surette ve u bir iki gn zarfnda tamamile arz ve tasvir edilmi olacaktr. Zat evketpenahleri bu hakik safhaya mut-
$ "
tali olunca bu mcrimleri kabine diye devlet ve milletin banda bir an bile tutamyacaklardr. Birinci, ikinci ve nc maddelerin cevab bu kadardr. 2 1324 senesile Mahmut evket Paa merhumdan bahis buyuru luyor. Bugnk vaziyet ile mukayese iin kk bir mnasebet dahi bu lamyorum. Eer maksat bir diktatrlkten bahis ise bunca lam ve mesaibi altndan pek mecruh bir surette kan ve btn intibahn fe lketten alan millet ile ordunun byle eylere zerre kadar tahamml olamyaeam kati bir lisan ve kanaatle arz'eylerim. Bununla beraber bu suali irad buyurmanzdan Aadoludaki cereyan mill kudretini ve mer but olduu gayei hls ve mukaddes ve keza ibu gayenin meruiyetine ni orduyu hmayundan kazand mzaharetin derecei kuvveti hak knda zat samilerince henz esasl malmat olmad zannm tevlit ediyor. zahm rica ederim. Zat akdesi hazreti padiahinin evsaf liyei hdapesandaneleri hakknda btn milletin ve ordunun revabt ve tazimat pek derin ve lyezeldir- Bunun iindir ki mleti eciblerile orduyu hmayunlar zat akdesi hmayunlarndan bugn devlet ve mil letin en byk midi necat ve selmetini arz ve istirham ettiler. Milletin ve ordunun en son ekli maruzat zaruretin tevlit eyledii en mer ve tazlmkr bir tarzda vki olmutur. Evveldenberi kabinenin ittihaz ettii sakim hatt hareket daima vatan ve milletin selmeti ayak altna alarak milleti red ve ihmle ve haric dahil felketlerin cereyan ve te vesse m'isaadekr bir vadidedir. Bu tadar ikaz ve maruzata kar gayri mtehassis kalmakla beraber daima ks ve ancak dmanlarn hesap ve menfaatine kaydolunabilen bir tariki kasden ihtiyar etmitir. Mille tin kudretini izhara mni olmak politikasndan husule gelen mehaziri edidei hriciyeyi takdir etmeyecek bir ferd tasavvur edemem. Niha yet malm olan en son suikast ve ihanet plnnn iki nazr tarafndan bizzat tedviri kabineyi derhal gayri meru ve gayri muta bir ekle ifra tmi ve millet ile ordu hakikati zat akdesi padiahiye arza karar ver mi ise de artk 'tarihin en feci mesuliyetlerini uhdesine alan kabine na zrlar bu kerre tarihi millimize kar son bir inad ve mesuliyet daha deruhde ederek padiah efendimizle millet ve ordunun arasna eddi hail olmaya karar vermrtir ki ite bu ima basiret nihayet bugnk va ziyeti ihdas etmitir. Galip bey Bendeniz diyecek idim ki bugnk hali tezebzb gzellikle yani an padiahla mli milliyeyi telif suretile bertaraf etmek iin zat sarrnfzle elele verelim. Zira bu babta masruf olacak gayret sahibi iin ilelebet baisi fahri|jaajbahat olur. stanbula foir heyeti mahsusa izam edelim, hatt icab ederse badelmavere bizzat azimet edeyim. Fakat civar linizde vesaiti mnasebe ile hakikatin hakipyi hmayuna arz derdesti arzu olduu anlaldndan buna haet kalrryor demektir. Hemen Cenab Hak tesirlerini halk etsin duas tekrar olunmaktadr. Memleket dahilinde li tir tezebzp ve kemeke yoktur. Her
ey intizam tammmda cereyan ediyor. Bu fena tefsirleri yapan ancak efrad milletin bugn itimadm bilklliye kaybetmesinden ni kanunu esasi nazarnda mdum ve sakt addolunan kabine ricalidir. Burada ay rica ilveye lzum gryorum ki btn maruzat an mually cenab padiahi ile telif dunmu ve daima bu noktai vacibltzime riayet edil mekte olduu grlmtr. Btn Anadoludaki makamat mlkiye ile kumanda makamlarnn daima yan yana ve mttehit bir kanaat ile mli milliyeyi deragu eylemi bulunmalar} da pek ziyade mucibi kran ve isabettir. Vaziyeti ve vahameti maslahat takdir eyleyen vilt kiram ile kumandanlar sadrazam paay irad ve terki mevkii selmeti mem leket icabndan ad ile hikmeti hkmeti bu noktada byk bir samimiyet ve celdetle arz eylediler. Son it buyurulan izahata gre vaziyeti bi hakkn takdir buyurmu olan zat samilerdnce dahi hkmeti merkeziyenin tamamile gayri mer bir ekle girdiine tam bir kanaatle kabul buyurulmu ise bunun her halde pek ack ve k a fi bir lisanla Dersaadete arz ve ibl fcuyurulaeamda phe yoktur. Ve her halde btn millet ayn hassasiyetle rplrken Trabzon gibi mhim bir ehirde' bir casus ve hainin beyanname neri ve duvarlara taliki ve mli milliyeye ve or duyu hmayunun mevcudiyet ve haysiyeti aleyhine neriyatta bulun mas gibi zaaf inzibat ve ancak bedhahan iin vesei bhtan ve istifade olan vaziyetlerin idasma meydan verilmemesini ve hiren penei adalet ten firar eyleyen bu melunun behemahal derdest edilmesi suretile izhar kudret buyurulmasn! hassaten rica ve teyidi hrmet eylerim. 4 ,: Galip bey nmzdeki hafta Gmhaneye devren seyahatim msammemdir. Talihim varsa zat devletinizle merref olurum. Ve daha baz mutalt mhimmeyi ifahen arz ve tafsil ederim. Herhalde tevecchkrn kadi rinizin hakk cizanemde bekas ahs temenmyatmdr. Bu aym yirmi besinde Amerikallar Erzuruma geleceklerdir. Bun lar gnderdikten sonra zat samllerile ifahen teerrf etmek zere Trazondan hareket gnnn iar buyurulmasn! rica eylerim. Galip bey 1324 den bahsem o zamanki efalin tekerrr ihtimaline mebi olmayp belki o vekayiin canibi lice ir as edebilecei kukuya remiz maksadna ve bu kukuya maha verilmiyecek surette hareket lzumu na mstenit idi. Bilvasta vukubulduu beyan buyurulan cereyan milli nin kuvvet ve meknetine dair it buyurulan izahat ise mucibi krandr. Zaten cereyan halden bunun haizi hkm ve kuvvet idiine dair bir kanaat hsl olmu idi. rner Feyzinin hyanetini bendeniz meydana k a r d m ve ciheti adliyeye tevddi mesele eylediim cihetle merkumun takipsiz kalmas ihtimali derpi buyurularak serzenie maruz bulunduruluum muhik olmasa gerektir. Belki merkumun tevkif ve Erzuruma izam lakmndaM iar saminizin kablelyu resmen tebld edilmemesi gaybubetini teshil etmitir. Maamafih kendisi aranmaktadr. Bendeniz inallah Eylln 24 nc aramba gn Gmhaneye muvasalat eder sem drt gn kadar orada kalmak niyetindeyim. Binaenaleyh zat sa-
m iz de 26 veya 27 sinde Giimhaneyi terif buyurursanz erefyab mlakatma olurum. Baki hrmetler arz ederim. mer Fevzi hakkndaki maruzatmn serzeni kabul buyurulraamasn rica ederim. Merkumun vaziyeti ve firara meydan buluu bu kabil ehas o muhitte sehabet edici bir zmrenin mevcudiyeti hakknda fena bir zehap husule getirdii cihetle bunun mahzurundan ihtirazen zatliierine arzetmitim. -Kabine hakknda Dersaadete keide buyurulacak telgr&fnamei lilerinden haberdar edilmekliimi ayrca rica ve arz hrmet ve samimiyet eylerim efendim. 19/Eyll gece yansndan sonra ikiye kadar sren bu mulsvere ya plrken ifre ile Trabzon mevki kumandanlndan da unlar sordum: Va li bey ile bu akamki muhaveremizin hututu esasiyesinin stanbuldan ml hem olduu zan edilmektedir. Bugnlerde stanbuldan Valinin nezcne kimse geldi mi veya vali stanbul ile muhabere ediyor mu, yoksa bu sualler valinin srf zat mtalas mdr? Kag gnlk yorgunluk zerine bu gece ge vakte kadar muhabere inzimam etti. Vali hakkndaki kararm gelecek cevaba brakarak, le den sonra arkadalarla Ilca banyolarna gittik. Erzurumun 17 kometre garbnda. Akam st Sivastan' Heyeti Temsiliyenin makina ba nda grmek istediini haber verdiler. Erzuruma evdet ettik. Trab zon valisinin stanbul hkmetile ve bunun en hamiyetsiz Harbiye Nazrile sk temas bulunduuna gre, bizden korkmakla beraber, stanbul hkmetinin arzularn frsat bulursa fiilen de yapabileceine phe miz kalmad. Ratumdan Trabzon a gelen ngiliz Generalinin de mrettep olarak geldii anlalyordu. 18/EyIlde ifre ile Mustafa Keml Paaya unu, yazmtm: Trabson valisi ile Zeki bey bendenizle grmeyi arzu ettiklerinden 20/Eyllde Kzm ve Tali beylerle Ardasaya hareket edeceim. Trabzon ile suitefehfem izale olunaca gibi Valiyi de yakndan anlayacam. Zat samileile makina banda grtklerini de iittim. Kendilerine izah olunacak mesail varsa srati iarm istirham eylerim. Van valisi Mit hat bey hakkndaki maruzatmn cevabna mutazrm. Zat s&mierine Kauf ve Mazhar beyefendere ve rfekay saireye arz tazimat eylerim. Bunun zerine 19/Eyll akam makina banda grmek istediler. ark Hey'eti Temsiliyesi ne oldu diye sorduum sualin 18 de yazdm^ cevab da bu akam geldi. Aynen udur:
Heyeti Temsiliyenin mahiyeti hakkndaki makina banda zatlilerine de arz olunan zzet ve Servet beylere ait bulunan mufassal telgrafnamede sarahati kfiye it klnmt. ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti artk kalmam, daha dorusu tekmil Anadolu bir kitle halinde bir cemiyet tekil eylemi olduundan b tn vatandaki mill cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti nam altnda birlemi olduu gibi malmunuz heyeti temsiliye de Sivas kongresince in tihap olunan daha alt z ile biltakviye umumiletirilmittf. Binaenaleyh umum
bir sfat hiz olan bu heyet nizamnamesinin maddei mahsusasmdaki sarahat resinde hizi salhiyet bulunmaktadr efendim.
dai
Anadolu v$ Rumeli Mdafaai Hukuk Heyeti Temsiliye namna Mutala Keml
/ m
9,15 de makina banda grmeye baladk: Sivas Ardasa'ya ne vakit terif buyuracaksnz efendim?. Amerikallarn Erzurumdan gitmesinden sonraya tlik ettim. Trafoson valisi ile dn gece makina banda grtm. Hlsasn arz ede ceim. Telgrafhaneye unu soruyorduk: Burada makina banda Kzm Ka rabekir Paa ile Kzm, Rt, brahim Tali, Saffet, Mustafa ve Fahri beyler vardr. Oradaki zevatn da bildirilmesi rica olunur. Sivas buna ce vap vermeyerek szne devamla: Evvel Trabzondan gelen son bir telgraf aynen arz edeceim. Ba deim grmeye devam ederiz.
* Telgraf sureti
Hkmetimizin bizden kat rabta etmek iztirannda kald surette dahi bizim hkmetimizden fekki irtibat etmememiz esas zerine tertip edilmi olan arki Anadolu vilyat Mdafaai Hukuk Cemiyeti nizamnamesinin drdnc maddesinin sarahatine mugayir ve menafii miiliyeyi muhil olan alt maddeyi kabul etmiyo ruz. Maruzatmzn zat ahaneye ibl ciheti ise bir heyeti seferiye ile temin olu nabilir kanaatindeyiz. Merciiyet meselesi iin muhaberat resmiyenin bersabk icrasna mmanaat edilmemesi kfidir. Meselenin ciheti sairesi hakknda zzet ve Servet beylerin telgraflarn tasvib ettiimizi maalihtiram arz eyleriz. 18/9/1335
Mdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Belediye Reisi Hseyin Hamd
Rtm
Bu telgrafa baz mutalat: 1 - Sivas umum kongresinde ittihaz olunan mukarrerat cedide ile artk ayrca bir ark Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti kalm olmayp tamimen bejânname ile bildirildii vehile Ana dolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti teesss etmd bulunuyor. Trab zonun bu hususta gerek taraf devletinizden ve gerek makina banda bi zim tarafmzdan verilen izahata ramen elan yalnz ark Anadoluya ait bir adres kullanlmakta devam deta yeni karar kabulde tereddt etnekte olduklar zehabm tevlit ediyor. Bu bittabi doru deildir. Bil kis btn vatan ve milletin yekpare ve yekvcut olduunu fiilen gsteren bu yeni karar ayan kran ve mahmedet grmeleri iktiza eder. Sani yen telgrafnameleri metinde drdnc maddeye ait tefsirde pek fhi bir hata vardr. Filhakika Sivas umum kongresince aynen kabul edilen dr dnc madde muhteviyat Hkmeti Osmaniye tazyik altmda bizden kat
rabta strarnda kald surette dahi biz o rabtay muhafaza etmek iin btn mevcudiyetimizi sarf edeceiz. Bugn bu karara muhalif ittiha edilmi hatt hatra getirilmi bir karar yoktur. Mevzuubahis olan ted bir, Hkmeti Osmaniyeden fekki irtibat deil, bkis Hkmeti Osmaniye makam mually hilfet ve irtibatmz kateden ihanet ve.hiyaneti fiilen sabit olmu bir Ferit Paa heyetinin bizatihi madm olduu cihetle yerine mli milliyeye mutavaatkr mer bir kabinenin mevkii iktidara getiril mesini zat mually hilfetpenahiden istida ve istirham eylemektir. te buna mmanaat eden Ferit Paa ve rfekasmn mmanaat mndefi olun caya kadar kendilerile milletin ve millete meru bir surette mzahir olan ordu ve hkmeti raahailiyenin muhaberat resmiyesini inkitamn bir are ve tedbir olarak tatbik edilmesinden ibarettir. Bu cihet izah olun* duktan sonra dahi Trabzonun hl ack telgrafla menafii milliyeyi mu hil olan mukarrerat kabul etmiyoruz tarznda ve muhaberat resmiyenin bersabk icrasna mmanaat edilmemesi suretinde ferdi efkr ile vesayada bulunulmas buraca bir trl tefsdr olunamamaktadr. Zat devletinizi temin ederim ki ngilizlerden ikiyz bin ngiliz liras ald tahakkuk eden Konya valisi Ceml ve yine ngilizlerden yzelli bdn lira ald tahakkuk eden Dahiliye Nazr Adil ve ngilizlerden bu mekadirden faza ngiliz li ras ald tahakkuk eden Ankara valisi Muhittin beylerin ve paann kon gre ve heyeti temsiliyenin mukarrerat hiresi hakknda efkr umumi* yeyi tevi ve tesmim iin yazdklar propagandalarda ve Urfada Ingiliz ler tarafndan yazlp Urfa mutasarrfna imza ettirilen ve firari Galifoin de eseri- tasnii olduuna phe olmayan bir ak telgrafname Trabzon telgrafnamesi muhteviyatnda grlen muzir tesirden daha fazla bir tesir grlemez, Trabzondaki zevatn bu ciheti takdirden uzak olacaklar kabul edilemez Bahusus biz alt maddelik mukarrerat hakkmdaki mtala* larm Ali Rza bey vastasile ifre olarak mahremane sormu ve bittabi o yolda mahremane cevap beklerdik. Ve bu mevad taht karara alnp be ray tatbik tebli edilmi deildi, Maahaza nizamnameye riayeten her ta* raftan mtala sorulmu idi, , 2 Malmu samileri olduu vehile leyeti temsiliyeden olan zzet ve Servet beylerin Sivas umum kongresinde de hasr bulunmak zere miikerreren dvet eylediimiz halde hi birine cevap dahi vermemiler dir. Buna da ne mna vermek lzm geldiinde mtehayyiriz. Son de* fa makina banda grldnde dahi kati olarak ne vakit geleceklerim bildirilmesi sualine kar Servet bey imdilik- cevap veremem,, zzet beyle grtkten sonra bildirim dedi. Ona da hl bir cevap vermediler. Bundan baka Trabzonda br heyeti merkeziyenin olmad m ileri sryorlar. Fhakika byle ise kendilerini Erzurum kongre sine murahhas gnderen kimlerdi. Bir de reisinin imzasile tasdik olu nan bu son telgr&fnameleri altndaki Heyeti Merkeziyenin mahiyeti ne dir. Bu heyet heyeti temsiliye ile istihza iin Servet ve zzet beyler tarafndan kendilerine gre idare olunan bir heyet midir. Bir de heyeti
temsiliye mevzuu bahis nutalat Trabzon hey'eti merkeziyesinden sor du, buna verilecek cevab belediye riyasetine tasdik ettirmekteki maksad ve mna ne olabilir. te btn bunlar Servet ve zzet beylerin ta vr ve hareketlerinden hsn tefsire medar olacak mahiyette olmasa ge~ rek. Eer Trabzon ahalii nuhteremesi Servet ve zzet beylerin baziei hissiyat ise ki buna hi bir vakit inanlmaz, biz de orada temini mak sad mukaddes iin istimal edecek kuvvet bulmaktan ciz deiliz-. Trab zon valisine gelince bu zat malmu samileri olduu bidayettenberi hi bir rengi, ahlk gstermeye muvaffak olamayan ve bu defa da hem bizi tatyip etmek ve hem. de Rezil Ferit Paa kabinesine itimadn muhafaza etmek sureliyle pek ziyade gln bir rezaleti ahlkiye gstermitir, Bunda Servet ve zzet beylerin dahi ak telgrafla iln olunan itihad sefihlerinin tesiri gayri mnkirdir. Maahaza tuttuumuz i memleket ve millet iin hayat ve memat meselesi olduundan hi bir suretle bu gibi rzelya msamahakr davranmayacamz tabdir. Binaenaleyh taraf devletinizden kendilerine vukubulan son teklif vehe Ferit paa kabinesine karg yapmaa nscbur olduu son ve kat protestoyu yap mad takdirde derhal Kastamonu valisi gibi biltevkif ilk vapurla Ferit Paa nezdine izam zaruridir. ' 3 Gerek vali ve gerek Servet ve szet beylere imdiye kadar ke mli hulus ve samimiyetle gsterdiimiz hrmet ve tevazu her halde la yk olduklarndan fazladr. Sinopta neboluda ve Boluda hlsa Bur sa ehrinden baka her yerde Ferit Paa kabinesi ile- kat rabta edilmi olduu bir srada Heyeti Temsiye mukarreratmn menafii millete mu gayir olduu ak telgraflarla iln etmek belhatni gsterenlere kar fazla hrmet etmeye zaman ve vaziyeti hazra asla msait deildir. Bu zevatn bugn yapmaya mecbur olduu vazife vatan ve milletin menafii lisine matuf ve heyeti umumiyei milliyenin hemen yekavaz oarak tevessl, elyedii icraat harfiyen tatbik eylemektir. Aksi takdirde kendilerini mekasd milyei vatamyenin mer Feyzide pek ok aajp muhalifleri tanmaya mecburiyetimiz tabiidir. 4 Dier br telgrafmla arz ettiim vehile Trabzon vaziyet ve tekiltna Halit beyin memur edilmesi muvafk mtala etmekteyiz, cray icab reyi biraderlerine mesuttur. Her halde o muhitte bugn ve yarn iin kuvvetli bir el lzmdr. ' 5 Van valisi hakknda tensibiniz vehile hareket buyurumas bir ka gn evvel cevaben ifre ile arz edilmiti,, EL'an vsl olmad anla lyor. 6 -jf Rauf bey ve Hsrev bey vesair rfekada bazlar imdi telgraf bandayz. Cmlenizin gzlerinden per, hrmetler eyleriz. mza me selesi hakkndaki ikaz biradererine yazlan cevabn henz ifre yapl makta olduunu imdi anladm. Belki yarma kadar yetitirilemezse ge rek onun ve gerek dier muhaberatn nereye ekmesi mnasip olur; iarm rica ederim. Hoca Raif efendi, hazretleri ailesini merak ediyor..
Kendilerinin kemli shhat ve afiyette olduu, yalnz onlarn da ne hal de olduu ifade ve istizan ediyor. Mustafa Keml,X stanbuldan vesaireden namma gelip posta ile gndermi olduu nuzu beyan buyurduunuz mektup ve evrak vesaireyi. almadm. Yalnz bu akam hlsaten mezkr mektipten bahis telgraf namenizin alm olan bir ksmn okudum. Frkalarn teklifim pek gln buldum. Aca ba bu mektuplar ve evrak ne vakit gelebilir. Vaington sefili sabk Ah* med Rstem beyefendi dahi terif buyurmularda. Koca diplomattan pek <gok istifadeler memul ediyoruz. Yalnz bizim ocuklarn bazan dili do l&p Alfred demeleri mucibi mahcubiyetimiz oluyor. Hepinizin gzlerin den perim. Fuat paa tekil eyledii Kuvvayi Milliye ile Eskiehri biz zat muhasara etmektedir. Ankaradaki Ingiliz mmessilleri Eskiehre fi rar etmilerdir. Bizimle grmek zere Amasyaya kadar gelen ngiliz mmessili Zolter Merzifondaki Ingiliz askerini ektikleri takdirde mem nun omp olmayacamz sormu. Bittabi cevaben pek memnun ola camz bildiril] mitir. Fransz mamurini siyasiyesinden biri bugn gr mek zere Sivasa geliyor. Bu gece Kayseridedir. Vazifei mahsusa ile Kon yaya hareket etmi olan Refet beyle bu gece Kayseride grmler. Simdi bildiriyor. Mlkat neticesi pek ziyade lehimizdedir. Kenan beyefendi im di yanmzda bulunuyor, llyas beyle Faik li beyin halazadesi Ihsan beyle beraber geldiler. Cmlenize selm ediyorlar. Mustafa Keml Pa a hazretleri, Rauf beyefendi, Salhattin beyefendi, Kenan bey, llyas bey, Hsrev^bey ve maiyet zabitan makina bandadr. Trabzonun bu yeni telgrafm imdi rendik. Vaziyet lzm gibi ehemmiyet kesbediyordu. Mustafa Keml Paa ak telgrafla l/E yliilde izzet ve Servet beyleri Heyeti Temsiiiyeye tekdir ettirmi ve izzet ve Servet beyleri mcerret iki ahs gibi gstermiti. Bunlarn gerisinde halkn bulunduunu ve fikirlerinin Trabzonun efkr olduunu Bele diye Reisile Mdafaai Hukuk Reisi mterek imza ve ak telgrafla ya kyordu. Mustafa Keml Paa imdiki beyanatna nazaran henz vaziye ti kavramad ve heyeti temsalyenn de ayn halde olduklar grl yordu. Trabzon ve Erzurum; Kastamonu, Ankara ve hatt Sivas vazi yetine benzer miydi? Oralarda henz mill bir tekilt olmadndan zabitann ve bilhassa kolordu kumandanlarnn mahallin valisini def et mekle Saten vaziyetten bihaber olan halkn kuvvet cihetine temayl tabii idi. Halbuki mmtakamda, bilhassa Trabzon ve Erzurum daha mtareke sin ilk gnnden, mill tekiltlarn yapmlar ve benim de inzimam kuvvet ve tedbirimle mill mukavemet teekkl etmiti. Bu halk br he def iin bir Erzurum kongresi yapmlard. Mustafa Keml Paa bu ilerin kurulduu tarihlerde henz stanbuldan bile kmamlard. Er zurum kongresine giren Keml Paann benim reyimle girdiini herkes biliyordu ve yine herkes kendisinin diktatrle doru yryeceini he saba katmt. Erzurumda olduumdan ii yerinde ben idare ediyordum.
Trabzona Mustafa Keml Pa,amn makina banda sert grmesi v Trabzon murahhasm ayn zamanda Erzurum kongresinin intihap ettii dokuz kiilik heyeti temsiliyenin ikisi olan zzet ve Servet beylere kar drt vaziyeti Trabzonu lisana getirmiti. Mustafa Keml Paa Halit beyi Trabzona gndermekle cebren Trabzon'u kendisine mnkad klaca n zan ediyordu. Halbuki Halat bey Trabzona giderse iler bsbtn rndan kacakt. nk Mustafa Keml Paa asabiyetle dorudan doruya mumaileyhe en muhterem ahsiyetler aleyhine icraat emri verecek, bu sefer Halit bey mahvolaca gibi, Mustafa Keml Paann vaziyeti hasras da tutulmaz bir hale gelebecekti. Ben Mustafa Ke ml Paann milli reislik mevkii ihtiramn tutmaya daha ilk gnden ka rarm vermitim. Fakat ahvale gayri vkf olan tekliflerini de Trab zon'a tatbik edemezdim. nk arkn tehlikeye dmesi annda ben bu insanlarla i grecektim. Bundan baka Sivas kongresinin ve mteakiben Hey'eti Temsiliyenin baz mhim hatal icraatnn kr krne bir icra leti olarak krp dkmek ne mevkiime ve ne de ahlkma uygun deil di. Binaenaleyh her iki taraf kollamak ve tarafeynin hatalarn nazik ne mnakaadan sonra mterek bir kanaatle evvel ikna sonra icraata girimek icab faziletti Valiye gelince buna kar yaplacak ev basitti. rdasadan otomobil ile Erzurum'a veya Sivasa getirtmek. Bunda d ndm, tahkikatsz bir valinin erefini ebed mahvetmekti. Tahkikat yatryordum. te bu dncelerle u cevab yazdrdm: Beyanat ve mtalat samerinin kffesine ve bir sraya riayet suretile cevap ara edeceim. Evvel Trabzon iini ve ak telgraf meselesini arz edeyim, telgraf ak gelmeyecekti, fakat buraya mevki kumandam sorarken ifreli verilmesi kayd buradan sylenmedii cdhetle o tarzda yazldn dan bu. hata sahibi imza olan zevata ait deildir. Servet ve zzet bey-* lerin hatt hareketlerine hakikaten nabeca bir ekilde gryorum ki ken dilerine son yazdm iki telgrafla messir bir lisan kullandm. Maahaza bittabi izzeti nefislerini mahfuz bulundurmaya pek riayet ettim. Paam Trabzonun vaziyeti ahiresini mhim gryoruz. Takdir buyuruluyor k Trabzon Anadolunun sair akam dhiliyesinden bir ksma ebih de ildir. nk resen tehlike karsnda bir memleketimizdir. zzet ve Servet beyler esasen sahibi hamiyet ve vatanperver zevattr. Msaade nizle unu arz edeyim ki kendileri henz bir trl ictihad ve kanaatlerim telif edemedikleri Sivas mukarrerat ve tebligatna kar mtalatm ser best ve hatt lisan mnazara haricinde bir tarz ile bildirmeleri filhaki ka sui tesir ikamdan hali kalmamtr. Her halde yine kendilerini ikna ve telife alld bir srada mutip telkki etmek de doru olamaz. Zira byle telkki edildikleri anda btn hissiyat re muameltmz ona tevfik mecburiyetinde kalrz ki bunun madd, mnevi mahzurlarm byk telkki ediyoruz. Bu zevatn bahsettii noktalarn br ka hal olunmu demektir, Sivas kongresini bir idarei muvakkate ekline sokmakla ve
payitahtla fekki rabtaya mahal verilmesine taraftar olmayan muma* ileyhima ve taraftaranma kar zaten bu fikir ve icraatn gayri vki ol duu beyan ve temin edildii cihetle bu hal olunuyor. ark Anadolu vilyatnn heyeti temsiliyesinin lv ve bel edilmesi noktasna geline bu nokta henz ve mutlaka muhtac tetkik ve mnakaadr. nk bu fi kir burada dahi mevcuttur. Erzurum dahi ark heyeti temsiliyenin lavna taraftar deildir. nk umum vatan Osmaniyenin ve mesel zmir ve Adanann tahlisi vesaire gibi byk menaf vataniye kargsn da ark hudutlarmzdan baz tashilat veyahut kk bir fedakrlk mevzm bahis olunca Sivas heyeti temsiliyesinin byle bir li vazif karsnda belki de kanaati ekseriyetle bu noktaya imle etmesi ihtimli dalna kendilerini tehdit ediyor V e halbuki kendileri bir kar toprak vermemek artile baz kuyudu katiyye ile mcehhez bulunduklar cihetle 'Erzurum heyeti temsiliyesinin bel ve ilgasn bu noktay nazardan iste miyor. Bundan maada ark Anadolu vilyatmm tekilt milliyesinekarg dorudan doruya nazm ve deta vakit hasrile ordu tekilt nok tai nazarndan bir mfettilik karargh gibi telkki olunuyor. Ve has saten melhuz olan vekayii ciddiye karsnda ark vilyatmzm tekilt milliyesini basz brakmamak mutalat da inzimam eder ki btn bun lar ayan tetkik ve mlhaza hususattandr. Bahusus ki heyeti temsiliyede Van, Bitlis, Elziz, Diyarbekir gibi drt vilyetin murahhaslar henz bilfiil bulunmad ve Erzurum ile Trabzonda byle bir fikir ve kanaat car olduu bir srada bunu mevkii tetkik ve mnakaaya koymakszm kati bir karar ve kanaatle ademi kabul biz dahi tasvib etmi yoruz. Buna binaendir ki bu fikir etrafnda dikkatlice ilemek ve brn tebligat emrivki telkki ederek kabul ettirmekte srar etmemek mta asudayz. u halde Trabzonlularla bu bapta dikkatli bir mzakere lzmdr ki ii harareti lisandan ziyade skneti! ve mkul esaslarla tat min ve idare etmek ve her halde bu halli kat iin baz tadilt ile telifi icab edince onu da ihtiyac katyi memleket ve ruhu idarei millet addile bunu gze almak lzm gelir. Ve bu. da cmlemiz iin en mkul bit hatt harekettir. Bunun iin Amerikallarn ziyaret ve avdetini mtea kip bizzat Ardasaya gideceim. Ve cmleyle greceim. O zamana kadar Trabzon muhaberat ve mnasebatm hali intizam ve muvazenede tutmay ve imdilik Trabzon muhaberatnn da cizlerini tavsit buyurma nz sureti mahsus ada rica ederim. Trabzonda kuvvetli bir milliyet ve vahdeti cereyan mevcut olduu ve bir ok dmanlarn da tesir ve te mas iin urat bir srada orasn kendi elimizle ve mtekabil suitefehhmlerle baka bir ekle koymamak ve bu suretle dmanlarmzn! ve bedhahammzm eline bir silh bhtan ve taarruz vermemek mecburiyetideyiz. Trabzon ve ricali ve muhiti u vaziyette iken orada kuvvetli bir el bulundurmak mtalasna gelince ben o mhim ve hassas muhitte kuvvetli elden ziyade maklt ile telif ve telkin hassasna malik kuvvetli, bir dima tercih ederim. nk malmu samileridir ki her muhit ancak . ' : xe{d, B A 90 rafpaoA ure^m a;
kendi evsaf ve havasn hazmedecek zihniyetleri kabul ve takdir edebi lir. Vali Galip beye gelince: Zat samslerme pek hlsasn erz ettiim makina bandaki mklemt vsi ve messir bir ekilde kendiierile ce reyan etmitir. Manileyh tekrar mlkat talep ve ricasnda bulun duu cihetle onunla da greceim. Anadoluda zuhur ettii ahiren an lalan seciyesiz, ahlksz baz valiler yannda artk pek durbin davran mamz lzmdr ki bu noktay nazardan Galip beyi de tetkik etmekte ol* duum tabiidir. Fakat Trabzon vilyetinde hkim olan fikre karm olan mumaileyhi esbab messire! hakikiye olmadka baka bir tara muameleye tbi bulundurmay da ayn esbabda ni muvafk bulm uyo rum. Esasen kendilerini fena fikirler takibine msait vaz ve harektta brakmyorum. Daima mevki kumandaniie hassaten temasta olup ef kr ve mlhazat ve harektndan gn gnne haberdarm.. Netice ola rak arz ederim ki ark Anadolu Vilyat dediimiz mm takadaki baro metreyi hali muvazenette tutmak ve imdiki malm olan tekilt derece linde tekml esbabndan mahrum ve belki de tedenniye dur etmemek ve btn Anadolu cereyan millisini arzu edilen mterek bir selbet al tnda tutmak da ark vilyata ait mukarreratm ittihazndan evvel bu rann dahi kanaat ve nutalatm almak hususundaki ricalarm bilrn.Hasebe bir kerre daha arz ve tekide derin bir muhalesetle msaraat ey lerim. ltifat ve selmlarn tebir buyurduunuz rfekay kirama cm lemiz samimiyet ve hrmeti mtekabile arz eder ve gzlerinden periz. Raif efendi hazretlerinin efrad ailesinin shhat ve afiyeti tammede bu lunduklarn Rt ve Necati beylere atfen tebir eylerim. Kzm Karabekir. Trabzon valisiLe mlkat hlsasn da yle yazdrdm: Vali bendenizle grmek iin mukaddeme olarak ayan dikkat bir medhiyeden sonra esasa giriti. u vaziyetin slh iin areler taharrisi arzusunda, olduunu syleyerek, u sualleri sordu: 1 Bu hl devam ederse siyas, mal, iktisadi, ve dar vasiyetimi ae olacaktr ? . 2 Dersaadeti sktu devam ederse ne gibi tedabiri messire dnlmektedir ? Mlk ve milletin selmet ve saadeti dnld ci hetle bu gayeye vsul iin ne gibi mevat tahadds edebilecei dnl"
m?
3 1324 de Selanik iarat ve 31 Martta hareket ordusu muame lt ve Mahmut evket Paann teminatna ramen bilhare bir ekli garip hudusu acaba phe ver birer maefaek teki etmez mi? Gerek ordu ve gerek vi^yat canibinden kabineye ademi itimad meselesi daha baka yolda tutturulmu olsayd acaba daha messir olmaz m idi? Seltin iinde bir mevkii mmtaz igal eden evketmeab efendimize daha baka yolda tedabir e maruzatta bulunularak emniyeti ahaneleri celh edile mez mi idi?
1 - B u hal devam ededursun evvel her ferdi millet ve hkmet vazifei namus ve hamiyeti yapmal yani ihanet eden bu hkmeti isti faya davet ve icbar etmeli. 2 Dersaadetin sktu devam edemez. nk padiahrmz efen dimiz hazretleri bu kabinenin ihanetine muttali olunca bunlar bir dakika mevkilerinde tutmayacak ve mali meruao. milliyeye istinad eden akl ve tedbire'bihakkn malik mer bir kabineyi i bana getirecek ve bunlarda siyas, iktisad vesair tedbirleri yapacaklardr. Zat ahane leri bu ihanete muttali olmak iin, vaziyet ve vesaiti muhtelife ile hakipyi hmayuna arz edilmitir. 3 - Bugnk vaziyetin 1324 ve 31 Mart vaziyetlerile mukayesesi mmknttasavvur bile deildir. Bugn millet hakla meruunu mda faa ve istimal ediyor,, Maksat diktatrlk ihdas etmekse buna artk bu memlekette imkn tasavvur edilemez. Padiahmz efendimiz hazretle rine kar ubudiyet ve sadakatimiz pek derin ve lyezedir. Bunun iin dir ki veeaihi tzim ve ubudiyete tevfik sadakatle ikyetlerimizi hilfetpenah efendimize arz ettik. Bundan baka vali stanbula aska m racaat etmeye dvet olunmu ve mer Fevzi haininin derdesti esbabnn istikmli ve bir daha bu gibi hainlerin beyanname talki vesaire gibi ze hir ve iftira samamalar hususunun temini temenni olunmutur. Vali stanbula bir heyet gnderilerek keyfiyeti hakipya arzn ve bu heyet-* le kendisinin de gitmesini teklif etmise de bizim vesaiti muhtelife ile arz keyfiyete tevessl ettiimize gre bu fikrinden nkl etmitir. By le bir heyetin gitmesi ve buna saray aivairine vkf olan Gmhane mu rahhas Zeki beyin de ilvesi teklif edilmektedir. Mustafa Keml Paa dorudan doruya imsp.'Le ntalatm syl yordu. Ve nihayetine de imzasn atyordu. mza hakkndaki mtalamiza cevap yazdm dediine ve muhaberatmzda dahi' ahs r'mzasm kullandna nazaran mtalaamz hsn telkki etmediini gryorduk. Vakit gece yarm gemi 20 Eylle girmitik. Benim cevabm yarmda bitmiti. Buna Keml Paa u cevab yazdrd: 1 ifre meselesini izah buyurmu oldunuz. Brz zan ediyorduk ki satlimzin de msaadelerile Heyeti Temsiliyenin Trabzon heyeti merkeziyesile mahrem muhaberatnn mevki kumandanndan dorudan dorya istifade edebilecektir. Bilhare bundan gayri bir emir mvki ku mandanlna tebli buyurulmu ise haberdar edilmekliimizi rica ederi#. 2 zzet ve Servet beylerin Sivas mukarrerat ve tebliâtmdan i tihat ve kan^.atlerile kabili telif olpm-vaeak ha^'k^tte b*r no^ta yok tur. Bununl1 . beraber kendilerine mucibi tered-^rt im le t tiimiz noktalar hakknda da izahat kfjve ver*:.d*ri ^rmadMav^z. 3. * Fsrk Anadolu vil vatn1 n he^êti ter^.r,' i^7 er,^nin !a^ t ^1* edilmesi gibi bir meselenin ihdas bizi cidden mtehayyir kld. Hakikat-
te byle bir mesele mevcut deildir. Ve bu fikrin oraca sebebi huds de ani&mndmaktadr. ark Anadolu hey'eti temsiiiyesinin lvedilmi olduunu kim sylyor. Geen gn mufassalen izahna altk M bu* gn Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti heyeti temsiliyesi nam amilini alan hey'eti temsiliye Erzurum kongresince intihab olunan Heyeti temsiliyeden baka bir ey deildir. Garb Anadolu fedakarlk ederek ark Anadolu'nun Heyeti temsiliyesine beyan itimad eylemi harekt milliye ona tabiiyeti kemli samimiyetle kabul eyleinitir. Malmu liniz ark Anadolu heyeti temsiiiyesinin adedi on alt kiidir. Garb Anadolu murahhaslar meyanmdan alt zatn nizamname iin sekizinci maddesi ahkmnca almmas ark Anadolu heyeti temsiliyesinin bel'ini mucp olabilir mi?. Heyeti temsiliyenin btn millet iin mterek olmas zanmmzca pek ziyade sayan temenni bir ey idi. Ve Sivasta mnakit kongre btn milletin mekasdm ayn noktada cem ve bilcmle mill cemiyetler bir ekli vahdette kabul edilince br param baka ve dier parasn da yine baka bir heyetin temsil etmesi .asl doru olabilir. Erzurum kongresi de vesair suretle vukubulan mdavelei efkrda hep allan cihet bu vaziyeti umumiyenin teminine mtuf deil mi idi. Ve bugn hsl olmu bulunan ekil ne Erzurumca v ne de Trabzonca meshuidr. Bilkis her iki tarafa da byle bir netipenin husuln grmek ahs nl idi. imdi bu yeni itihad nasl fcljr membadan sdr olmu bulunur ve byle bir itihadn tatbikinin btn vahdetimizi ve fcinnefcice btn maksad ve teebbsat meruamz mahvedecei nazar dikkate alnmyor mu. Sonra mesel zmir ve Adanamn tahliyesine mukabil garktan tavizat vermek Heyeti Temsiliye Bin kabul edebilecei ihtimali nereden istihra olunuyor. ark A nado lu menafii noktai nazarndan Erzurum Kongresince takarrr ettirilip heyeti temsiliyece ahkmna riayet zarur olan mevad aynen baki kaldka bu gibi menfi mlhazata zemin olan mtalaa m olabilir. Bundan baka heyeti temsiliyenin aleltlak ne garkta ve ne de garpte arazi ter kine ve hu suretle muahede akdine salhiyeti m vardr ki bir takm endigeler varidi hatr oluyor. arki Anadolunun ordu tekilt noktai nasarndan bir mfettilik karargh gibi telkki olunabilecek bir heyeti temsiiiyeye malikiyeti zannederim hi bir vakit mevzuubahis olmamt. Ve buîin dahi olamaz. Vaka Erzurum kongresinde tekilt ve nizamname yaplrken tekilt milliye noktai nazarndan memleketi mfetti lik devairi nazar dikkate alnarak bir takm menatka ayrmak ve her birinde viyat heyeti merkeziyeleri ile heyeti temsiliye arasnda muta vasst birer heyet bulundurmak hususunda bendeniz teklif etmitim. Fakat bunun mahzur ve bi lzum olduunu serd ile nizamname projesin den karan Erzurum ve Trabzon murahhaslar Servet ve zzet ve Necati beyler gibi memleketleri ile en ok kadar olan zevat idi. Bugn ordu mfettilik makaramdaki bir hevetin tekiline lzum hs1 ! olsa bile bu ieyet elinde temsil hakkm deil belki icra vesaitim deruhte edebilir.
j j J \ J | j i : I
| I { j i ) |
Herhalde Sivas kongresinin mukarreratm mnakaa ile mnasebettar olmayan bir keyfiyettir. Geri heyeti temsiliye de halen Erzurum, Er zincan, Canik, Sivas ve hiren iltihak etmi Diyar bekirden maada ark Anadolunun baz vilyetlerinden henz tyin olunan mrahhaslar ha sr deildir. Fakat Elziz, Bitlis kongre mukarrer atma tamamen itima dn beyan etmitir. Vanda ise maatteessf henz tekilt dahi yapl mamtr. Binaenaleyh gark Anadolu namna heyeti temsiliyede ekse riyet vardr. Memleketin yekpare milletin yekvcut olup ayn tekilta ve ayn maksada tbi olduuna dellet eden mterek bir heyeti temsiliyenin ademi kabul meselesini mzakere ve mnakaa etmek ve Sivas kongresinin bu baptaki kararnn tadilini dnmek Allah muhafaza etsin pek ziyade muzir ve hatrnktir. Ve bilhassa zat samilerinin byle bir mnakaaya msait bulunmayacanz kaviyyen kabul et mekteyiz. Hi bir vakitte evvelkinden mukarrer olmayp bugn emrivki gibi gsterilen bir cihet yoktur. Trabzonda kuvvetli bir el bulundurmak hususundaki kanaatimde musirrim. Orada kuvvetli dimalar ok ola bilir fakat, kalblerin ihtiras ve menafii ahsiye ile mehun olmas ek seriya gzel dimalarn mahsul zeksn ayan aran olmayan netice ere isl edebilir. , Netice olarak buyurduunuz noktay pek ziyade ayan dikkat g rrm. ark Anadolu vilyatma ait mukarreratm ittihaznda evvel nizamnamenin heyeti temsiliyeye bah eyledii salhiyet istiml olun maktadr. Bu salhiyetin fevkinde hsusat dahi yine nizamnamenin emir buyurduu vehile kabelittihaz vilyat heyeti merkesiyelerinden sorul maktadr. Ve imdiye kadar bunun haricinde yaplm hi bir noktann gsterilmesi imkn yoktur. Ve bilmeyerek byle bir hat tarafmz dan irtikp edilmi ise ltfen tasrih ederek ikaz buynrmamz selmeti maksad namna hassaten rica ederim. Bu gibi hususata nizamnamemi zin sekizinci maddesine tevfikan sahibi salhiyet zy kiramdan bu lunmalar ve hem de her trl usul ve nizamn fevkinde msvcut revabt samdmiyeti mtekabile icab olarak zat samilerinden sorulmu ve so rulmakta bulunmutur. Her halde bugnk hassas vaziyet iinde bir takm ekle ait nukatta mnakaat uzatmak ve alelhusus aramzda ay rla dellet edecek yeni ekiller ihdasna kalkmak vatan ve millete hizmet etmek ister iken tamamen aksine hdim olmu bulumakl'mz mucip olabilir. Biraz rahatszm, daha fazla oturamyacam. Bu bapta bir mtalalar olrusa yann gece arzu buyurduunuz zamanda yine ma lana banda grrz. Gzlerinizden periz efendim. Mustafa Keml.
Mustafa Keml Paann cevab 1,45 evvele kadar devam etti. Mus tafa Keml Paa cevabnda bilhassa bana Sahibi salhiyet olmakl m ve revabt samimiyeti mtekabile icab bu gibi ileri sorduunu yazyor. Bu pek garip ! Erzurumda zaten baka trl harekete imkn
olmadndan, hakikaten byle altk. Fakat Sivas kongresi ne yap yor, ne yapt, niin yapt diye rpnp durduum halde bu cevab almak hepimizin hayretini mucip oldu. Dier mhim olan Erzurum Kongresi beyannamesinin iptal olunmas ve heyeti temsiliyenin yeni heyeti temsiliye arasnda kaynamas idi. Bunun baka ekli yoktu. Keml Paann bu yeni beyanatndan kan netice btn kuvvetleri kendine muhit yap mak olduunu gsteriyordu. Makina basnda herkes iinde gya her eyi evvelinden benimle de anlatn sylemekle, beni mkil mevkide brakyordu. Kendisine verilecek cevab arzusu vehile yarn geceye b rakmay ben de mnasip grdm. Ben ve muhitim bu iden pek mte essir idik Bu teessrle buna cevap ho bir ey olmazd. si tatlya ba lamak ve gerek Sivasta ve gerekse Erzurumda ve sonra da telgraflar vastase btn memlekette Mustafa Keml ile Kzm Karabekir birbi rine muarz oldular diye mill kuvvetimizi sarsntdan vikye iin bu gecelik u ksa izafi ile Sivas kongresi kararma hrmetkar olduumuzu yazdrdm: .
-Erzurum
20/9/1335
1 Telgrafn ak yazlmas hakkmdaki izahatla ara maksad edemedim. M e sele eyle oldu: zzet ve Servet beyler bu cevab yasarlar, Trabzon Mevki Kuman dan bunu, ar bulur ve ifre etmezden evvel bendenizin malmat olsun iin buraya yazar. Bendeniz zat samilerine de yazdm cevab onlara da verdim. Bilhare taraf lilerinden telgraf talep buyurulunca gece nbetisi olan, zabitin sehv telkkisi y znden telgraf ifre edilecei yerde ak olarak verilmitir. Yoksa tarafmdan' Trabzoa kumandanlna bir emir verilmemitir. 2 Sivas kongresinin umum milleti temsil ettii ve her kararnn muta bulun duu phe ve mnakaaya bittabi demez bir hakikattir. Bu kadar muhaberemin tekiltn ekline ait olup b babda arzuyu samileri vehile yarn gece grlece ini arz eder, zat devletlerile rfekay kiramlanna takdimi tazimat ve samimiyet eyleriz. Kzm Karabekir
Bu geceki mnakaa nihayet buldu, 20/Eylde imza meselesi bak landaki cevap geldi. Aynen udur'
Sivas s 19/9/1335 15. Kolordu Kumandam Ksm Karabekir Paa Hazcsterins C : Muhterem kardeim; Derin br samimiyete mstenit olduun asla phe etmediim kanaatinizi ack bir lisan uhuvvetle bildirmi olmanz revabt uhuvvetimizin tarsinine ve kalbi .memnuniyetin tecellisine bdi olmutur. Tasavvur buyurulan melaziri tamamen takdir ediyorum. 10/9/1335 de' resen hkmete vuku bulmu bir tebliim yoktur. Yalnz grafhanede bulunduum bir srada bittesadf Dahiliye .Nazn Ad beyle makina basnda kar karya geliverdik. Onun Sivas valisi Reit paaya verdii
| I * 1 a
' < : : , |
1
mnass cevaplara km- bmdems std ahs olmak lidere mumaileyhin ahsna htaben malmunuz olan biraz serte ihtaratte bulundum. Bu deta Mr muhavere ekfinde cari olmutur. Bundan baka gerek hkmete ve gerek zat ahaneye ve ge~ t<ek ecantbe vukufouls;a. snracatlarda' alehtlk kongre heyeti veya heyeti temsiliye Sadesi mza makamna kaim olmutur. Yalnz Amerika Senatosuna yaklan ve sna~ lmmmz olma bir mektuba kongre ksrarile be kii vaz5 ! mza etmitir ki bu meyan de bendenizin de itnaam vardr. Dahil olan alen muhaberata gelince bunda da heyeti- temsilime ibaresini imza makamnda kullanmakta idik. Ancak bunun bas taraflarca suitesir ve ademi emniyeti mucip olduu grld. Filhakika byle umu m bir tbirm dellet eyledii ahsiyetler ve kuvvet gizli kalyor. Ortada mesul kimdir. B a taraflardan bilhassa Kastamonu, Ankara, Malatya, Nide, Canik gibi yerlerden dorudan doruya ahsen makina bana arlmaya balandm. Adeti. heyeti temsiliye unvan altnda gizlenen ahslarla mtereki ahsiyem olup olmadms dair Mr tereddt emaresi his olunda. Hatt Trabzondan Servet bey de Heyeti Temsiliye imzal tebligat suitelkki ve heyeti mezkrenin keyfiyet ve kemiyeti hak knda bir ok yanl mtalalardan sonra ahsen bendenizi makina basma ard Grldkten sonra btn mnakaa (L H) cretinn imzama heyeti temsiliye olatarak mevhum bir ahsiyet ifade eder tarzda vazedilmi olduunu, syleyen ite bu
'i | |
1 | I ;j | | I i l
| | | I 1 '
mbaiban ni bu imza meselesi ian biraderilerindet evvel heyeti temsiliyede jnev am mzakere olmutu. Heyeti temsiliyenin hafi bir komita' hey eti icraiyesi olma .yip hkmetin msaadeyi resmiyesni alm kanun, meru bir . . . . mmesillefniden mrekkep bulunmas cihetile kanunu mahsusa tevfikan mukarrerat, ve tebligatn bir ahs mesul tarafndan imzalanmas usul zarur grlm ve heyeti temsiliyenin tebligat ve neriyatna' umum ve mevhum bir nam izafesi suretile decei gayri kanun eklinden dolay hsl olarak mahzurlu ve cereyan mill aleyhdarlan Bm esasen yapmakta olduklan propagandalara imza bulunmak yznden ilve ede bilecekleri zarardan pek fazla grld. Ve Mnnetice mttefik&n va imza usul taht karara alnd. Bu karara ramen bu defa vuku bulan ihtar biraderileri ze sine meseleain bir kerre dc mevkii teekkre vazn heyeti temsiliyeye teklif ettim, Bwelce dermeyan edilmi olan esbab ve mutalata binaen ayn suretle yazlmas feelki heyeti temsiliye kararile olduu tasrih edilmek zere yazlmasna mttefikaf karar verdiler. ahsm mevzuubahis olmak itibarile bu mzakerede bitaraf kal may mnasip grdm. Prensip olarak bir zatn imza etmesi kabul edildikten sonra benim yerime dier bir satn imza etmesi mevzuu bahis oldu. Bu noktada heyetra Senneyan eyledii mehazir unlardr: Btn cihan benim bu iin iinde bulunduumu bilir. Bugn dier bir zatn kozas ile tebligata balannca ve benim ismimin ortadan kalkmasile ya aramzda bir nifak ve iftirak olduuna hkm olunacak veyahut herhangi bir zat imza eyledii halde benim ortaya kmaktan metenp gayri mer bir vaziyette olduuma, binaenaleyh harektn gayri mer olduu zehabna dlecektir. Bundan sarf nazarla lieyeti umumiyeye itimad ve emniyet bh olacak dier br arkadamz imzase ataya knca bugn benim hakkmda vrid olan mehazr aynen o arkadamzn da hakkmda vrid olacaktr. O halde onun da ekilip dier birinin vaz imzaya balamas gibs binnetice bizim iin eseri zaaf tekil edecek olan bir silsile takip et mek lzmdr. Bilmem bu ciheti ne dereceye kadar tasvib buyurursunuz. Filhakika bendenizin ahsm iin mebdeinde hedefi taarruz gibi tasavvur edilmitir. Fakat gerek dahilen ve gerek haricen muhtemel olan taarruzlar vki olmu eihamdllh kmilen maksadmz lehine neticelenmitir. Hkmeti merkeziye ve bedhahan her teebbsnde makhur olmutur. Ecanibe gelince Amerikallar, Franszlar ve hatt ngilizlerle pek ciddi temas hsl olmu ve bunlann Sivasa kadar gelen sahibi salhiyet memurini lehimizde bizimle hsn mna sebata girimilerdir. Bizim de da toil olduumuz Knvvayi Milliyenin Mr ilri k%iaia eseri tahrikat olmayp tamamen 10
mill ve umumi bir ekil ve mahiyette olduu tt,mmz dahilinde foa ;ap ot 'murah haslarna bildirmilerdir. Bir de bu gibi harektta az ok on ayale olanlar hakkn da memleketimizde malm olan ahlkszlk icab: fe-a z kira, vicdanl insanlarn kilkalinin nne gemek mmkn deildir. Bu haleti hasise, her millette de ayndr. Bu gibi mahzurlara kar burada dnlen yegne are bizim sarslmaz tesant ve samimiyetle maksad mbeccelemize yrmekte bir an tereddt gstermemekliimizdir. Bendeniz menafii umumiyeye ait ve mil olan e f al ve harektmzda ati iti hadmla deil umum rfekay kirammn vicdan ve samim birlii ile hareketi ter cih ettiim zat biraderilerince -msellemdir. Maahaza ba hususta bakaca varit olacak mtala! biraderilerinin iarma intizar eder ve keml! hrmet ve samimiyetle gzlerinizden perim kardeim.
'
Mu&ta& K em
p de yazlm Heyeti Temsiliye namna Mustafa .Keml isal bir ifrede zzet ve Servet beylerin mtalat hodseranedir. Bu iki zat menafii diyelerini her eye tercih, .ediyor. Enlarn. tekml ye J esamuhlan y znden Trabzon vilyeti, tekilt vilyat arkiyenin en fakiri kald. Trabzon vilyetini serian bir ekle, sokmak iin Halit beyin memur edil mesini muvafk gibi mtala kyonaz. deniyor. Ben- buna- cevaben: Halit bey mizac iktizas ihdas eylemesi muhtemel vaziyetlerin bu na zik zamanda belki slah mmkn olamaz. Haberim olmadan Halife bey herhangi teebbs iin maruzatta bulunursa tervi buyurulmasn. . 20/Eylide z z e t v e Servet beylerden mevki kumandam ifresi! u nu aldm:
) Trabzon: 18-19/9/1335
15. Kolordu Kumandam Kzm Kar^fy&ktr Pum fianr&t&rrm
C : 16/9/1335 < I Sivas kongresinin mukarrerat ve akaaaamesssri teblie memur olmak ze re Heyeti Temsiiyeden satn kongrece tahdiden karar alntn ve bilhare M u s tafa Keml Paa hazretleri! Rauf bey ve Bekir Sanl beylerin bu vazifeyi if bu yurmalar kararlatrldna mebni ne Raif efendinin ve ne de bilhare beraber bu lunan Hac Fevzi efendinin ve bittabi Sivasa dvet olunan bMeria Sivas kongre sinde bulunmaklmz karan mttehide tnnaf olurdu. 2 Miralay Refet beyle Sleyman beye gelince yalnz iki sm hakknda 'be yn mtala etmek ba zevatn evsaf ve ahsiyetleri hakknda velev hlseten olsu malmat edinmeden keyfi mayea birai tercih eylemek dora laeaasd. 3 Bundan baka Sivas kongresinde nizamnamemizin sekizinci maddesine istlaad edilmeyerek daha alt zatn heyeti temsiliye sseyamna alnmas nizamname encmeni zasndan bulunan ve mevadd mezkrun ne esasa mebni vazedildiini tamamile mdrik olanlar iin kafiyyen ayan kabul olamaz. 4 u gibi tafsilt ile zat devleermm pek tabii olarak itigal buyurmam olmalar meagili mhimmeyi devlet arasnda matteessf fasla tasi mucip olu yor. ttihaz frsat edebilir&sk maruzat ifahiye ile btiis hakayiki arsa muvaffak
alacamz mit ve kemli hrmet ve tazimatmz hakk cizanemlzde izhar bu yurulan. iltifat ve tevecchatm medyunu krm olduumuza terdifea arz eylem,. Mevki Kumandam zzet Servet l .R z% 8.
Miinakaat brakarak vahdet gstermeleri ve mbeyeneti e f k r i m le edilinceye kadar benim vastamla muhabere etmeleri iin kendilerine unu yazdm:
. E rm m m ; 20/9/1335
. Trabzon M evki Kumandan Ati Rza B eye 3. Frka Kumandanlna zzet Servet ve Zeki beylere:
t
Amerikal Ceneral Harburd heyetinin mah halin yirmi beile otuzu amstda Erzuruma gelmeleri ve benim bi| heyeti Erzurumda istikbal ve kabul etmekliim lzumu dolaysiyle Ardasada grmekliimin bir ka gn teelhr edecektir. B u nun iin imdilik baz mhim mstahberat yazacak ve fomnetice bir ricada bulu nacam. ^ 1 stanbuldan Ankara tarikile alman bir haberde kabine zasndan, baz ze vatn istifa ettii ve kabinenin de bir beyanname nerile istifa edecei bildiriliyor,. 2 Bundan birka gn evvel Amerika murahhas Amiral Bristol hkmete bir muhtra vermi ve bunda dahili memlekette bir Ermeni ktali olursa Amerikann Trkiye'yi gayri reit bir millet addile VIson prensiplerinin on ikinci maddesini tat bik edemiyeceini bildirmitir. Buna kar konferans reisi sfatile olacak Klemanso konferansn Trkiyeye on ikinci maddeye tevfikan muamele etmediini ve Ame rikama yalnz bana bu maddeyi nazar dikkate alamyacan itiraz kabilinden, bildirmise de Amerika murahhaslarnn, verdikleri cevapta Amerikann konferans namna deil Amerika namna hareket ettiini ve prensiplerinin sahibi olmak itibarie on ikinci' maddenin tatbikini taahht etmi olduunu ve Trkiyedeki ktalle rin n alnabilirse sulh konferansndaki murahhaslar vasttasile on ikinci maddeyi, mdafaa edeceini bildirmitir. Ehemmiyeti derkr olan bu muhaberat slyasiyede iki esasi tahlil edeceim: Birisi ortada ne bir Ermeni kita ne byle bir ihtiml ne de Ermeni olmad halde Amerikallarn byle bir nota vermeleridir. Zanm galibe gre bu nota yle tefsir edilebilir. 'Dersadetteki Ingiliz Muhipler Cemiyeti namile kurduklar bir dolapla bizi bir mstemleke haline koymak isteyen ingilizler malza olan Sivas baslarm hkmet vesatetile hazrladlar ve ayn zamanda Amerlksldasr bir Ermeni ktali olaca hakknda haberdar ettiler ngilizlerin. dndkleri. Ali Galip birka yz krtle Sivasa gelecek, bir mukabele grecek bu meyanda Sivasta veya havalisinde Krt kyafetine girmi Ermeniler tarafndan be on tane de Er meni ldrlecek bu defa Anadoluyu gezmekte olan Harburd heyetine ve Amerika efkr umumiyesin? Ermenilerin katliam eklinde gsterilecek ve mdahale v igale yol aacaklard. Cenab Allah bu millete acd iindir ki neticesi itibarile ovl kadar mhlik pln vaktiie kefedildi ve inayeti hakla. akim braktrld. Dier esas ise Amerikallarn on ikinci maddenin tatbikini deruhde etmeleridir. Bu da hi phe yok ki Anadolu'nun gsterdii bir azm! mill ve vahdeti iradeye istinad etmigf..
3 _ SsmsmdM ngiliz mmessili Merzifonaki ngiliz mfrezesinin ekilmesi efkr umumiyeyi memnun edip edemeyeceini kongreden sormu. Kongre de mera" sun kalaca cevabm vermitir. Hi bir sebep yokken bu vaka dahi vahdeti milli ye kar gsterilmesi zarur olan hrmeti tamamen irae eyliyor. 4 Kongre ile grmek zere bir Fransz sabiti geliyormu. Bu zabiti istik bal iin br zat Kayseriye gnderilmi. Bu gece (19-20/EylI/1335) vukubulaa m~ klemeleri hakknda kongreye mevrut cevap neticesin tamamen lehimizde olduuma tebir etmitir. 5 Ingiliz'ler bu vahdeti miiliyeyi krmak iin son gayretleriyle alyorlar. Bu meyanda Konya valisi Ceml beye ilriyz bin, Dahiliye Nazn Adil beye yzeli bin, Ankara valisi Muhittin paaya daha ziyade bir mebl tevzi ve stanbulda n giliz Muhipler Cemiyetinin polisler refakatile z kaydettikleri mevsuken anlald Trabzonun muhiti safndan katiyyen phe etmemekle beraber bu entrikalara karg zzet, Servet ve Zeki beyler gibi rfekav hamiyetimizin Trabzon muhitini nasl bir kuvvet ve iddetle gzetmeleri ve ittihad millinin krlmaz bir metanette oldu unu gstermenin ne kadar lzumlu olduunu elbette takdir buyururlar. 6 te bldaki izahat vaziyeti hazirann ne kadar mhim ve skn ve itti hada ne kadar muhta olduunu tamamen gstermektedir. Kabinenin decei u srada Avrupa ve Amerika efkn umumiyesinin vahdeti mliyemiz karsnda hrsnetkr bulunduu ve inallah bu azim ve vahdet sayesinde lehimize karar verecei u mhim gnlerde Trabzon heyetile kongre arasnda tahadds eden ve kabili telif grdm bir ihtilf kanaatten ibaret olan vaziyetin derhal slah selmeti vata namna ne kadar mhim ve elzem olduunu bahse lzum grmem. Ben kongreye dahfeaynea bildirdiim kanaatlerimi zzet, Servet, ve Zeki beylere de yazmtm. Kongrenin tekf ve mukarrerat hiresnde grdm hatal veya mfrit cihet' leri kongre ile anlap halletmek zereyim. Binaenaleyh zzet, Servet ve Zeki bey lerin vahdeti muhil bir ekil gstermemek iin ifahen grlp bu mbayenet! efkr izale edilinceye kadar kongre ile vukubulacak muhaberelerinin vesatetimle crasn ve pek mazbut iar vatanperveri icabatmca bilhassa bu aralk Trabzoa muhitinde yar ayare karg vahdeti milliyemizi daha kuvvetli bir ekilde gstermesizi rica ile cmleye arn samimiyet eylerim. Kzm Karabekir
20 Eyllde o kadar ok muhabere oldu ki Mustafa Keml Paa ile makina banda, yan kalan muhaveremize vakit kalmad, yarma braktk. Muhaberelerin mhimlerini dercediyorum: Sadrazam Ferit paadan Traih** zon Valisi Galip beye bir telgrafla bir ifre gelmi. Mevki kumandam bunlan bana bildirdi. Valiye verilmemesini yazdm. Telgraf Anadoluda ki ahvalden ikyet, ifre de Samsun ve Trabzon tarikile memleketimize' Bolevikler girdii hakknda. Her ikisi de meiunane propaganda. Hk metin hl ne gibi melanetlerle mevkiinde durmaya altm gsterdiin den aynen dere ediyorum,
Pangaltfr:
.
Trabzon Valisi Galip Beye Gayet mstaceldir:
19/9/1335
Meali lyikiyle tefhim edilemeyen telgrafnamci lileri tevard eyledi. Anado* ttfda serzedei zuhur teekklt zmir in istilse am takiben Yunanllar tarafmdan ika* diet& mezlimi v&hiyaae vilyat skiye hakknda bedhahanenin at kast iaa eyledls
havadisin inzimamndan husule gelip fakat baz menfaat cyan bu felketi mliiyedea istifade kaydna dm olduundan Devleti Osmaniyenin bir cz gayri mnf ekks olan zmirin istils vs fecayn nslme hkmeti smiyeyi ne derece dilhun. etti ise Ana dolu ahvali de o derece dati teessf etmektedir. Devleti Osmaniye mukaddema aktedilmi olan, bir mtarsKename.hkmnce terki silh etmi ve ordular terhis dilmi olduundan bugn elinde siyasetten baka bir silh mdafaa bulunmamak tadr. Drt aydan beri zmir- hdisesi hakkmdaki teebbsa mtevaliye himaye tuiain taal makrunu muvafakiyet olarak dveli tilfiye tarafndan oraya yirmi gn mukaddem bir heyeti tahkikye gnderilmi olduu ve lehimizde zuhuru mu i&kkak olan netice deiietiie eyaleti Osmaniyeyi Yunanllarn tahliyesi kaviyyea mit edilmekte bulunduu halde Anadolu hdisesi bu netayic! harbiyeyi imha ede bilir. Yine hkmeti seniyenin himeraat mtevaliyesi neticesi olarak parti kongre sinde yaknda Osmanl murahhaslarnn da dvet edilmesi Avrupa matbuatma m tarekeden beri hakkmzdaki edit lisannn kahul-i bidal olmas ve Dveli Muazza ma ricali siyasiyesinin afi hale ve Trk milletinin masumiyetine kail olmaa ba lamasndan husule gelen hsn msfet ve adalet sebebile bu defa daha muvafk bir vaziyette sulh akdi muhtemel iken iiia hazr bu cihetten dahi mlkn ilelebed maduriyetim inta edebilir ve yaknda konferansa davetimiz mevzuub&his iken bu cari intihal olarak btn lemi medeniyet ve insaniyet karsnda kazanmaktan mit var olduumuz dvay muazzam tehlikeye Ilka ihtimalini binaen zat vallan gibi kr gina ve ebaen ced bu devletin bendei nedim.ve ceddi olanlara lyk hareket, kmmSi metanet ve eeatle hakikati hli herkese anlatarak erbab gafleti kanun dai fesine ircaa ve kuvvei teriiyenin intihab ve ictimana kadar hi bir kimsenin na*mna beyan ve mtala hakkn hiz olmad milleti tnadurei Osmaniye hakfemda b a s erbab gafletin bu nevi serkene muamelelerine dereceten vahim olaca m ilhama dellet ve bezli himmet edilmesi beyanile terkimi cevapnamye abs-deret klnd. -
Trabzon Valisi GstMb B eye
Dsmsd Pmt
Hariciye Nezaretine tev&rd eden haberlere ssssms bir takm bolevi#n sevmMIi Osmaniyeye geerek Samsun ve Trabzon tarikile Anadoluya dahil, olduklar an~ almaktadr. Harekette bulunduk itimaa mia duhul ve dahil mlkte Bolevizm dhremimn intiar ve tevessnn meni hakknda ne gibi tedbir ittihaz edilmig olUunun kah ve ian, 19/9/1335. Damat F'mit
Valinin ngiliz telile Sadarete yazd ve bu cevaplan ald anla pliyor. Vali telgraf ve ifrelerin verilmemesinden muber olarak (20 / .Eyll) eraf memleket, Belediye Reisi ve erkm hkmetten bir ka zat evine dvet ediyor ve diyor ki: Sadaretten gelen telgraf ve ifreler v~ bilmiyor. ki kuvvet arasnda dsanei memuriyet kabil deildir. MtMr berata msaade edilmesi iin klimandan pahaya mracaat edelim kars a m veriyorlar. Mevki kumandan kenderine diyor d: Gzerghta 3. ve 20. Kolordular da vardr. Paaya mracaat edeceinize zatgahneye yasn. Fakat halk Israrla, makina bana gelerek bana. u telgraf y&aorlar:
25. Mohordu Kum&d&zz Kzm- Karabekir Paa Hazretlerine

l
'
Paa fes.aretleri: , Muhaberat tesmiyenin ademi icras ehemmiyeti mevkiiyesi malm olan memlekemigin menafi ve siyasele kabili telif olmadn telkki buyurursanz muha berat resmiyetsin kemkn icrasna msade buyurulmas ve dier kolordu kuman danlarna da bu babda istikfimizm tervici emrinde delelet .buyurmanz selmeti memleket narama bilhassa istirham eylerk.
Eraftan Hac Salih zade
Servet
Ulemadan Hatip zade Emw. KraJMi- ayfeey zade Faik *
Eraftan Barutu zade Ahmet
Eraftan Eyp sade
zzet
Mft Mahir Zehir z&de
Hac Ahmet zade H ahz M ahm ut -
Zht
' Ekserisi Mdafaai Hskmfc merkezini tekil eden' heybete u cevabi

yazrchrm: . V Emram;:. 20/9/1.335
Ttmhmn Hey'eti Muhteremesira
C : Muhaberat tesmiyenin mnkati bulundurulmas hususunu Umum Anadolu . ahalisi. Vilyetler ve Koiofdula' mttefikan taht 'karara almtr. nk ciheti ml kiye ve askeriyenin mercileri olan Dahiliye ve Harbiye Nazrlan vilyat arkiyeyi: t kalbghndan vurmak isteyen iki haini din. ve vatandr. Sadrazam ise bu adam lar kabinesinde tutmakla aym ihanette tamamen mterektir. Binaenaleyh bu gibi hainlerle kafi mnasebet eran, kanunen ve alden her namuslu vatan evld iin farz olmutur. Bu adamlarn din, vatan ve milliyetlerine zerre kadar rahra efkat leri ve kalplerinde hamiyetten cz"! br eser olsa id mtevekkilne ve haiane bir siyasetin kurban olan zmirin namusu ve hayat dman izmeleri altnda inlerken vahi bir istildan henz kurtulan ark, vilyetlerimizi mthi bir plnla bu bed baht krnrn vatann akbeti fedasna uratmak denaetini irtikptan haya ederierdi. Halbuki bu. dinsizler bu zavall millete acmaktan pek uzaktrlar. V alin ve mietis\ inkisar, ve imhas karsnda en ew e! feryad hamasetlerini il edeceklerini ve te uurda btn mevcudiyetlerini ilk safta fedaya hazr olduklarm yakinen bildiim Trabzon halkm hkmeti hazranm irtikp eyledii mthi ve iren denaeti henr lyMye kavramadm grmekle ve din ve vatanm dman parasna satm bir zmrei ihanetin orada vsi mikyasta .zehir samakta olduunu anlamakla cidden mteeHimim. Bugn Aadolumm her yerde ulema, eraf ve her ferdi milletle sewgili padiah arasna giresi ve evketraeabmzn itimad hmyunlarm millet za rarna suiistiml eden bu kabinenin derhal, iten ekilmesini ve yerlerine itimad* h mayuna lyk ve hukuku miiliyeyi temine kadir erbab namus ve hamiyetin getirilesini halifei muazzamndan istirtsam ederken Trabzon ahalii muhteremesinin de kendi feketcnnj ihzara alan adimrei edani ile temasa deil belki evketmeab
efendimize hakikaten ve ieryat&nms asmama .almalar selmeti vatan ve millet namma elzemdir- Hkmetin baz. rica lin in de azim servetler mukabilinde bu plm teshil ettikleri tamamile anlalmtr. Bunu kracak ancak ve ancak milletin azim ve iradesidir,, Yanl br,adm 'mebbeden kan alatr, zmir son .dakikasna kadar nailli kuvvetini izhar yerine menafi ve siyasetini temin edecei zannna kaplarak buun' Yunan servetine gark dian bir veli ile aciz ve deni bir hkmetin muhaberat tesmiyesini idame etmekle batm ve mahvolmutur. Faateberu. , Kzm K atebekir
Gece ozbuyuk otat. Cevabm heyet zerinde ve bekleyen halk rerinde pek iyi bir tesir yapm. Padiaha dediim., tarzda mracaata karar verdiMerii bedirdiler.' ' Makina banda padiaha yazlacak imsnsa mzakere ve mnakaa, e d a t a r Samsmdanr^pai#abiB' tideki, beyannamesi ..verilmeye balar.. (1).
Beftm atnei Hmayun '
BugMere Anadoluda seczedei 2uhur olan ahval ve harektn safahat mahal lerinden vrut eden telgrafnamelerden vasl semi ttlamuz olmutur. Bu hal esefi itiraa! zm t igali He an takip edea vekayii fedama ve Anadolu vilyat arkyesi makanem hakknda iaa edilen rivayetin efkr ahalide hasl ettii teessrat neti cesi olup vukuat ve ayats mezkreden bilcmle efrad.1 ahalimizle beraber kalbi mizde husule gelen teessrat pek mik ve hukuku devlet ve mlletin siyaneti emrin de s& snahasl gayret etmek cmlemiz ii pek tabi ise de u an mhimde h kmet ve millete terettp edea vazife, tegebbsata makulei syasiyeye ve ittihaz arya umumiye ile tuhafazai hukuka almaktan ibarettir. Hkmetimin takip ettii siyaset neticesinde zmir feeayii -Avrupa dvel ve mileli mtemeddmesinin m z&n dikkat ve mveddetm celp ile mahalline bir heyeti mahsusa izm ve bitara* fane tahkikata ibtjdar olunarak aszas* medeniyette hakkimiz tezahr etmekte bu lunduu ve Anadolu vilyat arMyesiae dair olan rivayet ve ayiata kar da h kmete her trl teebbsattan fasii kalmmayp zate vahdet! mliyemizi ihll edecek hi bir karar ve tedbir olmad halde dahili memlikte asayi ve inzibat st&tedar ve nfusu hkmeti haleldar eyleyecek her gna harekt ve efrad mllet. Ayninde tefrika ve skak meddi olacak her trl teebbsat devletimizin menafii esasiye ve hayatiyesile kabili telif deildir. Baz kimseler tarafndan memleketin vas'fei hakMyesi tebdil ve gya ahali, ile hkmet arasnda muhalefet vci.du iln edilerek hakkmzda Avrupa efkr;, umumyesinin talit klnmas menafii liye! memleketi klyen renzedar edebilecei gibi blvcuh ayan teessf olan bu hal gt-> mi kanuniye dairesinde bir aa evvel icrasn arm eylediimiz intihabat! da dar tedahr ederek suinn takarrfo etmekte bulunduu bir srada vcudlebet olan heyeti mebasaron da itimaim tavik ve bu yzden hkmetin mkltn tezyid eyleyecektir.. Bugn umum efrad milletimden intizarm hal ve mevkiin nezaketini bittakdtr muhafazai skn ve itidal ve ahkm ve kavanine ve evamiri hkmete temsmii -tiba se memleketin intizam ve asayiini muhil harekttan- ieticab eyle-
Bu beyanname S/Tegrimevveldc yani Ferit Faa kabinesinin sukutundan bir feafte sonra d posta ile geldi. 12 de Harbiye Nazn Sleyman efik immsle.
;S:- v . :
rriv.---
isek ve fau suretle katiben sulh mzakeresine dvet olunacak Osmank murahhas lan konferans muvacehesinde milletle hem ahenk olariak Isba. mevcudiyet edebil mekti. Alt bucuk asrdanberi Avrupa muvazenesinde bir mili mhim olan deh etimizin vahdet ve tamamiyetni ve milleti Osmaniyenin vaz haysiyetini temi, edecek bir sulha kariben nailiyetimizi eltaf sphaniyedea mit etmekteyim. Bveti. Muazzamsam hissiyat nsfetkraneleri ve hakikate gittike nfus: etmekte olan Av* ' rupa ve Amerika efkr umumiyesinin itidalperverfii bu midimi tevsik eylemekte dir. Hkmetin her trl miikit dhiliyeden masun kalarak takviyesi, ve memle ketimizin her tarafnda ahkm kavamne harfiyyen riayetle sunufu t&b&mma. mahfa* ziyeti hukuku ahz malimiz olup heyeti hkmetimizin bu baptaki mali bmayunumuzu tamamile rehberihareket ittihat edeceine eminim, u efkr ve mali hali aemin memakimizin her cihetine neni- tamimle sadakat ve hamiyetterfsdes mufcmai olduum, bilcmle efrad milletlimin, -semi ttlana isslisi rade ederim. ,
24/Zilhkee/!337 - 20/Sytl/l335 '
Mehmet &hd&tim
'
21/Eylle gemitik. Bey&nameyi herkes kmu H li padiah i ten haberdar etmeyen stanbul hkmeti, -halka da yc veraaiyor&u. nadoludan yazlan telgraflara ve hususile kolordularn mterek telgraf namelerine padiah beyannamemle cevap veriyorlard. Mevki kumandas* tarafmdan Trabzon valisi hakkndaki mhim u tahMk&fcte bugn ha* berd&r oldum: Vali Galip bey Harbiye Nazn Sleyman efik paaya mteveffa familyasndan ni mnasebeti vardr. Amerikal, miralay refakatindeki nazna olu Turgut valinin hanesinde kalmaktadr. Kabilnenin terki mevki edeceine pek as ihtil veriyor; icab ederse, mevkiifini muhafaza iin ecnebilere dahi dehalet eyleyebilecek tynette oldukfarm sylyor. Muhaberat kat* edilelidenberi telgrafla muhabere etme mitir, Seferberlik ve harp senelerinde m&zul kalarak sanret ekti inden iki taraf idareye alyor. : . Vahmn stanbul e sk irtibatta bulunduu ve mten fcjsFm. k oog -', rem kararlarna tearuz eden Sivas kongresinin baz kararlarndan do lay ila m kadar mteessir bulunan Mdafaai Hukuku ve halk bsbutn tahrik ettiine phe kalmad.. Daha ziyade o muhitte kalmas pek mrark idi. Binaenaleyh edit bir muameleye hak kazanmt. . TaMefhfz dahile allamasna -karar verdim, Esasen Gmhaneye devre gele cek ve benimle grlmek iin bekleyecekti. Ardas&ya vfirudonds tevki? ve bir otomobil ile Erzurum'a sevk iin Halit ijeye "bugn 21/Byll & ifre He emir verdim. Hey'eti Temsiliyeye de m karartm bildirdim. Aacak-ciheti askeriye valileri tevkif ediyor gayias, dahil ve hari iin, arkin olduundan emrin Hey'eti Temsiliyeden icab edenlere verildiM ve eihe askeriyeye mmanaat edilmemesi taranda bana bir teblide bu lunmalarm teklif ettim* Kararm, muvafk buM^klarm, a m ettiim tarzda bir emarle bildirdiler. (Bu, tebM Galip beyin, tavldf olunduu 24/EyIillde gelmitir.) Bu babda Halit beye verdiim e tevMIf
'
:> j S
' >ssker niformase yaplmamas ve Ardssada tekilt milliye yapyor fek gsterilmesi idi. Halit bey u-cevab yazyor: 21/9/1335 tarih ve 1525 No, Zata mahsus ifrede emir buyurulan, hususa! Ardasa? da Te kilt?. Milliye mevcut olmakla beraber, ahali vastasile icras imdilik mmkn deildir. Geenlerde Ardasadan gecen Fevzi Paa heyetile g rtrmek ve maksad milliyi bildirmek zere ihzar edilen Ardssa M dafaai Milliye Cemiyeti zlan sz vennisken, tam . heyet gelecei za manda bilsebep korkularndan dalm ve yerlerine tebdili camine ettirfmig zabit ve efrad vastasile ibu emrin suhuletle tatbik edileceini ve fen bafoda merak buyurulmamasm arz eylerim. (1) Bu tevkif emrim Halit beye vermekle beraber 9. Frka kumandam Miralay Rgt beyi, Erknharbi Fahri beyle ^Trabzona memur ettim. Bunlar imdiye ka~ darki btn mukarrerat ve muhaberat ve garkn vaziyetini yakndan: .grmler, vaziyeti iyi kavramlard. Rt bey Trabzona val e Ardasada birikecek vehile hareketini tanzim edecek ve valiye tarafm dan Erzurum'a gelmesini m ig r bir davetiye verecekti Bu suretle ge lirse Ardasada tevkif muamelesine de lzum kalmayacaktr. Gelm ese Halit bey kendisini Kuvvayi Milliye tarafndan, yaplyor hissini verecek -tarzda tahtelhfz gnderecektir. (Erzuram!a gelmesi mmkn olmadm sylediinden tahtelhfz kamyonla gnderilmitir.) Rt bey icab derse 3. Frka kumandanlm deruhte 'edecek, kararghm Trabzona nakledecektir. cab edenleri irad edecek .ve bana pek merbut bulunan Mdafaai Hukuk leyetme Sivasla mnakaa etmemelerini, benim aym meseleler hakknda lzm gibi mlnkasada bulunacam bildirecektir, Ben Erzurumu ifahen, Trabzonu da muhtelif vastalarla teskine urafarken Sivastan, birka imzal su ak telgraf, aldrna:
' Sivm: 20/9/1335-
'
P&r H&trottorbn, Mitatay K&zm v [h-mMzi Talr Bayfimdihr^
ra*a vaz*, vesaik neri ve heyeti temsiiyefiia bugnk eHi zerine sem gnterde' tahadds eden ve esas itibaride bir hedefe tevecch eyleyen mn&kaatm- m&aisessflf gittikse hiss? bir hale vahdeti mumyeyi kknden sarslacak bir vasiyet getirdiini grmekle .ahsen, muteeilimi#. Binaenaleyh mterek ve hayat gayeni &hs ve Msst gibi kymetsiz avamii yznden kaybedilmesi ve milletin, necat ve saa < H etiste fcasri vcut eyleyen cmlemi* in tabiidir ki tevakki olunacak bir esas tekil sdbr. te bunun indir M srf husus 'bir mahiyette fakat btn safiyet ve mv&dastte bu baptaki dnederimt size yazyoruz. Ay m Msle muhakeme olunacana phe yoktur. I msra.ve vesaik meselesi cereyam slHnsa ciddiyet ve muln makiseclaj fonek gayretinde bulunan stanbul hkmeti ve eeaeMlerk dman rklarn iesm
( ) Halit bey neye merak ettiimi. anlam* fakat m vermesine ramen yapmtr. Sasat kendisi si&rmasile rvelverim ekerek caliyi kamyona kym gndermiti*.
nuzirleri karsnda evvelce hissettiimiz mecburiyet bugn kalmamtr. - Vekayiseyri tabiisini s-ratle takip eylemi ve btn cihan milletin birliine, azmine ims getirmi ve Cenab Allahn inayetiyle bir hsn tesadf tekil eden Harput, Kasta monu vekayii Dersaadet hkmetinin cinayat mnasebeti resmiyenin kat ilh... gibi briz ve kat vekayide bu azim ve iradeyi bir kat daha tebellr ve il eylemi tir. Binaenaleyh ahsiyeti tannm hi bir suretle aibedar olmam zevatn ismini' gizlemek deil belki milletin iine kartm sylemek zaman tamamen gelmitir.. Bu sebeptendir ki heyet kelimesi e anonim olarak Cemiyetler Kanununa mugayir muhaberat yaparak mevhum bir ekilde kalmaktansa kanuna riayetle mruf ahs larn imza- koymas daha dora ve daha mfittir. Aml ve gayei milli hakknda, salhijettar makaralarn maruzatnn da millete icabmca bilinmesinin mahzurlu ol mas yle dursun bugn iin faideli bulunmaktadr. Evvelce verdiimiz karar ve hile fakat *bo gnk his ve muhakememizle- yalnz Keml Paa hatratnn ancak maksad mukaddesin istihsalinden sonra tab ve ebadii millete tevdiini muvafk, grmekteyiz. Fakat verilen listedeki vesaiki mhimmenin bugn oraca bir bror olamazsa burada iradei milliye ile yaptmz gibi olsun Albayrakla muntazaman, neri suretile efkr umunaiyeye arz ve halkn tenvirini lzumlu ve faideli addedi yoruz. Bu baptaki mterek imzal telgrafnameleri de heyeti temsiliye tarafmdan mzakereye vazolunmu ve heyen de maruzatmz teyid eyledii, grlmtr. 2 Heyeti temsiliyenin sekli hirine gelince; ark Anadolu heyetinm. Garb Anadolu kongresince 'bef ve y olunmas yle dursun, bilkis ma ruz heyet ayan kran, ve tebcil bir muvaffakiyetle Garb Anadolu efkrn tamamen arki Anadolu ile birletirmi ve kendi maksad meruti., dahilinde nizamnameyi synea ve milen kabul ettirmitir. Binaenaleyh alt m messil ile takviye olunan ark heyeti hakikatte biTakis garp tekiltm yeddi ida resine almtr. Mnasebeti siyasiye ve tavizat arziye gibi mesaili mhimme vemesule bittabi nizamname mucibince bu heyetin dairei salhiyeti haricinde olduun dan vrid olamaz, heyet olsa olsa nizamnamede musarrah esasat mdafaa eder vemuztar kalrsa drdnc maddeye istinad eyler. Gerek kongre hali ictimada iken.. ve gerekse heyeti temsiliyenin istiar, mahiyette devan?, eden bugnk mesaisine hkim olan yegne fikir bundan ibarettir. zahat mesrdeden ark Anadolunun., basz kalmad de taayyn eder. Gayet samim olan bu maruzatmn bundan son raki mesaimi* iin nazan dikkate alnmasn rica ve gzlerinizden, per ve arz itiyak ve hrmet eyleriz. sal milliyenin huslpezir olaca su mhim devret mesamizde en ufak br smtefefahmn daha ademi husuln -Cenab. Allahtan dilem.
Hiiorev Rerik
Hseyin R&u
Pek ac ve dorudan doruya bana, gya hissime tebaan yapyonmir rnn gibi bir Mtapi, Bunu Keml Pagann yandrdna ve bilhassa pek sevdiim Rauf beye mterek imza ile yazdrdna kimse phe etmedi Lzm gelen cevab Rauf b ew yleee verdim:
Erzurum . 21/9/1335. Rmai B eyefendi Hazretlerine
Pek samimane olan telgraf kemli muhabbetle mtala edildi Hepimi?; ayni gay<enm ve ayn akn merbutu, olduumuz cihetle birbirimiz lisanndan Sami'miyettes baka bir ey sudur edemiyccel tabidir. Vahdet ve kudreti mterekey* bilhassa, mkemmel tutmak faepirois; ii farizai mutlaktr. kaz ve irad ise hepimi--1
2ln hakkt ve vazifesidir. Sislerin hatama gelmeyenler bize tevecch eder, bizim de hatrmza gelmeyen olursa size tevecch eder., Hepimiz birbirimizin hissiyat ve h viyetini pek ak bildiimiz cihetle artk buraya ahs ve hiss hareketten bahsetmek insaf ile nasl telif buyuruldu? 2 mza vaz hakknda Keml Paa hazretleri izahat ile tenvir buyurdular! Bittabi etraf ile ve noktas naktasaa mtala buyurdunuz. Vesaik neri, hakkndaki noktai nazarmza itirk .ediyorsunuz. u halde hatrat mstesna olmak zere dier vesaiiki resmiye peyderpey neredilir. Buna daha e w e ! cevap verilse id der-s hal msaarat olunacakt. 3 Hey eti Temsiliye meselesine gelince: Evvel unu rica edeyim k. bizi an cak te'lif ve tavassut mevkiinde tasavvur buyurunuz. Burada verilen kararda ya plan nizamnamenin tdil ve tashihi salhiyeti olmad halde hi bir mtala sorul madan yaplan tadilttan, haberdar olunca gerek Erzurum, vfe gerekse Trabzon, ciz lerine, bu hakszlktr diye pek an ikyette bulundular. Ve hatt en. mutemet olan. Zeki bey 16/Eylde bunu yle tasvir etti: Henz mrekkebi kurumayan-'nizam*namemiz bugn paralanyor ki bu da ti iin baka trl endieleri- tevlit eder., Zati liyi biraderilerinden rica ederim. cizleri yem de olsanz ne yaparsnz? Daha ilk gn rica ettim ki, tadilta ait kararlar badelistiare yaplsn.' Bendeniz akbeti derpi ederek bu istirhamda bulunmutum. Kzm beye Hsrev beyin yazd ce vapta ise serzenikrane telgraf tbiri ile meskt kald. Mukarrerat ittihaz edilirken, arkadan yryecek akam millet daima dnlmelidir* Bendeniz bunu bizzarar Er zurumda iken ifahen de bir kere ar etmek mccburiyetmde kalmtm. Efkr taz yik e veya emrivakilerle -yrtlemez. imdiye kadar bu noktai nazike etrafmda ne zaman gaflet edilmi ise mutlaka mukabelesini ve cezasn ektik.. Asl a yan nazar olan ds vekayii mhimme karsnda hemfikir iken teferruat umurla bir oHanm lisana getirmeye ve tehlikd. Szime yerine egkle taallk eden fcassusata ham zihin ve vakte meydan verildi, Erzurum ve Trabzon. nizamnamesinin tadil ve tashihine muvafakat etmiyor ve tekiden bendenizi de zac ediyorlar. Bendeniz tekrar meseleyi heyeti muhteremenize arz e beraber sureti hususiyede za braderanelermden, hepimizin kanaati mtereke olmak zere rica ediyorum k ietihad ve kanatlere tevafuk etmeyen hususa!: iin srar yerine erbab fikri selimden olan bu heyeteri telif ve rza elzemdir. Ana samimiyetle gzlerinden perim. 4 unu da aredeyim ki buradan mterek imzalar ile ekilmi telgraf ol mada gibi byle mazbutiyeti rndan karan mterek imzalara taraftar da de ilim. Binenaleyh ledditetkik buradaki mukarre-rattmza msveddesi emsali ve hile rfekamsz tarafndan imzalanm ve yam baisuzdaM odada ahan telgraf memuru da o msvedede grd imzalan vareylemek hatasnda bulunmugtur ki zannederim zatl ilerinin de dier rfekamz ile beraber imza buyurmalarna saik olmutur. KAmm Karabettir -
Eani bey de vaziyeti kavramam grnyor. E m inim kongresi halktan salhiyeti tamme aln yetmi sdan mrekkepti, Verdikleri kararm Sivas'ta, tebdili hakkm kimseye vermemilerdi. Hususile Mus tafa Keml. Paa ve Rauf bey ark halkndan olmadndan, daha ilk Erzurum'a geldikleri gnlerde halkta, bunlazn ark iin sonuna kadar uraamayaeaklar endiesi vard. Bugn bu szleri bir hakikatmi diye benim kulama sylyorlar. Padiaha ve hkmetine karg vaziyet alan fe.al.ki Sivas kongresine .Mutlaka. mutavaat#. mecbursunuz diye hangi.
kuvvetle ve ne hakla tazyik edebiliriz. Hususile M o M m m d8rt zfcar $mm da mera ve zabitamn ve efradn ksm kllisi gark halkradandif* Ben arkta valdeti ve bana merbutiyeti ancak teekkl etmi Mdafaai .'Hukuk keyetlerile mzkere ve mnakaa ile teinin etmitim. imdi benim dahi malmatm, olmayan ve aklmn yatmad, bir %e, bir emir sabiti gibi vastai tebli ve tebell mu olacaktm? Fazla olarak heyeti tem* ailiyenin en mesul bir zas idim. Benim ark halk masasnda Sivas kong resinin emirlerini nfaza memur bir insan seklinde grnm kongre.sin de zararna idi. Ben gark halk nazarnda mevMtmin nfusunu kay bedince her ey, her ey muallakta kalrd Kongre de, Hey'eti Temsilij e de, Mustafa Keml de... Ricalarma ramen. btn Sivas kongresi mucibince tek bir kelime yazmadlar. En mhim olan. ark heyeti tem?siliyesi u sekli alacak, Erzurum Kongresi foeysjm.sy3iesi yerine Sivas .kongresinin beyannamesi kaim olacak, ne dersin ,diye bana sormamalm hakkma, salhiyetime tecavzd. Tabi! bea bunu bala dncelerle Mr emrivki suretinde kabule mecburdum. Baka trl telkki eden Mr kimseye de rast gelmedim. te bunun iin Rauf foeî.aca olarak ika* ettim. 21/Eyll akam Sivasla makina banda konutuk; Mustafa Ke ml Paa, Hoca Raif Efendi, Rauf Bey, Bekir Sami Bey, Vasf Bey, Di y&rhekirli hsan Bey, eyh Fevzi Efendi Sivasta, Ben, Miralay Rt, Miralay Kzm, Miralay TaM beylerle Erknharp sabitlerim Erzrumdft makina banda idik. Selmlatktan ve mtekabil hrmet ve samimiyet lerimizi izhardan sonra padiahn beyamaaesisB mukabil hakm. yem-den padiaha- hakikati hali tekrara bir frsat verdiini Erzurum. ah&lisi kabinenin bilcmle cinayetlerini tekrar etmek suretile padiah. ma ruzatta bulunacaklarm, Trabzonlularn da bunu yapacaklarm ve fe beyannameden haberdar olan merkezlerin de aym mracaatnn muvafk olacan bildirdim., Muvafk grld. Padiahn beyannamesi bu suretle tamim olunmayacak fakat Trabzon, Em inim , Sivas, Samsun gibi ha berdar olan yerlerden cevap verilecek. Veliahd h a file rin in Memleket gazetesinde nerolunan lyihasnn Erzurum ve Trabzondaki gazeteler le n^rounmasm Hey'eti Temsiliye tekid etti. Tebligat yapldm ve Trabzona da telgrafla verilerek neredildiini MdlrdiaL Veliahdn l yihasn Amerika heyetine de verdiklerim z&taahneye verilmeyen telg raftan ve vekay hire tafsiltm ilve- ile vesaiti mahsusa ile gnderdik lerini bildirdiler. Ge vakit muhabereye balamsak. Geee"'yamm getsisti. Mustafa Keml Pasava. da sunu vm m m :
*" -- * - ......... - *
E m ru m ;
I / /1 3 3 S Mustafa Kem Pa&
m htiramafemdan sonra mamztmdur: 19/20 Eylttl geeesi maldsa baads -sl&R msihaberemkm ge vakte kalma,smdaa as barads w*lee@fe eevab*o #sa ede-
fSKL&I HARBMZ ' 6 ." ' t eel fikir ve kanaatlerde daibe itinal ilemek ile, tehir edilmiti. miihimmeye bervehiti u33 cevap oluur:
j
S fifr Bas mevadtlr
Bir aynlk fkrimn. buradan ba verm elideki mahzuru azim eden bahis bu* ytmaldu. Byle ismam hasl oldu ise bunda isabet olmayp bilkis bu tarzda bir fikir hal ve vaziyeti pek samimane deragu etmi olan bizlerjn hayalinden dahi ge memi ve geemez. Hassaten mhim semerdcre iktitaf olunaca bir srada selbetl milliyeyi ve vahdeti, mterekeyi daha byk bar arm ve rabta takviye eylemek ve binaenaleyh kongrenin, gaye ve mukarreratm daima bir ekli salimde gstermek-
ssmfaa vataniye icabdr. 2 Trabzon ve Erzurum merkezlerime kongre mukarreratndai bir iki mhim, noktay ictihad ve k&naerile telif edememderinden mtehassil muhabere ve md-* ddyatma gelince bu maceraya bidm seyirci kalmamz ve bitaraf bulunmamz ka* dar basit bir hatt hareket olmazd; fakat takdir buyurulur ki byle bir tavassutu, IM&s, yegne salim bir harekettir. Efkr ve kanaatler zerine ve bahusus sami m ve kymetli bir muhitte vki olacak tazyik ve jcbarrn hi bir zaman msbet ne ticeler vermeyecei phesizdir. kna, her teebbsn esas olmaldr. te cislelinin vazifesi ahengi bozmamak noktai nazarna mtuf bir tahlil ve tdif ifasdr,. Eer evvelce arz ve ricalarm vehile bu kabil mhim bir iki nokta hakknda aa* karreratan evvel Szlerinin veyahut alkadaranm mtalalar emir buyurulsa idi yle bir teebbse de mahal kalmazd, satann. Kongre ise bayramdan bir g evvdL in'ikad' ile beinci gn mzakeratna hatime ve mukarreratm ittihaz eyle mi id i imdi mevzuubahis ve muhtac hal ve telif, grlen iki noktaya gdince: Birisi ark! Anadolu vilyat Mdafaai Hukuk hey'eti temsiiiyesinin yine umum ,acyfet - temsiiiyeye merbut olmalr artile ibkast, dieri de ark Anadolu tbirini kaldrlmas yani unvann tebdil edilip edilmemesidir. Bu mevzularn leh ve aleyfimde uzun boylu bir fikir ara edilemiyecektir. nk son gnlerdeki muhaberat phesiz tahlil buyurulmu olacaktr. 19/20 gecesi olan izahat linizde ark Ana dolu Heyeti Temsiyesinin aynen ibka ve fakat umum heyeti temsiiiyeye kalbedilrdii beyan buyurumufcur. 19/Eyll/1335 telgrafnamesinde ise bu heyeti temsiiiyenin artk kalmad bildirilmi idi ki binnetice (b eF ye ilga) keyfiyetinin bilfiil vukuu grlyor. Halbuki bu heyet temsiliyenin. arki vilyat namna husus bir hviyetinin muhafazasna iddetle taraftar bulunuyorlar. Bundan nidir id fici* leri deta ordu mfettilii gibi bir vazifeye muadil telkki ve tefsir etmi idim. ark mmtakasmm seferberliinde nasl bir kumanda merdi lzm ise Erzurum kongresi nin hikmeti akdi olan ark eyalatia ve Ermeni muhtariyetine kalbi veyahut Sam sun ve Mars t&riMerile ihra ve tazyik hareketi vukuu ile taven ve kejfhea hk meti merkeziyenin terk ve ihmali vukuunda o zaman ark Anadolu ktas bittabi Silen mdafaaya balayaca ve neticeye kadar Garbf Anadolumun ayr decei ci hetle byle bir hakikati muhtemele karsnda ise Anadolu ve Rumeli Mdafaai H u kuk Heyeti Temsiiiyesinin garka m garba mi geecei yeniden mevzuubahis .ol mas icab eder ki her halde tekilt milliyenin. ya arkta veyahut -garpta basz ve mercisim kala candan phe yoktur. te bu bedahet karsndadr ki isrk vilyat hey'eti temsliyesmin fiilen mevcut ve megul ve mesul olmas icabeder. Artk
umum heyeti temsiliye iinde mi yoksa ayn m bulunmal yahut tasvir olunan hakikati muhtemele karsnda amel baka bir tedbir mi ittihaz edilmeli o keyfiyet yeniden muhtac hal ve tetkiktir. Unvana gelince: Birinci nokta ihtiya ve haki kate gre ksuI ve tacdr edildikten sonra kongrenin verdii umum unvan iinde feizzarur eski nam kendi keadine' baki kalr ve heyeti temsiliye vc merkezlerde manzursuz bu ismi tar. Tekrar burada arz ederim ki cizleri heyeti merkeziyelerle keye temsiliyenin arasnda bir mercii tahlil ve muhabere olmasn hi arzu etmiyo~ Fakat sserkestem kilkmd ve kanaatlerim ve harekt vskiasltu mtebayia g5~
rncc telif ve teskin cihetim iltizam mecburiyeti oldu ve bu vaziyet ile. geri pek mk bir vaziyette kaldm itiraf "e beraber hararetli bir muhabere ve m-aaka sama ihdas edecei mahsurlar izaleye ve bir ta m hal, ve telif bulmaya hadim ola candan msterihim. Bugn Erzurum heyeti merkeziyesinden bir zat mracaat ede rek bilmnasebe nizamnamenin vki olan tashihatna ve br iki noktasnn da ark Anadolu' kongresinin muhafaza etmek istedii hususiyete mugayir olduunu ve hat t burada Kongre encmenlerinde bin nkiltla tdil ve ibka edilen maddelerin Sivas kongresince kmilea ilga veya tashih, olunmasna muteriz bulundu. Tafsil tn bilmiyorsam da bir kerre gaye iin vahdeti mtereke muhakkaktr. Hal byle iken, ekle, nizamnameye teferruata ait hususatta srar buyurulmyarak noktai telif
.aranmasm. iin selmeti ofimsaa pek ziyade rica eylerim. " v Kmm K am bekh
Bu telgraf yazdrrken 22/EyliiIe girmitik. Ge vakit olduundan ve Mustafa Keml Paaya hitab edildiinden Sivas'ta: makina bandan Heyeti Temsiliyenin kimilen gittiini bildirdiler Telgraf yazdrdktan sonra biz de ekildik. Veliahdn lyihasn Ersurumda Albayrak gazetesine yazlmak ze re 16 Eyllde Hsrev bey Mevkii Mstahkem- Kumandam Kzm beye gn dermiti. 18 Eyllde Hey'eti Temsiliye namna Mustafa Keml imzal ifrede u .yasslyordu: -Lyihadaki (Arz etmeyi bir vecibe ad eylerim) cmlesindeki keyfiyet tetkik ve tahlil edilince cmlesine kadar' olan ks mn tay edilerek bilcmle makama! Jey'at merkeziyeye tamim buyurulmasn rica ederiz. Halbuki gelen ak telgraf gazeteye verilmi ve her kes de okumutu. Hususile bir gazete aynen de dere etmiti. imdi l yihann bandan bir fkray tay ediniz diye nasl tebligat yaplrd. Bu nu Heyeti Temsiliye istiyor demek ise zaten lzm kadar gerilmi asap lar zerinde yeniden bir-messir ilvesi alacakt, Netekm,bunu alkadar larla mnakaada grm ve hey'eti temsiliyeye 19 da u teklifte bulun mutum: Veliahd saltanat hazretlerinin maruzatlarnda silinmesi iar buyurulan ksnn, tayyine bimzakere taraftar olmadk. Zira bu cmle hkmeti merkeziye! .hazirann kulland bar cmle olup veliahd iazretleri bunu Dir girizgah olar ak ele alyor ve bu isnad mantk bir surette rtyor. Gsterilen azmi milliye -ve heyecana tamamile hak veriyor lar. Saniyen bu tarihi vesika Memleket Gazetesile intiar etnr ve bit tabi her tarafa tevzi edilmitir ki bu metni asliyi tadile hakkmz yoktur aleyhimize lie yoktan bir maksad mahsus isnadna yol aar.. Binaenaleyh metnin aynen derci mt&l&asmdayz. Baka bir i'alan. vki olmad, takdirde o suretle neredilecei maruzdur. Kzn Karabekir. Madem k her hangi bir cmle tay edilmek heyeti temsiiiyece mat lup edilmi, n halde neden ak telgrafla aynen' yasyor; madem ki y a l y o r aym zamahda neden bu husus ihtiyar olunmuyor. Aradan iki gnden fazla vakit geiyor, her taraf suretin! alyor, artk unu yasna,
J
bunu yaz demek nfus israfndan baka bir ey deildir. Bu akamki muhaverem^Me bu hususa dair bir bahis gemediinden 21 Eyll nsha snda Albayrak lyihay aynen yazd. 22 de yazlm ve bize 23 de vsl olan cevabi ifrede u yazlyor: Veliahd saltanat hazretlerinin lyiha larndaki mruz aksam hakikatte mevcut olmayan ve betahsis harekt milliye aleyhinde yazlm bir ibare olmak cihetiyle tayyi lzumuna bu raca tekiden karar verilmi idi. tara Mreleri. rerine keyfiyet bir ke re daha mzakere 'olundu. Aleyhimize yazlm bir eyin tayyihden ha sl olacak faide mahzuruna galip grldnden, k evvel tay olarak nerine mesa verdi efendim. Hey'eti, Temsiliye namna M. Keml. 21 de Albayrak bu lyihay aynile neretmi bulunduundan yap lacak ey Hey'eti Temsiiiyeye bu yeni hatasn da bildirmekti. Bugn lerde dier mesele de gnlerce mphem, kalm-ve beyhude muhaberelere sebep olmutu. Bunu da kaydettikten sonra her iki mesele iin heyeti temsiiiyeye yazdm kaydedeceim, Heyeti Temsiliyenin 18 de yazlm fakat bize 20 de gelmi ve 21 de yazlm ayn gnde gelmi iki tamimi vardr. Bunlar aynen sirde yazlmtr. Birincisi de Hainlerin yeni bir teebbs caniyede bulunacaklar mevsuken haber alnmtr. kinci.snin nihayetinde ce Byle bir mukateleyi ihzar eden cmleleri, pek* mhim eyler ifade ettii halde, hi izahat verilmemi .ve tamimler ara sna gelii gzel kantnkverm iti Telgraflardan bu cmlelerin ehem miyeti anlalacaktr.
. Sivas.
18/9/1335
15. K olordu Kum&ndanttm&
1 Mllet ve vatan haini Damat Ferit paann 13/9/1335 tarihli stanbul ga zetelerinde grlen Fransz ajans Havas muhabirine vki olan beyanatnda Anadolu vilyatum Dersadetle olan kat' muhaberesi yamaclarn hareketi suretinde gs terilmekte ve eriki cinayeti Harbiye Nazrnn faaliyeti sayesinde gya bu harek tn kaybolmaya yz tuttuu sylenerek na meru kabinesinin mevkiini akimca ha fice kar muhkem gstermeye yeltenmektedir. 2 Mevkilerini bir ka saat daha fazla muhafaza etmek, ecnebi kesesinden biraz daha fazla para almak kaygusiyle yalan sylemekten utanmyan, zat hazreti padiahiyi ifal eylemekten korkmayan bu hinlerin yeni bir teebbs, caniyanede bu lunacaklara mevsuken. haber alnmtr. !e sevgili padiahlarn temas ettirme yen, hakikati halin makam mukaddesi hilfetin gu ttlana vGsuKlne msade et meyen bu alaklar bu kerre de z&t akdesi hifetpeaSerini ifal ile bir beyanname Isdarna altsskta imiler. , 3 Mevkii iktidara mer bir kabine geinceye kadar Dersaadetle mims-eba resmiye mim kati bulunduundan oradan gelebilecek kez trl beyanata asa! ve esas ta. ri ad edilecei pheden varestedir. 4 Her tarafa tamim edilmesi mercadur. Heyeti Temsiliye aamasa MsMgfe Kem@l
kindi tossam;
'
S. Kom-u Ktsm&ndeffilism&s Etsartsm Vilyetin,, Erzurum Her&ti mkexyesmeP Am erika^ Cssn&tal H asburd&
f
19/E yll/1335 tarihile Damat Ferit Paga tarafndan Trabzon valisi Galip bey; keficie liman bir telgrafnamede takm takm boleviklerin sevahili Osmaniyeye g gerek Samsun - Trabzon, tarikile Anadoluya dahil olduklan ve binaenaleyh dM& memlekette bolevizm usulnn intiara, tevessnn men5 ! hakknda ne gibi tedaMjr ttihaz edilmi olduu istizah edilmektedir. Bu iann kezbi muhakkak oldu unu milletimize ispat iin hi bir sze hacet olmad kanaatindeyiz. Yalns^ amM milleti baka bir surette gstermek in Ferit Paann irtikb cinayatta &e derece ileri gittiine nazar, dikkati umumiyeyi celb ile iktifa ederiz. Hkmeti mef* keziyenin pek hinane olsa tezvira ile milleti Avrupa'ya' ka*$ ittihama kalkt^, kemli hayret ve teessfle grlyor, Kalb ve vicdanm menafii ecnebiyeye satas fek takm kesatm asl fasl milletimizce mehul bir nam ve bahane tasni ederek mefkrei istiklli milleti bomaa ve milletin leihamd kendi kuvvetile imdiye ka dar hsl ettii tesirat haseaeyi ihlle alt aynen anlalyor. Devletimizin m@* oafii esasiye ve hayatiyetini dmanlarn nsfna imdiye kadar mteaddit defalar ihml ve izl ve dahili memleketle uri ve tefrika ihdasna bizzat nazrlarile ve dman arzuse ibtidar eden, bir heyeti hkmete tekmil Kllet aknen ademi iti mad izhar eylemi iken halen muhafazai makam hrsn ve menafii ecnebiyeyi m dafaa hevesi ue milleti hakk kelmndan mahrum ve padiah muhteremine... an tazallmden memnu braklyor. Dahili memlekette asayi ve inzibat leihamd yo lunda ve her kes ig ve gcnde iken gya asayisizlik bahane edilerek millet ara snda nifak ve mukatele ihdasna alyor. Ve her taraftara vki olan isiriiam&t ve mracaata ramen hl zat evketsbham hazret padiah! milletin nal ve ssstalibinden mechuiyet ierisinde braklyor. Bu derece hinane mekaslde let olatfc ve gayri mera surette millete ecbir ve tahakkm gsteren heybetin hi Mr .mevk& meruu olmad ve milletin kendilerini hi bir surette tanmadm ve ut&um efrads milletin hukuku liyei hilfet ve saltanat ve istiklli milli ile hukuku mukaddes?, merutiyet mdafaaya amde ve ayan emn itimad ricalden mrekkep bir heyeti. .hkmet metalibesinde olduunu Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Heyeti tem siliyesi bu vesile ile bir kerre daha beyan eyler ve btn bu maruzat muhikkaya ramen hkmeti' merkeziydim ecnebi kuvvetiyle memlekette nifak ve mukatele ih zarna fiilen tevessl :gr!d' halde tevelld edecek avakibi vehime e neticei faciama tekmil mesuliyetim byle bir mukateleyi ihzar eden gayri mer hkmet erknna ait kalacam ve milletin kendi mal ve kanaati sadfcasua btn kuvvetli musir ve merbut kalacan tekmil lemi medeniyete iln eyler. 2 Bu beyannamenin en kk makamata v e nevahiye ve kurraya kadar teb lii ve sureti tebli ve netayicinin Heyeti Temsiliye kararile ar# olunur. 21/9/1335 Heybeti Temsiliye namna M ttsia s Kemal
Her iki timimin mhim grlen fkralarm Heyeti Temsiliyeye 20* ?;e 22 Eyll tarihli ifre ile sormutum. 22 tarihlide mtalat yazmtm M aynen yledir: Heyeti Temsiliyeye: Trsbaos tmllsioe Damat Ferit Pahadan bol-
geviklik hakknda gelen ifre t e r in e yazlan beyanname geldi: 1 Bu nun nihayetinde muhtemel bir mukateleden b&hs olunuyor. Filhakika byle bir rmkatele ihtimli var m? Yoksa maksad Ali Galip meselesine kyasen hkmeti tehdit ve mesul. etmek mi? Herhangi gk olursa ol sun bu kelimenin General Harferdda Bir mukatele olacak da bunu bu tarzda nlyorlar fikrini hsl etmesinden bihakkn endie edilir. Bu kelime yerine tezebzp veya buna muadil bir kelime konulmas taraftanyun. 2 Bu beyannamenin bilumum kaza ve krraya kadar neir ve ta mimi arzu olunuyor. Memleket ve millet ne boleviklikte ne de Galip beye bu ifreden klliyen bihaber iken byle bir tamimin neri hi yok tan bir phe ve aksi tesir etmesinden korkuyorlar. Binaenaleyh yalnz hey'eti merkeziydere ve valilere tamimini kfi ad ederim. Bu babdaki karar lileri makina banda istirham olunur. Kzm Karabekir. 22 ta rihli cevb 23 de aldm. Bu cevap ta 22 tarihinde yazdm hldaki if renindir. Sormam olsaydm, hi de> haberim olmayacak olan baz vuku at zerine tamim, yaplm olduu, anlald ki aynen udur:
Fevkalde mstaceldir. Sivas: 22/9/1335 .15, Kolordu Kumand&m Kzm Karabekir P&a Hazretlerine C: 22/9/1335 ifreye; stizah buyurulan beyanname hakkmdaki noktalara sra le feervecliti arz cevab olunur: 1 Ferit Paann malm aasnd&n sonra Merzifondan oruma un tedarikine giden sekiz kiilik bir svari mfrezesine kar Bolevikler geliyor dye orum'da bulunan piyade mitralyoz ktaat ve oraya maksad mahsus ile gitmi olan Ankara valisi Muhittin paann tevikile olacak, ahali derhal silaha sarlarak Merzifon yolu zerinde mevziler alinmi ve gelenlerin atele istikbal hazrl yaplmtr. Bu hal baz tedabir ile bertaraf edilmi idi. Tarafeyn birbirinden haberdar olmakszn m u katele olacakt, ngilizler Merzifonda bulunan kuvvetlerini kamilen Samsuna nakletmilerdir. Ora ahalii hristyaniyesi ngilizlerin tevikile boteviklie atfen her hangi bir vaka ihdas edebilirler. Ulukla civarnda ngiliz askerleri baz mevkilerde siperler kazarak, mitraljrzler yerletirerek bolevik ktaatn harektna mni olmaya hazrlanyorlar. Eskiehirde Kumandan Atf beyin ngilizler tarafndan hakaret amiz bir ekilde evinin baslp alnmas ve mevkufen stanbula gnderilmesi yznden gerek mumaileyh kumandann askerleri ve gerek ahai islm iyenin izhar teessr ey lemleri ve Fuat Paann vaziyete hkim olmak zere Eskiehir civarna gitmesi n gilizler tarafndan boleviklik harekt mahiyetinde gsterilerek sebebi taarruz ittihaz edilmesi ihtiml dahilindedir. Btn bu hususat suitefair edileceinden endie bu yurduunuz General KarburdIa pek samim grlm ve kendisi hakikati vazi yetten gh edilmitir. Mevzuu bshig beyanname Dveli tilf mmessillerine ve her tarafa verilmitir. 2 Beyannamenin bhmmm kam re krraya ve cn kk ktaat askeriyeye II
kadar aeir ve tamimine grlen lzum Damat Ferit Paann Trabzon valisine bolevikliin Anadoluya girdii hakknda ve buna kar ne tedabir alndm istilm eden tegrafnamesinin Trabzon valisi tarsimdan tamik edilmesinden, neet etmitir. Esasen valilerle heyeti merkeziyeleri tekil eden zevat bu gibi araca inanacak kadar safdil ve gafil olmadklarndan onlara ..kar byle bir beyannameye hi de l zum olmayabilirdi. Maksat Ferit Paann zehirli prcpagandas:nn isl olunmas muhtemel yerlere kadar tenviri efkr ile mukabil tedbir alnm olmak ve mili ete kendilerini yakinen vkf olabilecekleri bu hakikatin hilfnda Ferit Paann nasl irtikb kezbi dru eylediini anlatmaktr. Mtalt maruzaya binanen beyanname nin evvelce istirham olunduu vehile nerii tamimine msaade buyurulmas rica olunur. Heyeti Temsiliye. 3. Kolordu Kumandan
Salhattin
Bu kadar ac muhabere ve mnakaata ramen mhim vekayiden beni olsun haberdar etmemek ve makina bandaki beyanatta haber ve riyorum denilmesine ramen Mdafaai Hukuk Merkezlerine ve valilere ne yazlrsa hemen onlar bana da yazmaktan ibaret olan tarz cidden yapanlar iin iyi olmuyordu. Tabii mteessir oluyordum, nk bilha re aksi tesirat e btn ark mmtakasmda benim uramaklm ta b i oluyordu. Bundan baka, gerek heyeti temsiliye zs olmak ve gerekse kolordu kumandan bulunmak Hem de nasl kolordu ? Kuvvete bir or du, mevkiee Ermenistan ve Pcntus meselelerile alkadar mmtakada ve gerekse bu ilerin cereyanna ilk esasl istikameti .vermek dolaysiyle bunu bir hak telkki ediyorum. Muhitim mteessir oluyordu, nk beyhude sual cevaplarla zaman ve emek heba oluyordu. En mhim mu habereler bu yzden iki gn teehhr ediyordu. te emniyetsizlik mi, in tizamszlk m, lkaydilik mi; varsa yoksa emrivakilerle muayyen br hedefe sramalar yaplyor diye muhitten merkeze hcum eden fikir dal galar ile mcadeleden sanmlard. En mhim islerin esbab mucibesi veya k a fi tarzdaki ekli bir defada yazlmadndan, bazan cevap ge linceye kadar mesele Sivasn arzu etmedii ekilde de vki oluyordu. Netekim Veliahdn lyihas, ilk arzulan vehile, aynen nerolunmutu. Bu hususlar ikyetten ibaret oan tideki ifreyi 24/Eyllde Heyeti Temsiliyeye hitaben yazdm:
15, Kolordu Kumanda$%ltm& Heyeti temsiliyeye:
1 Boleviklk cereyan hakknda garb Anadoludaki vekayiden malmatlar olmadm iin istifsara mecbur kalmtm. Bu gibi hadisat ittihaz olunacak hatt hareketimin kemli shhatle tyin ve tesbitine hir mili mhim olduklar iin evvelki maruzatm vehile her halde vekayiin annda haberdar edilmekliimi istifham ede rim. Mesel hkmet merkeziyenln yeniden cniyane bir teebbsatta bulunacann
Erzurum: 24/9/1 335
mevsuken istihbar klnd i ar buyurulmu ve bu babda mahiyeti mesele hak knda tenvir buyurulmaklm istirham klnmken elan bir cevap it buyurulmad. 2 Veliahd hasretlerinin maruzatnn bataki cmlesinin tayyi iar buyurul mu ve Memleket Gazetesindeki asl vehile yazlmasnn mnasip olacam zira Memleket Gazetesile bizim nerettiklerinz arasnda mbavenet ve hk ve silinti grlrse dahildeki husemamzm eline kuvvetli bir silh taarruz verileceini eer bu mtalaya bir ey denilmezse maruzatn aynen neredileceini arz etmitim. Ara dan gn getii halde bir cevap alnmad iin 21/Eyll/1335 tarihile Albayrak bu maruzat aynen neretti. Halbuki gazetenin intiarndan sonra dn akam, hey eti liyenin o cmleyi karmak hakkmdaki kararn tebell ettim. Gazete intiar etmi olduu iin yaplacak hi bir ey kalmad. Bu gibi kararlarn mmkn oldu u kadar sratle tebliini de bu mnasebetle istirham eylerim. Saniyen bu maruzatname buraya ak telgrafla gelmiti. Bu cmle tay edilerek gelmi olsayd o zaman Albayrakta o suretle neredilirdi. Halbuki ak telgraf bir ok yerlere tevzi olundu. Ve okundu. imdi Albayrak tahrifen nerederse gazetenin mevkii hr metini sarsm oluruz ki bunun da mahzuru malmulileridir. Binaenaleyh bu gibi hususa tn daha evvelce ve kpngrece tesbit ve takririnden sonra i*arn rica ey lerim. 'Kzm Karabekir
Veliahdin lyihas 2I/Ey!iii/1335 tarihli Albayrak Gazetesinde ne rolunmutu. Mteakiben Trabzon gazeteleri de neretti. Aynen udur:
Veliahd saltanat seniye devlet necabetl Aptlmecit efendi hazretleri taraf lilerinden 5/evvai/1337 ve I/Tsmmuz/1335 tarihinde hkipyi ahaneye takdim olunan lyiha Memleket Gazetesi nsiai fevkaldesinde maruzatmz olmakla bervechiti naklediyoruz:
Hdpyi mealii ihtivay cenab tcidar azamilerine maruzat? mahsusa bendeammdr:
Menafii liyei memlekete mteallik fevkalfad mhim grdm mesaili bervechi zir hkipayi meali ihtivay cenab tcidarlarma arz etmeyi bir vecibe addeylerim. Ahiren Anadolunun baz akamnda hkmeti merkeziyeyi tanmamak tarznda ba layan teevvatm, celliler devrini andran ekavetin maazallahu tel netayc messife tevlid eyleyecei rnheden varestedir. Keyfiyet tetkik ve tahlil edilince evvel bu halin bilhassa hkmeti hazirann byle buhran engiz bir zamanda idarei umura ademi kabvetinden ileri, geldii ve keza esbab tiyeden tevellt eyledii nmayan olur, Mtarekedenberi merkezi saltanat seniyede ve vilyat ahanede Imubu mmeyi temin ve tatmin edecek bir darei metine ve salime tesis edilme mitir. Umumun muntazr olduu hakk madeletin tesisine ve selmeti memleketin husulne hadim icraat yerine bir takm araz ve ihtirasat takip olunarak halk arasnda tefrika ika ve dav vatann ma hasl mali otan sikak ve nifak pln, ihdas olundu. Umuru idarede devam eden tezebzo ile frkaclk teceddt eyleyen htirasat yknden gnden gne merkezde ve vilyatta mtezavit olan teêttt efkf mUet necibei osfr'antyeyi en vahrn ve hayret ensrz bir zamanda vahdeti milliye sectvesinden mahrum ve xntaMi tefessh gstermektedir ki bunun madd ve m nevi mazarrat mellirnei muhtac izah delildir. zmir, Edirne vilyetierile vitvat arkye piH her dem rnanr^ tehdit olan flksatnt vatanda kultbu- ahaliyi tatmin ederek tedabiri aibenin ittiâ^na mukadderat olunroarnalda beraber ahalinin hukuku milliyelerini muhafaza emrinde yapmak istedikleri mesaiyi vataniyenin
hkmete mzahareti miinasebeden mahrum braklmas ve bilhassa zmir lecayiini mteakip ahalide uyanan mdafaai vatan hissiyat necibesinin hsn idare ve tev hidine himmet olunmayarak Dahiliye Nezaretince yamagerlik, cetecilik gibi amii hasise isnadile aibedar edilmesi inkisar kulubu ammeyi bad olduu gibi Sadrazam paann vilyat arkiyyede vsi Ermenistan muhtariyeti tesisi yolundaki beyanat dahi havaliyi mezkrce mucibi teessr zim olarak memleketlerinin ahare terk olunaca zehabm tevlid eylemitir. Bu gibi teessrat ahaliyi hkmet himmetin den kat mit ve necat ve selmet arelreini bizzat taharriye sevk etmitir. Betvechi maruz teessrat ve infialt miiliyeyi teskin ezhan ahaliyi tatmin edecek te dabire tevessl olunmak vecaibi katiyyeden iken bu emri mhimme hl atf ehem miyet olunamamaktadr. Sulh konferansna dvet mnasebetile umum efrad mille te ilka edilen mitler dahi bu kerre teati edilen muhtralar mnderecatmn intdarile Avrupada olduu gibi rehini inkisar olaca ve infilat ve teessrat mevcude nin tezayd edecei bedihidir. Ferit Paann sulh konferansna takdim eyledii muh tra mnas itibarile ayan eseftir. Bil lzum temas edilen harp, tehcir, takti! me selelerinde devlet ve milletin meguliyetim tahfif edecek yerde delil ihml olunarak btn mesuliyetin duu millete tahmiline sebebiyet verilmi ve Rumelide hududa arkiyede ahiren zmirde binlerce katil ve imha edilen nfusu islmiyenin urad fecayi bsbtn meskt braklmtr. Bir fkrasnda ise memaliki ahanenin hercii merc iinde ve muhtac muavenet olduu beyan olunarak mdahelt ecnebiyeye meydan vermitir. Mevzuu bahis olmas icab eden Toros silsilesinin cenubunda milyonlarca Trk meskn ve ekseriyeti zimesi Trk olan Adana, Halep, Diyarbekir vilyetleri ve .Mara, Urfa livalar bulunduu unutulmu ve bu gibi nice gayri mu vafk ifadat ile ele geen kymettar frsatlar idaa ve hatt muarzlarmza kendileri iin faidebah senetler it olunmutur. Sulh konferansnn cevab ise batan ni hayete kadar efrad milletin intibahm dvet eyleyecek bir vesikadr. Tarih muahedatta emsali grlmemi bir tahrikat ile memludur ki Ferit Paa muhtrasnn kaide ve slubu diplomasiye icabat hal ve vaziyete gayr muvafk, ekil ve mahiyeti bu cevab dvet eylemitir. 3 Temmuz tarihli Tan gazetesi de pek vazh bir surette ahvali irae etmektedir. Ve bu surette Avrupann zaten hakkmzda pek czi olan, emniyeti bu kerre tamamen zail olmakla heyeti murahhasmzn Dersaadete izam gibi tarihte emsali namesbuk bir harekete dar edilmesine sebep olmutur. Keyei murahhasmzn bu akibeti sebepten neet ettii tezahr eder. Evvel Ekseri yeti milletin ademi itimadn kazand mteaddit telgraflar ve beyanat e iaa kl nan bir kabinenin reisi olan Ferit Paann o milletin hukukunu mdafaaya salhiyettar olamyaca hatt drtler meclisinde anlalmtr. Saniyen memlekette tezel zln terakkisi, muarzlarn menafii iktizasndan olduundan sulh tehirile bu kar gaaln tezyidine hizmet edilmitir. Salisen bugn mukasememizin tevlit eyledii Avrupa rekabetine mruru zamanla areler taharri olunabilecektir. Binaenaleyh ah val pek vahimdir. Bittabi devlet ve milletin eref ve haysiyeti emrinde derhal ecvebei mnasibe it olunmak veya lzumuna gre teebbsat lzimede bulunmak bu netayici elimeyi dvet edenler hakknda muamelei lzime rasnda teksl edilmemek muktezdir. Muhtraya verilen cevab Devleti Osmaniye hakknda konferansa ta karrr eden hututu csasiyeyi ihsas eylemektir. Trk unsurundan gayri hi bir kavm ve unsurun darei Osmaniyede braklmamas iltizam olunduu anlalmaktadr. n kiaf Osmaniye tahsis edilecek muhiti mahdad hakkndaki imlarla tezahrat mevcude pek ziyade calibi dikkattir. Meselei Osmaniyenin dveli saire menafiine taallukundan dolay daha ziyade muhtac tetkik ve tamik olmasna binaen bir mddet daha tehiri icab ettiine dair konferansn teblii hiri fevkalhad ayan te emmldr. Amerika tarafndan Ermenistan ve Dersadet iin veklet (Manda) talefe edebilmek zere kongrenin reyi istimza olunacann hemen resm bir mahiyette
intiar ve talya Murahhas cedidinin konferansa Asyay Osmaniyedeki talya msn&iinden. bahseylemesi keyfiyeti teehhre taalluku itibarile kemli ehemmiyetle tetkik ve teemml edilecek hususa ti. mhimmedendir. Bilhassa veklet mes elesinde hukuku esasayemizin eraiti hilfete nazaran temini mdafaas fevkalhad cay dikkat
ve teemmldr. Konferans memaliki Osmaniye hakkmda tetkikat arnika icra ede ceini dermeyan eylemekte ise de revi ahvale nazaran n edilen prensiplere sadk kalarak hakkmzda muktezay hak ve madeleti tamamen tatbik edeceine intizar -olunamaz mtalasn dayz. Ancak devlet ve milletin muhafazai hukuku emrinde yek vcut olarak gsterecei kudret ve kabiliyet mmknlistihsal olan gayeyi tyin hususunda irsz eyleyecei fetanet ve ryee mukadderatn muhafaza edecei mi dindeyim. Binaenaleyh bervechiti arz edilecek tedabirin bil ifatei vakit ittihaz vcubu kati tahtandadr. Artk menafi ve ihtirasata malup veya bir takm mit lere frkata olarak imrar evkat edilirse dveli garbiye arasnda itilf husulne meydan braklm olaca ve maazallahutel devletin inkisam dorudan doruya teshil edilecei muhakkaktr. 1 Millet ve devletin noktai istinad olan makam muallay hilfeti saltana tn hi bir frkaya mtemayil grnmeyip mevkii blendinde bitarafane muvazene! umumiyeyi muhafaza ve bu suretle yalnz muhtelif cereyan efkr ve harekt umusniyeyi tevzin ve telif eylemek. 2 Bu mhim devrede iradei milletten istina edilemeyeceinden ve bilhassa btn mesuliyeti deruhte etmek akl ve mantka smayacak derecede mhlik ve hatrnak olmasile derhal intihabatn icrasna ibtidar etmek. 3 Frka mnafereti hemen klliyen bertaraf edilerek ve esasat siyasiyesi tenmm etmemi frkalara iltifat buyurulmayarak adl ryeti dirayetle milletin itimadna mazhar tecrbeli ve umura vkf ricali devletten bir temerkz kabinesi tekil etmek. 4 Vaziyeti hariciye derecei kifayede tavazzuh etmi olmasile eshab iktidar w ihtisastan ve ricali devletten bir heyeti meveret tekil ile eraiti hazra dairesin de mmknlhusul olan gayeyi temin edecek sarih ve mkul teklifin hemen teemml ile efkr umumiyei cihaza arz ve bu suretle menafii hayatiyei memlekete mugayir mukarreratn suduruna takaddm olunmas. 5 craat lzimenin serian ifas ve bu hususta mazi ile kat alka etmek we bu suretle bir takm ahvali gayri lyikaya hitam vermek zere aff umumi iln. . 6 Anadolu/da teekkl eden cemiyetlerin metalibatn tetkik edip ahvale gre menafii umumiyeye elverili ve mfid olanlarn kabul ve icras. 7 Ahali arasnda gittike ziyadeleen mnafereti mtekabile! utmmiyenm izalesinde son derece sarf rnakderet ederek milleti islmiyeyi bir kitlei vahide ha line getirmek ve btn cihana- yek emel yek menfaat safaibilazm bir millet halinde grnmek. Bu nukal mhimmenin icrasnda edilecek teksl hafazanallah felketi zimeye sebep olacan zat hmayunlarndan hafi tutmak bir ihanet olacandan bihas be vazife arzna cretyab oluyorum. Olbapta,
Vali Haydar bey 19/Eyllde Paluya varm. 20 tarihli ifresini d8 aldm. Yollardaki tetkikatm drt madde ile gylece yazyor:
21
1 Ermeniye kar umum aym his ve nefretle mtehassistir. Seferberlikte h kmet te ordu da ahaliyi azam iddetle hrpaladklar iin hkmetle millet ara snda bir rabtai samimiyet teesss etmedii gibi herkeste halinden usand iin Ermemden gayri kim gelirse hl aclan unutamadklarndan ve iddetle muhtac ia tirahat olduklarndan memnuniyetle istikbal edecekleri phesiz.
2 Kongrenin sebebi itimaim mukarreratm herkes tasvib ve tebcil ediyor. Yalnz akllan erenlerin tilf Devletlerinin kongreleri dorudan doruya aleyhlerin de bir hareket telkki ederek buralar istil ve neticede Ermeniye teslim iin asker sevk etmeleri ihtimalinden korkuyor ve bu korkuya izhar ediyorlar. 3 Hkmetle milletin ihtilaf en ufak kylere varncaya kadar duyulmutur. Herkes endie ile neticeye muntazrdr. Bilhassa hkmetin bu harekt bastrmak iin tilftan kuvvet istemesinden korkuluyor. Esasen ihtilfn bir an evvel halli menfaati umumiye iktizasndandr. 4 Hkmeti muvakkate tekili zahiren tasvib edilse de hi bir yerde mazhar; hsn kabul olmayacaktr. Esasen hkmetle millet arasnda madd hi bir rabta yoktur. Yalnz, mnevi bir rabta vardr. Kitab camiay slm, irazde hilfet tir. Bu irazeyi de koparmamak elzemdir. Vali Haydar.
'
Heyeti Temsiiiyeye muhtasaran bildirdim. Geri Malatya hdisesi bas trlm ise de 13. Kolordunun 17 Eyllde yazp 20 de gelen ifresinde u ma lmat veriliyordu: Maram ngiliz igali askerisi altnda elmas ve Fran. sa igalinin Elbistana kadar tevess etmi bulunmas sebebile Elbistan'n Sivas, Kayseri istikametlerine ve Malatyaya kar vaziyeti mhim grl mektedir. Bu tarikle gelen Miralay (Pepil) in Elbistanla Ergani arasndaki yollarn ve geitlerin krokisini almas ve alevler arasndaki fark tetkik et mesi ve Malatyaya gelirken Elbistan kazasnda alev kylerine urayarak eseha tedarikini tavsiye etmesi bu ehemmiyeti bir kat daha arttrm tr. Elbistann Mara sanca dahilinde bulunmas hasehe ngilizlerin mdahalelerine meydan vermemek iin nefsi Elbistana kuvvet gnderil mesi mnasip grlmemektedir. Bunun iin Aziziye'deki alaydan veya hut Sivastan Grn ve Darendeye mnasip bir kuvvet gnderilmesi ve faal zabitan vastasile Elbistan efkrnn tenvir edilmesi pek ziyade faidei grlmektedir. denilerek o mnt&ka ahz asker emrine mnev ver zabit gnderildii ve Elbistan vaziyetine gre mktezasnn ifas 3. Kolordudan rica olunuyor, bana da malmat veriliyordu. Bunun iinHaydar beyin Svari mfrezesile bir mddet Elzizde bulunmasn mu vafk bulduumdan kendisine de yazdm. Bu hafta zarfnda garp mntakasmda vekayi hakknda kolordular dan alman malmatn mhimleri unlardr: Ali Fuat paann Kuvvayi Milliye kumandanlna tyin ettii A tf beyi Eskiehirde Ingilizler evinde bastrarak tevkif ve sta&buFa gndermiler. Sebep olarak, Eskiehirden bir miktar silh ve cephane karldn sylemiler. (14 Eyllde haber aldm). . Amli milliyeye mhalefetkr olmas cihete Kayseri mutasar rf mm tevkifi ve Sivas'a evki emrolunmu; orum mutasarrf olup Kayseriye becayi eden Sami beyin Kayseriye muvasalatnda tevkif ve Ankaraya evki iin Vali vekletini deruhde eden ahz asker reisi Erkmharbiye kaymakam Emrullah b-eye yaslm. (17 Eyllde). Konyadaki kolordunun yeni kumandam Sait Paa kendisini iyi
tanyan arkadalar tarafndan mnasip tarzda mracaatla bizimle bera ber hareketinin teminini teklif etmitim. Bekir Sami ve Hsrev beyler yazmtr. Cevaben Konya5 da be misli talyan kuvveti bulunduunda kendilerinin bitaraf ad edilmesini rica etmi (Hsrev bey yasyor 17 Eyllde}. ' Kastamonu ve orum Sivasa raptedilmi. Ankara valisi, orum mutasarrf, Jandarma kumandam, Kastamonudaki Jandarma Alay Ku mandam ve Telgraf Ba mdr mevkufen yolda imi. Konyada Sait Pa a istifa etmi Harekt Milliye Konya'da kuvvetlenmi. Kabinenin bir beyanname neile istifa edecei husus olarak, stanbuldan renilmi, Ankara ahalisi Eskiehirle urayorlar. (19 da).
21/Eyllde aldm telgrafta, Ferit Pasa kabinesine mutavaafck-r ol duu anlalan Kastamonu valisi Ali Rza beyin millete fciitevMf an vapuriyle Dersaadete iade klnd ve teebbsat milliye aleyhinde bu lunduu tahakkuk eylemesine binaen de, Ankara valisi Muhittin Paann ma,hfzen Sivasa getirilmekte olduu, Heyeti. Temsiliye namna Mustafa Keml Paa tarafndan bildiriliyordu. 22 de Ali Fuat Paann verdii malmat 22 de geldi: ki gne kadar bin kii kadar Kuvvayi Milliye Eskiehir civarnda, tecemm edecektir. Yaptm teebfosat neticesinde Mirliva Hamdi Paa ve maiyeti", bu akam trenle Dersaadete avdet edecektir, Taannt eden Eskiehir mu tasarrfma Dersaadete avdeti in son ihtarname gnderilmitir. ki g Ta kadar- muslihane bir surette Eskiehir meselesinin hal edilecein* den mitvarm. ngilizler kendi aleyhlerine nazar badi olmadka bi taraf kalacaklarna dair vaad vermiler. ' Benim, kolordumun yedi sekiz aylk muhsssesat kolordu veznesinde mevcut, Erzurumun geen sene istirdadnda ele geen sahipsiz eya b yk bir kilise dahilinde rmeye yz tutmutu. Bunlarn bedelini de bir aylk talimin ediyorduk. Aar ve Trabzon rsumat da bize birka ay temin ederdi. Heyeti Temsiliyenin 18 de yazp 20 de aldmz tamiminde: Hi bir suretle stanbula para karlmamas takarrr etmitir. Ziraat bankalar, da stanbula hi bir suretle para gndermeyeceklerdir. Husus ahs para, meselesi bittabi bu kaidinden mstesnadr. Bu iyi, fakat 22 de aldm. Mustafa Keml Paann bir ifresinde..3 Kolor dunun vaziyeti mliyece pek skntda bulunduunu yz bin lira yar dm edilmesini, Heyeti Temsiliyenin de paraya ihtiyac mahsusu oldu und&n, srf makasd milliyeye sarf edilmek zere br tarafa verilen cephaneye mukabil alman paradan gnderilmesi rica edsiliyor, Yz bin lira gndermek gayri mmkn. Dier kolordular da talebe baslarsa be nim kolordum mkil vaziyete decek. Ben geldiim gndenberi kasa mn miktarn stanbul hkmetlinden bile saklyorum. Ve bir sene birtarafa muhta olmadan drt frkam beslemeye urayorum. Silh kadar para da aym' ehemmiyette olduundan her ikisini ilk gndenberi .ler*
keten masun bulunduruyorum. Hududun br tarafnda ufak ufak ra hkmetleri tesisile Ermenilerin katliamna mukabil onlan ben de rahat brakmamak iin ralara silh ve cephane ile yardm ediyorum. Fakat mukabil paradan sarfnazar, onlar benden bira da para koparmaya mut tasl urayorlar. Mustafa Keml Paa ve Rauf bey dier arkadalar Erzurumda ekerle beslemitim. Geen sene Rus metruktmdan tonlar ca eker itinam etmitik. Harite eker bir, bir buuk liraya idi, ben sekizde bir fiyatla zabitana rtbelerine gre vererek onlarn terfihlerine alyordum. te farla fiyatla yiyecekleri bedava oluyordu. Sivasta m him, menzil ambarlar vard. Bunlarda her nevi yiyecek ve eya dolu idi. Kolorduyu ikaz ettim. Gerek bunlardan ve gerekse hkmeti mahalliye ferin mal sandklarndaki faizlerden istifade etsin. Bizim muavenetimiz pek czi mmkn olabilir. Heyeti Temsiliyeye de benim yaptm gibi yardm etsin, maahaza stanbuldan bir hayli parann Mustafa Keml Paaya gnderildii de malm idi. Hatrlattm. stanbul hkmetinin te merrt ettii bir zamanda paraszlmzn yuu her halde iyi bir ey deildi. 23/Eylde aldm bir telgraf 22/Byllde Hey'eti Temsiliyenin pa diaha yeni bir mracaat idi. Bir sureti Ceneral Harbur&a verilmek zere bana tebli olunuyordu:
f
Hkipay meali ihtivay, hjtfetpenshiye
evketpenah efendimiz:
Kullarn hkipayi hmayunlarna tekrar arz hal ve hakikate saik olan sebebi foa heyeti hazrai vkelnn ketml hakayikle z&t ehinahilenne m'z ve ilm ettii vehile bir emeli na mer deil milletin metalifoi mhikkasdr. Mkerrer istirhamatanzn kabinenin desti hyanetle seddei seciyelerine arzna mmanaat edilmesi mem leketin ve tabai sadkai hmayunlarnn sararna telfi! napezir bir hesap kayd ve tekil ediyor. Bu kerre Ferit paamn mdellel mtalat ile tryata tebli edilen beyannamei hmayunlar muhteviyatndan dahi pek brz anlalyor H milletin mali ve mekasidi meraas kabinenin irtikp edip fiilen .ve vesaik ile Sabit harekt haiaaneleri zat akdesi hmayunlarndan mektum tutulmutur. Ferit Paann, zat evvekmeap ehriyarlerine muhalifi hakikat manzatta bulunmak suretile millet ve vatana kar irtikp eylemekte olduu ihaneti tasniden ekinmedii de kemli teessr le grnmektedir* Tarihin hi bir safhai ihanete mikyas olamayacak bir cinayeti ahaliyi yekdieri aleyhinde iva ve milleti ihtrasat ecnebiyeye feda eden bu kabinefiin arzuyu mill hilfnda olarak mevkiinde kalmas pek byk felketler celb ve ihb&t etmektedir. Btn cihan mlk hmayunlarnda skn ve asayiin mtercimi iken vilyetlere ekilen tegrafnamelerle br taraftan aairi mutiay efrad ahali zeffine tevik ile beraber memaliki ahanenizin herc merci iiasde ve muhtac muavenet olduunu resmen beyan ederek mdahale! ecnebiyeyi dvet eyleyen dier cihetten vi layat arkiyede vsi bir Ermenistan tekiline ve Toros silsilesinin cenubunda kin yerleri terke amde bulunduunu ifade ile dahili ve haric dmanlarmzn malini tervi ve tatmin etmek isteyen bir kabinenin mevkii iktidarda kalmasn zat mlk hmayunlarnzn dmanlarndan baka hi kimse arzu etmes. Paris Sulh konferan snn mebuslanmzn intihabatndan ve meisin. inikadmdan e w e ! Trkiye hakkn
da ittihaz karara balamas muhtemeldir. Milletin itimadna mstenit olmad dveli itilfiyece de malm bulunan Ferit Paa kabinesinin bu suretle resi idarede kalmas murahhaslarmzn konferansa dvet ve kabul olunmamasn kabul halinde de evvelce olduu gibi bu defa da tard ve iade ile aleyhimizdeki hkmn teblii ile ktifa olunmasn istilzam edecektir ki bunun neticesi olarak zuhuru tabii olan fel ketin milleti bsbtn dar yeis edeceini zat ahaneleri pek iyi takdir buyuruyor lar. Binaenaleyh memleketi siyaneten Ferit Paa kabinesinin hemen skatile itimad umumiyeye mazhar zevattan mrekkep bir kabinenin tekiline msaadei ehinahiierini btn millet namna niyaz ve istirham eyleriz. Olbabda ve katisi ahvalde emru ferman hazreti tscidan azamilerinindir, 22/9/1335 Hkipal ahaneye vukubulan maruzat sureti beray malmat maruzdur, Anadolu ve Rumeli Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
23/Eyllde 3. Kolordu Kumandan Salhattin

yardc
bey u ifreyi yaz.

Sivas 23/9/1335

Btn millet nazarnda tahakkuk eden efali cinyatekranesine ramen hk meti hazirann erbab namusa terki mevki etmeyerek ngiliz mzaheret ve muavemetile mukavemeti msellehaya teebbs etmesi ve hatt taarruz! bir harekete ge mesi ihtimaline kar Kolorduca tedabiri lzimeye tevessl edildii gibi Ulukla Kayseri yolunun setri iin bu istikamete kar kuvvetli bulunmas 11. Frka ku mandanlna yazlm ve Ankara-Eskiehir istikametinin setri iin 20, Kolordu kumandanlk vekletinin nazar dikkati eelb edilmi olduu beray malmat maffu&dur, 3. Kolordu Kumandam
SaJh&ttin
13. Kolordu dahi 20 de aldm ifrede teyakkuzunu gsteriyordu. Brnlar Heyeti Temsiliyenin Hkmetin yeni bir teebbs caniyede bulunaca tamimi ile daha ziyade ehemmiyet kazanyordu. Ben drt frkamla zaten her tarafa kar hazrdm. Bir frka (3) Trabzon mmtakasnda sahile ve sahildeki Pontuscu ramlara kar, iki frka (9 ve 12} Pasinler ovasnda Ermenilere karg ve icabnda her tarafa karg elde* dier bir frka da (11) Van-Bayast-Karakse mmtaksmda Ermenilere krtik hdiselerine kar. Nasturere karg Simko vesair civar airet ler,, Ermeniler! igal iin de bir ok ralar faaliyette idi. Herhangi bir tecavz balangc halinde derhal Ermenilere taarruzla bu tehlikeyi ber taraf etmek esas plnmd. Btn istihzaratm bu gayeye mtevecciti. Cenuptan bir taarruzun Malatya hdisesini yeniden birlikte srkle mesi ihtimaline kar, svari alaymn bir mfrezesi Elzizde bulunuyor du,, Fakat bunu Krtlere byk bir kuvvet olarak iaa ettirmitim. Kuv-
vei umumiyenin yz bin sng olduunu iaa ediyordum. Bunu Kiirter seksiz kabul ettii gibi, (Grcler) de geen seneki istillarmzn dima' 1 arndaki kuvvetli Merinden, ihtimlden uzak grmyorlard. Gelip ge en ecnebiler, kontrola memur ngilizler, hatt Ravlinson dahi bu kadar bir kuvvet toplayabileceime ve halkta bu kadar silh bulunduuna inan mt. nk ngiliz usul bir eyin doruluuna inanmak iin en az be kigiden muhtelif yerlerde muhtelif kimselerden ayn suali sorarlar. Ben ona be deil, belki be yz kiiden, seksen bin, yz bin rakamlarm iitrmitim. Hatt malm olan yz bin tfein Rus ordusunun inhillinden dolay mevcut olduunu, aln olmyan daha ok miktarn buluna bileceini de Harbi Umumiden evvel, arkta herkesin bir silh olduunu bildiinden kabul ediyordu. te ben arkta mevcut drt frkamla, bunla rn drt misli glgesile, dahilde, harice karg pek kuvvetli idim. 25/Eyllde Erzuruma gelecek Harburd Heyeti de bu dalgalar daha bir ka gn evelindenberi duya duya gelmekte idi. Bugn Trabzondan gelen ve Heyete intizar eden bir Amerikan kaymakam da Erzurumdaki canl ha yat grerek ve malmat toplayarak Harburda muntazrd. Bu da Gene ral Harburda yaman malmat verecekti. Erzurum kalesinde ufakl bykl her cinsten yzlerce top, binlerce cephanesini herkes gryordu. Bunlann kamalarnn elimizde sakl olduunu en ziyade alkadar olan Ravlinson da tahkik etmiti.... Harburd Heyetine Ermenilerin mezalimini vesaikile birlikte hazrla tyordum. ingilizlerin Ermenileri nasl tevik ettii de tafsen mevcuttur. Bunu aynen hatratmda kaydedeceim. Harburd Heyeti hakkmda 22/ Austos/1919 tarihli (Temps) gazetesinde u malmat yazl idi: Ameri kan kuvvei seferiyesi erkn harbiye reisi Ceneral Harburd Amerika reisi cumhurundan gelen talimat zerine Ermenistan ve Maveray Kafkasya, y tefti iin bir heyet riyasetinde olmak zere dn Parisi terketmitir, Ceneral Harburd hey'eti dier bilcmle heyetlerden ve halen Ermenistanda ve Maveray Safkasjâdaki tekilttan bsbtn bakadr. Bunlar oralardaki bilcmle ahvali tetkik edeceklerdir. Un Mission americaine en Armeine. he Majr general James. G. Harboard, ehef de etat-major general du corps expeditionnaire american, a quitts Paris lier*. la tete dune nission envoyee en Armeine et Transcaucasie, sur les instruction du president des Etats-Unis, Transmises par le sous-seretaire dEtat Polk. La mission du general Harborud est distincte de toute antre mission ou organdsation se trouvant actuellement en Armeine ou en Transcaucasie. Le general Harboard exsaminera les question... Hakikaten imdiye kadar aldmz malmat ta Amerikallarn Er menistanda, Grcstanda vsi mikyasta ocuklara ve kimsesizlere yar dm ettikleri, ve binlerce ocuklar himayelerine alarak besledikleri ve talim ve terbiye ettikleridir. slm ocuklarnn da bunlar arasnda din ve .milliyetlerini kaybettikleri ve hristiyan isimlerile vaftiz edildiklerini ni biliyorduk., Balassa Ermemle re Ingiliz ve Franszlarn esleha ve mhim-.
mata, Amerikallarn da eya ve mualece cihete hesapsz muavenetle rini de biliyorduk. Daha mhim bir bildiimiz de sene bamdan.beri Trklere yardm edeceiz diye bir talan Amerika memurlarnn her taraf ge zerek bol vaatlerde bulunmas ve her yerde Trk misafirliinin ikram ve hediyelerine bir kuru teekkrle savuup gitmeleri idi. Bunlarn da Er meni muhtacyni aradklar ve halbuki gayri muhta dahi Ermeni bula maynca savuup gittikleri grlyordu. Beeriyet, insaniyet, Adalet gibi szlerin henz kalpazanlk devrinde olduunu ve her milletin kendi kan iin holanmad, daha dorusu siyasetine, engel olan baka milletlerin alar, plaklar elinden son lokmasn, son eyini almaktan da hayvani lezzet duyduunu; kuvvetli yumruk ve politika yni entrikann bir milletin yaamas iin yirminci asrda dahi yegne istinadgh olduunu herkes ibret gzyle gryordu. te bsbtn baka olduu iln olu nan Harbord heyetinin de ot yiyen, plak gezen bir nesle imdada de il, ahvali, yani yenilir yutulur eylerden midir diye bu mmtakalarda ya ayan zruhlar grmeye geldiklerinde,' hibirimizin phesi -yoktu. Bu ka naatle Harbord. heyetine yediden yetmie kadar Erzurumdaki Trk var ln gstermek iin hararetli hazrlanyorduk. stanbul kaps haricine azametli ve zarif sadrlar, envai spor meydanlar (Futbol, cirit, bisiklet, kou, gre, oyun... her ya iin) hazrlatyordum. Bftgn 23/Eyllde sa bk ordu kumandan Halil Paa (Enver pagann amcas) y (Demir Ali bey) nanile ve Nahcivanl byk han refakatile Erzurumdan Nahcivana yola kardm. Halil paa stanbuldan firar ettikten sonra Sivasta Mus tafa Keml Paa ile grm, dahil vatanda bir vazife verilmesi mah zurlu olduundan, vesatetimle arka gitmeye karar vermi, birka gn evvel Erzuruma gelmiti. Halil Paa ile Harbi umumi bidayetinde, birer kuvvei seferiye kumandan olarak, vsi vazifelerle stanbuldan ayrlm tk. O imal randan Kafkasyaya, ben Tahran zerinden Afgsistan ze rine gurbete kmtk. Daha memleketimiz dahilinde muhtelif emirlerle dne dolaa birer frka mahiyetinde olan kuvvei seferiyeler evvel Rus cephesine, sonra da raka gitmiti. Halil Paa (o zaman bey) ran dahi linde Rumiyeden ileri geememi, ben se salisen Halepten Badada gi dip gelmi, nihayet Halil paa ile Ktlemmare muharebelerinde tan mtm. Ben Ordu Erkn Harbiye Reisi o Kolordu Kumandam, ben kolor du Kumandan o ordu kumandan olarak bir buuk seneye yakn birbiri mizi tanmtk. Halil Paa eesnr, fakat makamnn icab ettirdii ihata ve ar balirtan uzak, pek hovarda merep, irete mnhemik, maiyetiyle laubai bir kumandand, linver paa ki binbalndan beri pek yakn bir arkadamd ve Manastrda ttihat ve Terakki tekiltm birlikte yap tmzdan her haline pek yakndan, vakftm hayatnda Napolyonu pek taklit ettiinden, onun yapt gibi kardeini paalkla Karkaslara; Amcasn Ordular grubu kumanalgyia btn arka kumandan yapm ve nafa mesleinden babasn dah paa yaptrmt. Bu tafsilt buraya kaydetmekten maksadm Hali! Paann bu kerrc bana yapt pek m-
him bir tavsiyenin aleyhinde fena bir fikir hsl etmemesi iindir. Halil Paa Erzurumda benim misafirim olarak kalmt. Yannda bir sabit ar kada vard. Azarbeycana geerek oralarda yaamadan baka arem kalmad diyordu. Kendisine gzel bir zer kyafeti ile ayan itimad bir arkada buldum. cab eden muaveneti de yaptm ve u tavsiyede bulun dum: Halen Azarbeycanda msavat hkmetinin vaziyete hkim ol duunu, kendilerine bir ka haber gndermeme ramen, Trkiye lm tr diyerek bize nakden yardm etmediklerini, halbuki kuvvayi milliye mizin behemahal mstakil Trkiyeyi yaatacan, erge Ermenileri eze rek Kafkaslara hkim olacamm, Azarbeycan veya Ermenistana itilf kuvvetleri sevkiyat grlrse kpr ve tnellerin tahribini ve esleha ve mhimmatn yama edilmesini, boleviklerin de yaknda Kafkas aaca na phe etmemelerini, bunun iin vakit ve zamanile boleviklerle irti bat ve anlamalarn, ngilizlerin Kafkaslarda yaknda yalnz szleri ka lacam, icab edenlere anlatmas ve boleviklere Arpay boylarnda it tisalimize mni olmamalar. Halil. Paa bu zemin zerinde alacam vaadetti. Fakat o da bana pek garip bir tavsiyede bulundu: Buralarda beyhude ne urayorsunuz? drt vilyet ne verirlerse btn arkada lar ekilin orada toplanarak Trkln bsbtn silinmesine mni olun. Krtler bir bel, Ermeniler dier bir bela, brakn keratalar birbirini ye sinler. Buradaki didinmelerimse acyorum. Bu kmaz bir i! Halil pa a bu szleri sylerken aykt ve cidd idi. Fakat ben yakndan tandm iin byle mhim kararlan aklna gelmeden azndan drdn bilir dim. Bunlar iitenler kani olmulardr ki stanbul hapishanesinden Batum?daki Nuri paann firar annda kamas tesadf garibi ile Nuri paann 1 cumhuriyeti teklifi ile Halil Paann bu daha garip tavsiyesi farkna varmadan bu vahim fikri zerketmek veya Trkiyeden ayrlacak farkta yeni bir sergzet aramak iin ngilizlerin yeni bir eytanldr. 23/EyIiilde Heyeti temsiliye namna Keml Paa Trabzon valisinin derdesti iin teklifim vehile tebligatta bulundu. Dier bir ifresinde de yine Halit beyin Trabzona memuriyetini tekrar rica ediyor ve Asabi" yltabia olduunda mahzur gryorsanz Trabzon'un Islh neye ve ne gibi vastaya mtevakkf ise dorudan doruya taraf devletlerinde it tihazn istirhamla iktifa ederiz. diyordu. Valinin tevkif ve Er&uruna gnderilmesi iin Ardasada her ey hazrd. Vali 21/22 de yazp 23 de bana vsl olan ifresinde sadrazamn tel graf ve ifresini vermediimden mteesslren diyor ki: Evet pasa hasret kri, samimiyetim cay bahis ve tereddt deildir. Namus ve vicdanm ve asrardanberi ailece nam nimetini' yediimiz lli Osmana sadakatim ler neyi emrederse andan gayrya ittibam da mmkn deildir. Mte akiben stanbul ile anlamamakla tavassuta alyorum. Tarafeynin hesap ve kitabna muvafk bir netice istihsali mmkndr. Ayn 24 imde Gmhaneye muvasalat edip Eylln sonuna kadar orada kalacam tekrarla herhalde mlakat seniylerme a m itiyak der ve teyidi ihtiram
'
eylerim. Galip bey Trabzoa valisi sfatile ,son ifresini, aleyhinde son bir sohbet olmak zere, yazm bulunuyordu. Nazarnda millet, kuvvayi mil ye vesaire yoktu. Yegne dnd padiaha sadakatti. Bu uurda her eyi yapacan ak sylyordu. Trabzonun elimizden km vaziyeti yoktu. Sivas kongresinin imdiye kadar izah ettiim ni karar ve Mus tafa Keml pagann makina banda mtehakkim vaziyeti kendisine kar bir vaziyet ihdas etmiti.. zzet ve Servet beylerin aleyhdarl uyandrd hakkmdaki kanaatinin yanl olduunu 18 Eyllde Belediye Reisi, Mdafaai Hukuk Reisi imzal telgraf da gstermiti. ' Halkm endiesi u olduu anlalyordu: ttihad ve terakki frkasn dan muber olanlar ve muhaceret esnasnda hkmetin hi bir suretle muavenet ve limayesine mazhar olmayanlar ve sabkan murahhas mes llerm sui idare ve muamelelerinden' dilgir bulunanlar son harekt ttihat ve Terakki manevrasna hamlediyorlar ve mezkr frkaya mensupServet ve zzet beylerin murahhas intihap ve heyeti temsiiiyeye za ol malar, her iki kongre riyasetini Mustafa Keml Paa, riyaseti saniyesini. Rauf beyin ihraz eylemesi, mebus namzedi, intihabat vesair mevzularda kongre tamimleri halkn teredddn ve ahs menfaat veya frka maksad ile istihsaline vasta ve let olmaktan korkmalarm mucip olmutur. Ev velce Erzurum kongresi mukarrerat hakknda fikirler beslemi iken, imdi bsbtn baka bir esasn meydana gelmesi Servet ve zzet beyleri de matlup faaliyet mevkiinden drmt. Dehetli ittihat dman olan, valinin de stanbuldan ald ve padiaha sadakat hislerinin de inzimamile halka bu kabili hazmolan zeminde telkinler yapmas ve hepsinin top lanarak Mustafa Keml paaya aleyhtar bir ekil, hsl etmesi marn ileyhi her dem mteessir ediyor ve Halit beyle ifreli muhabereler yapa rak uzaktan zan ile istedei icraat Halit beye yaptrmak istiyordu. 24/ Eyllde Heyeti Temsiiiyeye unu yazdm:
3. Kolordu Ku^jmdanma
Heyeti temsiiiyeye;
Trabzon muhitini yakndan tefti ettiim gibi oradaki cereyan da daima takip-* etmekteyim. Evvelce de bilmnasebe arz ettiim vehile cereyan milliyi idare ve idame hususunda bendenizin meslekim evvel halk tenvir ve irad etmek ve fik ren ve ruhen bu cereyana kanaat ve samimiyetle balamaktr. rad ve ikna vazi fesini yaptktan sonra yine temerrd edenler grlrse u halde bir maksad hasis peinde koan m d unlar olduu tamamen tebeyyn etmi olacandan onlar da lyk olduklar muameleye maruz kalrlar. Pek byk tecrbelerle tahassl eden bu, prensibi aynen Trabzon muhitine de tatbik ettim. Bir mddeti muvakkate ahvale nigehban ve icabnda hkim olmak zere dokuzuncu Frka kumandan Rt beyi Erknharbile birMkte ve 3. Frka kumandanl vekleti ile Trabzona gnderdim. Mumaileyh kararghm Cevizlikte tesis ile idarei umur edecektir. ki senedenberi kendisini yakinen tandm ve neeabet ve metaneti ahlkiyesini pek ok sevdiim Kaymakam HaMt beyi u aralk Trabzon muhiti iin mnasip bulmam. nk Trabzon vsati w stanbulun entrikalarna kurbiyeti dolaysyla orada pek byk.
? ' I
bir ihtiyat ve basiretle i grmek ister. Halbuki Halit beyin asabiyeti mizac cmlece malmdur. Biz Halit beyden ancak bir harp ve darp samannda lykiyle isti fade edebiliriz. ngiliz telkkisine gelince, cizleri mmkn olduu mddete aikr ve madd br husumetten itinab tercih ederim. Binaenaleyh bu ve bu gibi esbab ile Halit be yin o havalide imdilik mtenekkiren kalmas lzumunu arz ederim. 15. Kolordu Kumandan
Kzn Karabekir
.
t|:
24/Eyll sabah Trabzon valisi Galip beyle frka kumandan Rt bey Ardasada mlki oldular. Vali beyin yannda alt adam varm. 24/25 gecesini Gmhanede geirmek niyetinde imi. Tehiri hareketi iin bin dikleri kamyon krdrlm. Erzuruma gelerek grmekliimiz hususun da Rt beyle gnderdiim mektubu o k u m u , gelemiyeeein sylemi vebenimle makina banda konumak istemi. Halit bey .bu malmat veri yor ve muhaberenin altya kadar temdidile plnlarna yardm edilmesini rica ediyordu. Muhabereye ge balamak suretile grtm. pheye d memesi iin yanma Erzurum valisini de aldm. Galip bey Erzuruma izin ' siz gelemeyeceinden, her halde benim Gmhaneye gelmekliimi yas yor. Akibet 8,15 sonra da Halit bey bizzat valiyi tevkif ve kamyonla rnah'' fzen Erzuruma yola karyor. eref ve haysiyetinin muhafazasn da tekeffl ediyor. Bu hususta icab edenlere ben de emir verdim. 25/Eylide leden evvel Ceneral Harbord riyasetindeki Amerika hey'eti' Er-, zuruma geleceklerdi. Bu heyet geceyi kasabalarda geirmeyerek hari te akta seyyar karyolalarnda geiriyorlarm, yanlarnda fotoraf ve sinema makinalar da varm. Dn akam Mamahatun'dan gemilerdi. Bir Kaftadenberi hazrlmz bitmiti. Mkemmel taklar, adrlar, all ye illi bayraklar uzaklardan fark olunuyordu. Btn halk atl arabal, yaya bu vs meydanla toplanm ve toplanyorlard. Ktaat, mektepler, iki bando, mill mmkaiar etrafa byk Mr gurur ve srr datyordu. Ko lorduca tertip olunan merasim program Kolordu matbaasnda tab ve tev,zi olunmutu. Program:
Ceneral Harbord cenapisrntn riyasetindeki Amerika Hey eti muhteremesmm istikbal proramdr.
stanbul kaps haricinde Tayyare hangar civarnda ihzar edilen adrlarda
Kolordu kumandan paa hazretleri tarafmdan ay ziyafeti, bu esnada

fehit 2 3 4 5 6 yavrulan) tarafmdan arklar, idman oyunlar ve mmka, Cirit ve at oyunlar, ' Futbol. Mill oyunlar ve pehlivan greleri. Avdet. le yemei kolordu gazinosunda.
grbzler
.
Ben otomobille heyeti (Kez) kynde karladm. Birlikte merasim
mahalline geldik. Heyet 3 ceneral olmak zere 17 kii 13 de ofr, fo toraf, sinemac gdbi maiyet var. Harbord heyetine bu miazzam man zarann hsn tesir ettii grlyordu. Fotoraflar almyor, sinema iliyordu. ehit yavrular tarafndan mnasip bir ka szle buket ve rildi. Mektepler de ayn ayr bu merasimi yaptlar. Halk tarafndan m essir* nutuklar sylendi. Btn szler, buralarn hkimi biz Trk'leriz; asrlardan beri byle idi ve nihayete kadar da byle olacaktr. adrlara dnlecek yerdeki takn yannda grdkleri bir manzara kendileri iin canhira idi. ki Erzurum genci ortalarnda byk bir levha tutmu lard: Vilson Prensipleri Madde; 14 Bu trke kendilerine izah edilin ce teessrleri his olunuyordu. Levha kendilerine hediye edilecekti. G rlen bu eylerin fotoraf ve sinemalar almyor ve Amerikada bu varl ve bu levhay gstererek lehimize alacaklarm sylyorlard. adr lara geldik, burada yzlerle hanmn da bulunmasna pek ziyade hayret ettiler. Harbord bana dedi ki: Mhim bir varlk gryoruz, fakat iti raf edeyim ki Trkiyede grdmz bu ilk manzaradr. inde bulun duunuz felkete ramen Trkler uykuda kanaatile dolayorduk. Mmtakanzda grdmz manzaralar bizi hayrete drd. Mill merke ziniz olan Sivas bale uyuyor. Ben bu szleri hayretle dinledim. Mhim bir heyet, phe yok ki mill kuvvetimizi grerek Amerika namna ve belki de cihan namna bir karara mntefni bir kanaate sahip olarak dola yorlard. Ne kuvvetimiz varsa neden gstermiyorduk. Hi olmazsa Mr halk kalabal ve bir halk feryad... Generale cevap vermi olmak iin dedim ki: Ceneral hazretleri bu mmtakamn bir Ermenistan mesfelesi karsnda dvas var. Halkmz, bu dnyada yalnz merikallafln verdii szde durduunu bildii iin Reisiniz Vilsonun sz zenine hakkn silhla mdafaadan vaz gemiti. Fakat onun da suya dt n grdndendir ki yediden yetmie. kadar harekete gelmilerdir. Bu millete tahakkm olunur mu? Size bunu gsteriyorlar, ihtimal geri
mmtakalar buna ihtiya duymamtr. Harbord muhtelif sahalardaki hareketleri grdke hayret ediyordu. Dedi ki: Hudut zerinde dalar arasnda byle bir varl hatrmza bile getirmemitik. Bu byk bir kuvvet. Amerikallar birbirlerile ngilizce gryorlar, biri dierine grd daha canl hareketi gstererek hi bir hareketi karmamaya alyorlard. aylar itik, pastalar yedik. Her hareketi kendi saha snda grmek iin muhtelif bekleri dolatk. Ls oyunu, Erzurum oyu nu, pehlivanlar, cirit kendilerini ziyade alkadar ediyordu. Lisan bilir zabitler btn aralarndaki mklemeleri dinliyorlard. Hepsi hayretle, biz Trkleri Trkiye seyahatinde dahi tanyamamz, bu mthi bir kuv vettir, hanmlar bir yere kmazm, Amerikallar sinemalar grsn de inansn gibi takdirkrane konumalar. Buradan otomobillerle ehrin asrlk Trk bidelerim dolatk. Bakanyo medresesi, ifte minareler, i kale ve saat kulesi, Ermenilerin ya kp ykt yerler, canl bir mze gibi muhafaza olunan iinde yanm
insanlarile karlkl byk konaklar... Tr koa ve Ermeni mezalim! hakknda canl levhalar grld. Yemei kolordu gazinosunda yedik. Pek mkemmel tezyin olunan gazinoda Trk ve Amerika bayraklarnn apraz vaziyetlerinden memnun oldular. Amerikaya geldiimiz takdirde ayn tarzdaki bayrak lar altnda ziyafetler vaad ediyorlard. Yemekler holanacaklar eyler di. Piyano, .keman, fltten ibaret, zabit arkadalardan mrekkep bir ahenk yemek mddetine byk takdirlerini celb ediyordu. Yemekte bir aralk Harbord yine k szn kulama isl etti: Bu varl mem leketinizde baka bir yerde grmedik. Temenni ederim ki bulunsun da biz grm olmayalm. Fakat Generalim bunda sizin ahsiyetiniz grl yor. Maahaza Hudut mntakasmda grdklerimiz ve bir Avrupai sofrada yemek yemek bizde tasavvurumuzun fevkinde bir tesir yapt. Sisi teb rik ederim. dedi. : . Sise muhit olan, heyeti sabit an en medeni ordu zabitamndan fark" U m buluyorsunuz? Grdnz halk, asker ve heyeti zabitan her yer de tabii ayndr. Yarn Ermeniler arama gireceksiniz. Mukayeseye me dar olmak iin burada tezahrat gryorsunuz, dier mmtakalar ihtiya grmemi olacaklar. Sofrada her Amerikal yannda kendileri kadar k ve lisan bilir bir zabit bulunuyor. Kararghn, tedenberi detince ye mekte ba ak, temiz tuvaletli bulunulur. . Yemekten sonra hkmeti ziyarete gittik. Vali Reit Pagaa bas,' ihzari malfat sorduktan sonra General Harbord yle dedi: Amerika sermayesiyle Trkiyeye yardm etmek ister. Bunu hsn, kabul edeceinizi imdiye kadar grtmz ricalinizden ve halknz dan anladk. .Fakat bu sermayeyi himaye iin bir miktar da asker ge tirmek ister. Cevap verdim: Sermyenizi getirmekle siz de Trk ml leti de menfaat grr. Bunun iin bunun mnas vardr. Fakat asker ne olacak? Bunun sizce mnas nedir? Harbord: Sermayenin hini, ha cette her hale kar muhafazas iin mnasip miktar ktaat. Sermayenizi Trklerin yama etmesinden mi korkuyorsunuz yok sa haric bir devletin taarruzundan m? Eer Trklerden korkuyorsanz, bu byk hakszlk ve bizi hi tanmamaktr. Trk her zaman sznde durmutur. Maatteessf bize verilen szde duranlar azdr. Bundan bis imdiye kadar ok kaybettik. Bundan baka Trlderin yamasn ta savvur ediyorsanz, getireceiniz kuvvetlerin daha evvel, ellerinden si lhlarnn alnacam da dnn. Trkn tarihine bakn! Trke ta hakkm olmu mudur? Asrlarca mstakil yaam bir millete askerle hkim olmak mmkn mdr. Mesel u bulunduunuz Erzuruma h kim olabilmeniz iin en az yz bin sng lzmdr. Siz sermayenin kazaneile asker mi besleyeceksiniz. Bu Trkiyeyi istil demektir ki buna rhilyonlar ordusu lzmdr. Ve bunun iin ok byk kanlar akar. Siz Trk szne -itimad edin. Trkler nazarnda Amerikallarn insaniyette
en ileri gitmi bir kavim olduunu tecelli ettirin. Hrriyet ve istikllimisi alacak sermaye bizim iin atetir, Harbord: Hissiyatnz tebcil ederim Katiyyen mutasavver Mr ey ifade etmedim. Memleketinizin saadetini arzu ederini. Maksadm merikada maruz kalabileceim sualler hakknda fikir almakt. Amerika sermayesinin 'Trkiyeye muaveneti iin lzm gibi alacam, Vilyetten sonra gezilecek dier bas yerleri de dolatk. General lerden biri tabya ve klalarn okluuna gstererek. Bunlar yerine mektep ve fabrika yapsa idiniz imdi memleketiniz byle fakir deil, bi~ zimki gibi zengin olurdu. dedi, Generalim, bu grdklerin olmasa, idi. burada bugn Trk mevcu diyeti kalmazd. Asrlarca vahi arlarn, vahi srlerine karg bu tabyalara snarak barndk Vilson Prenslerinin szde kalnasile da ha bir hayli zaman varlmz muhafaza iin bunlar azaltmaya deil oaltmaya bile mecbur kalmaklmz muhtemeldir. Bununla beraber tabya adedince mekteplerimiz de vard. Vahi eller onlar grdnz harabelere evirdi diyerek cevap verdim. Ceneral yapt hataya na dim oldu. zr diledi ve milletimizin bundan sonra refahn temenni etti Heyet akam hareketle, geceyi Erzurumla Hasank&Ie arasnda geire cekti. Bir ka saat istirahat ettiler, kendilerine Ermeni mezalimi hak
kndaki vesaiki verdim. Yanlarnda ngilizce Trk tercman kendilerine tercme edecektir. Heyeti Kars kapsnda bir mfreze ile teyi ettik. Pek byk bir memnuniyetle ayrldlar. Belediye Reisi mmi gibi bir adamdr. Fakat Harbordun sualine gayet gzel bir cevap vermi. Har bord Erzurumda Ermeniler Trklerden ziyade imi imdi hi Ermeni kal mam deyince, Belediye reisi Zakir efendi ste mezarlklar burada. Erzurum ls de Trk, dirisi de! demi. Amerika heyetmden benim temin etmek istediim bir madde idi. Hallerinden onu da temin ettiimi mit ediyorum: Ermenilere yumruk vururken bitaraflklarn kazanmak (1) . Harbord heyetiae , verilen mezalim ve entrika raporu aynen zrdedir. Ermenilerin zulm ve vahetlerinin mtarekedenberi ne halde
olduunu gsterir,
25/EyI!/1335 de Amerika Hey'etine verilen rapor. ngilizler bidayeti mtarekede, mtareke ahkmna riayet etmemiler
bizi pek
(1) Ankara hkmeti Ermeni harektn tehlikeli gryordu. Mustafa Keml Paa yazyordu ki: buuk frkanla Ermenilere bir ey yapamazsn, bam:za bel aarsn. Bilhassa Amerikallar da Trazona da debarkmanla vehameti zm. olur. Ben bunu Amerika heyetine yaptm nmayile 335 de temin etmitim. 336 da i ter benim grdm gibi neticelendi. Harbord Erivanda u szleri sylemi; Parise murahhas gndereceinize Ersuruma gnderin de Trklerle anlasn, aksi halde iiniz harabdr. Bunu Gmrde sall mzakeresinde Ermesi heyeti reisi Hatisysn pek byk bir teessrle syledi.
ok skntya sefalete maruz brakmlardr. Mtareke ahkmna itaatle Elviyei se aeden ordumuz ekilirken, G-mr, Kars, Ahsha, Ardahan, Nahivsn, .Btum mev kiinde ordumuz iin mbayaa ve tedarik ettiimiz klliyetli erzak ,melbusat, eya ve bilhassa malzemei shhiye ve edviyeyi nakle imkn brakmamlar, ve msadere etmilerdir. Bu husus ordumuzu ve -dolaysiyle memleketimizi byk bir ihtiya iinde brakmtr. Ordunun erzakn brakarak dahilden yeniden, tnbayaada bulun mas milleti byk sefalete mruz brakm, bir ok ahali alktan Skn, tohum luklarm da yiyeceklerine sarfa mecbur brakarak bu sene iin dahi memleketimi* halkm byk mahrumiyetlere maruz brakmtr, Baturadan terhis ettiimin ordu nun silhlan yine Batumda depolara vazedilmi, muhafazasn* zabit ve asker b raklmt. Buradaki silhlar kamilen alnarak Ermenilere, Rurnlara, Rus!ara ve rilmitir. Batumda Azerbaycan hkmetinden mbayaa ettiimi* gaz, benzin, mazot gibi eylere vasiyet etmiler, # ktaatmzn getirdii erzaklar dahi vagonlarile msa dere etmilerdir. ngilizler rastgele bahaneler icad ederek OsmanU aabitamm tahkir etmilerdir. Azerbaycan mntakasndaki ordumuz kumandam Nuri paay, Beinci frka kumandanmz Mrsel beyi, Onikinci frka kumandanmz Miralay Ali Rifat beyi mucibi thmet hi bir eyleri olmad halde hapsetmiler ve byk bir kuman-da mevkiinde olduklarm nazar itibare almayarak izzeti nefis kracak muamelelere
manz brakmlar ve hi bir hakk kanuniye mstenit olmayarak bunlar Batumda ngiliz divan harbinde muhakeme etmiler ve muhakemeten bir crm ahit olma d halde Karsta kazara yanan Telsiz Telgraf istasyonu meselesinden dolay Ali
Rifat beyi yedi bin ksur lira tazminat akesine mahkm etmilerdir. Mtarekeyi mteakip Orduyu Osmani terhis edildikten sonra elde kalan efrad da ngilizlere firara tevik ettiler. Bunun iin de pek ok propaganda yaptlar ve firar eden aml Nuri isminde birini ngiliz Yzbas Farel kendi yanna ald. Erzurum a gelirken bir likte getirerek firar eden askerleri ngilizlerin himaye ettiini gstermek istedi. Bif taraftan da bu gibi efrada casusluk yaptrld. Bilhare merkum Nuriyi Erzurum,, . Hasankale, Horasan ve hudutta bulunan ktaatmz nnden, geirerek Karsa gtr dler. Osmanllar Iraktau ekildikten sonra ngilizler Zahuya kadar Musul vilye tim igal ederek bu mntakaya hkim olmular ve o tarihten itibaren aair arasnda
propagandalar yapmaya, istiklliyet fikirleri uyandrmaya almlar, bu suretle Sleymaniyeden Vana kadar olan aairin hkmeti Osmaaiyeye merbutiyetini krk maya almlardr. Rumiye, Hoy ve Van ve Cizre mmtakalarmda bir krt cereyam hsl etmek yekdierinden ayrlmaz iki mslman- karde arasna nifak sokmak iste miler, emdinanl Seyit Tahay ifal ederek bu fikirlerine let etmilerdir. Seyit Tabay para ile rtbe ile tekil edecekleri hkmete riyaset vaadile ifal etmiler ev vel Revandize sonra Musula davet etmilerdir. Seyit Tahays ve emdinan hal kna bir miktar top ve cephane silh vermiler bu suretle emdinana iade etmiler dir. Bir taraftan da ranl Simko aa denilen airet reisini para vesair ile elde ede rek Seyit Taha ile itilf ettirmeye gayret ettiler. Rumiye, Hoy taraflarnda dahi maksatlarnn hsl olmasna altlar. Seyit Taha Musuldan avdet ettikten sonra Rumiyeye Simko aa nezdinde giderek itilf temin e ngilizler' tarafndan verilen top, silh, cephaneyi ve iki tayyareyi getirmek iin 500 deve Revandize gnderilmi olduu haber alnd. 21/Haziran/1335 de ngiliz zabiti Seyit Taha e Simkonun nezdine giderek mzakeratta bulunmular Ve Seyit Taha e olan itilf temin et miler. Revandiz hkimi siyasisi Peyi, Seyit Taha ile emdinaa kazas dahilinde Mazir kyne gelerek emdinan kazas kaymakam Mehmet efendiye emdinan ve havalisinin Ingiliz himayesine veriidiini ve buradaki memurlarla Osmanl asker ve jandarmasnn hemen -kazay tahliye ederek Vana gitmelerini teklif etmilerdir. Bu teklife oradaki memurlar cevab red vermiler. Peyi, Rumiye tarafna gitmi ve avdetinde emdinan! tahliye etmelerini tekrar emdinan Jandarma zabitine yazm tr. Peylin yazd mektupta tideki cmleler de bulunmaktadr. Mektubuma ce-
Tabmrn aldm. Son derece hayrette kaldm. Nasl olur da siz resm yalan sylyor sunuz. Katiyyen Mehmet efendi emdinan kaymakam hasta deil, sizin orada bulunmanz icab etmez, son defa olarak size yazyorum. Gidin... Ve il nezaketten ha ri size kars harekette bulunmaya mecbur olacam / ngilizler bu suretle her tarafta siyasi propagandada bulunmular hkmeti Osmaniye aleyhinde para ile isyan ter tibine almlardr. Mtarekeyi mteakip 1/Knunusani/1335 tarihinde Osmanl askerinin Kars Sarkam, Ardahan ve Kazman mntakalanndan ekilmesi zerine bu havalinin ekseriyeti azimesini tekil eden islmlar, Karsta bir mill ra vcude getirdiler. Bu suretle bu havliyi idareye baladlar. ra ayan takdir bir surette mezkr mntakay idare ile emniyeti asayii muhafaza ettiler. rann idaresi za mannda bu mmtakada fena hi bir hdise zuhur etmedi. Sknet ve asayi her su retle mkemmeldi. Osmanl askeri ekildii srada ngiliz askeri de Karsa gelmiti ngiliz mmessili ray' kabul ve tasdik ile bunlann idaresinden izhar memnuni yet etti. Skn ve asayii muhafazada gsterdikleri liyakati takdir ettiler. 'Fakat az zaman sonra ngilizler getirdikleri ktaatla anszn Nisan/1335 de ray basa rak azlran dattlar. Ve bir ksmn hapis ve nefi ettiler. dareyi kendi ellerine aldlar: Ve slamlarn haberi olmadan bir gece Gmrden Karsa Ermeni askeri ge tirdiler, ngiliz nfuzile Karsta Ermeni kuvvetini tezyid ederek dareyi Ermenilere teslim ettiler. Ermeniler bu suretle ngiliz nfuzile bu mmtakanm her tarafna yer letikten sonra slmlar imha ederek nfusa ekseriyet temin etmee bu suretle bir ok mezalim ve fecayi icrasna baladlar. Bu sebeple bu havalide asayi bozuldu. Her gn yzlerce, binlerce islmn kan aktlmaya baland. ngilizlerin yardm ve himayeleri Ermenileri martt. Ermenilerin islmlar hakkndaki mezalimini arttrd. Ermeniler: Sarkam ,Kazman ve Ardahan hep ngilizlerden teslim aldlar. ngilizlerin nfuzile bu mntakaya yerletiler. ngilizler birka defalar Oltu rasna Oltu havalisinin de Ermenilere verildiini tebli etti. ngiliz zabitleri gidip Oltu rasile grerek kabul etmelerini teklif ve srar eylediler. Oltu ras Kars, Kazman, dr, Ardahan taraflarnda yaplan mezalimi grerek ngilizlere mmaatta bulun mad. Ermenilerin yaptklar mezalimi anlatarak Ermenileri kabul etmedi. Erme niler birka defalar top, makinal tfek ile Oltu ve Bardis zerine taarruz ve tecavz de bulundular ve bir ok kyleri tahrip ve ahalisinden ounu gerek muharebe esna snda ve gerek derdest ederek katil ve ifna eyl edil erse de imdiye kadar da bir mu vaffakiyet elde edemediler. Mamafih taarruzlanna hl devam eyledikleri iitilmek tedir. ngilizler Ermenilerin mezaliminden korkarak dalara iltica eden mslmanlann Ermenilere teslim olmalarna almlardr. Bu maksat iin 1/7/1335 de Kars Mill ras azsmdan Ahmet efendi namnda birisile grmek iin bir ngiliz za biti refakatine iki Ermeni zabiti alarak Kumru Dana gitmi ve mumaileyh ile g rmler, on gne kadar behemahal Ermenilere teslim olmalarn teklif etmilerdir. 5/9/1335 gn bir ngiliz zabiti Kars Mill ras zasndan Ahmet bey ile iki Er meni zabiti ve beraberlerinde 8 Ermeni Jandarmas olduu halde Bardiz tarafndaki airet reisi Eyp Pao ile grerek Ermenilere mutavaat eylemeyi teklif etmiler ve ngiliz hkmetile uramak mhim bir mesele olduunu pek byk cezalara dar edilecei bildirilerek tehdit etmilerdir. gne kadar cevap vermek zere mhlet vermiler mutavaat ettii takdirde bir ok para vereceklerini de bildirmilerdir. 31/7/1335 gn ngiliz zabiti Bonfort maiyetinde drt nefer ve bir Ermeni zabiti Ahmet Robenson isminde evvelce Osmanl ordusunda hizmet etmi bir tercmanla Oltuya gelmiler, Oltu hkmeti muvakkatesine bu civarn Ermenilere verildiini bildirerek Ermenilere arz mutavaat etmelerini teklif etmilerdir. Oltu hkmeti n giliz zabitine hrmet ederek on gn sonra cevap verebileceklerini bildirerek mutavaat tan .imtina etmilerdir. Ve Ermenlerin islmlar hakknda reva grdkleri fecayii an latmlardr. 20/7/1335 de 1 Kazman'a ngiliz zabitamndan bir heyet giderek Ka zman ahalisine Ermenilere mutavaat etmeleri hakknda nesayihte bulunmular ise
dc Erm enilerin haklarnda yp.ptklcn mezalimi dinleyerek ses karmamlardr. 5/7/1335 de Ermeniler Karakurt civarnda bir ka islm kariyesine hcum ederek katliam yapmalar zerine mslmanlar birle erek mdafaada bulunmulardr. 7/7/1335 gn bir ngiliz zabiti gelerek.islmlar zerine top attrm (MumaileyhinIngiliz niformal bir Ermeni zabiti olmas muhtemeldir] Erzurum ngiliz mmessili Kaymakam Ravlinson ile 4/7/1335 tarihindeki mlakatta Kars mmessilinden ald malmatta krk bin islm muhaciri o havaliye toplandn ve fenalk muhtemel bu lunduunu bu meseleyi tahkik iin Karsa gideceini bildirdi. Ve o havaliye gitti. Neticede Kars, Sarkam, Kazman taraflarnda Ermenilerin islmlar hakknda ' byk fenalklar ve katlimlar yaptklarm tasdik etti. Merciine verdii raporda dahi dere ettiini syledi^ Bardiz^ aireti reisi Eyp Paonun ngilizlerin srar zerin mutavaat kabul ederek krk atl ile Karsa giderken Ermeniler tecavz ederek birka atlsn katlettiklerini, bunun zerine Eyp Paonun imtina ettiini anlam vs yine bir defa daha Eyp Pao ngilizlerin teklifi zerine mutavaat etmi iken Er menilerin Verian kariyesine 200 piyade 2 makinal tfek ile baskn vererek kariye ahalisinden bir ounu katil ve mallarn yama etmeleri zerine Eyp Paonun muhalefet ettiini anlam ve Ermenilerin Kaymakam Ravlinsonun eyasn getires otomobile taarruz ederek otomobili yama ve ofrle bir ngiliz onbasn yaraladk larn grm iken yine Eyp Pao ile grerek icray nesayihde bulunmu ve istiklliyetten bahsetmi ve bir krt airet reisile de grerek Krt istiklline ait sual ( ler sormu ve airet reisini de otomobiline alarak dolatrmtr. ngilizlerin bu su retle Ermenileri himaye etmeleri ve yardmda bulunmalar Ermenileri martm* slmlar hakknda icra ettikleri mezalimi tezyit ettirmitir. Ermeniler; slmlar imha etmek zere komitalar tertip etmiler, bir taraftan da muntazam ktaatn top, tfen- gile yevmiye bir veya birka ky basarak yaylalardaki aaire hcum ve katliam yapmlar, mslmanlarn mal ve eyalarm yama ve rzlarna tecavz etmiler" Islm kadnlar askerlerile birlikte plak olarak dolatrmak gibi insaniyete ve mede niyete mnafi tecavzatta bulunmulardr. Bunlardan baka ngilizlerin nfuzun dan daha ziyade istifade etmek iin baz zabit ve neferlerini ngiliz kyafetine koy mular ve bu k y af etle islmlara emir vererek mkl zamanlarda bu desisenin bah edecei muvaffakiyetten istifade etmilerdir. 5/6/1335 gn drdan Bayazda bir ngiliz mlzimi evveli maiyetinde bir Ermeni tercman olduu halde gelerek Bayazt mutasarrfile grmlerdir. Bayazt havalisinin ngiliz hkmeti himaye sinde teekkl eden Ermeni hkmetine verildiini tebli etmiler, konferansn bu tebliinin derdesti tebli bulunduunu bildirmiler ve Ermeni askeri himayesinde onbes bin Ermeniyi bir aya ksdar getireceklerini bildirmiler ve ayn gnde rann Bak tarafna hareket etmilerdir. ngiliz kyafetinde gelen bu zabitin Ermeni oldu u, bu teklifin asl omad::n Erzurum ngiliz mmessili Ravlinson itiraf etmitir. 7/8/1335 gn Kazmana iki otomobil ile ngiliz kyafetinde zabit ve asker gelmi* Karacaviran kariyeii mer aa isminde birinin derdestine teebbs etmiler, muvaf fak oiamyarak yine otomobillerle dra savunmulardr. ngilizce, Franszca lisanlar:na ina Ermenilerden 300 mevcutlu ve ngiliz kyafetli bir tabur tekil ve eklen de ngiliz askerlerine benzeterek ngiliz askeri namile Kars ve Sarkama sevk etmiler* bu Ingiliz kyafetinde gelen rmeni askerleri iinde ora mslmanlarmca ismen tan nan bir ok Ermeniler grlmtr. Bu kyafetteki askerlerle ngilizler Ermenilere taraftar ve Ermenilere yardm ediyorlar diye ayia kararak ahaliyi islmiyenm kuvvei mneviyelerini krmaya ve mslmanlan katil ve imha maksatlarn teshile gayret eylemilerdir. 25.7.1335 gn Sarkama ngiliz kyafetinde Svari ve piya deden mrekkep 200 kadar asker getirmiler, ngiliz esteri koulu 4 top da bu askerle birlikte gelmitir. Ermenilerin bazlar Ka:zman ve M ecpngirf kariyelerindeki is lmlara, biz islmlarla ho geinmek istiyoruz. Bizi islmlar aleyhine tevik edem katliama sebep olan ngilizlerdir. ngilizler bize {Ermenilere} bizim dostluumuza
akmaym, siz slmlar ldrn silh ve cephane bizden diyorlar ifadesinde , bulun mulardr. Ermeniler hem slmlar katletmi ve hem de ngilizlere atf crm ederek tezvir yolunu tutmulardr. Ermenistan kabine reisi Hatizof ngilizlerin Er menilere pek mhim muavenette bulunduklarn lisan kran ile bervechiti su rette beyanatta bulunarak itiraf etmitir: Cenab hakka ok kr Ermeni dvas her yerde hsn kabul grmtr. Yedi vilyet Ermenistana verilmitir. Bu i Pariste takarrr etmitir. Bir emrivkidir. Askerimiz her yerde alicenap hamimiz ngilizlerin cesur askerleri tarafndan kymettar muavenet grmektedir. Mesel bir mahal askerimiz tarafndan igal ve ana vatana ilhak lzm gelince oraya der hal miktar kfi ngiliz zabit ve efrad giderek mslmanlan ifal ve ikna ederek ondan sonra bize ihbar keyfiyet ediyorlar. Askerlerimiz onlarn atklar yolda resmgeit yaparak apanszn en mkl mevkilere kolayca dahil olabiliyorlar. te bu suretledir ki Nahcivan, Vedi havalisindeki icraatmz fethi muvaffakiyet olmak tadr. Ermeniler Kars, Ardahan, Nahcivan, urur, dr mntakalarn igal ettikten sonra, mslmanlan imha maksadn takip ettiini ketm etmeyerek aktan aa Mslmanlarn kmilen kesileceini ve yer yznde mslman braklmayacan sylemeye balamlardr. Bu szlerden ve Ermenilerin her gn arttrdklar meza limden havf eden mslmanlar her tarafa feryatnameler yadrmlardr. Hudut haricinden alman bu feryatnamelerden bir kann sureti merbuttur. Ermeniler hu dudumuza karip mahallerde yedi vilyet bize verilmitir. Sivasa, Sivasa diye barmaya balamlar ve bu suretle slmlar tedhi ederek emval ve eyasn ya ma etmekle beraber katliama da balmlardr. Ermeniler haricin muavenetile igal ettikleri Kars, Kazman, Ardahan mmtakalannda bunca mezalim ve katliamlarla hicrete mecbur ettikleri binlerce islm hanelerine ve Rusyamn muhtelif mahallerin den tevik ve targip ile hicret ettirerek getirdikleri yzlerce Ermeni ailelerine ramen el an bu havalide kesafeti nfus ve ekseriyeti zime islmlardadr- Bu hale kars islmlar kabil deil Ermeni hkimiyetini kabul etmiyorlar. Fakat protestolarna kar Ermeni mezalimine tahamml ve Ermenilere itaat etmek cevabn aldka meyus oluyorlar ve mezalime kar hayat kavgas yapyorlar. Mtarekeden sonra Ardahan ve Ahsha mntakalarn Grcler igal ettiler. Bu igali mteakip Grc ler de slmlar imha ederek ekseriyet temin etmek gayretine dtler. Bu suretle Mr ok slm kan akttlar, binlerce masum kadn, ocuk ve malllere de tecavz -ettiler. Nihayet ngilizlerin tesirile Grcler yalnz Ardahan tahliye ettilerse de yine ngilizlerin delletile Ardahan. Ermenilerin igali altna girdi. Bir ok mezalim ters edilerek beyhude yere Mslman kan aktld. Batumda ngilizlerin himaye sinden maran Ermenilerden ve Kumlardan ngiliz ordusuna alman askerler ve jandarmalar ehirde gizli ve aikr bir ok kanlar dktler. slmlara kasaba da nlinde yaplmadk hakaret kalmad. ngiliz igalinde bulunan Batum ehrinde ge celeri emniyetle harice klamad gibi mslmanlar emniyetle tarlalarna, harig kasabaya gndz dahi gidememee maruz kaldlar Grc hkmeti ngilizlerin Batumdan ekilmesi ihtimaline kar mslman kesafeti ve ekseriyetine bakmayarak bire mslmenlarn silh olmadn dnerek cebren Batumu igal etmeyi ta savvur etmi ve bu maksatla bir ok Grc askeri Batum hududuna cem etmitir ngilizler Batumu terk ederken ekseriyeti azimeyi hiz olan slmlara teslim etmez lerse bir ok ihtill ve karklklarn zuhur edecei, bir ok kanlar akaca anlal makta ve bu halden stidlal edilmektedir. nsan dncelerden baka bir emel ve takip etmediine kani olduumuz Amerika milletinin nazar adalet ve insaniye? hak perestisine bu hususu da arz ederiz. Haziran 1335 de Kara Urganda bulunan Ermeni mfrezesi Sarkamtan gelen yz hane islm muhacirinin 9 inek, 6 at, 209 kile zahireleriyle mevcut para ve yiyeceklerini alm ve bunlan bir ahra doldurarak
kadnlan aramlar zerlerinde bulduklar zkymet eyalar alarak bu muhacirleri
S :." 1 : . " ; .
#,v: gzleri nnde taksim etmilerdir. 4/Temmuz/1335 de Kars ile Otu arasndaki Ak akaleye tbi drt kariyeye baskn yapmlar, birisinin insanlarn kamilen dier lerinden altmar adam gtrp katletmilerdir. Bu kafiyelere baskn yapan Er meni kuvvetinin kumandan Arak namnda birisi olup bu tecavzde mslman lara kar 6 top 7 makinal tfek istiml etmilerdir. Ermeniler 4 /Temmuz/1335 de. 10/Temmuz/1335 e kadar Karakurt mntakasmda bulunan islm kylerine bir hayli piyade, top ve makinal tfekle tecavz ederek islm kylerini datmlar, ezcmle Darphane,, Baky, Armutlu, Hoperek, Kalayav, Akkoyunlu, Kmik, Kanlkaya kariyeleri ahalisinin bir ksmn katletmiler, emval ve mevailerini gasbetmiler, ahaliyi perian bir halde dalara ekilmeye mecbur etmilerdir. Firar edebil eni erde bir ksm hududumuz dahiline iltica etmitir. Ermeniler 5/Temmuz/1335 de Karakrtun 7 kilometre imalindeki Mescitli kyne ve Karakurtun cenubundaki Kelbantepe kyne baskn yaparak ahalisini katletmilerdir. Bu mslmanlar kar istiml ettikleri top ve tfeklerin sesleri hududumuzdan iitilmekte idi. 7 Temmuz 1335 Alakilise kariyesini dahi top ve makinal tfek ateile bombardman ederek mez kr kariyeye tecavzde bulunmular ve bu kariye mslmanlarndan 11 nefer ehit etmilerdir. Akakale kariyesinden Ermenilerin mezalimi zerine firar eden 7 hane halk 9/Temmuz/1335 de Osmanl toprana iltica etmilerdir. Ermeniler 8 Temmuz 1335 de drt top ve iki mitralyz ile Baky ve Glentop kylerine taarruz etmiler, islmlarclan hayli zayiat verdirmilerdir. slmlar da dalara kam ve kaamayanlann da ne olduu anlalamamtr. Kylerini terkeden islmlar hudut civarund adrlarda barnmaya mecbur olmulardr. Mescitli kariyesinden Dervi aaya S/Temmuzda ehit etmilerdir. 12/Temmuz/1335de Gazikaya, Ayntap, Armutlu ve Baky kariyelerine baskn vererek slmlann mallarn yama, mevailerini gasp etmiler ve islm ahaliden bir ounu katletmilerdir. Ermeni ve rumlardan m rekkep 150 kiilik bir Ermeni piyade kuvveti 19/7/1335 de beraberlerinde iki top* iki makinal tfek olduu halde Bulakl kariyesine ni bir taarruz yaparak bu ka~ riyeyi igal etmilerdir. Ermeniler kyn emval ve eyasn yama etmilerdir. slmlardan iki adam ehit ve iki adam mecruh olmutur. Bulakl kariyesini yama ederi Ermeni mfrezesi yine ayn gnde yani 19/7/1335 de Bakyne gitmiler ve bu kye top ve makinal tfekle taarruz etmilerdir. Endaht edilen toplardan 15 ka dar hududumuz dahiline dmtr. Ermeniler Kars mntakasmda Kurudere na mndaki kariyeyi basarak be erkek, kadn katlettikten sonra 33 erkek, bir gelin, bir kz, 440 mevai alp gtrmledir. Bazku kariyesinde bir isi min kardei! kans ve kzm da Ermeniler gtrmtr. 20/Tem m uz/1335 de Ermeniler Kars civannda Berdik kariyesi mslmanlannn 93 kz, 30 inek, 50 koyanlarm Kalukjp Mslmanlarnn 4 kz, 10 koyun ve birok eyalarn gasp etmilerdir. ureget Gineli, Karaka islm kylerinin btn mevaisini gasp etmilerdir. Karsta Yusuf Paa cammn imam ezan okurken Ermeniler talamlar, seb etmiler ve cz&m okumasna mni olmulardr. Kars ve Kazman havalisindeki camilerde ezan oku maa bu suretle Ermeniler mni oluyorlar ve ezan okuyanlar talyor ve seb edi yorlar. Ermeniler Erkent, Gineli, Benekli, Savak kolu ve daha dier iki ky slm- lanm kylerinden kararak ve eyalarm, mevailerini yama ederek ve insanlara hakknda baz mezalim icra ederek Ermeni kylerine datmlar ve bu kylere Er* snenileri yerletirmilerdir. Temmuz/1335 de Karsta Ermeniler Mslmanlarn reis lerini, byklerini derdest ederek geriye sevk etmiler. Yz mtecaviz mslman Osrnanh tafa'as diye tutmu ve mehul bir istikamete gndermiler ve ekseri nslmam casus diye itlf etmilerdir. Kars ve Sarkam civannda yine Temmuz ayiinde Ermeniler slamlarn genlerini toplayarak kaybetmilerdir. Kars ve Gle muteberanmdan sekiz kiiyi imha ve kr avu isminde birini idam etmilerdir. Yine Temmuz/1335 de Ermeniler teklifi harbiye namile islmlarn at kz, araba ve mevailerini cebren toplamlar, bu teklifi kabul etmeyen Akakale ukurundaki
l i r ::';; - .'-
seki mslman kafiyesi rerine 300 piyade, top ve makinal tfek sevkedere'k aha liyi datmlar ve ahaliyi Allahuekber dana ekilmeye, talar arasnda, maara lar iciade imran hayat eylemeye mecbur etmilerdir. Osmanl toprana hicret et mekte bulunan Fahrettin bey namnda birisi hemire zadesi Ali efendi aile sinin be yz ruble paralan ve btn eyalar Temmuz 1335 de Sankam-
& Etmeni hkmeti tarafndan kmilen alnn*t, hududu geinceye kadar ellerinde bir sey kalmayacan syleyerek beyhude yere zahmet etmeme leri .bildirilmi. Sarkam'ta Ermeniler muhacirin ortasna bomba atarak bir ka dn ve bir erkek el ve kollarn kaybetmelerine sebep olmulardr. Ermeniler Kars le Oltu arasndaki -islm kylerine tecavz ederek bir ok mezalim icra etmilerdir. Digor nahiyesinde Kars Mill rasna mensup Ali Kele ile dier bu nahiyenin i bilenlerinden on iki kiiyi Ermeniler derdest etmiler ve -emval ve eyalarn ya ma etmilerdir. Temmuz/1335 de Merdenik civarnda Sucivank kariyesinde 3 top* Te 400 nefe-r piyade ile Ermeniler taarruz etmiler, Mslmanlardan bazlarm kat lederek emval ve eyalram yama etmilerdir. Zarest, Gle, ldr, uregel, Dai baba, Kurudere ve Nahtkiildr Islm ahalisi Ermenilere hara vermekten canlan yanm tr. Mallarn ekip cebir ile alyor ve birok hakarette bulunuyorlar ve eli tutaa adaaolanns birer birer kaybediyorlar. tede beride bulduklan birer ikier adamla rm ldrmlerdir. Temmuz/1335 Mescitti, Alakilise, Hamaml, Hopviran, adv&n, kafiyelerini basarak ahalisinin bir ounu katletmilerdir. Ermenilerin. katli n fus ettikleri srada bir suretle tahlisi nefs edip hududumuz dahiline geen ve be on yerinden sng ile mecruh olan, ve kollan kesik kadn ve ocuklar Bayaztfta Ame rika hey5 etine gsterilmi ve mumaileyhim tarafmdan fotoraftan alnmtr. Sar kam Ermeni mfrezesi kumandan imekyann Saatviran kariyesi ahalisinin imkas hakknda verdii emri, Glayintapl Sleyman isminde bir mslman elde etmi ve mefhumunu anlaynca Saatviran kariyesi ahalisini firar, ettirmi. Ermeniler bu kariye halkndan yalnz sekiz kiiyi yakalayarak katletmilerdir. Temmuz/1335 JEek kariyesi zerine ir" Ermeni zabiti kumandasnda on Ermeni neferi gelerek- ves iti Bakliyeye ait ne varsa kmilen vermelerini bildirmiler ve bir haylisini topla mlar. Ahali szlanmaya balam, bunu bahane ederek katletmiler. Gle taraf larnda ahaliyi oymulardr. Kars ve havalisinde taharriyat yapmlar. Miri mak diye eyay beytiyeyi bile msadere etmilerdir. Kk Yusuf kariyesinde me? a olu Osman aay Ermeniler gn ayaklarndan ba aa asmlar, ikence stmiler, gn sonra yedi bin manat alarak brakmlardr. Alakiiisede Kroiu samndaki Mslman cerh etmilerdir. 19/9/1335 gn ift sathl bir Ermeni Tay yaresinin. utuu hududumuz haricindeki yaylalarda bulunan ahaliye bomba ile te cavz ettikleri hududumuzdan grlmtr. Ermeniler slm kylerinin zehaisim . harmanlarmdan gasp ediyorlar. Ve bir trl bimelerine mni oluyorlar, 20/8/1335 gn Stagan kariyesi arkndaki tarlalardan ekin bimekte olan ahaliye top ve maknal tfekle taarruz ettikleri hududumuzdan grlmtr. 30/8/1335 gn Eraeniler Karaayr, Sofulu kylerini yakmlar ve bu kylere civar drt kyn malanm yama etmiler ve ahalisini esir gtrmlerdir. 1/9/1335 gn Ermemle Hamaml kariyesini basarak Kurban aann 32 nfustan ibaret akraba ve taallukaimi pek fec bir surette katletmilerdir. 2/9/1335 gn Merdenikte 500 piyade, 10 toptan ibaret Ermeni kuvveti Korvat kariyesine taarruz ve tecavz etmiler, birok Mslman katletmekle beraber 3-4 Mslman kyn ve mezruatn ihrak etmi lerdir. 3/9/1335 gn Ermeniler 300 piyade 8 makinal tfek, 4 top ile Malakan yayiasaa ve Bykkuroru kariyesine taaarruz etmiler, bir oklarn katlederek bk ahalisini firara mecbur etmilerdir. Mtarekeyi mteakip Osmanl askeri Aras mm* takasndan ekildiinden ekseriyeti zimeyi hiz ve kesafeti nfusa malik olan Nah* eivan, ah Taht, urur Veda, Zengibasar, dr havalisindeki Mslmanlar Nah mvanda bir hkmeti muvakkate ve ra tekil ettiler. Bu mmtakalar idare, asayif
ve inzibatmn temimle uratlar ve bu hususta byk muvaffakiyet gsterdiler. ngilizler Kars havalisinde yaptklar gibi evvel mmessiller ve badehu bir miktar Ingiliz askeri gnderdiler. Ve imendfer hattn igal etiler. Ve Tebriz ve Tiflis hat zerinde bulunan bu mmtakay igal ve Ermenilere teslim etmeyi kararlatrarak 24 Mays 1335 de ngiliz zabitan kumandasnda 6000 mevcudunda tahmin edilen sunufu muhtelif eden mrekkep bir kuvvet ile bu havaliye tecavz ederek igal etti ler. Ve hkmeti Ermenilere teslim ttiler. Ermeniler ngilizlerin bu muavenet ve nfuzundan istifade ederek daha igali mteakip 27/M ays/l335 de Islm kylerine tarruza balamlardr. Ermeniler bu suretle igal ettikleri Ara mmtakasmda dahi igal ettikleri gnn ferdasnda icrasna baladklar mezalim ile asayi ve inzibat ihll ederek bir ok kanlarn dklmesine sebep oldular. Ermeniler Nahcivan ve ha valisine girer girmez Mslmanlarn silhlarn toplamak bahanesile birok slm* lan katletmeye ve eraf beldeyi toplamaya balamlar, erzak ambarlarna vaziyet etmiler, Mslmanlar bu muamelelerden korkmu teminat istemiler. ngilizlerin tavassutu ile silhlarm kmilen teslim etmiler. Ermeniler Nahcivanda ve Yenicede bulunan ahalinin silhlarn topladktan sonra silh taharrisi bahanesile her gn bir .kye baskn yapmaa balam, baz resamn teslim edilmesini ahaliden talep etmiler ve eli is tutar, akl i keser kimseleri derdest ve takip etmiler ve bir ok mahallerde katliamlar yapmlardr. Bu mezalimin tevalisi ve bilhassa Vedi mmtakasndaki slmlara iki alay ile taarruz etmeleri bu havalide galeyana sebebiyet vermi ve slm arn bu suretle lmektense her trl fedakrl gze aldrarak Er-, menilere mukabelede bulunmalarn inta ettii iitmitlr. Ermeniler Revan mm takasnda Vediibasar denilen mmtakada Islm kyleri ahalisine Temmuz iptidala rnda tecavz ve icray mezalime balamalardr. Silh toplamak bahanesile bir oklanma mallarm gasp etmiler ve bir ok erkekleri ve bilhassa resay yakala mlar, ikence etmiler, katletmiler, baz kafiyeleri yama etmiler bunun .zerine Mslmanlar kariyelerini brakarak firara mecbur olmular ve kadnlarm Ermeni lerin \ecavznden masun bulundurmak iin emen kariyesine toplamlar, Ermeniler on sekiz kariye kadnlarnn topland, bu emen kariyesi zerine de tecav* etmiler bu sebeple bu on sekiz kariye erkekleri toplanarak kadnlarn muhafazaya almlar. Ermeniler top ile makinal tfekle yirmi be gn bu ahaliyi tazyik ede yek bir oklarm kati ve ifna etmilerdir. Van ve Samsun alaylar namlarn ver dikleri askerlerin bu mmtakada kati ve fna ettikeri erkek ve kadma miktar pefe oa bali olmutur. Ermeniler Vedi mmtakasmda Temmuz/1335 iptidasmda tayik ve katliam yaparlarken urur, ah taht,. Nahcivan. mntakalannda dahi islm.tara tecavz etmee kati ve ifnada bulunmaya teebbs etmiler, resay toplam lar ve silh taharrisi namile slamlarn mallarm yama ve genlerini toplayarak semti mehule evketmiler ve defaten on kariyeyi basarak kariye ahalisini kat letmiler ve kadnlara tecavz etmiler bu vaka zerine Mslmanlar kadnlarm toplayarak muhafaza etmeye almlar, Ermeniler top ve makinal tfekle tecavz derek ve zrhl tren istimal ederek bir ok kadn, oluk, ocuk mahv ve ifna etmi lerdir. Ermenilerin Nahcivan ve erir mntakasma taarruz ve baskn yaparken ku mandanlarnn ktaatna verdikleri emirde aynen u cmleler vardr: erir aha lisini Ara s ayna dkmek nc Alay kumandannn vazifesidir. Maksat ah* taht ve Kervan kariyelerini batrp ora mslmanlannt dahi Ars ay arkasna dkmektir. 14/Tem m uz/1335 de Ermeniler Zengibasar mmtakasmda 18 ky aha lisine iki ay iinde kylerini terk edip gitmelerini teklif etmitir. Bunun zerine kynden kanlara tecavz ve mallarn yama etmiler. Erkek ve kadn katlet miler. Ahali ne yapacan arm, Ermenilere kendilerine iliik edilmemesi ii ne isterlerse vereceklerini bildirmiler. Para, mal ve silh vermilerse de Erman iler yine bir trl raz olmam bu mmtakay muhasara etmiler ve ahalisine her trl fecayi ve mezalimi yapmlardr, Ermeniler Revan ehrinde geceleri. slm hane!#-
fine tecavz ediyorlarm. Mallarm gasp ve rzlarna tecavz etmek gib mezalim icra ediyorlarm. Kasaba haricinde hatta istasyon yolu zerinde gruptan sonra ge en slmlar kaybediyorlarm. Krda, sahrada hi bir slm bulunamyormu, Bulunan slmlar derhal Ermeniler yakalayarak katil've ifna ediyorlarm. slm zenginlerinden paras gaspedilmeyen hemen hi kimse braklmam. Revanm K ab ristanlk mahallesinde Ali olu Cebbarn gznn nnde evine girmiler, namusuna tecavz etmiler ve sonra katletmiler. Ve kadnlarn da memelerini kesmilerdir. Revgn etrafndaki kafiyelerden. Ermeniler topladklar slmlar Krkbulak Amyaneme gndermiler, bunlarn akibetleri mehuldn Revanda bulunan msimanlann . ksm azami bu mezalimden firar etmiler. Dalarda talar ve maaralar arasnda a plak vakit geirmeye mecbur olmular, bu sefalet sebebile ilerinde tifo has tal da karak mahva mruz kalmlardr. Bambek Karakilisesinin cenubundaki Maymak dann cenubu arkisinde Dereke denilen mmtakadad slm kariyele rine Ermeniler tecavz etmiler ve katliam yapmlar, bu civar halknn akbetleri min ne olduu mehuldr. Eremniler Kamerli mntakasmda slm kariyesi aha lisini katletmiler, Aras'a atmlardr. Bu mesele slm ahalisini korkutmu bir oklarnn emval ve eyalarn brakarak dalardan firar ederek civar slm kylerine fei.dudumuKa. iltica ve hicret etmelerine sebep olmutur. Revan mntakasndan Gor, merulya, ve Sfla, Abbas, iran, Rihan, Cefandr, Buranl kariyelerinden Bruki ire Ermenilerin bu mezaliminden korkarak dokuz yz hanede:be bin beyz krk be nfus hicret ve hududumuza iltica etmilerdir. dr mntakasmda 10/Temmus arasnda slm kariyelerinden. silhlarm teslim etmelerini teklif etmiler slamlaf mutavaat gstererek en evvel Srmeli, Gelgel, Karabulak' ,ncesu, Harabe kariyeleri feslim etmiler, Ermeniler, bunlarn silhlarm aldktan sonra resasm toplaya mk katletmilerdir. Bu vaka ikerise o mmtakada bulunan yetmi ky korkarak . tekliflerine kar teminat istemiler, bunun zerine Ermeniler slm kariyelerine tecavz ederek bir ok kyleri ve ahalisini katliam etmilerdir. Ermeniler 12/8/1335 .gtrn dr mntakasmda Molla mer cenubundaki Tavuz ky kariyesine bask yaparak ahalisini kmilen kati ve ifna etmilerdir. 13/8/1335 gn Yukar Katn, Aa K atn kafiyelerinin erkeklerini kmilen toplamlar ve ekserisini katletmiler dir. Yine o gnlerde likos (li Hoca), Paratis, Hamurkesen kariyelerinin erkek lerini tefrik ederek ekserisini katletmiler. dr civannda 21 slm kariyesine bas kn vererek datmlar. Mslmanlardan yakaladklarn katletmiler, kadnla* m plak olarak Amyanezne gtmlerdir. Bu kylerden yedisinin ismi Kolihey, Kerm Ark, Canfeda, Kaparice Kllk, Yac., Kitidir. dr havalisinde bu> lunan resamn ksm z&m toplanm ve Krkbulak ve Amyanezen taraflarna gnderilmise de bunlarn avakibi mehul kalmtr. Bu hareketler bu miti taka hai lemi izab etmi, bilhassa yaplan mezalim ve namusa tecavz Islm kadnlarn p lak olarak askerleri arasnda gezdirmeleri ve 'asker hayvanlarna bu suretle bindiril) gtrmeleri ahalinin galeyanm ve bir ksm slmlam mdafasm mucip olmu vc bu suretle Kulp mmtakasmn slm aairi. eline dt istihbar klnmtr. dr mmtakasndan Srmeli, Karahai, Yairaa kariyelerinden ve Zilan airetinden. seksen yedi, hanede beyz elli be nfus hududumuz dahiline hicret etmi. Erme aIet bu hicret edenlere bir ok telefat verdirdikleri gibi bir ok emval ve mevaerini de gasp etmilerdir. Kazman ras datlarak Ermeniler Kazmana gel dikten sonra evvel Kazman etrafnda yollarda tede beride grdkleri Islmlann eya ve emvalini gaspetmey.e balamlar ve sonra eraftan bazlarn ikencelerle katletmiler, resay toplamlar ve daha sonralar katliam etmeye ve Islmlan ifna etmeye balamladr. Kazmanl Kadnm olu Aziz efendi yannda bir arkada ve ailesi ile Karsa giderken Teknis ile Aadedeler arasnda Ermeniler bunlarn elle- . sini kesip yanlarnda vcutlarm delerek atklar ceplere ve burunlarn, kulaklarn* dudaklarn, kesip gslerine at klan ceplere koymular ve gzlerini oyup
karmlar. ki kadna da eni muameleler icra ve namusuna tecavzden sonra kat letmilerdir. Kazman erafndan Mustafa efendi zade Aslan bey ile zevcesi Ninehanm eraftan smail zade Ahmet efendi ve refakatlerinde slm, muhiplerindcsa Halatyan Nazar olduu halde Kazman'dan Karsa giderken bir Ermeni karakolu-. nnden geerken ose stndeErmenile zerlerine hcum . ederek drdn katle derler. Burun ve kulaklarm keserler vakadan haberdar olan Kazman ermeni me murlar Aslan bey ve refiklerinin cesetlerini kasabaya aldrrlar ve kasabada gezdi rerek ahaliye tehir ederler. Bu vakay gren Kazman ahalisinden bir ksm eya,
ederler. Eremniler bu frsattan istifade ederek Ermeniler 11/8/1335 gn Kazman erafm toplayarak semti mehule, sevk etmilerdir. Bunlardan Mehmet bey namndaki zatn cesedi, 17/8/1335 gn Kars cenubunda ve Kkzaim kariyesi civarnda bacaklarma kaba etlerini cep eklinde yrtarak ve ellerini mezkr cebe sokmak suretile ve ikencelerle katledilmi olduu halde bulunmutur. Ermeniler Ka zman etrafnda bulunan slm kariyelerine de basknlar vererek bir ok bignah islm katletmilerdir. 10/7/1335 gn slm kariyelerine karg kullandklar top lana sesi hududumuzdan iitilmekte idL^Grk kariyesini bu suretle basarak erkek lerini kati ve mallarn yama etmiler ve kadnlarnn namuslarna tecavz etmi lerdir. Ermenilerin terakki ve ticaretine mni oluyor diye slmlara dkkn agtzrmamlardr, Kazmanda Ermeniler kadnlara dahi ikence yapyorlarm. Kadn lan cebren hkmete gtrerek darb ediyorlarm. Mahmut namnda bilinin ailesini: gr bir surette dsrp etmilerdir. 10:20/8/1335 de Ermeniler Kazman ahalii isl miyesin katle balamlar ve br ksmn camie doldurmular bu felketi grerek kap ukuram ve Kkrtl dana ve ksm zami a plak kadn ve ocuk olmak zere iki yz kadar nfus can atmlar, ta diplerinde maaralarda imran hayata mecbur olmulardr. 22/6/1335 gn ermeniler Kazman kasabasnda slmlar beygir ve esterlerini kmilen toplamlar., erzak ve emvalini brakarak firar
Kazmanda Islmlann emval ve eyasn yama ederler.
V E S A K
Suret:
Biz Rusyann Revan vilyeti dahilinde bulunan Zln airetmdeniz, Bundan bir ks gn mukaddem Ermeniler tarafndan cebr surette top ve silh kuvvetile mealekelimizden tard ve tebid olunarak btn emlk ve sehairimizi terk edip Karakilise kazasnn hudut nuntakas dahilinde Talk arazide muvakkaten iskn ettik. K.. takarrb etmektedir, k tedarikinde bulunmak bulunduumuz gayri mm kn olduundan ileride memleketimize avdet etmek mmkn olmad takdirde M * maliki Osmaniye dahilinde mnasip bir mahalde isknmz iin emir ve iar buyurulmas msterhamdr efendim,
Karakilisede Zeyln Aireti Reisi
Aptliettah
Suret:
Kazmann Horasan cihetindeki bin haneyi mtecaviz aair kmilen afairime mensup ve ksmen akrabay cizdir. u gnlerde Ermenilerden grdkleri mezalim ve hakaret kendilerini ebediyen mahv ve izrnihlle uratm, istimdad yolunda vuku bulan feryad dilsuzaneleri cierleri paralayacak raddeye gelmitir. Kendimizi mas sile hali mdafaaya mecbur etmitir. Asker olmak 'istimdada gitmeye mni oluyor., Ebnay cinsime ve aairimin hayat ve imdatlarna yetimemek ile bittabi mnevi bir mesuliyee hedef olacaz. Farz- muhal olarak ahsm itibarile gitmemek lss
STKLL HARBMZ
81*
gelse de galeyana gelen aairimin hareketine mni olmak iktidarm haricindedir. bapta ne gna davranmak icab edeceine dair hareketimin tyini mstezenidir.
Bw
Eeyln Aeritei Reisi htiyat Binbas
.
'
* Suret:
"
AH
Kars Te Kazman hududunda bulunan ebnay cinsime velesima aairine men sup ekrada kar Ermenilerin yaptklar zalimane ve khirane hareket bizi tamamile imhaya yz evirttirmi,, beher gn ekerlerinin mevcudiyetinden istimdad talebin de bulunmaktadr. Bu istimdad mtemadiyeler cierlerimize tesir etmi, badem hayatmz teenni bir surette beklemek bir vehile tahamml haricinde olduunda slm aairin mezalimi dilsuzanelerine itapta btn mevcudiyetimle mecbur kaldrnsa da asker bulunmak itibarile bil emir gitmek muvafk olamayaca zehab istidam devletlerine dehalete beni mecbur etti. Sabrszlkla intizardayz. Msaade buytrulmad takdirde galeyana gelen aairi mevcudemi teskine iktidarm yoktur. Btn aair ise bu haldedir. Ya mezalimi vakianm oradaki milletimiz vesair mil letler zerinden reF esbabnn istikm line veyahut ne suretle hareket edileceinim mbasms ltuf t merhamet buyurulmasn? selmet namna arz eylerim. Ferman
Sebiki Aireti Reisi htiyat Binba . Aptlmecit
Suret:
u al seneye- kariptir ki, vahiyane hareket eden galim Ermenilerden grm yevm grmekte olduumuz zulm ve hakaretin tarifi gayri kabil olduu cmleye sssellemdir. Maamafih yine bu sralarda canavarcaSna muamele yapmakta olduk lan bir takm yerlerden ileride*' sos bilen byklerimizi derdestle imdilik tevkif vs bilhare negna muamele edecekleri de mechulrnzdr. Ve bir de nahiyemizde h kmeti mahalli ittihaz ettikleri Karakurt tan gidip gelen yolculann ve civar kurcada deirmene giden adamlann ellerindeki kz, inek ve anamn dahi yiyecek ekmekferini bile cebren almaktadrlar. Rkbmuza mahsus atlanm ve kendi rz ve na musumuzu muhafaza etmek iin elimizdeki tfeklerimizi peyderpey toplamaktadrlar. Artk buralarda pek sahipsiz kalm olduumuzdan ve ok yerlerde dahi Islmlan katieyledikleri reyuiayn mahede olunduundan bu sziblanmzn icab eden ma hallere bildirilmesi zira biziere yakn bir devleti muazzama olmad gibi uzak yer lere gidip halimizi anlatmaya Ermenilerin ihafesinden takat getirmeyip szleri vastaderek ibu niyaznamemizin takdimine ietisar klnd. 4/Temmuz/1335
Karapnar kariyesi ahalisi namn* zner Sksret:
inenmesi smsammimi namusu millimizin mdafaas iin Cenabhakkm da derkr adaletine sndmz ve hukuku mebbedemmn tezahrn beklediimiz bir srada firaren gelen Vedibassrk Musa olu Ekber, Aptullah olu brahim nam ehasn ifadelerine nazaran dman bimsnm khir penesile viran olmu krk be pare ky ahaliyi slmiyesinin ilticahghian olan drt byk kyn merkezi olmakla beraber drt afeiymin dc kspsx mesabesinde bulunan Bykvedi de Javaii mezkreyi m
mhas mukarrer bir ktei mSsumenin mlevves ayaklar altnda
318
STKLL H A K B lfe
.
manda mezaristan haline ifra edecek derecede iddetli ve kasl bir msademen,ta balad ve sekiz topla tahminen drt bin kiilik Ermeni kuvvetinin bir hakla sebaane ile kariyei mezkreyi kuatt ve her trl vesaiti mdafaadan mahrura ve mazlum islmlarn be kilometre mesafede kin tren hattndaki zrhl vagonlar dan mthi bir surette bombardman edilmekte olduklan ve melunlarn maksad aslilerinin hasad mevsimi olmak hasebile ahal islmiyeyi dalara datmak ve k k lerdeki mezruata tesahp etmek olduu anlalmaktadr. Hkmeti Osmaniyeyi tem sil eden vicdanperver nizlerin ksz ve zayf kalan ehnay cinslerinin vahete kur ban olmalarna katiyyen raz olamayacaklar hakkndaki emellimizde sabit olduu > , muzu aydanberi devam eden fervad ve figanmzla izhar ettik. Zavall kadnla rn, ak sakall ihtiyarlarn, st emen ocuklarn velhasl beer cildine brnm b tn felekzedelerin destigir olabilecek hamiyeti raendaa, etrafnda grmedikleri ii hakk hakikiyi sng ularnda parlatan kuvvetlere kar mukavemet edemiyecekeri tabiidir. Aladk,' szladk, yazdk, bardk millet prensibi maskesi altnda be eriyeti ezmeye abalayanlara bile feryad ettik. Kafalarmzda patlayan glle seda lar yznden iitilmedi. lemi islmiyetin yegne hamii rnfki olan halifei ruy zeminin riyasetini deruhte ettii hkmete de feryadmz isma edemezsek art kime gidelim, hangi yabanclara sarlalm, bu ikyetimizin mercii aidine bildirilmesi^ beraber bizi zulm kahr altnda ezen millete kar hayatmm mdafaasn - istir ham eyleriz-,
ffa&eivan ve ahalisi ekili Cebbar zade
Nakt
Surels
. Bundan gn mukaddem bir ngiliz Generali Ktek" gelerek beni yanma istemi ve Ermenilerle aramzdaki mnazaann esbabm sormutur. Mbazaanra yeni olmayp eski olduuna ve biz mevcutca kendilerinden kat daha fada ld mz halde kendilerine imtiyaz verilip faize niye verilmediim cevaben syledim. Eer dil olduunu tasdik ettiimiz ngiliz devletinin hakkm vermekten ictinak ederse krt milletinin krlacan ve dier milletin de bu idbete dar olacam bil dirdim. Ceneral neleri istediimizi sordu. Cevaben: Erzurum, Erzincan ve btiis Krdstan' istediimi syledim. Mteakiben Ceneral Trkiyeyi sevmediimizi ve bunlan vermee raz olup olmayacan sordu. Siyaseten sevmediimizi ve meseleyi devletlerinin hal edebileceini syledim. Ceneral bizim sulh konferansnda efkr mz mdfaa edecek adamlarmzn olmadn ve bizde siyas zevat bulunmadm syledi. Kendisine kardelerimizin dvet edilmedii bir mahalle nasl gidebilecei mizi ve bu eraiti hiz Dersaadette adamlarmz olmadm ngiltere hkmetmia bunlar nazar dikkate almasn rica ettim. Ve drt bin sene zarfnda biz de adam yetitirebileceimizi ve biz de iktisab marifet edebileceimizi syleyerek Ceneral
Ve Ermenilerin btn mezalimini anlattm. Bunun zerine ben* otomobiline alarak gezdik ve bize yardm etmeye alacan syleyerek Kazman#, gitti. Orada bir gece kaldktan sonra esbab mnazaay anlamak zere Karakurta gitti. Ermeniler imdilik Karakurt kazasnda silh patlatmakta ve silhlarn verme yen mslmanlan oradan karmaktadrlar. Yaknda bizim tarafta da bu icraat* Ihagl&yacaklam zannediyorum.
memnun ettim.
'
Smet:
nls olunur ki Karafcurt nahiyesinden gelen Ermeniler hkmeti bizim bala ilnza getiren felket birer birer Allah rzas iin ve Peygamber akna olsun Avru pa'daki devletlere bildiriri. ayet eer bildirmediniz ise yarn kyamet gnnde t u z u maher kurulduu gamanda ban teal hazretleri Kad olur, Peygamberimiz efaati lur, bcmlemiz size davac oluruz. Andan sonra; 1 Ker bir karlyemizin ikier er kii erafmzdan derdest edip on gn. ka dar a susuz hapis brakr, gnde yz elli aa vuruyor. Paras olan da kendini kamm geri alyor. Olmayan ldrr. 2 Mal, Davar alr kuvveti yevmileri kat edilir. 3 Gnde bir iki kariyemizi top ve mitralyz ile ykp yakmaktadr. Dahi. M m rana mdahale olunmaktadr. Dnk gn Mescitli vc Alakilise, Hoyviran ve adrvan karyelerindeki olan slmlar zerine taarruz ettiler. Yirmi kii ehit ve tuz be kii mecruh olduunu, eer byle devam ederse Kars ve Erivan vilyet lerinde islm nam kalmayacak. Alt yz senedenberi umum devletlerin iinde olanMmlara boyuna zulm ve tadiye mbtel olunmam. 4 Kars ve Erivan ve Batum vilyetlerinde ve balda tahrir olunan vilyet" & er cihan yznde ne kabahat etmilerdir ki gaddar keip Ermenileri zerine musal lat etmiler. Muhafazamz iin baka bir devlet yok mu idi ki tahlis olunmakl mz iin gelse idi. Ermenilerin iledii zulm ve tadiler (edad, Nemrut, Firavun) samanlarndanberi vuku bulmamtr. Ve imdiki halde bilcmlemizin hayatlar tehlikededir. Bu gibi mazlumiyetimizi 1 zm gelen makamlara bir an evvel bildirmi efendim. 11/T cmmuz/1335 1
Gazikayadan cemoiu Osman
Gazikaysdan. VsHolu Ahmet

Aa Kplcedea
Yukar Kplceden
Aa Kplceden
Aaolu Bekir
Kadir olu Ftka. Sleyman
Mehmet olu Esat Efendi

Suret:
nha olunur ki; Karakurt nahiyesine gelen Ermeniler zulm ve teaddiye bala m gnde bir iki kariyemizi harab etmeye alyorlar. Ermenilerin zulm ve teaddisi belki edad ,Nemrud zamamndanberi meydana icra olunmanl gnde bir iki kymz top ve mitralyz ile gasp ve karz etmektedir ki tazallm hal edeceimiz evvel Hazreti Allah ,saniyen Peygamberimiz akna maruzatmz vehile eer ha limiz byle giderse naa aile alt yedi bin haneye kadar diri diri Ermeniler elinde mezara ilga olunacamza phe etmeyesiz. Merhameti lilerine ddalet ederiz. Ve her lzm gelen makamlara bildiresiz. Olbabta mazlumlarn ahvallerini bildirmeniz.sastercadr. 10/Tcmuz/1335. emdik olu rtl kafiyesi Aa zade
Bekir
^smna Sleyman KoH ' Klce kariyeli Sait Abad
Kazka kariyesi namna Acem olu Osman
Yzba erif olu., Hac Salih
Zjln Aireti Reisi Rasdn
Armult kariyeli
Rstem olu
Suret;
Cihsna adalet ve msavat mmessili olduunu iln ve aleltlak her ferd ve ce miyeti beeriyenin mdafaai hukukunu tekeffl eden ngiliz devleti muazzama! fahimesi icabat siyasiye ilcaat vesilese iki mah evvel ramz ilga ve zays mntehibesini tard ettii srada mal ve can ve rzmzn taht emniyette bul umduu taahhtle ramzn yerine Ermeni heyeti hkmetini ikame etmi idi. Fakat hey hat ki bu taahhdat yalnz kuru mevaitten ibaret kalmakla beraber hayatmz, mev cudiyetimiz, istikbalimiz mahv ve ifna edilmektedir. Bu kabilden olarak ngilizler ekildikten sonra hkmeti Ermeniye tarafndan her trl tasvir ve tasavvurun fevkinde ik olunan ve elan btn iddetile icra edilmekte olan vahet ve mezalime tarihi cihanda emsali namesbuk cinayat sahifeler dolduraca cihetle tafsilinden sarf nazar edilmitir. Yama ve imha edilen emval ve eya ve mlkmz Ermeni top ve kllan altnda her gn feciane ldrlen efrad ahalimizin keza her dakika he defi taarruzlar olan kadnlarmzn, namusumuzun muhafazasna bir sed ekilecei midile cinayati nifiden bir kan arza tevessl ediyoruz: Kazman ra reisi ve mutasarrf sabk Aslan bey refikas ile ve eraftan Ahmet bey ile iki hizmetisi Karsa giderlerken msellh Ermeniler yollarn keserek Aslan beyin refikasnn rz na tecavzden sonra insaniyet kabul etmeyecek derecede peini takip ederek sureti feciada katletmiler, keza Kk Yusuflu mer Aa sade Osmann malik olduu servetini kendilerine terk iin bin trl ikenceden sonra tepesi st asarak yedi bin mana tn gasp etmiler ve badehu serbest brakmlardr. Keza tekmil erbab fikir ve aniya ile ileri gelenleri ksmen katil ve ksmen hapishanelerde cefa ektirmekte dirler. slamlarn imhas maksat mahsuasile takip edilen siyaseti cebbaranenifi ssn fiiliyesi her gn tekerrr etmekte mal, can ve rzmz her an Ermenilerin hedefi tii mezalimi bulunmaktadr. Ah ve eninimizin dinlenmedii, dinlenmeyecei ken dilerine temin edilmi olmaldr ki pek tabii ve pervasz icrs klnan vahet tevali we teeddt etmekte bulunduundan medeniyet ve insaniyetin tekml ettii asr ha zrda mruz kaldmz bu felkete acyacak, bizi can ve rzmz kurtaracak bit hkmet, feryadmz dinleyecek, bize istiaan ve istinad edecek yegne cemiyeti beeriye arasndaki adaletin temin ve tevziini fiilen ispat edecek Amerika hkmeti fahimesi olacam takdir ederek hkmeti marnileyhanm sahabet ve siyanetine dehalet ettiimizden nazar ittla fahimanelerine arz ve iblna dellet ve inayet buyurulmasn istirham eyleri. . Kar# Vilyeti Ahal slm iyet Namna Millet Vekili '
,,
Bekir
26/Eyll gece Trabzon valisi gelmi. Bugn grtm. Trabzonlu! ann bir ngiliz debarkmanmdan korktuklarn, kendisi kabinenin ekilmesine taraftar olup iki defa yazdn ve bir daha arzu olunursa edit yazacam beyan ve Kuvvayi Milliyenin kudretine imn etti. 'Trabzon halknn zat ahanenin beyannamesine cevap olarak hasrladklar bir msvedde g o s terdi. Zelilne szler dedi. Evvel siz kani olmalsnz ki, ingilizlerin kudreti olsa Trabzonu oktan igal ederler. Elimizden silhlan aldklar gn bu olacak ve oras Pontus, buras Ermenistan olacak. Bu emeller
tahakkuk ederse o saman Trabzonlularn evvel mal ve namuslar, sonra da kalan varlklar ebed mahvolur. ngilizlerin igalini farz teek bile arkasndan asl olan dier bellar gelemeyecekse ne hkm olabilir. Rus istils gren Trabzon bile bugn her mevcudiyetmi muhafaza ederek kurtulmutur. Vali bey cereyan milliye tamamile taraftar olduunu, vaziyeti daha iyi kavradn syledi. Sadrazama ekilmesinin bir lzumu mbrem oldu unu mbeyyin bir msvedde yazd. Galip bey stanbul hakknda bas malmat verdi: Harbiye Nazr S leyman efik paa, elfaz galiza istimalile, icabnda bir taburla gelip iste eliini derdest edebileceini sylyormu. ryan zade Cemil Molla Pa diaha haber gndererek Padiah iin feday can eden sadrazamlar g rlmtr. Fakat Sadrazam uruna feday can eden padiah ilk olarak kendileri grlyor demi. Galip bey diyor ki: Ferit Paann veya bu mm hkmeti zamannda Avrupaya gidecek sulh murahhaslarnn imza layaca eylere milletin itimad etmeyeceini imdiden' yazmak da kabimeyi drmeye saik olabilir. Trabzon gibi garkn en mhim bir yerine vali tyin olunan. b\ zat hakkmda tevkifim mteakip alnan malmat buaa sicillini gsterir: a Kendi menfaatinden baka bir ey dnmez; lisan vicdaninin katiyen tercman deildir. Her vakit iki yzldr. . b - Daima rak ier ve kumar oynar. c . Halihazr hkmetin mverrieidir. Kendisine Dahiliye Vek leti vaad edilmitir. d - Rum kulb azsmdandr. Evinden Rum kulbne bir de telefon Yardr. e - Suiistimal ve bor yapar. stanbula giderken drt i, alt d ls tik gtrm, elli liraya -satmtr. Yaverine otuz madem altn borludur. cab edenleri telgraf msveddese birlikte Heyeti Temsiliyeye yad dm. Trabzona da, Zatahaneye hazrlanan msveddenin Trabzon halkn iekedar edeceini, ak lisanla milletin itimadna lyk bir kabine istenil mesini yazmalarn ve ngiliz debarkmanmda korkmalarndaki mnaszl izahla, halka iyice anlatmasn Rt beye yazdm. Rt bey 28 ak am Trabzona varmt. 27 de icab edenlerle grm, tavsiyem vehile teferruata ait hususatm hallini tiye talik etmitir. 20/Eyll tarilile M dafaa! Hukuklara, Trabzon Mdafaai Hukuk Heyeti merkeziyesi imzase telgraf yaslarak: Sivas kongresinin Erzurum kongresi mukarrerat esasiyesine mugayir icraat yaptndan bahisle, Vilyat arkiyye kongresinin izdii hudut haricinde li bir karar kabul edilemiyecei tamimini de haber alarak iptal ettirdim. Kabinenin tebdili ve meclisin almas hedefi mesaimiz olduunu ve bir tehlike karsnda Erzurum kongresi karar
muta olaca fikrim hsn telkki ilo heyeti temsiiiyeye kars samimi yakacaklarn vaad etmitir. Valinin alnmas ekseriyetin memnuniyetim mucip olmu. Beyanname! hmayuna cevaben Rize, Srmene, Turu! aha lisi Ferit Pasa kabinesine itimad etmediklerini yazmlar. Dier mlhakat ve Trabzon da yazacaklarm. Cereyan mill' her tarafta matluba muva fk olup, nefsi Trbazonda baz elasm bu ittihatlk manevrasdr, dedikodularna ramen iyi bir eklde imi. Yanl fikirlerin tashihi ve ef kr umumiyemn tenvirine alyorlarm. Talimatm vehile, Vali vekili olan defterdar bey Trabzon valisinin mli milliyeye muhalif efkr ve e f alinden dolay, millet tarafndan kongre nezdine izm edildii ve cere yan millinin iktisab ettii kuvvet ve vaziyet kargsnda hali hazr kabi nenin derhal istifa etmesi lzm gelecei ni stanbula yasm. Sivas kong resinin ttihatlarn manevras olduunu beyanla Mustafa Kemal Paga vesaire aleyhine beyanatta bulunarak, kongre mukarreratm halka tebli etmeyen Bayburt kaymakamn vilyet. vastasile celb ile vaziyeti ken disine izah ettim. Cereyan milliden aynlmyacama dair sz verdiinden 1 Hasankale kaymakamlna nakil ile Mektebi. Mlkiyeden mezun bir gen cin istikbalini sitefehhm ve iddeti meslee arptrtmadm. 26 da gelen malmat: . Hey'eti temsiliyeden verilen 25 tarihli ifreye gre : stanbul telgraflarnn mahrem ilbaratma nazaran gBMef Anadoluya trenle asker sevkyat yapyorlarm.
Konya - Dersaadet treni de iki gndr gelmiyormu. Eskiehirdesa zmite kadar' bilet veriliyormu. Haydarpaaya verilmiyormu. Merzifondan Samsuna ekilen Ingiliz askerlerini Samsunca va pur bekliyormu. Heyeti temsiliyeden. gelen ak telgrafta da u malmat var
ngilizler Eskiehirdeki kuvvetlerini his olunur derecede tezyide kyam eyle meleri civar halkn teessre drdnden bir ok mill kuvvetler Eskiehir h kmeti aleyhinde hareket eylemilerdir, Harekt milliyenin matlufa olan intizam dahilinde sevk ve idaresi iem Ali Fuat Paa kuvvayi milliyenin kumandanlm deruhte buyurmulardr. Eskiehire drt saat mesafede bir ngiliz zabiti le mlkatta ngilizler umuru dhiliyemize mdahale etmiyerek katiyyen bitaraf kalacak larn ve mevcut ngiliz askerinin demiryolundan ayrlmayacaklarm temin etmi ler bunu bir heyet vastasiyle da tekid etmilerdir. Cevaben, maksadmzn Ferid Paa kabinesinin skat olduunu, tilf hkmetine kar asla bir fikri tecavs bes
lemediini Fuad Paa sylemitir.
26 Eyllde Bakdan iki zat geldi. Batum-Trabzon tarikiyle gelmiler. Buularla grtm, Heyeti temsiiiyeye mtalatmla birlikte 27 de yazdm.
Zstba saahsustur.
3. Kolordu Kumananhn-a.
Heyeti temsiliyeye: Bugn Bakudan iki kii (Batum - Trabzon) tarikiyle geldiler. Birisi Kafkasya Ittihad frkasndan Ahmet Aa zade Sadk dieri Nuri paa meselesinden dolay n gilizlerce takib olunan Odaba zade Temel beydir. Bunlar elyevm Azerbaycan h kmetinin mensup bulunduu msavat frkasnn bize gndermeyi vaad ettii hey et deildir. Aa Sadkm kendi frkas namna sz sylemek iin yeddinde vesikas vardr. Maksatlar udur: 1 Azerbaycan hkmeti Deniken ktaat veya Ermenistan tarafndan hcum olursa Osmanl ktaat tarafmdan muaveneti filiye grmeyi mid edebilir mi? 2 Mensub olduklar ttihat frkas Rusyadaki boleviklii himaye etmek ve bu suretle eski Rusya tarafdaram ile boleviklii birbiri ile arptrarak Rusluu zaafa drmek, fakat Azerbaycana boleviklik sokmamak taraftandr. nk el yevm servet mslmanlar yeddinde olduu iin bunun taksimini bittabi istemiyor lar. Binaenaleyh Trkiyenin de bolevik olmamasn arzu ediyorlar. Bu adamlara henz kat,i cevaplar vermemekle beraber bilhassa Aa Sadkxn mensup olduu frka doiysiyle kendilerini tefti ve tetkik ettiriyorum. Zira ttihat frkasnn reisi olan Doktor Karabey vaktiyle 326 veya 327 tarihinde ittihad islm gayesiyle stanbula gelmi ve o zamanki ttihad terakki resasiyle grm, on lar tahrik etmi ve bir heyetle tahrikt iin Azerbaycana geerken Van nmtakasmdan birdenbire ortadan kaybolduu cihetle Rus casusu olduuna hkmedil miti. AzerbaycanlIlarn saffet ve gafletinden bilistifade ayni rol imdi oynamas htimalini nazar dikkatte bulunduruyorum. Bundan baka Aa Sadktan bize karzen veya bil kaydart para verip vermeyeceklerini sordum. Cevaben: bu 'babda bir selhiyeti olmadn, avdetinde cemiyetine syleyeceim bildirdi. Bakda tc cardan Halim imzal Rauf beye ve Batumda sa imzal M. Keml Paa ve Rauf beyefendiye hitabiyle iki de mektup getirdiler. Bakudan gelen, birincisinde Haimin delletiyle tccar olduunu yazyor. Nazmi ve Nazm bey, Cafer ve Haim iyidir. Getirdii mallardan klliyetli ziyan ettiini yazyor. Batumdan gelen ikinci mek tup, hamili mektup murahhas efendinin ayan itimat olduunu yazyor, isim yaz mam. Pek hafi ve mahrem esrarnz burada pek hafi bir komite vardr, bu komi te sizi ere lzm, her hususu ifa edecektir. Pek gizli olacaktr. Buradaki Trk zabit lerinden de bu komiteye dahi olanlar var diyor. 15. Kolordu Kumandam Kzm K& sbekir
Sivas:
30/9/1335
Heyeti Temsiliyenin cevab:

Zata mahsus,
C: 27/9/1335 1 Gelenleri tanmyoruz. stlhzah ve teklif eyledikleri mevadm tedafi ittifak mahiyetinde olmasna gre bize mkabeleten temin eyleyecekleri erait ve P : M br
fevaid ne olacaktr. Bunu sylemiyorlar ve en mhim olan para meselesine de ade mi salhiyetten dem vuruyorlar. Aa Sadk hakknda beyan buyurulan mtalat son derece ayan dikkat grlmtr. 2 Mektup getirenlerde tanmamakla beraber Rauf beyefendiye mektup yaza nn verdii esami mehul deildir. Bu babda vaziyet daha ziyade tavazzuh ve te nevvr eyledike iar Duyurulmasn rica ederiz. 3. Kolordu Kumandan Salhattin Heyeti temsiliye namna Mustaia Keml
Karabeyle 1326 senesinde bir defa grmtm. Hal bey (Enver Paa nn amcas Halil Paa) bir gn Bablide, AzerbaycanlI bir gz doktoru nun muayenehanesinde bire greceim, bakalm bu adam sende ne te sir yapacak, demiti. Drt yolunu Nuruosmaniye caddesile Rabli cad desi kesini tekil eden bir binaya girdik. Orada bir doktorla beraber Karabey, bir de Lehli san sakall zayfa bir adam vard. Halil bey tara feyni birbirine tantrd. Lehli tarihi baz resimleri Padiaha vermek is tiyormu, Karabey de Kafkasya Trk menba; kuvvetinizi bilmiyorsunuz oralarda biraz uran, mekteplere milliyet hissi verelim ,tekilt yapa lm diye uzun bir proje syledi. Lehlinin yannda resitassron okur gibi lyenkat atp tutmas ve nazarlar bende iyi tesir yapmad. Dedim ki: arlk Rusyasmm hafiye tekilt karsnda bu dediklerin gizli olur mu? Bir ok bignahn mahvna sebep olursun. Bundan baka biz memleketi mize adam bulamyoruz- Nerede kald Kafkaslara. Bir de Rusya ile samimi gitmek Merutiyet Trkiyesinin umdesidir. Bu adamlardan ayrldktan sonra Halil beyi ikazla: Bu adamlarn hepsinin casus olduuna, Kafkaslarla ne derece megul olacanz anla mak istediklerine kaniim. Yz vermeseniz iyi olur dedim. Halil Bey ceva ben: Ben de seni bunun iin getirdim.. Sen bu gibileri daha iyi tetkik edersin. Vay keratalar bizi aldatacaklar ha! dedi. Halil bey Manastrda benim iki sene mntaka Erkn harbiyesinde bu ilerle hayli tecrbem olduunu biliyordu. Bu gnlerde Miralay Sadk beyle ttihad ve Terakki erkn arasndaki ihtilf birlikte hsn halle a ltmzdan bu haric iten beni de haberdar etmi ve reyimi almt. Fakat nedense sair mhim hususlarda olduu gibi bu pek ikr tuzaa d memek hususundaki samim ikazm da zamann mesul ricalince hsn telkki edilmemi, bir ok para ve insan sarfile bu Karabey ile tekilt ya plm, Vana kadar da gelinmi, bu herif dahilde harite tekilta dahil olanlarn defterini ve bir hayli paray alarak huduttan kam ve Rusya hkmetine- vazyeti anlatm! Bu vakay hayli zaman gizli tuttular. Ben harbi umumide duydum. Ve Halil Paaya da bu gaflete nasl dtn sordum. Cevaben: Herif o kadar fena adam deildi. Tahkik ettik, fakat refakatine verdiimiz arkadalarn herife emniyetsizlii nihayet meseleyi bu hale soktu! te bu adam imdi bir frka namna Erzuruma garip suallerin ceva-
bm almak zere murahhas gnderiyor. Asl garibi, Nuri paay Ratumdan karan Temel bey isminde bir zeri de beraber... Temel beye Nuri paa vaksm sordum. Nasl kardn, bir ka nbetiyi vurduunu uzun uzadya anlatt. Karmak ne mnasebetle oldu, sana bu vazifeyi kim. verdi? diye sordum. Diyor ki: Nuri Paa Kafkas kumandam ola rak memleketi kurtard. Batumda mahpus yatmasna biz raz olamadk. Bir ka arkada karar verdik, ben de cesaretle yaptm. Azerbaycana misavat frkas hkim idi. Yolladmz adamlarmza yaknda bir heyet gndereceklerini bildirmilerdi. Bu iki zatn biri vesikal, dieri yolda bulumu id. Hesabmza elverecek bir szleri bile yok yalnz, bizden, ne yapacamz soruyorlar. Kuvvayi milliye ve mill azmimiz hakknda l zm gibi doldurarak bunlar bir iki gn sonra savdm. Bugnlerde Ahmet Robenson adresine Bandrma cihetlerinden gelen bir pheli mektup ele geti. Ahmet Robenson kimdir ? Tahkikat neticesinde ebeveyninin ngiliz olup ihtida ettiklerini ve oullan Robensonun da isminin evveline bir Ahmet takarak bir Trk vatanda gibi Harbi Umu mide ihtiyat zabiti olarak orduya dah olduunu ve mtarekede elviyei sesenin tahliyesi esnasnda 9. Orduda hizmette bulunduu fakat Karsta kalarak gelmedii anlalmt.. Bu adam hakkmda Kars mmtakasmdaki tahkikatmda orada ngizler hesabna casusluk etmekte bulunduu h a^ ber almd. Ne ibret alnacak vakalar! htida ile iimize karanlar, y zmze glerek menfaatler gsteren insaar ne uzun mddetler zavall Trk milletine neler yapmlar kim bilir. Geen sene Erzurumda yaka ladmz mhtedi Rus casususnu tezkiye iin bir mahalle halknn karar ghma geldii zaman hallerine bakip da hatratma unu kaydetmitim: Ey Trk olu! Sen pek safsn, sera herke aldatt! Erdim 'diyen, dndm diyen emberinden atlatt S Bugn de 28 de 13. Kolordu kumandanlmdan gelen 26/27 tarihli ifreden Krtlerin de Paris konferansna istiklllerini kurtarmak iin te ebbste bulunduklar anlalyor. Rumlar, Ermeniler daha evvel bu ma rifeti yapmlard. Sersemlik sras Krtlere gelmi. Halbuki rmntakamdaki Krtler, byle bir teebbsn Ermenistan hesabna olacam ren milerdi. Elziz valisi ve stanbul Hkmeti erkn olan Trklerin akl szlkla nelere altn bu ifre gsteriyor:
Diyarbekir : 26-27/9/1335
15, Kolordu Kumandanlna
"
8
1 Firar Diyarbekirli Ekremin. Urfadan pederine gnderdii mektup hlasas bervechitidir: Binba muhbir Navil vastasile Paris Konferansna Krtlerin vazi yetini anlatmak ve Trk ihtirasatmm nne geip krtlerin hukukunu muhafaza et mek zere Halep, Antep tarilrile Malatyaya kadar kmilen yollarda krtlerin ekseri-
yetini istikll ve hrriyete tene grdm. Mustafa Keml Paa Malatyada tevkifi mizi emrettiinden seyahate devam etmeyerek Malatyadan geri dndk. imdi Urfadaym. Pazartesi gn Halebe gideceim. Oradan stanbula gitmek niyetinde yim. 2 Bu mektup yannda hizmet eden Mehmet Sadk namndaki adamile derdest edilmitir. B u adamn ifadesine gre vali Urfaya gelmemi, bir takm Jandarma ile Saka kynden bir semti mehule gitmi. Mutasarrf ve dier Heyeti faside ile be raber Urfaya gelmi ve Halebe gitmilerdir. (Mcavir kolordulara yazlmtr). 13. Kolordu Kumandan Cevdet
28/Eyllde intihabat hakkmda Sivastan tideki tamim geldi:

Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin maksad meruu ve istihlsr vatan emrindeki nikat nazar semeram nafiasi fiilen iktitaf edilmeye balanldn dan teebbsat malmesi ile taayyn ve tahakkuk eylemektedir. Erzurum ve ahi ren Sivas umum kongresinin ll/E yll/1335 tarihli beyannamesi muhteviyat ibu teebbsatm desatiri esasiyesidr. Umum kongre beyannamesinde; 1 30/Terinievvel/1334 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan akam va tan yekpare ve bu vatanda yaayan islm vatandalarn yekvcut olduu musarrahtf. 2 Camiay Osmaniyenin tamamiyeti ve istiklli millmizin temini ve makam? mullay hilfet ve saltanatn masuniyeti esas kat olarak kabul edilmitir. 3 Vatanmzda birlikte yaadka bilcmle anasn gayri mslimenin her tr l hukuku tabiiyelerinin mahfuz olduu ve fakat anasn mezkreye hkimiyeti siya siye ve muaveneti ictimaiyemizi ihll edecek imtiyazat its kabul olunmayacaa beyan olunmutur. 4 Beyannamenin 7. maddesi ki aynen udur: Milletimiz nsan asr gaye leri tebcil ve fenn ve, ktisad hal ve ihtiyacmz takdir eder. Binaenaleyh devlet ve milletimizin dahil ve haric istiklli vatanmzn tamamiyeti mahfuz kalmak artile altnc maddede musarrah hududumuz yani Dveli tilfiyece mtarekenamenin akdolduu 3O/Terinievvel/1334 tarihindeki hududumuz dahilinde milliyet esaslarna riayetkr ve memleketimize kar istil emeli beslemeyen herhangi dev letin fenn, sna, ktisad muavenetini memnuniyetle karlarz. Ve bu eraiti dile ve insaniyeyi muhtevi sulhun da acilen takarrr selmeti beer ve sknu lem na mna ahz mali milliyemizdi*. Notai nazar siyasimizi tekil eder. . 5 Mukadderat millet ve memleketi kanunu esasi dairesinde mteekkil bir heyeti hkmetin uhdei kffasmda bulundurularak kanunu esasi ahkmna riayet mutlaka ve bilcmle kavanini devletin ta mami i tatbiki lzumu ehemmiyetle nazar dikkate alnmtr. Cmlemiz ibu esasat sahihe merbut kalarak almak saye sinde vatan ve milletimizin her trl mdahale ve esaretten tahlisi ile mazhar se lmet ve saadet ve refah olacan mutmaindir. Cemiyetimiz mesaisini daima darei merutiyeinde sarfetmeyi muktezay menafii mevcudiyet ve merutiyetimiz bilir. Binaenaleyh meclisi millinin inikadile bugnk vazifemizin meclisi milliye inti kali tabiidir. Ancak vatan ve milletimiz iin mucibi felah olacana kat iyyen emin, olduumuz balda musarrah maksat ve nkat nazarn meclisi mebusanca tasdiki ve memleket ve milletimizin selmeti namna iddetle arzu etmek cemiyetimizin vezaifi esasiyesindendir. Bu sebeple de milletin intihab edeceji mebuslann hi bir
maksad ve nkat nazara sadakati tahakkuk edenlerden intihab edilmesini kemli huls ile tavsiye ederiz. Cemiyetimiz memleket ve milletin vahdet ve selmete ait baldaki nkat nazar mahfuz kalmak sartile herkesin itihadna tamamen hrmet kardr. Ve mebusan intihabatma cemiyetimizin gayri mer bir gna tesir ve mda halesi varidi hatr olamaz, yalnz hereyden akdem mevzuubahis olan mesêle vatan ve milletimizin hayat ve memat meselesi olduundan bu . noktann teminine cemi yetimiz millei irad ve ikz ve intihabat tesri ve takip etmeyi bir vazifei vataniye addeyler. Binaenaleyh livanz dahilindeki intihabat hazrlklarnn derecesini ve malm olmu ise namzetlerinizin ve kimin mebus olmak istediklerini iki gn zar fnda srati iann heyeti temiliye hassaten rica eyler. Anadolu ve Rumeli Mdafai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
Milletimizin nasl bir sulh kabul edebilecei, tesbit olunmutu. Meclisi Mebusanmz milletten direktifini alyordu. Teekkl edecek meclisimizin . karaca hkmet mill kuvvete, mill arzuya istinad etmi bir kuvvetolacakt. Eer tilf devletleri kk tamamile millet iinde bulunduunu, grd bu hkmet ve meclise itimad etmezse veya yine istikllimizi mhtel tekliflerde bulunursa artk sonuna kadar biz de sebat edecektik. Fakat mhim olan mesele meclis nerede toplanacakt. stanbulun ki ci hetli tehlikesini herkes gryordu. Biri haric dmanlarmz, dieri de devireceimiz Ferit Paa kabinesi ve bunu tutanlar] Buna padiah da dahildi. Acaba tam mnasyla milletin sinesinden kacak meclisi mebusanmza hrmet edileeekmiydi, Yoksa tevkif ve nefi olunan vatandalar mz gibi, hazr gelmiler deyip bunlar da m toplanacakt? Eski mebuslar dan ve yeni olmas muhtemel olanlardan fikirlerini yokladklarm hep stanbulda toplanmak fikrindeler. Baka bir tarzn kanunen gayn caiz oldu unu, bundan baka halkn da raz olmayacaklarn ileri sryorlard. Bu mhim meselenin halline henz vakit var. imdilik Ferit Paa hkme tini devirmek gnn meselesi. ^ 29 da heyeti temsiliyeye teklif ettim ki: Hkmeti merkeziye git tike nevmit olacandan zmrei ihanetin aleyhinde devaml bir tehditle aralarnda ser bir iftirak husule getirmek iin pek messir bir beyanname nerile Trabzon, Samsun ve zmit tarikile stanbul halkna datmak fai deli olur. Bu beyannamede aml ve harekt milliyenin vsat ve azameti ve payitaht kapsna kadar dayandm, vatan ve milletin hals kari bini kat bir lisanla gstererek stanbul fkmdaki vatanperverlere byk bir kuvveti kalp ve imanszlara da dehet ve haiyet vermek ve stanbul daki anasr gayri mslime ile ecanibe byk bir itimad ve emniyet baheylemek lzmdr. , 29/EyIlde Aptlkerim paann Mustafa Keml Paa ile muhaberesi hakkmda u ifre geldi. Bu metin ifreden evvel iradei milliye heyeti istihbariyesi imzasile de ak geldi. Bu kadar mklta ve ekimeye ra men 25 akam balayan ve 27 de makina banda grlen mevad hak./;:Y
knda biz 29 da haberdar olduk. Bu ne fena bir usul. Her bir adm itimad ve hrmeti takviye edeceine, taannt ve mklta yol ayordu. Ne b yk tesadf ki ben samimiyet ba olmak ta.bndaym. Svastan gelen ma lmat aynen udur:
^ '
Sivas: 28/9/1335
Ali Fuat Paa hazretleri delletile Aptlkerim paa imzal bir telgrafname aln d. 25/9/1335 akam Ankaradan Ali Fuat Paay, stanbuldan telgraf bana iste diler. Bulamadlar. Kerim paann ifresinde hkmet ve milletin telifi beyn iin mill harektn mdiram ile grmek zere tyin olunacak mahalle zevat liye le gelebilecei bildirilmekte idi. 27/Eyll/1335 de stanbuldan Mustafa Keml Paa telgraf bana arld. Makina banda heyeti temsiliye huzure sekiz saat Aptlkerim Paa ile muhabere edildi. Btn muhaberattan kan, netice hkmetin bu tavassutu ileri srd zat akdesi hazreti padiahinin ise zat hmayunlarna kar milletin cmlemizi zat hazreti hilfetpenahiye kar beslemekte olduu iyezal sadakat kerratla teyid edilerek bugn azmi kararlarnn hiyaneti vataniyesi. mertebei sbuta varan Ferit Paa kabinesinin sukutu ile yerine namuskr ve amali milliyeye mutavaatkr ve hdim bir heyetin kuudu olduu arizi mik izah k lnd. Ve cereyan millinin takip eyledii safahat ve teebbsat.......... nihayetine kadar tafsil edildi. Beyanname! hmayundaki hakayik bu nkat nazardan erh olu narak vaziyeti siyasiyenin lehimizde kald son ekli srf mevcudiyeti milliyenin izhar hirine medyun olduu yoksa Ferit Paa kabinensinin siyaseti sefihanesinin neticesi olmad bildirildi. Sevgili padiahmzn ifal olunmakta bulunduklar terih klnd. Ferit Paa kabinesinin btn hayatiyeti siyasiye ve dhiliyesi birer birer anlatld. Vaziyeti hakikiyeyi gren ahalinin hatt ecanibin ngilizleri bile umuru dhiliyemize mdahaleden ve cereyan mill aleyhinde bulunmaktan tevakki eyle dikleri bildirildi. Ve iin en kestirme tarikinin keyfiyeti evketmeap efendimize arz etmek olduu bildirildi. Buna dair verdii cevab Anadolu vaziyetinden hilfetpenah efendimizin haberdar olduklar ve milletin arzusunu yerine getirecekleri merke zinde idi. Buna kar vaziyetin tamamen evketmeap efeadimizce malm olduuna milletin kani bulunduu, nk bu halde zat akdesi hmayunlarna merbut bulu nan bir ka ahs elbette tercih eylemeyecektr. Milletin kavi, mdrik azminde k a fi bulunduu ve evketmeap efendimizin ity karar ve halli mesele buyurmalar zaman olduu bildirilmitir. Kerim Paa tekrar greceini beyan ederek muha bereye hitam vermitir. . H eyeti Temsiliye namna Mustafa Kemal
30/Eyli Kerim paa e muhavereden bir ey kmamt. Teklifim vehile tazyik messir olabilirdi. Ben Trabzondan bunu yaptryordum. Trabzon halk da sadrazama hitaben u telgraf yazyorlard: Bugne kadar Anadoludan ykselen feryad milliyi Trabzon kendisine mahsus vefcar ve seknat e tetkik ve takip etti. Memleketin bu vaziyete fazla tahamml yoktur. Muhabbeti vataniyeniz var ise artk terki mevki edi niz paa hazretleri.
il
imdiye kadar memleketin muhtelif yerlerinden mhim tesirler yapl m oluyordu. Mukavemet eden yerlerden Konyada Vali Ceml bey hapis hanedeki bilcmle mahpuslar Katilleri dahi karp teslih etmi ve ec nebilerin mdahalesini celbe alm ise de Refet beyin tazyikiyle stan bula firar etmi. Ahali vali vekletine ittifak ra ile sabk mebus Vehbi beyi intihap etmiler. Karaman, Bozkr, Bolu, Ktahya, zmite kadar mmtaka mali milliyeye irtibatn bugne kadar iln etti. Konyada n giliz ve Fransz mmessilleri Refet beyi ziyaretle harekt mliyeye kar tamamen bitaraf olacaklarm teyid eylemilerdir. Burdur, sparta, Denizli, Afyonkarahisar sancaklarile Bursa vilyeti, Dinar, Uak, Gediz, Alae hir, Ske kazalar ve mlhakatnn da Keyeti temsiliyeye kesbi irtibat ederek hkmetle alkalarn kestiklerini Ali Fuat Paa 2/Terinievve m tarihile bildirdi. Harbord heyetinden geride kalm Amerikal bir kayma kamla iki zabit, tercman olarak bir Ermeni zabit 29 da Erzurum'a gelmilerdi. Bunlar da Ermenistana geti. Amerikal kaymakam. Bayazt zeninden gemek istiyordu. Sebebini sordum. Klliyetli ktaat Ermenis tana taarruz etmek zere hazrlandndan Ermeniler tilf nezdinde i kyette bulunmular. Msaade ederseniz lehinize olur dedi. Ayn zaman da Trkiyedeki -asayi hakkmda bu mmtakay gznzle grrsnz de dim. Ve refakatine memur vererek gnderdim. Baz mhim merkezlerde lisan bilir zabitleri byle heyetler geldike halk kyafetiyle karlarna karyor ve iyi tesirler yapldm gryordum. Bu zat da Krt mmtakasmdan geerken gzel muhataplar bulacaktr. Memleket harici havadisler unlardr: ngilizler Zahu mmtakasmda katledilen hkimi siyaslerinin intikamm almak iin madiyeliler zerine asker evketmi. Ve tayyare ile de taarruzda bulunmu ise de, v.|kubulan msademelerde bir top iki makinal tfek ve 455 maktl ve meerfh. terk ile Zahunun 10 kilometre imalinde (Kersuz) kariyesine ekilmiler. Rus ya havadisleri: imal cephesinde ngilizler (Arkajel) mmtakasn tahliye ediyorlar. Denikenin silh altna ald efraddan cepheye sevk olunanlar peyderpey kamaktadr. Kaalinskd. mntakasmdan alman askerden 5000 nefer isyan etmitir. Orenburg ve Yeskof cephelerindeki Bolevik ordu lar miihim muvaffakiyetler kazanmlardr. Kolak ordusunun arkasnda, Ural dalan arknda Kurgandan ekildii esnada isyan zuhur etmi, ordunun kalan akam da bsbtn dalmtr. Cenup cephesinde Ubayan istikametinde bolevik hcumlar devam etmekte ve Biyelograt isti kametinde iddetli muhabereler olmakta ve Bolevikler K&lino istikametin de muvaffakiyetle ilerlemektedir. Garp cephesinde Peskof dairesinde Norosiliye ehri Bolevikler tarafndan igal edilmi ve General Skolof fr kas mahvedilerek iki alay kmilen esir edmi, sera. mecmuu (30) bin kii imi. Nahcivan mmt&kasmd G t J L i gelen malmat oradaki vaziyeti gsteri
yordu. Raporlar Nah civan ve havalisine kumandan olarak gnderdiim Yzba Halil beyden, bir de Azerbaycan hkmeti tarafndan orduya da gnderilen nemyende (Murahhas) Samet beyden idi. Nahcivan mntarkasn Trkiyeye aittir diye huddu mill ierisine almak imknszlndan dolay Azerbaycanla birleerek oraya rabtn veya mstakillen idaresini Halil beye talimat vermitim. Ahvale gre mkl tarz oradaki halk murahhaslarile kararlatracaklard. Verilen ekli gsteren raporlar ay nen dere ediyorum:
*f
. . .
' N o: 3
Nahcivan: 7/9/1335
1 Nahcivan ve havalisine dahil olduumuz vakit cereyan eden muhaberat ve vukuat ve neticesi bertafsl on birinci Frka kumandanl vastasile arz edilmiti. Ondan sonra hudutlarda ufak tefek ehemmiyetsiz pek ok msademeler olmutur. Ve elan da dmanla muharip vaziyette bulunuyoruz. Dman Bykvediyi daima top iie taciz ediyor. Develi elimizdedir. Dmann Bykvedi karsnda drt top ile be yz mevcutlu bir alay mevcuttur. Kamerlide kuvveti yoktur. Yalnz Ermeni ahalisi vardr. Zengibasarda imdilik sknet vardr. Fakat mslman ahali Ermenileri ky lerine koymuyorlar. dr ve Srmeli mehalinde dman ahali islmiyeye ok zulm ler yapt. Ve Srmeli mahalinden yirmi drt ky datt. Srmeli mahaline mua venet edemiyoruz. Derelizde, Keikendinde dmann bir alay mevcuttur. Bu alay Nahcivandan ricat eden alaydr. Zengezorda dmann kuvvayi muntazamas yok tur. Milis tekilt vardr. Ve iki topla miktar malm olmayan makinal tfekleri mevcuttur. 2 Dmann elan ruhu snk ve kuvvei mneviyesi krk ve ahvali dhiliyesi karmakarktr. Hkmet Tanaksiyonlann elindedir. 3 Ordubadda Azerbaycan hkmetinin bir nmayendesi mevcuttu. Bu zat Nahcivan ve erire getirerek Azerbaycan hkmetinin bayran ektik ve bu hava liyi Azerbaycan hkmetine ilhak ettiimizi iln ettik. Azerbaycan hkmetiie bu zat vastasile muhabere ediliyor ve Azerbaycan hkmeti de hatt hareketimizi tasvib ediyor. Ve bize para ile muavenet ediyor. 4 Zengezoru Azerbaycan hkmeti igal etmek istiyorsa da henz bir hareket yoktur. Eer buna muvaffak olursa o vakit Azerbaycan hkmetiie birlemi olaca z. 5 * Evvelce sulh yapmaklmz iin bize mracaat eden ngiliz ve Amerika murahaslanna biz Azerbaycan hkmetine kendi kendimize mlhak oluyoruz. Ve b tn hukuku siyasiyemizin mdafaa ve muhafazasn Azerbaycan hkmetine tevdi ediyoruz. Binaenaleyh bu hususta hkmeti mezkre ile mzakere emelerini syle yerek bize olan tekliflerini bu vehile red etmi idik. Bundan bir hafta mukaddem Erivandan Lavtin isminde bir ngiliz Miralay bu tekliflerimizin kabul edildii, ve Azerbaycan hkmetiie mzakerede bulunduklarna ve ngilizlerin Kafkasyadan e kildiklerinden kendisinin de yakn zamanda gideceini yazyordu. ' 6 imdi biz tekilt mlkiye ve askeriye ile megulz. Yalnz elimizdeki mevcut zabitan pek az olduundan .her halde laakal kk rtbeli (Mlzim) sekk zabit ile miktar kfi mualeceyi havi bir doktorun gnderilmesine msaade buyurma nz selmeti memleket namna rica ederim. .
7 Memlekette pek ok hastalk mevcuttur.
Hi bir. doktorumuz ve mualece-
miz yoktur. 8 Bu raporumu hmil heyet ztlinize buralarnn ahvali hakknda ifahen de arz malmat edecektir. Bu heyet Erzurumda iki gn kalacaktr. aelerinin teminine msaade buyurulmas. g Bu heyet avdetlerinde ailemi de beraber getirecektir, Erzurumdan Paluya kadar biri yayl biri furgon olmak zere iki arabann its hususuna msaade ve emir buyurulmas. 10 Bu ^havalide hi eker yoktur. Zabitan ve kk zabitan iin kfi miktar ekerin de kayn pederimin biraderi Bykahana teslim edilmek zere its hususuna emir buyurulmas maruz ve msterhamdr. Nahcivan ve havalisi kumandan Halil
Zeyil: Bu rapor ayan itimad zevat ile gnderildii iin ifre tahvine lzum yoktur. Nahcivan: 3/9/1919
Erzurumda 15. Kolordu Kumandanl Huzuru Sami'lerine
1 Orduyu Osmaninin bu' havaliden ekildii. zaman ngilizlerin bu havaliye gelip Nahcivan-eril-Veydi ve Ordubad Mslmanlarmn Ermeni hkmetine tes limlerini ve itaat etmelerini sylemi idi. imdiye kadar Ermenilerin zulm altnda inleyen yarm milyon nfusu islmn istimdadna hi bir taraftan yetiilmemi idi. . Ve Azerbaycan hkmeti baz mhim meselelerden dolay islmlarn muavenetine yetiemedi. Ve daimi surette slamlarn dmana kar mteyakkizane durumlar iin dmann hini taarruzunda kendi kendilerini mdafaa etmek iin bendelerini Azerbaycan Hkmetinin memuru olarak Ordubadda islmlara muavenet tekil tnda bulunmak zere tyin edilmitim. Ordubaddan Vedibasara kadar habis Er meni zulm altnda inleyen mslmanlan kurtarmak ve muavenete itb olmak zere gnderdiiniz zabit ve efrada binlerce teekkr eder ve Cenab Allahn daimi surette kalplerinizi ve kffei islmn bu dnyada tenvir ile merref olmasn Cenab Allahtan dualar ederim. Halil bey cenaplar bu topraa ayak basar basmaz Cenab Allahn lfu keremile ve siz kumandan cenaplarnn daimi evkatta............... bu hava lide bulunan dman tard ve tenkil edilmiti. Binaenaleyh Azerbaycan hkmeti memuru olduumdan tarafmdan ve hkmetim nmna zat samilerine teekkratm arz eylerim. Ve hilfeti kberay islmiye evvelden Devleti liyei Osmaniyenin yeryznde bulunan islmlara muavenet etmesini tekrar cenab haktan tazarru ve niyaz eylerim. 2 Zengibasar ve Srmeli mahallinin slmlar imdi dman tazyiki altnda dr. Ve Islmara ok fena muamele etmektedirler. Elan bugne yarna mezkr mahallerin islmlarn mahvetmek malmu lileridir. imdilik bu slmlar dma nn tazyiki altndan kurtarmak siz kumandan cenaplarnn vicdanna vabestedir. Bu islmlara yakn vakitte bir para kuvvetin ibu mahallere gnderilmesini ke mli yeis ve suzile rica ederim. . 3 leride Ermeni tehlikesine binaen Ordubaddan Vedibasara kadar Milis te kilt yapld. Fakat tekiltmzn nevaks ok ise de ehem nevaks zabit, doktordur. Mezkr tekiltn parlak olmas iin sekiz dokuz zabit ile bir doktor
ve mualece daha gnderilmesi iin de Cenab huzuru li kumandam samilerine arz ve istirham eylerim efendim. Nahcivan ve havalilerinin vali vekili Sgmed
Bu Nahcivan mntkas 1334 de Ermenilerden kurtarlm, kararg hmla bir mddet kaldmdan, tekilt mliye ve askeriyesi tarafmdan* yaplmt. Kuvvetli bir alay yapabilmitim. Batum muahedesi mucibin ce buras Osmanl hkmetine aitti. Mtareke neticesi Elviyei selse eli mizden km, artk bu havali e aramzda ran ve Ermenistan arazisi kalmt. Bu mmtakanm ehemmiyeti bir defa kmilen z Trk olmasn dan, kincisi Azerbaycanla ittisalimiz iin bir koridor olmasndandr. Mukfcezi ve mmkn muaveneti Bayazttan yaptryordum. Raporlar zerine izmgeleni yaptrdm. ( 1 ) l/Terinievvel/1335 de her tarafa tamim olunan havadislerin m himleri u idi:
"
1 Ktahya, Hendek, Adapazar, zmit havalisi (Kandra ve ileye kadar) Kuvvayi milliyeye iltihak ettiler. (Burdur, sparta, Denizli, Afyonkarahisar sancak lar ile Bursa vilyeti, Dinar, Uak, Gediz, Alaehir, Ske kazalar ve mlhakatnn da Heyeti temsiliye ile irtibat hsl ettikleri 2/Terinievvel tarihile iln olundu.) 2 ngilizler Ktahyadaki 150 neferlik mfrezelerini ektiler. Merzifondaki ngiliz kuvvetleri de Samsuna ekildi. Samsun?u da tahliye edecekleri syleniyor.. ngilizlerin, mevcudiyeti milliyemize riayetle- mtarekename ahkmna muhalif ve sebepsiz igallere nihayet verdikleri anlalyor. Harekt milliyenin meruiyetini urada ngiliz zabitleri sylemektedirler. Tan Gazetesi de Trk milletinin azim, ve vahdeti millisi karsnda Trkiyenin taksiminin gayri kabil olduunu yazyor. 3 ngiltere hkmeti Suriyedeki hukukundan feragat ettiini bir beyanname ile iln etmi ise de Suriyelileri Franszlara kar silhlandrmaya devam etmekte olduundan Fransz mehaf ilinde ngilizlere kar mevcut olan ademi honidiyi tez yit eylemitir. Hatt Adanada Franszlarla ngilizlerin msademe ettikleri ve stanbula trenle bir ok ngiliz mecruhu getii de istihbar edilmi. 4 Ankara valisi Muhittin Paa klliyetli tahsisat ie oruma gelerek baz tertibat ve ifsadat yapmakta iken Kuvvayi milliye tarafndan derdest (2) ile Sivasa gnderilmitir. Firari Konya valisi ile Konya Telgraf Bamdr stanbula ka mlardr. Konyada bunlann eriki denaetleri de svmaktadrlar. 5 stanbul hkmeti Maarif Nazr istifa etmitir. Tasviri Efkr Gazetesi kabinenin sukutunun yakn olduunu yazyor.
(1) Maatteessf 1336 da halk kendilerini kurtaranlann, tahakkm var, diye bunlan istememeye kalkt. AzerbaycanlI vali de halkla birleti. Tafsilt gelecektir. Nahcivana yakn mmtakaya kadar Ermenilerin tekrar igaline bizzat halkn tehlike den uzaklanca balayan tefrikas sebep oldu. Kuvvetli ktaat gndermeye ve oradan: da Erivan tehdide mecbur oldum. (2)Bu vazifeyi yapan Keskinli Rza bey 1926 Knunusanisinde, yani bu mill' vakadan alt sene sonra Reisicumhur Gazi Paay da daa kaldraca crmile An karada stikl mahkemesi tarafndan astnlarak ldrlmtr.
Bugn Erzurumda ikinci yetimler mektebinin resmi kadna muvaf fak oldum. Evvelce atrdm sanayi mektebindeki ocuklar bir heyetle bizzat tetkik ederek istidad ziyade olan ocuklar ileride zabt olmak zere gece yatl iptidai mektebi halinde ayrdk. Evvelce Amerikallarn yaptrd binalarda bu yeni mektebin mkemmel bir balang merasimi ni yaptk. Tahsil ve yalarna gre defaten snf halinde ie baland* . Artk Erzurum ve havalisinde muavenete muhta ocuk kalmamt. Btn ark mntakasmda bu kabil ocuklar oralardaki latalar tarafndan top lanarak Erzuruma gnderilmeye balanmt. Bunun halk ve ordunun ilse rinde olduu kadar kendi ruhumda dahi pek byk bir eseri srr ve inirah yaptm grmekle saadet duyuyordum. 2/TerinievveIde Sivastan tideki cevab aldm:
Sivas: 1/10/1335 C: 29/9/1335: t buyurulan esasat dahilinde bir beyanname kaleme alnmak zeredir. Trabzonda tab olunarak stanbula solcalup datlmasnn temini iin aynen zat devletlerine bildirilecektir. Sivas ve An karada da tab olunarak sevk ettirilecektir. 2 imdilik daha kat bir teebbs imkn mutasavver deildir. Hi phesiz ki hkmetin taannd hazr ara sra Trabzon telgrafhanesinin kaaklna Bursann henz harekt milliyeye iltihak etmemi olmasna ve zmitin de henz ka~ sanlm bulunmasna ve Konyaya gnderdikleri Kara Sait paann icraat mevudesine medyun bulunmaktadr. Bunlardan sonuncusu Ref eften bugn gelen malmat lelhamd mndefi olmutur. Refet bey de Sait paay geldii trenle stanbula iade. etmi ve zat ahaneye arz hal eylemesine dair vaad almtr. 3 imdilik mesaii maruzamzn hedefi aslisi zmiti tamamen kazanp orada bir sslhareket yapmak himmeti devletleri ile kariben Trabzon tamamen emin bir ekle gireceinden Bursay da buradan giden murahhaslarn muvasalat ile ie balamas sayesinde kazandktan sonra stanbula mnhasr bir ekilde kalacak olan hkraete kar harekt milliyeyi zmitten skdara ve hatt Kadkyne kadar fiilen ve fikren sokmak. 4 Vaziyet inallah lehimize inkiaf me&udiyetine devam ettike ayn zamanda heyeti temsiliye kararghnn Ankaraya ve daha garbe nakil suretile stanbula yaklamak hususunda da messir olabileceini dnyoruz. Bu babdaki mtalaal devletlerini anlamak istiyoruz. 5 Ali FuatPaa. stanbul iinde dahi kabine aleyhinde teebbsata giritiini bildiriyor. Bunun ne dereceye kadar faal ve messir olacan kestiremiyoruzefendim. . ' Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml
.
.
1 Mtalat devletleri pek musip griid.
i j j j i i ; I | | i f ;jl: S ; j j; f .
..
3 - Kolordu Kumandan
il:
;J
Salhattin
i;.!
Bugn Ferit Paa kabinesinin dtn ve Ali Rza' paann riya-
f!
SS
.seti altnda yeni kabinenin ( 1 ) ie balad haberini aldmdan ben de Sivas a tideki teklifi yapmtm:
Erzurum: 2/10/1335
H eyeti Temsiliyeye: Ali Rza paann riyaseti altnda "teekkl ettiini ve Harbiye Nezaretine de Mersinli Ceml Paann tyin edildiini laber aldk. Muvaffakyat milliyenin parlak mukaddemesinden dolay arz tebikt eylerim. Dn akam ifre ile arz ettiim Kzm beye gelen mekubun manzuru acizi olan son fkralarnda Ceml Paadan bahsediliyordu. Ceml Paann Anadolu, harekt milliyesine kar hi bir vehile muhteriz bulunmayp bilkis Dersaadette dahi almakta olduunu ve binaenaleyh yanl bir zehap hsl olmamasn bildiri yordu. u halde Marnileyin memuriyetini hsn telkki ve mekasd milliyemizde kendisini teci etmek ve Nazn sabk Sleyman efik Paa e Dahiliye Na sr Adil ve telgraf mdr umumsi Refik Halit beylerin firarlarna meydan veril meyerek derhal divan liye evkleri btn kolordular ve vilyetler tarafndan bir anda ifreli telgrafla sadaretten istirham edilmesini teemml ediyorum. Kabul buyurulduu takdirde btn vali ve kumandanlara heyeti temsiliye tarafndan acilen teklif edilmesini rica ederim. 2 Afiadolu nun vaziyetini zaif drmemek iin Harbiye Nezareti kendisi iin muhta olduu kuvvetli muhit ve maiyeti stanbul'dan ve o civardan zar mecburiyetinde olmaldr. Ve mesel Cevat Paay yine erkn harbiyei umumiye riyasetine, Yusuf zzet Paay ve Miralay Bekir Sami beyi stanbul muhafzlna, smet Beyi mstearla almak ve buna gre en mhim ve hassas makamlar pek -emniyetli ellere tevdi edilmelidir. Refet beyin bil sebep istifaya mecburiyeti dahi tashih ile bu kymetli arkadamzn, silki askerisinde braklmas temin olunmala rdr. , 3 - En buhranl bir zamanda Mamuretilzize gnderilen Haydar beyin memu riyetinin iradei seniyeye iktiran ettirilerek asaletinin temini. 4 Kastamonu valisi brahim beyin derhal izzetinefsinin tashihi ve mesel Trabzona tyinine dellet buyurulmasn arz eylerim. Kazm Karabekir (1 ) Yeni Kabine: Sadrazam : Ali Rza Paa eyhlislm : Haydan zde brahim Ef. Harbiye Nazr : Ceml Paa Hariciye Nazn. : Mustafa Reit Paa Bahriye Nazr : Ferik Salih Paa (pkaen) ray Devlet Reisi : Apturrahman eref bey JDahiye Nazn : Damat Mehmet erif Paa Adliye Nazr : Mustafa Bey (pkaen) Maiye Nazn : Tevfik Bey (pkaen) Nafa Nazr : Abut Paa (pkaen) Ziraat ve Ticaret Nazr : Hadi Paa (pkaen) Maarif Nazn : Sait bey (Sabk kabineden yaknda istifa etmiti) Evkaf Nazr : Sait bey (Vekleten)
1 Yeni kabinenin Bahriye Nazn esbak
Daha Samsunda bile ngilizler varken ve Sivas mmtakasmda ereti gibi otururken Heyeti temsiliyenin stanbula yaklamas dncesini muvafk bulmadm. Tehlikeye dmelerinden sarf nazar, uzaklarda bu lunduka mnevi tesiri de byk olacaktr. Bundan baka Heyeti temsiliye ark vil yeti erinin de merkezi demek olduundan imdiden uzak latka ark zerindeki tesirini de kaybedebilecektir. Kuvvayi milliye nin matlup olan derecei tevaznde muhafazas iin imdilik Sivasta ahvale intizar eteneli ve hi bir zaman da Ankaradan daha Garba gememelidir Aksa halde az z-amanda oradan oraya koan bir ka kiinin hi bir te kilt yoktur diye maksad millimizin bir ete harekt gibi gsterilmesi, ve grltlere boulmas pek muhtemeldir. Bu fikrimi heyeti temsiliyeye S/Terinievvelde yazdm, (1) ki aynen udur:
Erzurum: 3/10/1335
3- Kolordu Kumandanlna
t-
Hey'eti Temsiliyeye: C: 1/10/1335: Kuvvayi miiliyeyi temsil eden, heyeti liyenin deil Ankarann hatt Sivasm *. garbine bile gememesi fikrindeyim. nk ark vilyatn Kuvvayi millyesim tekil eden heyetin btn btn uzaklamasn ve dolaysiyle bu vilyetlerin teki ltszln mucip olaca gibi imdiye kadar pek mer ve mantkan idare edilmek te olan harekt milliyenin tedenberi daima her bir teebbsmz fena grmek ve gstermek isteyen dmanlarmzca bir etecilik hrekt gibi gstermeleri mm kn ve maksad mukaddesi millinin bylece grltlere boulmas mahzura mev cuttur. Kabinenin sukutile lehlhamd buna hacet kalmadndan ve Kuvvayi m ilyenin matlup, olan derecei tevaznde muhafazas iin Heyeti temsiliyenin Sivastan garbe gememesi mtalasnda bulunduumu arz eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
"
Hududa kadar olan ktaat tefti etmek ve vaziyet hakkmda kuman danlar tenvir etmek zere bugn otomobil ile Hasankaie zerinden ~
( 1) Bunun tesiri! e heyeti temsiliye aya yakn daha Sivasta kald. Eer derhal Ankara mntakasma ve bilhassa daha garbe gitselerdi iki hafta sonraki eyk Recep hdisesi, Fevzi paa hey'etinin teebbs gibi mhim vakalar karsnda hdisat bsbtn, baka bir cereyan alacakt. Bu hdiselerden sonra bilhassa Sivas-Sam~ sun ramtakalanndaki tekiltn da hitam Sivasta kumandanlarn ictmaile gr lerek emniyet geldikten sonra artk mahzursuz Heyeti temsiliyenin garbe nakline mttefikan karar verdik* Bu karardan bir aydan fazla zaman sonra Ankaraya gidilmi iken bile nelere maraz kalnd. Ve benden istimdad olundu. Gazinin hatratnda-. (Sahife: 208) bu ifremin Sivas ictimandan sonraya kayd, metnin noksan yasla rak mnsz tenkidlerini hayretle grdm. Eer kendileri fikrimi kabul etmiyor idiy seler beni ikna etmeli veyahut buna lzum grmyorlarsa Ankaraya gitmeli idi Ice
leyin Horasandaki on ikinci frka kararghna geldim. Aras cenubunda hudut zerindeki Kara.kiiise ye kadar da otomobil ile gidip o havalideki ktaat tefti ile gece Horasana dndk. Heyeti temsiliye beni saat 4 sonra da makina bana istemi. Teftite bulunduum bildirilince stanbulda hali iikadda bulunan kabine ile muhaberede olduklarm bil direrek oraya yazdklar telgraf aynen yazdrmlar. bu telgraf ak olarak Mdafaai Hukuk merkezlerine ve Belediye Reislerine tamim etmi lerdir. Aynen udur:
Bugn Sadrazm Ali Rza Paann vukubulan istizah zerine heyetimiz tara fndan teklif edilen hususat aynen bervechit dere olunur. Cevaben beray tahlif saray hmayuna azimet edeceklerinden cevabnn yarn it olunaca bildirilmitir. Hkmet ile millet arasnda mutabakat enzar ve ml husul tamimen tebli edi linceye kadar kemafissabk muhaberat resmiyenin mnkati bir halde bulundurul3sas lzumu hey'eti temsiliye kararile tebli olunur. 3/10/1335 . Anadolu ve Rumeli Mdafaii Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namea Mustafa Keml
i
\ I i
. '
-s
Sadrazam tehametl devet Rza Paa Hazretlerine,
i
i j
Millet imdiye kadar resikrma geenlerin kanunu esasiye ve amali milliyeye -mnafi harekt malmesinden mteessiren hukuku meruasm tantmak ve mukadderatn emin ve ehil ellerde grmek karar kafisini vermi ve lzm gelen teebbsat azimkraneye tevessl eylemitir. Tekilt muntazamaya tbi Kuvvayi milliye ve iradei katiyyei milleti biavnillh taallkerim tamamen izhar ve ispat etmek kudretini hraz eylemitir. Millet kuvvet ve iradesini hi bir vakit amli mukaddesi ahaneye muagyir ve mnafi, mlk millete mbayin bir tarzda gayret etmek ve niyeti gayri mkulesinde deildir. Millet zat akdesi hilfetpenahiye mazJaan emin ve itimad olan zat fahametpenahilerile rfekay kiramnz mkl vaziyette brakmaktan katiyyen mtevakki olup bilkis tamamen mzahir olmaya fcstn samimiyetile hazrdr. Ancak heyeti vkel meyannda Ferit Paa ile teriki faaliyet eylemi nezzarin mevcudiyeti heyeti eliklerinin noktai nazarlarile amli mliyenin derecei mutabakatini kemli hulus ile anlamak mecburiyeti hsl edilmitir. Millete emniyeti tamme hsl etmedike atlm olan hatvei salhn tevfiki ve yarm tedbirlerle iktifa olunmas milletle hey eti celeleri arasnda da sui tef ehhmat mucip olabileceinden gayri caiz grlmektedir. Binaenaleyh hey'etimiz k a fi ve sarih olarak zat samii sadaretpenahilerile bervechit hususatm hkmeti cedidece tasvip ve kabul edilip edilemiyeceini kemli hrmetle anlamay vecibe addeder. 1 Hkmeti cedide Erzurum, Sivas kongrelerinde tyin ve tensip edilen tekilt ve mekasidi meruay milliye riayetkar kalmas. 2 Meclisi millinin inikadile mrakabei fiiliye balayncaya kadar mukadderat hakknda mlk millet hakknda bir gna taahhd kat ve resmiye girilmemesi. 3 Sulh kongersinde tyini mukadderat millet ve memlekete memur olacak -murahhaslarla sabk gibi na ehillere tyin edilmeyip milletin bihakkn amliai mdrik ve itimadna mazhar ehli vukuf ve iktidardan intihab buyurulmas. Bu csasata tamamen itilf hsl olduu takdirde milletin vicdanndan domu ve bil*
i i j j | j | J | . | t | S i
. ..
j I | J I f i 'I | |
-cmle dveli tilfiyece meruiyeti ve kudreti tannm olan tekilt milliyemizin hkmeti mzahir olaca ve bu suretle hkmetin temini mukadderat milet ve memleket hususunda sulh kongresinde vukubulacak teebbsatm daha emin ve messir olaca tabiidir. Bir defa bu nkat esasiyede bir mutabakat hsl olduu anlaldktan sonra hdisat hire sebebile hsl olan ahvali gayri tabiiyenin izalesi maksadile baz maruzat taliyede bulunmaklmza msadei sadaretpenahileri is tirham olunacaktr. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti heyeti temsiliyesi namna Mustaia Kemal
3/Terinievvelde yazlp ayn, gnde ve 4/Terinievvelde gelen mhim ifreleri aynen kaydediyorum:
Sivas: 3/10/1335 Dakika tehiri gayri caizdir.
v
Bervechiti mealde Sadrazama mracaat buyurulmas ve neticesinin inbas rica olunur. Ahaliyi slmiyeyi teslih ve yekdieri aleyhine mukateeye evke kyam eyleyen ve orduyu inhill ve binnetice vatan mdafaasz brakmak iin emir verdiklerinden ve ordunun esrarn ifreleri almak iin tertibat fiiliye ittihaz suretile f eden ve kanunu esasi ahkmnca taarruzdan masun olan muhaberat hususiyeyi milliyeye m ni olan nezzar sabkadan Ali Keml bey, Slejrman efik Paa, Dahiliye Nazn dil beyin Millet Meclisinin k adnda Divanliye tevdi edilmek zere hi bir tarafa firarlarna meydan verilmemesini ve Telgraf mdr umumisi Refik Halid beyin ayn esbabdan dolay tevkifi ile mahkemeyi aidesine tevdiini kanunun masuniyeti kudsisi namna taleb eyleriz. 15. Kolordu tarafndan Erzurum 13. Kolordu tarafmdan, Diyarbekir 12. Kolordu tarafndan, Konya 20 Kolordu tarafndan Ankara ve Kastamonu vilyetlerine birer suretin de srati itas rica olunur. 1 Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa. Keml
1
il
Sivas:
3/10/1335 Dakika tehiri caiz deildir.
15. Kolordu Kumandanlna.
:! |
M ? :
1 :;|
i ;!v !
1 Bervechiti telgrafn Harbiye ve Dahiliye Nazrlarna keidesi ve inbas rica olunun Dahiliye Nazrnn harekt ihanetkranesine let olarak ahaliyi bilfiil teslih ve mukateeye kyam eden Konya valisi Ceml ve Elziz valisi Ali Galip ve Malatya mutasarrf Halil beylerin tevkifi erile Divamharbe tevdileri ve Trabzon valisi Galip Kastamonu sabk valileri brahim ve Ali Rza beylerle Ankara valisi Muhittin Paann istihdam olunmamas ve hukuku kanuniyei milliyeye tecavz etmediklerinden ve harekt mali milliyeye mzaharetlerinden dolay azledilen Sivas valisi Reit Pa-
rj ; || 't !'j| ' i
ann memuriyeti asliyesinde ibkas, Bitlis valii sabk Mazhar Mfit ve Van vsdi sabk Haydar beylerin desial mnhal vilyata tyin ve istihdamlar rica olunur. 2 : 15. Kolordu tarafndan Erzurum 13. Kolordu tarafndan Diyarbekir 12, Kolordu tarafmdan Konya 20. Kolordu tarafndan Ankara ve Kastamonu vilyetle rine birer suretinin its rica olunur. ^ Mustafa Keml Sivas: 3/10/133S Gayet aceledir.
Harbiye Nazr Ceml Paann ilk tebliine cevap olmak zere bervechiti telgrafn mahrem olarak marnileyhe keidesi ve inbas rica olunur: Zat devletlerinin harekt miiliyeyi meruann bidayetinden beri byk bir ka naat ve mnla banda bulunduunuz m a umum uzdur. Harbiye Nezaretini terif leri memnuniyetle karlanmtr. Muvaffakiyeti devletlerine btn ordu ve tekmil Kuvvayi milliye mzahir olacaktr. Mahza temin muvaffakiyetleri maksadile ti deki hususatn srati mmkine ile tatbikini rica ederiz: A 1 Cevat Paa veyahut Birinci Ordu Mfettii Fevzi Paay Erknharbiyei umumiye riyasetine, B Galatal Miralay evket beyi stanbuldaki Kolordu Kumandan ve stan bul muhafz (ve Yusuf zzet Paa stanbul muhafz Galatal evket bey 25. K o lordu kumandan suretinde olabilir.) C Miralay smet Bey Harbiye mstearlnda. D 10. Frka Kumandam Kaymakam Keml beyin Polis Mdriyeti umunîyesine tyinine dellet. E Ordu zerine de sui tesir etmi olan ve Harbiye Nezaretini tl ve ky metsiz bir hale dar eden ye iadei rtbeleri meclisi millden gemeksizin olan ve fikri mahsusu siyas ile istihdam edilmekte bulunan mtekaidinin de { al asilarma rcama, mhim ve hassas makamlarn emniyetli ellere tevdii lzmdr. Ve nc kolordu kumandan sabk Miralay Refet bey bil sebep istifaya mecbur edildiin den bu muamelenin tashihine, kendisinin elyevm bulunduu Konyada 12. Kolordu kumandanlnda ipkas. F Fuat paann yerine tyin edilen Hamd paa ve 12. Kolorduya tyin edilen Sait Paa derhal asilarma irca olunmaldr. G lk frsatta mfettiliklerin ihyasna ark Anadoludaki kolordular 13. Kolordu da dahil olduu halde Kzm Karabekir Paaya ve Garbi Anadoludaki Kolordular stanbul ve Edirne de dahil olduu halde Ali Fuat Paaya tevdii ve imdilik iki mfettilikle iktifa oluhmas mnasibi mtaa klnmtr.
Mustaia Keml
V
'
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa Hazretlerine.
Sivas: 3/10/1335
C : 2/10/1335 ifreye: 1 Ferit Paa ve rfekasmn sukutu muvaffakiyeti milliyesmin temin ve istih salinde zatllerinin mesbuk teebbsat kafiyeleri tesiri ayan takdir ve tebrik
elmakla Heyeti temsiliyece. arz teekkr olunur. Kzm beye gelip ifre ile bildirilsKgi iar buyurulan mektup henz vsl olmad. Ceml Paa hakknda tasavvur olunduu gibi hareket olunacaktr. Ancak kendisi ile muameleye iptidaren leden sonra Sadrazamla telgraf banda ve vukubulacam arz ettiimiz muhabereden sonraya tlik edelim. 2 Sadrazama tideki mealde derhal mracaat olunmasn tensibi samileri vehile bilcmle vali ve kumandanlara unu yazdk. Ahalii islmiyeyi teslih ve yekdieri aleyhine mukateleye evke kyam eyliyen ve orduyu inhill ettirilmek ve Mnnetice vatan mdafaasz brakmak iin emir verdiklerinden ve ordunun esrarn ifreleri almak iin tertibat fiiliye ittihaz suretile f eden ve kanunu esasi ahk mna taarruzdan masun olan muhaberat hususiye! milliyeye mni olan zamansf sabkadan Ali Keml bey, Sleyman efik Paa Dahiliye Nazn Adil beyin millet meclisinin kadmda divanliye tevdi edilmek zere hi bir tarafa firarlarna mey dan verilmemesini ve Telgraf mdr umumisi Refik Halit beyin ayn esbabdan do lay derhal tevkifile mahkemei aidesirie tevdiini ve kanunnamenin kudsiyetini taleb deriz. 3 Hemen divanliye tevdii Millet Meclisinin hali inikatta bulunmasna mtevakkif olduu iin nc madde o suretle yazlmtr. 4 Harbiye Nazr Ceml Paaya tideki mahrem telgrafn keide olunmasn tekmil kolordu kumandanlarna yazdk. Ve Harbiye Nazrnn 'ilk ebligine cevaben keide olunmasn rica ettik. Zat devletlerinin harekt milliyei meruanm bidayetindenberi byk bir kanaat ve imnla banda bulunduunuz malmunuzdur. Har biye nezaretini terifleri memnuniyetle karlanmtr. Muvaffakiyeti devletlerine ktn ordu ve tekmil Kuvvayi miiiye mzahir olacaktr. Mahza temini muvaffaki yetleri iin tideki hususatn srati mmkine ile tatbikini rica ederiz: A Cevat Paa veyahut sabk birinci ordu mfettii Fevzi paay Erknharbiyei umumiye riyasetiie. B Galatal Miralay evket bey veyahut Yusuf zzet Paa stanbuldaki kolordu kumandan ve stanbul Muhafz Yusuf zzet Paa stanbul muhafz ve Galatal evket bey 25. Kolordu kumandam suretinde olabilir. C Frka kumandam Kaymakam Keml bey polis mdriyeti umumiyesine tyinine dellet. D Ordu zerinde suitesir yapm olan ve Harbiye Nezaretini tl ve kymet siz bir hale dar eden ve isdei rtbeleri meclisi milliden gemeksizin olan fikri mah susu siyasi ile istihdam edilmekte bulunan mtekadinin derhal asllanna irca e mhim ve hassas makamlarn emniyetli ellere tevdii lzmdr, ve nc kolordu kumandan sabk Miralay Refet bey bilsebep istifaya mecbur edildiinden tashifidle kendisinin elyevm bulunduu Konyada 12. Kolordu Kumandanlna tyin ve Fuat Paann hakkmdaki muamelenin 20. Kolordu kumandanlna ibkas, E Fuat paann yerine tyin edilen Hamdi Paa ve 12. Kolorduya tyin edilea Kara Sait Paa derhal asllanna irca olunmaldr. F lk frsatta mfettiliklerin ihyase ark Anadoludaki Kolordular stan bul ve Edime dahil olduu halde Ali Fuat Pefaya tevd ve imdilik iki mfettilik e iktifa olunma si mnasip mtalaa kmmtr. G tideki telgrafname kolordu kumandanlar ve elyevm harekt milliyeye mzahir vali ve vali vekilleri tarafndan Harbiye ve Dahiliye Nazrlarna keide edilwsek zere ifre ile tamim edilmitir. Dahiliye Nazrnn harekt ihanetkranesine Met olarak ve ahaliyi bilfiil teslih ve mukateleye kyam eden Konya Valisi Ceml ve Elziz valisi Galip ve Malatya mutasarrf Halil beylerin tevkiflerile divanharbe tevd eri ve Trabzon valisi Galip ve Kastamonu sabk valileri brahim ve Ali Rza beylerle Ankara valisi Muhittin Paann istihdam olunmamas hukuku kanuniye^
&
I s
milliyeye tecavz *etmediklerinden ve harekt mali milliyeye mzaharetlerinden dolay azledilen Sivas valisi Reit paann memuriyeti asliyesinde ibkas, Bitlis valii sabk Mazhar Mfit ve Van valii sabk Haydar beylerin derhal mnhal vilyata tyini ve istihdamlar talep olunur. 6 Kastamonu valii sabk brahim bey stanbulda hkmete btn esrar tevdi ve arz hizmet eyleyerek tahliye olunmutur. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustaia Keml
4 sabah Horasan civarndaki ktaat teftiten sonra leden sonra Hasankaleye geldim. ntihabat hakkmda heyeti temsiliyenin tebligatna kar ne vaziyet alacaklarm soran ktaatma u emri verdim: Asker buIlnmaklmz hasebile intihabat ile hi bir alkamz yoktur. Fakat bed baht milletin artk ismini yazmasn bilmez, srf menfaat ve hrs peinde dolaan mutaassp insanlar elinde oyuncak olacak hali kalmamtr. lmen ve ahlkan matlup eraiti, hiz olmayan ehasn intihap edilmemesinin de temini selmeti millet ve memleket namna bizlere bortur. Bu hususta bezli gayret buyurulmasm rica ederim. 4 sonra da makina banda heyeti temsiliye ile bulutuk. unu yazdm:
Hasankle: 4/10/1335
-
| K
3
^
I | 1
S*
Heyeti temsiliyeye:
'.''..I
~ Umuma arz tazimatla muvaffakiyeti milliyenin tamamn temenni eylerim., 2 Sadarete yazdm mevaddn suretini ifre ile takdim edeceim. Bundan baka imdilik Dahiliye ve Harbiye Nezaretine baka bir ey yaznay muvafk bul muyorum. 3 Eer Harbiye Nezareti mfettilik ve ray askeriyi ihya etmez, mzul kumandanlar yeniden nasp etmezse ayrca bir teklif yaparm. Fakat mevakii muhtelifeye kimlerin nasp olunacan yalnz Heyeti temsiliye sureti hususiyede bir li sanla ve talep eklinde olmayarak muhtelif nezaretlere yazmasn muvafk gibi gryorum. 4 Valiler hakkmda mcazat veya mkfata ciheti askeriyenin karmamas ve hatt valilerin bile mracaat bir mdahale gibi telkki olunmamak iin bunun da heyeti temsiliyece teebbs daha doru olmaz m? Kazm Karabekir
(
f !
Sivas:
Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
1 Hey eti temsiye cmleten hrmet ve gzlerinden periz. 2 Sadaret yazlan ifreyi henz hal ediyorlar, 3 nc ve drdnc maddeler hakknda noktai nazarnza tamamen iti-
rk ediyoruz ve tamimle vukubulan teblide bu cihete dikkat edilmitir. Yalnz zatinize yazlan ifreye beray malmat heyeti umumiyeyi ihtiva etmitir, efendim. Heyeti Temsiliye
Sadarete yazdm ifre udur: Heyeti temsiliyece de tasvib olun mutur.
Makam Celili Sadaretuzmaya
Hasankale: 4/10/1335
Son bir ka ay zarfnda nezaret mevkilerini igal ettikleri halde1 vatan ve mil letin mahv ve harabiyetini mucip olacak ve dmanlarmzn amalini tervi ve te min edecek emir veren nazzar sabkadan Ali Keml ve dil beylerle Sleyman efik Paanm millet meclisinin kadnda divanliye tevdileri esbabnn imdiden istikmli ve ahaiyi bilfiil teslih ve mukateeye kyam ettiren Konya valisi Ceml, Elziz valisi Ali Galip ve Malatya mutasarrf Halil beylerin Ve ayn amale hiz met ve muavenet eden telgraf mdr umumisi Refik Halit beyin derfa tevkifleri ile mahkemei aidese tevdiini istirham eylerim. Bir tehlike vukuunda seferberlik emri vermek hakkn kanunen hiz olduum ve meclisi vkelaca da ibu hakk kanunimi istiml etmekliim tekiden emir olduu halde Ali Keml Bey vali lere verdii emirde seferberlik emri veren kumandanlara itaat edilmemesini ve igal ler ne kadar gaddarane olursa olsun milletin . boyun emesini emretmi ve bu suretle milletle ordunun arasn amak ve kumanda mevkiim dman menfaa tine .hie indirmek istemitir. dil bey ve Sleyman efik Paa ise ifreleri aldr mak ve esrar askeriyeyi ifa demek olan ifre muhaberatm men etmek ve muhabe rat hususiyei milliyeye mmanaat ve ba bozuk krtleri teslih ve tevik ile kolordu merkezine taarruz suretile asayii dhiliyeyi ihlle ve bu suretle mdahaiei ecnebiyeyi celb ederek mevcudiyeti devlet ve milleti imhaya tasaddi etmek, Ordu mfet tilikleri ve ray asker gibi tekilt esasiye ve mhimmeyi ceffelkalem bir rey ile ilga etmek ve senelerce ticaretle itigal etmekte bulunan ve her biri esnay seferde ehliyetsizliklerinden dolay tekade sevk olunan zevatn gayra kanun bir suretle tekrar i bana ve en mhim mevkilere celb ile ordunun kuvvet ve inzibat ve sa mimiyetini bir ka mahdut zt uruna mahva yrmek ve en muktedir ricali devleti amli miliyeye mmaat thmetile azil ve tevkife cret etmek gibi cinayat ile mttehim olduklarn arz eylerim. Gayri kanun olarak iade edilen rtbelerin sulh aktedildikten ve umuru hkmet mecray tabiisine girdikten ve maduriyetini iddia eden ler evvel emirde usulen muvazzaf zabitan divan harbinde beraet kazandktan sonra taliki mali milliyeye mmaat ettiklerinden dolay azledilen zevatn tekrar i ba na alnmalarna msaadeleri maruz ve msterhamdr. Kzm Karabekir
Sivastan gece ak u telgraf aldm:

* Gayet mhimdir.
Sivas: 4/10/1335
4
Bugn yeni kabine ile makina banda muhabereye devam edilmitir. dnk teklifimiz hakknda beyanname ve nizamnamemizin muhteviyatn
Kabine istizah
etti, tcabeden malmat ve izahat verildi. Heyeti vkelca bdelmzakere bu gece cevap verilecei bildirildi. Binaenaleyh neticei katiyyeye kadar kemafissabk muhaberat resmiyeye hi bir taraftan giriilmemesi lzumu heyeti temsiliye kararile rica olunur. , Heyeti temsiliye namna Mustafa Kemal
Ben de bu ifreyi yazdm:

Hasankae: 5/10/1335 Mustafa Keml Paa hazretlerine: Kuvvei milliyenin bir cereyan siyas olduu; zmnda bulunanlara ve bu tarzda grmeyi emellerine muvafk bulanlara kar gzel tedbirler ittihazn muvafk bulduumu arz eylerim. Mesel: 1) Milleti zim zararlara giriftar eden ve lemi medeniyet nazarnda mevkii siyasimizi sarsan Balkan v e Umum Harp seferleri mesullerinin sulhn akabinde divan liye verilmeleri esasnn, taleb edildiini hkmete ihsas etmek ve bu suretle bir ka mahdut zatn yine bir gn gelip de bakiyyei milleti his ve arzularna gre imha edemiyeceldermi millete an latmak. 2) unun bunun azil ve nasbi gibi hususat her taraftan talep etmekle tarihi mizin kaydettii bir hatay bir daha yapmamak iin pek mkul olan bu talebi sureti hususiyede ve rica yollu yapmak. Kzm Karabekir
' . ' i
: s
s ,
Mustafa Keml Paaya bu ifreyi yazmaktan maksadm bu idi. Ge rek stanbul hkmetinin ve gerekse kendi muhitinin itimadn teyide kazanmak ve kendisine de gerek halen ve gerekse istikbalen nazar dik kate alaca mhim esaslar hatrlatmak. ,
i
" Samsundaki ngiliz taburunun 4/Terinievvelde liman terk ettiin den hallan enlik yapt haberi gelince btn ark mntakasmda dah genlik yaplmasn temin ettim. Heyeti temsiliye ve 3. Kolordu kumandanlna tebrikler yazdm:
Hasankae:. 5/10/1335H eyeti temsiiiyeye

j
\ J | i -i
Samsunun tahliye edlimesi, muvaffakiyat milliyenin mukaddemei hayrdr. M barek vatanmzn yakinen tamamile tahliyesi ve milletimizi mesut edecek hayrl bir sulha nailiyet inayeti hakla phesizdir. Mesaiyi vatanperveranelerinin bu tecelliyatn kolorduyu cizi namana tebrik ile arz tazimat eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir * 3. Kolordu Kumandanlna
j ! j !
Samsunun tahliyesi beareti umum kolorduyu cizyi ve mmtakanz halkm: pek mesrur etmitir. Mntakai linizin kbusu istildan kurtulduunu tebrik eder
ve bakiyei vatanmzn da yakinen siyreti saadetini Cenab Allahtan tazarru ey lerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
5/Terinie vvelde Hasankaledeki ktaat tefti ettim. Kaleyi de do latm. 6/Terinievvelde Sivastan tideki mufassal telgrafnameyi aldm. Bu bir tamim olup Mdafaai Hukuklara, Belediyelere, vilyetlere, ahz as kerlere de tebli olunuyordu.
Tamim:
Sivas: 5-6/10/1335
Sadrazam paa hazretleri Erzurum ve Sivas kongrelerindeki mukarrerat esasiye ve mekasd tekilt miiliyeyi tabii bulmakla beraber mtalalarnda baz izaha muhta cihat grldnden hkmetle milletin hakik olarak temini itilf mak sadile ve bilcmle merakizn hlsai mutalatma istinaden it olunan cevap ve dermeyan edilen teklif bervechiti aynen tamim ve tebli olunur. Vrud edecek cevap v # ona nazaran ittihaz olunacak mukarrerat derhal tebli olunacaktr. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustaia Keml 4/Terinievvel/1335 tarihli cevab telgrafnamei sadaretpenahileri muhteviyatna nazaran cemiyeti heyeti temsiliyenin vukubulmu olan maruzat ve teklifini ta mamen tasvib ve kabul buyurulmu olduu kemali kranla anlald. Ancak taraf cizanemizden taahht edilmesini talep buyurduunuz nkat hakknda bervechiti izahatta bulunmaklmza msaadei samilerini rica ederiz. Hkmetin rehberi ha rektnn ahkm kanuniyeye tamamen riayetkar olmas tabii olup heyeti cizanemizce de bunun ............... temin etmek yegne gayedir. Son zamanda hadis olan ahvali gayri tabii ve gayr kanuniyenin mil ve msebbibi Ferit Paa kabinesi idi. Bu husus mezkr kabinenin sukutile hey eti celilelerince ahkm kanuniye dairesin de hareket ve Ferit Paa kabinesi tarafndan ik edilmi gayri mer efal ve ha rekt esbab ve mvellida tnn refi iin icab eden tedabiri katiyye ittihaz buyurulduu takdirde bizatihi zail ve bu yzden vukuu melhuz mehazir ve devam muhtemel harekta sebebiyet verilmemi olur. Cemiyetimizin heyeti vkely hazra hkm kanuniye dairesinde her trl taahhdat ve mzaharette bulunabilmesi iin evvel hkmetin mer ve kanun olan tekilt milliyemizi hsn kabul eylediini sarih ve kat bir lisanla ifade buyurmas lzmdr. Aksi takdirde cemiyetimizle Hk meti merkeziye arasnda emniyet ve samimiyeti mtekabilenin husul bulduu me kk kalacak ve binnetice mbayeneti harekt ve teebbsatn zuhuru melhuz bulu nacaktr. Payitaht, Anadoluyu yekdiermden tefrika heyeti cizanemiz ve m messilleri bulunduumuz efrad millet sebebiyet vermi olmayp bilakis hkmeti sabkann Paris sulh konferansnda vilyat arkiyyenin bittamam vsi bir muhtari yeti hiz Ermenistan olmak zere, kabul ve Toros hududu Osmaniye gsterilerek iki vilyetin camiay Osmaniye haricine braklmas ve payitaht ve vilyatmzn ekseri yerlerinde mtareke ahkm hilfnda bir ok igaller ve haysiyet ve is tiklli devlet ve milleti muhil ahvale seyirci kalmas ve mevcudiyeti milliyesini mu-
hafaza azmi dindaranesile hukuku mukaddesesini mdafaaya kyam eden kongre za snn ekya etesi gibi tenkili maksadile Mamuretlaziz vilyetinde bir takm ekya tekiltna bttevessl Sivas, Elziz vilyetleri ahalisi arasnda rrukatele esbabn ihzar emrini veren hkmeti sabkann creti gayri meruas olmutur. Akam memaliki Osmaniyenin igali tehlikesine gelince: Tekilt milliye -izhar mevcudiyet eyledii gnden beri hi bir igal vki olmad gibi bilakis Ferit Paa kabinesinin msamaha ve siyaneti neticesi olmak êre ahkm mtarekeye mu gayir olarak igal edilen Merzifon ve Samsun gibi yerlerimiz tahliye edilmitir. Binaenaleyh vahdeti miiliyeyi heyeti cizanemiz deil, hkmeti sabkann ihll eylediini mstakeyni arz beyandr. Tarafmzdan hi bir dairei resm igal edil memi olduundan vki bir halin tashihi gayr varittir. Ecaniple vki olan mnasebatmz bir ekli siyasii resmiye olmayp Kuvvayi milliyemiz aleyhinde hk meti sabkama neriyat vakasnn shhat ve ademi shhatini tahkik zmnnda gelen ve payitahtta milletin itimadna mazhar ve Kuvvayi milliyeye mstenit meru bir hkmet gremeyen dveli itilfiyenin nezdimize buus eyledikleri bir takm memu rini syasiyeleri e vki olan temaslardan ibaret olup gayesi mali miiliyeyi te kilt milliyenin vsat ve kudretini iradei milliyenin imdi mul ve katiyyetini tyinen onlara ibraz ve irae ile milletimiz hakknda celbi hrmet ve itimad temine inhisar eylemitir ki: Bu da sulh konferansnda mukadderat millet hakknda muzir deil bilkis bir ok netayici mfide istihsal edecei azadei ek ve phedir. M eb~ usan intihabat hakknda hkmeti sabkann verdii evamiri zahire dairesinde ha reket eden hkmetler henz defteri esasiyi bile tanzime yeni balam olduklarn dan intihabatta ahalinin hrriyetine tecavz ve mdahale imdiye kadar maddeten, gayri kabil olduu gibi cemiyetimiz bir firkai siyasiye olmadndan ihtirasat siyasiyeden bittamam beri bulunacam ve intihabatta katiyyen ahalinin ictihad ve hr riyeti vicdaniyesine mdahale etmeyeceini biddefaat beyannamelerle esasen iln eylemitir. Muamelt hkmete drs edilen sekte ancak muhaberat resraiyenin inkitadr ki bu da milletin ebbi mfik ve ekremi bulunan padiahna maruzat ve istirhamatm takdimine mni tekil ile padiah ve efrad millet arasnda bir eddi hail tekil eden Ferit Paa kabinesinin harekt na merasnn netayici zaruriyeerindetdir. u noktaya kemli ehemmiyet ve ciddiyetle nazar dikkati fahametpenahilerini celbe mecburuz ki: Beyanat samilerine ve memleketimizde usul merua icabmca hkimiyeti milliye car bulunduu mezkr ise de feshinden itibaren meclisi aebusanm drt ay zarfnda itimai kanunu essimizin ahkm sarihasndan iken bugne kadar intihabatta defatiri esasiyesi bile tanzim edilmemitir. Muhtac izah olmad vehile drt ay zarfnda itimai bir mecburiyeti kanuniye tahtnda bulu nan meclisi millinin u ana kadar ademi itimai Ferit Paa kabinesinin aktan aa merutiyete bir darbesini ve kanunu esasiye bir tecavz kafisini tekil eder. Ve kanunu cezann maddei mahsusasma tevfikan bir cinayet ad edilerek msebbip leri hakknda ahkm kanuniye tamamii tatbiki hkimiyeti miiliyeyi kabul ve ah km kanumyenin tatbikini kendisi iin bir vazifei kanuniye ad edecek her hk meti meruanm ilk mukaddesesidir. Ferit Paa kabinesinin tevlid eylemi bulun duu bugnk vaziyeti gayri tabiiyenin ademi tekerrr iin ilk maruzatmzda serdine msaade istirham eylediimiz tideki teklifin hsn telkki ve tatbikini is tirham eyleriz:
1 Meru ve kanun olan tekilt ve teebbsat milliyemiz baz bedhahan ve bilhassa Ferit Paa kabinesi tarafmdan boleviklik veya ittihatlk mahiyetinde suitefsir ve bu yzden memleketimiz dahilinde uri olduu tamim ve iaa edilmiti.. Bugn de millet araszda nifak ve ikak olduu zehabnda bulunulduu anlalm tr. Bu ayat ka. yyen gayr vriddir. Bilakis memleketimizde her zamandan ziyade asayi ve huzur olup millet dahi bir ktlei mttehide halindedir. Bu hakayik b~
tn cihan nazarnda sabittir. Hkmeti merkeziye iin pek byk bir cuvvei m neviye ve bir noktai istinad ehemmiyetinde bulunan bu vaziyete ramen Ferit Paa kabinesi t son zamana kadar Anadolu ahvalim mevve ve mucibi endie gstere rek milletin cihan nazarnda iktisaba balad itibar medeniyeti izaleye almaktan hli kalmad. Binaenaleyh bugn tekmil Anadolunun hkmeti cedideden bekle dii ilk i milletin yekvcut olup skun iinde hukuku meruasnm mdafaasna atijim ve memleketin hi bir tarafnda muhilli asayi hi bir hal ve hareket mevcut olmadn ve hususile mali milliyenin tekemmle hakl ve meru oldu unu resmi bir beyanname ile cihan efkr umumiyesine iln etmektedir. Bu su retle milletin tekil ettii vahdeti umumiyeye hkmet te iltihak ederek hi bir kuvvei siyasiyemiz bu mbeccel cereyann haricinde kalmam olacaktr. *
2 Hkmeti skitamn tahrikat ihanetkranesine let olarak ahaliyi teslih ve mukateleye sevk eden bir takm resay memurin mahkemei aidesine tevdii ve harekt meruai milliyeye mmanaat ve hiyanet eden baz vilyat sabkann da hkmeti devlette istihdam olunmamalar ve mahza hukuku kanuniyei milliyeye mzaharet ettiklerinden dolay azledilenlerin de memuriyetlerine iadeleri ile hak ve adaletin yerine getirilmesi1 talep ve rica olunur.
3 Ordunun maneviyat zerinde suitesir icra eden Harbiye Nezaretini tl ve gayri kabil bir hale getiren iadei rtbeleri medisi millnin tasdikine iktiran et memi olan ve yegne sebebi istihdamlarna $>ir takm esbab ve mlhazat sakimei siyasiyeden ibaret bulunan mtekaidinin derhal asllanna ircaile mhim ve muayyen makam askeriyenin ehli ellere tevdiini ordunun ve memleketin selmeti namna arz ve teklif ederiz.
4 Anasr slmiyeyi bir birile mukateleye sevk edip milletin harekt meruasn ikal etmek zere hkmeti sabkann vermi olduu gayri kanun evamiri hainaneye ait olduklar ehasa tebli eden Ordunun esrarn muhtevi ifreli muha berat askeriyeyi aldrmak iin tertibat ittihaznda ve bilhassa _ posta ve telgraf mdriyeti umumiyesinden bir hafiye casus tekilt vcuda getirmekten ekin meyen ve bu suretle muhaberat resmiyenin mahremiyet ve kudsiyeti kanuniyesini ihll eden nazzar sabkadan Ali Keml beylerle Siyeman efik paa, meclisi m il limin kadma Divan liye tevdi edilmek zere hi bir tarafat firarlarna meyda verilmemesini ve bilhassa posta ve telgraf mdr umumisi Refik Halit beyin derhal tevkifile mahkemei aidesine tevdii kanunun masunieyti ve hukuku milliye nin kutsiyeti namna talep ederiz. 5 Gerek stanbul ve gerekse tarada harekt meruai milliyeye iti'k etmi veya harekt mezkreyi tervi eylemi olanlar aleyhinde hkmeti sabka tarafn dan balanlm olan takibat ve tazyikat keyfiye ve nihayet verilmesi kanuna isti naden kemli ehemmiyete talep ve rica olunur5 Bidayette tilf hkmetinin srf kendi asker noktai nazarlarndan vaa ve ikamesi teklif ve hkmeti Osmaniye tarafndan deruhde olunan Dersaadet mat buat sansrnn bir ok sebep ve bahaneler ile evvel tilf kontrol ve bilhare mellifin tarafndan kableltab sansre itirk edilmesi suretindeki mdahalt ile nfuzu hkmetin zevali ve sabk kabinenin de bu ecnebi kuvvetinden mer istifa desi yznden bugn matbuat milletin mali meruasn izhar ve hukuku mukaddesesin mdafaa edemiyecek bir hali elme gelmi ve bunun btn mesuh'ycti mad diye ve mneviyesi hkmetin tahammlne yklenmitir. Binaenaleyh Osmanl hkmetine kanunu esasiye mugayir olan bu hale resmen bir nihayet verilmesina ve ayet dveli itilfiye tarafndan kendi noktai nazarlarnda asker sansrn devam srar olunacak olursa bu sansrn hkmeti Osmaniye matubuat umumiye md rnn murakahei katiyyesi altnda olmak zere hututu esasiyesi muayyen ve Der saadet mtubatnca malm erait dairesinde mellifin tarafndan icrasna msaade
ile hkmeti Osmaniyenin efkr umumiyei millet karsnda sausr mesuliyetinde tahlisird arz ve teklif eyleriz. Maruzat ve teklifi mesrudeye milleti tatmin edecek cevab sariha ve muvafka it Duyurulaca zamana kadar temini makasd millye iin millete ittihaz edilmi olan tedabiri fiiliye kemkn devam zaruretinde kala can bilcmle vilyat ve mstakil elviye ile mlhakatndan aldmz kararlar zerine kemli katiyetle arz eyleriz.
6/Terinievvelde otomobille Kprkyne yarm saatte gittim. Ora
daki ktaat tefti ile Hasankaleye ve buradan da Erzuruma geldim. Samsunun tahliye enlik merasiminde Erzurumda dahi bulundum. Ana doluyu Garb Umum Kuvvayi milliye bakumandan namile Ali Fuat paadan bir ifreyi ve Garptaki vaziyeti bildiren, stitlat komisyonu imzasn tayan ak bir telgraf aldm. Artk Garpte muntazam ordu muzun tamamile Kuvvayi milliye haline resmen inkilp etmi olduunu gsteriyor. Halbuki stanbulda yeni hkmet teekkl ettiine ve mec lisi mill de toplanacana gre bu vaziyetin temadi edemiyecei tabii ol duu gibi, dmana kar bir cejshe tekili de ancak ordu ile mmkm olacandan er ge yeni bir ekil zarur olacan zannediyorum. ifre ve telgraf unlardr:
Eskiehir: 5/10/1335
15. Kolordu Kumandanlna,
1 Hkmeti sabkann efkrn tervi edip bunun amaline hizmet eden me murinin gayri mer kuvvetlerden stifade ederek icra etmi olduu tasniat ve ta kibat ve akla gelmeyn bin trl ikencelerine ramen Eskiehir ahalisi dier mille*talan misill mali mill urunda son derece alarak nihayet mali milliyeye mu halefet edenlerden bir ksmn tevkif etmi ve dierleri ngiliz kuvvetlerinin muave netine mzahir olarak trenle kam ve nihayet 4/Terinievvel/1335 Bolu muha sebecisini mutasarrf vekletine tyin ederek tamamile mali milliyeye itirk et mi olduklarn tebir eylerim. 2 Muhalefette son derece taannt eden mutasarrf Hilmi bey bir milliyetper ver tarafndan katledilmitir. 3 ngiliz muavenetile Dersaadete dn gece trenle kam olan Hamdi Pa le maiyetinin, derdest ve tevkiflerini Harbiye Nazr cedidi telgraf verilmitir. 4 Bilhare rica zerine maiyetimde yzlerce gnll svari olduu halde Eskiehirin Dersaadet arknda ngiliz cenerali Sallakloyla mlakat edilmi ve es nay mlkatta harekt milliyeye kar hi bir muhalefette bulunmayaca, bilkis ibu harekt takdir ettiklerini ve imdiye kadar mali milliyeye muhalif hareket ettiinden dolay mafevkleri tarafndan dar muatap olduunu, fakat byle hir eye sebebiyet vermedii ve kendisi ile maiyetinin imendfer hattn muhafazaya devam edeceini bildirdi. Ben de cevaben bana yazm olduu mektuplarn millete ait olduu cihetle vukubulan ikyetler zerine muahazeye mruz kalm olmasa muhtemel olduunu bildirdim. Syledii szlerin hlsas: Dn hkmeti sabkama mdafii iken bugn mali milliyenin muvaffak olmas zerine milletin mdafii ol mak istediklerini beyan etti. Anadoluyu Garb Umum Kuvvayi Milliye Bakumandan A Fuat " -
Ankara:
Bilumum vilyst ve mstakil livalara t Evvelki gn aktedilen mitingi mteakip mft efendi hazretlerinin dellet ve radile livay limace hakk merualarn mdafaa zmnnda mill bir alayn tekili teebbs edilmi vaka marnileyh hazretleri alaya nefer sfatile kaydedilmesini talep eylemi ve vukubulan makama teklifi zerine alayn fahri kumandan, ve sancaktarl kabul eyledii gibi ulemay kiramdan hac Atf efendi hazretleri de ala yn mftln ve Hac Bayram Veli Camii erifi hatibi Hafz Mehmet efendi birinci taburun imamln deruhde etmilerdir;. Bunu mteakip eraftan Ktkzade Hac, Knac zade Mehmet ve Beledij'e zasndan Emin ve Tomikae zade Nait efendiler gnll nefer olarak kaydedilmiler ve bugn millet eraf memleket ve ihtiyat mtekait zabitan son derece arzu ile komisyona mracaat eylemekte ve kayt muamelesi devam olunmaktadr. Ankara vilyeti hkmet memurlarndan hemen ksm zami ibu alaya gnll olarak kaydolunduklar gibi Ankara mlhakatndan vmd eyleyen mteadit telgrafnamelerde ahaliyi muhteremeden ve eraftan bir -ok zevat mahallerinde ayn tekilt yapmaa baladklarn bildirmilerdir.
.
l/Terinievvel/1335
Isttlaat Komisyonu
^/Terinievvelde Heyeti temsiliye ile makina banda grerek her taraftan unu isteriz, unu istemeyiz tarznda makamlara telgraf keidesinin mahzurunu anlatmtm. 6/Terinievvelde Trabzondaki Hey eti tem,siliye zlarndan da bu babda itiraz geldi. Vilyet makam da "bu fikirde grlyor. Esasen Erzurumda dahi ayn tesiri yapmt. Telkkiler ve benim bu hususu nasl idare ettiim anlalmak iin ifreleri .aynen kaydediyorum:
Trabzon : 5-6/10/1335
15-- Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Ali Keml ve dil beylerle Sleyman efik paann meclisi mebusanm kadmda divan liye sevk edilmek zere firarlarna meydan verilmemesi ve Refik Halit ve Konya valisi Ceml, Elalziz valisi Ali Galip beylerin tevkifi ve Trabzon valisi Galip, Kastamonu valii sabk brahim ve Ali Rza beylerin istihdam edilme meleri ve Mazhar ve Haydar beylerin mnhal vilyetlerden birine derhal tyinleri ve Reit Paann Sivasta ipkas hakknda Babliye telgraf keide edilmesi lzu muna dair makam vilyetten Sivastan keide klman 3/Terinievvel/1335 tarihli ifreler ehemmiyetine mebni vali vekili ve Rt bey vesair arkadalarla aramzda mevzuu mnakaaya vazedildi. Bundan evvel heyeti temsiliyeee meclisi vkelya teklif edilen eraitten birinci madde mefasd ve mali milliyeye sadk kaldka KuvVay milliyenin kabineye mzaharet edecei mstesna olduu halde dier tekliflere kar hi bir kabinenin makam iktidar kabul edemeyecei kyas nefs ile anlala cak mesaili reddiyedendir. Maka sd milliyenin ahsiyatla kartrlmasnn ve buna madun makamat resmiyenin tavsit edilmesinin deil vukuu, uyuu bile mdafaai hukuk tekiltnn esasn ve mevcudiyetini sarsabilecek mahiyettedir. Zati samilerinin de efkr hkimaneleri dahiline giremeyecektir. Ciheti mfridane grlen ve makasd milliyenin nam ulvisile mnasebettar olmayan bu gibi mesailin katiyyen
mevzuubahis ol mera asna itin buyurulmas lzumunun heyeti temsiliyeye ianna dellet buyurmalanm ve gayet muhakeme ve telkkimizde hata ediyor isek ikaz ve irat buyurul mamz istirham ile arz hrmet eyleriz. Mevki Kumandan Ali Rza
Servet
zzet
Verdiim cevap:
Trabzon Mevki Kumandanlna. zzet ve Servet beylere mahsustur:
'
l
5/6/1335 tarihli telgrafnamei lilerinde bahsi mnakaa edilen Heyeti temsiliyenin mufassal tamimleri buraya dahi gelmi ve muhteviyatndan baz mevadnda filhakika ileri gidildii grlerek makina banda muhabere edilerek tasavvur etti im ekli mutedili hakknda heyeti maraileyhanm beray ikaz nazar dikkati celb edilmi idi ki bunun nazar dikkate alnd ahiren vki muhabereden cinayeti uzma ile mcrim ve teFin ye tehire seza be ahsn penei dil ve kanuna verilmesi arz ve teklif edilmitir. Mtalay biraderileri dorudur. Yalnz geende biimnasesebe yazdm vehile bu havaliden ikaz sdurunda Heyeti temsiliyeye yazlmakta o la n . mbayin rnutalat baz cihetlerden suitefsire ve yanl zehaplar tevlidine hiz met ettii cihetle dahile ve harice kar bilhassa gstermek mecburiyetinde oldu umuz vahdet ve kudreti messire cereyanlar arasnda bu kabil nikata daha fazla ehemmiyet vererek fazlaca megul olmamaklmz lzm gelir ki bunu takdir buyu rursunuz. Byle olmakla .berabet gzetilmekte olan gayenin nezahatine ve vicdan olan zehap ve kanaatime mugayir grdm noktalarda daima sureti mahremanede ikaza msaraattan geri kalmyorum. Arz ihtiram eylerim efendim. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Heyeti temsiliyeye 7 de unu yazmtm. Gelen eevabile aynen un lardr :

Erzurum:: 6/10/133S
^
H eyeti temsiliyeye: Sadrazam paa hazretlerine verilmi olan mufassal cevap buradan kemli ehem miyetle tetkik ve mtala edildi- Pek mhim mevadd ihtiva etmekle beraber sadr marnileyhin it buyurduu cevap madde madde bilinmedike tahlil mkl olacandan ibu cevaplarn aynen ve tnstacelen buraya verilmesini istirham eylerim. 15. Kolordu Kumandan. Mirliva Kzm Karabekir
- ' V ::
.
Bu sualimin cevabn 14 tarihiie 16 da aldm. 8 de gelen dier bir ifre ile ayn meseleye ait olduundan birbirini mteakip tiye yazdm:
Sivas: 8/10/1335
"
15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Harbiye Nazr Ceml Paa hazretleri delletile, kabine ile vukubulan muhaberat neticesinde marnileyhten gelen 'cevap aynen bervechitidir.
Mustafa Keml
Mustafa Keml Paa Hazretlerine cevap: 1 Zat devletlerine ve rfekay kirama cizleri har ve samimi teekkratm takdim ile kesbi mbahat eylerim. Kabine zy kiram bu hissi hrmette tama men mterek ve sadrazam paa hazretleri gzlerinden perler, 2 Tekilt noktai 'nazarndan vukubulacak servis tarzndaki muhaberata kabine msaade etmitir. * 3 Ahalinin efkrn tatmin iin beyannamenin tesrii nerine zaruret hsl olmu ve nukat lzimeye dikkat olunmutur. 4 Zat hazreti padiahiye yazlacak maruzat ile tebligat suretine ait kabine mtalaasn almak mevaidi devletlerinin icrasna balandn gsterir bir hali mu cibi fahr oldu. Yeni intihab mebusan kanun intihap zamann ksaltmak ve mebus adedini azaltmamak ve tarz intihab kolaylatrmak esasna mstenittir. Bu esaslara gre intihap bu ay gayesinde hitam bulacaktr. Zat devletlerine ve rfekay kirama hrmeti kmilemin takdimine msaade buyurulmasm rica ederim< Harbiye Nazr Ceml
15. Kolordu Kumandan Kzm Paa Hazretlerine C: 7/10/1335 ifreye:
Taht riyasetimde teekkl eden heyeti celilei vkel milletin mali vehile va tan ve memleketin sadet ve selmetini temin iin azmi kat ile sarf mesai etmek hu susunda tamamile mttehidlefkrdr. Camiai Osmaniyenin temini ve istiklli m il linin muhafazas ve makam muallay hilfet ve saltanatnn masuniyetini kanunu esasi ahkmnca btn milletin kuvvet ve iradesine istinaden temin olunaca bi itibah bulunduu gibi mtareke tarihindeki hudud dahilinde kalan bilcmle erazi ve bild Osmaniyenin esas mtareke olan Vilson prensiplerine tevfikan dorudan doruya ziri iradei saltanat seniyede ibkas ve hududu aslnda kalp ekseriyeti azimei islmiye ile meskn bulunan vahdeti mlkiyenin inksamn men ile bu topraklar zerindeki hukuku tarihiye ve rkiye ve diniye ve corafiyemizin ve bu suretle hak ve adle muvafk bir karar ittihaznn temini gibi hkmeti hazraca maksudu kati ve meclisi millinin inikadma kadar mukadderat millet hakknda bu gna taahhd kat ve resmiye girilmemesi ve sulh konferansna gnderilecek mu rahhaslarn amli milliyeyi mdrik ve mazhar itimad erbab ryet ve iktidardan intihab olunmas tabiidir. Memleketimizde usul merutiyet icabnca hkimiyeti
milliye car bulunmasle vazifesini bihakkn mdrik olan hkmeti hzra rnilletia kararm istihsal etmeksizin mukadderat millet hakknda karar ittihaz edemeyecei cihetle hkmet intihabatmm bir an evvel icras iin her trl teebbsat ve tevesslta mracaat ve meclisi mebusamn tesrii inikad zmnnda lzm gelen teshilts ifaya gayret etmekte olup ancak hkmetin rehberi harekt ahkm knuniyeye ta mamen riayetle hilf ahvalin men ve izalesinden ibaret olduundan o ahvali gayri tabiiye ve gayri kanuni devam devleti Osmaniyenin merkezi ile Anadoluyu yekdierinden tefrika mncer olarak bir ok avakibi vahimeyi tevlid ile euzbillhi taa payitahtn bakasm tehlikeye ilkasm ve akam memalikin igal altna alnma sn inta ve binaenaleyh vahdeti mlkiyeyi ihll edeceinden hkmeti hazra tara fnzdan vaziyed olunan devairi resmiyenin tahliyesi ve muamelt hkmete iras olunan sektenin rei (A V N A) halelden bile masuniyetini vcip olan nfuzu hk.mete riayet olunmas ve ecanip ile mnasebat siyasiye grlmemesi ve mebusan intihabatmda ahalinin hrriyetine kat iyyen tecavz olunmamas hususlarnn tarafmzdan taahht edilmesini taleb ediyor. Sadrazam . Ali Rza 3. Kolordu Erkn Harbiye Reisi Ahmet Zeki
Mustafa Keml Paa hazretlerine tideki mhim mtalaam da yaz' m : ( 1 ) . Sivas: 8/10/1335
Mustafa Keml Paa hazretlerine: Heyeti temsiliye namna tamm buyurulan 6/Terinievvel/1335 tarihli tegrafnamede Hey eti temsiliye ricalinin kabineye ve yksek makam ve memuriyetlere gir mesi hakkndaki ayiat red ve tekzib olunmakla beraber kat iyyen byle bir emel ve dvete mmaat olunmayaca da beyan ediliyor ki dman ruhlu insanlarn ilk evvel aleyhimizde kullanaca silhlardan, biri bylelikle krlm olacaktr. Bu bab da hassaten arz takdirat eylerim. Fakat bu gzel azim ve kararn imdiye kadar bizde grlm tecarp ve netayice nazaran daha mull olmasn da hassaten arz ve mtala eylerim. Burada da zat devletlerile bilhassa grld ve katiyetle tekarrr eyledii vehile hey'eti temsiliyeden zat smilerile Rauf beyefendi ve bu kibade olan zevat messirei liyenin mebus olduktan sonra da bir vehile hkmete kanmyarak daima meclisi milldeki grubun res ve ruhunda nafiz ve kabinenin ekil ve terekkb ve ricalinin kymet ve hviyeti ne olursa olsun daima meclisi mill iinden nafiz ve mrakip bulunmay en mhim bir hdisei muvaffakiyet ve elzemltatbik bir karar addeylerim. Ancak bu suretle hkmet daima milletin mrakabesi altmda kalarak gerek hkmet gerekse yan ve saray muvazeneti karsnda milletin ruh ve mali hedefinden asla inhiraf ettirilmemi ve tehlikelere ifratlara da meydan verilmemi olur. Bir emelin ve bir grubun en yksek ve en muktedir tannm
( 1) Cumhuriyet idaremizin teesssnden sonraki hkmet manzumesi ile Halk frkas ve meclisi millinin vaziyeti bu ifredeki mtalatmla mukayese olunarak bir kymet hkm verilebilir.
ricali kendi dairei harbinden kp da hkmet zayf kalm ve mteaddit cereyanlar karsnda mtr. Vatan ve milletin efkr tamm iddetle maruzatm etrafnda msbet ve kat bir karar hrmetle istirham eylerim.
iine karnca meclisi mill daima ya srklenmi veyahut paralan mevzuu bahis olan bu devirde ibu ile mcehhez bulunulmasn kemli 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
fevkalde komi seri Amiral dridnotla gelmi. Mevki Kumandanna demi ki: Harekt milliyeye kar bitarafz. Yalnz asayie dikkat olunmaldr. Trabzon va lisi neden Erzuruma gitti? Heyeti temsiliye 7 tarihile muhaberatn serbest olduunu bildirdi.. Heyeti temsiiiyeye u tebriki yazdm ve cevabn aldm:
Erzurum: 8/10/1335 Sivasta Heyeti Temsiiiyeye:
1
8/Teriniewelde Trabzona ngilterenin Dersaadet
Mstesna bir azim ve celdetle yaplan mesaiyi fedakrlklar neticesi mill bk kkmete mazhariyetten dolay arz tebrikt ederim. Vatan ve milletin yegne krisi olan vahdeti millinin mtebaki tecelliyat mesudesini srasile idrk erefine naKiyet Cenab Haktan tazarru eylerim. Kzm Karabekir
C. 8/10/1335 tele: Hissiyat necibelerine arz kran olunur. Zat vlalar gibi hamiyetkr ve fe dakr kumandanlara ve resaya malik olduka bu millet iin necat ve saadet muhak kaktr. Cenab Hak mli meruay milliye urundaki mcahedei mukaddesimizde cmlemizi muvaffak biihayir ouyursun. min. 11/10/1335. Heyeti Temsiliye namna Mustaia Keml
Bugnlerde Erzummdaki kta ve messeselerin teftiine baladm. Ankarada bulunan 20. Kolordu hakknda 22/D/1335 tarihli bir iradei geniye dle Harbiye Nezaretine yazdm cevap aynen tidedir:
22/9/133S Harbiye Nezareti
Mehmet 15. Kolordu Kumandanlna. Vahdettin
Ankarada bulunan 20. Kolordu numarasnn vakti hazara mahsus Ankara ko lordusu numaras olan 5. Kolordu namna tahvilile ibu kolordu karargh imdi lik Esfeiehirde tesis edilmitir. Ankaradaki kolordu karargh heyeti Eskiehir'e:
dvet ve kendilerine onbe gnlk mhlet it edilip bu mddet zarfnda gelecek olanlar kllevvel memuriyetlerinde istihdam ve gelmeyecekler hakknda muamelei kanuniye if edilecektir. bu iradei seniyenin icrasna Harbiye Nazr memur dur. 21/Zilhicce/ 1337 17/Eyll/1335 Yaveri Ekremi Hazreti ehriyari Harbiye Nazr Sleyman eiik
Sadrazam Damat Ferit
Yazdm tideki cevapla yeni Harbiye Nazn Ceml Paaya nezaret makamndan geen mnasebetsizlikleri bildirdim. 3., 13. ve 2. Kolordu lara da malmat iin yazdm.
_
Harbiye Nezareti Celiesine
, E rzurum: 10/10/1335
Bugn posta ile makam nezareti celilerinden ve sadr mesul Damat Ferit paa ile Sleyman efik paann mtereken istihsal ettikleri 17/EyliU/l335 tarihli bir iradei seniyei padiah sureti tebli ediliyor ki mfadt Ankara kolordu karar ghnn Eskiehre nakli vesaireden bahis olup bilhassa mtalaai samii nezaretpenhilerine arz eylerim. Bu mnasebetle itigalt mhimmei nezeratepenhileri srasn da birer birer tetkikine msaraat buyurulacanda phe olmayan bervechit mevadd mhimmei askeriyenin ittlgh devletlerine arzm bir vecibei vataniye ve farizay vicdaniye addeylenm. 1 Mtarekedenberi sekiz hkmet mevkii iktidara geldi. On bir zat nezareti celileleri makamm igal eyledi. Her birerlerinde tamamile gayri mesul ve bilha re millete hesap verilmeyecek imicesine bi muhaba hareketi yznden deta msaba ka edercesine biri dierinden daha byk rahneler at ve binnetice dmanlarmzn bu kadar elm bir ekilde aleyhimize musallat olmalar teshil ve bilfiil ihzar olundu. 2 Devletin tekilt esasiyesinden olan Ordu mfettilikleri ve ray aske risi srf istibdad mutlak ele almak ve bu suretle baz makasd menfureyi bil mrakabe icra eylemek kasdile ve hatt mdafaai memleket vazifei liyesi ile mkel lef ve hayat ve tekilt devletin mihveri olan Erkn Harbiyei Umumiyeyi bile haberdar etmeksizin lavedildi. ' 3 Kolordular Kuvvayi umumiyesiin muvazeneti ve her trl istihzarat se ferberi noktai nazanndan bir cz gayri mnfekki olan ahz asker devairi ayn makast tahtnda kolordulardan fek edilerek resen nezareti celileye rabt olundu. 4 Devletin ve ordularn tarihinde hi bir devirde grlmedii zere kumanda makamlarnn ifre muhaberat ref ile esrar askeriyeyi f etmek gibi ancak d manlarmzn menfaatine kayt olunan bir hdisei messife makam nezaretten emir verilmek suretile ik olundu. Ezcmle kolorduyu cizinin seferber vaziyette v Ermenilerin fecayii mtevaliyesi ve amali hrs istils karsnda hududumuz ba nda bulunduu bile dnlmedi. 5 Orduya itimad etmeyerek btn Harbi Umum mddetince pek mazbut ve mcerrep fedakr kumandanlar birer birer ordunun bandan ve bilhassa en m him zamanlarda milletin sinei hizmetinden ekerek kahru tehir ve ibtallerine del let olundu. Ve daha fenas Ali Nadir paa gibi metrk ve Ordu ile milletin haysiye tini tarihimizde payiml eden ciz ve mtevekkil bedbahtlar bililtizam kumanda ve riyaset makamlarna karlarak hayat ve mevcudiyeti devlet kasden meflu bir hale getirildi. Ve bu suretle maazallah devletin inkiraz ihzar ve teshil olundu.
_ , ~~*IIiU ii Vn -
6 Vesaiki sahiha ile teeyyd ettii zere makamat askeriyenin ve
kr byk kumandanlarn muhaberatn aldrmak iin salhiyettar klnd. 7 Zerre kadar lzum ve ihtiya olmad halde ve devlet haznesi tamamile boald ve iddetle muhta kald u srada gayri mer ve bhassa tamamen mtehakkik olduu zere baz gizli emelleri neir ve idare maksadile ve cali unvan larla bir takm metrk ve cahil kimseler Anadoluya ve en uzak mahallere tefti heyetleri namile ve pek mebzul avaid ve tahsisat ile gnderilerek hem hazinei devlet hazin bdr surette izrar hem de gizli ve gayri mer mekast ile necip mille tin ruh ve mali tzib edildi. 8 Senelerden beri efal ve faziletlerile makamlarnn ehli olduunu gsteren muktedir ve namuskr erkn ve meray askeriye ihmal edilerek bir taraftan bin lerce erkn ve mera ve zabtann tekade sevk edilecei bir srada esasen tekat lkleri veyahut ihra ve tecrid mcazat maruzalar kanun ve mkul esbab dilei askeriyeye istinad eden ve haklarm ancak bir hey eti dilei askeriye veya divamarb muvacehesinde ispata mecbur ve muhta bulunan bdr ok metrk seciyesiz me ra ve zabitam tekrar ve fazladan hizmeti muvazzafaya almak suretile hem ordu nun vekar ve haysiyetini haleldar ve hem hazinei devlet mukabilinde mfit ve msbet zerre kadar bir eseri hizmet grmemek artile izrar edildi. te bldaki teessr ver enmuzecleri ve buna mmasil ac manzaralar ik ve inta eden daha bir ok emirlerin hepsi makam nezareti eliklerinden ve hemen ekserisi de Sleyman e fik Pfya zamannda verildi. Arz malmat eylerim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kazm Karabekir
namusTelgraf mdr umumisi
Trabzon halk beni dular:
mebus yapmak iin yle mracaatta bulun

Trabzon: 10/11/1335
15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine.
Secayay vatanperveraneleri ve efkr hakimne ve mezayay liyelerile bilcm l e Trk ve Mslmanlarn ve bilhassa Trabzonlularn mak kalbinde bir mevkii blend ihraz eyleyen zat samilerini vilyetimiz namna mebus intihap eylemek e refinden mahrum brakmayacanza emin olarak muvafakati devletleri cevabna muntazr bulunduumuzu arz eyleriz. u cevab verdim: Trabzon ahal muhteremesinin hakkmdaki muhabbet ve tevecchlerine an samim teekkr, ederim. Yalnz vatanmza ve bu meyanda has saten Trabzona halen asker olarak daha ziyade arz hizmet edeceimi zannettiim den bu babdaki daveti samimaneye cabet edemediime cidden mteessirim. Te yidi hrmet ve muhaeset eylerim, efendim.
Sivas Heyeti stihhariyesinden gelen malmat hlsas (9 tarihli): 1 ngilterede sosyalizm cereyanlar gittike iddetleniyor. Fran sada ahvali umumiye iyi deildir. Pahallk ve eraiti sulhiyeden ademi memnuniyet gayr muntazr vekayin zuhur edecei hissini veriyor.
2 air Danonciyo on bin kii ile Fiyumeyi igal etmitir. talya, hkmetinin mmanaat iin gnderdii kuvvetler de Danonciyoya tihak ediyor. Yugoslavlarla talya arasnda yeni bir mcadele melhuzdur. . 3 Fransa matbuat ngiltere aleyhinde yazyor. Suriye meselesinde msaadekr davranmay ngiltereden talep ediyorlar. En byk par ay Ingterenin yutmak istediini yazyorlar. ngiliz kuvvayi igaliyesinin Suriyeden yava yava ekildii haber alnm. Araplar istikllleri iin uraacaklarm. 4 Yunanllar Aydn havalisinde asker tahid ediyorlar. 5 zmir Belediye Dairesi meb'usan intihabat iin hkmeti merkezyeden tahsisat talep etmitir. 6 Tekn Anadolu ve Rumelide tekilt milliyeye iltihak etme yen hi bir mevki kalmad tebir olunuyor. 14/Terinievvelde Heyeti Temsiiiyeye tideki mtalaat yazdm;
Erzurum: 4/10/1335S. Kolordu Kumandanlna. Heyeti temsiiiyeye: Nazar dikkate alnmaya ayan addettiim mevadd tiyeyi ttlgh lilerine arz eylerim. Teebbsatm mnteci muvaffakiyet olmas art esasi olduundan bunlarn halen mi yoksa meclisi mill tarafndan m talep ve tatbik olunaca vazi yeti siyasiyemize istinad ettii iin hey'eti liyelerinin kanaatini istirham eylerim: A Veliahd saltanat hazretlerinin lyihas mehur esindeki aff umum ilns pek mhim ve lzmedir. Bir ok madurn ancak ve mnhasran hrs ve kinin kurban olmutur. Zaten eer Balkan ve Harbi Umum mesulleri hakknda takibata karar verilirse bu ilerde birinci derecede alkadar grnenler esasen bu dairei mesuliyetin i caba tna tbi olacaklar cihetle aff umuminin mulnde ancak bihakkn madur olanlar mazhan hak ve adil olacaklardr. Mahaza bu husus zmrei hukukiyunun nazan tetkikinden geirilmelidir. B Mtarekedenheri vatan ve millete rahne amakta yekdierile msabaka eden hkmetlerin ancak muktezay ciz ve zaafm, bu meyanda mil olan kindar emellerin tesiri mahsus ile pek ou madur bir ok insanlar Malatya ve menfalara ecnebi elile ecnebi hareketlerile nefi olundu. Devletin hakk kazas inan istiklli dman eline bu vehile teslim edilince ne bab devlette ne de iar millette haysiyet kalmad. Binaenaleyh maznunlar ve mesuller aynen ve tamamile hak ve adi e msteniden kendi mehakimi aidemizde takibat muntazami kanuniyeye ittiba edilmek ve madurlar ihkak edilmek zere cmlesinin salimen payitaht saltanata celpleri. C Halep ngiliz Kuvayi harbiye kumandanlnn geende Krdistan mntakasna nerettii malmu lileri olan bir beyannamesinde islmlar aleyhine ika fecayi eyleyen Ermeni zalimlerinin de mahkemelere verilecei beyan olunduuna gre dil ve zulmn ancak ve daima ahslara tevcih klndn ispat iin Dersaadette bu merakizi mhimmei dhiliyede mehakimi aidesine derhal talimat lzime it ile beraber bu babdaki esbab mucibenin dvel ve mileli ecnebiyeye vazh delil ve beyyinat akliye ve kanuniye ile neri ve bu karar ve tatbiki dilnenin hsn; kabul grmesi zeminlerinin istikml i
D Ali Fuat paann son ald Garb Anadolu Umum Kuvvayi Milliye Ba kumandanl unvann almas, Garp cephesinde Yunanllara kar tedabiri umumiye ittihaz edilmek istenilmesinden midir? Bu tedabirin ciddiyet ve meruiyetini daim izhar ve efkr hriciyeyi devaml ve messir bir surette lehimize celbe tevessl lzmdr. T ki Trklerin hlsai mali, izzeti nefislerinin asla ve ebeda tahamml gsteremeyecei Yunanllarn bir ferdine kadar Garb Anadoludan kmadka baka bir sekili skn ve itminann gayri mmkn olaca hakikati daha briz ve deta mfrit bir surette kendini gstersin. Hkmeti seniyenin sureti mahremanede rey ve tasvibini de almak artile yakn gnlerde emsaline tesadf edilmemi bir su rette btn vilyat ve elviyei ahanenin merakizinde mhim bir program ve tesbit edilmi mevzular tahtnda byk mitingler balamal ve nmayiler bilhassa ecanip olan mahallerde bir tufan haline girmeli ve mracaatlar en ziyade milletlere tevcih olunmaldr. Btn mitinglerin mevzuu anasr hristiyaneye zerre kadar hu sumeti ihsas etmemeli ve bilakis mmkn olan mahallerde ve mesel Sivas An kara vesaire gibi kabil olan yerlerde anasr hristiyaniyeyi de cezb ve hayat iyeleri namna ikna etmelidir. Ve tekerrr ederse her halde mkemmel bir program ve ihzarat ie balamal ve amel olmak iin herhalde .mhleti pek dar tutmamaldr. ' 15: Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Erknharbiyei Umumiyeden 15/Teriniewelde gelen vaziyeti umu miye hakkndaki tahrirat aynen yledir:
ube: 2 - 4144 15, Kolordu Kumandanlna. .
1335 Austos evahiri ve Eyll aylan zarfndaki vaziyeti umumiye hlsasdr: 1 Grcistann taht silhta on bir bin mevcutlu be frkasile Azerbaycan^ yine on bir bin mevcutlu frkas mevcut olduu Azerbaycan ve Grcistann mt tefik bulunduklar haber alnm idi. Ahiren Miralay Haskel tarafndan Azerbaycan ile Ermenistan arasnda Nahcivan arur havalisini ihtiva etmek ve Gkegle kadar mutad olmak zere bitaraf bir mmtaka tesis oldunduu anlalmtr. 2 Ermenistann zaif frkadan mrekkep olan ordusunda itaatsizlik asn mehud olduu baz haberlerden istidlal edilmitir. 3 Hazirandan beri matbuat ecnebiyede ve baz resm mehafilde Ermenistan, hkmetinin vaziyeti pek mitsiz olarak gsterilmekte ve Ermeniliin Trk Tatar etelerinin taht tazyikinde olduu ve bu etelere Trk zabitan tarafmdan kuman da edildii ve Kafkasyadaki her trl ihtill hareketlerinin meneinin Memaliki Osmaniye dahilinde bulunduu yi idi. Bunlan tekzip etmek zere on beinci ko lordunun 1335 senesi temmuz ay zarfndaki Kafkasya vukuat hakknda Nezarete gnderdii rapor Trke ve franszca olmak zere tab ve tevzi edilmitir. 4 ngiliz Binbas Novil refakatile Elziz taraflarnda dolaan baz eha sn Malatya Elziz valii sabk Galip beyin Krt cereyanlarna germi verdikleri ve tekil edecekleri baz krt kuvvetlerile Sivasa gidecekleri haber alnm ve on n c kolorduca takiplerine tevessl ediiml ise de kolordudan bilhassa Binba N ov in ne olduu hakknda Nezarete yeni malmat gelmemitir. 5 Zahu civarlarnda bir liva kadar askerle madiye ve Ali Guban aairine kar hareket eden ngilizlerin harektnn ve yanca eyh Mahmud ile ngilizler
'
arasndaki msademtn ne neticeye mncer olduu haber alnamamtr. Halepte de Araplarla ngilizler arasnda baz vekayi hdis olduu ayi olmutur. 6 Suriye meselesinden dolay Franszlarla ngilizler arasnda byk zddi yetler balad vaziyetin tetkikinden anlalm ve br Fransz Amirali Beyrut ci varnda Araplar tarafndan cerh edildiinden Fransz taraftarl eden Emir Sait n gilizlerce taht tevkife alnmtr. Matbuat neriyatndan ngilizlerle Franszlar ara snda evvelce aktedilm drt suretihal ve muahede mevcut olduu anlalmtr. a) 24/Terinievvel/1915 mukavelesi 37 derecei arz dairesinin cenubundaki memalki arabiyenn istiklli erife vaad olunmu Badat ve Basra zerinde ngiliz kontrol kabul olunmuun". b ) 1916 mukavelesi Nehrselsden Bahrisefide kadar beynelmilel mmtaka Hayfa havalisi le Irak ngiliz mntakas, skenderun Kilikya havalsile Sivas - D iyanbekir hattnn cenup mntakas Fransz mmtakai nfuzunu Halep, am, Urfa, Deyrizor, Musul mstakil arap mntakas nfuzu. c) ll/H aziran/1917 muahedesi, harpten evvel mevcut arap hkmetlerile harp esnasnda Trk idaresinden ayrlacak aksama istiklli tam bahediliyor. te bm mukavelt uzun uzadya mnakaa edilmi ve en nihayet Pariste Alenbi ve Frange Despere igtirkile yaplan mukavelede bervehiti hususat takarrr etmitir: a) ngiliz ktaat am, Humus, Hamay tahliye edecekler, fakat Franszlar igal etme yecektir. b) Hayfa Nekrit hattnn imalindeki ngiliz ktaat oralar tahliye ede ceklerdir. c) Kilikyada srf Fransz kuvvetleri kalacaktr, d) Drt ehre bir muaveset Franszlardan talep olunacaktr'. 7 21/EylI/1335 tarihinde on ikinci kolorduya mensup 11. Svari Alay ilga dilm ise de ahiren yeniden ihya edilmitir. 8 Anadoludaki Rum ve Ermenilerin mezaliminden ihtirazen ve tehlikeyi g rerek hicret etmekte olduklar Rum ve Ermeni matbuatnda intiar etmitir. 9 Yunan ktaat Aydn Akhisar cephelerimde her trl mukarrerata ramea ilerlemeye kalkmlar ise de her defasnda maluben ekilmilerdir. Yunanllarsa tahkimat yaptklar ve zmire takviye ktaat getirmeye' altklar anlalyor. 10 Beynelmilel heyeti tahkikiye vezaifini 13/Teriniewel/1335 de hitama er dirmitir. Tanzim edecekleri raporu yaknda konferansa yollayacaklardr. Netice kanaatlerini. gizli tutmaktadrlar. Bu heyet in yalnz tahkiki fecayi ile deil aym zamanda zmir mukadderatn tesbitle de mkellef ve vsi salhiyeti hiz olduk lar anlalmtr. 11 Aydn ehrinin bir harabeden baka bir ey olmad ve yangnlardan ma sun kalan bin kadar Mslman hanesinde Hristiyanlarn iskn edildii Aydn ve havalisinde kylerin ve her trl menabii hayatiyenin mahvolduu fecayiin imdiye kadar tesbit edilenlerden daha vsi mikyasta bulunduunu heyeti tahkikiye gr mtr. 12 Samsun ve Merzifon ngiliz ktaat tarafndan tahliye edilmitir. 13 Ankara - Haydarpaa ve Ktahya - Haydarpaa hatlar muhtelif zaman larda tahrip edilmi ise de yeniden tamir edilmilerdir. 14 Eskiehirde sabk kumandan Hamdi Paa idaresinde tekili 28/9/1335 de emrolunan asayi livas tekiltndan sarfnazar olunmutur. 15 20. Kolordu, ry askeri, Akdeniz Boaz Kumandanl, Svari ,Top mfettilikleri, Nakliye mfettii umumilii, mektibi askeriye mfettii umumifii ilga edilmitir. 16 Anadolu istikametinden mtemadiyen Haydarpaaya gelen Ingiliz mec ruhunun nereden geldikleri hakknda henz bir haber alnamamtr. 17 Sulh konferans tarafndan Bulgarlardan alman Garb Trakya aksama
Franszlar tarafndan igal edilmektedir. skee kazas Yunanllar tarafndan igal olunacaktr. 18 Trkiye mesailinin hallinden evvel konferansn tatili mzakert etmesi ve merkezi mzakerenin Londra'ya nakli ngilizler tarafmdan teklif edilmi ise de ka bul olunmamtr. . 19 Alman muahedesinin tasdikinin Amerikada baz itirazat mucip olduu ve Fransz mebusanmda M sy Barto ile Klemanso arasnda edit mnakaalar cere yan etlii grlyor. 20 Payitaht ve civarnda iki aydanberi anasr saire her trl taknlklardan ihtiraz etmekte ve Ramlarn birbirine muhalif bir ka partiye ayrldklar haber alnmaktadr. Fakat Dersaadet dahilinde bulunan 712 Yunan neferine mukabil 83 zabitin bulunmas Dersaadet Yunan Konsoloshanesinde 160 makinal tfek bulun mas ayan dikkattir. 21 Srp kilisesinin Rum patrikhanesinden infikk mes elesi mzakere edil mekte ve bundan dolay kilise ile patrikhane arasnda ciddi mklt ba gstere cei mahsus bulunmaktadr. 22 Macaristan elan Rumenlerin taht igalindecr. Ve Macaristanda bir ok emvl ve hububat Rumanyaya nakledilmektedir. 23 Rusyada bolevikler Demkene kar mteaddit malubiyetlere uram lardr. Ukrayna nn merkezi Kiyef ehri boleviklerin elinden km fakat dier taraftan Ukrayna ile Deniken arasnda ihtilf ba gstermitir. 24 Dahiliye Nazn sabka mektup ve telgrafnameler zerine sansr vazetmek zere baz mukarrerat vazetmi ve bunu 29/Eyll/l335 tarihile Harbiye Nezaretine bildirmi ise de idarenin tebeddl zerine bu tedbirden sarf nazar olunmas D a hiliye Nezaretine yazlmtr. Erknharbiyei Umumiye Reisi Cevat
Bahriye Nazr Salih Paa Heyeti temsiliye ile mdavelei efkr etmek zere gidiyormu. 15 de Keml Paadan ifreyi aldm. Esasa mtalatm ksmen dn yazdmdan iki ifre ile daha baz mtalat yazdm :
Sivas: 14/10/1335
Zate mahsustur. <5ayet aceledir. 25. Kolordu Kumandan Kazm Paa Hazretlerine.
Bahriye Nazn ayandan Salih Paa hazretleri Heyeti temsiliye ile midavelei -efkr eylemek zere 15/10/1335 de Dersaadetten hareketle Amasyay terif buyu racaklardr. Marnileyh vki olacak mlakatta hkmetin siyaseti hariciye ve idarei dhiliyesine ve ordumuzun istikbaline ait esasat mhimmeyi ihtiva edecei kaviyyen memul bulunmakla bu babdaki mtalai lileri hututu esasiyesinin isann rica eyleriz. " Heyeti Temsiliye namna Mustaia Keml 3. Kolordu Kumandan Salhattin
C: 14/10/1335 Zat ifreye: Heyeti Temsiiiyeye: Siyaseti hariciye ve dhiliyemiz hakkmdaki esasat kong~ relerde hemen kmlen takrir edilmitir. Ordumuz hakknda en mhim grdm katiyyen bir milis ordusu kabul edilmeyerek mutlaka daim bir ordu ipkas ve bu ordunun mevcudu ne olursa olsun mevcut kadrolarn azaltlmamasdr. Civar hkmatn daim ordular bulunmas Jandarma fenn ve gnll bir snf olduundan memleketin vsati ile mtenasip mevcuda bali olamamas mutlaka daim bir ordunun kuvvete mazhar olmasna ihtiya gsterir. Bundan baka her sene mhim miktarda yirmi yandaki gencin olduka talim ve terbiye grmesi de maarifi umu* miyemiz hesabna bir krdr. Arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kazm Karabekir
' i: . Kolordu ifresile;

Amasyada Beinci Frka Kumandanlna
Erzurum: 18/10/1335
Mustafa Keml Paa Hazretlerine: Bugnk telgrafma zeyildir: vilyetlerindeki ordunun mtarekename ahkmnca silh teslim etmelerini istemeleri muhtemeldir. Komu devletlerden Grclerle bilhassa katliamda berdevam bulunan Ermenilerin hududlan ve eraiti hayatiyeleri ve terki silh keyfiyeti iyice tesbit ve takrir edilme dike daima maruzu tehdid olan halkmzn bir tek silh bile vermeye msaade et meyecekleri bedihdir. Bu hususun ehemmiyetle nazar dikkate alnmasn arz ederim. 2 Bundan baka memliki muhtelif ernizde bir hayli Rus mhimmat var dr. Bunlarn sevahilde teslimi taahht edildii iin hakl olarak istiyorlard. Hal buki mesel Erzurumda bir ambarda mevcut Rus mhimmat yirmi bin arabalk tr. Binaenaleyh bunlarn itsma ne vesaiti nakliyemiz ne de paramz katiyyen kifayet edemiyeceinden bu hususta da dikkatli davranlmas elzemdir. Saniyen bun lar harben alnm esleha olup milletimizin hakkdr. 3 - Sulh konferansna gidecek mrahhaslar Bahriye Nazr paa hazretleri bileceinden bu babda tenvir buyurulmaklm rica eder, Salih Paa hazretlerine tazimat- mahsusamn takdimine ltfen vesatetlerini istirham ejderim. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
1 tilf devletleri ya hlen veya sulh konferansnda ark
l/Terinievvel tarihli ak telgrafla her tarafa Heyeti temsiliye' namna Mustafa Keml Paa tarafndan yaplan tamimde: Cemiyeti-
-m iz
intihabat mebusana gayri mer bir gna mdahaltta bulunma yacaktr. Heyeti temsiliye tarafndan kimsenin namzetlii vazedilmeyecektir. Ancak cemiyetimizin vicdan millden doan noktai nazar ve buna nazaran tesbit olunan esasat kabul edenler Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti namna namzetliklerini vaz ve isimlerini men sup olduklar Liva heyeti merkeziye ve heyeti idareleri vastasile ve ayn zamanda dorudan doruya Sivasta Heyeti temsiliyeye iar ede ceklerdir. deniyordu. Halbuki 16/Teriniewele kadar aldm malmat ta Mustafa Keml Paa Trabzon mntakasmdaki 3. Frka kumandan Halit beyle ifreli muhabere etmekte ve itihaba.ta messir olmasn talep etmektedir. Halit bey herhangi bir meseleyi uzun boylu dn meden ve baka bir vastaya lzum olup olmadn teemml etmeden silhna sarlr br hilkatte olduundan mafevk makam olan benim dabi haberim olmadan ve reyim hilfna bu tarz hareketin fenaln dzelt mek de g ve belki tehlikeli olur. Keml Paaya unu yazdm: (1)
l
Erzurum:
16/10/1335 3. Kolordu Kumandanlna
M . Keml Paa hazretlerine: Mntaka cizide arzuyu millnin temin ve tatbiki iin son noktaya kadar askerlikten ve silsilei meratipten ayrlmamak cihetini tinin zapturapt iin dahi elzem gryorum. Cretle basiretin mezcedilmedii yerlerde ve ilerde netice pek parlak da olsa tez elden maks ve mahkmu zeval olduu emsalile sabittir. Bilhassa ngiliz Fransz mmessillerinin bulunduu Trabzon muhitin de silsilei meratibin rana grlmesine ve pek basiretkr harekete ihtiya fevkalde dir. Maatteessf verdiim sarih talimata ramen Halit bey bizzat ve kyafeti askeriyesile valiyi tevkif ettii garabeti dile destan olmutur. ntihabat meseesinde de bu suretle ibraz faaliyet ederse kendi haklarnda ngilizlerce vki olan demarm tekerrrr ve mkl vaziyetin tahassl gayn kabili ictinab olur. Bunun iin mumaileyle muhabere edilmeyerek arzuyu lilerinin tatbikinde delleti cizanemi istirham eylerim. Mumalieyhin vaziyeti zatiyesi her trl dvadan beri ise her hangi bir mmtakadan mebus intihab hakkndaki fikri samerinin iar maruzdur.
t
Kzjm Karabekir
Halit beye de unu yazdm: ntihabatta milletin serbest rey ver mesi ve askerin katiyyen mdahale etmemesi esastr. Yalnz mkem mel tahsile malik olmayan veya Mdafaai Hukuk esasna muarz olup memleketi tefrikaya sokmak isteyen kimseler hakkmda icab edenlerin irad ve tenviri maksada kfidir. Trabzon valisi Ali Galip bey yeni bir hkmetin i bana gemesi dolaysiyle rahatsz da bulunduundan serbest braklmasn, yerine iyi bdr vali tyini lzumunu Sivasa bildirdim.
(1) Maattessf sz verilmesine ramen bu muhaberat temadi etmi ve beni pek mteessir etmitir. Tafsilt gelecektir.
16/Teriniewelde Erzurum ark cephesinde erknharbiye seyahati yaptrdm. Trabzon 9. Frka kumandan Miralay Rt beyle erkn harbi Fahri beyi de Erzuruma celb etmitim. Erkn seyahatini bizzat idare ediyordum. 17 de imal cephede Karakyn mntakasmda bir oto mobil yardan utu. Erknharp miralay mevkii mstahkem kuman dam Kzm ve Kolordu erknharbiye reisi Mustafa beyler zedelendiler. Gnlerce hasta ykttlar. 17 akam Heyeti temsiiiyeye unu yazdm:
*
3. Kolordu Kumandanlna Heyeti Temsiiiyeye:
Erzurum: 17/10/1335
Yeni kabine mevkii iktidara geeli iki hafta kadar olduu halde stanbul M u hafzl, Umum Jandarma Kumandanl ve Polis mdriyeti gibi mhim ma kama icras lyed olan tebeddlta dair henz bir haber alnmadndan bu babdal-d malmat lyelerinin iarn istirham eder ve hkmeti sakta adamlarnn, polisler marifetile kap kap dolaarak ngiliz Muhipler Cemiyeti iin z kaydet tikleri hakkmdaki malmat pek ayan teemml olduundan ihml olunursa tehlikd olacam nazar dikkati lilerine arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Boleviklerle irtibat iin gnderilen Doktor Fuat Sabit Beyden do ruca gemi bir ifre halledilmek zere Rauf Bey tarafndan gnderildi. ifreyi ve cevabm aynen yazyorum. imdiye kadar aldm malmatn shhati bu ifredeki - bilhassa beinci madde - malmatla teyyd etmi oluyor. Azerbaycan hkmeti ngilizlerin nfuzu altndadr. Bizde geen ahval ile alkalar yoktur. Bilkis bizi zaafa uratmak isteyen ngiliz memurlarnn tesirile bol para vererek ordumuzdan zabit, kk zabit ve hatt efrad karyorlar. Bugnlerde baz iyi zabitlerimiz ve kk sabitlerimiz Azerbaycana firar ettikleri gibi stanbuldan da gidiyorlar, stanbuldan gidenlerin ehemmiyeti yoksa da benim ktaatmdan gayn meru bir tarzda gidiler inzibat, itaati sarsabilecektir. Tabii edit kar ladm, ar tamimler yaptm ve tedbdr aldm. Belki bolevik istilsna, kar da bir hazrlk iin Azerbaycan ordusuna Trk zabitlerinin gitme sine ngilizler msaade ediyor. Fakat mmtakamdaki mesaiyi ihanet te lkin ediyorum. Gelen ve yazdm ifre aynen unlardr :
Amasya: 19/10/1335 15. Kolordu Kumandan Kzm Paa Hazretlerine Atideki ifre 9. Frka Kumandan Miralay Rt Beyde bulunan miftahla halle dilemeyeceinden bu hususta delleti lilerini rica ve muhteviyatnn mahrem olarak tesrii iarm istirham ile takdimi ihtiramat eylerim. Rauf. 5. Frka Kumandam Cemil Cahit
1 B akuda bulunan makina kuvvetsiz olduundan telsiz muhaberesi mmka
olamad. Grc Hkmetinin muvafakati ile bir Trk telgrafs vastasile Tifsten telsiz muhaberesi mmkn olacan zannediyorum. Muhabereyi tesis etmek zere Tifse geldim. 2 Azerbaycan hkmeti istikraza muvafakat ediyor. Murahhas gelecektir. Zuhur eden kabine buhran imdiye kadar tehirine sebep olmutur. Roleviklerle g rtm. Bolevizmin memleketimizde tesisi iin tima, ktisad hi bir esas olmafeg gibi halkn irfan ve ananesi de buna muhalif olduundan hi bir slhat itimaigre davetine girimeden ne suretle yardm edeceklerini sordum. Her suretle yardm edeceklerini ve imdi yol olmadndan yalnz paraca yardm mmkn olduu ve &e miktara ihtiya hasl olursa derhal vereceini temin ettiler. 4 Enver Paann Boleviklerle teriki mesai ettiine dair kat bir malmat alamadm. Fakat malmatn ancak Moskova ve Tekende gitmek ile mmkn ola cana kanaat getirdim. Buradaki vazifemi bitirince oralara gitmeyi dnyorum. 5 ' Azerbaycan hkmeti sulh konferansnda ngilizlerden mitvar olduu ci hetle ihtiyat ve itidalle hareket etmektedir. Sulh konferansnn maksad Maveray* Kafkas konfederasyonu yapmaktr. Hkmet buna taraftardr. Bu cihetle akta aa bize yardm etmek ve icabnda muhasemey kabul etmek fikrinde olmadna anladm. 6 Reisi vkel Nasip Bey Rauf Beyin buraya gelmesinin muvafk olacam syledi. Silh ve cephane ne miktar verileceini ve hangi vastalarla gnderileceim sanyor. 7 Azerbaycann kuvveti on be bin,, yirmi bin arasndadr. Trk zabitan ve kk zabtam ile tensik edilmedike kabiliyeti harbiyesi olmad kanaati umoaadlf. ' Doktor Fuat Sabit
Cevabm:
Gayet Mstaceldir
Amasyada 5. Ftrka Kumandanlna
21 /Terintevvel/1335
C. Rauf Beyefendi Hazretlerine Doktor Fuat Sabitten mevrut ifre tiye nakledilmitir. Bu babdaki mtalam bervechitidir: Birinci maddede mezkr muhabere meselesini doru bulmam. B e kusus hi yoktan tilf Devletlerince kilukali mucip olaca gibi Grclerin muha beratmza ve mrselileyhimizin adreslerine muttali olacaklar cihetle de caiz deil dir. Yanz Tiflisin umuma hitaben yazd ajanslar ve tamimleri, hi kimseye his ettirmeden bizim telsiz alr ve bu suretle ahvali umumiyeden istenildii gibi derhal haberdar oluruz. Bunun iin ecnebi lisanlar iin bir telsiz mtehasss celb etmek zereyim. Bundan baka Azerbaycan hkmeti veya adamlar zabitanmz bol para vaadile kendilerine celp ve cezp ederek firar ettiriyorlar. Nitekim Nahcivanl Bykfean byle gzide bir ka zabitimizi ayartm ve gtrmtr. Byt hal, zaten mhey yay firar olan efrada suitesir yapt ve bu yzden firarlar oald iin Azerbay canlIlarn bu tarz hareketlerine kar edid davranyorum. Arz tazimat eylerim. 15. Kolordu Kumandana Kzm Karabekir
22 de Ermenilerin Elviyei Selseden henz igal edemedikleri O lfem
kazasn igal iin hazrlklarda bulunduklar haber alnd. Mtareke ah km! diye ktaatmz 93 hududu garbine alnm Oltu mmtakasmn ka naati ve halknn kmen Trk olmas dolaysile kendilerini mdafaa edebmek iin nc Frka o mmtakadan ekirken Kumandan Halit Bey Oltululara iki top, yz kadar kk zabit ve neferle bir ka zabiti milis halinde brakm. Ermeniler bu mmtakay kat igal edebilmek iin faik kuvvetler toplanmakta olduklarndan Oltunun dse sukutu bilhare tarafmzdan zaptn pek mkii klaca gibi, her trl ileri harektm za da messir olacak ve o havalide dalar arasndaki kuytu yerlerdeki Trkler phesiz imha edilecekti. Bunun iin icabnda burasn bir mf reze ile igal mecburiyetindeyim. Bu hazrl bir taraftan yapmakla be raber Harbiye Nezaretine de u ifreyi yazdm.: .
Gayet Mstaceldir
Harbiye Nezaretine
Erzurum: 22/Terinievvel/i 335
Ermenilerin Oltu kazasin igal etmek zere Merdenikte bin be yz piyade ile on makinal tfek ve on top itima ettirdiklerini ve tekliflerinin kabul iin Doktor Esad namnda birinin riyasetinde bir heyet gnderdiklerini Ermenilerin malm olan zulm ve katliamlarna tabiatiyle maruz kalacak olan takriben krk bin nfus rz ve canm korumak iin hududumuz dahiline firara mecbur olacaklarn Oltudan bildirili yor ve muavenet taleb ediliyor. Hudut haricile fiilen megul olmadmzdan kendi lerine cevab lzime verilecekse de sulh konferans tarafndan henz Ermeni hudut lar izilmedii u esnada rnahza islm kam dkmekten baka bir maksat ve hedef takip etmeyen bu hareketin syaseten derhal men olunmas hakknda Dveli tilfiye nezdinde teebbsat ciddiyede bulunulmas menutu reyi samleridir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir .
Bugn Harbiye Nezareti de u malmat veriyor: Grcistan hk metinin Arjantin ile Papa tarafndan tasdik olunduu ve Yunan hk metinin dahi bu yeni cumhuriyetle mzakere etmek zere stavraki is minde birinin idaresinde bir heyet gnderdii haber alnm ve menafii bize uygun olan Gr cistann muhasmlarmz zmresine iltihak ettiril memesinin temini sadarete yazlmtr. Grcistan ve Azerbaycan ahvali nin mahrem bir surette ve kemali dikkatle takibi ve arar a malmat itas. Bu malmat Heyeti Temsiiiyeye vermekle beraber sahilden bir ka zabit gnderdim. 23 de Harbiye Nezaretinin 21 tarihli ifre ile ceva bm aynen yazyorum. stanbuldan gelen zabitleri mteaddit kefaletler le kabul ettiimizden ve aykr bir hareketi derhal haber aldmdan o kadar mhim bulmadm. Fakat Ermeniler ka aydr ngilizlerin tavassutlarile Krtlerle anlamaya alyorlar. Erzurumdaki mmessil Rav linsonun mteadit defalar hudut haricine gidip buna altn biliyo rum. stanbulun sakit hkmetinin de bu maskarala yardrn ettiini
, j i f
haber aldm. Harbiye^lezaretine yazdm Sivasa da bildirdim. Ermenilerin Krtlere yazd mektupla aldklar cevab da ark halk efkr umumiyesine arz iin Erzurumdaki Albayrak gazetesile nerettirdiim gibi Sivastaki radei Milliye gazetesine de gnderdim. Krtlere de bu eytanetin Krtleri malv etmek esas iin kurulmu bir tuzak olduunu her tarafta anlattrdm. Bu mektuplar da ifreleri takiben yazyorum:
Zate mahsustur.
Harbiye: 21/10/1335
Mukabil bir cereyan, hasrlamak iin propaganda yapmak zere baz za hitann vapurla Dersaadetten hareket ettikleri ve bunlardan bir ksmma Samsuna ktktan ve dier ksmnn Trabzona kacaklarna dair haber alnd. Bunun derece! mevsukiyeti pek mekk olmakla beraber nazar dikkate alnmasn ve neticeden malmat itasn rica ederim. Harbiye Nazr ' Cemal
Cevabm:
Zata mahsustur.
Harbiye Nezareti Celilesine
Erzurum: 25/10/1335
Mukabil, bir cereyan hazrlamak iin Dersaadetten km olan zabtann mntakai cizi dahilinde yapabilecekleri iler haizi ehemmiyet olmamakla beraber bu gi bilerin vrudarmda haklarnda kanunun icabatnn icra olunaca maruzdur. Yalnz ahiren muttali olduuma gre Bayazt hududunda iken Harp esnasnda Konya vilytine muhaceret eden Haydaranl aairi reisi Krt Hseyin Paaya Ermeni ve n gilizlerin tesir ve mdafaasile hkmeti sakita tarafndan ve Konya valisi Cemal Bey vedaatile bir ok eslha verilerek mukabil bir cereyan ihzar iin ibu airet eski yererine mteveccihen Sivas tarikile hareket ettirilmitir. Filhakika bunlar dahi ge lince tedabiri katiyye ittihaz olunacaksa da her halde bu airet nezdindeki fazla eslhamn daha Sivasta iken alnmasnn pek muvafk olaca cihetle nc Kolorduya emir verilmesine msaade buyurul masim arz eylerim.
V
"
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Mektuplar:
Ermenilerin Krtlere mracaat
:| / < J:
Hamit Beyin, Ali Merze Beyin ve Ahmet Haso ve Yusuf Beyin Huzuru lilerine
,
Zat devletleri ile hsn mnasebet meydana getirmek ve bilmum Krtlerle hal sknette ve uhuvvette yaamak bizim en byk emel ve maksadmzdr. Zat devletlerinizle biz erge nihayet dost ve muhib olacaz. Taraf linizce de ayn gaye
ve fikrin takip edilmekte bulunduuna kaviyyen mitvarz. Hangi esbab ve hangi vatnil bizi ve sizeri yekdierimizden uzak brakyor. Bugn olmazsa yarn, yani olmazsa br gn muhakkak dost ve karde olacaz- Bu uhuvveti ve ahengi bizzat ve kendi reyimizle husule getirsek tarafeynin her suretle mstefid ve memnun ka laca tasavvur buyurabiliyorsunuz. Bizim gayet licenap ve si bildiimiz Krt milleti neden dolay bizimle uzlama tarikini tercih edememilerdir. u uhuvveti ve biraderlii temin ve takviye etmek zere bendeleri senelerden beri kesbetmi olduum mahadat ve tecarbe msteniden zat devletlerine ibu tezkereyi yazmaa lzum gr dm. Krt beyleri, Krt aairi ve Krt milletile gtrlecek bu uhuvvet cephemizde mstahdem umum Ermeni zabitan ve meras arzuke ve amadedir. Bu satrlar anlarla icra klnan meveret ve mlhazat neticesi olarak zat lilerine hitab edi yorum. Fikir ve noktai nazarlarnz hemen iar buyurunuz. eraitinizi bildiriniz. Bendeniz licenab beyler szlerin ve aairinizin kaffei metalibatnz Ermeni hkme ti namna temin edebileceimi arz ediyorum. Szlerin arzu buyurduunuz menatk ve mahallerde yaamanz ve sizlerce icab edecek her trl suhuletin ibrazn keza temin ve taahht eylerim. Krtlerle Ermeniler hi bir zaman birbirlerinden uzak ve souk kalmayacaklardr. te bu maruzat cidden nazar itibara alp bir an evvel grmek ve mbadeei efkrda bulunmak zere mnasip bir vaktin ve mnasip bir mevkiin zat devletlerince tyin ve bize tebliini istirham eder ve kemli samimi yetle ellerinden skarm Devletl Hamit Bey, Ali Merze Bey, Ahmet Haso Bey ve Yusuf Bey Hazretleri. 30/Austos/1919 Dost ve muhibbinK Haador Aa
Krtlerin cevab:
Baron Haador Aa
c
Mektubunuzu aldm. Ermenilerin auu islmiyette pek mesudane idamei ha yat ettikleri srada bile yine maKiSid asliyeleri urunda hafi ve celi her trl fena l ikadan geri durmamlar ve ezcmle bu harpte cepheden msellhan firarla Rus ordularna iltihak etmilerdir. Bunu inkr edemezsiniz. Binaenaleyh ihanetleri ta mamen ve gayei maksadlan zahire anlalan Ermenilerle islm Krt milleti meya nelerinde uzlamak imkn kalmamtr. Ve be seneden beri islmiyeti mahvetme ye frsat bulduka nfusu islmiyeyi iar insaniyete mugayir bjr tarzda balta ve snglerle katil ve muhadderat Osmaniyeye^ tecavz etmeyi mubah gren Erme nilerle Krt milleti bir araya gelemez. Ermenilerin on misline faik olan Krt mil leti Ermeni himayesine girmez ve girmesi imknszdr. Evet; biz de kan dklme sine taraftar deiliz. Fakat cmlei malinz olan nfusu islmiyenin tenkisi yolun daki azim ve harektnz var kuvvetimizle men edeceiz. Ermeniler byle vahiyane islm nfusunu katletmekle ihraz ekseriyet edemezsiniz. Bylelikle icray hkmet de hi edemezsiniz. Bizim szinle hali sknette yaamamz eraiti tiyeye baldr1 . 1 Sulhun takarrrne dein Ermenilerin Aras nehrinin arkasna yani br tarafna gemelidir. 2 dr havalisini tahliye ve Krt milletine terk eylemelidir. 3 Neticei sulha kadar hi bir Ermeni sudan gemeyecektir. Arzuiarile bu ha valide kalacak yerli Ermeniler bizim tekilt ve emrimize itaat edecektir. 4 Ermeniler iimizde katiyyen silh tamaya selhiyetli olmayacaktr- Ve Ermeni askeri sulhn neticesine kadar bu havaliye gnderilmeyecektir. 5 Aras nehrinin arka cihetinde yani Ermeniler iinde kalan islm kardeleri mizin hukuku, cam, mal mahfuz kalacaktr.
STKLAL HARBMZ
.
30
6 Bu erait kabul ve icra klnd takdirde tarafeyn taarruz ve tecavz etme yecek ve sulhe intizar eyleyecektir. te Haador Aa! noktai nazarma ve eraitimiz alt maddeden ibarettir. Ka bul olunduu takdirde nairei harp itfa olunacak aksi halde tevess ederek islm milleti ribkai esaretinizden kurtulmak arelerine tevessl ve Cenab Kaktan nusreti tazarru eyleyecektir. Bu vesile ile mukabeleten ellerinizi skarm Haador Aa ce naplar. 4/Eyll/l335 Airet Resasmdan Hamit B ey Bu dahi Ali Merze B ey Bu dahi Ahmet Haso Aa Bu dahi Yusuf Aa
Ana kuvvet dindir. Yalnz cahil krt eyhleri felkettir. lk frsatta deerli Trk ulemasnn bu eyhleri istihlf etmesi hkmetin birinci va zifesi olmaldr (1). Ne yazk ki ark mntakasmdaki valilerin hemen hepsi bir ka aylk yenidir. Hemen hepsi istikbalden emin deiller, ah vale vukuflar yok. Yani hkmeti mahalliyelerin ' ekserisi beceriksiz, ara sra harekt milliyeye aleyhdarlaia da uramaktayz. Ktaatn er km harbiye kadrosu da noksan. Gerek kolordum ve gerekse dahilen ayn tevemi ehemmiyet olan Diyarbekir mntakas iin Harbiye Nezare tine yine ac yazdm. Fakat maatteessf kimse gelmiyor- arkm en ltif mntakas olan Trabzona dahi!... Terinievvel nihayetlerinde Vana ka dar krtlk mmtakasm dolamak ve halkla temasa gelmek ve Azerbaycana balayan firarlar hakknda bizzat ktaat ikaz etmek iin tef tie hazrlandm. stanbulda Kzl Hanerciler imzal beyannameler datlm, Krt Mustafa Paa ve Ahmet Hamdi Paalar da dahilmi! Konya vilyetinde de baz irtica hareketler oluyormu tarznda ma lmat da geliyordu. Geri ark ktaat ve halknn ahsma kar byk emniyet ve itimadlar vard. Fakat Van uzak mmtaka, daim ifsada! btn krtlkte messirdi. '25 27/Terinievvelde Sertabip Miralay brahim Tali Bey ve iki ya verle bir otomobile binerek 9 evvelde Erzurumdan hareket ettik. 1 sonra da Horasanda 12. Frka kararghna ve yemekten sonra 2,30 da. hareketle 3,30 da Velibabaya vardk. Gece burada kaldk. Yol Aras zerindeki Alicekrek Kprsne kadar osa, buradan itibaren balast lazr gzerghtr. Velibaba drt asrlk bir vel trbesi; 1209 da, mceddeden yaplm. Muharebede baz talar top mermisinden dm. Nahiye merkezi. Mdr gen bir ihtiyat zabiti. Ahalisi ksmen eski, ksmen yeni Erivan muhaciri Trk. Elli hane kadar, iki bin kadar meva^ isi var. Buradan sonra Krt kyleri pek byk mesafelerle balyor. 28/Terinievvel 6 da hareket ettik. Eek lyas kyne ahali gelmi. Ya(1) Lyihalarmdaki bu esas son olarak 1339 senesinde bir daha umhuriyemizin erkm muhtelifesine tahriren de ar? etmitim. Hkme
ndaki Rusiardan kalma - yol amelesi iin - zeminliklere muhacirler gelmi. Tahir ky harap. ki hane kalm. Jandarma karakolu var. Krt Ali de harap. Hava ltif hararet 4 15. Yol Tahire kadar yzde be kadar meyilli osa gzergh, fakat Tahirde sonra eski tal ve dik meyilli gzergh otomobil iin mkil. Baz yerde ihtiyaten iniyor duk. Yolda bir saat mola ettik. Van ve Bay azt mmtakasmdan toplat tm kimsesiz ocuklar kafilesine rast geldik. Zavalllar seviten toaryorlar, dualar ediyorlar, etrafmdan ayrlmak istemiyorlard. Ak am 4,30 Ziydga vardk. Evvelce ekserisi Ermeni imi. imdi on be hane. On hanesi dr cihetinden gelmi Kreler. Hazrladklar dam altnda yatmaktansa evvelce gnderdiimiz adrlarda yattk. t Hava iyice souk, fakat temizdi. Ziydgn seyitler demekmi. Mevai ok. Bu radan Kseda, sivri melip kaya olarak, Alekirt ovas ise pek ltif grlyor. 29/Terinievvel 8,30 da faytonlarla hareket ettik. Ova dz, fakat dereler zerinde kprlerin olmamasndan Karakiliseye kadar arabalarla gitmek mecbur. Yol di izden ibaret, birka derecik araba lara bile mkil t gsterdi. Yamur mevsiminde hayvan dahi zor gder.
-
Beyazt - Karakilise mendferinin (Hanzir) e kadar gzergh varm. etganda rzgrla mlki olduk. Kprleri ahap yaplm, mevcut du ruyor. Bugn hava -j- 8 yar bulutlu idi. Akam ist Karakiliseye gel dik. Ruslar tarafndan yaplm gzel bir binada yattk. Buras kaza -merkezi. Ruslarn medfer inaat dolaysie bir ok vagonlar, bara kalar malzeme dolu. Salam olarak bir ka hane kalm. Muhacirler akta, 30/Terinievvel sabahleyin istasyon ve barakalar tefti ettim. Fazla barakalar mhtacine verdirdim. Halkla grtm. Bugn hava + ' 12. Smbl ltif. 10,30 da trenle hareket ettik. le vakti Gelsorda mola verdik. Karakoyulu aireti reisi brahim Beysin hanesinde le ye mei yedik. Birka kimsesiz ocuu perian grdm. Yanmza birka ta km elbise aldrmtm. Bunlar ykattk giydirdik. Pek byk tesir yap t. Karakoyunlu aireti byktr. Kayhan nesMndenmi. Frat gemeyip geri dnerek Karabada yerlemilerden imiler. ki saat moladan sonra trene bindik. 4,30 sonra da Bayazta vardk. Bu hattn tul 102 kometre kadar, genilii 105 santimetre. Yani dar hat, gzel mendfer. Kprler ahap, gzergh takviye ister. Vaziyeti dolaysle hsn muhafazas gayr mmkn. Baka tarafa nakli de kolay olmayan bir tesis. Geen sene bu hattn ucu ola ahtahtdan naklettirdiim klli yetli malzeme-i nakliye Bayaztta kalm. Derhal. Karakiseye nakline emir verdim. Hi olmazsa Karakilisede bir depo halinde muhafaza olu nur. Bilhare Nafiaca Horasan mntakasma nakil veya Horasana kadar inaat yaplarak hattn iletilmesi teemml olunur. Geceyi Bayazt s tasyonunda gzel binalarda geirdik. Burada bir alaymz var. Kasaba birka kilometre cenupta ve da stnde. Gece Sivastan tideki ifreyi aldm:
Gayet Mstaceldir Derhal keide olunacaktr Zata mahsustur.

15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa Hazretlerine
Sivas: 29/10/1335
Meclisi Mebusanm mahalli itimai, badelictirna Hey'eti Temsiliye ve tekilt*, milliyenin alaca ekil-ve tarz faaliyeti, Paris Sulh Konferansnn hakkmzda msbet veya menfi bir karar vermesi haline kar tarz hareket gibi mhim mukarrerat hakknda 15, 13, 12, 20 ve 3. Kolordu Kurnandanlarile mdavelei efkr edilmesi taht, elzemiyette grlmtr- Sizce bir mahzur grlmedii takdirde mntakad lilerini, tefti bahanesile merkezden ayrlarak Terinisaninin yedisi ile onuncu gn arasn da Sivasta bulunmak zere hareketinizin iarn rica ederiz. Bu telgrafn vasl ol duunun iar msterhamdr. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti namna. Mustaia Kemal
Van mmtakasm teftie ktm her tarafa yazmtm.' Bayaztta avdetimin suiitesir yapaca tabi idi. Bunun iin teftii mteakip Sivasa. geleceimi ve Terinisani ortasnda bulunabileceimi bildirdim. Vandaki frka otomobili ile Beyazttan hareket ettim. Yol Vana giderken pek dik bir yoku olduundan ran arazisinden geerek akam Arnsa gel dim. Burada Ruslar gl in bir tersane yapmlar. Birka motor faali yette. Buradaki alay tefti ettim. /Terinisanide Vana geldik. Yol, gl kysndan ltif manzaralar takiben geliyor. Van harabezara dnm. ehir kmilen yangn yeri. Balarda bir'' mahallede birka yz halk var. Harbi- Umum bidayetlerinde Ermenilerin Vanda slmlara kar katliam ve yangnlarn yerinde dinledim ve gr dm. Kklk zamanlarm hazn hazin andm. 304 ve 305 senelerinde babam Van Jandarma Kumandan idi. Ben iptidai mektebine gidiyordum. Van balar baheleri, sular, gl velhasl tabiatin en ltif varlklarile cennet gibi bir yerdi. stanbuldan uzaklna ve buraya gelinceye kadar ekilen meakkatlerine ramen Vanda geen hayat pek, rahat ve tatl idi. Her ey ucuz, her ey rahat ve iyi idi. O zamanlar Ermnilerle de ara da samimiyet vard. Amz bir Ermeni idi. Bize daima ltif hikyeler anlatr, iini bilir, Trklere ve slmlara pek muhifo idi. Ermeni aileleri. de merutiyet vesaire cihetile slmlara benzerdi. O zamanlar VandaM. hayatla bugnk viraneler beeriyet ilanma ne iren eylerdir. Evimiz* mektebimiz hep o viranelikler arasndan otuz sene evvelki ltif varlkla rm yda messir oluyordu. Zavall Van gl! Etrafnda birka milyon: mterakki Trk evldm beslediin zaman kim bilir ne kadar ok gzel leeceksin. Van o zaman arkn bir medeniyet merkezi olacak. Eski ssz, gzelliinden daha irin olacak... Vamn her tarafn gezdim. ehirdeki I Kalesine ktm. Buras 11.
Frka merkeziydi. Mevcut ktalar tefti ettim. Gl kenarnda iki frka lk nsf tombaz tertibatl kprc takm Harbi Umum varlmzn bir nianesi olarak duruyordu. Bunlarn Erzuruma evki iin emir verdim. Ruslar Rumiye Glnde daha ok tesisat yapmlard. Maahaza Van G lnde de Armstan Bitlis mmtakasma kutr olarak gln bir kesinde dier kesine mhim bir menzil hatt amlar ve Arns civarnda ma zot menbalar bulmular. Beyazt mendferini Armsa indirerek men zillerini kuvvetletirerek ve Musul - Diyarbekir mntkalarn istilya hazrla balamlar. Gzergh Arnsa yakn gelmiti. ^ 4/Terinis anide yine otomobil ile Vandan T evvelde hareketle Arnsa uramadan - Hoap suyunun garbinde ve yoldan drt kilometre uzak ladr. - akam Bayaztaaya geldim. Bar kiri, Bayaztaa... Bunlar bir ka haneli Krt kyleri. Geri harpte harap olmu fakat imar iin be alt aa bir ev tek edecek vehile olduundan gelen aileler dam yap m. Buralarda henz menzil tekiltmz zaaf bir tarzda muhafaza edi yoruz. 5/Terinisanide 7 evvelden yine otomobil ile hareket ederek Tendrk - Eski bir yanarda, lvlar tahaccr etmi garip bir ekilde eteklerinden ve dehetli bir initen yaya inerek JBayazta geldik. Yolda alt kurdun yaya pusuda beklediklerini grdk. Yolun hemen yz metre anda yolcu bekliyorlar. Ate ettik daldlar. Akam Bayazda gel dim. 6/Terinisani sabahleyin istasyon binalar ve messesat gezdim. Dehetli para sarfetmiler, mthi malzeme ymlar. Hkmeti ma halliye ve halka muktezi muavenet yaplmakla beraber malzemenin Ka- rakiliseye naklini emrettim. Trenle Karakisye geldik. Bayazda gelesi mhim, ifreleri trende okudumûnlardr:*1
Meslisi Mebusanm mahalli inikad hakknda kabine tarafndan dermeyan olu nan, mtalat Heyeti Temsiliye tarafndan verilen cevab bervechit arz olunur. Vilyat heyeti merkeziyesi ile bu babda grlerek heticei mtalatm ian istirham olunur. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml 3. Kolordu Kumandan t* Selhattin
Suret Atideki telgrafn Mustafa Kemal Paa Hazretlerine arzn rica ederim. Saife Paza Hazretlerinden gelen telgrafnameden itima edecek Heyeti Mebusan meya lmda ahsiyetleri ile alkadar tehcir ve nakil meselesie millet ve memlekete mfirtafi sair mesavi le lekedar olan kimselerin bulunmas caiz olmadndan bu cihet mni olmak iin mmkn olan esbaba tevessl edilecei ve fakat bu tarz tevessl hukuku ahsiye ve ahkm kanuniyeye tecavz mahiyetinde olamyaca ve maksck nezih ve bitaraf zevatn intihablan tercih ve bir gna mdahaleye meydan vermemek iin memleketimizde mevcut frka siyasiye ve anasn hristiyaniyenin de intihabata
atirakile Meclisin kuvvei temsiliyesinin btn memlekete muln isbat etmek ol duu ve bu babda zaman teebbs teehhr etmi olmakla ve bundan sonra temamii maksad temini mmkn olamaz ise daha azim neticenin tarznda dokuz maddelik muhtrann altnc maddesi tadil olduu bildirilmitir. Vaka ttihad Terakkiye mensup olan erbab namus ve iffetin intihab olunmamas muvafk ve makul deil dir. Ancak evvelce intihap olunan Meclisi Mebusan hakknda efkr umumiyei ci hann ne merkezde bulunduu malmu lileri olmas ile imdi intihab edilecek meb usan meyamnda yalnz ittihatln mesavisi ile alkadar tehcir ve nakil ve menafii millet ve memlekete dier seyyiat ile lekedar olan kimselerin bulunmamas gayr kfidir. Eer Heyeti Mebusan milleti tecelli ettirmeyip de her hangi bir frka ve ehas namna olursa ve bahusus intihabatm mali nfuz ile yapldna ve ttihad Terakkiye mensup o kabil mebusan karldna dair edna bir ahsa itibah olursa dahil ve haricen pek byk suitesir kaviyyen de meczumdur. Hukuku ahsiye ve ah km kanuniyeye tecavz olmamak artile bu maksadn temini pek mmkndr. Teebbs zaman mrur etmedii de malmdur. Binaenaleyh hamiyeti vataniye ve diniyemize mracat ile memleketin hal ve mstakbeli iin ehemmiyeti fevkaldesi olan bu mesele hakknda rica eylediim tarzda hareket buyurularak geen Meclisi Mebusanda bulunanlarn ttihat ve Terakkiye mensubiyeti olanlardan intihap etti rilmemesi ve paay marnileyh ile bittabi kararlatrlm olduu vehile frk siyasiyenin intiha bata itirk iin serbest braklmalar ve bir gna mmanaat olun mamasn rica eder, samim hrmetlerimi arz eylerim.
Dier ifre de Erzurumdan Kolordu vekletinden gelen tideki h lsadr :

Zata mahsustur
Erzurum: 4/11/1335
Bahriye Nazr Salih Paa ile Heyeti Temsiliye arasnda Amasyada geen mzakeratm zabtnamelerini dn akam ifre ile verdiler. Bunlar alt byk kta kd doldurmutur. Bu ifreleri yolda halletmek imknsz olduu cihetle buraya avdeti smilerine kadar muhafaza edeceim. Esbab mucibesinden sarf nazar olunursa mevad bervechiti arz ve hlsa olunur. 1 Mtareke hududunun asgar bir taleb olmak zere temini istihsali mte reken kabul edilmitir. Mahaza Krtlerin serbestii inkiaf ve her surette hukuku r kiye ve ictimaiyece mazhan msaadat olmalar tervi edilmi ki bundaki maksad da ecanip tarafndan Krtlerin. istiklli maksad zahirisi altnda yaplmakta olan tezviratn nne gemek iindir. 2 Ecnebi igalinde olan Kilikyay Arabistan ile Trkiye arasnda ngiliz ve Franszlar bir (Eta Tampon) vcude getirmek istedikleri cihetle bunun katiyyen red ve mdafas ve keza Aydnn da gayri mnfek bir cz vatan olarak iddetle mdafaas. 3 Bulgarlarla Trkeri leddilhace birletirmemek mlhazasile stanbul ile Bulgarya arasnda zahiren bir hkmeti mstakile vaziyetinde bir mstamire ya parak Midye noz hattna kadar ark Trakyay dahi alarak garhi ile birletirmek gibi bir ihtimal ve mlhaza mahsus olunduundan bu dahi katiyyen red, oluna caktr. 4 Anasn hristiyaniyeye fazla baz imtiyazat verilmemesine matuf gaye ladmlistihsal bir hedef olarak kabul edilmitir. 5 Memleketimize pek ok sermaye dkecek bir devletin umuru mliyemiz ze rinde bir hakk mrakabeye malik olmas zarur olduundan bu hakk mrakabenin
istikllimizi ve menafii nilliyemizi zarardide etmeyecek vehile mtehassislarca im diden esasl surette dnerek tahdd ve tesbiti. bu be madde Meclisi Millinin takdir ve mzakeresine arz olunacaktr. 6 Meclisi Mebusan toplanarak mrakabei milliyeye bilfiil sahip ve hkim olduktan sonra Mdafaai Hukuk Cemiyetinin ve Heyeti Temsiliyesinin alaca e kil iin yeni bir kongre akdi mutlak olmayp Meclisi Mebusanda mdafaai hukuk esasatm kabul edecek mebusan grubunun kongre halinde verecei karar muta olur. 7 Yetmi seferinde Franszlarn Liyonda ve bu defa Almanlarn Vaymarda yaptklar vehile sulhn akdine kadar Meclisi Millinin Anadoluyu ahanede hkmeti seniyenin tensib edecei baka bir mahalde itimai muvafk grlmtr. 8 ntihabat serbest olacak ve cemiyetle Heyeti Temsiliye katiyen mdahale etmeyecektir. ttihatln ve ttihat ve Terakki fikrinin uyanmasndan ve seyyiath ttihatlardan ve eski ttihac mebusarmdan ilf devletlerile tebai hristiyaniyemiz pek rkt cihetle onlarn girmemesi iin Hey eti Temsiliye irad suretinde a lacan hkmete kar temin etmitir. Frk siyasiye ile anasr hristiyaniye intihabata serbeste itirk ederek Meclisin kuvvei temsiliyesinni her noktai nazardan btn memlekete mul isbat olunacaktr. 9 Hkmetle tekilt milliye arasnda nkat esasiyede itilf olmu ve ihtilf kalmam olduundan hkmetin mevki ve kuvvetine mdahaleden ictinab oluna cak ve kavanini mevcude ahkmna ittiba meslek ittihaz etmi olan hkmete kar ... metalibatmdan sarf nazar olunacaktr. ntikam politikas takip olunmayacak tr. Tekilta muhalefetten dolay mevkuflar varsa derhal tahliye olunacak ve fakat bunlar meyanmda efali memnua mrtekibi olanlar haklarnda mddeiumumilike yaplacak takibat kanuniyeye mmanaat olunmayacaktr. 10 Galeyanl nmayiler ve makalelerden sarfnazar olunacaktr. 11 Hkmet aleyhinde bir ey yazlmvacaktr. (Zabta geen mevad burada, hitam buluyor.) Bervechati vukubulan teklifat ve istirhamat da dikte edilmitir.
1 Baz kumandanlarn tardna ve bir ksm zabtann Divan Harbe tevdile-rine dair sadir olan iradati seniye ve evamiri sairenin tashih olunmas. 2 M altaya tebid edilmi olanlar hakknda mehakimi aidemisde takibat ka nuniye yaplmak zere Dersaadete celbleri esbabna tevessl. 3 Ermeni zalimlerinin de mahkemeye verilmesi, Meclisi Mebusana terk olu nacaktr. 4 zmirin tahliyesi iin hkmeti merkeziye tarafndan yeniden protesto ya plmas ve icab ederse hafi' talimat ile ahaliye mitingler akdettirilmesi. 5 Umum Jandarma Kumandan, Merkez Kumandan, Polis Mdr ve D a hiliye Mstearlarnn tebdilleri. (Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerince.) . 6 ngiliz Muhipler Cemiyetinin kap kap dolap ahaliye kt mhrletme lerine mni olmak. , 7 Ecnebi parasile satn alnm cemiyetlerin, faaliyetlerine ve bu gibi gazete lerin muzir neriyatna nihayet verilmesi. Bilhassa zabitan ve memurinin bu gibi cemiyetlere intisap eylemelerinin katiyen meni.
8 Aydm Kuvvayi Milliyesnin takviyesi ve iaelerinin teshil ve temini bu husus Harbiye Nezaretice tanzim olunur. Donanma Cemiyetinin yz bin lirasnn lzumu kadan hkmet tarafndan bu maksada tahsis klnmal. 9 Harekt milliyeye itirk etmi memurlar umumca sknet ve emniyeti tamme husulne kadar yerlerinden kaldrlmamalar ve emeli milliye muhalif hare ket etmelerinden nai millet tarafndan iten el ektirilmi memurinin memuriyetle rine tyinden evvel sureti hususiyede mdavelei efkr edilmesi.
10 - Garb Trakya muhacirlerinin sevk ve naklinin temini. 11 Acemi Sadun Paa ve maiyetinin sureti mnasibede ikdan. Sulh Konferansna gidebilecek zevatn esamisi: Tevfik Paa Hazretleri Ahmet zzet Paa Hazretleri Hariciye Nazn Reat Hikmet Bey Hamit Bey Miralay smet Bey _
-Reis Asker murahhas Siyas murahhas Siyas murahhas Heyeti mtehasssa (Maliye) Asker murahhas
'
'
15. Kolordu Kumandan Vekili Miralay ,, Kzm
Karakilisede arabalarla Eeydgna geldik. Hava gneli fakat gece sular kmilen buz tutmutu. adrda yattk. Sabahleyin ( 2) idi. le vakti hl sular erimemiti. 7,30 sabahleyin arabalarla hareket ettik. Yoku otomobil iin tehlikeli idi. Tahirde le yemeini yedik. 4 sonra da Velibabaya geldik. Otomobil e Alicekreke geldik. Buras tepelerle muhat olduundan hava mutedil. Kn da byle imi. 40-50 salam ev var, muhacirler yerlemi. 8/Terinisanide sabahleyin buradaki alay tefti ettim. Horasana geldik, buradaki piyade, topu ve frka hastahanesini tefti ettim. Hasakaleye geldik. Cephanelikleri tefti ettim. Ak am Erzuruma vardk. Hava bulutlu fakat + 10. Daha Palandken be yazlanmam. 9/Terinisanide Erzurumda Kolorduya ait ilerimi gr dm ve atideki tefti lyihasn yazdm. Baz airet zabitleri maa alma dklarndan szlanyorlard. Bunlar tanzim ettim, garkn halihazr hak knda bu tefti lyihas iyi bir fikir vereceinden aynen yazyorum:
Erzurum: 9/11/1335
Harbiye Nezaretine
Van ve Bayazt havalisindeki ktaat ve ahvali teftiten 8 de avdet ettim. 1 Sureti umumiyede herkes ekmek derdindedir. En fena bir vaziyette Van hkret ve jandarmas bulunuyor. Bunlara mmkn olan muaveneti yaptrdm. Fakat paralar bitmitir. Bu ay dahi maa veremeyeceklerini sylyorlar. Kn yol lar kapanr, gnderilse dahi para mahalline gidemez. Vali ve Jandarma kumandanlafinin mteaddit mracaatlarna cevap dahi alamadklarndan mteessirdirler. 2 Adamszlk, hkmetin ve jandarmann ktaatn mnhalt azimdir. Bu elm derde seri bir deva umum vatanmzn menafii iin elzemdir. Baka milletlerin geceli gndzl mesailerile memleketimizde fitne koparmak suretile Trkle Krdn girift bulunduu ve byk bir muhabbet ve hrmetle hkmeti Osmaniyenin inkisam kabul etmez bir rkn olduunu fiiliyatla dahi gsteren mmtakaiarda hkmetsizlik gstermek dmanlarmz hesabna zaferdir. Anadolunun ^varl bu havalinin mevcudiyetile kaim olduunu dnemeyen kk memurlara menafii diye gste rerek olsun vazifei vataniye ifa ettirilmelidir. Halbuki izinli gidenlerden geri gelme
mek yolsuzluu hl devam etmektedir. Giden gelmediinden kalanlar da bittabi gnderilemiyor. Bunun iin strap ve teessr ziyadedir. Bunu bittabi millet de hisse diyor ve gryor. Bu yeis baz gen zabtan hatt efradeym tevik ederek Kafkas yaya firara kadar varmtr. zinli gidenlerin kalmas ancak becayi tarikile ve fr da mafevklerinin hsn rzasil e olmak usul askeriyeden iken Muamelt Zatiye yolsuz muameltnda devam etmektedir. Ve Mstearlk ve Muavinlikten nakil emirleri doruca Frkalara dahi tebli olunmaya balanmtr. Bu felketi ruhiye memurini hkmet ve jandarma iin de ayndr. Bitlis dahi dahil olduu halde Er zuruma kadar memurini hkmet hep izin tariki ile svm ve umura idareyi yer liler eline teslim etmilerdir. Bendeniz bunu geen kabinenin bir suikasdi gibi telk ki ediyorum. Devairin ayn tarz muamelesi kurulan suikasd esnasnda ikinci derece memurlarn da medhaldar olduunu gsteriyor. Sras gelenlerden terfian gnderil mek ve kabulde tereddd edenler hakknda en edit muamelei kanuniye tatbik edil mesi bu havalinin ve neticesinde umum memleketin selmeti iin elzemdir. 2 Erzurumdaki Kolordu menabii ve Harbi Umum ile Ermeni kitalinin b rakt ehit evltlarndan mrekkep leyl eytam ibtida mektebinin Vana kadar ai retler zerinde dahi pek byk bir hsn tesir yaptn grdm. Buna iae derdi de munzam olduundan herkes evldn mektebe gndermek iin istirhamatta bulunu yor. Airet zabitleri evltlarnn kmilen iptida mekteplerinde tahsil ve terbiyesi gerek halen dolaysile ve gerekse atiyen doruca bu havalinin selh ve saadetinin temininde byk bir yardm olacaktr. Esasen kimsesiz masumlar da her tarafta doludur. Mevakideki zabitan ve memurin ocuklar da muhtac himayedir. Binaen aleyh 20/Teriniewel/1335 tarih ve 620 No. lu istirhamm vecfile kolordu merke zinde olduu gibi frka merkezlerinde dahi byle leyl mektepler almasna msadelerini istirham eylerim. Bendeniz Erzurumdaki mevakideki zabitan > ile, airet zabitan evldn da almaya baladm, 3 Van vilyeti ile Beyezit sancann muvasalas Mak garbinde on be yir mi kilometre kadar rann Ovack nahiyesinden geiyor. Ruslar gmendferi ve o seyi Suvalandan geirmiler. Kn dahi bu yol kapanmyor. Bu arazi, evvelce nevahii arkiye meyannda bizim idi. Ruslarn malm olan tazyiki ile yaplan tahdidi hudutta randa kald. Nevahii arkiyenin bu ksm bizim iin pek mhimdir. 4 Van glndeki merakibi bahriyenin bir ecnebi irketine verilmesi siyaseten pek mahzurludur. Bir komodorluk tesisi ile sulhten sonra faaliyet ibraz ise pek l zmdr. Glde mevcut merakibi bahriye (ikisi tamire muhta) vapur, 150 ton is tiabnda iki duba, drt yelkenli kayk, gl etrafnda elektrikle mteharrik merakibi bahriye imalthanesi, bunlardan baka Ertis tersanesinde bir, Beyazt istasyonunda dahi bir adet vapur akam mevcuttur. ' 5 107 santimetre geniliindeki Bayazt mendferi halen lzum olduka Bayazt ile Karakilise arasnda ilemekte ise de Balast yoktur. Ayrca Karakiliseden Malazgirte ve yine Karakiliseden Tahir Gediine doru Hanzir kyne kadar tes viye! trabiye yaplmtr. Bunlann ne inas ve ne de atiyen iletilmesi nafa ve ci heti askeriyece gayr mmkndr. Bir irkete verildii takdirde siyas fenalklar h dasna mni tedabir iyice dnlmelidir. Azerbaycanl bir kumpanyann bu hatta talip olacan iittim. Bunu pek nafi bir i telkki ederim. Esasen Bkdan Ara# boyunca Culfaya kadar Ruslar tarafmdan yaplan gzergha AzerbaycanlIlar demir fer ediyorlar. Fikirleri Bak'nun sahil ile muvasalasn Grcistan'dan gemeden dahi temin imi. Culfa-ah Taht-Mak-Bayazt-Karakilise mevcut hattn Erzu rum zerinden Trabzona indirmek tasavvurlar varm. Bu hususun temini bu havali iin en byk iyiliktir, 6 Alekirt ve Pasinler Karakilisesi isimlerini halk ve askerce Karakse tes miyesini pek muvafk buldum. Kse dann tarafeyninde olduklan gibi kilise ile de
br alkalar da yoktur. htimal ki tarih isimleri de byle idi. Tensip buyurulurs tamimine ve ^Harita ubesince bu tarzda tashihine msaade buyurulmasn! rica eylerim. 7 Bendeniz IG/Terinisanide geri mmtakasn teftie kacam. Suehrine kadar mevcut olan anbarlar teftiten sonra iae vaziyetimizin ve Sivas vilyeti aa rnn naklinin tanzimi iin bir ka gn 3- Kolordu kumandanile grmek zere Si* vasa kadar dahi gidip avdet edeceimi arz eylerim. 15, Kolordu Kumandan . K . Karabekir
Bugn Nahcivan havalisi kumandannn atideki raporu BayazttaM Alay kumandam vastasile ifreli telgraf olarak geldi:
Dakika tehiri caiz deildir.
Bayazt: 9/11/1335
Nahcivan havalisi kumandan Halil Beyden bugn 8/11/1335 de ge vakit al nan malmat bervechizidir. Cephaneye eedd ihtiyalar olduundan pek ziyade istirhamatta bulunuyor. Memur ve vesairi nakliyelerini Bayazta gndermilerdir. Bu hususta emri devletlerinin bi diri buyurulmas maruz ve msterhamdr.
Hilmi
Suret: 1 Azerbaycan hkmeti bugn yani bu ayn drdnc gn Zengezor Ermeaileri ile muharebeye baladn resmen bize bildirmitir. 2 Ermeniler btn cehpelerde bizimle muharebeye balamtr. 3 Kazman ve Sarkam vesair cephelerde ahalinin gayri resm surette mu harebeye balayarak--u suretle bize muavenet etmeleri iin icab edenlere arz mal mat edilmesi. 4 Beyaztta her ne cins cephane varsa srati mmkne ile bize gnderilmesi ain makam attan evamiri seria istihsal etmenizi ve bu hususta istical etmenizi sel meti memleket ve millet namna rica ederim. 5 Amerikann burada Sulh Konferans namna bir nmayendesi vardr. Azerbaycan ve Ermenistan ve Grcistan hkmeti erile Amerikann Kafkasyadaki murahhas aralarnda cereyan eden mzakereler ve konferans neticesi Nahcivan ha valisinin Sulh Konferansnn mukadderat neticesine kadar Amerika valisinin taht nezaretinde idare edilmesi karar klnm ve u suretle Amerika valisi buraya gel mi idi. Fakat biz bu karar dinlemeyerek bu havaliyi Azerbaycana ilhak baki kal mak artile Amerikallarn burada konsolos nam altnda bir nmayendesi kalabile ceini srar ettik. Ve bir ok srarmzdan sonra Amerikallar da bu hakkmz tas dik ederek talebimizi kabul etmilerdir. Bilhare Azerbaycandan aldmz talimat hususjyede bu trl hareketimizi tavsiye ediyorlard. Bayaztta Rus cebel toplardan kamasz bir adet mevcuttur. Bu topun kundan cephane almaya gelecek vesaiti sakliyemizle buraya gnderilmesi maruzdur. Efendim.
Lzm olan yardm 11. Frkaca yaplmak zere emir verdim. Sivsa, Harbiye Nezaretine ve* mcavir kolordulara da vaziyet bildirildi. 10/Terinisam 8,30 da iki binek, bir kamyon ile Sivasa mtevecci
hen hareket ettim. Bu sefer iki zabit, birka muhafz nefer, bir Levi& makineli tfei, bir telefon da fazla olarak aldm. cap eden emniyet tertibatn da yaptrdm. Bhassa Erzincanla Refahiye aras, Krtlerin daim soygunculuundan, pek emin deildir. 3 sonrada Mamahatuna geldik. Kamyon gelmedi, dier bir otomobil de ge geldiinden geceyi Mmahatunda geirdik. Buras kaza merkezi, fakat Ermeniler geen sene kmilen yakmt. Yz ev kadar yerlemi, birka dkkn da al m. Murad rbi zamanndan kalma byk kagir bir han bugn Rus metrukt malzeme ile dolu. Seferden evvel burada bir svari bl otururmu. Buradaki metrkttan hayli kereste de var. Erzurumdan bir heyet emrettim, gelip esasl tadad yapsnlar; bir miktar ahaliye mu avenet edilecek, dierleri asker inaata ve hususile civardaki kmr ocaklarna lzm. Karabyk-Hudud sahra imendferi kmrn Rusla rn at bu ocaklardan kartyoruz. Ruslar kmr ocaklarma kadar sahra mendferi gzerghn tesbit ve ksmen de yapmlar. Bunu ik male alacaz. ose Perti hizasndan Yenikye kadar talk ve fena. Deirmenderesinde ikiye ayryor. Srtlara kan bizim, dereyi takip eden Rus larn. Daima biz kpr masrafndan kamak iin yollan pek fena olmak zere dalara karmzdr. Halbuki Ruslar daima nehirleri, dereleri takip etmiler, mey ve kavisleri az, esasl oseler yapmlardr. te bu iki yoldan Ruslarmki suyu iki kere bir taraftan dier tarafa geiyor. Fakat ksa, muntazam ve emniyetlidir. Mamalatun belediye reisi olunu evlendiriyormu. Bu havalinin tahripkr deti zere bir haftadr her gn ziyafet veriyormu. Bu akan biz de davet olunduk. kiilik bir alg: Krnata, byl, def. p tida bir ahenkle barp durdular. erefimize gveyi de nmzde bir bar havas oynad. Birka trl oyunlar oynand. Yirmi drt trls varm! . Mamahatunda geen sene bir ukura doldurulup yaklan biare Trklerin cesetlerinin olduu yere bir bide yaplmasn ve bir mektep inas iin lzmgelen yardm temin ettim. Mustafa Kemal Paadan ati deki ifreyi aldm. Hareketimi yazmtm. Mmkn sratle gidiyordum. Eski ve yeni mhim vaziyetleri Sivasta grp anlayacaktm. Gelen: ifre:
Aceledir
Sivas: 9/11/1335
Fuat Paa geldi, gzlerinizden per. Hasretle hareketiniz haberine muntazr^. Yeni ve pek mhim bir vaziyet karsndayz. Cmleten takdimi hrmet ede riz. Mustafa Keml.
3. Kolordu Kumandan Salhattin
Yolda olduumu ve hrmetlerimi bildirdim. 1 1 /Terinisani 6 evvelde hemen afak skerken hareket ettik. San sa Boaznn geen seneki mthi kn hatrlayarak ve otomobilin m kerrer lstik patlamalarile uraarak 3,30 da Erzincan'a geldik. Sansa Boazndaki yol bir senede berbat olmu. Toprak kaymas, dereciklerin yolu oymas neticesi otomobil zahmet ekiyor. Erzincan ovas yeillik, aalk, hava da mlyim. Belki yksek dalarla muhat olduundan Er zurum ovas gibi ferah deil. Gece dairei askeride kaldk. arkn en l tif ve Ermeni ateinden masun kalabilen asker binas Vann ve hatt Erzurumun sebze ve meyve yoksuzluuna ramen Erzincann zm, ima, armudu mebzul ve pek ltif... Lzm olan benzin klalarda imi. Yarn kamyon alacak. 12/Terinisani 8 evvelde yola ktk. Yalnz balar henz gemi tik, kamyon daha bize tihak etmemiti. Bize doru sratle gelen iki atl grdk. Krtlerin boaz kapadklarn, bir saat ileride bir binby soy duklarn ve ounu yaraladklarn, kendilerinin de hkmete haber vermek iin dndklerini sylediler. Hemen svari alayna Yer Hanna gelmelerini yazdm. Biz de iki otomobil ile yer Hanna geldik. Soyulan binba Refahiye Ahzasker reisi sabk olup sahtekrlk meselesinden evrak divan harpte bulunan zatm. On iki yamdaki olu sol ayann st ksmndan yaralanm. Bir taraftan bundan malmat alrken bir ta ** raftan boaza kar zabit ve ofrlerle bir pusu kurdurdum. Telgraf hattna da telefon atarak Erzincan arattm. Refahiye bulundu. Vakay haber verdik. Biraz sonra kamyonumuz geldi. Fakat Krtler yze ya kn olduklar, evvelce gnderdiimiz svari zabit mfrezesi civarda ol madii anlaldndan svari alaynn vruduna kadar bekledik. Svari alay geldii zaman boazn cenup srtlarndan sevk ettirdim. Biz de boazdan Kran Hanna ktk. Erzincanda hkmet nfuzu yok, her sev kuvvete mstenit. Ufak bir mnasebetsizlik Kuvvayi Milliye aleyhi ne kyama mncer olabilecek. Kran Handa svari mfrezemize mlki olduk. Krtlerle dn msademe etmiler. Kendilerine pek faikmi. Krt(ierin savutuklarn zannetmiler. Zabitlerine ktm. Vazifelerini her* halde iyi yapmamlardr. Bugn boaza hkim srtlar dolamadklar gibi dnk vakay alaylarna bildirmemilerdi. Geceyi latt bl zerin* deki handa geirdik. Krt ekiyas kamt. 13/Tegrmisanide erkenden Kranhamndan hareket ettik. Mecruh ocuu tatyib ederek Refahiyeye gnderdim. Babas Refahiyeye gitmi. Refahiye hizasna varmadan otomobilimiz osanm haricinde amura bat t, saatlerce uratk. kzlerle karabildik. Bir yerde tekrar battk bu sefer de yol zerinde! ikier saat uratk. Ne garip iki defa amura sap landk, birinde yoldan ayrldmzdan dieri de yoldan ayrlmadmz dan!... Akam Suehrie geldik. Bu havali Harbi Umum son senesinde mmtakamd. O zaman kesif ktaata bedel imdi ssz. O zaman benim k o
lordu karragh olan Refahiye, ordu karargh olan Suehri imdi sakt bir halde. 14 de sabahleyin 8,20 evvelde Suehrinden hareket ettik:. rabayrm dik ve uurum yokularn ok defa inerek getik. Akam ortalk karard, fakat ose gzel olduundan tehlikesizce S sonra da Sivasa vardk. ehrin ark medhalindeki jandarma karako lunda Heyeti Temsiliye arkadalarmz beni bekliyorlarm. Samim bir* birimizi deragu ettik. Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey ve dier arka dalarla bu birleme hepimizi samim sevindirmiti. Otomobillerle Heyeti Temsiliyenin bulunduu sultan mektebine geldik. Bana da burada bir oda tahsis etmilerdi. 16/ Terinisani mzakere gn olarak tesbit olun du. 15 de Sivasn Selukilerden kalma ayan takdir cami ve medresele rini gezdim. Sonra da arktan gelen ve Heyeti Temsiliyeye son gnlerde* gelen ifreleri okumakla megul oldum. Trabzon mevki kumandanln dan verilen malmatn hlsas: 10/Terdnievvelde Fransz mmessili daireye geldi. Trabzondaki Fransz mekteplerinin alacan ve bas mektep eyas hakknda malmat sorduktan sonra size arz hrmetle ne zaman Trabzona geleceinizi sordu ve birka gn evvel haberdar edil mesini syledi. Harekt milliyenin bir ecnebi hkmetine istinad edip etmediini sordu (1). En byk messirin zmir igali olduunu ve mil let kendi kuvvetine istinaden yaptn syleyince Kzm Karabekirle Mustafa Keml Paalarn ne derek harekt miiliyeyi ihdas ettikle rini syledi. Harektn mill olduunu izah ettim. Amerikallarn Erme nistan mandasn aldklar gibi Trkiye' mandasn da istediklerini, hal buki bu iki millet hasm olduundan gayr mmkn olduunu, Ermenis tan arazisinin talk ve gayr mnbit olduunu syledi ve Ermenistan hakknda bizim ne dndmz, Enver Paann ordudaki nfuzunu, Enver ve Nuri Paalarn nerelerde bulunduklarn sordu ve Enverin ba ba, amca ve biraderlerini paa yaptm syledi. Nuri Paann iktidar ve yan sordu. Cevaben Ermenistan tevess etse de idareden cizdir. Ermenaler ziraatten ziyade ticaret ve sanayi ile urarlar, Enverin bugn nfuzu yoktur diye cevap verddm. Heyeti Temsiyece mhim grlen mesele u imi: Heyeti Temsi liye karare 16/Teriniewelde Mustafa Kemal Paa Bahriye Nazr Sa lih Paa grmek zere Amasyaya gidiyor. Meclisin Bursada toplan mas lzumuna mttefikan karar veriyorlar. Salih Paa bu fikri hk mete kabul ettiremezse istifa edeceini de sylyor. Hatt yle bir ey de imzalyor: Meclisi millinin stanbuda tamamen hali emniyette ser best olarak icray vazife edebilmesi arttr. Bunun eraiti hazraya gre ne dereceye kadar temin edilebilecei teemml edildi. Istanbulun ecnebi taht igalinde bulunmas hesebe mebsann vazifeyi teriiyelerini hakkile pek msait olmayaca fikri hasl oldu. 70 seferinde Franszlarn
(1) Erzurumda ngiliz Mmessili Ravlnson mediini aragtryordu. da talyanlarn yardm et
STKLL HARBMZ
' e '
375
.
Liyonda ve ahiren Almanlarn Vaymarda yaptklar vehile shn ak dine kadar muvakkaten Meclisi Millinin Anadoluyu ahanede hkmeti seniyenm tensib edecei emin baka bir mahalde itimai muvafk grl d, Bahriye Nasr Salih Hulusi. Heyeti Temsiliye bunu bilcmle hey' eti merkesiyelere ve kolordulara tamim ediyor. Salih Paa istanbula gittikten sonra bu fikrini hkmete kabul ettremiyor fakat istifa da etmiyor. Heyeti Temsiliye ile hkmet arasnda mnakaa balyor, Heyeti Temsiliye karar veriyor: Kolordu kumandanlarn toplayp ii hal etmek. 15., 20., 3. Kolordu kumandanlar yani ben, Ali Fuat Pa a, Selhattin Bey ve 12. Kolordu kumandan namna Erkn Harbiye Reisi emsi Bey Sivasta toplandk. Mustafa Kemal Paa Meclisin stanbula gitmesi aleyhinde. Bu fik rini. baz arkadalara da kabul ettirmi. Benimle de yalnz grt. u fikri sarih gryordu: Meclis kat'iyyen stanbul da toplanmasn. s tanbul hkmetini millet nazarmda gayr meru gsterip ilga etmek ve Eskiehir veya Ankarada Meclisi Milliyi toplayp mill bir hkmet yap mak. Bu ileri baarmak iin Ordu vastasile bir inkilh hareketine ba lamak. Bu fikrini kabul ettirmek iin mill hkmetin Harbiye Nazr lna Ali Fuat Paay veya tercihan beni dndn de syledi. Hey eti hkmet taayyn etmi. Kendisi Reisi- Hkmet, Bekir Sami Bey Dahiliye, Rstem Bey Hariciye, Rauf Bey Bahriye daha dierleri m nasip yerlere. Yani Heyeti Temsiliye Kabine oluyor... Husus mnakaa mzda fikrimi kat bildirmedim: Lehde, alevlide mtala yrtlebilir. Belli bal denebilir ki stanbulda tazyik altnda hr bir Meclis olamaz*. Fakat Anadoluda Meclis toplamak da acaba kolay olur mu? Bu fikirleri iyi leyebilmekliim iin imdiye kadarki hkmetle vesair rical ile olan muhabereleri okuyaym. Buna ait dosyay bu gece bana vermelerine m saade buyurun. Bunun zerine ben de kat fikrimi arz ederim. Erge nasl olsa netice mill bir hkmet tekili zarur olacaktr. Fakat beni arktan ayrmay hatrnza getirmeyiniz. Ben en dyi vazifemi arkta yaparm. Harbiye nazrlm Ali Fuat Paa yapabilir fakat Ermeniler, Krtler, Bolevikler, tilf propagandalar gibi en ince teferruatna ka dar bilinerek i grlmesi elzem ve btn stikll Harplerimiz iin bir sslhareket olan arkta hl benden baka arkadamz olmadm daima teemml buyurursunuz. Mtalatm Kemal Paa da muvafk buldu ve istediim dosyay ba na verdiler. Gece bu dosyay sabaha kadar tetkik ettim. Evrak arasna naslsa karm bir de bizim nc Frka Kumandam Halit Beyin Mus tafa Kemal Paa e mtihabata mdahale hakkmdaki muhaberelerini de grdm. Pek mteessir oldum. Heyeti Temsiliye, daha dorusu btn stikll mahedelerimizin reisi olan Mustafa Kemal Pagann benim ma dun kumandanlarmla - verdii sze ramen - benden gizli muhaberesi beni
ok zd. Grmemi gibi olarak bu muhaberatn temadi etmeyeceini hsn niyetle telkki ederek teessrm azaltmaya altm ( 1 ). Dosyadan Meclisin toplanaca yer hakknda u hlsalar kar dm: Heyeti Temsiliyenin Meclis stanbulda toplanamaz srarna kar esbak Sadrazanv Mir zzet Paa 31/10 ve 9/11 tarihli ifrelerinde u fikirde: Meclis hanede toplanamaz. Harekt milliyenin ruhu olanlar hariste Mdafaai Hukuk diye kalsnlar. Bir tehlikei istil ve mukasemeye kar mheyyay fedakr olduklarn ihsas ile iktifa etsinler. Hkmete mdahale olunmasn. rad hususu hakimane olsun. Harbiye Nazr Ce ml Faa. 2/11 ve 27/28/11 tarihli ifrelerinde u fikirde: Meclis ha rite olamaz. nk payitahtn mahalli ahara nakli demektir. Harite toplanmas dveli itilfiyeni kararma bir tesir yapar. Dahen baz ve kayi ihdas eder ve memleketi tehlikeye uratr. tilf devletleri Meclise bir ey yapmazlar, bu kendilerile meruttur. ahslarna bir tesir melhuz zevat fedakrlk yaparak mebusluktan istifa ederler. stanbul yalnz Osmanllarm deil yz milyonlarca ehli islmn payitahtdr. Harite toplanmak payitahtn nakli telkkisi olup imdiden gftglara ve ecanip tarafmdan envai tefsirlere yol at cihetle bunun avakibi valimesi kemali ehemmiyetle nazar dikkatte tutulmaldr. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Cevat Paa;31/10 tarihli ifresinde u fikirde: Meclisi mill harite mahzurludur. Henz sabit fikir alamayan stanbulini mu kadderat iin fena yardm ederiz. Saniyen hkmetin kontrol lzmdr. Dedikodulardan ictinab iin en elzem olan temas kayboluyor. Halbuki bizim daha stanbul ile Mudanya arasnda muntazam postamz yok. H lsa btn mtalalar stanbulda toplanmak esaslar zerinde. Ahvale ait bas mhim malmat da unlar: Dahiliye nazn esbak Mehmet Ali Beyin 25/Terii.evvel/1335 tarihli mektubu hlsas: Franszlar Edirneden Toros dalarna ve ran hududuna kadar byk ve mstakil bir Osmanl devletinin bekas kendi menfaatleri iktizasn dan olduunu Trkiye umurile megul Msy Brenlo ve Msy Gu, Da
stan Hariciye Nazr Haydar Beye sylemiler, Haydar Bey de svi reden gelirken Mehmet Ali Beye sylemi. (Ferit Paa kabinesi zama nnda) Reit Sadi imzal 2 6 / Terinlewel/l835 tarihli mektup hlsa s: Amiral Bristol hkmat ecnebiden hibirine bagianmamay tavsi ye ediyor. Ve idarei hkmetteki aczinizden bahisle slhat ciddiye ve hakikiyeye kadar kavi bir hkmete muhta olduunuzu ileri srerek4 memleketinizde muntazam ve dil bir hkmetin teekkln arzu edi niz ve byle bir hkmetin yalnz Anadoluda deil rak, Suriye gibi Os manlI mparatorluunun her tarafnda isteyiniz! Trkiye Trkler iin demeyiniz. Avrupa ve Amerikada da suitesir yapyor. Bilkis Trkiye umum sekenesi iin vatandr deyiniz!... Franszlarn fikri: Konferansa
(1) 22 de ben daha Sivasta iken Halit Beyden gelen ifre zerine kendisine de yazdm, Keml Paaya da teessrm Rauf Bey vastasile anlattm. Tafsilt gelecek.
gelmeden evvel bizimle anlanz. Amerikallarn manday red edecekleri muhakkaktr. Evvelce 'azlama suretiyle hareketiniz menfaatinize mu vafktr. Bizim istediimiz ngiMzIeie ve belki de talyanlarla mtere ken muhtelit, hafif bir mrakabeden fazla bir ey olmadndan dedii miz tarzda hareket edince mutazarrr olmaz ve istilkllinizi kurtarrsnz. 17/10 tarihli Miralay Galatal evket Beyin malmat: Amiral Bristol Trkiyenin taksimi hile dahil ihtimaldir. Mill tekilt takviye ve h kmdar ve hkmetle mttehiden alsnz. Amerika manday alrsa Trkiye, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan mandasn da beraber al mak ister. Bugn aldm Harbiye Nezaretinin ifresi de aynen udur:
15. Kolordu Kumandanhtna.
1916 senesinde Sr Edvard Grey ile Msy Kamfoon arasnda akdedilen muahe de esas ittihaz edilerek ngilizlerle Franszlar arasnda Suriye itilf senci maliye Eyllnn on yedisinde akdedilen yeni bir itilfname bervechit jfal olunmutur: 1 arkta Fransz nfuzuna dahil olmas lzmgelen havalide iki mmtaka tef rik edilmitir. Bunlardan biri imdiye kadar mevcut bulunan ngiliz ktaat yerine Fransz ktaat ikame olunacak mmtaka ve dieri de Fransa tarafndan igal edil memek artile ngilizler tarafndan tahliye olunacak mntakadr. tilfname bu mntakadan birincisini mavi mmtaka, kincisini de A mntakas namile tevsi m edilmek tedir. 2 Bu mntakalardan birincisi Kilikyay, Krdistann bir ksmm ve Suri yenin sahil mntakasn ihtiva, binaenaleyh bizi en ziyade alkadar eder ki hududu Beyrutun cenubundan balar. arka ve sonra imale tevecch eder. am, Hama, Humus, Halep ehirlerim harite brakr. Halepten, Urfa, Malatya, Harput ehirleni dahilinde bulundurmak zere Sivasa gider. Ve bu ehirleri de' dahiline alarak bir hatt mstakim zere cenuba tevecch ve Mersinin biraz garbinde denize mntehi #lur. 3 1 kincisi ise Halep, Hama Humus ve am ehirlerini ihtiva eden mmtakadr. Birinci mavi mmtakada Fransz memurini orada teesss edecek bir hkmeti mahalliye ile biiitilf arzu ettikleri gibi bir kontrol veya direkt veya endirekt bir idare tesisine selhiyettar olacaklar. 4 kinci A mntakasmda iki Fransz bir Arap hkmeti veya bir Arap h"kmat- mttehidei mtak? lesi tanmaa mecbur bulunacaktr. A mntakasmda Fransann teebbsat snaiye ve istikrazat mahalliye hakk rchan bulunacak ve Arap hkmeti ecnebi mavir veya muallim celbine lzum grrse bunlar mn hasran Fransadan celb eyleyecektir. 6 * Btn bu havalideki Fransz ktaat Beyrutta bulunacak Fransz ccneral Frunun emrinde olacaktr. 7 Mavi mmtakada Franszlarn Senegalli ve Cezairerden mrekkep olmak êre 30 bin kadar askeri bulunacam ve bunun cengver kabilede meskn olan vas mmtakanm igali iin kfi okluunu ve kuvvayi milliye merkezine yaklatka tehlikenin artacan Maten gazetesi 29/Terin tarihli nshasnda yazyor, 8 General Allenbi Franszlara Trklerin .Araplarla muhtemel ittifakn beyan 've bu mmtakay igal iin etin msademeler yapmaya mecbur kalacaklar cihetle Araplarla uzlamalarn tavsiye ediyor. ' 9 Bu itilfname Emir Faysalm son defa Suriyeden Marsilyaya muvasala tndan bir gn akdem akdedilmi ve Faysal bunu tadil ettirememitir. Bu itilfna^
ieden bizim kadar belki bizden daha ziyade Araplarn aa mtenefr olauklan mu hakkaktr. O cihetlere Emir Faysalm geenlerde Paris gazetelerine vaki olan bir beyanatna nazaran baka hi bir mitleri kalmazsa haklarn mdafaaya itab edeekleri muhakkaktr. Loyt Corcun son nutku ve Araplarn nglizer tarafndan temadiyen teslih ve ilzar edilmekte olduklar da ayan dikkatir. 10 bu ifre 13, 15, 3, 12, 20. Kolordulara tebli edilmitir. , Harbiye Nazn Cemal
Btn bu malmat ve mtalattan kan netice hakkmzdaki ra him karan ancak pek mdebbirane hareketle birlik ve kuvvet tekildi tdile muvaffak olabileeeimizdir. Hi bir hkmetin u veya bu tarzda muayyen ve kat mzahareti yoktur, gayr mesul lflarla her devlet ri cali kendi hkmetinin iine yarayabilecek propaganday yapyor. Amerika mandas hamdolsun Sivasn istiklliyet havas iinde iitilmiyor Fakat stanbuldan mtala ve propagandalar hl yamakta. Bu dosyay tetkikten sonra Meclisin stanbul haricinde toplanmasnn, he-nim tekiltmz ikml etmediimizden ve namus ve hamiyetlerine itimad ettiimiz bir ok kymetli arkadalarmz da fikrimizle birletiremediimizden tehlikeli bir i olacan kabul ettim. Ve yarn 15 da itimaa kadar da dnmek zere yattm. 16/Tesrinisani. Bitlis mmtakasm da Kolordum mntakasma aldmu 13. Kolordunun buralardaki asayi vasiyetini tutacak kuvveti yoktu. Oraya 33. Alay 3. taburu ile iki top gnderdim... Ki Mdafai Hukuk Heyetinin ak telgrafla iki ay evvel kaza kaymakamlna gelen Sleymaniyeli zatn Dersaadette mteekkil. Krt Cemiyeti erknndan: olup Dahiliye Nazr sabk Ali Kemal Beyin de mensuplarndan olduu nu, Krtlerle Trkler arasna tefrika drmekte olduu ve Krtlerin istiklliyet kazanacaklarn propaganda yapyor. Bu yzden kasamzla asayii bozulmutur.Buradan kaldrlmas hakknda Sivas Kongresi Ri yasetine diye ikyetleri geldii gibi, Karahisar, Erzincan, Refahiye, Dersem hkmetleri hakknda da bu kabil ikyetler geliyordu. te H eyeti Temsiliye ve Kolordu Kumadanlan ietimama tekaddm eden hal Garb Anadolu ise yer yer igal altnda ve hemen her taraf aleyhimize kyam almaya mstait bir halde idi. Bizzat Sivasta bas yerlere eriat isteriz gibi kundaklar hazrlanm ve Heyeti Temsiliyeye aleyhdarlk etmi kimseler serbest gezmekte ye sylenmekte idiler. te bu vaziyette 16/Terinisani mzakeresi oldu. Sivastaki aleyhdarla kar Kolordu Kumandam Selhattin Bey ve Vali Reit Beylerle grtm. in sk tutulmasm ve elebalk eden eyhin derdesti lzumunu syledim. Buadam kat. Vaziyet daha emin oldu. Bugnk mzakere Meclis nerede toplansn idi. Ben iki gnlk temasma gre, mahall hkmet ve akl erenler Heyeti Temsiliyenin fikri ni tehlikeli buluyorlard. li Fuat Paadan maada kolordu kumandan ve
j ' '7 1 ;
% 1
; : .
i I
f f
j i I
i
| f
:J ^| J ^ '
erkm harbiye reisleri de byle dnyorlard. Maahaza 3., 12., 13, Kolordu benim mtalatmla yryeceklerdi. Uzun mnakaalar oldu Netice yle tebellr etmiti: stanbul hkmeti stabulu, Heyeti Tem siliye yani stanbulini mill hkmeti Anadolu da bir yeri. Heyeti Temsi liyenin askerlerden hararetli taraftar Ali Fuat Paa idi. Ben u mta lada bulundum: Anadolunun herhangi bir yerinde toplanacak Meclis tstbi olarak mill bir hkmete mntehi olacaktr. stanbul hkmetinin bundan endie ettii grlyor. Bunu grenler de oktur. Daha Erzurum Kongresi esnalarnda bile mill hkmet tekil edeceiz zanlarile hayli tahrikt yaplm ve yaplmaktadr. Meclisin Anadoluda toplanmasna karar verirsek mhim baz messirlerle akamete urayabir:
1 Mebuslar istediimiz yere gelmez de stanbulda ekseriyet te-
gekkl ederse pek mahcup oluruz. Dahile ve hanice kar milleti temsil etmeyen hey'eti temsiye oluruz. Bunun iin her mebusun fikri sorul maldr. 2 Ekseriyeti Anadoluda toplamaya muvaffak olsak dahi Istanbulda toplanacak mebusanlarn temsil ettii mmtakalardan balayacak itirazlar, tuyanlar abuk umumileir, yer yer istillar, stanbul hk meti ile mcadeleler neticesi mill birliimize hkim olmay pek pheli olar. stanbul bu sefer daha kolay Anadoluyu ifal edebilir. Der ki: yi adamlardan mrekkep hkmet istiyorlard, emniyet ettikleri insanlar is hama geti. Meclis de topluyoruz, birka muhteris kendileri hkmet tekil etmek isin milleti batracaklar... Buna kar bizim propagandam ne olabir. Hakikati hah grenlerin adedi pek czidir. S Para meselesi en mhim dncelerin bri olmaldr. Mevadd tyenin tesbiti her trl karar iin esas olacam zannediyorum: a) Ci heti askeriye, hkmet, jandarma daha ne kadar mddet bu vaziyet intizar edebilir, b) Boaz tokluu hizmet ne kadar devam edebilir yani anari olmadan elimizdeki memurin ve orduyu ne kadar mddet tutabi liriz. e) Garpteki ktaatn ve hatt heyeti temsiliyenin paras kalmadn dan kolordumdan bore istiyorsunuz. Anadoluda Meclisin toplanmas doiaysile alacak mcadelelerde seferberlik ve teklifi harhayeler tabi! olacaktr. Henz uzun ve tahripkr bir harpten kan mlet, mecburiye ti kafiyeyi grmedike ikna edilemeyeceinden emirlere itaat etse bile para ve teklifi miriye denilince itaat etmeyecei muhakkaktr. Ferit Paa hkmti gibi fenal anlayanlarn adedine nisbeten ok olmasna bedel stanbul e irtibat kesmek ve o hkmeti devirmek iin maruz kaldmz mkilt az mdr? Ben ahsen yeminimi tekrar ederim ki tek da ba mezar oluncaya kadar mukavemetten vaz gemeyeceim. Fakat mill bir hkmet etrafnda halkmz toplayabilmek iin Meclisin evvel stanbulda toplanmas lzm ve bizim iin de faydaldr. in ola ca udur: ngilizler ve padiah makhaktr ki bu Meclis Anadolunun mdrik mukavemeti zan ile bunu ortadan kaldracaklardr. Ancak a
zaman herkes bdze hak verecek ve teebbslerimizde muvaffakiyet mm
kn olacak ve ak olarak mill hkmetimiz Anadolunun gbeinde gn .gibi doabilecektir. Bugn stanbulda Meclisi Millinin imha edileceini kabul edecekler ancak bizlerden ibaretiz. Fakat vak'am tecellisi e hak kmz herkes teslim edecek, temerrt edenlerde ise kuvvet ve kudretleri kalmayacaktr. Bununla beraber muayyen arkadalarmzn Meclise i tirak etmemesini de elzem grrm. Fikrim heyet zerinde tesir yapt. Rauf Bey sordu: Acaba ngi1izler dediini yapacak m? Yoksa bir ok messir at altnda stanbul Meclisi de felketli bir sulh esasatm kabul edecek mi? . Bence muhakkak. Hele Heyeti Temsiliyeden bir iki sima da gr nrse daha katidir. Rauf Bey yle se ben Mecliste bulunmaya razym. Her ne tarz c a olursa olsun ngilizlerin taarruzuna k evvel gsm ben gereceim. Tki sizler mill birlii temine ve mill hkmeti tesise muvaffak ol? n, dedi. Rauf hayatile bunu temin edecekse i pek kolaydr. Rauf Bev, dedim, belki seni kaybederiz. Fakat muvaffakiyetimiz kat olur. Mustafa Kemal Paadan maads gevemi ve mtalatimi tasvib etmiti. Kemal Paa undan korkuyordu: Istanbulda toplam belki bir uyumaya mntehi olacaktr. ngilizler herhangi icraatta bulunsalar da hi inkilb harektna balayacamz kat bulmuyordu. Kendisini celse haricinde dahi lzm gibi temin ettim, isticalin her eyi mahvedeceini tekrar izah ettim. stanbul Meclisinin zelne bir sulh kabulne kar da imdiden tedbirlerin tesbiti lzumunu leri srdm. Artk Meclisin stanbulda toplanmas lzumu kabul edilmiti. Mteakip celselerdeki mzakereler: Meclisin toplanmasndan sonra Heyeti Temsiliyenin vekayie intizaren hicde kalmas, meclisi millide Heyeti Temsiliye olamayaca gibi, artk heyeti temsiliye namile mec lisi mill ve hkmetle temas da caiz deildir. Sulh mteakip tekilt milliye ilga olunmal, ekli ahara ifra lfz olur. Frkacla inkilb mil letin -sararmadr. stikbalin bilinmez tehlikeleri iin mill teidt nesih ve bitaraf kalmaldr. Hakkmzda menfi bir karar verilir, bunu Meclis de kabul ederse ekline gre mevzi veya umum teebbsat, Meclis kabul etmezse mes'ele basittir. Meclise stinadgh olmak. te bu esaslar 10 dan 29 a kadar devam eden birka mzakerede mnakaa ve tesbit olun du. Heyeti temsiliyece Merkezlere ve Kolordulara tideki tamim de yapld: <
6
19/11/1335
S. Kolordu Kumandanlna
1 stanbulun Dveli tilfiye ve bilhassa ngiliz kuvvei bahrivesinin taht igalinde ve kuvvayi bakliyesinin taht muhasarasnda olduu ve kuvvayi inzibatiy esinin ecanp elinde ve muhtelit bir surette bulunduu malmdur. Bundan bakt Rumlarn kendilerinden stanbul raebusu namile 40 kii ntihab ettikleri ve Atina -
dan gelmi Yunan resasa ve kumandanlar taht idaresinde olmak zere haf polis! ve kuvvei ihtilliye tekilt yaparak devletimize an lzmnda as bir vaziyet ala caklar tahakkuk etmitir. Hkmetin stanbulda maatteessf mukayid olduunu itiraf eylemek mecburiyeti vardr. Bu esbabdan na, Meclisi Millinin manall iti maim mnkaa etmek gibi bir mesele tahadds eylemi bulunuyor. Meclisi mill stanbulda inikad eyledii takdirde, mebusann ifa edecekleri vazifei vataniye na zar dikkate alnrsa mehalike maruz kalmalarndan cidden tevahh olunur. Filha kika tilf devletlerine mtareke ahkmn bozarak ve sulhn tekarrrne intizara lzum grmeksizin vatanmzn akam mhimmesini igal ve anasr hristiyanyeye hukukumuza tecavz frsat baheylemek suretile vuku bulan hakikenne muame ltn tenkid ve red ile temamiyeti mlkiye ve masuniyeti istikllimizi azimkrane bir surette talep ve mdafaa edecek olan heyeti mebusann datlmas ve zsnn tevkif veya ihll edilmesi mstebad deildir. Karsta inikad eden slm ra-i Millisine ngilizlerin yaptklar gibi intihabata itirk eylememi olan anasr hristiyaniyenin ve onlara peyrev olan ngiliz Muhipler ve Nigehban Cemiyetlerinin bu hususta dmanlarn malini tervicen her trl fenala tasaddi eyleyebilecekleri de varidi htrdr. Binaenaleyh Meclisi Millinin stanbulda itimai, Meclisten intizar olunan vazifei ciddiye ve tarihiyenin ifasn akim brakaca ve Meclisi Mill Devlet ve Milletin timsli istiklli olduundan ona vurulacak darbe ile istikllimizin de rahnedar edilecei mstanii arzdr. Kabine namna Amasyada Heyeti Temsiliye ile mzakeratta bulunan Bahriye Nazr Salih Paa Hazretleri dahi bu hakayiki der pi ile Meclisi Millinin stanbulun haricinde emin. bir mahalde itimai lzumuna vicdanen ve fikren kanaat hasl etmi ve bu husustaki muvafakatini imzas tahtn da teyid eylemitir. Meclisi Millinin dman tesirinden zde ve emniyeti mutlakay haiz bir mahalde itimai halinde stanbulda ietimama nazaran mutasavver bilcmle mehazir bertaraf edilmi olaca gibi makam hilfet ve saltanatn tehlikede bulun duunu cihan efkr umumiyesine ve betahsis lemi islm fiilen ihsas etmi olacak ve istikll ve mevcudiyeti milliyemizin aleyhinde suduru memul bir karar karsnda vezaifi milliye ve vataniyeyi ifaya kadir bir halde bulunacak ve itilf devletleri na zarnda Meclisin mukadderat millete tamamen hkim bulunduu daha bariz bir su rette izhar olunabilecektir. Meclisin harite ietimamda varidi htr olan mezahir bervechitidir. Bedhahan stanbuldan vazgeildii tarznda muzir bir propagandaya frsat bulacaktr. Hkmet stanbulda olduu gibi Meclisle temas ve irtibatnda mazhar suhulet olamayacaktr. Meclisin merasimi iftitahiyesi zat ahaneyi seyahat klfetine maruz brakmamak maksadile tevkil buyuracaklar bir zat vastasiie ola bilecektir. te bu mehazire istinad eden hkmeti hazra Meclisi Millinin harite kadma muvafakat eylememitir. Bu ademi muvafakat yznden mehaziri mevcudeye tideki mahzurlar dahi inzimam eylemekte bulunmutur. Meclisi Millinin ka nun bir ekilde itimai, Meclisi Mebusan ve Ayann ayn zamanda ve ayn mahal de bulunmasna vabeste olduundan hkmetin harite tensip edecei bir mahalde itimaa muvfakat etmemesi yznden meclisi ayan ve hkmet hariteki itimaa icabet etmeyecek ve zat ahaneye usul dairesinde Meclis kad ettirmeyecektir. Buna nazaran Meclisi Millinin harite ietimama kanunen imkn kalmayp stan bulda inikad mehaziri maruzaya ramen zaruret hkmne girmi bulunuyor. Meb usan kiram stanbula gitmekte tereddt gsterip harite kendiliklerinden toplan dklar takdirde vcuda gelecek bu itima bittabi Meclisi Millinin malm olan ma hiyeti teriiyesi eklinde olamaz. Belki milletin mevcudyetini, malini, istikllini temsil ve mukadderat hakknda verilecek hkmler tenkid ve millete istinaden red edebilecek bir itima mahalli eklinde olabilir. Bu takdirde Meclisi Mill de bittabi stanbula inikad etmemeye mahkm kalr. Bu tarz hareket hkmetin itiraz ve aleyhinde tedabiri zahiriyeye tevessl ve binnetice milletle hkmeti merkeziye
arasnda inkta mnasebat mucip olmas da varidi htrd. Meb'usann bir ksmtn stanbula gitmesi ise bu babdaki mahzuru tezyid edebilir. Anadolu vc Rumcfi Mdafaai Hukuk Cemiyeti blda'serd olunan bilcmle hususat nazar dikkat ra mnakaadan geirdikten sonra Meclisi Millinin stanbulda itimai zaruretine kaifi vaziyetten bilcmle mebuslan haberdar ederek her birinin mtala ve noktai naza rn istihsal eylemeyi vazife ad etmitir. Bundan baka stanbulda Meclisi Milliy dahil olmadan evvel raebusini kiramn suhuleti itima nazar dikkate almsra fea* mevkilerde toplanp tideki hususa tezekkr ve netayici mzakerat tevhit maksadile Heyeti Temsiiiyeye bildirmeleri lzumlu grlmtr. Tezekkr olunacak hususat unlardr. A stanbulda itima zaruretine kar stanbul'da ve haricen umum vatanda ittihaz olunmas lzm gelen tedabir ve tertibat. B Meclisi Mebusanda vatann temamisini ve devlet ve milletin istikllini iahlisten ibaret oan gayeyi muhafaza ve mdafaa iin mttefik ve azimkr bir grup vcude getirmek esbabnn teemml. Meb'usanm mezkr hususatta mdavelei ef~ kr iin toplanmalar mnasip grlen mevaki unlardr: Trabzon, Samsun, nebolu, Eskiehir, Bursa, Bandrma, Edime. 2 Birinci maddeyi aynen mntakai lilerinde bulunan mebus] ara tebli ile ol ehas mtalalarn srati mmkne ile istihsal ve bil ifatei n Heyeti Temaiyeye ibl ve mntakai lilerindeki heyeti merkeziyelere de ita ile bu hususta fa aliyetlerinin temini, saniyen, mntakai lilerindeki mebuslarn birinci maddede tassin olunan mevakide ictimalarm teshil ve teminle neticei mzakerelerinin Heyfe fe Temsiiiyeye ibl iin iktiza eden tertibat ve tedabirin ahzi msterhamdr. Mntakai lileri dahilinden mebus olup halen stanbulda bulunanlarn stanbula karip iti ma mahallerinden birine dairei intihabiyeerince davet ettirilmesi lzmdr. 3 bu telgrafnamenin vasl olduu ve mnderecatnn tamamen anlald mn hemen bildirilmesi hassaten, mercudur. . . Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
Karar verilmesine ramen bilhassa 22 akam Bekir Sami Beyin evindeki hususi ictimamzda (M. Kemal Paa, Ali Fuat Paa, Rauf Bey, Selhattin Bey, Bekir Sanl Bey ben) hararetli mnakaalar yaptk. Meclisi Mebusan da fena bir karar kabul ederse ne yaplacak bahsi ald. Ali Fuat Paa eski fikrinde musir. Mebuslarm gitmemesini temin e derhal ihtill vaziyetine gemek. Bu edit kararn istinad ettii d nceler: 1) Bizde efkr umumiye yoktur. Bir veya bir ka kii ne dmelidir. 2) Tam hesap olamaz, ne karsa bahtmza.,. Bekir Sami Bey de az sok ihtille taraftar, dier arkadalar skt ve halleri!e taraf tarlkta devamdalar. Pek hararetli mnakaaya sknetle u cevb ver dim: 1) Bizde efkr umumiye vardr. Geri ekseriyet gayr mdriktir, fakat millete hkimiyet, mdrik olan ksmna hkim olmakla mmkn dr. Aksi nazariyeyi kabul eden Aptiaziz de, Aptlhamid de, ttihad da, Damat Ferit de hepsi dmlerdir. Yarn bu tarz hareket bM de drr ve bugn 'ttihadciara olduu gibi lanetler yadrr. 2) Millet ve memleketin mukadderat iin ince ince hesaplar yaplr. Milyonla hal ikn hayat ve namusu iin ne karsa bahtmza denemez.
Hlsa 29 Terinisaniye kadar resm, husus mzakerelerde mta la ve kararlarm heyeti umumiyece kabul olundu. Kararlarmzn imza altna alarak her birerlerimizde birer nshas bulunmas teklifini de ka bul ettiler. Atideki ekil tesbit ve imza olunarak mzakerede bulunan arkadalar birer nsha aldk,
' Sivas; 29/Terinisani/1335
1 Meclisi Mebusamn mahalli itimai 2 Badelictim Hey'eti temsiliye ve tekilt milliyenin alaca ekil ve tam faaliyeti. . 3 Paris Sulh Konferansnn hakkmzda msbet veya menfi bir karar ver mesi haline kar tarz hareket-gibi mevadd mhimmeyi mzakere ederek taht karar almak zere 12., 15., 20., 3. kolordu kumandanlare 13. Kolordu kumandan veya Erkmharbiye reisi 29/10/335 tarihinde Sivasa davet olundu. 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa ve 15. Kol ordu Kumandam Kzm Karabekir Paalar Hazerat Sivasa geldiler. nc Kol ordu Kumandan Miralay Selhattin Beyefendi de zaten Sivasta bulunuyordu. 12. Kolordu Kumandan mntakasnn ahvali fevkaldesi ve kendisinin vazifeyi yeni de ruhde eylemi bulunmas hasebile mahalli memuriyetinden ayrlmay mahzurlu g rerek Erkmye Harbiye Reisi Binba emsettin Beyi gnderdi. 13. Kolordu vaziyeti itibarile pek nazik olduundan ve Heyeti Temsiliyece verilecek kararlara ntimad bulunduundan bahisle mahallinden ademi infikkleri tensip edildi. 16/11/1335 den 29/11/1335 tarihine kadar kolordu kumandanlarnn itirkile Heyeti Temsiyece sera olunan mzakerattan bldaki mevadda taallk eden kukarrer&t berveci zirdir: 1 Meclisi Millinin stanbulda ictimandaki mezahir ve mehalike ramen H kmeti seniyenin harite itimaa ademi muvafakati yznden ve memleketi buhra na duar etmekten ietinaben stanbulda itimai zarureti kabul edildi. Ancak tideki tedabirin ittihaz lzumu takarrr etti: A) Bilmum mebuslar vaziyet hakknda tenvir ile mnferiden mtalalarn talep etmek. B) Mebuslar stanbula gitmeden evvel Trabzon, Samsun, nebolu, Eskiehir, Edime gibi mahallerde ksm ksm toplanarak Meclisi Millinin ietimama nazaran gerek stanbulda ve gerek harite alnmas zmgelen emniyet tedabirini ve progra mmzn esasatn mdafaa edecek kuvvetli bir grubun vcude getirilmesi esbabm teekkr ve teemml eylemesi, C) Tekilt cemiyyeti sratle temil ve tarsin iin kolordu kumandanlarnn mntaka kumandanlar ve ahziasker resas vastasile delleti seria- fiiliyede bu lunmalar, . D) Bilcmle resay memurini mlkiyeden her ihtimale kar tekilt milliyeye sadakatte bulunacaklarna dair sz almak ve kendilerinin vesaiti mevcudeleri ile tekilt cemiyeti taazzuv ettirmeye srati tevessllerini talep etmek, 2 Meclisi Milli stanbulda itima ettikten sonra mebusan emniyet ve ser bestli tam ile ifay vazifei teriiye eylemekte olduklarn teyid edecei gne kadar Heyeti Temsiliye imdiye kadar olduu gibi harite kalarak ve vazifei milliyesine devam edecektir. Ancak bilcmle livalardan mebus olan zevattan intihab edilmek zere birer, vyet ve mstakil livalardan ikier zatn nizamnamenin 8. maddesine istinaden Heyeti Temsiliye zs olarak Eskiehir kurbnde cem edilerek vaziyetin tavzihi ve Meclisi Mebusanda sureti hareketin takriri tezekkr edilecektir. Bu iti mai mteakip Heyeti Temsiliye sureti mnasebede takviye olunduktan sonra dier evat stanbula Meclisi Milliye gidecektir. Heyeti Temsiliyenin vazifeye devam et-
'
tii mddete tekilt milliyenin ekil ve tara faaliyeti nizamnamede mnderic ol duu gibi olacaktr. Meclisi Mebusan emniyeti mutlaka iinde bulunduunu teyid ettii zaman Heyeti Temsiliye nizamnamede mevcut selhiyetine istinaden umunu kongreyi itimaa davet ederek 11. madde mucibince cemiyetin alaca vaziyeti tiyenin takarrrn Kongrenin kararma terk edecektir. Kongrenin mahalli itimai ve sureti inikad o zamanki ahval ve icabata tbi olacaktr. Kongrenin davet olunduu zaman ile inikad arasnda geecek mddet zarfnda Heyeti Temsiliye hkmeti, merkeziye ve Meclisi Mebusan riyaseti ile mecburiyeti katiyye grmedike mnasebat resrniyede bulunamaz. 3 Paris Sulh Konferans hakkmzda menfi bir karar verdii ve hkmet ve meclisi millice kabul ve tasdik edildii halde vesaiti seriai mnasebe ile iradei milliye bilistimzac nizamnamede musarrah olan esasatm istihsaline allacaktr. 15. Kolordu K. Kzm K . Bekir
Vasf
'
Mustafa Keml Mazhar M fit Bekir Sami
20. Kolordu K. Ali Fuat
3. Kolordu K. H. Selhattin
Rstem
Reisim Hsrev
brahim Sreyya
Hseyin Rauf
mer Fevzi
12. Kolordu Erkn Harbiye Reisi emsettin
Sivasta mzakereler olurken cereyan eden ayan kayt ahval ve hdiseleri de kaydediyorum: 31/Terinievvel/1335 tarihli Tasviri Efkr gazetesinde rksulu Mahmut Paann Ermeniler lehine baz hudut tashihat beyanatm Heyeti Temsiliyeye protesto ettim. Kendisine ve matbuata bervechiti yazld:
Sivas: 17/11/1335
Dersaadette rksulu Mahmut Pasa Hazretlerine
31/Terinievvel/1335 tarihli Tasviri Efkr gazetesinde Bosfor gazetesi muha birlerinden birine vaki beyanat devletlerinde Ermenilerin fazla metalibatna hak vermeksizin hududlarda baz tashihat icrasna raz oluruz denildiini okuduk. ark Anadoluda Ermenistan lehine'tavizat araziyede bulunulaca vaadini mutazammm olan bu cmlenin sulh komisyonu zsmdan bir recl devlet tarafmdan sarf edil mi bulunmasnn ark Anadolu ahalisinin pek muhik olarak son derece mucibi infial ve teessf olduunu beyan eyleriz. Milletin Erzurum ve Sivas Kongreleri mukarrerat ile Ermenistana bir kar toprak bile terk etmeyecei ve hatt hkmet bu kabil bir mecburiyeti elimeye serfru eylemek iztirarnda kalsa bile kendi hukuku, meruasm bizzat mdafaaya azmeylemi bulunduu cihana iln edilmi olduun dan bu azim ve karar -i millinin herkesten evvel ihzarat sulhiye komisyonu zy kirammca malm ve muta bulunmas lzumunu arz ederiz. Anadolu ve Rumeli Mdafai Hukuk Cemiyeti Hey eti Temsiliyesi namna Mustafa Kemal
E .
Bugn Heyeti Temsiliye namna M. Kemal Pagann tamiminde: ngilizler Sait Molla ve hempalarm tekilt milliye aleyhinde istihdam et~-
inektedirler. Sait Mollann uzun zaman memaliki Osmaniyede yaam islm dman ngiliz rahiplerinden Rahip Fruya yazd mektuplarm hlsalar bildiriliyor. Ve Heyeti Temsiliyece bu mektuplar vakti lz mnda neir olunacandan yalnz ayan itimad kimseleri tenvir etmek liimiz tavsiye olunuyordu. Mektuplarn suretleri unlard. Bunlardan baka Konyaya ehemmiyet verilmesi, Mustafa Kemal Paa ve taraftar larna samim grnmeli ki emniyetle buraya gelsin, Ankarada el altn dan ie balanmtr, intihabat tavik iin propagandaya baland gibi mevadd havi mektup da varm.
Sait Molar$tn Rahip F m 'ya yazd mektuplarm Sureti
Birinci mektup:
Aziz dostum: Verilen, iki bin liray Adapazarmda Hikmet Beye gnderdim. Oradaki ilerimiz pek yolunda gidiyor. Birka gn sonra netayici msmiresini elde edeceiz. imdi al dm u malmat u tezkeremle size tebire msaraat ettim. Yarn sabah bizzat gelip tafsilt vereceim. Kuvvayi Milliye taraftarlarnn Fransaya fevkalde inhi mak gsterdiklerini ve General Despereyin Sivasa gnderdii zabitlerin Mustafa Keml Paa ile grerek ngiltere hkmeti aleyhinde baz kararlar ittihaz ettikle rini Ankaradaki (K. B. D. 283/3) adammz sureti mahsusada bir kuriye ile gn derdii mektupta bildiriyor. (D. B. K. 91/8) her ne kadar cemiyetimize dahil ise de bu zatn Franszlara casusluk ,ettiini ve sizin bu tekilta riyaset eylediinizi iaa ve beyan eyledii kanaati bendenizde hasl olmutur. Bu mesele hakknda da kanaati lilerine ve itimad stadanelerine muhalif olarak vukubulacak beyanatmla imdiye kadar o zat hakknda gstermi olduunuz itimaddaki hatay izhar etmi olacam. D sabah Adil Bey ile. birlikte Damat Ferit Paa hazretlerini ziyaret et tim. Biraz daha sabr ve intizar buyurmalar lzumunu tarafnzdan kendilerine teb li ettim. Marnileyh hazretleri cevaben sze teekkr etmekle beraber Kuvvayi Milliyenin Anadoluda tamamen kok saldn ve mukabil bir hareket neticesi olarak resay melunesi tepelettirilmedike kendilerinin mevkii iktidara gelemeyerek zati ahanenin de tasvibine iktiran eden mukavele ahkmnn Konferansta mdafaasna imkn olmadn ve Kuvvayi Milliyenin de datlmas iin ngiltere hkmeti fakimesi nezdinde teebbsat seria icra edilerek mterek bir notann mebusanm inti habndan evvel Babliye verilmesini ve etelerimizin Adapazar, Karacabey ve i lede Ramlara kar ika edecekleri harekt tecavziyeyi ileri srerek maksadn ter sine almamz ve ngiliz matbuatnn Kuvvayi Milliye aleyhinde neriyatta bu lunmasnn teminini ve sureti mahsusada torpido ile gnderilen (E. B. K. 19/2) ye telsiz telgrafla dn grtmz mesail hakknda talimat verilmesini rica ediyor. Bu gece on birde Adil Bey (K) da sizi grecek ve Ferit Paann baz husus! ricala rm daha tebli edecektir. Badehu Zatgahane ile Mister (T. D .) grebilecektir. Refik Beye artk itimad etmeyiniz. Sadk Bey de bizimle alabilecektir. Hrmetle rimi takdim ederim. 11/10/1919 Sait Tahiye: . Karacabeyle Bozkrdan henz bir haber alamadk.
kinci mektup: 12 tarihile Ankaradaki (K. B. D. 285/3) tarafndan gelen mektupta Sivas HeyZ B
eti Temsiliyesinden Erknharp, mraylndan mtekait Vasf Beyin Desperey ile temas etmek zere gnderilecei ve birka gne kadar yola kaca bildiriliyor. Hik met Bey paralan alm. Biraz daha para istiyor. Evvelki gn sizi ziyarete geldiim de takip edildiimi sylememitim. Avdetimde biri san bykl ve dieri kumral ve kse iki ahsn sokak banda beni beklediklerini grdm. Gece olduu iin epice korktum. Yalnz birbirlerine yavaa: (Bu Sait Molla imi, artk gidelim) dedik lerini iittim. Bu fazla temas benim hakkmda hayrl olmayacak. Fuat Paa trbesi civarndaki grtmz haneyi igal edebilirseniz temas yapabileceiz. Nazm Paa \ cemiyetimizden haberdar olmu. Bana ok teessf etti. Msaadenizle (K.B.S. 495/1) tertibine kendilerini ithal ettim. Hane meselesi hal edilinceye kadar temas ma rnileyh yapacaktr. Karacabeyde (K. B. D. 289/3) e gnderilen 1200 lira vasl ol mutur. Hareket edeceklerdir. Ferit Paa Babye verilecek notaya her dakika muntazrdr. Zatahane bu vaziyetten pek mteessirdir. Teselli ettirmeniz ve daima kendisine mitbah beyanatta bulundurmanz menafiimiz ieabatmdandr. Bizim pa diahlarn her eye kar zaif olduklarm unutmaynz. Seyit Abdlkadir efendi o snesele hakknda pek tuhaf beyanatta bulundu. Gya arkadalar (Muhalifi hami yet olur) diyorlarm. Artk siz icabna baknz. Polis Mdr Nurettin Beyin teb dili rivayet olunuyor. Hepimizin hmisi olan bu zat hakknda lzmgelenlerin nazar dikkatini celb ettiriniz. Hrmetlerimi takdim ederim. 18/19/10/1019 Sai Tahiye: Ali Keml Bey o zatla grm. Muhavereyi idare edemediinden muhatab maksadn anlam ve hatt kendisine kemali hakaretle (Biz sizin ngiliz hesabna altnz anladk) demi. nc mektup: Yaplan propagandalar (Gz Tabibi Esad Paa) kulu ve bilhassa (riiksulu Mahmut Paa) malmat resmiyeye istinaden mtemadiyen tekzip ettiriyor ve hal kn teskini heyecanna alyorlar. Bu adamlar mracaatlarnda hi cevap verilme mesini dn kararlatrlan zata, Zat ahane vastasile emir vermenizi rica ve hr metlerimi takdim ederim. 19/10/1919 *
Sait
Netice grdm gibi kt: Mebuslar da stanbulu tercih ettiler, mevzi ietimalar bile olamad. Ben Erzuruma avdetten sonra M. Kemal Paa ve Rauf Beylerin Meclise gitmesi lzumlu grlm. Fikrim sorul du. Mustafa Kemal Paann katiyyen gitmemesini, Rauf Beyin de zaten arzusu da olduundan gidebileceini bildirdim. Akbet Rauf Bey ve baz arkadalarmz Maltaya kadar boyladlar. Fakat bu, bize kuvvet verdi. ngilizler 16 Martta Meclisi basarak milletimize hakaret ve suikast yap mas neticesidir ki bir ok kymetli arkadalarmz stanbuldan kaarak sinei millete ilticaya mecbur olmulardr. Bunlarn iltihakna ve vaziye tin serahatine ramen zaferi nihaiye kadar dahil, haric ekilen mkilt ve straplar ispat eder ki eer Meclis stanbula gitmeyip Anadoluda toplansa idi birok kymetli arkadalarmz bile karmzda bulacak ve ii felket ile bitirecektik. 19/Terinisanide kar yamaya balad. Bo vakit bulduum gnler
ehri, messese ve mektepleri gezdim. imal cihetinde Sanayi Mektebi, Darlmuallimin, Asker pavyonlar... Epice eyler balam fakat hepsi yar kalm. Bu cihette birka kilometre mesafedeki elleden elektrik celbi de dnlm. ehrin.imali arki cihetindeki Amerika ocuk Messesesi bir varlk gsteriyor. ehrin vasatnda hkmet ve ikamet etligimiz Sultan Mektebi gzel varlklar. ki adet ifte minare, Sultan Aladdin tarafndan yaptrlan Ulucamiden ve daha bir ka camiden Ur ka han ve ehri temaa iin zerine ktmz ahap saat kulesinden baka ehemiyetli bina gze arpmyor. Dier binalar ahap, sokaklar karmakark ve amur deryas. Kardan karya gemek iin yksek atlama talar var. arda hayat hali tabiide. Erzurum gibi harbin se faleti neticesi grlmyor. Mektepler medreseler pek geri. ocuklar kundura karyorlar. Kundurahklar ve nleri berbad bir halde ve man zarada. ocuklarda faaliyet yok, sihhatleri bozuk, terbiyei bedeniye pek gevek. Muallimlerine biraz nasihat ettim: ! ocuklar saf havada faal bulundurulmal, kundura karmann temizlik olmadm, bilkis ocuk larn ayaklar yerek envai hastalklara urayacaklar gibi kundura kardklar yerlere kimi orapla, kimi kundura ile bastndan kundura larn ii pislik ve mikrop doluyor, evleri de kirletirler. Mekteplerde ba sit br tarzda olusun mzeler, nebat ve hayvan koleksiyonlar - Talebe lerin dahi yapabilecei- olmad gibi el ilerine de ehemmiyet verilmi yor. Evkafm bir cami yanndaki mektebi sanki hapishane, hem gayr in sani bir hapishane. Elli kadar kz ve erkek ocuk st ste. Berbat, kk ve'rutubet iinde. Bir kz ocuuna dersini sordum: Zina, livata... diye halad. Bu mzrakl ilmhalden bahis imi. Ahmediye de okuyorlar. He vali ne de maarif mdr ne de bir byk zat bu mektebin imdiye ka dar semtine uramam. Buraya yavrularn gnderen ana ve babalarn cehalet ve hissizliine hayrfet ettim. Kumandan ve Valiye ve Heyeti Temsiiiyeye bu ahvali vakit bulduka grp mni olmalarn rica ettim. Sivasta en iyi kzlar mektebi ve buna mlhak ana mektebi idi. yi lf dierlerine kyasendir. Her vastalar eksik yalnz temizlik ve intizam vard. Kolordu sanayiine alman krk elli kadar kimsesiz ocuk en bahti yar bir halde sanatle urayorlar. Darleytam diye asker pavijronlarda drt yzden fazla ocuk bo oturuyorlar. Perian bir haldeler. Vil yet bakamadmdan Kolordu himayesine alm. ehre sekiz kilometre kadar mesafedeki Ziraat Mektebi 309 da tesis olunmu. 325 de nmrne iftlii yaplm. Sekiz on yetim ocuk var. Be yz dnm arazisi var m. Fakat boaz medhalinde mnasebetsiz bir yerde, statistik sordum. Yokmu! Geen sene budaydan bire bir buuk almlar! Bu sene arpa ekmiler bire on almlar. Messesede ne esasl bir ktphane ve ne de mze ve ne kendisine ait nmune vesaire yok. Kzlrmak zerinde Si vas m varlklarndan kesik ve eri kprler var. Kzlrmak zerinde kesik kpr kagir, Ankara yolu zerinde Sultan Aziz zamannda 1292 de yaplm. Yeni gibi duruyor. ki ksmdan mrekkep. Sivas cihetinde-
ti ksm 100 metreden ziyade dier ksm 30 metre kadar. kisi aras* ada. Kzdrmak byk ksm altndan akyor. Dier ksm kuru mecra, halinde. Sular ziyade olunca akyor. Kprnn stnde baz kaldmm ksmlar km, su birikintileri hasl olmu. Bizim fena hallerimizden bakmszlk ayan esef. Az masrafla yaplmayan bu ufak bozukluklara, sonra birka misli para sarf olunacak. Eri kpr 150 metre kadar tul de kargr. Kprnn Sivas cihetindeki elli metrelik ksm ose istikame tinden eri olduundan kprnn ismi de Eri kpr olmu. Bu kpr Harput.yolu zerinde 50 metrelik ksm ykldndan on be sene evvel yaplm. Bir ta stnde selvi aacna bal bir at gibi bir hayvan res mi varsa da tarih yok. Sivasn Daikelp Hastahanesi temiz. Ayn mey dana nazr otomobil park da var. Bunlar da ehir harici messeselerden. 21/Teriisanide Heyeti Temsiliyece tamam olunan vaziyeti umu miye udur: ^v
Sivas: 21/11/1335
15. Kolordu Kumandanlna g
Heyeti merkeziyelere: stihbarat hususiyeve nazaran Avrupa, Amerika'nn.' mzahareti hakkndaki kararma intizarla beraber eski taksimi anlama larn tesbit eylemilerdir. Yunanistan ve talya bulunduklar yerleri alacaklar. Franszlar da Suriye itilfnamesi mucibince Diyarbekir, Sivasa kadar imtidad eden paray igal edecekler. 2 Mlitelifin zmir, Aydn, Manisanin igali iin Ingiliz, Fransz ve Osmanl askeri sevk olunacam hkmete evvelce bildirmiler iken bilhare vaz gemiler dir. Bizerteden Senegal askeri Mersine naklounacaktr. Amerika mehafili resmiyesL tilf hkmetleririin igal mmtakalarmda intihab men ve akam sairede teevv,, asayii ihll ve ekaveti tevik suretile yaptklar tahrikta ait vesaiki byk bir ehemmiyet ve alka ile takip ve taleb eylemektedirler. Bilhassa bu hususata dair resm ehasn itirakini ve mehafili resmiyeden mdahale tevikini gsterir evamir ve talimat ve vesaik ve delile son derece ehemmiyet verilmektedir. Binaenaleyh t bu gibi vesaik ve delilin elde olarak cem olunmas ve Heyeti Temsiliyeye malmat itas rica olunur. Heyeti, Temsiliye Namna Mustaia Keml
M. Keml ve Ali Fuat Paalar, Selhattin Bey ve ben bugn 3. Ko lordu Kumandanl odasnda Adana, Mara, Avintap mmtakalarmda harekt milliye iin talimatname msveddelerini okuduk. Mtarekeyi mteakip hkmet Adana vilyeti ile Ayintap, Mara ve Urfa livalar m tahliye gafletinde bulunmutu. Bundan istifade ederek ngilizler bu havaliyi igal etmilerdi. Son gnlerde ngilizler ekilerek Franszlarn yerletii ve bir seneden beri o havalide mhim bir Ermeni kesafeti vcude getirmeye urald anlalmt. Franszlarn maksad Kikyada kesif bir ermenalik tesisle asl Ermenistanla birletirerek kendi hima yelerinde byk Ermenistan tek etmek olduu faaliyetten ve Avrupa
matbuatndan anlalyordu. ngiliz gazeteleri bunun imknszlndan bahsediyorlard. te haksz yere istilya urayan ve akibeti feci gr len bu halkmz kurtarmak iin 20., 13., 3. ve 12. Kolordularn muave neti e mill harekt balayacakt. Bunun iin hazrlanan esaslar oku duk. Esasta ve teferruatta ayn fikirde idik. Bu talimat Sivas Vilyet matbaasnda 23 de tabedilmi oldu. Bu talimatn vaktinden evvel d man eline gemesi pek byk mahzur idi. Geri Heyeti Temsiliye mhr olduundan mill bir varlk grlyordu. Fakat yapacak ilerin tefer ruat vard. Tabeddii gn matbaaya kontrole gittim- Esasl bir neza ret altnda deildi. Matbaadaki vazifedarlar birer birer tetkik ettim. En mhim tab vazifesinin bir Ermeni elinde olduunu grdm. Heyeti Temsiliye ve 3. Kolordu kumandann ikaz ettim. Talimattan birka ns hann arla phesiz idi. Tekilt milliyenin taazzuvu iin rmntakama 23 de u emri verdim:
.
15. Kolordu Vekaletine
Sivas: 23/11/1335
.
'1 Tekilt milliyenin mahalle ve kylere varncaya kadar taazzuv etmi ve kuvvetli ellerde bulunmas yaplacak sulh muahedenamesinde menafii mlk mil lete azim tesir yapacandan Frka kumandanlar veÂhzasker heyetlerinin mntakalarndaki tekilt itmam ve takviye etmeleri ve tekiltsz yer kalmamasn pek 1 lzumlu gryoruz. Vilyet, liva ve kaza merkezlerinin ise nizamnamesi vehile em niyeti tammenin mevcut bulunmasna ziyade dikkat olunmaldr. ntihabat dolaysile vukubulan ahs hisler behemehal betaraf olmal ve vatan ve millet kaygusu her hissin fevkinde grlmelidir. 2 Tekiltn ve icra ve takviyesile mmkn mertebe Ahzasker zabitam megul olmaldr. Fakat Frka kumandanlar bizzat veya mnasip grecekleri zevat icraat !kontro! etmelidirler. Kzm Karabekir
Sivastaki pek mhim bir mesele de Bilinci Ordu Mfettii Fevzi Paa (1) mn riyasetinde Samsuna kp Sivasa gelmekte olan heyetn vaziyeti idi. Bu heyetin dier iki siv ahsiyetini tanmyordum. Haizi -ehemmiyet de deildi. Fakat Fevzi Paa ile 326 senesinde Arnavutluk harektnda, Harbi Umumide stanbul, anakkale, pek az da Diyanbekir mmtakalarmda iyi arkadalmz vard. Namus ve hamiyetine emin dim. Zaif ciheti kuvvetten korkar, fena ahvalde fazla bedbin olmasyd. Bugnk vaziyette stanbulu kuvvetli grdnden ald emri tam bir gayretle ifaya alacan biliyordum. Bu heyet Samsuna kar k amaz aleyhinde Heyeti Temsiyede feveran balad. Zahiren intihabn serbest cereyanna nezaret ve memurinin ahvalini tetkik vazifesile geli
ni) Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paadr.
yorsa da asl maksadlannn Mdafaai Hukuk Cemiyeti ve Tekilt Mil liye hakknda malmat almak, halkm temayltm, Tekilt Mliyenin sureti idare ve iaesini tetkik etmek, daha fenas merkezi hkmete kar alman vaziyetin fenal hakknda halk ikaz etmek ve Meclisin stan bulda toplanmasn temin olduu yaverinin Mustafa Keml Paa aley hinde de bulunduu getikleri yerlerden haber veriliyordu. Fevzi Paa. 24 de Sivasa gelecekti. Aleyhinde dehetli bir cereyan balamt. D. velim, ldrelim diye asab haykrmalar oluyordu. En ziyade Mustafa. Keml Paa ile Rauf Bey hiddetlerini gsteriyorlard. Ben ok mtees sir ohyordum. Bir kere benim prensibim hilfna asabiyet; kincisi hr met ve samiyetim olan bir arkadama hakaret Acaba Fevzi Paa ni in geliyordu? Kendisile skneti! grlerek ikna olunamaz m idi. Birliimizi ve kuvvetimizi grnce bize temayl ihtimali kuvvetli deil, mi idi?- Benden baka kendisine zahir olacak, bu ii samim ekle sokacak, da yoktu. Ben Fevzi Paaya yaplacak hakarete katiyen tahamml ede meyeceimi, aleyhine sylenen szlerden pek mteessir olduumu arka , dalara ve bilhassa bu hususta pek ileri giden M. Kerl Paaya ve Rauf Beye syledim. u teklifte bulundum: (Eer sizler Fevzi Paaya kar, samim davranrsanz ben de Fevzi Paay ikna ederek fikrimize getiri rim. Ve bir umum ietimada samim surette mnakaa ve fikrimizi kabul ve iig deilse aleyhdarlkta devam etmeyeceini temin ederim. Yalnz ' ilk ricam samim bir arkadamz geliyormu gibi arkadaa istikbaline kmaklmz da rica ederim. timadn tehdid ve tazyikle deil telkin veikna ile kazanlacana gzel bir misal grm olacaz. Fikrim kabul ; olundu^ 24/Terinisani akama doru Samsun caddesinde 8 kilometre me safedeki iftlie gittik. Ge vakte kadar bekledik. Hava souk, ortalk amur. Otomobilleri bozulduundan Yenihanda kaldklarm anladk. Arkadalar epeyce sabrszlandlar. Yarn artk gelemeyiz dediler. 25 de yamurlu bir havada bir ktai muntazra ile bir ka arkada Fevzi Pa ay karladk. hzar ettirdiimiz yere getirerek yarn mufasalan yalnz: grmeye karar verdik. Vazifesini mir talimat udur:
Anadolu dahilinde ahvali umumiyeyi tetkik ve tefti ile muamelt umumiyenin kavanin ve nizamat mevzun ahkmna muvafk olarak cereyan edip etmediinin ve iatihabat mebusamn her trl tesirden zde ve kemli hrriyetle icra olunupolunmadn ve mslim ve gayri mslim bilumum efrad taba beyninde nifak ve imtiyazca mnafi ahval olup olmadn ve esbab ve messirlerini biltahkik slh ve fenalklarn izalesi tedabirini mahallinde tahkik ve ahaliye gerek intihab mebu san ve gerekse umur ve muamelt saire hususunda hukuk ve - vazifelerini .tanmak* iin irad ve tenvir etmek ve leddilicab memurini de ifay vazifeye davet ve ikaz eylemek bilumum memuriyetlerinin devam ve ademi devamna karar vererek bu: babda mercii aidine teklifatta bulunmak vazife ve selhiyeti fevkaldesile mtekait Birinci Ferik Hurit ve Ferik Fevzi Paa Hazarat riyasetinde iki komisyon tekil edilmitir. Mezkr komisyonlarn kolordu mmtakasna vrudunda vazifelerini seya-
isat ve emniyetleri noktai nazarndan her trl teshilat ve muavenetin ifa ile taleto edecekleri malmatn itas mercudur. Harbiye Nazn Ceml
26 sabahleyin ziyaretine gittim. ki saat kadar mnakaa ettik. Fev zi Pagann, en mhim vazifesinin beni grmek olduunu anladm. Mustafa Keml Paay tutmaklmn felketini, istikbalde bednam olacam an latt. Syledii iki ey unlardr: I) Yegne istinadghlar sen olan Mus tafa Keml Paa muhteris ve menfaat dkndr. Maksad, ekli hk meti deitirmek, diktatr olmaktr. (1) Ahlka herkese fena tanlan bu zatn milletin bana bellar getireceini seni seven btn arkadala rnz ve ben yakinen biliyoruz. Ali Fuat Paa da muhterisin biridir. En itimad ettiin ismet de ay fikirdedir. Ve benim gibi o da seni ikaz etmek fikrindedir. Bunlarn hi bir kuvveti olmad halde sen bunlara, kuvvet veriyorsun. 'tinin vahim vaziyetlerinde omuzlarna byk meguliyet al yorsun. Kendisinin stanbula celbine sen mni oluyorsun. Buna zahir ol ma! Bunu milletin, memleketin selmeti iin sana benim ve bir ok arka dalarmzn samim olduundan ve senin bu vatana olan namuskrane fedakrlklarm herkes bildiinden sylemeyi bir vazife bildim. 2) Mus tafa Keml Paa yaverlerini de mebus yaptryormu. Bu gibi mebuslarm yapaca fena tesiri de dnmelisiniz. Cevaben unlar syledim: Pagan! Mustafa Keml Paaya bamza gemesini daha stanbulda teklif eden de benim. Bugn btn kuvvetimle tutmay, en byk bir vazife bilirim. Ondan daha hamiyetli ve deerlisini stanbulda iken aradm, bulamadm. Pekl hatrlarsnz. Hanginiz esaret altndaki stanbuldan kp da geldiniz. Bugn de sizden rica etsem ihti mal yine gelmezsiniz. Burada kalnz, seni Reis yapalm. Bugn benim kuvvetle tutacam zattr ki milletin riyasetinde durabilir. Dorudur. Fa kat bu bizzat ben olamam. nk ben istinadghsz kalrm. Siz ve emsa liniz esaret altnda oturmay tercih ediyorsunuz. Bugnk vaziyetimiz en tabi ve en mign bir ekildir. Bu mtala kolordu kumandanlar ve hey eti temsiliye iin de foyledir. Keki milletin ilerisinde ve kolordu kuman danlklarnda daha deerli zatlar bulunayd. stanbulda dedikodu yapan arkadalar i bu raddeye kadar muvffakiyetle geldikten sonra olsun Ana doluya gelseler ya. Ne yazk ki arkn mnevver evldlar bile stanbuldan kmazken arkl olmayan bizim gibiler en felketli gnlerde halka teselli ve emniyet verdik, halk da tabi olarak rehberlerini grd ve onlara selhiyet ve kuvvet verdi. Halkn zabitana olan itimadn ve bizlere kar besledii mit ve muhabbeti yer yer gezip greceksiniz.... u veya bunun mebus olmas fena tesir yapar fikrine gelince, bu ana mesele deildir.
(1) 1338 senesi son aylarnda bir gn Bursada aym Fevzi Paa, smeti de tel mih ederek Biz Mustafa Keml Paay diktatr yapacaz, demitir. Yine ikimiz ba baa idik, O gnlerin hatratmda tafsilt ve ruh tahlilt vardr.
Esasta bir olduktan sora bunlarn samim olarak halli gayr mmkim deildir. Fevzi Paay nihayet ikna ettim ki mill mukavemet olmazsa esaret altna, hem de Msr gibi, bir devletin deil, para para muhtelif devletle rin esaretine deceiz. Ve devletler de Rum, Ermeni jandarm asile Anado luda Trkl kazyacaklardr. Halbuki ml bir mukavemetle istikllimi zi kurtarmak imkn dahilindedir. mkn olmasa, dahi boyundurua boyum uzatmaktansa ikmli namus eylemek ve ii pek pahalya mal etmek bil hassa biz askerlere bir bortur. Herhalde boyunduruu paralayacaz. Bhassa Ermeni Yunan vahilerini biz bitmeden evvel bitireceiz. Her halde istikll akile son nefese kadar arpacaz. "Tek da ba mezar oluncaya kadar uramaya karar verenler her halde muvaffak olurlar. Olmasalar da tarihte namerd insan tannmazlar. Harbi Umumiden sonra bir ok mletler asrlardan beri l olduklan halde meydana skarken asr lk Trk milleti, hem de sessizce, zillet ve meskenetle nasl lr... M iIM varlk, mill birik teesss etmi, mill karar verilmitir. Artk bu ilerle ve Mustafa Keml Paa ile uramak yanltr.. Mill karara kar hare kettir ihanettir, felkettir. Fevzi Paa mill mukavemete ve mill karara hak veriyor. Yalnz Mustafa Keml hepinizi atlatr, srkler, bir eyden haberiniz olmaz. O mill karar, sizin men emelinizi deil, ahs ihtirasn dnyor. Onu tanmyorsunuz, diyor ve endiesini bir noktada, Mustafa Kemlin ahsnda topluyor, diktatr olacak diye endie ediyordu. Kendisini yle tatmin ettim: Gryorsunuz ki iimizde gayr mdrik insan yok. ahs olarak aykr istikamete gitmesi mmkn deildir. Bugn nasl tutuyor sak aykr hareketini grnce de brakmak elimizdedir. Mustafa KemM halka ve halkla hrmet ettike mevkiinde durabilir. Herhalde pis bir muhit yapmasna meydan vermeyiz. imdiye kadar olduu gibi imdi den sonra da muvaffakiyetin birlikte olduunu gryor. Fevzi Paa hak verdi Bu suretle kendisini ba bo brakmaz ve icabnda vaziyet almay dnm olduunuza nazaran bugnk vaziyet zaruridir, dedi. Kendisine kar arkadalarn itimadszlndan ve aley hinde bulunduundan bahsetmedim. Yalnz heyete ve boboazlk edea yaverine nasihat etmesini syledim. Ve Heyeti Temsiyeyi ziyaret etme sini ve samim davranmam ve Kuvvayi Milliyeye taraftar olduuma sylemesini samim rica ettim. Kabul etti. Bu suretle samim ziyaret de vukubulau. Tarafeyn memnun grndler. Ben 26 da Fevzi Paay dairei samimiyet ve ittihadmza almaya ve bilhassa Mustafa Keml Pa a ile aralarndaki uurumu doldururken ne yazk ki Keml Paa bana verdii sze ramen bizim 3. Frka Kumandan Halit Beyle hem de mebmslann ahslar hakknda ifreli muhaberatta bulunmular. Garip bir tesadf oldu. leden sonra mzakerelerimizin hitamnda radei Milli yeye yazlacak baz msveddeleri istemitim. Bunlar okurken evrak
arasndan Halit Beyin 22 tarihli 25 de Mustafa Keml Paaya gelen ve 26 yani bugn de Mustafa Keml Paann Halit Beye verdii cevab oku dum. Aynen unlard:
Makadan: 22/11/1335
Sivas'ta Mustafa Kemal Paa Hazretlerine
a) Gmhane sancaile Trabzon sancandan Cevizlik kazasnda meb us, m tebaki kazalarda ise intihabla itigal edilmektedir. b) Gmhane sancaile Cevizlik kazasnda Mdafaai Milliye namzetleri ka zanmlardr. zzet ve Servet Efenderin fevkalde muhalefetlerine mukabil frka da muvaffakiyet iin pek byk bir mesai ve kudret ile cevap vermektedir. Netice yim lehimize karlacana kanaatim kavidir. c) Trabzon vilyeti namzetlerinin esamisini 9/11/1335 ve 870 No. ile arzetmiam , Bunlardan yalnz Lzistan sancajmn bir namzedi noksan olup o da Rizeli Osman Efendidir. Mumaileyh Mdafaai Milliye zsmdan bulunmasna ahalinin arzusuna ve ayn zamanda liyakatine binaen namzed gsterilmitir. Arz keyfiyet olunur- 25 de gelmitir. Kaymakam Halit
Maka'da Kaymakam Halit B eye
C. 22/11/1335 Himemi vlalan mstelzimi kran olmutur. Lziztan sancana aamzet olarak sizce muvafk grlen Rizeli Osman Efendinin temini muvaffakiyeti nzce temenni olunur efendim. 26/11/1335
Mustafa Keml
Evvel intihabata mdahale edilmeyecekti, sonra benim madunum olan bir frka kumandnile hem de vaziyeti hayli mnasebetsiz ve mM1 bir halde olan ve her taraftan aleyhine ikyetler yaan Halit Beyle ve verdii sz-e ramen b taze muhabereye ok canm skld. Ben bu gn saatlerce Mustafa Kemli mdafaa ettim, oun vaziyetini kuvvet lendirmeye alyorum. O bilkis benim frka kumandanlarmla benden habersiz, arzum hilfna vaziyet tesis ediyor. Duyduum ac tesire ra men Fevzi Paann hl kulaklarmda nlayan szlerini o kadar byt medim. Evvel Rauf Beyle grerek bu mnasebetsizliin temadisine mni olabileceimi dndm. Rauf Bey de mtehayyir kald. Keml Paaya lzm gibi anlatarak bir daha tekerrr etmeyeceini temin etti. Ben de artk bizzat bu teessrm sylemekten vas getim. Yalnz Ha lit Beye unu yazdm:
Makada 3. Frka Vekletine
Halit Beye: 22/11/1335 tarihli Keml Paaya yazlan ifreyi okudum. Milletin feryad ve ordularn millete mzaheret iln esas sabk kabinenin imhasna cret ettii merutiyet idareyi tesis idi. u halde askerlerin hi bir vehile intihaba tesir yapmamas ve milletin kemli serbesti ile namzetlere rey vermesi lzmdr. Ktaat-
mzm siyasete mdahalesile inzibat ve samimiyetin sarslmasna meydan verilmemesi ni hassaten rica eylerim.
Kam Karabekir
27 de Kara Vasf Bey Sivasa gelmiti. stanbula ait verdii tafsi ltn mhim noktalar anlardr: Efkr umumiye Amerika lehinde, Franszlara kar hi temayl yok, ngiliz Muhipler Cemiyeti ngilizlere ta raftar. Mustafa Keml Paann tekilt istedii cihete gtrecek ve bir hkmet yapacak korkusu var. Muhtelif frkalarda da bu fikir var. Padiah da M. Keml ve Rauf iin bundan endie ile bunlarn bulunduk lar ii bozmak istiyor. Meclisin Istanbulda toplanmas fikrinde baz ted birleri her birerlerimiz gibi o da sayyor. te stanbuldan gelenler, ayan itimad baz arkadalarmz da yad ederek Mustafa Kemlin oynayaca rolden endielerini syledikleri gibi ark halk da zaten imdiye kadar ayn endie ile muztarip olmakta idiler. Bilhassa Erzurum Kongresi mukarreratmm kaldrlmas mesele sindeki vaziyetleri istikbal iin kendilerini daha hassas bulunduruyordu. in daha mnasebetsiz bir safhas almt. 26/Terinisani leden sonraki mzakerede 3. Kolordu Kumandan Selhattin Bey ile M. Keml Pagann aras ald. Selhattin Bey celseyi terk ederek kt gitti. Sebebi hkmetle daha mlayim olalm, bilhassa parasz bulunuyoruz, Meclisin Istanbulda alaca ekilden sonra kat hareketle her -eyi ele alrz, bugn madem, ki meru hkmet stanbuldadr, Meclis toplanncaya kadar inkita yapmayalm fikrini ileri atm tm... Keml Paa: Parasz kalrsak mesele Tekilt Milliyeye inkilb eder demiti. Meru hkmet varken anariye ve belki de Tavaifi Mlk ekline dneriz, her halde teenni ve basiretle hareket lzumunda srar etmitim. Selhattin Bey mlayim olalm, behemehal hkmetle anlaa lm dedi. M. Keml Paa da Selhattin Beye kzd bararak cevap verin ce Selhattin Bey de: Barmaya hakknz yok, fikrime hrmet etmiyor sunuz dedi ve kt gitti, idi. Selhattin Beyle hukukum en eski oldu undan Heyeti Temsiliye arkadalar benim tavassutumla samimiyetin iadesini rica ettiler. Selhattine rica ettim ve samimiyeti iade ettim. Ga rip vaziyetler. Keml Paa bulunduu vaziyeti gremiyor. Dnya lem aleyhinde iken beni ifre meselesile, Selhattin Beyi baka bir sebeple mteessir ediyordu. Selhattin Bey barm ertesi gn celseye gelir gelmez, daha asab bir halde sylenerek kt gitti. Yine arkadalar bana, rica ettiler. Bilhassa Rauf, Mazhar Mfit, Bekir Sami Beyler rica edi yordu. Bugnk dargnln sebebini sordum, bilmiyoruz, siz anlar ve hal edersiniz dediler. Selhattin Beyin dairesine gittim. Zavall hidde tinden alayacak bir halde idi. Ne olduunu sordum. Sylenmez! Bu adam, namusumla oynuyor. Biz mill mesele hallediyoruz, halbuki...... diyerek hdiseyi anlatt. Muhitinin mnasebetsizlii olabileceini syle yerek teskine altm. Ve kimseye amamasn ve mzakerat hayrlsile
bitirmekliimize engel karlmamasn samm rica ettim. Sos verdi Kendisini mteessir eden vaziyeti tashih ettirdim. Hey'eti Temsiliye ile anlaacak iki meselemiz daha vard.. Biri SivasKongresi hitamile beraber Erzurum Kongresi zalarnn, Erzurum Kon gresinin kararn Sivas Kongresi bel ettiinden dolay malm olan uzun. muhaberelerden hasl olan suitefehhmn izalesi, dieri de Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml imzal i grme meselesi. Birinci meseledehakl olduumu Mustafa Keml Paa da Rauf Bey de tasdik ettiler. Bu nu husus grerek her arkada nazarnda hak kazandm. Benim su alim basit ve kestirme di: Eer ark vilyetlerinden herhangi yeni bir k s m mstesna olmak zere istikllimizi meyyid bir sulh esasat kabul olunursa Sivas Kongresi ahkmm tatbik mmkn mdr? Bu suale skt veya itizar olunuyordu. u halde diyordum: Hi olmazsa makina. banda Sivas Kongresi esasat kabul' olunmadan anlama,k mmkn deil mi idi ? Netice, kongrenin Malatya hdisesi ve mahall baz endi eler neticesi aceleye geldiini fakat benim (Kongre acele mi dald, yoksa tabi bir halde mi?) diye sualime acele olduunu itiraf etmemekle* hata ettiklerini sylediler. mza meselesine gelince: Gn getike Keml. Paann imzas karmza byk m-kilt .karyordu. En yakn muhi timizde bile bu klkale sebeb oluyordu. Halit Beyle mebslarm ahsla rm tyin muhaberesi ise benim nazarmda dahi daha ziyade mahzurlar tebellr etti. Bu hususta Mustafa Keml Paann arzuse mevkii nnakaaya kondu. Mill Reis bulunmasna daha ilk gnde olduu gibi taraf tardm. Fakat Heyeti Temsiliye diye tamimlere ve, muhaberelere imza atlrsa btn heyetin mesuliyeti altnda olacan, namna olan imza larn yapt ve yapaca mkiltla beraber Heyeti Temsiliyenin her hangi bir muhabereden haberimiz yoktur gibi mazeret beyan etmeleri muhtemel olduu gibi Mustafa Keml Pagann zat imzasnn dahi her hangi bir makamda Heyeti Temsiliye kuvvetini temsil edebileceini sy ledim. Daha evvel de heyeti Temsiliye zlar namlarna imza taraftan.. olduundan, fikrim baz mnferit arkadalarca tasvib olunmasna ra men, bu yolda devama karar verildi. Geri daha dnk imzal Halit Beyeyazlan zat ifre vard. Fakat bir dala byle eylerin tekerrr etmeye cei ve Keml Paann her muhaberesinin behemahal Heyeti Temsiliyece grlecek ve mesuliyeti kabul olunacan en itimad ettiim arka dalar temin ettiinden bu mesele de kapand. Demirci Efe tarafndan gelmi bir heyeti de mzakerelerin birineKeml Pasa davet etmiti. Bunun muvafk olmadn, sonra bu gibi adamlarn marklnn yapaca mkilt ve fenal syleyerek tema disine mni oldum. Artk iimiz bitmiti. Heyeti Temsiliye bir ok mebuslarn ura olduundan, evvel Eskiehire giderek mebusamn emniyeti vesaire iirt mzakeratta bulunacaklarm sonra da Ankaray merkez ittihaz edecek-
|t& tt< : M
= ' I
;';-
'
leri takarrr etti. Emniyet meselesinin pek mhim olduunu Eskiehirde tehlike byk olaca gibi, Ankara iin de Kuvvayi Milliyeyi esasl tees ss ve taazzuv etmeden istical etmemelerini syledim. 30/Terinisanide Ali Fuat Paa, Vali Haydar Bey, 12, Kolordu Erknharbiye Reisi em settin Bey garbe. /Knunuevvelde de ben arka hareket ettik.. Fevzi Pasa Heyeti de garka geleceinden bugn o da kararmz vehile hareket etti. Ben otomobil, onlar yayl arabalarla. Fevzi Paa Heyetile M dafaai Hukuk Heyetlerinin temasta bulunmasn ve mill kuvvetin sarsimaz bir ktle, pek kavi ve yekvcut olduunu, intihabatn serbest efrad milletin mukadderatn mdrik olup serbestli t ammede olduklar n izah etmelerini merkezlere bildirdim. Bu hakikati heyet de yollar byunea grdler. Sivastan 10 evvelde hareket etmitim. 12,30 da Kohisara vardk. Buraya kadar ose mkemmeldi. Heyet arabalarla 6 da kmlard. 1 sonrada geldiler. Cadde ortasnda yksek bir stun zerindeki Sultan Osman heykeli memlekette yegne heykel. Kohisar ose boyunca sek isen hane islmdr. Gzel yeni bir mektebi var. Fakat gece can ve er#yelerini alyorlarm. Halka ve memurine ac syledim.ârg boyunea dkknlarda, ayan hayrettir, oyuncaklara varncaya kadar Avrupa mal dolu. Ecnebi oyuncaklar kylere kadar gelmi. Mektep nnde ika babas kucakta drt yamda bir ocuk getirdiler. ocuun azna vur maklm babas yalvard. Bu suretle ocuk sylermi. brahim Tali* Bey doktordur, balsn dedim. brahim Tali Bey bakt. Kk iken dgrdnz m? Evet! Bayld m? Evet!... Herif doktora aldrmyor, 'benim tokat bekliyordu. brahim Tali .Bey de Bu tokat herifin manew mididir, are yok hafife azna dokummu, dedi. ocuk bilhassa ku laklar kir iinde. ocuun asna elimle dokundum ,herife de ocuu "temiz tutarsan pek yaknda syler, dedim. Dua. etti, gittik
. il;:
$y:
v:h-v.
2 sonra da hareketle 3,15 de Zaraya vardk. ose buraya kadar da iyidir. Zaranm imal taraf Cebeli Hamrine mabih dalardr. 1325 se nesinden beri her sene knunlarda Kohisar ve Zarada zelzeleler olu yormu. Hayli harabiyeti mucip olmu. Bilhassa Zarada gzel bir iki bi n a tehlikeli surette atlam. Geceyi Zarada geirdim. Buradan sonra yol gzerghtr. 2 / Knunuevvel sabah 7 evvelde hareket ettik. Fakat az sonra derede amura saplandk. Geende getiimiz kpr gkm. Bir saat uratk, hayvanlarla ektirdik 10,30 da erefiyeye geldik. Bu ras Harbi Umumide menzil noktas imi. imdi bir hanlk konak yeri. -Gzel emesi var, bir saat yemek molasndan sonra hareket ettik. Karabayr karla rtlm. Yarm saat yaya yrdk. Karabayr karako lundan sonra amur berbad. Bir kar tekerlek batyor. nip otomobili it meye mecbur oluyoruz. Bir ok zahmetle karanlkta 6 sonrada Suehri* gelbildik. Sivasa giderken yollar nisbeten kuru idi. Suehrinden Sivasa hiv gnde gelebilmitik. Suehrindek ambarlan teftiten sonra 8,45
hareketle 2 sonrada, obatekkeye geldik. Buradan sonraki yoku pek amur. Grupla jrani 4,30 da Refahiyeye geldik.' Giderken uramamtim. oseden bir kilometre kadar eenubdadr. Bu eski Kolordu kararg hmda (1. Kafkas Kolordusu.) ahziaskerinde kalan menzil ambarlarn: tefti ettim. Burada halk kaymakamn htilasndan ve nfuzsuzlumdan ikyet ettiler. Maarif ianesi diye para toplam, bin lira kadar cebineatm. ane hesabndan 360 liray zarurete mebni zimmetine geirdiini' itiraf etti. 309 da Mlkiye Mektebinden mezunmu. Refahiye Jandarma takm kumandan da ekyadan dehalet eden Pao namnda bir adam. Ekya iken aym kaymakam daa kaldrm! imdi birlikte hkmet idare ediyorlar! Fevzi Paaya burann vaziyeti hakknda bir mazrufu iyi tanlan Jandarma blk kumandanna braktm. (Milletin bana h kmet nam altnda bir takm erirlerin gnderilmemesine tavassut et melerini de ilve ettim.) Bilhassa Ferit Paa hkmeti zanjanmda en nazik yerlere nerede anari yapacak tynette adamlar varsa tercihan gnderiliyordu- Bunlan renmek de hayli samana mtevakkft. Dersi me de ngilizlerin iltimasile mutasarrf gnderilmek istenilmiti.
4/Knunuevvelde Refahiyeden 10 evvelde hareket ettik. Kranhan yaknlarnda buz ve kar yolu kapamt. Bu yollar di gzergh olup bir*' taraf da olduundan topraklar ya ve rzgrlarn tesirie yollar az zamanda doldurarak otomobil ile geidi tehlikeli klyordu. Bir gn ev veline kadar tehlikeli yerler temizlettirilin esine ramen yol berbatt. K ranhanma bu sefer bir piyade bl celp etmitim. Yolun salam ta larm temizlemiler fakat yanlarnda kar krei getirmemek gafletinde' bulunmular. Hayli zahmetle karanlkta (Saat 5 de) Erzincana gele bildik. 5,6, 7/Knunuevvelde Erzincanda kaldm. Kla ve ambarlar teftiettim. stirdaddaki halinden daha ziyade harabivet var. Harbiye kla snda bir cephe salamd. imdi kmilen yank. Hastahane iki yeni pav yonla 1288 de yaplan eski bina salam. Svari alaym, btn mekteple ri, hkmetin darleytamm grdm. Yetimler haftada iki gn scak yemek yiyebiliyorlarm. Derhal bu iki yz ocuu da Kolordumun hima yesine aldm. Krm Seferi zamannda yaplp 1298 de tamir gren Debahane, Askeri dadi Mektebi binas, Serum dairesini birer birer dola tm. Hsn muhafazalar hususu igi icab eden talimat verdim. Dalarbembeyaz olmutu- Ara sra ehre de yayordu. Fevzi Paa heyeti de yollarda atlan deitirdiklerinden 6/Kmnuevvelde Erzincana gelmierd. 8/KnumevveIde 10 da Erzincandan hareketle Bicanda bir saat yemek molas vererek 3 sonrada Mamahatuna geldik. Heyet 8 sonrada, geldiler. 9/Knunuevvelde 10 evvelde Mamahatundan hareketle 1 sonra$a Karabya geldik. Ambar tefti ettim. Yenikoy-Earabyk aras karM . Erzuruma kadar da kar yol boyunca baslarak buz halinde. Ova bem
beyaz. Souk le vakti 3 dii. 3,30 sonra Erzuruma vardk. Fevî Pasa Ilcada kalmlar. 9/Knunuevvel akam evimde, bir buuk aylk pek uzun bir me safedeki seyahatimin muvaffakiyetle ve shhatle bitmi olduunu d nerek, msterih bir halde masamn yanna oturdum. Masamn stnde bir rapor grdm. Hartta elli kiilik mfrezenin silhlar alndndan bahsediyor. Harbi Umumiden kalan bir rapor naslsa gelmi zannettim. Bi bir vakadan haberim yoktu. Bartn nerede olduunu da bilmiyor dum. Raporun tarihine baktm. 9/Knunuevvel/1335 yani bugn! Der hal telefonla Kolordu Vekletine braktm Kzm Beyle grtm. Ve derhal gelmesini syledim- Hayret! Hart, Bayburdun imalinde bycek Ibir kym. Nahiye merkezi, Bayburt kazasna tbi. Burada eyh Eref namnda bir mutaassbn kuvvetli miktarda mritleri varm. Karadeniz sahillerine kadar nfuzu varm (1). Harbi Umumide bile isyankr va ziyetleri varm. Bu sefer inkiaf eden vaka yle balam: 6/Austos/ 1335 de Bayburt kaymakam (Kuvvayi pilliye aleyhinde dedikodu yap yor diye ikyet zerine kendisine nasihatle tekerrr etmeyeceini temin ettiinden imdi Hasankale kaymakam) Hart nahiye mdr ve Bay burt ahalisinin, eyh Eref iilik telkinat yapyor yolundaki ikyet lerini Erzurum valisine bildiriyor. 20/Terinievvelde Hart mdiri sabk tekrar vilyete bizzat ikyet ediyor. 26/Terinievvelde vilyet kayma'kam vekili Jandarma Yzbas kr Efendiden tahkikat soruyor. Knunuevvelde kaymakam vekili vilyete u cevab veriyor :j(jfKaza mf ts riyasetinde hocalardan mrekkep bir heyetle tahkikata balyor. Fa kat mft mzekkeresiyle celb edilmek istenildii halde eyh Eref gelmi yor. Hkmet dinsizdir, zabitler seri erife riayetsiz kfirlerdir diyor. 8 /Knunuevvelde hkmeti mahalliye satveti hkmeti gstermek iin Bayburddaki ktadan elli kiilik mfrezeyi Harta gnderiyor. 9 da ev lere ifal, neticesi yemek iin datlan mfrezenin silhlarm alyorlar... Bu garip vasiyetten kolordu da haberdar oluyor. Bu gemii dinlemekle beraber derhal Bayburt Ahzaskerinden telefonla sorduum malmattan daha felketli bir haber geldi. 9/10 yani bu gece, biraz evvel- Gzei Siifya emniyet iin gnderen 60 nefer drt makinal tfekten ibaret mf rezeyi eyh Eref mritierile basm ve tekbirlerle hcum ettiinden as ker arm, mfreze kmilen esir olmu. Makinal tfekler ve shlar kmilen serin eline gemi. eyh Eref Bayburt zerine gelmeyerek bir saat mesafeden Harta dnm. Fakat ahali heyecan iindelermi. Bayburt kasabas ve Trabzon osesi tehlikede imi!... eyh Eref Mehdi olduunu sylyor ve esir ettii efrad terhis, zabitlere tvbe ve istifar ettiriyormu^y Bu vakann imdiye kadar fiil teebbslerini grdmz stanbul ufkundan geldiini ve vahim br irtica hdisesinin balangc olduunu
() Tafsilt 16/1/1336 tarihli tamimde var.
kabul e iddetli ve kat tedbir almaya karar verdim. Derhal 9 Frka dan Erzurumdan bir, Gmhaneden bir, Narmandan bir tabur, Erzin candan iki blk svari, Erzurumdan 10,5 luk iki toplu obs bataryas, nc Frkadan bir taburla iki topu Bayburt mntakasma tahrik ve her iki frka kumandam Miralay Rt Beyle Kaymakam Halit Beyi de Bayburda gnderdim. Kuvvetlerin Bayburdlda toplanmas en az on gn istediinden eyhi oyalamak iin Erzurum Kads Kurt Efendiyi, baz din nasihatlerle vakit kazanmasn tenbih ederek, Harta gnderdim. Bugnlerdeki vaziyetimizde mhim olan hususlar unlard Kta attan baz firarlar vardr. Hudut haricindeki mahall hkmetler de te vikle kendilerini takviye iin firara sebebiyet veriyorlar. Bardiz minta nnda EypPao ismindeki bir Krt Ermenilerin Bardizi 'igaline mni olmakta Kosor mmtakasmda zzet namnda bari Krt cumhuriyeti te kil ederek kendisini reisi cumhur gstermekte- Azerbaycan hkmeti Ce nubu arki Kafkas hkmeti tekili iin fevkalde vek, namile smail Bey namnda birini Oltuya gndermi. Tekilta balam. Maala snufu muhtelifeden mstafi zabit istiyor. Azerbaycan Manatlarmm Oltu ve Srmeli mmtakalarfda tedavl, cephane vesaire verilmesi, muha cirlerin iadesi gibi mevadd teklif ve Azerbaycan hkmetile icab eden muhaberata tavassut edeceini bildiriyor.'Êrzurumda istihbarat ubesi kadna msaade istiyor. Krt Cumhuriyeti, Azerbaycan hkmetinin yeni hkmeti gibi eylerin ngilizlerin oyunu olduuna phe etmedik. Bir dala Krt Cumhuriyeti isminin kmamas ve Oltu mmtakasm da daha yalandan idare ile o mmtakann asayiini tehlikeden kurtaracak tedabir aldrdm. Sivas'ta Heyeti Temsiliyeden bugn 10/Knunuevvel de Cenup mmtakalar hakknda gelen malmat da udur:
Zata mahsustur:
Sivas: 1/12/1335
Paris Sulh Konferansna gitmek zere Suriyeden hareket eden ve m! ve metalibi milliyemiz hakknda yakndan malmat hasl etmek ve Heyeti Temsiliye ile mdavelei efkr eylemek zere Sivasa urayan Suriye ve Ermenistan Fransz Feve kalde Komiseri Fransuva Jur Piko ile vaki olan mlkat hususiyede milletin mal ve metalibi kafiyesini Sivas Kongresi beyannamesinde mnderic olduu izah edi lerek Kilikya, Urfa, Mara ve Ayintabm mtarekenane hilfna igal ve buralarda Ermeniler tarafmdan ika edilmekte olan mezalim Franszlarn Hkmeti Osmaniye memurlarna reva grdkleri muhakkirane tarzz muamele edit protesto olunmu ve bu haksz igallerin bertaraf edilmesini milletin katiyen taleb eyledii ve bu maksad uruda btn kuvay madiye ve maneviyesini sarfetmeye azmeylemi olduu bildi rilmitir. Mumaileyh cevaben: IDaha hareketinden evvel Krmeni ktaatnn yeni i gal olunan mahallerden ekilmesini eyreylediini Franszlarn Devleti Aliyenin istik llini tandklarn ve bunun teminini arzu eylediklerini Adanada menafii iktisadiye teminine mukabil Mara, Ayintap, Urfa havalisi ile beraber Kilikyanm da FranszJ 1ar tarafndan tahliye edilmesinin ve bu babda Sulh Konferansnda dier devletler
I ? ' ' -
igallerinin refirie almalarnn muhtemel bulunduu, srf miltalat gahsiyesi omak ve bir kayd mahremane tahtnda bulunmak artile dermeyan eyledi. Ve biz
den Adanada ve Urfa, Mara, Antepte tekilt milliyemize kemken devam et mekle beraber Franszlar aleyhine msalhan bir isyan, bir kiyam karlmamasn* rica etti. Biz de buna mukabil kendileri ve Ermeniler tarafndan sebebiyet verilme dike ahalii islmiyenin miisellhan tecavzatta bulunmamalar esbabna tevessl eyleyeceimizi ve fakat sebebiyet verdikleri halde mesuyetin kendilerine raci ola can syledik. Tafsilt marazann son derece mahrem tutulmas pek mhimdir, Mlkat mezkreden hasl eylediimiz kanaate nazaran Franszlar arkta Trkiye lehinde harekette kendilerini menfaatkr grmektedirler. Jur Pikonun temas da srf nkat nazar mill hakknda kat malmat ile Parise gitmek maksadna matuftur. Binaenaleyh menatk megalede eskisinden daha germi ile tekilt milliyemizin taagzuv ve temiline gayret edilmek ve fakat iar ahire kadar msellhan hi bir te cavze meydan verilmemek lzmdr. Umum dhiliyemize jandarma ve polisle m dahale gibi mtareke ahkmna mugayir harektlarnn hem hkmet ve hem de ahali tarafndan usul dairesinde ediden protesto edilmek suretile bir intizar ve ha zrlk vaziyetinde bulunmak maksad siyasimize bugn iin en muvafk decektirHeyeti Temsiliye Namna Mustafa Keml
'
3. Kolordu Kumandan Selhattin
Musul imal mntakasmda bulunan ve Harbi Umuminin son zaman larnda Ermenilerle birlikte Rumiye Gl cenup havalisinden ngiliz nez~~ dine kaan Nasturilerin silhl olarak yerlerine avdet ettikleri ve Van zerine hareket yapacaklar ayialar ara sra kard. Bugnlerde yine balad. Kn buna imkn olmamakla beraber Van mmtak&smdaki bllhassa memurini rahatsz ediyordu. emdinan mntakasmda nfuzu olan Seyit Taha randan emdinana geldiini, kendisine tecMsat gnderilir se her emrime hazr olduunu bildirdi. Btn Krtlk mntakasmda en mhim manev kuvvet din. Tekilta dahil baz resami. muntazam ay lklarn vermek de madd kuvvet idi. ite Seyit Tahann bana yazd ve cevabm da bu rabta idi- Cenuptan gelen kavle ve fiil istil teebbs leri bu suretle ryordu. ll/Knunuewelde Erzurumdaki mekteplerimizi Fevzi Paa heybe tine gsterdim. ocuklarmz byk kabiliyet gsteriyorlar. Bugn Dahiliye Vekletinden vilyete gelen bir ifrede Bolevikle rin eline dm Rus imanlarile kat mnasebet edildiinden OsmanlI larn da hi bir vehile mnasebette bulunmamas tebli olunuyordu. Harbiye Nezaretinden bu hususta bir ey foildiilmediinden sordum. Bi zim aldmz malmat Peteresburga taarruz eden Podeni ordusunu Bolevikler malp etmi ve bu ordunun silhlar Estonyallar tarafn dan alnm. Cenupta da Denikini malp ederek Bolevikler Harkof veKiyefi zabt ile cenuba yrmektedirler. Denikin Rastof (Azak denizi
.*
imali arknda) u tahliye ediyor. Azerbaycandan alman haberde de Denikinin Bak zerinde hareket yapt bildiriliyordu. 12 de gelen haberlerde Potuscularm faaliyeti grlyordu. Pontue Komitesi bilhassa Batumda byk faaliyeti vard. Reisleri Sarraf Yuvanidi imi. (Elefteris Pontus) namaie gazete karyorlarm. Trabzon metropolidi Trabzona bir Rum vali muavini gelecei propagandasn yapyor. Bu lerif Paristen yeni geldi. Zahiren bize taraftar grnyor. Pcntus hayaiile uranmamalar ve Ermenilere asker vermemelerini na sihat edeceim, diye 'Batuma gitti. Trabzonda Rum ar iki parti. Veniseloscular, Kral Konstanticile". Metrepolid Venizelosculardandr. Batumda ngilizlerin 25- frkalarndan 3500 kiliik bir mfrezeleri var. te iki si Hindli. 300 kiilik bir milis kuvveti de var. Yars Rum. Batuma mta rekeden bugne kadar Trabzon mmtakasmdan 3233 Rum ve 897 Erme ni muhaciri gitmitir. Orada hayat daha ucuz olduundan, ay zaman da da ngilizler Batumda islm ve Grclerin Bolpviklerle anlaacakla rndan korktuklarndan sadk grdkleri Ermeni ve Rum nufuzunu tek sife altklarm zannediyorum. Dersime yeni gelen Osman Bey ismin de bir mutasarrfn tevikile (Bizim Krt kulbne itimadmz var) gi bi stanbula bir telgraf ekmilerse de Harputta alkonulduunu ve bu mutasarrfn Ayvalkta Yunanllarn harektn teshil ettiinden Eskie hir'e kabul olunmad haberi geldi. 13. Kolordu mmtakasmda da bilhassa hkmet reisleri vastase millete ihanetten hl vazgeemedii gr lyor. Bu bellarn defi iin hl ordu rpmyordu. Bugn vakit bulup yazabildiim geri mmtakas tefti lyiham, mmtakam hakkmda vazh malmat vereceinden aynen yazyorum. Bu esas Heyeti Temsiyey de izah etmitim.
Tahrirat ve ifre telgrafla (zatidir) Geri Mntakas tefti lyihas Harbye Nezaretine Erzurum: 1/12/1335
Kolordunun geri nuntakasm teftite ayan dikkat grdm mevad bervech maruzdur: 1 Dahil ve hari dmanlarmz her msait yerde din ve rf tahrikatta ber devamdrlar. Buna kar tedbir ve daima halk ikaz ve tenvir ve fikri iftirak bir Ermeni ve Rum istils ve onu da imhay islm siyaseti takip edeceini anlatmak ve bir menfaat mukabili anlamak istemeyenleri de ezmektir. Bunu yapacak bilcmle memurin, gazeteler ve akl eren efrad millettir. Bugnn en mhim meselesi Krt lktr. Bunun kolorduyu cizi rmntakasmdaki vsati ve ekli malmu samileridir. arkn mahdud bir ka gazetesini Krdistanda kimse anlamaz, akllar erenlerin de tesirat ancak memurini hkmetin gsterecekleri ekil ve renge baldr. Tasavvur buyurulsun ki bir mutasarrf veya kaymakam zerk olunan fikri eime taraftardk. Hatt daha ehveni aciz ve meskenetten veya suiistimaltmdan dolay btaraf, se yirci kalyor. Byle yerlerde dmanlarmzn muvaffakiyeti ne kadar kolaydr. Va zifei vataniyemizin ibkasmda fevkalbeer bir gayretle allyor, fakat bu gayret de artk bugn fiiliyatla bir ok marifetler izhar eden unsurlardan tehlikeli olan mntakalara memurlar gndermek neticesi tahassl eden fenalklarla heba olduu herm
kesi mteessir ediyor. Bendeniz rk meselesini fevkalde mhim gryorum. Bugn bir Suriyeli asker veya mlkiye memuru, namuskrane, Trk milletile beraber a labilir, fakat bilkis mmanlarmz hesabna da almas da mmkndr. Bu imkn daima gz nnde bulundurularak bu zevat her yeri Trklerle meskn yer lerde kullanmak pek basiretkrane olur. Dnyada yalnz Trke has olan safiyetten vaz geilmezse daha ahidi olacamz feci mukadderatmz zavall Trk tari hine kaydedeceiz, demektir. Dersimin Erzincaa en yakn aairinde bile Krtlk cereyan yaplrken ve o biare halk Araplarla ve Ermenilerle ittifak ederek byk bir devlet olacaklarna dair tahrik ve iva olunurken Erzincan hkmeti uyuyor, belki de malmat var da imaz veya tevik ediyor. Bugn bir Krt - Arap birlii diye allrken velev iffet ve sadakate binlerce ahidi dahi olsun hassas noktalarda bir Arap mutasarrf veya bir Krt kaymakam bulundurulmas kendi elimizle kor kulan felketleri ihzar demektir. Mesel bugn Bayburd vakas hi yoktan hkme ti mahalliye ve daha ziyade mevki kumandannn idraksizliinden kmtr. Mevki kumandan ise ahziasker kalem reisi aml Miralay Haan Ltf Beydir. Bu gibi zevatn pek namuslu olmas ve Trktea iftirak eden ve memleketlerinden Trk kovan vatandalarndan ve Irkdalarmdan bile teneffr etmesi, variddir. Fakat e ehven olarak bunlarn kndi memleketlerinde vaziyetlerini tesbite kadar vakit geirinek politikas gsterecekleri de nazar teemmle alnmaldr. Binanaleyh, bir Trk gibi, kalbi hi bir zaman arpmyacaktf. Mahzurlu olmakla beraber ufak rtbedea olanlar pek o kadar haizi ehemmiyet olmayabilir. Fakat kaymakam, mutasarrf ve yahut erknharp ve kumandanlar hakknda nasp ve tyinlerde her Nezarete esasla dnmek pek lzmdr. 2 Fakr zaruret, bilhassa istikbalimiz olan etfalde mthi tahribat yapyor. Erzincanda ryan ve sef bir halde 200 kadar zkr etfali Kolordu himayesine al dm ve Erzincan Leyl Eytam Mektebini de kad ettim. Bununla yalnz istikbale iasan yetitirmi olunmuyor, umum milletin aair de dahil oldu halde, bta kalpleri kazanlyor. Herkes, efkatli himayesini grdke, hkmetimize kar da hiss gkran ve bittabi hrmet ve itaati de artyor. ehit airet -evltlarndan bdr haylisi dahi- airetleri reisleri tarafmdan kran mefharetle Erzurum Leyl ptida Mektebine getirilmi ve bizzat kendileri de mektebin hayat ve intizajmn ve memle ketin selmeti uruna terki hayat edenlerin evltlarnn ne byk bir refah ve ef kat iinde bulunduklarn grerek hkmetimize kar sedakati kalbiyelerini teyid etmilerdir. ark vilyatm harabezar bir halde ve binlerce etfal mevte mahkm ikm mazinin imile ah ve enin iinde bulunan halk, hkmetimizin Hilli hmeris cz muaveneti hari oldu\ halde hi bir suretle himaye ve sehabetini grmemi lerdir, Vilyat mstevliye ahalisine tevzi edilmek zere hkmetin tahsis ettii yedi myon zahireden bir ksm mhimmini Trabzona nakleden Amerika heyeti bu erzaktan dahil vyat ahalisine bir ey vermemitir. Bunlan Trabzonda sava bil halkna, bilhassa anasr gayr mslimeye tevzi etmekdir. Yine buralarda getgzar ederek Amerikallar tarafndan ayrca teberr edilen zehair ve mevad iae tevzi puslalar veren Miralay (Deyl) ismindeki zatn dahi mevaidi boa kmtr. Binaenaleyh Kolorduca kad edilen Erzurum ve Erzincan mekteplerinin cilea tasdik ve 9/11/1335 tarih ve 1722 No. lu maruzatm vehile dierlerinin de kadna msaadeleri maruzdur. 5 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliyeden gelen bugn aldm ifre Damat Feridin mtetten habersiz yapt teebbs gsteriyor:
Zata Mahsustur,
15. Kolordu Kumandanlna,
Sivas: 12/12/1335
Zatahanenin tasvibine iktiran ve ngiliz murahhaslarile sabk Sadrazam D a mat Ferit P,a arasnda takarrr ve imza olunan 12/9/1919 muahedei hafiye soreti bu kerre 'Dersaadetten elde edilfnitir. Teyid ve mevsukiyet iin aslnn ele ge mesine allmakadr. Mezkr muahedename bervechit 7 maddeyi ihtiva eylemektedri. . Suret:
fi
1 ngiltere hkmeti kendi mandas altnda Trkiyenin temamyet ve istik llini deruhde eder. 2 stanbul makam hilfet ve saltanat olacak ve Boazlar ngilterenM mu rakabe ve kontroluna tbi tutulacaktr. 3 Trkiye mstakil bir Krdistan tekiline mmanaat etmeyecektir. 4 Bunlara mukabil Trkiye ngilterenin Suriye ve Elceziredeki hkimiye tini icabnda muaveneti fiiliye ibrazile temin ve hilfete ait manev kudret ve sehiyetinin ngilterenin gerek Suriye havalisile ve gerekse Mslmanlarla meskn 'di er akamda istimalini taahht eder. , 5 Mill cereyanlarn nne geebilmek iin Trkiyede tesis edilecek olan nim meruta idareye kar vukubulacak akslmelleri ngiltere hkmeti teskin iin bir kuvvei zabta tahsis edecektir. . 6 Trkiye Msr ve Kbrs zerinde btn hukukundan feragat ederek husus ve nim resm mahiyeti haiz olan ngiltere hkmeti konferansta Trk murahhasla rmn bu babdaki arzularn isafa meyyal olacak ve bunun kabuln deruhde ede* ektir. ' 7 Sulh eraitinin takarrrnden sonra Zat ahane drdnc maddedeki faususat tevsi iin ngiltere hkmetiie- ayrca bir mukavele teati edecektir. Bu muka velenin ahkm mahrem tutulacaktr. bu mukavelename Dersaadette nshateyn olarak tanzim ve tarafeyni kidince teati ve kabul edilmitir. Heyeti Temsiliye Namsaa Mutala Keml 3. Kolordu Kumaodan) Selhattin
ayan hayret bir teebbs! Manda altnda tamamiyet ve istikll 2 demek? Nim meruta bir idare ne demek? ngiliz kuvvei zabtas ne de mek? Mstakil bir Krdistan nedir? Ermenistandan bahsedilmediine nazaran ark vilyetleri ne olacak Krdistan diye ayrlarak Ermenis tan m olacak? Ermenilerin Krtlerle kardelik tesisine almalar da ayn tarihlere tesadf ettiine gre ark vilyetlerimiz Krtleri de istik ll diye aldatarak bir kuytu yer ayrdktan sonra Ermenilik olacana phe kalmyor. Amerika mandas hakkmdaki teebbsler de demek M Padiah ve Ferit Paann bu teebbsne kar bir tertip. htiml Fran sa, Amerikada byle propaganda karmlar.... Bu muahedei hafiye ile Padiah milletinden habersiz onlar bu mey anda mdafaasna memnu bulunduum ark bitiriyordu. Padiah kuvveti yalnz Ferit Papada
m alyordu? arkn bana gelecek felketi bilenler ve buna ram olanlar herhalde belki iimize kadar sokulmulard. Acaba Fevzi Paa, leyetinin Erzuruma kadar gelmesinin bununla da alkas varm idi? Daha neleri grmek ve daha kimlerle konumak istiyorlard?... te bu dnce ile bu akam (13/Knunuev vel) Fevzi taa heyetini ziyarete gittim. Ml vaziyeti iyi tetkik edip etmediklerini sorduk tan sonra bahsi Krdistan meselesi cihetine intikal ettirdim. Fevzi Paa pek sze karmyor. Ilhami Beyin heyetin gizli vazifelerini idare ettii ne gplem kalmad- Bir ok sual ve mnakaalarmla u hlsay sy lediler: Zannediyorum ki stanbul/daki Krtlk merkezi fenala a lmyor. tf Devletleri Trkler aleyhinde olduundan, ayet vilyat arkiyeden Trkler ekilsin derlerse Krt milliyetini gstererek Ermeni leri sokmamak iin alyor. Malm ya imdi milliyet prensibi var, s tanbul'daki Krt Cemiyeti muhterem insanlardan mrekkeptir. Bu yanl bir zihniyettir, dedim. stanbuldaki Krt kulbne ve Krtlk meselesine sabk hkmetin yardm, ettiine phe etmiyorum. Mhim bir vazife ile gelen sizler bile bilmeyerek vahim bir hata yapyor sunuz. Bugnk prensip milliyet deil, milliyet diye. aldatarak mstemle ke edinmek prensibidir. Araplarn olduuna bakn? Olacan da gre ceiz. Eer arktan Trkler ekilirse buralarn Ermenistan olacana pheniz var m? Belki Krdistan diye alktan len Dersime byle gz boyayc bir isim verirler. Erzurumdasmz, yani arkn en kenar vilye tinde. Buras Krtlk mdr ki tilf Devleti Trklere arktan ekilsdn diyecektir? Erzurum Kongresi bu felketi grerek toplanp kararn vermedi mi?... zmir Trk deil mi idi? Neden tilf emrine mnkad olan hkmet bu emri, hem de kolay tatbik iin oralar ciz ellere tevdiden sonra verdi. Adana ve Marata bugn tilf niformasile Trk katleden Ermeniler deil midir? Nerede milliyet prensibi? Milliyet pren sibini ancak millet kendi el birliile ve hayatm karlk koyarak yapabi lir. te Sivas Kongresi btn vatanmz iin, bu esas koydu. arkta Trk, Krt diye ayn iki fikir yoktur. Krt de biliyor d Trksz kendi ne yaamak hakk yoktur. te bunun iin o da Trk milleti camiasnn bir ferdi olarak her kuvvete kar aym azimle kar koyacaktr. Benim grdm Trklerden Krtleri ayrmak iin istikll yemleri atlyor. Bu gn bu kadar asrlk Trk milleti henz elinde tecrbeli kumanda hey etleri, zabitleri, ordular varken istikllini kaybetmek tehlikesile kar karya olduu halde hi bir kuvveti olmayan biare Krt milleti nasl hkmet tesis edebilir. Ermenilerle ba baa kald gn mesele yoktur. Hudut boyunca Ermeniler Sivas diye baryorla;- Krt bunu kulaile dinliyor ve istikbalinin nerede olduunu gryor. stanbulda Krtlkle uraanlardan namuslu insanlar olabilir. Bunlar gidince ikaz edin ki bu gayretlerini sarfedecek hayrl yerler bulamyorlarsa hi olmazsa bir eye karmasnlar. Krtlk diye arkn milyonla asrlk Trkn de
: : I
mahvedecekler. Cahil, saf bir halde hayat kaygusiie megul biare Krtleri de. Bu beyanatm karsnda lhami Bey de sz bulamyordu. Hak lsnz, uzaktan vaziyet grnmyor, tarznda cansz tasdiklerde bulun du.... Heyet 14/Knunuevvelde Erzurumdan Trabzona hareket ettiler, lhami Beyin kim olduu hakknda tahkikat yaptrdm. Bu zat tilfelamanm. Kmil Paa kabinesi zamannda polis mdrl de yapm, Bir itilf kulbnn de reisi imi. Ben buna ehemmiyet vermedim. Biz u veya bu frka ile megul deildik. Mill tekiltmz milletin, umum efradn barna basyordu. Tekilta girmeseler dhi ne kadar fasla vatandamz tenvir edebilsek bir krd. Fakat her irad olunan bizim iin mutlak bir kazan olmuyordu. te lhami Beyin Trabzon mmtakasnda emin olduu kimselere sylediine gre bu zat kolordum iin iyi bir fikir tamyormu. Fevzi Paa heyeti, Kuvvai Milliye aleyhinde gazetesile ihanetkr bir vaziyet alan firari mer Fevzinin ne gibi bir selhiyetle Divan Harbe tevdi ve derdestine teebbs edildiini ve Vali Galip Beyin kaldrlmas meselesini tahkik etmiler. ntihabata Frka Knnandam Halit Beyin gayri meru mdahalesini de Harbiye Nezaretine kayet etmiler- Hart vakasile megul oldunmdan Fevzi Paa heyetile Krtlk meselesi hakkndaki mnakaam ancak 6/1/1336 da '^Harbiye Nezareti, Erknharbiyei Umumiye ve Mustafa Keml Paaya da yasd m .
. ;
-. ,-
f :
i
:
Aynen udur:
Erzurum: 6/1/133$
Harbiye Nazr Ceml Paa Hazretlerine Erkn Harhiyei Umumiye Reisi Cevat Paa Hazretlerine 20. Kolordu Kumandanlna ( Mustafa Keml Pasa Hazretlerine)
<^Fevzi Paa heyetile Erzurumda Krtlk meselesi zerinde mufassalan gr tk. Heyettea lhami Bey stanbuldaki Krt Cemiyetinin muhterem insanlar ol duunu ve srf vilyat arkiyenin Ermenistana verilmemesi iin Krtlk meselesinin ortaya karlm olduunu syledi,) Hkmeti sabkann Krtlk meselesini kabul ve hatt muavenet ettii anlald. Mesleyi ikiye ayrdm. Biri eer Krtlk meselesini ortaya karmakla ark kurtarmak mmkn ise ve bu mesaide bir ta km kiliselerin namussuzca irtikbat yok idi ise bize iin bidayetinde neden hi ma lmat verilmedi. arkn valilerinin ve kumandanlarnn bir ok istirhamaarna mu kabil iin gizli tutulmas meselenin gayr meru olduunu ve bu zm ve Krd de Trk de mahv ve harab edecek zihniyetin bir ictihad neticesi olmadm lem na zarnda isbat etmitir. kincisi Krd ayrmakla Ermeni mesele&inin hal deil belki bugn s.nm ve hie inmi bir halde olan Ermenilerin kollarm sallaya sallaya 2avall Krtleri ve aralarnda girift olaa Trkleri usulleri vehile imhaya kudret bulaaklardr. nk Krt ilim ve irfandan bihaber ve daima birbirinin imhasna m sait bir haldedirler. Bugn hududumuzun te tarafnda kalan halkn ekseriyeti Krt.
olduu halde ilerinden hi biri kendilerini idare edemiyor bir takm Trk, erke; beylerin idaresinde Ermenilere kar koyuyorlar. Bugnk vazyette Ermenilerin hatt takviye olunduklar halde dahi ark vilyetlerine bir ey yapmalar gayr mm kn gibidir. Fakat bir kere Krt Trkn muavenet ve sehabetinden ayrld m evve l' biri birine girer, saniyen de az bir kuvvetle himaye olunacak Ermeniye inenir. Bu hakikati hayat, namus ve mal buralarda ayak altnda olan Krtler gryor ve foise artlyor v e Krtle Trk bir ok namuzsuzca propagandalara ramen bu hava lide yekvcuttur. Her trl tehlikeden uzak ve hi bir eyi ayak altnda olma yan kimseler, stanbulda ne gibi menfaat ve ifal ile bu ilerle urayor, akl er miyor. Bu izahat lhami Beye de verdim. Mumaileyh cevaben Avrupa bir ka vi lyetimizi verirse ne yaparz, ancak Vilson prensipleri mucibince buralar Krtlk tr diye belki kurtarabilir fikri zerine Krt kulbnn altn syledi. Kendile rine cevaben bu Krt ayrlk fikrinin vilyeti arkiyeyi Ermenistan yapmak plnm tatbik iin karldn, nk meden milletlerin hukuku bile inenirken Krdn* hukukunu kimsenin dnmeyeceini bu perdenin pek kanl bir akibet hazrlayaca m ve vilyeti arkiyeyi ancak Erzurum Kongresinde anasn muhtelifenin mttefikan kabul ettii vehile sonuna kadar lm gzne alm olduunu izah ettim. .Krt Teali Cemiyetim ikaz edeceini vadettiler. Fakat cidd ve samim mi yoksa ka naat ve zihniyetlerini tebdil etmeyerek baka zihniyetle mi dndler, bilmem. Vatan ve milletimizin evvel Krtler ve badehu Trkler vesaire olmak zere izmihlali tanm demek olan bu meseleyi zat liyi nezaretpenahilerine arz ediyorum. Geri arkta arzm vehile Krt Trk ayrl yoktur. Fakat Istanbulda hl bu tehlikeli ytmla olmayanlarn icafe edenler vastasile ikaz buyurulmas menutu reyi nezaretpeaahiAeri olduunu arz eylerim. Kzm Karabekir M. Keml Paaya ilve: (Harbiye Nazr Ceml ve frfcnt Harbiyei Umumiye Reisi Cevat Paalara jaz)xm ifrenin suretini arz ediyorum.) -
Emmmdaki messeselerimiz ve mekteplerimizle megul oluyor,. fartv daM hdisesinin seyrini bekliyordum. /Knunuevvelde gelen, malmat: eyh Erefin hkmete isyan halinde bulunduu, mintarafilI& eriat Hasredeceini, yedi devlet krallarn Harta toplayacak padiafa da huzuruna getirip btn dnyay islh edeceini iln ediyormu. Heybetten Ahzasker reisine tokat vurmu, Ijgczam^kadsma - sakal bir tutamdan az diye - kfirsin demi. Kendisinin mehd^cSdugTluru ilemedii, keramet gstermekte ve mesel lhzada sakalnn rengini de itirmekte olduu gibi, kendi iddias ve mridammn kabul vehile Hazreti Mhammed^njhuêyh Erefte tecelli etmi, Ebubekir, mer, Osman, Ali vesStr-sahabei kirm hazretF^yeve Fatmas mevcut imi, ani yakm mridauna bu isimler verilmi. phe yok ki bu herif zirjsota biri, fakat kendisinden aa kalmayanlar da ok. Eshabm tam, tertip bulmu. Asl garibi bu herife kurun ilemediine ve keramatma. utananlar. Kerameti eyhin kendinden menkul olmasna ramen Erzuruma kadar sirayette. Esir olan mfrezelerin de bu gibi telkinlerle yprandana phem kalmad\Asl mesele bu herifleri oynatan el nerede? Oyuun. mteakip safhalar neler? Son perdenin Kuvvayi Miiye tekilt ldut, bhassa ahslarmzn asl hedef olduunu kabul, basiretli bir
|g||
lif
vasiyettir. Erzurum Kongresinde za olmasma ramen Kuvvai Milliye ttin ve ordunun mthi aleyhtar olan ve Trabzonda gazetesile de heze yanlar savuran ve stanbul ile sk irtibat olan firar mer Fevzinin Er zurum Kongresinden avdette Bayburt- ve Hart mmtakasndan Srmeneye getii anlald ise de, o havali hkmet reisleri de bir zamanlar kongre aleyhinde bulunmulard. Garip bir tesadf olmak zere Ravlioson yannda bir maden mhendisi dedii bir ng'ilizie Gmhane civar larnda megul. Fevzi Faa heyeti eyh Erefi11 isyann ve mer Fev zinin vaziyetini bildikleri halde, Trabzonda mer Fevziyi sayanet tar znda tahkikat yapmalar ve lhami Beyin beyanat ve kolordu aleyhinde bulunmas gibi hallerin heyeti mecmuas bir demet diken... En ehemmi yet verdiim nokta eyhin bilhassa kuvvetli mridam bulunan sahil ks m ne halde? Bu eyhin eyhi de Elzizde imi. Bunun vastasile eyhe % nasihati teklif eden, saflar da var. i bsbtn muhtelif mmtakalara sratmak tehlikesini grerek bu adamlar yerinde tarasud ettirmek ve Hart vakasn da her tarafa duyurtmamay muvafk buldum. Srmene sahillerinden silhl mritlerin akn akn Harta doru yola ktklar haberi geldi. Demek eyhin Bayburda taarruz etmemesi kuvvetlerinin top lanmasn beklemesinden. Zahiren deli samas gibi bir ey olan bu hdi senin siyas hedefleri ve onlara varmak iin tedbirli idaresi mevcut- Bu na kar toplanan kuvvetlerin kaymakam Halit Beyin kumandasnda Bayburtta toplanmasndan sonra Harta kat bir darbe vurmak, bu za mana kadar da eyhi oyalamak ve halk dinlemek ve irad iin Miralay R t Beyi de heyeti tahkikiye reisi olarak o havalide ruh faaliyette bulun durmak gerek. Erzurumda bar hdise yokmu gibi teftilerimle megul malydm. Havalar da 6 10 ve kar her taraf beyazlatm bir hal de Ravlinsonun Gmhanedeki mesaisi hakknda u ifre geldi:
Dakika tehiri gayr caizdir.
Makf: 17/18/12/1335
Dn gece Gmhane mutasarrf nezdinde maden mhendisi hakknda gr mek zere bulunurken Erzuruma hareket edebileceklerini mir telgrafnamei samilerini alan Ravlinson, bugn iin hareket edeceini syledii halde hareket etmemi ve Rum metropolidi vekili ile Rum ahaliyi kabul ederek kendilerile grmtr. Dn gece mutasarrf nezdinde maden muhaverat akabinde biraz da siyasiyattan bahsedelim diye intihabat sormu, intihabatm kemli sknet ve sratle hitam bul duuna ve Rumlann da itirk eylediine dair ald cevaptan pek memnun gzke rek tekilt miiliyeyi istifsar eylemesi zerine gerek mutasarrf ve gerek Mecliste hazr bulunan Zeki Bey tarafmdan bu tekiltn milletin, sinesinden ve yaamak azminden doduu ve milletin bu hayat vazifesini, bir adm geri almakszn ke mli azimle takip edecei ve her tarafta bu maksad mukaddesi etrafnda bta kanlar dklilnceye kadar bir ittihad tam getirildii anlatlm ve Miralayn G~ sahanede baka gruplar bulunup bulunmad hakkndaki sualime de Anadoluda elyevm her, yerde car bir fikir ve emel olup o da yaamak hakkn talepten ibaret bulunduunu bahsedilen muhalif gruplarn ancak stanbulda bulunabilecei cevaba
verilmesi zerine Miralay yaka silkercesine bir tavrla ben stanbulu sormuyorum. Buralarn soruyorum, muhakemesinde bulunmu ve akabinde zat samii kumandaailenle ve Mustafa Keml Paa Hazretlerinin, nafiz zeklarna senahan oldukta sonra zatlilerile birlikte Mustafa Keml Paa Hazretlerinin Trklere hizmet edebi lecekleri kanaatinde bulunduunu sylemitir. Miralayn bu sabah Rumlarla vapta mlakat esnasnda civarlarndaki mutarasstlarmz tercmann Rumca bilme mesinden na trke geen muhaverat gzelce zapteylemitir. Rumlar esnay ziya fetlerinde hkmetimiz hakkmda ademi memnuniyetlerini im ile tekilt milliyeden korktuklarn ve imdiye kadar O kii kadar ldrldn dermeyan etmele rine mukabil Miralay bu memleket Trklerin olduundan tekilt milin/elerine bir ey denemiyeceini ve tekilt Trklerin hakk olduunu ve Trklerle iyi geinmele rini veyahut burasm terk etmelerini ve Yunanhlarm zmirde yaptklar fecayie kar Trklerin de buralarda Rumlara kar fena muamele yapmamalar iin Rumi ana Venizelosa mracaatta bulunarak zmiri terketmesini teklif etmelerini ve Trkler hakkndaki (M Y C H) mracaatta bulunmalarn ve kendisinin baka bir ey ya pamayacan ve adam ldrld hakkndaki ifadelerine de delilsiz inanamaya can cevaben kendilerine anlatmtr. Miralayn ne vakit hareket edecei henz malm olmayp hareketini mteakip arz edilecei maruzdur. 3. Frka Kumandan Vekili
Atti Erzurumda kimsesiz ocuklarn talim ve terbiyesi ayan takdir bir derecede. Vali, memurin ve eraf memlekete mekteplerimizi ve o cuklarmz gsterdim. Pek byk iyi tesirler brakt. Bir taraftan da maarif ve husus mektepleri teftie baladm. Evkafn mektepleri elm bir halde. ocuklar yerde oturuyor. Ellerinde Yusufname diye bir kitap var. Fakat ocuklar okuduklarn anlamyorlar. senelik ocuklar da ha rakam ve yazya balamamlar. Okuduklar Kelm Kadim ile Yusuf aame! te bu mekteplerin yetitirecei eyh Ereflerle makina banda memlekete saadet getirecek ocuklarn ahvalini gzyle grerek halk zerinde messir vaziyetler hasl oluyordu. Bu mnasebetsiz mektepler deki kimsesizleri bizirn mekteplere aldrmak ve buradaki ocuklar da tekilta alarak mmkn olan yardm yaptryordum. Maarif mektep lerinin terbiyei bedeniye hususuna muavenet mmknd. Fakat en m him noktas her yerde ve her hususta temizlik ve bakmda titizlikti. En iyi mektepte etraf berbad, ierlerinde kir, rmcek, eri brlk gibi ince ince tetkik ve uralmas insanln en lzumlu bir megalesi olan teferruat memleketimizin yalnz mekteplerinde deil mdr umurlar muhitinde de ayndr. 21/Knunuevvelde Erzincandaki Svari alayndan, Mizmevvel Ceml Efendinin 9 neferle alayndan firar ettii ve efrad Kumandan Paa bizi Takentte Enver Paann yanma gnderiyor dye ifal ettii Te Plmre yakn telgraf hattn keserek Dersim istikametine giderken jandarmalarn bunlar nleyerek msademe neticesi Ceml Efendi e iki neferin maktul, dier neferlerin derdest edildii haberi geldi. Kta harici vakalara inzimam eden bu asker vaziyetler pek mhimdi. Bu* zabit bir
ka ay evvel Konyadan firarla Adana-Diy arrbekir-apakur tarikile ve Krt kyafetinde gelmiti- O zaman bunun E H aziz valisi Ali Galiple te riki mesai ettiinden phe de edilmiti. Fakat bir vesika bulunmam ve kendisi de evvelce kumandamda bulunmu, yine kolordumda hiz, met etmek arzusunda bulunduunu bildirmi ve kendisine hsn aha det de edildiinden Svari alayna vermitim. Firarlarn aaca inzi batszdk rahnesini mkerrer ac tamimlerle bdirmekliime ramen bu hali ve Dersim mntakasma tevecch ve evvelce de krt kyafetinde b tn Krdistan dolamas kimseyi kendisine acmdrmamtr. Ravlinson hakknda 23 ve 24 de tideki' ifreleri aldm:
Bayburt: ,22/12/1335
1 Kaymakam Ravlinson cenaplarile bugn grtm. Hlsaten mklememiz tide arz olunur. Mustafa Kemal Paa ile mhim baz mesail iin grmek is tediini, fakat dorudan doruya Paann nezdine giderek mlkatta bulunmas, dier tilf Hkmetlerinin nazar dikkatini ceib edeceinden bunlarn anlamamas iin tesadfen bir mahalde mlkat edilmi bir ekilde grmeye altm. 2 ; ngilizler Trkiyenin lehinde ve istiklline dokunmayacak bir tarzda abuk ve esasl bir sulh yapmak istedikleri, fakat mzakere etmek iin milletin amaline, arzusuna tamamen mzahir, kuvvetli bir hkmet bulunmamas bu ii tehir ettii, bunun iin intihabatm bir an evvel icrasn arzu ettikleri. 3 ntihabatm serbest icra edilip edilmediini sormu, intihabat tamamen ser best yapldn ve neticei intihabat bu hususu teyid edeceini syledim. 4 Harekt milliyeye muhalif dier kuvvetli frkalar bulunup bulunmadn sordu. Harekt milliye btn milletin ruhunda doduunu ve harekt milliyenin esas maksad ve maline muhalif hi bir frka bulunmadn, yalnz Trkiyenin aleyhinde bulunan baz milletlerin ve hkmetlerin kendilerine hisse karmak midile para ile elde ettikleri mahdud zevatla bir ka gazetenin harekt milliye aley hinde muhalif neriyat ve iaalara teebbs ettikleri cevab verilmi ve kendisi bu hususu tasdik eylemitir. 5 Kendisi milliyeti olduunu ve harekt milliyeden pek memnun olduunu, Trkiyenin lehinde bizzat dahi pek ok altn, bu hususta imdilik izahat vere meyeceini, yalnz ngiltere Hariciye nazrna drt saat bu habda maruzatta bu lunduunu, 6 Memleketimizde bir ok madenler bulunduundan, sulh olursa ngiltere ta rafndan hemen mendferler yaplmas, madenler ihracn ve memleketin imarna Hkmeti Osmaniyeye nakden muavenet edileceinden ve bir ok irketlerle bu hu sus iin kendisi bizzat grtn,
7 Bizim menfaatimize ait daha bir ok syleyecek szleri varsa da Mustafa
Keml Paa ile grmemi olduundan' sylemeyeceini beyan etmitir. 8 Mumaileyh otomobilleri tamir ve ihzar iin yarn dahi buraca kalacak 24/12/1335 sabah edeceini ve yevmi mezkrda Kop danda muavenet iin 12 ift kz ihzar edilmesini talep ve Bayburda kendisi iin yaplan ihzarattan ve ikamet mahallinin iyi olmasndan beyan memnuniyet etmitir. Yarn sabah 23/12/1335 sa-
at 11,30 evvelde grmek zere karargla gelecektir. Bugn yalnz kaymakam vekili ve belediye reisi ile grm se de ayan ehemmiyet bir ey konumad maruzdur. Heyeti Tahkikiye Reisi Miralay Rt Bayburd: 23/2/1335
^ t
Kaymakam Ravlinson ile bugnk mklemede mlim grlen baz mevad ve mntakamzdaki harekt hakknda hasl olan kanaat bervechitidir: 1 Kaymakam Erzurumda Zat samilerile grerek badehu Sivasa gidecek, M. Keml Paa ile baz mhim hususat grlecek. Teklifat kabul edilirse Iemen Ankaraya ve mendferle stanbula ve Londraya gidecektir. 2 Mustafa Kemi Paann ve zat samilerinin sabk hkmeti tanmadklar ve Mustafa Keml Paann rtbesinin alndn, evvelce hkmeti sabka ngiltere hkmetine bildirmi, imdi Keml ve Kzm Paalarn hkmete kar vaziyetleri nasl olduunu anlamas kendisi iin pek mhim olduunu syledi. Mustafa Keml Paann Heyeti Temsiliyeden bulunduu ve milletle birlikte almak iin evvelce kendisi askerlikten istifa ettiini ve Kuvvayi Milliyenin imdi hkmeti hazraya m zahir bulunduunu ve Kuvveyi Milliyenin program ile mekasd asliyesni hkme ti hazra tamamen kabul eylemi olduunu ve milletle imdi hkmetin fikri bir ol duunu cevaben syledim. 3 Gmhanede brakt mhendis Ingilterede byk maden irketine men sup olduu, sulhten sonra teebbsatta bulunmak zere bu mntakada nerelerde ma den bulunduunu taharri .ettii ve mumaileyhe1 muavenette bulunmaklm syle mitir. 4 Kaymakam, Bayburdda bulunduu mddete zat samilerile Mustafa Ke ml Paa ile greceinden ve intihabatta, Kuvveyi Milliyeden bahsetmi, Hart vakasndan vesair hususattan bendenize ve grt kaymakam vekili ve bele diye reisinden vesairelerinden hi bir ey sormamtr. 5 Gmhanede bulunduu mddete dahi yaplan tahkikat neticesine na zaran yalnz intihabata , Kuvvayi Milliyeye dair baz eyler sormu. Rumlarn met repolit vekili ve iki Rumla grm, maden taharrisi iin mhendisle dolat es nada baz insan kemikleri bulunan bir maara civarndan getii halde mezkr ma araya girmemitir. 6 Binaenaleyh: Kaymakam Ravlinsonun bu defa Gmhane ve Bayburt mmtakasmda bulunduu mddete Ermeni tehciri ve Rumlarn harekt, Hart vakas vesair hususatla megul olmad, yalnz beraberinde gtrd maden mhen disi vastasile mevcut madenler ve mendfer yaplmas icab eden yollar hakknda malmat almaa altna kanaat hasl olduu. 7 Mumaileyh yarn (24/12/1335) sat 5 evvelde Bayburttan hareket edecei maruzdur. Heyeti Tahkikiye Reisi Miralay Rt
**
24/Kmnue vvelde Bayburtta harekta hazrlanan 28 ve 29. Alay larla 10,5luk obs bataryas Halit Beyin kumandasnda harekta bala-
di. f dan da sahilden geleceklerle Harttaki silerin birlemesine mm olmak zere 3. Frkadan bir tabur tahrik olunmutu. 24/25 gecesi ky . sarlm ve eyhe teslim olmas iin haber gnderilmi ise de eyh bir kii kalncaya kadar uraacan bildirdiinden 25/Knuuewel 4 son rada ky kenarna iki obs endahtla tehdid edilmi, fakat yine temerrd ettiklerinden hakik msademe balamr. Garip bir tesaf olarak ilk endahtta top ate almam. eyhin kurun ilemez, top atsalar da ate& aJmaz diye propagandalarndan efrad muhafaza mmkn olamadn dan fena tesir yapm. Fakat derhal ikinci topun atelenmesi efsunu kr m!... Civar kylerdeki mritler bir taraftan toplanm ve ktaat kye bir ka yz metre yanamlar, kyden iddetli mukabele edilmi. M sademe gece yarma kadar srm. Gece on ikide esir zabitlerimizden: Hamit ve Haim Efendiler iki mritle u haberi getirmiler: eyh ile iki kz ve iki olu, bamritlerden be kii top ateinden telef olmular dr. Dier mritler hkmetin af ve merhametine smyorlar. Esir za bitler kamilen shhattedirler. Zabitlerimizi ve e^rvelce alman eslha v tehizat ve hayvanlar mritler getirmiler, btn mritler de teslim ol mular. Fakat Oftan gelen tabur kumandan yaralanm, on neferle Ofa gitmi. Tabur hayli zayiat vermi. Bu Hart vakas bize 3 zahit, 43. nefer mecruh ve 18 nefer ehide mal oldu. Vakada nedhaldar olanlar celb ettirdim. Bu hdise hakkmdaki tahkikat hitamndan sonra makara a~ ta ve ktaata yazdm rapor vakay tafsilen naklettiinden aynen tiy dere ediyorum:
' %
/
Tamamile halledilen Hart mes'elesi hakkmda rapordur (1 )
Bayburtda drt saat mesafede ve merkezi olan Hart kynde mukim eyh E ref alelade bir medrese talbesi iken Tabur imamlndan mtekait ve halen Harputte. mukim Osman Bedrettin Efendi namnda bir eyhin derghnda hizmet ederek biat alm ve avdetinde muhitinin safdil ve cahillerini ve Hart nahiyesi halknn bir ks m mhimmile Srmene'den smail Ceyb ailesinden ve Baoullarndan bir kam Gmhanenin Yamurders taraflarndaki bir ka ky halkn mridn meyann idlal ve bu vesile ile 400 kadar silhl aveneye malik olarak icray tarikate bala^H ayatm bylelikle geirmeye balayan eyh muhitinin cahil halkna dan ve bilhassa mridanndan grd hrmet ve fevkalde merbutiyet zerine 1324 senesinden itibaren iddiay nbvvetle Cenab Hak tarafndan eriatm ilnna memur olduunu her tarafa iaa ve bu surelte lemi islm kendisine rabt etmek sevdasna der. Bu maksadla son gnlerine kadar almaya koyulur. Ve sas zamanlarda efkrn daha ileriye gtrerek Padiaha btn zabitan, asker ve me-
(l)CMevkuflar darei rfiye mntakas olan Bayburt Divan Harbine tevdi olundu. Birka faili asl olarak idama mahkm oldular. Muhtelif cezalarla hkm olunan ekseri mevkuflar Ankara Meclisi Millisi tarafndan af olundular. On sekiz Meh metiimizin ehit olmas ve zabit ve krk neferden ekserisinin kolsuz, ayaks w balmas ile bu affn vakann tehlikeli mahiyetinin izahile itirazm kale alnmad. ark., bstaatna bu af pek fena tesir yapmst.t
Tnurine, lemaya kfr isnad ederek hepsinin kfir olduunu iln etmitir. Kendisi tarafndan icad olunan mezhep sudur: _Maktul eyhin mridan tarikatindan olma yanlara selm vermezler. Kadnlar tarikatten olan erkeklerden kamazlan_^@riosa sebhettii etten yemezler, tarikatten olmayanlarn cenazesine gimezler ve kendi ce nazelerine dahi kimseyi kabul etmezler, hatt bir mridin kendi pederi tarikattesa deil ise cenazesine gitmez. Cuma namazn klmazlar. ^Camiye gitmezler. Mridler kendi tarikatlerinden olmayanlarn kmilen kfir olduunu iddia ederler. eyhin ulhiyetine kanidirler. Harbi Umumiden evvel eyhin bu muzir efkarndan etrafa yapt tesiri nazar dikkate alan hkmet o zaman kendisini Erzuruma celb ile taht nezarette bulundurmu ve fakat Erzurumun suktu ile kendisini serbest brak m, bunlarn tekrar istirdadndan sonra eyh yine Hartta bu efkr muzirresiae germi vererek icray habaset ederken l/Austos/1335 Bayburt hkmetince vil yete mracaatla vilyette eyhin bu muzir efkrm bab meihate bildirir. Meihata celile de tahkikat iin makam fetvaya emrederse de tahkikat yaplmaz. eyh hare ktna yine serbest devam eder^ En nihayet 6/Knunuevvel/1335 de Bayburt hk metince beray isticvab Bayburda gelmesi iin tebligat yaplrsa da ademi itaatle .hkmet, zabitan ve ulemann kfirliinden bahis ve Harttaki mridknn silhla isyana davet ve nahiye mdrie jandarma takm kumandann tehdit eder. Bunum zerine jandarma kuvvetinin ademi kifayesinden dolay ve satveti hkmetin vika yesi iin bir zabit kumandasnda bir mfreze Harta evki lzumu 6/12/1335 de ka. za kaymakamlndan berayi muavenet taleb eylediler. Bu taleb de ciheti askeriye ce isaf edilerek 5/12/1335 de 50 kiilik bir mfreze sevk edilir. Mfreze Harta gi derek Hart ihata ve mridanm ateine mukabele etmeyerek mfreze kumandas tarafndan eyhe itaat etmesi hrmetle tebli edilirse de mfreze kumandan tara fndan byk bir fikri mefsedetin mevcudiyeti his edilerek Bayburttan kuvvet iza m istirham edilir, bunun zerine vakann tevessne meydan verilmemesi iin ci heti mlkiyece leddilmzakere kolordu kumandanl vekletinden 17. Alay Jcumaadanile kaza kaymakam Harta izam ve tahkikatta bulunarak suitefehhmn izalese emredilir. Hart?a giden bu heyet eyhin bir semti mehule savumasile greni ss. -Mfreze avdet etmek isterse de ahali askerin yorgun olduundan bahis ile yemek yedikten sonra gitmelerini rica eder. Asker birer ikier yemek iin hanelere te^si olunur. Bu esnada eyh mridanile haricden Harta gelir ve askerin silhlarn ahaS ile birlikte toplar ve zabit ve efrad esir ve telefon banda Bayburttan takviye k taat istemekte bulunan Alay Kumandan Nuri Beyi de ehit ederler.^Bayburttaa ikinci bir mfreze Hartn cenubundaki Grzisfla kariyesine gelir ve vaziyeti si.yasiyenin nazik bir zamanda beyneiislm kan dklmesini men iin Miralay Hasass .Ltf Bey 9/12/1335 de giden mfrezeye iltihak eder. Ve Harta yakn Grziisfl kynde mfrezeye iltihak eder. Geceyi geirirken eyhin mridan tarafndan ky bilhare mfreze ile beraber esir edilir. Bunun zerine eyl mehdiliini mridanaa ve civar halka tasdik ettirir. Ve bu muvaffakiyetleri doaysile kendisinin sahibi e riat olduunu, btn kinatla harb edeceini havi beyannamelerin civar kurraya ve Srmene cihetlerine gnderir. Artk halifei mslimine, padiah ve hkmete alenea isyana kyam ede^^ e j ayn zamanda da icad ettii mezhep mucibince lyas namadaki mridim H Allah ad ve merkuma hem kendisi secde etmi ve hem de mSridlerini ettirmitir. Son vekayi mnasebetile efradmz kazanmak ve efrad arasm da 31 /Mart hdisesi gibi bir vaka ihdas etmek zere esir ettii efrada telkinat yap m ve 26/12/1335 de cuma gn camide namna hutbe okutmaya karar vermi ve ileri mridlerinden bazlarn eshab kiramn isimleri ile yad ederek Ebubekir ve mer namndaki yannda bulundurmutur. Bunun zerine bu sinin tedibi iin ci vardan Bayburta ktaat evkine mecburiyet hasl oldu. Ve ayn zamanda yine islm :kan dklmemesi iin ciheti askeriye ve mlkiyeden bir heyeti tahkikiye tek
edilerek eyhe mteaddit ieyeti asihalar ve bu meyanda vlyat kads efendi de gnderildi. Zabitan ve efradmzn silh ve tfeklerimizin iadesi ve hkmete inkiyadi halinde kendisine bir ey yaplmayacan ikna iin 16 gn alld Fakat eyh fon mracaati kabul etmeyerek taannt ve temerrt gstedi, harb edeceini de be yan etti. En nihayet dairei inkyada girmeyen bu si adamn tedibine kanaat hasl clarak Bayburda Joplanan kuvvet 24/12/1335 gn Harfi muhasara etmek suretile harekta balad ve evvel civar kylerdeki siler tedip edilip badehu Harta son. teklifatta bulunulmu ise de eyhin silhla mukabele etmesi zerine istimali silaha mecburiyet hasl olmu ve hemen ilk atlan top mermisinin eyhin oturduu mahal le isabeti kendisile beraber be mhim mridinin ve iki ocuu ile iki kznn itlafna sebebiyet vermesi zerine dier mridan tamamen dehalet ederek teslim oldular^ySabitan efrad ve silhlarmz iade ettiler. Hartin. sukutu ve eyh Eref meselesmn feu suretle halli bu lin adamn muzr efkrn da ldrm ve Srmene cihetinde bulunan mritleri de tamamen hkmete dehalet arz ve itaat ederek af talebinde bulunmular ve bilfiil muharebeye itirak etmedikleri ve kan dklmesine msebbip olmadklar iin bu cihetten dolay haklarnda takibatta bulunulmamas mnasip grlm yalnz Hart vak'asma itirak eden mritlerin en ileri gelenlerinden 76 kisi tevkif ve berayi muhakeme Erzuruma celb edilmi ve eyh Eref hdisesi de ta rihe kararak bu suretle hitam bulmutur^ Kzm Karabekir
Knunuevvelde Karaba kumandan ve valisi General Saltanofi.: 2/Knunuevvel/1919 tarihli mektbile Halil Paann 11/12/1335- tarihli raporunda: . Demkfnin Bak istikametinde taarruz edecei ve Kafkasyaya karg, yapaca harektta Bakyu bir sslh&reke ittihaz etmek istedii anlapknas zerine Nahcdva kuvvetlerile nttehide Zengezor harektn icra etmek zere Kerus mmtakasna tahid edilmi olan Azerbaycan kuvyellerinin Bakya avdet ettirildii ve bundan dolay Zengezur harekt m a nihayet verilerek Amerikann Kafkasya Mmessili Koonel (Rey) in tavassut ve teklifile meseleni sulhen hal ve tesviyesi ve itilf akdi iin Azerbaycan ve Ermenistan boleviklerinin Tiflise gittii ve Tiflis konferansnda verilen kararlar Azerbayeanm muvakkaten kabul etmek mecburiyetinde bulunduu ve Ermenilerin tatili muhasemt hakkmdaki mukarrerata ramen ahval ve vaziyetin kendilerine msait olmasndan bilistifade Zegezoru Trklerden tathir ve maksadlarm temin iin Oku, abadin, Ki mntakai arnda bulunan 25 kariyeyi ve vahiyane surette imha ettikleri, bunlara karg mdafaada bulunulmakla beraber ve vesaitin noksaniyeti Nahcivan mbil bir mevkie soktuu bildiriliyor ve Ma mafih Zengezorun vaziyei mevkiiyei askeriye ve siyasiyesi itibarile haiz, Idu ehemmiyeti azimeden dolay bu meselenin ihml edilmeyecei ilve olunuyor ve bervechit muavenet talebinde bulunuluyor : 1 - Ermenilerin megul ve tazyik etmek iin Oltudan itibaren te kilta malik mevkilerden umum ve kuvvetli taarruz yaptrlmas, 2 Zabitanile beraber akal 2000 kilik bir kuvvet, 3 Mebzulen Rus ve Osmanl tfei cephanesi, 4 Rus cebel toplan,
27
ff:
5 Doktor ve eczai tbbiye. ark Ordular Grubu Kumandan olan Halil Paaya Harbi Umumi nin son senesinde ben kararghm Nahcivanda tesis ettiim zaman bu Zengezor meselesinin halline msaade edilmesini ve bu suretle Azer baycanla emin muvasale tesisini mkerreren teklifime ramen msaade edilmedi, ve Tahran zerine beyhude harektm ilerletilmesinde srar olundu idi. Bu gafletin bugnk elm vaziyetimizde halli iin benden M takal 2000 kiilik bir kuvvet yani halihazr bir frka istiyor. Btn Erme nistan igalimiz altnda, elimde seferber iki frka ile Erivan Nahcivan .mmtakasmda topluyum. Ermener lzm gibi darbe yemiler, byle m sait bir frsatta yaplmamas siyas ve asker bir crm olan Zegezor hareketinin artk bugn benim kuvvetimle icras imknszln HaH Paa da pekl biliyordu. Fakat Harbi Umumide, mevkiinin selhiyet msaitken, yapt pek vahim hatadan sonra imdi, byle bir taleple vicdan azabndan kurtulmak istiyor; belki byle bir teklifi kefareti znup sanyor. Bugn 4 sonrada Ravlinson dairemde beni ziyarete geldi, iki saat konutuk. Koutuklanmz ancak 28 de tesbitle Mustafa Keml Pagaya telgrafla bildirdim. Ehemiyetine binaen aynen yazyorum. 27 de Rav linson nezdiftden ayrldktan az sonra stasyonda yangn grld. Er zaktan zaten skntda idik. Erzak ambarlar zannile pek mteessir ol dum ve bizzat yangna Mstahkem Mevki Kumandam Kzm Beyle bir likte gittim. Be ton mazot, bir miktar benzin, gaz ve medfere ait stp ve pamuk bulunan anbarn yanmakta olduunu grdm. phe siz bu da bizim iin byk bir zarard. Fakat her eyi bir vahidi kyasile takdir insanlar iin ruh bir kanun olduundan pek kymetli, olan erzak anbarlarmza bir tehlike olmadn grnce teessrm kalmack. Bizde dikkatsizlik yznden husus ve resm ne kymetli varlklarmzn yanp kl olduuna bu yangn da bir misaldir. Yangnn sebebi: Ambar memuru olan zabit yok iken yarnki tren iin odun karmaya giren ne ferlerden biri lmbay kazaen drm!... Sersemler. tiale msait malzeme ambarlarna lmba ile gireceine gndz gzyle girse olmaz m? Sonra bu kadar mhim malzeme olan bir yere memur zabit yokken nasl girilir. Lkaydikten baka bir sebeb yok- Bin mkt ve mahru miyet ierisinde herkes gzn drt aacana akl ve izann kaybedi yor. Beyhude zarar ve beyhude ceza... Ravlinsonla mlkatmz hakkndaki ifreli teigrafname aynen u dur: (Baz mtalatm ard sna yazacam.)
$ata mahsustur. Erzurum: 29/12/1335
Anka.Ya.cla 20. Kolordu Kumandanlna.
M . Keml Paa Hazretlerine. Pek ziyade mahrem tutulmas rica olunur. 1 Ravlinson. geldi, grtk. Zahirde 15. ve 13. Kolordularda mtareke eraiti
5fa edilmi mi tahkikidir. Fakat asl vazifesi gayri resm surette ve haricin ve dahi lin, hatt hkmetimizin nazar dikkatini celb etmeksizin bendenizle grtkten soni zat samilerile grmektir. Lord Grzon demi ki Trkiyede imdiye kadar kuv vetli bir hkmet gremediimizden sulh gayri mmkn oldu. Hkmeti hazrada dahi bir kuvvet grmyoruz. Milletin itimadna mazhar olan M. Keml Paann da Sulh Konferansnda bulunmasn veya sulh mukarreratma mutabk kalmasn lzumlu gryoruz. bu hususun zat samilerine yazlmasn rica ettiler ve ayrca da grerek sulh hakknda ne dndklerini anlayacaklar ve belki ufak tefek m nakaada bulunacaklar. Bendeniz cevaben dedim ki Millet Sivas Umum Kongre sinde kararn neretti. M . Keml Paa Hazretleri bunu tadil edemezler ve bundan fazla, eksik bir ey dahi syleyemezler zamundaym. Sulh mukarreratn imzaya ge lince bunu an.cak milletin itimadna mazhar olan bir hkmetle bu hkmetin tyin decei heyet yapar ve bunun haricinde kalacak herhangi bir zatn imzas millece Jaiz ehemmiyet olmaz. Binaenaleyh Meclisi Mebusanm ietimama bir ey kalma mtr. Milleti ve buna istinad eden hkmeti yakn zamanda karnzda bulacaks nz. Ravlinson dedi ki: Bugn ngilterede pek kuvvetli partiler Trkiyenin mevcu diyet ve istiklline pek ziyade taraftardrlar. Asya mstemlektmzm huzuru ancak bu suretle mmkn olacam ngiliz hkmeti de kabul etmitir. Dier devletleri Trkiyeyi taksim etmesi arzusuna ramen bu olmayacaktr. ngiltere Trkiyenin mevcudiyet ve istikllini temin ve iktsaden inkiafna alacaktr. Yalnz endie edilen nokta bir ok fedakrlk ihtiyarndan sonra Trkiyenin yine bir gn ngilterenin dmanlar tarafna geivermesidir. te bu endie dolaysile ngiltere Trkiye dahilinde hakik ngiliz dostu olacak simalarla anlamak istiyor. Bunlann da tabi Trk milletine nfuzu olan zevat olmas lzmdr. Yoksa imdiye kadar grd mz hkmet erkn gibi stanbuldan hari mahallerle alka ve kudreti olmayan insanlar deil. Ben dedim ki: Trkiyeyi kazanrsanz bizim bir ka zabit ve ulema mzdan mrekkep bir heyet sizin yz bin kiinizin sz dinletemedii yerlerde sk net yapar. Tabi aksi de ayn kuvvette. Endienize gelince iyi biliniz ki evvel Alman dostluu mahdut olan ve elyevm mevcut olmayan ahsiyetlerin tesiri idi. Bugn mil letimizin mdrik gayri mdrik her ferdi ngiliz dostluu taraftardr. Ravlinson dedi ki: Biz de bunu anladk. imdi sizden husus fikrinizi soracam. Mesel Cumhuri yet mi iyidir yoksa padiahlk m? Mesel ben cumhuriyet taraftarym. Krallk, mparatorluk modas geti. Bir ok debdebe ve masraf yerine millet kendi iini ken di grr. Cevaben ddeim ki: Bunu Avrupa milletleri iin soruyorsanz zaten cumhu riyet olmayan pek az millet kald. Bizim iin soruyorsanz bizde Cumhuriyet olamaz, nk an anev padiahla kar hrmet ve muhabbet oktur. Saniyen biz henz on senelik bir merutiyet idareye malikiz. Binenaleyh Avrupallar gibi pek ileri d nemeyiz. Cevaben dedi ki: Peki taht nasl dnyorsunuz? Zstanbulun bir Trk ehri olduu esas kabul edilmitir. Fakat anakkale tilf tarafndan igal oluna cak ihtimal stanbul etrafnda da tilf askeri bulunur. Byle bir yerde hkmet nasl olur. Bin trl siyas entrika ve tazyik olur. Saniyen Trkiye bir Asya hk meti demektir. Evvelce Rumelide' Anadolu kadar yerleriniz varken stanbul muva fkt. Fakat imdi memleketinizin bir kesi kalacaktr. Anadolunun idaresi ve te rakkiye evki stanbul'dan gayri mmkndr. Tabi siz asker olduunuzdan amel dnrsnz. Diplomatlar trl trl dncelerle karar verirler. Siz amel ne dnyorsunuz? dedim ki: Ben bunu hi dnmemitim. imdi byle bir suale ilk defa maruz kaldmdan mtehayyir kaldm. Maahaza mesele de pek basit deil dir. Ve ahs dncen de meselenn azameti karsnda hi kalr. Yalnz Anadolu lu n idaresi noktasndan galiba en kolay yer stanbuldur. nk bugn mendfererimiz olmadndan stanbul bize en merkezi bir yer geliyor. Mesel Erzurumdan stanbula gitmek, Sivasa gitmekten kolaydr. Dedi ki: Bu doru fakat siyas noktai
nazardan mesel Bursada olacak bir hkmet her eyden serbesttir. Ben dedim kir stanbulda hkmetimizi serbest bulundurmayacak olanlar Bursay! da uzak gr mezler. Esasen bizim ananev ve yegne yerimizdir. Kolayca oradan hkmeti kvermesi lafzen kolay gelirse de gayri mmkn bir itir. O dedi ki: Demek padi ah yine hkmete karacak mesel hlife olarak siyasete karmasn ve nerede oturursa otursun, tarzn dnmyorsunuz. Yani hkmet sabk gibi kalacak. Bert dedim ki: Bu bizim kanun esasimizdir. Bunun tadili bir sebep tahtnda ancak mil lete raci olur. Bu mlakatta bu bahsi kapatmak iin ben bu gibi eyleri imdiye ka dar hi dnmemitim, dedim. Bundan sonra bahis Avrupa ve Amerika devletleri ne intikal etti. Franszlarn Suriyeye ve Adanaya ancak on iki bin mstemleke as keri getirebildikleri, bir tek Fransz gndermediklerini, talyanlarn Yunanllarla aniatm fakat talya dahili berbad olduunu ve bolevik cereyanlarla sarsldn^ paras bittiini, Alnanlara ajanlk yapmaya baladn, Anadoluya silh sattffm,. Yunanllarn her tarafta Venizelosun Trkler aleyhinde yapmadk brakmadm,, fakat artk Yunanllarn nazardan dtn, Amerikann vahim karklklar ge irmekte olduunu ve Vilsonun kendi mtala olarak meydana att Cemiyeti Akvam ve milliyet prensiplerini Amerikann vahim karklklar geirmekte olduu nu ve Vilsonun kendi mtaat olarak meydana att Cemiyeti Akvam ve milliyet prensiplerini Amerika bile kabul etmediini, Ruslara gelince biz artk Denildne dedk ki: Biz ie karmyoruz. Gidin Boleviklerle anlan, Ruslarn on seneden ev vel kendilerini toplamlar, gayri mmkndr. Bir ok ufak hkmetler teekkl ede cek fakat neticede yine birleecekler zannediyoruz, dedi. u halde Kafkas hkmet leri ne olacak diye sordum; Dedi ki: Bir Batumu Denikin e brakmak fikrindeyiz. . Fakat kuvvetli olur da tutabilirse. Eyevm orada bir livamz var. Ayrlamyorum nk muhtelif akvam Batum iin birbirine girecekler. Ben dedim ki: Ya zmir, An talya, Adana ne olacak? Ermeni hkmeti teekkl edebilecek mi? Hususile Ruslann Kafkasyaya gelmesi dnldne nazaran. O dedi ki: En mhim mesele z mirdir. Antalya ve Adana bunun yannda hitir. Ve tzmirin tahliyesile beraber ara lan da katiyyen ve shuletle tahliye olunur. zmir iin srar edenler oksa da Yunanllann ne paras ne adam var. Biz de btn kuvvetlerimizi artk ektik. Maahaza ngiltere efkr Yunanllarn aleyhine dnmtr. Nasl olsa zmirden kartla caklardr. Ermenilere gelince deil sizin tarafa gemek, daha br tarafta bile tutu namyorlar. Ben bizzat grdm hkmetime anlattm, Ermenilerin esasen bir h kmet tekil etmeleri mkil. Aras nehrinin cenubuna ise katiyyen hkim olamad lar. Ben hududun dalardan deil Aras nehrinden gemesini teklif ettim ve zanne diyorum ki byle de olacak. Bilmem gaybubetim mddetinee bu herifler ne yapt?' Ben dedim ki: Her gn hrszlk ve haydutluk. Binlerce muhacir geldi. O dedi d: daha iyisi bu sulh olunca slmlar dahile alnz hristiyanlan da def edin gitsinlerGmhane Rum metrepolidi yaka silkerek Trklerden ikyete geldi. Ben buras Trkiyedir, defolun Yunanistana dedim. Selmetiniz iin baka da are yoktur. Ben. sordum ki: Batumcla Rumlar Pontus komitesi faaliyete getirmiler. Acaba Batumu, mu Pontus yapacaklar. Dedi ki: Sureti katiyede sylerim ki Pontus filn yoktur.. Rumlarn ne arlatan millet olduklarn bilirsiniz. Bizim Bavekil byk zenginler den birile mlakatta Trlriyedeki zaif hkmetin nihayet bulmasn grmek isteriz: dediini sizin baz gazeteler suitefehhmle zayf Trkiyenin nihayet bulmas gibi, yazdlar. Katiyyen byle olmadnn tashihini de bavekil hassaten sylemitirHerhalde emin olunuz ngilizler size iktisaden byk yararlklar yapacaklar. Mese l Afrika cenubideki maden irketimiz ki en byk bir sermayeye maliktir benimle* bir de mhendis gnderdi ki Gmhanede ve Erzurum havalisinde maden taharriyatmda bulunsun. Elyevm Gmhanede braktm. Tetkikat yapyor. lk i ~ mendferlere de balayacaz. Tabi bidayette klliyetli para dkeceiz ve metnleke-
tinize de servet getireceiz. Fakat endiemizi de syledim. Kuvvetli ahsiyetlerle an lamak istiyoruz. Bunun iin bir kerre rica ettiim noktay Keml Paaya yaznz. Bir de stanbulda iken iittim ki Mdafaai Hukuka muhalif kuvvetler varm, siz biliyor musunuz? Ben dedim ki: Muhalif kuvvet yoktur. Fakat Rum veya Ermeni tohumu birka kii ve birka gazetenin klliyetli para mukabili yaygaras vardr ki tabi zikre demez. O dedi ki: Ben de getiim yerlerde mill kuvveti esasl ve kuv vetli gryorum. Herhalde Trkler iin bizzat ok altm kemli iftiharla size bir daha sylerim. Giderken de byle yapacam mektupta size yasmtm. Ben de dim ki: Ulvv cenabnz biliyorum, teekkr ederim. Mlakat bu kadar. 2 Bendenizin anladm Kuvvayi Milliyenin vahdet ve kuvvetini ve buna muhaliflerin derecei ehemmiyetini tetkik etmekle beraber akdedilecek sulhte ngilizlerin hariahln gstererek ktisad inkiaf ellerine almak iin imdiden zemin ha zrlamak ve efrad millet arasnda umumun hrmetini kazanm, nafizlkelm, s zne sadk ve millet namna yaplacak iyilie mukabil vakti frsatta ngiliz aleyh tarl yapmayacak kimselerden teminat almak. Kendileri ia n ahire kadar Erzu rumda beklemek emrini almlardr. Cevab lilerine intizar edeceklerdir. 3 Hilfetle hkmdarln ayrlmayacan ve cumhuriyet idarenin bizde te esss edemeyeceini ve merkezi hkmetin stanbuldan baka mahalle nakil edile meyecei ve bunlarn aksinin milletimizce kabili hazim olamayaca dier mlkatlarmda dahi kendilerine iyice anlatacam arz eyler takdimi ihtiramt eylerim.
Kzm Karabekir
Ravlinsonun beyanatnda gze arpan pek mhim noktalar var. Hkmetimizin nazar dikkatini dahi celb etmeden bizimle grmek is temesi 12/9/1919 tarihli muahedei hafiye ile Ferit Paa hkmetini ve Padiah Trkiye istikllini terke ikna etmi olduklarndan imdi Kuv vayi Milliye Reislerde bsbtn aykr bir vaziyeti mnakaalariie kaza nlan av karmamak dncesi olabilecei gibi onlardan gizli olarak bizlerden Cumhuriyeti olduumuzu, padiahlk, hfet ve stanbul aleyhtarl gibi mthi iftiraklara sebeb olabilecek esaslar hakknda msbet bir fikir aldktan sonra Rismark gibi bir rol oynayarak daha Kuvvayi Milliyenin inkiaf sralarnda milletimizi birbirine katmak pl n da pek muhtemeldi. Bunrn iin Mustafa Keml Faa Hasretlerine yazdm 3. maddedeki esaslarn taraftar olmadmz tekrar Ravlin sona syleyerek nifak mitlerini krmay muvafk buldum. adei ayaretimde bu esaslar bir daha syledim. Ravlinsonda Mustafa Keml Pa ay grmek arzusu gevemiti. Ravlinsona verdiim cevaplar Heyeti Temsiliye de muvafk grerek 8/1/1336 tarihlle bana u ifreli tel graf nameyi yazdlar:
Ankara: 8/1/1336 15. Kolordu Kumandam Kzm Paa Hasretlerine C. l/Kmmusani/1336: Ravlinson ile mlkat mir ifreleri mtala edildi. Mumaileyhin stanbul hakkndaki mtalat Loit Corcun teklifatile tamamen te tabuk etmektedir. Taraf alilerinden ita buyurulan cevaplar esasat milliyemizin rum
hunu ihtiva etmekle sezavar- teekkrdr. Ravlinson hkmeti metbuas tarafndan Heyeti Temsiliye ile temas ederek grmeye dair talimat alarak sahibi seihiyet bir vaziyette bulunuyorsa bir an evvel Ankaraya gelmesi mucibi faid grlmekte dir. Tabi bizle yapaca mlakat da Sivas Kongresi hututu umumiyesi dahiline mnhasr kalacaktr. Sahibi seihiyet olmad takdirde buraya kadar gelmesine l zum yoktur. Buna nazaran kendisinden keyfiyetin aka istizah ile iarm istir ham eyleriz. Heyeti Temsiliye Namna Mustaia KemM 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut 5
Meclisi Mill almak zere iken Heyeti Temsiliyenin bu mhim mes ele hakkmda bir ngiliz mmessili e grmesi, velev Sivas Kongresi hututu umumiyesi dahiline inhisar etse dahi pek nazik bir meseledir. Bu esaslar hakknda Ravlinsonla grtklerimizi ve yazdklarm tarik sralarna riayet etmeksizin - Topluca bir arada k avrayabilmek iin aaya yazyorum:
Heyeti Temsiliyeden ifre
Ankara: 9/1/1336
' ngiltere Hkmeti Bavekili Loit Corcun stanbul ve Boazlarn beynelmilel bir hale ifrana, Trk hkmetinin yeni merkezinin. Anadoluda olacana ve stan bulun yalnz makam hilfet olarak bir payitaht din olarak kalacana dair Sulh Konferansna tekifatta bulunaca gazetelerde grld. Anaanat milliye ve diniyemize mugayir olan byle bir kararn milletimizce asla muta olamayaca tabiidir, Mmessillere bu babda edit protestolarda bulunulmas ve bir suretinin de berai malmat Heyeti Temsiliyeye keidesi rica olunur. 20. Kolordu Kuman Vekili Mahmut
Her tarafta mitinglerle protestolar yapd. Ratlinsonun Hey'eti Temsiliye ile grmek seihiyet ve arzusunu anlamak zere muhtelif tarihlerdeki, sorduuma verdii cevaplan Ankaraya ylece yazdm:
Erzurum: 14/1/1336
20. Kolordu Kumandankzna.
Mustafa Keml Paa Hazretlerine: Ravlinsonun muvasalatnda ald emir ian ahire kadar Erzurumda kalmas imi. Sahibi seihiyet zannetmiyorum. M aa haza olsa dahi Ankaraya gelmesi zamana mtevakkf olacaktr. Ka gndr hasta dr. Bir yere daha kmadn ars eylerim.
Kztm Karabekir
20. Kolordu Kumandanlna Jv. Keml Paa Hazretlerine: Erzurum: 17/1/1336
Ravlinsonla son mlakatmda nezdi linize gelmek hususunda bir tehalk gr medim. Meclisi millinin almas dolaysile yeni hkmete intizar ediyorlar. Bende niz de zatliniz tarafndan millete istinad eden hkmetin her hususta rey karar muta olacan ve bu hkmetin sulh murahhaslar zlarm tyin edeceim bildir diinizi syledim. Cevaben Keml Paa ve Rauf Beyin tyinleri iyi olur. Acaba Ke ml Paa kabul eder mi, dedi. Bu hususta ademi malmat beyan ettim. Arz eylerim.
Kzm Karabekir
Ravlinsonla temaslarmda ahvali umumiye ve Bolevik harekt lakkmdaki malmat srasile kaydedeceim- M la k a tla rm d a n tngilizlerin hakkmzdaki tasavvurlarn bu bahse taallku itibarile buraya kay dettikten sonra srasile vekayii zikre balayacam. Son mlakatmzdaki aldm malmata ve geen muhaveratmza nazaran kardm netice yi tideki makamata ifreli telgrafla yleee bildirdim:
Harbiye Nezaretine 20.. Kolordu Kumandanlns ( M . Keml Paa Hz.) 3. Kolordu Kumandanlna Erzurum ngiliz Kontrol memura Kaymakam Ravlinsonla birka mlakatmda anlayabildiim hususat bervechit arz eylerim: ngilizler Boazlara yerlemek is tiyor. Bunu temin iin hilfetin hkmetten ayrlmas, hkmetin stanbuldan k mas gibi mes elel-eri kendileri icad ediyorlar. Hatt stanbulda zabitanm resmi se3m hususunda tazyiki de akllarnca herkesi stanbuldan nefret ettirmektir. Boaz lar beynelmilel ekilde tutmak istiyorlarsa da muarzlan kuvvetlidir. Trk milleti nin mitingleri de hakk meru olduundan stanbuldan kmamay ve hilfetle hk metin ayrlmamasn temin edecektir. Hilfet ve hkmet ayrl dijê padiahla milletin arasna tefrika sokmaya alyorlar. Binaenaleyh milletin padiaha olasa merbutiyet ve muhabbetini huzuru hmyuna arz ile vatan ve milletin adetine mtereken ve kemli ecaatle almann temin buyurulmas pek faydal olur. Ravlinson Boazlarn daima serbest kalmas iin stanbul ehrinin behemehal deil, fakat Boazlarn tutulmas ve Marmarada bir ufak donanma bulunmas hususunu zarur diyor. Sebebi Rusya gnn birinde belki Yunanla ittifak eder ve Boazlan igal ve sed edermi. Dedim Millet bu dnceyi haksz buluyor ve protesto ediyor. Boazlarda oturulacana Karadenizde donanma yaptnimasa i daha kolay olur. Herhalde anladm ey, milletin ve hkmetin mukavemeti az olursa Boazlan birine veya ikisine yerlemek isteyeceklerdir. Bilkis padiahn, .hkmetin ve m e letin yekvcut olarak izhan sebat ve metaneti her hususu arzumuza gre ha! ede ceini arz ederim. Kzm Karabekir
ngilizlerin himayesine giren padiaha ve stanbul hkmetine - Mil letin hayrna olduu kadar kendi selmetleri iin de lsnndr kanaatile -
IKvs:-',. te*::' M-" v :
yazmaklma ramen Harbiye Nezareti Sadaretin verdii cevab tahri ren bana tebli eylemitir.
2/2/1336 15. Kolordu Kumandanlna Erkn Harbiyei Umumiye ube 2 394 ,
i K& ?:
ngiliz Mmessili Ravlinson ile ahvali siyasyei umumiyeve dair vaki olan mu haverenizi havi telgrafnameniz Makam Samii Sadarezmaya a vz ve ibl edilmi ti. Bu kerre cevaben makam marileyhadan mevrud tezkere sureti beray mal mat melfufen desbar klnm olmakla muktezasna tevfik hareket olunmas rica olunur. ' , Harbiye Nazr Vekili Suret Devletl efendim, hasretleri Erzurum ngiliz Mmessili Kaymakam Ravlinson ile 15. Kolordu Kumandam arasnda cereyan eden muhavereyi havi ifre suretinin gnderildiine dair varid olan 25/Kmmusani/l336 tarihli ve 394 No. lu tezkere! sliyeleri mtaiaa gzar senaveri oldu. Mesaili siyasiyenin mzakere dahiline selhiyettar olmayan memurinin, mensisini ecnebiye ile leddilhace vaki olacak mlakatlarnda muhatii intaka ve sylenilen szleri istimaa hasr mesai le cevap ve tafsilt itasndan tevakki leva zm hazem ve ihtiyattan olduuna ve maahaza bu gibi umuru mhimmenin iar ve inhasnda muhafazai mahremiyete son. derece itina ve dikkat muktezayi maslahat bulunduuna binaen badei zin bu yolda hareket edilmesi iin icab edenlere ihtar ve tebli keyfiyetine himmet buyurulmas siyaknda tezkere! senaveri terkim klnd efendim. 5/Cem aziyelew el/1336 27/Knunusani/1336 . Sadna2am Ali R<za
'
i-v:: h\ K
V:.v
e":.".
Hi phe yok ki Padigah da yazdm okudu. Yapt muahedeyi ah

snn daha m selmetine buldu, bilmem- Milletinin istikbali yerine kendi maMni dnenler daima dar bir ufukta aknlkla bindii dal kesiyor lar. Tarih grasile mhim vukuat kaydediyorum: 30/Knunuevvelde va ziyeti umumiye hakkmda Harbiye Nezaretinden tideki malmat geldi:
Harbiye 27/28 - 12-1335 15. Kolordu Kumandanlna. 25/12/1335 vaziyeti umumiyesi bervechi zirdir 1 15. Kolordu mmtakasinda ayan zikir bir vaka olmamtr. 2 Adana, Mara, Urfa havalisinde Fransz kuvvetleri tezayd etmektedir. Mara, Antep havalisinde 18. Cezair Alay, Urfa havalisinde 413. Alay vardr. B tn bu kuvvetlerin merbut bulunduu byk cz tamm 123. Fransz Ordusudur. 3 Irak ta Zibar havalisinde ngilizlerle Krtler arasnda Byk msademeler cereyan ettii haber almyor.
4 Suriye ahvali gittike fena bir ekil smaktadr. Vrut eden arapa gazete ler aktan aa Fransz ve ngilizlere kar hcum etmekte ve Trkler den iftiraka nedamet etmektedirler. stiklli Arab gazetesinin bir nshasnda Eer General Guro, muzaffer olmakta mahir ise Sivasa ilerlesin de tecrbei talih etsin ' mealinde bir makale grlmtr. 5 Yunan kuvvetlerinin sureti inksam bervech zirdr: Be frka zmir ve Ayvalk havalisindedir. Bir frka bu havaliye sevkedilmek ve ihtiyat tegkil etmek zere Midilli ve civarndaki adalarda mtehaittif. Yedi frkas Garb Trakya ve Makidonyadadr. Evvelce Almanyaya giden ve bilhare Yunanistaaa gelen frkah Drdnc Kolordu Giritte mevkuftur. 6 Avrupada mukadderatmzn tyini iir, hararetli muhavereler cereyan et mektedir. Venizelos Atinadan Parise gitmitir. Bu mzakert neticesinde ayi ola bilen haberlerde sulh eraitinin pek ar olduu hissini vermektedir. Zahiren Ame
rikann hi bir ie karmad ve byk bir skn muhafaza ettii grlyor. 7 Kopenhagda cereyan eden. ngiliz Bolevik mzakeresi ksa bir inkitadas
sonra yeniden balamtr. Boleviklerin Garp cehpesinden tamamen ertin omak iin garpteki hkmetlere mlyimane davrandklar ve btn mesailerini cenubu -arkiye ve cenuba tevcih ettikleri grlmektedir, * ' Erkm Harbiyei Umumiye Reisi Cevat
Hkmete maneviyat vermek iin 30 ve 31 de tideki ifreli telgrafnameyi yazdm.

Harbiye Nezareti Celilesne Bugn Aras vadisinde ve Arpa aynn garbindeki mmtakada Ermem nfs ve hkimiyeti yoktur, bu mmtakada ekseriyeti kahire mslmanjardadr. Ancak belli bal kasabalarda memur ve bir miktar Ermeni askeri tutunabiliyor. Ermeniler her trl ihtimamat ve tazyika ve siyas entrikalara ramen bir tesir ve nfuz gster meye muvaffak olamamlardr. Bu mmtakamn ekseri mahallerinde islmlar tara fndan tek olunan mteaddit hkmeti muvakkate ve Mill ralar idarei hk met etmektedir. slmlar, Hkmeti Osmaniyeden ayrlmayacaklarm ve baka ida re altna girmeyeceklerini sylyorlar. Ermenilerin buralarda idarei hkmete ve temini asayie muktedir olmadklar ve olamayacaklar mehafsii. ecnefoiyede anlal-4 mtr. Binaenaleyh hali hazr arazimizden en kk bir parann bile Ermenistan terki meselesi bsbtn ortadan kalkmtr. Bilkis Elviyei Slsenin mevzuu bah sedilmesi ve hi deilse (dr, Kulp, Kazman, Sarkam ve Oltu) bizde kalmak zere ran hududundan itibaren (Aras nehri -Kazman imalinde Maden da- Akdeveler da - Kars ay istasyonu-JKeka suyu-Kuzu karmaz da- badehu ArdahanOltu yolunun takiben Horasan da ve Huduulya) dan sonra eski hudud hattndan geirilmesinde srar olunmas lzmdr. Buna Buna muvaffak olunacan, kanaatin deyim.-Mevsukiyetine itimad ettiim istidlaat hariciye ile de bu kanatim teeyyd etmitir. Hkmete bu cihet imdiden ehemmiyetle nazar teemmle alnarak ona gre teebbsat ve istihzaratta bulunulmas ve hududun bu suretle tahdidi temin edildikten sonra hududun te tarafmda kalan smlarla bizim tarafta kalan emenilerin mbadelesinin de teklif olunmas muvafk olacam arz eylerim. Kolordu Kumandam Mirliva Kasm Karahekir
iiM'-'S
' y i - - ' ' .
Harbiye Nezaretine arz ettiim teklif berayi malmat 13, 3, 12, 20. Kolordu ku mandanlklarna arz edilmitir. Zata mahsustur' Harbiye Nezaretine 3., 13., 20., 12. Kolovdu Kumartflantklarma * Erzurum: 31/12/1335-
S g.: iS -o .
i ;:
e :
15. ve 13. Osmanl Kolordular mntakasma tekrar gidip mezkr Kolordu Ku mandanlarm ziyaretle rapor vermek zere geldiini elindeki resm vesika ile bildi ren ve 26/12/1335 de Erzuruma vasl olan ngiliz kaymakam Ravlinsondan aldm malmata gre: 1 Adana ve Suriyeye kan btn Fransz kuvvetleri on iki bin nefer kadar dr. Ve hemen hepsi de Cezairli, Tunuslu ve Torfo denilen mstemlekt askeridir. Franszlarn byk kuvvet evkine iktidarlar yoktur. Bilhassa halis Franszlar gel miyor. zmir havalisindeki Yunanllar ise kuvvet ve paraca fevkalde zaruret iin dedirler. zmirden ngiliz kuvvetleri kmen ekilmitir. 2 Venizelos her tarafa ba vurarak aleyhimizde envai iftiralarda bulunmakta ve kuvvei maneviyemizi kracak yalan havadisler neretmekte ve zmiri tahliye ka rar verileceinden korkarak herkesi izac eylemektedir. Fakat mevkii eskisi gibi de ildir. Bilhassa ngilterede nazardan dmtr. 3 Antalya ve Adanann tahliyesi meselesi en basit olup en ziyade mkill Ismirde ise de bunun tahliyesine karar verilecei pek ziyade melhuz bulunmaktadr. Ermeni .aeselesi ise Trkiye dahilinde mevzuu bahis deildir. 4 Meclisi Millinin itimadna mazhar hkmet i bana geer gemez sulh, akdedilecei ve hkmetin milletin itimadn ne kadar ziyade kazanm ve kuvvetli olursa o kadar ziyade muvaffakiyet temin edecei. Harbiye Nezaretine ve 3, 13, 20, 12. Kolordu Kumandanlklarna arz olun mutur. 15. Kolordu Kumandan Kzdm Karabekir
Artk souklar her tarafta ziyadeleiyordu. arkn en souk rpntakas Erzurum ve Horasan mmtakalardr. Hasakale, Bayburt, Van, Er zincan ve saiii ksmlar srasile mutedildir. Mesel 30 Knunuevvelde Erzurumda 11, Horasan'da 9, Hasankalede 4, Bayburtta 2, di er yerlerde sfra dmemiti. 31/Knunuevvelde stanbulda Miralay smet Bey (1) imzal tideki ifre geldi:
stanbuldan: 29/12/1335 15. Katodu Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine Hey eti Temsiliyeye hasbelicab ektiim bir telgrafname ile, aldm cevabn suretlerim zirde arz ediyorum. Lyihann size getirildii, sizin vastanzla isal olun duu malm olup Heyeti Temsiliyenin mtalaasn bilmek de lstm olduundan mstacel en bu hususta tavassut buyurulmas rica olunur. ' (1| Cumhuriyet daremizin ilk Bavekili smet Paa iffg: 'S ; Miralay smet
S li
Mustafa Kemal Paa Hazretlerine mahsustur: Binba Saffet Bey Erzuruma mezunen giderken, bir lyiha sureti gtrmt. Bu lyiha Erzurumdan Heyeti Temsiiiyeye telgrafla verilerek nezdi lilerinde mal&mat hasl olmutur. Lyihadaki esasat Hey eti Temsiliyece kabul olunmu mu dur? Bu hututu umumiye dahilinde icabnda mdavelei efkr etmekte mahzur var mdr? . Miralay smet C. Sureti kafiyede Saffet Beyin Erzuruma getirdii zzet Paa lyihas bize gel memitir. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml. Mevkii Mstahkem Kumandam Miralay evket
' N
ayan hayret bir i! zzet Paamn lyihas Sivas Kongresinden e w e l gelmiti. Kongrece nazar dikkate alnmas (arzuse 4/Eyllde Er knharp Binba Saffet Bey getirmiti. smet Beyin 27/Austos/133 tarihli mektubunda da esas Amerika Mandas kabul idi. smet bu lyi hann bilhassa Amerika mandas meselesini yegne arei selmet bul* yle yazyordu: <-Eer Anadolu da halkn Amerikallar herkes tercih ettikleri zemininde Amerika milletine mracaat edilse pek ziyade faydas olacaktr, deniliyor ki ben de tamamile bu kanaatteyim. Btn memleketi pralamadan bir Amerikann mrakabesdne tevdi etmek ya ayabilmek iin yegne ehven are gibidir. Fakat *bug n iin bu kanaatin kymeti onun izahmdadr. Avrupamn Amerikann pazarlk ettikleri bir zamanda Amerika lehine bir koz gstermektir. Sivas Kongresinde verilecek esas karar istikliyet idi. Bir tesir yapmamak iin bu lyihay tehir etmi ve baz hlsalarmn karlarak so gnlerde yazlmasn muvafk bulmutum. stanbul hkmetiie irtibatn kat, Elziz valisi Ali Galibin kongreyi basmak teebbsleri mhim muhaberat zaruri kl dndan keide edilmedii anlald. Esasen ben Sivasta iken de milli istikllimiz iin yaplmas lzm gelen esaslar da tesbit edilmi ve imza mz altna alnmt. Artk u manda vesaireden kimse bahsetmiyor ve edemezdi. Sivas Kongresi mill karar cihana iln edeli buuk ay ol duu halde ve bu karar smet de bdii ve Fevzi Paa heyetile gnder dii haberin mukab cevab olarak Sivasta verdiimiz karan rendii halde bu yeni teebbse mna vermek mmkn deildir. Atideki cevabi yazdm:
Erzurum: 31/12/1335 stanbul Mevkii Mstahkem Kumandam Miralay evket Beye ismet Beye: '
zzet Pas lyihasnn nkat esasiye ve mevadd asliyesini Saffet Bey burada
iken 9/9/1335 taihile M. Keml Paa Hazretlerine yazmtm. Kendilerine bunu sordum. Eer bulamazlarsa tekrar ve aynen yazacam. Yaimz byklerimiz Sivas Kongresinde milletin verdii karar da bu lyiha ile karlatrsnlar. Lyiha Ara bistann ekli idaresi, Trkiyenin mandas gibi mesaili muhtevi, bunlar ise Kongre kararnda sarihtir. Millet mttefikan kararn vermi iken zat bir lyihadaki esasat mnkaa veya kabule Heyeti Temsiliye selhiyettar deildir. Geende ruksulu Mahmut Paa da hl Ermenilere arazi vererek tashihi huduttan, bahsediyordu. Bit tabi fena bir vaziyette kald. Erzurum ve Sivas Kongreleri kararn byk zevat ga yet esasl okumaldr. Arabistam paralatmayacam diye sabk kabine dahi Trk milletini boyundurua koyuyor ve Krdistam ayrmay kabul ediyordu. Kongrelerde bu husus pek esasl dnld ve Arabistam dahi toptan bizimle beraber yutmak isteyen haric eli grd. stirhamm udur ki Sivas Kongresi mukarreratmda Trk, Krd mttehittir. Yemden aykr karar gayri mmkndr. Konuulacak mesail kongre mukarrerat zerinde olmaldr. Bu hususa dikkat ve tavassutu pek rica ederim. Kazm Karabekir
Hey'eti Temsiliyeye de bu ifreyi aynen yazdm- 6 /1 tarilile u ee* v&b aldm.:

15. Kolodu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
C. 1/1/1336 smet Beye mezkr lyiha hakknda ita buyurulan cevap, heyeti" raizce pek rausip ve muvafk grlmtr. Arz teekkr ederiz. Hey'eti Temsiliyesi namna Mustaia Kemal 20. Kolordu Kumandal Vekili Mahmut
Asl dikkat edilecek nokta udur: Ferit Paa Hkmeti padiahla birlikte ngiliz himayesini kabul ve muahede imzalyorlar, Ravlinson ise tehalkle bize cumhuriyet idareden, hilfetin ayrlmasndan, merkezi hkmetin stanbuldan kmasndan bahsediyor ve evvel M. Keml Paa ile de grmeye hahekr iken son gnlerde ii tavsatyor. Bir ta raftan da Amerikan mandas fikri yine kurcalanyor. Halbuki stanbul da Meclisi Mde Sivas Kongresi esasn kabul etmi ekseriyeti kahire ile almak zere bulunuyor. Meclise ehemmiyet vermeyerek birka in sann kararile uradmz akbetin gya vahametini temizlemeye ura yorlar. Milletten ilham ve kuvvet alan bir Meclisten habersiz i grmek arzusu ne byk tedbirsizlik. Buna smetin nasl cret ettiine hayret ediyorum. Bu arkadan bir an evvel Anadoluya geip mnhal bulunan mhim mevkileri igal etmeleri ahslar iin de pek elzemdir. Bunu Fev zi Paaya defaatla sylemitim. Ne gariptir ki Fevzi Paa heyeti stan bula avdetten sonra smet Bey bu ifreyi yazyor. Mnhaltmz pek ok ve mhimdir. Her kolordu, her vilyette de byledir. Ordu mnhalt iin
Heyeti Temsiliye ile, Harbiye Nazr Ceml Paa ile muhabere etmi, bana da Harbiye Nezaretinden gelen cevab aynen yazarak mtalam soruyordu, ylece yazdm:
Erzurum: 1/1/1336 20. Kolordu Kumandanlna C. 26/12/1335 Heyeti Temsiliyeye. Zabitann taralara evki hakkndaki mta la! lileri pek musiptir. stanbulda akta mera ve erknharp zabiti var. Ltfen bir miktarnn da bizim kolorduya gnderilmesine dellet buyurulsun. Erzurum kol ordu ahzaskeri mnhal, kolorduda mevkii mstahkem erknharbiyelerinde bir tek zat vardr. Bir senedir Trabzon mmtakasndaki 3. Frka erknharpsizdir. Mezunen. gelen birini kendiliimden nasp ve tyin ettim. Btn kolorduda tek bir topu alay kumandanm yoktur. Piyade kumandanlklar da kmilen mnhaldir. Doktor ve bay tara ihtiyacmz oktur. Muktedir mera ve zabitamn taraya karlmadndan maada meiunen stanbula gidenlerin yz elli bei de stanbula yerlemi olduunu arz eylerim Kzm. Karabekir
banda ve hatt Kolordu kumandanlklarnda olanlar bile bugn iin ksmen pek zayf insanlar. Mesel 31/12/1335 tarihe 13. Kolordu Kumandan Miralay Cevdet Bey Harbiye Nezaretine yazp bir suretini bana gnderdii lyihasnda Diyarbekir mntakasmm Fransz mmtakai nfuzuna dahil olduu, baz istihbarat ve istidll attan da Van, Bitlis ile Mua kadar Ermenistan Cumhuriyetine verecei muhtemel grlyor, ngilizler de Srt livasn alarak Bitlise kadar uzanarak Ermenistanla hemhudut olmak istemeleri muhtemeldir. Bu gibi hallerin mmtakamda pek byk galeyan mucip olmas muhtemeldir! Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi nelere karar veriyor, daha dn yazyorum ki En kk bir parann be Ermenilere verilmesi mesele si ortadan kalkmtr. En tehlikeli bir mntakadaki bir kolordu kuman dam Felket karsnda galeyan olmas muhtemeldir diye lyiha yaz yor. mitvar olduumuz deerli arkadalarmz da stanbuldan km yorlar. Kolordu kumandann ve Erkmharbiye Reisini ikaz iin Hk metimizin maneviyatn kuvvetli bulundurmak lzumu olan bir zaman dayz. Ermenilerin deil Bitlis, Mua kadar uzanmalar hududumuza, kadar dahi gelmeleri gayri mmkndr. Btn yas altklar halde ancak Ar asa kadar hkim olabmilerdir. Ermenilerle hududumuz ara snda mteaddit islm ievai.fi rnlk teekkl etmitir. diyerek Erme nilerin son vaziyetini de bildirdim. imdiye kadar bir kar yer iin mil let ve ordu kan dkeceini barp dururken btn arkn felketi kar snda Halkn galeyan muhtemeldir gibi berbat bir cmlenin bir kolordu kumandannn azndan Meclisi Mebusan alrken kmas her halde lehimize br vaziyet deildir. Bunun iin Erknharbiyei Umumiye Reisi Cevat Paaya da vaziyeti izah ve unu ilve ettiin: Bu memlekete her trl felket veya saadetleri Dahiliye ve Harbiye Nezaretlerinin nasp
ve tyin ettii insanlar getirmi ve yine de getirecektir. En metin ve emin olmas lzungelen arkn bir ok makamatnn maatteessf cis ve asab bozuk veya pheli eilerde braklmas ile ihzar olunan felketi . bir daha hale ve tarihe kars olan vazifei vicdaniyemizi ifa iin durbin olduunu yakien bildiim zat samilerine arz eyliyorum. 12 tarihli ce~ vapta: Mezkr kolorduya evsaf lzirneyi haiz kimse bulunup gnderilmsdii, buhranl bir an zuhurunda emir ve kumandann Frka kuman danlarndan Kenan Beye devri teemml olunmakta bulunduu beyan edilmekte ve kymettar ikaznza teekkr ederim denilmektedir. Erme nilerin mufassal vaziyetlerini aynen yazyorum. slm ralar arasnda irtibat vardr. Ermenilerin slmlar katliam etmelerine mukabil Sar kam, Kulp, Zengibasar, erir, Nahcivan, Azerbaycan tekilt islmiyesi mttehit bir cephe tekil etmilerdir. Aralarndaki tesante tabii muavenet edilmektedir.
ifreli telgraf ve tahrirat Harbiye Nezareti Celitesine % 3, 13, 12j, 20. Kolordu Kumandanlklarna Erzurum: 4/1/133(1
,
t
30/12/1335 tarih ve 721 No. Iu ifreye lahikadr: 1 Mtareke mucibince ktaatmz tarafndan tamamen tahliye ve terk edil dikten, sonra Ermeni igalim ve zerlerinde Ermeni hkimiyetini kabul etmeyerek mteaddit hkmeti muvakkate ve mill ralarla idare edilmekte olan ve bugne kadar Ermeniler tarafndan, deil idarei hkmet ve temini asayie, henz igale bile muvaffakiyet elvermeyen hududumuza mcavir menatkm hududlarile resasm Kolorduca mevsuken tedarik edilen malmata gre zirde arz eylerim. Ayn gayeye vsul ile mukaddes bir emel addetmi olan mezkr mill hkmetler arasnda k a ti bir vifak ve ittihad mevcut olduu da cmlei istitlatmzdandr. Hudut tarifat 1/420000 mikyasl Rusa haritaya nazaran arz edilmitir. Mezkr mevakiin ekserisi ayn mikyastaki rusca haritadan tercme edilmi Trke 400000 mikyasl haritalar da da bulunabilir. a) Ordubad, Nahcivan, ahtaht, ol ve havalisi Azerbaycana iltihak ve r tibatn iln etmi olan Nahcivan hkmeti ismiyesi elindedir. b) ark Nahcivan hkmeti ile imalen (Bykvedi - Kkvedi - Aras neh ri - Harabekeln - Amyatzinik - Verst cenubunda kin Hatun A -H ), garben (Aras cenubunda Dize-Cennetabat - Urguf) ve cenuben Mevleti Osmaniye hudutlar dahi linde ahtatile Cengizbeyin riyfet ettii bir ra vardr. Mezkr mevki ra hudu duna dahildir. Arasn imalinde ve Erivan ile Amyatzen arasnn cenubunda (Tekkebt, Ardat, Hac lyas, urlu, Handar, Necli, Sarbanlar) islm kylerini havi Zen gibasar namile maruf mmtaka dahi Cengiz beye tbi olarak islmlar elindedir. B a mntakaya da Erivann yedi Verst mesafesinde olmasna ramen Ermeniler gireme milerdir. 2 Mezkur hududun ml ve garp akam karsnda Aras cenubunda yalm? (Amyatzin istasyonu - Aras cenubunda Sleyman abad - Taburun - Karaky Halkal - Kllk - .Aras Nehri) hattnn dahilinde kalan parada Ermeniler tutun maktadrlar ki bu bu mmtakada dr kasabas ve drn Acuyatzin ve Revana giden osenin getii Markara kprs mevcuttur. 3 Sarkan (Devleti Osmaniye hududunda engel geidi - Halkal - Kllk -
Srmeli), imalen Aras nehri ve nehrin imalinde Karada silsilesi, garben Kazmamn 8 verst arkndaki Kzl Kilise ky ve bu kyden cenuba imtidad eden hat ve cenuben hududu Osmani dahilinde kalan ksmda Kulplu amil Bey ve rfekas icray hkmet etmektedir. Mezkr mevaki ra hududu dahilindedir. Merkezi Kulp kasabasdr. 4 Sarkan amil Bey ras, imalen (Aras pehri - Hartcans - alolu), gar ben (Staaen hududlan dahilinde Pozat dahilinde Pozat karyeli Bekir Beyin ras vardr. Bu rann imalinde Zebart da, Kuyruk da, Gilyan tepe, Saat veren) mmtakasmdaki ahali ra tarafna ekilmi ve bu nuntaka Ermenilerle ra ara snda bitaraf kalmtr. Mezkr ra mmtakasmda Aras nehrinin cenubunda yalnm Kazman kasabas Ermenilerin elindedir. ' 5 Mezkr bitaraf mmtakamn imalinden itibaren Bekir Beyi rasnn garp hududunda (Karakurt, Armutlu, Baky) ve alolu kyleri Ermeniler tarafnda kalmak zere Oltu hududunda Allahuekber dandan cenuba doru Emirhan silsi lesi Hseyin Aabum da, Hamarada ve Soanl silsilesi hudutlarnn dahili Er meni ktaatnn taht nfuz ve igalindedir. Kolordumuzun ran hududundan Karadenize kadar uzanan mntakas dahilinde yalnz bu mntakada Ermenilerle doru dan. doruya temas vardr. 6 arkan Soanl da karsnda (akrbaba da - ermik - Allahuekber da ~ Arsenik - Mueh - Tekirda) imalen (Panskerdiulya, Hamas, Oltu ve Ar dahan hududu), garben ve cenuben hududu Osman sahas dahilinde Oltu hkmeti rauvakkaesi Oltulu Ziya Bey ve rfekas riyasetindeki ra tarafndan idare edil mektedir. bu hkmeti muvakkate, hududunu Resasmdan rtll Bill, Pans* kertli Cafer avu; Eyp Pao gibi zevatn kumandalarnda milis efradndan mte ekkil mfrezelerle mdafaa etmektedir. 7 Mezkr hkmet ve ralarn yerlilerin at ve piyade tekiltlan vardan 8 Kars ehrinde Ermeniler hkim iseler de etrafndaki Akbaba, Zarad, al dr havalisindeki islmlar imdiye kadar ilerine hic bir Ermeni sokmamlar ve mez kr havalide meskn Malakanlar ile ittifak vcude getirmilerdir. 9 Nezareti celileye ve 3, 12, 13, 20. Kolordulara arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Bu muhaberatn cereyan ettii gnlerde Heyeti Temsiliye ile de mhim bir muhaberemiz oldu. Garpteki arkadalarmz Kuvvayi Milliye nam ve ekline pek bel balyorlard- Bu namn, benim bouma gitmeme sinden dedi, zabturapt mahvedecek Kumanday sarsacak, sz ayaa, dreceinden korkuyordum. zmir mmtakasmda Yunanllarn mi*l ordular da kalsa bunu def edecek ordumuzdur. Kuvvayi Milliye tekilt,
zararldr. Biz Yunanllarla kar kargya kalnca mesele pek basittir,. Ordular hkmet muntazam plna tahrik eder. Mes'ele Avrupamn te merrd ve hkmetin de henz stanbuldaki vaziyette bulunmas zama ndr. Bu iki kk birbirinden ayrmaldr. te muhaberatmz aynen un lar d r (1)
(1) Kuvvayi Milliye hevesi vcut buldu. Nihayet mazarrat fiilen grld Ordu erke Ethem kuvvayi milliyesile msademeye mecbur oldu. Bu husustaki tekilt ve teferruat iinde bulunan arkadalarn vesaikinden okumaldr.
15. Kolodu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine 1 Yunanllar, zmir ve havalisinde mill bir ordu vcude getirerek Paris Sulh Konferansnn, tahliyeye karar vermesi halinde dahi isyan ederek igale devam etmeye karar verdikleri bundan baka Yunanistamn da imdiden zmiri resmen il hak merasimine hazrland anlalmaktadr. 2 Byle bir hale kar btn kuvvei vastamzla Yunanllar vatanmzdan tard etmek zarureti karsnda kalacaz. Elyevm cepheyi tutan Kuvvayi Milliyenin yalnz bana byle bir hareketi intac mteessirdir. Binaenaleyh, tideki tarzda hareket lzmdr. 3 14. ve 12. Kolordular heyeti umumiyes kmil en zamann Iulnde su reti zahire ve resraiyede hkmeti merkeziyeye kar alakasn keserek Kuvvayi mil liye ekil ve suretini iktisab edecektir. Mezkr kolordularn umum Izrnir cephesi ge risinde bulunan frkalar tertip ve tanzim edilecek, bir pln dahilinde harekt lzimeyi icra edecektir. Ona nazaran frkalarn mmkn olduu kadar seferber mevcu duna ibl lzmdr. 3 14. ve 12. Kolordular heyeti umumiyesi kmilen zamann hullnde sure ti zahire ve resraiyede hkmeti merkeziyeye kar alkasn keserek kuvvayi milli ye ekil ve suretini iktisab edecektir. Mezkr kolordularn umum zmir cphesi geri sinde bulunan frkalar tertip ve tanzim edilecek, bir pln dahilinde harekt zimeyi icra edecektir. Ona nazaran frkalarn mmkn olduu kadar seferber mev cuduna ibl lzmdr. 4 Ktaatn seferberlii hususat sairedeki noksanl ikml iin imdiden icab eden tedbir ve tertibata tevessl olunacaktr. 5 bu telgrafn vasl olduunun ve bu babdak mtala! lilerinin senan bildirilmesini rica ederim. Heyeti Temsiliye Namna Mustafa Kemal 6 12., 14. Kolordu Kumandanlldanna, Refet Beye yazlm ve 20. ve 15. ve 13. Kolordu Kumandanlklarna berayi malmat keide edilmitir. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Cevabm:
Zata Mahsustur. Ankara'da 20. Kolordu Kumandanlna
Erzurum.: 3/1/1336
Hey eti Temsiiiyeye: Yunanllarn zmir ve havalisinde mill bir ordu vcude getirerek Paris Sulh Konferansnn tahliyeye karar vemesi halinde dahi igal ve mukavemete devamlarna mukabil yaplacak tedabir hakkmdaki 31/12/1335 tarihli ifreli tamim zerine bervechit nkat mhimme etrafnda arz malmat eylerim: 1 Sulh Konferans zmirin tahliyesine karar verirse o zaman Yunanllarn v cude getirecei mill ordunun ksm azami phesiz ki yerli Ramlar, Adallar, M a-
kedonyallar tekil edecek ve kumanda heyetlerile bir ksm da bilfiil Yunan ordu sunun mrettebatndan ibaret olacaktr. Byle li bir karar karsnda bizim taraf mzdan meseleyi takip edecek Kuvvayi Milliye deil Osmanl ordusudur. Kuvvayi Milliye o zaman ikinci derecede ve ordunun, emrinde kalr. Kolordular Hkmetin resm ve muntazam bir pln dahilinde Aydn vilyetini tekrar igal harektna ba lar. Kuvvayi Milliyeye bahusus vazifeler verilir veyahut da muntazam ordunun ik ml hidematm ifa eyler. 2 Fakat Avrupa eski plnlan vehile snir vilyetini velev daha mahdud bir esasta olsun Yunsnistana verirse byle bir vaziyette imdiye kadar olduu gibi u raacak ancak mill ordudur ve bu mill ordumuzu civar kolordularn ksm kllileriie takviye eylemesi pek dorudur. 3 Kolordularn btn ekil ve mevcudiie Hkmeti Merkeziyeden fekki irti bat ile mill orduya mnkalip olmas zirdeki byk mahzurlar inta edecektir: a) Hkmete isyan ve gayri mesul eklini almas memleketin ahvali dhiliyesi nin dahile ve harice kar fenalamas, b) Bu. kolordularn tahliye edecei mmtakaiarm tesis ve muhafaza! asayi iin hkmeti merkeziye yeni tekilta mecbur kalaca cihetle buna hi bir vehile dev letin msade etmeyecei ve bu cihetle o mmtakalarn ancak ordu kuvvetile tutulsa asayiinin bozulaca, c) Kuvvayi Milliye bu kadar vsat kesbedince vekayii mthi surette artacaktr. zaptrapt sarslacak ve firar
d) Payitahttan hazinei devletten gelen ve gelecek olan, paralar ancak munta zam bir ordunun muntazam levazm heyetlerinin kontrol ve mesuliyeti sayesinde emniyet ve idareye mazhar idi. Kuvvayi Milliye ise hkmet ve devairi maliyei dev lete kar byle bir intizam ve mesuliyeti temsil etmeyecei cihetle hazinei devletin, muavenet ve muamelesi bittabi inhitat ve naariye decei, 4 - Bu mlhazata binaendir ki zamann hullnde 12., 14,, 20. Kolordunun tekilt ve ekli resmisi ve hkmeti merkeziye e olan irtibatna halel gelmeden ks m kerile Kuvvayi Milliyeye muavenet ederler. Menzil ve levazm vesaire gibi tekilt ve tertibatn imdiden ona gre gzel bir intibaha uramak suretile ihzar ve bu vehile mill ordu gerisinde daima kuvvetli bir tekilt ve kuvvetli menabi de polan bulundurulmas, 5 zmir hakkmda ikinci maddede arz ettiim tarz hal vaki olursa o saman Devletlerin hkmetimize karg alacaklar vaziyet ve yapacaklar zecir ve tazyik derecesi ve muhafaza! hudut ve asayi namile terk ve teklif edecelderi ordunun ekil ve miktar bittabi imdiden kestiriiemedii cihetle bu gibi ahvalde dahi tedabiri ekil ve derecesine tesir edebilir. Herhalde byle bir tazyik bilhassa Marmara deni inde bahr bir ablukaya kar Dersaadetien kmas lzm gelen menabii mhimmenin imdiden sureti mahirane ve mahremane ile ve mteaddit istikametlerden Anadoluya ekilmesi lzmdr. Bugnk vaziyet ve takdirata kar rnutalayi clzi bundan ibarettir. 15. Kolordu Kumandam Mirliva
Kazam Karabekir
Denikin ve boleviklerin harektna ait gelen malmat makamlara ve ktaata bildirdim. Aynen udur:
Harbiye Nezareti elilesi ne 3., 13., 12-, 20. Kolordu Kumandanlklarna ,
1 Azerbaycandan alnan 24/KnunueweI/1335 tarihli bir haberde Bolevik lerin her yerde galebe ald ve Denikinin bozgun halinde her tarafndan ricat etsti bildiriliyor. Ayrca gelen husus bir haberde de Petrofskun imalinde Kzlar ehrine boleviklerin taarruz etmekte olduklar bildirilmektedir. 2 Batumda mnteir slm Grcistan gazetesinin l/Knunusani/1920 tarihli &shasmda malma ti tiye grlmtr: a) Gnll ordu bakumandannn riyaseti altnda gnll ktaat kumandan lar fevkalde bir itima akdederek vaziyetin vahametinden uzun uzadya bahis etmiler ve ecanibin karmamas artile yeni teekkl ve teesss eden hkmetlerle Mizakerata ibtidar edilmesine karar vermilrdir. b) Batumda Harkof, Poltava, Rostof, Kiyef, Novoerkask vesaire ehirlerden Jaicret eden muhacirleri iskn edecek mebani kalmamtr. c) Denikin tarafndan 56 yama kadar olanlarn taht silha alnmas iln adimitir. d) Kazak kitleleri cephei harbi terkle evlerine gitmekte ve bir oklan silhla rn da beraber gtrmektedirler. 3 Bir ay mtecaviz zamandanberi alnan malmat, boleviklerin kat' ta arruzlarnda devamlarn ve Denikinin de her tarafta perian olduunu gsteriyor. Denikin, geen sene de ayn vaziyete dm ve fakat o zaman tilf ordularnn kuvvet ve kesafeti sayesinde kendisini bugn dahi tehdit etmekte olan ayn tehlike den kurtarabilmi idi. Mezkr tehlikenin bu defaki tekerrrnn Dveli Mutelifs ve mareke iin pek mhim ve m kil bir mahiyet iktisab ve ihdas edecei phe siz ve Kars ile Batumdaki seri ateli eslha ve mhimmatnn ngilizler tarafndan Novorosiskiye gnderilmesi calibi dikkattir. u sralarda bilhassa payitaht matbua tnn mttehit ve azimkr bir lisan ile idare ve intiarnn ve milletteki hkim ru< Jum her tarafta yekvcut olarak her suretle irae ve izharnn idamesine muvaffaki, yet temin edildii takdirde millet ve memleketimizin istiklli mukaddesini kfil eefli bir sulha mazhariyetin muhakkak bulunduunu arz eylerim. 4 Nezarete ve Kolordulara arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kazm Karabekir
Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml Paadan 7 tarihli 8 de ge len iki ifreye gre: Yunanistan hkmeti, Rumi arm sene basma tesadf eden 14/Knunusanide, mesuliyeti kendine tevecch etmemek zere, z mir'in Yunanistana ilhakm tacil maksadile, yerli Rumlar tarafndan ms takil bir hkmeti milliye vcude getirilmesine alyor. Yunan ktaat nn da bu hkmete iltihakla katliam ile Trkleri hicret ettirecekleri'an laldndan her tarafta muazzam mitingler yaplarak tilf ve Amerika Mmessillerine bu istihzaran protesto edilmesi isteniyor. tilf devletle-
T namna yaplan Yunan igalinin yama, rza taarruz, katliam gibi vah ilikleri hl devam etmekte bulunduunu Mtelifin tahkik heyetleri de itiraf ettiini, bu halin temadisi halinde milletimizin vesaiti muhtelifeye mracaata, mecbur kalaca, bunun ise selmeti cihan iin tehlikeli ola ca ve bundan terettp edecek mesuliyetin dorudan doruya igali ter tip eyleyenlere raci bulunaca, Anadoluda ikinci bir Makedonya ihdas na msaade etmeyeceimizi, bu hakszln bir an evvel tashihi ile igalin refi gibi esasatm miinderic olmas tavsiye olunuyor ve eer Rum hk meti mliyesi teekkl ederse her tarafta muazzam mitinglerle edit pro testolar yaplmas taleb olunarak, Aydn Cephesi Kuvvayf Mliyesini fi ilen protesto mahiyetinde olmak zere, bir taarruz yapaca bildiriliyor. Selmeti cihan tehlikeye koymak elimizde ise imdiye kadar neden duruyoruz! Bizim iin en byk nimet Yunanllarla Ermeneri yalnz braktrabilmektir. Bu gibi teebbsler bkis cihan aleyhimize kaldrr. Bu cmleyi anlamadmdan Heyeti Temsiliyeye 8 de yle sordum: z mir igalini ve yaplmakta olan istihzarat protesto etmek zere heyeti merkeziye tarafmdan Dveli tifiye mmeslerine yazlmas bildiri len mevad arasnda (Bu halin temadisi halinde milletimizin vesaiti muh telifeye mracaata mecbur kalaca, bunun ise selmeti cihan iin teh likeli olaca) kaydndan murad ne olduunu, 11e gibi vesaite mracaat edilecei ve bunun selmeti cihan iin nasl bir tesir yapaca anlala mad. Bu hususta izahat ita olunmasn ve bu suretle yaplacak ie evvel mirde bilerek balamaklmn teminim rica eylerim. 12 de gelen 11 tarihli cevap: Vesaiti muhtelife kaydnn her trl tefsirata msait olmas ve bunun AvrupalIlarn en korktuu katliam, boleviklerle ittilad gibi mnay mutazamnm olmas ciheti!e berayi tahvif bu gibi bir kaydn protestoda bulunmas Dersaadette zmir Mdafai Hukuk Hey eti Merkeziyesiin teklifi zerin muvafk grlm ve tamim olunmu tur efendim. Daha boleviklerle temas olmadan bu gibi bir tehdid hususile zmir hakknda alnan malmat doru deil ise - ne dereceye kadar muvafktr. stanbuldaki zmir Mdafaai Hukuk Keyeti ile ilgili malmat ve buna mukabil tedbirler haberinin aym menbadan bir mksad mahsusla verilip verilmedii ayan tetkiktir. Meclisi Mebusan almak zere, i banda mali miiliyeyi kabul etmi insanlar hkmet halinde. Herhangi msbet vekayi karsnda yaplacak teebbsler, haber alnm, millette galeyan has olmu diyerek iyi bir tesir yapabilir. Fakat zan ze rine ar tehdidlerin hkmet ve meclise ramen Heyeti Temsiliyenin fa aliyette olduunu gstererek kuvvet kudret menba hakknda suitesirler yapaca phesiz olmakla beraber, selmeti cihan tehlikeye koyacaz diye efkr umumiyeyi aleyhimize evireceimiz de muhakkaktr. Bunun iin ben mmtakama bu tamimi yapmadm. Ve Heyeti Temsiliyeye unu yaz dm: zmir hakknda sylendii gibi bir teebbs de grlmediine na zaran bizi hatal yollara sevk isin yaplm propaganda olduu anlald.
Ankarada 2. Kolordu Kumandanlna. C. 11/1/1336 Heyeti Temsiliyeye: Milletin gsterdii azim ve selbet ve bunun icab ettirdii fiiliyat karsnda Dveli tilf iyenin nazarlar phesiz tslavvl et mi ve pek mhimmi matbuat ecnebiye mlk milletimizin istikll ve masuniyeti zemininde aleddevam yazlar yazmaya balamtr ki bu tahavvl ve hrmetin es bab bittabi zahirdir. Biz azim ve sarmzla hukuku safihamza riayet ve hrmet celb ederken Avrupay tahvif .vcîzab ve Avrupanm hain olan izzetinefsini kesreylemek gibi hususat imdiye kadar yapmadk. Binaenaleyh tezahrat ve tesirat ne e kilde izhar edilirse edilsin en byk meselenin halli ile itigal olunan bu mhim gnlerde Avrupa êfkrm ve matbuatn yine aleyhimize icaleye saik katliam ve boleviklerle ittihad gibi meaniyi mil mracaat bendeniz hi de musip grmyo rum. Btn Avrupa matbuat ve efkr umum iyesi boleviklikten mteneffir durur ken ve Amerika Hkmat Mttehidesi Boleviklik memleketlerine sokulmamas iin en edit tedabir ve tahribat elyevm yapmakta iken bizim vaktiie arz ettiim ve biivcuh mutabakat efkr hasl olduu vehile henz hi bir vehile temas ve irtibatta dahi bulutmadmz bolevik ihtisasatie uramamz ve bununla Dveli tilfiyeyi tahvife kalkmamz iyilikten ziyade fenalk vermesinden korkarm. Binaenaleyh bu fikirler zerinde hi bir taraftan mracat olunmamas mtalasnda olduumu arz ederim. ,, Kzm Karabekir
1 de Mustafa Keml Paadan tideki ifreyi almtm:

Mstaceldir. Ankara: 5/6 - - 1335
Erzurum Heyeti Merkeziyesinden 26/12/1335 tarihile alman ifrede valinin: harekt miiliyeyi lekedar etmek zere el altndan alt, tehcir ve takyl! filim den dolay haklarnda ahzgirift mzakeresi sadr olan Eblaindli Cafer Arslan vesairenin hkmete civar* bir hanede iskn ettirildikleri, Shhiye ve Polis Mdrleri nin, Jandarma Alay Kumandam ve Evrak Mdrnn bunlarla gece gndtb? hali te masta bulunduu ve valinin tesirile aleyhlerinde ahadette bulunacaklara mahkeme de tebdili lisan ettirilmee urald ve bu gibi gayri kanuni ahvali Mdafaai H u kuk Cemiyetine atf eyledikleri ve maznunlarn Heyeti Temsiliyenin kendilerine za hir bulunduuna dair bil pervezane iaatta bulunduklar, valinin teden beri fkara sfatile hkmetin srtndan kan emmeyi sanat ittihaz etmi br takm tufeyli insan lardan mrekkep bir parti tesisine alt, her vesileden bilistifade harekt miili yeyi nazar millette kltmeyi bir gaye edindii ve hkmete istinsd eden bu men fi grubun seyyia ahvalinin Orduya ve cemiyete istinad olunmakta bulunduu mufassalen tadad edilmekte cemiyetin muhafaza! nezahat ve meruiyeti iin talimat taleb olunmaktadr. Kendilerine icabna tevessl olunduu ve neticeye intizar eyle meleri cevaben bildirildi. Keyfiyetin lyk olduu ehemmiyetle tahkik ve tetkikile mtalat samilerinin i anna muntaznz efendim. Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Bana bu hususta hi mracaat olunmamt. Mdafaai Hukuk merkezile grtm. Daha Mustafa Keml Paann Erzurumda iken Ebll-inH li Cafer ve arkadalarsle temasta bulunarak, Frka Kumandan Ha Mt Bey vastasile icabnda herhangi bir icraat iin - mesel birini ldr mek - gibi emrine made bulunmasn temin ettiini ve daha o zaman ilk icraat olmak zere J U laziz valisi Ali Galibe saldrldm, bu adamlarn Erzurumun kabaday takmndan olup ttihad ve Terakki zamannda e tecilikle bir ok servet topladklarn izahla imdi de Heyeti Tfemsiliyemn fedaiyiyiz diye Mdafai Hukuk tekiltna tegailbe yelteniyorlar ve Frka Kumandan Halit Beyle de irtibatta olduklarndan orduya da men subiyetlerini ilep sryorlar, sizin aleyhdar olduunuzu biliyoruz, bu gibi uursuz insanlarla mnasebetin fenaln anlatmak iin heyeti tem , siliyeyi ve bilhassa Mustafa Keml Paay ikaz etmek istedik, dediler. Kendilerine anlattm ki mesele kartrlmtr. yle tahlili lzmdr. Evvel hl. Elviyei selse ve zmir havalisinde katliamlar olurken teh cir ve takdil mese]esinden dolay herhangi bir vatandamzn mesuliyetinden bahsetmek byk bir hatadr. kincisi vali ve hkmet erknnn nasl bir aciz iinde bulunduunu bilmemek byk bir yanltr, ncs bu gibi ikyetleri evvel birlikte tetkik ve tahlil ederek Heyeti Tem-, siliyeye lzumlu olan ksmn yazmak ve bu suretle maksad kartrma mak pek lzmdr. ikyet olunan adamlarn heyeti temsiliye veya ku mandanlarla temas hl devamdadr, herhangi gayri meru bir vazife teklif olunacak mdr ? Bunlara dikkat olunmal, beyhude yere krgnlk olmamaldr. Cafer ve rfekasm icabnda meru bir halde istihdam, mmkndr (1) diye icab edenleri ikaz ettim. Uzun uzadya Hey'eti Temsiiiyeye yazmann doru olmadn sylediler. Ben de unu yazdm::
. 20. Kolordu Kumandanlma
Erzurum: 3/1/1336
Heyeti Temsiiiyeye. C. 5/6-1-1336. Gerek Erzurum heyeti merkeziyesinin ve gerekse Hoca Raif Efendinin ahvali mahalliyeden ikyetleri srf meb usluk intiha bnda araya giren ve her yerde zuhuru tabi olan hisiyattr. Hkmetin Kuvvayi Milliyeyi zaafa drecek kuvveti yoktur. Bilkis kendi acz-i mutlak iindedir. Heyeti merkeziyenin doruca -malmatm lhik olmadan- heyeti lilerine mra caatnn doru olmadm kendileri de anladlar. cab eden hususat tahkik ve icabnn icra edileceini arz eylerim. Kzm Karabekir
8 de gelen bir ifrede Rauf Beyin Istanbulda Meclisi Milliye gitmesi, lzumuna Heyeti Temsiliyece karar verildii bildirilerek bu husustaki
(1) Yeil ordu mensubininden bir mfrezeyle bunlar Ankara muhitinin isya. ettii zaman garbe gndermitim. Hayli hizmetleri de oldu. W
B* flit;
rey ve mtalam soruluyordu. Rauf Beyin gitmesinde Kuvvayi Milliye iin tehlike deil kuvvet vard. Bunu zaten Sivasta iken mnakaa ve hal etmitim. Soru ve cevabm aynen kaydediyorum:
Ankara: 7/1/1336 Gayet mstaceldir, tehiri mucibi mesuliyettir. Erzurumda. 15. Kolordu Kumartdaru Kazm Karabekir Paa Hz. |ii:: 1 Ankaraya gelen mebuslarla hasl olan temas neticesinde Meclisi Millide bizden birimizin bulunmas zarureti anlalmaktadr. Esasat milliyemize sadk kuv vetli bir grubun tekili ancak bu suretle olabilecektir. Aksi takdirde btn emekle rin heba olabilmesi taht ihtimle girmektedir. Bunun iin Heyeti Temsiliyece Ra uf Beyefendinin Meclisi Mill kadnda Dersaadette bulundurulmasn muvafk ve zarur mtala etmekteyiz. Bu babda bir karar ittihaz edilmek zere rey ve mtalai devletlerinin isanm rica eyleriz. 2'^ Konferansa davetimiz halinde gidecek sulh murahhaslar meyannda kezalik Rauf Beyefendinin bulunmas hakkmdaki mtalai lilerini ayrca istirham ey leriz. Heyeti temsiliye namna Mustafa Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Cevabm:
Gayet aceledir. 20. Kolordu Kumartdankma Hey eti Temsiliyeye. C. 7/1/1336. Rauf Beyefendinin Meclisi Millide bulunma s ve sulh murahhaslar meyannda bulunmas muvafk ve faidelidir. Meclisi M ebusanda byk bir kuvvet olaca gibi harekt milliye dolaysile. sulh muahedenamesinde imzas ecnebilere daha mitbah olur. Meclisi M ebusanda riyaset veya riya seti saniye gibi bir vaziyetten daha bidayetinde rrctenip bulunmasn muvafk bul duumu dahi arz eylerim. nk byle bir temayl eer rey kazanlmazsa, mevkiini sarsar, eer kazanlrsa kuvvetli muarzlar hasl eder. Rauf Beyefendiye ve rfekayi kirama bu vesile ile arz tazimat eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir Erzurum: 9/1/1336
Ingiliz zabit niformasile Erivandan Bayazt tarikile Makya biri gemi. Ravlinson bana haber vermediinden bunun, ngilizce bilen mat ru bir Ermeni olacan tahmin ettim- Derdest emrini verdimse de he rif gemi gitmi. Dier bir haber de Nsturilerin ngiliz niformasile Van vilyeti cenup ksmlarna taarruz edecekleridir. ngiliz niforma sn suiistimal edenlere kar atele mukabele emrini verdim. Ravlinson da ikyette bulundum ve ate emri verdiimi tahriren yazdm. 10 Knunusanide Erzurum ve Beyazt mebuslanm Erzurumdan me rasimle yola kardk. ntihabat dolaysile muhafazakr takm muber olduundan' bulunmadlar. Bugn tesbit ettiimiz Rusya vaziyetini ta-
mm ve makamata bildirdim. (5. maddedeki ahvale gre mtalam da yazdm.)

Acele
,
Harbiye Nezareti elilesine 3, 13, 12, 20. Kolordulara
Erzurum: I0 /1 /3 3 6
1 Boleviklerin Petrofskun imalinde Kzlar ehrine tarruz etmekte oldukla rina dair mevsuk bir menbadan alnan 24/12/1335 tarihli bir haber 7/1/1336 ta rihli ifrede arz edilmiti. 2 Bugn gelen 17/Terinisani/1335 tarihli nim resm Azerbaycan gazetesinde ise zirdeki malmat okunmutur: a)Denikin ordusunun arkasnda zuhur eden Yeilordu tarafndan Karadeniz sevahili, Novorosiskinin 200 kilometre cenubu arkisinde ve Bahrisiyah sahilinde Suiya kadar igal edilmi, Malikop ehri arknda Labinski ve Novorosski imeli arkisinde demiryolu zerinde Krimski 1 ehirleri zaptounmutur, Zabtolunan bu yerlerin hepsinde ralar tekil edilmitir. Ahali ra hkmetleri ile hsn alka dardrlar. Yeil Ordunun miktar 70 bin kadardr. ( b) Mahnu ktaat, Denikin arkasnda ve Azak sahilinde (Maryanpol, Berdiyansk, Aleksandrofsk) ehirlerini igal edip Tanmarruk etrafnda bir ok mevakii ele geir milerdir. c) Loit Corc, Rusya meselesi hakknda mhim beyanatta bulunmu ve hu ma yanda Cesaretle diyebilirim ki, artk Bolevizmi hi bir ey ile mahvetmek mm kn olamayacaktr; binaenaleyh, Rusyada sulhu tesis iin bsbtn baka tedbirler ittihaz lzmdr. 3 Mezkr malmat srasnda icraat mhimmesinden bahsedilen Yeil Ordu, geen sene de mevcut ve Kafkasya ve imalinde Denikine karg icrayi faaliyet et mekte iken Denikinin muvaffakiyetli harekt, Dastanllardan Denikine alet ola "baz resanm ihanet ve hyanetleri yznden dalm ve Yeil Ordunun faaliyeti, az mevcutlu, ve ehemmiyeti ciddiyeyi gayri haiz etelerin kk harektna mnhasi kalm idi. Bu kere mezkr ordudan yeniden bahsedilii Yeil Ordunun tekil ve tensik edilerek 70 bin mevcudunda bir ordu halinde ve Denikinin gerisinde icray harekt ve faaliyete baladn gstermektedir. 4 Dveli Mutelifenin Trkiye sulhn tacil hususundaki siyssetleriride g rlen tahavvlt nazan dikkate alnacak olursa bu tahavvlt ve istical ile sen bit ka aylk vekayi arasnda pek yakn mnasebet ve alkalar mevcut olduu tezahr eder. Ezcmle me2kr vekayi srasnda Dabravullann Dastanllara sulh talebinde bulunmalar, Sohumda boleviklik zuhuru, Ermenistamn Grcistana takarrbe a lmalar, ngilizlerin Batumdaki ser ateli eslhay Novorosiskiy e sevketmeleri, Tan gazetesinin Loit Corcun Trkiye meselesi hakkmdaki beyanatndan bahseder ken Amerikann ittihaz edecei mukarrerat bilmeksizin Trkiye ile akdi sulh hak knda verilen karar, gnden gne vahim ve tehlikeli bir mahiyet kesb eylemekte olan bir meselenin icabatndan ileri gelmitir. tarzndaki neriyat ve boleviklerin Kafkasya imalinde yeniden ve kuvvetli bir tarzda zuhur etmeleri, bir ok Kus li manlarm ele geirmeleri bilhassa ayan zikirdir. 5 7/1/1336 tarih ve 1/26 No. lu ifre ile de arz eylediim vehile ahvalin tilf aleyhine fena bir renk almas ve bu kerre Odesann dahi dmesile katibe akdini teklif edecekleri musalehanamemizde muhtelif vesile ve misllerden istifade ederek Ordumuzu tenkise ve muhtelif vesilelerle uratklar halde henz elimizden alamadklar silhlarmz almak isteyecekleri pek ziyadedir. Dveli mezkr enin kat
iv '--,
IS p.'Y- ' E';: ; lit:}] % '\ !i:i: & : ;
bir ihtiya ve mecburiyet iinde bir an evvel akdine altklar miisalehanamemizde ordumuzun silh ve kuvvetini muhafaza etmesinin ve memleketin izzet ve erefile mtenasip mevaddm dere ve kabul ettirilmesinin pek mhim olduunu ve ittihad ve azmi milliyi gsterecek sar ve efal ibraznn ise bu hususta en kymetli messir bir mil olacam arz eylerim. 6 Nezareti celileye ve 3, 12, 13. 20. Kolordulara arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
.
'
i | v '
ir:
Wu i '
f :-
11, 12 Knunusanide mekteplerimizi halk ve hanmlar ziyaret ettiler. Msamere ve ay siyafeti verdirdim. Pek iyi tesirler brakld. 11 de Harbiye Nazr Ceml Paadan Trabzon intihabatmda Halslt Beyin m dahalesi ve Trabzon ahvali hakknda tideki ifre geldi. Fevzi Paa heybetine bu yolda iyilik yapm ve her trl kolaylklar gstermi ol duum halde, bana bir ey yazmayarak Nezarete ikyetlerinden mteessir oldum. Halit Beyin mdahalelerini renmi ve bunun Mustafa Ke ml Paann ifreli muhaberesile olduunu grerek meseleyi yattrmtim. Bunu heyet de ksmen renmiti; artk hkmete ikyet do ru deildi. Bunu iin Heyet hakkndaki malmat cevaben yazarak, Heyetin serbeste Anadoluda nasl dolatn hkmete bdirmek de bana bor oldu. Bu husustaki ifreleri aynen yazyorum:
Harbiye: 10/1/1336 15, Kolordu Kumatdantma Bu defa vazifei teftiyesi hitama ermesi dolaysile Dersaadete avdet eden Fe rik Fevzi Paa Hasretleri Erzurum dan hareketten sonra Trabzon vilyeti, dahilinde ve 3. Kafkas Frkasnn mmtakasmda grm olduu ahvalden zatlilerini haber dar edememi olduu cihetle marnileyhin bu mntakada fena olarak grd bususattan. en mhimmini bervechi zir arz ediyorum. yle k i; imdiye kadar 3. Kafkas Frkasna kumanda etmi bulunan Kaymakam Halit Beyin Frka kuman danl vezaifile kabili telif olmayacak derecede ve br komiteci ruhile siyasetle itigal ederek kendi fikir ve itihad hilafnda bulunanlar cebir ve tazyik eylemek ve intihabatta Kuran ve Selta el bastrmak suretile arzu ettii mntetiplere rey verdirmek ve bu memleketi br ttihad ve Terkki zihniyetinden baka bir zihniyetin idarenin kurtarmasna imkn olmad fikrini ne srerek herkesi bu fikre imleye gayret ve cebir .gstermek gibi teebbsat ve icraat o havali hakknda az ok bir honutsuzluk meydana getirmitir. Herkes itihadnda hr, serbest olmakla beraber asker elbisesi altnda bulunanlarn icihadanm izharda kanun msait olma dmdan pek yakn tanmamakla beraber eref, haysiyet ve vekarm tanr, vazifeyi' hsn ifa eder bir zabit olduunu iittiim Halit Beyin imdi Erzurumda dorudan doruya slhkr nazarlarnz altnda bu kusurlarn tashih eyleyeceine pek ziyade mutmainim. Mumaileyh bu defa frkadan, infikk ederken yapt bu tamimde Yazlan menhus bir emir zerine ayrlyorum gibi bir tbir kullanmtr ki, fakmeti merkeziyenin kendisini yalnz becayi suretile kurtarmak iin yapt teebbsatn adedlerini ve bunlardaki mkilt biraz da tasavvur etmi olsa di Nezaretin. emrini bir emri menhus deil, bir emri necabet telkki eylemesi icab ederdi. Ve esa-
| : :' | : ; i " ' v; . :f j | f | .
sen mafevk makamatn emirlerini madun nakamata tebli edenler hi bir hakka malik deillerdir. < Harbiye Nazn Ceml
Yazdm cevab:
Erzurum: 11/1/1336 Harbiye Nazr Ceml Paa Hazretlerine C. 10/1/ 133 ve 1/196. Maka intihabna silhla mdahale olunduu meselesmu tahkiki 3. Frka kumandan Rt Beye sormutum. Mumaileyhin cevab aynen bervechi zir maruzumdur: Maka intihabnda rvelver ve silhla mdahale vaki olmamtr. Maka intihabnn bir mesele eklini almas srf intihabatta kaybedenlerin taraftar larnn mfeseleyi pek izam eylemelerinden mtevellittir. Ciheti adliyece tahkijfci keyfiyet olunmakta bulunduundan hakikati madde, neticei tahkikatla anlalaca maruzdur. Halit Bey mfrit milliyetperver olduundan Trabzon mmtakasmda ise gzleri hrs ve menfaatle dolu baz kimseler bulunduundan Fevzi Paa heyetinin esasl tahkikat yapm olduunu zannetmiyorum. Trabzonlu mer Fevzi gibi stan bulda Damat Ferit Paa ile yarannn husus talimatile ve biraderi Srmene kaymakamua tesir ve nfuzile ahali namna Erzurum Kongresine itirk eden ve kongreyi mteakip gazetesile misli grlmemi surette vahdet ve mali milliye aleyhinde ze hirler saan ve esasen orduyu datmak fikir ve emelinde olmas hasebile ordu aley hinde de bhtan ve mferretatta bulunan ve elyevm hali firar ve ihtifada olan, bedtynet bir eririn ve onu Trabzonda himaye eden bir erzemei kalile mensubumm Pevzi Paa heyetmi ele olduka zehirledikleri grlyor. nk bu defa Halit Bey aleyhine sylenilen ifadeler vaktiie btn ordu aleyhine ve yine bu ekilde ve aym mahalde cereyan etmitir. Halit Beyin ttihad ve Terakki zihniyetinden bahsetmesi katiyyen zannetmiyorum. Zira o dahi iine dtmz bu halden her daim m teessirdir. Ve yapanlar hayr ile yadetmiyor. Yalnz heyetin bitaraf bir nazarla do lamadm Samsun - Sivas - Zara - Erzincan - Erzurum - Trabzon velhasl her taraf ikyet etmitir. Sivastan heyetle beraber gelirken Zarada ahali doruca ben denize gelerek heyetin kendilerini Mustafa Keml Paa aleyhine tevik ettiklerini ikyet ettiler. Heyet Samsundan Sivasa kadar bilerek bilmeyerek Tekilt Milliye .aleyhtar gzktklerinden haklarnda her tarafta hrmetsizlik bile yaplacakt. Fa kat Fevzi Paa Hazretlerine olan hrmetim dolaysile bilhassa mntakamda gayet sk emir ve tesirlerle kendilerine ihtiramat yaptrmtm. tilf ve Hrriyetten olan lham Beyin katiyyen harekt milliyenin alehtar olduu ve sabk kabinenin zih niyetini tamamile tadn Erzurumda iken Krtlk meselesi hakkndaki fikrinden bendeniz de anladm. Hrriyet ve tilfn esasatmdan biri olan genlik aleyhtarl vazhtan kendilerinde grlyor. Her nasl olursa olsun sabk kabinenin bir an evvel yapaca sulhn harekt milliye ile kim kalmasndan mnfail grndler. Heye tin dier lmiyeden olan zat zaten sena bir ey dnmek kabiliyetinden mahrum dur. Fevzi Paa Hazretlerinin de pek ziyade dkn ve manen bitkin olduumu ve lhami Bey ne derse onu kabul ettiini hayretle grdm. Binaenaleyh byle br hey etin neticei tahkikatnn buna nazaran kabul edilmesini istirham eylerim. Halit Beyin frkamdan ayrlrken verdii emri yevmiyi celp ettiriyorum, tetkik edeceim ve ahval veharektnda fazlalklar varsa slah edeceim. Ancak mucibi ikyet olan byle bir emrinin bendenize gnderilmeden Nezareti celileye isalinin de hsn niyete makrun olmad ve yok yere suinazarlar tevelldne alldn arz eyle rim. Kzm Karabekir
Sivas'tan gelirken Zarada halk, heyetin Mustafa Keml.Paa aley hinde bulunduklarn, hareketim zaman sylemilerdi. Erzincanda Fev zi Paay ikazla, gerek Kuvvayi. Milliye ve gerekse Mustafa Keml Paa aleyhinde bulunmann mucip olaca vahameti bildirmitim; ademi ma lmat beyan ederek arkadalar hakknda mteyakkz bulunacan vaadefcmiti. Esasen fena hallerde maneviyatn abuk kaybeden Fevzi Pa a, milletle stanbul: hkmeti arasndaki vaziyeti de millet azminin bir tarafta tilf kuvvetinin, dier taraftaki mehip ve messir vaziyetlerini grerek manen pek dknd- Ben bu satrlar heyetten bahsederken bile hatratma yazmayarak, yalnz muhtrai takvime not almtm. Fa kat Trabzondan bana husus yazmayarak, Frka Kumandannn emri yevmisini dahi aleyhimize baz ikyetla hkmete isal etmeleri zerine, Nezarete dahi yazarak heyetin gsterdii kiliseyi tarihe mal etmee mecbur oldum.. Halit Beyin eniri yevmisini getirttim cmle udur: 6/12/1335 de gelen ikinci bir emir, menhus ngiliz siyaseti neticesi ola rak 9. Frka Kumandam Rt Beyle becayiimin icra edildiini ve vazi fe! cedideme mbaereti bildiriyor. Menhus kelimesinin emre deil, n giliz siyasetine vasf olduu sarihtir. Bu suitefehhm Harbiye Nezare tine de bildirdim. 12 de. Heyeti Temsiliyeden gelen ifre, hkmetin Dveli ecnebiyeye verdii muhtray ve tehlikesini bildirerek, merkezlerin hkmetin nazar dikkatini celp etmesini tamim, ediyor. Muhtra vakitsiz olduu ka dar da bir manda kabul gibi bir ey. Hayret! ismetin, zzet Paa lyi has esasat dahilinde mdavelei efkr sorduunun haftasnda hkumefen bu muhtray devletlere teblii hayrete deer. Kabineyi tekil eden zatlar, zzet Paa ve smet Beyin hsn mnasebet ve fikir birlii gibi rabtalar gz nne getirilince messirle mteessir olan insanlarn ayn olduunu kabul zarur oluyor. Demek benim 1336 senesinin ilk muhabe resi olan cevabm ve burada rksulu Mahmut Paann da misl geti rilerek Erzurum ve Sivas Kongreleri kararlarn byklerimizin okuma sn tavsiyem bir kuvvetin deil, ahs bir dncenin iniks gibi telkki olundu. Ne yazk ki ayn sradan Fevzi Paa henz Anadoludan avdet etti. Hi olmazsa resikrunzda tuttuumuz Mustafa Keml Paa ile biz bir ka kolordu kumandan arasnda tebellr eden stikll aknn bile her eye kfi geldiini ve aksine hareket edenleri harab edebecek bir kuvvette olduunu grmt. Fakat biz yalnz da deildik. Hdisat ce reyan tabiisiJe halk ktlesini bizimle periiemiti. Hi olmazsa stanbulda toplanmaya balayan mebuslarm yakn itimaim bekleyerek mil letin itimadn almadan hangi kuvvete istinaden byle mhim bir teeb bse giriliyordu. En hkim olduklarn zanneden, mevkii iktidarlar iyi .yapyoruz kanaatile pek byle fenalklar yaptklar gibi kendilerinin hktin deil mahkum olduklarm da er ge grdklerine yakn tarihi mizde dahi ac misaller doludur. te bu muhtraya da millet, cevabn ve~
rerek hkmetin muallkta durduunu cihana gstererek arsmtr. Ajansla tebli olunan muhtray ve heyeti temsiyenin cevabm ve tek lifimi sr asile aynen kaydediyorum:
t -, A j a n s Dn, Babalice, Dveli tifiye mmessillerine sulh esaslar ve suhten sonre Trkiyenin tabi olaca tekilt idare hakkmda bir muhtra tebli etmitir. Muh trada: Hkmeti Osmaniye, Trkiyenin netayici harpten mtevellit vaziyeti eli ni esini tamamile mdrik olmakla beraber harpten duar olunan muvaffakiyetsizliklerin bir milletin adalete ve insaniyet umdelerine mebni mevcudiyeti sijâsiyes hakkn nakisedar eylemeyeceine mutmain bulunduunu ve mtarekenin akdinde hkim olan fikre nazaran imdi akdolunacak muahedenin arkta bir ahdi intizam ve skn temin eylemesi icab ettii, slhatn muntazr neticeye iftirak etmemesi haric ve dahil silsilei ahvalden mnbais bulunduunu teslim etmemek muvafk hakkaniyet olamayaca ve Babalinin tahammlgzar vaziyete sratle nihayet vermek lzumuna mebni arkta bir devre terakki ve mran kadma hdim olan usul idaresini mukteziyat asriyeye muvafk suretle tanzimi samimane arzu ve vasi srarna tabaan Adliye, Maliye ve Zabtaya ait slahata amil ve ekalliyetlerin hukukunu kfil olarak yeni tekilt vcude getirmeye azmetmi olduu ve bu sla hatn temamile tatbikini temin iin hkmeti Osmaniyenin istikllini haleldar ve izzeti nefsi milliyi cerhadar eylemeyecek ekde dveli muazzamadan birinin mu avenetini kabule amade olduunu beyan, ve slahat cmlesinden olarak memaliM Osmaniyede bir heyeti teftiiyei adliye tesisine dair olan lyihann iki nshasn leffen gnderildii ilve edilmektedir. Ankara; 10/1/1336 15. Kolordu Kumandanlna Heyeti merkeziyelere de teblii rica olunur. Hkmetimizin Meclisi Millima kad arifesinde dveli Mtelife mmessillerine itasna istical ettii muhtray ga zetelerde grdk. Bu teebbsten hkmetimizin Tegrinievvel/1335 tarihli taahhdatnn ikinci madesine tamamen muhalif olduunu arz eyleriz. kinci madde Mec lisi Millinin inikadile mrakabei fiiliye balayncaya kadar mukadderat millet hakkmda bir gna ahdi kat ve resmiyeye girilmemesi tarzndadr. Bundan maada ayn tarihli taahhdatn birinci maddesile hkmeti seniyenin temamen kabul et mi olduu Erzurum ve Sivas Kongrelerinin beyannamemizdeki yedinci maddede tyin ve tesbit eyledii erait katiyyen nazar dikkate alnmayarak devletin umura dhiliyesi ve istiklli ile dahi alkadar olabilecektir. Tarz umumide herhangi bil ecnebi devletin adeta himayesine temayl gsterilmi olmas mali milliyeye ve menafii hakikiyei vataniyeye klliyen mugayir grnmektedir. Yedinci madde, mil letimiz, nsan, asr gayeleri tebcil ve fenn, siyas, ktisad hal ve ihtiyacmz! tak dir eder. Binaenaleyh; devlet ve milletimizin dahil ve haric istikllini ve vatan.* mzm tamamiyeti mahfuz kalmak artile altnc maddede musarrah hudud dahi linde milliyet esaslar zerine memleketimize karg istil emeli beslemeyen herhangi dev letin fenn, sna, ktisad muaveneti memnuniyetle karlarz. Ve o eraiti dile ve insaniyeyi muhtevi bir suhii de acilen takririle selmeti beer ve skneti amme yi temin mali milliyemizdir. Binaenaleyh heyetimiz muhtray mezkrenin nesi Deraliye; 7/Knunusani/1336
suretile alenen bir taahhdat altna girilmi olmasnda memlekete tevafukunda asl ve isabet grlmediinden miyetle nazar dikkatini celbetmeyi bir vazifei vataniye ye Namna Mustafa Kemal. 20. *
ve bu taahhdn menafii hkmeti seniyenin ehem ad ederiz. Heyeti Temsil Kolordu Kumandan Vekili - Mahmut
Erzurum Heyeti Merkeziyesdne aynen bildirdim. Bunlar kararlarile beraber dier merkezlere de bildireceklerdir- 12/ Knunusanide stanbula Meclisi Mebusan alm. Bence bu ie Meclisin vaziyet ederek hk mete hesap sormas ve neticesine gre icabna msaraat, hari ve daMle kar, daha muvafk olurdu. Merkezlere tamim edildiine nazaran arzu edilen olmakla beraber u teklifimi de Heyeti Temsiiiyeye yazdm:
Erzurum: 13/1/1336 Ankara'da 20. Kolordu Kumandanlna -
C. 10//1336 Heyeti Temsiliyeyedir. Hkmetin ajanslarla mnteir muhtra hakkmdaki mtalaat pek musip olup buna muttali olacak Meclisi Mill tarafndan da bu noktada mugayiri selhiyet hareket eyleyen hkmetin tenkid ve muaheze ve icabna musaraat olunmas fikrinde olduumu arz eylerim. Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliyeden 14 de u ifreyi aldm. Boleviklerin muvaffakiyat herkesi memnun ediyordu. stihbarat vesaitimiz iyi ve emin idi. Vaziyeti hakikiyi gryor ve her tarafa gsteriyordum.
Ankara: 13/1/1336 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Boleviklerin muvaffakiyatna dair ita buyurulan malmata arz kran olumr, Filhakika vaziyet elhamdlillah lehimize inkiaf etmektedir. Dersaadet mat buatnn vatansz ksmna kar heyeti merkeziyeden beyanat messirede bulunul maktadr. Burada Hkimiyeti Milliye isminde bir gazete karyoruz. Zahiren hu sus bir gazete halindedir. Yazlan, Heyeti Temsiliyemiz tarafndan verilmektedir. Loit Corcun M ebusanda verdii bir cevapta Batumda 3000 askerleri kaldn bunlar da geri almak tasavvurunda olduklar, Rusyaya on be milyondan fazla masraf ettiklerini fakat Fransamn daha az masraf ihtiyar etmi olduu maahaza artk her iki devletin Rusya iine asla mdahale etmemeye karar verdikleri, Bogevimzin Sibiryaya fazla yklenmesinden tedabiri mania ittihaz maksadile Ame rika ile Japonyann hali mzakerede bulunduu bildirilmektedir. Hey'eti Temsiliye Namna M . Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
14 de Erzurumdaki Kolordu Topu Alay, Telsiz ve Tayyare Mfre zelerini tefti ettim. Mektep ocuklarmzn toplarn stne inip binme lerine ve her hafta manejde hayvana bindirilmelerine balattm. Byk evk geldii gibi, mtenevvi idman da oluyor. Telsiz hakkmda da basit malmat verdirdim. ptida tahsili gren ocuklarn bu gibi varlklar nazar iitmeleri bir alka uyandrmyor, fakat makina faaliyetini ve haslatn gzyle yerinde grmekle zihinlerinde byk bir inkiaf olu yor. Tecesssleri artarak mevcudatla daha ziyade alkadar oluyorlar. Erkn Harbiyei Umumiyenin nezaret ve mesuliyeti altmda nerolunan Mecmuai Askeriyenin 26/10/1335 tarihli nshasnda gen kumandanla ra bir tariz vard; bu makaleyi o zaman tenkid ederek, byle feci bir za manda hayatmz bahasna ie atldmz bir zamanda bu gibi yazlara Erkn Harbiyei Umumiye riyaseti neden msaade ediyor diye freli telgrafla yazmtm. imdiki reis Cevad Faa bu ifreme 14/11/1335 tarihli mektube cevap veriyor. Bu mektubun son fkralarn, yalnz halihazr iin deil, kendi hesabma btn hayatm iin hi bir zaman kabul etmediim gibi, istikbal iin de edemeyeceimden, verdiim cevap bu husustaki dncemi bildirmek itibarile yazlmas belki okuyacak bir ka vatandamzn da ruhuna kuvvet verir midile, muvafk olur. Ce llat Paann mektubu:
Dersaadet: 14/11/1335 Huzuru birader iler ine Maruzdur: 26/10/1335 tarihli Mecmuai Askeriye mnderecatna ait ifrenizi aldm. Mucibi teessr olmaya deeri var ise de fakat bu vakiay mecmua mndereat iin mevzu usuldeki bir sehvi gayr ihtiyarinin neticemi veya ki bu usuln sui istimali gayesi nazarile grmek lzmdr. Ve nk aata meyva toplamak isteyen bir sahibi marifetin stnde bulunduu dal baltalayacana grp geenlerden hi biri ihtiml veremez. Maazalik sehvi vaki tariki makbulne irca edilecektir. Ancak mevkii riyasetin sahibi sabk hakkmda ittiban edilmi vasflar istimalde zatlierinden ayrlacam. Makamlar bir hilat bir elbisedir, Bu libasn iine girenlere hr-^ met ordu iin hem vazife hem de zarurettir. Bunu siz daha pek ok iyi takdir buyu rursunuz. Muhabbetle gzlerinizden perim efendim. Ferik Cevat
15/Knunusanide verdiim cevap:

Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Cevat Faa Hazretlerine Huzuru samilerine, Maruzumdur. 11/1/1335 tarihii iltatnanei samileri 10/1/1336 da kemli kran ile erefi telkki oldu. Makamlarn bir hilat ve libas olduunu kabul ediyorum. Paka t her nne gelenin bu muhterem olduu kadar da mesuliyetli olan bu hilati srtna almamasn da pek mhim gryorum. Bu hilatin nikah namus ve iffetine brnerek senelerce her varlmz emen istibdad idareyi yeniden vaz ile biare
STKLL HASBMZ milleti bsbtn mall ve sakat srndrerek kendi saadeti hayatiyelerini temine alanlara kar bir kolordu kumandan sfatile hakk tenkit ve itiraza malik ol duumu zannediyorum. Bu hilatm bahettii kuvvet ve kudreti suiistimal ile vatan, ve milletimi mahv ve tahribe alanlara kar yine mevkiim dolaysile sktu, on larn eriki crm ve cinayeti olmak ad ediyorum. Buna rana misl bugn arkla garbin iinde bulunduu haldir. Muhterem hiater ierisinden kan namus iken emirleri keki zmirde daha balangcnda red etse idi. Keki hil~ atlere brnenlere kar dipik, tokat, tkrk yemeden evvel itaati mutlaka yeri ne hamaset gsterip maayet tuyan etseydi de tarihimizce iren sahifeler yazdrmasalard. Dnyann btn milletleri istihkar hayatla haklarn alrlarken Msrllar bile esaret zincirlerini krmak iin kanlarn dkerlerken biz nasl oldu da zmir rh tmlarnda garsonlara tokatlandk, nasl oldu da bir kolordu heyeti akla smaz ha karetler altnda Zito! diye bard. Btn bu iler, bu hakarete katlanlar libasve hilatin altndaki acezenin marifetleri deil mi idi?... galler ne kadar gaddarane olursa olsun mukabele edilmemesi emrini veren, memleketin her taraf ayaklar al tnda ezilirken hl teslimi silh emreden ve en nazik silhmz olan ifreyi men edenler hilate brnmtr diye nasl mazhar ihtiram oluyorlar? Bunlara ihtiram ordu iin nasl bir vazife ve zaruret oluyor? Herhangi bir zata olan hrmeti mahsusa hissi bu hakayike mugayir bir kaide tevlit etmeyecei kanatindeyim. Milyonla halk koyun gibi salhaneye srlrken, memleketi dmanlara teslim iin etrikalar evri lirken muhterem olan zatlar giydikleri hil atin eref ve kudsiyetinin icabatm yapar lar. I-IerhatLgi bir sehebden dolay buna muktedir deiller ise hi olmazsa cizane se yirci vaziyette kalarak eriki crm olmay olsun kabul etmezler. Telkkii cizanemi bu tarzda izhar eder ve kemli hrmetle ellerinizden perim Paa Hazretleri. Erzurum: 15/1/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Ravlinsottun tekliflerini ve mlakatlarmda anlayabildiim fikirlerini yazmtm. Bu mlakatlar olurken Ravlinsonun Mtareke ahkm hakknda 14 tarihli yazd mektubuna cevabm yazyorum. Ravlinson 25 tarihinde de stanbuldan ald emir zerine madde madde bu silh rrteselesini sordu. Tezyit veya tenkis edilip edilmediini anlamak isteiniler- Artk bundan sonra da bu muhaberat kestiler. Ravlinsona ver diim cevab ve Mdafai Hukuktan bir heyet celb ederek evvel onlara okudum ve kendi ifadeleri olarak kabul edilmesini de syledim- Bu cevap garka geldiimden beri kullandm formldr:
Erzurum: 17/1/1336 Ingiliz Kaymakam Ravlinson Cenaplarna 14//KnunusanJ/1920 tarihli mektubunuzu almakla kesbi eref ederim. 26/Knunuevve/919 tarihli mektubunuzda 31/Knunuewel/1335 tarihli mektupla cevap vermi ve mtarekename mevad ve ahkmnn ayn derecei ehemmiyet ve itina ile meriyltatbik kaldm bildirmitim. Mtarekename mucibince ktaata fazla sit braklmamtr. bu fazla eslha ve malzeme Kolorduca emniyet ve muhafaza altndadr. Fakat eraiti hazra dahilinde evkleri adimlimkndr. Erzuruma terifini zin ferdasnda ulema., yan ve eraf mahalliyeden elli kiilik bir heyet nezdime ge-
M I! ,
lerek Erzurumu sebebi terifinizi sordular ve beyanat tiyede bulundular: zmir ve Adana gibi hi bir sebep ve hakk meru olmakszn igal edilen memalikte trl trl nam ve kisvelerle Rum ve Ermenilerin ahaliyi islmiyeye kar tecavzat ena ve facia ve katliamlarda bulunurlarken ve Ermeniler mselllan hududumuzda bekler ve mezalimden geri durmazken ve bir taraftan da bunlar malzeme ve vesaiti harbiye ile takviye edilirken bizim silhlarmzn gnderilmesi bura ahalisini de ayru akibete ^ urataca binaenaleyh sulh takarrr ve vaziyet tamamen inkiaf etmeden ve dier bizi imha etmekte bulunan milletlerin de eslhas tahdid, tecavzat ve mezalimi mera edilmeden mezkr fazla eslha ve malzemenin hi bir tarafa evkine imkn yoktur.'5 Saylan fecayiin pek elm olan derecesini ve zhar edilen endienin dahi pek hakl olduunu pek licenap olan zat lilerinin dahi takdir buyuracanz Erzurum aha lisi ilve etmitir. Arz eyler ve samim hrmetlerimi takdim eylerim kaymakam beyefendi. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
18/Knurmsani 5,30 sabahleyin iddetli bir hareketi arz uykudan uyandrd. Erzurum mmtakasmda pek mebzul madenler olduu- gibiF arknda Hasakale, garbinde Ilcada muhtelif kaplcalar burann ara sra bu gibi afatla mteessir olacan gsteriyor... Erzurumun Paland ken mmtakasmda puslay inhiraf ettirecek derecede madenler vardr. Ruslar Hasankalede mazot karmaya balamlar. Herhalde madenci lik ve petrol hususlarnda Erzurumun istikbali parlaktr. 19 da mektep ler ve parklar kolordu ube mdrlerile tefti ettim.. 20 de toplana bervechiti malmat ktaata ve makamata yazdm:
Harbiye Nezareti Celitesine 3 1 3 . , 12., 20. Kolordulara ve Hey'eti Temsiliyeye En sonuncusu 14/Knumsani/ 133 tarihli olan mevsuk malmat zirde maruz dur: 1 Cephelerdeki muvaffakiyetsiziinden dolay Denikin hkmetinin skat edilerek yerine Ceneral Romanofskinin tyin edildiini Azerbaycan gazetesi yazyor. 2 Bolevik hariciye nazr Azerbaycan ve Grcistan hkmetlerine ektii bir telsiz telgrafta aralarnda Denikin aleyhine harb bir ittifak akdini teklif etmitir. Mezkr hkmetler arasnda mzakerat devam etmektedir. 3 Batumdaki efkr umumiye, ngilizlerin ankarip Batumu terk ve Batumun Grclere ilhak edecei merkezindedir. 4 ngilizlerin Batumdan Ermenistana evke ihzar ettikleri 14/1/1336 tari hinde arz edilen eslha ve mhimmat Grcistan hkmeti tarafndan msadere edil mitir. 5 Tasdik edilen Aezrbaycan ve Grcistan istiklliyeti erefine 14/1/1336 da Batumda byk bir enlik yaplm ve Azerbaycan hatipleri tarafmdan byk iki Osmanl Sanca altnda Trkiye lehinde pek hararetli bir lisan ile beyanatta bulu nulmu ve teekkllerine en byk mil olan Trkiyenin hizmet ve muavenetleri ke mli minnet ve kran ile yad olunmutur. 6 Batumda Pontus faaliyeti grlmtr.
7 Knunusani bidayetinde Batuma Amerikadan gelen bir milyon pound vm, Brmenistana sevk edilmektedir. 8 atumda bir Osmanl banknota 1500 Denikin Manalna mukabildir. ngilizler Denikin manatlanmn tedavlde devam iin halka srar etmekte imiler. 9 Nezareti celileye ve Kolordulara arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Bugn alman dier malmat: Halil Paa Bakda, Nuri Paa da Dastanda bulunuyorlar. Bugnk ajans: Meclisi li, pazartesi s-abah Klenansonun riyaseti altnda itima etmi, Azerbaycan ve Grcis tan mmessillerini istima etmitir. Boleviklerin ileri hareketi neticesin de her iki memleketin maruz kalaca tehlike hakknda mmessiller ta rafndan verilen izahat zerine Meclis, Ceneral Denikine olduu gibi mezkr hkmetlere de muaveneti maddiyede bulunulacan beyan et mitir. Tan gazetesi de soruyormu: Trk Mill Ordusunun Trkiyede layat manzumeyi yeniden tesis edip edemeyeceini ve mslman unsu runun Boleviklere kar tilf Devletlerine muavenette bulunup bulun mayaca. , Boleviklerin Kafkasyaya, inmesi dolaysile itilf devletlerinin tell tedbir ve propagandalar grlyor. imdiye kadar Azerbaycan ve Grc hkmetleri hi saylrken, istikllleri kabul edildikten maada bu hkmetlere yardma da kouluyor. 14/Knunus anide AzerbaycanlI larn istikll bayramlar olmu. Zavall Trkler! Kurban Bayram iin hazrlanan kurbanlarn all pullu sslenmesi ve takdirkr nazarlar celp iin leme gsterilmesinden baka bir ey deilsiniz. Denikinlerin, Kol aklarn milyona varan ordular, ar erkn harbiyesinin idaresinde ol duklar halde, bilhassa son gnlerde gnee maruz buz kitleleri gibi eri dii halde siz ne yapacaksnz? Size istikll verenlere sorsanz ki bunu neden Denikin felketinden evvel vermediniz? Neden Azerbaycana l zm gelen yardm o zamanlar yapmadnz? Bilkis sizi Ermeniler Zen^ gezorda msademelere tevikle kuvvet ve malzemenizi bitirmek ve sizi * baka ufuklarda megul etmeye altlar. Eer Demkinde kudret kalsa di siz Zeng'ezorda urarken Denikin de Bakya kararghn kuracak ve memleketimizi igal ile boleviklerle harbe sizi nefer olarak kullana rak devam edecekti. Ravlisonla son mlakatmzda boleviklerle Azer baycan ve Grclerin msademesini sabrszlkla bekliyor grdm. Gr clerin boleviklerle birleeceinden korkuyor. ngiliz siyasetinin mt. hi bir esasm gizlemiyor- Diyor ki: kiye iki zam edersen drt olur yani kuvvet iki misli artar; fakat ikiyi iki ile vuruturursan belki yars, belki hepsi.... her halde evvelki ikiden bir ksm telef olur! te Halil ve Nuri Paalarn da bir gece isinde biri stanbul, dieri Batum hapis- ' hanelerinden karlmalar ve byle bir zamanda ikisi de Azerbaycan
mntakasmda bulunmalar ne gibi tesirlerle olduuna siiphe brakm yor. Geri Halil, Paaya lzm gibi vaziyetimizi anlatm ve Azerbaycann boieviklerle msademeye girerek mevcudiyeti siyasiye ve milliyelerini mahvetmemeleri iin vaktile irtibat hasl ederek anlamalar nn muvafk olacan anlatmtm. Halil Paa Erzuruma iken bizim garkta uramayarak ka vilyet verilecekse orada hkmet tesisimiz fikrinde, kendisi de Azerbaycan mntakasmda hkmet yapabilecekle ri kanaatinde idi. Fakat bizim mill kararmz ve kendisinin bizden ayr hareketinin kendi felketi olaca gibi z milletine ve Azerbaycan hal kna da fenalktan baka bir ey olamayacan anlatm ve kabul ettirmi olduumdan, boieviklerle zaten bir kuvvet olmayan Azerbay can ordusuna gvenerek msademeye kalkacan zannetmiyorum. Fa kat Nuri Paann Azerbaycan kurtaracam- diye tesire kaplacan endie ediyorum. , 20 de gelen malmat: Nazilliden Miralay Refet Beyden ve Heyeti Temsiliyeden gelen malmat aynen unlardr. Birincisi talyanlarn pro pagandas da olmas melhuz. Fakat Istanbulda Ermeni ve Rum kesafeti re baz asker tekilt hayrl almetler deil. _ '
Nazilli: 15/1/1336 15. Kolordu Kumandanlna Antalyadan bildirildiine gre talya Antalya konsolosunun ifresinin mhim steam bervechi zir arz olunur: Konferanstaki talya murahhaslar ie matbuat ta rafndan ngiliz teklifine kar iddetle iltizam ve mdafaa olunan noktai nazar Franszlar da kabul etmiler. Ve ngilizler bu mukavemet nnde ricata mecbur ol mulardr. ngiliz noktai nazar: stanbul ve Boazlarn beynelmilel bir idare altvaz ve Osmanl mparatorluu makamnn Ana doluya nakil ve yalnz makam hilfetin Istanbulda kalmas ve Anadolunun bir ok akamnn hkimiyeti Osmaniyeden nez i idi. Bunun zerine pek azim mnakaalar- olarak neticede talyan nok ta! nazan galebe etmi ve konferansa stanbul Boazlar, Trakya ve hkim Anadlunun kemkn hkimeyeti Osmaniyede kalmas ve fakat Memaliki Osmaniyede de slhat icrasnn taht mecburiyete alnmas kararlatrlmtr. Miralay Refet Mevki Kumandan Servet
Ankara: 15/1/1336 Istanbulda mtarekeden sonra 250 bin Rum ve Ermeni Amerikadan gelmi ve yerlemitir. Rumlar, Istanbulda mmessili siyasiler nezdinde Rumar iin bir ahzasker ubesi tekil etmiler, bir de mehakm ubesi tekil eylemilerdir; son hafta sarfnda Ytnan zabitan ve asakiri Istanbulda fazlalamtr. Atina meclisi mebusaa, Istanbulda bir darlfnun, asar atika mektebi tekiline karar vermitir. Pirede Kral taraftarlarile Venizelos taraftarlar arasnda kanl msademat olmu, Istan-
buldan iki Fransz taburunun bahren sevk edildii gidecei rivayet olunuyormu.
grlmtr. Bunlarn Pireye g Heyeti Temsiliye Namna Mustaia Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
21 de Mustafa Keml Paa Hazretlerinden tideki Mill Pln aldm, icabnda Mustafa Keml Paa, Umum Anadolu Kumandan namile Ba kumandan olacak. Ali Fuat Paa da Erkn Harbiyei Umumiye Reisi. ark cephesindeki 3, 13, 15. Kolordu benim kumandamda, Garp mntakasmdaki 12, 14, 20. Kolordu ve cenup grubu da Mustafa Keml Paa nn kumandasnda olacak. Emrimdeki kolordulardan yalnz 3. Kolordu mun dahil taknlklara ve haric teebbslere kar vazifesi zikredilerek 15. ve 13. Kolordularn da bu kolordunun vazifesinden mmkn olduu 'kadar teshile almas zikrolunuyor. Plnda tafsilt Garp Cephesine ait olmakla beraber harekt milliyenin esas pln olduundan aynen yazyorum:
' 15. Kolordu Kumandanlna Yunanllarn resm veya gayri resm Aydn vilyetinin ilhakn iln etmeleri ve yahut dveli itilfiyenin Sivas Mill Kongresinin izmi olduu hudud dahilindeki Anadoluyu inkisama uratacak her hangi bir teklifin teblii halinde makam hilfet ve saltanat ve hkmeti merkeziye ve Meclisi Mill hi bir teebbs veya hareketle marularz tehlikelere kar bir tedbir ittihaz edecek vaziyette bulunmadklar takdirde veyahut yaplacak her nevi teebbsat muslihane msmir bir netice. vermez ise srf son bir tedbir olmak ve tekmil memleketin kuvvasn bir maksad urunda istiml etmek ve Sivas Mill Kongresi mukarreratnn ikinci maddesi ahkmn msmir bir neticeye isal etmek ve mill tarzda tatbik edilmek zere mill bir pln tertip edilmi ve tarafnza gnderilmi ise de teehhr eylemesi ihmline mebni mevadd mhimmei esasyesi bervechi zir arz olunur: 1 Tekmil Kolordular, Harbiye Nezaretinin 24/Knunusani tarih ve 32 No. lu seferi kadrolarn ikmli hakkndaki gayet mahrem iaretli emirnamesini harfiyen icra etmeleri muktezidir. Ahval ve eraiti hazraya nazaran yaplacak bu seferberliin v e harektn muvafakiyetle neticelenmesi iin zmit, Adana, Bandrma, Balkesir Akhisar ve Afyon - Alaehir ve Afyon - Nazilli mendfer hatlarna tamamile h kim olmakla beraber zmit ve Afyonkarahisar cephane depolarile Nide eslha depo suna vaziyed edilmfek ve mezkr hatlarn iletilmesini deruhde etmek icab eder. 2 Tecemm sevklceyiye dair; Aydn vilyetindeki Yunan kuvvas, iki sslharekeye istinad eder. Biri Foa , dieri zmir dir. Hemen iki grup halinde bulunan bu kuvveti birbirinden ayrmak ve ilk hamlede vilyetin mhim bir ks mn istirdad ile cepheyi kltmek maksadna matuf olacak ilk harekt askeriye nin hedefi Manisa ve bunun arkndaki ... Boaz ve zmir - Torbal men dfer hattnn arkndaki srtlar igal etmeye matuf olmaldr. Hareketi evveliyemizm temini maksadile Akhisarda ve Alaehirde iki muntazam seferber mevcudunda frkann tahidile Ske havalisinde laakal topu ve makinal tfekle takviye edilmi Ankara: 14/1/1336
iki bin kiilik bir kuvvei milliyenin ve Yunan Selnikte ihtiyat olarak bulundurduu 30000^ kiilik bir kuvvetin Bulgaristann tamamile bitaraf kalmalar halinde bu kuv veti ya Aydn darlharektma ve anakkale Boaznn bir mahallinde karaya kartarak iml grubunun gerilerine bir hareket icra edilmesi melhuz bulunduundan Bandrmada bir ihtiyat kuvvetinin tahidi icab etmektedir. Mabadi 60 No. lu ifre ile takdim edilecektir. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Mstaceldir. 15. Kolordu Kumandanlna 60 No. lu ifrenin mabadidir: Mill Seferberlik iln edilir edilmez 12. ve 14. Kolordular Kumandanlklar mntakalar dahilinde bulunan Jandarma ktaat se ferberlik nizamnamesi vehile seferber edilecek ve kolordu kumandanlarnn tertip edecekleri pln mucibince ss cey, dahiliye ve sahilleri muhafaza ve tarassud ede ceklerdir. Ayn zamanda geri mntakas kumandanlm deruhde edecek olan mira lay Bekir Sami ve 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Beyefendiler derhal ve Afyonkarahisar ve Konya eslha ve cephane depolarna vaziyed edecekler ve mendfer hattna hkim olacaklardr. Bunun iin Eskiehir, Afyonkarahisar ve Konya civa rndaki Ecnebi ktaatna kar iki misli kuvvet cem, ederek harekt milliyenin ba ladn ve harekt milliyenin hi bir devlete husumet emelinde olmayp zulm ve hayatna kasdedilen milleti Osmaniyenin ve makam hilfet ve saltanatn istikll ve istihls in bizzat mukadderatna hkim olacam ve binaenaleyh Trkiyede bulu nan vesaiti nakliye, mendfer, eslha ve cephane ve malzeme ve ihtiyacat harbiyeye sahip olmalarna azmettiklerini igallerinde bulunduklar mendfer hatt, eslha ve mhimmat depolarn derhal terk etmedikleri takdirde silhla mukabele ede cekleri ve binaenaleyh vakit gaip etmeyip bunlarn teslimi ve dahili memlekette bu lunan silh ve cephanelerini mahall kumandanlklarna teslim ve bulunduklar ma hallerde tamamile bitaraf kalmalar ve haklarnda her nevi dostane muamelede ku sur edilmeyecei ve teshil^t gsterilecei tebli edilmekle bir azim ile marlarz mevakie vaziyed edilecektir, tjzmitin garbinde bulunan ngiliz ordughile zmit'in ara snda mendfer imalt snaiyesi mkemmelen tahrip edilecek ve tahribata 10. Kafkas Frkas kumandam memur olacaktr. Birinci Frka kumandam kendisine teb ligat vaki olur olmaz zmit piyade cephaneliine baskn yaparak muhteviyatn z mit - Adapazar arasna nakletmek en mukaddes br vazife telkki edilecektir. Her Mr ihtimle kar Adanadan Franszlarn imali garbiye hareketini men maksadile Toros tnel ve kprlerinin tahribinde mteyakkz bulunulacaktr. Bunu an lz mnda yaptrmak 3. Kolordu kumandanna ait olacaktr.) Lahika: Kumanda meselesi srf tasvir edilen vaziyetin bir emri vaki halinde lusl bulaca mlhazasile i banda bulunanlardan azam istifade etmek mecbu riyetine nazaran hal edilmitir. M. Keml. Hitam bulmutur. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Zata mahsustur 15. Kolordu Kumandanlna 1 56 No. lu ifrenin mabadidir. 2 Madde3; kinci maddedeki kuvvetlerin ihzar ve tecemmne dair cephede ibraz faaliyet eden 61 ve 57. Frkalar seferber haline vaz edilerek vazifei harbiyeleAnkara: 14/1/136 Ankara: 15/1/1336
rine devam etmelidir. 56. Frkadan takriben ki piyade alay, 23. Frkadan 1 Jrka karargh, bir piyade alay, bir cebel taburu ve 14. Kolordudan bir istihkm, bir s vari, bir nakliyebir shhiye mfrezesi sabk 23. Frka Kumandan mer Ltf B e yin kumandas altnda Akhisarda, 24. Frkadan iki piyade, bir topu alay ve 41. Frkadan bir piyade alay, 20. Kolordudan bir muhabere, bir svari, bir istihkm,. bir nakliye, bir shhiye mfrezesi - mmkn ise meudferle- 24. Frka Kuman dam Kaymakam Mahmut Bey kumandasnda Alaehirde; 41. Frkadan bir piyade alay, bir cebel taburu ve 11. Frkadan iki piyade alay ve 12. Kolordudan bir mu habere, bir svari, bir istihkm, bir nakliye, bir shhiye mfrezesi - mmkn ise mendferle Sabk Kavak mntakas kumandan Kaymakam Arif Bey kumandasmda Alaehirde itima edeceklerdir. Bundan baka 20. Kolordu, bir bakuman danlk karargh tekil ederek Afyonkarahisarma ve 12. Kolorduda bir kolordu ka rargh tekil eyleyerek ilk kademe olarak Alaehire gnderecektir. Miralay Refet Bey, Ske havalisinde 2000 kiilik bir kuvvai milliyeyi sratle ihzar edecek ve buna 57. Frkadan 2 cebel topu ve 1 makinelitfek bl verilecektir. 3. Kolordu; Sam sun, Sinop, Merzifon mntakas hristiyan unsurunun taknln ve hariten bir ih racn menini temin edecek ve Silifke sanca da dahil olarak Adana gal mmtakasnn garbine ve imaline tevessne mni olacaktr. Harekt balar balamaz 3_ Kolordudan takviye olunacak olan 11. Frka, 3. Kolordu emrine girecektir. 15. Kolor dular mmkn olduu kadar 3. Kolordunun vazifesini teshile alacaklardr. 4 Aydn cephesinin Gediz ay hatt fasih olmak zere iki gruba taksim olu nacak, mezkr ayn imalindeki kuvvetlerle imal grubu ve cenubundaki kuvvetler le cenup jgrubu teekkl edecek ve imal grubunu 14. Kolordu kumandanl ve ce nubunu ise Alaehire gelecek olan Kolordu karargh maiyetine verilmek zere, M i ralay Refet Bey sevk ve idare edecktr. Her iki grubu Umum Anadolu Kumandam namile Mustafa Keml Paa ve Erkn Harbiye riyasetini de AH Fuat Paa deruhde ' edecektir. 20. Kolordunun Afyonkarahisarma gnderecei karargh Umum Anadolu Kumandanln tekil edecektir. 12, 14, 20. Kolordular imal ve cenup grubu doru dan doruya Mustafa Keml Paaya ve 3., 13. ve 15. Kolordular kademeli olmak itibarile Kzm Karabekir Paaya ve Kzm Karabekir Paa da Mustafa Keml P a aya merbut bulunacaktr. Gerek seferberliin srat ve inzibatn temin ve gerekse muharebe cereyan ederken mmtakalarda asayiin muhafazasiie ihtiyacatm ve depo ktaatnn ihzan vazifesiie zmit, Eskiehir, Bolu sancaklar mm mmtaka ki.-man danlna mmknse merkezi Bilecik olmak zere 56. Frka Kumandan Bekir Saai B e y ve Ktahya, Afyonkarahisar, sparta, Burdur, Konya kumandanlna 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Bey; Ankara, Kastamonu vilyetlerinin kumandanlna 5.. Kolordu Ahziasker Reisi Nurettin Beyler memur olacak ve doruca Mustafa Keml Paaya-merbut bulunacaktr. Mabadi altm numaral ifrededir. (Mustafa Keml) 14/1/1336 tarih ve 60 husus numaraldr. 20. Kolordu Kumandan Vekili. Mahmut (Bir harita ve bir kurulu pln vardr)
Akam 20 tarilile u ifreyi aldm; Ankaradan samimi selmlar gndererek gzlerinizden periz. Mi ralay smet, Mustafa Keml Ne kadar sevindim- Bilhassa Rauf Beyin . stanbula gitmesine mukabil kymetli ,ve samim bir arkadamzn gel mesi taze bir kuvvet olduu gibd Rauf Beyin teessrn de hafifletti. Fakat smetin avdet etmesi ihtimali de aklma gelince cann skld. u-
nu yazd-m: Mustafa Keml Paa Hazretlerine ve smet Beye: Ankaradan gelen samim selmlar pek zim meserretle karlarm. smet Bey Rauf Beyin yerine geldi ise sevincim daha zim olacaktr. Arz tazimat eylerim. Kzm Karabekir. u. cevab alarak sevindim'f smet Bey en nazik ve mhim bir devreye girdiimizi nazar dikkate alarak bizi ky mettar mesaisinden mstefid etmek ve bu devrenin inkiafna kadar Heyeti Temsiliyede bulunmak zere gelmitir. Cmleten gzlerinizden periz. Mustafa Keml. 22 de u ifre geldi:
Gayet acele ve zata mahsustur. Ajilcara: 22/1/1336

ngilizlerin Dersaadette tecavz arttrarak nazr ve meb'uslardan baz zevat ve bilhassa Rauf Beyi tevkif ederlerse bilmukabele Anadoluda bulunan ngiliz zabitan! tevkif edilecektir. Binaenaleyh Erzurumda bulunan Ravlinson u karmamak iifit imdiden ittihaz tedabir edilmesini rica ederim. Mustafa Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili
Mahmut
Dakika tehiri mesuliyeti muciptir Fevkalde mstaceldir. Ankara: 22/1/1336
15. Kolordu Kumandam Kzm Kambekir Paa Hz.

ngilizler hkmete verdikleri bir notada Harbiye Nazn Ceml Paa le Cevat Paann vazifeden ekilmesini talep etmilerdir. stanbula verdiimiz cevapta ekil mek iin acele etmemelerim ve ngilizlerin notasn aynen bize yazmalarm bildirdik. ngilizlerin bu talebi Meclisi Milliye tahakkm ederek memleketi eskisi gibi kendile rine muti vesait ile dare etmek mmkn olup olmadn keif mahiyetindedir. Y a hut memleketin idaresini ellerine almak iin milletin muhtemel olan mukavemetini krmay gze aldrmann yani kat bir hareketin mukaddemesidir. Her iki halde de ngilizlerin talebine mutavaat etmek onlarn iini teshilden baka bir netice vermez.. Harbiye nazrna ekilmemesini ve ngilizlerin cebren kaldrmalarn dahi gze aldr masn teklif etmek ratalasmdayz. Daha karar kat verecek kadar malmat aln mad. Noktai nazarnz bildirmenizi rica ederim. Heyeti Temsiliye Namma M us tafa Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Cevabm aynen kaydediyorum:

Gayet acele - Dakika tehir edilmeyecek Erzurum: 22/Knunusani/1336
Ankarada 20, Kolordu Kumandanlna

M . Keml Paa Hazretlerine: 1 C. 22/1/1336 - ngilizlerin Ceml ve Cevat Paalar hakkmda verdikleri
nota selbeti milliyemiz iin cihana kar gsterilecek bir imtihandr. Bu notaya serfru etmek maazallah orap sk gibi daha bir ok fenalklar iin me um bir balang olur. Bugn vatan ve millet ve hkmetin btn tecelliyatma hkim me ru olan meclisi millimiz var iken ve kabine henz meclisi milliden itimad reyi almak zere iken ngilizlerin byle gayr meru ve haysiyetiken bir vaziyetine hi bir ve hile hazm ve tahamml gsteremmek lzmdr. Bugn Marnileyhim iin pek anl ve erefaver ve milletin haysiyetine muvafk bir rol vardr. Binaenaleyh hi bir vehile terki mevki ve makam etmeyip bldaki esasat menadan bahisle h kmeti merkeziyenin cevab red vermesi ve hatt fiilen cebir ve mdahale ile ma kamlarndan almak suretini iltizam ettikleri halde bile yine ayn metaneti milliye ve eref ve haysiyeti liye ile serfru etmemekte srar etmelidirler. Eer tevkif ve tecrit olunmalar vaki olursa ve meclisi millimiz baka bir muamelei tazyik ve drtaneye uramazsa meclisi milliden ve her taraftan iddetli protestolarn yadrlmas ve karar vehile her taraftaki ngilizler hakknda mukabelei bilmisil yaplmas bu ilk safhann cevap ve muamelei katiyyesi olur. 2 Telgrafnamei lilerinde marnileyhin ekilmek iin acele etmemelerinin Dersaadete bildirildiinden ve daha karan kat verecek kadar malmat alnmad ndan bahis buyruluyor. Her ne olursa olsun bu fena balangc en mhlik netayic ile mukayese etmek lzmedendir. Alnacak malmat mtemmimeden ve notann tarihile metni mefadndan msaraaten malmat ita buyurumasn rica ederim. 3 Ceml ve Cevdet Paalarn ahsiyeti maneviyeler btn milletin ahsiyet ve haysiyetile alkadar olduu ve bu iki recl devletin ekilmesinde ngilizlerce srar ancak umum milleti rencide ve zrar demek olaca ve bu da ngiliz siyasetinin arktaki mal ve menafiini muhakkak surette ihll edebileceini gerek heyeti tem siliye nmessileri tarafndan tahriren ve ifahen ngilizlerin ricali siyasiye ve messiresine anlatmak pek faydaldr. 4 Bu telgrafnamei ciziden sonra baz mutalat nahimrneyi ayrca atz edeceim. , 1 Kzm. K aabekir
Erzurum: 22/1/1336 Ankarada 20. Kolordu Kumandanlna Heyeti Temsiliyeyedir, 22/Knunusani/1336 tarih ve ( ..... .) No. lu ifreye lhikadr: Bulgaristanda ve son gnlerde Yunanistanda tahadds eden harekt ve vaziyeti ahire calibi dikkattir. Son tarihli ajanslara nazaran Fransa matbuat leddilhace Bolevikler aleyhinde olarak Trklern tilf devletlerine muavenet edip et meyeceinin renilmesine lzum gsteriyor. Mtarkeden sonra ilk olarak ve alenen ortaya konulan bu hdiseyi fevkalde mhim addediyorum. Kanaati cizneme gre zek ve mantkin en byk nazik bir imtihan devresine girmi bulunuyoruz. M aa zallah yanl ve takn bir hareket ve mlhazann intiar memleketimizin her tara fnda hi deilse ktisad tazyika badi olabilir. Herhalde gerek boieviklerle ittihad ve gerekse bolevikler aleyhinde itilf devletlerine muaveneti temin ve taahhd gibi her ikisi de bal bana birer tehlikei uzma olan iki mseleyi mhimmeyi veyahut bu vaziyete kar muhafazai bitara.finin tarz iltizam gibi siyaseti dakikay her hal ve krda pek derendiane mlhazata merbut gryorum. Binaenaleyh mutalai ciziyi mcmelen bervechi zir bast ve tahrir ediyorum: a) Vaziyet tavazzuh etmeden btn sar ve vekayi bilfiil hududlanmza kadar dayanmadan ve hatt dayand halde dahi kuvvetinin ve tesiratmn derecesi kanaatbah bir surette tyin olunmadan bolgevikleri iltizam memleketin mahvdr.
b) imdiden mukavemet karar ve harektna girimek veya vaad vermek dahi boleviklerin galibane hareketleri halinde mahvmz demektir. Bolevikler galip gel meseler bile vatanmz kendi elimizle tilf hiikmatna teslim demektir. yle ki-; Bolevikler aleyhinde tilf devletlerine muaveneti taahhd etmek tilf kuvvetleni ledilhace yan yana harb etmek demektir. Herhalde byle bir muavenet bizim hudut larmzda m? Yoksa bizim kuvvetlerimizi Yunan kuvvasma yaptklar gibi mesel Rusya sahillerine ve Batuma ve Bulgar hudutlarna evki suretinde mi? veyahut da bu muavenetin zmnnda tilf kuvvasmn sellemsselm bolevikere kar dura cak diye memleketin herhangi bir sahil ve dahil akamna sokulmas m? herhalde her noktai nazardan mtehassl neticeler: Milletimizi, kuvvetimizi bil avz ve garaz krp datmak ve akam memlikimizi bir daha felah bulmayacak surette kendi elimizle tilfa igal ettirmek demektir. u halde elem tarik, muhafazai bitaTafiyi iddetle iltizamdr. Fakat bu siyaseti bitarafyi o kadar mahirane idare lzm gelecek ki bunda hakikaten tilfiyunun kendileri iin faideli olduu kanaati tevel lt etmi bulunmaldr. Ve tilfiyuna anlatlmal ki eer biz tilf devletlerine mu aveneti taahht ve beraberce hareket ederesek Dveli tilfiyenin nakden, bahren, berren ve kuvvetle her trl muavenete mazhar Denikin ordularnn bile baaramad, bir istilnn taksir ve adaveti dorudan doruya bize tevecch edecektir. Binaenaleyh: memleketimizde bir ok zararlar, felkelteri getirebilecek olan Bolevizmi hi bir ^vehile istemeyen hkmet ve milletimiz, blda maruz mehaziri zimeye kar an cak bitaraf kalmakla ve bunu eraitile iln suretile hudutlarmzda bir sed ve mni tekil edebilir. Fakat bu bitaraf i; istiklliyemizin fiilen masun kalmasile yani tilf kuvvasmn igal sahalarndan kmilen ekilerek bizi intizar umumiyede hukuken bitaraf bir ekle ifra etmesile olabilir. Zira: Memleketimizde birlemi tilf kuvvas bulunduka bolevikler iin daima bir hedefi muhasemt tekil edecei gibi ti l f kuvvetleri byle iimizde kaldka esasen bir seneden beri devam eden igal ve istil ve tazyik ve imha siyasetinden pek meyus olan ahalinin saikai nevmidi ile foolevizme tamamile saik olmak gibi bir aksi tesir husule getirir. Ve iste ancak ti lf kuvvasmn kmilen ekilmesinde tahassl edecek bu ekli bitaraf iledir ki tilf devletlerinin meli vehile memleketimiz boleviklik intiarna mani olmu olur Kzm Karabekir
Vaziyet hakknda mufassal ifrelerle beraber mtalatma da u cevab aldm:

Ankara:. 25/1/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hz. Bir malmata nazaran itilf mmessilleri bolevikere kar ne gibi tedabir it tihaz ettiini Babaliden sormulardr. Derecei sihhati alakadardan sorularak alna*" cak malmat hemen arz edilecektir. 22/1/1336 telgrafnamedeki mutalaafa aiyelerine tamamen hemfikiriz. Heyeti temsiliye namna MustafaKemL 20. Kolordu Kumandam Vekili Mahmut
Babaliden soracaklarm tahmin etmitim. Mtalatm Heyeti Tem.siliyece tasyib olunduuna gre stanbula da bildirilmesi muvafk olurdu,
452. ' ..
'
- ' ' .
' STKjI j HARBMZ - : ' ' -W '
'
''
' ' v' ; ' : '' /
SSK :;w S
.
Bunu ayrca rica ettim. Vaziyet hakkndaki mufassal ifreleri aynen yazyorum: :
Ankara: -22/1/1336
15. Kolordu Kumandan Kztm Karabekir Paa Hazretlerine Harbiye nazr ile Erknharbiyei umumiye reisinin vazifelerinden zerine cereyan eden muhabereye cevaben sadrazam paa hazretlerinden cevapname ile bilmukabele yazlan iki kta telgraf beray malmat aynen arz ve bunlar hakkmda heyeti merkeziyelere lzumu derecede malmat oluuur. M . Keml. Suret Harbiye Nazr em l. Paann kabineden ekilmesi ve Erkn Harbiye Reisi Cevat Pagann tebdili yalnz ngilizler tarafndan taleb olunmamtr. ngiltere ve talya ve Fransa mmessilleri Babaliye mterek bir ltimatom vererek esbab mu cibe serdile 48 saat zarfnda u metabin husuln istemilerdir. Bu ar teklif kar snda kabinece biletraf mdavelei efkrdan sonra uraumen ekilmeye karar verildL Ve Meclisi Mebusan mteekkil buluna idi kabinece baka gna hareket edilmek gayn mmknd. Teklifleri geri aldrmak zere dveli slse mmessilleri nezdinde serd ettikleri esbab mucibenin reddile teebbsat lzmede de bulunuldu. Mmes siller tekliflerinde srar eltiler. Kabinenin istifas tahakkuk etmi iken Meclisi M ebusann henz mzakerata balayamad bir zamanda kabinenin ekilmesi menafii liyei vataniyeye mugayir olacan Ceml Paa bizzat irad ederek ve byle bir buhral zamanda kabinenin istifas stanbulu Anadoludan ayrmaya kadar varp gayet vahim netayic tevlid edeceini ileri srerek kendi istifasile meselenin hal olunmasn tercih etmitir. Meselenin safahat bundan ibarettir. Meclisi M eb usan nihayet bir ;k gne kadar nisap ekseriyeti haiz olarak itimai muhakkak olduundan hkmet her nevi hususat Meclisin pii nazarna vaz edecektir. Tarafnzdan bu babda hi bir giia tegebbsat vuku bulmamas lzmdr. nk sz sahibi Meclisi M ebusandr. Vkel vahameti vaziyeti temaraen mdrik efal ve harektnn selmetine kani oldamdan ehveni erri ihtiyar etmitir. Mdahalta nihayet verilecei cumartesi sa bahna kadar bildirilmedii halde kabine mevkii iktidardan ekilecei ve bundan te vellt edecek Mdisatm mesuliyeti kendisine ait olmayacan beyan eylerim. Sadrazam Ali Rza Sadm zam paa hazretlerine: Telgrafnamei fahimaneleri zerine H eyeti Temsiliyece bir karar ittihaz edilmek iin evvel emirde ltimatom suretinin aynen bilinmesine ihtiyac kat vardr. Bunun, ltfen tebliini arz ve rica eylerim. ... Mustafa Keml Zati samii Sadaretpenahiye ltimatom suretini grdkten sonra karar kat arz edeceiz. Ancak vaziyetin, mtala edildii esaslarda hkmetle aramzda bir mahede fark vardr ki evvel onu bertaraf etmek isteriz. Hkmet bizim maruzatmz kendi icraatna mdahale eklinde telkki etmi. Yani vakai hariciye bir tarafa braklarak bir meseleyi dahili ye nnde bulunduunu zannetmitir. Vakay mnhasran ecnebilerin bir nazn teb dil edebilmesi noktai nazarndan dnmek lzmdr. Kezalik istidll olunduu v ecekilmeleri varit olan, bervechiti itas rica
1v V '.'" :: m
v ;.k
m M
hile Harbiye nazrnn ahs dahi mevzuu bahis deildir. Ayn vaziyetteki dier br nazsr ve herhangi bir zat olsa vak a ayn suretle muhakeme edilecek idi. Dier ta raftan Nazrn tebdilini emreden kuvvet Meclisi M ebusann inikadma ve hkme tin izahatndan sonra Meclisi M ebusanm bir karar ittihaz etmesine msade edip et meyecei u anda mehuldr. Meclsi M ebusan sz sahibi olmazdan evvel vakfa vuku bulacak emri vaklere hazrlanmak icab ettii iin hkmeti seniyenkt karan n anlamak istiyoruz. Meclisi M ebusan sz sahibi olmazdan evvel emrivakiler tevali eder. Meselei hriciyenin mahiyetine muvafk tedabir almak teahhr ederse bundan, mtevellit mesuliyetin. heyetimize raci olamayaca teslim buyuruluyor. Meclsi M ebusan filhakika toplanr ve ifay vazifeye balarsa hkmete hi bir ey iin mracaat etmeyeceimiz tabiidir. I\Totay yalnz ngilizlerin deil, dveli itilfiyenin mtereken tebli etmesi meseleyi hriciyenin ehemmiyetini ihata iin ayr bir sefoebdir. Mustafa Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Pek aceledir Zata Mahsus 15. Kolordu Kumandanlna M ebuslara ekilen telgrafn sureti beray malmat takdim olunur: Hey eti Tetsiliye namna Mustafa Keml. Rasim, Rauf, Bekir Sami, Cami Beylere (Btn mebuslara). ngilizler Harbiye Nazn Ceml Paa ile Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Cevat Paann vazifeden e kilmesini taleb etmilerdir. Bu teebbs devletin istiklli aleyhinde kat bir hareket* tir. Binaenaleyh bu teebbs aleyhine milletin icra edecei harekt muhafazai istik lli iin yaplacak mcahedat cmlesindendir. lk devrei mcahedatta vazife milleti mebuslarnndr. M ebuslar kabine zsnn mevcudiyetine mdahale ve ikaa tesir suretile devletin istiklli siyaseti aleyhine ngilizlerin vukubulan tecavzlerini dahil ve harice kar kat ve seri red etmek mecburiyetindedir. Bunun tarz icrasn karar latrarak buraya bildiriniz. Fakat icraatta u noktalar behemehal temin etmek icab eder. Evvel: Meclisin feshi hakknda bir iradenin Mecliste badetea okunmas ih timline maruz kalmamaldr. Eer bu ihtiml katiyyen gayn varit olamaz ise meb uslar teebbslerini husus itima halinde yaparlarsa da kfidir. Saniyen: Devletin istiklli siyaseti aleyhinde kat bir hareket vuku bulduunu sulh konferansna ve Avrupa milletlerine lemi islmiyeye- dahil memalike iln etmek lzmdr., cgizerin tecavz geri alnmad takdirde Meclisin vazifesi Aadoluya gemek ve iradei milliyeyi deruhde etmektir. O icraat btn milletin kuvvetlerini cem etmi ola kuvvayi milliye tarafndan her vasta ile teyid olunacaktr. imdiden tedabiri isams ittihaz olunmutur. Hey eti Temsiliye Namma Mustafa Keml Ankara: 22/1/1336 .
Meclisin byle bir vaziyette Anadoluya geeceini hi de zannet mem. Hkmet mukavemet etmeli, itilfn cebren hkmeti iskat ettii grlmeli, Meclis celdet gstermeli nihayet kendisi de cebren kapatl mal , herkesin kafasna, baka aremiz kalmad kliesini hkketsin. Dahil ve harite, Artk bak kemie dayandndan hakl olarak Tiirkler mill hkmetlerini Anadoluda tesisle stikll Harbine karar verdi ler diye bilinsin. Bununla beraber cereyan tabi bir halde seyrini al-
mtr. Nota metnini rica etmitim, u cevap geldi. Notann 'birinci mad desindeki zabitlerden murad, en bata smet Bey olacak. Hkmet ce ldet gsteremedi, bari Ankara gsterip de smeti de iade etmeseydi* Yahut smet gitmeseydi- (1) fre udur:
Tehiri mucibi mesuliyettir. Ankara: 23./1/1336
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hz. Harbye Nazr ile Erkmharbiye reisinin ekilmesi mes elesinde imdiye kadar bildiiniz vazyet foervechitidir: ekilmek yalnz ngilizlerin talebi ile olmamtr. ngiliz, Fransz, talya mSmessilleri mterek bir nota vermilerdir ki bu notay Babali ltimatom telk ki ediyor. Halbuki Ceml Paa bize vakadan 2 saat sonra ektii telgrafta yalnz ingilizlerin talebini zikretmi idi. Notann yine Ceml Paadan talebimiz zerine ve rilen meali aynen tide 3âzlmtr. Bu notay Sulh Konferans namna vermi olma lar ve Mtarekei tamme mevaddma istinad eder gibi efkr umumiyeye kabul etti recek esaslar gstermeleri muhtemeldir. Meselenin ciheti siyasiyesini tavzih edecek dier baka malmat henz yoktur. Rauf Bey stanbulda ayn mes eleyi takip et tiini bildiriyor. > r 2 Suretlerini verdiimiz muhaberatta sadnazamn bizim maruzatmz umuru hkmete mdahale eklinde *yani bir meseleyi dahiliye suretinde telkki ettii an lalyor. Verdiimiz cevaptan da mseteban olur ki biz hdiseyi yalnz bir mesed haricye olarak telkki etmekteyiz ve meselei dahiliye haline gelmesine meydan vermemee alacaz. Heyeti temsiliye namna M . Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Nota meali: , 1 - Sureti ruahsusada mntehap zabtann Kuvvayi Milliye erkn harbiyesine 2 3 4 5 6 ? olduklar mas, 14. Kolordudan terhis ve tefrik suretile Kuvvayi Milliyeye efrad izam,. Top kamas vesair edevat toplanmas, Zonguldaktan stanbula gelen taburun iadesini tavik eylemek. Afyonkarahisamdan Alaehire alay nakletmek, ursadan Bandrmaya bir alay nakletmek, Bu ahvalde Harbiye Nazr ile Erkn harbiye reisinin ahsan medhaldar tebeyyn etmi. 48 saat zarfnda bu iki ahsn vazifelerinden uzaklatrl-
de ajanslar Badat Basra mendferinin resmi kadm iln ediyorlard. Harbi Umumide meden vastalardan mahrum bir halde Irak gllerinde ektiklerimizi hatrladm. ngilizler harb ederken mendferIs! terini de cephe gerisine getiriyorlar, malzeme ve mhimmat mebzullu(1 ) Teessf olunur k on gn sonra gitmitir. Bu zaaf kim gsterdi bilmem. Ben tana itiraz da ettim. smet ancak 16/Mart vakas zerine firaren tekrar Ankaraya gelebilmitir.
23
uyla kanlarndan tasarruf ediyorlard. Biz zavall Trkler! her eyi ka nmzla baarmaya mahkmduk, daha ne zaman kadar da byie olacak f c r m bilir? Erzurumdaki dar hat mendferler de Ruslarn nasl harb ettiklerini gsteriyordu. Bununla beraber azmimiz krlm ded. Ve krlmayacaktr. Kn ktaatta ve mevakide zabitam konferanslarla me gul etmeye baladm. Erzurumda belediye gazinosu metrktu. Bunu lo calar ve mevkerile tanzim ettirerek bret Yeri ismile 23 de resmi k adm yaptk. Her hafta zabitana burada konferanslar (Asker! ve sh h) verilecei gibi istikll harplerimiz hakknda halka verilen temsillere de burada devam olunacaktr, 26 da Marata Franszlarla ahali arasnda msademeler balad ve Franszlarn daha kuvvet getirerek hdiseyi kanl bir surette bastrmala r ve ahalinin para para olmalar ihtimalini bildirerek, Fransz igal mntakasnm garknda vasi mikyasta* Gerilla tarznda teebbsata ba lanmas muktezi bulunduundan, Heyeti Temsiiyeden mtalam sorul du. Her tarafta mitingler yaplarak kitalin ve igalin protesto edilmesi ve Marallara da her taraftan bildirilerek teci olunmalar ve Franszlara kar gerilla harbinin yaplmas pek muvafk olacam ve 3. Kolor duya azam muaveneti yapacam bildirdim. Heyeti Temsiliye mtalatm tasvib etti. 3. Kolordu iki Rus cebeli istedi. Mebzul mhimmate 29 akam Erzincadan gnderttim. Marata Fransz ve Ermeniler tara fndan mslmanlarm katliam insanl tedhi edecek surette devam et tii ve mitingler yaparak protesto edilmesi ve Marahlarn da doru dan doruya haberdar edmesini heyeti temsiliye tamim etti. Her ta rafta tezahrat balad. Azarbaycan hkmetinin bu tarihlerdeki vaziyeti gittike ehemmi yet kazanyordu- stanbuldan Rauf Bey anakkale mevkii mstahkemi kumandan (Karargh Istanbulda) vastasile u ifreyi 27 de yazm 28 de aldm: ngilizlerin Azerbaycan Hkmetiie ittifak ettikleri, ilk kafile olarak 5000 ngizi Azerbaycana sevk olunacan ve lzumu kadar eslha ve cephaneyi ngilizlerin vereceini ve keza Ermenistan ve Grcleri de teslih edecekleri, maksad boleviklere kar olduu ve ya knda ngiliz; Bahrisefit filose bir ok nakliye gemilerinin Dersaadete gelecei bunlarn arka sevk olunacak eslha ve cephane vesaire ve as kerin ve Rusyadan. karacaklar iki yz bin muhacirin nakliye umurile megul olacaklar ve Rus muhacereyinden seksen bini Istanbulda, m tebakisi Bahrisefit adalarnda yerleecekleri, Istanbulda, hkmetimiz vastasile idarei rfiyeyi tedid edecekleri mevsukan istihbar edilmitir, Azerbaycan veya dier Kafkas hkmetlerine gidecek ilk trenlerin zabt ve msaderesi ngilizlerin pmn alt st edeceini zannederiz. Muvafk ve mmknse teebbs at lzmede bulunulmasn rica ederiz. Son al dmz malmat Grclerin Ermenistana giden ilk treni zabtettikleri mealinde ise de henz bu malmat kesbi vsuk etmedi. Azerbaycan h-
kmetmin ingilizlerin tevkile ve belki zahiri czi yardmile Bolevik lerle harbe kalkmas ve bu suretle mahvolmalar ve bizi de bir hayli sa man daha Ermenilere hkim olmaktan menetmeleri suretile tehlikeli bir vaziyette bulundurulmalar ihtimalini dnerek, kendilerini ikaz etmek ve herhangi igallere kar hatlarmzn tahribi suretile mukabele etme lerini anlatmak iin o havaliye gidenlere talimat vermitim. Bu yeni ma lmat zerine Trabzondaki 3. Frkaya u ifreli telgraf yazdm. Azerbaycaa k tahrir talimattr. Halil Paa ile de ifahen b u zeminde ha ber gndermiti. ifreyi aynen yazyorum:
Acele, Zata mahsustur 3. Frka Kumandanlna 1 - ngilizlerin Azerbaycan hkmetile akdi ittifak ettikleri ve Aezrbaycana ngilizler tarafndan verilecek eslha ve cephane ile birlikte imdilik k kafile ola rak be bin ngiliz neferinin de Aezrbaycana sevkediecei ve Grcistan ile Ermenistann da ayn vehile teslih edilecekleri haber alnmtr. Mezkr Cumhuriyetlerin is-, tiklllerinin, bolevikere kar akdedilen bir ittifak mukabilinde tasdik edilmi ol mas pek muhtemeldir. Bu malmat, vakaaya mutabk karsa ve ngilizlerin ver dikleri eslha ve mhimmat ile birlikte bolevikere mukabele vesilesile Azerbaycaa toprana ngiliz ktaatnn girmesine ve yerlemesine msade edilirse vaziyet gen Azerbaycan hkmeti iin pek vahim ve elm bir hal alacaktr. Azerbaycan topra na ngilizler girdikten sonra phesiz ki Denikin ktaat da kolaylkla girebilecek ve senelerden beri bu gen hkmetlerin istiklllerini imha ve eski arlk Rusyasn ih yaya alan Denikin ve bunyn mttefiki olan ngilizlerin bulunacaklar topraklarda nihayet bolevikler iin hasm bir mahiyet alacaktr. Bundan. sarfnazar Azerbaycaa hkmeti kendi hasm can olan Denikinin bir cz bulunan Ermenistana dahi ken dini inetecektr. Evvelki sene Bakda dklen kanlarn unutulmamas ve bu sefer en az Bakya birleecek olan ngiliz, Rus ve Ermenileri artk oradan karacak bir Om anl ordusu da bulunmayacaktr. Kendi ellerile mevcudiyetlerini teslim denaetini kabul etmeyeceklerinden eminiz. Bolevik hariciye nazrnn ittifak akdi teklifine, Azerbaycan ve Grcistan hkmetleri tarafndan bitarafane vaziyetlerinin muhafa zas ve memleketlerinin gnll ordunun vaki olacak bir taarruzuna kar mdafa as hakknda verilen red cevabnn ngilizlere de aynen ita edilmesi ve senelerdenberi kemli safiyet ve asabiyetle muhafaza ettikleri istiklllerinin bundan sonra da ida mesi ve bunun iin de tek bir ngiliz neferinin dahi memleketlerine sokulmamas ve ngilizlerin verilecek red cevabna ramen yapacaklar her trl sevkiyatm hatlar tahrib sureti ile men ve msaderesi iktiza eder. Bu mutalat ve noktai nazarn Trabzonda bulunan Cemiyeti slmiye murahhaslarna Azerbaycan hkmetine de isali temin edilecek vehile ve bir sureti saibanede tebliini ve Azerbaycan, hk metinin takibini iltizam ettii tarz siyaset ve ngilizlerle derecei mnasebetleri hak knda Batumdaki mmessil ve mensubininden ve mevsukulkelm zevattan malmat tedarikine allmasn rica ederim. . 2 Batuma gelecek ve Batumdan harice veya dahile yaplacak her trl sev kyat ve nakliyatn kemli dikkat ve basiretle takibini ve bu hususta tedarik edile cek malmatn en seri vasta ile ahiz ve kolorduma iar ve bu istihbarat hususu sun acilen ve emnen temini iin tedabiri aibe ve msmire ittihaz buyurulmas. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kztm Katabekir Erzurum: 28/1/1336
30/Knunusanide Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml Paa dan 29/30 tarihli tideki ifre geldi: 5000 skoya askerinin stanbul dan Batm tarikile Azerbayeana sevk edilecei, bunlarn yerine stan bula ngilizlerin adalardan toplad Rumlarn gelecei istihbar klnd ve Azerbaycan hkmetini idare eden Msavat Frkasnn bolevizm teh likesine kar ngilizlerle ittifak edebilecei cihetle hkmeti mezkrenin ayan itimad olamayacann selhiyettar mehaflce iddia edilmekte ol duu Dersaadetten bildirilmektedir, Bu havadisin tahkiki ile beraber ngizlere tsmayln tevlit edecei mehaiik serd edilerek vesaiti mnasebe ile bu babda Azerb&ycamn ikaz ve neticenin iar buyurulmas rica olu nur. Heyeti Temsiliye daha mnasip tarzda yazyor. Rauf Beyin tren lerin zabt gibi mhim teebbsleri yazmasn muvafk bulmadm. ifre de kendi imzas yoktu. Mevkii mstahkem Kumandan Raif imzas var d. stanbuldan kan ifrelerin tilf memurlar tarafndan alnarak hal edilecei pek tabi idi. Heyeti Temsiiiyeye unu rica ettim: Bu gibi hususat buraca lyik olduu ehemmiyetle takip ve teemml edilmekte ve mmkn olan eyler yaplmakta olduu gibi esasat daha, evvelden i fahen de grlerek kararlatrlm olduundan bunlarn kt zerine geirilmemesi ve bu gibi hususatm direktif eklinden ziyade vukuat ve istihbarattan ibaret olmas ahvali hazra ile daha mnasip olacaktr. Bu gibi muhaberatn mahremiyetine her ne kadar itina edilirse edilsin yi olmas veya her hangi bir suretle ele gemesi z memleketimiz iin zararl olduundan bu kabil muhaberatn hfzedilmiyerek rak? olunma sn arz eylerim. Heyeti Temsiliyeden bu mhim meseledeki tedabir ve netayici icraat sorulduundan 5/ubatta unu yazdm: Bir igale veya o mntakadan kuvvet evkine tasaddi eddii halde lzm gelen tahribata icra edileceini o havaliye geenler temin eylemilerdir. Bu kerre ayrca icab edenlere ikaz edilmd olduunu arz eylerim-. Azerhaycanda Msavat Frkas hkimdi. Bu da tngizlerin nfusu altnda bulunuyordu. Bunlar bu tesirle Boieviklerle harbe cret edebi lecekler mi idi? Henz zabit ve kk zabit heyetleri pek iptida bdr hal dedir. Ermeni milislerine kar dahi bir kudret gsteremeyen Azeriler Denikin ve Kolak gibi ar ordusunun heyeti zabtam ve itilfn niha yetsiz mhimmat ve eslha muavenetine mazhar yz binlerce kuvvetin deki ordular ezmi bitirmiken, nihayet yirmi bin kadar bir kuvvet karabilecek zabtlsiz, kumandasz Azeriler ne yapacakt. Meseleyi siyas halletmek, daha vakit varken Boieviklerle anlamak cihetine gidecek ler mi idi ? Bizim Ferit Faa hkmeti Istanbulda ne halde idise bugnk msavat hkmeti daha zebun bir vaziyettedir. Herhalde ahvaM kendi lerine terih eden ifrem AzerbaycanlI kardelerimizi ikaz eder midin deyim. (1 )
(D
yazdm.
18/abatta Azerbaycan vaziyeti
hakknda Heyeti
Temsiiiyeye
malmat
458
STKLAL HARBMZ
Gelelim istanbuldaki kendi vaziyetimize: 28/Knunusanide Meclisi Mebusan, esaslar Erzurum ve Sivas Kongrelerinde tesbit olunan Misak Mill Beyannamesini kabul ve iln etmilerdir: _
Msak Mill Beyannamesi Zirdc- vaziulimza Osmanl Meclisi M eb usan zlar istiklli devlet ve istikbali millinin hakl ve devaml bir sulhe nailiyet iin ihtiyar edebilecei fedakrln had di azanm mtazammn olan esasat atiyeyi temamii riayetin mmknttemin ol duunu ve esasat mezkre haricinde payidar br Osmanl saltanat ve cemiyetinin, devam vcudu gayr mmkn bulunduunu kabul ve tasdik eylemilerdir. 1- Devleti Osmaniyenin mnhasran Arap ekseriyetle meskn olup 30/Terinievvel/1918 tarihli mtarekenin hini akdinde muhasm ordularn igali altnda kalan akamnn mukadderat ahalisinin serbeste beyan edecekleri raya tevfikan, tyin edilmek lzm geleceinden mezkr hatt mtareke dahil ve haricinden dnens. rfen olan mttehit yekdierine kar hrmeti mtekabile ve fedakrlk hissiyatile mehun ve hukuku rkiye ve ictmailerile eraiti muhitlerine temamile riayetkr Osmanl Islm ekseriyeti ile meskn bulunan akamn heyeti mecmuas hakikatenveya hkmen hi bir sebeble tefrik kabul etmez bir kldr. 2 Ahalisi ilk serbest kaldklar zamanda aray mmelerile ana vatana iltihak etmi olan elviyei slse iin leddilicab tekrar serbeste ray mmeye mracaat edilmesini kabul eder. 3 Trkiye sulhne taallk eden Garb Trakya vaziyeti hukukiyesinin teshili de sekenesinin kemli hrriyetle beyan edecekleri raya tebaan vaki olmaldr. 4 M akam hilfeti islmiye ve payitaht saltanat seniye ve merkezi hk meti Osmaniye olan stanbul ehrile Marmara denizinin emniyeti her trl halel den masun bulunmaldr. Bu esas mahfuz kalmak artile Akdeniz ve Karadeniz Boazlarmm ticaret ve mnakalt leme kad hakknda bizimle sair bilmum alkadar devletlerin mttefikan verecekleri karar muteberdir. 5 Dveli tifiye ile muhasmlan ve baz marikleri arasnda takarrr edeni esasat ahdiye dairesinde ekalliyetlerin hukuku, memaliki mtecaviredeki mslman ahalinin de ayn hukuktan istifade etmesile tarafmzdan teyid ve temin edilecektir 6 M ill ve ktisad inkiafatmz dairei mkna girmek ve daha asr bir idarei muntazama eklinde tedviri umura muvaffak olabilmek iin her devlet gibi bizim de temini esbab inkiafatmzda istiklli serbestli tamma mazhar almamz sslesas bekamzdr. Bu sebeble siyas, adl, mal vesair inkiafmza mni kuyuda muhalifiz, tahak kuk edecek dyuna timizin eraiti sulhiyesi de bu esasata mugayir olmayacaktr.
|< ' W A w '
28/Knunusani/1336
28 tarihile Rauf Bey Heyeti Temsiliyeye bildirmi ki: Bugn va purla Dersaadete muvasalat eden bir stanbul mebusunu Fransziar tevkif etmiler, itilf hkmetleri stanbuldaki Heyeti Temsiliye zala rnn tekvifini Mustafa Keml Pagann da gelecei ayi olduundan onun muvasalatna talik eyledikleri mevsukan istihbar edildi. Ayn zamanda Kiraz Ham di .Paann Vehip Paaya mracaatla Kuvvayi Milliye aley hinde ihzar olunan ordunun kumandanln deruhde edip etmeyeceini sorduunu ve Sleyman efik Paann da baz zatlara, Kuvvayi Milliye-
nln inhidamn greceiz dediini Heyeti Temsiliyeden 1/ubatta dm ifrelerden rendim. Heyeti Temsiliyeye u ifreyi yazdm:
al
Zata mahsustur. 20. Kolordu Kumandanlna
Erzurum: 2/ubat/l336
Heyeti Temsiliyeye, stanbulda Ceml ve Cevat Paalarn hdisesinden sonra fifrede ismini serahaten anlayamadmz stanbul mebusunun tevkifi ve daha baz istihbarat, fevkalde basiretkr davranmay icab ettirmektedir. Ehval ve vekay: umumiye tilfiyynun nazarlarm' en ziyade bizim memleketimize ve bilhassa pa yitahtmza dikmi odduklar cihetle onlarn arzu ettikleri ekilde ve byk mikyas taki tesir ve mdahalelerine tarafmzdan sebebiyet vermi olmamak iin tedbir ve itidal birinci derecede haizi ehemmiyettir. Bununla beraber Rauf Bey ve Heyeti Temsiliye zar ve Meclisi M ebusanda bilhassa kymeti mmtazei milliye ve lmi yeleri olan zevatn tiyen herhangi bir ahz tevkif veyahut payitahttan harice k malarn men etmek gibi tilfiyunun yapmalar muhtemel tedabire kar mukabil tedbir ittihaz etmek ve deta bir tabiye mes elesi hal eder gibi muhtelif ihtimalt nazar dikkate alnarak zemin ve her vaziyetin iinden leddilhace emniyetle Anado luya kabilmek gibi tertibat bilfiil temin ve ihzar ve ona gre zevat muhteremeye talimat ita olunmas mtalasnda bulunduum arz olunur. ' Kzm Karabekir
Ayn tarihte Heyeti Temsiliyeye arktan yeni z tyini hakkndaki muhaberemizde yazdm ki: stanbulda Meclisi Millinin vazifesine m ni vekayi zuhurunda Meclisin Anadoluda toplanmas zarur olacaktr. imdiden bunu dnmek lzmdr. u cevab aldm:
Ankara: 6/2/1336 15. Kolordu Kumandanlna C. 2/2/1336. Rauf Bey gibi ehemmiyet ve hizmetleri bariz olan arkadalar tevkif olunmalar ihtimali mevcut olduunu kendileri de haber vermektedirler. Biz de zat devletlerinin endiesile hem fikiriz. Bu halde emniyetle bize iltihak etmek iin ittihaz tedabir etmeleri lzm geleceini aynca bildirdik. Maahaza tilfiyunun sulh eraitimiz hakkndaki istihzarat ikml ettikten sonra bizim tedbir ve itidalimize ar tk ehemmiyet vermeyerek anszn hem tevkifat, hem tazyikat saireye tevessl edeeefeleri zannmdayz. Heyeti Temsiliye Namna Mustafa Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut ,
Bu felketin hakikate inklb edecei gne intizarda iken 10/batta ismet Beyden u ifreyi aldm:
' i ' -V -
STKLL HARBMZ
'
^ I1
'
Ankara: 9/10 - 2 - 1336
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Pas a Hazretlerine stanbuldaki vaziyeti Heyeti Temsiliye noktai nazarna gre tetkik etmek ye badelmuhabere karar verilecek surette hareket etmek zere yarn stanbula hareket ediyorum. Yeni Harbiye Nazr Fevzi Paa da ibu tarz lzumlu grdler. Heyeti Temsiiiyeye vereceim malmat zat biraderilerie arz edecektir. Miralay smet 20, Kolordu Kumandan Vekili Mahmut -
sS
t Pek mteessir oldum. stanbuldaki arkadalarn er ge br felkete maruz olacaklarn Heyeti Temsiiiyeye yazarken smet neden gnderili yor. Pek muhtemeldir k smetin Heyeti Temsiiiyeye vrudu dolaysile tilf demar yapt. Yeni Harbiye Nazr Fevzi Paa da bir arei hal buldu! Bunu Heyeti Temsiliye ve smet neden anlamadlar hayret ettim^Ve Keml Paaya uu yazdm:
Erzurum: 10/2/1336 20. Kolordu Kumandanlna Mustafa Keml Paa Hazretlerine. smet Beyin stanbula gitmesi zannederim doru olmad. Yeni Harbiye Nazr .kendisini bir daha geri gndermeyeceini tahmin ediyorum. stanbuldaki vaziyeti Heyeti Temsiliye noktai nazarna gre tetkik ede cek bir ok arkadalarmz esasen Istanbulda deil mi idi? smet Beyin hi olmazsa avdetinin ve mmknse 20. Kolordu Kumandanlna olarak teminini muvafk gr dm arz eylerim. ' Kzm Karabekir
Marataki vaziyet: 1/ubatta 3. Kolordu Kumandanlndan dm tideki ifrede vaziyet bildiriliyor ve mtala soruluyordu:
Sivas: 31/1/1336 15. Kolordu Kumandanlna Dakika tehiri caiz deildir.
al-
Heyeti Temsiiiyeye: Maratan alman malmat hlsaten bugnk raporda arz edilmitir. t 1 Ad ateli toplarn da atee balad ve endaht neticesi bir kilisenin muhterik olduu anlalmtr. Amerikan Koleji misyonerlerinden ayi olduu bildiriler bir haberde General Keret muvaffak olamad takdirde intihar edecekmi. AJhali mehmaemken gayret ve fedakri gstermektedir. Ve her tarafta az ok kuvvet yetigmektedir. Fakat btn bu muavenetlere ramen Franszlarn kuvvayi kfiye ile bu raya* muavenete gelecekleri tahmin edilmektedir. Urfa taraflarnda henz temamile teeyyd "etmeyen baz hareketler olduu anlalmakta ise de Maraa byk tesiri ola mayaca dnlmektedir. Antepliler bilkis Svastan kuvvet istiyorlar. Kayseri tarafndan kuvvet ve he dereceye kadar icray tesir edileceini kestiremiyorum. ina
Km
diik baka bir yerden de mhim bir malmat alnamamtr: Binaenaleyh': Kuvvayi* muntszama vrudu halinde yine Maran mnferiden kalmas varidi hatrdr. im dilik btn bunlara ramen son derece azimkrane devam kolordu elzem grmekte dir. Ancak toplarn da ie girimesi meydanda zarur dier b az sar ve laimin bu lunmas ve bu harekette devam olunmas hkmeti stanbulda siyas bir malbi yete srklemek ve son gnlerde yegne lehimizde bulunan Franszlan da gaip et*aek ihtimallerine nazaran vaziyeti hakkmdaki mutalai aliye] erinin iarm rica; * derra. 3. Kolordu Kumandan ' ' Selahattir
Mtalatm bervechiti bildirdim:

Erzurum: 3/ubat/1336 Sivasta 3. Kolordu Kumandanlna Ankarada 20. Kolordu Kumandanlna (H ey eti Temsiliyeye ) C, 31/1/1336 ifre: 1 Marag ve havalisinin vukuatn kemli dikkatle takip> ediyorum. Gsterilen azim ve besaleti tei ve maddeten de takviye etmek her eyde asl olan mdafaai namus noktai nazarndan elzemdir. nk bu gibi igaller vatan ^ umum iin br imtihan mes elesidir. Dmanlarmz grecekleri zaaf ve ictinab ne ticesinde bu mmtakay skat ve binnetice takkmne muvaffak olduklar anda n giliz ve Fransz ve Ermeniler iin son tilf kararnamesinde mnderic olan Sivas ve Mamuretlziz hudutlarn bilfiil istihdaf etmek ve bizim iin de bu elm netayice muntazr olmak mecbur olur. Binaenaleyh dmana her eyi ve her kar topra pek pahalya drmek vatan ve milletin iar namusudur. Ancak bunda asker hi bir frsatta ie kartrldn aktan gstermemeli yani ayn Aydn cephesinde ol duu misill her eyi ekil ve kyafeti milliyede grlmelidir. 2 1 Filhakika Mara cephesinde ,ie top karnca Franszlar iin daha ziyade mucibi heyecan ve ikyet olursa da bunu da kitabna uydurmak ve vaktinden ev vel herhangi bir garnizondan saikai yeis ve teessrle mesel bir iki avuun ve bir ka neferin yerli ahali ile birleerek cebir ve zecir suretile bir ka top kardklarn ve her ne kadar bunlarn takibine msaraat olunmu ise de ahalinin galeyann ve ie milletin karmas ve kan dklmesinden ietinaben daha ileriye varlamad tar znda makam nezarete vesaike istinad olacak surette bir iki rapor verilmesi muva fk olabilir. 3 Franszlarn tevecchat meselesine gelince filhakika Mara, Urfa gibi hdisata bir de ahiren Marmara havzasndaki hdisat da karanca bittabi Franszla rn az ok sui nazarn davet ederse de bu tevecchat kazanmak veyahut kazanma mak, hdisatm ve menafii devletin tesirile vatan ve milletimiz hakknda izilmi hututu asiiyei siyasiyeye pek de tesir etmeyecei ve maahaza hkmet; resm meslek ve etvariie muhafaza! tevecchata ve galeyan halindeki milletin harektm mazur gstermeye alaca kanaatinde bulunduumu arz eylerim. 4 3. ve beray malmat 20, Kolordulara yazlmtr. 15. Kolordu Kumandan Mirliva; Kazm Karabekir
'
Heyeti Temsiliyeden gelen cevab udur:
Ankara: 6/2/1336 C. 3/2/1336. Mara hdisesinde takibi iktiza eden hatt hareket hakkndaki mutalat aliyelerile temamile hemfikiriz. O suretle tedabir ittihaz edilmitir, efendim, H eyeti Temsiliye namna Mustafa Keml
13/ubatta Erzurumda bret Yerinde Mara Facialar temsili es nasnda Maram kurtulduu mjdesi geldi. Alklar arasnda halka okuttum. Mntakamm her tarafma u tamimi yaptm:
1 Elbistan mntakas Kumandanlna mevrud 12/ubat/1336 tarih ve saat 2 iaretli rapora atfen 3. Kolordu Kumandanlndan mevrud 12/2/1336 tarihli tel grafta Franszlarn 10/11 gecesi nsflleyle kadar ehrin bilcmle slm mahallelerile emkin resmiyesini iddetli bombardman ettikten sonra slahiye tarikile ekildik leri ve ehri tahliye ettikleri ve Dairei hkmet ve Klaya Osmanl bayra keide edildii ve ehrin yalnz bir ka mahallinde perakende Ermeni milislerile bir ka Fransz askeri kald, bunlann ve ehrin temini inzibat ve idarei hkmetin tesisi iin tedabiri mukteziye ittihaz klnm olduu bildirilmektedir. 2 Din ve namusu millinin muhafazas kaydndan domu olan azim ve ima sn bu suretle neticelenen mesut muvaffakiyetini iln ve tebrik ederken hals bulan Maram fedakr kahramanlarnn ehitlerine fatihalar ithaf olunsun. 3 Mara kahramanlarn kolordum namna ayrca tebrik ederim.
Mara Mutasarrfna u telgraf yazdm:

t e

Erzurum: 13/ubat/1336 Mara kahramanlarnn Trkle hatr olan celdet vc fedakrlklar neticesin de sevgili bayraklarmzn yine Mara zerinde dalgalandn haber almakla btn kolordum en byk sevinler duymaktadr. ldnz, fakat Trkl ldrmediniz. Tarihi millimize kannzla ve hayatnzla emsalsiz bir menkibei celdet . yazdnz. Marallarn ve siza alnlarnzdan per, kolordumun hissiyat samimanesini arz eylerim, 15. Kolordu Kumandam * Kzm Karabekir
Mutasarrf u cevab verdi:

Vazifei milliyelerini faya nailiyetten dolay gerekten mftehir ve mteekkir olan btn Marallar gerek zat samilerinin ve gerek orduyu lileri haklarndaki hissiyat tevecchkranelerine arz teekkr ile selmlar ittihaf ve devlet ve milleti mizin her suretle mazhan an ve eref olmas duavatn tekrarla kendisini bahtiyar -ad eyler efendim. Mara Mutasarrf Vekili Cevdet
14/Knunusani stanbul gazeteleri yazyor: Bulgaristanda bole viklik iln edilmi. Her tarafta Sovyet hkmetleri teekkl etmi. Sofya-Trnova arasndaki mendfer kprs tahrib edilmi. Ben bu ha vadisi itilfn bizi tevik propagandas olmasna ihtiml veriyorum. Va kit vakit bu kabil propagandalar katr grdk.
r/u batta gelmeye balayp bir ka gnler devam eden Heyeti Temsiliyenin ifresi pek mhimdir. Vaziyeti siyasiyemizin muhakemesile ark Cephesinde seferberlik ve icab ederse harekt muvafk buluyor lar. Ve bunu da bir Anadolu hkmetiie yapmak zaruretini anlatyorlar, Derecei hararet Erzurum ve hududlarda 32 ye kadar dmektedir. Vaziyeti iaemiz hazer kuvvetimizi mkiltla idare etmekte iken s eferberlik ve harekt nasl dnlr. Esasen Ermenilere kar hareketi daha bir sene evvel dnen ve bu muvaffakiyeti bt\ memleketimizin kurtuluuna esas ad eden ve Erzurumda Mustafa Keml Paa ve Rauf Beye teklif eden benim^ Fakat daha Sarkam ehitlerinin pek ac ht ras btn ark halkm inletirken hemen ayn mevsimde ve ayn mmtakada byle bir eye teebbs pek elm bir hata olur. Bundan baka byle bir harekete ancak stanbul hkmetinin ve meclisinin tilf tarafndan taarruza duar olduunu grnce balamak milletimizden kuvvet almak ve hal ve tarihin bi mn telinine dmemek iin elzemdir. Bolevikler Kafkaslar cenuba amadka Ermenistan yalnz kalm olamaz. Husu sile vaziyetin muhakemesinde Keml Paann dahi bildirdii vehile Kaf kasyada ngiliz kuvvetlerinin bulunduunu bilip dururken vaktinden ev vel kendimizi niin ezdirmeliyiz ? Byle bir teebbsn aksi sadas stanbulda mukabil darbeleri mucip olursa mesuliyeti vicdan iyesi ne elimdir. Biz daima masum mevkiinde kalmalyz ve icraatmz hisse deil hesaba uydurmalyz. Bulgarlar bolevsk oldu. Bolevik ordular Kafkasyaya girdi gibi propagandalarn tesiri midir? Yoksa bir an evvel stanbul h kmet ve Meclisini tilfa ezdirerek Anadolu hkmetini tekil hakkmdaki Sivasta iddia olunan fikrin tesiri midir?! Gayri msait sulh e raitine kar msellhan mukavemet kudretim kendisine en ziyade bah eden cephe burasdr. Bu mtala dorudur. arkta drt frkalk br kuvvet vardr. Ve bunu seferber edebilecek eslha ve tehizat elden karlmamtr. Halkn hisiyat Erzurum Kongresile tesbit edilmi ve bllasa ahsma kar madd, manev rabta ve emniyetleri muhkem tutul mutur. Bundan baka arktaki ktaat rana ve Kafkasyaya muzafferane girmi, Elviyei selseden ekilmek darbesine bedel yeni zafer mit leri uyanmtr. Fakat Keml Paann bu mtaladan sonraki u beya nat hakikate uymuyor* Trkiye Kafkasyadan bolevik istilsn tes hil ve onunla tevhidi harekt etmekle garpten arka doru Andadolu, Suriye, rak, ran ve Afganistan ve Hindistan kaplarm mthi bir su rette am olacaktr...... ilh. Evvel boleviklerin Denikin ordusunu mahvettikten sonra Kafkasyaya giremeyecekleri ne malm. Azerbay can, Grcistan hkmetlerinin boieviklerle anlamas veya dahil inkilplar tesirile mecbur olmalar variddir. Bilhassa Azerbaycamn mukave met kuvveti olmad gibi bu hususta alan kimselerimiz de olduun dan ihtimalt zayf deildir. Ravlinson l/ubatta ziyaretime gelerek iki saat oturdu. Bolevik-
ler hakknda verdii malmat Kafkasyada harekt yapan 29, 11, 12. Or dular olduunu ihtiyattaki 10. ordunun Trkistasia gemesi' ihtimlini orduda mslmanlar da ok olduunu, Enver Paann da beraber l-.' duunu syleyerek ve Kafkas milletlerinin mukavemet edemeyeceini, gemi muharebeleri anlatarak, kat gryor. Hududlarma bu muazzam kuvvetle gelirse tabi bir ey yapamazsnz, fakat zayf gelirlerse de il tihak edecek misiniz, diyor ve Aras nehri Soanl dalarnn gzel bir mdafaa hatt olacan Trabzondan Bayazta kadar ksmen mevcut mendferin inase bu hattn kuvvetli mdafaa hatt olacan izahla, ngiliz ordusu gerinizde kuvvetli olarak bekliyor diyerek bizi takviye ve ya boleviklerle mterek hareket edersek tehdid edeceini anlatmak iiyor, Ravlinsonun verdii malmat hakikate yakndr, Bolevikler Kafkaslara kuvvetle ineceklerdir. ngiIMer Kafkas milletlerini mukave mete sevk, etmekle beraber kendileri bilfiil ie girimeyeceklerinden Kaf kas milletlerinden mitleri azdr. Toplanan malmat da bunu meyyeddir. Ne olursa olsun bilfiil Kafkasyada bir cephe teekkl etmeden ve da ha baz ngiliz kuvvetleri Ermenilerle mttehiden zerimize gelmek' ih timli varken harekete gemek, tevhidi harekt deil vakitsiz kendimizi ezdirmektir. Bir kere gark kuvvetlerimiz de ezildi mi Keml. Paann, tasdiki vehile gayr msait sulh eraitine kar miisellhan mukavemet, kudreti btn milletimiz iin de' bitmi olur. Vakitsiz hareket Boazlarn sureti kafiyede elimizden kmas, stanbuldan tard. olunmaklmz ne ticesini verir ve belki de Rum Ermeni hkimiyeti altnda tek islm kal* maz. Bu felketlere bedel kazancmz nedir? Eer,bolevikler ileri hare kete devam ederlerse belki ark vilyetlerimiz, ra Azerbaycan!, Musul kendilerine birer hedef olur; fakat Suriye, Irak, Hindistan gibi Ier trl menzilden mahrum binlerce kilometre uzakta ve tilfn kuvvetli bulun duu ve Harbi Umumideki milyonla zayiatlarna bedel kazanlar olan ye her trl vesaiti fenniye le memleketlerine merbut bulunan yerlere bol eviklerin nasl ve ne diye gideceklerini bilmem. Hatt Anadoluya gir meleri dahi ancak bizim boleviklii kabulmz- takridsnde olabilir. Bi zim boleviklerin Anadoluya girmesine ihtiyacmz m vardr ?, Bizce te mini lzm olan ey boleviklerle bdr harb cephesi amamak ve ark cep hemizi boleviklerle temas ettirerek tilfn veya vasta olan -Ermenilerin ve Grclerin tehdidinden kurtararak gark ktaatn da garpte kullan mak, silh, mhimmat, para gibi harp vastalarn tedarik etmektir. u. halde Anadomm kaplarn dahi bolevikere amak gibi tehlikeli bir ie neden atlmalyz- imdiye kader bir ka defalar Mustafa. Keml Pa a ve baz arkadalarmz boleviklie atlmakta tehalk gsteriyorlar. Ben bu husustaki fikirlerimi katr kendilerine yazdm, Hatal bir hare ket garb itilfa ark da bolevikere ezdirerek ikisi arama mill mev cudiyetimizi kaybettirebiiir. 22/Knunusani/1336 tarihinde bu hususta ki son mutalaatrm da Heyeti Temsiiiye kabul etmiti Daha Amasyada
ilk ictimadaki kararlarna da ten mteessir olmu ve hak kazanmtm, Heyeti Temsiliyeden gelen ve yazdm cevab aynen tidedir. cabnda emrime verilecek olan 3., 13. Kolorduya da cevabm bildirdim. Kendile rine de bana yazlan ifre tamim edilmitir.
. . 15. Kolordu Kumandanlna Ankara: 6/2/1336
'
| i '
[
:
Knnusani/1336 nihayetinde vaziyeti siyssiyemizin muhakemesi: Dveli mtelfenin Trkiye ile sulh akdi iin knunuevvel nihayetlerine doru gsterdikleri alka ve tehalk mantk olmu ve Trkiye sulh gayr muayyen bir zamana yeniden talik edilmitir. Dveli mttef ikann bir buûk seneden beri fiilen vcude getiril en emri vakileri bizim sulhmz iin esas ittihaz etmek istedikleri anlalmtr Bu halde elyevm igal altnda bulunan ... ile bu iki ktay meguleye mtevazi br Antalya hinterlandndan herhangi br aldatc maske altnda igal eden devletlere terki ve Boazlarn ngiliz hkimiyetine tevdii istihdaf edilmekte idi. Boazlardan maada olan mevad mttefikler arasnda bir seneden beri grlm ve anlamlar dr. Fakat Boazlarn ngiltereye terki gibi bu kadar vuzuh ile ... tebarz eden mes ele btn Trkiye ve Karadeniz hkimiyetinin ngiltereye tevd demek olduundan islm tabann feryad ve Trklerin. meyus edilmesi gibi zahir sebebler altnda Fransa ftalyanm iddetle itirazn cebetmitir. Binaenaleyh Boazlar iin mttefikler ara snda mutabakat efkr hasl olmam bulunmas sulhmz tehir eden bir sebefo olmutur. Bolevik muvaffakiyeti harbiyesi de sulhmzn akdine en mhim bir mni oldu. Bu ihtiml knunuevvel zarfnda sulhmzn tacilinde bir sebeb ad olu narak muvaffakiyetin, fevkalmemi bir sratle tevess, bilkis bir sebebi tehir olmutur. Bolevik harektnn bizim sulhmzn akdine tesiri teslimiyeti tamme ile kabul edeceimizin pheli bulunmasdr. Filhakika memaliki megulenin terki zemininde teklife. silhla mukavemet edeceimize dair Yunanllarla devam eden muhaberei milliye ve Anadoludaki heyecan ve istihzarat gibi emarat mukia mevcut tur. Mara hdisat muhtemel pheleri daha ziyade izale edecek olsa gerektir. Dier tarafta bizim sulhmz akdedilmi olsa bile Bolevik muvaffakiyat bize temas et tii zaman Avrupanm vaziyeti, yine nezaket kesbedecektir. nk bolevikler temas eden milleti. tima veya siyas bir tevhidi harekta veya ....... msellhan muha lefete mecbur olmutur. Bizim de iki ktan birini intihab etmekliimiz lzmdr ki dveli mttefikanm bizim boleviklere kar muhalefetimizi mit eylemeleri iin br ok fedakrlklarda bulunmalar ve akal bir senedenberi muvakkaten igal altn da bulundurduklar memaliki gayr arabiyeyi bize iade etmeleri icab eder. ngiltere^ Fransa, talya ve Yunanistan iin esasl bir fedakrl istilzam eden byle bir neti ceye ancak iztirar tam altnda karar verebilecekler ve bugn Dveli tilfiyenin ken dileri byle bir iztirara da mahkm grmedikleri muhakkaktr. Bizi tatmin ciheti, mevzuu bahis olmasa bizi kahretmeye ve binaenaleyh evvel emirde btn esbab mukavetimizi krmaya karar vermek lzmdr. Trkiyenin esbab mukavemetini im ha etmek tedabiri, tedabirin birincisi Trkiyenin kat bir surette ihata ve muhasa rasdr. Trkiye elyevm Adalar denizi ve Karadeniz sevahilinde ve Avrupa cephesin de kuvvetle berr.en ve bahren ihata edilmitir. Suriye cephesi Hicazdan skenderuna kadar, ngiltere v^ Fransa tarafndan ...... ihtiya ile, nifak ile ve halkn teslimiyeyeti mtevekkilnesi ile ..... . olunabilir. Irak ve ran cephesinin madd bir surette ve sureti mutlakada mesdud olmayan vaziyetleri seri ve vasi istifadelere tabiaten pek msait deildir. Mesafelerin ...... ittisalat rfogfkud milletler gayr mdrik ve zaten dahili memlekette gal altnda Trkiyenin dier cephesi Kafkasyadr ki gayr ' ^ ' ' ' i
; . jj | i I : \ >
t jj !':i' , j; 1I I & '
msait sulh eraitine kar msellhan mukavemet kudretini kendisine en ziya baheden cephe burasdr. Trkiye Kafkasyadan Bolevik istilsn teshil ve onun tevhidi harekt etmekle Garpten arka doru Anadolu, Suriye, Irak, ran ve Afg nistan ve Hindistan kaplarn mthi bit surette am olacaktr. Bu ak kapls kapamak iin mttefikler tarruz harekt sevkceyiyeyi yapacak kuvvetleri sra le tedarik edemezler. Muktezi sslharekelere ise tabiaten malik deildir. Byle h < reket ancak Batumdan mevzuubahis olursa bu halde dahi Kafkasya ile Bahri H; zerin aras tkanmak iin Batumdan itibaren 400 kilometreden fazla uzaklamj icab eder. Bu hal karsnda Dveli tifiye bolevikler ile Trklerin arasn Kafk; milletleri vastasile kat etmek plnn bulmulardr. Azerbaycan, Ermenistan, G cistan, belki imali Kafkas hkmetlerinin istiklllerini tasdik ederek onlar celbe tiler. imdi Boleviklerle vurumalarn bir vaka yapmak iin onlar her suret tevik ve takviye etmektedirler. Bundan maada bizzat kuvvet evkine de balam lardr ki, bu kuvvet tesirile hem boleviklerle msademeyi tesri etmek hem de Kai kas milletlerinin gerek Trklerle Boleviklerle herhangi bir temaslarn men ve mi rakabe eylemek fikrindedirler. Pln kemli ciddiyet ve istical ile tatbik olunmaktad Eer bu pln muvaffak olur ve Kafkas milletlerinin bize kar kat bir sed vaziye' almasile memleketimiz mahsur kalrsa artk Trkiye iin icab mukavemet esasn dan yklm olur. Ondan sonra mevcudiyeti siyasijêlerini tamamen zayi edebilece olan Anadolu Trkleri Dveli tifiye zabitleri kumandas altnda mstemleke asa kiri olarak ordular tekil edecek ve Kafkasya milletlerinin tilf itaatinde toplanma sini ve hem bolevik istilsnn durdurulmasn temin iin kan dkeceklerdir. B halde dveli itilf iyeye teslimiyeti mutlaka halinde dahi Trkler iin feday nefset inekten kurtulmak emin deildir. Binaenaleyh Kafkasya eddinin yaplmasn Tr kiyenin mahv katisi projesi addedip bu eddi Dveli tilf iyeye yaptrmamak ii] en son vastalara mracaat etmek ve bu uurda her trl tehlikeleri de gze aldr mak mecburiyetindeyiz. Mukavetimizi imha edecek tedabirin kincisi fiilen mevcu olan idarei mtereken bilistifade Trkiyeyi dahilinden oyarak inhidam ettirmektir Bu hususta memlekette mevcut olan nifak siyas itilf eline gayet iyi bir vastadr tilfclar bu vastadan ve baz makamatm teslimiyeti mutlakaya temaylnden is tifade ederek almaktadrlar. Tabi ilk iler kuvvayi milliyenin inhilli ve Trld. yenin elinde kaian eslha ve cephanenin gayr kabili istifade klnmasn, evvelemir de temin etmektir. Birinci derecede Kafkasya plnn ve ikinci derecede inhidam dahiliyi temine muktezi bir zaman tilfiyun ancak zayf ve mtereddit hkmet ler sayesinde temin edilebilirler. nk, bu kabil hkmetler itilf tazyikine serfrt: ederek kuvvayi dhiliyenin inkiafn pek ziyade tahdid ettii gibi efkr umumiyeye de mtemadiyen havf ve endie iinde tutarak resm ve gayr resm ..... . ittiha zna sureti katiyede mni olurlar. Bundan maada Dveli tifiye stanbulun ayan nazar olan btn zevatile dahil ve haric akla gelebilecek btn mehafili ile bilva sta temas ederek millete bil inkita gayr vazh ve gayr sahih mitler telkin et mektedirler. Bu telkinat dahi zayf bir hkmetin bahettii zaman tezyid ve teshil etmektedir. Bu suretle kazanlan zamanlardan istifade edilerek tilfiyun nihayet Trkiyenin muhasaras ve inhidam dahilisi tedabirini ikml edecekler ve ondan sonra makselerini birdenbire atarak stanbulda vas mikyasta tevkif atla mahsur Tr kiyenin muhtelif cephelerinde tahidata ve abluka tedabirine balayacaklar ve ayn zamanda hkm idam mahiyetinde eraiti sulhiyelerini tebli edeceklerdir. te ubat/1336 da aleyhimize tatbik edilmekte olduunu grdmz pln budur. Bu plnn terihi bize tevecch eden tedabir v e . vezaifi gstermektedir? Bu tedabir bervechitidir: ' ark cephesinde resm veya gayn resm seferberlik yaparak Kafkas eddini ar kadan ykacak tahidata balamak yeni Kafkas hkmetleriyle ve bilhassa Azer-
&
baycan, Dastan gibi slm hkmetlerile mstacelen temasa gelerek tilf plnna kar kararlarn ve vaziyetlerini anlamak, Kafkas milletleri bize sed olmaya karar verdikleri halde harekt taarruziyemizi tevhit iin boleviklerle anlamak, dahilen tekilt miiliyeyi son derecede tevsi ve takviye ve eslha ve cephane ve malzememizi vermemek iin silh istimal etmektir. En mhim vazife ise tilfn zaman kazanma sna meydan vermemek ve onu maskesini btn memleketin btn unsuru mukave metini tevhid edecek vesile itasna icbar etmektir. Bunu ancak vaziyeti bu suretle muhakeme eden kat karar sahibi bir hkmet yapabilir. Zaten ark cephesinde kuvvet istihzarat ve iddetle mukavemet gibi baz nkat mnhasran byle bir h kmet sayesinde mmknlhusuldr. Byle bir hkmet hududlara mteallik sulh eraitiriiri ve bu eraitin kabuln tehire takatimiz kalmadm resmen iln ile be raber httai arkiyeye mteallik yukardaki tedabire ve memleketin hini hacette Anadoludan idaresini mmkn klacak ihzarat saireye bilfiil tevessl eylediini de izhar eyler. Buna karg tilfclar kat niyetlerini irae etmek mecburiyetindedirler. Eer bu niyet bizimle msademeyi kabul suretinde tecelli ederse biz bu msademe iki ay sonra vaki olacandan daha msait erait dahilinde tilf manzumesinin hazrlm daha ikml etmemi bulunduu zamanda dahil olacaz. Mdafaai Hukuk Cemiyeti iin mstacel bir vazife, vaziyeti siyasiyenin icabatma muvafk tedabiri hkmetle tam bir mutabakati efkr dahilinde ittihaza imkn olup olmadn bir an evvel kestirmektir. Eer byle bir hkmet ihdasna imkn yok ise maatteessf mitbah olmaya sebeb grnmyor, aldanmayarak bu vaziyeti imdiden mahede ve kabul etmeliyiz. Bunun zerine ittihaz edeceimiz tedbir heyeti temsiliye arkadalarmz stanbuldan ekmek, derhal Kafkas milletlerine mracaat etmek ve derhal yukarda bildirilen tedabire gayr resm, fakat fiil olarak teebbs etmektir. Bu hatt hareket dahil ve haric nkta' mnasebatm ne vakit ve ne suretle vukua geleceini tahmin etmek kabil deildir. ler bir defa bu yola girdikten sonra, inkta mnasebat her halde uzak grlmemelidir. Mustaia KemJ
Cevabn:
Ankarada 20. Kolordu Kumandanlna Heyeti Tensiliyeyedir. 6/ubat/1336 tarihinde keide buyurulan mufassal tel grafnamenin 9/ubat/l36 tarihli nc mabaad alndktan sonra mtebakisi he nz gelmedi, Maahaza bu mlhazata mili asi olan variyetler tavazzuh etmekte bulunmasndan nai maruzat mtekabilem bervehitidir: 1 tilf devletlerinin vcude getirmek istedii Kafkasya eddi ve binnetice memleketimizin her taraftan igali ve inhidam dahil mlhazat artk tasvir ve ta savvur buyurulan ekilde varid olamayacan zannederim. 12/bat/l336 da Ne zareti celileye ve beray malmat heyeti muhteremelerine arz ettiim ngiliz kay makam Ravlinsonun mlkatnn hlsai mevzuu en bariz olan noktalan muhtevi dir. u takdirde arei hals olarak mtalaa buyurulan ark mmtakasmda hemen fa~ rekta balamak ihtiya ve mlhazas da bu vehile zail oluyor. Halkn sefaleti, mkilt, menzil ve iae zaruretinin bizi ambarlar merkezine rabt etmesi bu pln halen gayr kabili tatbik ekle sokuyor. 2 Bolevikler Kafkaslar ve Azerbaycan geip bilfiil temasa gelmedike ve kuvvet ve tekiltlar taayyn etmedike ie fiilen karmamz defaatle mesbuk ma ruzatmz vehile bizi en yakn ve seri bir tehlikenin iddetleri altnda ve yalnz ola rak vaktinden evvel tilfiyuna ezdirir ve memleket muzmahl olur. Binaenaleyh byle bir harekette zerre kadar kr olmayp imhamz muhakkaktr. Fakat arz ettiim ekilde aleddevam vaziyetler tavazzuh ettike o safhann hdisat phesiz derecei kuvvetine gre tecelliyat cedide ika edecek ve belki de garp nazarnda bile mazu
gsterecektir. Binaenaleyh buna intzaren imdiki halde yapacamz i ; daima mctenip ve pek muhteriz grnmek ve fakat meyus olan milletin yeis ve nevmidisim izale ve tilfn istihdaf ettii maksada mzaharet iin ancak istiklli tam ve ma lm olan menatkta tahliyei vatan suretile hkmeti seniyece muhafazai bitarafiyi kfil seri bir sulh istemek ve bu bitaraf sayesinde tilfiyunua istedii eddi mhimminin kendiliinden husule geleceini anlatmak ve btn zek ve mehareti bu noktada toplamaktr. 3 Ecnebi matbuatnn ve Erkmharbiyenin neriyatndan serahaten anlal yor ki tilfiyun arkta bir (Alman-Rus-Trk) plnndan iddetle kukulanyor. Ve Trklerin muavenetile alemi islm ayaklandrmak ihtimlat kaviyyesinden ba his olunuyor. Bir taraftan Trkiye berhayat kalrsa konferansn ifls etmi ad olun masn neir ve iln eyleyen Venizelos; son zamanlarda Trklerin boieviklerle itirki harektn iddia ediyor. Bir Grcistan nazr daha on gn evvel Potiye gelerek halka verdii aleni nutkunda Anadoluda Mustafa Keml, Fuat Paalarla Rauf Bey ve rf sasnn boleviklik iln ettiini sylyor. Yani aleyhimizdeki fikirler ve p heler arktan ve garpten alevlendiriliyor. te imdi btn hain ve imhakr nazarlar bize mteveccih iken ne kadar sk it, metin ve mahir davranmak lzm gelecei bir kere daha taayyn ediyor. Ve hem de pek gzel takdir ve mtala buyurulur k Harbi Umumiye de Alman plnlarnn messir ellerile byle ve kaytsz, urutsuz girdik. Binaenaleyh bugn yaplmak istenilen ey ayn plnn mmasilidir ve belki yalnz ve pek kolay ezdirmek noktainazarndan daha ardr. Almanya kendisinden evvel her taraf ve bilhassa bizleri srklemedike hi bir tehlike grmedii kendi memleketinin bolevizm perdesi altnda fiil bir rol yaplamayaca en son Alman yann idarei rfiyesi ve yzlerle adamn katil ve idam ve tevkifi ile sabittir. Artk tarihin eski ve yeni emsal ve uhudatn ve memleketimiz zerinde brakt elm hatrat gzeterek vaziyetleri takip etmek iin bir iar kat olmaldr. 4 22/Knunusani/1336 tarihinde arz ettiim mutalaatma heyeti temsiliyemn tamarle mutabk olduu bildirilmi iken ve Kafkaslarda itilfn vehim ve p heyi mucip bir kudreti ve sevkedilmi bir ktas bile yokken bu kerre bunun nerede mlhem olduunun iar ve tenvir buyurulmam hassaten istirham ederim. 15. Kolordu Kumandan Mis l iva Kazam Karabekir
15 de aldm 14 tarihli ifre RavlinsonIa mlkatrm bildirdiimin cevabdr. Bu ve buna verdiim cevap da ayn vasiyet hakknda olduun dan aynen yazyorum:
# -
Ankara: 14/2/1335
15. Kolordu Kumandan Kazm Kambekit Paa Hazretlerine Zata mahsus 11/12 tarih ve zata ijahsus ifreli telgrafnamei lileri Zahirde aleyhlerine istiml ve fakat hakikatte onlar istikbal nun. daha imdiden seferber hale vaz hakknda hkmetin teebbsatta bulunmasna dair mutalaai liyelerinin iar ve alnd. Teekkr ederim etmek zere 15. Kolordu tilf devletleri nezdinde Dastan ile Azerbaycan
'
'
'
'
V\^VvVX!-V^^' v: '
'
STKLL HARBMZ
' 46&
da malmlesami zevat ile daha sk irtibat tesisi mmkn, olup olamayaca hak knda itay malmat buyurulmasn! rica ederiz efendim. Heyeti Temsiliye Namna Mustafa Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Cevabim:
] Zata mahsus
.
Erzurum: 15/ubat/1336 Ankarada 2. Kolordu Kumandanlna
C. 14/2/1336 Hey eti Temsiliyeyedir: 11/12/tarihli telgrafnamei ciziden sonra mtekaddim 1442/1336 mufassal telgrafnamenin vsulnden evvel heyeti muhteremelerinin ibu mtalaas yazld anlalyor. Binaenaleyh vaziyet ve mutalat pek vazh olarak tesbit edildii cihetle birinci maddeye cevap olur. Ayrca ilveten arz edeyim ki byle bir hareket ve istihzarat iin tasvir eylediim imknszlk, bugn mahdud olan iae menabii bundan sonra lzumsuz ve vaktinden evvel toplanacak mret tebatn bil avz boazna girerek ve bu sarfiyat ve israfat bizi vahim devreye yak latracaktr. 2 AsI daha mhim olan bir noktaya gelince Dersaanette Ferit Paa ve Ali Keml grubunun komplosu gittike vsat ve ehemmiyet kesbediyor. leri gazetesi pek aikr olarak bu vaziyeti tasvir ve cmlemizi ikaz ediyor. Eer biz Bolevizm mi ve teebbsatna mstenit ve vakitsiz en ufak bir harekete balarsak Dersaadet.-te biaman ve vasi bir proje dahilinde tevkifat yaplarak hkmet artk tamamile n giliz plnm tatbike made bir ok hain ve casuslar ebekesinin yeddi iktidarna yani Ferit Paaya teslim olunacaktr. Bunun iin Ferit Paa ve Ali Keml. Adil vesaire gibi erbab cinayatn eski mukarreratmz vehile hemen meclisi mill kararile Divan liye verilmesi ve bu babda takibat seria ve messirede bulunulmas ve fakat mn hasran bunlar hakknda yaplrsa bir muhalefet sevkile yaplm tarznda cihan efkr umumiyesine intikal etmemek iin Balkan Harbinin ve Harbi Umuminin mesulleri meyannda bunlarn da talep olunmas ve bu suretle mekasd liyei millet tesbit edil dikten sonra bu nc ve en yeni zmre hakknda takibat mahsusada bulunularak olan harekt muzirrasmn serbestisin! krmak iddetle elzemdir. Hkmeti ele almas li olmazsa bunlarn meclisi milli ve kuvvayi milliye aleyhinde nmayi yaparcasna melhuz olan zrnrei fesadiyenin bugn i banda olan adamlar dahi hemen tebdil! ve stanbuldan harice atlmaldr. bu istihzarat yaplmadan evvel balayacak her hangi ufak bir hareket pek kymetli arkadalarmz mahv ve heba edecektir, 3 Azerbaycan ve Dastan ahvalini kemli dikkat ve emniyetle ve yakndan takip ediyorum. Temaslarm vardr. Mmkn olduu kadar yeni tarihli malmata almak iin tertibat ittihaz edildiini arz eylerim. S. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm. Karabekir
Roleviam mai ve teebbsatna temayl, dahil mkiitia bera ber, tilfn hakl kisveye brnerek gc yettii yerlerde darbe vurma sna ve Ferit Paay tuttuklar isabetmi gibi propagandalarna sebeb olacaktr. Halbuki daha evvel Ferit Paay dahil ve hari nazarnda d r-
rnek iin nahak yere harbe srkleyerek milleti ezdiren kabinelerle birlikte divan liye evki teebbs muvaffak olamayaca belli olmak la beraber manev bir darbe olaca gibi stanbul hdisesini de bizi maz lum. mevkiinde brakarak tesir edebilir. Heyeti Temsiliyeden mtalafcma mukabil gelen cevab da aynen yazyorum. Bittabi seferberlik ve harekt teebbslerine balamadm, yaknda Kafkas vaziyeti hakknda malmat bekliyorum. Herhangi bir hareket iin bu vaziyetle beraber Is-' lanfoul vaziyetinin ve mevsimin tesirlerini mezcederek teebbste bulumaya karar verdim. Heyeti Temsiyenin cevab:
Ankara: 16/2/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine 14/15-2-1336 tarihli mtalaatniz 15/2/1336 tarihli mutaatmzdan sonra aldk Vazyetin muhakemesinde ve icraat kararlarnn itasnda pek ok mteenni ve mte yakkz bulunulduuna ve menabii muhtelife ve mtenevviadan. mevrut malmatn, menabii saireden tahkiki ile tevsik edilmedike ayan itibar grlmediine itimad bu yurmanz mereudur. Hey'eti Temsiline Namna M. Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
ubat ortalarnda Kafkasyada talyan heyetlerinin de dolat ha ber alnd. Gya Tifsteki Italyan heyeti Azerbaycana silh veriyormu. Bizim de alabilmek ihtimlimiz olduunu Avrupadan stanbula bildir mitir Hey'eti Temsiliye namna Mustafa Keml Paa yazd. Fakat tal yanlarn Konyada vaktile silh vereceiz diye bir ka silh vermelerinin propaganda mahiyetinde olduu, esas meselenin boleviklere cephe yap mak iin talyanlarn da tevik ve tetkikte bulunduklar anlald. 3. Fr ka 12/ubatta malmat veriyor: ngilizler Batumu tahliye edecekmi. 2000 slm Grc, Batumu hristiyan Grclere vermemek iin hazrm. Batumun Rum ve Ermenileri de bu fikirde imi. Biraz a,sker geirirsek muvaffakiyet ziyade memul imi. Cevap verdim ki ngiliz propagan dasdr; maksad Grclerle aramza kan sokarak Ermenilere kar ola cak teebbslerimizi nlemek olmas pek muhtemeldir. Halen Batuma, kuvvet evki, caiz deildir.. Birka gn Erzurumdaki kt'a ve messisat teftile megul oldum. 6/ubatta Raviinsonu ziyaret ettim. Ahvalden pek bedbin grlyor. Diyor M: Geen be senelik harbin istikbal harbi nnde harbi sagir kalacan zannediyorum. Bolevikler btn Rusyaya hkim oldular. Al manlarn ellerinde bir milyon sng var. Nisanda pek mhim vukuat muhakkaktr. Kafkasyadan haber alamyorum. Sizin adamlarnz var
m ?
Yok! Hudut haricile uramyorum. Esasen sarf edecek paramz d a yok. dedi
Habersiz ne yapam, sen adam bul, bir ka ihtiyat zabiti gnder, ben masrafn veririm. . stanbul veya Batum merkezlerinizden isterseniz lzm kadar ma lmat verirler. Hudud haricile itigale hkmetimiz msaade etmiyor. RavMnsona grdm hal, bizim Kafkasyadan ne malmat aldmz ve ne derece alkadar olduumuzdur. Cidd endiesi vardr. stanbuldan uzun uzun ifreler alp vermektedir. Harbiye Nezareti 15/ubat tarihile Kafkasy hakkmda malmat soruyordu. Erkn Harbiye Reisi evket Turgut Paa olmu. Toplanan malumat bervechiti yazdm.:
Acele Harbiye Nezareti Celilesine 1, 3, 12, 13, 14, 20. Kolordulara (H ey eti Temsiliyeye} C. 15/2/1336 ifreye 1 Son malmata nazaran Batumda yalnz 89. Hint alay bulunmakta ve bu radaki ngilizlerit mecmu miktar 3000 tahmin olunmaktadr. ngilizlerin Batum vali ve kumandam olup stanbula gitmi olan Ceneral Fonku Kulisten 12/ubat/1336 ta rihinde Batuma ekilen bir telgrafta 3 vapura tahmil edilen Hint askerinin hareket et memesi ve fakat tekrar Batuma da hrac olunamayarak ikinci bir emre intizar edil mesi emir olunmutur. Alman malmata gre, Ceneral, ngilizlerin bir mddet daha Batumda kalmalarn temin iin stanbula gitmitir. 1 2 Karadenizden stanbula ve anakkaleye yapld iar buyurulan nakliyat tn Knunusani nihayetlerinde alnan malmat le Movorosiski mmtakasmda bulun duklar anlalan ngiliz ktaat olduu tahmin edilmekte ve mamafi Batumdaki gilizlerin de nakledilmek zere olduu anlalmaktadr. 3 1ngilizlerin Batumu terk edeceklerine ait delilden olmak zere mteahhiterile hesaplarn kat5 ve Osmanl ordusu tarafndan terk edilen cephanelerin ihrak edildi de haber alnmtr. 4 Novorosiski mmtakasmdan yapld anlalan ve Batumda da hazrlanas nakliyatn son malmata nazaran Boleviklerin Rostof cenubunda, Stavropol mmtakasndaki muvaffakiyeti, Karadeniz sahilinde Anapa, Tuapse, Sui mmtakalarmdaki vaziyetle Yeilordu lehinde devam ve bilmum Kuban havalisindeki isyann tevess Dveli Mttefikamn boleviklerle mcadeleye artk nihayet verdikleri hakkn* daki ecnebi neriyat ile alkadar grlmektedir. 5 Grcistan, tahliyeyi mteakip Batumu igal etmek zere Batum hududunda bir ksm ktaatn hali intizamda bulundurduu ve Batumdaki Cemiyeti slmiyenin de Grclerin Batumu igal hazrlklarndan dolay Grcistan Konsoloshanesini protesto ederek Grc igalinin vukuu halinde ahalinin silhile mukabele edeceini tebli eyledii istihbar edilmitir. 6 Nezareti Ceiyeye cevaben ve Umum Kolordulara beray malmat ar/ olunmutur. '
.
Erzurum: 17/ubat/1336
'
J . :
; > ! : : i
15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
17 ve 18 de daha hayli mhim malmat geldi. Aynen yazyorum:

1 8/ubat tarihli Bolevik teblii resmisinde 7/ubattas Odesanm 14 saatlik bir muharebe neiceside Bolevikler tarafndan zabtedildii ve .Denikin ktaatndan , ksm azaminin esir alnd, Rumanya hududu istikametinde ricat eden Denikin kta atnn da terki silh eyledii neredilmitir. 2 Kafkasyann Bahri Hazer sahilinde zuhur ettii 10/Knunusani/1336 tarih ve 40 No. lu istihbarat raporunda arz edilmi olan Yeilordu; Anapa, Tuapse ve daha cenubundaki Su mmtakalarmda faaliyetini arttrm ve 6/ubatta Suiyi zabtetmitir. 3 10/ubat tarihli malmata nazaran. Bolevikler, Kafkasyada Stavropol ehri civarna hkim olmulardr. Stavropol vilyetinde Denikin aleyhinde isyan zuhur etmitir. 4 Alman mevsuk malmata nazaran, boleviklerin byk kuvvetlerle Ros t a f tan cenuba doru taarruzda olup Stavropol havalisinde icray haretta ve Bahri Ha zer sahilinde Vild Kafkas civarlarnda. Dastanllarla mttehiden zaif kuvvetleri ' mevcuttur. Bu malmattan Boleviklerin Azak ehri mmtakasndaki vaziyeti temanen hal etmedike Kafkasya dalarnn cenubunda tevsii harekta balamayacaklam zan ediyoruz. 5 ran hkmetine muhalif olan Mirza Kkhan, Ret havalisindeki faali yetine devm etmektedir. ran hkmetiie uzlat hakkmdaki neriyatn asalsz ol duu ve Kkhan boieviklerle akdi ittifak ettii, Tebriz ve Erdebil aras imlindeki ahsunlarn da boieviklerle mttehit olduklar ve boleviklerin 7,8 tayyare gn dermek suretile muavenette bulunduklar mevsukan mstahberdir. s 7 Efganllarn Trkistanla mttefikan ngilizlerle hali harpte olduklar teeyyd diyor. u halde ajanslar tarafndan neredilen sulh havadislerinin doru olmad an lalmaktadr. 8 Nezareti Celiyeye ve Umum Kolordulara arz edilmitir. . 15. Kolordu Kumandan . Mirliva , "" Kzm Karabekir Acele Erzurum: 18/2/1336 1, 3, 12, 13, 14, 20 Kolordulara (Hey'eti Temsiiiyeye) 1 ^ngilizlerin randaki devairi hkmeti ellerine aldklar, ran ordusunda bir ok ngiliz zabitan ve kk zabitan mevcut olduu ve Iranda byk ngiliz kuvvetterinin bulunmad ve ngilizlerin Trkistan boleviklerile Afgan ktaatnn pek ziya de yaklatklarndan dolay rann ark hududundan yani Horasan taraflarndan fev kalde endie ettikleri haber alnmtr. Lenin, ngilizlerin randaki vesayet idaresini protesto etmitir-^ 2 Bolevik donanmalar hakknda alman malmata nazaran, ariinm imnde bulunan bolevik donanmas Vclga nehrinin, incimadmdan dolay henz denize inememektedir. Seyrsefer ancak Nisan ve Mays aylarnda kabil olabilecek ve bu aylardan itibaren bolevikler, Bahri Hazee tamamile hkim olacaklar ve Kafkas, Irandaki harekt da tevsi eyleyeceklerdir. Volga nehrinde ve ariinin imalindeki donanmalarnda drt tane tahtelbahirleri ve ayrca Ejderhan nam dier Astrahanda bir ka para harp gemisile bir tahtelbahirleri vardr, 3 Nezareti Celileye ve Kolordulara arz edilmitir. . 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
| i "I
I j i j |
| J 1 I
27/Knunusani/1336 da stanbuldan Rauf Bey, 29/30 unda da ' Heyeti Temsiliye Azerbaycanlarm ngilizlerle ittifakm ve Bakuya ngiliz kuvvetleri sevkiyatn bildirmilerdi. Ben de 28 inde Azerbaycana foaz vesayada bulunmutum. Aldm mevsuk malmat Heyeti Temsiyeye yazdm. Aynen udur:
.Zata mahsustur. 20. Kolordu Kumandanlna rzurum:* lS/ubat/1336 .
|, | | i | | 1 j j 1 I
1 Hey eti Temsiliyeye, alman mevsuk malmata nazaran, AzerbaycanlIlarn ngilizlerle ittifak aslsz bir ayiadan ibarettir. Bakda Azerbaycan ve Daistan miletlerinin mhim bir ekseriyetine istinaden verilen karar neticesinde bolevklerle hafi bir mukavele akdedilmi ve bu mukavele mucibince Azerbaycan ve Dastan tamamiyet ve istiklli Bolevikler tarafndan tasdik edilmi ve bu suretle bu iki milletin boleviklere muhalefeti imkn ve ihtimli kalmamtr. Reiskrda bulunan Azerbaycan hkmetinin de boleviklerle teriki mesaiye taraftar olduu ve fakat henz resm bir teebbste bulunulmad anlalmtr. 2 Nuri Paa, 3/ubat/1336 da Bakudan Daistana avdet etmitir. imali Kafkas islm ordusu kumandanln ifa etmektedir. 3 Azerbaycan ve Daistan havalisindeki zevat malme boleviklerle ve TrMstanla irtibat ve mnasebetlerinde devam etmektedirler. Ret haavli&indeki hali faaliyette bulunn Mirza Kkhan ve ahsunlarla da temini mnasebet eylemilerdir. Kkhan, talimat almak zere hemirezadesini Bakya gndermitir. 4 Bolevikler Daistana ve Trkistan boleviklerile Afganistana vasi surette muavenet etmektedirler. Daistanda tekilt vesaire iin fedakr zabitandan maada hi bir eye ihtiya olmad bildirilmektedir. 5 - Gelen haberlerde, boleviklerin kta, tekilt, rk vesaireler! hakknda serahat mevcut olmad iin kat ve doru bir malmat mevcut deilse de cereyan eden ahvalden boleviklerin Daistan havalisinde pek az kuvvete malik olduklan ve imdi ki halde yalnz mebzulen para ve malzeme irsali gibi hususat ile muavenet edebildik- ' leri anlalmaktadr. 6 bu ifre muhteviyatndan yalnz birinci madde Nezarete, Zate mahsus iaretile ve dierleri yalnz Heyeti Temsiliyeye arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliyenin, (menabii muhtelifeden, .alman havadisleri talikik ve tevsik edilmedike ayan itibar grlmediine itimad buyurunuz, vaziyetin muhakemesinde ve icraat kararlarnn atasnda pek ok mteemi ve mteyakkz bulunuyoruz) diye 16/ubat tarihli dn aldm ifre ile benim aldm, hakik u malmat karlatrnca hayret etmemek mmkn deildir. Heyeti Temsiliyedeki arkadalarmzn da, mahcup kalarak artk her iittiklerine inanmayacaklarm ve yanl malmata istinadla ^shlikeli yanllklar yapmayacaklarn mit etmekteyim. *
19/ubatta Ravlinson telefonla dedi ki: zmir de dahii olduu Ialde her taraf tahliye ediliyor, tebrik ederim. Ayn malmat stanbulda zmir Mdafaai Hukuk Cemiyetinden de tamim olundu. Payitaht da s-
tanbulda kalacakm. Tabi pek sevindik, fakat neticesi kmad. 21/u~ batta Ravlinson ziyaretime geldi. Dedi ki: Bolevikler gelirse Ermenileri katliam eder- Belediye reisile grtm. Trkiye Ermenileri gelebilir fakat buralarn Ermenistan olmayaca tahakkuk ederse, dedi. Siz. ne dersiniz? Evvel herkesin intizar ettii mesut bir sulhtr. Bundan evvel byle szler dinlenmez. Halkmzn kabul ettii esaslar dahilinde sulh akdinden sonraya gelince Ermenilerin artk buralara gelmesi muhaldir. nk katliam yaptlar, hl da Elviyei selsede katlimlarla meguldrler. Pozatide altm esir neferimizi kesmiler. Eer Ermenileri bolevik katlimndan ku-tararak insaniyet yapmak isteniliyorsa derhal Elviyei selse bize iade olunmaldr. Yerinde Ermenileri muhafazay daha iyi yaparz. Ka kere yazdm. Fakat Paristeki efendiler anlamyor. Bugnk Trk hududu duvar arkas gibidir. Mdafaaya bile salih deildir. Trk ktaatn ilerletmeli diye teklifte bulundum. Anlatamyorum. Ben senin yerinde olsam madem ki onlar anlamyor ben karar verir, Aras - Sankam hattn tutarm".' Bu i hkmetten emirsiz olmaz. dedim. ,Ravlinson Bolevik ordularna kar mkavetimizi, bunun iin de kuv vetli bir hatt mdafaa olan Aras - Sarkam hattn tutmann lzumunu srar ve bunu defaatle merciine yazdn samim bir vaz ile sylyor. Ermenilerle bir msademeye tevik iin de olmasna ihtimal verdim. Fa kat tekrar yazacan ve hkmetimiz de srar ederse bu hususta mu vaffak olacan kanaatini de sylediinden Harbiye Nezaretine, Heyeti Temsiliye ve Kolordulara 21 ve 22 de tideki iki ifreyi yazdm :
Harbiye Nezareti Celilesine Umum Kolordulara (H ey eti Temsiiiyeye) 93 seferinden sonra Ruslar kendileri, iin her trl sevklcey ve tabiye kavaldm . temin edecek bir hudud tyinine muvaffak olmu ve bizi pek fena bir vaziyette bra km olduklar malmu samileridir. Binaenaleyh 30/12/1335 tarih ve 721 No. ti gfre ile arz ettiim sulh mzakeratmda bu cihetin ehemmiyetli surette nazar dikkate alnarak ekseriyeti kahiresi Trk ve mslman olan Elviyei sisenin bize iadesine allmas veya hi olmazsa dr, Kulp, Kazman, Sarkam ve Oltu bizde kal mak zere hududun ran hududundan itibaren Aras nehri-Kazman imlinde Maden da-Adeveler Dai-Kars ay stasyonu- Keka suyu-Kuzukarmaz da-Bade Ardahan-Oltu hududunu takiben Horasan Da ve Hudu uyadan sonra eski hudud hattndan geirilmesinde srar olunmasn ve buna muvaffak olunacana da kanaatim bulunduunu tekrar arz eylerim. Hi bir mdafaa ve muharebe kabiliyetini haiz olmayan imdiki hududda kalacak bir ordu, bir duvar gerisinde bulunur gibi btn mechuliyet ve mbhemiyet ierisinde ve az kuvvetteki bir dmana kari; bile gayr msait bir vaziyette kalacaktr. Rir istikbal harbinde ordu, hududu terk ile Erzurum hattna ekilmesi veyahut daha iyi olarak balda arz ettiim hatta kadar ilerleyerek orada muharebeye girimesi lzm ve zarur olur. Harbi hirdeki tecarp de bu fikir
j j j j ; ; : ; f : \ } \ ;
j J 1 :
i
J
ve kanati teyid eylemitir. ark hudut meselesinin de eraiti hazraya nazaran iste diimiz tarzda halline muvaffak olunaca kat olduundan tekrar arz eyliyorum,Nezareti celileye ve beray malmat umum Kolordulara ar2 edilmitir. ' 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Harbiye Nezareti Celilerine Umum Kolordulara Erzurumdaki ngiliz mmessili Kaymakam Ravlinson boleviklerin Kafkasyay istillarnda Ermenileri mahv ve fna edecekleri muhakkak olduu cihetle Ermeni lerin veya bunlarn ierisindeki Osmanl muhacirlerinin hududumuz dahiline kabul edilmesi muvafk olacam mlakat ettii zevata syleyerek bu babda ne gibi fikir ve mtalada bulunduklarn istihra etmitir. Bu suretle efkr umumiyeyi yokla maktadrlar. Ermenilerin; Adana, Mara, Urfa ve civarnda islmlara kar her trl mezalim ve fecayii devam ederken ve elyevm Ermeni idaresi altnda bulunan slam larn da maruz bulunduklar enaatler ve katliamlar dolaysile feryad ve figanlar asu mana ykselirken Ermenilerden bir ferdin bile her ne suretle olursa olsun hududumuz dahiline alnmasna bu mntakamn efkr umumiyesinin katiyyen msait olmadm arz eylerim. Nezareti celileye ve beray malmat Umum Kolordulara arz edilmitir. (Vali paa ile mektupu ve belediye reisi beyler de okumulardr.) >
.
Kolordu Kumada Mirliva Kazm Karabekir
22 de gelen mevsuk malmat ve Batum hakkndaki teklifi de Har biye Nezareti, Heyeti Temsiliye ve Kolordulara yazdm:
Acele Harbiye Nezareti Celilesine (Umum Kolordulara (H ey'eti Temsiliyeye) 1 - 15/ubat/1336 tarihli bir malmata gre evvelce vapura irkp ve ikinci bir emre intizar eyledikleri 17/ubat/1336 tarihli raporlara arz edilen Batumdaki n giliz ktaatdan iki Hind taburu mezkr vapurlarla Batumdan hareket etmi ve 15/2/1336 da Batuma bahren yeni gelen bir ngiliz Hind taburunun kt grlm tr. 2 12/ubatta Dersaadetten Batuma avdet eden ngiliz valii askerisi Ceneral Fonkukulise ehirdeki millehleri namna 15/ubat/1336 da mracaat eden Rus cemi yeti reisi Ceneral Jehmenle cemiyeti islmiye reisi Ali Haydar Beyin mlakatlarndan alman netice udur: Ingiliz Cenera, hkmeti matbuasndan akl emre binaen B a tumu sureti katyyede terk ve taffiiye edeceini ve her halde 10 gne kadar tahliye edilebileceini mit ettiini ve Butumun kime teslim edileceine dair bir emir alma dndan henz bu babda malmat olmadn beyan etmi ve ehrin Grclere tes limi halinde mslman ve Rus ahalinin silha sarlacaklar hakkmda cemiyet reisleri tarafmdan vukubulan beyanata cevaben de Batumda inzibat ve asayii temin edecek. Erzurum: 22/2/1336
asker ve eslehat olup olmadn sormutur. Reisler tarafndan asayi ve inzibat te min iin her ne lzmsa cmlesinin mevcut olduu beyan edildiinden Fonkukulis bt mracaatlarnn icab eden makamata yazlacan vaadetm ve cevap gelinceye kadaf skneti her halde muhafaza etmelerini tavsiye eylemitir. ki reis tarafmdan, ayn suretle Baturndaki Fransz, talya ve Amerika konsoloslarna yaplan mracatlara da bu hususta hkmetlerine malmat verilecei cevab ita edilmitir. 3 Baturndaki slm Cemiyeti, Grc istilsna kar mtereken almak ze re Ruslarla itilf akdetmilerdir. Dier taraftan Grclerin Batumu igal etmek zere hazrlklar yaptklar hakkmda 17/ubat/133 tarihli kolordu raporu ile arz edilen ha berler alnmtr. 4 - Osmanl ordusu tarafndan tahliyesinden ittbaren Batumun ciheti irtibat ve ilhak hakkuda hasl olan Rus, slm, Grc cereyanlar mruru zamanla bsbts giddef- /e vs at kesbetmitir, Bir Grc igaline kar Ruflar ve slmlar tarafndan mttefikan verildii mevsukan haber alman mukavemet karar, Batumun ngilizler tarafndan tahliyesini mteakip muhtelif milletler arasnda byk kargaalklar rnucip olacak ve bu suretle yeniden bir ok kanlar dklecektir. Netekim, bir ngiliz Hint taburunun, ngiliz ceneralinin tahliye hakkndaki resm beyanatta bulunmu ol masna ramen yeniden Batuma karlmas, Batumda mevcut olan muhalif cereyan lardan istimam edilen akibet ile pek alkadar grlmektedir. Esasen, vaziyeti umumiyei hazra karsnda ark hududlarnn tashihi ve yeni hudud dahiline Batumun da idhali hakknda Dveli tifiye nezdinde hkmeti seniyece yaplacak bir teeb bsn semerat mfide ve matlbeyi temin ve istihsal edecei kaviyyen mit edilmek tedir. Buna binaen, yaplacak tashihi hudut teklifine bir mukaddeme tekil etmek ve Batumda feci ve mellim bir vaziyetin, budusuna imdiden mni olmak iin Sulh Konferansnca mukadderat hakknda verilecek karara kadar Batunjm Osmanl askeri tarafndan igal edilmesi hakknda lzmgelen teebbsat siyasiyede bulunulmasn ve muhalif milletlerin bir an evvel tatmini iin alnacak neticenin tesrii hususunu arz ve teklif eylerim. . 5 - Nezareti celileye ve beray malmat umm kolordulara arz edilmitir. Kzm Karabekir
17 de frkalara kadar tamim olunan Mustafa Keml Paann ifresi geldi- Aynen yakyorum:
Ankara: 15/16 - 2 - 1336 15. Kolordu Kumandunltma Mara muvaffakiyetinden dolay bilhassa zatlilerini ve bu hususta hidematt fedaksrane ve vatanperveraneeri sebk eden bilcmle arkadalar tebrik ve vatan u rundaki mcahedemsin an karip kmilen muvaffakiyetpezir olmasn temenni eyle riz. Kk Mara ve civarnda hasl olan vaziyet sebebile hatra olarak tideki mtaatmz arz ve tatbikini rica ederiz. Atiyen vaziyeti siyasiye her ne olursa olsum Franszlar ve Ermeniler Mara civarndaki malbiyetlerini tamire alacaklar p hesizdir. slahiye ve havalisinde kuvvetli bulunmann ehemmiyeti Mara msademe sinde de anlalmtr. Yani vaktiie slahiye civariiHta mmkn olup kuvvetli bir te kilt yapabilse idik Franszlar Maraa kolay kolay kuvvei indadiye gnderemeyerek Mara da onca kan dklmez idi. Buglin slhiyenin dier bir noktai nazardan ehem miyeti tezahr etmitir. Bu da bizimle tevhidi hareket etmek hususunda her vakit m racaatta bulunmu olan Halep \?e am kuvvayi milliyesinin slahiye vastasile teesss
edecek muharebata onlar zamannda haberdar ederek muavenetlerini temin edebil mektir. slahiye ve havalisine hkim olmaktan maksadmz Bahe, lpmar ile Antep arasndaki dalk mmtaka ile Karasu tarafnda kuvvetli bir tekilt yapmaktr. Hi phe yoktur ki bu sayede slahiye ile Adana, Halep ve Mara arasndaki Boaz ve geitlere hkim olarak bu sahada hareket edebilecek igal kuvvetlerini tehdid altnda bulundurmak ve gaip ark igal _mmtakalarmm muvasalasn kat edebilmek mmkn olabilecektir. Mtalat anifeyi Mara vie havalisindeki Ermenilere atiyen de hki miyeti temin edebilmek iin Marala Pazarck, Antepteki tekilt takviye etmekle beraber dmann ..... . olan bir avdeti taarruziy esine mi olabilmek iin birinci hat olan Bahe ve lpmarm arknda dalar ve ikinci hat olarak Gavur da gl tarafn da ve nc hat olarak Mara cenubundaki boazda kuvvetli mill mfrezeler tekil ve bunlarn bana en muktedir arkadalarn tyinine ve bu tekilt hitam bulur bul maz Karasu tarafeynindeki dalarda mill mfrezeler tekiline balanmasn tavsiye ederiz. 2 Bize evvelce mracat etmi olan Halep tekilt milliye riyaseti ile amda bulunan Suriye ve Filistin Mdafaay Kuvvayi Osmaniye Hey eti Umumiye ve G nll Kahire Frkas ve Amman erke Frkas Kumandan efik Beye muhtelif vastalarla gndermi olduumuz talimatn tideki hlsasnn Mara zerinden Haep'de Erknharp Kaymakam akr Nimet Beye gnderilmesini ve neticeden mal mat verilmesini istirham ederiz.
Suret
Halepde Tekilt Milliye riyasetine Suriye ve Filistin Mdafaai Kuvvayi Osmaniye Hey eti Umumiye riyasetine: Osmaniye, Bahe, Mara, Urfa cihetlerinde pek mhim muvaffakiyetler itih a r eyledik. Harektmza devam etmekteyiz. Mektubunuzda Suriye, Irak ve Trk C. K, S. ... Isrm tahlis ederek bir konfederasyon tekil eylemek veyahut atiyen kararla trlacak tarzda bir irtibat tesis eylemek zere mttehiden hareket etmesi bildirilmi ve biz de bu teklifatmz kabul ederek mufassal talimta gndermitik. Bunlarn vu sulne dair henz bir malmat almadmzdan Mara zerinden daha abuk vasl olabileceini dnerek mezkr talimat hlsasn muhtasaran bervechit arz ederiz. Havran, am ve Balebek civarndaki kuvvetleri toplayp Zidani boaznda her nevi istil ordusuna kar mdafaa etmek Amn ve Mercan kuvvetlerile dmann Sayda. Berattan ieriye vukubulacak harektn tehdid etmek Berut, Trablusam dahilinde syan kararak igal kuvvetlerinin dahile ilerlemelerini men etmek Humus........ a ma kar mdafa etmekle beraber Zidaniyeye muavenet olunmasn* temin etmek yukardaki tarif eylediimiz harektn zaman, hazrlklarnzn derecesine tabi ise de Trk, Arap milletleri arama girmi olan Fransz ve Ermeni igal kuvvetlerini serian bertaraf ederek emin bir surette szlerle irtibat tesisi ve tevhidi hareketin te . mini mlhazasile harekete baladmzdan bil ifadei vakit Halep, Hama kuvvetle rinin bervechit hareketini lzumlu grrz. Bu kuvvetler, Hama, Halep, Lazkiye ve skenderuna kar temin, ettikten sonra ksm kll ile slahiye ve ikinci derece kuvvetlerle Antep, Osmaniye istikametlerinde hareket ile dman izaca devasm pek mhimdir. Yaknda muvaffakiyetli haberlerinize intizar eylediimizi arz ile tak dimi ihtiramat eyleriz efendim. Mustafa Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili . Mahmut
Halepte tekilt mliye ile muhabereyi gsteren bu ifre frkalara kadar her tarafa tamim edilmi. stanbulda Mecisi Mill inikad halin de, tilf devletleri dahil vaziyetlerimiz iin bile her trl tazyiki yap makta ve stanbulda baz feei harekt pek muhtemel grld bir za manda Mustafa Keml Paann veya Heyeti Temsiliyenin (ifre Heyeti Temsiliye namna de yalnz M. Keml imzaldr) bu icraatn dahi doru bulmadm. Mtalam ylece bdirdim:
-Zata mahsustur. 20. Kolordu Kumandanlna Mustafa Keml Paa Hazretlerine ve zata mahsustur. Selmeti vatan kaziyesine m atuf muhaleseti vicdaniyem ve zat samilerine olan ihtiramat ve revabt kabiyem tideki maruzat icab ettirmitir. Arabistan ve Arabistan umurile bilfiil megul o l maya Mtareke hudutlar dahilinde hasri mesai eylemek karar mill iktizasndan olup bu husus Sivastaki mzakerat ahire ile de teyid olunmu ve bilhare evki maslahatla olan maruzatma cevaben de Heyeti Temsiliyece bu fikir kabul buyurulmutu. 17/2/1336 tarihinde gelen ve frkalara kadar bile tamim edildii anlalan mufassal ifrede ise artk Arabistan umuru ile Heyeti Temsiliyenin temamile ve bil fiil megul olduu ve Arabstanda yaplacak harekt icraiyenin de tesbit edilmekte olduu anlalyor. Halebe ifre miftah gnderildii daha evvel bildirilmiti. Karan mill haricinde olan byle bir hareketi vasiadan Meclisi Millimiz ve onun mazhar itimad olan hkmeti merkeziyemiz haberdar olunca ne yolda tefsir ve menfaati asliyei vataniye ile ne suretle telif olunaca ve hassaten Suriyeye tahriren gnderi len bu talimatlarn Franszlar eline gemeyeceini kimse temin edemedii cihetle bu husus Fransz mmessilleri tarafndan Babliye vsuku kat tahtnda ibl edilirse hkmetin menfaati liyestnde ne yolda tesirler gstereceklerdir ? Daha dnk gn Meclisi Milliden itimad reyi alan Sadrazam paann ilk yapt tamim phesiz manzum lileri olmutur. Binaenaleyh Meclisi Millinin mrakabe teriiyesi bilfiil baladktan sonra dahilen ve haricen vaziyete hkim olmak mecburiyetinde olan lkmeti merkeziye mali milliye hududu haricinde kaldn iln ettiimiz Arabistanla igalini men iin resmen bir tamim ve mdahaleye kalkarsa daima mahzuzlvekar kalmas hdisat mstakbelemiz noktai nazarndan elzem olan Heyeti Temsiliyemizin mevkiine suitesiratta bulunmaz m? Geri Arabistanda tilfiyun aleyhinde bir ok galeyan ve heyecanlar vatan aslimiz mukadderatna da hsn tesir ederse -de bu keyfiyet memleketin mukadderatnda alkadar olanlarn karar mterekile olmal ve bu hdisat ancak Araplarn kendi istiklllerini muhafaza ve istirdad et mesi mahiyetinde kalmaldr. Hey eti Temsiliyenin evamir ve talimat ile yapld ve baz revabt mstakbele iin alld fikir ve vesaiki aleyhimize birer hccet olacaktr. Mezun gidecek Arap zabitanile gnderilecek ifah haberler bunu temin der ve hkmet ve milletimizi de daima gayr mesul mevkide bulundurur. bu mlhazattan sonra istirhamm arz ediyorum: imdiye kadar vahdeti milliye ze rinde pek byk bir rol ifa etmi olan Heyeti Temsiliyemiz ve betahsis zat samileri bundan sonra zuhurat mstakbeleye kar hkmet ve Meclisi Millinin arkasnda Kuvvayi Milliye namile kesbi vsat ve selbet etmi bir kudretin banda daima hkmete ve Meclisi Milliye mzahir bir vaz ve tavr alarak bunu devaml surette dahile ve harice kar gstermeli ve fakat muhaberat artk gayr mahsus bir derece ye indirip lzum grlecek muhabereyi de mnhasran Kolordu kumandalarile yap mak ve bu suretle hem haric gazetelerin yeniden aleyhimize tevecch ve terakmne ' Erzurum: 22/ubat/1336
.\
imn olmu hem de hkmet ve millet noktai nazanndan dahil selbeti idame ve takviye eylemek ve bunun haricindeki harekt netayic ve mehazirinden Hey eti Temsiliyeye ve ahsiyeti mmtazei samilerini maddeten ve manen daima yksek ve mahtuz bulundurulmasn istirham eyliyorum. Yakn bir istikbal bize pek msait vazi yetler ihdas edecektir. Zamanndan evvel gerek zat ve gerekse mill malbiyetler nahak yere vatani kenarnda bulunduu uuruma itebilir. Sabr ve teenni ile hi bir ey kaybetmeksizin milletimizin tisini mesut klacamz vekayi gster,iyor. Heyeti Tem si^ce ibu samim maruzatmn tarz telkkisinin iarn istirham ile arz ta mmat eylerim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliye namna u cevab verdiler:

* 15. Kolordu Kumandanlna , Ankara: 23/2/1336
C. 22/2/1336 ifreye. Zatlii bira derilerine baz hususatta vakit ve zamanile lzumu kadar mufassal malmat verilememek yznden mucibi endieniz olduu muzu anlyoruz. Suriye ve Irak gibi Azerbaycan ve Kafkasya da kendi mevcudiyeti milliye ve istiklllerini istihsal iin alan milletlerin kuvvasn Trkiyeye musallat dmanlara tevcih hususunda ittihaz tedabir eylemek hi bir vakitte hududu milli miz dahilindeki menafiimizi tahlise ait karar mill hilfnda deildir. Bilkis o mu* karrerat milliyeyi tatbike masruf mesaildir. Heyeti Temsiliye Erzurum ve Sivas Kon grelerini tesbit ve dsturulhareke olmak zere Heyeti Temsiiiyeye tevdi ettii ni zamnamenin mahalli mahsusunda zikrolunduu vehile Heyeti Temsiliye vatann temamiyetini, istikllini temin hususunda her trl tedabiri ve mukarrerat siyasiye vesaireyi ittihaza mezunur. 16/11/1335 den 29/11/1335 tarihine kadar Sivasta cere yan eden mzakeratla tesbit olunan mukarrerat ahire dahi Heyeti Temsiliyenin ni zamname ile musarrah olan selhiyetini tahdid etmemitir. Suriye ve Irakta Fran szlarn ve ngilizlerin aleyhine ihdas olunan harekt, dmanlarn Klikya, Mara, Antepdeki mezalimi neticesinde harekete mecbur olan Kuvayi Milliyeye muavenet gayesine matuftur. Filhakika bu sayede Franszlar Suriyeye merbut braklarak Marata Kuvvayi Milliye malbiyet ve hacalete maruz kalmaktan siyanet edilmitir. Ve bu muvaffakiyetli hareket netice itibarile siyaseti hazr ay a da mhim bri tesir yapm ve Franszlar harekt milliyeyi ceuba temilden sarfnazar ettirmek sure tile menafii memleketimiz iin msait erait arzna ve bu babda resmen hkmete mracaat eden Franszlar en muvafk erait dahilinde itilf etmek zere Amiral D bon gibi bir ricalini cizlerine mracat ettirmitir. Bittabi byle bir mracatm Icaps hkmeti merkeziye olduu beyan edilmitir. Suriyede ve Irakta hkim ve nafiz olduumuzu gizlemekle deil bilkis izhar ve elimizden geldike fiilen isbat -etmek suretile temin olunacak menafii siyasiyenin elbette byk olacana itimad buyurmanz rica ederim. Byle bir siyasetin tevlit ettii muhassenattan deil mi idi d Suriye Fevkalde Komiseri Msy Verpiko bir heyeti mahsusa ile Sivasa kadar gelmek ve Kilikyay bilnihaye tahliye etmek suretile bizimle anlamak zeminini ta harriye mecbur olmutu. Ve daha o zaman Pikoya mahza musip bir siyaset olduu kanaatile Kilikyanm iinde ve Suriyenin her tarafnda tekiltmzn mevcut ve mteazzv olduunu sylemeyi tensip etmi ve marileyhten ancak bu sebep ve tesit ile bizimle grmeye lzum grldn anlatmakta duar mkilt olmamtk. Binaenaleyh: bu gibi teebbsat mesaii asliye ve katiyemizin hududu millimiz da-
hiine inhisar nazariyesinden hakikatte tebaut edilmi olduu zannn vermemeli dir. Bu mesail hakknda Meclisi Mill ictimadan evvel Ankarada toplanan ve elyevm. ekseriyet grubunu vcude getiren meb usana malmat ve izahat verildii de cmle sinin tahsin ve takdiri isticlb edilmitir. Hkmeti merkeziyemizin dahi keyfiyet ten haberi vardr. Hatt Araplarla ilk temas ve mnasebet hkmet tarafndan ba lam ve buna da hkmet tarfmdan zek ve isabeti muhakemesile durendiliine emin bulunduumuz rfekay kirammzdan smet Bey memur olmutu. smet Bey ayn temas Heyeti Temsiliye nezdinde bulunduu mddet zarfnda idame etmitirSuriyeye tahriren gnderilen talimat biraz da Franszlarn eline dmesi ihtimline nazaran messir olabilecek tarzda smet Bey tarafndan kaleme alnmtr. htirasatt gnagndan dolay birbirine mevki vermekten kskanan zevat yznden bizzarur mevkiinde kalabilen Rza Paann bir an evvel Kuvvayi Miiliyeyi imhaya matuf tamimi manzurumuz olmakla kalmamtr. Belki: Suikasde makmn olan bu tamimin padiahmz Kuvvayi Miiliyeyi istemiyor, damalyz eklinde Nevehir ve Nidede tealii islm cemiyeti ma rifetile balattrlan irtica harektn teskin iin ittihaz tedbir ile de megulz. Rauf Bey ve ^dier rfekadan aldmz malmat mali milliyenin istihdaf ettii netayic temin olunmadan hkmeti hazirann Kuvvayi M iliyeyi imhaya tevessl ettiini ve bilfiil mrakabe teriiye ye balam olan mebusam. kiramn gruptaki irtibatnn pamuk ipliinden ibaret bulunduunu tasrih etmekte dir. Bir de hkmet Arabistanm hududu milliye haricinde kaldm iln etmedikten.; baka bilcmle mebusann tekil ettii ahd ve Misak Mill prograrpmda camiai Osmaniye bilkis hatt mtarekenin dahil ve haricinde mttehit olan ehli islma temil olunduu grlmektedir. Mebuslarm ihtirasat ikbalperjestaneleri yznden, tesand temin edilemeyen grubun vazifei hakikiyeyi teriiy eler ini ifa etmekten zi yade hkmetin ifalkr siyasetine kaplmas, sarayn hocalar vastasile Tealii Is lm Cemiyeti altnda memleketin her tarafnda ilticalar tertip etmesi, Ferit Paann. ngilizlerle mtereken Anzavur Ahmedi tekrar Biga havalisinde Kuvvayi Milliyeye saldrtmas Sivas Kongresinin iktidardan iskat ettii zevatn ran sfati ile meclisle rinde Kuvvayi Milliyeye ve Heyeti Temsiliyeye alen hcumlar yapmas ve hk metin msamaha ve tevikile muhalif gazetelerin Kuvvayi Milliye aleyhine efkr umumiyeyi talit etmesi tilf mmessillerinin btn bu maks ve penfi cereyan- , lan kendi menfaatlerine mutabk grerek daha henz tahakkuk etmeyen bir takm mevaiydi ifalkrane ile hkmeti rnahza Kuvvayi Miiliyeyi samt skn iinde: intifaya mahkm etmek arelerine sevk etmesi cidden heyeti temsiliyeyi ifay vazi fede pek mkil bir vazifeye duar etmektedir. Bu esbaba binaen Rauf Bey vasta se Felah Vatan Grubu heyeti idaresine isal olunan mutalaatm bir aynm zat li biraderilerine de takdim eyledik. Maksadmzn iyilie, hsnniyete, menafii liyei vataniye ve milliye iin fedakrla matuf olduunu teyide hacet olmadndan mutalaat mebhuse hakknda zatlilerinin de musip ve kymettar olan, noktai nazarla rnn iarna intizar ve takdimi ihtiramat eyleriz efendim. Heyeti Temsiliye namna. Mustafa Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
ark cephesinden vakitsiz harekta geilmesi arzusundan ve bu ce vaptan u anlalyor ki stanbul hkmeti ve Meclisi mebsann ehem miyeti yoktur. Bir an evvel oradaki namuskr arkadalarmza kar ne yaplacaksa bir an evvel yaplsn da Anadolu hkmeti tekil olunsun.
arzusudur. (1) Amiral Dbonun ve daha unun bunun Mustafa Keml Paaya mracaat gibi ngilizlerin de stanbul hkmetinden hari bir Anadolu hkmeti eklini grmek istemeleri nefimize deil, stanbul e Anadoluyu arptrmak iin olduunu labul de etmitik. smet Paa, bir ay evvel Amerika mandasile megulken Araplarla temasnn hikme tini nasl anlamak. Hkmet mtareke eraitinin hsn ifasn temini megulken bu ilerle ne zamandan ve ne mnasebetle itigale baladm bilmiyorum. stanbul sokaklarnda binlerce zabit ve kumandanlarn i siz gsz haysiyetikert vaziyetlerini bir de ktaatmzdaki boluklar v bu yzden feryatlarmz dnrsek hkmetin ne gibi tesirlerle Suriye Araplarile megul olduunu anlamak g olmaz. Korkarm ki ngilizler hakkmzda verdikleri vahim karara Franszlar da yrtmek iin dola k fakat messir yoldan bizimkileri sryor. smet Bey Istanbulda da bu ilerle uraarak oradaki arkadalarmz ve kendisini gnn birinde tehlikeye drmektense Franszlara kar Marata, Adanada cephe al mas daha faydal bir i olmaz m? Ben yazacam yazdm, artk vu kuata intizardan baka yapack bir eyimiz yoktur. unu da kaydetme liyim ki Mustafa Keml Paa cevabnda Amiral Dbon gibi bir rcln cizlerine mracaat ettirmitir. Bittabi byle bir mraatm kaps h kmeti merkeziye olduu beyan edilmitir. diyorlar. Halbuki 9 ubatta aldm 8 tarihli ifrelerinde Amiral Ankaraya gelirse bittabi mlkat edilir. demilerdir. Bu ifreyi aynen yazyorum:
Ankara: 8/2/1336
15. Kolordu Kumandanma
Franszlarn bizimle anlamak fikrinde olduklarndan Amiral Dbonun ngiliz lerden hafi olarak Bahri Siyah limanlarndan tensip edilecek birisinde Mustafa Ke ml Paa ile mlkat arzusunda olduu hakknda Dersaadette Franszlarn mkerreren mracaat ettikleri bu mzakeratta ne gibi erait derrneyan edileceini anlamak is te d ik ti stanbuldan bildirildi. Franszlar bizim memleketimizde ak ve sarih bir siyaset takip ettikleri, bizimle hakikaten anlamak arzu ediyorlarsa her eyden ev~ vel igal ettikleri Kilikya, Mara, Antep, Urfa havalisini derhal tahliye edilmesi ve buna riayet ettikleri takdirde her trl mzakerat siyasiye ve iktisadiyeyi mevzuubahis agh edeceimiz meracii tabiiye bulunduu ve mevsim ve itigalat sebebile ibu mlakata imkn olmad, mamafih Amiral Ankaraya gelirse mlkat edebile cei cevaben bildirildi efendim. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml, ' 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut (1) Ankara hkmeti teekklnden sonra msait zaman ve vaziyet geldiine ramen Mustafa Keml Paa Hazretleri ark harektnn aleyhtar oldular. srar larm ve mukabil srarlar gnnde aynen yazdm. Istanbulda Meclisi Mebusan ve hkmet mevcut iken ve hi bir art (ne asker, ne siyas) lehimizde deil iken ark hareketini istemek bilkis stanbul igali zerine vaziyeti siyasiye ve mevsimin msaitii, boleviklerin Azerbaycana girmeleri dolaysile msbet vaziyet tahassl et miken icras milletin selmeti iin elzem bir hale gelen ark hareketine aleyhtar olmanda saikini baka yerde bulamyorum.
^tngiiizlerden gizli mlakatn imknszl meydandadr. Zannediyorum ki Fransz amirali frsat bulursa Mustafa Keml Paay gemisine davet le karmak plnn kurmu olacak! Bu olmasa dahi stanbul hkmeti ne ve Meclise kar Siz hi vaziyetindesiniz, eklini gstererek stan bul e Ankaray arptracak. Keml Paa bu hususta Rauf Beye yaz d ifrede bu mlkat Mara msademesini durdurmak iin olduunu tahmin ediyor ve Sahe kadar gittikten sonra Amiralin buraya gele ceini de kimse temin edemez* Franszlar o derece kuvvetli ve azimli ol madmz gibi bir mna da karsalar yine zarardr, diyerek mzakerat siyasiye iin merc tabiiyeden bahsetmekle beraber neticede Amiral An karaya gelirse bittabi mlakat edir, diyorlar*) Amiral Ankaraya ge lirse hasl, olacak vaziyet nedir? Meclis hali inikadda, daha dn hk mete itimad beyan etmi. Bir taraftan da Fransz Amirali Ankaraya gi diyor Hey? eti Temsiliye ile veya Mustafa Keml Paa ile mzakere! sulhiye esasatm tanzim ediyor! Halbuki btn bu ilerin yaknda meru bir tarzda Ankarada olacana phem yok. Fakat meclisimizce, hk metimize istinadgh olacak yere onlara kar vaziyet alnrsa nahak ye re Heyeti Temsiliye de Mustafa Keml Paa da dahil ve hari nazarla rnda dgecek, imdiye kadarki emeklerimiz heba olacak. te benim ce vabm bu istikbali gr ve samim tazm pek ak grlmektedir. Mara hdisesi dolayse rmtalatm yazarken stanbul vasiyeti hakknda aldm ve yazdm ifreleri de aynen kaydediyorum. Ben daima Kuvveyi Mliyeain ikml tekiitile beraber Heyeti Temsiliyenin hkmetimize ve harice kar mevcudiyetini izhar ederek sukut etme mesine ve vukuu yakn olan hdiselerin msebbibi grnmemesine al yordum. 22 de yazdma lzm kadar tafsilt verdiimden bugn muhtasar cevap verdim.
Ankara: 20/2/1336
S. Kolordu Kumandanl^na
stanbuldan Rauf Bey vesair rfekenm verdii malmat bervechiti arz ede rim. Sadrazam, Dahiliye Nazr, Bahriye Nazr felah vatan, grubu ietimama geldi ler. Sadrazam Kuvvayi Milliyenin. aleyhinde idarei kelm etti. Harekt milliye es nasnda tyin buyurulup Ankaraca kabul edilmeyen Kolordu kumandanle valinin tekrar Ankaraya gnderileceini ilveten bildirdi. Kuvvayi Milliyenin vaziyeti h kmetten beklenilen tarz hareket ve Dahiliye Nezaretinin takip etmesi lzm olan mesleki idare hakknda kendilerine tafsilt verildi. Maatteessf Sadrazam vaziyeti idrk edecek bir mahiyette grlmedii gibi Dahiliye Nezaretinin de stanbul polis mdr ile jandarma kumandannn tebdillerine ve esnay hkmetlerinin aleti ic raat olan bu makamatm emin ellere tevdiine dair hi bir kudretleri olmad anla ld. Aciz ve meskeneti malm olan mstear Kefi Beyi Bursaya vali yaptn ve harekt milliyeye muhalefetten dolay Diyanbekirden kaldrlan Faik Ali Beyi de Dahiliye mstear tyin ettiini ilveten syledi. Hlsa gayr mdrik aciz heyetiain mali milliyeye muvafk hareket edecekleri heyetce memul deildir. Mara ve
svaiinde kuvvayi milliyenin fedakrle Franszlara tahliye ettirilen mevak Fransz matbuatnn aletlimize icalei kalem edecei havfile hkmete vaziyed edi lemeyeceini ifade ediyor. Pek uzun ve asab bir ekilde devam eden mnakasts umumi yeden istidlal olunduuna nazaran Felah vatan ittifak heyetee namuslu memurlann tyinini ve namussuzlarn tebdili hakknda hkmete hi bir tesir yapla mayaca anlalmaktadr. Zatahane hkmete meclisten ziyade hkimdir. Vaziye ti umumiyei siyasiyeyi nazar dikkate alarak Kuvvayi Milliye serbestli harektm muhafazada bu eraitle muztar ve mecbur bulunmaktadr. Meclsin u gnlerdeki haleti ruhiyesine gre bu hkmeti skat le eraiti lzimey haiz mll bir kabine nin mevkii iktidara getirilmesi de mmkn deildir. te meclis ve hkmetin vazi yetine dair alman malmat balya nakledilmitir. Heyeti Temsiliye taht igalde vfc muhtelif tesirat ecnebiye tazyikinde bulunan stanbulda daha mill ve fedakr bic hkmetin resikra getirilmesindeki mkilt takdir ettiinden Sadnazam paama malm ol^n beyannamesine mukabil 17/2/1336 tamimi ile noktai nazarm btn tekiltna iln etmiti. Vahdeti milliyenin ihlli fikrile yaplacak her teebbsat dahi makulat dahilinde akim brakmak taht vcubdadr. Amali milliyeye mutabk bir sulh stihsal edilmedike kuvvayi milliyenin terki faaliyet etmesi imknnn mev cut olamayaca hakknda alkadaramn tekrar nazar dikkati celb edilmekle bera ber vahdet ve tesand milliyenin takviye ve idamesi hususunda her zamandan'ziya de feddi basar ve mteyakkz bulunulmasn hassaten rica ve temenni eyleriz efen dim. Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml. 20 Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Cevabm:
Erzurum: 23/ubat/l33$
Heyeti Temsiiiyeye: 20/2/1336 tarihl ifre 22 de alnd. Amali milliyeye mu tabk bir sulh istihsal edilmedike Kuvvayi Milliyenin terki faaliyet etmemesi behemahal lzmdr. eraiti hazra dahilinde yani tilf kuvvetleri eli altnda hkmeti arzu edildii vehile tekil edilemeyecei de bedihidir. Mevcut hkmetin hayrl bir sulha vasl olmasna intizaren Kuvvayi Milliyenin ancak bilfiil harekt olan nntakalarda kendini fiilen gstermesi sair mmtakalarm yalnz tekiltn ikml ile ti gali ve Heyeti Temsiliyenin de yine 22 tarihile arz ettiim tarzda mesaisini ve h kmetle Heyeti Temsiliye namma muhabere edilmeyerek meclisi millideki grup vasasile tedviri umur edilmesini mnasip gibi mtala ettiim maruzdur. )
l
Kazm Karabekir
15. Kolordu Kumandan;*
Hey5 eti Temsiliye Rauf Beye verdii cevaplar da bildirdi:

Ankara: 22/2/1336
15. Kolordu Kumandanim
C. 19/2/1336 ifreye (Rauf Beye Heyeti Temsiliyenin cevab:) Felah Vatan grubunun Sadnazam Paa ve rfekasile icra ettii mnakaatn heyeti tenjsiliyeden istidlal olunduuna gre hkmeti hazra meclisi milliden al d itimada istinaden Kuvvayi Milliyenin memleketteki nfuz ve tesirini izaleye sa olduu vuzuh ile anlalyor. Harekt milliyeye muhaefetinden dolay azledilen Faik
li Beyi mstearla Ferit Paa ve Ali Keml ile birlkite alan mstear Kefi Beyi Bursa vilyetine tyin etmesi ve evvelce memuriyetimi millete kabul edilme yen Fevzi Paay da Ankaraya gndermek hususunda srar eylemesi aktan aa Kuvvayi Milliye aleyhinde hareket edildiinin bir mislidir. Hkmetle milletin >ir vahdeti tam dahilinde alarak tesbit edilen esasat dahilinde mli milliyeye mu vafk bir sulh istihsal edilmesi lzumunu her zamandan ziyade takdir etmekte ol duumuzdan icraat hkmete kar her trl muhalefet ve mkilt ihdasndan ic~ tlnafo etmeyi bir vazifei vataniye telkki ediyoruz. Her eyi bitmi, gayei mill istih sal edilmi deildir. Arada daha pek mth ihtimalt mevcuttur. tinin mesuliyeti foiiihayesi iinde mesleyl rehakranesinden mstani bulunup bulunmadnn h kmetten istifsar icab eder. Bize gelince tarihin bu memlekette imdiye kadar hu sule getirmedii bu vahdeti milletin ihlline ait her hareketi bir hiyaneti vataniye telkki ederek ona gre mukabelei lzimesini icrada tereddt etmeyeceiz. Bu mec buriyet ve iztirann erkn hkmete bilinmesi pek faideli olacaktr. Hkmetle aramzdaki ahenk ve vahdetin muhafazas ancak hali hazrn ibkasile mmkn ola bilir. Lzumsuz tyin ve aziller icrasn ve bilhassa harekt milliyeye muhalefetin den dolay infisal ettirili olanlarn srar olunmasn Kuvvayi Milliye aley hinde bir husumet telkki edileceinden bu gibilerin memuriyetlerine msamaha olunmayacaktr* Bilhassa Fevzi Paa ile Ziya Paann, gnderildikleri takdirde derIal iade edileceklerinin bir emri vaki telkki edilmesi icab eder. Vaziyeti hazirann vahametini mdrik; olan Meclisi Millideki rfekann dahi byle gayntabi hdisata kar iltizam skn etmesi her taraftan tahrik ve tevik edilen hkmeti teci ede ceinden bu hususta da gayeye merbut, metin ve sarih bir vaziyet almalar muktezidir. Hkmetin Meclise hkim olmas emir ve mrakabeyi ikl edeceinden byle bir halin hudusu halinde Halas Vatan namna mukarrerat salime ittihaz edileme yecei ve foinnetice mali milliyenin husul bulamayaca aikrdr. Btn millete muta ve mukaddes / telkki edilen kuvvai milliye gayelerinin meclise de temin ve tatbiki ve efrad hkmetin fam gayeler etrafnda icray mrakabesi hususunda gay reti vatS'.perveranelerinin endab buyurulmasn! ehemmiyetle rica eyleriz. Heyeti Temsiliye Namna. M Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Tehiri caiz deildir.
Anadolu ve Rumeli Mdafai Hukuk Cemiyetinin
Ankara: 22/2/1336 '
tebdili ekline selhiyettar olacak kongrenin inikad nizamnamesinin sonuncucu maddesi mucibince Meclisi M ebusann emniyet ve serbesti! tam dairesinde ibkay vazifei teriiye eylediini te yidine vabestedir^ Heyeti Temsiliyenin tekilt umumiyenin banda sulhe kadar muhafaza! ekil etmesi lzumu bilcmle rfekann ve hkmetin tensip ve srar zerine kabul edilmitir. Halbuki hkmet tarafmdan adeta rnazhar tevik olan mu halif gazetelerin hcumlar, Meclisi yanu alen taarruzlar, hkmetin efal ve ic raat ve bilhassa sadnazatn paann beyannamesi ve meclisi mebusanda kuvvayi milliyenin gayri meruiyetini alklattran nutuklar efkr umumiyeyi tekilt mil liye aleyhine evirmekte ve heyeti temsiliyeyi mkil bir vaziyete ilka etmektedir Bir taraftan, arzuyu ahaneye tevfikan Zeynelabidin Hoca, Sait Molla g ib i. zevatn mahza Kuvvayi Miiliyeyi skat maksadile her tarafta vcude getirmeye altklar Tealii slm Cemiyeti nam altndaki tertipler tekilt milliyeye fiil taarruzlara balamlardr. Ezcmle Nide ve Nevehirde mah halin 19. gn Meclisi Mebusan ald, Tekilt Miiliyeyi padiahmz istemiyor gibi szlerle halk alen ictimaata
-ve tezahrata sevk etmilerdir. Bu hal sadrazam paa ran tebliini aaa baz memur lar tarafndan da mazhar tevik olmutur. Bu hdisenin Konyaya ve her tarafa si rayet etmesi baidlihtimal deildi^ Binaenaleyh: 1 Hkmetin Kuvvayi Milliyenin muhafazas taraftan olup olmadm katiyyen bildirmesini talep etmek lzmdr, 2 Felah Vatan,grubunun mevzuu bahis olan emniyet ve serbestli tamma m a lik olduunu ve Kuvvayi Miiliyeyi datmak lzumuna kani bulunduu veyahut aksini derpi etmesi ve henz muhafazasna lzum gryorsa ona gre hkmete ihtaratta bulunmakla beraber Meclisi de dahi lzumu vehile mdafaa eylemesi icab eder. Bu hususun Grupa mevkii mzakere ve mnakaaya vaz olunmas m>talaasmdayz. 3 Tekilt ve Kuvvayi Milliyenin imhas menafii vatan iin tercih olunduu takdirde zmir, Mara vesaire cephelerde bulunan dman kuvvetlerine kar hk mete tedabiri lzimenin ittihazm taht temine aldrmak lzmdr. Bldaki maru. zat ve ^nutalaatmzn kemli ehemmiyet ve ciddiyetle nazar dikkate alnp icabatna tevessl ve bizi ahsan da mkil vaziyetten tahlis iin neticesinin srati mm kne ile iarn rica ederiz. stanbuldaki baz rfekann bunca emeklerle vcude getirilmi olan \\ahdet \ge Kuvvayi Milliyeye vurulan darbelere kar kat tedabir almakta son gayreti vahdetini gstermekten ziyade haric ve uzak kuvvetlerden, br yk mitlere kaplarak mteselli olduklan zehab hasl oluyor. Biz elimizdeki km*' veti hsn muhafaza edemediimiz takdirde haric kuvvetlerin dahi iltifatna dee rimiz kalmayacan hatra olarak arz eyleriz. Heyeti Temsiliye namna M Keml. Rauf Beyefendiye ve Kzm Karabekir Paa Hasretlerine yazlmta,
20. Kblorchs K m n a n d a VekM
Mahmut
garka seferberlik ve harekta geerek Bolevikere Suriye, Irak,. Hindistan hatt varlmzn iinde bulunduu Anadolu yolunun alma s hakkndaki tamimin ve Frkalara kadar da nerolunan Halep htill kuvvetlerinin sevk ve idaresi hakkndaki talimatn, Fransz; amiralile mlakat hakkndaki mukarreratm stanbul hkmetince de ayn za manda malmat hasl olduuna ve bu kadar m.him ilerin her tarafa neri dolayisile tilf mmessillerinin de haberdar1 olarak kuvvayn milli ye ve daha dorusu Heyeti Temsiliye ve hususle Mustafa Keml Paa aleyhine szle, fiiliyatla teebbslerde bulunmalar ve meclisi millide da hi bu aeyhdarlm zuhur edecei gayet tabiidir, Heyeti Temsiliye veya Mustafa Keml Paa zannediyor ki Meclis her eye boyun eecek ve bir sulh kabul edilerek kendileri muallkta kalacaklardr. Bu. yanl zan ile ( lzumsuz ilere alen bir tarzda megul grnerek stanbulda hdise m hurunu tesrie alyorlar. Bu hdise nasl olsa'kacaktr. Meclisin seli! bir sulhu kabul imkn yoktur. Byle bir temaylleri grld ands iimiz daha kolay olur. Fakat hdiseye v Heyeti Temsiliye sebeb olmama ldr. Bu hususta bir daha stanbul vaziyeti vesilesile mutalaatun yad dm, Aynen kaydediyorum*
C. 22/ubat/1336. Hey'eti Temsiiiyeye: Hkmeti merkeziyenin hal ve vaziyeti ve buna kar Heyeti Temsiliyenin almas lzm gelen tavr ve hareket hakkmdaki kanaati dzanemi vuzuh ve serahatle 22/ubat/1336 tarihinde arz etmitim. Bina enaleyh: stanbulda Meclisi Millide mtehassl cereyana kar Heyeti Temsiliyenin we K u w a y Milliyenin maks ve mterakkim bir vaziyet almasn hi muvafk bulmuyorum. Yalnz Heyeti Temsiliye bu iin iinden daima vekarl kmak ve ii mesuiyet ve takdir keyfiyeti Meclisi Millinin uhdei namus ve hamiyetine brak may mtalaa ediyorum. yle ki: Eer evvelce arz ettiim ekl tahtnda Kuvvays Milliyenin ve Heyeti Temsiliyenin muhafazai mevcudiyet etmesi iin nihayet Mec lisi Mill taraftar olmazsa o takdirde kongrelerin mukarrerat vehile Meclisi Milli sin emniyeti tasune mrakabai teriiyesine sahip ve hkim olduu cihetle Heyela Temsiliyenin de artk Meclisi Milliye tevdii mukarrerat eyleyerek dalmas ve mev kii faaliyetten ekilmesi iin yazar ve bir de imdiye kadar olan mesaii vatanpervenaneden nag br de teekkr eder, fakat hakikaten Meclisi Mill byle bir mes'uliyeti deruhde ederek kendilerinin mevki ve tilerinden emin olduklarna dair bir ka ar tebli edecekleri pek mekktr. Bununla beraber Rauf J3eyefendi bu teklifi ya par ve artk hi bir vehile kongre toplanmasna ihtiml olmad ve milletin m?.~ tehibi olan mebuslann heyeti umumiyesinin verecei kararn kongre karan gibi te lkki olunmasnn, en amel ve mantk olaca nazar dikkate alnarak bu mukarrerat stihsal eder de Heyeti Temsiliyenin mevkii faaliyetten ekilmesini tebli ederlerse o zaman Hey'eti Temsiliye bunu maalmemnuniye kabul ve matbuata ve dahile kar resmen neir ve tamim eyler ve artk faliyetten uzaklar. Mevkii eref sre vekann da meru bir ekilde yani kongrelerimizin esas vehile Meclisi Millini davet t c talebi zerine mahfuz tutar. phesiz ki: bir senedenberi ibram mill e husule gelmi Aydn cephesine dalp Yunanllara teslimi mukadderat eyler ve ne de bunlar datmak iin hkmet kuvvei teyidiyesini izhar edebilir. O cepheler ken diliinden ve sabk misill devam eder. Fakat mevzi olur ve kolordu kumandan-* Har kendi mmtakalarmda bunu ahval ve maksada gre hsn suretle idare eyler. Ondan, sonra da vaziyet ve harekt mstakbelemiz iin zuhurata tabi kalnr. te noktai nazar cizanem bundan ibaret olduu maruzdur. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
23/ubatta Trabzonda ngiliz mmessili Yzba Krefort, Frka. Ku mandan Rtii Beye mracatla sylemi: Trabzodaki cephanelerin dalile nakledildiim haber aldm- Bunu men ederim.. leden sonra limana gelen bir torpil tahari gemisi kaptanile gelerek cephaneleri stanbula nakledeceklerini sylemiler. Frka kumandan da, Kolorduda, emir almadan olamaz demi. Bana soruyor. Cevap yazdm, kolordulara ve Nezarete de bildirdim. Olamaz. Dahile evke devam ediz. Geceleri sevkyat yapld halde haber almalar mtemadiyen Rumlarla taras sut ettirdiklerinden olacak. stanbuldan Kara Vasf Bey de Heyeti Temsliyeye malmat veriyor: (General Milen Harbiye nezaretine bir muh tra gndererek btn sevahildeki eslha ve cephane depolarndaki me-
murini askeriye le Trk muhafzlar kaldrlarak ngiliz memur ve mu hafzlarna teslimini taieb etmi. Harbiye Nezareti de keyfiyeti Babiiye bildirmitir. Harbiye Nazar zmit iin verdii emre nazaran, buna muvafakat edecektir. Caphaneler ya dahe naMl olunsun veya mill kuv vetler tarafndan, muhafaza olunsun). Heyeti Temsiliye de mtalam so ruyor. 24/2/1338 tarihile. 26 da verdiim cevap: ngilizlerin eslha ve cephanemize vaziyet etmekle hakkmzda takip ve tatbik etmek istedik leri siyaset malm olduundan tabii hi bir ey teslim edilmemesi iktiza eder. cizleri mmtakam dahilinde bir tek cephanenin bile elden karl mamas esbab temin edilmitir. Bunu Harbiye Nezareti ve Kolordulara da bildirdim, her mntakada bu- tedabir yaplmaldr.. Kolordulara bil dirdiim hususa cephanelerin dahe nakli ve mmanaat karg mukabe ledir. Ka gnlk mtemadi muhaberatn verdii yorgunluu karmak iin Ilcaya 24 ubatta rdek avna gittik. Karlar iinde pusuda rdek srlerini beklemek ve muhtelif pusulardan havada uan rdeklere ate etmek elenceli- Saatlerle vakit geirdik. yi yorulduk fakat kafam iyi dinlendi. 25/ubatta 16/Knunsan.i/1920 Taymis gazetesinde mhim bir makalesini grdk: ngiliz vaziyeti umumiye ve askeriyesini mnakaa ediyor ve Sovyet hkmeti reisi (Lenin) -in Londra yolunun Bak-Musul tariki olduunu iddia ettiini yazyor. Bu ifadeyi ve ngilizlerden korkan veya tevik olunanlara, bilhassa Krtlere iyi bir propaganda ola rak nerettirdim. 20/ubat/1336 tarihli Harbiye Nezareti tamimi: ngilizlerin Ana doluya ve Kafkasyaya asker evki iin Fransa, talya, Yunanistana tek lifte bulunduu, talyanlarn red ettikleri ve Trabzon vilyetine sevketmek zere Yunanllarn 30 bin kii ihzar etmekte olduklar ve drt snf askeri silh altna aldklar. 12. Kolordu soruyor: Byle bir halde kuv vay milliye e mi mukavemet edeceksiniz yoksa ktaatla m?. 25/ubat tarihli cevabmda yazdm ki: Talim edilmekte olan 30 bin kiilik bir kuvvetin Kafkasyaya, Ermenistana, Batum veya Trabzona gndereee imdiye kadar mteaddit defalar iiddi; fakat byle bir kuvvetin gele ceine ihtimal vermiyorum. ayet sahillerimize karlmak istenilirse dorudan doruya ktaat askeriye ile iddetle mukabele ve mmanaat olunacaktr.. Harbiye Nazr Fevzi Paann Kolordulara yapt 19/u~ bat tarihli tamim 25 de geldi.
15. Kolordu Kumandanhma
ngiltere devleti fahmanesj Hariciye Nezaretinden Dersaadetteki mmessili si* yasile sebk eden ve mmessili siyasilik tarafndan da resmen hkmeti seniyeye m ki olan teblii ifahide payitaht saltanatn. Devleti Osmaniyede brakld bildiiS j ve fakat bununla beraber Ermeni kitalile Yunanllar da dahil olduu h a l*
Mtelifin kuvvetlerine kar tarafnzdan yaplan harektn hemen tatili ve aksi tak dirde eraiti sulhiyemizin tebdil edilmesinin muhakkak bulunduu da ilveten bildi rilmitir. X Binaenaleyh sulhmzn taht tezekkrde bulunduu u ann nezaketinin, kemlile takdirini ve hi bir sebeble mucibi ikyet en kk hdiselere bile mey dan braklmamasn ve vaziyeti hazray takdirde nasipsizlii olanlarn da yolile ir ad ve tenvirlerini zatlilerinin ve umum maiyetiniz arkadalarmn hamiyet ve ki yasetlerinden beklerim. 1 2 Memleketimiz dahilinde skn ve huzuru tamma teminine her vastaya mracaatla allaca hkmeti seniyece cevaben sylemi ve ayn zamanda Ermesilerin ve Yunanllar da dahil olduu halde Mtelifin kuvvetlerinin de ademi honudiyeti tevlit edici hla ta meydan braklmamalan ibu cevaba ilveten rica olunmutur. Harbiye Nazr . Fevzi
Bu tamimle beraber gelen malmatta ngiliz ktaatnn Istanbulda Harbiye Nezareti yaknndaki itfaiye klarn igal ettii, Dersaadete gelen Atlantik filosunun ve mrettebatnn nmayikrane hareketleri bildiriliyordu. Harbiye Nezaretine unu sordum; fakat cevap almadm. Bunu Heyeti Temsiiiyeye ve kolordulara da yazdm:
Zata mahsus
Harbiye Nezareti Celilesine
stanbulun merkezi hilfet ve saltanat olarak kald hakknda Dersaadet ngi liz mmessili siyasisi tarafndan Hkmeti seniyeye resmen tebligat ifahiye yapl d ve lehimizde verilen bu kararn ajanslar ve matbuat ecnebiye tarafndan neir ve mnakaasnda devam edildii bir srada, ngiliz ktaatnn devletin can noktas* olan Harbiye Nezareti binasnn yan bandaki tfaiye klasn igal etmek suretile t harimine kadar girmesi ve yerlemesi ve bundan bir ka gn sonra da, Dersaadete gelen ngiliz Atlantik filosunun ve mrettebatnn nmayikrane harektta bulun mas Londra mzakeratmda lehimize yerilmi gibi gsterilen kararlarla hakik vazi yeti siyasiyemizin bugnk hali arasnda pek mhim, bir tez ad hasl etmitir. Terir buyurulmaklm istifham eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Harbiye Nazr Fevzi Paa Kolordulara yazd tamimi Mustafa Ke ml Paaya da u ilve e 19 da bildirmi. Bunu ve mtekabil cevaplar 27 tarihile Heyeti Temsiliye namna Keml Paa Heyeti Merkeziyelere tamim etti, ilve udur:
Harbiye: 19/2/1336
Mustafa Keml Paa Hazretlerine
Kolordu kumandanlarna yazlan tamimin sureti aynen zirdedir, Sadnazam paa hazretlerile grlerek u an nezaketirnizid mevcudiyetimiz den memnun olmayan dmanlarmza memleketimiz dahilinde ikyetler izhar ede-
cek vesileler brakm olmamak iin Zatliyi biraderilerinin de esasen daima diri etmemekte bulunduunuz muaveneti kymettarilerini ricaya karar verdik. Nihayet selm ve arz ihtiram eylerim efendim. Harbiye Nazn Fevzi
Mustafa Keml Paa 20 ve 21 tarihli cevaplarnda bilkis Ermeni lerin Franszlar tarafndan teslih olunarak Cenup menatkmda slmlar katliam ettiklerini izahla Kilikya ve zmir cephelerinni mevcudiyeti milMyemizi muhafaza ve istikllimizi kurtarmak azmile teekkln anlata rak mli milliye dahilinde bir sulh akdine muvaffakiyeti dua ile Mevai di kzibeye lzumundan ziyade atf ehemmiyet olunarak talii memleke tin jêgne istinad kalm bulunan Kuvvayi Miiliyeyi datmaya matuf teebbsatm mesuliyeti tarihiyesi derecesini Sadrazam paa hazretle rinin ltfen nazar teemmle almalarm ok rica ederim. nk maruileyhin tamim buyurduklar beyanname hi bir vakit teden beri Kuv vayi Milliyenin lzum ve vcudu hakknda izhar ettikleri samimiyetle kabili telif deildir. Hkmeti seniyeyi dahilen ve haricen kuvvetli gs termek iin her trl muavenet ve mzahereti vazifei vataniye ad ede riz. Ancak hkmetin Kuvvayi Miiliyeyi imha taraftar olduunu bir an bile hatrmza getirmek istemediimizden icab at siyasiyedendir diye tatbik olunacak tedbirlerde her jeyden evvel Kuvvayi Milliyenin masu miyetini dnmek menafii liyei vataniye iktizasndan olduu mtalaasmdayz. Ihtirmat mahsusamzn kabuln rica ederiz efendim. Heye ti Temsiliye Namna Mustafa Keml-. Fevzi Paamn cevab aynen:
Harbiye: 23/2/1336 M. Keml Paa Hazretlerine
-
Kuvvayi Milliyenin duar zaaf edilmesi katiyyen mevzuu bahis deildir. Sadrazam paa hazretlerinin beyannamesi srf umuru hkmete mdahalei fiiliyeen mncanebet hususunun temininden ibaret olup bu da harice kar kuvvetli bir lkmeti iraesi maksadna matuftur. Herhalde iar buyurulan, phelerin temamen izalesi hususunda knyeden izahat kfiye alnaca maruzdur. , Harbiye Nazn Fevzi
Mustafa Keml Paa mufassal cevabm bir kurye e gndermi. Ermenilere kar hareket, Halep Arap kuvvetlerini tahrik, Fransz Ami ralini Ankaraya davet vesaire gibi, Meclis ve hkmeti hie sayarak ya plan teebbslere kar benim 14, 22, 23 ubat tarihlerindeki Heyeti Temsiye ve Mustafa Keml Paamn istikbal iin intizarda kalmalarn ve Meclis ve hkmeti felkete maruz brakmak mesuliyetine katlan mayarak yaknda inkiaf tabi oian hdisat beklemeleri hususunda sa mim ricalarmn isabeti grlyor. Bu ahvali haber alacak her ferdin Heyeti Temsiliye aleyhinde bulunacana phe kalmad. B en mahremi
yete lzumu kadar ehemmiyet veriyorum; Heyeti Temsiliyenin neriyatm okuyanlarn hissiyat mthi aleyhlerindedir. te bu halin Konyadm patlak verdiini 26 da aldm ajans gsteriyor. Konya, Nide, Neve hir ahalisi Kuvvayi Milliye aleyhine stanbula telgraf ekmi. 12. Kolor du kararghnda dahi bir kuvvet ve ahenk olmad ve Kolordu Kuman dam Fahrettin Beyin stanbula gittiini haber aldm. Bu cereyan nle mek ve kolordu kumandanlarn ikaz iin 12. Kolordu Kumandanna yaz dm tideki ifreyi btn Kolordulara ve Heyeti TemsiMyeye tamim, ettim:
. Erzurum: 26/2/1336
12. Kolordu Kumandanlna (Umum Kolordulara, H eyeti Temsiliyeye) 24/2/1336 tarihli ajans Konya ahalisinin Kuvvayi Milliye aleyhine irtcakr bir telgrafm nerediyor. Konya valii sabk Ceml Beyin tohmu fesad teden beri malm olmakla beraber Kolordu kararghnn merkezinde byle bir nairenin bu de rece faal bir vaziyet taknmas pek ziyade calibi nazardr. Bilhassa Anadolu selbetl milliyesine her tarafa ehemmiyet atf olunduu bir srada bu hal dmanlarmz iin yeniden bir ganimet olacaktr. Bugn zmir ve Adana cephelerini tutan hk met deil millet kuvvetidir. Keza vilyat arkiyemizi Ermenistan olmaktan kurta ran mahza mdafaai milliyedir. H her tarafta slmiyet inenirken Konya afakndaki bu hal nedir. Kimlerin tevikidir. Biare halka anlatlamazm ki Kuvvayi Milliyenin inhillile beraber Konya dahi Yunan canavarlarnn ayaklar altnda in leyecek ve islm namusu orada dahi payiml edilecektir. Kolordu Kumandam Fala rettin Bey stanbula buhranl bir zamanda niin gitti. Ne zaman avdet edecektir Bugn milliyetimizin ve slmln yegne varln temin eden Mdafaai Milliyeye Nide, Nevehir ve Konyadan hcum nedendir, acaba 12. Kolorduca bu hususta ne gibi tedabir ittihaz edilmitir. Tenvir buyurulmaklm rica ederim.
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Ajanslardan bir de Anzavur Ahmet etesinin faaliyetini anladk. Bu nu da, mtakasmda olduundan 14. Kolordudan sordum:
Bandrmada 14. Kolordu Kumandan Y usuz zzet Paa Hazretlerine
Aznavur Ahmet etesinin yine kesbi kuvvet ve faaliyet etmesi ve Bigacla Hamds Bey Kuvvayi Milliyesi aleyhinde harekt fiiliyede, bulunmas, buna mukabil mt tehaz tedsb'm maniadan tenvir buyurulmaklm istirham eylerim, 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
stanbula da u ifreyi yazdm:
Dersaadette Bahriseiit Mevkii Mstahkem Kumandanlna
Aceledir: Ajanslarda Konya ahalisinin telgraf ve Biga hdisesinin neri ve Kuvvayi Milliye aleyhinde cereyanlar zuhuru pek ok dikkatimizi celb ediyor. Der saadette din perdesi altnda yine bir irtica cemiyetinin teekkl ve bunlarn Anzatut etelerile temas ve mnasebette ve daha byk mikyasta baz tertibat hafiyeleri elduu iitilmektedir. Zatliyi biraderilerinden hassaten unu rica ederim ki hk meti merkeziyenin bu irtica hakkmdaki kanat ve buna kar icraat veya tasavvurat nedir? Zatliniz ahsan bu babda ne dereceye kadar haizi malmat bulunuyorsu nuz? ve bir de acilen Rauf ve smet ve Erzurum M ebusu Necati Beylerle ser bir temas yaparak kendilerinin malmat ve bilhassa ahval ve eraiti marazann shhati takdirinde meclisin derecei emniyetini renerek ki gne kadar msaraatan tenvir buyurmanz ve bir de 12. Kolordu Kumandan Miralay Fahrettin Bey ne suretle Dersaadete gelmitir? Kolordunun mntakas ve bilhassa Konya ehemmiyet kebettii u srada mutlaka kumanda banda bulunmas lzm gelecei cihetle zaman avdetinin tahkik ve inba buyurulmasn hassaten rica ederim efendim. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Bolevikler, Kafkas ve bilhasa Azerbaycan hakknda 2 6 /ubatta al dm iki mhim raporu aynen yazyorum: v
Sirinci Rapor: Bak: 2S/Knunuevvel/1335 - 1919
Azerbaycanda cereyan ve bu cereyan temsil eden, frka vardr.' Bunlar mahiyetleri itibarile yle takim olunabilir: Trk, lmc, Sosyalist. Islahat ve iikilp hareketlerine msaadeleri nisbetinde de. Orta, Sa, Sol olarak tavsif oluna bilir.
Trk cereyan (Orta):
1 (Trk ademi merkeziyet) msavat frkas: Bu frka Trk ordusu Azerbaycandan ekildikten ve ngilizler geldikten sonra vaziyete sahip olmu; ngilizler ve Kazaklar burada iken memleketin istiklli iarm mdafaa etmi, mcadele etmi, tekilt yapm... hlsa memlekette mevcudiyet gstermi bir frkadr. Meclisi saebusanda hemen ekseriyeti elinde tutup memleketi idarede en ziyade icray tesir ediyor. zas Rus harbi tesirine maruz kalm mnevveri ur ile bejeler ve bir takm hanlardan ibarettir. Bunun iar Trk ise de idare ve siyasette nazar dar bir Azerfeaycanclktan ileriyi grmek istemiyor. Bu frkann resas Nasip Bey Yusuf beyli (Bavekil) Resulzade Mehmet Emin (frka reisi), Halil Bey Has Mehmedof, Meh met Haan Hacinskidir. ahs gr ve dnler arasnda fark olmakla beraber bu frkann resas Rus kltr altnda Trklere ve Trkle kar hissiyatlar ka pal ve Trkiyeye kar nazarlar hodbinane olan bir zmreye istinad ediyor. Her ne kadar itiraf etmeseler ve kof, tannan szlerle setir etseler de bunlar Azerbaycana gyas menafiini Trkln menafii ile hem ahenk telkki etmeyip infiradc bir si yasete meyyaldirler. Haric* siyasetleri boieviklere iddetle muhalif olup ngiliz .ve Amerikan yardmna istinad etmek ve Grc Ermenilerle birlikte bir konfederasyon
yapmaktr. Takip ettikleri siyaset halkta pek ok taraftara malik deildir. Frkann muvaffakiyeti resasmn mevki, kabiliyet ve cerizesinin mnevverler arasndaki te siri ve istikll iarnn sihrile temin olunuyor. Rusa, Trke Azerbaycan, gazeteleri neir vastalardr. 2 Ahrar frkas: Msavat frkas zengin ve tahsil grm snflarn menafiine istinad ettii halde Ahrar frkas daha ziyade halkn Kk arazi sahiplerile kyl lerin menfaatlerine dayanmaktadr. Bu sfatla siyaseti Trkiyeye mtemayil bir Trklktr. zas arasnda ve frkann banda maruf ve cerbezeli zevat olma.dmdan halk arasnda ve siyaseti umumiyede byk tesiri yoktur. Reit Han Kaplanof, Muhtar efendi Efendizade bu frkann uzuvlanndandr. Haftada iki defa kan Eyl gazetesi neir vastasdr.
slmot Cereyan (Sa):
3 ttihad frkas: Bular ttihad islm iarile alyorlar. Bunlarn zst arab hars tesirine tabi hocalarla msavatn resasndan memnun olmayan ve mev kilerini istirkab eden zenginlerden ibarettir. Msavat frkas stikll iarile hareket ettii ve zs arasnda Trkiye siyasetinden endie edenler bulunduu iin bunlar . her rast gele Trkiyeden gelen veya burada kalan Trediden msavat aleyhinde is tifade etmeye alyor. Bu frkann reisi Doktor Kare Bey Karabeylidir ki evvelce stanbula gelmi ve ttihad ve Terakki merkezi umumisinin tensibile ve Aptlkadir, mer Naci, Hilmi Beylerle birlikte ran Azerbaycannda almak zere Vana ge mi ken oralarda aralarnda kan bir mnazaadan mnfeilen Tebriz Rus Konsolo suna dehalet eden zattr. Bu frkann muayyen bir sistemi ve siyaseti yoktur. Msa vata muhalifet etmek ve idareyi ele almak iin her gn yeni bir tabiye tatbik eder. imdiye, kadar takip ettii ittihad islm iar Trkiyeden gelen baz zevat tarafn dan tenkid olunduu iin imdi ttihad ve Terakki programn kabul ve tatbik ettii ni halk, arasnda nerediyor. Meclisi Mebusanda on kadar zs vardr. Rusa, Trke ttihad gazeteleri bu frkann, neir vastalardr. Bunlar siyaseti hriciyece Trkiyeye mtemayildir. Hatt ilhak taraftardr. Lkin siyasetlerinde ittirad ve se bat yoktur. Kabine tekili sralarnda frkalarla yaplan mzakerelerde bir taraftan Denikin ile, tilf devletlerile iyi geinmek noktai nazarm kabul ederken dier ta rafla yapt mzakeratta Denikin ile harb etmek, Daistana yardm etmek, boleviklele iyi geinmek esaslar zerinde itilf yapyor. Hlsa bu frka msbet veya muayyen bir gaye takip etmekten ziyade tatmin edilmemi emellerin mahsul menfi bir cereyan takip ediyor. Bu harekete daima Osmanl Trklerini tevik ve avantre msait olanlar etrafna toplad iin yksek ve dnc mehaf ilde Trklerin Azerbaycanda mdahale ve ilhak siyaseti takip ettikleri ve tahrikt yaptklar kanaatine kuvvet veriyor. Bunlarn siyaseti dahilen muhafazakr olduundan byk arazi sa hipleri (Bilhassa msavatn ikinci kurultay araziyi parasz taksim etmeyi kabul ettikten sonra) bu frkaya mtemayildir. Frkann haric siyaseti slmc ve Trkiyeci olduundan halk iin pek cazip ise de pek ok kimselerin bu frka resasmn atularnda ayan itimad ve sabit seciyeli zevat grmemesi frkann azerbaycan siya setine sahip olmasn imknsz klyor.
Sosyalist Cereyan (Sol):
4 Sa Sosyalistler (M enevik): Meclisi mebusanda sekiz on kii iseler de mes leklerine pek merbut olduklarndan hkmetin keyf icraatna ve suistimalta dair en ok grlt yapan ve hkmeti daima dndren frkadr. ngilizlerin istil si yasetine de muarz olduklarndan ngizlr burada iken bile yaptklar mitinglerde onlar telin etmekten ekinmemilerdir. Bunlarn siyasetleri Denikin ile harb etmek,
tilfn halihazr siyasetinden hi bir ey beklememek ve Rusya boleviklerile hsn mnasebeti idame etmektir. Siyaseti dhiliyede Komnizm tatbikatna girimemekle beraber kyl ve amelenin menafiine istinad etmektir. Bunlarn trke gazeteleri yoktur. Erkn AhshaI mer Faik Bey (M olla Nasrettin gazetesi sahibi), Ahmet' Bey Pekinof, Aam Ali olu Samed Aadr. 5 Sol sosyalistler (Bolevikler) Bunlarn meclisi mcbusanda bir uzuvlar vardr. O da Ali Haydar Karayeftir ki ayn zamanda Fkara Sadas, Zahmet Sadas Azerbaycan frkas gibi birbirini mteakip kan ve kapatlan gazetelerin mdr dr. ngiliz siyasetinin en bi aman dmanlarndan ve Anadolu hareketinin en ateli mdafilerindendir. Bunlarn parlamentoda byk tesirleri yoksa da Bak civarnda ki fabrikalarda yetmi bin kadar amele bulunduundan amele mehafilinde ve baz mmtakalarda tesiri vardr. Bu be frkadan hi biri meclisi mebusanda ekseriyeti haiz olamad iin teekkl edecek kabinenin temerkz kabinesi olaca tabi idi. Drt ay evvel mevcut olan kabinede byle teekkl etmiti. ngilizlerin Hazer Deni zinde ellerinde olan harp gemilerini hkmete vereceim diye avutup tam Bakdan askerlerini ekecekleri srada Denikine vermesi hkmete kar halkta byk bir memnuniyetsizlik ve meclisi mebusanda mteaddit istihzar mucip oldu. Hkmet istifa edeerek yeni kabine teekkl edinceye kadar vekletle idare etmeye balad* Husule gelen bu kabin bhtan buuk aydr ki dvam ediyordu. Nihayet btf frkalarn itirkile yeni kabine bu hafta iinde teekkl etti: * Nasip Bey Yusufbeyli Fethal Han Hulisli Mehmet Kasan Hahinski Hamit Paa Mihandarof . Ahmet Bey Pepinof Reit Han Kaplanof Hamit Bey ah Nahtinski Camu Bey Hudadad Bey Melek Aslanof Bavekil - Msavat Hariciye Nazn - Msavat Dahiliye Nazr - Msavat Harbiye Nazr - Msavat Mesai - Sosyalist Maliye - Ahrar Maarif - ttihad Posta Telgraf - Sosyalist Ticaret ve Yol _ Msavat
Yeni kabinenin beyannamesini havi gazete ile Msavat frkas kurultay mii* zakeratn havi gazeteyi takdim ediyorum. Yeni kabinede mhim nezaretler Msa vat frkasndan olduu iin dahil ve haric siyaset msavat siyaseti olacaktr. Ba vekil ve hariciye nazr ngiliz siyasetini takipte yine devam edeceklerini zan etmek le beraber kabinedeki sol taraf nazrlarn ve ittihad ile msavata mensup bir iki nazrn bu siyasete muhalif olacan ve bu muhaefet ileride kabinede bir buhran yapacan kuvvetle tahmin ediyorum. Kaik&sy&da Ingiliz siyaseti: ngilizlerin randa on be sene mddetle vekleti idareyi ele aldklar malmdur. Bu suretle bir taraftan Enzeliye dier taraftan B a tuma yerleen ngilizler Kafkasyada bilhassa Azerbaycanda pek faal bir siyaset ta kip ediyorlar. Bu siyasetleri evvelce Denikine yardmc olmakla beraber buradaki mmessilleri AzerbaycanlIlarn ve Grclerin istikll arzularn okuyorlard. Avrupadaki Azerbaycan siyas mmessilleri ngiliz ve Fransz mehafilinde hi bir eye nail olamadklar bir zamanda burada bulunan onlarn mmessillerinin aznda her gn AzerbaycanlIlarn istikll kabiliyetlerinden filn bahisler iitiliyordu. Bu, tabi Denikin imalde boieviklerle megul ken Kafkas Kk milletlerinin boieviklerle birlemesine ve Denikini bomasna mni olmak iin ittihaz edilmi bir tedbir id i Denkin Moskovaya, Podeni Petresburga kadar ilerlemeye, boleviklerin talii sn meye balamken (Byk ve ayrlmaz Rusya) szleri yksek sesle syleniyordu,. Derken boleviklerin yeni bir hamleleri Podenii ve Denikini datt. Podeni tek
bama^.yabanc topraklara iltica etti; Denikin de Harkof, Poltava, Kiyef, Yekaterinoslav ehirlerini tahliye etmeye mecbur oldu. Bolevik kuvvetleri Rostofun 10*5 verstliinde olduu Rostofun tahliyeye baland, Kolakm Tomsku tahliye ederen yetmi ktai askeriyenin ekilmek hakknda verilen emri dinlemeyerek boleviklere teslim olduu ve nihayetsiz ganaim braktklar son gelen havadislerdendir. Denikinin de malbiyeti sebeplerinden birisi kumandas alttndaki ktaatn teslim olmalardr. Hatt ricati zerindeki mteaddit kprler ihtill eteleri tarafndan tahrip edildiinden Denikinin akbeti vahimdir. Bolevikler Volga nehri zerinde bu . lunan ve Hazer Denizinde hkimiyeti bahriyeyi ele almak iin yukar Volgadaki do nanmalarnn aa inmesine mni olan (arpsn) e kar iddetli taarruz etmekle beraber bir taraftan da isyan halinde bulunan Daistana kar yardm iin (Kzlar) a kuvvetli bir frka gndermitir. Bu frka Kzlara yaklamtr. Trkistan tarafmdaa Hazer Denizinde bulunan (Krasnovorsk-Tazeehir) in sukutu bekleniyor. Sari su kut eder ve Kzlar taarruzu Distan kyamile birleirse Kafkasyada siyas vaziyeti baka istikamet almas kuvvetle melhuzdur. Bu deiikliin ngiliz siyaseti aleyhine olaca aikr olduundan ve ngilizler artk Denikinden mitlerini kestiklerinde imdi Kafkas milletlerine daha fazla kymet vermeye ve bunlar bolevikere kar, tahrik etmeye alyorlar. Azerbaycan bavekilinin ngilterede bulunan haizi ehem miyet bir ngiliz recl siyasiyesinden ald bir mektupla ngilterenin Azerbaycas istikllini tasdik etmesinden baka dier devletlere de tasdik ettirmeye alaca temin olunuyor. imdi de kendi ellerinde bulunan ran ile Azerbaycan: bir konfe derasyon halinde birletirmek ve icab ederse Grcistan da buna ilve etmek isti yorlar. Ermenistandan hi bahis yoktur. Ermenistan Amerikada istinad noktas ara d iin ngilizler onlara ok kymet vermiyorlar zannolunuyor. Ticaret mukavelesi yapmak zere bir ran heyeti burada bulunuyor. Zikrettiim temayl bunlann mzakerelerie tesadf eder bir zamanda tereh ediyor. Nasip Bey Yusufbeyii esas itibarile buna aleyhtar deilse de Azerbaycamn istikllinin tamlmas ve bu mesele nin sonra mzakeresini ileri sryor. Kafkasyada A.merika siyaseti: Amerikallar Trkiye, Ermenistan mandasm alaGaklarn ileri srerek buray da mandalarna almak istiyorlard. Amerikallar Gr cistan, Ermenistan, Azerbaycandan ibaret bir konfederasyon yapmak fikrinde idi ler. Bu konfederasyon fikrine Azerbaycan hkmeti de muvafakat ediyordu. Boyla bir konfederasyon olur ve Amerika mandas da kabul edilirse Denikin taarruzuna kar (O zaman bolevikler mtearrz vaziyette deildiler) mni olacan sylyor du. Byle bir konfederasyon halinde Trkiye iin sayan ehemmiyet noktam^. E l viyei Slsenin de bu konfederasyona bir vahidi siyas olarak girmesi ve mehdfer yaplncaya kadar ark Anadokmun Batumda alkadar olduunun nazar dikkate alnmas olduunu bavekil Nasip Beye syledim. Bavekil kendisinin Elviyei Slsenin vahdeti ve bir vahidi siyas olarak konfederasyona girmek istemesinde. baka ahalisinin ekseriyeti Trk olan Ahshanm bile Elviyei Siseye iltihakn ve onunla birlikte konfederasyona itirk etmesini talep ettiini ve bu noktai nazara Grclerin mtehayyir olduklarn ilve etti. Nazariyeten, byle olmakla beraber hakikatte Ardahan sancann yarsndan fazlasn ellerinde tutan, Batum zerinde huku kiddia eden Grclerle bir ittifak akdetmesi, Kars sancana sahip olan Ermenilerle Zengezor meselesi iin mzakerata balamas bu hkmetin Elviyei Sls meselesini pek de dndne dellet etmiyor.). Amerikallar Kafkas Konfederasyonunu mevzuu bahis ederlerken Ermenilerin denize kmak ihtiyacndan da bahsederek Batum ve Trabzonun Ermenilere verilmesinden bahsetmilerdi. Bilhare Amerikadaki siyas vaziyetin deimesi neticesi Amerika imdilik Kafkas sahnesindea ekilmeye, mecbur olacak zannolunuyor. Doktor Fuat.
, .
..
| I i i ' j
j
j I ! { j
f
1 X
' ' i
Dier Rapor:
15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine
Bundan takriben buuk ay evvel Tifste bulunduumuz zaman sabkan Er~ jsarum, Trabzon valiliklerinde bulunmu olan erkesi Bekir Sami Beyin mahdu mu evket Beyle ran ye buralar ahvali hakknda bir sureti mill kongreye veril mek zere zatlilerine bir rapor takdim etmitim. Buralarda ne suretle bulunduu mu da arz etmitim. Tebrize gitmek zere buraya geldiimi, son defa ngilizlerin ran hkmetile aralarnda akdetmi olduklan muahedeye gre ngiliz nfuzu rann her tarafnda tesiratn gstermiti. Ve oralarda mnferid olarak almak bizler iin snkil, olacan nazar itibara alarak buradan rann bilhassa ran Azerbaycammn ahvali ve vaziyetini esasl ve etrafl olarak renerek ve oralarda bir eyler hazr layarak oradan sonra gitmeye karar vermitim. Bunun iin de Tebrize Hac Mirza Akabilluriye ve ehbenderhane ktibine Tebriz ve havalisindeki ngiliz tesirat ve nfuzunun haddini, Erdebil havalisindeki ehsun resasna da Erdebil ve muhiti -ahvaltm, Mirza Kkhana da Reft ve Geylan muhitinin ahvalatmdan beni ha berdar etmeleri ve vaziyetleri hakkmda bana esasl malmat vermelerini yazmtm. Burada cevaplarm bekliyordum. Ayn zamanda da burada kaldm mddete Er zurum Kongresi tarafndan Bakya gnderilen Doktor Fuat Sabit ve buradaki g nll tekilt reisi Tebrizde birlikte altmz Talip zade Yusuf Ziya Beylerle bir likte alyorduk ki o sralarda Nuri Paa buraya geldi ki bura ilerile onu da al kadar ederek birlikte almaya balamtk. E lan da o yolla gidiyoruz. Muvaffaki yetlerimiz var Allahtan fazlasn temenni eyliyoruz. Nuri Paa elyevm Daistandadr. Ve Daistanda Denikin aleyhine tekiltla ve muharebe ile meguldr. Doktor Fuat Sabit Bey de beraberdir. Talipzade ile ben de buradaym. Ve burada Azerbay can hkmetile Daistana muavenet hususunda alyoruz. Ve burada ihdas etmi olduumuz imli Kafkas ve Daistan babuluu Bak murahhas bulunuyorum. Ve boleviklerle beraber alyoruz. Trkistan ve ran ile irtibat tesis ederek ve ahvalt vaktiie haber alarak icab eden tedbirleri yapmakla megulz. Hamdolsun Mr ok eylerde muvaffak oluyoruz. Hi yoktan Daistanda bir tekilt vcude ge tirildi. Trkistana gnderilen bir ka namuskr arkadalarmzn faaliyetleri ile memleketimizin mukadderatna bir ok nazarlar tevcih ettirildi. randa bilhassa elsunlar iinde ngilizlere kar byk bir nefret uyandrld. Oralara hem gnde rilen talimatlar ve baz emin adamlar vastasile olduka iler grld. ngilizler bu ilerden ve ehsunlarn son hareketlerinden kukulanarak Erdebilde byk bir tay yare hangar tesis ederek be alt tane de tayyare getirtti ve bir ok nmayiler de verdi. Halen ngilizler randa btn devairi ellerine almlardr. Bir ok ngiliz za bit ve kk zabiti yeni yaplan ran ordu tekiltnda almaktadr. Hatt ap kalarna ran armas takmlardr. Arasra Bak'da bylelerine tesadf edilmekte dir. randa fazla kuvvetleri yoktur. Bir para Ret ve Enzemide vardr ki bunlar da hi demektir. Enzemide bulunmalarnn balca sebebi Petrofskiye gnll ordu iin erzak ve mhimmat harbiye gndermektir. Halen ngilizler rann ark hududlanndan yani Horasan taraflarndan fevkalde endiededirler. nk Trkistan boevikleri ve Trkistandaki Afgan ktaat bu hududlara pek yakndrlar. O taraflarda vukuu melhuz olan inkilptan son derece korkmaktadrlar. Bundan on gn evvel Er debil havalisi ehsun resesasmdan on nn imzasile aldm bir mektupta beni oraya aryorlard. Ve mutlaka kendilerine balk yapmak zere mutlaka ve sr atle hareketimi talep ediyorlard. Mektubu getiren adama icab talimat vererek gnderdim. nk burada halihazrda fevkalde megulm ve buradaki iler gayet
mhimdir. Can alc noktasdr. Baka bir zuhurat olmazsa ilkbahara kadar mec buren burada kalacam. Buralarn tekilt esaslsnadktan sonra esasen arkada larmz pek azdr. Buradan hi birimizin ayrlmas muvafk deildir. Bura ilerimi zin can damardr. Burada evvel Allah hi bir eye ihtiyacmz yok, yalnz Trk olmak artile namuskr zabitlere ihtiyacmz vardr. Eer bir para fazla arkada mz olsa buralarda hatt Trkistan ve randa daha baka ve daha byk roller o y nayacaz. Misl olarak zatlilerine bir ey arz edeyim. Gayet mhim bir vazife iin Trkistana gnderilmek zere bolevikler benden br zabit istediler. Ve istiyor lar. Namuskr bir arkada bulup gnderemedim. nk ite pek mhim miktarda para mesdes var. Daistan iin pek ok para ve mhimmat harbiye getirilecek. te byle mhim bir vazifeye gnderecek bir arkadamz yok ve zabitsizlikten o i hl yzst duruyor. Erzurumdan Doktor Fuat Sabitle avdet eden mlzim Hilmi Efendiyi bir iki ay evvel beray vazife oraya gndermitik, imdi Trkistanda pek byk roller oynuyor. Ve byk muvaffakiyetler oluyor. Heyhat ki byle namus kr arkadalarmz buralarda pek azdr, hemen yok gibidir. Halen Trkistana-Daistana-rana ehsunlar iine ve Mirza Kkhan;gnderilm ek zere gayeperest, pren sip sahibi arkadalara ihtiyacmz pek oktur. Para vesaireye ihtiyacmz yok gibi dir. Ve yoktur. Mirza Kkhan Ret havalisinde yine hali faaliyettedir. ran dev let kuvvetlerine ve Kazarlarna byk darbeler indirdi. imdi ran hkmeti kendiile sulh yapmak istiyor. O da muvafakat etmiyor. Hemirezadesini bizim yan mza yollamt. imdi buradadr. Onun vastasile oraya icab eden talimat gnde riliyor. Buradan kendisine mhimmat vesairece muavenet etmek kabil olmadndan bu hususun Trkistandan temini iin bura bolevik komitesinden. ve bir Trk za biti riyasetile adam gnderildi. Bugnlerde Krasnovoskun sukutu gzleniyor. B ol evik ordusu Krasnovoska 7:8 kilometre mesafededir. Buras alnnca Mirza K khana pek kolayca muavenet edebileceiz. Dn ariinin sukutu Denikin ordusu nun kan damarn kesti. Halen Denikin heyetinde mthi tebeddlt vardr. Btn. Koban kazaklan evlerine gidiyorlar. Ordu dahilinde anari mthi surette hkmferma. Kimse kimseyi tanmyor. ariin sukut edince o ordu Astralan cihetinden Vildkafkasa ilerlemekte ve E lan Kzlarda bulunan Bolevik ordusile birleerek btn vild Kafkas Denikinden pek abuk olarak temizliyeceklerdir. Bilhassa a riinin sukutu Bolevikere Bahri Hazer kkimiyetini temin ediyor. ariinin imlinde kalan Bolevik krmz donanmas aaya inemiyordu. nk dil (Volga) nehri zerinde ariin var ki buras Denikin elinde idi. Ve bu donanma ile drt tane de tahtelbahir vardr. Birka para harp gemisile bir tahtelbahir de Astarhanda mev cuttur. te bu donanma sayesinde Bahri Hazere hkim olursak randa arzu edilen, byk inkilb evvel Allah pek muvaffakiyetle yapabileceiz, dolaysile ark inkilbatm pek canlandrm olacaz. Bu hal ngilizler iin lm demektir. Bolevik ler bugn Rostofu zabtedeceklerdir. Krm tekrar istil ediyorlar. Yekatrinoslav be, gn evvel igal ettiler. dil nehrinin halihazrda donmu bulunmas ariinin imalinde bul\man krmz donanmann Bahri Hazere inmesine bir zaman muvakkat iin sed ekmitir. Bu nehirde ancak nisan ve mays aylarnda gemiler iin seyrsefer mm kndr. Ne yapalm o zamana kadar beklemek mecburiyetinde kalacaz ki Denize hkim olalm. Burada boleviklerle yaplan mukavele mucibince Azerbaycan ve Daistana hi bir Bolevik askeri girmeyecek ve istiklllerine karmayacak. Muh terem tannacak ve onlara kar dost bir vaziyet alnacak. Bolevikler bu hususlara muvafakat etmilerdir. Ve etmek mecburiyetindedirler. nk bolevikleri dirilten. Bakrdistan Trk Cumhuriyeti askerlerile Trkistan Cumhuriyeti askerleridir. De nikini Moskova kaplarndan kovan ve bu haline sebebiyet veren Trkistan ve Kr gz ve Bakrdistan askerleridir. Kolan mahvn^ inta eden yine Bakrdistan ve mal Trk askerleridir. Bu hususlardan dolay Bolevikler Trk lemile arkta iy i
geinmek mecburiyetindedirler. Kasl Cenab Hakkn ltuf ve inayetile yle zanne diyoruz ki yzlerimiz glecek ve memleketimiz de halas olacaktr. Burann ahvalini frkalarnn vaziyeti siyasiveierini bolevikler ahvalini daha uzun olarak Doktor Fuat Sabit kongreye yazd raporunda yazmtr. Hasl burada bizim ihtiyacmz memleketimize ve Trklmze hizmet edebilmek iin namuskr Trk zabitleri* dir. Bu hususu Nuri Paa ve Doktor Fuat Sabit de Kongreye yazmlardr. Muha beremiz Trabzon Ali Rza vastasile olacaktr. Eer muvafk grrseniz ltfen bir de ifre gnderiniz. Mamafi Rt Beyin Doktor Fuat Sabitte ifresi vardr onunla da muhabere edebiliriz. Muvafk ve mnasip grld takdirde bu raporun bir aym am Mustafa Keml Paaya gnderilmesini rica eyler, bilvesile arz tazimat eylerim efendim, Ret ehbenderi sabk, Tebriz Osmanl Baehbender Muavini ve imal Kafkas Babuluu Bak Murahhas Trabzonlu Yzba (Binba) (m za)
smet Bey stanbula giderken Heyeti Temsiliye ile muhabere ede ceini ve benim de yazdklarm alacam bildirmiti. imdiye kadar hi malmat almadm. Meclisin tehlikede olduu ve b felketin yaklat grlyordu. Heyeti Temsiliyenin itiraz ettiim teebbsleri felketi bylterek tacil edeceinden endie ediyordum. Konya gibi mhim bir merkez de kumandansz kalmak bedbahtlna urad. smet ise Istanbulda bir hi oldu. Hi olmazsa yakn felketi grerek Anadolu ile bir kanal - Heyeti Temsiiiyeye de rica ettiim vehile - tesis etselerdi- renebildiim havadisleri vermek ve ikaz etmek iin yazdm bu ifreyi ele geer endiesile daha mull yazmaktan ekindim. 4/M artta cevap lar aldm, aynen yazyorum. Konya telgrafnn da hkmeti sabka za manna at alt ay evvelki telgraf olup erbab hyanetin tesirile yeni bir i gibi tasni ve ajanslarla tebli klnd anlald. Bu crmmehudun Meclisi Millice edid karlanmas lzumunu 1/M artta Heyeti Temsiiiyeye yaz dm. Yusuf izzet Paadan ve evket Beyden gelen ifreler vaziyeti gs terdiinden aynen yazyorum:
Bandrma: 4/3/1336
S. Kolordu Kumandanhma.
Kendisine Kuxrvay Milliye ss vererek ahaliyi izrara balayan esas itibarile ekyay mehureden bulunan Kara Haan ve avenesinin taht tevkife alnmas hasebile burj^r kurtarmak maksadile baz taraftarlarnn yapt teebbsattan Ah met Aznavur da istifade ederek zaif bulduklar Bigada idarei tfmura elde etmeye muvaffak olmulard. Bilhare Bgallarn gerek Anzavurun maksad melunanesini arlamalar gerekse ahaliye yaplan nesayih ve irs adat sayesinde merkumu Biga ka zas haricine tebid etmilerdir. 850 kadar maiyeti Gnen havalisinde olup derdesti iin takibat yaplmaktadr. Anza vur harektnn esas itibarile hkmete muhalif olan partilerle alkadar olduunda hi phe yoksa da Biga hdisesinin esasnn bununla okadar alkas olmad maruzdur. 14. Kolordu Kumandam Yusui zzet
15. Kolordu Kumandarthma
C. 28/2/1336 Konya ve Biga hdiseleri ile Kuvvayi Milliye aleyhinde cereyan lar zuhuru ve stanbul ve civannda muhaliflerin kemli faaliyetle ve ngilizlerle a lmalar Anzavur ve bunun gibi baz cahiller ile teriki mesai eden cemiyetlerin v cudu hakknda iittikleriniz ekseriyetle dorudur. Bu hususta tekiltmz tarafnda haber alnan son malmat, istikbaldeki tasavvurlar, ne tarzda altklar nerelerde ne gibi emelleri bulunduu, elhasl isim isim ahslar Mustafa Keml Paa Has retlerine ve sair alkadarlara bildirdik. Bittabi zatlilerine de malmat verilmekte dir. Emir buyurulan mevad hakknda heyetimiz namna bervechit maruzatta bu lunuyorum. 1 Hkmeti merkeziye dahil ve harice kar aczi mutlak iindedir. 2 Muhaliflere kar hkmet gya btarafln muhafaza zmnnda hi bir gey yapamamaktadr. Ve bu vehile vekayiin hudusuna sebeb olmaktadr. 3 Ayn vehile bitaraflk perdesi altnda bilkis muvafklar ve tekilta a lanlar birer vesile kanun perdesi altnda ezmekte ve dolaysile taraftarammm , azaltmaktadr. 4 Muhaliflerin i grebilecek memuriyette olanlar yerlerinde ipka eylemekte ve nevima ibu muhalefeti bilmeyerek tezyid eylemektedirler. Hatt crmmehut halinde alman veyahut isimleri kendilerine bildirilenleri bile nasihatle serbest brak makta ve dolaysile takibat tasib ve esaretlerini tezyid etmektedir. 5 Sarayn entrikalarna bilerek, bilmeyerek alet olmaktadrlar. 6 Elhasl hkmeti merkeziyenin olmu ve olacak muhalefetlerine ve hdisata kar idarei maslahat politikas takip ve sarayn Ingiliz lehinde ve Kuvvayi Milliye aleyhinde olduu muhakkak olan efkrn mevkii fiile koymak tarihinde ve ecnebi lerin ekmeine ya srmekte bulunduu anlalmaktadr. Ve keza i bana getirdik leri memurlarn daima ciz veya muhalif olduu grlmektedir. Bu hkmette ne yaplacak bir icraat ve ne de bu hususta bir tasavvur mevcut olduunu dnememekte ve bunu fiilen de grmekteyiz. 7 Mebusana gelince ekseriyeti fikrimizi mrevvic ve ferden ayn mtalaada iseler de imdiye kadar bunlarda da fiilen msbet bir ey gremediimizi arz eder sek hayrette kalmamanz rica ederim. Son vekayi hakknda vukubulan mracaat zerine hkmette istihbaratta bulunacaklarn ya bunlar yola getireceklerini veya azimkar ve faal bir hkmetin mevkii iktidara getirilmesi fikrinde olduklarn rendik. Neticeyi bekliyoruz. smet Beye emri telgrafinizi gsterdim. Noktai nazar mzda fark yoktur. Arz ihtiram ediyor. Erzurum Mebusu Necati Beyin verdii ce vap udur. Bu husus hakknda icab kadar mteyakkz ve mteebbis davranmak lzumu takdir edilmektedir. Hkmetin faal ve biraz azimkr bir vaziyet ahzi ile meselenin bertaraf edilebilecei ve tevessne meydan braklmayaca karfaati ahsiyesindeyim. Konyada fiil bir harekt olacana ihtiml veremem. Arz ettiim va ziyetin iktisab iin allacan ve bu hususda birka gne kadar sarih bir malmat arz olunabilir efendim. S Rauf Beyi gremedim. Kendisi rahatszdr. Ve fakat arkadalar ayn fikrimizdedir. 9 Meclisin emniyetine gelince be, on gn iin daha bu husus memmen ise de hkmetin maruz tavr ve hareketi ve aczi devam ettike stanbuldaki Kuvvayi Milliyenin inhill ve binnetice muhaliflerin ve ...... tahakkm altnda ne olacan kestirmek arzdan mstanidir. 10 Fahri gn evvel mahalli memuriyetine hareket etmitir.
11 Elhasl son vekajden Konya meselesinin o kadar ayam ehemmiyet ol madn ve fakat asker evkini dveli itilfiyeden sual edip ald cevaba mste niden sevkiyattan sarfnazar eden ve akdlarnca tedabiri hakimane ile halli meseleye alan hkmeti merkeziyenin ibu hareketi karsnda Anzavur hdisesinin bymek istidadnda bulunduu ve mahallince ve buradaki tegkiltmzca mmkfi lan tedabirin yaplmakta olduunu aynca arz ederim, anakkale Mevkii Mstahkem Kumandan evket
Deraliye s 5/3/1336
S. Kolordu Kumandanlna.
Rauf Beyefendi ile grtm. Kendileri iyicedir. Devlethanelerindedir, Arz et tiim mutalaat ve efkra tamamen itirk buyuruyor. Ve fazla olarak da bilhassa Sadrazam paa hazretlerini bir ka gn evvel ziyaret etmi. Meclisin derecei emni yetini sordum. Ben dahi taht emniyette deilim, cevabn aldm. Diyorlar efendim* ' anakkale Mevkii Mstahkem Kumandam Miralay evket
stanbulda hi kimsenin emniyette olmad ve balarna yaknda felket geleceine artk kimsenin phesi yok. Bu hdise Anadoluda mil l hkmetin teesssne esas olacana da benim phem, yok. Yalm maksad haricinde kymetli arkada ziyama acrm. Her halde bu kadar sarih vaziyet zerine lzm gibi tedbirleri aldklarn zan ile mteselli yim.. 28 ve 29 ubatta aldn-malmat Harbiye Nezareti, Heyeti Tem siliye ve Kolordulara bervechiti bildirdim:
Erzurum : 28/2/133
Harbye Nezareti Celilesine 1, 3, 12, 13, 14, 20. Kolordulara (Heyeti Temliyeye)
1 25/ubatta leden sonra Samsun ngiliz mmessili br ngiliz gambotile , top endaht talimi yapacam ve binaenaleyh ahalinin tel etmemesini sylemitir. Endahtn yaplp yaplmadna dair henz malmat alnamamtr. 2 Ak deniz dururken byle liman dahil ve civarnda endaht icras gibi tekliflerle yine endaht bahanesile msellh efradn karaya kartlmas gibi nmayikr ve tehdidkr haller, daima halkn heyecann mucib olmakta ve zaten suitesirat ve ahval yznden mteessir ve hali ibaa gelmi olan efkr bsbtn kuku landrmaktadr. Asayiin ihllini ve bu kabil tehdid ve nmayilerin meni hususunsunda halkn bilfiil mdahalesini mucip olmamak iin lzm gelenler nezdinde te:ebbsat siyasiyede bulunulmasn istirham eylerim. 3 - Nezareti Celileye ve beray malmat Kolordulara arz edilmitir. Kolordu Kumandan MirKva Kzm Karabekir
Dier ifre:
Harbiye Nezareti Celilerine 1, 3, 12, 13, 14, 20. Kolordulara (H eyeti Temsiiiyeye)
1 Batum ngiliz valii askerisi Fonkukulsin 22 ubatta telsiz telgrafla ald bir emirle ngilizlerin bir mddet daha Batumda kalmaya karar verdikleri anlal m ve Batum ehrinin tahliyesinden sonra igali maksadile hududa tahit edile Grc kuvvetlerinin de bu karardan sonra avdet ettikleri haber alnmtr. Son ma* lmata nazaran Batumda azam 3000 mevcudundaki 89. Hint alay vardr. 2 Ermenilerin ldr ve havalisinde ve Zengezor mmtakasmdaki islmlara kar knunusani nihayetlerinde balad haber alman kital ve mezalimden dolay Azerbaycan hkmeti tarafndan Ermenstana bir nota verildii ve bu sebeble her ki hkmet arasndaki mnasebatn gerginletii istihbar edilmitir. 3 20/ubat tarihli malmata nazaran Krm ibih ceziresinde ilerleyen bole viklerin Sivastopol ehrini igaline intizar edilmektedir. 4 Nezareti Celileye ve beray, malmat Kolordulara arz edilmitir. Kolordu Kumandan Mirliva Kazm Karabekir
Heyeti Temsiliyeden 27, 28 ve 29/ubatta gelen ifreleri aynen ya zyorum. Vazfiyeti umumiyeyi gstermekle beraber stanbul hkmetin den ve Meclisten ikyet etmektedir. Bence her ey cereyan tabse lehimizdedir. stical ve tel zararmza olacaktr. Meclis ve hkmeti mesul mevkide ve bizce de ayan ihtiram olduklar hisleri vermeliyiz. Deil mi ki orduca ve tekilt milliyece kuvvet elimizdedir. Hdisat bize zaaf deil kuvvet vermektedir. Elverir ki Meclisi aleyhimizde bir karara sevk ettirerek mkil bir vaziyet hasl etmeyelim. te sorulan mtalaaya bu esaslar dahinde verdiim cevab da kaydediyorum.
* Ankara: 26/2/1336
Bugnlerde vaziyeti hariciye ve dhiliyemizi bervechit mtalaa etmekteyiz: Ahiren muhtelif menabiden gelen malmattan Dveli tilf,iye ve mgarekenin bi zimle sulh akdetmek iin bir karar kat vermek zere olduklar anlalmaktadr. Bu karam nas olabilecei hakkmdaki bu fikrimizi bu raporumuzda izaha almakla beraber, rfekamzm mtalaalarna ttla hususunda istical ettiimizi de arz ederiz. Son Londra mlakat zerine ayan memnuniyet haberler aldk. Ancak Ingiltere hariciye nazr ile Tayelrann beyanat mhimnesi memleketimizdeki Dveli tilfiye kuvvetlerinin stanbul, zmir, Kilikya havalisinde gittike teksf eylemesi ve stanbul, zmit ve tekmil sahillerimizdeki eslha ve cephane depolarmzn ngiliz lere teslimi hakknda Harbiye Nezaretine vaki olan teklifi resm ve muhalif etlerin, her defadan dahq ziyade Dersaadet ve Anadoluda efkr umumiyeyi tevi maksadie neriyat ve tevikat fiiliyeye balamalar v e . hkmeti merkeziyenin menfi bic
Karar karsnda hi mukavemet gstermeyecei hakknda imdiden mevcut elmas ahval, sulh eraitinin ar olacam zan ettirmektedir. ngiltere hariciye nazr nut kunda Trkiye sulhu hakkmda mesaili tiyenin tetkik ve tamiki lzm geldii bil dirilmektedir. Dersadetin vaziyet ... Boazlar hakkmda elde edilecek teminat Der saadet ile Bulgaristan, arasndaki havalinin tide hangi hkimiyet ve idare altnda kalaca, Anadolunun mukadderat tiyesi zmirde Yunanllarn mevcudiyeti, Tayelramn nutku, Lord Grzonun nutku kadar ak deilse de Fransz mebuslarmm telndan Fransa hkmeti hazrasmm 1916 senesinde Anadolu hakkndaki itilf lardan bahsolunan nfuz mmtakalanmn tatbikine meyyal olduu anlalmaktadr. Dveli tilfiyenin memleketimizdeki kuvvetleri malmu lileri olduu vehile iki kolordu ngiliz ve Fransz, 6000 kii kadar talyan ve Yunan ki ceman yz biri kii kadar ve anakkale Boaznn tarafeyninde muhtelit bir frka ve zmir igal mm-, takasnda 8 Yunan frkas ve Kilikya mmtakasmda bir il iki Fransz frkas mev cuttur. Kilikyaya 4 Fransz frkasnn gelmekte olduu sylenmektedir. Kuadas Antalya, Konya havalisinde bir talyan frkas olup Anadolu ve Rumeli mendfes hatlar zerinde kk mfrezeler vardr. Boazlarda evvelce mevcut harp sefinele rinden maada bu kerre 5 dritnavt ve byk, kk harp gemilerinden mrekkep n giliz Bahrisefit filosu da Dersaadete muvasalat etmitir. Dersaadette muhtelif gaze telerle Dveli tilfiye namna alan bir zmrenin ortaya stanbulun bizde kalma sn srerek Dveli tilfiyenin tedenberi mevcut dilne siyasetlerine dair iaa et tikleri havadis stanbul muhitini hayliden hayliye yumuatarak mukavemet esasm kabul etmi olan Kuvvayi Milliye tekiltm duan zaaf etmeye almaktadrlar, Yunan igalini imalden durdurmaya muvaffak olan Balkesir cephesinin arkasnda Karabigal civarnda Ahmet Anzavur kumandalnda kuvveti gnden gne tezayd etmekte olan 800 kiilik bir ete ile de dmanla faliyete gemilerdir. Hkmeti merkeziye milleti her vehile kuvvetten drecek ecnebi tekliflerini derhal kabul ve icabna tevessl etmektir. Muhaliflerin fiil teebbsatna. mni olmak yle dursrn, Kuvvayi Milliyenin inhillini mucip olacak tamimler yazmaktadr. Ezcmle lehimi ze balam olan sulh konferansnn hsn neticeye iktiran iin asla mevcut olma yan Ermeni kitalinin durdurulmas ve Yunan kuvvetlerine karg Kuvvayi Milliye ha rektnn derhal tevkifi hakknda ngiliz teklifini Harbiye nazrmz aynen kabul ve tamim etmi ve 13. Kolordudan bu tamimin tatbik edildiine dair de malmat ta lep etmiti*. Bir taraftan da Heyeti Temsiliyeye hkmetin siyaseti dhiliyesini esasen Kuvvayi Miiliyeyi datmak olup harice kar kuvvetli olduunu gstermek olduundan bu gibi tedabire tevessl edildiini bildirmitir. Hkmeti merkeziyettin ciz ve mtereddit olduu tahmin edilmektedir. Meclisi M ebusana gelince imdiye kadar arzu edilen tesand tekil edememitir. Fedakr mebulanmzm beyanat mhimesi de itima salonunun haricine kmamakta bulunmasndan Sivas ve Erzu rum Mill Kongrelerile Ankara da mebusan ictimanda mukarrerat malm dahi linde vatann istihlsma son derecede gayret etmeyi deruhde etmi olan Heyeti Tem siliye bu husustaki mesuliyeti temamile mdrik, bu uurda en zira fedakrl ifa ve mheyyaya hazr olduu cmlece malmdur. Ancak hali nikadda bulunan M ec lisi Mill ve hkmetin u an mhimde vatann istihls ugunda bata bulunarak her nevi umur ve hususat kanun dairesinde' ilerde ... dveli itilfiyenin kuvvete is tinaden en mhim temenniyatmzdan menfi teklifler karsnda bunun iin Meclsi Mill ile hkmetin ne gibi tedabir ve tertibat hazrladklarn renmek istediimizi Dersaadetteki rfekaya yazdk. Bu babdaki mutalaai lileri msterhamdr. Heyeti Temsiliye Namaa M . Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Tehiri eaiz deildir. Zata mahsustur,
Ankara: 26/2/1336

\
1 (^ngilizler Boazlardaki hkimiyetlerini temin ve Kuvvayi Milliyeye tabi Anadolu aksamile stanbul arasnda tampon tekil eylemek zere Hrriyet ve til/ mgehfoancara yaptklar ittihad neticesinde bir cemiyeti Ahmediye tekiline teeb bs etmilerdir. Tealii slm Cemiyeti de bu cemiyetin mrevvicidir. Bu cemiyet Bigada ihdas eyledii vaka ahire ile fiiliyata gemitir. Mezkr cemiyeti Ahmediyenin kabul ettii esasat dini bir perde altnda ahalinin taassubundan bilistifade Kuvisray Milliyeye kar ilm cihat etrnekti^Bigada tekiltn ikmlinden sonra Gneni ve mteakiben Bursayi elde etmek ve Adapazar ile birlemektir. bu hareket ve teebbsatta muvaffak olduktan sonra bir kongre akdederek ngilizlere arz mahsar verilecek ve kabinesm skat ve yerine Ferit Paa ve Kiraz Hamd Paadan birisi nin riyaseti altnda yeni bir kabine tekili taleb olunacaktr. Son gnlerde Biga ve havalisi ahalisi Kuvvayi milliyeye kar alenen iln husumet etmilerdir. Gavur mam ve Anzavur taraftan olup vekayie bilfiil itirak edenlerin adedi 1500 e kariptir. Gvur mam btn sancaa hkimdir. Ve yz yetmi pare ky emrine ramdr. Bursa hdisesi de yakndr. Oraya beray ticaret 300 kiilik mnferid ehas sevk edil mitir, tik hareketi lnyamiyede Bekir Sami Beyin imhasi mukarrerdir. 24/ubatta Mudanyaya hareket eden vapura Bursa Hrriyet ve tilf frkas reisi Aziz Nuri ile Mahmut evket Paann katili erke Kzmn kardei Adapazarl Hikmet dah hareket etmilerdir. Aziz Nuri vastasile ayrca 300 kiilik bir kuvvet merkezde ihgar edilmitir. Bigada olduu gibi Bursada da harekt kyamiye icra ve hkmete raziyed ve, telgraf muhaberatn kat ve Anzavurla . birletikten sonra Krt Mustafa Paa Kuvvayi Ahmediye umum kumandanlm deruhde edecektir. Adapazarna da erkes resasndan bir takm adamlar gnderilmitir. Hlsa hazrlanmakta olan harekt irticayenm mevviki ngilizler olup merkez ve dima da stanbuldadr. Harekt idare edenlerden balcalar unlardr: Krt Mustafa Paa, Kiraz Hamd Zeynelabidin, Refi Cevat, Ali Keml, Sadk Bey vesairedir. Eski Anzavur meselesin de medhaldar olan ah smail ngiz torpitosile anakkaleye giderek ngilizlerden talimat almt&> 2 Heyeti Temsiliye Narama M. Keml, 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Ankara: 28/2/133
IS. Kolordu Kumandanlna
Dersaadette Rauf beyden alnan malmat bervechitidir:

Mustafa Keml Paa Hazretlerine: Sadnazamn vaz bitarafisme ve itimad al dktan sonra nerettii*beyannamenin tesirat maksesine tememen muhalif bulunan
rfekasmn. Israr ve marileyhin vaz bitarafisinin muhafazas ahsen taahht altnda bulunmasndan dolay riicu edemeyecei anlalmasna binaen kabinenin pek Faknda istifa edecei ve yerine Ferit veya Tevfik Paalardan birinin nasbolunmamas iin bizzat kabinenin imdiden sarf mesai eylemekte olduu mevsuken mal matm zerine maruzdur. . 20, Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Kabinenin istifas - Hususile itimad reyi aldktan sonra - mnase betsiz bir ey. Ne ise mesirat ve hdisatm lzm gibi tahlil ve tenki dini tarihe brakyorum- Hakkmzdaki sulh esasat gayr kabili kabul olursa kararmz vaktiie vermitik. Elimizdeki mayar da Sivas Kongresi karardr. Bu hususta yeniden mtalaaya lsum yoktur. Bunun iin u eevab yazdm:
. Erzurum: 1/Mari/I33(s
Heyeti Temsiliyeye: stanbulun vaziyeti ve irtica hareketinin tarz ihzariie mil leri hakknda tasavvur buyurulan 28/2/1336 tarihli telgrafnamei lileri bizi de ten* vir etti. Dmanlarmz hesabna daima memlekete rahneler amay zevk ve serma ye edifen bedtynet zmrenin btn efal ve harektn akim brakmak ve vatan mzdaki vahdet ve Kuvvayi Miiliyeyi daima (memleketimize nafi bir ekilde zinde yaatmak her vatanperverin akdes vezaifidir. Ve buda zerre kadar tereddt yok tur. Mteaddit telgrafnameerin icmalinden bittabi teyakkun buyurulduu zere maksad aksay meru bir kerre meclisi millimizi usul ve nizamatma tevfikan topla dktan ve hakk mrakabesine sahip kldktan sonra alacamz vaz ve hareketin ve yapacamz icraatn daima o meclisin tasvip ve mzaharetine uramasdr. te bu noktay gerei .gibi temin ve hsn idare ettikten sonra hkmeti merkeziye ile kuvvayi milliye arasnda noktai nazar ihtilfat olsa bile daima hal ve tesviyesi ka bil olur. Fakat: usul harekt ve idaremiz aykr gider de dmanlarmzn tesirat ve tenkidat mtevaliyesine kaplan, hkmeti merkeziye de mddeiyatma meclisi millimizdeki ekseriyeti yani Felah Vatan grubunu kazanrsa o zaman hariten ziya de dahil efkr umumiyede kuvvayi milliyenin ekil ve kuvveti padiah, hkmeti merkeziye ve buna mtemayil meclisi mill gibi efkr avam kknden sarsan tn* essirat altnda hakikaten cay endie bir safhaya girer ve her tarafta muhtelif e kaide muhalefetler ba,.verir ki, ite tamamile dmanlarmzn paralamak istedii efkr ve harekt milliyenin o zaman her trl mesaiyi fedakraneye ramen mes* sif sar zuhur edebilir. te buna mebnidir ki vaktiie Volkan ve Cemiyeti Muham* mediye tekiltnn bu kerre daha kanl ve dmanane olan Fahr kinat ve Peygam ber Efendimizin ruhunu tazip iin ngilizlerin ve dmanlarn ruhundan istiane eden bu defaki Cemiyeti Ahmediyenin ve mili muzirlerinin irtica harekt ve istihzaratile ve Anzavur kuvvetlerinin efai vesiay babanesile att tamamile meruti yetin yani meclisi millinin namus ve mevcudiyeti aleyhinde olduu ve bunun iia de hkmeti merkeziyeyi istizah takrirerile mevkii imtihan ve istizaha ve binnetice kendilerini de ikaz ederek Anzavur ile icab edenler aleyhinde harekt seriayi aske riye ve kanuniye takip ettirmek cihetlerini istikml ve bu babda ne kadar vasik ve meyyed malmat varsa bunlar toplamak ve muktedir bir zmrei vatanperverinin telkin ve mdafaasn ve daima hkmeti merkeziyeyi ve nezzar nafizay ve hari teki ricali makleyi tenvir etmek ve elhasl daima bu irtican aleyhinde yaplacak en messir darbelerin eseri tesirini meclisi millimizden kartmak noktai nazar esasl bit rchanmdr. Bu cihet temin olunduktan ve meclisi millinin hsn nazar ve tema yln mahfuz tuttuktan sonra harekt ve kuvvayi milliye ve kolordularn tevesstat daima mazbut ve yek ahenk olur. Ve irtica harektn fikren, maddeten ve ma aen rtmek iin her tarafta halkn anlayaca bir lisan ile risalecikler tab ve her tarafa tevzi olunur. Gazetelerle de makale yazlr ve daha sairde yaplarak fesad vs imha lakal dairei hududu hie tenzil edilir,, mtalaasnda bulunduum maruzdur. 15. Kolordu Kumandam K.zm Karabekir
S4
STKLL HARBMZ
Gelen cevab da yazyorum. Biraz istirahatbah.

C. 1/3/1336 ifreye: Felah vatan grubiie Heyeti Temsiliye arasnda ahenk ve irtibat tam mevcuttur. Ahmediye tekiltn yapanlarn yeni bir Dervi Vahdet! fa cias vcude getirmek istediklerine hi phe yoktur. Heyeti Temsiliye ve grup bu mknn men ve tevsii iin alyoruz. Grup dahilinde revabt mtekabile ve tesand olduu derecede mkemmel deilse de bunun takviyesine allyor. Hkme tin faaliyeti de sureti umumiyede mali milliyeye tetabuk eyliyor. Ezcmle Dahiliye nazr amali milliyenin katiyyen hadimi olduunu bildirnitir. Harbiye nazr arzuyu samimanesine ramen biraz mtereddit grnyor. Rfeka .................. alyorlar. Hdise hakknda gazetelerle neriyat mnasebe icrasna tevessl edilmitir. V e kayi serilcereyan olduundan mnferit hdiseler hakkmda kitap neretmeyi imdi lik mmknsz gryoruz. Mamafih mevcut bulunan ve toplanacak olan vesaike msteniden faaliyeti ihanetkranenin mahiyetini neretmeyi tasmim ediyoruz, efen dim. Heyeti Temsiliye namna M. Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
stanbul vilyeti hakknda 29/ubattan 6/M arta kadar para para yerilen Heyeti Temsiliyenin malmat zirdedir:
Birinci Suret Ankara: 28/29 - 2 - 1336

Dersaadetten mevrut malmat aynen zire karlmtr, efendim. Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
ngilizler Boazlardaki hkimiyetlerini temin etmek ve Kuvvayi Milliyeye tbi Anadolu aksamile stanbul arasnda bir tampon tekil eylemek iin Hrriyet ve ti lf ve Nigehbam Askeri Kulb, Kzl Hanerlilerle yaptklar antant neticesinde bir cemiyeti Ahmediye tekiline teebbs etmilerdir. Taalii slm Cemiyeti AnadoludaM uabatile bu cemiyetin mrevvicidirler. Bu cemiyet Bigada ihdas eyledii vakai ahire ile fiiliyata gemi oluyor. Bunlarn kabul ettikleri esasat: 1 Cemiyeti Ahmediye Anadoluda Kuvvayi Ahmediye tekiltna inkilb ede rek din bir perde altnda ve ahalinin tassubundan bilistifade Kuvvayi Milliyeye kar im cihad edeceklerdir. 2 Bigada tekilt esasm ikmlden sonra Gneni elde edip bir ........... derdest ihdas vekayi zerine orada tekilta germiyet verilecek ve ihzar edilen Adapazar ile borleerek harekt tevhid edeceklerdir. 3 Bu gayenin istihsalinden birisi de bir kongre akdedilerek ngilizlere bir muhtra verilecek ve kabinenin skat ve yerine Ferit Paa veya Kiraz Hamdi Paa dan birisinin riyaseti altnda bir kabine tekili taleb edilecektir. craatta sair aksam hakknda bunu takip telgraflarda tafsilt vardr. M ebusandak Rauf Bey ve dier rfeka ile grld. Rauf Bey Sadrazam nezdinde derhal teebbsata ibtidar eyledi.
ikinci zeyildir:
Tertibat hakknda alman malmata itimad etmek zamretindeyiz. Esleha ve malzemei harbiye nakliyatm teshil eden Sarahane mdr Binba Halit Beyin hemirezadesi ihtiyat zabitanndan Mehmet. Halit Efendidir. Mumaileyh Gmlcineli smailin yaveri olarak Bursada bulunmu ve bu mnasebetle bu tekilta da hil olarak birinci Anzavur vakasnda Anzavurla birlikte harekt irticaiyeye bilfiil itirk etmi ve Balkesir Kuvvayi Milliyesi tarafndan Bandrmada tevkif edilmi iken hviyetini lyikile -anlayamadklarndan dolay yakasm kurtarmtr. craata dair alman malmat: 1 Cumartesi gn 284 No. lu ngiliz torpitosile ngiliz zabit ve efrad refakatile Kzl Haner mntesiplerinden Kaymakam Fettah, Ar topu Binba Emirgnl Keml, bir svari mlzimi, bir bahriyeli ...... Gnen erafndan Nuri Bey, erke Yusuf Bey. Karabigaya giderek Bigada Anzavura iltihak ederek tekilta balayacaktr. Ve mtebaki ihzar olunan zabitan ayn gn hareket edecek olan Ge libolu vapurile gideceklerdir. 2 Yarn Cuma gn Bayazt Merkez Kraathanesinde badelzaval ikide b tn Nigehbanclar ve btn tekiltn fiil mteebbisleri, erkesler orada itima ede rek Anzavura ait tekilt Ahmediyenin matbu beyannamelerinin sureti tevziini ve tekilt iin takip olunacak hututu umumiyenin esasatn kararlatracaklardr. 3 Yzba Sreyya Efendi ile bir mlzm on gn evvel Karabigaya gitmi lerdir, Kendileri pomaklar zerine icray tesire memurdurlar, Mabadi vardr. Heyeti Temsiliye namna M. Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut 28/29-2-1336 tarihli ifreye zeyildir.
nc zeyil:
29/2/1336
f Biga hdisesi ve Tekilt Ahmediyeyi idare edenler Arnavut Tayyar Paa N i.gehbandan Binba Hsn Bey, Topu binbas smail Hakk Bey, erke Bekir, Adapazarl erke Kmil, erke dris, Mtekait binba erke Hseyin Bey, M ek tebi Harbiye tabiye muallimlerinden Erknharp binbas Hayri Bey, Krt Musta fa Paa, Kiraz Hamdi, Dava vekili Fuat kr, Refi Cevat, Kzm Paa damad Doktor Esad, Zeyndabdin, Eskiehir mutasarrf esbak Sami, Ali Keml, Muhar rir Ali Hikmet Beylerdir. Tekilt iin muktezi para ngilizler tarafndan imdilik Biga iin dorudan doruya ah smaiie verilmitir. Ve yeli torbada 5000 ngiliz altm almtr. Istanbulda Plrriyet ve itilfa ..... . ve pehlivan Kadriye ngilizler tekilt iin klliyetli para vermilerdir. Biga havalisinde ahali yeddinde bulu nan bilmum eslahamn bu tekilt iin Anzavura teslimine ngilizler muvafakat et milerdir. Tekilt idaresi meselesi Hrriyet ve tilf ile Nigehban arasnda ........ ve tilf paray temin ettiinden dolay tekilta sahip olmak istiyor. Nigehban ise kendi zabitamnn fedakrlk yaptndan bu tekilta emir ve kumanda etmek fik.rindedir^
Drdnc zeyildir:
. ^ Bursa hadisesi pek yakndr..... . erkesleri tarafndan 300 kiilik mnferit e has beray ticaret sevk edilmitir. Tekiltn emrine tabidirler. lk hareketi kyamyede Bekir Sami Beyin imhas mukarrerdir.) aramba Mudanyaya hareket eden va purla Bursadan Hrriyet ve tilf Frkas reisi Azz Nuri ve Mahmut evket Paa
katillerinden erke Kzmn kardei Adapazarl Hikmet hareket etmilerdir. K rt Mustafa Paa vastasile de 2,3 mitralyz zabiti derdesti evktir. Aziz Nuri vastasile Hrriyet ve tilf Frkas erknndan ayrca 300 kiilik bir kuvvet de ihzar edilmi tir. Mftii sabk mer Fevzi, Hoca Halim, Ulemadan da daha bir ka zat Bursa tekiltm tevsi ve takviyeye alacaklardr. Bunlar Bursada, Bigada olduu gibt harekt kyamiye icra ve hkmete vaziyedle Telgraf muhaberatn kat ve Anzas~ vurla birletikten sonra Krt Mustafa Paa Kuvvayi Ahmediye Umum kumandan lm deruhde ederek Adapazanna da erke resasmdan bir takm adamlar gn derilmitir. Ve elli kiilik kuvvayi milliyeye ........... dr. Balkesir ve Bursadaki mit ralyz ve makanizmalann dahile evki cayi mtalaadr.
Beinci zeyil:
Ngehbanlardan Binba smail Hakk, opur Bekir harekt ihtilliye in it tihaz ettikleri karar neticesi vukubulan tebligat udur: stanbuldan Karabiga ve Ban drmaya karlacak zabitanla Tekirdandaki Alay Kumandan Mustafa Nuri Be yin sevk edecei Nigehbanc zabitanla bunlann arasna ve her kyden ........... tekil ve nahiyeye bir zabit tyin ettikten ve halka Kuvvayi Milliye resay mnfezesinin ahlksz ve namussuz olduklarn propaganda ile efkr umumiyelerini tahrik, onlan birer ikier katil tfe idam edip ileri kendileri ......... bundan sonra nc safhaya balayacaklar ...... Ayvalk cephesinden sa cenahlarn denize istinad ettirerek agilizlerin muavenetine istinad edecek, ve Yunan kuvvasna bir ..... . girerek ken dilerinin Yunan aleyhtar olmayp ttihad ve Terakkice olan tekilt milliyeye kar hareket ettikleri ve binaenaleyh kendilerile mttefikan hareket edilmesi lzumunu tavsiye edecek ve sola doru harekta balayarak btn cepheyi skata balayacaklar sa cenahtaki bu muvaffakiyet ilk vakfei sukutunu ve Yunanllarla Nigehbanclarm kazanmas neticesi temin edecektir. Mabadi var. Heyeti Temsiliye namna M. Keml. 2G. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Ankara: 1/3/1335 29/2/1336 ifreye zeyildir: Mabaat: ,
Suret: Tekirdandaki alay kumandan Binba Mustafa Nuri Bey zabit ita ve sevk edecei gibi 14. Kolordunun silh depolar hakknda zabtana talimat vermek tedir ki zabitan ahali ile basknlar yapacaklar ve depolarn muhteviyatn alacaklar Bandrmada dava vekili Ferit Bey bu ihtill tekiltna memurdur. Bandrma iinde emrine 300 msellah maiyeti de vardr. 56. frkadan yetmi zabitin imzasn havi bir mazbata Dersaadette Nigehban Cemiyetine gelmitir. Muhteviyat yaplacak ih tille Nigehbanclarla itirk edeceklerini temin ve tahhtten ibarettir. Bu imza sa hiplerinden Muhsin, Halil brahim, Nuri isimleri anlalm dierleri henz reni lemedi. Bursa polis mdr ile serkomiseri bu tekilt ihtilliyeyi himaye etmek tedirler...... etrafnda erke Ethem paa Bursa zerine yaplacak hareketi deruhde etmitir. Yalovadaki bo brahim anlalmtr. Muvaffakiyet halinde Ibo (brahim den muharref bir lkap) harekta itirk etmeyi arz ve temin etmitir.
Dier zeyil:
Hafz smail Bursa tekilt iin memur edilmitir. Bursadaki dahil galeyandamuktezi eslhay Sedbsmdaki erke brahim ve erke dris Aann mah dumu mer tevzi edecektir. Buradan gnderilmi olan eslaha bunlarda-
dr. merle muhabereyi temin eden ....... camii karsnda Kalp Ahmet efendidir. Bursann sa cenah harektn Karacabeyde Gostuvarl brahim beyle erke ek yasndan mehur Davut idare edecektir. Bunlarn maiyeti erkes ve arnavuttur.. Sol cenah Yeniehir de Ethem ....... Kzmn biraderi Hikmet ve rfekas ve mer kezi de 56. Frkadan Nigehbanc zabitan idare edecektir. Topu yzbas Ziya Bey yirmi gn evvel Karacabeye gitmi Gostivarl brahim ile teriki mesai etm iti . Karacabey Kaymakam Tevfik Bey tekiltlara mzahirdir.
Dier zeyil:
Rumanya vapurile Karabigal ihtiyat zabiti Anzavur emrine hareket etmitir,. Elyevm orluda Bulgar ihtiyat zabiti Hseyin Hsn Efendi yirmi be kiilik bur kuvvet hazrlamtr. Tekirdamdaki alay kumandan Binba Mustafa Nuri Bey sedarik edilen Nigehbanc zabitala birlikte Karabigaya bahren geeceklerdir. Bugn hareket edecek Gelibolu vapuru ile Nigehbanc zabitan hakknda malmat verilmi tir. Yarn ve mteakip gnler Yeniehirde brahim Paaya iltihak etmek zere er kes dris Aa, Yzba evket, Hseyin Remzi mahdumu ve bahriye yzbalarnda Tahsin Efendinin henz buradan hareket etmedii anlalan Kzmn biraderi Hik met ayrca Gemlie gideceklerdir. Mudanyaya kmalar muhtemeldir. MabadL vardr. M. Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili. Mahmut Ankara: 2/3/1336 1/3/1336 tarihli ifreye zeyildir: Mabaat: 1 Balkesir civarndaki tekilta elyevm Kebi|t'ta bulunan Ar topu binba larndan Emirgnl Keml Bey memurdur. Hamdi Paann yaveri olup Bandrma' da tevkii edilen ybzag Keml de kendisile teriki mesa edecektir, 2 Bunlarn Kebutta bir kargaalk karacaklar syleniyor. Bu gnlerde tahliye edilen yzba Mahmut Cellettin ile burada Zeynelabidin hocann hanesin de misafir svari mlzimievveli Kebuddaki tekiltlara iltihak iin emir almtr, 3 Konya tekiltna Zeynelabidin Efendi memurdur __ __ Paann hanesinde itima edilerek mzakerat cereyan etmitir. Netice kararatnlamamtr. Konyad Zeynelabidin Efendinin emrine tbi zabitanm mevcut olduu haber veriliyor.
Dier ney il:
Sivastaki tilfc eyh Sivas tekiltna memur edilmitir. Bunlara lzm gele talimat ve evamiri Hrriyet ve itilf merkezi umumisinden gnderilen mektib Sam suna da adam mahsusla irsal klnmakta ve Sivasta Hrriyet ve tilf ube adam larile elden gnderilmektedir. Dahile gnderilen evamir ve talimatn irsali polis m driyeti heyeti teftiiyesi mdr Hseyin Hicabi Bey tarafndan idare ve tanzim edilmekte Tireboluda tekilta Kadzade Rifat Beyin memur edildii zan olunmak tadr. ...... Biga hdisesini bu adam karm ve tertip etmi ve kablelhdise bura ya gelerek talimat vesaire almtr. Anzavur ilk isyannda Eskiehir. Biga, Balke sir ve Bursa zmit ve Bolu livalar ahalisi namna hareket ettiini beyanname ile i n etmiti.
Dier zeyil:
Dn Gelibolu vapurile Karabigaya kimse gidemedi. Vapura binenler tevkif ve bilhare muhafzlka tahliye olundu. Bu mrettep zabtan Yunan vapurlarna ve yahut Tekirdandaki Alay Kumandan Binba Mustafa Nuri Bey vastasile ora dan kaykla Karabigaya gemek cihetim ihtiyar ediyorlar. Cafer Tayyar Bey Ediraede bulunmadndan gerek orlu ve gerek Tekirda hakknda kendisine malmat verilemedi. Tekirdamn ehemmiyeti iarat sabkamzdan malmu lileri olmu tur. stanbulun merkez icrasna ehemmiyet verilmesi hususu cidd surette temin edi lemedi. Arz olunan ehasn oralara gemesi muhtemeldir. Mahallerinde takibat ic ras zarureti karsnda temini . ..... den sonra Hrriyet ve tilfn vaktiie birinci, ikinci, nc beyannamelerde mnderic ututu umumiye dahilinde oralarda be yannameler neredilecei ve bundan Dveli tilfiyeye malmat verilecei ve bu babdaki talimatn Heyeti faaale tarafndan Gelibolu vapuruna binen zabitana mat bu suretinin ita edildii ve bu beyannamelerden iki suretinin postaya teslimen Mus tafa Keml Paaya takdim klnd maruzdur. imdilik bu kadar vardr. Heyeti Temsiliye Namna Mustafa Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Mabaadi suret:
Ankara: 5/3/1336
Ragp Beyin emrine bir erkes Deirmendere civarndaki Anzavur etelerini el de etmek ve Bursa vakasn tesri eylemek zere bu sabah zmite gitmitir. Muma ileyh vaktiie ngiliz serasnn firarn teshil eylediinden^ dolay ngilizlerce pek merguptur. erkes elbisesi ve kamasile Beyolunda serbeste gezen bir zattr. Gostivarl brahim talimat almak zere Karacabeyden buraya gelmitir. Hseyin Paa mahdumu evket bz rfeka sile Mihali ve Karacabey havalisine mttehii hareket tirler. 1/2-3-1336 gecesi Tophane civarnda Hseyin Remzi Paann konanda P a ann riyasetinde Mustafa Tayyar Paalarla Kaymakam Fettah, Binba smail Hakk, Adapazarl Hikmet, Yzba evket, Hseyin Remzi Paazade evket ve Nigehbanclardan daha bir ka zabit erkes Ragp, Mlzm Hlit Efendiler itima et milerdir. Bu ictimada mevadd tiye mevzuu bahis olmutur: 1 Bursada harektn balad haber alnr alnmaz hkmeti ele almak iin Sadrazam, Dahiliye Nazr ve daha iki nazrn katli ve havfvert hareket sarayla da ima Ferit ve yaran ve Hrriyet ve tilf tarafmdan tasvib edildii , 2 Harektn tesrii mltezem olduundan tekiltlardan sratle mahalli lamlarma gitmeleri, 3 Hkmetin tebeddlne intizaren sulbn tehiri akdine ngilizlerce teinin edildii ve stanbul muhafznn Nezaretten bu mesele hakknda istihsal eyledii ma lmat ifa eylemesi ve aralarnda Kuvvayi Milliyeye mensup bir casusun bulunma sdan mteyekkizane hareket edilmesi hu susa tndan ibarettir. Efendim. Heyeti Temsiliye Nam ma Mustafa Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
-
4/Martta Firdevsolu klasnda 29. Alay tarafmdan talim ve tedris edilmek zere yeni toplananlardan ikiyz kadar ocuktan mrekkep 29. Alay mektebinin resmi kadn yaptk. Bu mektep kolordunun her tr l malzeme ve mhimmat tamir ve tedarikile megul sanayi takmla-
rndan maada olup makina ile demir ve ahap ksmlarm havi olacak olan i ocana esas olacaktr. Mektebin kadmdan sonra Kzak tali minde mmarese kazanan grbzlerimizin teftiini yaptm- (Ski) lei hayli mmarese etmiler, cesurane kayyorlar. Harbi Umumideki teki ltmzdan kalan zabit ve kk zabitlerden bir heyeti talimiye yaptr mtm. Elenceli ve faideli surette ocuklar da megul ediyoruz. Bix bile bugnden itibaren birer ift ski le baston, kundura gibi levazmm ikml ederek akamlar de kalka kaymaya baladk. Akam Ankara dan tideki ifreyi aldm. Ve mutalaatm yazdm. Kara Vasf Bey ve Uak Kongresi vahim hatalar yapyor. Fakat bunlar gcendirmeden ikaz etmek makuldr. Baha Saidi gnderenler kendisini ikaz ederek selhiyetini geri al mazlarsa dahi Bolevikler de biliyorlar ki Trkiyede bir Heyeti Temsili ye vardr- Ve ark ilerinde oun vastai icraiyesi Kzm Karabekirdir. Su veya bu cemiyet veya ahslarm muahedeleri haizi ehemmiyet deil dir. Fakat crm olmadan Heyeti Temsiliye baka vastalarla yanl is tikamette yrmesi tehlikeli olur. Birka kere daha yazm olmakla be raber Heyeti Temsiliyeyi esas hakknda bir daha ikaz etmek faideli olur. (1) Gelen ifre:
Ankara 3/3/1336 i 5. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Bizzat Kzm Paa Hazretleri tarafndan alacakti': Dersaadetten Kara Vasf Beyden gnderilen 26/ubat/1336 tarihli mektubunda Trkiye ihtill hareketini temsil eden Karakol Cemiyetile Uak Kongresi heyeti icraiyesi namna hareket eyleyen Kafkasyadaki murahhas Baha Sait Beyin bole viklerle yapt bir muahedei ittifakiye msveddesi ile bunun mevad hakknda ta dilt, izahat havi bir de mutalaanamesi melfuf idi. Mektup ve meifufat muhtevi yatnda Trkiye hkmeti muvakkatei ihtilliyesini temsil eden Uak Kongresi hey eti icraiyesi ve Karakol cemiyeti ihtilsivesyle Kzl Orduya mensup olup elyevm Dersaadette bulunan Miralay lyaef beyninde takarrr eden esasat ittifakiyenin ta rafmzdan tebyiz ve mzasndan sonra Karakol cemiyeti tarafndan mhrlenerek teati olunaca zikrolunuyor. ttifakname mevadd umumiyetle bugnden ifasn de ruhde edemiyeceimiz hususat ihtiva ediyor. Vasf Beyin dahil ve harice kar Ka rakol cemiyeti nam altnda muvakkat br komitenin heyeti merkeziyesi olarak ha reket ettii ve Baha Sait Beyin Karakol cemiyetinin ve Uak Kongresinin selhiyettar ve mstakil murahhas olarak boieviklerle btn memleket mukadderatna ait muahedat ettii sabit oluyor. Mumaileyh Vasf beye verilen cevabda: Kara kol cemiyeti ve bilhassa bu cemiyetin dahilen ve haricen mstakil harekete mezun bir heyeti merkeziyesini ve Baha Sait Beyin srat ve selhiyetini tanmakta ve bi naenaleyh Baha Sait Bey tarafndan hakikate mutabk olmayan sfat ve selhiyette balam olan mzakereye ve yaplm olan muahedeye temasta mazur olduumuzu bildirdik. Gerek Vasf Beyi gerek rfekasn Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin stanbul Hey eti Merkeziyesi olarak tandmz yoksa siyaseti dahili(1) Baha Saidin l/Knunusanide Bakda 15 maddeli bir muahede imzala d ve buna ait teferrat 12/Nisanda Baha Saidin mektubu zerine Heyeti Tem siliyenin 15 ve 16 Nisan ifrelerinden daha teferruatl anlald.
ye ve hriciyede ayr ayn iki komitenin itilf etmi ekline dellet edecek her trli muamelt ve tezahrat katiyyen red ettiimizi, dahil, haric tedabiri siyasiye ve icraiyeden millete kar, dnyaya kar, tarihe kar heyeti temsiliyeden mesul ol duunu ve dier taraftan Kolordu Kumandanlar arkadalarmzn hu hususa dair noktai nazarlarn istihra etmeden ve mtalaalarn almadan cemiyetimizin hi bir taahhdatta bulunamayacan serahaten ittiban ettik. Ve fimabaad ayn tarz ve ha rekete devamlar takdirinde kendilerile muamele ve irtibat kat etmek mecburiye tinde kalacamz yazdm. Bu hususat Rauf Beye bildirilmitir. Baha Sait Beyia Bakda bulunduu anlalyor. Oradaki zevata bu adamn cemiyetimiz ve memle ketimiz namna hi bir sfat ve selhiyeti haiz olmadna dair taraf linizden mek tupla malmat verilmesini rica ederiz. Heyeti Temsiliye Namna Mustafa Kema 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut Erzurum: 5/M art/l336
-Zata mahsustur: C. 3/Mart/1336 - Heyeti Temsiliy eyedir. Kara Vasf Beyden gelen tafsilt bu babdaki mutalai kymettar buraca kemli dikkatle nazar dikkate alnd. Vsi olaa bu siyaset ve mlhazat hakkndaki noktai nazar cizanem bervechiti serahate tesbit edilmitir: Bolevizmin sari olan kudret ve harekt bahusus byle tilf dev letlerinin aleyhimizdeki tazyikat bu ekilde tecelli ettike er ge memleketimizi dahi srkleyecek ve yegne aman ve halsn o kuvvtle beraber tevhidi mukadderat olun masn icab ettirecektir. Bir kere bu fikri adeta bir esas olarak kabul ettikten sonra bir de hedefe vsul iin yaplacak yanl ve vaktinden evvel mstacel harektn in ta edecei en byk felketleri ayr bir safha olarak tetkik etmelidir. Bunu kat bir surette bilmelidir ki Bolevizmin bizi kurtaracak bir surette girmesi ve onun icab ettirdii harektm tervi edilmesi ancak ve ancak ark vilyattan yani Erzurum kapsndan olabilir. Ve orada byle uzak nazariyat mhlike ile deil, bolevizmin nfuz ve kuvvasmn Kafkaslar ap hududlarmsza dayanmasile tecelli edecektir. Ve byle bir harekettir ki bolevizmin dairei istilsna girince memleketimizi de ci han nazarnda madur ve harektn da zarur gsterecektir. Buna mebnidir ki s tanbuldaki tekiltn bir patlak vermesi veyahutta ie ve taahhdata girimesi esa sen hilf seihiyet olduundan gayn mutadr. Ve muhakkak dmanlarn byk mikyasta hcumunu, binnetice stanbulda tilf kuvvas, Rum ve Ermeni anasr nn ittihade bolevizm bhtan altnda anasr islmn pek fena halde tazyik ve imhasn: ve artk Trk payitahtnn Trk tarihinden uzaklamasn icab ettirecektir. Hatt daha evvel payitaht Rumeli cihetinden bolevizm ile temasa gelse dahi aym ekl tahtnda gafletle olacak bir kyam; payitaht ve unsuru islmz ayn tehlikele rin taht tesirinde bulunduracaktr. Bu cihet byle olmakla beraber bolevik ordu larna da memleketimiz tarafnda lkayit ve mstani davranlmayarak kendilerinin mit ve emniyeti tesis ve muhafaza ve hududiarmza daha abuk ve emniyetle bil fiil gelmelerini tesri iin de teebbsattan geri durmamak ve fakat arz ettiim ve hile bir gna angajmana girimeyerek ii manev revabit ile idare etmek lzmdr. stanbuldaki Kara Vasf ve rfekasn bu noktai nazar etrafnda ikaz ile mttehit olan meslek ve harekt itidale sevk etmek ve kendilerini red ve imaz suretile me yus etmemek fikrindeyim. Ve muhakkak olan bir cihet var ki o da blda arz ettiim vehile Erzurum mintaka i hududiyesi esasen Bak havalisi ve alkadarile munta-
STKLL HARBMZ
*
.
z&m ve esasl bir temasta bulunduu ve buras ne Almanyamn ne de Ruslarn mf rit ve bizi Harbi Umumide olduu gibi srklemek anndan olan cereyanlarna ka plmayp vakayii sahihe ve menafii hakikiye zerine cereyana nazm olaca cihetle Kara Vasf Bey rfekasmdan arzu ve heyeti muhteremelerince de tasvib edilen bir iki zatn doruca srf bu ler hakknda grmek ve mtereken takip etmek zere Erzuruma gelmelerinin teklif buyurulmas muvafk olur. Baha Sait Beyin tekzib salhiyetini imdilik muvafk gremiyorum. Onu cereyanna brakmak fakat bu ii de stanbul ubesi nezdinde ikaz ve tadil suretinde dzeltmek daha mnasip ola can arz eylerim. Kzl orduya mensup olduu bahsolunan Rus Miralay lyaefin, ngilizlerin kefi esrar iin Her vakit her yerde mracaat ettikleri vehile bizim i mizi derinden tahlil ve ihbar iin bir casus olmamas ve bunun hakknda pek nafiz ve dakik davranlmasn! ve bu babda icab edenlerin ikaz buyurulmasn! temenni ylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
4 /5 Gece Heyeti Temsiliye telgrafla beni, Vali ve Mdafaai Hukuk Heyetini makina bana istedi. Grtk. Dn kabine itilfn tazyikile istifa etmi. Ferit Paann gelmesi muhtemel imi. Meclisi Mebusan ka bul etmezse Meclis fesli edilecekmi. Her taraftan padiaha yazlmasn rica ettiler. Kolordu, vilyet ve mdafaai hukuklardan yazdk. Harbiye Nezaretine istifann sebebini sordum. Harbiye Nazr Fevzi Paa 6 /7 tarihile yasyor: Kabine mkerrer protestolarna ramen Yunanllarn demi cephesinde icra ettikleri taarruzdan dolay istifa etmitir. S/Martta He}/et Temsiliyeden 4 de yazlm alt ifre geldi srasile un lardr: Birinci gifre:
stanbulda teekkl eden bir cemiyeti fesadiye ngilizlerle mttehiden: 1 Hkmetin skatile Ferit Paa ve emsalinden bir hkmet tesisi, 2 Meclisin feshi, Kuvvayi Milliyenin ilgas, 3 stanbulda bir ray hilfet tekili. 4 Boleviklik aleyhinde fetva isdar husus atnn tekarrr ettirildii tahak kuk etmi ve Anzavur harektile beraber ngilizlerin hkmeti tazyik ettikleri mez kr mukarrerat cmlesinden olduu stanbuldan bildirilmitir. bu malmatn H ey-eti merkeziyelere ibl rica olunur. Heyeti Temsiliye namna M, Keml
kinci ifre:
stanbuldaki heyetimizden 3/Mart tarihli olarak vrud eden malmat bervechi ti tamimen arz ederiz. Heyeti Temsiliye namna M. Keml
Sur e t
Yunanllarn karsndaki cephenin geri alnmas hakknda 15 gn evvel tilf mmessilleri tarafndan verilen notaya Hkmet cevab red vermiti. Dn edidltml ikinci bir nota verilmi olmasndan hkmet bugn Meclisi M ebusan huzurun-
da istifa etmitir. Hkmetle beraber Meclisi M ebusan reisi de mabeyndedirler. M ebuslanmz mtehadirler. ngilizler Hrriyet ve tilf ve Nigehbanclarla tertip ettikleri harekt irticaiyede muvaffak olabilmek iin Ferit Paa ve yararmdan bi rinin taht riyasetinde bir kabinenin mevkii iktidara gelmesi muhtemeldir. Meclisi bit tabi fesh edeceklerdir. Nezdi ahanede oradan da tedabiri mesirede bulunulmas ve Meclisi M ebusann. takviyesi esbabnn istikmli maruzdur. Heyeti Temsiye na mna M. Keml
nc ifre:
imdi 4/M art saat 10 sonra Harbiye Nazr Fevzi Paa Hazretlerinin vaziyeti hazra hakkmdaki mutalaat tiyeleri bilvasta vrud etmitir. Mstafi kabine erkm dahi Ferit Paann makam sadarete gelmesini temin iin mtereken teebbsatta bulunmaktadrlar. Maahaza her trl mit ve intizar hilfna olarak Ferit Paa reikra gelirse Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin stanbula kar kat. ve belli icraata girimekten ibaret olan esasnn tatbiki tabiidir.
Drdnc ifre:
Cellettin Arif Beyin Meclisi Mebusan reisi olduunu ve 5/Martta sonrada huzura kabul olunacam, 4.30 saat
Beinci ifre:
Geen pazartesi gn tilf mmessilleri tercmanlar Bablide sadrazam zi yaretle Ferit Paa kabinesinin divanliye evklerine muavafakat edemeyeceklerini ve sevk edilmek istenilse fiilen mdahale eyleyeceklerini ifahen tebli eyledikleri heyeti merkezivelere de tamimi rica olunur,
t.
Bu ifrelerden istifay akam makina banda renmitik. Mhim olan ifre Fevzi Paann tavsiyesidir. stanbula kar kati teebbsten evvel oradaki meclisi mebusanm sadasm duymaklmz lzmdr. Y ahutta ki sedasnn boulduunu grmeliyiz. Ferit Paa gelmesin diye Padiaha her taraftan yazld. Buna ramen gelirse temenni etmeliyim ki ii Meclisi fesh etmek olsun. Bundan sonras kolaydr. Altnc ifre:
1 Kabine Dveli tilfiyenm tazyikile istifa etti. M ebusan padiaha mracat etmi ise de padiah bamabeynci ve baktiple grmelerini irade buyurmu tur. Bunlara Ferit Paa ve emsalinin tyin edilmemesi lzumu anlatlmtr. 2 stanbuldaki vaziyet ngilizlerin yardmile hazrlanan irtica vaziyetidir, stanbulda beynelislm bir ray hilfet tekil etmek istiyorlarm. 3 stanbuldan imdi ita olunan malmatn hlsas bilihrac arz olundu. Alkadarlarn haberdar edilmesi heyetlmizi beray irad mutalaat aliyeerinin sr ati i'ar mercudr. Vaziyeti takip ediyoruz. Hey eti Temsiliye Namna Mustafa Keml
nc maddesi mutalatm isteyen bu ifrelerin Frkalara tamim olunduunu grerek iayret ettim. ifre memurunun hatas addile 20. Ko lordu kumandanna yazdm ki: Her trl suitefehhmlerden ve sehv hatalardan mcanebet iin bilcmle muhaberat yalnz kolordu ile yapl masn rica ederim. Bu ifrenin yazld akam (4 /5 de) makina ba nda Heyeti Temsiliye ile grtk. Padiaha mracaat karan da ya pld iin baka bir ey . yazmaya lzum grmedim. Esasen Heyeti Temsiliyenin boleviklik veya boleviklerle irtibat yapmak gibi benden bekledikleri ie Kara Vasf Beyin ifresi dolayse bugn bir daha yaz dm. Yeni mtalaa iin ahvalin inkiafna intizar en muvafikidir. (10 martta yazdm.). 6/M artta her tarafta olduu gibi Erzurumda dahi halk dkknlar kapayarak itima ile vilyete gidip: Meclisi Millinin kabul ettii hkmeti hari nasl tazyik eder diye protesto ettiler- Rauf Bey de 3 de yazd tideki ifre geldi:
Ankara: 5/3/1336 IS. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa 'Hazretlerine Zata mahsustur. Dersaadette Rauf Beyden alnan 3/3/1336 tarihli ifre sureti zirde beray mal mat arz olunur. Heyeti Temsiliye namna M. Keml Amerika mmessilinin arzusu zerine dn 2/3/1336 kendisile grtm. Ameri kann evvelce Irak, Elcezire de dahil olduu halde Manda talep etmesi sebebim bu ralarda ngilizlerin hakk fethini tanmadklar ile tefsir etti. Ben de buralar hak knda mddeiyatta bulunmaklmzn doru olamayacan sebebini izah ettim* Amerikallarn bizi tanmadn bir seneden beri ahsan uratn fakat raporlarn hkmet neretmediini hatt Harbord hey etinin bile raporu neir edilmediini fakat kongrenin bu raporlar taleb eylediini iittiini syledi. Vilson prensiplerine evvelce Amerika efkr umumiyesinin zahir olduu fakat bugn Amerikallar Vil~ sonu terk eylediklerinden bu prensiplere bizim bel balanmaklmn faidebah ola mayacan fakat Amerika Efkr umumiyesinin seriltahavvl bulunmas cihetli belki atide Amerikallar avk iine kat mdahaleye karar vereceklerinin mstebad olmadm izah etti. Ben cevaben: Amerika ie karmaz ve Avrupallar da bizi m ah vetmekdeki kararnda sebat edecek olurlarsa arnaar arktan kendisine noktai is tinad arayacan lyiki vehile anlattm. Marileyh harekt milliye hakknda herkesin AvrupalIlarn ittihatlk ve hristiyan dmanl isnadna ahsen inanma dn, nk sebebi neeti ve tarz cereyannn takip etmekte olduu ve aksini grn ceye kadar kanaatinde sabit olacam ilveten syledi. 20. Kolordu Kurnandan Vekili Mahmut
Amerika mandas cereyannn nereden geldiini anlamak istifade liydi. Demek mesele ngilizlerle Amerika vesairenin arasndaki tevsii mlk rekabeti! Her yerde insaniyetten ve bilhassa hakkmzdaki hayrhahlkta bahseden Amerikallar kendi memurlarnn lehimizdeki rapor larn bile neretmemiler. Rauf Bey iyi tehdid etmi. Amerika ve Avru-
pahlar en iyi tehdid cmlesi bizi mahvetmek istenirse Noktai istinad bizzarur arkta arayacamz dr. 8 de Erzurumdaki ktaat talimhanelerinde gzden geirdim. 5 mart ta 5 sonrada Meclisi Mebusan reisinin huzura kabul edildii padiahm kabine reisini tayinde mtereddit olup tafcarda Mir Zeki Pagann kabine riyasetine getirilecei rivayeti de olduunu Keml Paa 6 tarihlle yazyor. 8 akam bu ifreyi almakla beraber Salih Paann sadnazam tyin olunduu malmatm da aldk. 8 de Heyeti Temsiiiyeye u teklifi yaptm:
Bir taraftan Balkesir ve Bursa havalisinden Anzavuru tedip iin kuvvayi lzime sevk ile takibat yaplmakta iken dier, taraftan da bu melanetin payitahttaki ocann belli ballar olm asa1bile esamisi heyeti muhteremelerinin muhtelif tel graflarnda bildirilen icray hidematlarnda kullanlan baz Arnavut, erkeslerin ve bilhassa mera ve zabtann hkmeti cedide tarafndan bir gece anszn tevkif edi lerek ayn gece zarfnda Anadoluya mesel evvel Bandrmadaki 14. Kolordu ka rarghna veyahut ahval ve eraiti hazraya gre en muvafk ve: en emin grlen bir asker! karargha sevk ve teslimlerile oradan hemen dahile doru kuvvei musal lat^ tahtnda sevk ve divan harpleri Anadoluda icra klnmak zere vesaiki crmiyenia mteakiben Dersaadetten gnderilmesini pek lzumlu mtalaa ediyorum. Bu suretle hkmeti cedidenin ikaz buyurulmas muvafk mtalaa klnd maruzdur.
Kztm Karabekir
Heyeti Temsiliye bunu musip grd fakat acaba bu ie imkn var mdr? stanbul genliin irfan ocadr. Her trl l mektepler, Darl fnunlar senelerdenberi barnda tamaktadr. Geri istibdad devri genleri seciyesiz yapmaya urap durmutu. Geri hrriyeti istihsal eden insanlar da Istanbulda yine o erait" altnda feyz almlard, fakat o insanlar tekiltlarn ancak o zaman en hr bir muhit olan Rumelide kurabmiler, Istanbulda da ancak altm yetmi kiik bir ekirdek yapabilmilerdi. imdi de Anadolunun hr muhitinde o insanlar varlk larm gsteriyorlard, acaba bu mevcudiyet karsnda stanbul genlii ne yapacakt? On ksur senelik hrriyet idaresinin genlik seciyesini ne derece dzelttiini imtihan edecek bir suali, bir teklifi ortaya atmtm. Lzumsuz politika cereyanlarna srklenen irfan ordusu yine siyas tahriktla Balkan Harbi istemilerdi. uursuz ve siyas tahriklerle iste riz, istemeyiz devrinde deiliz. Milletin hrriyet ve namusu mevzuubahistir. Eer ittihad ve Terakki idaresi genlere bu ruhu, bu ak verebseydi bugn bu teklifi benim yapmaklma bile lzum kalmazd. Fakat ne yazk ki genlik sindirilmi, lmn de bir ak olduu, milletin hr yaamas iin bu lm aknn biricik are olduu renilmemi... Esir yaamaktansa hr lmek dsturunu iar edimemitir. Bunu biliyor dum fakat tarihin de misalile grmesi iin bu gzel misaldi. Herhalde bir y yaplmasa bile br ey dnlm, grlm olacak bir tesir den zde kalamayacakt. Madem ki Trk bomak isteyenler mill te-
i ;
Mltmz aleyhine her ey yapyorlard, stanbulda dahi bu gibiler aley hine bir eyler de bizim yapmak istediimizi bildirmek dahi bir ey yap makt- Bugn Heyeti Temsiliyeye bir ifre daha yazdm: Eer stan bulda Meclisi Milliyi datrlarsa bz de mill hkmet tesise bolevik lerle fiilen temas temin etmek zere harekta hazrlanr teebbiisata gi riiriz.. Heyeti Temsiliyece ark hareketi plnmn tatbiki mevsimi gelmeden bile arzu edildiinden muvafakat cevab geldi. 10/Martta tideki ifreleri aldm: <
Dakika tehiri mucibi mesuliyettir.
Anlqara: 8/3/1336
Dersaadette Rauf Beyefendiden mevrut ifrelerin sureti aynen babdaki mutalaat lilerinin sratle iar buyurulmasn rica ederim.
zirdedir. Bu
Heyeti Temsiliye Namna Mustaia Keml

.
S u r e t
Bugn Salih Paa Meclise geldi. Dnk karar vehile Meclisten nazar al makla mmkn olamayacan, kabinesini tamamen hariten tekile mecbur o l duunu bildirdi. Hariten alaca zevat iin mdavelei efkr teklif eyledi. Grup bu babda vaki olan medit mzakert neticesinde ekseriyetin fikri bu ii bir merutiyet meselesi yapp ipi koparmak ve hariten olacak zlar iin heyeti idare ile Salih Paann grerek mali miiliyeyi tatmin edecek bir heyet husuln temin etmek suretinde tebellr etti. Bizim kanatimizce hariten ne kadar iyi zevat bulunursa bu lunsun esas ile muayyen selhiyetten men eden ve Meclisi mkilt karsnda bu lunduran stanbul zabtasnn slahn ekseriyetin haleti ruhiyesini Meclisin kat harekete icra edebilecek bir teebbse sebebiyet vermemesi bu iztirarn muhalif ta raftan gelmesini tercih eylemesi merkezindedir efendim.
k i n c i S u r e t
1 Kabine u suretle teekkl etmitir: Sadrazam: Salih Paa eyhlislm: pkaen r Dahiliye: Hariciye: Harbiye: Bahriye: Salih Paa vekleten Evkaf: eyhlislm esbak Nafia: Tevfik Bey asaleten mer Hulsi Ef. asalten M aliye: vekleten Adliye: Cell Bey asaleten ray devlet: Abdurrahman Ticaret ve Defterhane emini: eref Bey vekleten Ziya Bey vekleten Maarif: Apturrahman e ref Bey asaleten
Cell Beyin mesleini bilmiyoruz. Bu ekil Ferit Paaya zaman kazandr mak maksadile sarayn tertibidir. Salih Paa bir buhrana sed ekmek suretile bu suretle vatana nafi bir hizmet yapt itikadnda dr. Bizim, fikrimiz: Bu kabineye itimad vermemektir. Ve bunu grupda temin etmek iin alyoruz. Ferit Paa teh likesi elan mevcuttur. Ona nazaran vaziyetin teemml buyurulmas maruzdur
3 ayan dikkat olarak unu da arz edelim ki Salih Paaca Meclisi Mebu san dahilinden nazr almakln ademi imkn anlaldktan sonra hariten alacak lar zevatn tesbiti iin grubun fikrini istihra edecekti. Halbuki ahiren bundan da. sarfnazar ederek esasen maruz kabineyi kendiliinden tekil eylemitir, efendim.
20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut *

Ankara: 8/7/1336
Dersaadetten alman malmat arz olunur. Hey!eti Temsiliye namna M. Keml ngilizler Cemiyeti Ahmediye ile resmen itilf eylemi ve tertibat ihtillkranenin ilk asan mahede edilir edilmez gerek nakid gerek eslha ve mhimmat husu sunda kendilerine vs mikyasta yardm edeceklerini ve suikast tertibatna katiyyen. gz yumacaklarn ve firarlarn da teshil eyleceklerini beyan etmilerdir. Yalnz Loit Corcun mfrit Trk dman olmas hasebile binnetice Trkler aleyhinde veri lecek bir karar muvacehesinde kymetlerini kayb edeceklerini ileri srmeleri zerine nasl ki Fransada Piyer Loti efkr umumiyeyi Trkler lehine imale etmi ise Trk muhibbi ngilizler vastasile ayn roln ngilterede de ifasna alacan ve Loit Corcun skat edilip yerine Trk muhibbi bir kabine getirileceini ve Kuvvayi M il liye ile bu kuvvete istinad eden hkmetlerde ittihadclk zihniyetinin mevcut olma sndan ve harbin uzamasna da bunlarn sebebiyet vermesinden ngiltere efkrn tatmin etmek halen mmkn olmadndan her halde bu yeni tekilta isf|aden mevkii iktidara gelecek ngiliz muhibbi bir kabine ile Trkiye menafiine muvafk suUn temin edilebileceini cevaben ifade eylemilerdir. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
u mutalaatm yazdm:
.
Erzurum: 1O/Mart/133&
Zata mahsustur. C. 8/Mart/1336 Heyeti Temsiiiyeye: 1 Ahvali nasl gryoruz: Btn ecnebi matbuat ve itilf hkmetlerinin etvar ve harekt pek sarih gsteriyor ki hakkmzda yaplan imha plnile Meclisi millimizin toplanmasndan sonra dahi kemafssabk hatve be hatve yrnyor. Bu plrfn hututu asliyesini evvel krd, hatt erkesi ayrmak, Trkleri biri birine d rmek, Anadoluyu paylamak, en sonra da Endlsteki gibi Engizisyon mezalimini tatbikle Anadoluda Trkl ve slml bitirerek Rum ve Ermeni gibi kendilerine sadk kltrl yapmaktr. Bu plnn tatbikini Kuvvayi Milliye tehir etti, bolevizm galebesi ise bir mni olarak tebellr etti. Boleviklerin Kafkas amalarile tahat edecek netice muhayyel olan bu melun pln alt st etti. Ve deil Trklk, belki slmn zaruri ittihadna sebeb olacak korkusu esas pln ilk frsatta talikan daha basit ikinci bir pln tertip ettirdi. O da Anadolunun boieviklerle ittifakna kar Boazlar ve garb, cenub Anadolu paralarn elden kaptrmamak ve bu suretle bugn Rus milletine tatbike muvaffak olduklar birbirine vuruturmak plnn tat bik etmek. Yani Anadolu Boieviklerle birleince ngilizden ziyade ngiliz olan mel -
-ynlari Trk hkmeti diye tanmak ve bata padiah olmak zere hkmet nfuzite toplayabilecekleri kuvvetle bir hatt mdafaa yapmak, bir Trk Denikini ordusile tehlikeyi tutmaya almak. te bu son aylarn btn ihzarat Trk Denikini ol inak zere Kiraz Hamdi, Sleyman efik gibi bir namussuz cenerai ve ordusunu te darik ve bunlara sahai harekt olacak araziyi temin ve oradaki efrad milleti bu alaklar ordusunu hazim ve kabul edecek bir hale koymaktr. Zamannda bu ilerin przszce yaplabilmesini temin iin i bana geecek sadakat ve hamakati mcer rep Ferit Paa kabinesine imdiden her trl esbab icraiye ve ehas lzimeyi ter tip ve tesbit etmek de bu son aylarn mstesna faaliyetleridir. bu ehas bittabi po lis, jandarma devairi ile beraber btn nezaretlerin ekil ve istifleridir. Romanya ve Lehistanm boleviklerle sulh akdi ihtimali itilf akn bir hale koymaktadr. Ne reye ba vuracaklarn bilemeyen bu zmre boleviklerle bizim irtibatmzn husu lnden evvel kabine buhran yaptrmak ve neticede ii ele alarak btn Trkiyeyi Denikin yapmay mit ederek fiiliyata gemek istedilerse de ademi muvaffakiyeti grnce tekrar gizli mesaiyi tercih ettiler. Baldaki mutalata nazaran kabine acak bir kle gibi zaman geirmesi ve icabnda Ferit Paa kabinesi i bana gelince her eyin matlp vehile yerinde bulunmas itilf hkmatinn esas dncesi ve tedbiri olmas pek tabiidir. u halde kabineye Kuvvayi Milliyeye sadk ve faal kim seleri sokturmayacaklar gibi kabine erkn meyannda ibraz faaliyet edenleri de ya ahsan veya olduu gibi toptan istifaya mecbur ettireceklerdir. te milletimizin bugnk ahvali umumiyesi ve hususiyesini bylece grdkten sonra yaplacak ted birleri arz edelim: 2 Milletin yapmas lzm gelen, iler: Ferit Paa ve emsali bir kabineyi i bana getirmemek ve son zamana kadar Kuvvayi Milliye tekiltn tarsin ile be raber stanbuldan kymetli insanlar ve hatt eya ve malzemeyi Anadoluya atmak, kymetli mebuslanmzn ve zatlarn hini hacette kaabilmelerini temin etmek, sui kastlere, tevkif ve nefilere kar mteyakkz ve tedbirli bulunmak ve mukabil edit tedbirler esbabn daima hazr tutmak, gazete ve risaleciklerle ve husus mektuplarla milletin iinde bulunduu tehlikeyi ve decei uurumu umum efrad millete an latarak fikir ihtilfn kaldrmak muhalefeti yalnz namuzsuz ve vicdanm itilf pa rasna satanlara hasrettirmek. En mhim bir i de imdiden hi bir taahhde gir memek artile boleviklerin bir an evvel Kafkaslar cenuba amasn temin iin ken dilerini bir mnci gibi bekleyen milyonla halk olduunu kendilerine anlatmaktr. Bu hususta icab eden teebbste bulunmaklm iin hey eti ceilelerinin mtalalarna intizar eylerim. Hkmetin de yapaca baz iler vardr. Bunu bugnk hkmet pek faydal yapabilir. Bunun iin her zaman verilmesi mmkn olan ademi itimad kararn mcbir ahval iin muhafaza ederek hkmete itimad beyan etmek ve Sa lih Paann sznde durmamas esbabn aratrmakla beraber ho grmek muvafk olur. Bu kabineye iyilikle mmkn mertebe yaptrlacak iler unlardr: Anadolu* aun ve mmkn mertebe stanbulun dahi khne ve namuzsuz memurlarm iyilerile tebdil etmek, Anadoluya kymetli mera, erknharp zabiti, zabit ve doktor, memur, para ve eya gndertmek, her trl ekavete kar edit davranmak15, Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
12 de u cevab aldm;
Ankara; 11/12-3-1336
15. Kolordu Kumandam Kzgm Karabekir Pasa Hazretlerine
1 ' Kabineye itimad edilmesi hakkndaki fikriniz bizim de mtalamza teva fuk ediyor. Ancak yeni kabinenin icraatnda muhalifi maksad noktalar grlp bil-
hare bunun nne geilemezse Meclisin ademi itimad hususunda noktai nazarn itirak etmemekle ve Meclisi itimada tevik eylemekle kabinenin yolsuzluklarna se bebiyet vermi addedilmemiz ihtimali vardr. Binaenaleyh kabinenin Meclisce mazhan itimad olup olmamas hususunda ekseriyet grubuna hi bir mtala dermeyan etmeyerek serbest brakmay tercih eyliyoruz. t Bleviklerle temas ve muhabere iin buradan ayr bir heyet izamna l sum grmyor musunuz? Heyeti Temsiliyenin arkla temas hususundaki noktai nazar malmulileridir. Binaenaleyh bu iin icabnda bizimle de muhabere ederek bizzat zatlileri tarafndan grlmesini mnasip grmekteyiz. Baka bir mtalalar, varsa ian mercudur. H eyeti Temsiliye namna M. Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
0 .
Boieviklerle konuulacak esasn, madde madde tesbiti lzmdr. Noktai nazar umumidir, intizar ettiim yeni malmat geldikten sonra Heyeti TemsiMyeden soracam. (). Kabinenin ve Meclisin mr sayl gnlerde olduuna zerre phem yok- Zannediyorum ki bu mhlet de Iastrlklarm ikml etmek iindir. Salih Paa kabinesine Meclis ademi itimada tevike muvaffak olurlarsa Padiah vastasile edit hareketi faakl gstereceklerdir. Ben lzm gibi vaziyeti terih ve yaplmas muktezi isleri defaatle yazdm. 11 Martta hzinedeki mcevheratn ecnebi ve muhtekirlere kaptrln amas iin Anadoluya nakli lzumunu yazdm. 15 tarihli cevapta sadrazama sylenmi ise de tilfn taht tarassudunda bulunduunu ve byle bir teebbsn aleyhimize vahim iaat mucip ola candan imdilik kabil olamayaca cevab almd bdirildi. 11 de ya ralp 11 de gelen samimiyet telgraf manev rabtalarmz teyid ediyor:
15. Kolordu Kumandam Kzkm Karabekir Paa Hazretlerine
J 'I I
Ankaraya dn akam zeri gelerek 12 saat kalan yeni misafirlerle sabaha ka~ dar bil aram devam eden uzun mzakeratn hitamnda misafirlerimiz trene bineeek avdet ederlerken gzlerinizden pmeye ve arz hrmete mttefikan karar ver dik. Mustafa Keml, Ali Fuat, Refet, Fahrettin, Mahmut. 20. Kolordu Kumandan VekiliMahmut
: ;;
: H
Ben de bu samimiyete teekkr ettim. 12 de u malmat geldi:

nkarsdan: 11/12-3-1336 . 15. Kolordu Kuma\dam Kftn Karabekir Pasa Hazretlerine Bsat alacaktr, stanbuldan imdi vm d eden telgraf sureti beray malmat aynen arz olunur. r suretinin 14. Kolorduya verilmesi Fahrettin Beyfendden rica olunur. Heyeti Temsiliye Namna Mustafa Kemal (1 ) 14/Martta sordum, fakat 16 mart hdisesi dolaysile cevap gecikti, nihayet 4 madde zerine ben bir teklif hazrladm, bu kabul olundu ve bu esasta anlama oldu. .. , . .
t
| i Xf -|
STKLL HARBMZ S u r e t Dn akam mevsuk talyan menabiinden ayan itimad bir zata vaki olan mahreman ihbaratta mmessillerin dn badelzeval itima ederek Londradan gelen Dersaadetteki Kuvvayi ikilliye resasnn tevkifi emrini havi olan meseleyi tezekkr eylediklerini binaenaleyh bu gibi zevatn bir an evvel Dersaadetten ; uzaklamalar ttcab eyledii iar klnmtr. Biz bunu ya Mutelifinin bir blf veyahut Meclisi Millinin feshini mntebih olarak Ferit Paann mevkii iktidara getirilmesi gibi iki kka hamlediyorz.. Birinci kla bu gibi zevatn firar neticesinde bir iskandal ya parak teemml emel olmak, ikinci kla da ademi itimad vererek Meclisi fesfe ve vas bir tevkifat yaparak tilf devletlerinin de mzaheretile saltanat hkmet He birlikte milliyetperverlerin aleyhine hareket etmektir. Tabi her iki ihtimale karg da buradan hi bir yere gidilmeyecek, iin sonuna kadar vazifei namus ifa klna caktr. Salih Paa bu hali bilerek sebeb olmaktadr. Binaenaleyh evvelce de arz ey lediimiz vehile bu renksiz yeni kabinenin Iskat iin son derece alacaz. Ve mu vaffak olacamza eminiz. 2 Mevsuken istihbar olunduuna gre Allenbi mtareke zeylinin Yaver ve Reit Paalar tarafndan hkmet namna Tevfik Paa kabinesi zamannda imza edilmitir. Ele geince sureti takdim klnacaktr. ' Ratd
Bu vaziyette kabine ile uramak bence hatadr. Elde kalan mahdud gnlerde teklifim vehile istifade olunmas daha hayrl olur. kinci mad dede zikrolunan zeyilden Erknharbiyei Umumiye reisi s anisi Kzm Paann da haberdar olduunu zannedenler bulunduundan Heyeti Tem siliyeye yazdm. Anzavur ve mukabil tekilt hakknda da u malmat geldi:
c
"
Ankara: 11/3/1336
stanbuldan alnan malmat aynen arz olunur. ,
Heyeti Temsiliye Narama Mustafa. Keml
1 Ânzavura kar alan son harekt taarruziyeden ve neticenin ademi mu^vaffakiyetlerini mucip olmasndan ve ihrak edilen kylerden dolay erkesler pek .mteessirdir. Bu halata sebebiyet verenlere Kuvvayi' Milliye resasmn mnferide katillerine karar vermilerdir. Vasf, Rauf, Bekir Sami Beylerin katli hakknda Adapazarh Kzmn biraderi Hikmet deruhde etmitir.} 2 Gmlcineli smail, Debre mebusu sabk ahin ve Karahisar Binbas Akif dn bir itima yaparak ayr bir grup halinde Bursa dahilinde mukabil ve Kuyvay Milliyeye muhalif bir tekilt yapmaya karar vermilerdir. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
12/Martta Kafkasya hakknda bir ok doru malmat topland. AzerbaycanlI - Bizim orduda Harbi Umumide fahri binba idi - Yusuf Ziya Bey Bakdan Erzuruma geldi. Bir miktar silh ve yirmi kk za
bit ve zabit tefrik ederek Oltuda mill tekilt tevsi ettireceim. Bunun verdii malmat: Nuri Paa msavat hkmetile beraber boleviklerm gel mesine taraftarm, bolevikler Rostoftan cenuba muvaffakiyetli hare kta balamlardr. stavropolu zapteden bir kolda iki islm alay da var m, bu kol 4000 esir, 52 top itinam etmi ve Kafkasyay da igal ve 4000 esir alnm. Bu malmat her tarafa bildirdim. Trabzonda 3. Fr ka kumandanndan da tideki ifre geldi:
Trabzon: 11/3/1336
15, Kolordu Kumanantma
Temmuzda Krasnovodsk sera garnizonundan firar ederek bugn Trabzona mu vasalat eylemi olan 50. Alay Kumandan Kaymakam Gani Bey, doktor Fuat Beyin Bakdan yazm olduu 7/Mart/1336 tarihli bir mektubunu getirmitir. Mektu bun hlsas bervechi zr maruzdur: Fuat Bey iki gn evvel... Daistandan Bakya avdet eylediini yazdkta sonra vaziyetin pek buhranl olduunu ve Azerbaycan hkmetinin temamile ngi liz siyaseti takip eylediini ve ngilizlerin de maksadnn Grc ve Ermeni ve Azerbaycandan ibaret vcude getirilecek bir grupla boleviklerin harektm durdurmak tan ibaret bulunduunu zikrederek mektubuna bervechiti devam etmektedir*. Azerbaycan bir taraftan ngiliz siyaseti takip etmekle beraber bir taraftan da Zeagezor Ermenileri islm kylerini tahrip ve Kars uragel taraflarnda katliama de . vam etmektedirler. Azerbaycan hkmeti btn bunlara kar Ermenileri konferansa armaktan baka bir ey yapamyor. Elviyei Slsenin kendi vesayeti altnda M a veray Kafkas Konfederasyonuna jgirmesi artn kabul ettiini ileri sren Azerbay can hkmeti bugn Batumun Grcistana ilhakn kabul ediyor. Ve btn bunlar i ., " Azerbaycam idare eden Msavat Frkasnn Ingilizlerden emir almakta olduunu gsteriyor. ngilizler imal Kafkasyada da bolevikere kar hareket edilmesi iia tahrikatta bulunuyorlar. Ve Azerbaycan hkmeti imdiye kadar imal Kafkasa bilart yapmakta. olduu muaveneti badema boleviklerle birlikte almamak ve Sovyet esasn kabul etmemek artile yapyor. Ve Azerbaycamn bu yolda vaki claa teklifini Nuri Paa kabul etmek zaafnda bulundu. Ben Kafkasya Trkln Gr c ve Ermeni ve Emperyalizmden kurtarmak iin Sovyet esasnn kabuln lzm gryorum. Sovyet esasat kabul edilince Elviyei Slseden baka Ahsha, Burak da kendi setii Sovyet taraflarndan idare edilecektir. Ve Grc istilsndan kurta rlacaktr. Binaenaleyh ben boleviklerle beraberim. Trkiye haricindeki mslmaniann boleviklerle beraber almalar ve sovyet esasatm kabul etmeleri lzm gel4| eeini Dastanda umum ictimalarda syledim. Bu halk zerinde byk tesir yap t. Bolevikler Rostoftan Vildikafkas istikametinde ilerliyorlar. Tribhariski ve K af kas Kayay aldlar. Diderhen istikametinde ilerleyen kuvvet Klar bir ay evvel ald. Grosno zerine yryor. 15 gn sonra bolevik donanmas, Volga alacandan, Hazerde gezinebilecektir. Trkistandan ilerliyen kuvvet Krosnovosku ald. Fuat Bey Trkistandan yeni bir haber alamadn ve mamafi Trkistanda slmlann boleviklerden memnun ve boleviklerle teriki mesai eylemi olduklarm ve bolevikler Trkistanda programlarn tatbik etmeyerek yalnz ra tekilie iktifa eylediklerini ve, yaknda mevsuk malmat alrsa vereceini yazmakta ve mektubuna nihayet ver mektedir. 2 Gani Bey Nuri Paann Azerbaycan hkmetinin Dastan hakkndaki tek.fatm kabul eylediinden Dastanda kendisine kar nahonudi hasl olduunu ve
Nuri Paann terke mecbur kalacan ve yerine Halil Paann geleceim iittiini ^ sylemitir. Gani Beyin ayrca verecei malmat derdesti arzdr. 3. Prka Kumandan Rt
Doktor Fuat Sabit Beyin asl vazifesi Kafkasya ahvalini bildirdik ten ve noktai nazarmz lzmgelenlere bildirdikten sonra Moskovaya gitmekti. Bakdan 29/Knunuewelde yazlp pek ge olarak bana gelen mektubunda: Nuri Paann Azerbaycana gelmesi zararl bir vaziyet ih das ettiinden bir ay daha kalmaya mecbur oldum. Trkistana bir arkada gnderdim, diyordu. Bu mektubunda mhim ola rak unu da yazyordu: ngilizler ran e Azerbaycan konfede rasyonu yapmak be istiyorlar. Iran ellerinde olduundan bu suretle Aserbaycam da tabiiyetlerine almaya alyorlar. leride bir buhran olacaktr. Ya Ingizlere temayl veya boleviklere temayl edecek bir kabine mevkii iktidara geecei muhakkaktr. Bolevikler eski hatalar n tamir edecek bir yol tutmaya baladklar anlayor. Rusyada intihabata yalnz komnist programm kabul edenler amele ve askeri itirk ettirdikleri halde Trkistanda zengin fakir herkesi intihabata itrk ettirder. Ve Mslman Trk leminde mill hareketlerin meydan almam kabul ettiler. Bu fikir Moskovada sekizinci beynelmilel kongre- ' de mevzuubahis oldu. Resadan Buharin: Bolevikler ancak o milletler le mnasebata girebilir ki orada komnizm tatbik olunsun diyordu. Lenin bu fikri garp hrisyan lemi iin kabul etmekle beraber Trk ve mslman lemi iin yalnz Avrupamn kapitalist ve emperyalist kuv vetlerine kar kyam etmeyi kabul eden her hangi bir hkmetle temas ve mnasebete girmeye taraftar olduunu bdirdi- Ve kongre bu fikri kabul etti. Gnderdikleri beyannamelerde Kafkasyada Dastan, Azer baycan ve Grcistann da istikllini tanyacaklarn bildiriyorlar. Ermernler kapitalist devletlere dayandklarndan ve Tanaklar emperyalist gayelere saparak hi haklar olmad ve ekseriyeti haiz olmadklar yer lerde hkmet srmek istediklerinden Ermenilerden hi bahis yoktur. 11 de Batum muhabirimizden gelen malmat: Batumda bolevikliin ilm kabildir. Selmet de bundadr. Bura bolevikler! Batum ve mlha katm igal edecek derecede kuvvetlidir. Biz bunu baa, karabiliriz. 12 de verdiim cfev&pta muvafakat etmedim ve: Henz ngilizlerin taht igalinde bulunan Batum gibi bir ehirde vakitsiz yaplacak bir ha reketin aksi bir netice tevlit edebecei nazar dikkate alnmaldr. dedim. Bolevikliin ilm dncesi Grc esaretine girmemek iin islm cemi yetince dnlm en son bir tedbirdir. Bunlar bu cereyana mtemayil bulunan mlhakat ahalise Batumda bulunan ve ksm kllisi bolevik sihniyetle mebu olan kyller ve amele smfile birleerek boleviklik Hnna hazrlanmlar. Boevikk iln edilirse ehirde nsf silhl olmak
. r zere on bin, mlhakattan on be bin bolevik kabilecekmi, rksulular Trkiye menafn iin icab, ederse Grcistana dahi boleviklik soka bileceklermi. Bir taraftan da Batum islm ekseriyeti bkaydu art Trkiyeye hak arzu etmekte imiler. Batum ve Poti civarnda dahi ayn zamanda boleviklik ilnile Sui civarndaki bolevik taraftaranile irtibat tesisi mmkn im i.... Bir taraftan da u malmat geldi: Denikin bakiyyetssyufu Batuma kmak teebbsnde imi. Bu malmatla beraber Batumda ngilizlerin de henz mevcudiyetinden boleviklik m es elesinin ngilizler veya bolevikler tarafndan bir tevik olduunu, neti cede oradaki slamlarn vaktinden evvel mahvolacaklarm dndm. 13 Martta Erzurumun istirdad senei devriyesi merasimsle megul ol duk. li Radi. klasndaki asker ve halk ile parlak bir surette tesid ettik. 14/Martta Heyeti Temsiliyeye ark ahvali ve buna kar msbet mad delerle anlamak hususunu yle yazdm:
Erzurum; 14/Mart/1336 Ankarada 20. Kolordu Kumandanlna Zata mahsustur. C. 11/12 - 3 - 1336. Hey eti Temsiliyeyedir. 1 ark ahvalile ve boleviklerle temaslar tpk mutalai lileri vehile bura dan ve vesateti cizi ile yaplmas en elem ve ifrat ve tefritten mmkn mertebe masun bir tarik addediyorum. Bak ile temasm pek muntazamdr ve en yeni ve sahih malmat almaktaym. Ayrca bir heyet gndermeye lzum olmayp imdiye kadar birbiri ardnca gitmi olan kimseleri ledilhaca bir veya iki kii ile takviye ve tezyid eylemek kabildir. Binaenaleyh bugn mttehit olduu ve mutabk kalnd zere devam edilecek ve alnacak malmat zerine Heyeti muhteremeler! ile muha vere ve icabna msaraat olunacaktr. 2 7/M art/l336 tarihile Bakdan ve 9/M art/1336 tarihile Bakdan mhim malmat Denikin ordusunun Karadeniz sahili akamnda da fena halde bozulduu ve fakat bakiyeti syufunun Batuma karlmak zere olduunu bildiriyorlar. De nikin ordusu Batuma karldktan sonra ala hatt hareket ve o kuvvetin miktar ve mevcudu ayrca cay bahis ve tetkik olup herhalde bolevikere kar grclerle beraber Kafkas dalarnda yeni bir cephe yapmaya alacaklardr. Gerek bunu ve gerekse boleviklerin memleketlerine tahribat yapmasn nazar dikkate alan Azer baycan hkmeti hazras adeta boleviklerden pek ok ictinab etmektedir. Denkitt gibi tilf devletlerinin her trl mzaharetine urayan byk br orduyu perian eden bolevizm karsnda yanl bir hareket veyahut mukavemet eseri bir dah Azerbaycan kurtaramayacak ekilde tahrip ve perian eyleyebileceini ve binaen aleyh ona gre vaziyet almak ve hazrlkta bulunmak lzumunu mstacel vesait ile Azerbaycana ibl eyledim. Bu hususta bizim de noktai nazarmz renecek olaa Azerbaycan hkmeti nezdinde hsn tesir edeceine eminim. u ahval ve vaziyet, karsnda lOMart/1336 tarihinde yazdm tafsilt nazar dikkate alarak bolevik lerle temasta veyahutta onlarn harektn teshil ve tesrie medar olacak teklif ve mnasebetin ekil ve vaziyetini ak olarak buraya^yazarsanz ona gre ser bir te vessl yaplr ve garpte tilf devletlerinin aleyhimizdeki zunun ve harekt ve hes gn bir suretle daha tavazzuh eden tazyikat karsnda daha msbet ve daha mdefo-
bir hareket edilmi ve mechuliyetlere binay amal edilmemi olur. Binaenaleyh m talaa ve izahat senalarna intizar eylediim maruzdur. 3 En sahih malmata gre Enver Paa son gnlerde Berlinden M oskovaya gelmi olup kendisi henz Hindistan cehpesine hareket etmemi ve maahaza btn harekt ve istil marileyh nam ve unvanile yaplmakta ve M oskovadan tertip edilmekte olduu anlalmaktadr. Rusya ve Trkistan matbuatnn Lenin in intiar eden bir beyannamei umumisinde Enver Paann cihan islm iin bir halaskar namile yd ve kendisi silhsz Napolyon ismile tevsim olunmaktadr. Bu malmat veren ler mezkr beyannameyi bizzat okuyanlardr. . Kzm Karabekir
V
Azerbaycandaki adamlarmz vastasile AzerbaycanlIlarn bir daha nazar dikkatini celp ile Denikinin bir ie yaramayacak olan bakiyyesi gelmeyeceim gelse dahi dalvereceini ve bu ordunun yz binlerce kuvveti tilf Devletlerinin her trl muavenetlerine mazhar olmuken perian olduklar unutmamalarn izahla boieviklerle anlamalarn ve yanl bir hareketlerinin Azerbaycan tahrib ve perian eyleceini bir ka kanaldan bildirdim. 9/M art tarihli de dahil vaziyetimizi ve Kuvvayi Milliyeye stanbuldaki aleyhtarl da bildirerek unu da ilve ettim: lkbahara kar bolevikler gelecek ve Trkiyede boleviklik olacak nazariyatile Trkiyeyi ve payitahtm vaktinden evvel ezmee sebepler aramaktadrlar. Alebi ihtimal meclisi fesh ile datacaklardr- Bolevik harektnn Kafkaslar amas menfaatimizedir. 12/Martta yazdm Nuri pee ve Azerbaycan hkmetine nasihat olup aynen udur: (Hal ve Nuri Paalara Hac Ali nam mstearile yazdm:)
Boleviklerin Dastan ve Grcistan hududlarnda ve sevahil mntakalarmdaki harekt ve muvaffakiyat pek ziyade inkiaf etmektedir. Buna kar ngilizlerin pl n mucibince bolevizm harektn bizim memleketimize ve Arabistan ile daha ce nup rmntakalara sirayet ettirmemek ve Kafkasta eddini husule getirmek iin Azer baycan ve Grcistan hkmetlerinin bolevzme muhalif ve bu noktai nazardan n~ gilizlere temamen mmaetkr grnd haber almyor. Nuri Paann da bu ka rara temayl ayias her tarafta teessr mucip olmaktadr. tilf devletlerinin se lf ahili boyunca her trl madd ve manev muaveneti fevkaldesine mazhar Denikin. gibi bir orduyu mahv ve perian etmek kudretinde bulunan ve bilhassa ilerinde klliyetli islm tekilt olan bolevik ordularna kar ngiliz zihniyetile mukavemet edilir de tarafeyn arasnda bir kere silh patlarsa neticenin ve cereyan edecek hdi~ satn Azerbaycan iin pek elm olaca muhakkaktr. Farz muhal olarak mukavemet edlsbilse dahi bugn itilf hkmetleri hl hkmetimizle sulh akdetmediler. A v rupa gazetelerine ve ayiata nazaran Trkiyeyi 'aralarnda taksim edecekleri ve sonra da mstemleke askeri gibi milletimizi urada burada sarf ve narcedecekleri ve bir taraftan da Ermeni ve Yunanllara katliama msaade edecekleri sureti kafiyede an lalyor. Trklk ve slmlk byle hatrnk bir merkezde iken Azerbaycanm ve Dastanm boleviklere kar muhalif bir vaz ve tavr almalarndaki vahamet i~ krdr. Ancak Azerbaycanda imdilik ngilizlere kar zahir bir tavr ve vaziyetin* alnm olduunu tahmin ile mteselliyiz. Herhalde fiilen temas vukuunda bu hatt areketi tebdil ile hakik vaziyetin icab ettirdii ciddiyetin tatbik edileceinden emi--
niz. Bu babda serian tenvir buyurmanz hassaten rica eylerim. Hrmetlerimizi tak dim eyleriz. 12/Mart/1336
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi evket Turgut Paadan aldm ifreye verdim cevab Kafkas hkmetleri hakkndaki son malmat haiz olduundan Heyeti Temsiliyeye ve Kolordulara da yazdm:
Mstaceldir.
Harbiye:
13/3/1336
Dersaadet matbuatnda Kars ahalii islmyesi hakknda Ermeniler tarafnda yaplan mezalime lkayit kalamayacan mir bir notann Azerbaycan Hariciye Nezaretinden Ermenistan Cumhuriyetine verildii ve bilmukabele Ermenistan Hari ciye Nazr cevab notasnda evvel bu hususun Ermenistan umuru dhiliyesine m dahale tekil ettiini beyandan sonra keyfiyetin doru olmadn bildiriyor. Jamanafc gazetesinden naklen bugnk Trke gazetelerde grlen malmata nazaran da Azerbaycan hkmetinin resmen Ermenistana iln harb ettii mnderictir. hbaratt vakann derecei shhati hakkndaki malmatn acilen i an mercudur. Nazr namna Erkn Harbiyei Umumiye Reisi evket Turgut
Cevabm:
Erzurum: 15/Mart/1336
Harbiye Nezareti elilesim
C. 13/Martl336 ve stihbarat: 1208 ifreye. 1 Ermenilerin Kars vilyetine tbi ldr, Akbaba. Zaran ve uragel ahal islmiyesine yaptklar kital ve mezalime lkayit kalamayacan mir bir notann Azerbaycan Hariciye Nezaretinden Ermenistan hkmetine verildii hakkndaki is tihbarat dorudur. Fakat, Azerbaycan hkmetinin Ermenistan hkmetine resmen iln harb eyledii hakknda Jamanak gazetesindeki neriyatn asl yoktur. Bu m nasebetle istihbarat mevsukaya nazaran Kafkayadaki son vaziyet hakknda mal mat tiyeyi ikinci maddede arz eylerim: ' 2 Boleviklerin Rostof cenubundan Stavropola kadar uzayan Denikin cep hesine kar ubat bidayetinde ufak tefek kefi taarruzilere baladklar sralarda s~ gilizler, boleviklerin harektn ademi muvaffakiyet halinde gstererek ve baz me nafi vererek Grcistanla Ermenistan arasnda bir itilf akdine muvaffak olmu ve Yeilordunun isyanna Grclerin itirk etmemesini temin etmitir. Bu itilf m teakip Grcistan Cumhuriyeti Ardahandan Batuma kadar olan mmtakay igal ii hazrlanrken dier taraftan Ermenistan da Kars taraflarndaki islmiyeye kars' pek Vahiyane kitallere balam ve Azerbaycan tarafmdan verilen mezkr notama sebebi de ibu faaliyet olmutur. Ahval bu merkezde iken, mart ihtidasnda bolevik taarruzlar ve Karadeniz sahilindeki Yeilordunun harekt vasia ve edidesi ile bo zulan Denikin ordusu karabildii eslha ve mhimmatn Batuma karmaya ba lam ve Denikin Generallerinden Efora ile Romanofski, Novorosiskten Batuma gelmi ve boleviklerin nnden kurtulabilecek Denikin ordusu bakiyetssyufunua da Batuma gelecei anlalmtr. Bundan baka Denikinin Mart ihtidasnda bala-
JS son inhizamn mteakip Dastan hkmetinin Ermenistan ve Grcistan hk metlerine verdii mevsuken istihbar klman bir notada Dastamn istiklal ve hrri yeti namna Denikin ile arparak onu mahv ettii ve imdi Kafkas hkmetleri dost geinmek isterse de gayesinin temini husulne mni olmak isteyenlerle her va kit arpaca zikredilmitir. Binaenaleyh, mart iptidasndan itibaren imal K af kasyada inkiaf etmi olan bolevik muvaffakiyat ve bu muvaffakiyetleri takiben de Dastamn ald vaziyet karsnda ubat ortalarnda akdedilmi olan Ermeni Grc itilfnn devam edip etmeyecei ve bu iki cumhuriyetin nasl bir hatt hare ket takip eyleyecei mekktr. Herhalde Kafkasyadaki vaziyeti siyasiyenin peyderpey iakiaf etmekte olan yeni ve pek mhim bir safhaya dahil olduu grlmektedir*
Kolordulara, Bahriseiit Mevkii Mstahkemi Kumandanlna
Nezareti Celileye arz edilen ifrenin sureti beray malmat Kolordulara ve Bahgsefit Mevkii Mstahkem Kumandanlna arz olunur. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Vaziyeti umumiyemiz hakknda gelen 15/3/1336 tarih ve 83 No. lu -matbuat hlsasnda da u malmat vardr: 1 Hariciye Nazn Lord Grzon Avam Kamarasnda mhim bir nutuk irad ederek tideki szleri sylemiler: Mttefikler, Trklerin Isfcanbulda ibkasma karar verdi, Trakyadan sonra Kikyay Franszlara teslim ettik. Franszlar Marata muhasara edilerek faik kuvvetler kar lsnda ekilmeye mecbur oldular. nsanca pek ok zayiat olmutur. Azm ve menfur cinayet sabit olmutur. Derakap mmessilermiz Trki ye hkmetine mracaat etti. Elimizde mevcut delile nazaran son za manlarda stanbulda kstahlk ve meydan okumak hususundaki zihni yet tezayd ettiinden bu hal istikbal iin fena bir almet olmaktadr.. Anadoludaki Kuvvayi Milliye ile payitaht atsmda layenkati muhabe rat, asker ve silh irsalat vuku bulmutur. Trk zabitleri sokaklarda mafevkleri tarafmdan verilen emirleri ittiba iin olduu tezahr eden efal ve harekta ictisar ediyorlar. Rus Ermenistanmda Erivanda bir Ermeni hkmetinin esas vaz edilmitir. Denizden bir mahrecile Erme nistan tekilini arzu ediyoruz. Trkiye muahedesinin bu aym nihayetine doru ikml edileceini mit ejderim. yle bir vaziyet hasl olmutur ki mttehiden hareket eden mttefikler baka yerlerde kitaller vuku bul duu srada stanbulda kendilerile istihza edilmesine daha fazla irnaz *ayn edemeyeceklerdir. Vazifemizin en mk ksm bu harap yerlerde istikbal teminine almaktr. Londra. 2 Avrupa gazetelerinin neriyatna gre sulbmzn esasat bervechitidir: stanbul, Trkiye payitaht olarak braklacak, Boazlar kontrol altnda bulunacak. Suriye, Filistin, Irak Trkiyeden ayrlacaktr. Surifeye baz tahdidat dairesinde istikll verilecektir- zmirde, Osmanl hu-
kuku hkmranisi altnda bir Yunan idaresi teesss edecek ve Trakyada Fransa himayesi tahtnda mahall bir idare husule getirilecektir. Midye-noz hattnn hudut olmas muhtemeldir. Kilikyada Fransa, AntaLyada talyan menafii iktisadiyesi temin olunacak, Van, Bitlis ve Erzurumdan bir para arazi Ermenistana verilecek ve Ermenistan Karadenizde Batumla Trabzon arasnda ktisad bir mahrece malik olacaktr. Ordu, hudut muhafazas ve zabta vazifesini grecek derecede olacak ^6 donanmamz bulunmayacaktr. Umumu mliyemiz, kontrol altnda bulu nacak,Dyunu Umumiyenin ksm azami, Trkiyeden ayrlacak mahal lere taksim edilecektir. zmir, Edirne ve Trakya e gark hududlan hali kndaki mukarreratn bir daha tetkiki muhtemel grlyor. Vaj&t 16/M art sabah Heyeti Temsiliyenin 15 tarihli u ifresini aldm:
Ankara: 15/3/1336
15. Kolordu Kumandan Kzpm Karabekir Paa Hazretlerine
Dersaadetten bugn alman malmat tide arz olunur:
Suret
ngilizler dn telgrafhaneyi kontrol etmiler. Yarn 16/3/1336 saat onda teebbsat vaki olaca talyan menabiinden tekrar bildirilmektedir. Sadrazamm mmes sillere, hariciye nazrn gndererek bugnlerde mtelifine istinaden baz mebuslara tevkif olunacana dair ayat ktn syleyerek ve anlatarak arz malmat eyledi, -Heyeti Temsiliye namna M. Keml . !
r >
20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
stanbul galinden ark Harekt Mtamma kadar
Saat 11 evvelde tideki telgraf geldi:

,
15. Kolordu Kumandazina,
Ankara: 16/3/1336
B u sabah (16/3/1336) ngilizler ehzadeba karakolumuzu askerimiz uykuda ken basarak alt kiiyi ehit ve on kadarn mecruh ettikten sonra karakolu ve bir taraftan da Harbiye Nezaretini ve Tophaneyi igal ettikleri bildirildi. Bu harekt yapan, rhtma yanaan ngiliz zrhllar bahriye efraddr. Istanbulda fevkalde bir lalin cereyan etmekte olduu anlalyor. Vaziyet heyetimizce takip edilmektedir. stanbul ile muhaberede mteyakkz bulunulmas arz olunur.^ H ey eti Temsiliye Namna M . Keml
Zeyil: Beyolu telgrafhanesini de igal ve memurlarn oradan tard etmilerdir. Telgrafhane Dersaadet telgrafhanesini de bir saate kadar igal edecelderini haber almtr. > M . Keml
Bu habere zaten intizarda idik. Tabi Meclisi Mebusamn da hissesi ne den recia yaplm vs yaplacaktr. ayan teessr olan nokta da bu vaziyet bilindii halde stanbuldan kimsenin kmamasdr. Tabi imdi ele den dt. Kaanlar da talihin ltfuna dua etsinler. Tedbirde ku sur edenler takdire kabahat bulmasnlar. Vaziyeti mmtakamm vali ve kumandanlarna tamim ettim. Haberim olmadan stanbul ile muhabere ye msaade edilmemesi iin Telgrfhanelere harekt milliyenin bidaye tinde olduu gibi birer zabit koyarak muhaberat kontrol altna almak ve stanbul ile ifreli ve ak muhabereye mni olmak hususu telgraf lardan pheli grlenleri bana bildirmeleri emrini verdrim. Ermenilerin de baz harekta teebbsleri ihtimalini dnerek hududlarda teyakku zu ve Ermenistan dahilinde cereyan edecek vekayi ve harekttan gn gnne malmat alnmas iin icab edenlere emir verdim. Trabzon vil yetinde anasn hristiyaniyenin br vaka ihdas etmemeleri iin mterek tedbir almalarn vilyete ve kumandanla yazdm. Sahillerde de teyak kuzla beraber Trabzonun mdafaas iin Frka karargh arl, b kmle mhimmatn dahile nakli ve Bayburttaki kudretli cebel takmnn Trabzonda taburuna iltihak emrini verdim. 2,15 sonrada Istanbulda Itf mmessillerinden vilyetlere tideki tamim geldi:
Vilyetlere Be buuk sene evvel memaliki Osmaniyenin mukadderatn her naslsa elde etmi olan ttihad ve Terakki Cemiyetinin resas Alman telkinatna kaplarak Dev let ve Milleti Osmaniyeyi Harbi Umumiye itirk ettirdiler. Bu haksz ve meum siyasetin neticesi malmdur. Devlet ve Milleti Osmaniye bin trl felket geirdik ten sonra yle bir malbiyete duar oldu ki ttihad ve Terakki Cemiyetinin resas bile bir rntarekename akdederek firar etmekten baka bir are bulamadlar. Mta rekenamenin akdini mteakip Dveli tilfiyeye gayet ar bir vazife terettb etti bu vazife eski Memaliki Osmaniyenin btn ahalisini bil tefrik cins ve mezhep saadeti mstakbel elerini, inkiaflarm, hayat itimaiye ve iktisadiyelerini temin ede cek bir sulhn temellerini atmaktan ibaret di. Sulh Konferans bu vazifenin ifasile megul iken firar ttihad ve Terakki erknnn mrevvici mefkreleri bulunan ba z ehas Tekilt Mliye nam mstear altnda bir tertip tekil ederek padiah ile hkmeti merkeziyenin evamirni hi ad etmekle netayici elimesinden bsbtn t kenmi olan ahaliyi askerlik iin toplamak, anasr muhtelife meyannda nifak karmak, ianei milliye bahanesile soymak gibi efale cret ettiler. Ve bu vehile sulh deil adeta yeni bir muharebe devrini amaya teebbs eylediler. Bu tevikat ve tahrikta ramen sulh konferans vazifesine devam etti ve nihayet stanbul Trk idaresine kalmasna karar vermitir. bu karar kulubu Osmaniyeyi msterih ede cektir. Ancak bu kararlarn Babliye tebli ettikleri zaman icrasnn ne gibi e raite tbi olduunu da izhar eylediler. bu erait viyat Usmaniyeue baiuuaa mristiyanlann canlarm tehlikeye brakmamak ve elyevm Dveli tilfiye ile mtte fiklerinin kuvvayi askeriyeleri aleyhine mtemadiyen vukubulmakta olan hcumlara hitam vermekten ibaret idi. Hkmeti merkeziye bu ihtara kar bir dereceye kadar hsnniyet gstermi ise de Tekilt Milliye nam mstear altnda ibu karar bu gn mevkii icraya vaz edildiinden efkr uraumiyeyi beray tenvir nikat tiye tas rih olunur: 1 gal muvakkattir. 2 Dveli tilfiyenin niyeti makam saltanatn nfuzunu krmak deil, bilkis idarei Osmaniyede kalacak memalikte o nfuzu takviye ve tahkim etmektir. 3 Dveli tilfiyenin niyeti yine Trkleri Dersaadetten mahrum etmemektir. Fakat ma'zallah taal itiaz umum! veya kitah m gibi vukuat zuhur ederse ba kararn tadili muhtemeldir. 4 - Bu nazik zamanda mslim olsun gayr mslim olsun herkesin vazifesi ken di iine gcne bakmak asayiin teminine hizmet etmek, Devleti Osmaniyenin en kazndan yeni bir Trkiyenin ihdas iin soa bir midi cinnetlerle mahvetmek iste yenlerin ifaltma kaplmamak ve halen m akam saltanat kalan stanbuldan ita olu nacak evamire itaat etmek. 5 Balda zikrolunan tevikata itirk eden ehasn bazlar Dersaadette der dest olunarak onlar tabi kendi efalinden ve bilhare o efalin neticesi olarak vukuu melhuz ahvalden mesul tutulacaktr. 16/3/1336 Dveli tliye Mmessilleri
Valilerden makina, banda Dveli tifiye Mmessilleri cevap bek Myormu. Cevap verilmemesini valilere bildirdim. Hey'eti Temsiliye ye yazdm. Bu vaziyetten sonra stanbuldan verecek emirler bittabi idam
kararlanmzd. Shlar ver, Kumandanlar ver, u bu mntakalan tah liye edin... ilh. Halbuki gaf adamlar bu teebbs!ere bize yardm edi yorlard- 16/M art Anadolu zerine yeni bir afak doduruyordu. Bu bir
anife idi. Mill bir hkmetin Ankarada her tarafa klarm saaca bayram gelmiti. Er knharbiyem ve Erzurum valisi ile ve Mdafaai Hukuk Merkezile telgrafhaneye geldim ve Heyeti Temsiliyeden makina banda hdise hakknda tafsilt istedim. Vilyetlere ge len tilf mmessillerinin tamimine cevap verilmemesini mmtakam vali lerine tebli ettiimi bildirdim. Mustafa Keml Paa u malmat verdi: Bu sabah (16/3/1336) ngilizler Dersaadette Sehsdeba karakolunu basarak alt neferimizi ehit ve on be neferi mecruh ettikten sonra mez kr karakolu ve bir taraftan da Harbiye Nezaretini, Tophaneyi ve bilmum telgrafhaneleri igal ederek payitahtn Anadolu ile rabtasn kes milerdir. ngilizler, rhtma bahriye efrad ihracna devam etmilerdir, zmite bir torpito ile gelen bir ngiliz, Birinci Frkaya ve mahall mutasarrfma Dersaadette ittihaz edilen tedabiri askeriyeye kar hkme tin muhafazasndan ahsen mesul olduklarm tebli eylemitir. Heyetimiz inkiaf edecek vaziyetlere gre ittihaz tedabir eylemek zere va ziyeti takip etmektedir. stihsal olunacak malmat ve vaziyetin istilzam edecei tedabir hakkmdaki noktai nazarmz arz edeceiz. bu mal matn bcmle Mdafaai Hukuk Hey'eti Merkeziye ve darelerine sr ati teblii mereudur. Hi bir tarafta mnferit teebbs ve harekette bu lunmayarak taliimizi milletin mterek ve azimkrane tedabirile mda faa hususuna umumun nazar dikkatini celp etmeyi bir vazifei vataniye ad eyleriz. _ Muhabere esnasnda u ifre de alnd:
(stanbuldaki arkadalarn tehlikeye dtkleri muhakkaktr. knda eski karan hatrlatrm.) M. Keml
.
Ravlinson hak
Ak muhaberemiz yle devam etti:

Keml Paa Arz ettiim malmat stanbul vaziyetini tesbite kfi geliyor mu? Ben stanbul vaziyetine tamamile hkim olamadk. Mhim olarak tevkif edilen zevat kimlerdir. Meclisi Mill ne haldedir. Hkmetin eklin nedir. Yeni bir kabine kacak m ve kimler olacaktr. Sarayn vaziyeti nedir. Umum asayi nasl dr. tilf hkmetiie bu ide teriki mesai eden zmrede kimler grlyor? M. Keml Paa Zat samileri gibi azimkar rfekay muhterememizin, mille tin ve ordunun banda olarak vukubulacak mesai neticesinin inallah muvaffak!kiyeti olacana itimadmz berkemldir. stanbul Telgrafhanelerinin ngilizler tara fndan igaline kadar aldmz malmat stanbulun Dveli tilfiye tarafndan cebren igali ve Harbiye Nezareti ve Meclisi Mebusan dairesi, Tophane vesair messeseta vaziyed edilmi olduuna aittir. Arz ettim. Dahiliye Nezareti ve Saray Babliyi arayan valilere muhatap olarak daima bir ngiliz zabiti kmtr. Binaenaleyh artk stanbuldan malmat almaya mkn kalmamtr. Rauf Beyin dnk tarihli tevkifata ait ifresini arz etmitim. Ne olduklar malm deildir. Salih Paann bu vaziyet karsnda ekilerek yerine ngilizlere hdim bir kabinenin gelmesi kaviyyen memldr. tilf Hkmatt kamilen Yunanllarda beraber olmak zere mtereken hareket eyledikleri anlalyor. Yalnz talyan gayr resm dostluundan bahsediyor lar. Zonguldak igal olunmutur. craata ait hususat ifre ile arz ettim. Tensip bu-
yurursanz akama kadar vaziyeti takip ettikten, sonra akam tekrar grerek tara hareketimizi tensip edelim. Bir ok yerlerden vali ve kumandan arkadalar tarz hareket hakknda noktai nazar soruyorlar. imdi Ankara eraf, ve ~uteberanndan bir ka yz kii toplanmlar ve vaziyet hakkmda tenvir etmekliim iin bendenizi davet ediyorlar. Msaadenizle onlarn yanma gidiyorum. Fuat Paa muhabereye de vam edecektir.
Al Fuat Paa baz talimatn ifre ile derdesti tebli olduunu bidirdi. Muhabere esnasnda u ifre de geldi:
Bu telgraf bir dakika tehir eden haini vatandr. Ankara: 16/3/1336
15, Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Pasa Hz.
ngilizlerin stanbulu ve Hkmeti Osmaniyeyi gal eylemeleri zerine bervec hiti hususatn tatbik ve icras mnasip grlmtr. 1 Geyve Boazma tarafmzdan igali ve mendfer kprsnn tahribi, 2 Geyve, Ankara, Pozanti mntakasmdaki mendfer hatlarna ve malzemeine vaziyet edilmek iin bu hat boyundaki kuvvei itilfiyenin silhlan alnarak tevkifleri, 3 Konyada Anadolu hat komiser muavininin derhal mendferlert, vaziyet ederek iletmesinin temini ve emrine itaat etmeyen mendfer memurlarm tedibi iin tedabiri lzime ittihaz, 4 stanbul ile mevcut telgraf hututmun ksm azamisi Geyveden getiinden Geyve santralnn ciheti askeriye tarafndan derhal igali, v Heyeti Temsiliye Namna Mustaia Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
.
s
Makina banda iken Sivasta 3. Kolordu Kumandan Selhattin Be yin suali zerine tideki muhaverelerimiz oldu:
Selhattin Bey: stanbul vaziyetine kar ittihaz olunacak hatt hareket hak knda ne mtalada bulunuyorsunuz? Ben - (Cevaplarm Sivasa ve aym zamanda Ankaraya yazdrdm.) stanbul vaziyetine esasen bir mddettir intizar ediyorduk. Binaenaleyh fevkalde telkki et medim. Mmtakamca Telgrafhaneleri sabk misiii zabitanla kontroia aldrdm, s tanbul ile resm muhaberat kestirdim. pheli grlen husus muhaberata dahi m saade etmiyorum. Bilhassa sahilde daha ziyade mteyakkz bulunmak ve anasr hristiyaniye ile vaka kartmamak iin icab edenlere emir verdim. Kafkas vaziyeti iyi bir surette inkiaf etmektedir. Esasen stanbul vaziyetini bununla alkadar g ryorum. stanbul vakasmn teferratn anlamak mhimdir. Heyeti Temsiliyeden sordum. Mmtakam dahilindeki hkmet ve millet ve ciheti askeriye yekvcut bir
haldedir. Zatlilerince baka bir malmat var mdr? Selhattin Bey (1) gn sonra stanbulda nisb bir skn husulnden sonra dnanmanih ayn vakay Samsun ve Trabzonda da tekrara kalkmas tahmin buyurulur mu? stanbul igalinin srf her hangi bir sulh imzalatmaya matuf bir ha reketi basita m yoksa Anadoluyu kmilen Krdistan ve arktan ayrmak ve hk-
meti Osmaniyeyi mahva uratmak hakkndaki projenin mukaddemesi mi grlyor ve milletin harekt vakiaya kar mttehiden her taraftan red etmesi ve bu ekli olsun faideli bulunuyor mu? Sknu mutlak iraesi daha m dorudur. Son suret bir kabul addedilemez mi? (2 ) Hu tuta vaziyet buraca da yaptrlacaktr. Sahil boyun dan giden hatt Ereli ilerisinden vaziyet ettirmeyi Ankaraya yazacam. (3) stanbuldan gelen posta, mektup ve yolcu da kontrola tbi tutulmak lzm gelecektir zanmndaym. Ben (1) ngilizler belki ayn tedabiri Trabzon ve Samsunda da yaparlar^ Buna kar Ordu ve Millet mtereken ittihaz tedabir eder. Bittabi harekt hasmane balar. (2) stanbul igalinin herhangi bir suih imzalatmaya matuf olmasn daha muhtemel ad ediyorum, ki bu sulh eraitinin muhteviyatnn ehemmiyeti igal deki maksatlarn derecesini gsterecektir. (3) Milletin bunu bu tarafta protesto da bulunmas ve bunu red etmesi pek faidelidir. (4) stanbuldan gelen posta, me ktup ve yolcularn da kontrol pek muvafktr efendim.
Ravlinson iin Mevkii Mstahkem Kumandanlna u emri verdim:

Erzurum: 16/3/1336
Mevkii Mstahkem. Kumandanlna.
stanbul hkmetine ngilizlerin vaziyet etmesi ve baz vezat tevkif etmeleri gibi ahvalden Erzurum halknn galeyana gelerek buradaki ngiliz kaymakam R av linsona karg arzu edilmeyen bir muamelede bulunmalar muhtemeldir. Binaenaleyh mumaileyhin ikametghna bir zabit kumandasnda miktar kfi asker ikamesile muhafaza altna alnmas ve kendi nezdinde ve maiyetindeki efrad zerindeki eslha ve cephanenin alnarak muvakkaten mnasip bir mahalde bulundurulmas ve yap lan bu muamelenin hayat ve erefi zatisi iin olduu hususuna da mumaileyhin na zar dikkatinin celp buyurulmas lzmdr, efendim. 15. Kolordu Kumandal Kzm Karabekir
Ben bu eniri Ankara ile muhabere ederken yazdrmtm. stanbul vaziyetinden pek ziyade tevahh eden Vali Reit Paa bir aralk yan ma sokularak dedi ki: Acaba Ravlinson da imdi Erzurum telgrafha nesini igal ile muhaberat kontrol altna alrsa ne yaparz? Dedim ki: Ben de imdi onu dnerek (!) u emri veriyorum.. Emri okur okumaz Vali paa hayretler iinde kalarak neticeye hayr dua ettiler. Emir der hal yaplm olduu cevab geldi. Ravlinson bana unu yasyor:
Paam: Bildirdiiniz havadisleri rendiimden dolay hasl olan byk tees sfm arza msaraat eylerim. Ayn zamanda maiyetimdekilerle ben emrinize ama deyim. ltifatnzdan ve pek me'um olan bu ahval dahilinde nzik ve pek doru muamelenizden dolay his ettiim byk minnettarl arz bir vazife tanrm. H is siyat faikamm kabuln rica ederim, Paam! Kaymakam
Ravlinson
Ayn zamanda bir tehlikeye meydan vermemesi iin ikametghnda ki ngiliz bayran da ieri alm- Ravlinson Belediye reisine vesair g-
rtiiklerine bir ka gn evvel demi M Yaknda gzel bir i olacak,, enlik yapacaksnz, ben de elimde bayrak istirk edeceim.. Simdi de stanbul igal olunca halk arasnda kendisine kar fena galeyan ve his ler uyand. Trabzona da emir verdim ki oradaki ngiliz zabitinin muha beresine msaade etmesinler, telgraf ve ifrelerini hfz etsinler, kendisi ne de haber vermesinler. Ravlinsonun. yannda on ngiliz neferile bir Rus tercman vard. Bunlardan beini 2/Martta stanbula gndermiti. Bunlarn Trabzondan hareket ettikleri anlald. Mntakam vali ve ku mandanlarna vaziyeti umumiye ve vaziyeti hususiyemiz ve buna kar vazifemizi bir tamimle tebli ettim. Heyeti Temsiiiyeye ve kolordulara da bildirdim. Aynen udur:
Erzurum: 16/Mart/1336 T a m i m 1 imal Kafkasyada Rostof cenubundaki Denikin ordusu mart ihtidasnda balayan byk bolevik taamzlarile ve Denikin ordusu gerisinde Karadeniz sahille rinde byk muvaffakiyetler kazanan ve ekseriyeti yerli islm ahaliden mrekkep olan Yeil ordu karsnda kat bir hezimete uramtr. 2 lemi islmiyete kar Arabistandan balayan tecavz ve ilhaklar artk her tarafta alen olarak devam ettii grlen Dveli tilfyenin kabul tetikleri sulh esasatn bizzat tatbik iin bugn 16/Martta Meclisi Milliyi ve Harbiye Nezaretini bilhcum sng ile igal ve bizzat icray hkmete baladlar. imdik sulh esasat diye Erkn Harbiyei Umumiyemizden aldmz son telgrafta hlsaten mevad tiye mndericdir: Suriye, Filistin ve Irak Trkiyeden ayrlacaktr. Suriyeye baz tahdidat dairesinde stikll verilecektir. zmirde Osmanl Hukuku hkmrnisi al tnda bir Yunan idaresi teesss edecek ve Trakyada Fransz himayesi altnda ma hall bir idare husule getirilecektir. Ermenistan namna igal altnda bulunacak olan Kilikyada Fransa ve Antalya da talyan menafii iktisadiyesi temin olunacak ve Van, Bitlis vlyetlerile Erzurumdan bir ksm arazi Ermenistana verilecek ve ayrca Ermenistana Karadenizde Batumla Trabzon arasnda bir mahre de verilecektir. 3 Vaziyetimiz gayet kuvvetlidir. ngilizler ve Denikin ordular Kafkasyada malbiyeti kafiyeye uran olduklarndan ngilizler stanbulda yaptklar bugn k caniyane icraat ile milletimizi tedhi ederek vilyat arkiyeyi Ermenistana tes lim ve bu suretle Musul zerinden ngiliz ktaatile irtibat temine ve Ermenileri bol eviklerin imhas tehlikesinden kurtarmaya alyorlar. Kolordum, ark Anadolu vilyat hakile yekvcut olarak Trk ve Krt kardelerine vaki olacak herhangi bir tecavze gsn gerecek ve uzanacak Ermeni ayaklarn ve bununla alkadar g rlecek her trl hasmane harekt inayeti Hakla kracaktr. Umumun msterih o l mas ve bugn Kafkasyada vesair lemi islmdaki dindalarmzn da icab ettii va kit elde sh olarak mukaddesatmz mdafaaya zim bulunduklarnn icab eden lere tebli ve bu tarih anlarmzda btn dindalarmz arasndaki vifak ve vahde tin her zamandan ziyade kuvvetli bulunmasnn temin buyurulmasn rica ederim. 4 Vilyatlere, mstakil mutasarrflklara, frkalara, svari alayna ve kolor dulara yazlmtr. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Bu tamimde umumun maneviyatn beslemek iin aldm malmata
tahminlerimi de ekleyerek bir tablo vcude getirdim, uhdeme den va zifeyi kuvvetle ifade ettim. Heyeti Temsiliyeden talimat:
1 Telgraf merkezlerine birer zabit veya memur vaz ile telgraflarn kontrola tbi tutulmas, 2 Sahil iskeletinden ve dahilden gelecek ehasn sk bir tetkike tabi tutula rak pheli olanlarn hakknda hkmete takibat icras, 3 Mhim postahanelerde pheli ad olunacak mektuplarn almas.
Akamdan sonra Heyeti Temsiliyeden gelen ve cevaben yazdm ifreler unlardr:

Ankara: 16/3/1336
Sureti tide arz olunan mevad hakknda mutalai lileri mercudur. Tasvib buyurulduu veyahut tadili mnasip cihetler grld takdirde iar buyurulmasn! telgraf banda muntazrm. Cevab lileri alndktan sonra tamim olunacaktr. 1 Meclisi Mebusan dahi dahil olduu halde Babli ve bilcmle deviri h kmetle beraber stanbul ngilizler tarafmdan cebir ve resmen igal edilmitir. T el grafhaneler dahi igal altnda bulunduundan dolay ne makam hilfet ve saltanata ne de sair makamat resmiyeye maruzatta bulunmak imkn kalmamtr. Bu era ite nazaran Anadolu Dersaadete ve makamat resmiye ile muhabereden mahrum kalm oluyor. Ve muhabere teebbs dorudan domya dmanlar karmza karmakta olduundan dolay da gayr caizdir. 2 Vaziyeti hazirann icabatna ve tahadds edecek ahval ve vekayie gre millete mttehiden ittihaz zaruri olan tedabirin temini iin bilmum vilyat Osmaniyede resay memurini mlkiye ve askeriyenin Heyeti Temsiliye ile muhafazai irtibat buyurmalar ricasn bir vazifei vataniye ad ederiz. Heyeti merkeziyelerin de bittabi memurini mlkiye ve askeriye ile teriki mesai ederek vazifei milliye ve vicdaniyelerini ifaya msaraat edeceklerdir. 3 stanbuldaki hali fevkalde Anadoluda kavanini Osmaniyenin meriyetini haleldar edemeyeceinden her ne ekilde olursa olsun ittihaz olunacak tadebire mil leti Osmaniyenin kabiliyeti medeniyesi bilhassa ayan dikkat bulunduundan kanun haricinde hi bir muamele icra olunmamas ve bilmum vezaifi mahalliyede esasat kanuniye ve her zaman dan. ziyade itinakr davranmas menafii hayatiyemiz iktiza sndandr. bu telgrafn vsulnn hemen igar bilhassa rica olunur. Heyeti Tem siliye namna Mustafa Keml 20, Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Verdiim cevap:
Erzurum: 16/3/1336
C. Heyeti Temsiliyeye 16/3/1336 ve 25 No. lu ifreye: Tamim edilmek zere kararlatrlan mevadn pek muvafk olduunu ve arz eylerim. Mevad tiyenin dahi nazan dikkate alnmas menutu reyi samileridir. 1 Ahval ve vaziyetin alaca ekle nazaran ittihaz olunacak tedabir ve ya placak tamimlerde itikadat diniyenin esas ittihaz edilmesi ve milletin kuvvei ma-
neviyesinin yksek tutulmas ve kuvvei cebriye ile stanbulu igal ve hkmete va ziyet etmek suretile ngilizlerin hilfet ve saltanata indirdikleri darbeye dair bir icmal yaplmas, 2 Bu husus lzm gibi Elviyei Selse ve Azerbaycana kadar buradan isal edilecektir. Heyeti Temsiliyece de iki koldan Arabistana isali ve hamiyeti diniyelerinin tahriki Musul ve Arabstanda ngilizler aleyhine bir cereyan husulnn temini. 3 Baz telgraf memurlarnn stanbul ve mevakii saire ile gizli muhaberatta bulunarak ihaneti vataniyede bulunmalar muhtemeldir. Bunlarn tarassut ve neza ret altnda bulundurulmas ve hiyanetleri anlalanlarn derhal tevkifile haklarnda pek iddetli muamele tatbik edilmesinin iln ve Heyeti Temsiliyenin malmat ve muvafakati olmakszn hibir memur ve makamn stanbulda hi bir makamla mu habere etmemesinin temini. 4 Cihan efkr umumiyesini bsbtn aleyhimize evirmemek iin anasn hristiyaniyeye kar hsn muamelede bulunulmas ve en ufak bir asayisizlik hudusuna bile meydan verilmemesi. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Heyeti Temsiye teklif ettii sureti aynen 17 de tamim etti. Benim tekliflerim ayrca nazar itibara alnarak tamim olundu. stanbul hdi sesine bir aksi seda olmak zere Batumda boleviklik ilnna msaade edilmesini muvafk bularak Heyeti Temsiiiyeye teklif ettim. Kopaya ge len murahhaslarn da beklemelerini Trabzona yazdm. Ayn zamanda Heyeti Temsiliyeden u ifre geldi:
.. Ankara: 16/3/1336
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa Hazretlerine
arka taarruz hakknda tedenberi bahsolunan fikrin zaman ve mekn tatbiki hakkmdaki mutalai lilerinin iar buyumlmasm rica ederiz efendim. Heyeti Tem siliye namna Mustafa Keml. 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
Harekt elzemdir. Fakat 29/Terinisani/1335 de Sivas Heyeti Tem siliye ve Kolordu kumandanlar ictimamda imzaladmz mukarreratm 3. maddesi sarihtir. O da radei milliye bilistimzac sz mhimdir. Mesul bir hkmet teekkl etmeden isticale lzum yoktur- stanbul hdisesi Anadolu mill hkmetini tesis ettirecektir. Bu zamana, kadar da Kafkas ahvali ve mevsim harekta tamamile msaade edecektir. Mart, garkn en iddetli kdr. Evvelki sene Erzurumun Ermeniierde istirdadnda Kulardan metruk klliyetli erzak bulmaklmza ramen harekt pek tehlikeli oluyor ve kuvvetlenin kamilen sevk ve idaresi gayr mmkn oluyordu. u cevab verdim:
Erzurum: 16/3/1336
C. Heyeti Temsiiiyeye. 16/3/136 ifrejre. stanbul vaziyeti henz tamamen in-
a J I ; I f ; ' ; "
kiaf ve hkmetin alaca ekil taayyn etmemitir. Bolevik ordular da Kafkas dalarna gelmemi ve hi bir cepheden irtibat ve temas hasl olmamtr. Bolevik1er nisan nihayetinden evvel donanmalarn Volga nehrinden Bahri Hazere indiremevecekler ve Kafkasyada bundan evvel mhim harekta balayamayacaklardr. Mmtakam dahilinde ve bilhassa Erzurumla Sarkam arasnda pek fazla kar mevcut olduu iin Nisan iptidalar ve hatt evastmdan evvel harekt cesime icras pek mkil olacaktr. imdilik ark harektna mukaddime olmak sere Batumda bol eviklik ilnile bolevikliin Elviyei Slse, Grcistan ve Azerbaycana tem ve ta mimi ve Bolevik ordularnn harektnn tesrii esbabnn istikmli ve buraca da ha rekt iin tedabir ve istihbaratta bulunularak msait vaziyete ve ahvalin inkiafna intizar olunmasn muvafk bulduumu arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
u cevab aldm:
Ankara: 16/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna Saniye tehir eden haini vatandr, gayet mstaceldir. C. Batum ve havalisinde boleviklik iln hususundaki mutalat liyelerine ta mamen itirk eyleriz. Bu fikrin hemen tatbikatna geilmesi iin icab edenlere tebligat icrasn ve orann girieceimiz yeni mcadeltta bizim iin nafi bir kuvvet halinde idamesine sarf mesai buyurulmasn rica eyleriz efendim. Hey eti Temsiliye namna M, Kem l . 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut v
nc Frkaya bunun iin u talimat verdim:

Gayet mstaceldir,
3. Frka Kumandahna
Erzurum: 16/3/1336
1 Batumda boleviklik iln memleketimizin geirmekte olduu yeni buhran iin de faideli olaca cihetle Heyeti Ternsiliyece de buna muvafakat ve tesrii icra at taleb olunuyor. Binaenaleyh Batumdan gelip Hopada bekleyen murahhaslara bu suretle tebligat yaplmasn ve sahil boyunca Yeil ordu ile irtibat husuln ve bu nun Elviyei Slse ve Grcistana da intiarnn pek faideli olacann tebliini rica ederim. 2 Vekayidcn gn gnne haber almak ve icab ediyorsa harektn da hsn idaresine dellet etmek zere sizce mnasip grlecek muvazzaf ve ihtiyat bir ka zabitin Batuma gnderilmesi, 3 Hem zabitann gnderildiinin ve hem de tarafmzdan tebligat verildiimin ve idare edildiinin tamamen mahrem kalmasnn ve Batum hdisatnn vakitsiz Trabzona sirayet ettirilmemesinin temin buyurulmas. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
! :
i
Heyeti Temsiliye artk mukadderat, milleti idareye balad bir tarih dnmnde idik. Bugn bitirmeden evvel sunu sordum: '
20. Kolordu Kumandankpm Hey eti Temsiiiyeye
Heyeti Temsiliyeyi elyevm tekil eden zevat rica eylerim.
kimlerdir, iar
Duyurulmasn
Kazm Krakekir
u cevap geldi:
Ankara: 16/3/1336
S. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
C. Heyeti Temsiliyedea elyevm z olarak ifay vazife eden bendenizden baka Hakk Behi Bey ve Mft Rfat Efendi, Mustafa Bey Ve Hsrev Bey ve Hac Bayram ve eyh emsettin Efendi ve Konya erafndan Rfat Bey ve Hanefizade Mehmet Efendi, Ankara Darlhikmetl slmiye ubesi zasndan Haan Efendi ile beraber Yahya Galip Beyefendi ve Fuat Paa Hazretleri ve Kastamonu vali ve kili sabk Ferit Beydir. Heyetin imdilik muvakkat bir tarzda takviyesi iin kurb ve civariyet nazar itibara alnarak bugn esbabna tevessl edilmitir, efendim. Heyeti Temsiliye namna M. Keml 20. Kolordu Kumandam Mahmut
16/Martta Trabzon limannda bulunan ngiliz torpitosundan iki za bit karak rhtm ve kale irtifam lmler. stanbuldan gelip limanda bulunan Turan vapuru mendiree girerken mni olmular. Gece de sa hili projektrle tenvir ediyormu. 17/M artta Heyeti Temsiliyeden tide ki ifreler geldi:
Ankara: 17/3/1336 T a m i m 1 stanbul ile resm ve husus bilcmle muhaberat telgrafiye ve telgraf mu habere memurlarnn kendiliklerinden gizli muhaberat memnudur. Hususile Istatbuldan dman teblilerini alp Anadolu dahiline iaa edenler ve Anadolu dahilin deki muhaberat stanbula verenler casus telkki edilerek ibu. hareketlerinin tahak kuku halinde derakap iddetle tecziye olunacaklardr. bu tebliin bilcmle alkadarana bamdrierce sr'ati teblii ve keyfiyetin inbas mtemennadr. 2 bu telgraf, bilmum vilyat, kolordu kumandanlklarna, mstakil liva lara, posta telgraf bamdiriyetlerine keide edilmitir. Heyeti Temsiliye Namna M . Keml T a m i m Heyeti Temsiliyenin malmat ve muvafakati olmadka hi bir makam ve me mur stanbul ile muhabere etmeyecektir. Bu hususun bilcmle alkadarana srati teblii ve keyfiyeti tebliin inbas tamimen mercudur. Heyeti Temsiliye Namna M. Keml
Sahil ve hududlara da lzm gibi talimat verildi. Atideki tamim ve beyanname de geldi:
U m u m a stanbul un itilf devletleri tarafndan bilmsademe cebren igali tahakkuk et mitir. Bu suikastten bilistifade bir ok rnakad, hyanetkrane sahiplerinin ifale teebbsleri muhtemeldir. Nitekim tebligat resmiye eklinde imzasz baz beyanna meler neredilmek istenildiine kesbi ttla ediyoruz. Yanl harekta mahal kalma mak ve hakayiki ahvale mugayir heyecanlar tevlidine meydan verilmemek zere bu gibi iarata katiyyen ehemmiyet verilmemesi lzmdr. Vaziyeti hakikiyeyi takip eden Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti milleti tenvir edecektir. Heyeti Temsiliye Namma M . Keml Ankara: 17/3/136 U m u m a Bugnk vaziyete nazaran milletimiz, cihan medeniyetinin hissiyat insaniyetkrane ile mtehassis vicdanlanndan ve btn lemi islmn mtareke ahkmndan emin olmakla beraber bir mddet iin dost olsun dman olsun btn resm lemi haric ile muvakkaten temas edemeyecektir. Bugnler zarfnda vatanmzda yaayan hristiyan ahali hakknda gstereceimiz muamelei insaniyetkranenin pek byk olduu gibi hi bir hkmeti ecnebiyenin faal veya zmn himayesine girmeyen h ristiyan ahalinin kemli huzur ve sknetle imrar hayat eylemeleri rkmzn mtehali olduu kabiliyeti medeniyete en kat brhan tekil eyleyecektir. Menfaati vataniyeye mugayir faaliyetleri mehud olanlar huzur ve asayii memleketi ihlle yel tenenler hakknda din ve millet mensubiyetine baklnayarak ahkm kanuniyenin iddetle tatbiki ve hkmeti mahalliyeye itaat vezaifi tabiiyeti ifada kusur' etme yenler hakknda da efkatle muamele edilmesini ehemmiyetle arz ve bu hususatn tamamile alkadrna sratle tebliini ve btn efrad millete vesaiti mnasebe ile tamimini rica ederiz. Heyeti Temsiliye Namna . M. Kemal Ankara: 17/3/1336 U m u m a tilf devletlerinin imdiye kadar memleketimizi taksime yol bulmak iin te vessl ettikleri muhtelif tedabir malmdur. Evvel Ferit Paa, milleti mdafaasz bir halde Ecnebi idaresine esir etmek ye memleketin muhtelif akam mhimmesini galip devletler mstemlektna ilve eylemek dncesini Kuvvayi Milliyenin mza hereti umumiyei milliye ile mdafaai istikll hususundaki gsterdii azim ve me taneti alt st etti. Saniyen Kuvvayi Miiliyeyi ifal ve onun msaadesile arkta bir rchan siyaseti takip etmek iin Heyeti Temsiliyeye mracaat edildi. Heyet, millein istiklli ve memalikin temamiyet temin etmedike ve hususile igal sahalarnn tahliyesine teebbs olunmadka hi bir nevi mzakereye yanamad. Salisen, kuvvay milliye ile tevhidi harekt eden hkmetlerin icraatna mdahale etmek suretile vahdeti miiliyeyi sarsmak ve hainane muhalefetleri tevik ve tezyid cretine sevkeylemek tariki takip olundu. Vahdeti milliyenin tekil ettii metanet ve tesand
j.;:
karssnda bu savletler de eridi. Rabian mukadderat memleket hakknda nedieaver kararlar verildiinden bahis olunmak suretile efkn umumiyenin tehyicine baland, Mdafaai namus ve memleket urunda her fenal gze alm olan milleti Osma niyenin azim ve iradesi nnde bu tahdidat dahi fade vermedi. Nihayet bugn stanbulu cebren igal etmek suretile devleti Osmaniyenin 700 seneHk hayat ve hki miyetine hatime verildi. Yani bugn Osmanl milleti, kabiliyeti medeniyesinn hakk hayat ve istikllinin ve btn istikbalinin mdafasna davet edildi. Cihan insaniye tin intizar ve alemi islmn amali istihls, makam hilfetin tesirat ecnebiyeden tabiisine ve stiklli millinin mazii evketimize lyk bir iman ile mdafaa ve temi nine mtevakkftr. Giritiimiz istikll ve vatan mcahedesinde Cenab Hakkn avn ve inayeti bizimledir. Rumeli ve Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi Namna M . Keml
Ermenistan igal iin mnasip mevsim gelmektedir. Fakat Bolevikler Kafkas dalar cenubuna inmedike ngilizlerin Ermenilere yar dmlar muhtemel olduu gibi Grclerin de muavenet etmeleri ihtimli olduundan bolevik ordusunun bir iki ay zarfnda Grclerle sk te mas bizim iin harekta geilecek en msait bir vaziyet olur. Herhalde biz harekta gemeden evvel bolevikler karsnda bir Kafkas cephesi bulunmadn grmeliyiz. Azerbaycanda Halil ve Nuri Paalarn nfu zu ziyadedir. Halil Paa maksadmz da biliyor. Her ikisine son vaziyeti ve maksadmz gylece yazarak Trabzon ve Bayazt tarikile mevcut iki kanaldan gnderdim:
Erzurum: 17/3/1336
Halil ve Nuri Paalar Hazaratma
I6/Mart/1336 sabah daha herkes uykuda iken ngilizler ehzadeba karakolu nu basarak alt nefer ehit ve on kadar mecruh ettikten sonra karakolu, Har biye Nezareti, Meclisi M ebusan dairesi, Babali ve telgrafhaneleri igal ve bir ok kymettar zevat tevkif ettikten sonra stanbul hkmetine vaziyet etmilerdir. Ayn gnde tilfn mmessilleri tarafndan vilyetlere bir tamim yaplarak Kuvvayi M illiyenin ttihad ve Terakki zihniyet ve propagandasile vcude geldiinden bahsolundukta ve aleyhinde bir takm bhtan ve iftiralardan sonra bu igalin muvakkat ol duu, binaenaleyh makam saltanat olan stanbuldan verilecek emirlere itaat olun mas ve aksi hareketin Trkiye iin fena kibetler tevlid edecei bildirilmitir. 16/Mart/1336 sabah Heyeti Temsiliye vastasile stanbuldan bu kadar malmat alndktan sonra stanbulda herhangi telgrafhane ve makam aranrsa karya ngi lizler ktndan muhabere imkn kalmam ve stanbul ile muhabere katedilmi, binenaleyh fazla malmat alnamamtr. Bu suretle tahadds eden vaziyet Anadolu halknn azim ve iradesine hi bir halel getirmemi, bilkis mill vahdeti tezyid ve ngilizlere kar beslenen kin ve intikam hislerini tedid eylemitir. Ordu ve millet yekvcut bir kitle halinde Trkln ve Trkiyenin hals ve necat iin byk bir azim ve imanla hazrlanmakta ve Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiiiyesinin nukrrerat ve evamirne intizar eylemektedir. u lade hilfeti islmiye ve saltanat Osmaniye ruhundan darbelenmitir. Btn bu kin ve hcum lemi islmn bole viklie temayl ve Trkiyenin ve merkezi hilfetin lemi islm zerinde tilf Kuvvesi ve galip devletler aleyhinde gsterecekleri tesirat muhtemeieye kar yapl-
maktadr. Binaenaleyh milletimizin btn mukabele ve istihbaratna ramen aleyhi mizdeki tazyikat arttracaklardr. Bunun iin bolevizmin zaten mheyya olan menv leketimize ve hudutlanmza bilfiil dayanmas iin derhal Kafkaslarn istils ve hatt bolevikler kk bir kuvvetle Azerbaycana gelerek AzerbaycanlIlarla beraber hududumuza doru hareketi halinde temini maksada pek kfi gelecektir. Bu meselenin din ve vatan ve milletimiz namna ehemmiyetle takip ve tesrii ve makam hi lfette cereyan eden bu hdisat caniyanenin btn lemi islma en ser ve mes sir vastalarla nerini ve harekt ve vekayiln safahatndan haberdar edilmekliimize pek ziyade ehemmiyet verilmesini rica ederim. Batum Cemiyeti slmiyesi kendile rinin selmeti boleviklik ilnnda olduunu ve Baturndaki Ruslarn da ayn fikirde olduklarn dahil ve mlhakatta yirmi be bin kiilik bir kuvvete malik bulundukla rn bildirmiler ve bu babdaki mutalatmz anlamak zere Hopaya iki murahhas gndermi idiler. Kendilerine dnce ve hatt hareketlerinin muvafk olduu 16/M art/l336 da cevaben bildirilmitir. Azerbaycan ve Daistanda boleviklik fik rinin hkim olmas ve icabnda Batum bolevikl erine muavenet edilebilmesinin ve Grcistamn da bolevik zmresine ithalinin temin buyurulmas pek mnasip olur. Harekta balanaca zaman Nahcivana bir mfrezei askeriye ile bir telsiz telgraf istasyonu gnderilecektir. Bakdan telsiz telgrafla Nahcivanla muhabere edilmesi ve Nahcivan harektna Karaba cihetinden Azerbaycan kuvvetlerinin de tirk ve muavenet eylemesi muvafk olur. Tayyare ile Gence - Erzurum arasnda muhabere ve muvasalann icras kabil midir. Azerbaycan hkmetinin tayyaresi var mdr, bu mevad hakkmda bixi lzm gibi tenvir edecek malmat ve mutalat liyelerinin cil en iar ve muhaberenin muntazaman icrasnn temin buyurumasn arz ve is tirham eylerim. Kzm Krabekir
17 de 3. Frkadan gelen ifre ve cevabm ve Heyeti Temsiliye ile bu husustaki muhaberem mhim olduundan aynen yazyorum:
Gayet aceledir.
Trabzon: 16/17 - 3 - 1336
Azerbaycana gitmek zere Trabzondan hareket eyleyen Erknharp Yzbas Mustafa Bey Rizeden bervechizir raporu gndermitir. Mustafa Beye malmat al d murahhaslarn kendilerine tebligat yaplncaya kadar Hopada intizar eylemeleri lzumu bildirilmitir. imdi kendisi Hopadadr. Bu babda emri samileri maruzdur. 3. Fyrka Kumandan Rt c r e t Tekilt yapmak ve boleviklie mtemayil cemiyet ve frk siyasiye ile anla mak zere yedi ay evvel Lenin tarafndan stanbula gnderilen ve bugn M oskovaya avdet etmek zere Rizede bulunan Kiyeli bolevikle grtm. Bunlar panto lon kemerlerinin i astarna yazlm resm damga ile memhur vesikalarm ibraz ettiler. b vesaik ve muhaveremiz esnasnda bende braktklar ihtisasat ve muha verede hakikaten bolevik murahhas olduklarna kendilerine phe brakmyor. M u haveremiz netayicini bervechi zir arz ediyorum: 1 Program: Bolevikliin siyaseti hariciye hakknda esas sabit teferruat ah
val ve zamana gre mtebeddil ve idarei dahiliye iktisadiyat maarif hakknda gayet mull ve mufassal programlar mevcuttur. Ve bunlar zamana ve kazanlan tecarbe nazaran tanzim edilmektedir. Deimeyen esasat dahilen adalet ve m savat mutlaka kapital ve emperyalizmi imha etmek ve kylnn ykselmesi iin madd, manev muavenette bulunmak ve zabit, memur tahakkmnden ve bunlann suistimailmdan ahaliyi masun bulundurmak, haricen dnya inkilbn vcude getirmek. Kapital, emperyalizm hkmetlerinin btn btn, vcutlarn kaldrmak ve bunlarla mtemadiyen mcadelede bulunmak maksatlarnn husulnden sonra krremiz zerinde teekkl etmi bulunacak olan Sovyet hkmetlerinin mnasebat siyasiye ve iktisadiyeleri birbirine kar muarz kacak her eyi imha ve haricen dnya inklbnda bir mevcudiyeti mhimmesi olan ark hkmetler ve bilhassa lemi islm ile tesisi mnasebet ve tevhidi faaliyet ederek emperyalizmi ykmak. 2 Trkiye ve lemi islmla tesisi mnasebat imdilik dahilde mahdut ve fa kat mhim bir ekildedir. Trkiyeden Rusyaya iltica etmi mnevver fikirli bir ok genlerin tekil etmi olduklar Trk Komnist partisine bolevikler madd ve ma nev mzaherette bulunmakta ve Trk ve lemi islma kar her milletten fazla te vecch beslemekte dahilde bulunan mslmanlarn din, mill muhtariyetlerini ka bul etmektedirler. 3 ..Ordularnn kuvveti 1919 Austosa drt milyon olup imdi bu kuvvet alt milyona kmtr. Teslihat ve tehizat askeriyeleri pek muntazamdr. ariinde 24 saat alan ve altm bin mstahdemi bulunan iki topla, Arol ve Moskova ehir lerinin beherinde de ayn cesamette ve daha byk ikier malzeme ve mhimmat harbiye fabrikalar vardr. 4 Almanlarn tabakat mnevvere ve ekserisi asil tabakalara mensup hey'eti zabitan Almanya dahilinde bolevik esasatma taraftar olmamalarna ramen esa sen bolevizme meftun bulunan Alman amele ve avam tabakasile mttehiden boleviklerle teriki faaliyet etmiler, tayyare ve vesaiti saire ile bir ok alt ve edevat ve mhendisleri ve bir ok zabitan Rusyaya gemitir. Halen bolevikler Lehistan ma niasn ortadan kaldrarak kendileri iin pek msait bir zemin olan Alman kudret ve kuvvetine dorudan doruya temas etmek teebbsatnda bulunuyorlar. Fakat Ingiliz kbusunu zirzeber etmek bu sayede esas gayeleri olan Dnya inkilb vcu de getirmek iin kuvvetli bir ordusu ile Rumanya ve Bulgaristan zerinden anak kale ve stanbulu zabtederek ngilizlerin Karadeniz havzasile temas ve icraatn ve nfuzunu kat ve Kafkasyada Azerbaycan, Grc ve Ermeni hkmetlerile oyna mak istedikleri rollere hatime vermek ve bundan sonra Halifenin lemi slm ze rindeki nfuzu maneviyesinden istifade ederek slm kuvvetile Hindistana tevec ch etmek. 5 Programlarnda baz nokta tadil edilmek artile Trkiyedek Rus boleviklerile tevhidi hareket, iki taraf iin de mucibi istifadedir. Rus Bolevizmi, kabiliyet ve eraiti mahalliye iin boleviklii ayan kabul bulur. 6 Boleviklerin padiah hakkndaki nazarlar manev kuvvetinden istifade iin sfat hilfeti kemafssabk l-i Osmanda ibka ve fakat hakk saltanat tama mile millete ircadr. 7 Kendilerinin Lenine arz edilmek zere her suretle sahibi seihiyet, Kuvvayi Milliye Heyeti Temsiiiyesinden renmek istedikleri hususat bervecii tidir: a) Kuvvayi Milliye boleviklerle ne ekilde tevhidi harekt ve faaliyet etmek ister, . b) Kuvvayi Milliyenin bolevikere kar noktai nazar nedir, c) Kuvvayi Milliye Kafkasyada ne dereceye kadar haizi kuvvet ve nfuzdur. d) Trkiyede boleviklik ilan edilirse padiah ve halifeye kars ne vaziyet alnacak?
8 Kuvvayi Milliye ile temasta bulunmak zere bir ay evvel Moskovadan. gelen ve bu yaknlarda Ankaraya giden nam mstean Hac eyh Sleyman, hvi yeti hakikiyesi Krm emlk ve arazi komiseri Sleyman drisof ve refiki Veli brahimof Dersaadette ngilizlerin sk takibatna maruz kaldklarndan kendiierile g rmeden am vapurile stanbuldan savumular, fakat halen nerede olduklarn bilmiyorlar. Bu iki zat Mustafa Keml Paa ile grmeye muvaffak olmular m. 9 Daha fazla malmat edinmek resmen mnasebat siyasiyeye girmek arzu buyurulduu takdirde kendiierile beraber Moskovaya murahhas gnderilmesini pek mhim gryorlar. Ve kendileri bendenizi inha ve arzu ediyorlar. Murahhas gnde rildii takdirde mnasebatn ve aradaki vaziyetin ok metin bir ekle gireceini arz ediyorlar. 10 Batumdaki boieviklerle temas arzu ediyorlar., Bunun iin Batumda kimin ile grmek lzm. 11 Bldaki mevadn Kuvvayi Milliyeye arzile sorduklar suallere ecvebei lzimenin yarn sabahna kadar behemehal iann ehemmiyetle arz ederim efendim. Erknharp Mustaia
Cevabm:
Efzurum: 17/3/1336
3. Frka Kumandanlna
C. 16/17 - 3 - 1336 - Numara 133 ifreye. 1 Erknharp Mustafa Beyin R iaede grt adamlarn pheli olmas dahi melhuzdur. Bu phe kendilerine his ettirilmeden tideki suallerin Mustafa Bey tarafndan sorulmas mnasiptir: a) Bu adamlar ne milletten ve nerelidirler? Ne zaman ve ne iin stanbulu terk ve ne zaman Rizeye muvasalat etmilerdir. stanbulda iken Trklerden kimlerle, ne zemin zerinde grmler ve ne netice elde etmilerdir. b) stanblda iken nasl olmu da Ankaradaki Heyeti Temsiliye ile dorudan doruya veya vasta ile grmek frsatn bulamamlardr. Niin esasl bir i te min etmeden Rizeye kmlar ve Batuma gidiyorlar? c) Erknharp Mustafa Bey Rizede bu adamlarla ne mnasebet ve suretle g rm, bunlarla ne lisanla grmtr. Bu adamlarn cinsleri nedir? ve bolevik lik meselesine ne vehile temas etmitir? 2 Bu adamlarn ngiliz casusu olarak ve muayyen vezaifle Mustafa Beyi ta kipte bulunmalar da muhtemeldir. Byle bir ihtiml olunca Mustafa Bey ve arka dalarnn kymetli vazifelerinden kalmamalar lzmdr. Bunlar bulunduklar yer de dier emin bir zabitinize takdim etsin. Heyeti Temsiliye ile arzu ettikleri mte baki muhaberat ve mzakerata devam iin orada misafir kalsnlar. Fakat bu adam lar behemehal durmayp Batuma gemek sterlerse casus olduklarna ve Mustafa Efendiyi takip ettiklerine phe kalmayacaktr. Derhal tevkif ve Trabzona celb olunsun. 3 Mustafa Bey onlara yalnz tideki malmat vermelidir: Btn Kafkasya slmlar Trkiyenin istikbal ve selmeti tiyesinin temini iin Kuvvayi Milliye ile hemfikirdir. Btn Anadolu halk Kuvvayi Milliye nam altnda mttehit ve pek kuvvetli olduu ve istikllleri uruna her ey yapabileceklerini sylesin. Boleviklik ve Batumdaki insanlar hakknda katiyyen bir ey sylemesin. 4 Baldaki icrat neticesinin ve Mustafa Beyin hangi snftan ve nereli ol duunun da ilvesini zatinizden rica- eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliyeyedir: Erkmharbiye Mektebi muallim muavinlerinden olup Azerbaycana gitmek zere Trabzondan geen Erknharp Yzba Mustafa Beyin Rizede tesadf ettii ve sdku ifadelerine kanaat eyledii ve nereli olduklar ve m il liyetleri hakknda malmat vermedii bolevikle cereyan eden muhavere hlsas ile bu husus hakkmda 3. Frka Kumandanna verilen emrin hlsas zirde arz e d i l m i t i r . * 1 Mustafa Beyin muhaveresi: Bu adamlar tekilt yapmak ve boleviklie mtemayil cemiyet ve frk siyasiye ile anlamak zere yedi ay evvel Lenia tarafm dan stanbula gnderilmiler ve Moskovaya avdet eylemek zere Rizede bulunuyorlarm. Kendilerinin bolevik olduklarm isbat iin pantolon kemerlerinin i astarna yazlm resm damga ile memhur vesikalarn da ibraz etmiler ve hlsas emper yalizmi ykmak ve dnyada bir inkilp vcude getirmekten ibaret olan programlarn beyan ve lemi islma ve Trklere temayl ibraz ederek dahilde bulunan mslman larn din ve mill muhtariyetlerini kabul eyledikleri ve bolevik ordularnn alt mil yon olduu ve silh ve mhimmat fabrikalar ve stanbul zerine yaplacak byk bir sevklcey hareketi hakknda malmat itasndan sonra Lenine arz edilmek zere her suretle sahibi seihiyet Kuvvayi Milliye Heyeti Temsiliyesinden tideki mevadd renmek isteiklerini ifade etmilerdir: a) Kuvvayi Milliye boleviklerle ne ekilde tevhidi harekt ve faaliyet etmek ster. b) Kuvvayi Milliyenin bolevikere kar noktai nazar nedir. c) Kuvvayi Kuvvayi Milliye Kafkasyada ne dereceye kadar haizi kudret ve nfuzdur. d) Trkiyede boleviklik iln edilirse padiah ve halifeye kar ne vaziyet alnacak. e) Kuvvayi Milliye ile temasta bulunmak zere bir ay evvel Moskovadan ge len ve bu yaknlarda Ankaraya giden nam mstear Hac eyh Sleyman ve hvi yeti hakikiyesi Krm emlk ve arazi komiseri Sleyman drisof ve refiki Veli bralimof Dersaadette ngilizlerin sk takibatna manz kaldklarndan kendilerile g rmeden am vapurile stanbuldan savumulardr. Fakat halen nerede olduklar malm deildir. Bu iki zat Mustafa Keml Paa ile grmeye muvaffak olmular m? 2 Bu ifadeler calibi phe grldnden malmat ve mutalai samilerine muntazr bulunduumu arz eylerim. . 3 Cevap sureti: (3. Frkaya yaslan emrin ayn) 15. ^Kolordu Kumandam Kazm Karabeldr
Cevap:
Ankara: 18/3/1336
15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine
C. rad buyuruan sualler gayet muvafktr. Alnacak cevaplara gre cab ederse neticenin iar byurulmasm rica ederiz efendim. Hey eti Temsiliye Namma M . Keml 20. Kolordu Kumandan Vekili Mahmut
*3 *
SIS
15. Kolordu Kumandanlna C. 17/3/1336 tarih ve 43 No. lu ifre ile bil numaral ifreye 18/ 3/1336 ve bil numaral ifreye: Batumda Boleviklerin islmlarn mzaheretini temin ederek fa aliyete gemesi ve bu havalinin igalile ngiliz kuvvetlerinin tard ve Yeilordu ile de irtibat husul ve Grclerin tarafmza imlesini temin eylemek zere bu ha valide uzun mddet kalm ve tanlm olan ve akrabas da bulunan 7. Alay Ku mandan Rza Beyi bugn 19 Martta Hopaya gnderdim. Kendisi buradan Yumredeki alaynn taburunu tefti eylemek bahanesile hareket eylemitir. Rza Beyin ibu muvakkat vazifesile bir ka gne kadar Batumun ahvali hakikiyesie ve bu havali nin lehimizde ne gibi icraat ve faaliyette bulunbileceine dair sahih ve kat mal mat elde edilecek ve ayn zamanda emir ve irade buyurulan faaliyete de serian ge ilmesine allacaktr. 2 Erknharp Mustafa Beye de beraberindeki zabit arkadalarile birlikte Ba tumda arzu edilen faaliyetin derhal balamas iin cab edenlerle grmesi hakkn da talimat lzime verilmiti. Mustafa Bey Birinci Kafkas Kolordusu Erknharbiyesinde bulunmu kymetli her vehile ayan timad bir erknharp zabitidir. Ba tuma gitmek zere bindii motr muhalefeti hava dolaysile Rizeye iltica eylemi ve ayn sebeble oraya gelen dier bir motrn yolcularile onlar da tesadfen, bulu arak 6 mart ve bil numara ile arz edilen malmat almtr. Bu malmat veren bolevikler mslmandr ve biri be alt sene evvel Rusyaya geen bir Osmanl Trktr. Dieri Krml ve Yaltal bir Tatar mslmandr. Trabzona Frkaya gele rek grmek istemilerse de Mustafa Beye oradan ifadeleri alnmas bildirilmi ve bu suretle arz olunan malmat alnmtr. Bu adamlarn dorudan doruya motrle 16/Mart gn Batuma hareket eyledikleri anlaslmtr. Mustafa Bey 17/Martta Hopadan Batuma gemitir.
418 *
3 ' Halil ve Nuri Paalara verilmek zere tebli buyurulan ifrenin birer su reti karlarak Rza Beye tefrik edilen topu mlzm brahim Efendi vastasile Bakya gnderilmitir. Rza Bey brahim Efendinin en emin ve ser bir surette Bakya varmasn temin edecektir. brahim Efendi Bakda Halil ve Nuri Paalar ve sair icab edenlerle grtkten sonra avdet edecektir.
4 1O/Martta stanbuldan hareket eden bir Fransz vapurile Azerbaycana git mek zere Yzba hsan Efendi (Maiyeti samilerinde Birinci Kafkas Kolordusu erkmharbiyesnde alm ve Erzincanda arzu sile ktaata gitmi olan hsan Efen didir.) Mumaileyhe de Hali! ve Nuri Paalara gnderilecek tahrirat sarililerinin bi rer sureti gnderilecektir. hsan Efendi yarn Rizeye oradan kara tarikile Batuma hareket edecektir. Azerbaycana gnderilecek iradei samileri var ise mumaileyhle gn derilmek zere tebli buyurulmas maruzdur.
3. Frka Kumandan * Rt
17 sabah Hey'eti Temsiiiyeye bir teklifte bulundum: Mebuslarn bi* ksm yoldadr. Bunlar ve stanbuldan gelebilecekleri Ankarada top lamak ve noksanlar iin de mntehibi saniler mevcut olduundan nok sanlarm ikml ederek Meclisi Milliyi Ankarada amak Akam aldm ifreden de bu hususa karar verilmi olduu anlald. ifre udur:
Tehiri mucibi mesuliyettr. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Pasa Hazretlerine Atide arzu olunan suretin gerek esas, gerek sureti tatbikinin tasvib edildiini veyahut tadili mnasip olan nkatm yann vakti zahre kadar iarm rica ederim. Ce vap ve muvafakati lileri alndktan sonra tamim edilecei maruzdur. Heyeti Temsiliye Namna M . Kem l
S u r e t
stanbul Meclisi Mebusana ve hkmeti merkeziyeye bata ngllizler olduu hal de Kuvvayi tifiye tarafmdan resmen ve cebren vaziyet olunarak hkimiyet ve istiklli Osmaninin haleldar edilmi olmas devletin vaziyeti umumiyesinde esasl bir tebeddl vcude getirmitir. Kanunu esasimizin taht siyanetinde bulunmas l zmken kuvvei teriye, adliye ve icraiyeden ibaret olan kuvvayi selsei devlet bu gn mevcut deildir. Binaenaleyh vaziyeti hazirann stanbul ile rabtas tamamen kat edilmi bulunan Anadoluda icab ettirecei tarz idareye ait esasat her milletin bu gibi zamanlarda mracaat ettii ahvale tevfikan bir meclisi messesan tekile tesbit etmek zaruridir. Ayn zamanda makam hilfet ve saltanatn masuniyet ve is tikllini ve makam hilfet ve saltanat olan stanbulun tahlisini istihdaf edecek mcahedat milliye meclisi messesanm mrakabesi elzemdir. Bu meclisin u ahvale gre mstacelen ictiiandaki ehemmiyet dahi aikr olduundan ve meclisi millinin itirkile meclisi messesanm davetine imkn madd dahi gayr mevcut bulunduun dan bervechiti znn nihayet 15 gn zarfnda Ankarada ekseriyet tekil edecek su rette itima ettirilmesi heyetimizce karargir olmutur. 1 Meclisi messesan, Ankarada itima edecektir. 2 Meclisi messesan, zlan cesareti medeniye, kabiliyeti fikriye, selbeti di niye ve milliye gibi evsaf haiz olmakla beraber yirmi be yandan ekal olmamak ve suihret eshabndan bulunmamak meruttur. 3 Meclisi messesan intihabnda livalar, esass ittihaz edilecektir. 4 Anasr gayn mslime intihaba ta itirk ettirilmeyecektir. 5 Her livadan be &z intihab olunacaktr. 6 Meclisi messesanm. mstacelen ictimamdaki zaruret, ry umumiyei mil liyeye dorudan doruya mracaat suretile intihabatla icrasn mni olduundan intihabat dare ve Belediye Meclislerinde temerkz eden ry milliyeye iatinad et tirilmek tariki tercih edilmitir. Binaenaleyh intihabat her liva idare ve belediye meclislerile mdafai hukuk heyeti merkeziyeleri tarafndan ayn gnde ve ayn cel sede itima edilecektir. 7 Meclisi messesan zlma her frka, zmre, cemiyet tarafmdan namzet gsterilmesi caiz olduu gibi her ferdin bu mcahedei mukaddeseye fiilen itirk iin mstakillen namzetliini istedii mahallere ilna hakk vardr. 8 Intihabata her mahallin en byk mlkiye memuru riyaset edecek ve sel meti intihabattan mesul olacaktr. . 9 ntihab, reyi haf ve ekseriyeti mutlaka ile icra ve tasnifi r meclisin le rinden intihab edecei iki zat tarafndan ve fakat huzuru mecliste ifa edilecektir. 10 intihab neticesinde bilmum znn imza veya mhrlerini muhtevi nsha mazbata tanzim olunacak, bir nshas mahallinde alkonularak dier iki ns hasnn biri intihab olunan zata tevdi ve dieri meclise irsal olunacaktr.
11 Meclisi messesan slar mecisce aralarnda vaz edeceider usul ve nia m a
tevfikan muhassesat alacaktr. Ancak azimet harciranlar intiha o meclisleri nin. masarifi zaruriye hesabile takdir edecei miktar zerinden manall mal sandk larnca aynca bir hesab mahsus alarak tesviye olunacaktr. 12 ntihabat ibu telgrafnamenin vusulnden itibaren nihayet be gn zar fnda itmam olunarak zalarnn tahrik ve netice ve isinerile iar edilecektir.
20. Kolordu Kumandan Vekili
Mahmut
Meclisi messesan szn imdiden iln muvafk deildir. Mebuslar toplandktan sonra, verecekleri karara gre olmalda- intihabat iin de usullerimiz kanun ile msbet iken neden deitirmeli. u cevab verdim:
Erzurum: 17/M art/1336
20. Kolordu Kumandanlna C. 17/3/1336 tarihli ifreye: Heyeti Temsiliyeyedir. Meclisi messesan hakkndaki mutalaai lileri ehem miyetle tetkik edildi: Bugnk telgrafnamei cizide dahi bahsettiim vehile kanunu esasinin ve intihabat kenununun vazh ve meyyet usulleri mevcut ve mntehibi saniler muayyen iken bunlan terk ve ihmal caiz deildir. Meclisi milliye gelecek ze vatn evsaf ve eraitine gelince, bu da intihabat kanununda sarihtir. u takdirde be lediyelerin ve meclisi idarelerin intihabat umuruna tesir ettirilmesine lzum yoktur. En mhim noktaya gelince Dersaadette hangi mebuslarmzn mevkuf, hangilerinin serbest bulunduu ve ka kiinin ka gn sonra Anadoluya kap sinei millete ilti hakna imkn hasl olaca bilinemeyecei cihetle imdilik btn meclisi millinin ayn badirei felkete urad nazar dikkate alnarak ve yine kanunun tyin ettii nfus ve miktar zerinden yeni mebuslar sratle intihab edilir ve fakat fevkalmemul inallah bir ok mebuslanrmz sa salim kurtulur da Anadoluya geerse teek kl edecek meclisi millide yeni ve eski mebusanmzn itirk ve karariie oL zaman meclisi messesanm tesis ve iln daha muvafk olur. Evsaf mmtazei lyikaya sahip olanlardan meclisi yan ve hatt hkmeti icraiye dahi teekkl eder. ntihabatm srf islmlara hasri pek muvafktr. te mutalaamraz&n bundan ibaret ol duunu ve bu mhim vaziyetin iyice tetkik ve tahlil buyurulmasn! arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliyeden su cevab aldm:

Erzurum: 18/3/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Paa Hazretlerine C .: Meclisi millinin mahiyeti teriiyeyi haiz olmas iin yan ve mebusann mcfcemian bir mahalde bulunmalar lzumu malmu lileridir. Binaenaleyh mebus ar kadalarmzdan kaabileceklerin ekseriyet hasl etseler bile yan olmadka ki bun larn gelmelerine meydan yoktur. Yine mahiyeti teriiyeyi haiz olamayacaklardr. Saniyen bir mebusun cebren ifay vazifeden meni veya tevkifi mebusuk sfatm
skat edemeyeceinden mevcut mntehibi sanilerle yeniden intihab yaplarak ikmli de kanunen caiz deildir. Salisen muamelt umumiye devleti merkeziye alkasnn mnkati olmas sebebile teri ve yaplacak icraat mrakafce ve kavanini mevcudeain muhafazai ahkmm temin edecek bir meclis ancak milletin messesan selhiyeti ile intihab edecei vekillerden mrekkep olabilir. Bunlarn haricinde bir heyet veya bir meclisin kuvvetli bir sfat ve selhiyeti olamaz. u halde kavanini mevcudenin meriyetini ve tarz idarei kadimini kemafssabk muhafaza etmekle beraber memle kette vahdet idareyi temin ve cabnda ittihaz edilecek tedabiri fevkaldenin ittihaz iin selhiyeti teriiye milletten alan bir heyete lzum vard.tr ki o heyet meclisi m essesan olabilir. Meclisi millinin hkmetin mefkudiyeti kanunu esas ahkmnn tamam tatbikine imkn brakmad gibi mebusan Ankarada topanabilmese dahi meclisi messesan kanun bir tarzda davet edebilmesi ayann tasdik ve irade nin sudur etmesine mtevakkftr. Kurtulup gelebilecek mebuslann muvasalat ve burada itima zaman gayr muayyen olduu iin ve bugnk halin devam mem lekette anari tevlit edebilecei mlhazasile heyeti temsiliye mebuslardan kurtu lup iltihak edebilecekler dahi dahil olmak zere byle bir meclisin itimaa davetini elzem mtalaa ediyor. Her tarafta balamas muhtemel olan mnferit hareketlerin ve ictihadlann ancak byle bir meclisin hkimiyetile telif olunabileceini tasavvur ediyoruz. Meclisi messesan zlar mntehibi saniler tarafndan intihab ettirmek yine arzu buyu rulan vaziyeti kanuniye temin edemiyecektir. nk mntehibi saniler ancak mebus intihab edebilirler ve intihab ettikleri mebuslar vefat veya. istifa etmedike sfat vekletleri sukut etmeyeceinden yerlerine dier bir mbus veya mevcuda ilveten fazla mebuslar ntihabna selhiyetleri yoktur. Maahaza mntehibi saniler de liva larda intihab meclisine idhal olunarak o noktai nazardan varidi mahzur bertaraf edilebilir. Evvelce de arz olunduu vehile zamann rniisaadesiziine mebni kendi sinde ry umumiyenin temerkz etmi olduuna phe olmayan idare ve belediye tneclislerile Mdafaai Hukuk Heyetlerince u intihabatta icrasndan baka arei cil olmad mutalaasmdayz. Hristiyanlar hakkmdaki kaydn tayyi muvafktr. Tekrar mutalai lilerine makina banda intizar eylediim maruzdur. Bu babda ser fearar vermek ve hemen icabana tevessl eylemek lzumunu hissediyoruz, efendim. Heyeti Temsiliye Namna M . Ketnal
u cevab yazdm:
Erzurum: 18/3/1336 Ankarada Mdafaai H ukuk H ey eti Temsiliyesine C. 18/3/1336 ifreye:
1 zah buyurulan mutalata ve baz taraflardan yeniden mebus intihabnda
grlecek mkilta binaen tasavvur buyurulan tarzda bir meclisin intihab ve An karada itimai muvafk grlmtr. Yalnz meclisi messesan tbiri milletimiz iin pek yabanc olduu gibi baz suitefehhm ve telkkilere de sebebiyet verecein den bilhare ictimadan sonra icab ederse bu nam verilmek zere imdilik her ta rafta padiahsz ve hkmetsiz kalan islmlam mracaat ettii ve Kitab Mhim inzde mezkr olmak itibarile itikad diniye ve ananat milliyemize de muvafk ve lfet dolaysile efkr umumiyeye de pek mlyim ve pek menus gelecei cihetle bu meclise ray Mill denilmesini daha mnasip buluyoruz. 2 Esbab mucibenin esasat diniyeye ittiba ettirilerek gayet kuvvetli ve mes sir kelimelerle ifadesini ve mesel hkimiyet ve istiklli Osmannin haleldar edilmi
cmlesi yerine hilfet ve saltanat kalbghmda vurulmu hkimiyet ve istiklli Os~ man ref ve imha edilmi cmlesinin konulmas ve bu meclisin inallah kurtulup gelecek mebuslarn da iltihakile takviye edilecei kaydnn ilvesini, 3 Beinci maddede her livadan be z intihab edilecei bildiriliyor ise de gerek kht rical ve gerekse masrafm fazlal ve mreffelen seyahatlerinin teminin deki mkilt dolaysile bu miktar ok grdmzden 2 ila 3 olarak tadilini mu vafk grdmz arz eyleriz. Kzm Krabckr
Gelen cevap:
Ankara: 19/3/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm P&a Hazretlerine Aceledir. C. 18/3/1336 Mutalaat lileri tamamile musip grlm ve nazar dikkate alnmtr. (1) Yalnz adet meselesi hakknda bervechiti mutalatta bulunuyoruz. Meclisi mebusamn ekseriyet meselesi hakknda vaki olan ikyat ve itirazat mal mu lileridir. Toplanacak meclisin hi olmazsa meclisi mebusan ve yan zs mecmuuna tekabl etmesi seihiyet ve mahiyet itibarile lzumlu telkki edildii gibi baz yerlerden gelmemesi ihtimline binaen ekseriyetin de haizi ehemmiyet bir ye* knda bulunmas mlhazasile her livadan beer znm intihab dnld. Tali mat badettebyiz tamim edilmek reredir efendim. Heyeti Temsiliye Namme M. Kem l
Telgrafla 20 de talimatta geldi udur:

T a m i m >
Makam hilfeti islmiye ve payitaht saltanat Osmaniyenin Dveli tifiye tarafndan resmen igali kuvvei teriiye ve adliye ve icradan ibaret olan kuvvayi temsiliyei devleti muhtel etmi ve bu vaziyet karsnda ifay vazifeye imkn gr lemediini hkmete resmen tebli ederek meclisi mebusan dalmtr. u halde makam hilfet ve saltanatn masuniyeti istiklliyeti ve devleti Osmaniyenin tahlisi temin edecek tedabiri teemml ve tatbik emek zere millet tarafmdan seihiyet: fevkaldeyi haiz bir meclisin Ankarada itimaa davet ve dalm olan mebusandan Ankaraya gelebileceklerin dahi bu meclise tirk ettirilmesi zarur grlmtr. Binanealeyh zirde dere edilen talimat mucibince intihabatm icras hamiyet ve ........... vatanperveranelerinden muntazrdr. 1 Ankarada selhiyeti fevkaldeyi haiz bir meclis umuru milleti tedvir ve murakabe etmek bir meclis z olarak intihab olunacak zevat mebusan hakkndaki eraiti kanuniyeye tbidir. 2 ntihabatta livalar esasat ittihaz edeceklerdir. 3 Her livadan be z intihab olunacaktr.
( 1) Meclisi Messesan tekili iin lzum grmyordum. Nitekim Ankarada top lanan Meclisi Milli de buna lzum grmedi. Ben bu lzumu iyi bir sulha nailiyette sonra ekli devleti kararlatrmak iin faideli ve elzem gryordum. Maatteessf icab ettii zaman teklifim kale alnmayarak devletin ekli tebdil olunurken bana dahi haber vermeye lzum grmediler. Tafsilt gelecektir.
:
4 Her liva kazalardan celb edebilecei mntehibi sanilerden ve merkez liva
mntehibi sanilerden ve liva idare ve belediye meclislerile liva mdafaai hukuk hey eti idarelerinden ve vilyetlerde merkezi vilyet heyeti merkeziyelerinden ve vilyet idare meclisie merkezi vilyet beled3'e meclisinin ve merkezi vilyet ile merkez kaza ve merbut kazalar mntehibi sanilerden mrekkep bir meclis tarafndan ayn gnde ve ayn saatte icra edilecektir. 5 Bu meclis zhma her frka, cemiyet tarafndan namzed gsterilmesi caiz olduu gibi her ferdin de bu mcahedei mukaddtseye fiilen itiraki iin, mstakil namzetliini istedii mahalde ilna hakk vardr. . 6 nthabata her mahallin en byk mlkiye memuru riyaset edecek ve sel meti intihaptan mesul olacaktr. 7 'ntihab reyi hafi ve ekseriyeti mutlaka ile icra ve tasnifi r meclisin ile rinden intihab edecei iki zat tarafndan huzuru mecliste ifa edilecektir. S ntihab neticesinden bilmum zlarn imza ve zat mhrn muhtevi nsha tanzim olunacak, bir nshas mahallinde alkonarak dier iki nshasnn biri intihab olunan zevata tevdi, dier meclise irsal olunacaktr. 9 zlarn alacaklar tahsisat bilhare mecsce takarrr ettirilecektir. Ancak azimet harcirahlar intihab meclislerinin masarifi zaruriye hesabile tekarrr edecei miktar zerinden mahalleri hkmetlerince temin olunacaktr. 10 ' ntihabat nihayet on be gn zarfnda ekseriyetle Ankarada ictimam te min edebilmek zere ikml olunarak ziar tahrik ve neticede zmn isimlerile bir likte dahil iar edilecektir. bu telgrafn saati vsul bildirilecektir. Kolordu ku mandanlar ve vilyete ve mstakil livalara tebli olunmutur, 19/Mart/1336 Heyeti Temsiliye Namana M . Keml Tehir edilemez: .
15. Kolordu Kmgxf&n!ma

e
ntihabat hakknda icra edilen 19/3/1336 tarihli tebligata zeyildir. Mntehibi ganilerin merkezi livaya celbi tehirat ve mkilt mucib olacan dan bahisle intihabatm kaza merkezlerinde icra hakknda baz makamattan teklifat vuku bulmaktadr. Meclisin srati mmkine ile itimai icab ettiinden bu teklif na zar dikkate alnm ve mntehibi sanierin celbi mucibi tehir olacak livalar intiha batn kazalarda icrasna bir beis grlmemitir. Bu takdirde hususat tiye na zar dikkate alnmaldr: 1 Bir livan-.n muhtelif kazalarnda ayn gnde ve kaza heyeti idaresine bele diye meclisi, mdafaai hukuk zlar ve mntehibi sanilerden mrekkep heyet tara fndan icray intihab, 2 Btn liva namna be za intihab olunacandan kazalarca intihab oluna cak zevatn bakalar telgrafla merkezi livaya verilerek tasnifi rnn liva merkezle rinde meclisi idare, belediye mecalisi, mdafaai hukuk zlan ve merkezi livada mevcut mntehibi sanilerden mrekkep heyet huzurunda intihabat hakkmdaki tali matn sekizinci maddesi fkrai ahiresi mucibince icras, 3 ntihabat kazalarda yaplacak livalardan intihab olunacak zevata ait maz batalarn dahi dokuzuncu madde mucibince ihsan. Heyeti Temsiliye Namna , M . Keml
Hkmeti malalliyelere muktezi muavenetin yaplmasn ktaatma emrettim. 18/Mart ve mteakibi gnlerde her tarafta halk mitingler yapt, stanbul vakay faciasnn hukuku medeniye ve insaniyeye mugayir ol duundan protesto etti ve stanbulda Felemenk, svire, Danimarka, s panya, sve, Norve ve Antalyada talya mmessilleri vastasile hkmat mezkre Hariciye Nezaretlerile Meclisi Mill riyasetlerine telgrafla yazld. Heyeti Temsiliyeden bildirilen beyannameyi binlerce bastrttm, Elviyei Slseye, Kafkasyaya, rana her tarafa gnderttim. Mmtakama da tevzi ettirdim.
Aem-i slma Beyanname Hilfeti mukaddesi islmiyenin makarr ls olan stanbulda Meclisi Mebu san ve bilcmle messeset resmiye ve askeriyeye vaz yed olunmak suretiyle res men ve cebren igal edilmitir. Bu tecavz saltanat Osmaniyden ziyade makam hi lfeti, hrriyet ve istiklllerinin i&tinadgh yegnesi gren btn lem-i slama racidir. Asya ve Afrikada Peygamberpesendane bir ulviyetle hrriyet ve istikll mcahedesinde devam eden Ehli slmn kuvay maneviyesini krmak iin son tedbir olarak tilf Devltleri tarafndan tevessl olunan bu hareket, Hilfet makamn taht esarete alarak bin yz tnedenberi payidar olan ve mebbeden masunu zavl ka lacana phe bulunmayan hrriyeti slmiyeyi hedef ittihaz etmektedir. Msrn on bine bali olan heday muazzezesine, Suriye ve Irakn binlerce fedakr evld muhteremesine, imal Kafkasyann, Trkistann, Efganistann, rann, Hind, in velha sl btn Afrikann ve btn arkn bu gn azm bir heyecan ve derin bir emeli istihlas ile titreyen efkr mterekesine havale edilmi olan bu darbei tahkir ve teca vzn dmanlar tarafmdan tahmin edildii vehile maneviyat haleldar etmek deil belki btn iddetiyle mucizeler gsterecek bir kabiliyeti inkiafiyeye mazhar eylemek neticesini tevlid edeceine phemiz yoktur. Osmanl kuvvayi milliyesi Hilfat ve saltanatn urad mteselsil suikasdlarm balad gndenberi devam eden samim vahdet ve tesand iinde vaziyeti btn vahametine ramen azim ve metanetle telkki etmekte ve bu son ehli salib muhacematna kar btn slmi yet, cihann hissiyat mterekesi mukametine emin olmaktan mtevellit bir hissi mzaheretle azim ve imanm mil olduu mcahedede inayet ve muvaffakiyat ilhiyeye mazhar olacana itimad eylemektedir. Kurunu vustanm valyeliklerinden bu gnn ittifak itilfiyelerine kadar meum bir teselsl gaddarane ile tevali ey leyen ehli saiib akradnm bu son ameiei sefilesi slmiyetin nuru irfan ve istiklline ve Hilfetin tarsin ettii uhuvveti mukaddeseye merbut olan btn mslman kar delerimizin vicdannda da ayni hissi mukavemeti ve ayn vazifei galeyan ve kayam uyandracandan emin olarak Cenab Hakkn mcahedat mukaddesemizde cmle mize tevfikat ilhiyesini terfik etmesini ve ruhaniyeti Peygamberiyeye istinad eden tekilt mttehidemize muin olmasn niyaz eyleriz. Mdafaai Hukuk Heyeti Temsiliyesi Namna Mustaia Kemal
Garptaki vaziyeti ve lzumsuz yere tahribat yaplmamam yazm tm. Cevap geldi. < .
15. Kolordu Kurnandan! t tna C. 17/Mart'/1336 ~
1 ^17/Mart akam stihkm mfrezesi de dahil olduu halde 150 kiilik bir mfrezemiz Lefkeye muvasalat edip bugn alessabah Geyve Boazna hareket et mitir. Vazifesi Geyve Boazndaki mhim tnel ve kprleri tahrib etmek, Geyveyi igal ederek Dersaadetten sonra Anadolu telgraf hututunun santraln tekil eden mevkii mezkru igal ederek Anadolu muhaberatm Geyve zerinden temin etmek ve tahribat mahallerini mdafaa etmek ve Geyve Boaznn esasl bir surette m* dafaasn temin edecek olan kuvvayi milliyeyi cem ve tahid etmekten ibarettir, Adapazanndan da bir nizamiye kuvvetinin Geyveye gnderilmesi 7. Frkaka kuman danlna tebli edilmitir. Geyve Boaznn yarn akama kadar arzumuz dahilinde igal edileceini tahmin etmekteyiz.^ 2 Eskiehirde kalm olan 350 muharip ve 16 otomatik tfek ve 2 bomba to pundan ibaret ngiliz mfrezesinin silhlar alnp mendfer istasyonu ve hattna vaziyet etmek ve Eskiehire tamamen hkim olabilmek iin icra edilen tahidat bu akama kadar hitam bulmak zeredir. Ve teebbsata bu geceden itibaren balan lacaktr. Elyevm Eskiehirde 250 muharip ve 4 makinal tfekten ibaret bir niza miye taburu olup mahallinde de 200 kadar kuvvayi milliye cem edilmitir. Sivrihisardaki Nizamiye taouru da dn sabah Eskiehre tahrik edilmitir. Bu sabahki trenle Kaymakam Mahmut Bey iki kudretli, iki makinaltfek ve 211 muharip pi yade ile Eskiehire hareket etti. Saat 4 sonrada Sankye muvasalat ettiine dair ha ber alnmtr. Bu istasyon Eskiehirden sonra Ankaraya doru ikinci istasyondur. 3 Afyonkarahisarndaki ngiliz kuvvetlerinin pln mucibince silhlarnn alnmas yeniden yazlmtr. Bugn Afyondan alnan malmattan ngilizlerin ora daki mevcut kuvvetlerini vagonlara irkp ettii anlalmtr. Bunlarn Eskiehire hareketi halinde Afyon ile Eskiehir arasnda tahribat yaplmas tebli edilmitir. 4 tehan ile Ulukla arasnda 15 metre tulnde bir mendfer kprs tahrib edildii gibi Ulukla cenubunda da 125 metre tulnde bir tnelin tahrib ihzarat ikml edilmitir. 5 1 Geyve Boaz Eskiehir ve Uiukladaki icraat ve teebbsat pln mucibin ce icra edilmekte olup imdiye kadar da gayr msait bir ahval zuhur etmemitir efendim.. Mustafa Kem l
Heyeti Temsdliyenin 19 ve 20 mart tarihli telgraflarnda bil dirili liyor : Rauf ve Vasf Beyleri ngilizlerin Meclisi Mebusandan cebren al dklar ve Harbiye Nazn esi)ak Ceml Paa (sparta mebusu), Gz ta bibi Esad, Ayandan rlcs Mahmut, sabk Erkamharbiye Reisi Cevat Paalar vesair bas zatlar da tevkif ettikleri (1).
(1) Meclisi ngilizlerit nasl bastklar ve Meclisin ne yapt hakknda vakada bulunan mebuslardan sonralar yle dinledim: ngilizler Rza Paa kabinesini tazyik ediyorlar ki Anadolu harektna itirak edenlere as densin. Rza Paa kabul etmiyor, sonra gelen Salih Paa kabinesi de kabul etmiyor. Bunun zerine 16/Mart Vakas hdis oluyor. ngilizler Meclisten Rauf ve Kara Vasf Beyi alyorlar. Tes lim olmamak hakknda baz fikirler de dermeyan olunuyorsa da neticede cebren al dklarna dair ngilizlerden senet alnarak teslim oluyorlar. Ertesi gn Edirne meb' uslarndan eref ve Faik Beyler ve stanbul mebusu Numan Efendi de ayn tarzda alnyor. Cellettin Arif Beyi de aryorlarsa da kam bulunuyor. Yazhanesinde de
stanbul hakknda malmat olduundan aynen her iki telgraf da yazyorum:

18/3/1336 tarihine kadar stanbul hakknda alnabilen malmat bervechiti tamim olunur: 1 ngilizler Sivas mebuslanndan Rauf ve Vasf Beylerin meclisi mebusan iinde cebren alarak gtrmlerdir. Mebuslar meclisi terk edip dalmlar ve va ziyeti hazra karsnda ipkay vazife mmkn olamayacan hkmete bildirmiler dir. Harbiye Nazr sabk sparta mebusu Ceml, Ayandan ksulu Mahmut, aryorlar, bulamyorlar. Baz mebuslar meclisin dalmasn teklif ediyor. Erzurum mebusu Ziya Bey itirazla diyor ki: Halk bizi ya Maltaya ya baltaya diye gnderdi. Dalmyalm, ngilizler bizi sng ile datsn. Bu zatn Erzurum mftsne yazd mektupta meclise bir taarruz olmad, ittihadc grlts olduu, stanbulda dei mi bir ey bulunmadm, meclisin stanbulda devam lzumunu bildiriyordu. Bu mektup ele geerek Ankara meclisi millisine gnderildi ve bu adamn mebusluu iskat olundu. Meclisin ekseriyeti gu karar veriyor: Mzkerat umumiye tatil olunsun, encmenlerde ilere devam olunsun. ngilizleri protesto ederek dveli mtemeddineye ibl edelim. Meclisin karar ayana bildiriliyor. Ayanda Vasfi Molla itiraz ediyor. Bilhassa Rza Tevfik de itirazla: dveli muazzama bir ka caniyi ald, bunda meclise taarruz yoktur! Meclis hakszdr, protestolar da hakszdr/ di yor. rksulu Rza Paa diyor ki: Mahmut Paay da ngilizler haksz ald. Bu .zat namuslu bir zattr. Kurtarlmas iin tegebbsatta bulununuz.. Rza Tevfik ce vap veriyor: O da sebebsiz alnmad. O da ittihadclardan olduundan alnd. R za Paa diyor ki: ttihadcar Mahmut Paay Harbi Umumiye itirk etmediin den dolay Kprde bana ta vurmulard, srf tezviratla alnd diyor. (Milletin ayannn mzakere ve karan tarihimiz in ne byk indir) Ferit Paa kabinesi bu mzakerenin ferdasnda i bana geliyor ve Kuvvayi Milliye aleyhine hatt h myun nerediliyor. Hatt hmyunun hlsas: Harekt milliye fesad ocadr. tirk edenler imha olunacaktr bir de fetva karlarak hkm idam da eriate uyduruluyor! ki reis vekili Abdlaziz Mecdi ve Hseyin Kzm Beyler Ferit Pa aya tebrike gidiyorlar. Ferit Paa meclisten unlar anlamak istiyor: (1) Anadoluda bir meclis toplanyormu, bu hususta meclisin fikri nedir? ( 2) eraiti sulhiye ajr gelecei anlalyor. Banu tasdik edip etmeyecei? (3) Hatt hmyun ve fetva hakknda meclisin ihtisasat nedir? Reis vekilleri bu sualleri meclis diye toplanan kmeye soruyor. Erzurum meb usu Ziya Bey diyor: ( 1) stanbul meclisi asildir. ntihabla gelmitir. Anadoludakiler hdis olan vaziyet zerine toplanp anlaacaklar, bir karar verecekler, bundan bir ey lzm gelmez. ( 2 ) eraiti sulhiye bilinmeden evvel sz sylemek abestir. Bu da mevzuu bahis olamaz. (3) Harekt milliyeye itirk edenlere si demeye gelince ark vilyetleri halk memleketlerinin istihls iin olduundan bunlara si denemez. zmir meb'uslanndan biri de kendi mmtakas halkn mdafaa ediyor. Kthya meb usu Rasih Efendi diyor ki: Hkmetin aczi evlerimizde rahat yatrmyordu. Kuvvay Milliye bize emniyet verdi. Biz de bu harekete itirk edenlere si diyemeyiz. Meclis de umum kararn byle veriyor. Ferit Paaya ibl olunmak isteniyor. Fakat Ferit Paa saraya gittiinden bulamyorlar. Heyeti vkel ise meclisin feshi ni kararlatrm. Akamdan merkez kumandan Mustafa Natk Paa meclisin mu hafzlarn deitirmi. Ertesi gn Polis mdr ile birlikte gelerek mevcut bir ka mebusa demi ki: Meclis kapand, buyurun!... Herkes ktktan sonra kapy kapa tp anahtarlar alp gitmi!... erefsiz adamlar!... Halbuki bu meclise kilit vurulur ken mill hkmet Ankarada tulu ediyordu...
sabk Erkmharbiyei Umumiye Reisi Cevat, stanbuldaki Mill Kongre Reisi Esad Paalarla Edirne mebuslarndan Eref ve Faik Beyler ve stanbul mebusu Numan, ve Mevkii Mstahkem Kumandam Miralay evket Bey mevkufin tneyanda bu lunmaktadrlar. Tevkifata devam olunmaktadr. stanbuldan Anadoluya seyahate ancak ngiliz pasaportu ile msaade olunmaktadr. 2 ngilizlerin stanbul'a igali gerek stanbul ve gerek mlhakat ahalisi ta rafndan istihfaf ile karlanmtr. ngilizlerin gstermi olduklar tel ve byk caddelerin aznda kprnn etrafnda yksek mebaninin zerlerinde top, mitralyz msellh efrad ikamesi ve sefaini harbiyenin toplarn stanbula evirmek suretile aldklan tertibat pek gln grlmtr. Ahalii msimeden haini vatan olanlar dan gayrsnda kuvvei maneviyeleri pek yksekten Anadoluya rapt kalp ile atiye muntazrdrlar. 3 17/3/1336 de hrriyet ve itilf frkas Sadk Beyin riyasetinde itima ile ehr altm Ingiliz liras maala baz kesan Anadoluya iknaa memur etmek karart vermilerdir. 4 Bata ngilizler olmak zere itilf devletlerinin btn medeniyet ve insani yet esasat mukaddesesini ve harekt vakialarndan dolay kariben izhar nedamet edeceklerine phe edilmemelidir. Tevfiki lhidir. 5 Bu tamim, bilcmle kolordulara, vilyetlere, mstakil livalara ve bilcmle Mdafaai Hukuk, Anadolu Kadnlar Cemiyetlerine, Belediye riyasetlerine yazlmtr. Heyeti Temsiliye Namna Mustafa Kem l
15, Kolordu Kumandanlna 19/20 - 3 - 1335 akamna kadar stanbuldan alnan yeni malmat bervechit arz edilir: 1 Aydndan rksulu Mahmut Paa ile Mill Kongre Reisi Esad Paa ve refikas darb edilerek alndklar ve Cevat Paa e Mahmut Paann kelepelerle sevk edildikleri, zmir mebusu Tahsin Beyin ve sparta mebusu Ceml Paann ya tak odalarmdan ve refikalar yanndan cebren alladklar, Meclisi Meb'usan Reisi Cellettin Arif B eyi tevkif etmek istem ilerse de marnileyhin ihtifa eyledii bildirilmitir. 2 Istanbulda cebren kaplar krlarak evlere duhul ediyorlar. Ayandan Aptlkadir Efendinin ngiliz tarafndan bu hafta zarfnda Krdistana gnderilecei an lalmtr. Alkadaramn nazar dikkati celb olunur. 3 ngiiiz polislerine ehas gstermek iin plnclar refakat ediyor. 4 Vakada stanbuldaki btn ktaatn eslhs alnacak, efrad haric bir ma halde esiri harp olarak zabitan da ayn vaziyette bulundurulacaktr. 5 19/3/1335 da sabk Samsun ve havalisi kumandan Mirliva Refet Paa da Dersaadette ngiliz tarafndan tevkif edilmitir. 6 Almanyada asker bir ihtill neticesinde Petrih ve Kap vesaire hkmeti ele aldlar. 7 Bulgar Reisi nuzzan garb Trakyann Yunanistana terkinden dolay sferaya bir ltimatom verdi ve fena akibetlere intizar edilmesini syledi. 8 Batumda Cemiyeti Hayriyei slmiye ile bolevik kulb mttehiden a1yorlar. bu malmatn kylere kadar isali bilcmle cemiyetten rica olunur. Mustafa Kem l
20/Martta Heyeti Temsiliyeden gelen ifrede pek mhim olarak iki Srp ve iki Romen frkasnn Anadolu harektna tahsis olunduu mevsukan bildirildi. Ben buna inanmadm. Bolevikler Runanya hududunda iken buna nasl inanlr. Bu husustaki ifreleri srasie yazyorum :
Tehiri caiz deildir. 15. Kolordu Kumandanlna 19/20 - 3 - 1336 akamna kadar ak tamim muhteviyatndan maada mevsuk malmat bervechiti maruzdur:
1 17 lokomotif Rumeliden Haydarpaaya karlm,
Ankara: 19/3/2336
2 Srp ile iki Romen frkas Anadolu harektna tahsis edilmi. 3 zmir Yanan kuvvas krk bin kii ile takviye edilmi, 4 Hkmeti iskat ile muhalif bir hkmetle tevkifat ve icraatm terid n gilizlerin emelidir. 5 Buradaki Franszlar ngilizlerin nmayikrane hareketinden mteessirdir. 6 Posta ve telgraf elan taht igal ve murakabededir. 7 Sizin mmknse ngilizlerden bir ka rehin zabit almanz lzmdr. 8 Bir ngiliz heyetinin, o tarafa gelmesi muhtemeldir. 9 Bandrma ile irtibat vardr. 10 24 mebusla Halide Edip Hanm yoldadr.
Heyeti. Temsiliye Namma

M . Kem l
Cevabm:
Heyeti Temmyeys
C. 19/3/1336 ifreye: ' 1 Mevsuk bir menbaa atfen iar buyurulan malmat srasnda iki Srp ve iki Rumen frkasnn Anadolu harektna tahsis edilmi olduu bildirilmektedir. Besarabya hududuna dayanan ve buradan da Romanya hududuna tevecch edecek bolevik taarruzlarnn ve B lgaristandaki boleviklik cereyannn, tevlid ede cei tehlikelere kar Romanya Srbisandan ikier frkann Anadoluya celb ve tah sisi halikndaki malmatn shhati tasavvur ve kabul buyuruluyor mu ve bu frka lar halen nerede imi ve kim grm. 2 M zkr ifrenin yedinci maddesine ngilizlerden bir ka rehin zabit sim* mas emir buyurulmaktadr. Kolordu mmtakasmda Erzurumdaki ngiliz kaymaka m eslhadan tecrid edilmi ve taht tarassuda alnmtr. Ve her zaman elimizdedir. Trabzondaki ngiliz mmessiline ve Yunan Salibi Ahmer ehasna ise sahilin husu siyeti ahvali itibarile bir ey yaplmam ve tatbik edilecek sureti muamele tilf mensubini hakknda dier mmessillere de yaplan muamele hakkndaki iar dev letlerine talik olunmutur. 3 Keza ifrenin 8 . Maddesinde aynen bir ngiliz heyetinin o tarafa gelmesi muhtemeldir tarznda bir malmat verilmekte ise de mezkr heyetin nereye ne su retle ve nereden gelecei anlalmamtr. zah buyuriimssn istirham eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Mukabil cevap:
15. Kolordu Kumendsalma

1 Anadolu harekt iin iki Srp, iki Romen frkasnn tahsis olunacaa hak kmdaki havadis menba bize stanbul hakknda Kartal telgrafhanesi vastas le malmat ve stanbulun tekiltmzca sayam itimad olan zevattr. Bunlar bu hava disi dier haberler meyamnda ve stanbul muhitinden almlardr. Mahiyeti gayrt resm olduu gibi bizce de itimad kafiye lyk ad olunmamtr. 2 Bir ngiliz heyetinin buraya gelecei hakkmdaki haberin menba ve ma hiyeti ayndr. Mahza zatiilerince de malm olmak zere aynen arz edilmiti.
Heyeti Temsiliye Namna Af. Kem l
^ 20 de Trabzondan aldm malmatta: ngiliz bandral iki mhim mat ykl vapur Novorosiskiye karlmak zere gitmi iken bolevik lerin geliri zabtetmek zere, olduunu grdklerinden Batuma gelmiler ve mhimmat Ermenilere teslim etmilerdir. Grcler bunu ngiMs va lisine protesto ile mtemadiyen Ermenilere mhimmat getirildiinden ikyet etmi, Yapacak imik bir eyimiz yok, inaallah btn bu mhimmat Ermeniler elinden alacamza kanaatim tamdr. Heyeti Temsiliyede 20 ve 21 de gelen malmatta: stanbuldan .24 mebusun. daha firar edip yolda olduklar, mevkuflu meyamnda bir ok tccarlarn ve ehzadelerden Aptlhalim ve mer Efendilerin de bulunduu, ecnebi matbuat stanbulun igalinden dolay ingilizlere hcum ettii, stanbuldaki ktaattan ve depolardaki silhlardan srg kollarn ngilizlerin toplad, geceleri Harbiye Nezaretindeki ngiliz efrad teye beriye si lh atyorlar ve civar Trk ktaat kendilerine attndan mukabelede bulunduklarm iaa ediyorlar, stanbulun harile telgraf ve posta muha berat men edilmitir. Alman ihtilli devam ediyor. ^ stanbuldan yalnz Payam Sabah gazetesi harice karyormu. 19 tarihlisinin metni Trabzondan bildiriliyor: Istanbulda hi bir ey olmam, kabine vazifesinde berdevam imi, herkes igile, gcile megul m, iitilen eyler esasszm, Erkm Harbiyei Umumiye Reisi evket Turgut Paa ve Reisi Sani Kasm Paalar 18/martta Harbiye Nazr nezdinde itima e mzakerede bulunmular, muamelt askeriye ile itigal eden uabattan maada! levazm ve muhasebat gibi dairelerde ifay va zife olunuyormu. Orient News gazetesinden naklen: gal keyfiyeti eraiti sulhiyenin kabul ve tatbiki iin muvakkat imi. Anadoluda hk meti hie sayan bir idare teesss etmi, Meclisi Mebusana kendi intihapgerdelerini gndermi, sadrazam skat etmi, itilf kuvvetlerine kar koyuyormu, Ermenileri katliam ediyormu, boieviklerle mnase^ batta bulunuyorlarm... Bu sebeblerden dolay Kuvvayi Milliye tarafn dan evrilen entrikalarn beyhudeliinden Trkler kanaat getirinceye
kadar igal devan edecekmi.) gibi hainane neriyat var. Tabi gazete ler saMlde imha olunmaktadr. Vapurlarda tek islm yolcu yoktur. Ge lenler hep hristiyandr! stanbuiun igalinden evvel Ravlinson beni hi olmazsa Arasa kadar olan mmtakay ve Soanl dalarn igal iin te vik ediyordu. Byle bir hareket yaplsa idi stanbul igali cihana meru gsterilebilecei gibi Ermeniierin islmlann katliam iin de meru bir sebeb bulacaklarm! Netekim biz bunu yapmamakla beraber Ermeniler stanbul igalile beraber ciiretlerini daha ziyade arttrdlar. ngilizler de igale takaddm eden gnlerde Her tarafta Ermeniler katliam olu nuyor diye her vasta ile cihana propagandaya balamlardr. Bunu gzel bir perde addile slmlara katliam balad. Ermeni Cumhuriyetinin asker kumandanlna tarafmdan ihtarname yazlmasn Heyeti Tem siliyeden de dveli mtemeddineye protesto yazmasn muvafk buldum. Metinlerini Heyeti Temsiliyeye bildirdim. Muvafk grld ve yapld. Ermenilere yazdm mektup: ,
Erzurum: 22/Mart/1336 Erivan Erm&ni Cumhuriyeti Asker Kumandanlna Ermeni hkmeti dahilinde kalan islm ahaliye tedenberi yaplan mezalim ve kital gayet sahih malmat ile tevsik edilmi ve bu mezalimin Ermeniler tarafndan yapld Erzurumdaki ngiliz Mmessili Kaymakam Mister Ravlinsonun mahedat ve ifadat ile de teyid eylemi ve evld ve ayalini, can ve maln zayi ederek a ve perian bir surette bize iltica eden binlerce muhacirleri Amerikann Ceneral Harfoord Heyeti dahi grm ve mezalimin ahidi olmutur. Ve hatt ktaat ve ahali mizin gz nnde bile bir ok islm kyleri top ve makinal tfeklerle mcehhez Ermeni ktaat askeriyesi tarafndan tahrib ve imha olunmutur. bu harekta ni hayet verilecei mit edilmi iken maatteessf 1336 - 1920 senesi ubat iptidasndanberi bilhassa uragel, Akpazar, Zarad ve ldr mntakasndaki ahal islmiye ye yaplan mezalim daha ziyade artmtr. Mezkr mntakada 28 pare islm ky nn tahrib ve iki bini mtecaviz nfusun katil ve bir ok eya ve hayvanatnn gasp edildiini ve gen islm kadnlarnn alnp Karsa ve Gmrye gtrld ve ky lerden kaabilen yzlerce kadn, oluk ocuun da dalarda dvlp ldrldkleri ve slamlarn mal, can, rz ve namuslarna yaplan bu tecavzn hl devam et mekte olduu mevsuken haber alnmaktadr. Din kardelerine yaplan bu enaat ve fecayii iiten btn mslman ahali ve efrad askeriye ve bilhassa akraba ve kariyelerinden bir ou idareniz altndaki mahallerde bulunan aair halk fevkalde ga leyan ve heyecana gelmitir. Ahiren kumandanlarnzn ve memurlarnzn imzalarile hudut haricinde teye beriye atlan ve gnderilen ve gya kltlerle Ermenilerin iti lf ettiklerine ve aynca bir Krdistan hkmeti tekil edildiine, Van, Bitlis, Erzu rum ve Trabzonun Ermenilere verildiine dair olan ve unsuru islm arasna tefrika ve nifak sokmak mahiyetinde bulunan beyannameler erif Paa ve emsali gibi vic dann dman paralarna satm olan vatan haini kimselerin hi bir hakk vekleti haiz olmad krtler namna sz syleyemeyecei ve krtlerin hi bir suretle camiai Osmaniyeden ayrlmayacaklar btn krtler tarafndan her tarafa ve bilhassa ti lf hkmetlerine mteaddit defalar iln ve erif Paa ve emsali telin edilmi bu lunduundan byk bir hiddet ve nefretle karlanm ve bu hallerde mevcut olan
heyecan ve galeyan tedit eylemitir. Ermenilerin yapmakta olduklar mezalim dolaysiyle efkr umumiyei istmiyede hasl olan galeyan ve heyecann teskin ve tat-* mini iin mezalim ve kitale nihayet verdirilmesini ve islmlardan alnan eya vesairenin iade ve zararlarn tazmin ettirilmesi ve islmlarm rz ve namus ve can ve mai her trl hukuklarnn muhafaza altna alnmas Ermeni hkmetine tevecch eden bir vazifedir. Her millet gibi Ermeni milletinin de hakk hayat ve istiklli idareye malikiyeti en zayf ve tehlikede bulunduumuz br zamanda bile hkmet ve mille timizce temin edilmiti. ki sene evvel Erzurumun istihlsm mteakip harektta k taatmla oralarda bulunurken mevcudiyeti miiliyeiii.se kar gsterdiim adil ve ef kat hatrlarnzda olacandan bu vesayay halisanemin de samimiyetle telkki bu yurulacam mit eder, hrmetlerimi takdim eylerim. 15. 'Kolordu Kumandan Mirliva . Kzm Karabekir Dveli Mtesnoddin&ye protesto Tohumluk istemek, vergi tarh etmek, silh toplamak gibi bahanelerle teden beri Ermeni zulm ve ikencesine maruz kalan ark hududumuz haricindeki ahalii islmye son ubat ay zarfnda Ermeni frka kumandanlar tarafndan sevk ve idare edilen sunufu muhtelifeden mrekkep mteaddit mfrezelerin taarruzlar karsnda br ok kurban vermi ve Kars vilyetine tbi ldr, Zarsa t, uragel, Akbaba kaza larnda isimleri mazbut krk islm ky kamilen tahrip ve imha olunmutur. Bu kylerin biare halkndan iki binden ziyade islm nfusu pek feci ekilde katlolunmutur. Katliama urayan islmlarm eyas, Kars pazarlarnda satlmtr. Hemen her gn kemli teessrle haber almakta olduumuz Ermeni zulm ve kitaline yeni bir ilve olmak zere Ardubad, Ahur, Civa, Vedi mmtakalarmdaki ahalii islmiyeye kar Ermeniler 19 marttan itibaren taarruz balamlardr. Ayrca Oltu havalisine kar da yeni bir tarruza Hazrlandklar mevsuken haber alnmtr. Bu harekt ke mli iddetle protesto ettiimizin ve bu tecavzlerin n alnmazsa pek byk fecayi zuhuruna ahit olacann mensup olduumuz hkmata sratle ibln rica ve takdimi ihtiramat eyleriz. Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi Namna Mustafa Kem l s
i i
20, 21, 22 de muhtelif ifrelerle Heyeti Temsiiiyeye yazdm: Garp vilyetlerinde garbe tevecch edecek byiik kuvvetleri iaeye imkn olabilecek zeriyat yaptrlmas, smendferler iin kmr mmkn olma yan yerlerde odun idharie mlim bir zamanda nakliyatn sekteye ura mamas, menabii milliyeye derhal vasiyetle Meclisi Milimin ilk rizakeresi iin bu hususta hazrlkta bulunulmas. Hesabm ilkbaharda Ermeni harektm ikml've yazn nihayet sonbaharda garktan garbe iki kolordu ile muhtelif airet ve svari alaylar gndermektir. Heyeti Temsiye iae hususunda vilyetlere yazdn bildirdi. 21 de 20. Kolordunrn verdii malmata nazaran: Kuvvayi Milliyenin tazyikiie ngiliz ktaat Eskiehri tahliye ederek zmite ekilmi. Heyeti Temsiliyeden bildirilci: Edirne mebusu Eref ve Faik Beyler, stanbul mebusu Numan
J l ' / ''3 . .
Efendi, zmir meusu Tahsin Beylerin tevkif olunduklar, stanbulda ngiliz tazyikat devamda, Ayandan Seyit Aptlkadir ngilizler tarafn dan Kr distana gnderildiinden Kolorduca tedbir ittihaz, Almanyada asker Mr ihtill neticesi Petrih. ve Kapn hkmeti ele aldklar. Elviyei Siseen gelen haberlerde Ermenilerin Nahcivan mmtakasmda Byk Vedi, Ordufead, Civa, Ahri ve Karsa tbi ldr, Akbaba, uragel ve Zarad kasalarnda islmlara tatbik olunan mezalimin Oltu'ya da tevec ch edecei anlald. Oltunun tekiltn tetkik ve takviye etmek ve Kars civarndaki slmlara emniyet ve itimad bahederek kuvvei mane viye! erii ykseltmek ve cab ederse Oltuya gnderilecek kuvvetlerle bunlara, muavenet edilmesini temin iin S. Frka Kumandan Halit Beyi 21 de Oltuya gnderdim- Sark hareketi iin kt zerindeki hazrlkla rmz vaktiie yapmtk. imdi ihtiyat zabitlerinin tyinini, muhaberatn tanzimi, iae ve hastane hususlarn tanzimle itigal ediyoruz. Sahilleri mizin an igaline kar da her ey yapld. Trabzon Ingiliz mmessili Giresunda Belediye reisi Topal Osman Aann hristiyanlar katledecei haberini aldndan Vali Hamit Bey ngiliz torpitcsile Trabzondan Giresuna 18 de gitmi Osman Aa da Trabzona gelerek ahali yed dinde be bin tfek var, bir emir var m diye frkaya mracaatta bulun mu. cabnda istifade edeceimizi, hristiy ani arla ho geinmesini tenbih ederek Osman Aay (1) Giresuna gnderttim. Valiye de bir daha dman vesaite seyahat etmemesi lzumunu yazdm, Heyeti Temsili yeye de bildirdim. (Gerek bu hususa ve gerekse Trabzon dntihabat suitesir yapyor diyerek tehiratta bulunan Vali Hamit Bey iin Heyeti Temsiliye ile hayli muhabereler cereyan etti. Erzurum, Van valileri, Er zincan mutasarrf haklarnda dahi ikyat ve istihbarat neticesi Heye ti Temsiliye ile vakit vakit muhabereler olmutur. Yalnz Van valisi Mithat Bey hakknda seksen muhaberelik bir dosya vardr). Trabzonda vali beyin kumandana tesirsle emir verdiime ramen sahildeki cephane nakliyatnn muvafk olmayacan frka bana ylece yazyor:
28/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna Trabzon cephaneliinde mevcut mhimmatmzn nakli hakkmda dn de 19/Martta vali beyin mtalaas soruldu. Cephanenin nakli Trabzonu igale vesile olaca ihtimaline ve tarafmzdan na be mevsim byle bir vesilenin ihdas Trabzon halknda da igal felketlerine tarafmzdan sebebiyet verilmi gibi bir fikir hasl edecei ve binnetice Trabzondaki hububatn da elden kaca cihetle igalin bir emri vaki ekline girecei hissedilir edilmez nakil etmek zere imdilik cephanelie ( 1) Ermeni harektnda Karsa Giresundan bir gnll taburu celb ettim. M sademelere yetiemediler. Sonra hu taburu Garbe gnderdim. Mustafa Keml Paa nn muhafz taburu olup Ttabzon Mebusu Ali kr Beyin katli hdisesi neticesin de ankaya msademesinde maktul den Osman Aadr.
dokunulmamas vali beyle birlikte muvafk grlmtr. Emir ve iradei devletleri maruzdur. 3. Frka Kumandan Rt
:
Kumandanla ve vilyete yazdm tidedir. zmir ve stanbul i galleri daha dnk mesele iken Vali beyin dncesi Kumandann da ona uymas hayret!
Trabzon Vilyetine 3. Frka Kumandanlna
r
C. 20/3/1336 ifreye ngilizlerin. Istanbulda yapm olduklar muamele ma lmdur. Cephane ve silhlarmzn da bunlarn yeddi gasbma gememesi iin yapla cak bir tedbir ve hareketin igale vesile olamayaca phesizdir. Dmanlarmz hakkmzda nasl bir pln certip etmiler ise bunu sras geldike tatbik edecekleri bu gibi vekayiin bunu tadil ve tesri edeyecei tabiidir. zmir ve Istanbulda urandan akbet ve felkete duar olmamak ve elimiz kolumuz bal bir vaziyette bulunma mak iin gayet mteyakkz ve tedbirli bulunmaklmz lzmdr. stanbula mte addit defalar maruzatta bulunduum vehile deerli ve kymetli zevat ve malzeme bir suretle harice karlm olsa di bir ok ricalimizin elleri balanarak ngilizlere teslim edilmemi ve Anadolu da bunlarn zek ve hizmetinden mahrum braklmam olurdu. Binaenaleyh erzak ve malzemei sairenin nakli tesri edilmekle beraber cepha nelerin de bir an evvel emin bir mahalle nakli temin edilmeli ve hi bir suretle teeh hre uratlmamaldr. galin vaktinden evvel haber alnmas veya his edilmesi mmkn deildir. An olarak yaplacak byle bir harekette hi bir gey yaplamaz. Halk vaziyeti iyi muhakeme edemeyecei iin igali cephanelerin kaldrlmas vesaire gibi eylere atf edebilir. Bunun iin de halkn lzm gibi tenvir ve irad edilmesi lzmdr. Ciheti askeriyece bir tedbiri ihtiyat olmak zere kasa ve mhim evrakn Trabzon haricine naklini teklif eylemitim. Byle bir tedbirin hkmete de ittihaz pek muvafk olur. Sahil her zaman bir tecavz ve igale maruz kalabilir. Bu cihet aazan dikkatte tutuldukta icabnda idarei hkmetin muhtel olmamas ve zmir gibi her eyin dmanlarmz eline gememesi iin byle bir halde sahil hkmetle rinin, ahza skerlerin, telgraf merakizinin nerelerde vazifelerini ifa edecekleri imdi den tyin edilerek harite fena bir tesir brakmayacak surtte baz eylerin de bura lara nakil olunmas mnasip olacan arz eylerim. Cevaben 3. Frka Kumandanl na, Resen Trabzon vilyetine arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir t 1
: : - ;
Hey ''eti Temsiiiyeye de bunu bildirdim.. Cevaben Mutalaat ve icra atma ayn isabettir- Aynen tatbikini 3. Kolordudan da rica ettik. de diler. Hkmet memurlarmzn ou vasiyeti kavrayamyordu. Valiler de bata olduu halde itilfn igalleri tevsi edeceinden, mill hareke tin tehlikesinden korkuyorlard. Sah halk da stanbul vaziyetinden endielenmiler ve ayn halin balarna gelecei korkusuna adni&r. te bu vaziyet Istanbulda meclis ve hkmet baslm, millete hakaretler edilmi, istikllimiz mahvolmu olduu halde mill hkmet tesisine do-
ru atlan admlarsmzm ne byk mkil&tla karlatna ve eer mec lisi meb'usan Istanbulda toplanp bugnk vasiyet tahadds etmeden Anadokda meclisi toplamaya kalksa idik bamza neler geleceine ve imdiye kadarM emeMerimisin de heba olacana tideki muhabereler en beli ahittir 20/Martta 12. Kolordu benden bir mtalaa sordu. if re udur:
. 15. Kolordu Kumandanlna Hey*eti Temsiiiyeye arz edilen mutalaat sureti zirde arz edilmitir. Bu hususta hik olacak mutalaatf al iyelerinin ianm rica ederim. 12. Kolordu Kumandana Fahrettin Heyeti Temsiiiyeye: 1 Afyonkarahisanndaki ngiliz kuvvetleri hakknda tedabiri lzime 23. Frka ittihaz olunmutur. Mezkr mfreze ginle hareket etmeyecektir. unu da arz et mek isterim ki: evvelce tertip edilen pln ancak Yunanllarn zmiri ilhak eylemele rine nazaran idi. Bugnk vaziyet bsbtn bakadr. 2 stanbulun igali zerine tahadds eden, vaziyeti siyasiyenin tavazzuh ve tebellr etmi bir ekli maani henz yoktur. Dahili memlekette bulunan cz' mik tarda ngiliz kuvvetleri bugnk mevcut ve vaziyetlerile bizim iin korkulacak bir mil olamazlar. Bir mddet evvel kuvvetlerini Istanbulda toplamak cihetini takip eden ngilizlerin stanbul meselesini temamen halletmeden dhili memlekete nfuz ve tevsii igal maksadn takip etmelerine imdilik ihtimal vermiyorum. Buradaki Fransz mmessili iftehan kprsnn atldm haber alnca bunu stanbul mendfer hatt zerindeki tahribat takip edeceini ve bunlar itmam edildikten sonra Anadoluda vasi mikyasta anari ve katliam balayacan sylemitir. Tabi ken disine mukabelei lzimde bulunulmusa da byle bir fikir ortaya atlm iken Geyve civarnda tahribata balanmas bu gibi isnadat ve mfteriyata vcut verebilecein den ve stanbulun bu tarz igale lehimize tebeddl muhtemel efkr cihann yeni den aleyhimize iddet) e dnmesi mucip olmasndan endie edilebilir. Bu cihetle kuyvay milliyenin makam mukaddesini leme daha licenabanesinden baka bir gayesi olmadn bir kere daha isbat etmi olmak ve zat devletleri ve menafii liyei vataniyeyi istihsalle matuf mesaii fedakranelerini daha vasi ve umull bir sahada cereyan ettirmek iin tahribattan ve ngilizlerle msademeye sebeb olmaktan sarf nazar buy urulmasim hassaten rica ederim. Hat elde bulunduka ngilizlerin kuvvet sevk etmeleri halinde tahribat lzimenm ifas daima mmkndr. 3 ngilizlerle bab muhasemenin yeniden kad halinde bunlarn zmit ze rinden ilerleyeceklerini zan etmeyorum. Banlar zmirdeki Yunan kuvvetlerini takvi ye ederek oradan ilerlemek isteyeceklrlni daha ziyade muhtemel gryorum ki bu bal bizim iin pek vahim netayie inta eder. 4 Ahalimizin hai gani malmu devletleridir. Bunlara kar daima tazyik ile hareket muhalefeti tezyid ve neticei katiyye annda felketi mucip harekta vesilebah olaca da nazar mtalaya almak ve binaenaleyh sahai siyasette muvaf fakiyetler elde etmek suretile millete midi necat irae etmek zaruridir. S O sebeble heyecan ve asabiyetten, isticalden biltvakki dmanlara kar dah ulv cenapla mteselli bir seciye ve vekar ve sknet ile cereyan ahvali karlamak ve kad muhasemeye sebeb olacak harekttan ictinabla bir taraftan teebbsat Konya: 18/3/1336
asyasiyede devam ve dier taraftan da memleketin her tarafndan murahhaslar da vet edilerek bir kongre akdile bir karan mill istihsal edilmek mnasip olur mta lasnda bulunduum maruzdur.
Cevabm:
*/
Erzurum: 21/3/1336 Kony&da 12. Kolordu Kumandanhma
C. 18/3/1336 No. 814 ifreye:

1 Demiryolunun tahribat baklanda Heyeti Temsiliyeye arz edilen. 20/Mart
tarih ve 82 No. lu mtalaamn bir sureti beray malmat zatlilerine de takdim klnmt. 1 2 ngiliz mfrezelerine gelince: stanbul un igali zerine tahadds eden va ziyet geri mehuldr. Fafctt stanbulun igaline sebeb ve mil olan efkr ve mukarreratn ve bunu takip edecek harektn da daha evvelden mrettep olduu ve bizim ufak tefek msbet veya menfi harektmzn hakkmzda izilmi olan pln tebdil veya tadil edemeyecei de tahakkuk etmitir. Binaenaleyh dahilde bulunan ngiliz ktaatna yaplacak muamelede artk bir mahzur gremiyorum. Bu tedbir sa yesinde ittihaz zarur olan tedabirimizi serbestisin! temin etmi olacaz. Yalrna sevahilde ve ngilizlerin donanmalarile derhal yetiebilecekleri mahallerde vakitsiz igal ve mdahaleye meydan verilmemek iin imdilik bu tedabir msait frsata tehir edilmelidir. 3 Her trl mkltn en son zamana kadar siyaseten halli hususundaki mutalaai lilerine itirk ederim. Fakat bunun iin de makul muhataba ihtiya var dr ki bugn bu muhatablar yoktur. Binaenaleyh kuvvayi milliyenin maksad bir taraftan leme iln edilmekle beraber tedabiri iptidaiyeden ibaret olan harekta de kara ve erge kendilerine mracaat edeceimiz ahaliye de keyfiyetin anlayacaklar vehile her tarafta ifnam edilmesini muvafk gryorum. 4 ngilizlerin. Anadoluya yapmalar muhtemel harektn ciheti istikameti kendi maksad ve plnlarna gre evvelce tertip edilmesi tabi bulunduundan bizim harektmzn onu deitiremeyecei mtalaasnda bulunduumu arz eylerim. 15. Kolordu! Kumandan Kazm Karabekir
mendferierin tahribi hakkndaki mtalaam: Vaktinden, evvel Geyve, Lefke kprleri gibd yaplmas bizim iin belki de gayr mmkn olabilecek lt snaiyenin tahribi bissim iin lzumlu zamanda azm mkilt mucib olacandan vaziyetin inkiafna kadar yalnz iztihzarat yaplmas ve zmite kadar bir ok mahallerde ray kaldrmak vesaire gi bi baz tedahirin yaplmas muvafk olaca Heyeti Temsiliyeye ve al kadar kolordulara yazmtm. 22 de aldm Heyeti Temsiliyenin 21 ta rihli cevabnda Geyve Boazndaki iki kprde ellier kiilik ngtiliz mu hafzlar mevcut olduu gibi stanbul ve zmitten Geyve Boasna 1500 nefer ve mhimmat da geldii laber alndndan Eskigehire bu lunan 700 neferlik ngiliz kuvveti tazyik ve tehdid neticesinde Eskiehirden imale ekildii ve Lefke kprsnn de tahribi 20. Kolorduca sanr grld bildirildi. te cevabmn birinci maddesi bahsettiim
bu mtalaadr. Meseleyi siyaseten hal hususundaki beyanat en mhim dir. Karmzdakiler muhasemeyi amlar ve bizi dinledikleri yok iken siyaseten hal demek mill teebbsten feragatle arz teslimiyet gibi ba langc zillet, mntehas felket olan bir feciadr. ite cevabmda bu hu suslar erhettim. Gnlerin vekayini araya kartrmadan Fahrettin Beyle temadi eden muhabereleri kaydediyorum: 23 de 2i de yazlm u ifre geldi:
15. Kolordu Kumandanlna Konyada: 21/3/1336
Be gndenberi Kolordunun Harbiye Nezaretile muhaberesi lileri muhabere edip edemediinizin i'arm rica ederim.
mnkatidir. Zat-
12. Kolordu Kumandan Fahrettin
stanbul e muhabere! Ba artk lzum ve imkn var mdr? Bu suali kumandan ve erkm harbiyesinin ahsma kar olan itimadlarma atfettim u cevab verdim. Bunda Heyeti Temsiyeyi de hatrlatm oldum:
' 12. Kolordu KumaiKatihtita C. 21/3/1336. tilfn darbesiip dalan hkmet ve meclisi milliden bir eser kalmadn zannediyorum. Ne Nezaretle ne de Istanbulda sair bir yerle muhabere miz yoktur. stanbul hakknda Heyeti Temsiliyenin verdii malmattan baka da malmatmz olmadn arz eylerim, 15. Itolordui Kumandam Kzm Karabekir Ecsurum: 21/M a rt/1336
27 de aldm tideki ifre 12. ve 14. Kolordularn Heyeti Temsiliyeyi tanmayarak stanbul hkmetinden ayrlmayacaklarm gster diinden pek mhimdir. Ankarada Millet Meclisini toplamakla megul iken Heyeti Temsiiiyeye ve millete karg bu iki kolordunun aldklar va ziyet basit foir ey deildir. Keml Paa kulaklarn nlasn! dedim. Bu hal stanbul rezaletinden sonra oluyor; ya daha evvel mill bir hkmet tesisine karar vermek gafletini kabul etseydik acaba halimi ne olacak t? Fahrettin Beyin ifresi:
Konya: 26/3/1336
15. Kolordu Kumandanlna .
Ankarada Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Key'eti Temsiiiyesinin 7/Mrt/1336 tarihli tamiminde stanbuldaki hali fevkaldedesin Anadoluda kavanini Osmaniyenin meriyetini haleldar edemeyecei iar edilmitir. Esasen kanaati .zatiyem de bu merkezdedir. Binaenaleyh kanunca merdim olan Harbiye Nezaretile m
ati
$ i
bir haftadanberi muhabere edemeyince kendime bir mercii kanun bulmak mecburi yetinde kaldm ve bu sebeble taraf: ahaneden mntehap ve mirliva rtbesini haiz ve en kdemli olan 14. Kolordu Kumandam Yusuf zzet Paa Hazretleri e tesisi mu habere ederek kanunen marnileyhin taht emrine girdiimi arz ettim. Cevaben kabul ettiini ve fakat ktaatmn da itaet edip etmeyeceklerini kendilerinden sor maklm emir eylediler. Ktaatdan vaki olan suale cevaben itaat edeceklerini bil dirdiler. Binaenaleyh bugnden itibaren marnileyhin taht emrinde ifay vazife eylemekte olduumu ve bu muamelenin kanundan inhiraf etmemek mesleine sada katten gayn hi bir maksada matuf olmadn arz ederim. 12. Kolordu Kumandan Fahrettin
Bu mhim vaziyeti Heyeti Temsiliyeye yazdm ve Fahrettin Beye de bu mnasebetsizliin sebebini sordum :
Erzurum. 27/3/1336 Mdaiaa H ukuk H eyeti Temsliyesine bulmak mecburiyeti dolaysile 14. Kolordu kumandannn taht emrine girdiini ve mezkr kolordu ku mandam tarafndan da bu hususun tasvib ve kabul edilmi olduunu 23/3/1336 ta rihli ifre ile bildiriyor. Ve bu muamelenin kanundan inhiraf etmemek mesleine sa dakatten gayn hi bir maksada matuf olmadn ilve ediyor ise de nazar dikkati elip olan bu hususu ve Yusuf zzet Paa ile Fahrettin Bey haklarndaki mtalaa ve kanaati samilerinin iar buyurulmasn! istirham eylerim. 15. Kolordu Kumandam K zm Karabekir
1. Kolordu Kumandam Fahrettin Bey bir mercii kanun
v -
Fahrettin Beye cevabm:

Erzurum: 27/3/1336 Kony&da 12. Kolordu Kumandanlna Bandrmada 14. Kolordu Kumandanhmn Zata mahsustur. C. 23/3/1336 No. 853 ifreye. stanbul hakknda imdiye kadar alnan haberlere nazaran orada bir nezaret yoktur. Ve eraiti hazraya nazaran da olamayacaktr. ngilizler stanbulun yakalayabildikleri vatanperver rical ve mebuslann balaya rak tevkif ve bir ksmn yaln ayak firara mecbur ettikleri halde stanbulda me ru bir hkmet teekkl edeceine intizar eylemeyi de beyhude gryorum. Fakat Kafkas dalarna kadar dayanan ve ekserisini slamlarn tekil ettii halaskar ordu larla bir ay sonra irtibatmz muhakkaktr. imdilik vaziyeti hazradan memleketi telhis edecek yegne kuvvetin kolordularn ittihad ve mttehit kolordularn da bir vaziyeti meruada bulunan ve msaraaten bir meclisi fevkaldeyi davet etmi olan Heyeti^ 1 emsiliye vastasile hareket eylemeleri itikadmdaym. Binaenaleyh bu hu sustaki fikrimi aka ve tide ara ediyorum: Muharebede rtbe veya kdemce byk lan bir kolordu kumandannn emrin?
girmek olabilir. Fakat 12. Kolordunun byle mecburiyet ve vaziyette olduunu bil mediimden ve bahusus maiyet ktaatndan ibu yeni merci hakknda fikri itaat so rulmasn bir trl idrk edemediimden teebbs vakiin baka bir sebebi mevcut olduuna ve en ziyade Heyeti Temsiliye ile bir ictihad tesadm vukuuna ihtiml veriyorum. Hudanekerde vatan ve milleti en ziyade birbirimize bal olmaklm? lzm geldii bu zamanda dmanlarmzn arzu ettii tefrika asan gsterilmemek ve milletin maneviyatna suitesir yapmamak iin vaziyetin bu noktai nazardan bir kere daha tedkik ve cizlerine de mufassalan malmat ita buyurulmasm samimiyetle rica eylerim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Heyeti Temsiyeden 29 da cevap aldm. Kolordular cevap vermedi. Heyeti Temsiliye vaziyetten mteessir olduklarm anlatyorlard. Bence yaplacak ey bir ka gn intizardan sonra her iki kumandana bir ey yazarak kat vaziyetlerini anladktan sonra Heyeti Temsiiiyeye daha iddetli bir tedbir teklif etmekti. Dndm bunlar *kumandadan iskat idi. Maiyet frka kumandanlarndan ve erkn harbiyelerinden pek emin olduum arkadalarmz vard- Heyeti Temsiliyenin cevab:
Ankara: 28/3/1336 20. Kolordu Kumandanlna C. 27/3/1336 ifreye: Yusuf zzet Paa ve Fahrettin Beyle bu mesele zerine nkat nezarlanmz teati ettik. Kendilerin stanbul ile muhaberenin ve hatt tema sn katm icab ettirecek bir vaziyetin tahadds etmediini ngilizlerin Eskiehirden ekilmeleri mnasip olduu kanaatini beyan eylediler....... hkmetin ngiliz ____ mu halif ve menafii milliyemize muvafk icraat ve tebligatta ....... mmkn olamaya can ve binaenaleyh payitahtn igali resmisinden itibaren stanbul tebligatnn vah deti milliyemizi baltalayacak ngiliz tebligatndan baka bir ey olamayacan ve payitahtla muhabereye devam edersek lyuat vesaitle halkmz izll ve ifale a lan ngiliz propagandasnn ...... revacndan, baka bir eye hizmet etmi olama yacamz mkerreren ve tafsilen kendilerine arz ederek Anadoludaki ahenk ve vah deti ihllden tevakki iin mukarrerat umumiyei milliyemiz dairesinde hareketi telsi den rica eyledik. Yusuf zzet Paa ile Fahrettin Beyin vasiyetlerini esasat milliye miz noktai nazanndan ho gremediimizi arz eyleriz. Fuat Paa ve Refet Bey, K bn Bey, Bekir Sami Beyler de ayn suretle mtehassis oldular, efendim. Heyeti Temsiliye Namna M . K em l
4/Nisanda Ysf zzet Paa Harbiye Nazr Fevzi Paann 25, 27 ve 28/Mart tarihli tamimlerini nere vesatet etti. Bu tamimler silhla rmz teslim etmeyi hamiyeti vataniyelerinizden rica ediyordu. Aynen ifre udur:
i Bandrma: 3/4/1336 5. K olordu Kumandalma
Harbiye Nezaretinden rnevrud kt'a telgrafame sureti Nezareti Ceiilenm su-
reti rnahsusada emir ve iar zerine taraf linize de aynen ve zirde naklen marugdur. Dveli tilf iyece stanbul igali asker altma alndktan sonra kolordulara ta rafmdan yaplan tamimlere lveten vaziyetin tamamen nazanmzda tavzihi iin bilhassa tafsilt tiyeyi itaya lzum grdm. Kuvvayi itilfiye ve bilhassa bu nama hareket eden Harbiye Nezaretindeki ngiltere ordusu mmessili Ceneral atlolef ce naplar pek mkerrer vaki tebli ve ifadelerile tarafma hali harb ihdasndan sos derece tevakki lzm, geldiini ve her hareketin Trkler iin, gayet ar olaca nakabii tadad bir ok netayici mhlike tevlid edeceini sylemilerdir. Binaenaleyh: dev let ve memleketin bugn karsnda bulunduu mehaliki zime hakknda fazlaca sz sylemeyi zait adle beraber bu mehaliki bir kat daha tezyid edici en kk hareket ten ictinab olunarak mtarekenamemn bilcmle ahkmmdan katiyyen harice kl mamasn heyeti itilfiye mensubinine kar gayet nazikne ve mihmanperverane harektta asla eksiklik gsterilmemesini ve bilhassa tarafmdan verilecek tekmil evamirin hemen icra edilmesinin teminini zatlileriie btn silh arkadalarmn ha miyeti vataniyelerinden rica ve intizar eylerim. 25/Mart/l336 Harbiye Nazr Fevzi kinci suret: Dveli Mutelife ktaat tarafmdan nezaret ve muhafaza edilmeyen mendfer hattnzm kolordularca mhim imlat snaiye ve icab eden mahallere n beti ve postalar ikamesile taht muhafazaya alnmas ve hangi mahallerin ve han gi ksmn kolordularca taht muhafazaya alnm olduunun acilen ian mercudur. 27/Mart/1336 Harbiye Nazn Fevzi. nc suret: stanbulun igalini mteakip dahili memlekette ve ahvali gayr tabii yenin hudus eyledii buraca istihbar olunmaktadr. Evvelce de tamiin edildii vechile mtareke ahkmna mnafi bilcmle harekattan ictinab edilerek skn ve hu zurun devam ve husulne son, derece itina olunmas tekraren ve fart ehemmiyetle tebli ve rica olunur. 28/M art/l336 Harbiye Naxn Fevzi. 14. Kolordu Kumandam Yusui zzet
-vSi
Yusuf zzet Paaya u cevab verdim, Heyeti Temsiliyeye ve Kol ordulara da tamim ettim: _
Erzurum: 5/Nisan/1336 "
Bandrmada M. Kolordu Kumandan Yusui izzet fV.js Hz. Aceledir. C. 3/4/1336 Garp nuntakasmdaki ahvale dair tenvir buyurmanz hakkndaki ricalarma cevap intizarnda iken Fevzi Pagann imzasn avi Dersaadetin telgrafnamesini nakil ve isale vesatet buyurmalar hazin bir tesir ve teessr brakt, ngilizler sng kuvvetile Meclisi Milliyi basarak yaptklar icraat ile devlet ve mil leti merkezi namusundan rahnedar eylemi ve bugn stanbulda yaattklar tekil tn iinde yine snglerinin ve paralann tesiri ile bir takm edaniye ve bir takm sab zlm bedbahtlara istediklerini yazdrp imza ettirmek ve her suretle aml ve maneviyat imhakrane iin projelerini tatbika msaraat eylemi bulunduklar bir srada bedbaht Fevzi Paann hl mtareke ahkmnn muhafazasndan bahseuuesi veyahutta bahse icbar edilmesi dine vatan ve milletine btn vicdanile merbut olan zataileri bizler gibi kumanda ricali mesulesi nazarnda acaba zaaf ve
saffetle mi, beihate ini, ihanetle mi velhasl nasl kabul ve tevil olunacaktr? O mtarekename ki ahkm ve viisatile namuslar ykm, zmiri, Adanay ve havali sini, Trakyay ve en nihayet cebren payitaht zahit ve igal ettirmi ve Istanbulda kurulu olan kast ve ihanet ebekesinin muhteris ve bivatan ellere de dman hesa bna ve devlet ve milletimizin tarihi lemden kalkmasna mstenit bir plnn tatbiki iin bir perde eklini almtr. Bu perde arkasnda her gn daha fazla ve daha hasmane bir tarzda yaplan zalimane icraat yarn orduyu da terhis ve inhille ve mil letin btn istinadghn, vesaiti mdafaasn, trnaklarna varncaya kadar skp tamamile bimecal bir derekeye indirmeye muhakkak allacak ve plnn bu elm safhasn tatbike de en evvel ve en erken stanbulun dorudan doruya kurb ve te masnda bulunan zatlilerinin kolordusu mmtakasmdan balamak istenecek. Ve ilk inkiyad ve mutavaat asann oralardan aramaa zehirli emellerin mahsuln oralar dan toplamaya msaraat edilecektir. Hi phe yok ki vcude getirmek istenilen bu inhill ve inhidam arzusunu vatanmzdaki islmn biaman ekildeki imhas ve hki miyetin dmana, Rum, Ermeni gayelerine gemesini takip ve inta eyleyecektir. te hakikat; bir katiyyeti riyaziye ile ve brhan kat halinde meydanda grn dne gre bugn iin gayr meru, gayr muta ve dmann dman mlinin fi ilen hkim bulunduu stanbul ile muhabere ve irtibat resmiyede bulunmak hi bir vehile gayn caiz ve esasen bu da karar mill ile memnu olduundan idamei m nasebette, tebli ve tebellde bulunmamak bir lzumu tabiidir. Ve inallah yakn gnlerde vatan ve milletimizin mukadderatna ve serbestli tam ile sahip olmak zere kadn Ankarada yapacak olan Meclisi Millii fevkaldemizin karar ve evamirine intizaren Ankarada elyevm kymetli mebuslarmzla da takviyet bulan Heyeti Temsiliyeden baka hi bir merciimiz mevcut deildir. Ve mesaili vataniyelerinden bu gn iin Heyeti Temsiliyenin ve kolordu kumandanlar arkadalarmzn nuranyeti efkr ve mlhazat bizleri noktai halasn tahakkukuna kadar intizam ve vahdeti katiyyede tutmaya pek kfidir. Geri cmlemizce maruf olan irfan ve takdiri samileri karsnda bunlar bahis ve tekrara lzum olmamakla be raber hayat askeriyede ark cephesinde Kafkaslarda ve her yerde hidemat mmtazesile, namus ve faaliyetile tannm olan zatlilerine bu derin nokta etrafnda byle ak bir lisan ve kanaatle hasbi hal etmek ve daha derin ve daha nafiz na zarlarla vaziyete hkim bulunmamz teyid ve mzakere etmek iin mtehassl fa razi itinam eylemek pek vicdan telkki ediyorum. ark cephesinde ahsmn ve kolordumun mevki ve Iidematndan ne kadar kuvveti kalb ile emin isem, garp cep hesinde de zat samilerinin ve Kolordunuzun mevkii mmtazndan ve hidematndan ayn derecede emin olduum cihetle ahval ve harekt tiye hakknda tenvir buyur manz hrmetle arz ve rica ederim. 5, Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabettir (1)
( 1) Sonradan anlald ki Fahrettin Bey 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa ve 3. Kolordu Kumandan Selhattin Beyle de muhabere etmi. Her iki kolordu ku mandan da kendisine nasihat etmiler. Heyeti Temsiyeden ayrlmamasn rica etmiler. Yalnz Yusuf zzet Paa kendisile hemfikir olmu. Yusuf zzet Paa frka kumandanlarn da ayn fikirde midir diye sormu. Fahrettin Bey de Evet cevabn vermi ve bu suretle yanl adna atmlar. Bu vaziyetin Garp muhitindeki aksi pek fena olmu, kolordular- kuvvayi milliyeden ayrld, artk halka da mzaheret hata dr diyerek intiha bata bile fena tesir yapm.
mm . : . m x
12. Kolordu Kumandam Fahrettin Bey Heyeti Temsiliyenin emrine girdiini 6/ubatta ak bir telgrafla bervechiti iln etti, (Yusuf zzet Paa Balkesir Mdafaai Hukuk Merkezile de hem fikir olarak mtareke eraitine riayetkar kaldn ve Fahrettin Beyin de kendi arzusile iltihak dolaysile ona da ayn talimat verdiini, stanbul ile tel graf yoksa da muntazaman hkmeti merkeziye ile mutasarrfln ve kendisinin irtibat ve muhaberesi gittike mtezayit olduu, Mustafa Keml Paann hkmeti merkeziye ile irtibatn kat hakkndaki emrini pek ar bir ittiham bulduunu mir 31/Mart tarihli ifresini Ankara alkoyarak bana keide ettirmediini sonra haber aldm.) l/Nisanda Heyeti Temsiliye bildiriyor:
Zata mahsustur. Ankara: lO/Nisan/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Paa Hazretlerine
1 Anzavur ve tevabii bilmuharebe Gn eni igal etmiler ve Raracabeye de
girmilerdir. 56. Frka ile 24. Frkadan bir alay ve zmir iml cephesile ....... cephe sinden ktsad edilen kuvvetler Anzavur tenkil etmek zere toplanmaktadrlar. 2 > Yusuf zzet Paa Bandrmadan Bursaya gelmi ve 56 ve 61. frkalars ha rektnda mstakil olarak brakmtr. Kolordu mmtakasmda nafi bir unsur olma yan ve malm olduu vehile son zamana kadar Harbiye Nezaretile muhabereye devam eden marnileyhin Ankaraya celbi icab etmi ve kendisine de yazlm ise de romatizma tedavisi iin bir ka gn Bursada banyolara devam edeceini bildir mitir. 61. ve 56. Frkalar mstakillen idare olunmaktadr. 3 Fahrettin Bey Konyada malm olan ihataszl ile makasidi milliyemize mugayir bir muhit yapm ve i Refet Beyin Konya ahvalini tanzim iin bilfiil m dahaleye memur edilmi idi. Binnetice Konya valisi ile Fahrettin Bey ve Konya eraf ve mtehayyirat Ankaraya celb ve burada vaziyeti umumiyeraizin icabat hakkn da tamamen tenvir edilmilerdir. Fahrettin Bey bu izahat zerine tuttuumuz yolun isabetine tamamen kanaat getirdiini bildirmi ve kolordusunun kumandasna de vam etmekte bulunmutur. 4 3. Kolordu Kumandanlna ve 15. Kolordu Kumandanlna yazlmtr. Heyeti Temsiliye Namna M ustaia Kem al
Cevaben yazdm ki Fahrettin Bey gibi Yusuf zzet Paa da behema hal Ankaraya davetle millet vekierile mnkaa ederek kanaatindeki yanll ak bir aln ve saf bir vicdan ile anlamas pek namuskrane bir hareket olacan anlatmak ve eer gelmemekte srar ederse herhal de Bursada bir mhit yapmas Anzavurun harektn tevsie medar ola candan tahrib etmek lzmdr. Eer anlalrsa kolordusuna veya m nasip dier kolorduya tyin olunarak veya gz nnde erefli bir hik mette alkoymak muvafk olur. Ben kendisine srasile irad, tesir, teh dit mahiyetinde yazdm. (Yusuf zzet Paamn daveti kabul ile Akaraya geldiim 14 Nisanda Keml Paa bildirdi.). y
Bu H kolordu kumandanlar bu vaziyette iken 26/Mart/1336 da Mustafa Keml Paadan 13. Kolordunun tideki iki ifresi geldi:
Ankara: 2/Mart/1336 15, Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine stanbulun igal hdisesinin Diyanbekir havalisinde Krtleri canlandrd Cevdet Beyden bildiriliyor. ntihabata balamaktan korkuyorlar. Cevdet Beyin ma lm zaaf Diyarbekrde pek muzr bir ekilde tebarz ediyor. Kendisine heyetce yazld. Taraf samilerinden teci buyurulmas mnasip olur. Heyeti Temsiye Namna M'. K em l
Dier gifre:
Suret
>
stanbul ahvali hakknda buralara ajans olarak gelen ve kylere kadar tamimi bildirilen telgraflar bu muhaliflerin krtlk propagandasna germi vermelerini mu cip olmutur. Mntakamda sabkan cereyan eden ahval, memurini mlkiyenin cesa reti medeniyeleri malmdur. stanbul hdisesinin tesirle Diyanbekirde evrak nakdiyeyi kabul etmemeye baladlar. urada, burada kolordunun gideceini, buralarn Krdistan olduunu iaaya balamlardr. Bazlarnn Trk memurlar hl ne du ruyor. Hkmet kalmad, buras Krdistandr dediklerini de istihbar ettim. kinci Frkann muharip mevcudunun 500 nefer olduu ve muhitin iddeti tab ve mill cereyanlar dnlrse bu gibi ak neriyatn kolorduyu nasl mkil mevkie soka ca kolayca anlalr. Bu sebeble bu mmtakay muhitin icabatna gre mahremane yazlmas icab eden telgraflarn ifre ile yazlmasn bilhassa istirham ederim. Cevdet
Halbuki mmtakamdaki krt airetleri telgrafla bildiriyorlad ki: Hilfet ve Saltanat makamnn urad tecavz ve ihanetin tazmini ve mevcudiyet ve istikllimizin temim iin son damla kanlarmza kadar mukavemete ald ediyoruz. Ben de hamiyetlerine teekkrle zamannda hizmetlerinden istifade edeceimi yazm ve her tarafa tamim etmitim. tideki ifreyi 13. Kolordu ve Heyeti Temsiiiyeye yazdm. Bu suretle Cevdet Beyin ve muhitinin maneviyatm dzeltmek ve krtlk cereyan larna kar iki. frka ile icraata geleceimi bildirerek tesdr yaptm.
Erzurum: 28/3/336 13. Kolordu Kumandanlna Safaha muhtelif raporlarla arz edilmekte olan im Kafkasyadaki bolevik or dular tarafndan ahiren Novorosiskinin de iggal edilmesinden ve Karadeniz sahilin
de ekseriyeti zmesi yerli ism ahaliden ibaret olan yesilordu ile mezkr bolevik ordulannm tamamile irtibatndan ve bu suretle Denikinin inhizam tanmndan itiba ren her iki ordunun mtereken cenuba tevcihi harekt eyledikleri anlalmtr. Gr cistan ordusunun muhafz alayndan maadas kmilen ve Grcistan mnevveran ve halknn kffesi boleviklie taraftar ve tekiltna dahildir. Mezkr ordularn pek yaknda Grcistanla temasna intizar edilmekte ve bu temas ile beraber Batum da hi dahil olmak zere btn Grcistanda bolevikliin iln muhakkak grlmekte dir. Binaenaleyh bu vaziyetin husulile beraber Grcistan, Azerbaycan ve Bolevik kuvvetleri ile dahildeki islm tevaifi mlknn mtehacmat karsnda Ermenis tan dahi mahv ve nabud olacaktr. Artk bundan sonra kolordunun tekmil frkalar ile imdiki mmtakasmda kalmasna bittabi lzum kalmayacak ve bu suretle iktised edilecek olan iki frka kadar bir kuvvetle mali mukaddsseraizin temini selmeti iin on nc kolordunun icraat ve tertibatna muavenette bulunabileceimi imdidea arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Heyeti Temsiliyeye de bunu tideki ifremle bildirdim:

, H eyeti Temsiliyeye Erzurum: 28/3/1336
Acele. C. 25/3/1336 ifreye. Mmtakamdski Krt aairinin stanbulun son. vaziyeti m essifesi dolaysile gsterdikleri asan sadakat ve hamiyete kar beyan teek kr ve imdilik skn ve itidal tavsiyesine dair olarak yaptm, ve bir suretini feeray malmat heyeti celilerine arz ettiim 27/M art tarihli ve 133 No. lu tamimi' dierleri gibi 13. Kolorduya ve o mntaka vilyetlerine yazdm. Muhalif cereyanlarn tenkili iin tiyen iki frka itas ile muavenet edebileceime dair Cevdet Beye aynca yazdm. ifrenin bir suretini de zirde aynen arz eylemi. 15. Kolordu Kumandan Kztm Karabekir
Heyeti Temsiliye 28 tarihile yasyor:

Ankara: 28/3/1336 15. Kolordu Kumandankina Gayet mstacel dr. 15. Kolorduya dahil bulunan menatkta huzuru efkr siib baz tahrikt icra edilmekte olduu malmu samilericiir.................... . Cevab kolordunun, lzm gelen faaliyeti ibraz edemeyeceine nazar dikkati celbetmekte idi. Kait- Beyden istifsar ve alman bir telgrafta kolordunun kumandan Cevdet Beyin esasen faaliyetten maferum olmas ve kendisinin Arap kavmine mensubiyeti neticesi bir takm muzir cere yanlara tbi bulunmas ve vatan ve memlekete ait mesailde temamen lkayit dav ranmas neticesi buralarda baz vekayii messifenin zuhurunu tacile sebebiyet vere cei dermeyan olunmu ve Cevdet Bey kumandan mevkiinden kaldrlmad tak dirde kendisinin affn talep eylemitir. Filhakika Cevdet Bey milliyet cereyan te sirinde bulunduundan Osmanl vatan iin faideli bir unsura faaliyet olamaya can Urfa mesaili ile de isbat etmi ve bu husustaki atalet ve lkaydisi kendi b k kndaki phelerimizi teyid eylemitir. Mezkr kolordunun bir arkadasn yeddi fa aliyet ve iktidarna tevdii teemml etmekteyiz. Kenan Beyin de kolordu vekletinde
bulunmasn Hait Bey caiz grmyor. Erzurumun Diyarbekire buradan daha karip olmas ve buradan gnderilecek meradan kimse de mevcut olmamas dolaysile K zm Beyin mezkr kolordunun emir ve kumandasn deruhde etmek zere hemen hareketi hususunda noktai nazar devletlerinin srati isarma muntaznz. Tensib buyurulduu takdirde gerek taraf samilerinden ve gerek Heyeti Temsiliye tarafn dan Cevdet Beye ak ve kat olarak, kumanday Kzm beye terk etmesini bil dirmek mnasip olaca mtalaasndaysa efendim. Heyeti Temsiliye Namna M. Kem l
Vaktile mteaddit defalar, bugnk vaziyeti dnerek, yazdn kaide o kadar ehemmiyet verilmemiti. stanbuldaki arkadalarmzdan heder olacaklar olursa pek yazk. Ben gark harekt iin ihzarata bala dm, Menzil ilerile Kzm Bey megul olmaktadr. Harekt balaynca geride brakacam baka kimse yok. Bunun iin gu cevab yazdm:
Erzurum: 29/3/1336 H ey'eti Tem siiiyeye >
C. 28/M art/i336. Diyarbekir kolordu kumandanlnn vaziyeti ve o hava linin ehemmiyeti mmtazesi cidden cay tetkik ve nazardr. Vaktile hep bunu keif' ve taltdir ettiimiz cihetle bu cerihaya are bulmak yollarna tevessl edilmi fa kat Cevat Paa bu meseleyi mhimmeyi arzumuzun fevkinde bir fena ekle sokmu idi. Kzm Bey hakkmdaki mutalaai lilerinde isabet olmakla beraber bervechit vaziyetin muhakemesini nazar hran ve dikkate arz eylerim. Vatan ve milletimizin miftah istikbali olan cephemizde byk hdisatm inkiaf kariblvukudur. Bu mntakada kumanda ve idare ricali hemen bir ka kiiye mnhasrdr. Kzm Bey b tn cephenin dahil ve hari mmtakasmdaki hidemat tanzim ve karargh ieriye ha reket edince veklet edecektir. Ayn zamanda tertibi halde cephemizde byk ku manda makamlarnn namzetsiz ve nshai saniyesiz braklmas pek tehlikelidir. te bu vaziyet Diyarbekir vaziyetini bize nazaran ikinci derecede gsteriyor. Binaen aleyh smet Beyin inaailah salimen halas ve iltihak halinde Diyarbekir iin bi ilmi kaftandr. Nihayet bu da olmad takdirde Diyanbekir mntakasma bir md det daha teci ve takviye muhaberat ile hsn idare cihetlerine hem Heyeti Temsiiiyece ve hem de cizlerince musaraat olunmas zaruretindedir. Ceplemin harekt icraiyesinin ilk msait safhasndan sonra yine Diyarbekir vaziyeti mbrem ekilde kalr ve devam ederse o zaman iin yeni tedbir mzakeresinde muvafk olaca ci hetle fikri samilerinin inba buyurulmas mstefhamdr. 15. Kolordu Kumandan Ktm Karabekir
30 tarihile Cevdet Beyin yazd ve cevabm da tidedir. Haziranda ark meselesini bitireceimi kuvvetle mit ediyordum. Herhalde Cevdet Beye lzm kadar kuvvei kab verebildim:
Diyanbekir: 30/3/1336 15. Kolordu Kum ar.danhma C. 28/3/1336 Bolevik muvaffakiyat ahiresi ve Kafkas ahvalinin gittike lehimize kesbi kuvvet eylemesi zerine vaad buyurduunuz muaveneti lilerine am .
teekkr ederim. Kolordu elyevm biri Fransz, dieri ngiliz, ncs. de dahildeM iftirakc mal besleyenlerin propagandalar neticesi olarak mhim tesire muka vemet etmektedir. Araplan tefrik ve ifsadlan da ayrca bir meseledir. skenderun ve Bayburta yeniden karlan Fransz kuvvetlerinin Mara, Antep ve Urfa stika metlerine tehsisi ayi edildii ve bu maksadia nakliyata baland mevsuken haber alnmaktadr. bin kiilik Fransz kuvvetinin Kilisten Antebe yrd ve 30 vagonluk askerin Sarua gelerek kpry tamir etmekte olduunu bu kuvvetin Urfaya gelmesinin muhtemel bulunduu da haber alnmtr. Urfa meselesnin bir ay karibinde hal olunaca iar edilmekte ve bu maksadia kinci Frka Kumandam Kay makam Akif Bey Siverekde bulundurulmakta ise de bugn alman malmatta stanbul hdisesi zerine Urfada tilf taraftarlarnn tesirile kuvvayi milliyeye taraf tar olanlarn anam gasp edilmi ve jandarmalar zabitlerini tahkir etmi olduklarmdan bu ............... olmaktadr. Ahvalin bizi kinci Frka imdilik Siverek mntakasna gnderilmesine veyahut Elaziz ve Malatyada bulunan ktaat buraya doru ilerlemesine mecbur edecei zan ve tahmin olunmaktadr. Rdvan Suyu ile Dicle arkndaki mntakann 15. Kolorduca tesellm veya imdilik ve Sirtte sunufu muh telifeden mrekkep bir alay kuvvetinde bir mfrezenin izam halinde gerek Fransz ve ngilizlerle ve gerek dahile kar mehmaemken kuvvetli bulunmak imknn bize bahedecektir. Binaenaleyh imdiden Siirtteki sunufu muhtelifeden mrekkep bir kuvvet imkn olup omad,nm iarm hassaten istirham eylerim. ae mkilt hasebile imdilik daha fazla kuvvete lzum grmyorum. leride ahvale nazarsa istirhamda bulunacam arz eylerim. 13 Kolordu Kumandan Cevdet
: M mm
ili
Cevabm:
Erzurum: 2/N&san/133 13. Kolordu Kumandanlna C. 30/Mart ve 921 ifreye: 13. Kolordu mntakasndaki vazifei muavenetin ifa in Kafkasyada tamamen inkiaf etmi olan vaziyetin neticei halline ve Ermenistan hakkmia intizar edilen akbetin idrakine intizar etmek zarureti vardr. Kafkasyada ahval ve harekta nazaran mezkur vaziyetin nihayet haziran ay ihtidalarnda hu sul ve idraki ise muhakkak gibidir. Bu halde mmtakai lilerine arz muavenet ii* ilk frsat ve imknn zuhurundan istifade edileceini maalihtiram arz eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Meclis stanbulda toplanm ve taarruz ngilizler trafmdan gelerek masum vaziyetimiz hasl olmuken Anadoluda ordunun yans ve bittabi mmtakalan halknn vazeyeti byle oldu; acaba Sivasta Mustafa Keml Paann srarm kabul ederek Mecltsi Anadoluda toplamaya kalkarak stanbul vaziyeti hadis olsayd ne olacakt- Msebbibi bizler grnecei mizden bilmem hangi mmtakalar bize emniyetbah olurdu. Anadolu mill hkmetinin tesisine kadar greceimiz ahval foise daha iyi bir miyar olacaktr. Ben Diyarbekir mmtakasmdan ziyade Garp vilyetlerinden
endie ediyorum. Diyarbekir mntakasmda tesirim manev ve icap eder se madd mmkndr. Ankaraya kadar da ufak tefek mill kuvvetlerle tesir imknm gryorum. Fakat, Konya, Bursa havalisi acaba yeordu diye mevhum bir nizam hasrile tedhi olunabilir mi? Vekayie intizar edelim. 23/Martta Kafkas bolevik tekiltn teftie memur yanudi mille tinden Yozak isminde blre Abaza milletinden Yakup isminde biri Ba tlmdan Ebusselha gelmiler. Yahudi Almanca, Rusa, Franszca, erkes Rusa tekellm ediyor. Batum boleviklerinden bir iki sat da vetle grmek zere bu mahalle T. Alay Kumandam Rza Bey gnde rilmiti. Grmler. Frkadan gelen ifreler udur:
(Trabzon civannda) Souksu: 24/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna Hududa gelmi olduklar arz edilen zevattan 23/Martta alnan malmat hervechi zirdir: 5 a Batum kasabasik mlhakatnda her gn kuvvetleri artan bir komiteleri, vardr. Bu havalideki mevcudu hazralan 7 - 8 bindir. Rum ve Ermeni milletinin belli bal efrad elan 200 kadardr. Tuapse tarikile klliyetli eslha ve mhimmata intizar etmektedirler. Bu eslha ve mhimmatn Batuma vruduna kadar tngilizleri Batumda n atmak zere bolevik faaliyetinin balamasna vaziyet msait deildir. Fakat tarafmzdan be alt bin silh ve miktar kfi cephane verilir se bu maksa dn bir ka gn ierisinde temini mmkndr. b Batumda ngilizlerin bin drt yz neferleri, otuz makinal tfekleri sekiz toplan vardr. Gnll ve sefihane bir hayat sren ngiliz efradnn maneviyat dkndr. c Batumda bulunan Ceneral Liyahof boleviklere muhalif bulunan Terek Kazaklarndan yeniden tekilt yapmaya almaktadr. Kazaklarn Batumla men dfer muvasalasn katetmek iin Batum - Tiflis hattnn tahribi maksadile hazrlk yapmaktadrlar. u kadar ki: Ellerinde mevcut mevad ifilkiye ile bu maksad da istihsal edememektedirler. Geende Novorosuskiye giden mhimmat ykl bir Rus vapurunu berhava etmek .ere yaptklar tertibat na tamam vesait yznden husul bulamam olduunu da sylemilerdir. Trabzon stihkm parknda Rusiardan saklanml bir ateleme makinasile bir miktar fnye vardr. Bu zevata verilmek zere ilk vasta ile Hopaya gnderilecektir. d Grcistan ordu ve ahalisinin ksm azami bolevizm tekiltna dahildir. Ancak muhafz alay muhalif bulunduunu ve bunlan da iknaa almakta ol duklar ve hatt buna muvaffakiyet elvermezse dahi iki haftaya kadar Gurcistanda boleviklik iln edileceini ve bolevik ordusunun Vildkafkasa yrmekte olduu nu, Armadir taraflarndan yeilordu bolevik ordu hali irtibatta bulunduunu ve bu vaziyet dolaysile yakm bir tide Grclerin boleviklere iltihak edeceini sylemilerdir.Ve Batum ve havalisi hakknda ne dndkleri sorulmu ve mezkr havali adamlannn idaresi altnda bir Sovyet hkmetinin tekilinden baka bir ey kabul edemeyecekleri cevabn vermilerdir. e Yeilordu on ay evvel bolevik ordusu enkazndan kalan Karadeniz ordusu namnda teekkl etmi ve gittike kuvvet bulmu bir ordudur. Ve tamamile bol evik deildir. ngilizler Yeilordu ile Grcistan ve Azerbaycan! birletirerek bole-
viklere kar bir kuvvet vcude getirmeye ok altlar ve almaktadrlar. Fakat buna muvaffak olamamakta ve olamayacaklardr. Yeilordunun kolbass Novorosiskiye on be kilometre uzaktadr. Bu ordu Armadir taraflarndan alnacak boievik takviye kuvvetlerine intizar ediyor. Bugn yarn bu kuvvetlerin iltihak ve bi naenaleyh Novorcsiskinin derhal igali beklenilmektedir. Yeilordunun Lenin tarafmdan tebli edilen bu mterek hareketi kabul eylemesi her iki ordunun birletiine delildir. f Umum programlan yirmi-yedi sayfalk olup gayet basit ve btn insanlatn seve seve kabul edecekleri esasat ihtiva etmekte bulunduunu, Ruslarn gasp, rz ve nfvrusa tasalit vesaire buna mmasil iaatn kezp mu'nassan olduunu ve btn insanlarn saade ve refahlar iin btn dnyaya neretmek arzu ve emelinde olduklar bir meslek ve idaredir. nsanlar iin menfur ve akl ve ilmin kabul edeme yecei harekt ve icraatn hi bir suretle sahai tatbik ve kabul bula mayacan ka tiyetle ifade etmi ve ilk seneler baz uygunsuzluklarn olduunu ve hali hazrda idarelerinde ve ordularnda lyetezelzel bir intizam ve itaat bulunduunu ve hi bir muhasm Avrupa ordusunun ordularile mukayese edilemeyeceini, zabitanm ar ni formas olan almat tamakta fakat dier iaretleri bulunduunu ve eshab iktidarn meziyetlerile mtenasip muhassesat ve mevkide istihdam edilmekte olduunu hatt iae, ilbas vesair hususatta dahi fark gzetilmekte bulunduunu, ilbas, iae hususundaki mkemmeliyeti btn cihana gstermek maksadile kn harekt ta-arruziyeye getiklerini de sylemitir. . * g Din, Allaha insanlarn mnasebat olduundan Sovyet hkmeti buna katiyyen mdahale etmemekte ve messesat diniyeye hi bir muavenet yapmamakta, insanlara kendiliklerinden istedikleri tarzda idare hakkn baheylemektedir.^ h Enver Paann Trkistanda ordu kumandan olduunu ve yaknda Moskovaya gittiini syledi. Fevkalde kabiliyeti idareye, byk bir nfuzu idareye ma lik bulunduunu, ordusunu tekil ve Hindistan rerine sefer yapmas iin Lenin v Troki btn mevctdiyetile mzaheret ve muavenet eylemekte olduunu iza'h etmi* insanlarn saadet ve refahlar iin alan bolevikere kar silh istimal eden vs ettiren Ingiliz milletinin ebed dman bulunduklarn ve ngiliz aleyhinde hareket eden her kim olursa olsun boleviklerin mergubu ve hakik insanlarn en samimi dostudur diyerek ilve etmitir. i Daha alnacak malmat arz edilecei ve bu zat zerinde nazar dikkat celi edildii, u kadar ki Batumda ayan timad ve tanlan zevat tarafndan grlm olduundan hakik bolevik olduklarnda itimad tam bulunduunu ve mamafih da ima ihiyatkr davranlmas lzumu da tekrar yazld maruzdur. 3. Frka Kumandan Rt Karargh: 25/3/133 25. Kolordu Kumandanlna Hududda grlen zevatla mevad tiye kararlafcnmtr: a} Batum ve mlhakatndaki komiteler vastasiie tekilt serian ikml eylemek, 'Yeilordudan miktar kfi eslha ve mhimmat celb eylemek, Denikin enkaz re Fransz, talyan kuvvetleri Batuma gelmezden evvel boleviklii iln eylemek, Grcistana da boleviklii sirayet ettirerek Kafkas geitlerine takarrb eyleyen K rm m ordu ile serian irtibat tesis eylemek. b) Ateleme makinasmm irsalini mteakip de mendfer tnelini berhava ey lemek.
1
: s!
J!
Si
c) Tiflise yeni gelen delegeyi sratle Batuma arp Kafkasyaya dair mhim hususat kararlatrmak. d) Acara ve rksu ahalisinden sahibi nfuz olanlarnn kendiierile teriki me sai eylemelerinin ve ihtill esnasnda Acara, rksularla ngilizlerin ateleri ara snda kalmamalar iin mezkr mahaller ahalisile anlamalarnn tarafmzdan temini. ........... e) Boleviklik umum harektndan vakit ve zamanile bizi haberdar eylemeleri ve Moskova ile bizim aramzda olacak mraseltn ve irtibatn srat ve suhuletle taraflarndan temini. 2 Moskova Sovyetini idare eden on yedi bolevik ruesa olup Sovyet reisi Lenin, Kuvvayi msellaha reisi Troki, Bolevik ordusu kumandam Budyenni, Yeil ordu erkn harbiye reisi Voltovi imi. 3 Yahudi olan zatn drt ay evvel Moskovadan ayrld, Daistanda ve Azerbaycanda iyice dolam Halil ve Nuri Paalarn icraat ve faliyetleri hakknda en ufak teferruata kadar malmattar bulunmakta olduu anlalmaktadr. Yahudi Moskovada iken Enver Paa Trkistana gemitir. Trkistanda teekkl edecek ordu iin lzm gelen para, malzeme ve bilcmle tehizat Troki tarafndan ita edilmekte ve Enver Paann ordusuna bolevik ordusu gibi muavenet yaplmakta olduu ve Hindistan hududunda Enver Paa tarafndan bir muharebe yapldna dair mal mat bulunmadn ifade eylemitir. 4 Grc mntefidanndan Mehmet Bey hristiyan ve Grclerden seliyettar bir zat arlm ve bunlar da grlerek ve islm ve Grcistan grclerinin de miktar istihra edilecei ve bunlarla da grldkten sonra Rza Bey avdet ede cei maruzdur. 3. Firka Kumandam
Rihi Bu adamlara baz sualler sorularak u cevaplar alnmtr: A Boleviklerin mhim harekt hakknda sz sylemee selhiyettar deilmiler. Moskovadan sahibi selhiyet bir murahhas talep ede ceklermi. Bizim de Moskovaya sahibi selhiyet bir murahhas gnder mekliimizin muvafk olacan sylemiler. Bundan iki ay evvel Can Bey namnda bir zat refakatinde biri miralay, dieri mhendis iki mu rahhasn stanbula gnderildiini ve bunlarn selhiyettar zevatla ifah olmak zere mhim kararlar verdiini Kafkasya hakknda sz syleme ye selhiyettar bir zatm yaknda Tiflise gelmi olup Batuma aracak larm sylemiler. B Batum komitesi meyamnda ngilizler de varm. Fakat Batum daki gnll ngilizler yksek muhassesat aldklarndan bolevklie te maylleri yokmu. C Dman bimanmz boleviki imha iin uraan ngilizler ve ikinci derecede Franszlardr. Bolevikler kenderine muharip olarak yakaladklar Rum ve Ermenileri ifna eylediklerini ve muhasm ordular daki muvazzaf efrada bir ey yaplmyorsa da gnlller ifna edildiini sylemiler. D Bolevikler programlarn cebren ve kerhen kabul ettirmiyorlarm. Kabul eden milletleri takdir ve lzmgelen muavenette bulunuyor-
1 arrru- Boleviklii neir iei her tarafa propagandistler gnderilmekte ve meslek ve gayelerine dair pek ok asar neredilmekte imi. E Bir ok Alman erknlarp ve kumandanlar ve erbab sanayii bolevik ordularnda bulunuyormu. Almanyadan bir ok eslha, m himmat ve tayyare almlar. F Grcistanda iki haftaya kadar boleviklik iln edileceini katiyyetle sylemiler. Bu iki adam Batuma avdet etmitir. Boleviklerin dal a evvel s tanbul ile i grmek istediklerini biliyorduk. Heyeti Temsiyeden de Kara Vasf Beyin baz teebbsat haber verilmiti. Tabi yaknda o kanal iptal olunarak mukadderat milleti tevdi ettiimiz Heyeti Tem siliye daha dorusu teekkl edecek olan mill hkmet temas ele ala caktr. Alman malmat Heyeti Temsiiiyeye de bildirdim. 24/Mart mli milliye aleyhine propaganda yapan Peyam Sabah, Ser besti, Alemdar, Bosfor gazetelerile ayn mahiyette olan Rumca ve Ermenice gazetelerin Anadoluya sokulmasn Hey'eti Temsiye men etti. Lzmgelenlere tebligatta bulundum. 24 de Ankarada Hkimiyeti Milliye ga zetesinin ve 20. Kolordunun .verdii malmat unlardr: 1 Ingizler Zatahanenin muhafazasna memur ktaatn selm lk resmi lisinde silhl bulunmasn men etmilerdir. 2 Dn ngilizler stanbul Muhafz Sait Paa, Onuncu Frka Ku mandam Keml Beyle Matbuat Cemiyeti Mdr ve Tasviri Efkr ga zetesi sahibi Velit Beyi tevkif etmilerdir. Vakit gazetesi sahibi Ahmet Emin Bey de aranyor. Rivayete nazaran ngilizler 350 kadar mnevveran memleketi tevkif ederek stanbulda kendi icraat zalimanelerine itiraz edebilecek seday mslimeyi bomak istiyorlar. Damat Ferit Pa a mabeyni hmyuna giderek uzun mddet zatahane ile grm tr. Anadoluda milletin vakurane vahdeti azmi ngilizler zerinde de rin bir tesir icra etmektedir. Baz mesailin zuhuru zerine Trkiye sulhnn bir mddet daha teehhr ettii Paristen bildiriliyor- Londra Konferans ordumuz hakknda Marel Foun raporunu tetkik ediyor. 3 Anadoludan gelecek bir harekete kar stanbulu mdafaa iin ngilizler Pendik ve amlca cihetlerinde tahkimt yapmaktadrlar. 4 Amerikadan Parise gelen bir telgrafa nazaran Amerika Mec lisi Ayannn sulh muahedesini kabul etmedii bildirilmektedir. Cum huriyetilerin kuyudu ihtiraziyeyi havi olan takdiri lzm gelen slsat ekseriyeti temin edememi olduundan bahisle Msy Lu muahedenin tasdikine imkn olmadimdan Reisicumhur Visona iadesini teklif etmitir. 5 ngtere nezzarndan Msy Lav, stanbul igalini Avam Kamarasma tebli etmitir. stanbulda Harbiye ve Bahriye Nezaretlere Posta ve Telgraf ve Telefon Mdiriyetinin igal olunduunu ve Boazlar-
da bilcmle sefainin taht teftite bulunduunu ve Dersaadette umuru mbitamn Dveli Mttefika mrakabesine vaz olunduunu sylemitir.
Ankara: 23/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna
22 ve 23/3/1336 ya ait Kolordu raporu:

1 Bundan evvelki raporda Lefke civarnda tahrib edildii ayi olan kprnn
filhakika Lefke ile Mekece arasndaki byk kpr olduu tahakkuk etmitir.
2 Eskiehiri tahliye etmi olan iki taburluk Hintli ngiliz mfrezesi kpr
nn tahrib edilmi olmasndan dolay Lefke civarnda mendferlerden inerek ora da kalmaya mecbur olmutur. 3 21/3/1336 da zmitten Mekeceye drt asker tren hareket etmitir. Birin cisin 3e bir blk ngiliz askeri olmak zere bir Hintli tabur, kincisinde malzemei tamiriye ile bir amele mfrezesi, ncsnde bir sahra bataryas, bir shhiye ve bir nakliye mfrezesi, drdncsnde keza bir Hintli tabur olduu anlalmtr. Bu trenlredeki piyade askeri evvel zmit ile Mekece arasndaki tekmil mendfer imlat sinaiyesine kuvvetli postalar ikame ettiinden elyvm Mekecede bulunan n giliz mfrezesinin kuvveti hakik bir surette anlalamamtr. Mamafi bir tabur ka dar tahmin edilmektedir. 4 - 22/3/1336 da stanbuldan zmite ve zmitten Mekeceye nakliyat olma mtr. Ayn tarihde zmit istasyonundaki ngiliz ablokas ref edilmi ve ngiliz stasiyon Kumandan bir ka gn iin nakliyat olmayacam mutasarrfa tesadfen sylemitir. 5 Kpr tamirat Kuvvayi Milliye tarafndan taciz edildiinden ameleler kmilen Geyveye nakil edilmilerdir. 6 Lefke, Mekece, Geyve Boazndaki ngiliz ktaatnn zmite avdet eyle dii haber verilmekte ise de bu malmat henz teeyyd etmemitir. 7 zmit limannda bir deritnot, iki torpito ve bir tayyare gemisi vardr. 8 22/3/1336 da Eskiehir Bilecik ve St kuvvayi milliyesi kmilen Bile cik havalisinde itima etmitir. imdilik ileri harektlar hakknda bir malmat ala mam ise de Bilecik ve havalisini sonuna kadar mdafaaya azmetmi olduklar anlalmaktadr. 9 ngiliz igalinden tahliye olunan mendfer akamnda mevcut mahru kat ile seksen trenin hareket ettirilecei zan olunmaktadr. Kolordunun bu hususta ki noktai nazar mezkr trenlerin her nevi nakliyata tercihan vatan ve memleketin mdafaas hususundaki nakliyata talsis edilmitir. 10 24, 11. Frka kumandanlklarna, Kastamonu Mntaka Kumandanlna, . Kolordu Ahziasker Heyetine ve beray malmat 12., 14., 13., 15. Kolordulara, 56. ve 61. Frkalara ve Nazilli Mevki Kumandanlna yazlmtr.
20. Kolordu Kumandan A li Fuat
24/Martta Kolordu telsimle aldmz tideki teblii tamim ettim:
H ey eti Tem siliyeye 3.j 12., 13, ve 20. Kolordulara 1 Erzurum Telsiz Telgraf stasyonunun ald 23/Mart tarihli Moskova teb lii resmisile negredilen malmata nazaran Bolevik garp cephesinde Litvanya ve Lehliler ile Bolevikler arasnda yeniden muharebata baland anlalmtr. Bole viklerin vasl olduu hatt harb sureti umumiyede kinci maddedeki mevakiden ge mektedir. 2 Donaburg ve nam dierle Diyoniskin 90 kilometre imli arkisinde(Rebyaia) ehrinden balayan cephe cenuba doru imtidad ederek Borisof ve Minsk ehirleri arasndan geerek Brestlitovskun 115 kilometre arknda Koron snesko ehrine gelmekte ve bunlardan ark cenubiye tebdili istikametle Novograddoltisk ehrinin 10 kilometre imaline vasl olmaktadr. 3 bu malmat telgraf hatas yaplmamas ve isimlerin doru okunmas iin, ifre ile Heyeti Temsiliyeye ve Kolordulara arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzzm Karabekir
25 de baz kymetli zatlarn stanbuldan firar halinde bulunduklar na dair Heyeti Temsiliyeden sevinli bir ifre geldi:
Zata Mahsustur. 15. Kolordu Kumandanlna 1 ngilizler mebuslarn zmit zerinden Anadoluya firar etmekte olduklarn haber almlardr. 23/3/1336 da zmit Mutasarrfna bir ngiliz miralay gelerek en ileri kafilede bulunanlarn isimlerini ve her gece kaldklar kyleri sylemitir. Ayn zamanda 200 kiilik bir ngiliz bl zraitin imli arkisine yollan tutmak zere ve Gebze, Derince zerine ayrca da takip mfrezeleri sevk olunmutur. Verilen ma lmata nazaran fimabaat zmit zerinden firar gayr mmkn gsterilmektedir. 2 Meclisi Mebusan Reisi Cellettin Bey, Mebusandan smail Fazl Paa, Sreyya, Reit ve Rza Beyler e kymetli kumandanlarmzdan Miralay smet, Erknharb miralay Kzm, Erkmharbiye kaymakam Seyfi, Erkmharbiye binbas Saffet, Erkmharbiye Kolaabmdan mtekait Nevres, skdarn zbek Tekkesi eyhi ve polis merkez memurlarndan Nuri Beyler, 23/24 - 3 - 1336 gecesi zmitin 22 kilometre imli arkisinde Tekkeniin nam kariyede gecelemilerdir. ngiliz ta kip mfrezeleri mezkr kariyenin 12 kilometre mesafesinde geceyi geirmilerdir. 3 Mebuslanmzdan Cami, Adnan Beylerle Halide Edip Hanmefendi ve isim leri tamamen anlalamayan baz zevat Gebzede 23/24-3-1336 gecesini tehlikeye maruz geirmilerdir. ngiliz mfrezelerinin tazyiki, mahall jandarmalarnn ayan itimad grlememesi bu tehlikeyi tevlit etmektedir. Tedabire tevessl olunmutur. 4 Dier baz meb'uslarmzla baz zevatn dahi Gebze ile zm it arasnda teh likede olduklan tahmin edilmektedir. Bunlar meyannda Trabzon mebusu Hsrev ve biraderi kymetli zabtandan Binba Besalet Bey bulunmaktadr. Firar eden dier mebusan henz Kartal mmtakasm gememitir. Vesaitsizlik dahi hareketlerini te Kir ediyor. Heyeti Temsiliye Namma ' M ustafa Kem l Ankara: 24/3/1336
Firar muvaffak olursa tali, olmazsa tedbirsizliin elm cezas. u cevab yazdm:
Erzurum: 25/3/1336 H ey'eti Tem siiiyeye Zata mahsustur. C. 24/3/1336. stanbuldan firar edenlerden zmit hizalarna kadar gelebilenlerin olsun salimen Anadoluya geebilmeleri iin zmit havalisindeki askerden ve Kuvvayi Milliyeden mteaddit fedai mfrezelerinin icray faaliyetile ngiliz mfrezelerini tevkif ve mhaya almalar iin icab edenlere talimat verilmesini istirham eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir \ j j i i
26 da bir ifre daha geldi:
.
Ankara: 26/3/1336
Bugn Gebzenin Kuu mevkiinden hareket eden Trabzon mebusu Hsrev Bey den ifre ile malmat hlsasna nazaran stanbuldan bir ok mnevveran ve zabitan Anadoluya hareket ediyor. Ahmet Emin, Yunus Nadi, Cell Nuri, Ahmet Ferit, Rza, Nuri Beylerin firarlar....... edilmitir. Veliahd hazretlerinin de Anadoluya ge mek istedii anlalmtr. stanbuldan Gebzeye kadar menzil yolu ....... tanzim edil mitir. Daha ark akamnda kyl vesaitinden istifade iin mhimce bir paraya ihtiya vardr. Paraszlk bu babda mklt ihdas ediyor. Bu malmat sureti mahreianeden arz edilmitir. Heyeti Temsiliye Namna M - Kem l f '
| i
Ne kadar yazk! Bu iin esasl hazrlanmasn ne zamandanberi yazdm, durdum. stanbuldan firar edecek arkadalara muavenet edecek kadar vesait ve para yokmu! Benden ancak samim dua etmek ge lir! Paraszln mill meclis ve hkmetinin teekkl iin mhim bir noksan olduunu dndm. Bu hususta Heyeti Temsiiiyeye teklifte bulunmutum. 27/Martta Azerbaycanda Halil ve Nuri Paalara iki ka naldan tideki mektubu gonderttim. ( 1) :
Erzurum: 27/M ar/tl336
'
j !
stanbul, ngilizlerin tamamile igali resm ve idarelerine girdikten sonra artk payitaht ile Anadolunun revabt idariyesi uzun mddet ayr kalacak ve Anadolu kendi kendini idareye mecbur bulunacaktr. Anadolu yeni bir Millet Meclisini sratle Ankaraya toplamaktadr. Maahaza evvelce memleketimizin erait ve ihtiyacat iktisadiyesini bildirmitim. Haric devletlerden hi birisile ne istikraz ve ne de muavenet imkn ve ihtimli imdilik yoktur. Bizim iin en seri ve messir are! muavenet,. (1) Bu hususu ifahen de Halil Paadan rica etmitim. Tahriren de yazdma ramen msbet bir netice olmad.
evvel be evvel Azerbaycan hkmet ve milletinden olacaktr. Vekayii umumiyeyi cihan daha ziyade nkiaf edinceye ve Boieviklerle olacak temas neticesinde memle ketimizin iktisadiyat daha vasi ve emniyetli bir ekle sokuluncaya kadar ibu Azerbaycann kymettar muaveneti seriasn ve bunun idamesini temin ne zamana ka dar ilk taksitin ne vasta ile isal olunacann iar buyurulmasm rica eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
25/Martta: 19/Marttanberi Ermeniler bilhassa Nahcivan mntakasmda (Byk Vedi, Civa, Ahura, Ordubad) a taarruzda bulunduklarn dan ve muvaffak olduklar yerlerde slmlar katliam ettiklerinden te kilt milliyeyi takviye ile hudud haricindeki btn ra kuvvetlerine cephelerindeki Ermenilere taarruz etmelerini ve gerilerindeki en yakn ktaatmz tarafndan muavenette bulunulmasn emrettim. Heyeti Temsiliyeye de bdirdim. Oltu mntakasmda 9. Frka Kumandan Halit Bey Narmandaki piyade taburumuz ekirdeini tek etmek zere 3 tabur luk bir mfreze tekil etmitir. (1600 piyade, iki top, iki makinelitfek). Bu mfrezeMerdenik cenubundaki (Kolasl Tada-olpanek- Muzart garbi-Aundur) hattn igal e Ermenilerin tevess ve faaliye tine mni olacaktr. Bu mmtaka kmilen islmdr. Kars ve Sarkam mmtakalarmda istihbarat merkezleri tesis olundu. Heyeti Temsiye gerek Batum ve gerekse bu cephedeki tedabiri tasvib ediyor- Moskova telsizinin teblii resmilerini 26/Marttan itibaren Erzurumdaki telsizi miz almaya balad. 25/26 da muhabere kartrmak iin ayn zamanda franszca Harbi Umumiye ait Alman ileri yrylerinde almanca, fran szca tebliler yaplyordu. 26/27 de Moskova teblii: Maykop, Grozni, Petrovsk, Vd Kafkas ehirlerini zabtettik. Yekaterinodarm 50 kilo metre cenubu garbisinde ve Novorosiski'nin 20 kilometre imali arkisin de taarruzlara devam ediyoruz. Yekaterinodarla Novorsiski arasnda bir ok frkalk Denikin kuvveti ordumuza iltihak etmitir. kinci Koban Kolordusu ihata edilmitir. Ayrca on bin esir, 14 top, 40 mitralyz itinam ettik.. Yine bu gece nereden geldii anlalamayan ngilizce bir teblide: 24/Martta Novorosiskinn krmz ordu tarafndan igal eddii iln olunuyor. Bolevik ordularnn Kafkasya imalinde mhim muvaffakiyetler elde ederek Denikin ordusunu inhizama urattn ve Kafkas dalarna dayandklarn gsteren bu tebliler herkeste byk sevinler uyandrd. Her tarafa bildirdim. 26/27 teblii daha mhimdi: Kzlordu Dastala beraber Petrofsk, Grozmi, Vd Kafkas ehirle rini igalde Denikdn ordusundan 68 bin esir alm, bir kol Vild Kaf kas! an cenupta iki istasyon igal etmi. Dier bir kol Derbendin 25 ki lometre cenubunda Bai istasyonunu muhasara etmitir.. Her tarafa neredilen bu havadisler umum br sevin hasl ediyordu. Artk Denikn ordusunun Kafkaslarda mukavemeti imkm kalmamt. lkbahar a geldiinden bizim de Ermeni ordusuna darbe vurmak frsatmz ge-
iiyordu. 25/Martta Trabzondaki Ingiliz mmessili Karakurt, bir Rus vapurile stanbula, Rus miralay Aleksandr da Fransz kruvazrile Ba tuma gitmi. Limanda daima bir ngiliz torpitosu duruyor. Giresundan Fransz kruvazr zabitan valiyi ziyaret etmiler ve anasn gayr mslimenin derecei emniyetlerini ve asayiin derecesini ve bir ey vukuu muhtemel olup olmadn sormular- Ahali mecbur edilmedike asayii muhil bir hdise olmayaca cevabm alarak avdet etmiler. 26 da Hey eti Temsiliyeden gelen ifrede Trabonda Vali Hamit Beyin tesirile inti habat tehir edildiinden bu mhim iin temin buyurulmasn! hassaten rica ederiz demliyordu. 31 de de Hamit Beyin tereddd ve takip et tii hatt hareket ve emsali yerlerde de suitesir ettiinden tesri ve kat hareket temesi lzumunun taraf devletlerinden bir defa daha tekidi ri ca olunur deniliyordu. Trabzon livalar intihabat bitirdii halde Trab zon ehrinin teehhr etmesinin bizzarur selmeti millet ve memleket iin tedabiri edideye tevessl zaruretinde kalacamz valiye ve frka ya yazarak intihabata balattm. (1). 28/Martta, Vali Hamit Beyden aldm ifre ile verdinm cevab ayan mtala olduundan aynen yaz yorum. Heyeti Temsiyeye ve kolordulara da yazdm:
Mhim ve mstaceldir.
Trabzon: 27/3/1336
'
Burada bir Fransz mmessili var. tilfclann ark politikasnn barometresidir. Halinden bugnlerde pek dkn olduklarn anlyorum. Bu adam ara sra ziyare tinde herhalde milliyetperverlerle itilf lzm geldiini ngilizlerin hareketleri mu vafk olmadm ileri srdkten sonra Anadoluyu ark! in bir zemini itilf bulu nur, bir teklif dermeyan olunursa Parise bildirmeye hazr bulunduunu bugn kon ferans en ziyade tekiline mecbur olduu Ermenistan meselesi megul etmekte bulunduunu, bir Ermenistan tekili zarur olduuna ve buna bir mahre vermek iktiza edeceine gre bunun hangi araziyi ihtiva ve neresinin mahre olarak kabul mm kn olabileceini sual eder. Bu defa daha mtehalik bir vaziyette gelerek bu hususta reyililerine mracaat etmekliimi rica etti. Kendisi ark meselesinde alkadar Bertlonun adam imi. Muvafk mtalaa buyurulursa bu babdaki noktai nazarmz kat bir surette bunlara tebli edelim. Vali H am it
Verdiim cevap:
( 1 ) Hamit Bey de Trabzon mebusu. oldu fakat muvafatimle vilyette kalmasn tercih ederek Ankaradan msaade alnd ise de bilhare Trabzon mebuslarnn ar amba ile Samsun arasnda ekiya pususuna urayarak Trabzon mebusu zzet ve Gmhane mebusu Ziya Beyler ahit olduklarndan Meclisi Mill Hamit Beyi is tedi. Fakat Hamit Bey gitmek istemedi. Ahali telgrafla Ankaradan rica ettiler. Mus tafa Keml Paa ve Erknharbiyei Umumiye Reisi smet Bey Haziranda ie benim mdahalemi ve behemahal Hamit Beyi gndermekliimi ve Trabzon muhitinde mah sus fesad hazrlm tasfiye etmekliimi yazdlar. Tafsilt gelecektir.
Trabzon Vilyetine C. 27/3/1336 ifreye 1 Bu gibi eyler ancak hkmetle grlr. Hkmetimiz ise bata Ingilizler olmak zere maatteessf itilf hkmetleri tarafmdan stanbulda boulmu ve imha edilmitir. imdiki halde stanbul hari olmak zere btn memleket Ankaradaki Kuvvayi Milliye karargh tarafmdan idare edilmektedir. Bir meclisi fevkalde yine Ankarada toplanmak zeredir. Ben Kuvvayi Milliye kararghnn her bir em rine mnkad ark cephesi kumandan bulunuyorum. Binaenaleyh bu hususta ahs bir rey ve mtalam olamaz. Tavassutum dahi caiz deildir. Dorudan doruya Ankarada Kuvvayi Milliye kararghile aniamas icab edeceinin Fransz mmessi line anlatlmasn arz eylerim. 2 imalden inen haiskr ordular, Novorosisk, Vildkafkas, Petrofsk, Drino mntakasm tamamen igal etmi ve daha cenuba mfrezelerini srmtr. Ermeniler h tehlikeyi grmyor ve anlamyor. slmlara kar tedenberi yapt meza lim ve kitale daha iddetle devam ediyor. Mmessiller ile mlkatnzda bir mna sebet aldrarak bu cihetten de nazar dikkatlerini celp buyurmanz rica ederim. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
stanbul igali meselesi Krt airetlerine de lykile anlatldn dan Din ve vatan urunda alacak mcahedeye ya bsbtn dnya yznden kalkmak veyahutta dmanlar kahr ve mahvedinceye ka dar uramak kararlarn her taraftan bildiriyorlard. tideki tamimi yaptm ve istikll mcahedemizde krtlerin vasiyetini de gstermek iin Heyeti Temsiliyeye ve kolordulara ve mmtakam frka ve valilerine de tamm ett_m:
Erzurum: 26/Mart/1336
1 ngilizler tarafndan makam hilfet ve payitaht saltanat seniyenin igal
ve Babli ve Nezaretlerimizi ve Meclisi Millimizi basarak en muhterem rical ve mnevveranmzm sngler altnda hapis ve tevkif edilmesi ve vatanmzdan bir ksmnn Ermenilere terkine karar verilmesine dair aldklar son haberlerden dolay mteheyyic olan btn kt aairinin el ele vererek dmanlarn harekt ve icraat zalimanelerine kar mcahedeye ve din ve vatan urunda alacak mcahedede ya bsbtn dnyadan kalkmak veyahutta dmanlar kahr ve mahvedinceye kadar azim ve sebat gstermeye karar verdikleri hakkmda mmtakamdaki aair resasmdan mteaddit telgraflar alyorum. Verilecek her emri icraya mheyya olduklarm bildiren ve makina banda cevap bekleyen resay mumailehime ve vatan urunda gsterdikleri sar hamiyet ve gayretten dolay teekkr ederek indelicab pek ky mettar hizmet ve muavenetlerinden istifade olunacam ve imdiki halde skn ve itidal iinde intizarda bulunmalarn cevaben bildridim. Frkalarca da aairin skn ve itidali muhafazalarna hadim vesayada bulunulmasn ve bu necib hissiyata teek kr olunmasn rica ederim. 2 Frkalara yazlm ve beray malmat Kolordulara ve Vilyetlere arz edil mitir. 15. Kolordu Kumandam Kmm Karabekir
arkta sknet, birlik krtler arasmda dahi temin edildiine mu kabil garpte fena sesler gelmeye balyordu:
Ankara: 26/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna Balkesirden alnan malmat bervechizir maruzdur, . Heyeti Temsiliye Namna M . Kem al
Sur e t Anzavur ile Gavur mam ve avenesinin Bigaya tekrar baskn yapacaklar haber alnm olduundan Gnende mtehait takip kuvvetlerinden 100 svari 13/3/1336 da Bigaya tahrik olunmutur. Svariler her ne kadar kasabaya bil msademe gir meye muvaffak olurlarsa da bilhare Biga kazasndaki ahalinin ksm azami silha sarlarak hcum etmi olduklarndan iddetli bir msademeden sonra ekilmeye mecbur olmulardr. Piyademiz de msademenin nihayetine yetierek ekiyay Bigarnn garbinde tevkif etmilerse de Biga kazas ahalisinin ekiyaya iltihaklar sebebile msademe iki gn ve pek iddetli olarak devam ve Gnen ile Biga arasndaki erke kylleri de mfreze ve cephane ve mevad iaenin evkine msellhan mmanaatla rndan svari ve piyadelerimiz Gnene avdete mecbur olmulardr. syan imdilik Biga kazasna mnhasr ise de tevesse msaittir. Tedabiri lzimeye tevessl olun mutur. Msademe esnasnda siler bir top dahi istiml etmilerdir. Mfrezeden iki zabit ile alt nefer ehit ve zabit ile yirmi yedi nefer mecruh dnd ve silerin de pek ziyade telefat verdikleri ve imdiki halde Anzavur ve avenesinin Bigaya h kim bulunduklar maruzdur.
20. Kolordunun tideki raporunda bahsediliyordu:
da ngilizlerle msademeden
&

1 25/Mart/1336 tarihli kolordu raporunda Lefke civarndaki Kuvvayi Milli
yenin ngilizlere hemen zmite hareket etmeleri iin tebligatta bulunduklarna dair malmat alnd arz edilmiti. ngilizler iki kiiden ibaret olan kuvvayi milliye rakleme heyetini iade etmeyerek Lefke arkndaki mendfer kprsn ksmen tahrip etmi ve kuvvayi milliyenin de sa cenahna taarruz etmilerse de muvaffa kiyetli bir mukabil taarruzla ngilizler Lefke ve Sakaryamn imline tardedilmi ve kendilerine zayiatta verdirilmitir. Bu vaka kuvvayi milliyenin hakk meruunu du ar tecavz olmadka kan dklmemek karar ve azminde bulunduuna en parlak ve yeni bir misal olduu gibi Eskiehirden zmite ekileceklerine dair sz vermi olan ngilizlerin de szlerinde durmayp hile ve desiselere tenezzl eylediklerini br daha gstermitir. 25/26 Mart 1336 da iinde ngiliz askeri bulunan trenin birbi rini mteakip zmite hareket etmelerinden pek yaknda ngilizlerin Geyve Boazm da tahliye ederek zmite ekilecei anlalmaktadr. 2 Memaliki Osmaniye dahilinde bulunan ngiliz kuvvetlerinin ksm azami Hintli asker olduu malmdur. Bunlar her frsattan bilistifade milletin hakk meruuna tecavz edemeyeceklerini ve bilhassa dindalarna byle bir tecavzde bulun mayacaklarn beyan etmilerdir. Bunun neticesi olarak zmit ve Derincede ordu-
ghlanndaki Hintli askerler kyam etmi ve bu kyam bastrmak iit ngilizler iki torpito ile 400 bahriye silhendaz efradn bu ordughlara sevk eylemilerdir. 3 Bolu ve Bilecik sancaklar havalisi makam hilfet ve saltanat ve stiklli milletin muhafazas hususunda bu kerre de bir azmi kat ile ittihad ederek her ta raftan Lefkeye girmi olan Kuvvayi Milliyeye iltihak etmekte olduklar maruzdur.
20 . Kolordu Kumandam
Ali Fuat
Erzurum: 27/M a r t/1336
. Bolevik teblii resmisini Heyeti temsiiiyeye ve Kolordulara tebli ettim.

1 Erzurum telsiz telgraf istasyonunun ald 26/Mart/1920 tarihli Moskova
bolevik teblii resmisidir: a) Avrupa - Bak demiryolu zerinde ve Demirhan rann 125 kilometre i mali garbisinde kin Grozni ehri 24Martta tarafmzdan zabtedilmitir. b) Yekaterinodarm 120 kilometre cenubu arkisindeki Maykop ehrini 22/Mratta. zaptettik. c) Yekaterinodar ehrinin 50 kilometre garbi cenubisinde ve mezkr ehir ile Novorosiski arasnda Demiryolunun zerindeki (Kolmskaya) istasyonu mntakasmda ikinci Don kolordusu kamilen ktaatmz tarafndan hata edilmitir. Bu mmtakada tarafmza btn heyetile iltica eden Birinci Edhiln Alay da taarruzlarmza iti rak ederek dmandan on bin esir, on drt top ve krk makineli tfek ve be y z hayvan vesair vesaiti harbiye itinam edilmitir. d) Yekaterinodann 40 kilometre kadar cenubundaki ktaatmza dmann B i rinci Koban Frkas ile Don Kazak Alay kmilen iltihak eylemilerdir. Koban Fr kas 3000 atl, 48 zabit ve 10 toptan ve Don Kazak Alay da 250 atldan mteek kildir. e) Novorosiskinin 20 kilometre imali arkisinde bulunan ktaatmz mendoferle aldklar takviyelerle taarruzlarn iddetlendirmilerdir. 2 Ayn gecede nereden verildii anlalamayan bir ngiliz teblii de aynen bervechitidir: Martn 24 nde Novorosisk krmz ordu tarafndan igal edmitir, Denikin son ilticaghm da kaybetmitir. 15. Kolordu Kumandan Kztm Ka.rah.zk.ir
28/Martta Ermenilerin Nahcivan mntakasmda (Yzba Haili Bey kumandasnda birka zabit ve kk zabit gnderilmiti) taarruzu hakknda gelen malmat Heyeti Temsiyeye, kolordulara ve mntakam vali ve frkalarna tamim ettim:
Erzurum: 28/M art/l335 Alnan mevsuk malmat hlsasdr: 1 Kafkasyada Denikin ordusunun hayatna hatime eken son muvaffakiyet ler esnasnda ne yapacan bsbtn arm olan Ermeniler Martn 19. gnnden itibaren Ordubad, Nahcivan ve Vedibasar mntakalarndaki islmlara ni ve iddetli
taarruzlar yaptlar. Hakkn ve namusunu kemli ehamet ve fedakri ile mdafaaya azmetmi olan mezkr ism mmtakasmda da bu Ermeni taarruzlar tamamen tard edildi. Ve Ermenilere bir ok maktul verdirildi. Vedibasar nuntakasmdaki slmlar kendilerini sessiz ve sebebsz basmak isteyen faik kuvvetteki dman peri an ederek drt makinal tfek vesair ganimi harbiye almlardr. Bilhare malp Ermenileri takip ederek Ermenistanm merkezi olan Revan ehrinin 7-8 kilometre arkndaki daa kadar kovalam ve Ermenilerin Revan muhafaza iin tahkim et mi olduklar ibu dada mevcut tel rglerine kadar yanamlardr. Bu dada bir gece kalarak tel rglerini haner ve baklarla kesmek ve paralamak suretile de azimkrkklarma pek kymetli bir misl gsteren islm kuvvetleri kendi mntakalarna muzafferen avdet etmilerdir. 2 Heyeti Temsiyeye, Kolordu ve Frkalara, Kolordu ktaatna ve Vilyet lere arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzum Karabekir
26,/27/M art tarihli Kafkasya havadislerini bervechiti tamim ettim:

Erzurum: 28/Mart/1336 Kafkasyadaki Bolevik ordular harektna dair alman gayet mevsuk 26/Mart tarihli istihbarat tide arz ve tamim olunur: 1 23 ve 24 mart tarihlerinde vukubulan muharebelerden sonra Bakya gelen demir yolunun zerinde ve Bahri Hazer sahilinde kin Petrofsk ile Groani ve Vildtkafkas ehirleri bolevikler tarafndan zaptolunmutur. bu muharebatta Das tan islm ordusunun dahi pek yararlklar grlmtr. Dmandan 66 bin esir ve klliyetli ganaim elde edilmitir. 2 Daistan da Rusya dahilindeki btn mslmanlar gibi bolevik ordulan ile birlemitir. bu mttehit ordularn kolbalari Derbend ehrinin 30 kilometre cenubu arkisinde Balama stasyonuna varmtr. Dier bir ordunun kolbas dahi Vildkafkasn 40 kilometre kadar cenubunda iki mhim mevkii zabtederek Grcis tan payitaht olan Tiflis ehri zerine yrmektedir. 3 Ceneral Denikiniu bizzat kumandas altmdaki ordu ise Yekaterinodar ile Novorosski arasnda 23 ve 24 mart tarihlerinde mahv ve perian edilmi ve 24/25 martta Denikinin son ilticagh olan Novorosski mstahkem, liman da zaptedilerek klliyetli esir ve ganaim boleviklerin eline dmtr. 4 Artk Kafkasyann Bahri Hazer ve Karadeniz sevahili kmilen Krmz ve Yeil ordularn hkimiyetine gemitir. 5 Heyeti Temsiliyeye, Kolordu ve Frkalara, Kolordu ktaatna ve Vilyet lere, Erzincan livasna arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kdjm Karahskir Erzurum Telsiz Telgraf stasyonunun ald 27/Mart tarihli Moskova teblii resminin akam mhimmesi bervechiatidir: 1 Lehistan hkmeti bolevik murahhaslarile muahede mzakertma bala mak zere 10/Nisan tarihinde Borisof ehrinde itimai kabul ettiini bolevikere bildirmitir. 2 Litvanya hkmeti dahi 1O/Nisanda Moskovada sulk mzakeratma bala maya hazr olduklar hakkmda bolevikere mracaat etmitir.
Heyeti Temsiliye, Kolordu ve Frkalara, Mevkii Mstahkeme arz ve ta 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
mim edilmitir,
Azerbaycan garp mmtakasmda en ehemmiyetli bir ehir olan Gencede ilk frsatta bir telsiz merkezi atrlmasma allmasn Halil Pa aya sylemii m Azerbaycandan vaktiie haber almak artk z-iyade ehemmiyet kazandndan Nahcivan ve Trabzon kanallarndan Halil ve Nuri Paalara unu yazdm:
Erzurum: 28/3/1336 Halil ve Nuri Paalar Hazeratma Telsiz telgrafla neredilen Moskova ve Alman teblilerini Erzurumdaki kolordu hafif telsiz telgraf istasyonu vastasile mkemmelen alyoruz. Gence ile tesisi mu habere etmek zere dier bir telsiz telgraf istasyonu da Karakiliseden Bayezite tah rik edilmitir. Bu istasyon Gence ile muhabere mmkn olabilirse daima Bayezitte kalacaktr. Hali faliyette olarak nc bir istasyonumuz da Vanda bulunmakta dr. Kuvvetli bir telsiz telgraf istasyonu vastasile bize vereceiniz haberleri daima alabileceiz. Bunun iin de kolordu mntakasndaki hafif telsiz telgraf istasyonlar 6/Nisan/l335 tarihinden itibaren 1200 veyahut 1500 tul mevc ile her gn saat 4 evvelden 5 evvele kadar dinleyeceklerdir. (E.B.K.) iaretile aranlmamz rica ede rim. Bayezitteki istasyonumuz da ayn iaretle her gn S evvelden 6 evvele kadar 1200 tumevcle Genceyi arayacaktr. Ihtiramatm takdim ederim muvaffakiyetle rinizi gzlyoruz. Kzm Karabekir
29/Martta Erivandaki Ermeni telsiz istasyonu Nahcivan mntakasmdaki mukabil taarruzlarmz hakkmda tideki tebMini ngilizce ne rettiler. Her tarafa tamim ettim:
Erzurum: 29/3/1336 T a m i m 1 Bugn 29 Martta Erivandaki Ermeni telsiz telgraf istasyonunun ngilizce olarak nerettii tebliinin tercmesinden anlalabilen akam ikinci maddededir. 2 Trk zabitan tarafndan idare edilen ve mecmuu tahminen 6000 e bali olan Tatar askerlerinin isyan tevess etmektedir. Asiler, Ermeni kuvvetleri zerine yryorlar. Ve kendilerine asker muavenet yaplmas iin Mustafa Keml Paaya rica ediyorlar. Erivandan Tebrize kadar demiryolu zerindeki Ermeni kyleri tahrip ve ahalisi asiler tarafndan katledilmektedir. Denikin ordusunun dalan akamndan Fokkerovi kumandasndaki kuvvet imli Kafkasyada boleviklerin nnden kaa rak gelmektedir. 3 kinci maddedeki malmattan sonra Grclerin Tifste hapsettii iki bin kiinin kffesinin tahliye edildiinden ve matbuata da serbesti baholunduundan bahsediliyorsa da nihayeti anlalamamtr.
Heyeti Temsiiiyeye, Kolordu, Frkalara, Kolordu ktaatna, Mevkii Mskii Mstahkeme arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzm K&rahskir
3
Hey'eti Temsiliye 21 ve 25 tarihli Peyamsabah gazetesinden baz malmat verdyor: (28 ve 29 da gelmilerdir.). Hlsas:
Sadaret Ferit Paaya teklif olunmu ve kabul etmi, syn zamanda Hariciye Nazr. eyhlislm yandan Mustafa Sabri Efendi, Harbiye Nazr Hrriyet ve ti lf Reisi Sadk Bey. Bahriye Hamdi Paa. Dahiliye Mehmet Ali Bey. Evkaf ayan dan Vasfi Efendi. Nafia Kiraz Hamdi Paa. Maarif kureny sabkadan Emin Bey Adliye sabk nazr Kzm Bey. ray Devlet yandan Seyit Aptlkadir Efendi, ol mas muhtemeldir. Almanyada ihtill devam ediyor. Darbei hkmet sekiz bin te lefat bdi olmu. Heyeti Temsiliye istihbaratndan olmak zere: 1 Londradan iar olunduuna nazaran bir ngiliz rahibi Yunanllarn Anadoudaki harekt hakknda Avam Kamarasna bir rapor vermitir. 2 skdardaki baz ngiliz efrad Anadoluya sevkolunmay kabul etmemi lerdir. 3 Msrda mteaddit ihtilller oluyormu, Anadoludaki harekt milliye takdirkrane takip olunmaktadr. " Dier malmat: ngilizlerin aramzda kan dklmemesini temin iin gnderdikleri bir zatn verdii malmat: stanbul igali iin kan dklemeyecegi Londraya barapor temin edildikten sonra igal karan verilmitir. ngiliz ktaat Anadoludan ka milen stanbula celb olunacaklardr. u telgrafla da baz malmat geldi: 1 Peyam Sabah ve Alemdar gazeteleri neriyat mnderecatm stanbul ahalisi gayz ve nefretle karlyorlar. Matbuat saire dahi tekzib etmektedirler. 2 stanbul piyasasnda teevv ve gayr tabiinin mevadd gdaiye zerinde mhim bir teref vardr. 3 - Fransa yan hariciye encmeni pazartesi gn itima ederek hkmetin Almanya meselesi ve muahedei sulhiye ve Amerika ile olan mnasebat ve ayn za manda stanbul ile Asyay Sura ve Rusya meseeleri hakknda bir an evvel istima edilmesi talebini havi bir takriri kabul etmitir. 4 13/Mart tarihli Tan gazetesinde Lord Grzon Avam Kamarasnda irad et tii bir nutukta Ermenilere dair demitir ki: Bana yle geliyor ki siz Ermenileri se kiz yanda pek temiz ve masum bir kz gibi zannediyorsunuz. Bunda pek yanlyor sunuz. Zira Ermeniler bilhassa son harekt vahiyaneleri ile ne derecelere kadar hun har bir millet olduklarm bizzat kendileri isbat eylemilerdir. 5 Msrda Zal Paann hanesinde elli alt murahhastan mrekkep ve marleyhin riyaseti altnda itima eden bir kongre heyeti Msrn istikllini iln eyle mitir. 6 Ellemnslm gazetesi Mir Hseyin Elkbdavinin Zatahaneye ektii bir telgraf nerediyor. Bunda lem-i islm ve bilhassa yetmi milyon Hint slmlar namna rica ediyoruz katiyen hukuku hilfeti cziyyen muhil bir muahedenamesile Yaz etmeyiniz. Tesliyetbah bir cevaba muntaznz deniliyor. 7 Kalktadan 29 ubatta Taymise ekilen telgraf lem-i islmda mevcut hu kuku hilfet cemiyetleri murahhaslarndan mrekkep olan Kalkta Konferans bervechizir karar ittihaz eylemitir. Hukuku hilfet ve hilfeti muhil bir karar Byk Britanya hkmeti tasdik ettii takdirde mslmanlar bilhassa Hindistandaki 75 milyon mslman ngiliz emtiasna boykotaj iln edecektir.
g Aym gazete iki martta Kalktadan telgrafla mademki konferansn mukad derat dveli mtelife keenlemyekn hkmndedir, o halde ictimaat ve itigalatna devama hacet kalmamtr. Binaenaleyh konferans 19/Martta tatili ictimaat edeektir. Konferans hilfeti liyemize mukarrerat ittihaz edilmi ve edilmekte bulun mu olduunu istihbar etmekte olduundan bu mukarrerattan birinin tatbikina te ebbs edildii andan itibaren Hint mslmanlar Byk Britanya Hkmetiie fek ki irtibat edeceklerinden bu kararn hilfnda hareket edecek her mslman cemaati islmiyeden ihra olunacaktr. 9 Beyruttan 380 kadar ulema ve eraf ve muteberan imzalarile Meclisi Meb usan riyaset makamna ekilen ve asl Sulh Konferansna gnderilen bir telgrafta hi lfeti Osmaniyeye olan irtibatmz ezel ve ebedidir. Hilfnda bir karar ittihaz edil memesi msrcudur. 10 Cell Nuri Bey tevkif edilmi ve Rauf Ahmet Beyin hanesi taharri olun mutur. Kendilerinden malmat alnamamtr. Heyeti Temsiliye Namna M utala Kem al
Ak telgraf ve ifre ile gelen malmat lzumsuz tafsilt havi ol duu gibi mevsuk da deil, yarnki bugnkn tekzib ediyor. Havadis lerde ihtisar olunsa ve lzumsuzlarndan sarfnazar olusa mhim muha berat teehhr etmeyecek. Pek ok muhaberat olduundan mhim ifre lerde arada bazan iki gn teehhre uruyor- Loit Corcun nutku Heyet Temsiyeden ayn zamanda Trabzonda 3. Frkadan yazdrld: 25/Mart Pey arm Sabahtan: Loit Corc son defa Trkiye meselesi hakknda Hint slmlar namna beyanatta bulunan Mehmet Aliye tideki cevab ver mitir. Trk zimamdarlar bize kar kyam etter. Ben zannetmem ki imdiye kadar Trkiyeye kar harb etmi olalm. Bilkis btr ok defalar Trkler iin harbettik. Halbuki bilhare ngilizler imdiye kadar kendi si iin tarihde misli grlmemi gayet mthi bir muharebe e megul iken Trkiye nagihan bir surette bize kar ilm harbetti. Karadenizle serbeste tariki muvasaladan mahrum bulunmamz yznden muharebe sene uzad ki hi bir mslman hintli zannetmemeidir ki biz gya islmiyete kar bir ehli salip muharebesi amak zere Trkiye ile muha rebeye giritik. Adalet talep olunuyor. Her halde Trkiye hakknda icabat adalet icra olunacaktr. Avusturya hakknda ihkak hak edildi. Al manya adaleti hem olduka mthi bir adaleti istihsal eyledi. u halde Trkiye iin Trkiye hakknda icray adalet edilmesin. Trkiye zannetti ki herhalde bizimle muharebe etmeye mecbur idi. Biz hayat ve memat mbarezesinde bulunduumuz zaman Trkiye bizimle muharebeye giri ti. Acaba Trkiye hakknda Almanya, Avusturya vesair hristiya>: mil letlere kar ettiimiz tedabirden baka bir muamelede bulunmak iin makul bir sebeb var m. Hint mslmanlanmn Trkiye hakknda mahza mslman olduu iin iddetli bir surette iddetli bir muamele ettiimize zahip olmamalarm arzu ederim. Byk bir hristiyan milleti olan Avus turya hakknda dahi aynen tatbik edeceiz. Bu dsturlarda hakk hk'miyetlerini kaybetmi olan imparatorluklar hakknda milletlerin mukad*
deratm bizzat tyin etmek hakkn muntazammn olarak tatbik edilen dsturlardan Araplar ilm istikll ettiler ve Trkiye imparatorluundan ayrlmak istediler. Hrvatistan istikllini talep etti ve bu talebim is5 af eyledik. Suriye dahi hriyetini istedi ve istihsal etti- imdi aym dstur lar gerek hristiyanlar gerekse islmlar hakknda tatbik edeceiz. Be nim bdiim udur ki Trkler ancak Trk arazisinde icray hkmet edecek ve Trk olmayan arazide hi bir haklar olmayacakktr. Avrupadaki hristiyan milletler hakkmda bu dsturu tatbik ettik. Trkiye hak knda da ayn dsturlar tatbik edeceiz. 29 da 20. Kolordu ve Heyeti Temsiliyeden gelen ifreli malmat unlardr:
Ankara: 27/3/1336z 15. Kolordu Kumandanlna 27/Mart/1336 tarihli kolordu raporudur: '
1 Evvelce Lefke ve Mekece arasndaki ngiliz kuvvetlerinin Ceneral Mantagu
Dah emrinde drt taburlu bir piyade livasile bir sahra bataryasndan ibaret olduu ve bunlann Kuvvayi Milliyenin tazyiki zerine zmit ve garbine nakline devam olunduu anlalmaktadr. ekilmekte olan ngilizlerin Mekece ile zmit arasndaki mendfer imalt smaiyesini tahrip edecei his olunmakta ve bu hale kar Kuvvay Milliyenin tedabiri lzime ittihaz ettii bildirilmektedir. Bu meyanda ngilizlerin Lefke arknda gzl mendfer kprsn uzun mddet tamir edilemeyecek derecede ve Lefke istasyonunun dahilindeki btn eyay tahrip etmiler ve demir haneyi hali faaliyete getirecek bir ok malzemeyi beraber gtrerek istifade edilme yecek bir hale koymulardr. 2 Kuvvayi Milliye iki koldan ilerleyerek sol cenah kolu 26/27 de Mekecenin cenubu arkisindeki Ericik ve sa cenah kolu Akhisar cenubunda Kozan kyne mu vasalat etmitir. 3 Nide Kuvvayi Milliyesi 23/M art/l335 da Adana imali garbisindeki K a raisalI kazasna hareket eyledikleri haber alnmtr. 4 Kolordu mmtakasmm her tarafnda fevkalde bir skn ve asayi mevcut olup ahali hkmeti mlkiye ve askeriye kemali faaliyet ve sknetle Meclisi fev kaldeye z intihabile meguldr. 5 Evvelce Eskiehir ile Afyonkarahisar arasnda tahrib edilen mendfer kprsnn 29/Mart/1336 da tamirat hitam bulaca ve bu tamirat hitam bulunca trenler aktarma yapmakszn doruca Eskiehire gelebilecekleri bildirilmektedir.
AH Fuat t 15. Kolordu Kumandanlna 28/3/1336 tarihli Heyeti Temsiliye istihbaratnn mahrem ksmdr. 1 Taymis gazetesi Pontus istikllinin kabul edildiini yazyor. 2 Hariciye Komisyonunda Msy Milran Fransz hkmeti kabiliyeti hayaAnkara: 28/3/1336
tiyesi olan bir trk arzu eder. Zatahane stanbulda kalmaldr. Boazlarda ser bestli seyrsefer olmaldr. Asyay surada ...... ittbaen Fransa menafii mahsusaya malik olmaldr demitir. 3 Tevfik Paa Meclisi yan namna zatahaneye vaziyeti hazray izah ede rek sadaretin Ferit Paaya tevdiine mtehassl muhadderata dikkat nazarlarn celb etmitir. Zatahane byle bir tasavvurda bulunmadn bildirmi ie de ngilizlerle olan mnasebetlerine nazaran cidd ....... ibu beyanata itimad edilmemektedir. 4 stanbul igal kumandan idarei rfiye mntakasmm Rumelide Makriky hududuna kadar tevsi ve temilini Fransz kumandanna tebli eylemi ise de kabul ettirememitir. Fransz ve talyanlarn efkrnda ngilizlere karg pek mhim tahavvl mahsustur. 5 Meclisi Mebusan Reisi Cellettin Arif Beyefendi ile 27/28/M art/l336 ge cesi Dzceden grtk. Marnileyh toplanacak Meclisi Mill fevkaldenin Fran sa da misali tarihiyesini kaydetmi ve byle bir meclisin nmkarrfcratmm mut ola can ve Ankaraya muvasalatnda bir beyanname neretmek mutalaasmda bulun duunu bildirmitir. Marnileyh ve rfekas bir ka gne kadar muvasalat ede ceklerdir. 6 Refet Beyefendinin Kuadadan ald bir rapor hkmeti Osmaniyeye teb li edilmek zere Sulh Konferansnn sulh mualedenamesi stanbuldaki mmessille rine gnderildi. Resm talyan menabiine atfen bildiriliyor. Ayn menbaa gre Ame rika Almanya mnferiden sulh muahedesini imza etmilerdir. 7 Rodostaki talyan kuvvayi askeriyesi umum kumandan Ceneral Poka stanbul hdisesi zerine telgrafla Antalyaya tideki noktai nazar bildirmilerdir: talyamn maksad Trkiye dahilinde hayat iktisadiyenin tekrar balamasmdadr. Milletin serbeste inkiaf hususunda talya hkmetinin samim arzusu gayr mu tenavvil olarak kalmtr. htiml ki ....... kuvvetini teyid edecektir. Fakat Yunanl lar bunu bir tehlike addeylememeleri bu ihtiml daha ziyade emniyeti umumiyenin mu hafazas ve hrriyeti ahsiyenin mdafaas maksadna varid olabilir. Zira talya btn kuvvetile Osmanl hukuku lkmranisinin mdafaas, Osmanl lkesinin tamamiyeti hususundaki azminde sabittir. ' Heyeti Temsiliye Namna M . Kem l
Heyeti Temsiliyenin verdii malmattan pontus istiklli! gln bir ey. mkn maddisi olmadn bilmeyen Paris efendileri Ermenolere olduu gibi Kumlara da bol keseden hesabmza inayetlerde bulunmu lar! 23/Mart istihbaratm bervechiti nerettim:
Erzurum: 29/3/1336 T a m i m Alman mevsuk malmat hlsasdr: 1 Kafkasyada Denikin ordusunun hayatna hatime eken son muvaffakiyet ler esnasnda ne yapacan bsbtn arm olan Ermeniler martn on dokuzuncu gnnden itibaren Orsubad, Nahcivan ve Vadibasar mmtakalanndaki islmlara an ve iddetli taarruzlar yaptlar. Hakkn ve namusunu kemli ehamet ve fedakr ile mdafaaya azmetmi olan mezkr islm mmtakasmda da bu Ermeni taarruzlar? tamamen tardedildi ve Ermenilere bir ok maktul verdirildi. Vedibasar mntakasm-
>
daki islmlar kendilerini sessiz ve sebebsiz basmak isteyen faik kuvvetteki dman perian ederek drt makinal tfek vesair ganaimi harbiye almlardr. Bilhare ma lp Ermenileri takip ederek Ermeninstann mrekezi olan Revan ehrinin 7-8 kilo metre arkndaki daa kadar kovalam ve Ermenilerin Revam muhafaza iin tah kim etmi olduklar ibu dada mevcut tel rglerine kadar yanamlardr. Bu dada bir gece kalarak tel rglerini haner ve baklarla kesmek ve paralamak su retile de azimkrlklanna pek kymetli bir misal gsteren islm kuvvetleri kendi mtakalarna muzafferane avdet etmilerdir. 2 Heyeti Temsiiiyeye, Kolordu ve Frkalara, Kolordu ktaatna ve vilyetlere arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Erzurum: 29/Mart/1336 27 Mart tarihli mevsuk malmattr:
1 Otuz bine karip perakende Denikin efrad Grcistana iltica etmitir. B
yk rtbedeki bir ok Denikin zabitleri firaren Batuma gelmilerdir. 2 Denikinin bir iki gn evvel Batumdan Dersaadete gittii Batumda sylen mektedir. Grcistanda da heyecan fevkalde olup her tarafta ngilizler aleyhine ha raretli mitingler yaplmaktadr. 3 Boleviklerin yalnz Yekaterinodar havalisindeki neticei muvaffakiyetleri hakknda tideki malmat alnmtr: a) Yekaterinodar ehrinde yirmi bin esir ile krk top, yzden fazla makinaltfek anbarlarda mdehhar iki yz bin tfek, yz bin top mermisi, dort zrfl tren, sekiz tayyare, sekiz shhiye treni itinam edilmitir. Yine son taarruzlarda iki bin be yz yirmi zabit, altm alt bin"*sekz yz nefer, yz yetm be top, yz krk malrnal tfek itinam edilmitir. Dalp kaan on alt bin dman neferi incimad etmitir. 2 Heyeti Temsiiiyeye, Kolordulara, Frkalara, "Erzurum Mevkii Mstahkem Kumandanlklarna ve vilyetlere arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Erzurum: 29/3/1336 Moskova telsiz telgrafnn 28/Mart tebliidir: Btn gazete idarehanelerine ve btn makamata: herkese ve her yatakilere anlatlmaldr.' Krmz ordu mukabil ihtillcilerin elinden Novorosisk ehrini al mtr. Bu ehrin igali fevkalde mhimdir. nk orada Denikin ordusunun b tn mevad ve malzemesi ve ecnebilerin Denikin ordusuna gnderdikleri eya ve mal zeme kamilen burada zabtedilmitir. Denikin dveli itilfiyeden en byk himayeyi burada grmt. Bu mhim darbe ile Krmz ordu gnll ordunun temelini dahi skp atmtr. imdi artk Denikin kalmamtr. Fakat her eyden evvel Sovyet h kimiyeti bunun gibi bir ka vazife halletmeye mecburdur. Yalnz mukabil inkilplara galebe etmek kfi deildir. Bilkis hkmet dahilinde demiryollarn ve senayii tekrar tesis etmek ve bilhare kendi arazimizde bir taarruza kar mdafaa etmek lzmdr. 2 Kmr ocaklarnn tekrar tesisi Don havzasnda bulunan ordusu alaylar
tarafndan icra edilecektir. Kmr ocaklarnn hali hazr i ordusunda salara bir sosyalistlik nizam ve intizamn icab ettirmektedir. 3 On adet kabili nakil ktphane ihzar edilmitir. Ktphaneler bilhassa or du ve ahali iin her kazaya gnderilecektir. 4 ordusu tarafndan Kursk vilyetinde drt yz on be bin pot eker ve iki yz otuz bin urup iml edilmi ve mevcut olan eker pancarndan takriben yedi yz bin pot eker ve yz bin pot urup istihsal olunacaktr. 5 Almanya vaziyeti: Almanyada Sovyet cumhuriyeti teesss etmi ve eraiti tiye tyin edilmitir: ' a) Umum grev nihayet bulmaldr, b) Muhaliflerin amele partisine teslimi, c) Maden ocaklarnn milliletirilmesi. -
6 Garb Almanyadaki maden ocaklarna yz bini mtecaviz silhl amele ta rafndan vaziyet edilmitir. 7 Heyeti Temsiiiyeye, Kolordulara, Frkalara ve Vilyetlere ve Erzincan livasna arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Garp cihetinden haberler*. 30/Martta 20. Kolordu kumandam Ali Fuat Paa Harbiye Nazr seryaver Salih Beyin bir ifresini yazyor: Harbiye Nezaretinden kol ordulara keide edilen telgraflar, franszca ve trke nsha olarak ihzar ve iki suret Harbiye Nazr tarafndan imza edildikten sonra Harbiye Ne zaretindeki Ingiliz kontrol heyeti tarafndan sansr edilmekte ve ondan sonra keidesine msaade edilmektedir.. Buna phe etmiyor ve muhabe re etmiyoruz. Bu tazyike tahamml edenlerle byle bir makamdan emir almak isteyenler pek geni kalpli olmaldr.Salih Beyin ve daha firar eden dier zatlarn Ankaraya muvasalatn haber alnca bir senelik der dimi tekrar gyleee yazdm:
Erzurum: 30/3/1336 H ey eti Tem siiiyeye Seryaver Salih Beyin Ankaraya geldii ve Cellettin Arif Bey grubunun da sa limen gelmekte olduu pek ziyade mucibi memnuniyettir. Saffet ve Salih Beylerin ve daha mnasip grlecek erknharp zabitlerile meradan muktedir bir ka zatn hemen Erzuruma yoa kmalarn pek ziyade istirham eylerim. Kolorduda halen tek bir erknharp vardr. Harekt tiye iin nc ve bilhassa Onnc Kolordular emriciziye tevdi buyurulursa karargh tekili iin bu havalide tek bir erknharp dahi olmadn arz eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
29 tarihli Moskova telsizini tamim ettirdim; Moskova telsiz telgra* fnm 29/Mart tarihli tebli hlsasdr:
T A M M Moskova telsiz telgrafnn 29/Mart tarihli tebliinin hlsasdr: 1 Garp cephesinde muvaffakiyetli muharebeler devam etmektedir. 2 Kafkas cephesinde Novorosski mmtakasmda Denikinin bakiyyetssyufta on binden fazla esir daha alnmtr. 3 Sahil boyunca Gelencine doru kaan ve Krmz Yeil ordular arasnda kalan on be bin kadar kuvvetle Denikin bakiyesi sktrlm ve bir miktar esir edilmitir. 4 Maykop mmtakasmdan kaan Kafkas dalarna dalm ve perakende kalm olan baz Denikin paralarndan Maykop ile Nuapa arasndaki demiryolu mmtakas temizlenmektedir. 5 Heyeti Temsiliyeye, Kolordu ve Frkalara. Vilyetlere arz ve tamim edil mitir. Kzm Karabekir
30/Martta Trabzooan gelen malmatta: Grclerin Artvin kasa basn igal etmekte olduu ve Batumdan da ngilizlerin Artvine kuvvet gndermekte olduklar bildirildi. Bu mntakamh ziyam, mevsimin msaadestzlii dolayse haizi ehemmiyet grmedim. 31/Mart gece gndz yine kar yad ortalk tam bir kar. Erzurum ngiliz mmessili Ravlinson 22/Marttanberi Beni brakn tavassut edeyim zemininde yazar dururdu. 31 de yazd metni ve Hey eti Temsiliyeye stanbul ngiliz kuvvasna teklifi 7/Nisanda Trabzon vastasile stanbul ngiliz kararghna yazld: Eer faideli olursa muta vasst hizmetini ifa etmeyi Kzm Paaya teklif ettim. mirleri olan Ankaradaki Kuvvayi Milliye karargh ile mavere etti. Teklifi kabul ediyorlar ve 15. Kolordu vastasile zirdekd birinci resm telgraf gnder memi taleb ediyorlar. Evvel emirde ngilizler tarafndan haksz olarak igal edilmi olan Adana, zmir ve stanbul tamamile tahliye edilmedik e onlar ngilizlerle mnasebat resmiyeye giriemiyeceklerdir. Size arz ederim ki Ankara tarikile sz vererek veya baka suretle kendi hututumuza gnderilebilirsem emirlerinizi ifa edebilirim. Ve buradaki vaziyet hakknda izahat verebilirim. Ve bylece sureti halli teshil edebilirim. Rav linson. ngiz karargh sadece: (Maiyetinizle birlikte geliniz) cevabm verdi. Tab Ravlinson da stanbuldan kaldrlan arkadalarmzn muka bili olarak misafirimiz kald. Heyeti Temsiliyeden ifreli malmat:
Anfoara: 29/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna Tehiri gayri caizdir. 29/3/1336 Heyeti Temsiliye istihbaratnn mahrem ksm: 1 30/Mart sah gn klliyetli bombalar hamil 40:50 kadar tayyarelerin Ana-
doluya geerek toplu grdkleri kuvvayi milliye ktaatna taarruz edecekleri haber alnmr. Bir ngiliz tayyare gemisi zmite gelmitir. 2 Karadeniz Boaznn her iki sahilinin talyan idaresinde ve anakkale Bo aznn Rumeli sahilinin ngiliz ve Anadolu sahilinin Fransz ktaatnn taht muha fazasna ve idaresine verileceini talyan ajans bildiriyor. 3 Cevat Paa ile beraber tevkif edilen yaveri Tahir Beyin firar ettii ve mhim raporlar hamilen Ankaraya hareket eyledii bildirilmitir. Heyeti Temsiliye Narama M . Kem l
Sl/martta Hey'eti Temsiliyenin ifreli ve ak telgraf suretleri un lardr :

V
Ankara: 30/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna 30/Mart/1336 Heyeti Temsiliye istihbaratnn mahrem ksmlar: 1 Mebus Bekir Sami ve Veli Beyler Dersaadetten Anadoluya hareket etmi lerdir. 2 talyan menabiinden tereuh eden malmata nazaran ayn 25 inde rauahedei sulhiyemizin hkmete tebli edildii ve henz resmen iln olunmad haber alnm ve stanbuldan tahkikine tevessl edilmitir. 1 3 Tan gazetesinin beyanatna nazaran Frane Despere Avrupai Osmanideld ve ngiliz Generali Milen de Anadoludaki kuvvayi itilfiye bakumandanlna tyin klnmtr. 4 talyanlarn stanbulda hi bir igal mntakas kabul etmeyip sureti igali konferans nezdinde protesto ettikleri haber alnmtr. 5 160 bin kiilik bolevik ordular Dinyeper nehrini geerek Besarabyaya yaklamlardr. 6 Taymis'in verdii malmata nazaran General Kropatkin bolevik hkme tini idre etmekte ve Brosilof da orduya kumanda etmektedir. 7 3, 4, 5, 6 . maddelerdeki malmat son Bulgar gazetelerine atfen, ve Kkkiliseden verilmitir. Heyeti Temsiliye Namna M. K em l Ankara: 30/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna ( H e r T a r a f a T a m i m )
3O/Mart/1336 Heyeti Temsiliye istihbarat: 1 Amerika Cumhuriyetleri Trakyann Yunanistana, Basarabayyann Rumanyaya verilmesini ktiyyen arzu etmiyorlar. 2 Rumanya Bavekili ehrisku ilk iin yakn zamanda Bulgaristanla sulh etmek olduunu sylemitir. Btn Bkre iileri tatili igal etmitir. 3 Arnavutlr Grice kasabasnda Yunanllara kar boykotaj etmektedirler. Heyeti Temsiliye Namna M . Kem l
20. Kolordudan malmat:
15. Kolordu Kumandanlna ngilizlerin zmiti dahi tahliye etmekte olduklan haber alnmtr. Kuvvayi Milliyenin yeni vaziyetine dair haber alnmamtr. 2 . iftehan - Pozanti arasnda Franszlar tarafndan duar taarruz olan kuvvay milliye Franszlarla msademe etmeye mecbur olmu ve neticei msademede Franszlar S maktul ile makmal tfek ve eyalarn ksmen brakarak ekilmilerdir. 3 Bu civardaki kpr, tnel kuvvayi milliye tarafndan igal edilmi ve Pozantidekilerle beraber ricata hazrlandklar haber alnmtr.
1
20 Kolordu Kumandam Ali Fuat
Trakyada Cafer Tayyar Paa da oradaki ahvali bildiriyor:

Bandrma: 30/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna
1. Kolordu kumandanlndan gnderilen 27/3/1336 tarihli ve 82 No. lu raporu ;arzularile aynen beray malmat zirdedir: 14. Kolordu Kumandam Yusuf zzet
Sur e t
1 Edime vilyeti dahilinde esasen mevcut olan idarei rfiyenin temamii tatbikine tevessl edilmiir. 2 310 - 315 tevelldne kadar yerli, yabanc, muhacir ve istisna ve bil tecil silhl mkellifin ktaat kadrolarnn pek zayf olan mevcutlarn ikml edebilmek ve mahza temini asayi ve haricen vukubulacak Yunan igaline mukabele eyle mek maksadile celp ve davet olunmulardr. 3 Dersaadete mendfer mnakalt kemafsabk mevcut ise de telgrafla muhaberat orludan katedilmitir. stanbul telgraf bamdriyeti izole edilen telin raptn: Edirne telgraf mdrne bildirmi ise de bu hususa kolorduca msaade olunmam ve Dersadetle teati olunan mraselt hususiye kolorduca sansre tbi tutul mutur. Dersaadetten gelen bilmum ceraidi yevmiyeden teheyyc ve tevii efkr mucip ve amali milliyeye mnafi grlenler tevzi ettirilmemektedir. Edirne vilyeti Dahiliye Nezaretile taati mrselt eylemektedir. Kolorduya Harbiye Neza reti Erkn Harbiyei Umumiye Dairesinden gayr sair devair ifadesile evrak res miye vrut etmekte ise de Kolordudan Harbiye Nezaretine hi bir resm evrak gnderilmemekte, bilhare vaziyetin daha ziyade inkiafna intizar olunmaktadr. 4- Evvelce hat boyuna taksim edilmi olan Yunan taburu stanbul igalin den iki gn evvel toplanarak Hadmkynde itima ettirilmitir. Yunan taburu nun Hadmkynde posta ve marandiz trenlerini sk bir kontrol....... 5 Karaaata bulunan mslman Fas ve Cezairli efrad Karaaatan celbe&
dilen Senegal efradile tebdil edilmilerdir. Yeni gelen efrad krkar vagon! u iki trenle gelmitir. bu tebeddltm evvelce arz edildii vehile Fasl efradn mslman aha liye kar eseri muhadenet gstermelerinden hristiyanlara da drtane muamele lerinden ileri geldii zan olunmaktadr. 6 ngiliz ve Franszlardan mrekkep birer mfreze Gelibolu depolarnda bu lunan mhimmat ksmen berhava etmek ve ksmen denize dkmek suretile imha etmilerdir. Ancak topu etphanesile toplara iliememilerse de toplan da tahrib edecekleri haber verilmektedir. 7 Geliboluda bulunan ar topu 16. Alay zabitan ve efrad evvelce Harbiye Nezareti emrile yalnz depolar muhafz braklarak ... Kadkyne ekilmilerdi. stanbul igali gnlerinde Geliboluda bulunan Fransz ktaatnn kendi kararghlar efradn siperler kazarak ve makinal tfekler vaz ederek emniyet tertibat alm lardr. . 8 Kolorduca her ksm mkellefinin celbinden dolay ahalii hristiyaniye her tarafta ve bir propaganda taht tesirinde ngiliz ve Fransz mmessillerine hayatlannn taht, tehlikede bulunduklarndan bahisle mracaatta bulunmular ise de memurini mezkrede mahallerinde edilen tahkikatta kizp ve iftiradan ibaret olduk larna kanaat getirmilerdir. Bilhssa ibu celb ve davet dolaysile de ahalii haristiyaniye beyninde mevcut ve malm olan tekilt halen fiil bir hdise ika etme mektedir. bu rapor 82 numaraldr. Birinci Kolordu Kumandam Cafer Tayy<ar
Trabzonda 3. Frka da u malmat verdi. Heyeti Temsiiiyeye bil dirdim:

Souksu: 30/3/1336
Gmhane Mebusu Zeki Beyin stanbuldan yazm olduu 23/Mart/1336 ta rihli mektubunda bervechit malmat vermekte olduu maruzdur. Tevkifat devam ediyor. Bugn dahi drt arkadamz harite tevkif ettiler. Trabzon mebusu Muhtar Bey esbak Dahiliye Nazr Mehmet Ali Beyin biraderinin., elinde ngilizlerce tevkif edilecek yirmi bir kiilik bir liste grmtr. Ve bu listeye ben de dahil imiim. Hkmet telgraf muhaberat olmadndan mdavele efkr iin drt mebustan ibaret bir heyetin Ankaraya izamna karar vermi ve ngilizler de Kuvvayi Milliyeye mensup mebuslardan olmamak artile heyetin azimetine m saade eylemilerdir. Bu heyet Yusuf Keml, Rza Nur, Konya mebusu Vehbi, Aptul lah Azmi Efendilerden mteekkildir. imdiye kadar Rauf, Kara Vasf ikinci defads Trakya Cemiyeti zlanndan ve Edirne mebuslarmdan Faik ve eref Beyler stan bul mebusu Numan Efendi meclisin dahilinden alnarak tevkif edilmilerdir. Ha rite tevkif edilenler sabk Harbiye Nazr Ceml Paa, esbak Erzurum valisi Tah sin Beydir. Bugn de Cell Nuri, Doktor Adnan, Yunus Nadi, gazetecilerden Velit* Ahmet Emin Beyler tevkif edilmiler. Biz burada mevkuf gibiyiz. Dn on sekiz za bit tevkif edildi. 3. Frka Kumandan Rt
1/Nisan. Tribuna gazetesinin 20/Knunusani/1920 nshasnda am ahvali hakknda oradaki muhbirinin mektubu ayan dikkatti. Araplarn istiklM istediini, darlUfn mezunu mnevverlerin ii idare ettiini*.
âhalinin bayraklarla sokak sokak dolaarak (yaasn Arap vatan, kahrol sun Fransa) diye bartklarn nmayilerde silh atldn, bedevi suvarerinin de itirk ettiini, trenlere taarruz, otomobillere ate edildiini, Arap (istikllinin parolasnn am ehrinde sadir olacan tafsilen yaz yor. Trabzon ve Erzurum gazetelerine yazdrld. Harbi Umumide ngi lizlerle birlikte aleyhimize yryen Araplar, imdi de Fransa aleyhine kyam ediyorlar^ ngilizleri kendi diyarlarna da mstahlds gibi karla yan bu millet acaba Franszlara m yoksa istikll akna m kyam edi yorlar. lier ne hal ise sknet ve meskenetleri nefsimize deildir. Cenup bmmtakalarmza musallat olan Franszlarn arkadan sczle deil darbe ile sarslmas bizim iin olduu kadar Arap mleti iin de faydaldr. Esa sen Trabzon da 26 Mart Peyam Sabah gazetesinin mhim hlsas ifreli telgrafla bildirildi: lyan hl kanunlarla urayor! Mhim olan B fk rasdr. Anzavurun Bursa zerine yrd, Adapazar, zmit mmtakalarmda dahi hiyanet balad havadisleri tatszdr. Heyeti Temsiliye he nz bir ey yazmad, kendilerine sordum^Gelen hlsa udur:
Souksu: 31/3/1336 15. Kolordu Kumandanlna 26/M art/l336 tarihli Peyam gazetesinde grlen mhim ervechi zir maruzdur: malmat hlsa ten
A Dn Meclisi yan Tevfik Paann riyaseti altnda tima eylemitir. Muhassesat erbabna ita edilmekte olan tahsisat fevkaldenin meclisi mebusan riya set ve zarna da temili hakkndaki lyihai kanuniyeye dair maliye encmeni maz batas okundu: Vasfi Efendi sz alarak demitir ki: Meclisin ne kadar devam ede cei malm deildir. Mebusan esasen kanunen muayyen nisab ekseriyete malik ol mad gibi ahiren bazlarnn tevkif olunmas, dierlerinin de firar eylemesi dolayisile bugn otuzdan fazla mebus yoktur. Bu miktarla itimai umum akdedilmesine de imkn gremiyorum. Mebuslar bugne kadar ne mesai sarf ettiler ki zemaim stiyorlar. Ben kanunun reddini iddetle talep ederim. Rfat Bsy kanunu mdafaa etmi ve bir mddet mzakere cereyan eyledikten sonr^ be maddelik lyihai kanu niye ekseriyetle kabul edilmitir. Tekrar itima edilmek zere celseye hitam verildi. B Ahmet Anzavur Bey Bursa zerine yrmeye balamtr. Kuvvayi Mlliyeciler her tarafta firar ediyorlar. Adapazar, zmit, Bandrma taraflarnda kuvvayi milliye taraftarlar btn nfuz ve ehemmiyetlerini gaip etmilerdir. C Damat Ferit Paann kabine tekiline memur edildii hakknda dn vermi olduumuz malmat bugn resmen teeyyd ediyor. Damat Ferit Paa kabineyi tekil eylemek zere rfekay siyasile mzakereye devam etmektedir. Mezkr gazete, matbuat mdriyetinin Sadrazam Salih Paann istifasn tekzib eylemesinden hakayiki ahval karsnda bir mna karamadk, diyor. D Zatahane Tan gazetesi muhabirine mttefiklerin Trkiye hakknda adil ne mukarrerat ittihaz edeceklerini ve Trkiyeye muavenet ve mzaherette buluna caklarn mit eylediini sylemitir. E Vaingtondan yazlan 4/Mart tarihli bir telgrafta ynn kuyudu malme le Versay muahedesini kabul eyledii bildirilmektedir ' F 20/Mart/1336 tarihli Londradan yazlan bir telgrafta Emir Faysalm am
Meclisi Millisi tarafndan kral iln olunmas, ngiltere ve Fransa hkmetlerince tasdik edilemedii kendisine iar edildii ve vaziyetinin tyini iin de marnileyhin Avrupaya davet olunduu bildirilmektedir. G Hindistan heyetince cevaben bir ok szler arasnda bilhassa bervtchti szleri sylemitir: Trkiye iin de Avusturya ve Almanya gibi dil olacaz. Trkiyeye srf mslman olduu iin iddet gsterecek deiliz. Hint mslman efkr? umumiyesi Trk sulbnn tanzimi zerine tesir etmitir. Fakat bir mslman mem lekete muharebe etmi olduumuz hristiyan milletlere muahedelerle tatbik eyledii miz eraiti sulhiyeden farkl esaslar tatbik edemeyiz. Trakyaya gelince: Loit Corc Trk istatistiklerinin de havaili mezkrede ahalii ismiyenin akalliyette kald, z mir iin de keyfiyetin byle olduunu sylemitir. H stanbulun igalinden mtevellit vaziyet hasebile eraiti sulhiyenin tevdii malesef bir ka gn daha teehhre urad. Mamafih muahedenin ihzar hayli ilerle mi olduu ve takriben San Remoda itima edecek konferans iin evvelki celselerin mesaisini itmam ve tasdikten baka yaplacak bir i kalmayacann temin edildii Londradan yazlan 23/Mart tarihli bir telgrafta bildirildii maruzdur. . 3. Frka Kumandan Rt
2 ve 3/Nisan istihbaratn bervechit tamim ettim:

Erzurum: 2/Nisan/1336 Erivan telsiz telgraf istasyonunun 1 Nisanda ngilizce nerettii bir teblie na* zaman Zengezordan Ekera nehri zerinde Azerbaycan mill kuvvetlerile Ermeniler arasnda muharebe balamtr. Ekere nehri Zengezorla Karabam cenubunda bulu nup Azerbaycan toprandaki oa ve Zengezorun merkezi bulunan Keros kasabala rnn arasndan ... drder kilometre mesafelerinden geer ve Arasa akar. 2 Moskova telsiz telgraf istasyonunun otuz bir mart tarihinde nerettii ha vadislerin mhimleri zirdedir: a) Arap ktaat Antakya ehrine hcum etmiler Franszlar byk zayiatla eh ri tahliye ederek ekilmilerdir. b) rlandadaki ihtill tevess etmi her tarafta silh depolan ihtillciler tara fndan baslmtr. c) Garbi Almanyada Ren nehrinin garbine Rur mmtakasmdaki maden kmr ocaklarna vaziyet ederek Versav muahedesinin tatbikatna mni olan ameleler Rur mntakasmda Sovyet hkmetini iln etmilerdir. bu Sovyet hkmetinin ybzin. mevcudundaki krmz ordusu Ren nehri zerinde kin Vessel ehri cephesinde mu kavemete tamamen hazr bulunmaktadrlar. 3 - Heyeti Temsiiiyeye Kolordulara ve Miralay Refet Beyler ve Onbeinci' Kolordu Frkalarna ve ktaata ve vilyetlere arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Erzurum: 3/4/1336 Mevsuk istihbarattr: 1 Kafkasyamn Karadeniz sahilindeki Yeilordu Krmz ordunun taht dare sine girmitir. 2 Grcistana iltica eden otuz bin Denikin perakende efradnn silhlar Gr cler tarafndan alnm ve kendileri tevkif edilmitir.
3 Grcistanda pek yaknda boleviklik ilnna katiyette intizar olunmaktadr. 4 ngilizler Artvin kasabasna Batumdan be yz kadar askerle iki top ve
drt makinal tfek sevketmilerdir. Mevkuf inin bir ksm Ardanua gitmi ve ora da Grc askerleri ile 24/Mart/1336 da vukubulan msademede ngilizler krk mec ruh ve ? maktul vermilerdir. Maktul ve mecruhlarn Batuma geldii grlmtr. 5 Yirmi sekiz Mart tarihli malmata nazaran Karabada Ermenilerle Azerbay can mill kuvvetleri arasnda iddetli muharebeler olmutur. Karabaga hareket eden Azerbaycan gnll kafileleri pek parlak tezahrat ile teyi edilmektedir. 6 Heyeti Temsiliyeye, Koldulara, Vilyetlere ve On Beinci Kolordu K taatna arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandan ' Kzm Karabekir Erzurum: 3/Nisan/1336 T a m i m
1 Moskova telsiz telgraf istasyonunun iki nisan 1920
tarihinde
nerettii
mhim havadisler zirdedir: a) Mahreci Reval Kafairede yerlilerin akdettii bir ictimada Msrn istiklli iln edilmitir. Bunlar ngilizlerin himayesini artk tanmadklarm da bildirmi lerdir. b) Litvanya hkmeti Litvanya amele ve kyllerinin isran zerine Sovyet Rusyasmn msalha akdi hakkndaki teklifini tekrar etmitir. c) Portekizde umum demiryollar ameleleri grev iln etmilerdir. mendfer ler tatil edilmi ve hkmet ktaat ile grevciler arasnda msademeler 'olmutur. d) Japonyada da Japo.c ameleleri bir maysta byk nmayiler yaparak gnde sekiz saat almay taleb etmeye karar vermitir. 2 Heyeti Temsiliyeye, Kolordulara ve Vilyetlere ve On Beinci Kolordu K taatna arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Heyeti. Temsiliyeden gelen telgrafta Anadoluya geen mebuslarm ik kafilesinin 3 de Ankaraya muvasalatlarn yazd gibi 4 . de MecMsi Mebusan Reisi Cell ettin Arif Beyden aldm telgrafla yazdm cevap unlardr. Gazeteye ve Mdafaai Hukuka da bildirdim: .
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Pa*a Hazretlerine stanbula ve ahsma kar vukubulan taarruzdan tahlisi nefs ile hukuku mil letin mdafaas zmnnda bugn Ankaraya muvasalat eylediimi ltfen Erzurum aha l! muhteremesine bildirmenizi istirham eylerim. 3/4/1336 Meclisi Mebusan Reisi Cellettin Arif Ankarada M eclisi M eb usan Reisi Muhteremi Cellettin A rii Beyefendi Hazretlerine Erzurum ahalisi ve Kolordum zatlilerinin ve dier rfekann salimen Anka raya muvasalatndan dolay bahtiyardrlar. Meclisi Millimizin ve payitahtmzn tarihde emsali namesbuk bir surette urad ihanet ve hakareti ve hl devam et mekte olan gaddarlklar hazmedemeyeceiz. Btn ark halk vs askerleri Ankarada
toplanacak olan meclisi kiramn her bir emrine kemli sadakatle mutavaat ve mil letimizin hakk meruunu tasdik ettirmek iin hisselerine decek her trl feda krl sonuna kadar gtrmeyi en byk eref biliyorlar. Artk kurtarlacak 3?ahnz Trklk deil 350 milyon isl-mm hukuk ve namusudur. stanbul faciasndan kur tulup Ankaraya gelebilen muhterem mebuslanmza en hr ve samim muhabbetle mbahiyim. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
Trabzonda 3. Frkadan gelen 4 tarihli ifrede pek mhim bir mesele bildiriliyor: Ferit Paa sadarete geerek ordumuzun terhisine dair bir iradei seniye nerettii bu suretle orduda bir inhill vcud getirilecei. Bu mthi silh krmak iin frkaya unu yazdm: ngilizler stanbulda ie padiahmza sz syletiyorlar, ne de namuslu kimselere. stedikleri eyleri ngilizce yazp tercme ettiriyorlar, lm tehdidile padiaha bile imzalattrabilirler. Orduda en ufak bir fesada alanlar derhal kuruna dikilecektir. Her kim olursa olsun derhal elleri balanp Erzuruma gn derilsin. Ayrca ktaata yaptm tamimde Bolevik harektnn ciha na sirayetinden endie eden ngiliz ve Franszlarn stanbuldaki ktaat kamilen silhtan tecrit ettikleri gibi para kuvvetile de Ermeni ve Rum gazeteleri ile stanbul, Peyam Sabah, Alemdar gibi gazeteleri de itirak ettirmiler ve baz namussuz insanlar satn almlardr. Millet Meclisi miz Ankarada toplanyor. Saadet ve selmet gnlerimiz yakndr. 5/N isanda 3. Frkadan gelen malmatn dier mhimleri: 23/M art/336 ta rihli slm Grcistan gazetesi (Aleyhimize neriyat yapar) yazyor: Devreden ayiata nazaran dveli mttefikamn Samsun ve Trabzonu da igal etmek fikrinde olduklar. Maten gazetesi yazyor: ngiltere, Fran sa ve talyamn Osmanl milliyetperverlerine kar mttefikan hareketi karargir olmutur. Maksat Trkiyeye kar icrayi sefer deil, kh Ber lin, kh Moskovaya istinad eden Enver ve Taltm hilkati hkmet ve ahali zerine bir tazyik icra etmekten ve ark hristiyan milletleri ze rine de icray tahakkmden menetmektir. Meclisi kontrol meselesile ve Trkivede ordunun yerine kalmas muhtemel jandarma keyfiyetile iti gal ettiini ve mezkr jandarma kuvvetinin Tiirklerden mteekkil ola cam ve kadrosu dahilinde Fransz, ngiliz, talyan zabitleri bulunaca . slm Greistam kuvvayi milliye aleyhinde neriyat yaptndan sa hil halkmz tedhi iin Samsun ve Trabzonu da igal meselesini ortaya atyor. Bu gazete Ingilizlerin elinde olduundan havadise inanmadm. Bununla beraber byle bir vaziyet daha evvelden ihtimal dairesine aln mt. Son vaziyeti bervechit hlsa ederek ktaatma tamim ettim:
Erzurum: 5/4/1336 Frkalara ve M evkii M stahkem e 1 2/N isan /1336 tarihine kadar alman istihbarat ile malm olan son vaziyet hlsaten zirdedir:
A stanbulda ngiliz hakaret ve hkimiyeti devam etmekte ve memleket ricali ve mnevveram peyderpey tevkif edilmektedir. ngiliz maline hadim olmak zere Ferit Paa taht riyasetinde hayat siyasiyeleri hiyanet ve mefsedetle dolu olan e hastan mrekkep bir kabinenin tekil edildii hakknda alman malmat henz te* eyyd etmemitir. B stanbuldaki ngilizlerin hkimiyeti Rumelide atalca hududuna ve Ana doluda Kandra-zmit-Derince hattna kadar olan menatkta caridir. stanbulun bu hududlarn haricile muhaberat telgrafiye ve mnasebat resmiyesi yoktur. C talyanlar igal ile alkadar olmadklarn daima neir ve iln etmekte dirler. D : Son defa stanbuldan kaan ve ngilizler tarafndan takip olunan Meclisi Mebusan Reisi Cellettin Arif beyle on iki mebusumuz ve kymettar Kolordu Ku mandanlarmzdan erkn harbiye miralay smet Bey ve dier baz zevat salimen Ankaraya vasl olmulardr. 2 Birinci Kolordu, mntakas olan Edime vilyetindeki idarei rfiyenin tamam tatbikine tevessl etmi ve asayii temin ve haricen vukubulacak herhangi bir igale kar hukuk ve mevcudiyeti millimizi mdafaa ve mukabele iin 310 - 315 tevelldne kadar yerli, yabanc, muhacir mkellef efrad bil istisna silh altna celb ve davet etmitir. Kolordu serbesti! harekt ve suhuleti icraat iin Bulgarlarla da anlamtr. v 3 zmit ve Derincedeki ngiliz ktaat her iki mevkiin iml ve arknda tah kimata balamtr. Geyve Boaznn iml medhalinde toplanm olan Kuvvayi Mil liyenin pidarlar Adapazar ve Sapanca kasabalarna parlak bir istikbal ile girmitir. 4 Kuvvayi Milliyenin Klek Boaz ve Pozanti istikametlerindeki harekt da muvaffakiyetle devam etmektedir. iftehan ile Pozanti arasndaki Fransz kuvvetleri bilmsademe karlm ve tu kuvvetlerin Pozantideki Fransz kuvvetleri ile birlikte ricate hazrlandklar haber alnmtr. 5 Urfa vaziyetinde tebeddl yoktur. Antep, Cerablus, Tellebyaz, Katma havalisinde hkim olan Kuvvayi Milliye tevsii faaliyet etmektedir. Harmiye ve Birecikde mahsur kalan Franszlar kurtarmak zere Baedeki Franszlarn yap t taarruzlar muvaffakiyetle tard edilmitir.
6 Suriyede Franszlar aleyhindeki faaliyet de tezayd etmitir. Muhtelif e
hir ve kasabalarda Arap genlerinden teekkl etmi olan haf cemiyetler Arabistanm Franszlardan tathir ve temini istiklli gayesine hararetle almakta darlar. Arap ktaat Antakyadaki Franszlara hcum ederek ehri tahliyeye mecbur et milerdir. 7 Hunharla asla doyamayan Ermeniler son hafta zarfnda yine islm mmtakalarma musallat olmular ise de her tarafta grdkleri tenkit ve mukavemeti fe~ dakrane karsnda hezimetlere urayarak pek ziyade armlardr. Kafkasyada Denikinin mahv ve inkiraz rlm mmtakalanndaki kuvvet ve faaliyetin tezayd Azerbaycanla Trkiyenin slmlara muavenette bulunduu ayias Ermenileri yeis ve nevmidiye drm ve her tarafta azm heyecan bdi olmutur. Revan ve havalisinde ki Ermenilerin kymetli eyalarn Grcistan a doru imale gndermekte olduklan ve ailelerin muhacerete hazrlandklar mevsukan haber alnmtr. Ermeniler Azer baycan mill kuvvetlerile Zengezor hududunda ve ayrca slm ralarile Ordubad ve Byk vedi havalisinde muharebe etmektedirler. Ermeniler Ordubadda iki yz maktul ve yedi makinal tfek ve Vedide iki makinal tfei islmlar tarafndan, itinam edilmitir. Ermenilerin Zengi Basara taarruza hazrlandklar haber aln mtr. Ermeniler yme mmtakalanndaki mteferrik islm ahaliye her trl ikence, ve ktalden fari olmuyorlar. 8 Grcistanda Denikin taraftarlar hudut haricine karlmakta ve Bole
vikliin infilkna intizar olunmaktadr. Batum limannn bitarafl hakknda Sulh Konferansnn verdii ayi olan karar le Batumdaki Ermeni menafiinin itilf h kmetleri tarafndan daha ziyade siyaneti Grcistanda azm heyecana sebeb ol mutur. Evvel Acara mntakas sonra da Batumu igale hazrlanm olan Grc kuvvetleri Ardanu ve avat igal etmitir. ngilizler bu igale mni olmak zere Batumdan sevk ettikleri sunufu muhtelifeden mrekkep be yz kiilik bir mfreze ile Artvini daha evvel igal ederek Grclerin ileri hareketlerini bilmsadetne tev kif eylemilerdir. ngilizler Aaranm merkezi - olan Hula kasabasn da kk mf reze e igal etmilerdir. Burada Aarallarla ngilizler arasnda msademeler ol maktadr. Grclerin avatta be yz piyade, iki top, Ardahan ve civarnda bin be yz piyade kuvvetleri ve Ardanuda bir mfrezeleri vardr. 9 - Azerbaycanda boleviklie pek taraftar ve mncezip olan ekseriyeti avam tarafndan dahil bir inkilbn hazrland mstahberdir. Resikrda bulunan ve engin tabakadan olan kabineye suikast yaplmtr. 10 imal Kafkasyada Denikin kuvvet ve mevcudiyetini ortadan kaldrm olan bolevik ordular Grcistan ve Azerbaycan hududlarna vasl olmak zeredir. Azerbaycan ve Grcistanda Bolevik efkr ve temaylt pek kuvvetlidir. Batum ve havalisinde kuvvetli bir bolevik tekilta olduu haber alnmtr. b) Garp cephesinde bolevikler Litvanya ile suil yapmak zere harekt tatil etmilerdir. Lehistan cephesinde muharebat devam etmekte ve keza Lehlilerle de sulh mzakeratmn balayaca zan edilmektedir. c) Cenubu garb Besarabya cephesindeki harekt Kafkas Harekt cesimesinin icra edildii esnada sabit kalmtr. bu cephedeki sknet henz muhafaza edil mektedir. d) Moskovadaki Ermenistan ve spanya ve ran konsolosluklar Sovyet hk meti tarafndan tebid edilmitir. 11 ^Versay Muahedesinin tatbikatna ve itilf kuvvetlerinin igaline 'mni olmak zere Garb Aimanyada maden kmr ocaklarm havi olan Rar mntka sna vaziyet eden silhl ameleler Sovyet hkmeti iln ve yz bin kiiden mrek kep bir Krmz ordu tekil etmiler ve bu tekilt nihayet Alman hkmetine ka bul ettirmilerdir. bu vaziyetle eraiti pek ar olan Versay Muahedesi tatbikat na mni olacak vesaiiin ihdas edilmi olduu anlalmaktadr.^ 12 * Btn garb Avrupada azim br amele inklbnn pek hararetli hazrlk lar grld ve bunun sarnm Fransada sk sk mahede edildii ajans tebiigatndandr. 13 Irlandada ihtill devam etmektedir. 14 Kahirede Msrn istiklli iln edilmi ve mill tekilt artk ngilizlerin himayesini tanmadklarm bildirmitir. 15 Amerikann Almanya ile mnferiden sulh akdettii haber alnm ise de henz teeyyd etmemitir. Amerika Almanyadaki harekt ile stanbulun ngilizler tarafndan igali hakknda ne dndn Leninden sormutur. 16 Frkalara, Mevkii Mstahkeme tebli edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
4 /5 gecesi Moskova telsizleri:

P a r i s e v e U m u m a 2/Nisan/1920 Komnist Frkasnn yeni kongresi: (Radek) in nutku diyerek yazdrd nutkun mhim noktalan: Yalnz Rus halknn kahramanane mcade*
leinden bahis ile iktifa etmeyip btn memleketlerin avmnm mcadeltn da zikretmeliyiz. Sovyet Rusyas haricinde teekkl eden krmz tekilttan birinci olarak ihtimal Rur havzasnn krnr ameleleri muharebeye gireceklerdir. 3. Bey nelmilel Komnist frkann arkasnda be senelik bir tarihi vardr. nk emper yalist muharebenin bidayetinde bolevik frkann merkez komitas ilk defa kinatta serzedei zuhur oldu... Sosyalist hatp yeni beynelmilelin parolas oldu. Biz biliyor duk ki harp bir inkilp zuhur etmedike bitmeyecektir. Rus, Avusturya, Alman in-kilplar bizim beyanatmz teyid ettiler. Vekayi bize gsterdi k Kapitalistlerin ye gne cephesi bir kabiliyettir. Versay Konferans bu cepheyi ihdas etmekden uzak bulunarak nc beynelmileli takviye etmekten baka bir ey yapmad. Mtte fiklerin Almanyay Sovyetist Rusya aleyhine sevk etmek teebbsleri ifls etmitir. Versay Muahedesi Alman sovyetist inkilb iin ayan hayret bir zemin hazrlad. Bu senenin btn tarihi, Kapitalistlerin kendi elleriie harabe ynlarn oaltmak tan baka bir i grmedikleri memalikin amelelere verdii bir arzuhaldir. Hayat ancak 3. Beynelmilel tarafndan vcde getirilen inklb esas zerinde tecelli eder. Macar Komnistlerinin hatay esasisi Opportnist anasrla ittihad atmeleridir. Bu ders hi bir avam tarafndan unutulmayacaktr. Gerek opportnistler aleyhine ve gerek btn... anasra kar merhametsizce muharebe etmek hususunda komnist frka hak kazanmtr.
tideki telsizle tamim ettim:

* Erzurum: 5/4/1336
1 Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 3/Nisan tarihli tebliidir: a) Garp cephesinde muvaffakiyetli muharebat devam etmektedir. b) Kafkas cephesinde Karadeniz sahilindeki ktaatmz muvaffakiyetle ilerli yorlar. c) Denikin Litvanyann istikllini tandn Litvanya hariciye nazrna bildir mitir. Halbuki bu kabul keyfiyeti biraz ge kald... nk artk dnyada Denikin.. hkmeti yoktur. . d) Rur mntakasmdaki umum grev hitam bulmutur. Hkmet amelelerin, bir krmz amele ordusu tekil etmesini kabul etmi ve krmz orduda hizmet eden, amelelerin fabrikaclar tarafndan tard ve ihracn da men eylemitir. Bu tevakkuf ve kabul yeni ve azm bir inkilp hareketi iin fasla ad edilmektedir. e) Rur mmtakasndaki sovyet hkmetini idare ve krmz ordusuna kumanda eden Ceneral Fon Der Goltur. Mezkr ordu Ren nehri zerinde kin (Vezel) eh rini igal etmitir. f) Bolevikler le Litvanyallar arasndaki iptida teklifat mtekabilen kabul edilmitir. ' 2 Heyeti Temsiliyeye, Kolordulara, Miralay Refet Beye, Vilyetlere ve 15, Kolordu ktaatna arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
ranm imli garbisinde - Beyezidin arknda - Mak vilyeti valisinin. - Mak serdar - Ermenilere mevadd iae gnderdii ve casuslarn muhaf aza ve kolaylk gsterdiini haber aldm. Bayezitteki On Sekizinci Alay vastasile kendisine (Bu mnasebetsizlikten vazgemesini, eer vaz geerse ebediyen mevkiini daha erefli olarak muhafaza edebileceini aksi halde btn hanedanile birlikte mahvn mucip olacan) 5/Nisan
da tebli ettim. 6/Ndsanda ilk defa olarak yamur balad. Bugn Hey eti Temsiyeden telgrafla bildiren .malmatn hlsas: (4/5 tarihli) Geyveden itibaren stanbuldan kaabilenler trenle geliyorlar. Gn iki mebusla be gzide meray askeriye ve Halide Edip Hanrn 2/Nisanda Ankaraya gelmiler, merasimle karlanmlar. Dn Meclisi Mebusan Reisi Celalettin Arif Beyle beraber Miralay smet Bey ve baz gzide erkm harp zabitleri de gelmi parlak merasim yap^lm. stanbulun son vaziyeti hakknda da Salih Beyden malmat alnma sn 3 de rica etmitim. ifre ile gelen malmatn hlsas: (5 tarihli) Harbiye Nazr Fevzi, Erkmharbiyei Umumiye Reisi evket Turgut Paalardr. Harbiye Nezaretinde len yoktur. Lefke hdisesi zerine n gilizler kabinenin ahsen mesul olacan ve irtibat iin zabit gnderebi leceklerini nota e bdirmiler. Seryaver Erknharp Salih Bey de bu vesile ile gelmi. Ailelere tecavz olmam. stanbuldan harice gidebil mek ngilizlerin msaadesi iledir. Erkm Harbiye Reisi Banisi Kzm Pa a vazifesi bandadr. Letafet Apartman hdisesinden baka bir fev kaldelik yoktur. Boazii ve Kadky vapurlar serbesttir. Marmara va pur ve kayklar kontrola tbidir. Edirne mendferi hali tabiide. Ana dolu hattnda banliy nakliyat mutadnda. Izmitten arka tren gemi yor. Malm mevkuflarn gemilerle bir semti mehule sevk edildii syle niyor. Polis mdr Nurettin Bey, Jandarma Kumandan Keml Paa dr. Krt kulbnn faaliyeti hakknda ayan arz bar ey malm deil dir. kdam, Peyam, Alemdar kmakta, Cemiyeti Ahmediye tekilt hak knda malmat yoktur. Halk meyus, Anadolu harekt hakknda sarih hi bir fikir ve kanaat yok. Bolevik harektndaki durgunluktan herkes endiede. Mnevverler boleviklerden bir midi hals dntizarmdadr. Pa diah ve yanm vaziyeti menfi. Veliahdin vaziyetinde bir mna mnde mi deil. Harbiye Nezaretine kolordular bir ey yazmyor. 12/Mart tarihli Taymis gazetesinden tideki mhim malmat 5/N isan tarihile ifre ile geldi: Lord Brays Lortlar Kamarasnda stanbulun Trklerin elinden alnmas, hristiyan olan her yerde Trk idaresinin kal drlmas ve hristiyanlarm himayesi iin bir karar ittihaz hakknda be yanatta bulunarak bunlarn Trklere cebren yaptrlmas lzumundan bahseyiemitir. Lort Grzon uzun nutkunda yle demitir: Trkler hak knda tatbik edeceimiz esasat evvelden kendisine his ettirmiyeceiz. imdiden Ermenistan tesbit etmeyeceiz. imdiki beyanatmz muahede nin akdi kafisinden evvel hi bir kymeti haiz deildir. Trkler hakknda itthaz edeceimiz tedabiri zecriyenin tamamii tatbikine muktezi kuvvayi berriye ve bahriyenin istihdam iin meclisin bize verecei senetlerle bu babdaki mukarrerat hakknda beyanatta bulunmak mmkn olacaktr. Haklnmzdaki yaman karar bilmiyor deiliz bol keseden vaitlerde bulu nan bu efendiler iin nereye varacan bilmiyorlar. Boleviklerin vazi yeti hakknda Heyeti Temsiyeden gelen sual ve cevabm aadadr:
i 5. Kolordu Kumandanlna 26/Martta bildirilen vaziyetten sonra Krmz ordunun harekt mteakibes hakkmda malmat alamadk. Batumdan Artvin ve Ardanua ngiliz mfrezeleri sevkedilmi olmasna ve Ermeni teblii resmilerinde bolevik tehlikesinden bahs edilmesine ve on gndenberi Tiflis ve Bak istikametinde hi bir hareket mevcut ol mamasna nazaran ark vaziyeti umumiyesi mhim bir mahiyet kesbediyor. Kabil olduu kadar bu mphemiyetin izalesine allmasn rica ederiz. Heyeti Temsiliye Namma M . K em l
Cevabm:
Erzurum: 6/Nisan/133& f Zata mahsustur. C. 5/4/1336 ifreye: J Kafkasyadaki Denikin ordusunun izmihlali ve mahv katiye uradna* ve Kafkasya vaziyetine kmilen boleviklerin hkim bulunduuna artk katiyyen phe kalmamtr. Denikinin perakende enkaznn Maykop-Tuapse demiryolu ze rinde ve Karadeniz sahilinde keza Tuapsenin on kilometre imali garbisinde muka vemete altklar anlalmakta ise de vaziyeti umumiye ile alkadar olmayan i bu mukavemetin de bugn, yarn kaldrlaca phesizdir. 4/Nisan tarihli son ma lmata nazaran asl bolevik ileri ktaatnn bulunduu malm olan hat sureti umumiyede Petrofskun elli kilometre cenubunda Boynak istasyonu-Vildikafkasm cenubunda ve Grcistan hududunda Kazbek geidi-Kafkas Dalan-Tuapsenin yir mi kilometre imali arkisinde Tuapsinka kasabasi-Keza Tuapsenin on kilometre imali garbisinde Karadeniz sahilinde nihayet bulan hattr. Derbendi igal edenlerin Dastan ktaat olduu anlalmtr. Dastan boleviklerle mttehiden hareket etmektedir. 2 u halde Azerbaycan ve Grcistan hududlanna vasl olmu olan bolevik lerin harektna arz olan tevakkuf hi bir mukavemetin neticesi deildir. Martn bandan itibaren Karakta Kafkasyada harekt cesime icra eden yarm milyonu mtecaviz mevcuttaki Denikin ordusunun hayatna hatime eken bolevik ordusu, harekt ve icraat tiyesinin esasl hesablara ve metin esasalara iptinas iin ihzaratta bulunmakta ve bittabi takip edecei hatt hareket iin yeniden tahidat yap maktadr. Bundan baka son bir teblide Petrofskun Denikine mensup donanma tarafndan bombardman edildii hakknda alman malmata nazaran Volga neh rindeki bolevik donanmasnn henz buzlar zlmemi olmasndan dolay Bahri Hazere inemedii ve bu sebeble boleviklerin aa inecek donanmalar ile Bahri Hazere hkim bir vaziyet almaya intizar ettikleri grlmektedir. Azerbaycan ve Gr cistan resiknnda burjuvazi snfna mensup birer kabine bulunmakta ve bu kabi nelerin boleviklie temayllerine dair bir emare grlememekte ise de ekseriyeti boleviklie taraftar olan halkn dahil bir inkilb ile boleviklii infilk ettirecekleri anlalmaktadr. Ezcmle Azerbaycan kabinesine yaplan ve fakat neticesiz kalan suikast bu inkilbn ilk asanndandr. Esasen Zengezor hududunda Ermenilerle he nz gayr resm surette cidd muharebeler yapmakta olan Azerbaycan mill kuv~ H ey'eti Tem siliyeye
vetlerine Bak ve havalisinden mtemadiyen gnll kafileleri gelmekte ve Azerbaycann Ermenilere kar kin ve gayei millisini istihdaf eden bu muhaberat Azer baycan hkmetinin vaziyeti siyasiye ve askeriyesini zaten tesbit etmektedir. Bina enaleyh Azerbaycan millet ve ordusunun boleviklik aleyhinde bir vaziyet alaca na ihtimal vermiyorum. Grcistana gelince Grcler memleketlerindeki Denikin ta raftarlarn hudud haricine karmakta, iltica eden Denikin perakendelerinin silh larn toplayp tevkif etmektedir. Grcistan efkr Sulh Konferansn Batumun ak liman olarak kabulne karar verilmi olmasndan ve Batumda Ermeni menfaatinin siyanet edilmesinden dolay pek mteheyyic ve Grc matbuat Grcistanm pek sarih hakkna yaplan bu tecavzden dolay ok dilgirdir. Ardahandan imale doru avat Ardanuu igal eden Grc kuvvetleri Artvin Acaray da igal etmek zere Ardanutan ilerlerken Batumdan Artvine sevk edilen zaif bir ngiliz mfrezesi ta rafndan bilmsademe tevkif edilmi ve ayrca Acaranm merkezi olan Hula kasa bas da keza cz bir ngiliz kuvveti tarafndan igal olunmutur. Hula da yerli Acara kuvvetlerile ngilizler arasnda imdilik di msademeler olmakta ve Artvin kasabas da ngilizlerin taht igalinde bulunmaktadr. Bu vaziyete nazaran ngi lizlerle slm ve hristiyan Grcler deta yekdierine hasm bir halde bulunuyor lar. Bundan baka alman malmata gre Karadeniz sahilinde ve Grcistan dahi linde Gagri, Sohumkale taraflarnda boleviklerin ahaliyi tahrif ve teviki yolun daki faaliyet tevess etmi, bolevikler tarafndan neredilen beyannameler her ta rafa datlm, aslmtr. Mevaki mezkredeki Rumlar messesat ve emvali boleviklerden siyaneten ve mukakkaten ahalii islmiyeye teslim etmektedirler. Ba tumdaki bolevik komitesinden kiilik bir heyet ngiliz valisi Fonkukulse m racaat ederek idarei rfiyenin refini ve serbest itimalara ve bolevik kulbnn kadna Ve bir bolevik gazetesinin nerine msaade edilmesini taleb etmi ve aksi halde beyannamelerle halk taleplerinden haberdar edeceklerini syleyerek tehditkr bir vaziyet taknmlardr. Ermeniler son hafta zarfnda Ordubad ve Vedi slmlar karsnda hezimete uram ve Zengezor hududlarnda Azerbaycan mill kuvvetle rile kendi aralarnda vukubulan muharebe cidd bir mahiyet almtr. Zaten Deni kinin mahvile ezgin ve namit olan Ermenistanda pek zm bir heyecan vardr. imdi ise Ermeniler son bir mit ile mukavemete hazrlanmakta millet ve ordusu nun maneviyatn mehraa imkn korumak maksadile yeni tehlikelerden bahsetme mektedir. 3 Bolevik ordusunun esbab arz edilen tevakkufu bizim iin de iyi oluyor, nk bir ka haftaya kadar bizim bir hareketimiz mkildir. Karlarn henz kalk mamasndan dolay arazi icrayi harekta msait deildir. Saniyen Kolordunun Trabzonda pek ok erzak ve cephanesi vardr. Bunlarn nakli bir ka hafta sre cektir. Vaziyet bizim iin matlp olan ekli tabiisinde devam etmekte olduu ma ruzdur. 4 Yalnz Heyeti Temsiiiyeye arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
7/Nisanda Moskova telsizi ve cephe istihbaratm tamim ettirdim. unlardr:

Erzurum: 7/4/1336 T a m i m 6/Nisanl920 tarihli Moskova telsiz telgraf teblii aynen zirdedir: 1 Krm ordu erknharbiyei umumiyesinin harb raporu Vestink No. 81
a) mal cephesi Moziri mmtakasmda ktaatmz Sved nehrini gemilerdir. Bir ok esir eslha ve mhimmat aldk. Nehrideki dman zrhllarnn topu ateine uradk. b) Korustensk mmtakasmda ktaatmz Uvaa ehrinin 25 kilometre imalinde bir ka ky zabtettiler. c) Berief mmtakasmda da bir ka ky aldk. d) Cenup cephesi 5/Nisanda bir Fransz gemisi Odesaya ate etmitir. e) Kafkas cephesi Karadeniz sahilinde ktaatmz Tuapseye ilerliyor. Bahri Hazer sahilinde Petrofskun imalinde Karaman iskelesine yanaan dmann bir torpil gemisi limandaki ktaatmz trafmdan zaptedilmitir. Vild Kafkas mmtaka smda imdiye kadar dmandan 69 sahra bs, 140 makinelitfek, bomba makiaalar ve bomba ve el silhlan aldk. f) ark cephesi Kodinsk mmtakasmdaki ktaatmz in hududuna 50 kilo metre mesafede bulunan Focaaho ehrinin muhafz kuvvetleri iltica etmitir. B u rada pek ok ganimet aldk. . 2 Heyeti Temsiliyeye, Kolordulara, Miralay Refet Beye, Vilyetlere, 15. Kolordu ktaatna arz edilmitir. . 15. Kolordu Kumandan Kzfm Karabekir Erzurum: 7/4/1336 stihbarat hlsasdr: 1 Ermenilerin Zengezor mmtakasmdaki islm kylerine an tasallt ve ta arruzlar ile zulm ve ikenceye urayan dil ve din kardelerini kurtarmaya koan Azerbaycan mill kuvvetlerile Ermeniler arasnda balayan muharebenin isimlann muvaffakiyetlerile devam ettii haber alnm ise de safahat hakkmda mufassal malmat gelmemitir. 2 Nahcivan mmtakasmda Ordubad islmlanna taarruz eden Ermeniler fedakrane mukavemetler karsnda mnhezimen firara mecbur edilmi ve islmlar Ermenilere iki yz maktul verdirerek yedi makinal tfek itin&m etmilerdir. 3 Revan havalisinde Vedi mmtakasmda Ermeni taarruzuna maruz kalan islmlar bu taarruzu tard ederek Ermenilerden iki makinaltfek ve bir ok cephane ve eya itinam etmilerdir. 4 Kendi zulm ve vahetlerinin zararl neticelerini grmeye ve idraksizce tecavzlerin islmlar tarafndan verilen cezalarn ekmeye balayan Ermeniler son nuvaffakiyetsizlikleri yznden pek byk tel ve heyecanlara kaplmlardr. 5 Grcistan hkmeti Grcistanda bulunan Denikin taraftarlarn hudut haricine karmaya devam etmektedir. ocuk ve kadnlar bu mukarrerattan istisna edilmektedir. Tifste Denikin hesabna alan Mgrdgyan isminde bir Ermeninin riyasetinde bir Ermeni itia komitesi Grcistan zabtasmca keif ve tevkif edil mitir. 6 - Karadeniz sahilinden kurtarlabilen baz Denikin enkazile Denikine men sup zabitan ve memurin ailelerinden bir ksmn hmil en Grcis tan sahillerinde do la an iki nakliye gemisi Grcler tarafndan tevkif edilerek Potiye getirilmi ve gemilerdeki eslha, mhimmat kmilen alnmtr. 7 Grcistann Karadeniz sahilinden Sohumkale, Gagiri Gemeciri kasabala rnda bolevikler tarafndan ahaliye beyannameler datlm, sokaklara aslmtr. Bu kasabalardaki Rum ve Ermeniler kendi messesat ve fabrikalarn ve kymetli yaiann yaklaan boJeviklerden siyaneten ve muvakkaten islmlara devir ve tes lim etmektedirler.
8 Batumda Bolevik resasndan kiilik bir heyet Batumdaki ngiliz va
lisi Ceneral Fonkukulise mracaatla ehirde idarei rfiyenin kaldrlmasn ve B ol evik kulbnn kadle bir gazetenin nerine msaade edilmesini ve mracaattan isaf edilmezse taleplerini ahaliye beyannamelerle ibl edeceklerini bildirmilerdir. B u talep ve teklife ngiliz ceneralinin verecei cevaba intizar edilmekte iken Batlm da her tarafa boleviklik beyannamelerinin yaptrlm olduu haberi alnmtr. 9 ran hkmeti Kafkasya ve Ermenistana buday ihracn men eylemitir, 10 Heyeti Temsiiiyeye, Kolordularara, Miralay Refet Beye, Vilyetlere ve 15. Kolordu Ktaatna arz ve tamim edilmitir. > 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
7/Nisanda kolordu grbzlerinin (Yetim evltlarmz) teftiini yap tm. ayam iftihar buldum. Bunlar iin yazmakta olduum (tlerim) in tashihi bitti. Artk tab olunacaktr (1). Kendi hayatmn tecrbele rinden ibaret olan bu kitab ocuklarmza rehber olmak zere vakit bul duka yazmtm. Bunu samim muhitime de okuyarak icabeden tashihi bu akam bitirdim. 8/Ndsnnda Salih Paa kabinesi ekilmi yerine Damat Fe rit gelmi. Heyeti Temsiliye Hiyaneti vataniyesi sabit olan ve dman sngse tavzif edilen Damat Ferit Paa heyetini hi bir su retle tannmayacan tamim etti. 9/Nisanda Moskova telsizini tamim ettim
8 /N isan tarihli Moskova telsiz telgraf teblii hlsasdr:
1 Dnya yangm balamtr. 2 ngilizler stabulu igal ettiklerini alt lisanda iln etmilerdir. Bttm. Anadolu bu igale kar hali kyamdadr. 3 Ren nehri boyunda Almanlarla Franszlar arasnda rauharebat oluyor. 4 1/M aysta Fransada yaplacak pek zim amele nmayileri iin imdidm. hazrlklar yaplmaktadr. Hkmet mesai eraitinin tebdilini kabul etmezse derhal umum grev iln edilecek ve bu grev amele arzularnn teminine kadar devam etti rilecektir. 5 Denikin stanbula ngiliz murahhaslar nezdine gitmitir. 6 Lehistanda mendferler de dahil olduu halde ameleler umum gre\r iln etmilerdir. 7 Japon ktaat Vildvostoku 7/Nisanda igal etmilerdir. 8 Heyeti Temsiiiyeye, Kolordulara, Refet Beye, Kolordu ktaatn, Vilyet lere arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
(1) Erzurumda tab ettirdiim gibi AzerbaycanlIlar da kendileri iin Bakd s tabn rica ettiler. Kendi harfi erile drt bin kadar bastrarak ocuklarna datm lar. Erzurumda da drt bin kadar bastrld. ocuklarmza birer tane verildi. " cuk babalarna da hediye edildi.
8/tarihile Heyeti Temsiyeden bildiriliyor: Konyada 12. Kolordu Kuman dan Fahrettin Beyin stanbula sadk kalmak hususundaki fikri musirri ve Konya muhitinin tedenberi malm olan efkr Fahrettin Beyle ayn fikirde olan Erknharbiye reisi yerine smet Bey ile Salih Bey gnderildi. Refet Bey kesbi ehemmiyet eden Anzavur meselesini hallettikten sonra kolordu ve cepheye bakmak zere Kon ya veya Afyonkarahisarda bulundurarak smet Beyi celb edeceiz. Miralay Kzm Bey, Kaymakam Seyfi Bey, Binba Naim Cevat Beyler perembe gn Erzuruma hareket edeceklerdir. Saffet Beyin imdilik Heyeti Temsiliyede altrlmasna m saade buyurulmasn! rica ederim. Diyanbekir e kimseyi gndermedik, takdimi ihtiramat eyleriz. Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
10/Nisanda gelen ifrede: (Anzavur Gnen ve Karacabeyi igal etti. Yusuf zzet Paa Bursa kaplcalarna tedavi iin diye geldi. Frkalarile mstakillen muhabere ediyoruz. Refet Bey Konyadan 12. Kolordu Ku mandan Fahrettin Bey ve valiyi ve eraf getirdi. Fahrettin Bey kana atini deitirdiini bdirdd.) deniyordu. Bu husustaki muhabereyi bu ko lordu kumandanlarn imale iin yazdm ifreler meyanma kaydetmi tim. Vaktile yaplmayan tedbirleri talih tashih etmese felket olacak. l/Nisanda tideki malmat geldi:
Ankara: li/N isan/1336
15. Kolordu Kupcand&nhzna
8/4/1336 tarihli Dersaadet matbuat hlsasdr: 1 5/N isan /1336 ve 1920 de stanbulda bir ngiliz torpitosu ie gelen Gene ral Denikin ve Erkn harbiye reisi Romanovski Rus sefarethanesine nazil olmu tur. ahs mehul tarafndan erknharbiye reisinin katli zerine General Denikin tekrar vapura avdet etmitir. 2 Almanya vaziyetinin pek byk bir teyakkuzu istilzam eyledii Berlin mttefikin kuvvetlerinin heyeti reisi General Tulle tarafndan bildirilmitir. 3 Garb Almanyadaki Rur havzasnda amele harekt dolaysile vaziyet ialen fevtdir. Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
Bugn stanbul Meclisi Mebusammn feshi hakknda irade km. Zaten bir ka aklsz veya hissizden baka tebli esnasnda Mecliste kimse yokmu. Gazetelerde grdm irade suretini tarih bir htra ol mak zere yazyorum. Bu gaflet de Anadoluda Meclisi Milinin toplan mas iin henz akl yatmayalara ders oldu:
r a d e S u r e t i
Esbab /aruriyei siyasiyeden nai Meclisi Mebusamn feshi iktiza etmesine ve kanunu esasimizin muaddel yedinci maddesinin fkrai mahsusas mucibince leddiliktiza heyat mebusann ftshi hukuku ahanemiz cmlesinden bulunmasna binaen
meclisi mezkrun bermvcibi kanun drt ay zarfnda yemden hilintihap itima et mek zere bugnden itibaren bermucibi kanun feshini rade eyledim. . ll/N isan/1336
Zavall Kanun... Kanun Kanun diye kanun tepelendi! msra temen ni edelim ki son mstebit hkmdardan sadr olmu ola! Bu irade e Merkez Kumandan Mustafa Natk Paa Meclise gdyor, bir ka adama tebli ediyor ve Meclisi kapyor. Muhafz blde polislerin silhlarn da alyor!... Usulen Alemdar, Peyam Sabah gibi soysuz gazeteler de bu karar ve icraat alklyorlar. = Ankarada toplanacak Meclisi Milliye z olmaklmn pek lzm ve heyeti umumiye iin mucibi1faide grldn vilyat arkiyenin m nasip bir noktasndan intihabmn teminini, intihab bittiyse garp mntakasndan temin edileceini Heyeti Temsiliye namna M. Keml Paa 8 ta rihli ifre e bildirdi. Kendilerine teekkrle bu havalide namzetliimi vaz etmek ayrlacam hakknda endie tevi't edecek ktaat ve ahali ze rinde elm bir tesir brakacaktr diyerek, oraca icabnn icrasn rica et tim. 10 tarihli dier bir ifrede: Bilfiil meclise itirakiniz kabil olmasa faile mntehap bir z bulunmanz pek lzm gryorum. Meclisin inikadn' dan sonra, vcude getirilmesi pek lzm olan hey'etd ieraiye meyannda. zatiilerinin bulunmalar faydal ve lzm olduu fikrindeyim. Tahmini me gre heyeti icraiyeyi tekil edecek zevatn yine meclis zasndan ol malar mevzubahis olabilir. smet Beyefendi ile zat devletlerim Trakyaya bildirmeyi tasavvur ediyorum. buyuruldu. Cevaben: Trakyada smet Beyle tyinimiz pek musip olur. Heyeti icraiyenin srf meclis za sndan olmalar hkmetin behemahal meclisi mefoksandan intihabnda, olduu, gdbi. bir ok mahzurlar cami olacan hatra olarak arz eyle rim. dedim. Benim Ankaraya gitmekliim ancak muzafferiyat nihaiyeden sonra makul olur. Bundan baka meclisi millinin teekklnden son ra pek kymetli bas vatandalarmz gelir veya grlrse, kendilerindenhkmet uzvu olarak neden istifade olunmasn.Geri bas hkmetlerde meclisi mill zasndan gayrisi hkmet erkn olamyorsa da bizim gib ricali devleti mahdut millette, ve meclis intihabatnda henz milletin hr ve muayyen siyas efkrnn mil olamad bir zamanda meseleyi dar bir ereve iine sktrmamay muvafk grdmden cevabm buna gre yazdm. Trakya, Avdn, Karasi, Menteeden mebus intihab edildiim, bunlarn birini tercihim soruldu.. arkta kumandan olmak dolaysile mem leketimizin en garbinde bulunan Trakyadan mebus olmay dahil ve hari ce kar daha mnidar buldum. Bu Edirneyi almadka sulh etmeyecei mizi fnlen gstermekti. 16/Nisanda Trakya Mdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi Reisi ev ket Bey yazyordu: Memleketimiz baklandaki vukuf ve malmat ka-
mileleri hasebile zatlilerinin intihab tensip olunmu olmakla olvechile meclisi mezkre devamla malmat itasna bezli mrvvet buyurmalar rica olunur. Buna 17 de verdiim cevap (Birinci kolordu kumandam Cafer Tayyar Bey vastasile muhabere ettik):
Trakya Mdaiaai Hukuk H eyeti Merkeziyesine
Edirneye olan irtibat ve hrmetim lyezeldr. Senelerce beraber altm Trakya halknn hukuku milliyelerinin muhafazalar iin Meclisi Mill fevkaldeye z intihabm hususunda gsterdikleri tevecch ve kadirinasla kar btn kal bimle arz kran eylerim. Umum milletimizin selmetini kfil olan ark vaziyeti yakn zamanda temin edildikten sonra inallah vatanmzn akam mtebakyesnin dahi pek anl bir surette ishlsna muvaffakiyet elvereceine itimadm tam dr. ark vaziyetinin halline kadar meclise yakndan itirak edemeyeceksem de yine Meclisin her mukarreratma muttali olacak ve sevgili Trakyamzn her bir hakkn btn mevcudiyetimle muhafaza ve bizzat ve bilvasta szleri de tenvir edecein*. Btn sevgili TrakyalIlara hrmet ve samimiyetimin tebliini rica eylerim efendim.
Ktm Karabekir
Dier intihab olunduum yerlere de teekkr ettim. Heyeti TemsiMyeye de 21 nisanda unlar yazdm:
Trakyadan Meclisi Fevkalde zima intihab edildijim fart hrmet ve memnuniyetle kabul ve kendilerine verdiim cevab da arz ediyorum. Bu vazifeyi deruhde etmelde zaten btn kalb ve ruhumun merbut olduu Meclisi Millimizse daha kat alkadarlarla da rabtabend bulunmu oluyorum. ark cephesindeki vazifei hazram o feyizkr muhit iinde bilfiil bulunmaklma mni olduu cihetle uzakta bulunduum mddete din ve milletin halsna matuf mzkerat cariyelerinden mmkn ise her gn ksa bir hlsann cizlerine de beray malmat iblna m saade buyurulmasn rica eder, ve Meclisi Millii Fevkaldenin bir uzvu sadk o l maktan mtejhassil hissi bahtiyarmn heyeti celileye byk hrmetlerimle arza tavassut buyurulmasn istirham eylerim. (Trakyaya yazdm da ilve ettim.).
Meclisi millimizin ietimanda (ark cephesindeki vezaifi miihimmelerinin ifasna devam edilmek zere bil mddet mezun ad olundum.) Bakya gnderdiimiz zabit gelmi l/N isanda Trabzondan 3. Fr ka tideki ifreleri verdi:
1 1S/Mart tarhli ifrei samilerini Halil ve Nuri Paalara isale memur ec' mi olan Topu Mlzimi brahim Efendi bu gece (9/10) da Trabzona avdet eyle mitir. Mumaileyh 5/Nisaada Bakdan ayrlmtr. Dastanda bulunan Nuri Paa ile grmlerdir. Halil Paa 1/Nisanda Karabaa gitmitir. 2 Mumaileyhin verdii malmat bervechi zirdir:
m
a) Bakya muvasalatnda Halil Paaya mazrufu vermi ve Kk Talt ile birlikte bulunan marnileyh tarafmdan tahrirat samileri okunmutu#. Bilhare ceâp verileceini sylemilerdir. brahim Efendi bilhare Doktor Fuad grm vaziyet ve ahvali anlatm ve bunun zerine Fuat Bey arkadalarn toplam ve derhal Trkiyenin yeni vaziyetinin icab ettirdii ekil ve tarzda allmasna ve ttihad ve Terakki prensiplerinin tesbit eyledii milliyet dsturlar dahilinde al an ve Azerbaycan hkmeti hazrasma da mmaat etmekte bulunan Halil Paa ye rfekasna kendilerile bolevik siyaseti umumiyesine nazaran teriki mesai ey lemeleri lzumunun anlatlmasna karar vermiler ve bilhare Halil Paa grubunun da muvafakatnamesini istihsal eylemiler ve bizzat Halil Paadan da vaadi kavi almlardr. Gerek Rus ve gerekse Trk komitesinin muvafakati zerine Halil Pa ann ihtill ordusunun emir ve kumandasn deruhde etmesi mnasip grlmek tedir. b) Evvelce Azerbaycanda bulunan Trkler iki grup halinde toplanmlar. Halil Paa, Kk Talt, Baha, Sait, Komiser Tahsin, baz zabitan iki doktor Fuat Bey grubu Yzba Yakup, ihtiyat zabitlerinden Sleyman Efendiler, ikinci grup bilkaydart Trkiyenin halsna matuf bir gaye takip eylemektedir. Gaye lerinin husul iin boleviklerle teriki mesaiyi elzem grmektedirler. Bu grup bol evikler nezdinde pek ziyade mazhar itimad olmu ve olmaktadr. c) ki grubun mtereken akdeylediker bir ictimada boleviklerle teriki me saiye karar verilmi ve bunun iin de hususat tiye tekarrr eylemitir:
1 ) Ingiliz siyasetinin pek atein mrevvici olan Azerbaycan hkmeti hazra-
sn en az bir mddet zarfnda ykmak ve boleviklerle anlaacak bir hkmeti resikra karmak. 2 ) Bu maksad iin derhal faaliyete gemek zere her iki gruptan mntehap bir komite tekil eylemiler, bu komite Halil Paa, Doktor F uat,' Sleyman, Erk nharp Mustafa, Baha Sait ve Sleyman Beylerden mteekkil olup tideki ube lere ayrlmlardr: . A) Harekt ubesi: Erknharp Yzba Mustafa Bey, Baha Sait, Sleyman, Yakup ve de Rus bolevii, B ) Neriyat ubesi: efi Doktor Fuat Bey. Bu ube bir gazete neredecektir. C) Propaganda ubesi: efi Zor mutasarrf Salih Zeki Bey. 3) Bakda bulunan zabitar^mzla Bakya gelecek zabitammz ihtill ordusu cz tam kumandanlnda istihdam edileceklerdir. Bu komite ile Bakda bulunan Kzlorduya mensup komite arasnda cereyan eden mzakerat neticesinde Kzlordunun Azerbaycana duhul ancak Trk komnist frkas tarafndan bir talep vuku una talik edilmitir. Gerek Trk komnist frkas ve gerek yerli Azerbaycan bolevikleri Kzlordunun bir mecburiyeti katiyye olmadka Azerbaycana girmemesini iltizam etmektedirler. nk Azerbaycanm Kzlordunun tahakkm altna girerek ezilmesi korkusile korkmaktadrlar. Halbuki, Bakd a ' Trk komnist komitesinin yapaca inkilb sktla vcut bulmad takdirde bu inklb bomak zere fa aliyete geecek muhalif kuvvetlere kar koyabilmek iin Kzlordunun muavenetim istemek mecburiyetinde kalnaca ihtimli de pek varittir. Binaenaleyh byle bir dakikada ihtiya ve lzumunun tahkik halinde henz kolbas Petrofsk mntakasnda bulunan hakik Kzlordunun Azerbaycana girmesi taht karara alnmtr. Hkmeti bolevikler namna ele almaktan ibaret bu inkilhm esasat da bir haf taya kadar ihzar ve tesbit edilecektir. Badehu Kzlordunun Volgada bulunan do nanmasnn Bahri Hazere gemesine ve bizimle de irtibat husulne muvaffakiyet elverdii anda inkilpclar derial ihzarat tatbik ve icraya balamalar muvafk
teemml edilmi ise de vaziyet ve ahvale nazaran daha evvelden falyete geilmesi de nazar dikkate alnmtr. Ttirk komitesi ktaatmzn Kafkas hudutlarna dora tahriki Azerbaycanda yaplacak inklba kar Grc ve Ermeniler tarafndan vu kuu muhtemel tecavzata messir olmak zere istemektedirler. d) Bak Trk Komitesi Trk'leri bolevik inkilbmn hakik mrevvicleri ol duklar ve indelhace boleviklere de yardm ve mzaherette bulunacaklar kanaati ni verebilmek iin Ermenistanm boleviklik namna tarafmzdan igalini pek mu vafk grmektedirler. Rus bolevik komitesi bu hareketin kendilerince de ayan arzu bulunduunu sylemilerdir. Bu keyfiyet ordumuz tarafndan da muvafk g rld takdirde harektn icrasn Rus bolse vikleri tarafndan bize teklif ettire ceklerdir. Bu harekt bu suretle Moskova rasnn muvafakati dahilinde vukubulacamdan Trk emperyalizmi namna yaplmad hakknda btn cihana propa ganda yaplacak, emperyalizm mlini takip eden hkmetler tarafndan Trk me zalimi tarznda cihana iln edilmek istenilecek mezkr harekt dnya inkb ta raftar bulunanlar zerinde vukua getirecei suitesiratm izalesi temin edilecektir, 3 Azerbaycan hkmeti hazras resikrda kaldka halihazrda Bakda bu lunan Telsiz telgraflarla bizimle muhabere yapmasna imkn yoktur. Krmz ordu dan telsiz telgraf celbine tevessl edilmitir. ' > 4 Dastanda islm bolevik resasmdan Kazikofun Nuri Paann maiyeti tarafndan katledilmesinden dolay Nuri Paann mevkii bsbtn dmtr. N u ri Paa bir tarafa svmaya ve saklanmaa mecbur kalmtr. Halil Paa brahim Efendiye Nuri Paann ocuk olduunu ve etrafnn tesirine kapldn ve Bakya celb edeceini sylemi. Dastan kmilen boleviktir. Derbent, Yalama kmilea yerli bolevik eline gemi, Dastanl Hdaverdi namnda bir zatn riyaseti altmda sovyet hkmeti teesss etmitir. 5 En son Bakdan alnm malmata nazaran Kzl bolevik ordusu Petrofski, Vildkafkas, Yekaterinodar, Zitorsiski mmtakasndadr. mendfer hatt tamamile kzllarn elindedir. Bu hattn daha cenubundaki harekt yerli ve ekseri yetle islm olsn bolevikler tarafndan yaplmaktadr. Asl Kzlorduda dahi islm bolevik ktaat vardr. Son harekttan evvel karargh Astraganda bulunan Qs Birinci ordu bir frkasile Kzlar, iki frkasile ariin zerinden Vildkafkas, dier bir frkasile Yekaterinodara yrmesi ve baka bir ordunun mhim ktaat da Rostoftan Torusiski istikametine ilerlemi ve son muvaffakiyetli harekt yapmardlr. Bu kuvvetlerin hakik miktar mehul ise de iki yz bin kiilik bir kuvvet tah min edilmektedir. yeni bir rnmtakaya drudan doruya tecav z bir tahakkm ve tehayyr siyaseti zann vereceinden muvafk bulmamakta drlar. Evvelemirde bolevik idaresi hakknda halk tenvir ve irada almakta drlar. Ve bu suretle muvaffakiyet elvermeyecei anlald takdirde bu mmtakadaki mazlm insanlarn hals namna harekt tecavziyeye gemektedirler. Ve bu sayede muvaffakiyetlerini az bir zaman zarfnda tevsi eylemektedirler. Halihazrda Azerbaycan ve Grcistana kar bu vaziyeti taknmlardr. Propaganda mcadele sinde ve harekt iin hazrlklar yapmaktadrlar. 7 Azerbaycan efkr umurniyesi hkmeti hazmlar aleyhinde bulunmakta ve bolseviklie kar byk incizap gstermektedir. u kadar ki iki sene evvel Trfe ordusu Bakya girmezden evvel Bakdak Ermeniler bolevik nam altnda Bakyu tln ve katliam eylemi olduklarndan halk, kitalin tekrar vukuundan kork makta ve bu suretle boleviklige kar tereddt gstermektedirler. Buna kar bol evik komiteleri halk tatmine almakta ve muvaffak da olmaktadrlar.
8 Badema tarafmzdan ehasa deil orada teekkl etmi ve yukarda asra 6 Bolevikler igal edecekleri
edilmi olan komite namma tahrirat yazlmas da karargir olmutur. Komitenin, ismi Trk Komnist Frkasdr. aretleri de T. K. F. 9 Azerbaycana son defa giden Trk zabitan hkmet! hazra ordusuna ka bul eylememekte ve vukubulan mracatlar birer surette batan savmaktadr! Bu hususta ngilizlerin tesiri bulunduu gibi hkmetin de Trk zabitanmn ordu n fuzunu ellerine almalarndan korkmaktadrlar. 10 Moskova Bolevik rasile temasa gelmek ve bir an evvel anlamak mecbu riyeti gel:* i ve gemek zeredir. Bunun iin Moskova ras nezdinde Trkiye mmessi li olmak zere bir zatla ve salahiyet ve vesaiki lzimeyi haiz bir zatn bir an ev vel gitmesi lzumu tahakkuk eylemektedir. Gidecek zevatn her vehile ayan iti mad ve cretkr ve ayn zamanda inkilb fikirlerine vakf bulunmas ve metin bir ahlka malik olmas lzm geldii anlalmaktadr. Azerbaycan hkmeti ha zr as mevkii iktidarda kaldka Azerbaycandan Trklk namma bir mzaheret ve muavenet beklemek faidesz olacaktr. Bir tahavvl vukuu halinde bile, tekilt hazrasnda mevcut zaaftan dolay tamamile istifade de edilemeyecektir. Btn midi yegne ordumuza tevecch etmektedir. Ordumuz faaliyete gemedike Trk ve islm leminden vas bir faaliyet beklemek beyhude br intizr olacaktr. Bu faaliyet iin muktezi tehizat, para her halde vasi menabii olan boeviklerden te min edilebilecektir. Binaenaleyh boleviklerle bilhassa Moskova rase araamak pek nafi olacaktr. Bu anlamay mteakip derhal faaliyete balamak da ahvali dhiliyemizin icabat zaruriyesinden olduu teemml edilmektedir. 11 Bolevik programlan biri rusca hlsas da Azerbaycan lisamnca vrat ettii, asl mufassal rusa programn mmkn olduu kadar da burada tercme ettirilecei maruzdur. 3. Frka Kumandan Rt
Azerbaycan hkmeti maatteessf kendisini ve milleti vahim bir teh likeye drecektir. Bir taraftan da Karabada Ermenilerle msademe ediyor, bir taraftan Boleviklerle anlamaya yanamyor. Bizi ise bi dnmyor. Btn bu ters ilerin ngilizlerin tertibat olduunu bilme mesi kabul olunamaz. Nuri Paann yapt ve daha da yapaca gaflet lerde msavat hkmetinin teviki ve tabi byk bir hissei musibeti de olacaktr. Trabzondan gelen ikinci ifre:
' Souksu: 10/4/1336
brahim Efendinin vastai smileri ile Heyeti Temsiliyeye yazlmak zere ge tirmi olduu tahrirat aynen arz olunur:
H eyeti Temsiliyeye
Azerbaycan vaziyeti siyasiyesi hali hazrda Azerbaycanm mukadderat en zi yade Msavat Frkasna istinad etmel? zere frk sairenin itirkile mteekkil muhtelit bir kabine tarafmdan tedvir edilmektedir. Bu hkmet siyaseti hriciye sinde ngiltereye alet olmakta berdevamdr. Bu siyasetin de ana hatt msavat partisidir. Son gnlerde bolevik ordulannm Kafkas dalarna kadar dayanmalar Msefeafii hkmette endieyi mucib olmu ve muhtelif siyasi frkalarn itirkile
tahadds eden bu vaziyet nnde Azerbaycann takip etmesi lzm gelen haric si yaset yeniden mevzuubahis olmutur. Netidece hkmeti hazra ngiliz siyasetinde srara karar vermitir. Mamafih zaman kazanmak ve tedbiri ihtiyat olmak zere Sovyet hkmetile bir zemini itilf bulmak iin pariiment tarafndan Moskovaya bir murahhas izam takarrr etmitir. Avam hkmetin ve frkaclarn ngiliz ta raftarln honutsuzlukla telkki etmektedir. Bu temayltn esas da phesiz avamn hissi selimi ve bualarda bulunan Osmanl Trklerinin ngilizler aleyhin deki propagandas Trkistan ve civar memleketlerdeki islmlarm umumiyetle bol eviklerle elele vererek beraber almalar ve bilhassa Trkiyenin ngilizler tara fndan mtemadiyen duar hakaret olmasdr. Kalk Azerbaycan halsn ve istik llinin ancak Trkiye tarafndan yaplacak yardmla kabili istihsal olduuna kani bulunmaktadr. Buna mukabil hkmet ahalideki bu temayl ve kanaati sarsmak ve takip ettii siyasette isabet olduunu sbat etmek zere Trkiyenin mitsiz bir vaziyette olduunu ve buudan kurtulamayacan boleviklerin federatif bir Rusya terili gayesini istihdaf ettiklerini ve Azerbaycanda zuhur edecek bolevikliin Mart vekayiinde grld gibi slmlarn katliam emlk ve emvalinin yama edilme sinden baka bir ekilde tecelli etmeyeceini ... etmektedirler. Bu tezebzb siyas iinde Trkiyeye nar bir cereyan karmak iin iki gk vardr. Birincisi pek yakn laan bolevik ordusunun taht tazyikinde temayt ve hissiyatlarnda itidal san grlmeye balayan bir ksm mevveran arasnda icray tesir ederek Moskova sovyetile uyuacak sollardan mrekkep bir hkmeti mevkii iktidara getirmek. Bu sovyet esaslarnn kansz ve sarsntsz bir surette tedricen Azerbaycanda tatbiki iin icab eden zaman kazandracak bir intikal hkmeti olabilir. B2 buna mte mayiliz ve daha ziyade de bu eklin hayr husule gelmesine sarf mesai eylemekte yiz. kincisi, ayet mariarz intikali hkmetin mevkii iktidara gelmesi ok teeh hr ederse netice ihtill ile yaklatrlacaktr. Malaza biz itidali kendimize sslhareke ittihaz etmekten geri durmayacaz ve mmkn olduu kadar komnistleri birinci noktai nazarda imale etmek istiyoruz. Boleviklerin son. vaziyetleri laien ima Kafkas ve Dastan ksmen boevikiii kabul etmi ve oralarda sovyet h kmeti tesis etmek zere Duiunmutur. 10 - 15 gn evvel Nuri Paa maiyetinde bu lunan ve Nuri Paann vaziyetinden cret alan kk zabitlikten yetime ml kim erkes Kzm fendnin Dastan Komuk trkuerinden bir bolevik reisini katletmek zere tevkif ettirmesi ve sovyeti datmas ve zalarnn ileri gelenlerini de katletmek zere tevkif ettirmesi Trk zabitlerinin boevik atayitan, Denikin taraftar olduklar hissini vermi ve neticede o mmtakada bir ka Trk zabiti ahali tarafndan bilmukabele ldrlm ve bir ksm da yarai ve yarasz Azerbaycana iltica mecburiyetinde kalm ve bu suretle Nuri Paann o taraflardaki tesir ve n fuza kmilen krusrutr. B j vekayi zerine Bakuda bolevik komitesinin yapt umum bir ictimada azann hemen ekseriyeti Trklerin mrteci olduklar mtala snda bulunmu ise de Kafkas merkez boevik komitesi reisi Dastandaki son vazyetin baz avantriye Trklerin eseri oduu ve Daistanda alan bolevik lerle birlikte ayn hatt hareket zerinde hakik halk Trkiyeyi temsil eden yol dalarn altna merkezin vakf olduunu ve kendisinin Dastan seyahatinde bu hakikati grdn iddia etmi ve noktai nazar kabul ve tamim edilmitir. Derbent Dastan bolevikler! tarafndan zaptediirnifcir. Boleviklerin eline d mek suretile Denikin ordusunun vcudu ortadan kaldrlm ve bu ordunun enka zndan yirmi bin kii Grcistana ve ksm mhimmi de bahren Acemistanda Enzeli'ye iltica etmilerdir. u anda Krmz ordu cenub Kafkas hkmetleri ve bunlat kukla gibi oynatan ngilizler karsnda serbest olarak bulunuyorlar. Burada bol evik muhafilile vukubulan temasmzda anladmda gre Krmz ordu cenub Kafkas hkmetine kar imdilik intizarkr bir vaziyet alacak ve boleviklii ceb-
ren kabul ettirmek maksadile ordularn Azerbaycana dhalden ictinab edeceklerdir. Maksadlan prensiplerini kabul ettirmek hususunda bile emperyalizm iarndan olan tahakkm ve tahyirden kendilerinin uzak olduklarm gstermektir. Mamafih Azerbaycanda kmilen inkiaf edecek bolevik hareketini bomak zere Grc, Er meni veyahut ngiliz kuvvetleri tarafndan bir mdahale vaki veya imal Kafkasyay tahliye eden Denikin kuvvetlerinin hali hazrdaki Azerbaycan hkmeti tak viye etmek zere bir ihra hareketi vaki olursa buna mni olmak zere Kzlordu. her zaman muavenete mheyya bulunacaktr. Biz de faaliyetimizde bu gayeyi is tihdaf etmekteyiz. yle ki: Burada infilk edecek bir bolevik inkilbn bomak zere Grc ve bilhassa Ermenilerin Enzelide bulunmakta olan bir alay kadar n giliz askerinin Azerbaycan zerine yryecekleri hemen muhakkaktan Duar ta arruz olan fikri inkilbn muayyen ve beynelmilel demokrasinin halskn sfatile kendilerine tevhidi harekt etmek zere Anadolu inkilb kuvvetlerinin Ermenistan, veyahut Grcistan zerinden imale tevecchn Krmz ordular mit eder. Boleviklerle tevhidi faaliyet ve harekt zaman arifesinde bulunulduuna nazaran si zinle serian bir irtibat ve muhabere tesisi fevkalde haizi ehemmiyettir. Bu noktai nazardan bir iki cebel bataryas ve telsiz cihaz refakatinde olarak bir alay kadar veya daha ziyade bir kuvvetle serian Nahcivann igali ve Elviyei Seisedeki istilkr Ermeni ve Grc idaresi altnda inleyen mslmanlara kuvvetli bir tarzda yardm edilmesi ok mhim ve vaziyet iin pek enfa ve messir olacaktr. Bu ha reket aym zamanda ahali arasnda Trkler lehine olan temayl azam surette art tracak ve muntazn inkilb siyasiyenin srati inkiafna mil olacaktr. Bakda iki telsiz telgraf istasyonu vardr. Nahcivana gnderilecek telsiz bunlarla veyahut: boleviklerden alnarak Karaba mmtakasna ikame edilecek telsiz istasyonile mu habere edebilir. Azerbaycanm hali faaliyete girebilecek tayyaresi yoktur. Trkiyedea tayyare gnderilmesi mnasip olur. Ve bu Gence civannda Krdemir mmtakasma inebilir Ermeni tecavzat: Bir hafta evvel mahall Ermeni ahalisi Karaba mntakasmda tecavzata ba layarak ........ igal ve Karaban merkezi olan oakaleye hcum ettiler. Ermenile rin bu husus vaziyetleri hkmet mehafilinde lyk olduu ehemmiyetle telkki edilmemi ve yalnz refakatinde bir batarya bulunan Karaba mmtakasma sevkile iktifa edilmitir. Karaba ahalii islmiyesi hkmetin bu muavenetini kfi grme diklerinden on gn evvel Bakya gelen Halil Paay davet ettiler. Ve balarnda marnileyh olduu halde Ermeni tecavzlerini kendi kuvvetlerile def etmek ar zusunu gsterdiler. Halil Paa da bu davete icabetle drt gn evvel hareket etti Halihazrda Ermeni hkmeti hali tevakkuftadr. Ermeniler ngilizlerin byk mikyasta muavenetlerine mazhar olmakta ve bilhassa ngiliz zabitan marifetile ordularn tensik ve takviye etmektedirler. Mebzul eslha ve mhimmatlar vardr. Yalnz Zengezor mntakasmda nizamiye ve milis kark olarak 12 bin kadar kuv vetleri mevcuttur. Azerbaycan ordusu nizam harbi melfuftur. Heyeti zabitan: Azerbaycanm heyeti erkn harbiyesi yoktur. Mevcut bir tek erkn harpleri Habib Bey Selimof halen kolordu kumandandr. Mlzmleri evvelce Bakda bizim ordu tarafndan tesis edilen talimghlardan yetien genlerden ibarettir. Sabk Rus ordusunda kk gabit ve zabit vekillii rtbelerini ihraz edebilenler blk ku mandanl mlzim ve yzbalar da kaymakam ve miralay rtbelerini haiz ola rak tabur ve alay kumandanl vazifesi gryorlar. Eski Rus ordusundan mdevver olmak ve mtebakisi Azerbaycan tarafndan terfi edilmek zere bir ....... paa lar vardr. Alay ve tabur kumandanlar meyamnda Harbiye Nezaretinde bir ok Rus ve Grc zabitan da vardr. Bunlarn ok defa sadakatsizlikleri ve dman, tarafna firarlar grlmesine ramen kendilerine bizim Trk zabitlerinden de iyi
bir mevki bahedilmektedr. Orduda lisan tahrir ruscadr. Mektebi Harbiyelerini Rus zabitannm idaresine tevdi ettiklerine baklrsa ti iin kendi mill lisanlarn renmekte istical etmedikleri . anlalr. Ahval gsteriyor ki orduyu tekil ve buna zinde bir ruh ve mevcudiyet izafe edecek sahibi azim bir zat bunlar arasnda mev cut olsa gerek. Ktaat talim ve terbiyesi yanak nizamlara mnhasrdr. Zabitan zevk ve sefahat lemine dalm, maiyetlerine hkim deildirler. Bata zimkr bir kumanda heyeti bulunmayan ve zabitanm gayr mtecanis, efrad yetimemi olan bu k;k ordunun kymeti harb iyesi ne olabilir. Bu ordu muntazam muharebede daha ilk temasda dalmaya mahkmdur. Maahaza efrad cesarete ve kabiliyeti harbiyeye maliktir. Bak bolevik heyeti merkeziyesile teriki mesai son Dastan vukuatnda olduu gibi Osmanl Trkleri arasnda menfi fikir ve hareketlerine meydan vermemek ve tahadds edebilecek suitefehhmlerin nn almak ve muh telif istikametlerde yaplan faaliyetleri bir noktaya tevcih ve Azerbaycan siyasetine verilmek istenilen cereyann tesiri husuln temin etmek maksadile burada brahim Efendinin size syleyecei zevattan mrekkep bir heyeti merkeziye tekil edildi. Bu leyet bolevik heyeti merkeziyesile teriki mesai ederek onun bir ubesi gibi ibraz faliyet etmeye balad. Buradaki Trklri tevhit etmeye alacak ve fimabaad si zinle bolevikler arasnda vastai temas bu heyet olacaktr. Binaenaleyh asker, si yas vesair hususata mtedair btn iaratmzdan da fimabaad heyetin muhatap tu tulmas mnasip olur. mza: Trk Komnist Frkas Haiye: 5/N isan/l336 Mahreci Bak
1 Denikin ordusu enkaz 6 zrhl, 3 vapurla bahren Bakya gelerek iltica etmilerdir. Bu zrhl vapurlar ve hamuleleri olan 10 milyon fiek, 15 bin tfek, 100 mitralyz, yirmi iki top, 3 kara, 6 deniz tayyaresi, 2 torpito, 1 telsiz telgraf; 1 zrhl otomobil, 16 eya, binek otomobili Azerbaycan hkmeti tarafndan m bayaa edilmi ve teslime balanmtr. Vapurlarda asker ve ahali olarak 2500 ne ferden askerler silhsz olarak Genceye sevk edilecekler ve orada kendi zabitleri kumandasnda adrlarda asker hayat yaayacaklardr. 2 Bolevik ordularnn tekarrb Azerbaycan ibrei siyasetince bugne kadar kat bir tahavvle baadi olmadyse de boleviklie kar halktaki temayl tak viye ve neticede de hkmeti byk bir tereddde sevkettii muhakkaktr. 3on gnlerde boieviklerle seri bir anlama taraftarl hkmet frkas arasnda belir mi ve sollarn kabine riyaseti deruhde etmesi muhtemel zat marifeti ile Bak mer kez momitesile bir mzakere kaps almas iin Demir Beyin bolevik komitesi nezdinde tavassutu iltimas olunmutur. Sollarn bu teklifi komitemiz tarafndan heyeti umumiye mzakeresinde sylenmi ve uzlama suretile yaplacak muslihane bir inkilbn zorlu ve kanl bir ihtillden mreccah olduu yolundaki noktai naza rmz iaah edilmitir. Komite derhal byle bir mzakereye muvafakat etti. Bir ka gn devam etmesi muhtemel bu mzakerat muvaffakiyetle neticepezir olursa arzu ve maksadmz hasl olacaktr. ayet bir anlama imknna muvaffakiyet elvermez se daha ziyade intizar edilmeyerek ihtill ile maksadn istihsaline teebbs mec buriyeti yz gsterecektir. Gerek muslihane ve gerek zorla vukua gelecek inkilb neticesinde Azerbaycann ngiliz Ermeni hcumuna maruz kalmas ihtimali ziya dedir. Byle bir hal karsnda Azeriler kfi derecede kuvvetli deillerdir. Ordu namile ellerinde bulunan kuvveti sefer edecek ve ellerine geen yeni eslha ile yeni tekilt yaparak mdafaai memleket vesaitini tevsi ve btn bunlar inzibat tahtnda mahirane sevk ve idare edecek erkn harbiye kumanda heyeti lisine malik deil
lerdir. Bu elim vaziyet u gnlerde Karaba Ermeni etelenle vukubulan msadematta da fcir daha sbut bulmu ve zeri askerini isyan ettirerek biz Trk zabitji isteriz, kendi zabitlerimizi istemeyiz eklinde ufak bir isyana sebeb olmutur. Bugn Bakda Denikinden satn alnan vapur ve zrhllar muayene ve teslim alacak tek bir bahriye zabiti olmad rical tarafndan yana yakla sylenmekte ve buna? sebeb olan hkmete lnet edilmektedir. Sollardan teekkl muhtemel kabine ri yasetine namzet bulunan zat tarafndan ilk frsatta Osmanl erkmharbiye bahriye ve berriyesinden Azerbaycana vsi nisbette istifadesi vesaitine tevessl olunaca dermeyan. edilmitir. 3 Anadoluda husule gelen vaziyeti mdafaai milliye heyeti temsiliyesinin, vekili olarak selhiyeti kmileyi haiz >bir murahhasn komite nezdinde bulunmas lzm grlmekte bu sfat haiz bir zatn ya oraca intihabile serian buraya izam veyahut Heyetimiz zasndan birine bu vazife ve talimatn verilmesi reyindeyiz T.K.P. (T.K.P., Birinci ifrede bildirilen Trk Komnist frkasnn iaretidir)
12 sabah da tideki ifre geldi:

Souksu: 11/4/1336
Telsiz telgraf iaretile muaveneti nakdiyede bulunmalar iin Halil ve Nur Paalara hitaben yazlan, emri smilerini Bakya isal eden zat evvelki gn Batu ma avdet etmi ve 7. Alay Kumandan Rza Beye Baha Sait Beyden getirdli8 /Nisan tarihli mektup suretile ifre suretleri tide dere edilmi olduu maruzdur: 3. Frka Kumandan Rt
S u r e t
stanbuldan buraya Moskovanm murahhas avdet etti. Mustafa Keml Paa ya bildiriniz. Moskovaya gnderilecek heyeti murahhasasm gndersin. Pek ms taceldir. Ve lzmdr. Oradan gnderilecek adam titizlikten bulamazlarsa burada Kk Talt ile beraber ben varm. Krmz ordunun btn Kafkas umuru imdi lik benim mukadderatma balanm haldedir. Halil P a a : Karabada Ermenilere kar hareket eden kuvvat tanzim ile meguldr. Nuri Paa bir ahmak, hain gibi variyeti umumiyet ntliiyeyi sarsacak ocukluklar yaparak Azerbaycan hkmeti vs ngiliz taraftar oldu. Artk o ihtill kuvvetleri nazarnda kirli bir nokta oldu. Maatteessf byle oldu. Bugn Denikinin Bahri Hazer filosu Azerbaycan 61e bir letii gndr. Bunun vehameti muhakkaktr. Trkiyeye muavenet edebilecek Rus ya bunu bira daha kapayacaktr. Amiral Sergiyef Azerbaycan hkmeti ve Ermemler fena halde vaziyeti ikl ediyorlar. Erzurumun Ermenileri tevkif etmesi: el zemdir. Artk burada Halil ve Falan paalar yoktur. Halilin de dahil olduu te kilt umumiye vardr. Onun vastas da benim. Onun iin muhaberat ol vehile tanzim etsin. Trk komnist frkas adna olacaktr. Vastamz Hac ahin Beyza de Ahmet Beydir. Rza Bey akrabasdr. Kendisi Batumdadr. Mmkn olduu ka dar bahriye efrad, mesel bin kadar topu, kaptan, makinist, hesap memuru, ne fer, gemici olarak bir mevcudun muhtelif eshab ihtisastan olmak zere tefrik edip
, 2
gndermeye alnz. Ancak Azerbaycana ait olan bu filonun Rus elinden kurtarl mas buna baldr. Filonun mecmu kuvveti 40 top, 10 gemidir. Bunlar burada 3-4 parada yerli Sharp gemisini de ilve etmek gerektir. Yedi buukluk ve on be bu-
cukluk arasnda muhtelif toplan, makinal tfekleri, tayysre toplan vardr. Ekse risi tccar gemileridir. tane kk torpito vardr. Buna mukabil imal filosu daha kuvvetli ise de henz ortada yoktur. nk Volga buzlan daha erimedi, ca bnda bu filo Bakyu tehdid edecektir. Bundan baka Azerbaycan 16 bin tfek, iki kk tank, 120 makinal tfek, top mermisi, be milyon piyade fiei ald. Beg t>in kadar Rus askerini belki ordusunda istihdam edecektir. Bu ahvale tbidir. im diki halde Azerbaycan hkmeti tamamen ngiliz elinde bulunmu grlyor. Onun iin irnl harektnn Trkiyeye imkn derecede muavenete mmanaat ediyor, demektir. Eer Erzurumda Ermeniler aleyhine ordu kumandannn da Halile bildir dii gibi bir hareketi sriye bile gsterilse burada vaziyet biraz kesbi selh ede cektir. Azerbaydanda vaziyeti dahiliye hkmet frkalarn mmessillerile teekkl ediyor. Kuvvetli frka addedilen msavat 10 Ermeni mebusunun da Tanak rey ile ekseriyeti muhafaza ederek ancak mevkii iktidarda kalyor. Mnci grnen bu h kmetin iar da samim surette ran-ngiliz ittifakna mmaat eklinde tebars etti. Ve ran ile drt maddelik bir mukavele de yapt. ehbender, iktisad Demir yollar, Limanlar, ttihad, Ahrar,. Sosyalist, Komnist Frkalar 35 rey ile mttehiden ekalliyettedirler. Msavatn 10 Ermeni, 5 Rus vesair reylerile krk be reyi vardr. Sosyalist nazrlar istifa ettiler. imdi vekleten mevkilerinde bulunuyorlar. kinci grubun hepsi ngiliz aleyhtar ve ihtillcidir. Mamafih komnist partisi hep sinden daha kuvvetli olduu iin yeni intihabat olursa ekseriyeti onlar kazanacan dan bu parlamana benzeyen kaptre heyeti datmak istemiyorlar. Komnistlerde hi bir mterek hikmet kabul etmemek iarnda olduklar iin kabineye dahil ol muyorlar. Grcistan Batumu kendilerine terk ettirmek iin Azerbaycana heyet gnderdi. Azerbaycan buna muvafakatten baka are bulamayacaktr. Onum Igis bizim en kuvvetli aremiz Kars, Ardahan, Batum tekiltn takviye ederek imal-' den Karadeniz sahililile gelen krmz kuvvetle bir yol amak olacaktr. Azerbaycandan midi muavenet beklemek eytandan midi rahmet beklemek kadar abesDr. Batum tekiltm takviye iin lzumu kadar masraf grlmtr. Buraya sr5 atie bir ka yz nefer gnderilmek de lzmdr. O da hmili tezkereye tenbh edil mitir. Azerbayann drt tayyaresi drt de bahriye tayyaresi oldu, mmknse bir iki tayyareci zabiti en ser vasta ile gnderiniz. Tayyareci Ahmet Nzhet orada ise syleyiniz, gelsin. Gencede telsiz telgraf istasyonu yoktur. Bak istasyonu alr cevap veremez. Astergan cevap verir ve alr. Parolanz bugn Astergana gnderil mitir. ifre de gnderilmitir. Bir hafta sonra Astergan sizi siz de Astergan^ ara ynz. Burann telsiz telgraf istasyonu iki gndr hkmetin emrile temhir edil mitir. lemiyor. iml ile vasta: muhabere olmaktan korkuluyorrm. Mamafih atrrz. ifremizle ayn iaretle arasnlar. Bak istasyonu aldktan sonra muha beremizi temin edebilecei?. Yaknda Demirhan rada bir istasyon vaz ve tesis olunacaktr. Bundan sonra gndereceim mektupta vaziyeti umumiyei sevklceyiyeyi gndereceim. Dastamn vaziyeti Nuri Paa boieviklerle tesisi muhaseme ve temdidi harekt iin Azerbaycandan klliyetli miktarda ake istenmitir. Bu mektup mahalline isal edilmedi. Halil ve Talatn da dahil olduu komitemiz Mus tafa Kemlin tamimini ve kolordunun tebliini kendisine tebli etti. Artk onun kendi bana hareket etmesi musirren devam ettike aramz bozulacaktr,. Enves Paann 3/ubat. svire mektubu buraya vasl olmutur. O da Moskova gitmek arzusundadr. ngilizler ona stanbulun Trkiyede kalmas ve Trk memleketleri nin mstakil olmas artile tedafi ve taarruz bir mukavele akdini teklif etmi ler. u kadar ki: Hindistan Msr vesair bild islmiyede Trkler ihlli asayie deil tesisi tabiiyete mazhar olsunlar. Radek bolevik murahhas ile de Mustafa Kemal namna gnderilen suret ....... ekline yakn bir istikamette grm. Her lalde Mustafa Kemlde bulunan metni asliye onun heyeti murahhasa ile cevap
vermesi lzmdr. Dastan imdiki halde Denikinden hals olmutur. Yani Deni kin kuvvetleri tamamile tahliye etmilerdir. Yoksa cebren, kahre alnmad. Krmz?, ordu kuvvetleri Mustafa Kemlde olan metin iktizas Trklerin rzas olmadka Daistana giremeyecektir. Yahut halkn ekseriyeti ras gerektir. Fakat yine Trkerin muvafakati arttr. te hal ve mevki bu suretle lehimizdedir. Yalnz Azerbaycan balan derd anlamyor Trkistan tamamen tathir edilmitir. Heyeti Nezzar komiser heyeti kmilen islmdr. Ekseri valiler Trktr. Heyeti nezzar iinde iki Trk vardr. Moskovanm Kafkas vekili yanmda komiser olmak artile Umum Kafkas komitesi beni imdilik bakumandan mevkiinde bulunduruyor. Yani btn bu ileri alelhesap ben gryorum. Bir Trk zabiti harbiye dairesi reisi, bir Trk erknharp zabiti harekt ube reisi, bir kzl miralay da benim erknharbim reisim intihab edilmitir. Yani kuvvei icraiyenn yars artk Trk yars da iml murahhaslardr. Tehizat seferberlik vesair tekilt sureti umumfiyede RusyalIla rn elinde, Erknharp reisi olan miralay Mustafa Kemal tanr. stanbulda bulunuyordu. ktisad muavenete, bir hafta sonraya kadar yani telgraf muhaberesi tesis edinceye kadar sabretmek lzmdr. stenildii kadar muavenet edilecektir. Artk muvasalajn cidd ve pek mahremane tekil etmekten baka iimiz yoktur. Bu mektubumda her kelimeyi olduu gibi kabul ediniz, umum hatlar yazdm. Mekk olan bir ey de yazmadm. Baha Sait. ifre mftah franszca hurufatla tertip edilmis mukabili erkam dahi franszca yazlmtr. grupludur.
| j , ^ * -
^ \
j )
Heyeti Temsiliyeye ait mektubu aynen, dier malmatn da mhim hlsasn Ankaraya bildirdim. Mustafa Keml Paaya da unu yazdm:
' ' Erzurum: 12/4/1336
Mustaia Keml Paa Hazretlerine
|
J
|
i
Zata mahsustur: Bakya gndermi olduumuz memurumuzun Bakdaki Trk Komnist Fr kasndan getirmi olduu 5/Nsan/l336 tarihli mufassal mektup aynen 175 No. ile para para ifre ile yazlacaktr. Bundan baka istihsal klnm olan baz malmat ve mutalaat zeylen arz olunacaktr. stanbuldan namlilerine olarak imzalamp Rus bolevik murahhasna verilmi olan asl zat smilerinde bulunan bir mu kaveleden Baha Sait Bey ok bahsediyor. Bunun Rauf Bey tarafndan zatlilerine gnderilen mukavele olduunu zannediyorum. Lzumuna mebni bir suretinin m" saraaten iar buyurulmasm istirham eyleriz. 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
| J
Baha Sait Beyin verdii ayan dikkat malmat var. Bugn akama kadar bu gelen malmat Ankaraya verilebildi. Bunlar hakknda Mustafa Kemal Paaca da malmat hasl olmutur. 13 de kendilerine baz sualleri bervechiti sordum:
Erzurum: 13/4/1336
Mustaia Keml Paa Hazretlerine
Zata mahsustur.
Bakdaki Trk komnist frkasndan ve Baha Sait Beyden ahiren alman ve
H ey eti Temsiiiyeye arz edilen malmat cizlerini zat smilerile ve sureti hu susada ve ak olarak tideki mkat hakknda hasbihale sevk eyledi: a) Baha Sait Beyin mektubunda bahis olunan ve nam lilerine imza edilen ve muhteviyat henz mehulmz bulunan metnin Dersaadette bir heyet tara fndan boleviklerin murahhaslar ile teati edilmi bir nevi itilfname olduu his dilmekte ve Baha Sait Beyin erknharbiye reisim dedii Rus erkn harbiye mira laynn zat smilerince maruf olduundan ve Moskovann stanbul murahhasnn Bakya avdet eylediinin zat smilerine arz edilmesinden bahsedilmesi bu hissi takviye eylemektedir., b) tilfclarn stanbulu igal gn valilere telgrafla yazdklar beyannamede baz zevatn tevkif ve muhakeme edileceklerinde ve bilhare zuhur edecek hlttan dolay mesul olacaklarndan kapal ve manidar ibarelerle bahis eylemeleri stanbulda boieviklerle teati edilmi ibu itilftan haberdar olduklarn da irab etmektedir. c) Yusuf Ziya Beyin Azerbaycandan klliyetli bir para ile gelip Oltuya git mesinin ve benimle grt halde Oltuda malmatm haricinde baz icraata te ebbs eylemesinin mezkr itilfla alkadar olduu phe hasl etti. d) Boleviklerin harekete gemeleri bizim tarafmzdan teklif olunduu halde mezkr hareketin baz kuyud tahtnda Trklerin harektile merut klnmas ve da ha k ortalarnda iken taraf smilerinden 15. Kolordunun seferberliinin teklif buyurulmas da bu itilf ile alkadar olduu zannm hasl etti. Binaenaleyh bldaki itilf ve taahhdn akdedilip edilmedii veyahut malmat cizi haricinde bu gibi dier taahhdat ve itilfat bulunup bulunmad hakknda tenvir buyurulmaklm istirham eylerim. Kzm Karabekir
Ankarada Anadolu Ajans faaliyete balamt. 12 Nisan teblii u

d u r; 12/Nisan/l336 Payitahtmz dman igali altna gemesi zerine Anadolu ve Rumelinin m dafaai hukuk azmi tecelldanesile harekete geldii u sralarda din ve vatan karde lerimizin en sahih havadis ve malmat alabilmelerini teminen tesis edilen Anadolu Ajans bugnden itibaren ifay vazifeye balyor. Bugn alman havadis ve malmat oralara da mmkn olduu kadar fazla kimse tarafndan okuyup bilinmesi lzumu arz ve izaha hacet yoktur. Bu maksat ve oralarda dahi tekilt mahsusa vcude ge tirilerek her gn vereceimiz malmatn telgrafhane kaplarnda siyah levhalar ze rinde tahrir ve vesait olan yerlerde tab ve neir ile tevzii nahiyelere hat': kylere varncaya kadar gnderilmesi hususatnn temini cmlenin himmeti hamiyetkraneeriden rica ederiz. Bu mukaddemecikten sonra bugnk son malmat bervechitidir: 1 Almanyada Cumhuriyet taraftan Hindenburg partisine tabi olmaktadr. 2 Cemahiri Mttehidei Amerikada Vilson prensiplerinin tatbiki iin byk "bir arzu ve mehafilinde lehimize iddetli cereyan olduu gibi Amerika gazeteleri de Trklerin mstakil kalabilmeleri iin uzun makaleler neretmektedirler. 3 Bolevik ordular Denikin ordusunu tamamen datm Dastanllarla mttefikan Kafkasyada vaziyete hkim olmulardr. Grcistan ve Azerbaycan efkr tmumiyesi ekseriyetle boleviklere taraftar bulunuyorlar. 4 zmirde Yunan mezaliminden hkmete ve dveli itilf mmessillerine i kyet etmek zere gelen bir heyetin muhtralar trke olarak talyan, Amerikan ve Fransz mmessilleri kabul ettii halde ngiliz mmessili yalnz ngilizce veya Fran
szca olarak kabul edeceini syleyerek ikyetleri dinlememitir. Bu muhtrada me kr mezalim arasnda kariye imam Haydar Efendinin bir am aacna balanarak boazndan destere ile kesilmek gibi vahetler mevcuttur. 5 Arnavutluktan umum hristiyan igaline kar htill vardr. Griceyi Arnavutlar zabtetmek zeredir. 6 Yunanllarn Makedonyaya krk bin kiilik bir kuvvet sevketmek mecburi yetinde olduklar haber alnmtr. Telgraf ve telefoncu takmlar Nisanda ilk kafile olarak Selanike iki tabur sevk olunmutur. 7 Bulgarlarn Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetleri tekilt m iliyesile tevfiki hareket etmeyi kendi menfaatlerine muvafk bulduklarn Bulgar ga zeteleri yazyorlar. Trakyann Yunanllar tarafndan igali halinde mslmanlar ile beraber Yunan ordusu aleyhine harbetmeye karar vermi olduklar yine mezkr ga zete mnderecatndan anlalmtr. Anekdotu A jans
Heyeti Temsiyeden 12 de; aldm ifre ve verdiim cevap bolevikHerle fiilen tesisi mnasebet hakkmdaki dnce ve tertibatm bildir digiden mhimdir. Aynen kaydediyorum:
Ankara: 11/4/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hz. ^Boieviklerle bir an evvel fiilen tesisi mnatbet lzumu malmdur. Bu hususta zat devletlerinin ittihaz tedabir buyurmu olduunuz iarat sabkalar da malm dur. imdiye kadar teebbsatn madd bir temas ve neticeye iktiran edip etmedii sin ian mercudur.^ Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
Verdiim cevapta nazar dikkate alman esaslar unlardr: (1) tilf zmresile uzun zaman hali muhasemede kalabileceimizi gz nnde tutmakla beraber bsbtn alkay kat ederek anlamamazla sapma mak. (2) Memleketi boleviklere veya bolevizm cereyanna inetmeye rek ve hissiyat islmiyeyi rencide etmeyerek iktisadi ve ahlk baz m abehet arz eden esaslar gstermek, bunda da ahsi veya bir heyetin fdkrii deil milletin iradesini kullanmak. (3) Boieviklerle fiilen temas ta bir anariye mni olmak iin padiahlk ve hilfet mevkiini sigorta gi bi elde tutmak. (4) Bize kar husumetlerini katliamlar temadi ettir mekle gsteren Ermenistana kar hareketi emin bir vaziyette ve m sait bir mevsimde yapmak ve-fakat Grclerle tamamile hemhudut ola cak vehile harekt ileri gtrerek Ermenistanla Grcistan arasna gir mek ve bu suretle Azerbaycanla da hem hudud olmak. Bu hususu Harbi Umuminin pek msait bir zamannda maatteessf Almanlarn tesirile ter trl karargh umumiye anlatamadk. Ermenerle gln bir hudut kabul ettiler ve Azerbaycanla aramzda imlde Grc hududundan ra-
na kadar kaln bir ged gibi braklarak bugn bile bizi mkil vaziyete sokacak bir hamakat yapld. Bu hususu ifahen ve iki defa da tahriren bildirdiim, halde derdimi anlatamadm. Pek mhim olan cevabm udur:
Erzurum: 13/Nisan/1336
Ankarada Heyeti Temsiliyeye
Mstaceldir:
C. 11/4/1336 Boleviklerle bir an evvel fiilen, tesisi masebat elzem olmak fcasebile keyfiyet 8 /M a rt/ 1336 tarihinde Heyeti Temsiliyeye yazlm ve alnan ce vapta muvafakat beyanile beraber bu hususun Dersaadete yazld bildirilmi id i Mahaza memleketin iinde bulunduu ... ahval lzm gibi tasvir olunarak Kzl ve Yeil ordularn hududlarmza doru tevsii harektlar lzumunun istikmlini ve Nuri Paann Azerbaycan rical ve aniyasma mstenit hkmeti hazra ile hemfikir olarak bolevikere mmaatkr olmadn Batum menabiinden haber alnca derhal, bu fikrin vahameti ve atiyen araya cebir ve kan girerse Azerbaycanm tamamile s prlmek ve istiklllerini gaip etmek tehlikesinin muhakkak olduu beyanile ser bir uzlama lzumunu yazm idim. te Baku'ya bu muhaberat gtren zabitimiz bu kerre avdetinde heyeti temsiliye namna Bak Komnist Frkasndan getirdii cevab takdim ettim. Aynca zabitimizin oradaki zevat ile grerek not ettii mal matndan ve isttlatndan akam mhimmeyi de naklen arz ettim. Mnderecat va ziyeti tamamile ve alnmas lzm gelen tedbirleri gstermitir. Buna nazaran ve esa sen kzllarn eline stanbul murahhas vastasile gitmi olduu anlalan talimat ve mukavele ahkmna nazaran cizlerinin tesrii hareket hakknda gsterdiim talep ve lzumun gayn kfi olduu ve herhalde selhiyettar olan heyeti temsiliyenin buna bir cevap ve talimat vermesi icab edecei, nitekim Halil ve Nuri Paalar namile hi bir adresin olmad ve bundan sonra mutlaka kzllarla mslmanlann mte reken dahil olduu Bak Trk Komnist Frkas namna yazlmasn talep ve tavsi ye etmekte ve paalar namna yazdm muharreratm mezkr komite nezdinde hal5 ve mzakere ve tevessltta bulunulduu anlalmaktadr. Bittabi bundan sonra Bakdan hi bir ahs mnferidin imza ve selhiyeti kabul edilmeyerek daima komi tenin mterek karar ve selhiyeti tebli olunmal ve oradaki Baha Sait Beyin de ancak o komitenin bir ferdi ve ayet intihaba mazhar olmusa o komitenin reisi un vann tamas ve byle ibl buyurulmas lzmdr. u takdirde muktezi cevap ve talimat Heyeti Temsiliye tarafndan ihzar edilmek ve vesateti cizile yine Batum ve Trabzondakt emniyetli zevat vedaatile gnderilmek zere ibu talimat metin ve mn derecatna girmesi lzmgelen mevad hakkndaki mutalaatmz bervechiti arz olunur: a) Anlalyor ki Kzlordular Azerbaycan ve hatt Dastan iine gerek ellerin deki mukavele metnine sadk kalmak ve gerekse bilhassa oralarda akacak islm kam veyahut yanl bir harekt yznden Trkiyenin ve lemi islmm ve kendi ordula nnm mhim ksmlarm tekil eden islm kuvvetlerinin teessr ve infialini ve suinazarlann celp ile bianetice plnlarm bozdurmamak iin teenniye ve bizim tarafmz dan istihsali muvafakat ve talimata lzum gsteriyorlar. Bu pek muvafktr. Azerbaycamn bir darbe! hkmet ve dahil infilk ile komnist partisinin devam idare sine gemek ve bu suretle bir istil harektnn yapabilecei tahribattan masun bu lundurmak bizim de noktai nazarmza tevafuk eder. Byle bir inkilb dahiliyi bo mak iin ngiliz ve Grc ve Ermenilerin bir hareketi mterekesi vukuunda kolba (Petrofsk) cenubunda olan hakik Kzlordunun cenuba inmesini tasvib etmek de muvafk olur. /
b) Azerbaycan! canlandrmak ve harekete getirmek ve komnist idaresini tasvibkr bir safhaya sokmak iin hemen bizim harekta geip Ermenstam ineme mize lzum gsteriliyor. Ve buna da Kzllarn muvafakati bildiriyorsa da bu ekil tpk eski vaziyet gibi efkr umumiye! cihan karsnda mnhasran tarafmzdan ve Ermenilii izale noktai nazarndan telkki edilecei cihetle bu muvafk deildir. Bu hareket ancak ki bal olur. O da Kzlordu Vildkafkas ile Karadeniz sahili arasn dan Tiflis ve Batum istikametinde bir hareket yaparak Grcistam igal ve bolevizm kuvvetine tamamii riayetine icbar ederken bizim de muayyen olan pln dairesinde Ermenistan ve Elviyei Slse zerine hareketi mtekabile ve mterekemiz balarsa o zaman bizler Kzlordu hesabna alan bir pidar veya alet mevkiinde kalmam ve bilkis mterek bir hals pln etrafnda mterek hareketlerle bir hedef zerinde alm ve bylece cihan enzar ve vekayi ni kayletmi oluruz. Kzllarn bu hareketi yapmasna mukabil biz de Ermenstam inemekle beraber Azerbaycan.! ayaklandr may ve komnist kudreti idaresinin teesssn taahht ederiz.
t "
c) Malm buyurulduu vehile mevsimin bilhassa Van ve Beyazt arasnda on gn mukaddem den karn yapt mkilt maysn on beinden evvel bizi harekt devresine geirmeyecektir. Fakat maysn iptidasnda her taraftaki kuvvetler bulun duklar garnizonlardan yrye balayarak Beyezit ve Hasankale havalisinde ta hat harektna balayacaktr. Bu istilzarat yaplmakta ve ikinci (b ) fkrasndaki muhaberat icra edilmekte iken Azerbaycan dahilindeki komnist partisinin iddetli harekt ve asar istihzarat balamal ve bunda da mesel ricalinin ve yeni gelen Rus amiralinin suikastle itlf ve herhalde Ingiliz nfuzunu iddetli krp baz ricali tedhi ve fikirlerini imale gibi k a f teebbslerde de bulunmaldr. d) Ruslardan Bakya iltica eden filonun satn alnmas ve mevcut eslhann Azerbaycan eline gemesi muvafk ise de bu eslha ile Rus ve Denikin taraftaramnn teslihi veyahut Karaba mntakasmda Ermenilere muavenet ihtimli olaca ci hetle bu eslhann ancak komnist kuvvetin mrakabesine alnmas ve Gence civa rnda" hali istirahata geirilmesi arzu edilen silhsz Rus askerlerinin Ermenistana firar ve orada silhlanmalar muhtemel idiinden yakn komnist ahali mmtakasma naklettirmek ve zabitlerinden ayrlmalar lzmdr. Bahren Enzeliye kan bir ksm Rus askerlerinin Miyane tarikile Tebrize gelip* Nahcivan Ordubad mmtakasn tazyik ve Ermenilerle elele vermesi muhtemeldir. Bahusus Azerbaycanm erge komnistler tarafndan igal edilmesini nazar dikkate alan ngilizler Enzeli ve Lengeran sahil lerini tutmak ve Bahri Hazerin garp sahillerine hkim olan ua ve Karaba silsile sini elde bulundurmak istemeleri de muhtemeldir. bu husus at bizce de nazar dik kate alnarak tedabir yaplacaktr. Yakn gnlerde Nahcivan havalisinde de bilfiil daha kuvvetli ve emniyetbah bir ekli idare de tesis edeceiz. e) Daha mhim bir maddeye gelince Moskovaya millet namna selhiyettar bir hey eti murahhasa isteniliyor. Bu pek dorudur. nk btn harekt ve emeli ms takbele plnlan vesaireyi konumaya ve bu babda alaca talimat zerine mzake reye velhasl temamii enmiyeti haiz bir iritbat husule getirmeye memur ve selhi yettar bir heyeti murahhasa istiyorlar ki bu pek mhimdir ve pek istical edilmeli dir. Herhalde Moskovaya gidecek insanlarn akl ve ulm ile mzeyyen olmas ve bir mevcudiyeti temsil ve izhar edebilmesi pek mhimdir. Mutlaka iki hukukinas, bir de muktedir erknharp, dieri de mal, dar, mill ilere vakf zevattan mrek kep olmas pek arzu olunur. stanbuldaki bir ok rical ve rfekamz bir vehile ora dan karamadmz daima kara bir elem noktasdr. Maahaza Heyeti Temsiliye Anadoluda ve elinde bulunan ^meratibi muhtelifedeki rical ve zevat tetkik ederek bu heyeti imkn ve srati zam ile yola karmas byk faidemiz icabdr. Byle bir heyetin yola kmak zere olduu da Bak komnist frkasna verilecek cevaba dere edilmelidir. Bu heyet stlebi ihtimlat zamann ge kalmas itibarile M oskova-
dan evvel mesel Bakda dahi Moskovamn selhiyettar murahhaslarile birleerek birok hu tu tu asliye mzakeratn daha evvelden kad edebilir. f) Bu heyet giderken en mhim nkat asliyeyi hal ve ibl ve mavere ede ceinden bu nkat mhimmenin imdiden tesbit buyurulmas lzmdr. imdiye ka dar boleviklerin hakik programn ve ayrca lemi islm iindeki programlarm oku madk. Ahiren Trabzona Rusa bir program geldi. Tercme edilmektedir. Alnnca aynen ve ifre ile takdim edilecektir. Maahaza bu babdaki mtalamz da bervechitidir: Memleketimiz kapitalist deildir. Zrra memleketidir. Fabrikalarmz da yok tur. Emperyalist olan ngiltere ve Fransa lemi islm Asyada ve Afrikada bomu ve he yerde esir mertebesine girmitir. Binaenaleyh bolevik gayelerinde bir mille tin dier millet toprana gz dikmesini ve emperyalizm tahribatnn yklarak umum milletleri karde gibi yaatmak varsa biz emperyalist olan bu devletlerin ve hassa ten ngilizlerin dmanyz ve bu noktalarda boleviklerle nihayete ka dar beraberiz. Bizde bir padiahlk ve bir de hilfet vardr. Merut idare btn mesuliyeti hkmete verdii cihetle padiahlar gayr mesul ve mdahale haklan da yoktur. Halife 4>tn islm leminin tand ve tazim ettii bir makam dr. Bizde ne padiahlk ne de hilfet ile oynanmamaldr^ nk biz padiahl s kat edereksek hilfet kalkacak, hilfet skat edilirse padiahlk kalmayacaktr. Hal buki bugn ngilizlerin tekmil gizli emelleri dahilde ve> harite yapt ve izdii plnlan halife ve padiah eline almak ve lemi islm zerinde ngilizlerin hesabna ve kuvvetlenmesine muvafk bir tarzda propaganda ettirmektir. Binaenaleyh bu kuv veti biz bozarsak kendi elimizle ngilizlerin eline silh makamnda vermi olacaz. . Biz padiahl ve hilfeti devirirsek bunu cihan lemi islm hi bir vehile hazm ve kabul etmeyecek ve edemeyecektir. Binaenaleyh bizim mevkii tima ve dinmiz Asyann sair mslmanlarna benzemez. Biz metbu , onlar tabi vaziyetindedir. Aka idi islmiye cihetlerini de tamamile serbest ve muhtar brakmal nk Kuran K e rim fkaraya ameleye ve saigayrete mteallik ve bizce malm olabilen ne kadar bol evik prensipleri varsa hep ihtiva ediyor. Ondan dolay da mslmanlar boleviklii kolay ve munis kabul ve telkki etmektedir^ g) Bunun gibi tima ve dar ilerimizde dahi muhtar bulunmal ve bolevik prensiplerinin icab ettirdii tadilt ve tahavvit memleketimizin mnevveran ve zimamdaran peyderpey ve tedricen tatbike balayp milletin ve islm milletlerininin hazm ve kabule altrarak tevsi etmelidir. h) Mal, sna, ktisad bir ok muavenetlerin memleketimiz bolevik menabiinden ser bir surette akttrlmas ve bu suretle itilf devletlerinin bahr ablokasndan ve memleketin varidat ve ihracat olamamasndan mtehassil tazyiki ktisad kariben buhran ekline girmemek iin evvel be evvel mebzul paray, ondan sonra da fikaramz doyurmak ve memleketimizde ilememi refah yollarm kurmak iin dnya nn her yerinden fakir olan madenlerimizin iletilmesi iin ilim ve fen heyetleri vesaireyi gndermek ve fakat bu para meselesini imdiden ve ehemmiyetle Bak ko mnist frkasna ve Moskovaya ibl ettirmek elzemdir. i) Bizim hudutlarmz rk ve din esasatn takip etmelidir. Ve bu da zaruridir. Bu noktai nazardr ki K olordularla birlemek zere ark cephemizden vaki olacak harektn hudutlar Grcistan hududunda nihayet bulacak ve rkdalarmzn esareti zail ve bunun yerine huzur ve emniyetleri kaim olacaktr. j) Moskova komitesile resen ve veya bilvasta olacak selhiyettar mzakere lerde stanbulun, Adanann, rakn, Suriyenin, Msrn vesairenin hals hakkmda safha safha grlerek buna muktezi menabiin isal ve hassaten boleviklerin islm kuvvetlerinin lemi islm bekalarna memur edilmesi. k) Yazlacak meva'dm Moskova da sovyet hkmetine hitaben yazlmas ve B a k komitesinin vasta olarak kabuln muvafk gryoruz.
1) Hatrmza gelen mevadd mhimme ve mtalamz baldadr. Artk kabul tadil ve tevsi olunmas heyeti muhteremelerine taallk eder. Her halde milletin ve s lamlarn bolevizm prensiplerini kendi tarz kabulne gre tesbit ve kabul ve ibl etmesi ve bu kabul ve ibl keyfiyetinin de milletten ve eshab selhiyetten alnmas lzmdr. Haiyedir: Azerbaycann Trkiyeye paraca muavenet etmesi lzumunu tekrar yazm idim. Trk komnist frkas yazd cevapta bundan bahsetmiyor ise de B a lla Sait Bey husus mektubunda para meselesinin bir lafta sonra halledileceini ya zyor. Gerek tahriren ve gerekse telsiz telgrafla resen muhabere imkn tahass edin ' ce muhabere etmek zere Bakya bir ifre miftah gndermi idim. Bu miftahn vu suln ve oradaki harflerimizin mukabillerinde franszca rakamlar yazlarak Astrahandaki bolevik telsiz telgraf merkezine gnderildii ve kariben Denirhan rada dahi bir bolevik telsiz merkezi kad edecei cihetle bugnlerde o merkeze atf na zar ve ehemmiyet olunmas Baha Sait Beyden gelen mektupta izah olunmutur. Biz den arzu ettikleri tayyareci zabit aramaktayz. Bulamazsak bir tayyare zabiti kolor dudan gndereceim. Nuri Paa hakkndaki messif izahata gelince, Nuri Paa B a kya gittii zaman msavat frkas kendisine yz vermemi olduu cihetle kendisi nin Batumdan firarna sanki fedakrlklarda bulunmu olan msavat partisine bir mukabele kran olmak zere partinin bolevizme mugayir maline ram ve bu su retle hkmet frkasna alet olduunu tahmin ediyoruz. Esasen de sinninin kk l, dimann ve tecrbesinin darl buna sebebtir. Kzm Karabekir
Bu mhim mutalatta erknharplerim Mustafa ve Fahri Beylerle beraber kolordu sertabibi miralay brahim Tali Bey ve mevkii mstah kem kumandan erknharp miralay Manastrl Kzm Bey de hemfikir ler. Bu mtalat aym zamanda almak zere bulunan Ankara Meclisi Millisi iin de bir millet vekili sfatile dncemdir. Ankara Meclisinin k asl hedefi dman istilsndan kurtularak istikllimizi temin edecek bir sulhe nail olmaktr. imdiden hilfet ve saltanat hedefi tariz ederse veyahut henz, teferruatn bilmediimiz boleviklii kr krne kabul ederse kr dne balam olacak ve hedefi asliyi kaybedebilecektir. Birka gndr Ankaraya yazdm ifrelere cevap gelinceye kadar olan vukuata geiyorum. Burada en mhim elan keyfiyet Hey'eti Temsiyein hilfet ve saltanata kar ayn dncelerde olduu beyannamesi ve fetva meselesidir. Srasile gelecektir. 13/Nisanda Bakdan alnan mev suk malmata nazaran Denikin enkazndan yirmi bin kiinin Grcistana ve ksm mhimminin de bahren Acemi standa Enzeiye iltica etmi ol duu anlaldndan Enzeliye gelenlerin Culfa istikametinde icray ha reketle Zengezordaki Ermenilere iltihak vazifesi almas ihtimline kar Nahcivan mntakasile sa cenahtaki (Van-Bayezit mmtakas) On Birin ci Frkann nazar dikkatini celbettdm. Byle bir halde esas zerindeki i d yz metre kadarhk demiryolu kprsn tahrib ve Aras mdafaa bizim iin mmknd. 14/Nisanda baz havadisleri stanbuldan sahillere gelen yolcular verdi. Fakat asl kmad: Venizelos talyada katledilmi, stanbulda Fuat Paa yatak odasma giren drt ngiliz zabitini ldrdk ten sonra intihar etmi. Asl olup olmad bilinmeyen bir malmat da
Hindistann Trkiye istiklline halel gelecek olursa ilm isyan edeceini tebli etmek zere Avrupa ve Amerika ve stanbula birer heyet gnder mesidir. Hindistandan byle bir ilnn pek muhtemeldir ki ngilizlerin arzusile stanbulda yaptklar zulm Hindistan efkr umumiye sinden kaybetmek iin, yaplm olsun. Bugnk ajans da udur:
A j a a s
ngilizlerin stanbulda ....... ve emirleri altnda bulunan hkmet marifetile te kilt milliye aleyhine baz fetvalar kartmak zere istimali cebir ettikleri istihbar olunuyor. gal vukubulan Millet Meclisi bir takm tevkif at ile meflu bir hale geti rilmeden zatahanenin ve Millet Meclisinin mzahiri itimad olan bir heyeti vkel i banda iken byle fetvalar elde etmeye muvaffak olamayan ngilizlerin igal ile zatiahaneneyi esir ve Salih Paa kabinesini cebren skat ettikten ve millet meclisini keenlemyekn hkmne koyup ve Ferit Paa gibi srf kendilerinin emrine tabi bir adam sadarete kardktan sonra efkr umumiyeyi ifal maksadile bu gibi teeb bslerde bulunmalar ve srasile bir takm fetva isdar etmeleri ihtimalden bait gr lemez. Ancak bu gibi teebbsat merdudanenin zaten mttefikin bulunan efkr umumiyei millet nazarnda en ufak bir kymeti bile haiz olamayaca elbette imdi den phesizdir. Samsuna M sy Tak isminde bir Amerika konsolosu gelmitir. B il hassa stanbulun ngilizler tarafndan ve ekli malmda vukubulan igalinden sonra Amerika efkr umurniyesi ile mehafili resmiyesi de lehimize olarak hasl olduu bildirilen cereyan teyid ediyor. Hindistann Pancep eyaletinde akdolunan pek byk bir mitingde Trkiye mukadderat hararetle nutuklar olmu biri Londraya kincisi Nevyorka gncs de stanbula gitmek zere heyeti mahsusa intihabna karar verilmi ve miting inikadda iken bu heyetler intihab edilerek yola karl matr. Londra ve Nevyorka giden heyetler Trkiye meselesinde verilen szlerin tutulmas lzm geldiini anlatacaklar, btn Hindistan namna bu noktada srar edeceklerdir. stanbula gelmekte olan heyet ise hakk adalete muvafk bir sulh istihsali emrinde Hindistann Trkiyeye btn kuvvet ve mevcudu ile mzahir olduunu tebli ve Devleti Osmaniyeyi ve hilfeti islmiyenin eref ve haysiyeti namna fena bir hale vaz imza etmeden tahrir eyleyecektir. Alnanyann vaziyeti mevveede ngiltere ve Fransay igal etmekte devam diyor. Fransa bavkili ... Meclisi Mebusanda vu kubulan beyanat meyamnda Fransa ile ngilterenin arasnda Al manyann sahai ih till olan .Ren havzasna yz bin kii gnderilmek zere bulunduunu bahsetmitir.
<14/4/1330 Anadolu Ajans
Tamim
Makam hilfet ve saltanat her trl kavaidi adil ve hakka muhalif olarak tilf hkmat tarafndan igal ve milletimiz hakknda hi bir tarihin kaydetmedii fcahkirat ve tecavzata cret edilmesi zerine tekmil Anadolu ve Rumelide bir vah deti vicdan ile feveran eden hukuku hilfet ve milleti tallis gayesini istihsal eden azmi milliyi ihll edip dmanlarmzn en evvel tevlit etmek istedikleri arei nifak dahil iken iten srf bu maksad hainanenin tatbikat cmlesinden olmak zere gerek Isanbulda dmanlarmzn malini tatmin iin teekkl eylemeleri Ferit Paa h kmetini ve gerekse bizzat Anzavura tevik etmiler, bunun neticesi olarak Gnen, Biga havalisinde ika faside teebbs etmilerdir. Aydn cephesinde Yunanilerin ta
arruzlar pskrtlerek bu cephe vaziyeti emin bir ekle girdii ve Kilikya havalisin deki igal kuvvetleri Urfay tahliye ettikleri ve Mersin, Tarsus, Adana Hain Bilnemedik mevakdeki igal kuvvetlerinin de kamilen muhasara edildikleri bir zaman da Anzavurun Gnen havalisindeki teebbsleri dorudan doruya Yunanllarn men faatine hizmet ve menafii liyei milliyeye sarih ve faal bir hiyanettir. Bu teebbs caniyane dmanlarmza istihdaf eyledikleri gayeyi teminden pek uzak olarak hig bir kuvvetle tezelzle uramayacak derecede kavi olan azmi mill karsnda pek ya knda imha ve caniler mstahak olduklar cezay adle giriftar edileceklerdir. Binaberin Meclisi fevkaldei mill zsmdan Ankarada itima etmi olan murahhaslar mz ve mebuslarmzm da leyi ve karan inzimam edilmek zere 61. Frka Kuman dan Miralay Kzm Beye Karesi livas ve 55. Frka Kumandan Bekir Sami Bey de Kdavendigr vilyetinde tekmil kuvvayi milliye ve askeriye ve" milliyeyi deruh de ederek dahili memlekette dmanlarmzn ihdas eylemek istedikleri tefrikay ma ni olmak iin her yerde teebbs edilmesi vahdet ve istiklli milliyi ihlle tegebs edecek veya idamei vahdet ile ibraz mesai etmeyecek veya edemeyecek olan bilmum memurini mlkiye ve askeriye hakknda crmn derecesine gre azil, hapis ve idam gibi her nevi cezalan tatbik iin selhiyeti fevkalde verilmitir. stiklli mill u rundaki rncahedei katiyyemizde her zaman olduu gibi bundan sonra da tevfikatt sphaniyeye mazhariyetimizden Cenab Hak bizimle beraberdir. Bu tebli her tara fa tamim olunacaktr. Heyeti Temsiliye Namna: Mustafa Keml 14/4/1336
Yetimlerimizden tekil ettiimiz ocuklar bandosu bugn mekteple ri teftiimde ilk havay ald. Btn ocuklar da bykler de sevin iinde. 5/N isan: Moskovann tebliini tamim ettim. udur:
15/4/133$ 14/Nisan/192 tarihli Moskova telsiz telgraf tebliidir. Krmz ordu harekt raporu No. 105 - Moskova 14/Nisan _ Radyo - Vetsnik 1 Garp cephesi a) Bobrotensk mntakas ktaatmz dman taaarruzlann tard ediyor, b) Mozisk mntakas iddetli muharebat devam ediyor, c) Novograt Voltsik mntakas mtebeddil muvaffakiyetlerle Novograt ehrinin imlinde muharebeles oluyor, d) Maketsk Podolsk mntakas Ojinann imalinde ktaatmz dmanla muzafferane harb ediyor. 2 Cenup cephesi: Krm mntakasmda ktaatmz iddetli muhrebelerle ilerle mektedir. 3 Kafkas cephesi: a) Tuapa mntakas Tuapay zapteden ktaatmz sahil bo yunca taarruzlarna devam etmektedir, b) Derbent mntakas bolevik muntazam or dusuna mensup ktaat Derbent ehrine girmitir. tideki kolordunun izahatdr. Derbend ehrine 24/Mart tarihinde girmi olan Dastan yerli islm bolevik ktaatyd. 4 Heyeti Temsiiiyeye, Kolordulara, Miralay Refet Beye ve 56., 61. Frka Kumandanlklarna 15. Kolordu ktaatma ve vilyetlerine, Erzincan mutasarrfl vekletine arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
Vanda 11. Frkadan bugn gelen bir gifrede u malmat veriliyor?
Azerbaycan tarikile esaretten avdet eden airet binba Ali Bay Azerbay andan baz zabitlere mektuplar getirdi. Mhim cmleler unlardr: a) Halil Paadan 11. Frka Kumandan Cavit Beye: Azizim Cavit. imdi istediim gibi geni bir vatanla muameledeyim. Trkiyeden aleddevarn muallim ve sabit celbi ile buralarda tavzif ediyorum. Buralarn ii yoluna girdikten sonra Trkistana gideceim. Kagarda dahi msta kil bir cumhuriyet yapacam, inallah milletimizin tisi parlaktr.. b) Sabk Ret ehbenderi olup elyevm Bakda bulunan Trabzonlu Yakup Beyin mektubundan: Nuri Paann Bakda murahhasym. Nu ri Paa ve Doktor Fuat Bey Datandadrlar. Orada boleviklerle bera ber alyoruz. Halil Paa Karabadadr. Talt Bey buradadr. Bu sra da memlekete merbut adamlarmz olsa pek byk inMlplar yapabilece iz. Bu maksatla bir ok para ile Trabzona ve stanbula memurlar gn derdik. Boleviklerin muvaffakiyetleri tevali ediyor. Bir ka gne kadar cephemizin en canl yeri olan Derbent elimize geecektir. yle bir hal kd insanu inanamayaca geliyor. Trk, Dastanl, AzerbaycanlI, Rus, Grc, inli, Alman, Macar ve daha bir ok milletlerden adamlar bir araya gelerek ar taraftarlarna kar kahramanane harp ediyorlar. Bhassa Trkler, Rus ve inler mtM harp ediyorlar. Bugn Trkistan birer Trk Halk cumhuriyet tekil etmilerdir. Trkle byk saha lar amtr. Bolevikere dost, aleyhtarlarna dmandrlar. Buna mu kabil blgeviklerde dehetli para, mhimmat harbiye vesaire veriyorlar. Adres: Bak iml Kafkas ve Dastan Babuluu Bak murahhas Yakup.. Dier mektuplarda da bu kabil malmat varm. Mektuplarm tarihlerini frkaya bildirmemi. Tarih her eye ilk esastr. ok defa ma atteessf ekseri kimseler bunu ihmal ederler. Tarihsiz mektuplar hikye kabilinden oluyor diye frkaya ihtarda bulundum. Bugn 3. Frkadan gelen malmatta: Nuri Paamn l/N isanda Genceye geldii ve Azer baycan hkmetinin bolevikere kar bitaraflm iln eyledii bildiril di. Mektuplarn hemen bir aylk olduu anlald. Bir ay sonrasn gr meden yazlan bu yazlar insana ne kadar garip geliyor! Her biri bir ha yada. Maahaza son ikazmla Bal Paamn aylar hareket etmedii yem ha berlerden anlalyordu. Azerbaycan hkmetinin hl bitaraflk iln gibi aklszca hareketlerine hayret ettik. Toptan geceini gremiyor. Bolevikler bilmiyorlar m ki daha bugne kadar ve belki de yarn bile msavat hkmeti ingilizlerin elindedir! Lzm kadar syledim ve yaz dm. Bakisi kendilerinin bilecei. 3. Frkadan bugn gelen mhim mal mat: ingilizler Artvin kasabasndan askerlerini ekerek kasabay Gr clere teslim etmilerdir. Batum limannda ngilizlerin kurvazrile gn evvel gelen iki dritnot olmak zere be para harp gemileri vardr. 15/Nsanda bu fodan bir bando ile seksener mevcutlu ve beher blkte drt hafif ma-
kineli tfek bulunmak zere sekiz blklk bir kuvvetle sokaklarda nmaviler yaptklar haberi de bilhare geldi. 9/Nisan tarihli Peyam Sabah gazetesinde Zongonizayn gazetesine atfen havadis: Ermenistan hududlarn tahdide memur heyeti murah hasa reisi Vilson tarafndan ahiren vukubulan mdahale zerine Batum ile Trabzon arasnda bulunan Lzistan sevahilini Ermenistana vermeye karar vermilerdir. Ermenistanm garp hududu KaradenMn Of limann dan balayarak cenuba doru Bayburda oradan Kdari, Pekpmar, lanar, Kemmizi, Paluya kadar mmted olacaktr. Erzincan, Harput Er menistan hududu haricinde braklmtr. Cenup hududu Paludan ba layarak apakur, Sason, Bitlisin 30 kilometre cenubunda, Muks, lemerik ve eski ran hududu. Ne l havadis! Ermenilerin akl balarna geldii vakit galiba artk yapacak ileri de kalmayacak. Bu mmtakadaki Trk ve Krtlere hkim olmak iin evvel bunlar imha edeceklerdir! Baka areleri yok!... Bu ie Ermeniler pek ehildirler. Daha igal altnda, tuttuklar Kars mntakasmda bile katliamlarla ve yama ile hkmet tesisine almaktalar iken bu ne hudud! naaallah yaknda ordunuzun silhlarn toplayacam. Heyeti Temsiyeden 16 nisanda Kafkasya ve boieviklerle mnasebat hakkmdaki uzun ifrelere cevap geldi:
Zata Mahsus Fevkalde mstaceldir. Ankara: 15/4/133
C.12/36ifreye Baha Sait Beyin bahseyledii mukavelename akdemce arz eylediim gibi taraf mzdan imza olunmamtr. Sureti tide arz olunur. * M , Kem-M S u r e t Rusya Mttehit Sovyet'ler Cumhuriyeti namna hareket eden ahali komiserler sovyetinin Kafkasyadaki itirakiyim frkas Kafkas mahall merkez komitesi murah has ile Trkiye ihtill hareketini temsil eyleyen Karakol cemiyeti ve Uak Kongresi heyeti icraiyesi namna hareket eden Kafkasyadaki murahhas Baha Sait beyninde bervechit akdi muahede olunur. 1 Tarafeyni kidin gerek memleketleri dahilindeki muhalif ihtilllerde ve ge rek hariteki Avrupay garbi ftuhatc hkmetlere kar bilcmle vesait ve kuvvetlerile yekdierine taavn esas dahilinde tedafi ve tecavz bir ittifak name akd ederler. 2 Tarafeyni kdinin ibu ittifak muahedesini aki dd eki balca gayeleri: a) Cmle memaliki islamiyenin Avrupay garbi emperyalistlerinin boyunduru undan tabiisi. b) ran, Azabistan, Msr, Hindistan ilh. gibi memaliki islmiyede garbi Avrupamn emperyalist burjuva hkmetlerine ve bilhassa Asya ve'Afrikada ngiliz em peryalistine kar mcadele. . c) Eiveym teekkl etmi bulunan ve Avrupa emperyalistlerine kar alan m-
cadde neticesinde teekkl edecek olan sovyet tarz idaresinin kabul ve teyidini temin den ibarettir. ' 3 bu gayeye vusul iin Rusya sovyetleri cumhuriyeti salifzzikir Trkiye tekilt ihtiiliyesine silh, mhimmat ve para vesair tedarik ve temini hususunda kemiile ibrazn taahht eyler. Trkiye tekilt ihtilliyesi ibu muahedenameni imzasn mteakip silh, mhimmat ve para ihtiyacn Rusya sovyetlerine bildirecek ve mezkr sovy etler ibu matlab bil ihml kabul ve icra edecektir. 4 Trkiye tekilt califesi Rusya cumhuriyetinden talep eyleyecei miktarda mselh kuvvayi askeriyeyi Denikin, Kolak ve Rusya sovyetleri cumhuriyeti dier dmanlarna kar harbetmek iin ihzar etmeyi taahht ederler. cemiyeti ihtilliyesi ve Uak Kongresi heyeti icrayesi Batum, ran, Afganistan ve Hindistanda ngiltere aleyhine bir kyam ihdas iin muktezi teebbsata hemen iptidar edecekleri ve Rusya sovyetleri cumhuriyeti dahi icab eyleyen para, eslha ve m himmat kamilen tedarik etmeyi mteahhiddirler. 6 Garb Avrupa emperyalistleri aleyhine islm memleketlerinde yaplacak i bu mill ihtillleri himaye edecek olan Rusya sovyetleri cumhuriyeti bu mslman memleketlerinden birinin istikli tamnm tanyacan ve meseleyi dhiliyelerine katiyyen mdahale etmeyeceini ve ahalii mahalliyenin arzusuna muhalif tima ve siyas tekilt ihdasm talep etmeyeceini mteahhittir. , 7 TRusya Sovyet Cumhuriyeti garp emperyalistlerine kar kyam eyleyen cmle mslman memleketlerini ve bu hareketlerin banda her hkmeti ibu tecavzi ve tedafi mu&hedenameyi kendisi imza eylemicesine mttefik ad ve kabul ettiini mteahhittir. . 8 bu memleketteki siyas ve tima tarz idarenin tesis ve tekili ahalisinin. serbest ve arzu ve itihadna tabi olup tarafeyni kidin akvam mezkrenin arzula rn cebir ve tazyik etmemeyi taahht ederler. 9 Trkistanda mteekkil olan sovyetler idaresinin tahkim ve tarsini iin icab eden tedafoirin ittihazm Trkiye hkmeti muvakkate! ihtilliyesi kabul ve teahhd eyler. 10 Denikin ve Kazaklara kar Daistanda yaplan mcadeltta Dastanllar sovyetler tarz idaresi leyhine temayl eylediinden ibu memleketteki amele ve ky l ve ahalinin serbest arzusuna tebaan tekkl eyleyen sovyetlere mzaheret gster meyi Trkiye ihtill hkmeti muvakkatesi taahhd eyler. Dastan hkmetinin tarz terkine gelince bunu tayin Daistana amele ve kyl kongresinin hakk olup tarafeyni kidin bu mesleye katiyyen mdahalede bulunmayacaklarn taahht ederler. 11 Rusya sovyetleri cumhuriyeti ve Trkiye ihtill hkmetinin ngiltere ve Rusya emperyalistlerine kar Kgfkasyada aaca hareketi mtereke Avrupa em peryalistlerinin emir ve nfuzu tahtnda ibu mukavelenin istihdaf eyledii gayelere muhalif hareket ve elyevm tarafeyni akidin yekdierlerinden tefrik eden Grcistan ve Ermenistan ve Azerbaycan hkmeti hazralar tarafmdan ihll edildiine naza ran Trkiye hkmeti muvakkati ihtilliyesini temsil eyleyen Uak Kongresi Heye ti craiyesi ve Karakol Cemiyeti htilliyesi bervechibl hkmeti gerek Rus emperyalistleri gerek Ingiltere ve gerek Avrupay garbinin sair istilc devletlerine kar tarafeyni kidin ile mttehiden hareket edecek hkmetlerle bu hususta Kaf kas tekilt mshalliyesine muavenet ve mzahereti taahht eyler. bu darbei h kmeti Azerbaycanda tatbik iin Trkiye hkmeti muvakkatei ihtilliyesi Azerbay can Trk ahalisinin temaylt rkiyyesinden ve Azerbaycartllarca maruf Trk mil liyetilerinin nfuz ve ahsiyetlerinden istifade etmeyi taahht eyler. Azerbaycan h kmeti ihtiiliyesinm tarz teekkl Azerbaycan amele ve kyl kongresinin ser5 Trkiye ihtill hkmeti muvakkatesini temsil eyleyen Karakol
Ibestce verecei karar dairesinde olacandan tarafeyni kidin kongre mukarreratma muhalefet etmemeyi taahht eyler. 12 Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan, imali Kafkas gibi bilcmle Kafkas hkmatmn temamii istikllleri tarafeyni kidnce kabul edilmi olduundan bun larn yekdierinden ayr bir surette mstakillen veyahut Kafkas ttihadna iltihak su retile veyahut federasyon eklinde dveli muazzamadan birine iltihak eklinde tesisi hkmet eylemeleri hususunda alkadarann kemlile serbest braklacaklarn ve bu meseleye hi bir suretle mdahale etmeyecklerini tarafeyni kidin. kabul ve taah ht eyler. 13 bu muahedenamenin iki nshas evvelemirde bir taraftan Rusya sovyetJeri hkmeti cumhuriyesinn Kafkasyadaki murahhaslar yani Rusya komnist par tisinin mahall komitesi ve dier taraftan da Karakol cemiyeti ihtilliyesinin ve Uak Kongresi heyeti icraiyesinin murahhas tarafndan imza edilecektir. Bu suretle mumzi nshalardan bir adedi Karakol cemiyeti ihtilliyesi ve Uak Kongresi mer kezi umumileri tarafndan tasdik edilecek, dier adedi umuru hariciye ahali komi serleri sovyet reisi ve Rusya sosyalist federatif sovyetler cumhuriyetinin heyeti icraiyei merkeziyesi reisi tarafndan badettasdik mtekabilen imza edilen muahede te ati edilecektir. 14 bu muahede 13. maddede zikredilen surette imza edildikten sonra ikti sab katiyyet eyleyecektir. Tarafeyni kidinin Kafkasyadaki murahhaslar kendi imzalarn mteakip ittifaknameyi mevkii tatbike koyacak ve hkmat rrêtbualanan tasdikine intizar etmeyerek hareketi mterekeye mbaeret eyleyeceklerdir. 15 bu muahedename Baha Sait Bey tarafndan 1920 senesi Knunusaninin 11. gn Bak ehrinde akd ve imza edilmitir. Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
Bu ne crettir ? Uak kongresi de kim oluyor. Orduda kimler acaba .malmattar ? Bilkaydart felketimizi mucip olan bu cinayeti nasl ir tikp etmiler? Bu muahedenin kuvvei teyidiyesi nedir? Hususile ben arkn kumandanym, benden habersiz neye muvaffak olunabilir? kin c i ifre 17 de geldi:
Ankara: 16/4/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine C. 13/4/1136 ifreye mza edilmek zere Kara Vasf Bey tarafndan gnderi len itilfname suretini arz etmitim. Buna verdiim cevab ve bu mnasebetle Rauf Beye yazdm telgraf aynen tide arz ediyorum /k atiyyen imza etmedim ve Rauf Bey de hi bir muamelede bulunmad. Baha Sait Bey yalan iaa ediyor. Kara Vasf Bey Karakol Cemiyeti namna malmatmz hilfna imza etmi ise bundan da ma lmatmz ve buna muvafakatimiz yoktur. Bu hususta ttlamz haricinde hi bir muamele yaplmadna itimad tam buyurarak arzu buyurulduu gibi red ve tekzib ve bolevik ve Kafkas ilerinde vukubulacak tasavvura t ve teebbsatmz aynen -âhlinize arz etmedike bundan sonra da M bir ey yaplmayacam arz ederim. B i r i n c i S u r e t (R auf Beye yazlan mektubun suretidir) Vasf Beyin taraf linizden dahi mtala buyurulduu beyan edilen 20/u-
bat/1336 tarihli mektubu ve iki kta melfufu alnd. Esas mesail hakkmda serdi mtaladan evvel hakknda unu dikkati linize vaz ederiz. Vasf Beyin dahil ve harice kar Karakol Cemiyeti nam altnda mstakil bir komitenin heyeti merkeziyesi olarak hareket ettii ve Baha Sait Beyin Karakol Cemiyetinin ve Uak Kon gresinin selhiyettar ve mstakil murahhas olarak Boleviklerle btn memleke tin mukadderatna ait muahedat akdettii sabit oluyor. Vasf Beye cevaben yaz dm :z mektupta Karakol Cemiyeti ve bilhassa bu cemiyetin dahilen ve haricen mstakil harekete mezun bir heyeti merkeziyesini ve Baha Sait Beyin sfat ve selhiyetini tanmakta ve binaenaleyh Baha Sait Bey tarafmdan hakikate mutabk ol mayan sfat ve selhiyette balanm olan mzakereye ve yaplm olan muahedey temasa mazur olduumuzu bildirmek Vasf Bey ve rfekasma sadece Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti stanbul Heyeti Merkeziyesi olarak tand mzdan byle olduunu temin ve teyd edilmedike ve mhim mukarreratn sabk heyeti merkeziye zasndan olup stanbulda bulunan rfekann mzakere ve m nakaasndan getii anlalmadka nazar itibare alnmayaca yazlmtr. Vasf Beyin mektubunda stanbula bolevik murahhas olarak Miralay yacef geldii ve yaplacak ittfaknameyi mumaileyhin alp gtrecei mukayyettir. Zataliniz bu,, zatla grtnz m? Filhakika selhiyete malik midir? ve bugn imzamz tahtn da yeddine bir vesika vermek hususundaki reyiniz nedir. Bundan baka Baha Sait Beyin yapt 15 maddelik muahedenameyi grdnz m? Bizce bu muahedename. mevaddmda bir defa sahtekrlk vardr. nk Trkiye hkmeti mavakkatei ihtilliyesini temsil eyleyen Uak Kongresi Heyeti craiyesi ve Karakol Cemiyeti ihtilli yesi gibi ifadeler mugayiri hakikattir. Muahedename mevadd umumiyetle bugn den ifasn deruhde edemeyeceimiz hususat ihtiva eyliyor. Zatliniz bizzat Ilyacef ile grp selhiyetini anladktan sonra bugn iin deruhde edebileceimiz noktalarn ihtiva etmek zere ksa bir ittifakname esas hazrlar ve onu ifre ile bize bildirirsiniz. Biz de bir taraftan kolordu kumandanlar arkadalarmzn bu hususa dair noktai nazarlarn istimza ederiz. Ancak ondan sonra taahhdatta bulu nabiliriz. Ve taahhdatmzm Karakol Cemiyeti, Uak Kongresi heyeti icraiyesi gibi heyetler tarafmaan teyidine ve bu suretle harice kar vahdeti tammeye malik olma dmz izhar ve iaaya meydan vermeye de bittabi raz olmayz. Vasf Bey ve rfekasile Karakol meselesi hakknda pek cidd olarak grmenizi rica ederim. Eer bu arkadalar bizim evvelce Karakolun intiar etmemesi hakknda verdiimiz kara rn yaptmz tebligat nazar itibara almamlar ise bize kar doru hareket etme mi olurlar. Ve fimabaad ayn tarz harekete devamlar takdirde kendilerine muamele ve irtibat katetmek mecburiyetinde kalacamz kendilerine anlatnz. Halil ve Nu ri Paalara Erzurum zerinden yeni talimat gnderilmitir. cab ederse delleti li nizle de gndeririz. Kafkasyaya bir murahhas gndermek lzmsa Bekir Sami Beyin gitmesi lzumunda musirrim. te Baha Sait Beyin maksada ve gsterilen itimada kar ne yolda muamele ettii meydandadr. Edip Bey ne maksatla ve ne vakit talyaya gnderilmitir. Miri mumaileyh iin Vasf Beyin talep ettii vesika ve talimat verebmek iin evvel bunun sfat ve selhiyeti ve sebebi seyahatini bmek lzm dr. k i n c i S u r e t (Vasf Bey biraderimize)
26/ubat/133 tarihli mektuplar ve melfufat buradaki rfeka ile beraber ke mli ehemmiyetle okuduk. Mektubunuz iki mhim mtala hakkmda izahat ve mutalat ihtiva ediyor. Melfufatta Trkiye ahval ve hareketini temsil eden Karakol Cemiyeti ve Uak Kongresi Heyeti craiyesi namma hareket eyleyen Kafkasyadaki murahhas Baha Sait Beyin boleviklerle yapt bir muahedename msveddesi ile bunun mevadd hakknda tadilt ve izahat havi bir mutalanamedir. Boleviklerle
irtibat ve evfak Anadolu vaziyeti tiyes bal bana mhim ve umum milletin ha yatna mteallik mesaildendr. Mektubu lilerinin ve melfufat muhteviyatnda Tr kiye hkmeti muvakkatei ihtilliyesini temsil eyleyen Uak Kongresi heyeti icra iyesi ve Karakol Cemiyeti ihtilliyesi gibi ifadelere tesadf edilmitir. Bir de muahe denin tarafmzdan tebyiz ve imzasndan sonra Karakol tarafndan da mhrlettinecei zikrediliyor. Karakol Cemiyeti nizamnamesi tarafnzdan tanzim ve badettab ktaata gnderilmesini mteakip bunun tatbikatnda mazarrat grdmz ve kon greler mukarretatile tesbit edilen esasata mutabk olmadktan baka vahdeti umu miye ve milliyemizi ihll edecei mihazasile hi bir tarafta tatbik edilmemesini tamim etmitik. Ve zatlinizle Sivasta grtmzde bu cemiyeti izah ve Karakol nizamnamesinde mevzuubahis byk erknharbiyeden maksat ne olduu izah edil miti. Zatliniz Anadoludaki tegebbsattan malmattar olmadnz bir,srada byle bir nizamname kaleme, aldnz ve bu cemiyet teekkl ve taazzuv ettii takdirde byk erknharbiyenin Heyeti Temsilijre olacan ifade buyurmutunuz. Biz b tn rfekann Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin esasat dahilinde a lt dahil ve haric tedabiri siyasiye ve icraiyeden millete karg dnyaya kar ve tarihe kar heyeti temsiliyenin mesul bulunduu kana tindeyiz. Baha Sait Beyin kulland sfat ve selhyetten haberdar olmadmzdan ve stanbulda harice kar mstakil bir mevcudiyet izharndan ve harektnda mstakil olan br heyeti merke ziyenin vcudunu bilmediimizden Baha Sait Beyin kabiliyeti icraiyesi muhtac tet kik grlen taahhdat zerine Karakol Cemiyeti heyeti merkeziyesile beraber vaz imza etmekte mazur olduumuz gibi arkadalarmzn bu tarz hareketi de ezheri ci het menafii memlekete mugayir grrz. Gerek zatlinizi ve gerek zatlinizle bera ber alan arkadamz heyeti temsiliye Anadolu ve Rumeli Mdafaii Hukuk Ce miyetinin stanbul heyeti merkeziyesi olarak tanmaktadr. Yoksa siyaseti dahiliye ve hriciyede ayr ayr komitenin itilf etmi ekline dellet edecek her trl muame lt ve tezahrat katiyyen red ederiz. Eer memleket ve milletin menafii liyesi mterek ve mttehit almamz iktiza ettiriyorsa mareket efalimizi ancak mali milliye mutabakati fiilen sabit olmu bulunan esasat^ malme dairesinde ce reyan edebilir. Ahval ve hdisat ekli hazrn ve esasat mesrudenin tadil ve tebdilim iktiza ettirirse yine bilcmle alkadaranm malmat ve mutalat inzimam etmek ve orduyu binnetice anariye duar etmekten tevakki edilerek olabilir. Binaenaleyh ge rek boleviklerle irtibat ve ittifak meselesinde ve gerek tedabiri yenin ittihaznda Mdafaai Hukuk stanbul Heyeti Merkeziyesile muhabere ve muamelede bulunduu muzun teyid ve temin edildii ve bu gibi mhim mukarreratn orada buiunaa heyeti temsiliye zasndan neticei mzakeratna iktiran ettiine dair izahata intizar ederiz. Bitti, Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
1
Baha Sait Beyin aklszca cretine ve bunu gnderen ve veklet ve renlerin idrkine hayret! Ortada bir Heyeti Temsiliye var, btn ordu lar da buraya balanmtr. stanbulda Meclisi Mebusann alaca g nn arifesinde (12 de Mecls alyor, 11 de Baha Sait Bakda muahede imzalyor) bizi tarumar edecek bir taahhtname imzalanyor. Asl gari bi bu metni 26/ubatta Heyeti Temsiliyeye gndererek tasdik ettirmek istiyorlar. 3/Martta Heyeti Temsiliye birinde bundan malmat vermi 5/M artta da ben cevap vermitim. O saman imdi verilen tafsilt veril memiti. Bugnk vaziyet bir rezalet olmutur. Demek Azerbaycan i-
lerini ve Ruslarla temas meselesini benim Halil Paa, Doktor Fuat gibi zatlarla uratm grnce Baha Saidin mevkii sarsld ve ii. mecray tabiisine dkmek ve bu meyada mevkiini salamlatrmak iin, bana malmat vererek mracaat ediyor. Bolevikler de Baha Saidin Trkiyeyi temsil etmediini anlam olacaklar ki Heyetd Temsiliye ta rafndan selhiyettar heyet istiyorlar. Atideki mtalam Heyeti Temsiyeye yazdm: .
Erzurum: 18/4/1336
Ankarada Hey'eti Temsiiiyeye
Gayet aceledir: C. 15/Nisan/1336. 1 Baha Sait Beye lzmgelen ihtarat ve vesayanm ifas yine Heyeti Temsili ye tarafndan yaplmal ve mumaileyhin evza ve harektndan Bak heyeti muhteremesinin tenvir ve haberdar buyurulmas daha muvafk olacaktr. 2 Asl mhim ve mstacel olan maddeye gelince 13/Nisan/1336 tarihli mu fassal arz ve teklifim vehile Heyeti murahhasann srati tyin ve izamdr. Fakat vakit o kadar gecikmi ve vukuat' o derece ilerlemitir ki bu heyetin intihap ve izarn herhalde birinci safhaya y eti em ey ecekti r. Halbuki tiyi karipte Kafkasyada vukuat infilk edince millet namna selhiyet ve milletin mali mesulesine muvafk hi bir mzakere yaplp ihzar edilmemi ve akal harekt noktai nazarndan asker bir pln bile gsterilmemi olduundan alebi ihtimait Elviyei Slse dahilinde karg karya gelecek ve baz anlamazlklar da vuku bulabilecektir. Bunun iin heyeti temsiliye izhar edecei heyete takaddm etmek zere ve yalnzca asker noktai na zarndan ehliyet ve kifayeti kolorduca mcerrep olan Trabzondaki Alay Kumandam: mmtaz binba Ali Rza Beyin refakatine bir zabit ilvesile hemen Bakya gn dermeyi muvafk gryorum. Ondan sonra byk heyet, byk ve umum plnlar dairesinde mzakereye msaraat eder. Grlecek ve tesbit edilecek mevadd zeylen. arz ediyorum. Bu babdaki karar ve mtalalarnn msaraaten inba buyurulmasn. istirham eylerim. * 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Erzurum: 18/4/1336
Hey'eti Temsiiiyeye ,
Bakya gnderilecek asker heyeti murahhasaya verilecek talimat bervechit olacaktr: 1 Emperyalist hkmetler aleyhine harekt ve bunlarn taht tahakkm ve esaretinde bulunan mazlum insanlarn tahlisi gayesini istihdaf eden boieviklerle tev hidi mesai ve harekt kabul ediyoruz. 2 Bolevik kuvvetleri Grcistan zerine harekt askeriye yapar veyahut ta kip edecei siyaset ve gsterecei tesir ve nfuzla Grcistanm da temamen bolevik idaresini kabul etmesini ve bolevik ittifakna dahil olmasn ve ilerindeki ngiliz kuvvetlerini kartmak zere bunlar aleyhine harekta balamasn temin ederse Tr kiye hkmeti de emperyalist Ermeni hkmeti zerine harekt askeriye icrasn ve Azerbaycan hkmetine bolevik esasatn ve malini tamamen kabul ettirmeyi ve..
bu hkmeti bolevik zmrei dveliyesine idhal etmeyi taahht eyler. Binaenaleyh -Azerbaycan zerine Rus bolevik harekt askeriyesi icrasna lzum grmyoruz. 3 Trkiye kuvvetleri halen Ermeni hkmetinin idaresi altnda bulunan ara,21yi igal ettikten sonra ekseriyeti kahiresi islm olan mezkr mmtakada kuvvetli tekilt askeriye vcude getirecek ve usul idareyi tanzim ve tesis eyleyecektir. 4 Atiyen bolevik esasat ve programna gre emperyalist hkmetler aleyhine harektn temini iin Trkiye bolevik hkmetinden para, erzak, cephane hususun da azam muavenet talep ve rica eyler. 5 Bundan maada hususata ait mzakere ve mukavele heyeti temsiliyece gnderilecek heyeti murahhasa tarafndan akdedilecaktir. ( 1) 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
17/Nisan ajans:
17/Nisan/1336 A j a n s stanbul igaline mteallik ngiliz tecavzat meyamnda Meclisi Mebusanm dahi iinden cebren mebusar alnarak tevkif edilmek suretile ngiliz kuvvayi mselthasmn taarruzuna maruz kalnd ve bunun zerine artk stanbulda devam iniikadna imkn kalmam olan Meclisi Mebusann ictimaat umumiyesini tehir etmi olduu ve mebuslardan kurtulabilenlerin Ankarada itima edecek olan meclisi fev kaldeyi milliye itirk etmek zere buraya gelmi ve gelmekte bulunduklar malm udur. Ingiliz emir ve iadese mevkii iktidara gelen Ferit Paa hkmeti ingilizvari hareketle evvelki gn stanbuldaki Meclisi Meb usan esh etmitir. stanbul muha fzlar riyasetinde ierlerinde ngilizler de bulunan muhtelif kuvvei askeriye alarak Meclisi Mebusana gitmi ve orada tesadf ettii be on mebusa Meclisin ba iradei seniye mefsuh olduu bilbeyan kendilerini darya atmtr. Zaten ngiliz tahakkm ve tasalltu tahakkuk ettikten sonra stanbulda Meclis kalmam idi. Mamafi yle de olsa Ferit Paa hkmeti u tarz fesih ile ngilizler elinde ne kadar bazie ol duunun yeni ve pek mstekreh bir delilini daha 'Termi oluyor. 2 Anzavurun takip ve istikbaline memur Bursa Kuvvayi Milliye efrad bugn Kirmastya dahil olmulardr. Merkumun teba olan ekiya Karacabey ve KrmestJ,y yama ederek kamlardr. Ciddiyetle takip olunuyorlar. 3 stanbuldan emin vesaitle bildiriliyor. Pek byk tazyik altnda bulunuyo ruz. Milleti nifak ve kitale sevk etmek iin her trl tebligata teehbsat yaptr yorlar. Vatanperver stanbul matbuat ve alelmum stanbul tebligat cebir eiind@ir. Milletin bu tazyikat daima hatrda bulundurulmas stanbulda bulunan btn vatanperverler ve btn ricali liye rica ediyorlar. 4 Taymiste okunmutur: stanbulun igali haberi Tunusda heyecan mucib olarak ulema tarafndan sokaklara beyannameler yazlmtr. Darlfnun genleri cemmi gafir halinde Fransz valisi ....... mracaatla hilfeti islmiye makarrnn i galini protesto etmilerdir. Fransz valisi nmayiilerden yedi murahhas nezdine kabul ederek Tunustaki galeyan efkr teskin edebilmek zere stanbul igalinin ah vali ahire iktizasile bir tedbiri muvakkatten olduunu Fransa ie mdahale eders* tmnun mslmanlm selmeti iin bir teminat tekil edeceini syledikten sonra .Fransa ile Osmanl imparatorluu arasndaki ebed revabttan bahseylemitir. ( 1) Cevab geciktiinden 22 ve 23 ve 26 da tekid ettim. 27 de cevab aldm.
5 Almanyada Fransz ve ngiliz zabitlerine kar taarruzlarn devam ettiini Taymis gazetesi yazyor... gazetesi Almanya dan bilhassa Fransa aleyhine hafi terti bat ve tekilta mstenit bir hareketi h asman e mevcut olduunu kaydediyor. 6 stanbulda ngiliz tertibi mahsul olarak kuvvei tenkiliye kumandanl unvanile yeni bir memuriyet ihdas edilmi ve imdilik kumandanla Ferit Paa yrmndan Yusuf Rasih isminde biri tyin olunmutur. Halkn oynanacak komediyeye. uzaktan seyirci vaziyette bulunduu bildiriliyor. Anadolu Ajans
Anzavur un. harekt hakkndaki malmat:

Ankara: 16/4/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Anzavuran vaziyeti hakkmda 6 . Frka Kumandam Kzm Beyden alman 1'2/N i- san/1336 tarihli malmat hlsas bervechitidir: Anzavur Kirmast, Karacabey, Bandrma, Erdek, Gnen, Biga kasabalarna nfuzunu sirayet ettirmitir. Kendisine padiah tarafndan paalk rtbesi, Karesi mutasarrfl ve umum kuvvayi takibiye kumandanl verilmitir. Anzavur Bigadaki kuvvetile Balye zerine ve Gnen, Karacabeydeki kuvvetlerile de Balkesir zerine ilerlemek tasavvurundadr. 61. Frka Balkesirde tahadn ikmaline kadar Balkesirin 20 kilometre imalinde garktan., garbe doru bir setir hattn tesis etmitir. 61. Frka 12/Nisanda Balkesirde tecemmn ikml edecek ve 12/Nisanda ileri hareketi balayacaktr, Bursada toplanan, kuvvetlerde 13/Nisanda harekete balayacaktr. Heyeti Temsiliye Namna M . Keml Ankara: 16/4/13366
Heyeti Temsiliyeden fetva hakknda gelen telgraf:

15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paâ Hazretlerine
1 Ankara mft ve ulemasnn verdii fetvay erife imza eshab tarafndan. buga mftlere tebli edildi. Vilyet ve elviyei mstakille ile kazalar mft efen dilerinin dahi vaz imza etmek suretile itiraklerinin temini mnasip olur. 2 Mntakai lileri dahilindeki mft efendilerin fetvalar asllan posta ile gnderilmekle beraber imdiden telgrafla isimlerinin iar mercudur.
Heyeti Temsiliye Namna M . Keml
Fetva! Tarihimizde bir silsilei fecayidir. Matbaann icadndan yz. sene sonra dahi memleketimize girmesi fefvay erif (!) ile olmutur. Bu sefer bu mnasebetsizlii evvel stanbul yapt. l/Nisanda stanbul gazetelerinde (Fetvay erife sureti) hatt hmayun ve hkmetin be yannamesi bajrkular gibi srada idiler. Bunlardan sonra Ankara fetva sn yazacam. Millet esaret altna dyorken stanbulun ulemas, pa diah, hkmeti ile Anadoludaki milletin dnce ve arzular ve bunlan tarz beyanlar grlecektir.
F e t v a y
e r i f e
S u r e t i
Sebeb- nizam- lem olan haife islm edaxnullah_ tgala hilfete iyevmlkyam hazretlerinin taht velayetinde bulunan bild islamlye baz ehas erire itti fak ve ittihad ve kendilerine resa intihab ederek tebaai sadkai ahaneyi hiyel ve tezvirat ile ifal ve idlle ve bil emir li ahaliden asker cemine kyam edip zahirde -askeri iae ve tehiz bahanesile ve hakikatte cemi mal sevaasile hilaf eri erif ve mugayiri etnr mnif ve bu vehile ibadullaha zulm tiyad ve tecrime cesaret ve memaliki mahrusanm bezi kurra ve beldma hcum ile tahrib ve hk ile yeksan ve tebaai sadkadan nice nfusu nasumeyi katil ve itlf ve dimai mahfufeyi sifki eraka ettikleri ve canibi emirlmmininden mensup baz memurini ilmiye ve aske riye ve mlkiyeyi hodbehot azil ve kendi hempalarm nasb ve merkezi hilfet ile memaliki mahrusann muvasalat ve mnakalat ve muhaberatn kat ve taraf dev letten sadir olan evamirin icrasn men ve merkez dier memalikten tecrid ile evketi hilfeti kesir ve tevhini kasdederek makam muallay mamete ihanet etmekle itaati imamdan huru ve devleti liyenin nizam ve intizamn ve bildn sayiini ihll iin neir ara ciyf ve iaa ekazip ile nasl fitneye saik ve^ saii bifesad olduklar za hir ve mtehakkik olan resay mezburun ile ivan ve ittiba baler olup dalmalara hakknda sadir olan emri liden sonra hl inad ve fesadlannda srar ederlerse me hurlarn habasetlerinden tathiri bld ve er ve mazarratlarndan tahlisi bad vacib olup fikatel eelti nebgi hatta il emrullah nass kerimi mucibince katil ve k talleri meru ve farz olur mu? Beyan buyruia. Elcevap: Allahuteal alem olur. Bu suretle memaliki mahrusai ahanede harb ve darbe kudretleri bulunan mslmanlar imam dil halifemiz sultan muharnmei Vahidettin hazretlerinin etrafnda toplanp mukatele iin vaki olan davet ve emrine icabet ve bigat mezburun ile mukatele etmeleri vacib olur mu beyan buy m a. Elcevap: Allahuteaa alem olur. Bu surette halifei marnilyh hazretleri tarafndan bigat^nezburun ile muka tele iin tyin olunan askerle mukateleden imtiha ve firar eyleseler mrtekibi kebise ve Asem olup dnyada taziri edide ve ukbada azabi elime' mstahak olurlar m, beyan buyurula. Elcevap: Allahutaal alem olurlar. Bu surette halifenin asakrinden olup da bigat katledenler gazi bigat tara lmdan katil olunanlar ehit ve msap olurlar m beyan buyurula. Elcevap: Allahutaal alem olurlar. Bu surette bigat ile muharebe hakknda sadir olan emri sultaniye itaat etme_jm. mslmanlar Asem ve taziri eriye mstahak olurlar m, beyan buyurula. Elcevap: Allahutaal alem olurlar. 1 Ktbetlfakir Drri zade Elseyit Aptullah A Anhcn H a t t H m y u n S u r e t i
"
Veziri mealismirim Fent Paa Selefiniz S^lih Paann vukuu istifas cihetile mesnedi sedaret derkr olan ehSyet ve ryetinize binaen uhdenize tevcih klnm ve meihat islmiye dahi Drri sade Abdullah Bey uhdesine ihale edilmiitr. Kanunu esasinin 27. maddesi mucibin se tekil eylediiniz hey eti cedidei vkel tasdikimize iktiran etmitir. Mtarekenin akdinden bed1 ile bittedric noktai sela ha takarrb eden vaziyeti aiyasiyeradzi milliyet
nam altnda ika edilen itiaat vahim bir hale getirmi ve buna kar imdiye ka dar ittihazna allan tedabiri muslihane faidesiz kalmtr. Ahiren tebariis eden vekayi e gre bu hali isyann devam maazallah daha vahim ahvale masdar olabileceinden tiaat vakann malm olan mrettip ve mevvikleri haklarnda ahkc kanuniyenin icras ve fakat mufil olarak bu kyama itirk etmi olanlarn hakknda aff umum iln ve btn memaliki ahanemizde asayi ve intizamn iade ve temini tedabirinin kemli srat ve katiyetle ittihaz ve ikmli ve bilmum teba ay sadkamzm bu suretle de makam hilfet ve saltanata muhakkak olan merbutiyet tagayyr napezirinin teyidi ve bu cmle ile beraber dveli muazzamay mtelife ile samim revabt itminkrane tesisine ve menafii devlet ve milletin hak ve adalet esasna istinaden mdafaasna ihtimam olunarak eraiti sulhiyenin kesbi iti dal etmesine ve sulhun bir an evvel akdine sarf mukaderet edilmesi ve o zamana kadar her trl tedabiri maliye ve iktisadiyeye tevssl edilerek mzayakai mmenin asehmaemken tehvini katiyyen matlubumuzdur. Cenab Hak tevfikat ilhiyesine mazhar buyursun. 15/Recep/1338 5/Nisan/1336 H k m e t i n B e y a n n a m e s i
t
Devleti Osmaniye bugn misli grlmemi bir muhatara iindedir. En hakik asnasile vatan tehlikededir. Millet bilmeyerek, istemeyerek srklendii o dehetti muharebede malen, ve canen en byk fedakrlklara katland halde nihayet k a fyyen malp olmaktan kurtulamam ve o zamanki hkmet tarafmdan akdclunan mtareke ile galip devletlere arz teslimiyet edilmi idi. Artk bu elemli neticeden foret alarak bundan sonra olsun akla ve hale uygun bir selmet yolu tutulmal idi. Fakat bu hakikat de lyiki vehile anlalamad. Bir takm kesann yalnz hrs ve menfaat sevkile tekilt milliye unvan altnda meydana kardklar fitne ve fesad bir taraftan vaziyeti siyasiyemizi son derece tehlikeli bir hale getirdi, dier taraftan da muharebede uradmz zayiattan ve hususe harb senelerinde yaplan trl trl suiistimalt ve cinyattan dolay derin bir surette mecruh olan vatan mukad desimize yeniden yeniye yaralar ad. Bir takm irkin hdiselerde Avrupa ve Ame rika efkr umumiyesinde aleyhimize iddetli bir fikir ve cereyan peyda ve erati sulhiyenin bir kat daha iddetlendirilmesi muhatarasn tevlit elti. Nihayet yine bu ahval tesiratile dveli muazzama mtareke ahkmn stanbulu muvakkaten igali asker altna almak suretile tatbik ettiler. Buna kar erbab isyann payitaht ile Anadolu arasndaki muharebe ve mvaredeyi kata teebbs etmeleri ise en byk bir hiyaneti vataniyedir. Bu halde tekilt milliye denilen harekt baiyane hem Ana doluyu korkun bir istilya uratmak hem de devletin ban gvdesinden ayr mak felketini hazrlyor. Bugn milleti osmaniyenin en byk dmanlar yalanc milliyet davasile ahs ihtiraslarna vatan ve milleti feda edenlerdir. Bunlarn yle felketli bir kibeti hazrlamak iin bulduklar are ise ar bir silsilei cinayettir. Kanunu esasiyi ve kavanini devleti ayaklar altna alarak ahaliden cebren para top lamak, zecren asker almak, para vermeyenlere ve byle fena bir maksatla askerlii kabul etmeyenlere eziyet etmek, ldrmek, kyleri basp yama etmek, kyleri hatt kasabalar urmak gibi kabahatler mtevaliyen ika olunmaktadr. Halbuki bu efalia sairi lhiye mnafi ve eri erif nazarnda da merdud olduu sureti merbut fetvai erife ile de neyyettir. Vatan Osmaninin duar olduu trl trl musibetlerin tamiri ve nfus ve kuvvet itibarile uradmz zayiatn telfisi vcubundan dolay &kmeti hazra indinde bugn her ferdin hayat ve sayii her zamandan ziyade ky mettardr, Bu cihetle hkmet vasl olmak istedii maksad hayr ve selha kan dkmeden vusul her vehile tercih etmekle beraber devletin ve milletin hakikaten Sdalike iinde bulunan hayatn ve selmetini kurtarmak iin yola gelmeyenleri er'i
erif ve kanunu mnif mucibince ve hatt hmayun ile tebli olunan irade?. seniyei. hazreti hilfetpenahiye imtisalen tedip etmekten tereddt etmeyecektir. Binaenaleyh evvela harekt isyaniyenin mrettip ve mevviki olanlarn ifalt ve tehdidatna ka plarak ve yaptklarnn neticesi ne kadar vahim olacam dnmeyerek onlara i tirk edenlerden bir hafta zarfnda izhar nedamet ve evketl padiahmz efendimiz hazretlerine arz sedakat edenlerin aff liye mazhar olacaklar, saniyen mrettip ve mevviklerin ve onlarla beraber harekette inad edecek olan silerin eran ve kanu nen tedip edilecei ve memlektin herhangi cihetinde olursa olsun gerek ahal isl miye tarafndan sunufu sairei ahaliye gerek sekenei mslime tarafndan ahalii mslimeye kar byle bir hal vukuunda mtecasirlerinin ve o hususta msamaha veya mareketi grlenlerin ahsen ve ediden duar mcazat olacaklar iln olunur.
Akaranm fetvalar: (Anadolu gazeteleri neretti.)

F e t v a y e r i f e S u r e t l e r i
Sebeb-i nizam- lem olan hilfeti mslimin idamlllah hilfete ve evkete ilyevmdin hazretlerinin makam hilfet ve m akam saltanat olan stanbul emiriilmmininin hilaf marazisi olarak ada mslimin olan dveli muhasama tarafndanfiilen igal edilerek askiri islmiye eslhasndan tecrid ve bazlar bigayr hak katil ve makarn hilfetin muhafazasn kfil bilcmle istihkmat ve kla ve vesaiti harbiyei saire zabt ve muamelt resmiyeyi tedviye ve cuyuu mslimini tehize me mur olan Babli ve Harbiye Nezaretine vaziyed edilerek halifeyi menafii hakikiye! jilleti zamhv tedabir ittihazndan fiilen men ve idarei rfiye iln ve divamharbler tekil ile ngiliz kavaninine tatbikan muhakeme ve tecziye etmek suretile halifenin hakk kazasna mdahale ve kezalik hilf marazii hilfetpenahi olarak eczay me maliki Osmaniyeden zmir ve Adana ve Mara ve Antep ve Urfa havalisine d manlar tarafndan tecavz edilerek tebaay gayr mslime ile bilitirk islmlar?. katliam ve mallar nehbi garet ve muhadderatma tecavz ve mukaddesat mslimini tahkir eder olduklarnda bervechi meruh maruzu hakaret ve esaret olan halifei msliminin istihls hususunda kudreti mmkinelerini sarfetmek bilmum mslimine farz olur mu? Elcevap: Alemi allahutaala olur. (Velcihad farz ayn en hcladuv ve tahrclmerat veiabdu bizizni zevcha ve eyde (Keza filknzve filbezaziye) imeratn mslimetn ve beytelmerik vecbi ala ehilmarib tahlisuha minelsiraten Keza fil bahrlraik). 2 Bu surette hukuku meruasm hilfetin kudreti magzubesini istirdad ve bil fiil maruzu tecavz olan memaliki mezbureyi dmandan tathir iin mcadele ve mchede eden cumhuru mslimin eran ba olurlar m? Elcevap: A lemi Allahutaala olmazlar. (Elbegati kavmi mslimun harcuva an tatin elima mlhak bigayrhak (Keza fimecmuaulenher) 3 Bu surette vechi muharrer zere hukuku mazubei hilfeti istirdad iin dmanlara kar alan mcahedede vefat edenler ehit ve berhayat olanlar gazi olurlar m? Elcevap: Alem Allahutaal olurlar. (Eleht m in katle ehllharb velbai ve k~ tauttarik o vecdi fimariketi ve beydiye eser ve katle mslim zulmen lemye ceh bikatle deyyite ve keza eza katle zemi ve lemtecep bikatli deyyite (Keza filzeyli) 4 Bu surette mcahede ve vazifei diniyesini ifa eden cumhuru mslimine kar dman tarafndan bililtizam mslimin beyninde ika katlederek istimali silh eden mslimin eran ekberi kebairi mrtekip ve saiibilfesad olurlar m?
Elcevab: A lem Allahutaal olurlar. (Kalullah taala ve lfetne eedd minelkatl elayetulfitne yesruu ileyha ehllfesad (Keza fethalkadir). . 5 Bu surette dveli muhasamanm ikrah ve ifali ile vaka ve hakikate gayr xnuvafk olarak sadir olan fetvalar cumhuru mslimin iin eran muta ve maml aleyha olurlar m? Elcevab: A lem Allahutaala olmaz. (Elikrahu yademlarzi (Keza fievvellceyh) Mftii Ankara Mehmet Rfat
s.
stanbul fetvalarla Anadoluya kar cihad ilnnda Ankara da ayn silhla mukabele ediyordu. Mhim olan nokta makam hilfet ve salta natn muhafazasn Anadolunun ulemasn da ihad ederek millete karg Heyeti Temsliye ve almak zere bulunan Meclisi Mill deruhde ediyor du, 13/Nisan tarihli ifre e boieviklerle olacak mnasebetlerde bu hu suslardan ben de bahsetmitim. Demek ki Heyeti Temsiliye de ayn za manda ayn zarureti gryor. Ve hatt bunu uhudu muteberesie iln ediyordu. lemi medeniyete kar pek garip gelecek olan bu iln mill birlik iin bir samimiyet ba olursa nefi mahzuruna galip olacandan mnakaas ksa ve aleyhimize olmaz fakat Ankara esmay zerine sratrsa pek irkin bir ey olacaktr. Tarihin tenkidi de tabi pek ac olacaktr. (1). Heyeti Temsiliyenin bunu arkn gayr mdrik bin bir kesine kadar (imzalatmas arzusu eseri zaafmz olacaktr. Hususile imalmayanlara ne yapabileceiz? Ben arzular vehile tamim etmekle bera ber Erzurum ulemasn mft nezdine toplatp onlar ikna ile Erzurum mftsne tasdik ettirerek btn ark namna diye Heyeti Temsiiiyeye gnderdim. Heyeti Temsiiiyeye hazined hmayunu hatrlattm. Harbi Umuminin ikinci senesinde anakkale Boaz zorlanrken - benim erknharbivei umumiye istihbarat ubesi mdr iken yaptm teklif ze rine - Konyaya nakil olunmutur. Heyeti Temsiliye tahkikatnda haz nenin Mm'len istanbula iade edilmi olduunu beldirdi. Bugnk erait altnda bu kymetli haznemiz tabi stanbuldan alnamayacaktr. Pek yazk. 13/Nisan sabah Batum istikametinden ngilizlerin iki dritavtile bir kruvazrnn Trabzon limanna geldii ve evvelce mevcut torpitonun da limanda bulunduunu 3. Frka bildirdi. 3,30 sonra da gelen bir ifrede:
^Trabzona gelen ngiliz harb gemileri kumandannn valiyi zrhlya davet ederek feervechiti tekfatta bulunduu bildiriliyordu: a) Bozteped bulunan iki byk topun taraflarmdan tahrib edilecei. b) Yarn 19Nisan/1336 leden evvel ngiliz efradnn ehir dahiline karak (resmi geit yapacaklar.
( 1) Garbin bir ok yerleri Ankara hkmeti teesss ettikten sonra fetva falan mlemeyerek kyamlar yaptlar. arkta Krdistan dahil olduu halde Ankara h kmetine kar sonuna kadar itaat devam etmitir. .
;:V '
,
c) 18/N3an/1336 da Trabzona zabit ve silhsz ngiliz efrad karak ehri gezecei. d) Rus evmai metrkesinin verilmediinden dolay Ruslar tarafndan, ikyet edildiini sylemitir. ngiliz kumandan asayiin devam ve mkemmeliyetinden do lay Vali Beye teekkr etmi, Mustafa Keml Paann da itidale geldiini sylemi, Vali Bey de Mustafa Keml Paann zaten itidal zere hareket ettiini cevaben bil dirmitir. Vali Beye velev resnigeit in bile olsa Ingiliz efradnn karaya kma snn muvafk olmayacann ve ktaat mevzilerine ekeceimin, iadei ziyarete gide cek vali bey tarafndan anlatlmas temin edilmitir. Boztepedeki 24 lk iki top srf namludan ibarettir. Bir ie yaramaz. Bu gece sabaha kar ktaat mevzie ekecek ve ngiliz'lerin an bir faaliyetlerine kar tedabiri lzime ittihaz edilecektir. Bu hususata ait emri samileri maruzdur. . 3. Frka Kumandam Ri
3. Frka Kumandanlna cevaben verdiim emirde:

ttihaz edilen tertibatn pek muvafk olduu ve memleketin hi br nmayie ihtiya ve tahamml olmadndan bahisle ahaliden kalabalk heyetlerle mracaat edilerek aksi takdirde ordu ve mletin zuhur edecek vekayiden mesul olmadnn kat bir lisan ile iblm ve btn teebbsat hilfna olarak ngilizler msellh kuv vet karrlarsa Frkann verilmi olan talimat mucibince harekette bulunmasn bildirdim. Bu talimat ktaatn ehre hkim srtlarda mdafaa tertibatdr. Yunanllara kar sahilde ihraca mukabele olunacak. Fakat ngilizlere nmayi yapmalar muh temel olduundan br harbe ve ehrin harabiyetine sebeb olmamak iin dahile ilerle mek isterlerse mni olacaktr.
t ; , N :v
y:: ;
ehre kan efrad hakknda u malmat geldi:

^ ehre kan gayr msellh ngiliz efradnn bilistisna ehir halk zerinde pek fena bir tesir brakt bildiriliyordu... ehirde dolaan neferlerin bir ou sarho o l mular, ak bulduklar dkknlardan eya armaya kalkmlar, bir ocuun elin deki kamay almak isteyen drt ngiliz neferi ocuun savletle mukabelesi karsn da rezil olup kam, iki islm kadnnn peesini amak iin vaki teebbsleri men. edilmi velhasl ngiliz medeniyetinin ( ! ) en celi misallerini gseteren. bu harekt, halkn ruhunda emniyetle memzuc kin ve gayz uyandrm, Trabzonun tecrbesiz halk ve muhiti, pek kymettar ve msait bir intibah vesilesine mazhar olmutu. Bu mnasebetle bir ok zevat Mdafaai millivede toplanarak ngilizlerin tekrar ehre kmalar halinde kyam ile silhla mukabeleye karar verilmi, vilyet makamna ve frkaya da. tebli edilen bu karardan Fransz mmessiline de malmat ita olunarak aksi, halden hkmetin mesul edilemeyeceinin ngilizlere de anlatlmas rica edil miti. Bu feveran hissiyata civar kyler de itirk etmi, bir ok silhl halk Frka, kararghna mracatla verilecek emirlere muntazr bulunduklarn bildirmilerdi.^
Trabzon ahalisinin gsterdikleri asar azim ve metanetten dolay Trabzon Mdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesine teekkr yazld. 3. Frkadan alman 18/tarihli dier bir ifrede bildiriliyor:
Vali beye iadei ziyarete gelen General Milenin erkn har biyesine memur bir erkmharb zabiti nezdime de geldi. ngiliz, Trklerin her tarafta pek ok azgn d-
maalan olduunu ve bunlann Avrupa ve Amerika efkr umumiyesim talit. edecek isaatta bulunduklarn syledi. Ve frkadan sureti umumiyede ark Anadoludaki v a ziyeti askeriyenin hali hazrna dair malmat verilmesini rica etti. Bu vaziyeti zaten kendilerinin bildii cevab verildi. Badehu Rumlara ve Ermenilere veya dveli mttelikaya kar seferberlik iln edildiine dair olan ayiatn shhatini sordu. Seferberlik filn olmadn ve kimseye karf da bir fikri tecavz beslenmedii cevaben sylendi. Frkadan Harbiye Nezaretile mi, Erzuruml m muhabere yapt sualine de frka bittabi kolordusu bulunan Erzuruml muhabere yapmaktadr cevab verildi. 19/Nisan/1336 da gemi taifelerinin msellhan darya kmak iin Valiye yaplan tek liften bahsederek msellh ngiliz askerinin karaya ayak bast andan itibaren ekirdeki' askeri ekeceimden mesuliyet kabul edilemeyeceini ve ehir dahilinde bir vafc'a ihdasm arzu eden Trk dmanlarnn ngiliz askerlerine bomba vesaire ata safc bir vak'anm tahadds eylemesi ihtimlini de anlattm. ehri igal iin katiyen br maksadlan olmadn ve fakat serd edilen mahzurlar Amirala bildireceini sy ledi ve gitti. Gemiden kan ngiliz efradnn bir ou ehir dahilinde islm ve Rum1ardan satn aldklar eylere para yermeden bedava yemi, imi ve gitmilerdir. Herhalde bu gemilerin srf nmayi yapmak maksadile geldikleri anlalmaktadr. Buradan hareketle Giresun ve Samsuna urayacaklarn sylediler.
.
i )
13/4/1336 da 3. Frkadan alman rapor hlsasdr: Bu sabah saat S evvelde sefaini harMyeden birinci posta olarak 274 silhl, 42 silhsz,; 2 horasan neferile 39 zabit ve 12 mitrayz, be sedye, saat 9,20 evvelde ikinci posta olarak 184 silhl, 50 silhsz, 7 borazan, 17 zabit, 5 mitralyoz, 8 sandk, cephane Deirraendere iskelesine km, bu kuvvetler Boztepeye giderek orada kamasn, kundaksz ve gayr kabili istifade bulu nan Rusiardan metrk 24 santimetrelik toplar (2 adet) tahrip saat 2 sonrada fcilhdise gemilere avdet etmiler ve ehir dahilinde dolamak, resmigeit yapmak gibi nmayilerde bulunmamlardr, Heyeti TemsiUyeye ve S. Kolorduya vaka bildirilerek filonun Giresun ve Samsunda dahi bu gibi nmayi yapmalar ihtimali ve Trahzondaki tedabir bildirildi. Ktaatta bilhassa 310 ve 311 llerden firar vukuat ziyadeleiyordu. Trabzona ngiliz filosunun nmayii daha ziyade tesir yapabilecekti. Bunun iin maneviyat beslemek zere istikll harbinin tasavvur ettiim erevesini
yleee ktaata tamim ettim:

Erzurum: 18/4/1336
T a m i m lerinde islm ordular dahi bulunan bolevik ordular Kafkas dalarn ce nuba sarkmaya ve buzlarn zlmesi zerine Volga nehrinde bulunan filolarn da Bahri Hazere indirmeye balamlardr. Yaknda bu ordularla irtibat hasl olacak ve Efm.enis.tamn ortadan kalkmas suretile Kafkasyadaki islmlar necat ve hrriyet bulacak ve milyonlarla islm. yekdierile elele verecek ve bir gayei mukaddes etra fnda mttehiden alacaklardr. Bu vasiyetin tahadds arkta skn ve enuiyetin tahasslnden sonra pek kuvvetli slm ordular phesiz garbe dnecek, zmir, Adana vesair bu gibi igal altnda bulunan ism memleketlerini ve makam hilfet ve ve saltanat olan stanbulu Dmanlarmz sulhen tahliye etmedikleri takdirde ina yeti Hakla dmanlardan tathir ve ahal islmiyeyi ngiliz ve Franszlarn esaret ve tahakkm altnda bulundurmaktan tahlis edecektir. Binaenaleyh ahva ve va-
zyet umumiye tamamen lehimize cereyan etmekte, lemi islm iin erefli ve mes'ut tiler yaklamaktadr. Nihayet 7 drt aya kadar bu iler hal edilmi ve tazyik altnda bulunan islmlar da hals bulmu olacaktr. bu erefli vaziyetin hususile 310 ve 311 tevelltllerin terfisi, dierlerinin de mazereti olanlara izin verilmesi mmkn olacaktr. Ahval ve vaziyetin bu tarzda ve fakat ifahen efrada kadar an latlmas hasad zaman izinli gitmek isteyenlerin imdiden memleketleri gsterilmek zere tevelldne nazaran miktarlarnn iar ve bu izin keyfiyetinin dadaaya meydan verilmeyecek vehile istifsar. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kztm Karabekir
18 de gelen iki ajans alrdedir. Meclisi Millinin 21/Nisan aramba gn alacam n ediyorlar.
18/4/1336 A j a n s
l
.
ngiliz menabii ve hususile nim resmi Royter Ajans stanbuldan alnm mev suk malmatta bilhassa Hindistana bir takm mukni haberler sevk ve neir etmeye balamtr. Bu haberlerden birinde ngilterenin ancak hilfeti islmiyeyi takviye maksadile stanbulda tedabiri hayrhahane alm olduundan bahis etmekte ve die rinde ise zat ahanenin makam hilfet ve saltanatnn imdi her zamandan ziyade istiklle sahip olduu ileriye srlmektedir. Zatahanenin gya yalnz OsmanlIla rn deil btn mslmanlarm ngiltereye kar mteekkir olmalarm hususile Hintli mslmanlarm ngiltere idaresi altnda itaatli ve kuvvetli bir sulh ve skn mili vazifesini grmeleri lzm geldiini beyan buyurmular imi. Royter Ajansnn Hindist/na verdii malmata nazaran ngiltere stanbuldan ve memaliki Osmaniye de hilfet ve saltanatn paralanmasn isteyen bir takm rum ve ermenileri tevkif etmi tehcir vesaire gibi vesilelerle bakalar tarafndan hapsettirilmi olan msimanlar da tahliye ettirmi imi. Burada payitahtmz igal ve hilfet ve saltanatn mukaddes hakk istikllini paymal etmekte olan ngilterenin Hindistana hakayiki ahvali tamamen berakis etmek suretile verdirmeye balad bu uydurma haberlerle Hindistan aldatmak ve uyutmak istedii zahirdir. ngiltere tabi stanbulda hi bir rum veya ermeni tevkif etmemi, hi bir mslmam tahliye etmek yte dursun mil letin ksm mnevverini tekil eden efrad milletten her gn yzlerce tevkif derek kim bilir nerelere sevk eylemekte bulunmutur. Mamafih ngilterenin korkaca ka dar uyanm otan Hindistann bu yalanlara kanmayaca muhakkaktr. Fazla ola rak lemi islmdaki ihvan dinimizin vesaiti adide ile hakayiki ahvalden haberdar edilmesi esbab istikml edilmi bulunuyor. 2 Meclisi lii milletin ehri halin yirmi birinci aramba gn Ankarada dairei mahsusasnda kat edilmesi mukarrerdir. * 3 Mersin havalisinde Feritli kariyesine gelen Franszlar mecburu ricat eden ahalii mahalliye Mersin etrafna kadar ilerledii srada muteberandan memleketten ehir haricindeki bahelerinde tesadf olunanlar huzur ve kemli selmetle ehre av detlerinin temin olunmasndan pek mteekkir kalmlar ezcmle bunlardan ermeni katolik milletinden ve Fransz tebaasndan Mlivasla ve btn efrad ailesile bera ber ehre girerken umum muvacehesinde Yaasn mslmanlar ve islm adaleti di ye barmtr. 4 Konyada rehine olarak taht nezarette iken maiyetindeki be neferle beraber her naslsa firar edebilmi olan ngiliz zabiti ile maiyeti Beyehir kurbnde derdest
edilmilerdir. Tahtelhfz Konyaya gnderiliyor. Ve Nisan iptidasnda Ayintaba gi den bir tabur miktar Fransz askerinin ahal mahalliyenin mmanat: zerine bir top ve drt makinal tfek terk ederek malben ricat ettii bildiriliyor. 5 Barsa valisi Kefi Bey emri idarede tahakkuk eden aciz ve zaaf sebebi ile valilikten infisal etmi ve umuru vilyet mahalli asker kumandan Miralay Bekir Sami Bey tarafndan idare olunmutur. 6 Konya Erelisinde Mliyadis ahsn hanesinde yz kat ngiliz elbisesi ve baz malzemei askeriye bulunduu haber alnarak baslm eya ve eslha bulunarak msadere edilmitir. Taht tevkife alman Miliyadis mahfuzen Nideye celb edil mitir. 7 rlanda meselesi clanca iddetile devam ediyor. rlanday ngiltereden ayr mak isteyen erbab ihtill gerek karakollarda ve gerek sokaklarda polislere taarruz ile onlar sk sk katletmektedirler. Postalar vuruluyor. Hkmet rlandanm ktay dier taraftan ayrarak ve burasn ngiltereye merbut brakarak dier tarafta muh tariyet vermek esasna bir lyihai kanuniye hazrlamlar yine de kolayca sabk ba vekil Esknun iddetli hcumlarna uramakta rlanda bankalarnn ihtillcilerle mnasebette bulunduunu zanneden ngiliz mtemadiyen adamlarn istintak et mekte ve devairde mtemadiyen taharriyat icra eylemektedirler, l'aymis gazetesi n gilizlerin rlandadan pek ziyade korktuklarn ihsas ediyor. Anadolu Ajans A j a n s 18/4/1336 inikad edecek olan Meclisi lii Mill zlna intihab olunarak Ankaraya muvasalat etmi olanlarn nmzdeki pazar gn vakti zevale kadar isimlerini Darlmuallimin Mdriyetine kaydettirmeleri ve yolda bulunanlarn da hareketlerini tesri eylemeleri ln olunur. 2 Makedonya ve Arnavutluktaki harekt ihtilliye zerine Atinada byk bir meclisi harb tekil edilerek o taraflara asker evki iin mzakerat cereyan ettii Atinadan alman malmata atfen bildiriliyor. Asl mesele askerin nerelerden alna ca cihetidir. 3 Italyan Bavekili Nitink Trkiyeye bir nefer bile sevk etmek niyetinde ol mad bildirilmesi zerine btn sosyalist gazeteleri bu meseledeki tarz hareket ten bahsediyorlar. 4 Kilikyadaki Fransz kuvvetleri ahali kuvvetleri tarafndan her yerde mmanat musirreye uramas ve Suriye ahvalinin de mkilt ve takibat o havali ku mandanln byk mitsizlie drd bildiriliyor. 5 Anadolu dahilinden malmat alamayan stanbuldaki kuvvayi itilfiyenin torpitolarile Marmara sahillerinde dolaarak ahalisi gayr mslim bz mevkilere urayarak istihsali malmata altklar anlalyor. 6 Ahiren Samsuna gelen Fransz torpitosu kumandan dairei hkmeti ziyaret ederek gerek orada grd ve gerek Anadoiunun havalii sairesinde asayiin istikra rndan haberdar olduunu takdir tebrik derecede olduunu beyan etmitir, r 7 Almanya tilf Devletlerinin mal ve metalibine mugayir yeni bir hkmet tekiline kyam etmi olan cenerallerden Logboc ve ....... tevkif edildikleri ve Ldendorf tevkif mzekkeresi sadir olduu haberlerini Berlin tekzib ediyor. 8 Ereliye gelen bir vapurun kaptanile yolcularn ifadesine atfen verilmi olan Ayandan Mir Fuat Paann intihar ve Venizelosun talyada katli haberleri tarafmzdan yaplan tahkikat mahsusa neticesinde doru kmamtr. 9 Yunanllarn gsterdikleri her trl isticale ramen Trakya meselesinin hal1 ehri halin yirmi birinci aramba gn Ankarada
li henz yakn bulunmad ve Narl Kyne gnderilmi olan Yunan askerlerinin. ske eye iade klndklarn Bulgar gazeteleri yazyor. 10 Fransamn ark ordular kumandan Fran Despere alt nisanda Parise mteveccihen Edirneden gemi ve orada bir mddet tevakkuf ederek kolordu ku mandan ve Trakya Mdafaai Hukuk Cemiyeti erknn davet ederek grmtr. 11 Cephelerimizde vaziyet iyidir. Anzavur etesi muvaffakiyetle takip olunu yor. Anadolu Ajans
19/Nisanda Meclisi Milliye tyin olunan Erzurum ve Elviyei Slse mebuslar merasimi mahsusa, ile Erzurumdan Ankaraya hareket ettiler, ngilizlerin Trabzondafci nmayilerine Erzurumdan fiili cevap ^ veriyorduk. Yarn iin de mutantan bir aa bayram yapacaz. Oltu Milis kuvveti 1600 piyade, 4 makinaltfek ve 2 toptan mrekkep olduk a muntazam bir mfreze halinde Dokuzuncu Frkadan bir tabur ekir dek olmak zere Frka Kumandan Halit Bej" tarafndan tensik tamam oldu. Heyeti Temsiyeye 19 da bildirdim. Bugn Heyeti Temsiyeden Garp vaziyeti hakknda mhim ifre geldi. Dzce mntakasmda Kuvvayi Milliyeye kar isyann balad bildiriyordu, 22 de gelen dier bir if rede de orum mntakasmda dahi baz mfsitlerm tahrikat bildiriliyor du. Meclisi Millinin alaca bir gnde haric dmanlar kendi hareket lerinden baka dahilde de messir oluyorlard. Bu yeni gaileler stanbul daki Meclisi Mebusanm baslmas ve fesh edilmesinden sonra oluyor Acaba dorudan doruya Anadoluda meclis toplamaya kalksa idik ne olacakt ?
Ankara: 18/4/1336
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine
1 * Anzavur aleyhine dnden itibaren cidd harekt balad. 61. Frka Susurluk imalinde Anzavur kuvveterile msademeye balamtr. Anzavur kuvvayi ihtiyatiyesi Kirmastdadr. Bursa cihetinden de Kirmasya doru Bekir Sami Bey frka sndan kuvvet gnderiliyor. 2 gn mukaddem Dzcede yeni bir hdise ba gsterdi. erke resas ahaliyi i\yan ettirerek memurini hkmeti ve zabitan hapis ettiler. Orada mfreze mizin silhlarn ve makinal tfeimizi aldlar. Bir zabitimiz ehit, bir neferle aha liden. drt kii mecruh vardr. Bolu mutasarrf ile Dzce, Darende arasnda resay t^ssat ile grt. stanbula bir heyet gndererek zat ahanenin kuvvayi milliyeye taraftar olup olmadklarn ulamak ve alacaklar ceveba gre kat hareket etmek istediklerini sylemiler, Zonguldak havalisinde bulunan 32. Piyade Alay Boluya gelebilecektir. Geyve cihetinden de bir mfreze Adapazar cihetine sevk ediliyor. n gilizlerin ve stanbulun kuvveti hilfeti kullanarak bol para sarfederek harbi dahili teebbsatma kemli ciddiyetle sarldklar anlalmaktadr. Peyderpey arz mal mat edilecektir. Heyeti Temsiliye Namna M , Keml
STKL>l HASBMZ
645
Heyeti Temsiliye benden Garbe hkim olmak iin kuvvet de istiyordu:
Ankara: 18/19 - 4 - 1336
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hz.
memleketimizde harbi dahil ihdas teebbs muvaffak oltnak zeredir. Aznavur, Dzce hdisat stanbulun ve ngilizlerin pek cidd ve mull bir tarzda bu ie sarldklarn gstermekte ve zmit ve Adapazar cihetlerinde -de el altndan mhim teebbsatta bulunduklar anlalmaktadr. stanbula civar Trk ve erkes menatk tevik ve ifalata pek msaittir. Bu cereyann nne gei lemezse bu fenaln Sivas erkes mntakasma sirayeti de dnlmek lzm gelir. ngilizler makam hilfet kuvvetini de pek messir bir ekilde kullanmakta nakden klliyetli fedakrlklar ihtiyar eylemektedir. Harbi dahilide birinci art muvaffaki yet srat ile emin muvaffakiyeti taarruziyedir. Ktat muvazzaf ann halihazr* ma alesef itminan bahg bir ekil arz etmiyor. Alelmum yerlerinden oynatlan ktaat ef radndan ziyade firar grlyor. Binaenaleyh: nzibatna ve azim ve imanna tama men itimad edilebilecek ve her hangi bir yerde patlayacak bir kyam annda tepelebilmek zere kavi bir yumruk gibi gvenilebilecek seyyar ihtiyatlara ihtiya grl mektedir. Bu maksad temin etmek ve mill ihtiyat ktasn tekil etmek zere emrilinizdeki frkalardan intihab edilecek be yz il bin mevcutlu gzide bir ktam n veyahut ktaatn insicm bozulmadan ayrca gnll olarak bu tarzda tekil edile cek bir mfrezenin Ankaraya izamn lzumlu grmekteyiz. Bu mfreze efradna nakden fedakrlklar yapmay kabul edeceiz. Bu babda mutalai lilerini ve ne .suretle tertibat ve fedakrlk ittihaz mnasip dnldnn iarm rica ederiz.
D m anlarm zn
Heyeti Temsiliye Namma M . Keml
Meclisin almasna tekaddm eden bu gnlerde pek mhim vaziyet ler douruyordu. arktan garbe gidecek ve orada iine decei bir fesad alkantsndan akidesini bozmayacak be yz kii bulmak gayr mmknd. zmiri Yunanllar igal ettii ve stanbulun da urad ha karet ve felket acsndan yrei yanan o muhitten bu kadarck emin bir kuvvet bulunamazsa gark gibi irfanen daha geri muhitte nasl bulunur du. Son gnlerde shl ve metemi firarlar elimdi. Ermenilere iki sene evvel vurduklar darbeyi tekrar edeceiz, yurdumuzu Ermenilere bir da ha inetmeyeceiz midile Erzurum ufuklarnda emir bekleyen insanlar bini mtecaviz kilometrelik mesafeyi kemli intizamla kat edecekler, fi rarlar, ifsadlar, yorgunluk, mitsizlik gibi vahim messirlerden mtees sir olmayacaklar, kalabilecek takatlerile garpte yer yer fkracak isyan lar teskin edecekler de millet meclisi i grecek!... Ne elm vasiyet ve ne buhranl hal. Eer hakikaten garpte bu i# yapabecek be yz kii yoksa mesele de yoktur. Fakat nasl olur? ark gibi irfanca geri kalm,
harbi umuminin bin bir eit felketile inlemi, yeni oluk ocuuna ve ya onlardan mahrum ocana kavuan bir mmtakadan be yz il bin kei isteniliyor da yeni felketlerin enin ve izdraplariyle taze hissi inti kam drân ve daha grgl halktan be on bin kii tedarik olunamyor. Ben zannediyordum ki hesapla, hakikat arasmdaki muazzam hdise far knn dimalara havale ettii ilk darbenin sallantsile maneviyatn krlmas neticesi olarak yanl bir telkkidir. Sivastaki mnakaalarmzda ben bugnk tabloyu aa yukar tasvir etmi olduumdan msterihim. Mustafa Keml Paa ve baz arkadalarmz Hemen kyam edelim, ml hkmet tekil ile yle byle yapalm diyorlard. Bu fikri kabul ede idik belki millet vekillerini be Ankarada toplamaya ve bir millet hk meti tesisine muvaffak olamayacamz bugnk vaziyetten sonra bs btn ikr oldu. Belki o arkadalarn benim yanma - Bugn istanbuidakilerin abalad gibi - kaabilmeleri bile bir muvaffakiyet saylacak t. Herhangi bir ie karar vermeden evvel o iin hakikat sahasna inkl bndaki tabloyu tasavvur edebecek kadar ince dnemeyenler i ba lad zaman yapabilmeleri mmkn olan eyleri de yapamayacaklarna bu hal bir delildir. Ben kendi hesabma bugnk vaziyeti ok -evvelinden grdm ve mmtakamda ve bilhassa askerlerim arasmdaki tarz hareke timle bu tablonun husul bulmasna altT m ve alacam. Ve arkta bu gibi kyamlarn olmayacana da imanm kavidir. Yaplmas elzem olan ilerin en mhimleri telldn ve ikna, cebir ve tazyik deil; hisiyat ruhiye ve kaibiyeye hrmet ve riayet, istihfaf ve tezyif deil; asker zabtu rabtn icabat elan emir ve kumandaya hrmet, silsilei meratibi ihll ve kuvvay milUyecik gibi efelik deil. Askerin yedii, giydii ve iinde bu lunduu eraiti sk sk grerek bu vaziyetin icabatna tem essl, ayr ay kr muhitler teldlile zt bir yaay deil... Ben garbe nasl yardm edebileceim? Bir ktai askeriyenin bu muazzam mesafeyi kat zaman bile alda hayret veriyor. Sonra isyan sahalarna tabur, be ta bur gibi szlere kulak dolgunluu olan ve garpteki daha fazla taburlardan korkmayan halka manen tesiri ne olabilir? Hakikatte gnderebileceim kuvvet Erzurum kabadayarmdan Harbi Umum faciasndan sa kalabilen lerden ufak atl bir mfreze olabilecektir. Bunu manen bytmek, fakat hareketlerinden evvel b\ manev kuvveti c.aa edip vaktinden evvel, k ltmemek de ihtiyatl bir harekettir. Bu mfrezeye pekl kuvvetli bir isim verebilirim: Yeil ordudan bir mfreze! Rusyada bir Yeilordunun Denikin ordusu gerisinde bir ok iler yaptm iitmifrk. Yeil! Bunun milletimiz zerindeki tesiri de dehetlidir. Kzl ismi dahilen ve haricen fena olabilir ve bolevikler geliyor dr.ye bsbtn halk ayakiandrabiliriz. Yeilordu! bu nedir? bi-en yok, rengi ayam ihtiram... ite Ankara ya hediye edebileceim Erzurum dadalarndan (Kabaday) atl mfrezeciin ismi, buna bir de bycek bir yeil bayrak, mesele hallednrtir. Bugn 20 de derhal bu mfrezeye kumanda edebecek olan Erzurum ci-
varnda Ebulhindi kyl Cafer Beyi Erzuruma istedim ve hazrlk iin icab edenlere emir verdim (1). Ankaraya da unu yazdm:
Erzurum: 20/4/1336
Heyeti Temsiliyeye
C. 18/19 - 4 _ 1336 ifreye. Ktaat mevcutlarnn azl ve firari efradn son gn lerde eskisine nisbetle kolorduda dahi oalmas gibi esbabdan dolay Ankaraya gnderilecek mill ihtiyat kuvvetinin kolordu ktatndan tefrik ve tekili mmkn olamayacaktr. Ancak maksad bir dereceye kadar temine hdim olmak zere Erzu rum kuvvayi miUiyesinden derdesti tekil olan ufak atl bir mfreze Ankaraya tah rik edilecektir. bu mfrezenin efradnn hsn hizmet ve faaliyetlerinin yaplacak nakd fedakrlklarla tezyidi kabildir. Mfrezenin tarihi hareketile kuvvetini aynca arz edeceim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
20/Nisanda Erzurumda parlak bir aa bayram yaptk. Aydn ve Mara lsmini verdiimiz bahelere binlerce halk ve btn mekteplerin i tirkile, yzlerce aa diktik. Muhtelif oyunlarla bugn tes'it ettik. Karabada bulunan Halil, Paa Nahcivan havalisi kumandan Yz ba Halil Bey vastasile unu yazyor: (Nisan haftasnda yazL7 m ).
1 Azerbaycan hkmeti ngiliz taraftar ve hatt ngilizlerin oyunca olan br hkmettir. Hkmet Nahcivan ve havalisi ve Zenegezoru ve Karaba Ermeni lere vermeye razdr. Buna mukabil gya Dastan Azerbaycana ilhak edilecekmi Bolevikere tamamile muhaliftir. Hatt boleviklerle muharebe vukuunda iki saat bile mukabele ve tahamml edebilecek olsalar yine boleviklerle muharebe edecekmi. Mamafi efkr umumiye ve asker tamamile hkmete her hususta muhalif, bolevik lerin lehindedir. Hatt Karabada Ermenilerle msademede bulunan iki alay svari ve be bataryadan ibaret kuvveti ngilizler ve hkmet geri ekilmeye karar vermi iken asker gitmeyip muharebeye devam etmektedir. Asker Karabadaki Ermenileri temizledikten sonra Keruz istikametinde tarruza devam edecektir. 2 bu harektn az bir zamanda hsn suretle neticelenmesi iin Osmanl or dusunun da hududlara tecavz edip harekta itirk etmesini ordu ve ahali drt gzle bekliyor. Halil Paa ile fikirlerine itirk eden bir ka resay hkmet ve ordu bandakiler musirren talep ve arzu ediyorlar. Orduyu Osman harekta balar ba lamaz Azerbaycandaki hkmet yklp kzl bayrak ektirilecektir. Orduyu Osmaninin hareketi teehhr edecek olursa btn ihzarat ve mekasd milliye hlsa her ey zirzeber olacak ve vaziyet tamamile aleyhimize dnecektir. ( 1) Yeilordu Mfrezesine 14/Maysta merasimle ismini verdim. Otuz atl ola rak Erzurumdan hareket etti. ocuklar ordusu talimhanesinde mfrezeyi tefti et tim ve kendilerine talimat verdim. O gnde yazldr. Ne gariptir, Yeilordu ismi ve bayra tasavvurumdan fazla tesir yapt, Ankarada baz aklllar (Yeilordu) diye bir cemiyet bile tekil etmek garabetini yapmlar! Yani bu akgz efendiler Yeiiordunun. kuvveti karsna mekkel bir ubudiyet arz iin tetik davranmak istemi ler}
Orduyu Osmaniden vrud edecek bu raporun msbet veya menfi cevabna, iddetle intizar edilmekte olduu maruzdur. ' Halil
3
Halil Paa Zengezor maniasn Azerbaycan kuvvetile kaldramaya can tecrbe ile de anladktan sonra madd manev duyduu sdrapla bize ba vuruyor. Harbi Umuminin son senesi btn ark ordular ku mandam iken kendisine defaatla bu Zegezorun igale Bayazt-Nahivan-Azerbaycan ittisalinin teminini teklif ettiim halde sz dinletemez mitdm. Bu teessrm her vesile geldike tekrar zaruretini hissediyo rum. Bunu Erzurumdan Azerbaycana giderken Halil Paaya da anlata rak tarihin msaadatmdan istifade edilmemesini ac olarak aleyhine kaydettiini de sylemitim. te Halil Paa imdi bu gaip olmu frsat aryor. O zaman ben kolordumla hazrdm. Kararghm da Nahcivanda idi, bize mni olacak kuvvet de yoktu. Yerli eteleri ezmek g bir ey deildi. imdi ise vaziyet bsbtn baka. Asl olan Zengezorun almas deil, Trkiyenin selmeti. Herhangi bir taarruz istikametimiz de (KarsGmr) ve nihayet (Erivan) ve Tiflise mntehi olan mendfer boyun ca Azerbaycanla ittisaldir ki Zengezordan ok aykr der. Ben belki' ufak bir mfreze gnderebilirim. Oradaki himmet AzerbaycanlIlara d ecek. Bunlarn msbet bir is greceine ise hi de kanaatim yok (1).te bu dncelerle u cevab gnderdim:
Erzurum: 21/4/1336 1 ngilizlerin Trkiyede Ferit Paa, AH Keml ve bunlar gibi vatan, hainleri ni satn alarak stanbulu igal ve bilhare bunlardan bir hkmet tekil eyledikleri ve fakat istikll ve namusu milliyi muhafaza azminde bulunan milletin gerek R u meli ve gerekse Ana doluda vatan haini olan, bu hkmete itimad etmeyerek kat ir tibat eyledii zatlilerimzce malmdur. Millet mukadderatn kendi eline alm ve Ankarada toplanan Meclisi' .Fevkalde zlar 21/4/1336 dan itibaren, inikada bala yacaktr. Trkiyede oidvu gibi Azerbaycanda da ngilizler ayn teebbste buluna bilir. Fakat Azerbaycan vatanperverleri menafii milliyeye muhalif olan bir hkmete kar eibette Trkiyeye imtisal ederler. 2 Osmanl ordusu harekete gemek iin her trl istihzaran ikml etmitir. Yalnz yollarn mrur ve ubura msait olmasna intizar edilmektedir. Maysta y o l' larn msait olaca zannedilmektedir. Mamafi eer Azerbaycan, milliyetperverleri kendilerinin ve btn lemi islmn selmeti iin mcahedelermde devam etmeyecelkerse Osmanl ordusunun hududu tecavziyle dahi bir ey yapamayacaklarn ka bul etmek muvafk akl olur. Azerbaycan h udu di arn a dayanan bolevik ordularnn cebr kahr ile Azerbaycana girmesi ne gibi bir akbet tevlid edecei dahi dnle rek Ermenilerle msademeden ctinab etmemeli ve bir taraftan da hkmeti hazrayt drmee almaldrlar. Mutalaat hlerini srf Azerbaycan noktai nazarna gre (1) AzerbaycanlIlar tam zamannda tahminim gibi msademeden vaz getiler Bolevik ordusile msademe budalalm yaptlar ve panik yapp perian oldular. Kl art (bakijrêtlsyuf) kalanlar Erzuruma getirdim. Temmuz nihayetlerinde bu vaziyet grlecektir?
' "
: / . STKLL HARBMZ
. .
. /: 649
buluyoruz. Halbuki ahvali sizce malm olan Trkiyenin vaziyeti hazras da d nlecek olursa Azerbaycan mcahedatmm tamamile Trkiyeye bal bulundurulma mas ve bilkis oradaki itihadn Trkiyeye nafi bir mecraya isai iktiza etmektedir. Bu ictihadda dahilen muvaffak olunamazsa muhalif partinin daima temasta bulunduu boleviklerden de istiane edilmelidir. Binaenaleyh Azerbaycan hkmeti hazrasnn, vazyetinden dolay azim ve mit zaafa uratlmayarak kemli sebatla mcaedata devam edilmesini rica ederim. Bu husus Trkiye ve Azerbaycann selmeti iin elzemdir. Zaaf kalb gsterilirse Trk ordusu harekta balad anlarda dahi AzerbaycanlIlarn Ermenilerle uzlamasn hesaba katmaklmz icab edecektir. Ya ni Trkiyeden midi reha beklerken bu sureti hareketle karsndaki Ermeni kuv vetlerini serbest brakarak bizim cephemize gelmelerine msaade etmek gibi bir fena lkta bulunulacaktr. Byle bir halde vatan asliniz ve milletiniz Trkiye ve Trkler hesabna hi bir menfaat kaydedilmeyecektir. Binaenaleyh bizim harektmza kadar behemahal msademeye devam olunmas ve bilhassa harekta geildikten sonra fa.aliyetin daha ziyade arttrlmas lzmdr. Arz hrmet eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
21/de Kolordu istihbaratn bervechiti tamim ettim:

i
2/Nisan tarihli istihbarat hlsasdr:
1 Tebrizde btn ran ve Azerbaycan namna byk bir ihtillin balangc <olmak zere her gn ar, pazarlar kapatlarak otuz krk bin kiilik mitingler ya plmaktadr. htillcilerin balca maksadlar ilerinden. ngiliz kuvvet ve nfuzunu -karmak ve mstakil yaamaktr. Nmayilere itirk eden, halk Trkiye lehinde hararetli tezahratta bulunmaktadrlar. N mayiiler, Tebrizdeki Ecnebi memurla nnm kffesini memuriyetlerinden kartmlardr. 2 - Heyeti Temsiliyeye, Kolordulara, 15. Kolordu Ktaat ve Vilyetlerine arz -ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
Erzurum: 21/4/1336
. 18/Nisan tarihli istihbarattr.
Erzurum: 21/4/1336
1 Mahyanabud olan Denikin tekilt askeriyesine mensup Bahri Hazer fosu .Amiral Seriyef ile Amiral Darsonun kumandalar altnda olarak Azerbaycan hk metine iltica etmi ve donanmann Rus Azerbaycan bandralar altnda kalmak artile Azerbaycan hkmeti tarafmdan teslim alnmasn teklif eylemitir. bu teklif mezkr hkmete kabul edilmitir. Bunun zerine mrettebat Amirallan def ede rek donanmay Bak ehri karsnda Narkin adasna gtrmler ve Rus bandra sn indirip yerine kzl bayrak ekerek donanmann bolevikere arz teslimiyet ey ledii telsiz telgrafla Astrahana bildirmilerdir. 2 Heyeti Temsiliyeye, Kolordulara ve On Beinci Kolordu Ktaatna ve Vilvetierme arz ve tamim edilmitir. * 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Harbiye Nazr Fevzi Paa baz kymetli zabitlerle Ankaraya gelmek zere stanbuldan kamtr, kendilerinden sureti istifade hususunda so rulan suale, Fevzi Paann yeni hkmette dahi Harbiye Nezareti ma kamn rgal etmesi ve smet Beyin de Erkn Harbiyei Umumiye riyase tine tf vm olunmasnn byk isabet olacan yazdm. Mukabil cfreler unlardr: > .J *
Sis
Ankara: 20/4/1336 /5. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Harbiye nazn sabk Fevzi Paa davetimiz zerine maiyetinde baz kymetli za bitan ile birlikte lahlisi nefsederek stanbuldan kmtr. Ankaraya muvasalat es bab temin edilmitir. Marnileyhten manen ve maddeten azam istifade iin B yk Meclisi Millinin karan ile teekkl edecek Hey'eti craiyede Mdafaai Milliye Vekletini ifa etmesini mnasip zannediyoruz. Kendisinin bir mahalden intihabna tevessl edilmitir. Fevzi Paadan sureti istifade iin bir noktai nazan mahsusunuz varsa acilen i'ar buyurulmasn rica ederiz. Marnileyh stanbulda milletin vekili olarak Harbiye Nazrln ifa ediyordu. gal ile cebren nezaretten ecnebiler yeddile tebid edildikten sonra milletine iltica ederek vekleti iadeten temin etmi olacaktr. Heyeti Temsiliye Namna
M . Keml
Cevabm:
Erzurum: 21/4/1336
Hey'eti Temsiiiyeye
Pek aceledir. C. 20/Nisan/l336 - Fevzi Paa Hazretlerinin dahi kurtulup vatanmzn merkezi felahna atlmas pek ziyade mucibi hazz kran oldu. Manileyh heyeti icraiye de Harbiye Nezareti makam ve memuriyetini igal etmesi tesirat hasene gsterecek tir. Eer Diyanbekir vaziyeti bir devrei selh. ve emniyete girmi ise o halde smet Bey gibi bir zatn Marnileyhe Erkn Harbiyei Umumiye riyasetile refakat etme sinde pek byk isabet olacaktr. Marnileyh hangi mmtakadan geldii takriben ka gn sonra Ankarada bulunmu olaca ve beraberinde gelmekte olan kymetli mera ve zabtann ka kii ve kimlerden ibaret olduu hakknda ltfen malmat lzime itasna inayet buyurulmasn rica ederim. , 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
22 de garp vaziyeti hakknda gelen ifre udur:

Ankara: 21/4/1336
15. Kolord Kumandam Kzm Karabekir Paa Hz.
1 Anzavur vaziyeti ayan memnuniyet bir hale sokuldu. Merkumun ya G nen tarafna veyahut Bandrmadan stanbula firar eyledii tahmin edilmektedir.
2 Dsce hdisesi Boluya da sirayet etmitir. Ussat iki gn mukaddem Bolu telgrafhanesini de igal ettiler. Ve Boluya hkim oldular. 3 Dn gece Beypazannda ahali stanbul posta antasn telgrafhaneden ceb ren ve depodaki 18 kadar silh gasbetmek gibi bir crette bulundular. Vaka tesel sl itibarile ayan dikkat grlmektedir. Ve orumda da baz mfsitler kargaalk ihdasna almaya balamlardr. Dzce, Bolu havalisinin kariben slah tedabiri ittihaz edmitir. Heyeti Temsiliye Namna M. Keml
Meclisi Mill 21 de alaca iln edilmiti. Garpte yer yer kyamlar bildirilirken ve arktan emin bdr kuvvet istenirken pek mhim olan ksa bir mzakere ile bir karara balanmas lzmgele 18/tarihii teklifime henz cevap alamadm. Bunu Heyeti Temsiliye halinde hazrlayarak ilk i o;m ak zere yeni hkmet re .si sfatile de derhal bildirmeyi pek lzm gryorum. Ahval Bak mmtakasmda pek sar tebeddllere maruzdur. Gidecek heyet iin Trabzonda Yedinci Alay Kumandan Rza Beyi refa katinde bir zabitle tyin ve hazr bulunmasn frkasna emir etmitim. Meclis 21 de ald m? Heyeti Temsiliye ne nam ald bilemediimden yine Heyeti Temsiliye adresine bir tekit yazdm:
Erzurum: 22/4/1336
Hey'eti Temsiliyeye Acele: 18/Nisan/1336 tarihile arz ettiim talimatn Bakya cilen gnderilmesini l zumlu gryorum. radelerine intizar eylediim maruzdur.
15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
Bugn Moskova telsizinin tamimi udur:

Erzurum: 22/4/1336 Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 21/Nisan tarihli tebliidir: Krmz sahra ordusu erkn harbyesinin harekt raporu: 21/Nisan No. 270 Vestnik: 1 Garp cehpesi: a) Mozirsk mmtakas ktaatmz ereten nehrinin sa sahi linde dman istihkmatn hcum ile zaptetmiler ve bir ok esir ile ganaim alm lardr. b) Vit nehri mmtakasmda Ribyeiar-Mozir demiryolunun cenubunda ktaa tmz taarruzlarna devam ediyorlar, c) Oruca mmtakasmda Orua imalinde muharebat devam ediyor, d) Novograt Voltisk, Perdief ve Podolsk mmtakalanndaki muharebat muvaffakiyetlerimizle devam ediyor. 2 Cenup cephesinde Krm, Brekopsk mmtakasmda ktatmz dmann tek sathl bir tayyaresini skat etmitir. 3 Kafkas cephesinde dman gemileri Tuapaya tesirsiz endaht yapyorlar. 4 Heyeti Temsiliyeye, Kolordulara ve Vilyetlere, 15. Kolordu ktaatna arz ve tamim edilmitir. J 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Burs adaa 22 de Ali Fuat Paa baz malmat vererek ve bu malma ta istinaden ngilizlerin Ruslarla anlaacandan endie ettiini bir an evvel Ruslarla temasmz lzumunu Heyeti Temsiiiyeye ve bana yazyorTemas hususunda ayn fikirde olduumu fakat boleviklerin ngilizlerle uzlamasna maddeten imkn olmadn yazdm. Mustafa Keml Paa Hazretlerine de cevabm bildirdim. unlardr:
Bursa: 22/4/1336
15. Kolordu Kumandansrta
* Gayet aceledir. Zata mahsus ve gayet mahremdir. 1 Gya mesaili siyasiye ile hi uramamak, yalnz emte' mbadelesini in ta etmek vazifesile yeni bir ngiliz heyetinin Kopenhaga geldiini 10/Nisan/1336 ta rihli Tan yazyor. 19, 20/Nisan/l336 tarihli stanbul gazeteleri San. Remo Konferan snda Rus meselesine de mevzuu mzakere olacan bildiriyorlar. Ren garbindeki Rur ihtilli dolaysile Franszlarn ileri yrye balayarak Frankfurtu igal etme lerine ngiliz, talyan ve Amerikallar resmen muteriz davranyorlar. 2 Bu malmattan anladm: ngilizler Ruslarla anlamaya, Almanlarla uzla maya alyorlar. ngilizlerce henz halledilmeyen yalnz ark meselesi olduuna gre baz tefvizat mnasebe ile bizim Ruslarla anlamamzdan evvel bu meselede de bir sureti tesviye bulunmas mstab at deildir. Ve byle bir inhtimalin tahakkuku ha linde ise akibetiraiz malmdur. Binaenaleyh Ankaradaki Meclisi Mill inikad et mekle beraber her eyden akdem ve srati mmkne ile Ruslarla temasa gelmemiz lzumu kesbi ehemmiyet etmitir. Arz keyfiyet eder ve bu babdaki teebbiisat hak knda sureti mahremanede tenvir buyurulmaklm rica ederim. Heyeti Temsiiiyeye ve Erzurumda 15. Kolordu Kumandanhma yazlmtr.
Mirliva A/i Fuat Erzurum: 23/4/1336
Ceyabm:
Bursada 20. Kolordu Kum&ndanhtna
Zata mahsus: C. 22/4/1336 ve 151 No. lu ifreye. Boieviklerle anlamak iin lzm gelen te dabir yaplmtr. Keyfiyet Heyeti Temsiiiyeye de arz edilmitir. Bakda bcleviklere temasta bir heyetimiz vardr ki bizi daima ahvalden, haberdar etmektedir. Esa sen emperyalist ve kapitalistlerin devrilmesi iin sureti katiyyede azmetmi olan ve bu hususda lemi slm da dairei ittihadna almaya alan boleviklerin ngilizlerle uzlamasna maddeten imkn yoktur. Bu ademi imkn muharebenin cereyan dahi fiilen gstermekte olduunu arz ederim. 15, Kolordu Kumandam . Kzm Karabe/ar
Ankarada 20. Kolordu Kumandan Vekletine
'
Mustafa Keml Paa Hazretlerinedir: Bursada 20. Kolordu Kumandam Ali Fu ta Paann 22/4/1336 tarih ve 151 No. lu ifresine verdiim cevab sureti zirdedir. Arz eylerim.' ' \ Sur e t 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
23 de Kolordu istihbaratm yle tamm ettim:

Erzurum: 23/4/1336
22 tarihli mevsuk istihbaratta':
1 Bak-Moskova arasnda trenler ilemeye balamtr. Azerbaycanla Sovyet fekmeti arasnda mzakeratm msait bir safhaya girdii anlalyor. 2 Bolevik ktat Karadeniz sahilinde Sui ehrine vasl olmulardr. ngiz filosu Suiyi tesirsiz bombardman etmitir. 3 17/Nisanda Batumda bolevikler tarafmdan her tarafa yaptrlan beyan namelerde ngilizlerin Batumu tahliye eylemeleri ve aksi halde mesuliyetin Ingiliziere. raci olaca iln edilmitir. Batumda bir bolevik gazetesi intiara balamtr. 4 Dveli itilfiyenin Halil Paa ile ahiren Dastandan Genceye gelen Nuri Paay tevkif ve kendilerine teslimi hakkndaki teklifini Azerbaycan hkmeti red detmitir. 5 Hindistan hududlarnda Ingiliz hkimiyeti aleyhine isyan etmi olan kabail ile ngilizler arasnda iddetli muharebat olmaktadr. 6 rlanda da umum grev iln edilmitir. Grevciler rlandann tahliyesini ve igiltereden ayrlmasn musirren taleb etmektedirler. 7 Hey efci Temsiliyeye, Kolordulara, Refet Beye, On Beinci Kolordu ktaat na ve Vilyetlere arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kztm Karabekir
Havadis pek mhimdi. Ruslarla yaplacak temas oktan heri, fakat husus bir surette yaplmt. Sovyet hkmetinin murahhaslar kars na Hey'eti Temsiliyeden sarih talimatl kimse yoktu. Hi olmazsa ilk esaslar muhtevi 18/Nisanda teklifime de cevap gelmedi. Vaziyet pek ser ilerliyordu. Geri dini (22 de) dahi tekid ettim ise de yeni malmat bdirerek tideki teklifi ve tekidi yazdm:
Hey'eti Temsiliyeye
Erzurum: 23/4/1336
Geyet acele. I Bitarafln iln etmi olan Azerbaycan hkmetinin boleviklerle mzakerata balad haber alnmtr. Kolordunun 23//Nisan/1336 tarihli ak istihbarat tamiminde de neredildii vehile Bak ile Moskova arasnda trenlerin ilemeye sBam&s, Halil v Nuri Paalann tevkifi teklifini Azerbaycan hkmetinin reddet-
mesi, Sovyet hkmetiie yaplan mzakeratn msait bir safhaya dahil olduu ve Azerbaycan hkmeti hazrasnm boleviklere mtemayil bir vaziyete girdii anla lyor. Hkmetin ibu temayln takviye ederek efkrn tereddtten kurtulmas ve bu suretle mzakeratn bir an evvel hsn neticeye iktiran iin Azerbaycan h kmeti hazrasma hitaben heyeti celilelerinden messir bir ifrenin kolordu vastasile Trabzondan gidecek hey5 etle gnderilmesi ve ibu ifre muhteviyatnn ber vechit olmas mnasip ciacaktr: Azerbaycan hkmetini en tehlikeli zamanla rnda bir ok kan bahasna kurtaran ve ona mevcudiyet veren Osmanl hkmeti ve Anadolu Trk aabeyleri her tarafta dmanla peneleirken Dmanlarmz aley hine zim bir harbe giren bolevik ordularnn nne Azerbaycann bir sed olmas veya bitaraf kalp lkayit bulunmas bilhare btn lemi islmn sebebi izmihlali olacak ve AzerbaycanlIlar ebediyen lekenecek ve zaten kendisine de bu dnyada hakk hayat kalmayacaktr. Bugn Anadolunun hals iin bolevik ordularile elele vererek hareketten baka bir aremiz kalmamtr. T'k ve islm ebediyen yaat mak bu frsat gaip etmemekle olacaktr. ndullah ve indlislm Azerbaycann e refli bir i yapaca veyahut yz elli milyon islmn hayat ve namusunu boynuna alaca dakikalar yayoruz. Binaenaleyh boieviklerle mttefikan hareketiniz ve bu suretle Anadolu Trklerile birlemeye almanz mit ediyor ve intizardayz. 18 ve 22/Nisan/1336 tarihlerinde Bakya izamn arz eylediim heyetin br an evvel tahriki lzumunu bir daha arz eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
23 geldi:
de Miclisi Millinin alaca hakknda ak telgrafla
tamim
Bimnnetlkerim Nisann 23, cuma gn Byk Millet Meclisi kuad edilecek ve ifay vazifeye mbaeret edileceinden yevmi mezkrdan itibaren biimum makamat mlkiye ve askeriyenin ve umum milletin mercii Meclisi mezkr olaca tamimen arz olunur, 22/4/1336 Heyeti Temsiliye Namna M . Keml. % '
23/Nisan stikll mcahedemizin ikinci kitabn ayordu. Bir sene lik mesaimizin yeknu Trk milleti iin n averdir. Bu yeni safhaya daha kuvvetli - eklen ve ahsen - girdiimizden muvaffak olacamza zerre phem yoktur. Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 24/Nsan/1336 tarihli tebliimn hlsasdr:
Erzurum: 24/4/1336
1 Vldkafkasta Sovyet hkmetinin teesssnden beri Kafkasyada bolse-
% | ?
viklere iltica eden gnll ordu zabitannda bir ittifak fikri hayliden hayliye ilerle mitir. Sivastopoldaki zabitan arasnda dahi her neye mal olursa olsun bu Rus lman ittifakn meydana koymak hususunda bir ok konferanslar verilmitir. Btn gnll ordu kumanda heyeti mttefikler aleyhine kin beslemektedir. Denikinin ha lefi bulunan General Vrangel ailesile Almanyaya hareket edecektir. Franszlar ve n gilizler aleyhine olan bu infial Avrupa matbuat ve efkr umumiyesini igal etmek tedir. 2 Kopenhagdaki Rus bolevik murahhas Litvinofdan 21/Nisan tarihile boevik umura hariciye komiserine gelen bir telgrafta serann mbadelesine bedel
Fransa ve Belikann Sovyet Rusyann ve Sovyet Ukranyamn dahil ilerine kar mayacaklarm ve hi bir taarruz teebbsata girimeyeceklerini taahht ettikleri zik redilmitir. 3 Potiden Novorosiskiye gelen bir talyan kruvazrnn kaptan Novorosiskide Sovyet idaresine mracatla kendisinin talyan Bavekili tarafndan memur edildiini ve talya ile Bolevikler arasnda mnasebat resmiyeye balamak iin mzakerata selhiyettar klndm beyan etmitir. 4 Byk Millet Meclisi riyaseti aliyesne. Kolordulara, Miralay Refet Beye, Onbeinci Kolordu Ktatna ve Vilyetlere arz ve tamim edilmitir. ' 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
stanbuldan Trabzona gelen yolculardan alman malmatta: ngiliz ler Harbiye Mektebini cebren igal etmiler, talebeyi kovmular, eyala rn pencerelerden atmlar. Baz evlerin basld ve baz tecavzler ol duu syleniyor: , 25/Nisanda Meclisin alma merasimi hakkmda u ajans geldi:
.
A j a n s
Byk Millet Meclisi bu sabah filzeval saat onda Reis Sinop Mebusu erif Be yin riyaseti altnda itima ederek evvel mebuslarn encmenlerden gelen intihaplar tetkik edildi. Badehu Mustafa Keml Paa Hazretlerinin evveldenberi geen ahval ve hdisat mtemmimeye verdii izahat istima edildi. Mustafa Keml Paann bu mnasebetle irad ettii nutuk be dakikalk bir nefes faslasile saat bire kadar iki buuk saat devam ettikten sonra henz hitam bulmam olduu cihetle yemekten sonra saat ikide yine devm etmek zere celse ta.il edildi. Saat ~te Meclisin inikadini mteakip Mustafa Keml Paa szne devam ile Ferit Paann son sukutuna takaddm eden zamanlardan itibaren son gnlere kadar cereyan etmi btn ledinyat ve serairi izah etti. Muhtelif yerlerden medid alklarla karlanan bu mufassal nutku tarih sonunda Mustafa Keml Paa bugn taht esarette bulunan hilfet ve saltanat ve taht tehdidde bulunan mukadderatn kurtarmak zere elbet 1 .e fiilen biz zat milletin vaziyed etmesine sra gelmi oldujunu beyanla bu esas tavzih eden bir teklifname okudu. Bu teklifname metnini aynen vereceiz. Bir mddet mzakereyi mteakip Mustafa Keml Paann teklifi kabul olunarak Byk Millet Meclisi se lhiyeti teriiye ve icraiye ilk nefeste itima etmek zere bu dakikadan itibaren raesalihi umumiyei milliyeye vaziyet etmitir. 24/Nsan/1336 Anadolu Ajans
Meclisi Millinin 23/Nisanda din ihtfalt ile cuma gnn tercih ede rek aldn bilhare tafsilen rendik. Tarihimizin pek mhim bir h disesi olan Millet Meclisimizin resmi kad hakkndaki Hey'etd Temsili yenin tamimini aynen yazyorum:
H eyeti Temsiliyenin Tamimi
1 Ymnetlkerim Nisann 23. Cuma gn cuma namazm mteakip Ankara da Byk Millet Meclisi kad edilecektir. 2 Vatann istiklli, makam reffii hilfet ve saltanatn istihs gibi en m-
hm ve hayat vezaifi ifa edecek olan Byk Millet Meclisinin yevmi kadmt cu maya tesadf ettirmekle yevmi mezkrun mebrukiyetinden istifade ve kattan mu kaddem bilmum mebusini kiram hazeratile H acbayram Camii erifinde cuma na maz eda olunarak envar kuran ve selttan stifaze olunacaktr. Badeset lcce sadet ve sanca erifi hamilen dairei mahsusaya gidilecektir. Dairei mahsusaya da hil olmadan evvel bir dua kraatile kurbanlar zebh olunacaktr. bu merasimde ca mii eriften bed ile dairei mahsusaya kadar Kolordu kumgndanlmca ktaat aske riye ile tertibat mahsusa alnacaktr. 3 Yevmi mesudun teyidi kudsiyeti iin bugnden itibaren merkezi vilyet ve Vali beyefendi hazretlerinin tertibile hatim ve buhari erif tilvetine bed olunacak ve hatmi erifin son akam teberrken cuma namazmdan sonra dairei mahsusa nnde ikml edilecektir. 4 Mukaddes ve mecruh vatanmzn her kesinde ayn suretle bugnden iti baren Buhari ve hatimat erife kraat edilerek cuma gn ezandan evvel minareler de selvat erife okunacak ve esnay hutbede bilmum efrad milletin bir an evvd naili felah ve saadet olmalar duas tezkr olunacak ve cuma namaznn edasndan sonra da ikmli hatim edilerek bilcmle akam vatann hals maksadile vukubulan mesaiyi milliyenin ehemmiyet ve kudsiyeti ve her ferdi milletin kendi vekillerinden mrekkep olan Byk Millet Meclisinin tevdi eylecei vezaifi vataniyeyi ifaya mec buriyeti hakknda mevizeler irad olunacaktr. Badehu din ve devletimizin, vatan milletimizin hals, selmeti istiklli iin dua edilecektir. Bu merasimi diniye ve vataniyenin ifasndan ve camilerden kldktan sonra bild Osmaniyenin her tarafnda makam hkmete gelinerek Meclisin kadmdan dolay resmen tebrikt icra edile cektir. Her tarafta cuma namazndan evvel mnasifo surette mevlidi erif okuna caktr. 5 - bu tebliin hemen neir ve tamimi iin her vastaya mracaat ohmcak ve serian en cra kylere, en kk ktaat askeriyeye, memleketin bilmum tekilt ve messesatma ibl temin edilecektir. 6 Cenab Haktan muvaffakiyeti kmile tazarru, olunur. Heyeti Temsiliye Namna Mustaia Keml ( 1)
Tarihimizde bu kadar koyu bir taassuplu merasimi diniye ile hi bir meclis almamtr. Fetvalar takip eden bu muazzam ihtilfat acaba yer yer balayan kyamlara kar bir sigorta m olaca dnld. Ne olursa olsun sebetile taassubu Meclisi Millinin balangc gnnden ayr mak daha ihtiyatl olurdu. Yani ne cuma gnn intihaba ve ne de hm kadar velveleye lzum yoktu. Beli bir dua lzm tesiri daha iyi yapar d. Gsterilen bu taassubun idamesi mmkn olamayacandan aksi te siri daha vahim olabilir. Meclisi Mill 23/Nisan cuma gn pek dindarane, daha d o r u s u pek derviane bir merasimle alyor, ajansta zikir
( 1 ) Bu tamm pek dikkatli okunmal ve 337 senesinde hocalar arasnda ayni kis*e e (mefkre hatras) imzal fotoraflar da gz nne konmal. Sonra 339 da Lozan Sulhu esnasnda Ankara Trkocamda ayni Mustafa Kemlin Cemiyeti lmiye diye toplanan Darlfnun mderrisleri ve bu ayarda zatlar huzurunda benimle mnaka as muvazene edilmelidir1 . Ben mtalam o gne kayd ettim.
olunduu surette vukuatn icmalinden sonra Mustafa Keml Paa Haz retleri tarafndan tideki teklif yaplyor:
Bugnk mkil vaziyet iinde vatan tehlike, inil ve izmihlalden kurtarmak
3 i* ittihaz lzm gelen tedabir bittabi heyeti muhteremelerine ait olacaktr, Ancak
bu hususta kendi tetkikat ve malmatmza istinad eden, kanaatlerimizi meclisi linize arzetmeyi faideli addetmekteyiz. Gerek hukuka esasiye kavaidine ve gerek tarihde emsali adidesi ve gerek zamanmzda ayn eraiti elime iinde maruzu inhidam olan milletlerin tekil ettii tecrbei messireye nazaran memleketi inkisara. ve iniilden kurtarmak iin derhal kuvvayi umumiyei milliyeyi esasl tekiltla tarsin etmekten baka are yoktur. Bunun ekli ne olmak lzm gelir? te mesele buradadr. Gayr meru kuvvetlerin tahakkm ile kuvvayi millet ve devleti tevhit imkn bulunsa da hi bunun temadisi kabil olmadm bilirsiniz. Esasen meclisi liniizn mevcudiyetinde evvel emirde meruiyet ve mesul iyet esaslarnn mil ete vaciblmrgat grldne -en byk delildir. Binenaeyh meclisi linizde tekessr eden iradei liyei milliyeye istinad etmek suretile meruiyet ve kanuniyet ve yine hey'eti muhteremenizde tecelli eyleyen vicdan milletin muhakemesine merbut bulunmak cihetile de mesuiyetini tak dir ve tesbit edecek bir kuvvetin idarei umur etmesi zaruridir. Bu kuvvetin ekli ta biisi ise hkmettir. Hkmet tekilt ekil ve esas gayr mesul bir reisi hk mette tesbit edilen noktai tevazne istinaden kuvvei teriiye tfazifesile mkellef bir heyeti mrakabe ile vazifede devam heyetin inzimam itimadna mtevakkf bir cuvvei icraiyeden ve kuvvei icraiyenin vezaifi milliyeye gre taksim ve tensikmder ibarettir. Bu ekilde kuvvei icraiyenin reisi hkmet tarafndan mntehap ve kuvvei teriiyenin ltt ad ve muvafakatine mstenit bir kuvvettir ki milletin intihab ettii heyeti teriiye ile muvazene ti hkmet riyaseti makamnn intihap ettii noktai vah dette bulunup hkmet tekiltnn bu kuyudu esasiyesine gore iinde bulunduu muz buhran ve memleketimizin avhali hukukiyesine nazaran bizim iin kabili tatbik olmadn dnmek mecburiyetindeyiz. Bizim bu zmredeki tetkikat neticesinde ha sl ettiimiz kanaate gre idarenin bu eklim mahzurdan salim grmemekteyiz. n k devleti Osmaniye herhangi bir devlet gibi hkmdarma nfusu cismaniyesi et rafnda mteekkil deildir. Makam saltanat ayn zamanda makam hilfet olmak itibarile padiahmz cumhuru islmn da reisidir. Mcahedatmzm birinci gayesi ise saltanat ve hilfet makamlarnn tefrikini istihdaf eden dmanlarmza iradei milliye buna msait olmadn gstermekten ve makamat mulcaddeseyi esaret iin den tahlis ederek evvellearin selhiyeti dmann tehzir ve ikrahndan azade brak maktr. Bu esasata gre Anadoluda muvakkat kaydile dahi olsun bir hkmet reisini tanmak veya bir padiah kaymakam ihdas etmek hi bir suretle kabili cevaz deil dir. u halde reissiz bir hkmet vcude getirmek zarureti iindeyiz: Halbuki bu noktai vahdette tevazn etmeyen kuvvayi devletin ahenk ve mesaisini idareye dahi imkn yoktur. Dier taraftan hangi bir makama kuvvayi devlet ve milleti tevhid ve tevazn salhiyetini bahederek o makam gayn mesul tanmak mucibi felkettir. Halifenin bile mesuliyeti esas olarak kabul etmi olan islmiyeln byle sureti tes viyelere msait olamayaca aikrdr. Bir ekil ve yekdierine telifi imknsz esasat iinde devri devair tetkikat icra ederek nihayet islmiyetin eraiti esasiyesine m racaatla meclisi linin de tekessr edilmi olan btn cumhuru islmn da mzahe ret ve muvafakatine mazhar buyurulan iradei milliyeyi bilfiil mukadderat vataniye ye vaziyed tanmak umdsi esasiyesini kabul ediyoruz. zlanmza da bu mkat nazar hulasaten tasmirn otanarak intihabna dellet olunmas ve selhiyeti fevkalde kaydile intihab edilmi bulunmalar ve mntehiplerin teksir ve tevess olunmas esas itibarile bu umdenin neticede tamamen kabul edilmi olduuna delildir. Bina enaleyh meclisi limiz -haiz olduu selhiyeti fevkaldeye binaen karsna kacak
bir kuvvei icraiyeyi yalnz murakabe etmek ve mesaili hayatyeyei millet zerinde byle bir heyete mcadeleye mecbur kalmak gibi vaziyeti hazirann mtemmim ola ca mahdut bir vazifei teriiye ile deil iradei umumiyei milleti fiilen deruhde ve selmeti memleket ve hilfeti bizzat temin ve mdafaa vazife ve selhiyetlerile te ekkl etmitir. Ve artk meclisi limizin fevkinde bir kuvvet mevcut deildir. Hilfet ve saltanat makamnn tabiisine muvaffakiyet hasl olduktan sonra padiahmz ve halifei mslimin efendimizin her nevi cebir ve ikrahtan azade ve tamamile hr ve mstakil olarak ve kendisini milletin auu sedakatinde grd gn meclisi limi zin tanzim edecei esasat kanuniye dairesinde vaz muhterem ve mahbubiyet ahzeder. Meclisi limiz mrakip ve mdekkik mahiyetinde bir meclisi mebusan deildir. Binaenaleyh yalnz teri ve tatbik ile vazifedar gayr mesul bir mevkiden mukad derat miiliyeyi nezaret altnda bulunduracak deil, bilfiil onunla itigal edecektir. Netekim fevkalde ahval iinde btn milletler bu prensipleri terk ederek ya kuvvei teriiyeyi taahht edip mea heyetlerine fazla selhiyetler bahederler yahut btn milletin iradei umumiyesine mracaatla ittihaz mukarrerat eylerler. Biz ittifak cumhuriye her kuvvetten ziyade selhiyetbah eden slmiyet esasatn nazar dik kate alarak meclisi limizde kaffei umuru millette dorudan doruya vazilyed tan mak taraftaryz. Bu umdei esas kabul edildikten sonra daim meclisi limizin heyeti mumiyesini teferrat umura kadar fiilen tedkk ve mzakere imkn bulunamaya candan hey eti muhteremenizden tefrik ve tevkil edilecek znn hkmet tekilt hazrasma nazaran icab eden taksimi mesai esasna gre memur edilmesi ve her bi rinin ayr ayr ve cmlenin mtereken heyeti umumiye huzurunda mesul olmasn temini maksada kfidir. Bu halde meclisi limize riyaset edecek zatn meclisi limizi temsil etmesi itibarile tevzii umur edilen zy muhteremeden mrekkep heyete riya set elmesi ve meclisi limizin namna vaz imzaya ve tasdiki mukarrerata selhiyettar olmas ve icraya ait mesaide dier zy muhtereme gibi heyeti umumiye nezdinde tamamen mesul bulunmas zaruridir. Bu ekilde heyetti icraiye meclisi limi zin ...... ile tevkil edilecek heyeti umumiye kar mesul olacak zy muhteremeden ibaret olacak ve hatt isimleri de vekil tesmiye edilecektir. Reis olacak zat vaka ar bir mesuliyet altnda bulunacaktr. nk heyeti icraiye vekilleri ile heyeti muhteremeniz arasnda btn mesuliyet evvel emirde kendisine raci ve bu mesuli yet hem meclisi limizdeki ve hem heyeti vekiledeki riyaset makamnn ikisine bir den saridir. Elbette memleketimizin imdiye kadar geirdii buhranl zamanlardan felketlerden kh Avrupay taklit etmek kh idarei umuru devleti ahs noktai nazar lara gre tanzim ve tenkise almak kh kanunu esasiyi bile ihtiramat ahsiyeye bazie eylemek gibi pek elm neticeleri grd basiretsizlikten hasl olan intibah umumiyeye tercman olduumuz itikadile u mkil ve buhranl devri tarihinin mcahedatm bu yolda tensik etmek taraftaryz. Bittabi hkm heyeti muhteremelerinndir. Yalnz maruz olduumuz inhill tehlikesine ve umuru devlete ve milletin uzun mddettenberi mercisiz kalan tekrar nazar dikkati celbederek bi lzum nazari yat arasnda devam edecek mnakaatm en fena idarelerden daha ziyade suitefehhm tevlid edeceini arz etmekte bir vazifei hamiyet icab gryorum. Cenab Hak muvaffakiyetler ihsan buyursun. 24/Nisan/1336
Anadolu Ajans.
'
Mustafa Keml Paann bu teklifi u gemi vakalara siyaseti da hiliyemz itibarile muvafktr. 18/1/1336 da Ravlinsonla mlkatma ce vabnda bildirdii Cevablar esasat milliyemizin ruhunu ihtiva etmekle sezvar teekkrdr. demesine ve 19/1/1336 tarihli ifrede dahi Ananat milliye ve diniyemize mugayir olan diyerek Loit Corcun .beyanatn
f .; ;
. w
STKLL HARBMZ 659
her tarafta protesto arzusuna ve 18/19-Nisan-1336 da garp kuvvet ister ken ngilizlerin makam hilfet kuvvetini messir istimallerinden gikyet etmesine, ve en nihayet fetvalarla ve muazzam ihtilfat diniye ile Meclisin almasna. (1) Yalnz Heyeti Vekileye deerM znm hariten kabul hakknda kendileri de taraftar olmadklarn beyan ediyorlar. Bilmzakere kabul edildiine gre btn Kalbimle mill muvaffakiyetlerimizin ser kazanlma?,m tazarru ettim. 25/Nisanda Millet Mecis reisi imzasile Mustafa Keml Paa Hazretlerinden aldm ve cevaben yazdm ifreler unlar dr:
-Ankara: 24/25-4-1336
I i
1 j i j ; i : : | i
f
. ' ' Meclise bugn ahsm hedefi ta'riz ittihaz eden propagandaclarn neticei me sailerinden menafii vataniysyi mteessir etmemek iin ahsma hi bir mevki veril memesini sureti samimanede rica eylediim, tadad ettiim mahzurlara ramen meclis 120 mevcuttan 110 rey ile cizlerini makam riyasete intihap etti. Vaziyeti hazran:n icabat mkiesi karsnda bu vazifeyi ademi kabulde srar ettiim takdirde belki bir inhill vuku olabilirdi. Bu sebeble vazifei riyaseti kabul ettiimi arz eylerim.
*
Gayet aceledir:
Millet Meclisi Reisi M. Kemal' Erzurum: 25/4/1336

. .
Ankarada Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml Paâ " Hazretlerine
j j: t x
Millet Meclisi riyasetine tyin buyurulduunuzdan dolay memnuniyet ve mesmriy etimiz azimdir. Arz tebrikt ve takdimi tazimat eyleriz. 15. Kolordu Kumandam Kazm Karabekir
; ' j :
Mustafa Keml Paann Meclis Reisi olmas en tabi ve en doru bir iti. Umum vaziyeti ilerdenberi idare etmi dahil ve harite tannm buUmuyordu. Artk Millet Meclisi mukadderat milleti alen idareye baladmdan mill kanunlarla selhiyeti verilecek olan reislinin de selhiyeti hsn istiml ve kendisini samim tutan elleri samim tutacana hi p-
J "
( 1 ) Lozan sulhnden sonra btn bu szlerin suya dmesi tarihimiz iin pek mhim bir hdisei itimaiyedir. Milletin irfan ve idrakinde bir tahavvl olmadflna gre ya bu kuvvetli vaat ve teklifler caali idi veyahut kalb idi de hdisat bunlar rt . Her iki kkn da muhakemesi pek merakl bir eydir. Ben her ihtimale gre mnakaam yeni vaziyet gnlerinde yazdm.
he etmediimden zuhura gelecek her miikiie galebe edeceimize imanm pek kavidir. 25/Nisan le vakti Erzurumda iddetli zelzele oldu. 25/Nisan ajan s udur: ,
24/4/1336 ' A j a n s
ngilizler bin vad ve vait ile aldatarak ezcmle para ile vatann istihls ve istiklliyetini temine zim bulunan Anadoluya kar kullanmak zere Msrdaki seramzdan bir ounu stanbula getirmilerdir. Ve bu maksadia stanbula getirilen, esirlerimizin otuz bin kadar olduu tahmin ediliyor. Milletin namus ve hayatm m dafaa ederken esir dm olan, bu vatan yavrulan kendilerine teklif olunan bu na mussuz hizmeti ne bahasna olursa olsun kabul edemeyeceklerini anlayarak nefretle red etmilerdir. Ve madem, ki stanbula getirilmek suretile esaret hayatlarna niha yet verilmitir art serbest braklmalar zrngeldiini iddia etmilerdir. Selimiye vesair klalara yerletirilmi olan bu askerimiz imdi serbeste brakmayarak mufaza altnda bulunduruluyor. ngilizler Ferit Paa hkmetini Anadoluya kar kul lanmak zere stanbulda bir kuvvei askeriye celb ve tahide sevk etmitir. Ferit Pa ann bu teebbs bir ifalle neticelenmitir. Ferit Paa hkmetinin davetine yz kii bile icabet etmemitir. ngilizlerin bir kumanda deruhde ettirebilmek iin az ok deerli meray askeriyemzden bazlarna mracaatlar da neticesiz kalmtr. ga lin ikinci gn tevkif etmi olduklar Refet Paa kumandanln deruhde edecek olursa hem serbest braklaca hem daha 1evvel verilmi olan iki senelik mahkmi yeti af edilecei ve kendisine fevkalde tahsisat dahi verilecei yolunda kendisine serd olunan teklifi ngilizlere ve Ferit Paa hkmetine hakaret etmek suretile red etmitir. ngilizler selmlk resmine Osmanl askerinin silhsz olarak dahi itirk eylemesini ho grmemi olacaklar ki geen hafta cuma selml iki tabur kadar ngiliz askeriie icra klnmtr.. Amerika Reisicumhuru Vilsor ngiltere ve mttefikleri tarafndan kendisine arz olunan Trkiye sulh muahedenamesini tetkik ederek efkr izhar etmitir. Vilsomm Trkiyede Adalar denizine mntehi bir parann Bulgarlara verilmesi, Trklerin stanbuldan karlmas ve fakat zmirin Trkiyeye braklmas ve kendi itikadmca pek ok Ermeni ahaliye malik oa Trabzonun mahreci bahri olarak Ermenistana tefrik klnmas lzm geldiini ve ekseriyetle Trklerle meskn olan Kilikyadan Fransaya o kadar geni arazi verilmesinin muvafk adalet olma d mtalaalarn syledii anlalmtr. San Remoda itima etmekte olan Sulh Konferansnda Garb Trakyanm muhtariyeti idareye mazhar edilmesi esasn mda faa etmek hususunda Trklerle Bulgariar birer Trkierdea Nedim Tevfik ve skeeli Haan Sabr Beylerle bir Bulgar izam takarrr etmitir. Nedim Tevfik Beyler ev velki gn Sof yaya hareket etmilerdir. Masarifi seferlerini Trakyadaki bankalarn bi rinden Trakya namna istikraz suretile temin edilmitir. Sair mevadda itima etmek te olan sulh konferansnda Franszlarn zmir meselesinde daha ziyade Trklerin hakk esas mdafaa edilecektir. Franszlarn Trakya mes'elesinde ancak Trakyadaki Mdafaai Hukuk tekilt 4 lc bilmzakere makul ve mstahak bir netice istihsal edi lebilecei fikrini ileri srerek bu maksadia tekilt milliye reisi selmetle azimet ve avdetini taht teminde olmak zere stanbula avdet eylemilerdir.
Anadolu Ajans
Kendi vatanda, dinda ve rkda gibi her hususta bir uzvumuz olan baz kuvvetleri aleyhimize kullanacaklar tabiidir. Buna karg biz de ya-
Inz kuvvetimizle deil propaganda kuvvetile de ok almalyz, ite bunun iin imdiye tadar bildiini ve toplayabildiim malmat her tara fa -stanbula bile- neir ve tamim ettim, ayrca Millet Meclisi riyasetine bir teklif de yaptm. Srasile unlardr:
Erzurum: 25/4/1336 ' T a m i m
Rusya Sovyet Bolevik idaresile birlemi lemi islm ve Hindistan havalisin de byk bir nam almakla beraber Rusya Denikin ve Kolak ordularnn, mahv ve perian edilmesinden en ziyade tesir ve fedakrlk gsterdiklerinden na umum bol eviklerin hrmetlerini kazanan islm ve Trk hkmetleri hakknda mnhasran elde edilen baz malmat: Tatarlar, Krgzlar, Bakrtlar, artlar, Trkmen Yumutlar. Tatarlar: Ksmen Sibirya ksmen Avrupay Ruside sakindirler. Faal ve nslmanann bilhassa ticaret leminden en mterakkisidirler. Gayyur alkandrlar. Boieviklerle birlemilerdir. Trkle ve islmiyete pek merbutturlar. Her trl te kiltlan. vardr. Ktfzhta.n: Krgzlar Sibiryay garbinin cenubundan t Trkistana kadar vasi arazidirler. Maarifleri geridir. Mektep grm genleri ve ulems halk tenvir ve irad ederek boieviklerle ittifak etmi ve merkzi Omburg olmak zere iln istikll etmi tir. Tekilt askeriyeieri kuvvetlidir. Trkle ve islmiyete fevkalde merbutiyetleri vardr. Baktrdistan: Ura! dalan zerinde ve cenup civarnda sakin mttehit dindar bir kitledir. Samradan. geen ve Bahri Hazere dklen byk dil nehrinin havzas bu mmtakadadr. Ufa, Orenburg, .Kazan, Nize Balail vesair mehur ehirleridir. Vaktile Ruslar bile ilerine sokmadklar cihetle pek byk bir gayreti nefsi milliye malik vakur bir kavimdir. Mehur Mverrih Zeki Velid ve emsali gibi gen ve kuv vetli bir zmrenin tesiri ve ulemay mahaliyenin teviki ile 14 kanton dahilinde ol mak zere istikllleri iln ve tasdik olunmutur. Mlkiye ve askeriye tekiltlan mazbuttur. ttifak ve muaveneti askeriye eraiti altnda boleviklerden her trl mu avenet grmekte ve mekteplerini her tarafta tesis ve tezyid eylemektedirler. Ordula rnn tehizat ve teslilat Rus ordularndan yksektir. Nfuslar on milyondan ziya dedir. Trkle ve islmiyete pek merbuttur. Srtfar^Necaraya kadar olan arazide sakindirler. Eski ark medeniyetinin mer kezinde bulunuyorlar. Yaaylar daha muntazam ve daha medenicedir. Genlii tahsile pek tenedir.. Bunlar dahi baz unt ve teklif ile boieviklerle birlemi ve istikllleri tannmtr. Trkmertler: Akabad, Kranovodsk ve ksmen ran mntakastndadrlar. Tekke Kklen, Yumut namile kola ayrlrlar. Bu koldan Tekkeler dierlerinden mte rakkidirler. Bunlar balarna arlk Rusyas zamannda esarette bulunan mntehap Trk mera ve zabitanzm alarak kendi ralarile tekilt ve hkimiyetleri idare olunmaktadr. Bunlar da boieviklerle birlemilerdir. Ve hassaten Bfganistan ve Bu hara hkmeti islmiyeler ile beraber Hindistann ve lemi islmn hals ve necat Bamna birletirilmilerdir. Trkmenlerin heyeti umumiyesinin 600 bin kiilik si lhorlar. vardr. Bunlar boleviklerin muaveneti fevkaldesile peyderpey tensik ve Islh olunmaktadr. Yumutlar daha bedevi ve zmpein olup Trkle k bir ka vimdir. Bunlarn bir ksm da ran hududunda bulunuyorlar. Fakat rarnler ile ra bta! Tesmiyeleri az olup kendi anane ve terbiyei milliyelerine daha ziyade merbut bulunuyorlar. Btn Trkmen ier mntakasmda bilhassa son iki sene zarfnda mek-
teplere fevkalde ehemmiyet verilir. Pek ok mektepler amtr. Ve Takentte bir de zabit yetiririr mek'ebi harbiyeleri vardr. Mektepler ve terakkiyat hususunda has saten boleviklerin muavenet ve tevikat var. Muallimlerinin ekserisi Harbi Umu mide arlk rusyasmda esir kalm olan Trk mera ve zabitandr. Ve her tarafta tensikat yaplmaktadr. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Teklifim;
Erzurum: 25/4/1336
Ankarada Byk Millet Meclisi Riyaseti Celileine
ngilizlerin payitahtta tesis ettii hyanet ebekesi ve saray hmayun ile hk met denilen messesede para ve sng kuvvetile ittihaz eyledii tertibat sayesinde hemen her arzu ettiini yaptrmakta ve bu cmleden olmak zere gerek dahili memle kete neir edilecek mtenevvi beyannameleri ve gerekse ark lemi islmna kar halifenin ve padiahn stanbulda masun kaldndan vesaireden bahisle hyanet ve saniann en ifalkr neriyatn Anadolu ve kuvvayi milliye aleyhine olarak yap maktadrlar. Binaenaleyh btn cihann enzar ve efkr umumiyesi arka ve bu meyanda hassaten Anadoluya matuf bulunduu u sralarda ngilizlerin yapt de siseleri daima krletmek ve her tarafta aksmeller temadi ettirmek iin her vesi leden istifade ile Anadolumuzdan mhim malmat ve neriyatn Bak ve Antalya tarikile ve oradaki telsiz telgraflarla verilmesi fevkalde haizi ehemmiyettir. Bina enaleyh bu defa teyminen ve her trl azim ve fedakr ile mcehhez olan Byk Millet Meclisinin, merasimi dindarane ve vatanperperane ile vukua gelen resmi behini kr adn btn lemi islma ve Moskovada Rusya umum Sovyet rasna ve bizzat btn garp milletlerine hitaben neretmesi ve bu neriyatnda istilperest ngiizlerin pek bi mn suretteki imlakr siyaseti ve Trkle, lemi islma yaplan bi nihaye hakaretlerin ve padiah ile halifenin tamamile esir ve mahsur ve bir ok sahte imzaiarla ngilizler tarafndan neriyat ve beyanatta bulunulduunun ve imdi de yine sng ve para kuvvetile Trkiyenin imhas eraitini vatan ve milletle hi bir alka ve selhiyeti olmayan satlm kimselere imza ettirmeye hazrlanmakta ol duklar, run madde madde tasviri ile bu sayede yeniden bir tufan heyecan koparla rak ngiiz dmanlnn ve hukuku meruai istikllimizin muhafazasndaki azmi katinin bir kere daha cihana ve hassaten alemi islm nazarnda iziari elzem ad ve mtala olunmakta ise de icabnn heyeti celilerinin takdirine merhun bulunduunu arz eylerim. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
26 da u tamim geich:
Anadolunun her kesinden gelen vekillerimizin tekil ettii Byk Meclis ola n biteni dinleyip anladktan sonra millete hakikati sylemeye lzum grd. ngi lizler tarafndan satn alman ve milleti birbirine drmek maksadn gden baz hainler sizi aldatmak iin trl trl vaitler sylyorlar. zmir vilyetinin, Antalyamn, Adanann, Mara, Urfa havalisinin dmanlar tarafndan igali zerine sil-
hna sanlan miletta ve dindalarnz da yine sizi mahv ettirmek iin padiaha ve halifeye isyan szn ortaya atyorlar.Millet Meclisi halife ve padiahmz d man tazyikinden kurtarmak, Anadolunun para para unun bunun elinde kalmas na mni olmak, payitahtmz ana vatana balamak iin alyor. Biz vekilleriniz Cenab Hak ve Resul Ekrem namna yemin ederiz ki padiaha, halifeye isyan sz bir yalandan ibarettir. Ve bundan maksad vatan mdafaa eden kuvvetleri aldatlan tnus man ellerile mahvetmek ve memleketi sahipsiz, mdafaasz brakarak elde et mektir. Hindin, Msnn bana gelen halden mbarek vatanmz kurtarmak i~in n giliz casuslarnn sizi aldatmak zere uydurduklar yalana inanmaynz!) zmirini Adanasn:, Urfa ve Maram elhasl vatann dman istilsna uram ksmlar m dafaa edenleri din ve milletinin erefi iin kan dken kardelerinizin arkasndan size vurdurmak isteyen alaklan dinlemek ve onlar Millet Meclisinin kararlar zerine cezalandracak olanlara yardm edin. T ki din son yurdunu kaybetmesin. T ki milletimiz kle olmasn. B zde birlik olduka dman zerimize gelemeyeceini res men iln etti. Onun candan zledii aramzda nifak ve ikakta Allahn laneti d mana yardm eden hainlerin zerine olsun. Ve rahmeti ve tevfiki halife ve padiah mz, millet ve vatan kurtarmak iin alanlarn zerinden eksik olmasn. 26/4/1336 Byk Millet Meclisi emrile Reis fylustaia Keml
Azerbaycan kabinesinin deitii hakknda 20/Nisan/1336 tarihli Azerbaycan gazetesinde grlen malmat 3. Frkadan bdirildi. Bervec hit tamim ettim: .
Erzurum: 26/4/1336 T a m i m 1 Nasip Bey Yusuf beyimin taht riyasetindeki Azerbaycan kabinesinde bol eviklie taraftar olan sosyalist ve ittihadc zlarn istifas ve Azerbaycan millet ve ordusunun da boleviklik lehindeki tesirat neticesinde Azerbaycan kabinesi dm tr. Yeni kabinenin tekilinin msavat frkasndan Mehmet Haan Haniski tara fndan kabul edildii ve btn frkalar kendisine mzaherat tamme beyan olunduu haber alnmtr. 2 Millet Meclisi riyasetine, Kolordulara, Miralay Refet ve Kzm Beylere, Onbeinci Kolordu Ktaat ve Vilyetlere arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Yeni kabine reisi hakkmdaki malmatmz da ylece bildirdim:

Erzurum: 26/4/1336 1 Yeni Azerbaycan kabinesinde reisi vkell kabul eyledii haber alman Mehmet Haan Haniski mfrit bir trk7 ve Osmanl muhibbidir. Kendisi msa vat frkasnn terakkiperverlerinden ve Rusya Mhendis Mektebi lisinden mezun olup tedenberi bu makam iin sosyalistlerle terakkiperver msavatclarn namzedi bulun maktadr. Marnileyh Paristen Azerbaycan murahhaslndan avdetinde gayet id detli bir ngiliz aleyhtar kesilmitir. Boieviklerle i grmeye taraftar bir zattr.
Den kabinede evvelce Dahiliye nazn iken bilhare Ticaret nezaretini deruhde ey lemi idi. * 2 Millet Meclisi riyasetine, Kolordulara, Refet Beye ve Onbeinci Kolordu frkalarna arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
26 da gelen mevsuk malumat: Batum mntakasmda bulunan ngi liz ve Grc kuvvetleri: Batum ehrindeki ngiliz kuvveti iki bin ka dar tahmin ediliyor. ngilizlerin rksuda yz, Artvinde yz, bir bataryada yedi buukluk top kuvveti var. Grclerin Ae arada yz, avatta otuz kadar neferi var. Ardanuda czi miktarda ngiliz ve Grc askeri, Borkada be alt ngiliz neferi var. ngilizler bir ok para mukabilinde kuvvayi milliyenin ahvaline kesbi vukuf iin ca suslar gndermektedir. Dier malmat bervechit olup tamim ettim. 23/Nisanda tahrip edilen kpry bolevikler Trabzondan aldklar ateleme makmesiie atmlar. Grcler tamirine balam on be gnde bitebilecekmi.
' Erzurum: 26/4/1336
1 Bolevik ktaat muntazamas Derbent civarnda toplanmtr. Nsfnda ziyadesi Krgz, islm tiirklerinden ibaret olan elli bin kiilik bolevik kuvveti Der bent ile Bak arasnda Azerbaycan hududu zerine Yalama istasyonu mntakasmda hali intizardadr. Azerbaycan hkmeti de bolevik ktaatn istikbale hazrlanmtr. 2 23/Nisanda rksu ile Batum arasnda Demiryolu zerindeki bir demir kpr o mmtakada islm boevilderi tarafndan tahrib edilmitir.
'
. ' .
: | ' '^
26/Nisanda Erzurum garbindeki Kiremitlik tabyasnda 12 ilk Ruslardan itinam etiimiz obslerin ders endahtlannda bulundum. On iki kilo metreye kadar messir, bolca cephanesi var, arkta en kymetli iki topu muz. Btn Erzurum mektep ocuklarm da seyrine karttm. Mesafe ve shhati endaht hakknda herkeste memnuniyet ziyade. Topu ders endahtlarmda ara sra btn mektepleri bulundurmakta maddi ve manev faide gryorum. Ermenilere kar tasavvurum : Havalar msait .oldu undan 28/Nisandan itibaren ktaat hududa yaklatrmaya balattm. ki hafta sonra yani Mays haftasnda. Ermenistana kar muvaffakiyetle harekete balamak artk mmkndr. Havalar ve arazi kabiliyetedir, ngilizlerin cz bir kuvvetleri yalnz Batum hayalisindedir. Fakat bareket kabiliyetinden mahrumdur. Grcler bolevik ordularile temasta oldu'undan tarafmzdan bir taarruz olunmazsa Ermenilere kar yapa camz harekette bitaraf kalacaklar sarih grlyor. Sahillerimiz-e hu suse Trabzona Yunan ktaat karlrsa Pontus ruhile mebu Rumlarla birlikte madd ye manev zararlar byk olur. Ancak garpte yer yer igaller yapan Yunanlann ayam ehemmiyet bir kuvvetlerinin ark sahillerimize gelebilmesi beklenemez. Yalnz Em eni harektna bala-
'
p B li
ymca bir tazyik yapmak ve halk ve ordu zerine manev bir tesir yap mak iin Trabzona herhangi bir veya birka devlete mensup mfrezele rin kabilmesi' muhtemeldir. ste bu ihtimle kar sahillerimizi tahliye ederek onlar teci etmemek ve ayet Ermenistan ierlerine kadar ha rekt. temadimiz halinde boleviklerin Grcleri serbest brakmalarn dan aleyhimize Grc ordusunun da hareketini grrsem Acem, ve Ba tuma karg tehdid kuvveti olmak zere merkezi Trabzoda bulunan 3.
Frkann iki alayn imdilik sahiide brakarak en kuvvetli olan nc Alaym iki batarya topusu ile imdiden Oltu mtakasm igal ettirmek, 9 ve 12. Frkalar Sarkam mntakasma kar Horasan-Hortum-Hudud mntakasma a . toplamak, Kolordu, topu, svari alaylarm ve birka ai ret alaym da yine bu mntakada toplayp harekt kafiyeyi bunlarla ic ra etmek, sa cenahta merkezi Vanda bulunan 11. Frkay Bayazt mn tkasnda, bundan bir mfreze (ahtaht-Nahcivan) mmtakasmdaki yerli Trk kuvvetlerini (Yzba Halil Bey Mfrezesi) takviye ile Erivan istika metini tehdid ederek bir ksm Ermeni kuvvetlerini zerine celbetmk, dier bir mfreze* Airet alaylarnn ekirdeini tekil etmek zere Karaksede toplamak. Bayazt-Karakse ve cenup mntaka airet alaylarm yakmMdarma gre Bayazt ve Karaksede toplamak ve 11. Frka ile Arasa kadar olan araziyi igal ederek keza Erivan istikametini tehdid etmek ve bu suretle esi kuvvetli Mr varlk olan Kars kalesi muharebesini ya parken Ernemlei zaif yakalamak. te, son vaziyete nazaran ilk plnm hulasaten budur. Karsn igaline muvaffakiyetle Arpa ayna yani 93 hududumuza kadar olan mmtakaya hkim olunur. Sonras Boleviklerle Grclerin vaziyetine gre idame olunur. Soanl dalar, Yeni Belim hatt, Kars gibi mhim muharebe yapacamz evvelki seneki tecr bemizden ve arazinin tabiat inden istimza ediyorum. Bunlardan bilhas sa Kars telrglerinin ve tahkimatnn mteaddit ve pek kavi olmas itibarile en ziyade haizi ehemmiyet ise de bundan evvel hrpalayacamz Ermeni ordusuna kar manevra ile dreceimize midim ziyadedir. Kars kalesine atmak en. byk bir gaflettir. Elde seyyar mteaddit ai ret alaylar bulunduundan Karsla Ermenistan arasm vurmak ve bu esnada kuvvei kliiyemin Karsn ark ve imli arkndan vurmak su retile Ermenileri aknlk iinde perian edebileceime itimadm tam. Tabii Kars muharebesinin kat5 eklini Ermenilerin tarz hareketi tesbit edecektir. Kars muharebesi Ermeni harbinin iMnci safhas olacak, son safhas da Gmr arkndaki muharebe olacaktr. Evvelki seneki tecr belerimin- gsterdii safha budur. Bu mtalatm Erzurum Kongresi zaman Mustafa Keml Paa Hazretlerine de izah etmi ve nihayet bir buuk ayda Ermenilere kat hkimiyetimizi temin edebileceimi kuv vetle isbat etmitim. Ermenilere kar muvaffakiyetle hareket yapabile ceimi Mustafa Keml Paa da kabul ettiinden vakit vakit bu gzel neticemn husul arzusunu gsteriyorlard. Maystan evvel harektn va-
hameti emsalile sabit olduundan bugnler artk ktaatmz hududlara srmeye balattm. Artk Ankara mill hkmet m'.z de teekkl etmi, bolevik ordular da yardm olarak en az Grcleri tevkif ve ngilizlerin Batumdan ierilere hareketine mni olduundan hareket iin intizar edecek baka bir eyimiz yoktur. Fakat canm skan bir ey varsa 18/N'sandaki teklifime 22 ve 23 deki tekliflerime ramen henz Mustafa Keml Paann cevap vermemesidir. Bunun iin tideki messir tekidi yaptm:
Erzurum: 26/4/1336
-
fj |
:1
Ankarada Byk Millet Meclisi Riyasetine
1 Nasip Bey Yusuf beylinin riyasetindeki Azerbaycan kabinesinin dmesi, Azerbaycan ile bolevikler arasnda mnasebeti ticariye teesssne tarafeynce muva fakat edildiinin haber alnmas, Derbendde toplanan bolevik ktat muntazamasna mensup ileri ktaatn Azerbaycan hududu zerinde bulunmas ve istihbarat muhtelif ey e nazaran Azerbaycan hkmetinin bolevikleri hsn istikbale karar verdiinin anlalmas imdiye kadar mekk olan Azerbaycan vaziyetinin ekli katisini almak zere olduunu gstermektedir.
9 Kolordunun tah idine baland. ki hafta nihayetinde hitam memuldr. Tahidatn hitamndan sonra uzun zaman intizar halinde kalmaklmza vaziyeti iaemiz msait deildir. Gerek bu msaadeszlik ve gerekse boleviklerin Azerbaycan ve Grcistan dahiline doru harekete iptidarile zuhur edecek ahvali tiye karsnda emri vakilere maruz kalmamak mlhazai mlimmesi boieviklerle bi an evvel te mas etmek lzumunu tedid etmektedir. Sureti arz ve teklif edilen edas dairesinde talimat askeriyenin hemen isaline msaade edilmesini tekrar arz ederim. Meclisi Millice verilecek kararn asgar zaman zarfnda ve btn ilere takdmen itasn ve Meclisi Millice bir karar vermek mahzurlu addediliyorsa vatan ve milletin hayat ve memati olan son frsat karmamak iin serbestii harektmza msaadelerini istir ham eylerim. 3 bu maruzatnm vusulnn irna msaadeleri msterhamdr. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
:f
| i| | _
Bugn smet Beyin Erkn Harbiye riyasetine tyini tamimi geldi:
Byk Millet Meclisinin 25/4/1336 gn celsesinde Edirne Mebusu Miralay smet Beyefendinin ittifak ra ile Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine intihab edildii ve marnileyhin ifay vazifeye mbaeret eyledii tamim olunur. Byk Millet Meclisi Reisi M . Kemal
Ktaata tamim ettim. smet Beye unu yazdm:

Erzurum: 26/4/1336
Ankarada Erkan Harbiyeyi Umumiye Reisi smet Beyefendiye
Arz tebrikt ederim. Ve Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine tyininizi bir bearet ve ordumuz iin bir fa hayr addederim. Kemli samimiyetle gzlerinizden perim 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
27 de istediim cevap geldi:

Ankara: 26/4/1336
Gayet mhim ve mstaceldir. Zata mahsustur.
Bakya gnderilecek heyeti askeriyeye verilecek talimat lilerinde tadil edilen mevad bervechi zir arz olunur: 1 Emperyalist hkmeti aleyhine harekt ve bunlarn taht tahakkm ve esarette bulunan mazlum insanlarn tahlisi gayesini istihdaf eden bolevik Ruslarla tevhidi mesai ve harekt kabul ediyoruz. 2 Bolevik kuvvetleri Grcistan zerine harekt askeriye yapar veyahut ta kip edecei siyaset ve gsteecei tesir ve nfuzla Grcistann da bolevik ittifakna dahil olmasn ve ilerindeki ngiliz kuvvetlerini karmak zere bunlar aleyhine ha rekta balamasn temin ederse Trkiye hkmeti de Emperyalist Ermeni hkmeti zerine harekt askeriye icrasn ve Azerbaycan hkmetini bolevik zmrei dveliyesine idhal etmeyi taahht eyler. 3 Evvel mill topraklarmz taht igalinde bulunduran emperyalist kuvvet leri tard ve '..iyen emperyalizm aleyhine vukubulacak mcadelt mterekemiz iin kuvvayi dhiliyemizi tazzuv ettirmek zere imdiden ilk taksit olarak be milyon altmm ve takarrr ettirilecek miktarda cephane vesair vesaiti fenniyei harbiye ve malzemei shhiyenin ve yalnz arkta icray harekt edecek olan kuvvetler cin erza kn Rus Sovyet Cumhuriyetince temini lzmdr. Mzayakai mliyemi z malmu li leri olduundan stanbul ile kat alka edilmesinden dolay Dersaadetten para celbi de kabil olmadndan vilyatn varidat mahallyelerile temini idareleri mstahayyeldir.'~Gnderilecek heyet Azerbaycan hkmeti nezdinde teebhsat lzmede b u lunarak mhim olan muavenetin hatt istikrazn icrasna da sarf mesai eylemesi mnasiptir efendim. Byk Millet Meclisi Reisi M . Keml
18/Nrsan tarihli teklifim drt madde idi. Birinci maddesi aynen ka bul edilmi, ikinci maddede Grcistan ve Azerbaycan hkmetlerinin bol evik idaresini kabul etmesi hakkndaki fkralar tayyedilmi, nc madde kmilen tayyolmmu, drdnc madde nc olmu ve istedii
mi s para be milyon lira olarak tesbit olunmu. Esas ayndr. Daha muh tasar ve para meselesinin kat olmas iyidir. Yalnz serlevhas ve hati mesi bir teklif eklinde olmadndan bunlar da ben ilve ettim. Trab zonda emre muntazr heyetmizle hemen yola karlmak zere S. Fr- * kaya ifreyle bildirdim. Bunu Byk Millet Meclisi riyasetine de yle yazdm:
. Erzurum: 28/4/1336 Byk Millet Meclsi Reisi Mustafa Keml Pasa Hazretlerine Trabzondan hareket edecek heyete talimati lzme vermekle beraber Trk K o mnist Frkasna tideki mektup ve teklifnameyi imzayi lileri ile gnderdim. Y al nz sehven unutulan serlevha ile bir de hatimeyi ilve ettim ki aynen bervechi birdir: Serlevha: Trkiye Byk M illet Meclisinin M oskova Sovyet Hkmetine birinci teklifnamesidir. H lim e de: Tercini rica olunur. htiramat faika ve hissiyat samimanemizin kabuln rica eyleriz. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
28/Nj sanda aldm ifre udur:

Ankara: 28/4/1336 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paga Hazretlerine 26/4/1336 tarihli ifre vasl olmutur. Teklif buyurduunuz talimat sureti badettadi 26/4/1336 tarihinde takdim klnd. stihzarata devam buyurulmas arz olu nur. Hududu tecavz hususundaki kararn behemahal buradan tebli klnaca ta bidir, efendim. Byk Millet Meclisi Reisi M . Keml
Bu emir de iyi. Fakat dnlmeyen mhim bir nokta var. Bunu Mus tafa Keml Paa Hazretlerinein nasl olup da hatrlamadna hayret ederim. Kendileri artk resmen btn milletin ve hkmetin reisi oldu lar. Bir senedenberi mill birlii tutan ve istillara mni olan bu kerre de mhim br hareketi askeriye balayacak olan benim mevkiim ne olacak tr? Harbi Umumide ordu kumandanlk vekletini yaptm gibi kendi yerlerine ordu mfetti vekili tyin olundum. Asaletim mukarrer iken ken dilerine hrmeten bunu reddetmitim. 21 Knunusanide yari daha ay evvel Mustafa Keml Paann bizzat iln ettii mill plnda 3. Kolordu, 13. Kolordu, 15. Kolordu benim emrimde olarak ark ordusunu tekil edecekti. ki kolorduluk bir kuvveti yalnz bugnk Onbeinci Kolordu teil etmekte bulunduundan mcavir 3. ve 13. Kolordular emrime veril mese bile yine bir ark cephesi tekil olunmal ve artk bir ordu kuman danl mevki ve selhiyeti bana verilmelidir. Baka trl hareket nasl
olur? Asker her trl mlhaza bunu istilzam ettii gibi dahe ve hari ce kar siyas her trl mlhaza da bunu mirdir. Erkn Harbiyei umumiye mevkii kolordulara ve hatt ordulara b^ mir bir vaziyette iken stikll Harbinin mstahzar ikinci devrinde ise balayan Miralay ismet Beyin Erkn Harbiye riyasetine getikten sonra bu vaziyeti d nmemi ve teklif etmemi olmasna pek ihtiml de vermek istmiyorum. Bunu kendi tyininden evvel dahi' hatrlamas en birinci bdr vazi fedir. Ben yle beklerdim ki Mustafa Keml Paa riyasete geer ge mez bir senelik meadelei milliye arkadalarna Meclisin selm ve teek- krn ihda eder ve smet Beyin Erkn Harbiye Riyasetine gemese aym samanda bilhassa mill plnda vaziyetlerimiz tesbit olunan benim ve Ali Fuat Paamn vaziyetlerini de tashih buyururlar. imdiye kadar bu olmad gibi Istihzarata devam buyurulmas emrinde de bunun grlenemesi, yarn hudud tecavz emrinde dahi unutulmas ihtimli gsterdiinden tideki teklifi yaptm. Muhaberatmz iin Mdafaai Mil liye veya Erkn Harbiye Riyaseti merci gsterilmemi ve Meclis Riyaseti cevap vermekte bulunduundan Bakumandanlk sfatnn da yeni tarz hkmetimize nazaran' burada bulunduu anlaldndan o makama hitab ettim:
Erzurur.: 28/4/1336 Ankarada Byk Millet Meclisi Riyaseti Ceesme
Harekta iptidar olunduu takdirde Trabzon mmtakasmda bulunan 3. Frka dahili memlekette ahval ve vaziyetin icabatma gre mstakillen icray harekt ede cek, ark harekt muhtemele ve mutasavveresini 9. 11., ve 12. Frkalarla ktaat merbuta ve airetlerden tekil edilecek ktaat yapacaktr. Binaenaleyh emir ve ku manda ve sevk ve idare hususunun teshil ve maksada gre ifasnn temini iin 3. Frkann harektile dahili memleket ve geri hidematma ait bilumum vezaifin doru dan doruya 15. Kolordu Kumandam Sfate Miralay Kzm Bey tarafndan tanzim ve ifa olunmas ve ark harektnn da ark cephesi kumandanl namile tarafm dan sevk ve idaresi hidematm icras noktai nazar ile beraber hareket edecek kuv vetlerle sahil tarassuduna memur olanlarn nizam harplerine dmanlarmzn mut tali olamamas vezaif ve istihbaratn imdiden bu suretle ifasna balanlm olduunu ve fakat ibu hususatm pek mahrem tutulup yalnz evrak diyeyi Kzm Beyin na mna diye imzaya balam olduunu arz eylerim. 1.5. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Ksm Bey mevkii mstahkem kumandam idi. Mevkii mstahkem ii mahdud. halbuki benim isim pek ziyade olmasna ramen erkn harbiyemde reis vekili olarak Binba Mustafa Beyle 9. Frka erkn harbi Binba Fahri Bey her iki ie bakmak zere bulunuyor. Bunun iin mev
kii mstahkem iini de kolorduya aldrdm ve evrak diyeyi Kzm Bey vastasile tedvire balattm. (1). Gddecek zabitlerimize u vazifeleri verdim: Yapacaklar propaganda: 23/Nisan/1336 da Ankarada Byk Mil let Meclisinin aldm, umum milletin bu meclise samim merbut oldu unu, memleketimizin her hali pek iyi, milletin maneviyat pek yksek. Anlayacaklar eyler: a) Boleviklerin ngilizler hakknda siyasi ve askeri maksad ve gayeleri nedir? Hindistana, rana, Iraka, Msra kar harekt cesime sevkulceyiye ihzar veya tasavvur ediyorlar m? Varsa hangi kuvvetlerle yapacaklardr? b) Trkiyeyi halihazr vaziyetinde nasl telkld ediyorlar, bizimle siyas ve asker ve ktisad nasl bir mnasebet tesisine mtemlydirler. c) ngilizlerin sadk ua olan ve elyevm ierisinde bir ok Denikin ordusundan ve ngilizlerden zabit bulunan ve Denikin kolordusu demek olan Ermenistann hali ve tisi iin ne dnyorlar. d) Kafkasyada ne kadar kuvvetleri vardr, bolevik donanmas kuvveti. Bahri Hazerin arkndaki hareketin mahiyeti nedr? e) Grcistaim ahvali dahiyesi nasldr. Boleviklerin bunlar hak kmdaki dncesi. Azerbayeada tesir: Azerbaycamn Ermenilerle muharebeye devam ve behemahal Nahoivandaki kuvvetimizle birlemeleri ve bu suretle iki karde hkmet arasnda mni braklmamas. Teklifle birlikte Bakdaki Trk Komnist Frkasna (orada bulu nan bildiimiz arkadalar buna dahil) unu yazdm:
Erzurum: 28/4/1336
Bakda Trk Komnist Frkasna
1 stanbuldan kap kurtulan bir ok kymetli mebuslarmzla ikinci defa umum memaliki Osmaniyeden intihab olunan mebuslann heyeti mecmuasndan m teekkil Byk M illet M eclisi 23/N isan/l326 da Ankarada iki yze karip mevcut ile teyemnea ve merasimi fevkalde ile alm ve btn vkely milletin ittifak tam m iyle M ustafa Keml Paa Byk M illet Meclisi riyasetine intihab olunmutur (2 ). 2 5/N isan/1336 tarihli raporunuz 12/Nisan/1336 da alnarak buradan ifre ile Ankaraya yazlmt. (27/4/1336) H eyeti muhteremeniz ve o vasia ile M oskovaya acilen isal olunmak zere ifreli telgrafname ile gelen teklifname mesafenin uzakl
(1) Teklifime cevap alamadm. 18/M aysta artk harekta balamak iin bir d a ha bu teklifi yaptm. Evvel bunun dnlmediini zannetmitim. Hatrlattm hal de cevap verilmemesini benim kolordu kumandanlnda braklmaklm gibi haksz ve yolsuz bir dnce ile olduunu ve buna hasis dncelerin saik olduunu esefle anladm. (2) 10 muhalif reyi yazmay m uvafk bulmadm.
I t' I
f
t j. i
I |
i
v e zamann darl hasebile Trabzonda 3. Frka Kumandan M iralay Rt Beye ifre ile tebli ve Byk M illet Meclisi tarafmdan memuriyeti tasvib ve icra buyurulan M mtaz Binba Ali Rza Beye tevdian Batum tariki ile irsal klnd. Gerek A li Rza Beyin memuriyeti ve gerekse isaline memur olduu evrak mhimme Frka kuman danh tarafmdan mhr resm ile tasdik olunmutur. M oskovada Sovyet kararghna gidip mstakbel iin mufassal mzakerelerde bulunmak zere Ankaradan bir heyeti mansusa hazrlanmaktadr. Fakat mesafenin uzakl ve ser vesaitin noksan hasebile gecikecektir. 3 Raporunuzdaki para meselesine cevaben Byk Millet Meclisi Azerbaycan hkmeti nezdinde teebbsat lzimede bulunarak mmkn olan muaveneti nakdiyenin icras ve hatt istikraz akdi hususunun teminini heyeti muhteremelerinden rica eylediini bildirmektedir. 4 Zamann kymet ve ehemmiyeti fevkaldesine binaen bir an evvel mercii lisine ibl olunarak tekarrr edecek netayicden ve bilhassa Boleviklerin harekt zaman:ndan bizi acilen haberdar etmeyi (1) hassaten rica ve cmlenize arz hrmet ve muhabbet olunur. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir ,
.
{
U r'
-3. Frkaya verdiim talimat udur:

' ' 3. Frka Kumandanlna '
^ Zata mahsustur.
Erzurum: 28/4/136
f
!
: i I , * ! ^ |
1 Boleviklerle temas ve tevhidi mesai hakkmda Byk M illet Meclisinden mevrud teklifname ve Kolordudan Trk Komnist Frkasma yazlan tahrirat suretleri zirdedir. 2 Bu teklifname ve tahrirat boleviklerin selhiyettar kararghna kadar isal ve bu hususta tafsilt lzime ita eylemek ve alnacak cevaplar ve bize lzm olan sair malmat hamilen avdet etmek gibi mukadderatmzla alkadar pek mhim iler iin 7. Alay Kumandan Binba Ali Rza Beyden mnasibini bulamadk. Binaenaleyh Ali Rza Beyle intihab edilecek dier bir zabit bu muharrerat hmilen hemen hareket etmelidirler. Zaman hareketlerinin ve kimin intihab edildiinin iar buyurulmasn! rica ederim. Azimet ve avdetleri vesair masraflar iin lzm gelen para Frka kasasn dan tesviye edilmelidir. 3 Muharreratn suretleri frkann resm kumandanlk mhr ve imzanzla tas dik ve Ali Rza Beyle refikine bu memuriyete nasplar hakkmda yine Frkadan vesika ita edilmesi ve her trl ihtimale kar mumaileyhimann pantalon, gmlek gibi e yalarna resm mhr n baslmas isabet ve tebeyyn hviyetleri iin lzmdr. 4 A li Rza Bay tideki talimata tevfikat hareket edecektir. Gerek bu talimatn ve gerek Byk Millet Meclisi teklif a tnamesinin ve Trk Komnist Frkasna yazlan tahriratn birer suretleri ihtivaten Rza Beyin refikine dahi verilmelidir. 5 Ali Rza Beye ait talimat udur: a) Bakda Halil Paann dahi dahil olduu Baha Sait, Doktor Fuat, Kk T a(1 ) 28/Nisan leden sonra saat 2 de Bolevik ordusunun Bakya girdiini 1/M aysta haber aldtk. Yani daha biz teklifimizi yapmadan Azerbaycanda boleviklik iln olunmu. Eer 18 deki teklifime derhal cevap gelse idi bu hareket muayyen bir ekil olurdu. Baknun bolevikler tarafndan igali zerine Batum zerinden yol kapand. 5/M aysta ayr mektup yazdm, Nahcivan zerinden gnderdim.
t Beylerle ahiren, bu taraftan, geen erknharp Mustafa vesair zabtandan mrek kep bir Trk Kom nist Frkas teekkl etmi ve boieviklerle tesis eyledikleri rtibat hakknda bize mufassal malmat venniglerdi ki bunlarn suretini 3. Frkadan alp mtala edersiniz. b ) Bu muhaberat zerine Byk Miliet Meclisinden gelen teklif namenin suretini ve Trk Kom nist Frkasna yazlan bir tahrirat 3. Frka sze bildirecektir. c) Bu tedifnameyi Trk Komnist Frkas deiletile bizzat sizin boleviklerin mmkn olduu kadar en ziyade sehiyettar bir karargh veya heyetine tevdi eyle meniz lzmdr. d ) Grtnz zevattan mnasip olanlara tekilt ve kudreti milliyenin az&zametmi anlatmanz mesel Byk Mllet Meclisinin 23/N isan/l336 da Ankarada ve btn Trkiyenin ayn gnde itirak eyledii .merasimi fevkalde ile kad edil dii ve Bursa vilayeti dahilinde ngilizlerin teviki ile zuhur eden mahall ve Denikin misali isyanlarn bastrld ve isyanclarn imha edildiini, Adana ve Mersindeki Franszlar K uvvayi M illiye taraf nidan. sk trld ve Antep civarnda ve Mara ile Urfadan Franszlarn kamilen tard edildii. K uvvayi Milliyenin Irak ve Suriyedek Araplarla sk mnasebette bulunduu ve bunlarn da ngiliz ve Franszlara kar hali isyanda olduu ve Trklerle tevhidi harekt kararnda bulunduklar vesaire gibi ah vali dhiliyemiz hakknda gzel havadisler vermeniz muvafkdr. . e) Kolorduca bilinmesi en ziyade matlp olan hususat unlardr: Boleviklii maksad ve gayei umumisini Azerbaycan isanile yazlan talimatn mtalas ile an ladk ise de Kafkas Dalarna gelen bolevik ordularnn gerek Kafkas Dalanma, cenubundaki Eski Rusya ve ran ve Irak ve daha cenuptaki ngilizler hakknda si yas ve sevklcey maksat ve gayeleri nedir. Trkiyeyi hali hazr vaziyetinde nasl telkki ediyorlar. Bizimle siyas asker ve ktisad nasl bir mnasebet tesisine m temayildirler. ngilizlerin. kk bir ua olan ve Denikin kolordusu olup halen bir ' ok Ingiliz ve Denikin zabitlerile ordusunu tensike alan Ermenistan nasl telkki ediyorlar. Ve tisi iin ne dnyorlar. rana, Iraka ve buralardan, Hindistan ve Msra kar bir hareketi cesime sevkulceyiye ihzar ve tasavvur ediyorlar. B yle bir hareket mutasavver ise bunu hangi kuvvet ve ordularla yapmak fikrindedirler. Bolevik donanmasnn kuvvetile nerelerde olduu ve Bahri Hzer arkndaki hare ktn ekil ve mahiyeti ve nerelere kadar dayand, Grcistan ahvali dahiliye ve siyasiy esine dair malmat alnmal dr. Gerek Byk M illet Meclisinin teklifnamesinde ve gerek bu talimatta zikredi len hususatm ehemmiyet ve mstaceliyeti ve mukadderatmza olan iddetle alkas hasebiie uzun, zaman teehhre tahamml yoktur. Tarih ve vatan olan bu vazife nin asgar mddet zarfnda ifasile avdet eylemenizi msellem olan fedakrlnzdan intizar eylerim. Komnist Frkasna yazlan tahriratta muharrer olduu vehile Azerbaycann bize nakden yapaca muavenet ve ikraz edecei para hakknda mezkr fr ka ile mtereken Azerbaycan hkmeti nezdinde teebbste bulunarak keyfiyeti msmir bir neticeye isalini rica ederim. Bak veya Rusya dahilinde ikametiniz te madi etmese bile istifadesi mmkn olan her trl vastaya mracaat ederek me sainizden ve Azerbaycann yeni kabinesinin vaziyeti ve efkn umumiyetim ne halde olduu hakknda bizi avdetinizden evvel haberdar ediniz. Hatt tayyare ile Hasankalenin arkna Azerbaycan, veya bolevik tayyarelerinin gelebilecei hakknda icab edenlerin nazar dikkatini celp ediniz. Btn Trkln ittihad gayesi Harbi Um u m nihayetinde husul bulmak ve Trk kardeler birlemek frsatna, nail olmak zere1 iken frsat karlm idi. Tarihin bugn bize tevcih eyledii son frsatn karlma mas ve slmiyet'in ebed bir hicrana srklenmemesi iin Karabada Ermenilere kar yaplmakta olan harektn gevememesi ve bilkis daha azim ve iddetle ta kip vs idamesi ve bilhassa bizim tarafmzdan yaplacak harektn balangcna ka-
^ 5- '
& j: | . 1 | ! j ]
.
:
'
'
.
, . .
. ISlFtaJL HASBM Z
. '
'
. '
'
'
.
'
dar Ermenilerin megul edilmesi lzumunu Azerbaycan mehafili aidesine tebil ve isbat ediniz, Baha Sait B ey mektubunda kendisinin Bakumandanlndan bahseysmi ti. Bir Frka i siyasiyeden. ibaret olan mahdud zevat arasnda Bakumandanlk tbiri hsn tesir yapmad. Bu cihete Baha Sait Beyin nazar dikkatinin celb olun nas ve stanbuldan gnderildii bahis olunan mukavelenamenin kendi namna im m edilmesinden M ustafa Kem Paann haberdar olmad, binaenaleyh byle fak mukavelename varsa muteber olamayaca ve umum milletin karar ve iradesine is* tiasden bolevikere karg yaplan ilk teklifin fou kerre gnderilen teklif nameden ib sr<?t olduunun Baha Sait Beye anlatlmas. 15. Kolordu Kumandan * Kzm Karabekir
;| j i ! ; ; '| I : i ? :! j . I ;
22,/Nisan/1336 tarihli. Takvimi Vekayide Erkn Harbiye Miralay Hac Hamdi Beyin Trabzon vilyetine tyini. hakknda iradei seniye sureti bulunduunu ve stanbul gazetelerinin de nerettii halbuki \ gn evvel grlen stanbulun verecei hi bir vazifeyi kabul etmeyecelini bildirdiinden tahikata. devam olunuyor, icap ederse derhal taht tevkife alnacam 3. Frka Kumandan Rt Bey bildirdi. 3. Kolordu Kumandam Selhattin Beyden gelen 27 tarihli ifrede stanbulda Nem Umdelerden Salim imzal ve 20/M san tarihli Samsunda bir zata hususi Mr vasta e gelip okunan bir mektubunda Hac Hamdinin Trabzon va~ Mliine tyin olunduunu, Samsuna da bir mutasarrf geleceini, harekt milliyenin ekli hazin devlete musir olduu ve hkmet bu sevahile yerleerek tedricen dahile tevsii nfuz edeceini bdmyor. Ham Hamdiyi mnhal bulunan Kolordu hziaskeri riyasetine istedim. Vaziyeti Meclisi Mill riyasetine ve 3. Kolordu Kumandanlna da bildirdim. Hac Hamdi Bey Trabzonda kalabalk ve mevk ticarisi olan Nemlizadelerin damaddr. stanbuldan br Nemlizade de Samsuna bundan haber verdiine nazaran daha evvelden bu iin hasrland anlalyor. Hac Hamdinin Frka kumandan Rt Beye syledii udur: stanbul h kmeti, ile Anadolunun anlamas lzmdr. Benimle de grmek istemi. Vaziyeti hakikiyeye ttla hasl ettikten sonra icab ederse stanbula gidip hkmetle de greceini sylemi. Erzuruma gelebilmesi iin Rt Bey bu tarzda muvafakat etmi (1). stanbul hkmeti sahillere
(1 ) Hac Hamdi Bey esasen Harbi Umum nihayetlerinde kolordumda frka ku mandan idi. Pek kaba sofu grnr. Fakat btn madunlar, aleyhinde baz hasis hallerinden ikyet ettikleri gibi vaziyeti kavramaz ve daima her eye muteriz ve ese sen de bu hallerinden dolay Yakup evki Paann kolordusundan benim kolor duya naklen gelmiti. Ermeni harekt esnasnda benim kolordudan da aa ka rtm ve tekat edilmiti. Bu zatra stanbul hkmetinin kafasnda ve onunla te i& mesai ettiini anladmz ve Trahzonda bir ey yapamayacan da anlaynca femrum.8 diye harcirahm da ald halde 19/M ays leden sonra Depirmendere cifeetiade tenha bir yere yanaan bir ngiliz sandalile ngiliz torpitosuna kam ve sfeihula gitmitir. Bu torpito 19/Msystg stanbuldan Trabzona gelmi ve evvelce Srabson kontrol memurluunda mstahdem ngiliz mlzm Babvel Erzurumdaki R avlm una sandk getirmi, sandklarn lgerinde bir paket memurlarmz taram
emin adamlar gndererek ve emin grdklerini i bana getirerek Kuvvay Milliyeye kar Trabzon - Samsun sahillerini sslhareke yapmak istedii anialyorsa da vaziyeti anlayanlar daha ok ve kuvvet elimizde olduundan ehemmiyetli bir mesele grmyorum. Esasen lzm olan ted birler de yaplmtr. 28 de tamim ettim:
Erzurum: 28/4/1336 27/N isan: 1335 tarihli M oskova Vestnik telsiz telgraf istasyonunun 135 N o. lu tebliidir: 1 1/M a y s bizim amele bayrammzdr. V e meserretti ileri izhar eden gnmzdr. 2 Btn dnya avam l/M a y s ta sermayeye kar harbe giriecektir. Amele bu bayram gnnde Burjuvazi ve Em peryalizm in son mikroblarm temizliyorlar. 3 Kom nizm alktan ve zahmetten bu gnde hals buluyor. Ve amele snf lar arasnda komnizm tevess ediyor. 1/M aysta komnizm btn beeriyete me serret ve saadet serpecektir. 4 Amele ve kyller Kolakla Denikni silh vastasile tamamen mahvetmi lerdir. Onlarn istedii arlk, balta ve eki ile ezmitir. 5 Zenginler Kudret sermayededir ' iddiasnda bulunurlar komnistler de kudret Cenab Allaha ve mkfat alanlara ait olmaldr* diyorlar. 6 1/M a y s Bayram gnn hatrlaynz ve Garp cephesini unutmaynz. 7 Btn dnya ie arz tabiiyet edecek ve cihan ie ait olacaktr. 8 Ala ve soua kar zabtu raptl mesai ile darbeler lzmdr. 9 Tam ir gren lokom otifleri 1/M aysta selmlaynz. 10 Serbest komnistler 1/M aysta bir halk tekil ediyorlar. 11 1/M aysta btn dnyada krmz amele bayra temevvc edecek ve bu bayraklar altnda binlerce, milyonlarca mit itima eyleyecektir. 12 Londradan bildiriliyor. Son zamanlarda zuhur eden asayisizlik ve intizam szlk kesbi iddet etmi ve Fransann Belfur ehrinde msademeler olmu, inkilpclar tarafndan 82 polis karakolu tahrib edilmitir.
fndan alnca stanbulun fetva, beyanname, hatt hmayundan ibaret matbu vara kalar gtrerek hafiyyen alnmt. Bu ngiliz zabitinin sokaklarda tesadf ettii o cuklara da zerindeki beyannamelerden datt grlerek memurlarca toplanmt, ite bu mlzm efendi bu marifeti yaparken Hac Hamdi bunun geldii sandala atlayarak torpitoya k ayor!... Trabzonun ve vilyeti arkiyenin akbeti meydanda ve bizler bunu kurtarmakla megul iken bir Trabzon evld ve milletin bir erknmharbiye miraylna kard bu adamn ferman da geldi. Ve revabtl iaretle mahrecine iade ettirdim. Bu adam 9/Austos/1336 tarihile stanbuldan bana mek tup yazyor ve stanbul hkmetiie telifi beyyine tavassut edeceini bildiriyor! B u nu mutalatmla birlikte Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine bildirdim. 3/Eyl.l/ 1336 da kaytldr. Bu mektubu gazetelerde nerettirerek kendisini tehir ettim. Hac Hamdinin vilyet vekletine tyini entrikasn grnce Vali Hamit Beyin M eclisi Millideki vazifesine gitmeyerek Valilikte kalmasn 23/N isan/l336 da Byk M illet Meclisi riyasetifie de teklif etmitim. 13/M aysta aldm bir ifrede Hamit Beyin tavr ve muamelesi kendisinin iten ektirilmesini zarur klmaktadr. diye M ustafa Keml Paa tarafndan bildirilmesi zerine vilyet vekletini kendi arzulan zerine Rt Beye devir zarureti oldu. Bu tafsilt da gnlerinde kaytldr.
13 Byk Millet Meclisine, Kolordulara, Refet ve Kzm Beylere, vilyetlere ve 15. Kolordu ktaatna arz ve tamim edilmitir. * 15. K olordu Kumandam Kzm Karabekir
bret alnacak bir hdiseyi de tamim ettim:

Erzurum : 28/4/1336 Selbet ve muhabbeti diniyenin pek kymettar bir misali olan tideki vaka ay nen arz ve tamim olunur. 1 rksuda bir Grc taraftar islm lmt. Cenazeyi kaldrmak zere im am ardlar. Ahali imam men ettiler ve ilveten: cenaze sahiplerine haber gn der de Grc keilerini arsnlar, slm topranda Grcler iin bir hakk kabule ve bu hakk mdafaa =eden bir adama rksu topranda yer yoktur. Cenazeyi (Azurkensi) ye gtrp orada gmsnler dediler. Alt gn cenaze kaldrlmad. H al kn msaadesini istihsal iin ricaya gelen akrabalarn da Grc taraftar bir aileye mensubiyetlerinden dolay tekfir ettiler... V aka byk heyecan iinde cereyan edi yordu. Bu ar ve hakl muamelerlerden bir hissi intibah duyan dindalarna yalva rarak rica etti ve istifar znup iin msaadeler diledi, nihayet halk kabul etti. Aile efradna kmilen abdest aldrd, tvbe, istifar ettirildi, tazeden mslman oldular ve ancak bundan sonra cenaze merasimi lzimei diniye ile kaldrld. B u messir vakadan sonra Grc taraftan islmlara kmilen tecdidi iman ettirildi ve artk rksuda bir tek Grc taraftar bile kalmam, slmln ikbal ve tealisi gayesi bsbtn kuvvet bulmutur. 2 M illet M eclisi riyasetine, Kolordulara, 15. K olordu ktaatna ve vilyetlere ara ve tamim edilmitir. . 15. K olordu Kumandam Kzm Karabekir
Fevzi Pagann Ankaraya muvasalat hakknda u tamim geldi:

Telgraf Umum Kolordulara
stanbulun vaziyeti elimesi karsnda orada herhangi suretle vatan ve millete hizmet itimalinin kalmadn gren Harbiye Nazr sabk Fevzi Paa Hazretlerinin milletin istihls mevcudiyet emrindeki mcahedatna fim abaad Anadoluda itirk eylemek zere byk mezahim ve mehalik ihtiyarile Dersaadetten mtenekkiren sa limen Ankaraya muvasalat buyurduklar tamimen tebir olunur. 28/4/1336 Byk M illet M eclisi Reisi Mustafa Keml
<FevzT Paamn Ankaraya gelmesinden ok memnun oldum. Kuvvetli bir arkada daha kazanlm oldu. Beni ziyade memnun eden dier bir husus da Mustafa Keml Paann hakknda kulland lisand. Be ay evvel Sivastaki vaziyetleri ne elimdi. Benim samim idarem olmasa idi bugn yz yze gelmeyecek br halde kalacaklard. Fevzi Paa uysal ve mtevazi olduundan Mustafa Keml Paa da artk mevkiini kanun m eyyidelerle alm olduundan aralarnda imtizacszhk olmayacam pek kuvvetle zannederim^Fevzi Paaya unu yazdm:
' Telgraf. .
Ankarada Harbiye Namn S&btki Fevzi Paa Hz.
stanbulun esir ve mlevves olan muhitinden kurtularak smei millette din ve vatann selmet ve istihls urundaki mcahedeye itirk buyurmalar pek byk bir fahir ve sunm. had oldu. Arz hrmetle muvaffakiyetinizi Cenab Hakdan taarru eylerim efendim. 15, K olordu Kumandan , Kzm Karabekir
' ^ Fevzi Paa le kimler geldiini de Erkm Harbiyei Umumiye Reisi smet Beyden sordum. Be jandarma zabiti, bir ihtiyat istihkm sabiti, Van Mebusu Haydar, Hakkri Mebusu Mazhar Mfit Beyler geldikleri ni, kurtulup gelebilenlerin maalesef mefkud gibi olduunu bildirdi. Meb uslar yeni intihabla telfi olunabilir. Fakat zabit meselesi mhimdir. . imdiye kadar bir ok kimseler isteselerdi gelenler gibi gelebilirlerdi. Vaziyet oktan belli olduundan zmit yolundan maada Marmara ahit leri ve Karadeizin yakn yerleri ufak yelkenli kayklar iin de msait tir. Fevzi Paa, smet Bey gibi ricalimizin stanbulda bir senedir pek ok eyler yapm olduklarn zannediyordum. smet Beyin Kurtulup gelebilenler kaydndan endie ettim. stanbuldan Anadoluya kaabi len zevatn selmetini ve stanbul hakkndaki istihbaratn tedarikini em niyetle temin eden kanal var mdr? sordum. Gelen cevap: stanbul ile i irtibat tesisi ve stanbuldan gelecek zevatn emniyetle celbi iin Kuculu Te Kandrada mfrezelerimiz ve tekiltmz vardr. Ancak zmit, Ada pazar ve Sapanca havalisi halen mntakai isyan dahilinde olduundan gimdilik Kandr adan emniyetle Geyve Boazna gelmek gayr kabildir. Adapazar ele geerse bu imkn hasl olacaktr. stanbul e ve Avrupa ile muhaberat iin Antalyada bir merkez vardr. Buraya gelen talyan vapurlar vastasile ve emin adamlarla stanbul ve Avrupaya evrak gn dermeye ve ayn suretle buralardan malmat almaya alyoruz. Semerat henz kfi deildir. Bunu Erkn Harbiye Reisi smet Bey yazyor du. Yani esasl mteaddit kanallar yok diyordu. Ben bu hususu stanbul hdisesinden evvel de yazm, buna byk ehemmiyet verilmesini rica etmitim. Bir kumandan, ber mirin dairei meguliyetindeki halkn idrk , ve kabiliyetini ve ne gribi ahvalde ne gibi zuhurat olacan vaktinden ev vel bilmek vazifesidir. Vukuat zuhurunda herkes grr ve zuhurata g re areyi de pek ok kii bulur. Geri baz hdiseler olur ki bunlar evvel den grmek mmkn olmaz, bu hdiseler ancak gayr muayyen ve o an da vcut bulmu sebebierin tesii altnda zuhura gelmi eylerdir. te Meclisi Mill stanbulda toplanmadan Ankarada bugnk teebbs yap sa idik, btn Anadolunun aleyhimize kyam evvelden grlecek bir h-
dse idi. Sebeb muayyen, hdise de muayyendir. Hi bir tesir altnda oh mayarak serbest mlhaza her hakikati basiretkr insanlara ayan k lar. Bunun gibi stanbulda meclis topland zaman bir felkete maruz kalacan da evvelden grdmzden kymetli kumandan, erknharp ve zabitlerin ve fen adamlarnn felketten evvel savumas ve kalacak lar iin stanbulda ve mteaddit yollarda gizli tekilt olmas vaktinden evvel grlm ve teklif olunmutu. Neler yapld, teferruatl bilmiyor sam da tekiltn pek zaif olduunu Erkm Harbiyei Umumiye yazmak tadr. Pek mhim olan bir vaziyet zmit yolunun kapal bulunmasdr. stanbulda bu kadar tecavzlere ramen bu halkn kyam acaba evvelden grlemeyen sebeblerin dourduu hdiseler midir? Mmtaka halknn mizalar binerek vaktile telkinlerle, tekiltla, kuvvetle velhasl mm kn olan her vasta ile bunun nne durulamaz m idi? Hi deilse basit ve gayr messir bir sarsnt halinde kapatlamaz m idi. Gelen haberler pek iyi deildir: Bolu havalisinde dahi Kuvvayi Milliye aleyhdarl pek ziyade dmi, 24. Frka Kumandam Mahmut Bey (20. -Kolordu Kumandam vekili diye bir ok muhaberelerde bulunan iyi bir kumandan) drt zabit le pusuya derek ehit olmular. ki tabur, bir batarya, bir svari b l esir olmu. Trabzon mebusu Erknharp Binba Hsrev Bey yir mi neferle Bolu hkmetlini ele almaya gitmi! esir dm, ikencelere maruz kalm... Hdisat mhim olduu kadar tedbirler de yarm. Ma dem ki evvelinden grlmemi, hi olmazsa esasl bir kuvvet ve esasl tedbirlerle hdisat def edilemez mi idi? Benim mmtakamda da mthi gizli iler ve tahriklerle mtemadi urayordum. Mesel 29/Nisanda Trabzonda stanbulun fetvalar torba torba elde edildi. Bunlar getiren baz gafil vatandalarmz olduu gibi ngilizler de yapyordu. Sansrlerde hayli gizli mektuplar yakalyorduk. Tabi elimize, kulamza vasl olmadan bir ok eyler de geiyordu. Ele geenlerin tesirini izale iin ya plan tedbirler dierlerinin de tesirini izale ediyordu. Msel Erzurum mebusu Ziya Beyin Erzurum mfts Sadk Efendiye yazd mektupta stanbulda her ey hali tabiisindedir. Deimi bir ey yoktur. Velvele yapanlar, Anadoluya kaanlar ttihadclar, bu gibi yaygaralara ehem miyet vermeyin diyerek Ankaraya aleyhdarlk ve stanbul hkmetine taraftarlk uyandrmaya alan bir mektuba mukabil u tedbir bu mek tubu ve. bunun gibileri sndrvermitir: Mft Sadk Efendiye stan buldan Sebillreat gazetesi de gelirdi. apirorafla bu gazetenin iine yle yazdk: Istanbulda esiriz, ngilizler Meclisi Mebusan snglerle datt, kymetli bir ok insanlarmz hapis ve nefi ediyorlar. stanbul dan gelen fetvalara ve mektuplara inanmaynz, bunlar sng altnda cebren yazdrp imzalatyorlar. slmln ve Trkln midi ve istik bali hr olan Anadoludur. M il hkmet ancak milleti kurtaracaktr. mit Alahdan ve szlerden, bu ikazmz bizi korumak iin mahrem tutu muz. Gazetenin adres kd ve posta pul ve damgas aynen olduu hal
de yine posta vastasile kimse hissetmeden Mft efendiye verdirirdik. Mft efendi esasen dik Erzurum Kongresinde bizimle beraberdi. Bugn k vaziyette tabi ne tarzda anlatlrsa fetva yle verebilirdi. te ertesi gn bu gazetenin iindeki yazlarmz mahremane emin olduklarna oku mu, gstermi. Bunu safiyetle bana anlattlar. Ben de hayretle Sebilirettan Allah raz olsun, ne iyi adamm dedim ve Ziya Beyin mektubu hdisesini ve mukabil neriyatmz Meclisi Mill riyasetine bildirdim. Bu nun gibi vakit vakit mnasib tamimler, vukuat hariciye hakknda mal mat, mtemadi muhiti tenvir ve irad, halkn houna gitmeyen ahvalden mcanebet, mevkiinde hakk olann hakkn tediye gibi icraat halkn sknet ve takdiri iin elzem ilerdir. Mesel itiale mthi istidad olan Krtler hakknda bmnasebe evvelce de yazdm vehile bunlarn ai ret zabitlerinin muhassesat kanuniyelerini vermek, mtemadi iradatta bulunmak ve nazarlarnda mevkiimin ayan ihtiram ve daima hak ve hakikatin sdur edecei bir varlk olduunu gstermekten fari olmad mdan bu mhim gnlerimizde endie etmiyordum. Onlar da biliyorlar ki herhangi bir hadd.se haksz, maksatsz ve iddetle tedibi muhakkaktr. Esasen vaktinden evvel olacak ii haber alabiliriz. Dahil neriyattan baka harice kar ne yaptmz ve ne yapacamz mtemadiyen neret mek de lzmd. Aksi halde dmanlarmz mill harektmz baz ahs lar peine (1) taklm bir takm kyamlar eklinde cihana gstererek kjnet ve ehemmiyetten dreceklerinden u teklifi yaptm.
Erzurum: 29/4/1336 Byk Millet Meclisi Riyasetine Trke gazetelerimizde ne yazsak dnyaya bir ey anlatmak gayr mmkndr. Herhalde yevm veya haftalk bir franszca gazete nerile mdafaai milyede bulun mann faideli olacam ye byle bir gazete nerine kadar K uvvayi M illiye veya A na dolu Mektuplar nvanile lisana aina zevatn kalemi ihtisasndan kma bir silsilei mektibin mtemadiyen Avrupaya ve hassaten Parise yetitirmenin faideli olacaa maruzdur. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
29 da u ifreyi aldm:
Ankara 28/29-4-1336 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine stanbuldan dairei intihabiy elerine avdet etmekte olan baz mebuslann K u v v e y i M illiye aleyhinde hafi tahrikt icras in Ferit Paa ile teriki mesai ettikleri la(1 ) Pek yazk ki mill emeli sonunda riyakrlk ile bir ahsn halskrlma ve harekt mliyeyi de bu halsknn emir ve iradesi ekline sokmak gafletinde bulu nanlar, yine ok yazk k d1halskr yad ettiklerinin yani M ustafa Kem l Paann houna gittiinden - Esbab ruhiyesi yerinde yazlmtr - sulhn akdinden sonra da ha ziyade riyakrlklar yaptlar. *
thbar klnmtr. Bu meyanda Gmhane mebusu Zeki Bey Trabzon dahilinde ic ray faliyet etmek zere stanbuldan hareket etmitir. Duan tecavz olan millet vekilleri Meclisi Mebusan reisi tarafndan Ankarada itimaa davet edilmi ve d man esaretinden tahlisi nefs edenler de peyderpey Millet Meclisine iltihak etmekte bulunmu olduklarndan Zeki Beyin de buraya gelmesi icab edeceinin mumaileyhe tefhimi ve gelmekten imtina halinde tavr ve hareketinin sk tarassud altna al narak halk ifsada teebbs hlinde derakap tevkifi ile hakknda derdesti tebli olan hiyaneti vataniye kanununun tatbiki esbabnn istikmli mercudur. Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Keml
ayan dikkat ve ayan mlhaza bir emir! Mill hkmet kuruldu, artk bilhassa bu gibi mhim ilerin merciini meydana karmak ve ii o kanaldan grmek muvafk olmaz m ? Bir mebusu ciheti askeriye nasl sk tarassut altna alacaktr? Trabzon valisine emri ben mi vereceim, yoksa vilyetten hari olarak takibat m yapacaz. Dahiliye umurile Meclis reisi ve onun emrile bir Kolordu kumndani m megul olacak. Eer ahval mstesnadr deniliyorsa derhal teklifim vehile bir ark cephesi kumandanl tekil olunur ve mntakamdaki valiler de emrime verilir. Byle bile olsa bir mebus iin Meclis Reisi nasl bir kumandana emir verir? (1). Her ne ise emir verilmitir. Henz Meclisi Millimizin bir haf talk hayat olduundan Zeki Beyi arattm. stanbuldan km; maksa d beni grdkten ve ahval hakknda grtkten sonra Ankaraya git mek zere Trabzona gelmekmi. neboluya urad srada derdestle mahfuzen Ankaraya sevkolunmu. Zeki Bey Erzurum Kongresinde G mhane murahhas idi. Mustafa Keml Paa mirliva niformas ve ya veri hazreti J padiah kordonu ile riyaset krssne kt zaman: Pa a, niforman ve kordonlarm kar da yle gel! diyerek Mustafa Ke ml Paay sivil elbise giymee mecbur etmiti. Bilhare Sivas Kongresi mukarrerat Erzurum Kongresi mukarreratile tesadm etmitir. Ne hakla Erzurum Kongresini Sivas Kongresi bel ediyor diye en hararetli mdafaa eden bu zat olup bana yazmt ki: Erzurum Kongresinin mrekkebi kurumadan silinmesi ti iin endielerimizi mucib oluyor., te Mustafa Keml Paaya kar ilk ve kuvvetli bir muhalif ehre gs teren bu mebusun tarassud, tevkif ve hiyaneti vataniye ile ittiham gi bi srasile arlaan cezaya arptrlmasn Mustafa Keml Paa emre diyordu. Meclisi Mill teekkl edeli meguliyetin okluundan m yoksa mercilerin karmasndan m esasl malmat alamyorduk. Geri haric malmat ve bilhassa Rusya vukuatm ben arktan telsiz telgrafla, gaze(1 ) Bu yolda aykr emir ve ricalar taaddt etmi ve maatteessf aleyhime i lenmitir. Vukuat srasile grlecektir. Zeki Beyin mesul edilecek bir eyi bulunma m, kendisi ikinci M illet Meclisinde dahi Gmhane mebusu olup daima Keml Paaya muhalif vaziyette kalmtr.
telerden ve Batum tarikile haber alarak Ankaraya da bildiriyordum. Fakat stanbuldan gelen arkadalarmz stanbulda mhim mevkilerde olduu gibi Ankrada da en mhim ve bu ilerle alkadar mevkeri igal etmilerdi. Mercilerin ve vazifelerin artk tesbit olunmas lzumunu dndm u srada Meclis Reisi Mustafa Keml Pasa imzasile 9. Frka Kumandan Halid Beye (1) ifre geldiini ve Halit Beyin de es vap verdiini haber aldm. Mlzm smail Hakk Efendi bir ka ay ba na haber verilmeden Keml Paa tarafmdan Halit Beyden fedai zabit olarak istenilmi, Halit Bey de yine benden habersiz mezun gstererek bu zabiti gndermiti. stanbul igaline kadar stanbulda kalm olan bu za bitin (2) harcrahn ve ktasmda kalan alacaklarnn gnderilmesi hakknda, Mustafa Keml Paa ifre ile Halit Beye emir veriyor Halit Bey de hesap veriyor ve diyor ki: smail Hakk Efendinin Erzurum dan infikkile Ankaraya muvasalat arasnda geen zaman bir mazere ti meruaya mstenit olmad takdirde kendisine karg itimadmn mtezelzil olacam arz ve tahkik ederek neticenin iann istirham eyle rim. Bundan baka 17/M art/1336 tarihli Halit Beyin Oltu da Yusuf Ziya Beye (Yukarlarda ismi gemiti. Harbi Umumide ordumuzda ih tiyat binba idi. Tebrizde ordumuz tarafndan baz tekilta memur edilmi AzerbaycanlI biridir. imdi de irtibat iin gelmi Oltu'da alt ryordum,} yand ifrede Heyeti Temsiliye yz bin Osmanl lirasna tekabl edecek paray Azerbaycandan talep etmektedir. Osmanl evrak nakdiyesi olarak adam mahsus vastasile teminini ve ne yapldnn ianm rica ederim. diyor i Mustafa Keml Paa Sivasta iken artk Halit Beyle muhabere etmeyeceine namusu zerine sz vermiti. Biri Heyeti Temsiliye dieri de Byk Millet Meclisi Reisi imzasile temadi eden. muhaberelerine teessfle hayret etmemek mmkn de! Ben b ifreyi bizzat hallettim ve buna nazaran tertip ettiim ifre miftahn Halit Beye verdim ve kaybetmisiniz, ifrelerinizi byle muhafaza eder siniz, diye bir ders verdim. Ve ifrelerin nasl kapatlmas hakkmda da ihtaratta bulundum, teessfm Keml Paaya da yazacam anlattim. Mustafa Keml Paa Heyeti Temsiliye namna diye yapt - sz verdiine ramen - ve bana haber vermedii muhaberelerinden sarf nazar ediyorum fakat artk Millet Meclisi Reisi sfatile muhabere pek irkin oluyor, iitenlere fena tesir yapyor. Kendisine unu yazdm:
Erzurum: 29/Nisan/1336 Byk Millet Mecisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Mlzmevvel smail Hakk Efendinin harcrah hakknda taraf samierinden; 9. Frka Kumandam Halit Beye gelen 2 5 /N isa n /l 336 tarihli bir ifre muhteviyatna (1 ) 341 de Mecliste ldrlen H alit Paa. (2 ) M uhafz taburu kumandan olan smail Hakk Efendidir.
aynen muttali oldum. Esasen btn mmtaka m dahilindeki cereyanlarn d ve i yzn renmeye saik olan mecburiyetle, smail Hakki Efendinin de suret ve m ak sad seyahati ve Halit Beyle olan ilk temas ve rabtasnn ekli ve bundaki messirat teferratie renmi idim. Hatrnia devletleridir ki madun makamatla m uha berenin muayyen olan mahzurlarndan dolay H alit Beye malmat cizi haricinde evsm ir ita buyurulmamasm zat samilerinden mkerreren istirham eylemi idim. Halit Beye de tebligat lzimede bulunarak mumaileyhden de sz alm idim, ki b u nunla her eyin fevkinde bir esas olan itimad ve emniyeti mtekabil enin her vehile tezelzlden masun kalmas emn iyesine hizmet edilmitir. Pek sevdiim H alit Beyin ayan takdir bir ok evsaf olmakla beraber gerek madun ve mafevkleri ve gerekse ahali arasnda kom itecilik ile de hreti '/ardr ki her halde halihazr kumandanlar mz ve tesant dsturuna dayanan saiyi mterek usulmz bu gibi aibelerden m ut laka uzak bulundurmaa vatan bir mecburiyet vardr. B u ahval ve tesirat ie be raber imdi zat devletleri B vuk Millet Meclisinin riyaseti gibi yegne bir mevkii blendi ihraz buyurmu olmalar itibarile bittabi muhteviyatna hi kimsenin vakf olam ayaca ifre ile kk kumandanlarla resen ve bil vasta muhabere buyur malar maiyetlerinden ve telgrafhanelerden balamak artile bir ok dedikodulara ve binnetice riyaseti elil e makamn baz mahzurlu evsaf tahtnda gstermeye saik ce reyanlara bdi olabilir. Bu nkat itibarile bir hakikati vicdaniyeden mlhem olan maruzatmdan sonra bu usul muhaberenin lyik olduu mecray itimad ve emni yete irca ve her ne emir buyurulursa ve madunlarmdan ne arzu edilirse makam ve ahsiyetimin bunda en salim bir gzergh olarak ittihaz buyurulmasn ve bunca umuru zira e ile megul bulunulduu bir devirde iztirap ve teessrat maneviyeye bdi olabilen messiratm zevali kafisini istirham ile pek mmtaz olan hrmetlerimi eyiden arz eylerim. 15. K olordu Kumandan Kzm Karabekir
u cevab aldm:
A nkara: 30/4/1336 15. Kolordu Kumandam Kzm Kar-abekir Paa Hazretlerine Zata m ahsus: O
C. 29/4/1336 ifreye. smail Hakk Efendi m eselesi pek eskiden H alit Beyle vukubulmu husus bir muhabereden neet etmiti. B u muhabere hkmn skat edecek safahatn tevali sinden sonra mumaileyh stanbulun igali zerine kagelmi ve muhassesat mevzuu bahis olmutur. En byk emniyet ve itimad zat lii bira derilerine olduu okadar tabiidir ki bu mes ele bir an bile mevzuu bahis olamaz. Muhabere ve mnasebet hususu da zatlilinizin akdemce vukubulmu iannzdan sonra tekerrr etmemi tir. htiml baz tebrike mmasil telgraflar teati klnmtr. Emir buyurursanz s m ail Hakk Efendi dahi iade olunabilir. Rencidei kalb olmamanz samimiyet ve hrmetlerimle arz ve rica eder, gzlerinizden perim kardeim. Byk M illet M eclisi Reisi Mustafa Keml
Husus ve samim yazlan bu ifrede gze arpan noktalar smail Efendiye artk lzm kalmam olmas, stanbuldan henz geldiinden
muhassesatmn mevzubahis olmas ve bunun da Byk Millet Meclisi Reisi Mtstafa Keml Paann imzalamasdr. Deil bu makamda, Ordu ku mandan iken, hatt kolordu kumandan iken be br zabitin muhassesat iin yazlacak eye imza koymular mdr? Bu gibi eyleri Erkn Harbiye reisleri veya Mstearlar imza eder. Paa yazyor ki: ihtimal baz tebrike mmasil telgraflar teati edilmitir. htimal de bu mun tazaman olmaktadr. Ve ben bununla alkadar dedlim. Mesel 18/19. Ni san 1336 da Keml Pasa bana u ifreyi yazmt: 9. Kafkas Frkas Kumandan Halit Beyden mira tebrikini havi bir telgraf alnd. Miri mumaileyhin Oltuya gittiini biliyorduk. Fakat avdetlerinden haberdar deiliz. Ne vakit gelmitir, ne i grmtr, iar buyurulmas mercudur.. Grlyor ki maksat Halit Beyle - madd manevi - temas gaip etmemektir. En byk emniyet ve itimad zatliyi biraderilerine olduu o kadar tabiidir k d > cmlesi bir hissin tesire yazlm gibidir. Ben ark ta mesul bir kumandanm. Tabi olarak itimad silsilei meratibe riayeti mirdir. Ve bunun telifuzu teselliyi mucib deildir. Her ne ise ben seihiyetime ve mevkiime kar vazifemi yapmak ve kendimi gstermek ten fari olmamakla beraber nasl ka imdiye kadar Mustafa Keml Paay bamza geirmeye altmsa imdiden sonra da samim tutma ya alacam. mit ederim ki o da artk benim fazla skldm iste mez. (1) Byk Millet Meclisi padiaha hitaben yazd beyannamenin ark lemine ibl ve Orenburg hkmeti islmiyesine hitaben yazlan telgrafn mahalline isali iin 3. Frkaya 3/N isan / 1336 da # ifreli tel grafla emir verdim:
15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine tideki telgrafnamenin mahalline isalile inbasm rica eylerim. 29/4/1336 f Byk M illet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Orenbur Hkmeti slmiyesine Ankarada mteekkil Byk M illet Meclisi yeni bir dinda ve karde hkmet olarak Orenburg Hkmetinin tekili haberine srr ile muttali olmutur. Meclisini mttefikan verdii karara tebaan yeni hkmetinizi kemli samimiyetle tebrik eder ve bilcmle harektnzda muvaffakiyeti sbhaniyenin refik olmasn tazarru eyle rim, Ankarada Byk Millet M eclisi Reisi Mustaia Keml
(1 ) 5/M aysta Erknharbiyei kaldm. Pek yazk fakat temadi ediyor.
Umumiyeye
daha ac
yazmak
zaruretinde
Beyanname de udur:
Haliie ve Hakan Eiendimiz stanbulun igali ve bunu m teakip'fecay i zerine ve menini tetkik ve hukuku saltanat seniyelerini ve istiklli millimizi mdafaa ve temin etmek maksadile bu defa Byk Millet Meclisi halinde itima ettik. Anadolunun Dman istilsnda o l mayan her kesinden gelen ve millet tarafndan selhiyeti fevkalde ile terhis edilen nebuslar mt'cefikan ittihaz ettikleri bir karar ile seddei seniyelerine baz hakikati arz ei-meyi kendilerine bir vazifei sadakat ve ubudiyet bildiler. Padiahmz, malmu seniyeleridir ki hanedan saltanat hmayunlarnn ceddi mbecceli olan Sultan Os man tarihi millimizin mesut ve mtemeyyen bir gecesinde hatras nesillerden ne sillere intikal eden bir rya grmt. Avrupamn kta stnde glgesini sallayan re altnda yz m ilyonluk bir lem-i islm barndran kuds aacndan artk btn dallar kesilmi ve ortada yalnz muazzam bir gvde kalmtr. O gvde Anadolunun glgeleri ok derin gitmek zere bisim kalplerimizin iindedir. Ecdad kirammz Rumelide kendi bana bir cihan olan ktalar feth ve istil ederken orulann bu Anadolu topraklarnda davet eder uzak memleketlerin byk ana hatlarn asker yollarn muhafaza ettirmek zere yine Anadoludan d a v et' ve celp ve en mhim noktalara iskn ederlerdi. B u halk ktleleri Bosna Hersek ve Suriye ilerine kadar yayld Basra Krfezine indirildi Suriye Filistin yollarnda taraf taraf birletirildi. Padiahmz: Tahtgh saltanat seniyelerinin eref ve bekas iin Anadolu halk asrlardan, beri baba ocaklarndan ok uzak harb yerlerinde ifnay hayat etmeyi kendiine en kuds bir bor bilmitir. Anadolu boald, Anadolu viran oldu fakat iklim leri uzanan hakanlarmzn evket ve kudreti iin her mihneti her felketi cana min net bildi. O toprak ki Macaristan ierisinden Yemen llerine kadar Kafkas etekle rinden Basraya kadar koan uzanp giden namtenahi mehedlerle muhattr. O mehedlerin her yerden fazla imdi hrriyet ve istiklli iin yeni bir harb mcahedesini ya pan bu eski Anadolu yurdu evketli Padiahmz islmn her tarafta duar hezimet olan bayraklar gelip onun ufkunda topland. Onun ufuklarnda kendine en son penah necatm arad. zm ir istils zerine memaliki ahanelerinin en mamr en mes ut bir ksm nasl atelere yama ve ktallere batan baa harab oldu bilirsiniz. Hi bir hakka istinad etmeyen ve milletimizi son yurdda duar esaret etmeyi- emel eden bu vah akn zerine kalbi hmayunlarnn duyduu ac teessrleri cihan matbua tna bizzat tevdi buyurmutunuz. zmir igali takip etti sonunda yetitii millet bin lerce senedenberi cihann en muhteem tahtlarna sultanlar yetitirmi ve hr ya am olan bir millet sfatile bu hal karsnda ne yapabilirdi. Padiah elm bir harp neticesinde ordularn kullanmaktan memnu ve mahrum grd iin kendi kendine silha sarld ve nerede ana vatan tecavze uram ise oraya dinini ve milletini* namusunu kurtarmak iin kotu. Padiahmz Kafkasyann slm kahramanlan ba balarnn ocaklarn kendilerinden gzgre kavi bir dmana otuz senedir kadn, er kek mdafaa ettiler, Cezayir yirmi senedenberi bir devri eamet yayor. Zavall Fas on senedir ki Fransz igalini tanmyor ve silhn teslim etmiyor. Trablus bir avu kahramanile ayn cidal iindedir. Bugn islm leminin her bir kesi silhndan tamamile mahrum bir halde iken zulm ve ziyannn boyunduruunu atmak iin is yan ederken Abbas ve Fatmiye Hilfetlerinden Seuk Trklerinden beri hemen bin yz seneyi mtecaviz bir zamandr stikll ve Hrriyet ve Din iin gaza eden byk milletiniz Asyann ve islmn lemdar diye cihanmul bir hreti olan milletiniz hals canna susam dmanlarnn merhametinden bekler evketpenah efendimiz mill mdafaamz mbarek makam hmayunlarna kar bir isyan suretinde gs* termek ve halk ifal iin mtemad alan hainler var. Onlar milleti birbirine kr-
drmak ve dman ftuhatna yolu ak brakmak istiyorlar. Halbuki vuran da v u rulan da hep szindir. Hepsi ayn derecede sadk evldmzdr. M ill mdafaamz d manlarn bayraklar babalarmzn ocaklar stnden ekilinceye kadar terk edeme yiz. Her yeri bir byk hakanmzn ask dini ve iihisine mutantan rnehip bir delil olan stanbul mabedi eri etrafnda dman askerleri z vatann topraklar stnden yad adamlarn ayaklar ekilmedike rocahedemizde devam etmeye mecburuz. Ce~ nabhak analarnn yurdunu koruyan halife ve hakannn eref ve istiklli iin ura an e\ddlannzla beraberdir. Kendi hkmetimizin idaresi altnda bedbaht ve fakir yaamak ecnebi esareti bahasna nail olacamz huzur ve saadete bin kerre m raccahtr. Padiahmz kalbimiz hissi sedakat ve ubudiyetle dolu tahtnzn etrafnda her zamandan daha sk bir rabta ile toplanm bulunuyoruz. timain ilk sz H a life ve Padiaha sedakat olup M illet Meclisinin, son sznn yine bundan ibaret ola ca sedde seniyelerine en byk tazim ve huu ile arz eder. Byk M eclis emrile Mustaia Kemal
Erzurumda dahi bir ok nsha bastrarak her tarafa dattrdm. Bu beyanname efkn umumiyeye kar iyi bir tesir olur, yalnz garbin bir hayli yerlerinde ate saa sarm olduundan bunu daha evvel yapmak daha iyi olacakt. Bununla beraber iyidir. Yalnz so vaat mil let namna pek kuvvetlidir. Millet Meclisinin ilk ve son sz halife ve padiaha sadakat deniyor. Halbuki bu padiah Millet Meclisi silerden mrekkeptir dedi ve hl da diyecektir. Ve sz itial etmi veya ede cek yerlere messir olacak ve Millet Meclisini nazarlarda ciz gibi gs~ terecektir. Ne gibi hdiseler olacak, sulh ve istiklle ne gibi artlar al tnda kavuacaz, kestirilemiyeceinden son szmz de imdiden na sl sylyoruz. Herhangi bir veya bir ka kimse padiah imdilik avut mak iin diye herhangi bir vaadde bulunabilir. Fakat idrk ve lisce bir birine benzemeyen millet Meclisi bunu nasl syler? Mademki syledi demek milletten aldklar kuvvetli ve kat vehe bu imi (1). 29/30 Moskova telsizi Lehistanm sulh eraitine kar bir hitab idi. Mutad makamlara yazdm:
w '
Lehistanm verdii sulh eraiti
Lehistanm dermeyan ettii sulh eraiti sngler zerine mevzu istibdad ve k a pitalizmden baka bir ey deildir. Bu mevad Litvanya, Rusya,_ Ukranya amele ve kylleri iin bir esareti kmile taleb etmektedir ki, bunu arzu eden Lehistan hk meti boyunduruu altnda kendilerine yeni jandarmalarn icray hkm ve tesir et mek istedii milyonlarca halis Rus kavmi bulunmaktadr. Rusya ameleleri k yl leri ve Krmz Ordu mensubini Rus arazisini ve harabezara evirmesi iin Leh za-
(1 ) Ayn M eclis saltanatn lvna ve ikinci vermitir. Ne gibi hdise ve saiklerle az zamanda bu tarihinin en ufak teferratma kadar vesaike istinad pek byk merakla okunmaya deer. Ben hatratmda lere yazdm.
m eclis de hilfetin vma karar mhim inkilblar oldu Trk ettirerek yapaca mnkaa* bildiklerimi ait olduu gn
timlerine testini etmek ister iniyiz? Denikin ve K olak -gibi zalimlerin elinden tshlis ettiimiz ve uurunda o kadar kan didrmz memleketimizi teslim etmek arzu eder m iyiz?.;. Hayr, bu mmkn deildir. Biz Lehistann istikllini gzetmekle beraer sovyetist Rusya ve Ukranyan da istikllini dnyoruz. Kendi burjuvalara sn istibdadndan serbest olan Rus amele ve kylleri kendi arzulare Leh -arazisine ve Leh hukukuna herhangi bir suretle taarruz etmek istemeyiz. Bu cidd beyanatm !' aa halihazrda dahi btn kuvvetimizle sadk bulunuyoruz. Alman Militarizmi kar snda kendisini kurtardmz Lehistan milletine kar Sovyet murahhaslar Brest Litavsltta fikirlerini sylemilerdir. Sovyet hkmeti Lehistan ile olan muamel tnda hi bir vehile hissiyat hasmane gstermemitir. Lehistan istibdad ve kapitaliginin asker kuvvetleri vastasile Sovyet hkmetini, beyaz Rusyay ve Litvanyayj igal etmelerine ramen, bir ok seneler ar istibdadna kar kendisile beraber al tmz Lehistan hkmetine sulh teklif ederek hisiyat dostane ve namuskranemm iba t ettik. Fakat Varovann istilc kafalar kendi arzularile bizi lekelenmeye m ec bur ettiler. mele ve kyller ve Krmz Ordu kardelerimizi Lehistan beyaz muha fzlarna hesaplarnda aldandklarn isbat etmekle muvazzafsnz. Biz Lehistann is* tikllini tandk ve tanyoruz. Fakat kapitalizmin Rus amele ve kyllerini imha etmek, ve Leh istibdadnn Rus kylleri arazisini gasbetmek hususunda fikirlerini tanmyoruz. Rus ve Ukranya kyllerinin esir olmasn istemiyoruz. Biz sull iste mitik ve istiyoruz. Fakat Sosyalizmin krmz bayran Varova burjuvazisi nn.de eetneyeceis! Sovyetist Rusya Denikin ve K olaka karlarnda bulunanlana Mm olduunu &te ve elik harb le gsterirken Varova hkmeti Ukranyaya darbe vurmak istedi; Ukranya ve sovyetist Rusyay bir tehlike tehdid etmiti. K yller ve Ameleler! Harb daha bitmedi Leh yumruklan btn kuvvetile tesire, bizi tehdid eden alevi tevsie gayret ediyor. Sosyalizm noktai nazarndan en iyi muharipleri ararak yeniden bir seferberlik yapacaz. B ir ruhtan ibaret olan Komnistler! mele ve kyl ordularnn garp cephesindeki vazifesi henz bitmemitir. K rm Ordu kardeleri Krmz bahriyeliler, Krmz kazaklar! s z sulh hayatna kavuma y, tarlalarnzda alm ay mid ediyordunuz. Fakat Leh zalimleri sizi hanelerinl3e dnmeye brakmyorlar ve sizi kendilerine esir etmek istiyorlar. Malm ve me kur olan kahramanlnz yeniden gstermeye mecbursunuz.
Kzl Ruslarn Lehistania harb edecei hakknda bu tebliden kim se holanmad. Neticesi mekk olaca gibi Kafkasyada ii gevetecei, neticede Ermeni mezalimi altnda inleyen vatandalarmzn kurtarlma sna - Elviyei Slse saten bizimdi, Brest-Litovsk Muahedesi muhitine bize iade edildi. Batun Maedese de teyid olunmutu. - matuf harek tmza tesir yapabilecei endiesi balad. (2) stanbul hakknda on giis evvel sorduuma bugn u cevab aldm:
Ankara: 29/4/1336 15. Koordv Km&nd&n Kztm Kar&h&ktr Paa Hazretlerine
Mstaceldir:
C. 19/N isen/1336 ifreye. Kabine bervechit arz olunur. Sadnazam ve Hari ciye Nazr ve Harbiye Nazr Vekili Ferit Paa, Meihat Drrzade AptuliaJfe (2) B u tesir Ankaraya oldu, bu husustaki haftasndan balar. mhim muhaberelerimiz Maysa*
Efendi, Bahriye Kara Sait Paa, M aliye Vekili R um Bey olu Fahrettin Bey, Adliye Ali Rt Dahiliye ray Devlet Reisi vekili Reit Bey, Osman R fat Paa, Ticaret ve Ziraat mtekait Paa (Nigehban Cemiyeti reisi), ISfafia Operatr
Reat B ey (M steardr). M aarif Efendi, Mstear Sait M olla Bey, Evkaf mtekait erknharp feriki erknharp feriki Hseyin Remzi Cemil Paa. Byk M illet Meclisi Reisi M . Keml
20/Nisanda stanbuldan karak 28/Nisanda Trabzona gelen Yenidnya vapurunda Azerbaycana gitmek zere muamelt zatiye enirinde iki rnlzmevvel ile br yzba ve maiyeti seniye svari blnden bir mlzm evvel bulunuyormu. Bunlarn stanbul hakknda verdikleri ma lmatla gazetelerde grlen mhim malmat, stanbul vasiyetim ve s tanbul hkmetinin nelerle uratn gsteriyor. Bu sabitler Azerbay cana nasl gidebiliyorlar, hayrettir. stanbuldan kimse kamyor denili yor, bir taraftan pekl isteyenler herhangi bir vesile veya tarzda gele biliyorlar. Bunlar Frka 30/Nisanda bildirdi. Bu zabitleri stanbuldan Svari Yzbas Nihad Efendi isminde orduca ayan, itimad tanlan rkan islm grc bir zabit gnderiyormu. (1) Zabitler de ayan iti mad imi. Toplanan malmat 2/Maysta Byk Millet Meclisi riyaseti ne bildirdim. Bize ne malmat ve ne de ajans gelmediine nazaran mal mat ve gazete alamadklar anlalyor. 30/Nisanda 3. Kolordu Kuman dan Veksli Fikri imsasile u malmat geldi: 26/Nisan/1336 alessabah dman iki zrh& otomobil ve klliyetli efrad ile Antebin imli ark is tikametinden taarruz etm ve kasabamn hemen medhal ve mahrecini tutmu olan Kuvvayi Milliyenin mukabelesi zerine dmana yirmi drt maktul ve pek ok mecruh verdirilmi ve otomobilin bilisini de siperleri miz nnde terk ederek ricata mecbur olmutur. Ne garip vaziyet, br tarafta millet hayate... 1/Mays: leden evvel ocuklar ordusunu takdis ve tesid ettik. Dn tekiltn ve tehizatn ikml etmitik. Bugn resmen iln ettim. Tafst yaptm tamimde vardr. Birinci Avc Grbz Alaynn ta lim ve terbiyesile daha sk megul olarak dier mekteplere nmune ola bilmek iin alayn fahr kumandanln ben derhuhde ettim. Bu tekilt btn arka temil ve sonra da btn Trkiyeye tamimini Byk Millet Meclisinden rica etmek niyetindeyim. (2) Tamim udur:
(1) B u Nihat Efendi 1339 senesinde Kafkasyaya firar etmitir. (2) arkta 17 ocuk Alay tekil ettim. Maatteessf zaferden sonra Ankarada kimseye derd anlatamadm. Meclisi Millinin muhalif frka lideri olarak her mille tin ocuk tekilt hakkndaki malmat anlatarak da uratm. B u husustaki za bt ceridesinden sylediklerimi ve grlerimi o gnk htratmda yazdm.
Erzurum: l/M ay s/1 3 36 Birinci Avc Grbz Alay Fahri Kumandanlna 1 l/M a y s/1 3 3 6 gn Erzurum ocuklar Ordusunun tekilt yaplmtr. Bu ordunun nizam harbi imdilik drt grbz alayndan mrekkeptir. simleri leyl iptida asker kolordu sanayi takmlar, tesviyeci, demirci ve kuyumcu snfla rn havi alay mektebi, mendfer mektebi ve ana mektebi grbzlerinden mrek kep ve mevcudu umumisi bin yz grbz olan Birinci Avc Grbz Alay, yz sek sen mevcudundaki kinci Sultan Grbz Alay ve yz elli mevcudunda bulunan nc Albayrak Grbz Alay ve iki yz yirmi mevcudundaki Drdnc yeil bayrak Grbz Alaydr. ehit evltlarndan mrekkep olan Birinci Grbz Alay nn fahr kumandanlm bendeniz deruhde ettim. Sultan Alaynn fahri kuman danln M iralay Manastrl Kzm, Albayrak Alaynn Erknharp Binbas M u s tafa, Yeil Bayrak Alaynn da Erknharp Binbas Fahri Beylere tevdi edilmi tir. bu ocuklar ordusunun kumandas abdicizide bulunacak ve bu tekilt k o lordum mntakasmn her tarafnda tevsi olunacaktr. 2 - Erzurum ocuklar Ordusu Alaylarna Kars kaps medhali civarnda bir talim meydan intihab edilmi, ekl ve levazmat fennyeyi havi olmak zere bir de endaht poligonu tesis olunmutur. Alaylarn talim ve terbiyeleri her hafta cuma gnleri toplu olarak hakik top, makinaltfek ve tfek zerinde, bilmel ve tahta bomba ve sng ile de takliden yaplmaya balanmtr. 3 Her alayn sanca makamna birer Osmanl bayra vardr. ptidailerden mrekkep Yeil A lay m ise yeil Osmanl bayradr. Alaylar tahta tfeklerle m cehhezdir. Birinci Avc Alaynn her trl tehizat mkemmeldir. B om balan tah tadr. Bu alayn grbzleri leyl kolordu mekteplerinde talim ve tedris edildiklerin de kn terbiyei mnferideleri mkemmel bir hale getirilmi ve mahir kzaklar da yetitirilmitir. 4 Ayrca manej, bisiklet, futbol, her trl idman harekta vesair mill oyun lar da vardr. S Btn Erzurum ocuklarnda pek byk bir evk ve arzu uyandrm olan bu tekilt ve ilk defaki talimlerde ocuklarda grlen asar inhimak ibu ha yrl teebbsten ok feyizli semeratn iktifaf edileceini gstermi, tekml ve inkiafat tiyemiz iin beslenen vatanperverane emel ve midler bu suretle bir kat daha kuvvetlenmitir. 6 Byk Millet Meclisi Riyasetine, Kolordulara, Trabzon ve Van vilyetilerine, Refet ve Kzm Beylere ve beray malmat On Beinci K olordu ktaatile ocuklar Ordusu fahr alay kumandanlklarna arz ve tamim edilmitir! 15. K olordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
leden sonra sahra topusunun ders endahtlannda bulundum. Bu gn pek mhim olarak Baknun 28/Nisanda bolevikler tarafndan i gali haberi geldi. 3. Frkadan gelen bu malmat udur:
I I Dakika tehiri caiz deildir.
.
Souksu: 30/4/1363 15. Kolordu Kumandanlna
1 Batumda bulunan ayan itimd bir zat tarafndan Hudud taburu vastasile zrdeki gayet mevsuk malmat gnderilmitir:
a ) Bolevikler 28/Nisan/133 aramba gn saat 2 sonrada Bakyu
igal
etmilerdir. b ) galden evvel tihad Frkas ile yerli bolevikler hkmete mracaat ederek, be alt saat mesafede bulunan Bolevik kuvvas Bakyu iggal edeceklerinden kuvvay mezkreye kar katiyyen mrnanat olunmamas haber verildi. Ve bu mracat hkmet tarafndan is'ef edildi. c ) Bak ehri sknetle igal edilmitir. d ) 29/N issn/1336 tarihinden itibaren Batumdan yalnz Grcistana tren ili yor ve yalnz Grcistan iin vesika verilmektedir, e) Batum Azerbaycan konsoloshanesi ngilizler tarafndan kapatlmtr. K on solos Mahmut Bey dahi Tiflise gitmitir. f) Azerbaycan hkmeti Grcistan hkmeti cumhuriyesne ayn suretle ha reketi tavsiye etmitir. g ) Azerbaycanda ttihad Frkas vazejsite hkimdir. Hkmet ttihad frka sndan olduundan bolevikler hi bir suretle dahil ilere karmyorlar. h) 4000 kadar Krgz bolevik islm askeri Ermenistan zerine harekete m heyyadr. i) 30 tarihli slm Grtistanm dan: Grcistan hkmeti seferberlik iln et-
3. Frka Kumandam Miralay
Rt.
Bu malmattan kat olduu anlalan tideki maddeleri tamim . et

tim:
Erzurum: 1/5/1336 1 28/Nisaa/1336 aramba gn leden sonra saat ikide Krgz Trk!erin den mrekkep bolevik islm ordusu Bakya dahil olmu ve Azerbaycan millet, fekmet ve ordusu tarafndan pek parlak tezahrat ve istikbl ile karlanmtr. 2 - Batumdaki Azerbaycan konsoloshanesi ngilizler tarafndan kapatlm ve K onsolos Mahmut B ey Batumdan Tiflise gitmitir. 3 29/Nisan/1336 dan itibaren rksudan yalnz Grcistana tren ilemek tedir. 4 .Byk M illet Meclisi riyasetine. Kolordulara, Trabzon ve Van vilyetterile Erzincan mutasarrflna, M iralay Refet ve Kzm Beylere, 15. Kolordu kta atna arz ve tamim edilmitir. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzm Karabekir
Mhim olan cihet 29/Nisandan itibaren Batumdan yalnz Giireista&a tren ilemesi ve yalnz Grcistan iin vesika verilmesidir. Bizim kuv vetlerimiz henz hareket etmeden bu yolun kapanmas can skt. Br hafta evvel Ankaradan cevap gelmemesi imdi mkil iler ast. 11. Fr kadan Bayazt - Nahcivan zerinden iki zabitle ve bir de Oltu kanalte franszca ifre ile gndermek zere hazrla balattm. Ancak 5/Maysta hazrlk bitti. Telsdz tamimi:
M oskova telsiz telgraf istasyonunun 27/Nsan/1336 tarihli teblii hlsasdr: 1 Hivede Meclisi M illinin resmi kad mutantan bir surette icra olunmutur. Hive, hkmeti muvakkatesi reisi verdii nutukta btn beeriyete nuru m aarif nereden ve hayatn en iyi bir tarzda cereyann temin eyleyen sovyetist hkmetini meth sena etmitir, Sovyetist Rusyann fevkalde mmessili de buna 'kar Sovyetist hkmetin H ive memleketi dahilinde marifi umumiye iin birka milyon rublelik husus bir ikraz da yapabileceini cevaben beyan eylemitir. 2 ran resm gazeteleri sovyetist Rusya le derhal bir ittifak akdini musirren talep ve iln ediyorlar.
i
3 Volga seyrisefain idarei umumiyesi Volga nehrindeki buzlarn tamamen zldn ve seyrsefere kmilen salih bir hale geldiini mteakip Permden m ilyon pot tuz ve Belbenuvadan yarm m ilyon buday naklini temin ve taahht eylemitir. 4 M illet Meclisi riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, Kzm Beye, OnbeinC'i Kolordu ktaatna ve Vilyetlerine arz ve tamim edilmitir.
15. Kolordu Kumandan M irliva Kmm Karabekir
Bugn 29/Nisa tarihli u telgraf tamimi geldi:

15. Kolordu Rtmmndanhma. Nisann yirmi yedinci sal gn Ankaray teri buyurarak doruca Byk M illet Meclisine dahil olan Harbiye Nazr esbak Fevzi Paa Hazretleri mufassal bir nutuk irad buyurmulardr. Mezkr nutkun asl M eclis zabtnamesinde intiar edecektir. Hlsas bervechitidir. M evkii esaretten kurtularak milletin sinei ser bestisine ilticaya m uvaffak olduumdan dolay Cenab Hakka hamdeylerim. stan bulun igali pek feci bir ekilde icra edilmi Onuncu Frka muzika efrad uyku es nasmda baslarak baz neferler ehd edilmitir. Harbiye Nezareti nazr odas sn gl askerlerle basilmi ve Babliye hareketim esnasmda sngl ngiliz asker leri ihata etmiti. Cuma selmlnda rikb ahanede kudreti saltanat temsil ola rak bulunmas mutad olan msellh Osmanl askerlerinin vduduna msaade edil memitir. Selmlktan sonra huzura kabul buyurulan marnileyh taraf ahane den kemli hzn ve elemle tideki beyanat eref tebli buyurulmutur. Ben b u gn byle azab elm iinde camie gelmek istemiyordum. Fakat bu vazifei diniye dir, Cenab Hakka bir ibadet olan bu vazifeyi geri brakmay mnasip grmedim. Ancak elli senelik suitefehhmle gerek benim ve gerekse sizin kabinenizin zerine ykldn grmekle fevkalde dilhunum. Enkazn altnda edildik. ngilizlerin pek eni olan tazyikat karsndaki tesirat ahaneyi intak eder bu cmleler dikkatle okunmal ve ahkm ahaliye anlatlmaldr. galden itibaren Nazrlarn, her tel graf kontrol edilmi ve birer suretinin Franszca yazlmas taht mecburiye aln mtr. ngilizler kendi arzulan dahilinde bir sulh kabul edecek bir kabineyi mevkii iktidara getireceklerini aka sylemiler ve Salih Paa kabinesi sngl B abliden atacaklarm ihsas eylemilerdir. Kabinenin tedabiri muslihas nglizlere kabul fctirmek mmkn olmam ve ahalii ismiyeyi birbirine krdrarak naili emel o 1-
mak esasndan ibaret olan ngiliz m a k a s id in in tatbikatna balanmtr. Mlletm. hissi hakikisi elbette bundaki fecayii grecek ve anlayacaktr. Byk M illet Meclisi Reisi Mustafa Keml
Fevzi Paa Hazretleri beyannamelerinde padiah pek acnacak hal de masum gsterdii gibi Mustafa Kemal Paann da padiahn beyanatma dikkatle okunarak ahaliye anlatlmal tamimini biraz sakat buldum. Garp isyan tevess etmekte ve bunu padiah bizzat fetvalar vesair vastalar ile gre gelmektedir. Bu beyanatn tamiminden sonra padiahn Kuvvayi Mliye ve Meclisi Mill aleyhindeki tefeyvhat ve emirlerini halk nasl telkki edecektir? Padiahn caal beyanatndan bahsetmek daha hayrl olurdu. stanbul hkmetinin el altndan arkta dahi bizzat hkmet reislerile ne hiyanetler yaptna u mislde ahittir: ki haftadr tahkikatla uraarak hasl olan neticeyi Mlet Meclisi riyasetine de yazdm. Hi kimsenin hususiyeti halini anlamak veya tehir etmeyi hi sevmem. Fa kat milletin tehlikede bulunduu u mhim samanlarda istikbali ancak mill mcahede ile kurtarabilecek olan bir mmtakadaki valiler, yardm larndan vaz getim, hi olmazsa menfi vaziyetlerle tiyi tehlikeye koy masalar. te bin mkilt ve tehlike iinde uratmz bu hkmet re islerinin ahvalini de tarihe ve ahfadmza ibret olmak zere hatratma kayda mecbur oluyorum. Erzurum valisi hakkmdaki vaziyeti ylece yazdm. Van ve Trabzon valilerinin gsterdikleri mkilt da gz nnde tutulmaktadr ve sras gelince yazlacaktr:
Erzurum : l/M a y s/1 3 3 6 Ankarada Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine Erzurum Valisi Reit Paann tarihesini ve son tezahrata gre marnileyh hakkmdaki kanaati katlyyeyi bervechit arz ediyorum: 1 Reit Paa Erzurum valiliine tyin olunduu geen Austos ay zarfn da Erzurum vilyeti hududuna vasl olduu gnden itibaren olduu gibi Erzuruma muvasalatla beraberinde getirdii valilik ferman kraat olundukta ahaliye kar harekt milliyenin aleyhinde bulunmu ve Cell vekayiine tebih ederek devletin bunlara da bir are bulacan beyan etmi idi. Bunun zerine derhal feverana ge len halk bir heyeti kendisine gndererek izhar heyecan olunmu ve szn tevil ederek tarziye vermi idi. Ele giren ricalden istifade ve stanbulda zehirlenen ef krn tashih ile mali meruai millete imle hakkmdaki karar ve hatt hareket; marileyhden yine istifade yolunu tercih ettirmi ve filhakika vilyette hi bir -fafte temin etmeyen uyuukluuna rarmen uzun *sm n hr miknet rar olm u ve hsn idare olunarak mali milliyeyi mdafaa sadedinde arasra ne gibi teebbsat vaki olmu idi ise kendisini celp ve t^ci ile daima tesir altnda dare olun mu, bununla beraber her hal krdan tereddd ve zaaf kalbi her yerde mahsus bulunmutur. Eyll aynda Elziz valisi Ali Galip harekt devresinde Ilca nahi yesi jandarmalar tarafndan nahiyenin baz kylerine imzal bir beyanname gezdi rilerek ilk iarette Sivas istikametine gitmek zere onar gnlk iaelerile hazr bu-
Umulmas iin b az imamlara imza ettirildii, bir mddet sonra pek mairemane aber alnarak bu mes ele etraflca ve uzun zaman tmik olunmu ve neticede o devirde Ilca nahiye mdr olan ve Vali tarafndan bilhare Tortum kaymakam l vekletine gnderilen Mahmut Efendinin bu beyannameyi jandarmalara ver diini bizzat jandarmalar; vilyet jandarma alay kumandanlnn da hazr o l duu bir zamanda nezd irnd eki heyet muvacehesinde sylemi idiler. Bu tahkikat mumaileyhin inkriie netice bulup jandarmalar mahkm edilmi ve fakat i yine mumaileyhi stanbuldan beraberinde getiren vali paadan dahi phe hasl olm u tu. imdi ise bir mddettenberidir stanbuldaki vekayii adeta Ali Kemlin ve F e rit Paamn hezeyanlar eklinde tasvir ederek Ferit Paa kabinesinin bu vatan kurtarabilecei, ngiliz taraftarlnn ihtiyaten lzumlu olduu, kuvvayi milliye nin ve Byk Millet Meclisinin ittihadclardan ibaret bulunduu ve bu srada bir seferberlik olursa ve bir kerre devletin eslhas millet eline geerse o zaman cephe ye sevk etmek mkil olaca tarzndaki iitilen hafif bir dedikodunun valiye mn tehi olduu anlald. Ermenistan meydanda bulunduka ark vilyatmzn daima mhlik vaziyetlerden kurtulamyacam bir iman eklinde bilen Erzurum ahali ve avam bir seferberlie kar iddetli bir temayl gstermekte bulunduu u srada paann sureta mdafaai milliye lehinde grnmekle beraber sk sk zengin eraf le hocagn hanelerine geceleri gittii ve bundan iki gece evvel dahi eraftan biri nin hanesinde memleketin paraszln ileri srerek mademki paralar yoktur ni in stanbul ile irtibat kestii gibi beyanatta bulunmutur. imdiye kadar geen hafif fakat mahsus cereyanlar bizde daima pheler brakm ise de maslahaten sath geilmiti. Fakat artk iin bundan ziyadesine tahamml yoktur. Dedikodu yapan birini prangabend ederek tahkikat tamik olunmaktadr. cabat serias dahi yaplacaktr. Fakat taassup ve muhafazakrlar ve zenginleri hazrlamakta olduu anlalan Vali Reit Paann artk vilyette durmas kafiyyen caiz olmad ciiede cilen kendisinin baz istizahat zmnnda Ankarajâ celp ve davet veyahutta infisal ettirilerek Erzurum vilyetinin vekleten miralay Manastrl K a m Bey tarafndan idaresine serian emir buyurulmasn istirham eylerim. 2 Van valisi Mithat Beyin hanesinde bir ka Ermeni gen kadnm bulun duu ve bunlar meyannda da bir kadnn casusluktan dolay bir seneye mahkm olduu vesaire gibi srf a h l k . ahsiyeye ait zaif noktalarn mevsuken ve mdellelen haber aldysam da kendisinin mali milliyeye mugayir bir hatt hareketi g rlmemi olmasna mebni imdilik baz tahkikat yapyorum. Neticesi arz ve teklif olunaca maruzdur. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
22/Maysa kadar tetkikata mstenit kanaatimi de Lehlerine olarak yie yazdm: (1).
Erzurum : 22/M ays/l336 Byk Millet Meclisi Riyasetine . t. Erzurum valisi Reit Paa hakkndaki tetkikata mstenit kanaat bervechizir maruzdur: Erzurumda geirdii mddet zarfnda milletin nefine hi bir ey yap(1 ) Bir sene sonra Artvinde tutulan Nuri isminde bir casus mthi itirafatta bulunmutur. Sivas ve Erzurum vesair gzerghta baz valilere stanbuldan mektuplar ve talimat getirmi, nc geliinde Artvinde yakalanmtr. Gnnde tafsilt vardr.
mam, yalnz evrak havale ederek vakit geirmitir. Tenperverfiine inzimam eders cebaneti tabandan nai ahvali muhiti fena grdke derviane idarei kelm ettiin den bir takm cheladan ibaret olan eraf beldei endiede brakmtr. Esasen zek bir zat da olmadndan saikai havf ile bazan belhat derecesinde szler de syledii olmutur. Mesel stanbulun 16/Marttaki igali zerine M dafaai Hukuk ve heyeti meradan bir heyet huzurunda u behatte bulunmutur: Ya buradaki Ravlinson da Erzurum telgrafhanesini kontrol etmek isterse ne yaparz? O zamaa R avlonsonun. ihtilttan men edilecei soyLenmis ve teskinine allmt. M srileyhin haset tab da pek ziyade olduundan herkesin evine misafir gider ve Erzurumun ne kadar idraksiz insanlar varca etrafna toplanr eble'ane hasbhaller ' yaparlarm. Fakat ilk geldii zaman celli ekiyalan diye nasl ifadatta bulundu ise yine aym safdemnluun neticesi olduunu ve ifadalnn dedikodu mahiyetinde kaldm fakat um um devlette grecek kabiliyet ve iktidarda bulunmadn arzr eylerim . . 15. K olordu Kumandan Kzm Karabekir
Valilerden celdet gsteren veya gstermesi muhtemel olanlarn adedi pek az olduu gibi stanbul hkmeti de bu gibileri daha ilk zaman larda iten el ektirmilerdi. Aciz ve meskenet, mill teebbslerin fellre- te mntehi olaca vesair ahenksizlik ve dedikodular eeleyince hemen her yerde aa yukar bir noktaya mntehi oluyordu: Hkmet!.. Vali lerin bir ksm ahvalden korkarak: imiz Allaha kald, daha fena ola cak! gibi miskinane beyanatla en yakn muhitleri olan eraf, bunlardan adamlarn bilmeyerek zehirliyorlar, baz valiler geirdikleri gnlerin ol sun zevkini itmamla uraarak vaziyetle alkadar olmuyorlar, bazlar da korkarak ve menfi insanlar etraflarn toplayarak i yapyorum diye menfi sahada faaliyet gsteriyorlar. Bu nevi simay vakit vakit g receiz. 2/Maysta tideki malmat ve mutalat yazdm;
Erzurum: 2/M ayss/l336 Ankarada Byik Millet Meclisi Riyaseti Ceilesne 22/N isan/336 tarihli Serbesti Alemdar, Peyam gazetelerinden naklen Trabzondaki 3, Frka Kumandanlndan bildirilen mhim maddeler lhika olarak ar& unmutur. Bunlardan kuvvayi inzibatiye kanunu haizi ehemmiyettir. Mnhas ran gnll tekiltna ait olan bu kanun srf Denikin ordusu tekiltnn bir ay am Istanbulda vcude getirmektir. Denikin ordularn bolevizm aleyhinde tekil ve galeyan ettiren ngilizler nihayet milyonlardan mteekkil Amiral Kolak, Ge neral Podeni ve Denikin ordular; ksmen yeil islm ordularndan mrekkep bolevik kuvvayi klliyesinin akmlar karsnda mahvolup kamilen eridi gitti., Gafletlerinin cezasn grdkten sonra kurtulan veyahut dtkleri tuzaktan syr lp bolevik ordularna teslimi silh ile dehalet ettiler. ngilizlerin hazineler dolusu altn kuvvetile tedvir ve tahrik ettii bu siyasetin ayn millet efradjm birbirine krdrarak arkda idamei nfuza uraldm akbet anladklar. ngiliz parasnn kuvvetile kendi milletine kar ihanet eden Denikincilerin ou nihayet selmetin nerede bulunduunu imdi tamamile anladlar. Rus Denikin ordusunun izmihlali tanmm gren ngilizler imdi de Dersaadette yaplan bu tekilt ile Denikin g -
al ordusunun bir aynini de stanbuldaki mecnun ve mabudlar para olan edaal vastasile cahillere tertip ettirmek istiyorlar. Hakkn, haysiyetini, hukukunu ta sam ile gaip etmi olan makam saltanat ve hilfet namna sng kuvvetile sahte fetvalar ve Denikin tekiltn vcude getirmek isteyen vatansz imansz bir zmr tarafndan da pek-* namussuzca beyannameler ihzar edilip Anadolu sevahilmze gn dermektedirler. Bu sahte fetvalar karan ve kartan hain kuvvetler ^nm yorlar ki stanbulda para kuvvetile toplayp yapacaklar bu Denikin kuvvetlerim Anadoluya Trk ve islm bucama musallat ettirmek yani ehli islm ehli islma kr drmak ve bunun karsnda Rumlar Ermenileri ve btn dmanlar gldrmek ve islm kanile kendi hayatlarn temin etmek gibi neuzuhillSI dinen aklen en mezmum ve eriat celile ile menafii liyei milliye ve vatanyeye en mugayir bir tevesslde bulunuyorlar. Artk tamamile Kafkaslara da hkim olan Krgz islm ordularm da tamamile Azerbaycan ve havalisine yerletirmi olan, bolevik ordular bta milletlerin ve bilhassa lemi islmn esaretten ve mstemleke hayatndan klliye*, kurtulmasn istihdaf1 ettii btn lemi islmn hals mutlak iin sz birlii et tii ve mehip islm ordularnn da hilfet ve saltanat kurtarmak iin Kafkasyada topland halde Dersaadette dinini, imann, vatanm dman parasna ve d man sngsne balayan ve cahil bir zmrenin szne kamp da gnll, tekiltaa girerek Anadoluya kar herhangi bir harekete cesaret edenler behemahal mafry ve ifna edileceklerdir. B yk M illet Meclisimiz yine halkn da anlayaca bir lisas ile byk bir beyanname halinde ihzar ve nerederek sevahilde binlerce nshalar fcabiyle bugnlerde Dersa adete muhtelif mehaf e, camilere, sokaklara nerederse stanbulun muhit ve af knda fevkalde bir hsn tesir ve akslmel yaparak Demikin tekiltlarn daha fena vaziyete sokacak ve btn Trk ve islm unsurla rn gafletten uyandracaktr. Ve Ana dolunun kudret ve selbetini temsil eden pek gzel br mukabil tedbir olacaktr. 2 Ayn zamanda ibu kuvvayi inzibatiye kanununun ve para ile yaptrlmak ta olan Denikin gnlller tekilt hakknda mnasip vehile Anadoluya bir ta mim verilmesi ve Denikin tekiltn himaye iin sng ve para kuvvetile sahte fetvalarn da hazrlandn yazp Byk M illet Meclisi lisanndan rtlmei, muvafk olacaktr. 3 Montekarlo kumarhanesinden stanbul matbuatna telgraf ekerek Kst feeyeti riyasetinden istifasn bildiren erif Paann hareketi vakas Anadoluda aassftuskr ve dindar krt kardelerimizin gsterdikleri evsaf vatanperverane kar tnda bir ricat ve hezimeti kahriyedir. Bunun da mnasip vehile neri ve K lt kardelerimizin tezahrat ve hissiyatnn yine Byk M illet Meclisi lisanndan tebeil etmek muvafk olur. _ 15. Kolordu Kumandan Kazn Karabekir Byk Millet Meclisi Riyaseti elilesine 2 /M a y s /1336 tarihli ifreli maruzata lahikadr: 23/Nisan/1336 tarihli Serbesti, Alemdar ve Peyam gazetelerinden:
a) Resm bir ilnda stanbulda mevcut hizmette ve akta bulunan erk*. .mera ve zabitan muamelt zatiyeye mracaat eylemeleri, isbat vcut etmeye ceklerin nisbeti askeriyelerinin kat edilecei maa, sipari vesaire gibi her nevi muhassesatlannm kesilecei ve kenderi de seferberlikten firar eylemi ad edilerek vam harbe verilecekleri neredilmektedir. b ) K uvveyi inzibatiye kanunu iradei seniyeye iktiran etmitir. Bu kanR
....... on be maddeliktir. Srf gnll tekiltna aittir. Mezkr kanunnameye gre hkmet tarafndan tekiline lzum grlen gnll ktaat iin Alay Kumandan larna yz elli, Tabur Kumandanlarna yz, kdemli yzbalara doksan, yzba lara seksen, mlzm evvellere yetmi, mlzm snilere altm, baavulara krk, avulara otuz be, tabur hesap memurlarna yetmi be, tabur imamna yetmi, onbalara otuz , efrada otuz lira maa tahsis olunacak ve her ay iptidasnda ita edilecektir. Mezkr kanun lyihasnn bir maddesinde dahi gnll ktaata gi recekler tahlif edileceklerdir. Bunlarn hakknda evvelce tahkikat yaplacaktr. fay hizmet esnasnda mall olanlarla vefat edenlerin kendilerine ve ailelerine mkfat nakdiye ile yirmi sene hizmet edenler misill takat maa verilecektir, c) Hkmetin beyannamesiyle tyin edilen mddetin mnkazi olmasndan Anadolu isyannn mrettip ve mevviklerinden Mustafa Keml ve hempalarnn D ivan Harbi rfiye tevdi edildikleri itilmitir. d) Maysn nc gn Marsilya tarikile Parise hareket edecek olan heyeti murahhasamza birinci murahhas sfatile Tevfik Paa Hazretlerinin riyaseti takar rr eylemitir. < n e) Cafer Tayyar Bey bir ok Trk ve Franszca gazete muharrirleri tarafndan ziyaret edilmi ve Serbesti, Cafer Tayyar Beyin bu gazete muhabirlerile hemen ay n mealde olan mlkatlarn nereylemektedirler. Hlsas bervechitdir: Edrnede her ey tabiidir. imdiye kadar en kk bir vaka bile olmamtr. Orada ce reyan eden ahvali matbuat mensubini tahkik ederlerse Edimenin bugn sulh ve s kn iinde olduu anlalr. Fetvay erif ve beyannamelerin Edirne ahalisi ze rindeki tesirini soran bir muharrire Cafer Tayyar Bey, bu ahvali ruhiyeye ait bir haldir de an tarif edemem. Bu tesiri anlayabilmek iin Edirne ahalisinin haleti na hiyesini mahallinde tetkik eylemek ve ahalinin kanaatini kendilerinden anlamak l zmdr, demitir. stanbula nasl geldiini, hkmetin daveti zerine mi Edirneden mfareket eylediini soran muhbire de: Her vakit ve her hususta hkmetin emri ne gre hareket etmeye hazr bulunduunu sylemitir. . f) Divanharp, makamat mukaddese ve bild islmiyenin dier mahallerinde esnayi muharebede maruzu felket ve duar maduriyet olup Dersaadette bulunan larn ikyetleri ve tarada bulunanlarn da gnderecekleri ikyetnameleri zerine emri mhimmi adaletin tatbikinde istical olunacam da iln eylemededirler. g) Montekarloda bulunan erif Paa stanbul matbuatna atideki telgraf gn dermitir. Makam mukaddesi hilfete mik bir surette merbut olduum ve her trl efkr muzirrai iftirakcuyaneden mtebait bulunduum cihetle Konferans nezdindek Krt heyeti murahhasas riyasetinden istifa eyledim. Her eyden evvel bir mslman olmak itibarile hi bir frkai siyasiyenin taht tesirinde kalmakszn btn mesaimi hukuku mukaddese! hilfetin teyidine hasreyleyeceimi beyan ey lerim . h) M iralay Aptlvahit Bey stanbul muhafzl skdar mntakas kuman danlna tyin edilmitir. Trabzonda mevki kumandanl esnasnda grmek is tedii baz esafil tarafndan darbedilen Aptl vahit Bey Ferit Paa hkmetinden tevcih ve cihetine yeni bir delil tekil eylemitir. i) Merkez kumandanlnda bir ngiliz irtibat dairesi tekil edilmitir. ) evket Turgut Paann Erknharbiyei Umumiye riyaseti vazifesine niha yet verilmitir. Mirliva Nazif Paa riyaseti mezkre vekletine tyin olunmutur. j) San R em odan yazlan bir telgrafta Ermenistann mandaterliini mal kl fetleri deruhde etmemek artile Felemenk hkmeti kabul eylemitir. k ) Paristen bildirilmektedir: Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan mterek bir mahre olmak zere Batara un beynelmilel bir hale vazna karar verildiini gaeteler yazmaktadr.
1) San R em odan bildirilmektedir: Vilsonun Dersaadetten Trklerin tebidine ve byk bir Ermenistan tekiline ait metalip ve teklif at ler meclisinde gayr ka bili kabul ad olunuyor. Byk bir Ermenistan tekiline Ermeniler bile aleyhtardr. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Byk Millet Meclisi Riyaseti elilesine 2/5/136 tarihli ifreU maruzata ikinci lahikadr: 20/Nisan/1336 tarihli mevsuk istihbarat hlsasdr: 1 Ferit Paa hkmeti ngilizlerden aldklar pek ok paralar ile stanbuldaki efrad ve zabitan itraaa kalkm ve bir gnll tekilt vcude getirmek iin tekilta dahil olacak efrada onar, kk zabitana yirmier, mlzimlere ellier, yzbalara altmar, binbalara yzer lira tahsisat munzama vermeyi kararla trmtr. Bu tekilta Nigehbanc ve Kalskr zabitan dahil olmakta ve bunlarn adedi de pek mahdud kalmaktadr. 2 ngilizler stanbulda bir casus tekilt vcude getirmiler ve bu tekilta dahil her ferde mahiye yz lira tahsis etmilerdir. Baz zabitler de propaganda yap mak zere teye beriye gnderilmektedir. . 3 Byk M illet M eclisi Riyasetine arz edilmitir. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
Telgraflarmz ttihad Meslek Telgraflar Cemiyeti namile bir cemiyet tek ettiklerini bildirdiler. Telgraflarmzn geceli gndzl nuill emellerimizin tahakkuku iin altklarn her zaman her yerde sy ler ve takdir ederim. Harbi Umumide Tebrizde bulup yetitirdiim bir ka kymetli efendi kolordumda hizmeti askeriyelerini grmekte ve kolordu telsiz telgrafile bize Moskovadan malmat almakta ve bu su retle ahvali lemden haberdar olmaktayz. Telgraflarmza kar k ran hislerini hatratma da kaydediyorum. Bana yazdklarn ve cevab m gazete ile de neir ettirdim.
15. Kolordu Kumandam alisi Devlet Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine Devletl efendim hazretleri: Program ve nizamnamesi heyeti muhteremei temsiliyenin tasvibi lisine ikti ran eden Konyada mteekkil M dafaai vatan zahiri ittihad meslek telgraflar cem iyeti nin bir ubesi de maa mlhakat Bamdriyet idaresine memul olmak zere elyevm Erzurumda teekkl etti. Mtarekedenberi duar olduu tecavzlerden vatan intizar eyledii selmete isal edecek olan mill mcahedeye b n madd ve manev varlmzla itirak ve bu maksat urunda vazifeten uhdemize tahmil edilecek hidemat ve fedakrln kat bir azim ve sebatla ifa edileceini m uvaffakiyat devletleri duasna terdifen kemli tazimle arz eyleriz. Olbabda emr ferman hazreti lM ays/1336 Mdafaai Vatan Zahri ttihad Meslek Telgraflar Cemiyeti Erzurum ubesi Posta ve Telgraf Baktibi mza
Cevabm:
Mdafii vatan zahiri itâd meslek ieltafcfart Erzurum ubesine Telgraflar imdiye kadar vatemmsa hsn hizmet etmekle tem ayl etmi bir snf olarak tannmaktadr. Karb Umumide ve mhim an ve zamanlarda gs terdikleri hizmet ve fedakrl takdir ederim. Vstann bu pek tehlikeli bir zama nnda telgraf efendilerin bir cemiyet tekil ederek mill mcahedeye itirk ve mesleklerinin icap ettirdii fedakrl gze almalai talisine seza bir hareketi v a tan perveranedir. Erzurumda tekil edildiini bildirdiiniz bu M dafaai Vatan Za hiri ttihad Meslek Telgraflar Cemiyeti ubesini bir hissi memnuniyetle k a r l a r *re telgraf efendi arkadalarma selm ve teekkrler ederim efendim. IS. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir -
Ravlinson hakknda ismet Beyden ifre:
'
Ankara: 2/5/1336
i>
15, Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine Ahiren Ankaraya guda iken ngilizlerin lar. Mumaileyh Lord pek kymetli olacaktr. gelen Fevzi Paa Hazretleri Ravlinsonun tahlisi iin sfeankendisine pek ok mracaat ve srar eylediklerini sylyor Grzonun biraderi imi. Binaenaleyh elimizde bulunmas Arz eylerim. Erkn Harbyei Um um iye Reisi smet
Ravlinson elimimde, stanbulda tevkif edilen arkadalarmza muka bil rehine olarak Heyeti Temsiliye emrile muhafazada bulunuyordu. E r kn Harbiyei Umumiye de tekid ediyor. Lord Grzonun biraderi olduu halde yazd raporlar anlatamamas ayan eseftir. Ara sra gidip b*azat alacan yazyor ve hsn muameleden memnuniyetim bildiriyor. Kitab ve gazete gibi arzu ettiklerini verdiriyorum. Ve mracaatlarna ce vap veriyorum. (1). stanbuldan firar eden atlardan Erknharp mira lay Kzm (2), Kaymakam Seyfi, Binbas Naim Cevat, Bahriye kola as Necmi, bdr de zbek eyhi Erzuruma geldiler, eyh sarka memleke ti olan zbekistana gideceinden propaganda iin mevcut gazete ve be yannameleri gndereceim. Dierleri de gark cephesinin pek mnhal olan Erknharbiyesi iin ayan memnuniyet arkadalar. Bunlardan K(1 ) Bilhare Maltadaki menfi arkadalarmz Ravlinson sayesinde kurtuldu lar. Bir aralk firar iin muhabere ve hazrlklarn yakalamlar. Ben Karata me gul olduumdan artk muhabere etmiyor ve megul olmuyordum. Ben saMatkfese sonra kendisine iyi baklmadndan hatratnda ikyet ediyor, hakkmda iyi Hsaa kullanyor. (2 ) Erknharbiyei Umumiye reisi sanisi Ferik Kzm Pasadr. Arzusuna teba an Kafkasyaya braksa idim, istikbali mahvolacakm.
am ' Bey enitesi olan Enver Paann yanma gitmek arzusunda, Naim evat Bey de vaktile Erknharbiyesinde bulunduu Halil Paann yama gitmek iin srar etmekte! Vaziyeti, Batumun boleviklere getiini Enver ve Halil Paalarn oradaki bir ok Trklerle msavi bir muamele grmekte ve cereyana uymaktan baka bir vaziyette olduklarn, yakn da bizim de gark hareketi yapacamz anlattm, Naim Cevat Bey bir ka gn sonra tahriren de mracaatla icab ederse nisbeti askeriyesinB kat'ma raz oiacan bildirerek behemahal gitmek istediini bildirmek cretinde bulunduundan kendisini serbest braktm. Fakat cephe erk n harbiye riyaseti iin kimsem olmadndan arzusuna ramen Kzm Beyi brakmadm. Erknharbiye riyasetine, Seyfi Beyi stihbarat u besi mdrlnde altracam. 1/Maysta Geyve istasyonundan 20. Kolordu Kumandam li Fuat Paa u malmat yazyor: (3/Maysta al25/Nisan Vakit gazetesinden: a) San Remo Konferansmm padiahn Istanbulda ipkasna. b) Boazlarn beynelmilel hale ifrana, e) Trkiye mliyesinin murakabesine, * d) Ermenistan havalisinin mstakil bir devlet olarak teesssne, e) Grcistana mahre olmak zere Batumfun serbest bir liman ol masna, karar verdiini ve Trkiyenin muahede ahkmm tamamen ifa edince beynelmilel ktaatn stanbulu terkedeeeini yazyor. Bir milyon iki yz li bin lira tahsisat fevkalde ile kuvvayi inzibatiye tekili iradei seniyeye iktiran etmitir. Ankaradan resm veya ajansla malmat hl verilmiyor. Evvela malmat alamadklarm zannediyordum. Geyve stasyonundan ve Kol orduya gelen bu kabil malmat muhtelif yerlerden tevsik olunabilir, olunmadan bildirilmesi de bize faidelidir. Moskovadan ahvali havaiye dolaysie baza bir iki gn telsim alnamad oluyor. 1/Mays Bayram hakknda alabildiimiz teblii nerettim:
& Erzurum: 3 /M a y s /1336
Tamim
1 M oskova Telsiz Telgraf stasyonunun 1/M ay s Bayramnn mahiyeti hak knda tebliidir: Ameleler! 1/M aysta elinizdeki ekicinizi rs zerine deil, beynesailel burjuvazi zerine vuruyorsunuz. Darbenin kuvvetli olmas nisbetinde zafer *Ie daha yakndr. Byk amele ordusunun askerleri iin eki ve balta lzmdr, Sanayi adamlar! 1/M aysn kendinize yeni bir bayatn balangc olmasn tahta imkna almalsnz. Dlgerler! Kerpilerinizle krmz cumhuriyet binasn ina etme kiniz. Demirciler! Byk mesai taraftarlna ve son dman aleyhine de silh ha asdamahsnz, Makinaclar Ala ve sefalete kar amelelerin mcadele edebilmeleri mstait raklar yetitirmelisiniz. mendferciler! Siz katarlarnz byk hrs^fetin m evcut olduu taraf s tahrik ediniz. Kyller! inkiaf eden genlik iin sizin g-feraeinip kan ve kuvvet ihssr edecektir. Muharrirler ve airler! Avam muharebesi.*
hakkmda dnyaya tehdidmiz bir msra okumalsnz. Ve serbest mesai in meserretaver iirler inad etmelisiniz. Krmz askerler! Silhlarnz elinizde lduu halde sosyalizm aleyhine davranan dmanlarnzla son harbinizi bitirmelisiniz! 2 Byk Millet Meclisi Riyasetine, Kolordulara, Refet Beye ve 56 ve 61 Frkalara, Trabzon ve Van vilyetleri ile Erzincan Mutasarrflna, On Beinci k o l ordu ktaatna. * 15. Kolordu Kumandan
*
M irliva
Kzm Karabekir
3/Mays telsizi tamimi:
T a m i m
Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 3/Mays tarihli tebliidir: 1 Krmz Sahra Ordusunun harekt raporudur: Radyo Vestnik 3/M ays/920
a) Denikin ordusu bakayasndan olup Sui mntakasm mdafaaya alan altm bin kii ktaatmza teslim olmutur. Teslim olanlarn banda Ceneral Okretof ile Ceneral M orosof vardr. Teslim olanlara hayat ve hrriyetleri iade edilmitir. b ) 30/N isan tarihinde Ktaatmz emahi ehrine vasl olmutur. Krgz Trk lerinden mrekkep ktaatmz da Ermenistan hududunda toplanmaktadr. c) Krm havalisinde: her iki taraf filosu arasnda bombardman vardr. d) Azak denizi mmtakasmda dman sefaini harbiyes 2/M aysta Maryanpolsk limann bombardman etmitir. 2 Byk Millet Meclisi riyaseti celilesine, Kolordulara, M iralay Refet Beye ve 56, 61. Frkalara, Trabzon ve Van viiyetlerile Erzincan mutasarrflna ve 15. K olordu ktaatna.
15. Kolordu Kumandam

Mirliva Kzm Karabekir
U:
29/Nisan/1336 tarihli Cemiyeti slmiyeden 4/Maysta u malmat
geldi:
a) b) c) tahmil
.
Azerbaycanda Msavat Frkas lavedilmitir. ngdlizler avat ve Ardanucu tahliye ile .Batuma ekilmilerdir. Ermenistana sevk edilmek zere ngilizler tarafndan vagonlara edilen cephanenin tekrar tahliye edildii grlmtr.
A M .
4/Maysta Artvinden gelen malmat da ngilizlerin Ardanu ve Artvini tahliye ettikleridir. Artk ngilizlerin Kafkas milletlerinden mi di kalmad ve onlar kendi hallerine brakmaktan baka are grmedik leri anlalyor.
Meclis reisi sanisinde ak telgrafla icra vekilleri hakkndaki ka mn tamimi 4/Maysta geldi. On yedi Veklet iin insan ve yer nasl bu lunacak? gelenlerin pek cz olduundan ikyet olunuyordu. Veklet yaplan ilerin bir ksm Mdrlerle pekl idare olunabilir.
15. Kolordu Kumandanlna 2 /M a y s/l3 36 tarihinde Byk Millet Meclisince kabul edilen Byk Millet
Meclisi cra Vekillerinin sureti intihabna dair kanun sureti tide aynen arz olu nur. 2/M ays/1336 Byk M illet Meclisi emrile Reisi Sani Celettin Arif
S u r e t
Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin sureti intihaba dair kanun, 1. M adde: eriye ve Shhiye, Muaveneti timaiye, ktisad, Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin, Maarif, Adliye ve Mezahibi Maliye, Rsumat, Defterihakani, Nafia, Dahiliye, Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf, M dafaai Milliye, Hariciye, Erkn Harbiyei Umumiye ilerini grmek zere Byk M illet M eclisi nin on yedi zatten mrekkep bir icra vekilleri vardr. 2 cra vekilleri Byk Millet Meclisinin ekseriyeti mutlaka ile aralarndan intihab olunur. 3 Her vekil deruhde ettii umurun ifasnn mensup olduu encmenin reyi iatiarisini alabilir. 4 - cra vekilleri arasnda kacak ihtilf Byk M illet Meclisi halleder.
Mezun addedildiim hakknda da u telgraf aldm:

IS. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine ark cephesindeki vezaifi mhimmelerinin ifasna devam edilmek zere zat kumandanilerinin bil mddet mezun ad olunmas M eclis H eyeti Umum iyesinde karargir olmutur. Ancak hem Trakyadan hem de Mentee livasndan Meclis zlna intihab buyurulduunuzdan hangi taraf tercih buyurulursa dier taraftan is tifasnn 'ann rica eylerim. 3/M ays/1336 Byk Millet Meclisi Reisi Sanisi Celettin Arii
Esasen Edirneyi tercih etmitim. Trakyanm Edirne ile birlikte mill hududumuz dahilinde olarak sulhmzn temini pek ok mhimdi. ark taki bir kumandann Trakya mebusu olmas her halde mnal bir eydi, bundan baka Edirne ve Trakyay iyi tanyorum. Balkan Harbinden ev vel ve harpte Edirnede be sene kadar frka erkn harbi olarak her yeri tanmtm. Halk da beni tanm ve severler. Karesi, Aydn, Mentee intihaplarnda bu arzumu bdirdiime ramen Menteeden intihab olun mutum. Meclisi Millinin mevcudiyetine mntehi olan bir senelik mesa imin sarih takdir olunmamasile beraber vazifemin ehemiyeti teyid olun mu. Ben de u cevab yazdm:
Erzurum: 5/5/1336 Byk Millet Meclisi Riyaseti Aliyesine C. 3/5/1336 Tele; ark cephesindeki vazifemin ehemmiyetini teyiden Meclisi lice mezun ad buyurulmaklma arz teekkrrat eylerim. Mentee livasnn hakk cizideki tevecchlerine arz kran ile beraber Trakya mmtakasm ve ahalii
muhteremesini pek yakndan tanmakta olduum cihetle Mentee zlmdan hissafur affm istirham eylerim. S, Kolordu Kumandam M irliva Kzm Karabekir
Bugn can skacak bir haber aldm: Millet Meclisi Reisi ve Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Ankaraya Lzistandan ve Giresundan mfreze gnderilmesi hakknda Trabzonda 3. Frka Kumandam Rt (1) Beyle ve vilyetle muhabere ettiklerine muttali oldum. Daha 29/Nis andaki Ha lit Beyle resm ilerde muhabereye 30 da verilen cevaba ramen bu yeni vaziyetin mnas nedir? Garpte vaziyet nedir? Neler yaplyor, hi ma lmat almadmz gibi ahsm iin ehemmiyeti hususiyesi olan mezuni yetim ve bunun Kllet Meclisince grlen sebebini tatminkr bir cmle ile imza altna almayan Keml Paa neden madunlarmla - verdii sze ramen - muhabere ediyor; Trabzon kenderine pek aleyhtar olduu halde nasl itimad ediyor. Vali Hamit Beyle (2) daha m hususidirler? Mustafa Keml Paay daha stanbulda iken milli harekta reis olma sn teklif eden, Erzurum Kongresine - Her yere kar mkil vasiyette iken - kabul ve reis olmasna messir olan, Sivas Kongresini temin ve so nuna kadar himaye eden bana, itimadszlma dilim varmyor. (3) Hu susili daha be gn evvel bunu bana beyan etmiler, izhar samimiyeti tekrar etmeyecei midini vermilerdi... ok meyus olduumdan smet Beye u ifreyi yazdm:
. Erzurum: 5/5/1336 Ankarada Erkm Harbiyei Umttmiye Reim smet B&yefendiye 1 Her trl muhaberatn madunlarla yaplmamas hususunda mteaddit defalar Keml Paa Hazretlerine yazmtm. Hatt bir ka gn evvel biraz ac da yazdm. Sebebi askerlie yakmad gibi zabturapt ve evk ve gayreti de kryor. Askerce deil etecilikle i grld zehabn da hasl ediyor. Geri bu kabil ile rin de grlmedii vaki de deildir. B u kerre de Lzistandan mfreze tahriki ve Giresundan Osman Aann (4) tahriki emirleri doruca madunlara tebli edil mitir. B u tarzla mes elede srat mmkn deildir. Belki yanllklar ve emir ze rine emirler vermek te muhtemeldir. B u hususu zatlii biraderilerine de arz ile (1 ) zmir stikll Mahkemesi kararile T e m m u z/l926 da dr. (2 ) Vali Hamit Beyin tavr ve muamelesi kendisini iden el ektirmeyi zaruri lald diye 12/M ays/1336 bir dosyahk muhabereyi tekil eden hlsay yazdm. (3 ) zmir stikll Mahkemesinde Mddeiumumi itimadszhm iln etti. (4 ) Giresundan bir mill tabur teekkl etti. Ankara bunun arkta kulla nlmasn istediinden Ermeni harektnda Karsa celbettim. Muharebelere yetieme diler. Bilhare Ankaramn talebi zerine gnderdim. Mustafa Keml Paann husus? muhaz taburu olarak milli kyafetlerilc hikmet ettiler. 1339 senesinde Trabzon meb*ussu A li krnn ehit edilmesi vakas- serise aakayada msademede O sm a Aa mecruh oldu ve ld. Tabur da dsgdt. aslan Rt Paa
muhik ve makul olan ve mteaddit defalar vukubulan ibu istirhsmatmn artk ka bulne delletlerini rica ederim. 2 Lzistandan emir buyurulan mfrezenin hemen tahriki iin 3. Frkaya emir verdim. Giresundan Osman Aann ayrlmasn m uvafk bulmuyorum, fakat tertip edecei kuvvetin hemen tahriki muvafktr. Kolordum mntakas harici olmakla beraber Trabzon vilyeti dahilinde olduundan bu babda icab eden muavenetin ic ras emrini de verdim. Osmann ayrlmasndaki mahzur udur: Osman Aann n fuzu Giresun ve havalisindeki Kumlara kardr. Oradan ayrldktan sonra Osman Aa ancak gidecek mfrezelerin miri olur. Giresundaki Rum lar belki hkimiyeti alrlar. Arz eylerim. 15. K olordu Kumandan Kzm Karabekir m
smet Beyden 8/Mayta
aldm ifre:
A t o t e : 7/8 - 5 - 1336
15. Kolordu Kumandam Kkzm Karabekir Paa Hazretlerine C, 5 M a y s /1336 ifreye: 1 Muhaberata desatiri askeriyeye riayet hususundaki ikaz lilerini byk fcr dikkat ve ehemmiyetle takip edeceimi arz ederim. Esasen bu hususta noktai na zarnza ... etmek iin sasim ve hakik dikkat herkesde m evcut olup vuku bulan zuhuller fevkaldeliin ihdas ettii. isticallerden olduuna sizi temin ederim. 2 Osman Aann tensibiliieri vehile ahsen orada alkonularak yalnz ter tip edecei kuvvetin gnderilmesini rica ederim. Rt Beyden m evcut bir ifre de Trabzondan otuz krk raddesinde msellh efrad ihzar olunduu ve bunlarn Ak|ehire gelerek orada tandklar pek ok olduundan kuvvetlerim tezyid edeceklerini ifade eyledikleri ve masarif olmak zere nefer bana yz lira sarf lzm geleceii bildirilmektedir. Para hususunda mzayakai edide malmu lileri olduundan, bun lar iin oraca baka suretle para itas mmkn olup olmadnn ve bunlarn en m nasip olarak ne tarzda iae ve idareleri muvafk olacann arm rica eylerim. Erkn Harbiyei Um um iye Reisi smet
cab eden emri 3. Frkaya verdim. smet Bey, beni kzdran ve dedi koduyu mucib olan madunlarla muhabere meselesinin Fevkaldeliin ihdas ettii isticallerden mnhais zuhul diyor! Daha Erzurum Kongre sinden evvel Elziz valisi Ali Galibi imha iin ete gnderilmesi. Trabzon intihabnn Halit Beyin Rovelver ekmesine mntehi olan talimat, Azerbaycandan para talebi, Fedai zabit siparii ve bunun teferrat, Ankara ya son olarak Lz mfrezesi, Osman mfrezes diye eteler talebi... (1) hangi isticalin zuhuldr!!... Bununla beraber bu gibi teferrat iin esas meselenin zerre kadar sarslmasna meydan vermeyeceim. Bu esas dahilinde mevki ve hukukumu da lzum grdke yazmakla muhafaza(1 ) ttihad ve Terakki kanal iin garabet bu dfsed@& sonradr 1
ya alacam. Mustafa Keml Paadan 3/Mays tarihli (mezuniyeti min teblii gnk tarihle) 5 de u ifreyi aldm.
, ^ Ankara: 3/5/1336
v g -' :: ' mv:'
'
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine * ' Elde be para bulunmad malmu devletleridir. imdilik dahilde bir menbfe da bulunmuyor. Baka taraftan temin edilinceye kadar Azerbaycan hkmetinde*, azam miktarda istikraz akdi imknnn teemml ve temin buyurulmasn rica cd*~ rim. . B yk Millet Meclisi Reisim M . Keml
'
'
. | 1
Azerbaycan hkmetine katr rica ettik. Bakalm bolevik Az er-" baycan ne yapacak. Maliye Vekleti bcmle menabie variyet etmedi mi? Vilyetler bir ey gnderemiyor mu? Batum yolunun kapanmas zerine imdiye kadarki emeimiz boa gitti. Bayazt v^,. Oltu zerinden ayrca motorla. Novorosiskiye gndermeye teebbs ettim. Baki Komnist Frkasna da u mektubu gnderdim: (28/Nisandaki mektup tan lzum grlen baz maddeler farkldr.)
Erzurum: 5 /M a y W l3 3 6 Bakda Trk Komnist Frkasna 1 stanbuldan kap kurtulan bir ok kymettar mebuslanmzla ikinci defe umum memaliki Osmaniyeden intihab olunan mebuslann heyeti mecmuasndan, mteekkil Byk M illet M eclisi 23/nisan/l336 da Ankarada iki yze karip m ev cutla teyemmnen ve merasimi fevkalde ile alm ve btn vkely mletin it tifak tammiyle Mustafa Keml Paa Byk M illet M eclisi Riyasetine intihab olun mutur. 2 5/N isan/1336 tarihli raporunuz 12/N isan/1336 da alnarak buradan d ifre ile Ankaraya yazlm idi. Byk M illet Meclisinden Heyeti muhteremenize vc o vasta ile M oskovaya acilen is^J. olunmak zere ifreli telgraf name ile gelen tefelifname sureti musaddakas leffen vastai mahsus ile taraf lilerine irsal klnd. bu teklifnamenin ahval ve zamann kymet ve ehemmiyeti fevkaldesine mebni bir an evvel selhiyeti kmileyi haiz bolevik kararghna teslim ve ibl olunarak tekarrr edecek netayicden ve bilhassa boleviklerin harekt zamanndan bizi cilen haberdar etmekliiniz ve mukabil bolevik teklif namesinin en ser ve emin vasta larla tarafmza sevk ve isalinin temin buyurulmas hassaten rica olunur. 3 Byk Millet Meclisi teklifnamesinin frkalarn resm mhr ile musaddak birer suretlerinin de 3. ve 9. frkalar tarafndan emin vastalarla gnderilmesi yazlmtr. Evvelce mezkr teklifnameyi taraf linize isale memur edilen binba Ali Rza Beyin zamndan sarfnazar olunmutur. 4 M oskovada Sovyet kararghna gidip mstakbel iin mufassal mzakere lerde bulunmak zere Ankarada bir heyeti mahsusa hazrlanmaktadr. Fakat mesa fenin uzakl ve ser vesaitin noksan hasebile biraz gecikecektir. 5 Raporunuzdaki para meselesine cevaben Byk M illet M eclisi Azerbay can hkmeti nezdinde teebbsat lzimede bulunarak mmkn olan muaveneti
i:;-
nakdiyenin icras ve hatt istikraz akdi hususunda teminini heyeti muhteremelerinden rica eylemektedir. Arz hrmet ve samimiyet olunur. 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Moskovaya heyet gnderilmesi hakknda henz Ankaradan bir ha ber yok. Ankara tarikile gelen Erknharp Kzm Beyin verdii malmat ayan dikkat! Diyor ki: Enver Paann sekiz maddeli mektubu 15/ubatta Kara Vasf Beye verilmi, bu da Mustafa Keml Paaya vermi. Aynca Talt Paa Mustafa Keml Paaya yazm, Mustafa Keml de cevap vermi. Yani Mustafa Keml Paamn malmat altnda Enver ve Talt Paalar Moskova e temasta olup Trkiye namna alyorlar m. Moskovaya selhiyettar heyet gnderilmesi ve ittihad resasmn bu haberim olmayan mesaisini doru bulmadm, gark ileri benim va stamla grlecekti, birbirinden habersiz iki mesainin birbirine zd ne ticeleri memleket iin byk zararlar getirebilir. (1) Bundan baka Mustafa Keml Paamn Talt Paa ile muhaberesi Heyeti TemsiMye zamanna ait olduu anlalyor. Byk Millet Meclisi reisi sfate bu geen maceraya ne deniliyor acaba? Harbi Umum facias hesabm he nz vermeyen ve haricen dahen fena bir ekilde grlen ttihat ve Terakki resasm harekt milliyeye kartrmak muvafk mdr? Millet Meclisi buna ne diyecektir? Malmat ve mutalatm yleee yazdm:
Erzurum: 5/Mays/1336 . Byk Met Meclsi Riyaseti Cellesme
; :
Bak Komnist Frkas delletile M oskova Bolevik rasna ibl olunacak meclisi linin teklifnamesi derhal Trabzona verilmi ve muktezi tedabir yaplm ise de Bolevik ordusunun sknetle ve hsn kabul ve istikbal suretile Azerbaycana girmesinden mtehassil vaziyeti cedide zerine Batum ile Bak muvasalas Ingilizlein tesirile kapanmtr. Bu tarikle isaline allan muharrerat bu kerre Bayazt ve Nahcivan tarikile ve 11. Frka tarafmdan mntehap gzide zabitan vastasile dahi gnderileceinden buna ait tedabir de istimal klnmtr. Ancak Azerbaycana giren islm ordularnn bir ksm Karaba zerinden Ermenistana kar harekete hazrlanmakta olduklan Erivan havalisinden mevsukan bildirildii gibi son malmata na zaran da Grcistan bolevikere kar seferberlik yapt cilietle Azerbaycan cephesin den muhtelif bolevik kuvvasmn Grcistan hududiarna tevecch ettii de anlal maktadr. Bu vekayiin zuhur ve cereyan bizi alebi ihtimlat yakn zamanda islm bolevik ordularnn akam ile birleecek ve teatii efkr ve mavereye tabii bir bolevik ordularnn akam ile birleecek ve teatii efkr ve mavereye tabii bir sevk ile icbar eyleyecektir. Binaenaleyh M oskovaya gitmek zere srati ihzarn arz ve teklif ettiim byk ve muhtelit hey'eti muktedireye bir kerre daha nazari (1 ) 3/-Haziran/1336 tarihli Ceml Paann M ustafa Kem l Paaya mektubunda da Talt; Paa ile Mustafa Kem l Paann muhabere ettikleri ve boleviklerle ittifak akdi hakkmda teebbsler var. 15/Haziran gnnde grlecektir.
dikkati samilerint ehemmiyetle celp eylerim. imdiye kadar milletin lisan talep v e mesuliyetinden hakik mmessil sfatile kimse ile henz temas mzakereye gelme mi olan bolevik karargh umumisinin ilk vastasile olacak temasta teati edilecefe. olan esasl hi bir fikre ve selhiyettar bir hey ete malik olmamak iyi bir ey olm a yacaktr. Muktedir ve selhiyettar hey etin hemen Erzuruma mteveccihen yola karlmas elzemdir. Hukukinastan gayn baz dlar Erzurumdan dahi ikml oluna bilir. Erkn, aibenin ve talimat lzimenin evvel emirde ifre ile de tebliine msa ade buyurumasm arz ederim. 2 Hdisatm inkiaf etmi olan safahatna gre daha baz mevad m him m enin imdiden ve meclisi li tarafndan hal ve tesbit ve alkadarana ibl olunmas dsa pek elzem ve zaruridir. Buraya gelen, miralay Kzm Beyin vermi olduu m alm at tan ve bahseyledii muhaberattan anlalyor ki Enver ve Talt Paalarla rfekast boleviklerle ve M oskova ile sk bir temas ve alkay muhafaza etmekte ve zat aa~ mileri de bu maceraya muhab&r suretile vakit bulunmaktadr. Binaenaleyh muhta* hal ve ibl hususat unlardr:^ a) Y an n bolevik ordular hududlarmza doru gelirken vg Trkiyenin mukad derat ve mstakbelen beerin hals namna yaplacak mzakerat srasnda slm, ordular akamna istinaden veyahutta Anadoludsr yeniden ngiliz aleyhine alm olan mcadelta itirk emelile Enver, Talt, Cemal Paalarla rfekas ve keza H a lil ve Nuri Paalar gelirlerse bunlar nasl telkki ve kabul olunacaktr? rasz, me~ veretsiz ferd kararlar yznden vatan ve milletin bugnk enkaz mevcudesi nelere m al olduu malmu devletleridir. O halde bu zevat gelir ve onlar da bu kerre iadei haysiyet nam altnda yeni bir intikam sevdasna tebaan ie karmak ve hatt baolm ak ve daha basiti de komite cereyanlarn feverana getirmek isterlerse millet bu nu nasl telkki ve ne derecede kabul ve himaye veya msamaha edecektir? Btn. . bu ilerin avakibini derin bir nazar, msmir fikirlerle tahlil ve ondan sonra tesbit. lzmdr. Bundan baka bu gnk ekli tesande kadar getirilmi olan Anadolu ha rekt ancak ide hals vatan gayesini istihdaf eden ve her gna frka hissinin fev kinde olan umum bir milliyetperverlik cereyan dava ve takip ve bu gayeler harice ve cihana kar da taassup ile arz ve izhar olundu. Btn cihanda ikna edilebilen ak sam da bu fikrin husul ve intiarma alld. Kanaat getirmeyen veyahutta A nadoluyu rk temeller ve gizli, fasik emeller stnde gsterip ktrmeye alan, haric ve dahil dmanlarmzda btn harekt ve kuvvayi m iiliyeyi ancak ttihad ve Terakki erevesi dahilinde ve Avrupa da bulunan firarilerin ahlfi tarafndan ted vir olunmaktan gibi bir cereyan muzir ile bu ana kadar da aleddevam aleyhimizde ve dmanlarn hesap ve menfaatine bir kin ve hcum idame ettirmektedir. B u hal bu merkezde ken imdi hariteki paalarmz bolevik er ey a m diye memleketimize dahil olurlarsa o zaman dahil! ve haric dmanlarmzn mddeiyat artk ahitsiz bir surette lem nazarnda tecelli edebilir* Bundan baka milletin hariteki zevat v e onlarn bil vasta dahilde gstermek isteyecekleri cehd gayret velevki en yksek bir vatanperverlik zemininde bile olsa bir ok lm ve mesaibi gren milletin heyeti umumiyesi olmak itibarile milletin hazmedip edemeyeceini yine millete sorup on larn kalbini ve lisanm syletmek mecburiyeti vardr. Bununla beraber harite olan bu zevatn izzeti nefsini krmamak ve inkisara drmemek de muktezay m ecfaatinizdir. Zira temamile tayyn ediyor ki Enver ve Talt Paalarn ve hassatm Enver Paann ark slm ve Trk leminde byk bir hretleri yardr. M oskova Sovyet Hkmeti bile ark ve islm lemim tahrik iin bunlarn unvanlarndan is tifade ediyor. u takdirde btn bu ahval ve edeyyinat karlatruarak en makul ve mutavasst bir karar ittihad muvafk olur. htimal k-i paalarn ark lemindeki unvan ve mesaisinden istifade etmek ngiliz aleyhine parlayan atei mntehasna kadar vardrmak iin garkta ittihaz edccekleri bir merkezden aleddevam ark
samna tekilt ve propaganda yapmak 2aten bolevik lemi nezdinde milletimizi tantacak ve vatan ve milletimiz hesabna propaganda edecek haric bir komitemiz de mevcut olmasndan ni bolevik plnlarnn hututu asliyes zerinde haricen a lmalarnn faideli olacan anlatmak ve mnasip vastalarla Anadolu ricali ile de temaslarm m uhafaza' etmek ve fakat her halde bugn Anadolu hududu mesaisini ve ekli idaresini yalnz Anadoluda mevcut olan evld batana terk ile bir tarzhal ve telif bulmak ve bunu ilk temasta veyahut imknn bahedeceki ilk msait frsatta kendilerine ibl eylemek lzm gelir. Halil ve Nuri Paalarn da dahilde deil ha rite msmir ve azam surette- altnlmas lzmdr. Marieyhim mesel boevikler Musul ve Badat ve ran havalisine umum bir hareket yapmak isterlerse bu plnn tatbik ve icraatnda pek msmir ve kavi vastalar ve kumanda heyetleri olabilirler. Ve bu suretle yine vatanmza ve dolaysile byk hizmet ve istifadeler temin etmi olurlar. te pek mhim olan ve imdiden -mevzuu bahis ve takdir o l mas Izmgeen hususat gerek meclisi linin bir ferd ve zs ve gerek ark cep hemizin bir .mesul sfatile bu maruzatm takdim ediyorum. B u babda milletin nebean eden hakik mali ve buna mstenit tedabir ve teklifi ya heyeti mtsumiyede veyahut meclisi liye kar mesul vkely icraiyede kemli ciddiyetle mevzuu m* aakere buyurulup ona gre talimat lzime ve safiha verilmesine dellet ve inayet buyurulmasn arz ve rica eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Azerbaycan ordusunun ter frkas Gecede, svari frkas ksm kllisi de Suada Ermenilerle temasta bulunuyor, bir frkas da Bakda idi. Ermenilerle hayli zkmandr Sua garbinde Zegezorda msademe de idiler. Bakya gelen -bolevik ordusunda slm kuvvetleri de bulun duu ve Azerbaycan ordusunu takviye ile Ermenilere taarruz edecek leri haberi de gelmiti. (1) Haricdeki. paalarmzn bu kuvvetlerle gele-, cei havadisleri de tekasf ediyordu. Netekim yeniden aldmz mal mat zerine 6/Maysta Ankaraya harekete gemek lzumunu ve 28/Nisanda teklif ettiim ark cephesi kumandanlm da tekicl ettim:
ifre * Erzurum: 6/M ays/1336 Ankara Byk Millet Meclisi Riyaseti Celesine
Zata mahsustur.
1 4/M ays/1336 tarihli Batumda mnteir slm Grcistam gazetesi yazyor ki: Azerbaycan hkmeti cedidesi Azerbaycan Krmz askerinin Ermenstam imha ve Osmanl Trlderi kuvvayi milliyesile birlemek zere hareket baladn iln etmitir. Grcistarun alaca vaziyet henz tamamen inkiaf etmemi ise de sefer berlik iln edildii ve ahvali dhiliyesinde de fevkaldelikler olduu tahakkuk et mitir. Ermeniler byk bir tel ve endie ierisindedirler. Boieviklerle anlamak (1) Bu haber doru kt ise de maattessf Nuri Paa bolevik ordusu ErraeiKerle msademeye giritii bir devrede Gence ve Karabada bolevikler aleyhine isyan karttndan zaten Lehistan cephesine ehemmiyet verip kuvvet sevkeden bolevikler Ermeni hareketinden sarfmazarla isyan mntakasmda kanl tedibat yap tlar. Tafsilt grlecektir. . . m
arzu ettikleri ve bu maksadla bolevikler nezdne bir heyeti murahhasa gnderdik lerine dair henz baka taraftan teyid olunmayan zaif bir haber de alnmtr. 2 Btn bu ahval bizim de harekete temamen hazr olmaklmz ve icabn da derhal harekete gemekliimizi icab ettirmektedir. B u hususta karlacak frsat ve gaip edilecek bir gn bizim iin pek zararl olacak ve Ermeniler de dahil om ak zere tekmil Kafkas akvamnn boieviklerle anlamas ihtimli karsnda hukuku mktesebemizi de zayi etmi bulunacaz. 3 Binaenaleyh hareket zamannn tyin ve icras selhiyetinin taraf cizye braklmasn mnasip ve lzm olduundan bu babda Byk M illet Meclisince bir karar itasile tebliine dellet buyurulmasn ve 28/N isan /l336 tarihli Zata mahsus ifre ile arz ettiim ark cephesi ve kolordu kumandanl tekilt hakkmdaki ma ruzatmn bir an evvel B yk M illet Meclisinin msaade ve kararma iktiran etti rilmesini istirham eylerim. ' 4 Harekta mbaeretle ayn zamanda seferberlik yaplacak ve hatt kolordu mmtakasmn sahil ksmnda bir tehlike grlmedike seferberlik yaplmyarak ora daki ahval cereyan tabiisine braklacak ve Trabzon Imntakasmda bulunan 3. Frka ahvalin icabatm a gre hareket edecektir. u halde seferberlik yalnz Krzurum ve Van mmtakasma ait olm ak zere mevzi olacak ve yaplan harekt da kuvvayi, m il liye tarznda gsterilecektir. 5 Erzuruma muvasalat eden erknharp Kzm, Seyfi, Naim , Cevat ve N ec mettin Beylerin de tekilta idhalen kararghta vazifeye baladklar maruzdur. 15. K olordu Kumandan Kzm Karabekir
Vaziyet Ankara ile muhabere ve mnakaadan evvel aleyhimize bir ekil alabilecek mahiyettedir. mendfer boyunca Ermenistana yaplacak bir taarruz Gmr (Aleksandropol) mmtakasma gelince Ermenistamn da bolevik zmresine (iltihak gayet tabii olacak ve Elviyei Slseyi artk ebed zayi edeceiz. Ermenilerin bugn kazanamadklar emellerini bolevik perdesi altnda kazanmaya alacaklarndan fena bir vaziyete de debileceiz. Bolevtiklere ilk teklif iin tekidler neticesi on gn kaybettik. Bu sefer de u bu mutalat ile neticenin zararm d nerek hareket selhiyetini istiyorum, ordu kumandanl selhiyeti ise artk pek gecikmi ahs ve vaziyetin mnkaaya tahamml olma yan bir zaruretidir. (1). Seferberlik hususunda messir olan dnce udur: Ktaatn mahallerinden seferber ederek tahat mmtakasma evki ve iae ve nakliye malzemesi noksanndan gayr mmkn olduu gibi tahatten sonra derhal harekete geilmedii surette felketli bir alk hazer mevcudunu perian eder. Hareket zaman kat tesbit edil meden seferberlik ilnile dahilen ve haricen yapaca dadaaya ramen harekete geilmezse firarlar hazer ktaatmz da sarsabilir. Bundan ba ka Ermenileri beklemedikleri bir zamanda darbelemek iin vaktinden ev vel seferberlik iln edilmesini de muvafk bulmadm. Harektn Kuvvayi Milliye tarznda iln Ermenilerin teyakkuzunu celbetmemek, tilaf dev(1 ; 18/M aysa kadar bilmem ne gibi dncelerle bu teklifime cevap verilme diinden 18 de daha kat teklife mecbur oldum.
letlerinin de sahillerimize kar tehdidlerini celbetmemek yani mlyim bir geldi gstermek yoksa harekt tekilt milliye ile olacak demek de ildir. Byk Millet Meclisi riyasetinin 6/Mays tarihli cevab mthi bir ricattr. Ermenilere kar harektn mahzurlar saylarak hareketten vazgeiliyor. Halbuki bu hareketin lzumu vcudu bir senedenberi sylenm'. mnkaa edilmi ve bilhassa stanbul hdisesi gn - 16/Martta Mustafa Keml Paa hararetli olarak zaman ve imkn tatbiki hakknda fikrimi soruyor, daha dorucu mevsimsiz teci ediyordu. Mevsimin en mthi dmanl, bolevik ordusunun Kafkas cenubuna inmemesi gi bi mhim sebeblerle Nisan ortalarnda ie balamaklmz hakkndaki mtalam tasvib olunmutu. Bundan baka bolevikere yaplan ilk tek lifte dahi Ermeni hareketi taahht edilmiti. Daha a 26/Mdsanda k taatm hududlara doru tahide Byk Mlet Meclisi Reisi Mustafa Keml Paa tarafmdan |:asvib zerine balamtm. Yani Heyeti Temsiliye harekta taraftar ve hatt tene olduu gibi Millet Meclisi de bu fikirde di. Mes'ele hareket emrinin Ankaradan mi verilmesi yoksa fr sat kaybetmemek iin hareket zamannn tyin ve icras selhiyetinin bana verilmesi idi. Ben bu selhiyetin bana verilmesini isterken ge len cevap en byk yeisimi mucib oldu. Gelen cevab okuyalm:
Ankara: 6/5/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Zata mahsus ve aceledir. Vaziyeti umumiyei siyasiyemiz ve boleviklerle kesbi ittifak iin aradan'E m per yalizm siyasetine alet olan Ermeni hkmetinin ref ve imhas meselesi bugn V e killer Meclisinde mzakere olunarak zat samilerine bervechi zr neticei mzakerat tebliine karar verilmitir. yle ki: 1 Sulh Konferansnn hakkmzda ittihaz edecei mukarrerat sureti katiyede tavazzuh edinceye kadar dveli itilfiyeyi bizimle itilf ihzar imknndan mahrum etmeye dahil ve haric vaziyeti hazramz imdilik msait deildir. 2 Binaenaleyh boleviklerle eraiti mareketimiz az ok tebellr etmeden ve hututu esasiyemiz tesbit ve bize temin edecekleri madd muavenet tyin edilmeden evvel fiilen bunlarla teriki mesai calibi mehazir grld. 3 E meni vukuat btn lemi iseviyeti aleyhimize sevk eden ava milin en mhimlerinden olduuna gre mevcudiyeti ilk evvel tarafmzdan tasdik olunan Er meni hkmetini ordumuzun kuvvetile mahvetmek ve bittabi yeniden bir Ermeni kitali demek olan bu harekete bizim tarafmzdan sebebiyet verilmek az ok lehimize bir cereyan getiren tahriki de muvakkaten fesih ve bilhassa Amerika efkr um um iyesini aleyhimize kyama sevkettirir. Ve ngilterenin hakkmzdaki tatbikini istedii tarz harekete cmlesinin mzahir olmasn temin gibi muzir ve mhlik bir netice tevlit eyler. Fsbab marazaya mebni ordumuzun, imdilik Ermeni hkmetine kar resmen ve alenen taarruz vs icray muhasemattan tevakki eylemesi, mmkn olduu kadar sureti bafiyede elviyei slsede teekkl eden kk hkmetlerin milis kta at takviye olunarak bunlarla ve Genceye kadar ilerledikleri haber alnan islm bol-
evikeri vastasile bu taarruzun icra edilmesi daha ziyade muvafk maslahat grlm ve bu babdaki mutalai devletlerinin srati ia n bilhassa mercudur. Byk M illet Meclisi Reisi M . Keml .
'
Son cmleye kadar ne byk isdirap ektim, Allah bilir. Bereket versin bir hava pay braklm da benden mtala istenilmi. 6/Maysta Erzurum vilyet vekletini deruhde ettiim gibi ylm ilerim de olduundan teessrmn de gemesi iin bir iki gn sonra lzm ge len cevab btn erkn harbiye zabitlerinin de mtalasn aldktan sonra yazacam. (1) Maysta Hdrellez. Kr elencesi ltif geti. Halk ve btn mektepler Aydn Bahesi civannda yeil krlarda rengrenk iekler gibi nazar okuyordu. ocuk ordusu renkleri nlk, drt par mak enli kuak, ve balk ocuklar tarafndan byk bir zevkle artk cuma ve merasim gnleri iin niforma oldu. Mmtakamzda ne kadar ebe varsa kurstan (2) geirilerek diploma verilecei gibi shhiye kk zabiti ve baytar muavinleri iin de benim ocuklardan mektepler esasn kurduk. 6/Maysta Rus Millet Komiserliinin u tamimini nerettim:
. Erzurum: 6 /M a y s/l3 3 6 Rus Millet Komiserlii Sovyetinin ahiren elde edilen tamimidir: 1 Rusyamn ve arkn btn mslmalarna: K olak ordularnn ve Denikin ordularnn mahvolmasndan daha ehemmiyetli bir mesele siyai btn akvamn ve btn mileli Muhammediyenin uyanmas ve hareket gelmesidir. arkn taksimi iin balayan, kanl muharebelerin sonu gelmek zeredir. Dnyann btn akvamm kendi boyunduruklar altna alan ngiliz ya maclar, efendilikleri sukut etmektedir. Artk, Rus inklb kebirinin darbeleri saye sinde dnyada kleliin ve esaretin eski binalar yklyor.. Hkmetler, milletlerin eline geecektir. Rusyamn aln terile ve kan bahasna alan btn milletleri D n yann esir milletlerine hrriyet kazandrmak iin erefli bir sulh akdettirecektir. R us ya, bu mukaddes emel peinden yalnz deildir. Avrupanm cihan harbi yznden bitkin bir hale gelmi olan milletleri de ellerini bize uzatmlardr. Keza Avrupanm mehur yamagellerine asrlarca esir olan byk Hindistan dahi kendi mebuslarn intihab ederek ve menhus esareti ykarak ve ark akvamn hrriyete davet eyleyerek kendi elile isyan bayran kaldrmtr. Yamagerlerin aya altndaki emperyalizm topra yanmaktadr. E y Rusyamn ve arkn slmlar: E y camileri, ibadethaneleri, meskenleri tahrib ve haklan gasbedilen kimseler, sizin dininiz ve ibadetleriniz, mill ve meden hrriyetiniz serbest ve el srlmez bir halde kalacaktr. Serbeste ve maniasz hayat miliiyenizi tanzim ediniz. Buna hakknz vardr. Biliniz ki Rus inkilb kebirinin sovyetleri sizin hukukunuzu btn kuvvetile himaye edecektir. Binaenaleyh bu inkilba ve onun selhiyettar hkmetine yardm ediniz. Ey arkn mslmanlan : Trkler, Araplar, raniler, Hintliler! E y kendi memleketleri, mallan, canlan tak(1 ) 9/M aysta hazrladm, 10 da ifre edildi. (2) ki kursta yz kadar cahil ebe diplom a sahibi tafsilt gelecektik - i a
oldu. Mektepler
hakknda
sim ve harab edilmek zere bulunan kim seler!!!... Sukut eden arlk tarafndan tan zim edilen stanbulun cebren igali muahedesi yrtlm ve mahvedilmitir. Rus cumhuriyet ve millet sovyetleri memleketlerinizin cebren igalini red ile ve iln ey leriz ki: stanbul mslmanlann elinde kalacaktr. Trkiyenin taksimine ve Trkiye arazisinden bir Ermenistan tekiline dair olan muahede de yrtlm ve mahvedilmi tir. Yine iln ederiz ki rann imhasna dair yaplan muahede de yrtlmtr. Yamaerleri ve memleketinizi boyunduruk altma alan zalimleri tard eyleyiniz. Artk susulacak devir gemitir. Memleketinizin efendisi kendiniz olunuz. Arkadalar, kardeler dnyann esir milletlerinin tahlisini bayraklarmza yazalm. 2 Byk M illet M eclisi riyasetine, Kolordulara, M iralay Refet Beye, Trabzon, Van vilyetlerile Erzincan mutasarrflna, 15. Kolordu ktaatna. ' 15/ Kolordu Kumandan M irliva /
,
Kzm Karabekir
7/Maysta ayan esef bir haber geldi: Trabzondan 3/Maysta mo torla hareket eden Trabzon ve Gmhane mebuslar ngilizlerden kor karak nyeye kmlar, 6/Maysta arambadan arabalarla Samsuna hareket etmiler. Yolda ekiya pususuna urayarak Trabzon mebusu izzet, Gmhane mebusu Rza Beyler ehit edilmiler. Muhafzlardan ikisi yaralanm. Ekiya bunlarn mebus olduklarm anlaynca firar et mi. Dier mebuslara dokunmamlar, 7/Maysta teessrle haber al dm. Ailelerini taziye ve istedikleri muavenetin yaplmasn 3. Frkaya , emrettim. Gazetelerle haklarnda messir neriyat yaptrttm. 8/Maysta cenazeleri Trabzona gelmi, pek byk merasimle defnedilmi. Fransz mmessili merasimde bulunmu. Limandaki Amerikan harb gemilerin den de kan Amerikallar resimler alm ve ecnebiler millet vekillerine kar hal km muazzam ihtifalini grerek mill hareketi bir daha tasdik . etmigerdir. Ankaradan hl havadis verilmiyor. Arasra 20 ve 12. Ko lordudan baz malmat geliyor. Konyada 12. Kolordu Kumandan Mi ralay Fahrettin Beyden tideki ak telgraf 8/Maysta geldi. Konyadaki hdise bu ikinci oluyor. Kasabada msademe olmu, iki nefer mecruh olmu inkiyad edilmi. Mlhakatta asayi varm. Baz mfsidler Konya ehrinde ifsadatta bulunuyorlarm. Telgraf altda yazlm. Ankara daha ewel haber alm olmas ve Ermeni harekt hakkndaki rcm ahvali dhiliyenin garp mmtakasmda berbad bir halde olmasndan ileri geldii ihtimali hatrma 'geldi. Fakat byle bir halin ser hareketi daha lzumlu klmas mtalasmdayim. Her ne ise bu gibi hdiselerin ak tel graflarla tamimini zararl bulduumdan ikaz ettim, bir taraftan Ankara ka pal dahi yasmyor bir taraftan da mill msademeleri herkes ak tel graflardan renerek lzumsuz dedikodulara sebeb oluyor. Fahrettin Bey 4/Mays tarihli bir ifrede de bildiriyor: talyanlarn Burdur ka sabasn tahliye ettikleri fakat Antalya, Kuada, Ske, Aydn ve zmir baz hareketleri de gayr muttarit beyanatta bulunduklar ve Yunanl-
larm sevkiyattan dolay Aydnda czi kuvvetleri kald ve sevkyatn Makedonyada Bulgarlarla alkas olduu rivayet ediliyorsa da Akhi sar ve Soma cephesine de muhtemel olduu, zmirden gelen malmatta San Remo Konferans Trkiye meselesini bitirmitir. ttihaz ettii mukarrerattan resmen malm olanlar: stanbulun Trklerde kalaca Boazlarn beynelmileliyeti, Ermenistan Cumhuriyetinin tasdikile hu dudunun Harput ve Diyarbekire kadar imtdad edecei ve garb Trakyanm Yuanlstana terki. stanbuldaki Dveli Mtelife mmessilleri. Trk murahhaslarnn Parise hareketi lzumunu bildirmiler, Ermenis tan Mandas Felemenke tevdi olunmu. Bu malmat, Byk Millet Meclisine de bildirilmi. 2/Maysa kadar stanbul gazeteleri Trabzona gelmi hayli malmat var: Ferit Paann beyannamesi Padiaha istina den zehir sayor. Bizim Mdafaa Vekili Fevzi Paann Mecliste padia h masum gibi gstermesinin ve caali beyanatm millete bir feryat gibi nerin yanll ak grld. Kuvvayi Milliyeye kar hayli hazrlklar var. Mir Zeki Paa Anadolu slhat mfettii oluyor, Sleyman efik Paa zmit havalisinde karargh yapyor, donanma Karadeniz sahlerini dolamaya hazrlanyor, Tevfik Paann riyasetinde bir heyet 2/M aysta Parise hareket ediyor... Bunlarn her biri mahiyetine gre tedbir ister. Bunlardan donanma nn ifsadna kar mukabil beyanname ile efrad ve zabitan elde etmek ve ihaneti vataniye cezasna arptrmay mmtakam iin yapyorum. Fa kat Ankarada Mill hkmet dururken sulh imzalamaya gidenlere bir ey sylenmeyecek mi? zmit mntakasmda ve sair yerlerde ne oluyor. Malmat yalnz stanbul gazetelerine be kalsa hayli eyler anlalyor. stanbulun vatanperver insanlar ne yapyor? neden bize hi bir haber verilmiyor. Ermenilere kar hareketten sarfnazar edi ve bu uzun s kt Ankaranm ylgn gibi elm bir vaziyete girdiini zehabm veriyor. Gazetelerin malmatn, donanmaya ve isimleri geen kumandanlara kar yapacam yazarak stanbul gazetelerinin bu gibi havadislerinin al np alnmadn sordum:
ifre , Erzurum: 8/5/1336 Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesire 1 25/Nisan tarihli stanbul gazeteleri Harbiye Nazr vekilinin bilcmle er kn, mera ve zabitana hitaben uzunca bir beyannamesini neir ediyorlar. 3 0 /N isan gazeteleri 31. A lay ile stanbul muhafzl alayndan mrettep birinci inzibat alay tekil ve kumandanlna Topu Binba Tevfik Beyin tyin ve alayn san cana taraf ahanenin 3. M ecid nian ihsan ve Ferit Paa tarafndan ussatm tedibinde m uvaffakiyet temennisile talik olunduunu yazyorlar. 2 2/M ays/1336 tarihli Peyam Sabah gazetesinden: a) Tevfik Paann riyasetinde dahiliye nazn Reit B eyle Cemil Paa ve F ah rettin Beyden mrekkep heyet Parise mteveccihen trenle 2/M ays/1336 da hare ket etmilerdir. M ahm ut Muhtar Paa H eyete Parste iltihak edecektir.
b ) Mir Zeki Paa Anadolu slhat Mfettiliine tyin edilmitir. Paa, ka rarghn tekil eylemek zere Harbiye Nezaretinde ie balamtr. c) zmit haavlisi fevkalde kumandanlna tyin edilen Sleyman efik P a ann Erkn Harbiye riyasetine M iralay Tahir B ey tyin olunmutur. Bu Tahir B ey Erknharp Yanyal Tahirdir. Rtbesi Binba iken bu defa 28/M ays/1331 den rfruteber. olmak zere miralaylja terfiine iradei seniye kmtr. d ) M iralay Ahmet Muhtar Beyin kumandasnda bir alay zmite sevkedilmitir. Ahmet Anzavur Adapazar, Bursa havalisinde icray harekt eden kuvvetlere kumandan tyin edilmitir. e) Hamidiye Kurvazr svariliine Binba Cavit B ey tyin olunmutur. 3 Trabzonda stanbuldan alnan malmata nazaran donanmamz Karadenize karak sahillerimizi dolaacakm. 4 stanbul gazetelerinin bu gibi havadisleri alm yor m u? iar msterhamdr. 5 Donanma gelmesi ihtimline kar efradna tevzi olunmak zere messir ve din beyannameler hazrlatyorum. Donanma ile beraber gelecek olan muayyen kimseler ihaneti vataniye cezasna arptrlacaktr. 6 Yalnz B yk M illet M eclisi Riyasetine arz edilmitir. 15. K olordu Kumandan Kazm Karabekir
Sadnazam ye Harbiye N&zr Vekili Damat Ferid Paann Beyannamesi Zat evketsemat hazreti padiahinin Harbiye Nezareti vekletini uhdem ize. tevcihten maksad hmayunlar bir an evvel dahili memlekette asayiin iadesile Devleti Osmaniyenin bir ekli muntazam iktisab etmesidir. Zira memleketin derecei asayi ve intizam ve bu halin devam hakknda ibraz edilebilecek temmumat fiiliye ile yaknda teblii mukarrer ve muhakkak bulunan eraiti sulhiye taayyn edeceinden ilmi hakikat ve necat yeddi mebbedi ahanesinde tutan padiahmz halifei zian efendimiz hazretlerinin emsi evket ve ikbali asrlarca leme aaapa olmu o muazzam taht saltanat ve hilfetin etrafnda toplanalm. Baz sitefehhmattan dolay mnfail olarak mesleki itaattan inhiraf etmi olan mera ve zaDtanm veyahut alt aydanberi hkmeti merkeziyenin idrk ve tefehhm mkil mulk ve mtereddit harektndan dolay cereyan na merua fcizzarur tebaiyet eden refiklerimizin dairei istikamet ve itaate avdetleri esbabn istihzara bilcmle mesaimi hasreyleyeceim. Cmleye malmdur ki: Bir zamandan beri bu nifak ve , uluyiemre itaatsizlik hasebile vatanmz ve hatt rkmz tehlikeye giriyor. Nefer den beere kadar cmlemiz kanuna ve padiahmz efendimiz hazretlerine itaatle mkellefiz. Yalnz bu suretle istikbalimizin temini mmkndr. Kadimen padiah larna sedakat ve her emrine itaatle bir zaman hkimi lem olm ak istidadm gs termi olan afif, necip ve sahibi fezail Osmanl milletinin ve madamlasar ratibi mukaddesei Osmaniyenin ktaat selsei lemde temevvene m uvaffak olm u olan orduyu hmayunun akibeti byle elm olmamaldr. Mukaddema bedri tamm revnak halini iktisab eden hilli Osmani bugn kmilen duar husuf olmak m u hatarasna maruz bulunuyor. Harbiye Nazr sfatile ve selmeti vatan namna ku* mandan zianmz padiahmz efendimiz hazretlerine mecbur olduumuz m utava at ve inkiyadda sabit ve daim olan bilcmle erkn, mera ve zabitan kemli sita yile takdir ve mesleki nahemvariye salik bulunanlar vazifei askeriyelerine davet eyliyorum. * Sadrazam ve Harbiye Nazr Vekili Damat Ferit
ark cephesi tekili hakkndaki teklifime^cevap gelmedi. Fakat iler beni de vazifedarlar da bunaltyor. Yeni gelen erknharp arkadalar 8,/Maystan itibaren ie balattm: Erknharp Miralay Kzm Bey: ark cephesi Erkmharbiye RedsL Binba Naim evat Bey muavini. (1) Erknharp Binba Fahri Bey Birinci ube Mdr Erknharp Kaymakam Seyfi Bey: Propaganda, stihbarat ve Mill Harekt, Erknharp Miralay Manastrl Kzm Bey: Kolordu Kumandanl ileri (ahs dler, iae, ikml ve bilcmle menzil ileri.) Erknharp Binba Mustafa Bey: 15. Kolordu Erkmharbiye reisi. leri bu yolda tefrikle beraber tamimi iin Ankaradan emre intizar ediyorum. Cevap gelmedii takdirde de bir daha yazacam. (2). 8/Mavsta u havadisleri tamim ettim. (6/Maysta Meclis riyasetine teklifim de birinci maddeyi yazmtm.) .
Erzurum: 8/M ays/1336
T a ra i m
1 Batumda mnteir slm Grcistam gazetesinin 4/M ays/1336 tarihli ns hasnda okunmutur. Azerbaycan hkmeti cedidesi Azerbaycan Krmz askerinin' Ermenistan zerine yrmek ve Anadoludaki Osmanl Trkleri kuvvayi mlliyesile birlemek zere harekete baladn iln etmitir. 2 Azerbaycan islmlarnn da boleviklerle itiraki harekt ve ingilizlerin. tazyik ve ifalile Grcistan hkmetinin boleviklik aleyhdarlmda devam Acara ve havalisindeki islm ahalinin memleketlerini ngiliz ve Grc tahakkm ve istil sndan kurtarmak arzularn iddetlendirmi ve halkn hissiyat diniyesin tehyic; eden bu maksadia yaptklar dindarane' ve vatanperverane tezahrat, 30/Nisan tari hinde ngizleri Acaranm merkezi olan Hula, Artvin, Vardanu kasabalarn tahli yeye ve bu kasabalardaki askerlerini Batuma ekmeye mecbur etmitir. 3 30/Nisanda 350 kimilik bir Grc mfrezesinin rksu civarnda bir kafi yeyi igal etmesi zerine o mntaka ahalisinden alt bin silhl ve drt bin silhssr islm kuvveti derhal toplanarak Grc mfrezesini muhasara etmi ve tazyik neti cesinde z memleketleri olan ve makam mukaddesi hilfetle Anadoluya lyezal bir hrmet ve sedakatle merbut bulunan islm menatkma ngiliz, Grc, Denikin ve Ermenileri hi bir suretle sokmamaya ahdettiklerini beyan ederek Grc askerini Grcistan hududu dahiline avdete mecbur etmilerdir. 4 Keza 30,/Nisan/1336 da Grcler tarafmdan mteaddit kamyonlarla sevk edilen erzak, Acara suyunda analii islmiye tarafndan msadere edilmitir. 5 Byk Millet Meclisi riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, Trabzon ve Van; vilyetlerine, Erzincan mutasarrflna. 15. Kolordu Ktaatna arz ve tamim edil mitir. . 15. Kolordu Kumandam . Mirliva Kzm Karabekir (1 ) Az kald,, yukarda yazdm vehile Azerbaycana gitti. (2 ) X8/Maysta yazdm cevab muvafakat geldi.
9/Mays vilyette belediye bdcesini tetkik ettim. leden sonra polis karakollarn tefti ettim. Sarholuk neticesi vukuat oktu, ilk ic raat olarak meyhaneleri sed ve ireti men etmitim. Vukuat kalmam. ki Rum meyhaneci de Trabzona def olmu. Propaganda ve casus yata yerler. Sarholuk bu milletimizin bana en byk bir bel. Harbi Umu m neticesi dtmz bugnk felketli vaziyetten kurtulacamza imanm kavi, fakat iki belsn, hele sarholuu bu memleketten nasl kaldrabileceiz? Bu pek mkil. Yirmi yama gelmemi ocuklara be salgn yapm, iki men edilince Trk milleti rfelek gibi te misli Er zurum, bir kanunla, bunu men etmeli ve bilhassa mekteplere iki aleyhin de iyi telkin yapmal (1). Bugnk havadis tamimi udur:
Tamim
Batumda mnteir slm Grcistan: gazetesinin 7/M ays/1336 tarihli nsha snda okunmutur: . 1 Azerbaycan Sovyet hkmeti Ermenistan hkmetine bervechit telgraf ekmitir: Azerbaycan Sovyet Hkmeti Azerbaycan namna mevadd tiyenin ic rasn Ermenistan hkmetinden talep eyler. Karaba ve Zengezor mntakalarum Ermeni askerinden tahliyesi; Ermeni askerinin Ermenistan hududlarna kadar eTalmesi, islmlarm katliamna nihayet verilmesi. Aksi takdirde Azerbaycan, Erme nistan hkmetini kendisine muharip addetmek mecburiyetindedir. Bu mevadda gn zarfnda cevap verilecektir. 2 ; Ermenistan hkmeti cumhuriyesi Azerbaycanda bulunan Rus' Sovyet ve killerinden dahi tideki notay almtr: Sovyet Azerbaycannda devam eden muharebatn inkita ile Azerbaycan arazisinde bulunan Ermeni asakirinin ihra ve b tn Azerbaycan arazisinin tahliyesi Rusya Sovyet hkmeti namna talep olunur. B u nota tarihi vusulnden itibaren 24 saat zarfnda ifa edilecek, aksi takdirde R us ya hkmetine iln harp edilmi nazarile baklacaktr. Bundan mtevellit mesuli yet Ermenistan hkmetine aittir. 3 Ermenistan hkmeti tarafndan verilen cevapta edilen iddialarn doru olmad gibi kaamakl br yol iltizam edilmitir. 4 Byk Millet Meclisi riyaseti celilesine, Kolordulara, Trabzon ve Van vilyetlerile Erzincan mutasarrflna, 15. Kolordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Dier malmat tamimi:

Erzurum: 9/5/1336
T a m i m
1 Bolevik kuvvetleri Tiflis ile Gence arasnda Demiryolu zerinde ve Azer baycan, Grcistan, Ermenistan hududlannn birletii mmtakann imalindeki Sa-
(1 ) Byk M illet M eclisi bu gzel kanunu ya pt; fakat olunmad ve kinci M illet Meclisinde bu kanun lvolundu.
maatteessf
riayet
lahl istasyonuna vasl olmulardr. Tiflisin 35 kilometre ark cenubisinde bulu nan Karayaz istasyonundaki Grc kuvveti mntakadaki islmlar tarafndan tard ve Tifse ricate mecbur edilmitir. Karadeniz sahilinde lerleyen bolevikler G rcistan hududu dahilinde Gagriye yaklamlardr. , 2 Batumda kan slm Grcistam gazetesinin 4/M ays/1336 tarihli nsha . snda okuduuna gre Ermenistana taarruz etmek zere Karaba-Gence osesle B ak - Gence demiryolunun birletii mntakada tecemmu eden bolevik ktaat H am it Sultanofun kumandas altndadr. 3 Mezkr tarihli gazeteye naazran Grcistan meclisi messesan boleviklere kar mukabeleye karar ^vermitir. Tiflis, Ahska, Ahikelek, Burcal m mtakalam da idarei rfiye iln edilmitir. 4 Grcistan seferberlii pek bati ve muvaffakiyetsin olarak cereyan etmek tedir. Ahali bolevikler lehinde tezahrat gstermektedir. 5 Baturndaki Gaz depolarna vaziyet eden ngilizlerin yapm ak istedikleri nakliyata Batum bolevik komitesi mni olmutur. 6 Grclerin Batum u igal teebbsleri rksuda toplanan yerli islm ahali karsnda akim kalmtr. rksu mmtakas yerli milisleri tekil ederek ederek hududu bunlarla igal ettirmitir. 7 Baturndaki Rum ve Ermeni tccarlan eyalarn stanbula karmak iin fevka lde teltadrlar. Ameleler katiyyen tamamaa karar verdiklerinden dolay b tn eyalar gmrklerde ylp kalmtr. 8 Byk M illet M eclisi riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, Trabzon ve V an vilyetlerine, Erzincan mutasarrflna, 15. K olordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Byk Millet Meclisi umuru hariciye vekili Bekir Sami ve umuru iktisadiye vekili Yusuf Keml Beylerin hareket etmek zere olduklar, muhassesatlarnm itas zmnnda meclis riyasetinden vyete gelen if reden anlald. Vakti hareketlerini sordum ve Brest-Litovsk ve Batum muahedenameleri ile dier lzumlu grlecek muahedeleri beraberlerine almalarn meclis riyasetine yazdm. Ermenilere kar harekt msselesini Erkn harbiyemle 9/Maysta bir daha tetkik ettim. Ekseriyet Gr clerin Ermenilerle mttefikan hareketinde endie ediyordu. Bunun halen gayri varid olacan isbat ettim. Ve 6/Mays tarihli taleb olunan mutalatm tideki ifre ile bildirdim:
Erzurum: 9 /M a y s /1336 Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine C. 6/M ays/1336. ark cephemizde yaplacak harekt hakkmda beyan buyu rulan mutalat yeniden mevzuubahis ve tetkik olmu ve hdisat ve vekayii m uhtasaran tahlil ve icmal suretile heyeti celileye bervechiti maruzat icap ettirmitir. 1 25/N isan/1336 tarihnde M oskovaya ve Bakya ibl olunmak zere ita buyurulan teklifnamede bolevik ordular Grcistam bilfiil gal veyahut herhangi suretle bolevizm mal ve harektna icbar edilirse bizim de Ermenistan zerinden, yapacamz bir hareketle ictinab ve tereddt vaziyetinde grnen Azerbaycan h-
'
kmeti islmiyesini bolevik zmrei dveliyesine idhali taahht ettiimiz mnderic idi, fakat vukuatm daha ser cereyan etmesi zerine Azerbaycan bolevikere il tihak etmi ve Grcistamn seferberlii zerine de bolevik ordular imalden ve Azerbaycan dahilinden Grcistam tazyik ve ihataya balamtr. u halde baz kuy u d ile ifasn tahht ettiimiz muaveneti fiiliye tatbik edilmeden bizim tarafmz dan art olarak gsterilen Grcistan manias onlarca taahht ve tekeffl fiiliye* girmi, Ermeni mukavemetini kesir taahhdmz bittabi bor kalmtr. Sulh Konferansnn hakkmzda ittihaz edecei mukarreratn sureti k a f i yede tevazzuh edinceye kadar dveli itilfiyeyi bizimle itilf ihzar imknndan mahrum ekmemekten bahis buyuruluyor. phesiz cay mlhazadr; fakat zmrei itilfiyun sulh veya izdikleri pln tatbik iin millete mracaat etmemeyi ve m il letin meram ve malini dinlememeye mstenit kat karar verdikten ve Dersaadetteki ebekei ihanetle de uzaklatktan sonra M illet M eclisi basld, datld ve bu gnk vaziyet ihdas olundu. Bilhassa bu tarihden sonra artk devletin tbi olaca eraiti mukaddere ve girivei izmikll her trl menab ve matbuattan muhtelif e killerle neir ve ima olundu. Rumelinin, Aydn vilyetinin, Adana havalisinin, ark vilyetlerinden tevess edecek Ermenistamn ve mahreci bahrisinin ve stanbulun ekil ve vaz aa yukar gsterildi. tilf hkmatmn son gnlerde sulh eraiti mizi arzuyu milliye m uvafk bir ekilde kabul edecekleri hakknda kavi vaadler ve hatt kat teklifleri dahi olsa, bu teklif srf boleviklerin Kafkasyaya hkim o l malar ve yaknda bizimle temasa gelecekleri korkusu neticesidir. Yani ark akmmn hi olmazsa hududlarmzda - durdurulmas midi veyahut Ermeni-Grc m u kavemetinin bizim de itirakimizle abuk krlmamas iin zaman kazanmak poli tikasdr. Boleviklerin Ermeni - Grc mukavemetini kramamalan halinde itil fn hakkmzda tatbik eiseeî program yine eskisi gibi bizi paralamak, imha et mekten ibaret olacana phemiz yoktur. Sulh yalnz itilf hkmatile yapmak la hayat millimiz ve istikbalimiz taht temine alnamaz. Binaenaleyh bir cmle ile arz olunursa Anadolunun gaipte hi bir mit ve istinadh kalmamtr. Bu mutalattan sarf nazar edilse dahi farz muhal olarak tilfiyun bize sulh A nado lu meCiisi kebirinin murahhaslarne yapacaz diye Dersaadet veyahut Antalya tarikile bir heyeti mesuleyi davet etseler buna erait ve ekli hazra tahtnda im kn ve ihtimal verilir ve binay mal buyurulur mu? 3 Boleviklerle eraiti mareketimizin tebellr etmesi, hututu esasiyenin tesbiti ve bize temin edecekleri madd muavenetin tyin edilmi olmas ancak bir cevao ve talimatn gelmesine muhtacdr. Halbuki Grcistan tarikinin kapanmas H eyeti ce-lienin 26/Nisan/1336 tarihli olan teklifnamesi nihayet 8 /M a y s/i3 3 6 ta rihinde kaak bir motorla N ovorosisk zerinden ve dier sureti de dier ta rikle yola karlabildi. Fakat mahallin vsul ve muntazr cevabn bize varmas baz engellere urayabilir. Ona intizaren her ey tehir edilirse hdisatm pek ser cereyan gibi zirde arz ve tasvir edilmi ahval ve ihtimller karsnda pek korkulur ki zaman ve hareket hesabatnda bir yanllk yaplmasn. 4 Ermeni vatannn lemi iseviyet nazarnda fena ve aleyhimizde harekt m ubibi telkki olunmas phesiz ki pek kymettar mtaladr. Hatt Moskovann Bakdaki komitesi bile bunu dnerek malmu devletleri olduu vehile bizim Azerbaycanla elele vermemiz iin Ermenistan gememizi bize kar teklif ve m uva fakat ederken bu hareketin vukuundan evvel M oskovay haberdar etmemizi ve bu sayede Moskovann lehimize ve Ermenistan aleyhinde telsiz telgrafla yapaca ne riyat ile boleviklerin kazanm olduklar garp milletleri zerinde zuhuru muhte mel fena tesirleri izale ettirmek lzumundan bahseylemi idi. Zaten cmlece malm buyurulduu zere Nahcivan, erur, Srmeli, K op, Kazman, Oltu gibi Ermenis tan ile aramzda teekkl etmi olan islm hkmat muvakkatesinin urad b2
yk Ermeni saarruzuzlarnda bir senedenberi slamlarn gsterdii mdafa ve mu vaffakiyet ve harekt mtekabileyi Ermeniler daima Trk hududlarmdan gelen asker ve.siyas idarelere atf ile bu hdisatn mcrimi olarak daima bizleri tamm ve ara sra Dersaadette Azerbaycann tekzib ve iaalarma ramen efkr hariciya aleyhimizde sabit kalmtr. B yle olmakla beraber bu defa hamulei zaruratn ica bar ve davet eyledii harektmz daha munis ve mahdud ve harice kar intika linde de esbab mueibesinin daha ehven ve mlayim olmas cihetlerini ihzar ve iltizam etmek lzmdr, ve bu temin olunabilir. nk islm bolevik ordusunun Azerbaycan cenup mmtakasma girmesi ve Grcistan dier bir ordunun tazyik ve ihataya balamas mahvolmaktan korkan Ermenistan halkn ve hatt ordusunu ikiye ayrm, boleviklik temaylt vsatii bir surette balam ve imdiye ka dar istil emelleri arkasnda ve kanl bir kyafetle koan Tanak komitesi ve te kiltna mhasm vaziyetler alm ve baz ricali mhimme boieviklerle uzlamak zere Azerbaycana gitmitir. te bu cereyan yine Ermeni ellerile alevlendirmek ve hepsini birden bolevike srklemekle beraber Tasnaklar ibi daima hrs ve istil arkasnda koan bir tekiltn kkn yine kendi ellerile kaz&tmalt imkn ve irsat bizlere tevecch etmektedir. (1). O da mahdud bir mntakaya kadar ilerle mek ve bu semin zerinde binlerle beyannameleri Ermeni halkna neretmek kfi gelecektir. Bu suretle kin ve intikam deil bolevik esaslar yani mazlum ve m a sum insanlar kurtarmak dsturu hkim olacak ve bu srada imlden gelmekte olan bolevik ordusunun takarrp harektie imtiza eyleyecek ve muvazi gide cek olan bu safhada hem Ermenis lann tevessl ve istil kamn yaatan avam ili muzirresi kendiliinden cezasn bulacak hem de fiilen mahdud ve tabi bir mntakays kadar olsun hareket ve takaddmmz sayesinde boleviklere kar hakkmz* emeimiz, yzmz ve sylecek szmz olacaktr. Fakat Ermeistandaki bu da hil tahavvl ve temaylt ser bir cereyan neticesinde umum boleviklik iln et tirirse ihtimltm en galibidir ki yakn gnlerin, birinde Krmz bayrakl bir tren. Sarkama gelecek ve Ermenistann boleviklii iln edilmesinden na masun ve mahfuz bulunduklar bildirilecek ve bizi bulunduumuz dvann arkasnda eli bal brakacak ve Ermenistan yine bamzda ekli hazr ile ve bizim i'n tiyen de tehlikeli vaziyetinde bir bel gibi daim olacak ve bundan maada bizim zaten maddei asliyesi kendiliinden sakt kalan teklifnamemiz ve metalibimiz suya ine cek ve bizden hi bir hak, emek ve fedakrlk grmeyen bolevikler bize: Pek ge kaldnz! diyeceklerdir. u halde garbin imhakr bir taksim siyaseti bizi bomaa alrken hdisat, madd, manev balandmz arktaki mit ve menabiden de srf tl kalmakla bizi mahram edecek ve bizi imdi de btn manasile mahkm, bir ekilde gsterecektir. Buna gre Anadolunun mill ruhunu, paraszlk, tazyiki iktisadiler, siyas buhranlar, din ve menf cereyanlar, dahil vakalarla bomaa, inhill ettirmeye uraan ve Denikin ordusunun bedbaht bir mmasilini yapm aya gece gndz alan tilfiyun atei ile ark mahrumiyetlerini kar karya getire rek daha ak bir hesap ve muvazene yapmak lzmdr. 5 Esasen Brest-Litovsk Muahedesi mucibince bize ait olan ve hemen < 41f islmdan ibaret olan elviyei slseyi igal etmek hakkmzdr. nk boieviklerle bu muahede yapld gibi islm Kars ras tpk stanbuldaki meclisi millimiz gibi sng ile datlm vc bir senedir ehli isima katliamlar durmamtr. Arpa cayma kadar harektmz imdilik gtrlmese bile en az elyevm zaten bir seneden beri islm hkmetlerinin elinde bulunan ve esas itibarile Aras-Kars ay - A llahekber da hattna kadar yaplmas zaruridir. Esasen Ermenistan bugnk ekli ile de kalsa veya Bolevikler tarafndan bel ve ilhak olunsa bizim imdiki 93 hu-
(1) Gmrnn igalinde bu husus grlecektir.
ddu hakanisi rnahz felkettir. Ingiliz miralay Ravlinson bile, vaktiie bir ka defa mnakaamzda bervechi bl hattn mteekkil islm hkmetleri ve milli - yetieri ve tehlikelerin icabat olarak en zarur ve tabi bir hudud olduunu ve vu, kuat mstakbeleyi durdurmak iin byle olmas lzmgeleceini sylemi ve mer cilerine de yazm idi. Bu meseleyi sulh konferansnda srar ve mdafaa iin es bab mucibesiyle 2l u b a'/l336 tarihinde larbiye Nezaretine ve Heyeti Temsiliye ye yazm ve .../.../1 3 3 6 tarihinde de tekid eylemi idim. Binaenaleyh vacibcra oan harektmz en az mteekkil ve mstahzar bir hudud demek olan mezkr hatta kadar derhal dayanmaldr. Orada ahval ve avakibe intizaren bolevik ordu larnn kademelerie temas etmeli bu devre kadar mzakerat ve muhaberat belki yeni ve daha vazh bir safhaya dahil olur. bu hatta varmakla ayrca bir byk faide daha hasl olacaktr ki Ermenistan/da boleviklik grl tleri arasnda veyahut ona herebadbad takaddm edebilecek bir buh ran hengmmda masum ahali i islmiyenin mmkn olabilecek derecede son bir satrdan, geirilmesi gibi kargaalk, bu sureti takarrp ile zaile olacaktr. Emri samilerinin son fkrasnda Ermenistana kar yspscak hare ktn tarafmzdan takviye edilmi kk hkmetler milisleri tarafndan ve iml islm bolevikleri vastasile yapmay iaret buyuruluyorsa sa iml boleviklerle hi bir temas fiil olmayp bittabi kumandamz ve metaiibimiz car deildir. Y ak z onlarn harektn ve sahai icraatm telgraflardan v e , istihbarattan takip ediyo ruz.
Bizi bu hatta kadar olsun harekta gemeye saik olan daha mhim mil vardr. Ajanslarn ve kuvvayi takibiye kumandanlarnn verdii ak tamimler baz m uvaffakiyat tasvir ile beraber btn halk ve asker Anadoluun merkez ve garbinde mteaddit isyanlar olduunu gstermekte ve bu asker arasnda fena cere yanlar ika edip zaten terhis iin tene ve stanbul vaziyetine bir ok manalar v e ren baz askerlerimize firar hissini vermekte ve bilhassa vukuat mntaka!arma ait askerler arasnda msellahan firar oalmaktadr. Halbuki kolordum ile bu havali halk arasnda arktan gelen ism ordulannm Anadoluyu ve payitaht dman elinden kurtaraca fikir ve kanaati esas itibarile car olduundan hdisat ve unat dahiliye ve gizli fena propagandalar, ve arkta kar harekttan ictinab ile teehhr devam ederse askerin firar artacak ve bir kerre de aknt balarsa zabtu mteassir olacakt. Halkm maneviyat da bozulacak ve kuvvayi milliyeye kar itimad sarslacaktr. Bundan maada krtlk umumiyetle ark harekt ve hdisatna inkiyad ederek hi bir ses karmyor. Onlar bize balayan en kuvvetli dm Ermenistann bymesi ve istil tehlikesidir. Biz olduu yerde durursak ve Ermenistanm da tekrar bolevik nvam altnda Ruslarn kucana atld grlrse za ten her taraftan ve bilhassa stanbuldan muhtelif fitneler ve cereyanlar husulne allan krtlk muhit iinde hasbelmevsim en ehven olarak akavet ve asayisiz lik devri alrsa artk o mmtakada fenalklar pek byk mikyasta olur. Ve m a lm olaa ahval ve etvar mahalliyeye mebni kuvvayi takibiye, kuvvayi tedibiye, kuvvayi milliye gibi eylerde semeredar olmaz; oralara mutlaka ordu (1 ) kuvveti icabeder ki o zaman kolorduluktan kacak olan ktlei askeriye vehesi gavaili d hiliyeye evrilse dahi efrad asayi teminine deil, memleketlerine savuurlar. B un dan maada kolordu, hey'eti celilerinden ald 26/Nisan/1336 tarihli emir ve tali mat zerine Bayburt, Erzincan, Erzurum, Van gibi iae garnizonlarndan kmilen ayrlarak hudud mmtakasmda toplanmtr. Ancak muayyen gnler iin mevadd
( I ) 341 |925) senesi kurt isyan ve evkine mecbur olunacak kuvveti alt sene evvel pek dora grmtm. Krtler hakknda muhtelif lyihalar verdim en sonu 1339 dadr. Fasllarnda grlecektir. .
iaesi vardr. Ondan sonra iki yz kilometre geriden iae yetitirilmesine ne imkn ne de vasta yoktur. Sayl gnlerden sonra kolordunun iaesini balda arz ve tas vir olunan islm hkmetlerinin mntakalanndan ve her halde hududu hazramizn teki tarafndan temin olunacaktr. Pek fakir olan hudud mntakalannda ba ka suretle imkn olmad gibi iae merkezlerine tekrar rcu ve intizar dahi firar daha makul bir sure te teci eder ve bu yzden gayr memul ceriha alr. Son ay zarfnda Van valisi ile Bayazttaki frka kumandannn verdii raporlar M usul imali arkisinde ngilizlerin bir senedenberi ihzar etmekte olduu Nasturi ve Ermenilerden mrekkep bir kuvvetin Van ve Rumiye havalisine hareket zere bulun duklarn ildiriyorlar ki gayet mhimdir. Tebrizden de bu havadisler gelmekte dir. Artk Bayazt hududlannda toplanan frkay tekrar Vana ekmek elm ve fe lketli ve maneviyat noktai nazarlarndan da pek fena olur. Asker durmaz. B a ha vadisin shhaii teeyyd edc-rse ancak Krt agairini ve mahalli kuvvayi milliyesini bir dereceye kadar kullanp dmann imie gelmesini batiletirmek ve imaldeki muvaffakiyetler ve irtibatlar teesssnden sonra cenubun icabatma bakmak en e lem tariktir. te hakik vaziyet bandan ibarettir. Daha bir mlhazai fevkalde kalr ki btn bu zaruretlerin neticesinde kolordunun harekete gemesi lzumu H eyeti celilerince de kabul ve tesbit buyurulunca meclisi li mili, ahval ve avakip noktai nazarndan garp milletlerine kar ark inkilbatile temasta bulunan ark kuvvayi milliyesinin ve bu kolordunun akamnn gayr irad olarak hududun teki tarafna ve islm hkmat muvakkatesi mntakasna getiini ve Anadoluda te beddl etmi bir hal olmadn ve Anadolunun kendi mukadderat iin daima seloetkr bulunduunu iln buyurmasdr. 7 Buraca yaplan tahlil btn safahatile arz ve terih olunmutur. Buna na zaran vkely celilei milletin son emir ve kararna ehemmiyetle intizar olunduu maruzdur. 15. K olordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
En az Arpa ayna (93 den evvelki hudud) kadar gitmekteki pro jemden sarf nazar (Aras-Kars ay - AJahuekber) hattna kadar igal iin tdle bin muhakeme ve mutalaat yapmak, ricalarda bulunmak, en ni hayet de garip bir mlhaza dermeyanma kadar varmak ne kadar tees sr mucip bir hal. Daha iki hafta evvel harekt iin muvafakat olun mas zerine ktaat yerlerinden hududlara doru sevk olunduu halde imdi bunun mnasn ara da bul. Ermeni katliam, Avrupa Amerika aleyhimize seviyet lemile hcum eder diye rcu neden? Hududdaki muvakkat hkmetler nasl hareket yapar? Mevcudiyetlerini ancak bi zim kuvvetimizden aldklar halde muntazam Ermeni ordusuna nasl ta arruz ederler ? Bolevik ordular emri bizden mi alacaklar ? Bereket ver sin ki seferberlik iln etmedim. Fakat ne olacak? ae mahdud, para mahdud, gerimizde Krdistan, ilerimizde Ermenistan!. Ktaat da firar larla erirse deil ark iin btn Anadolu iin lmdr. Teklif ettiim hattn igaline muvafakat etseler, bu hayrl bir balang olur. Artk hdisat Karsn zabtn, Gmrnn zabtn ve daha ilerisini aacana phem yok. Ben lzm kadar sarih yazdm. Gsterdiim hattn igalin de Grcistan ordusunun da Ermenilere yardm etmeyeceine, bundan en
die eden maiyetlerimi de inandrdm. Bence btn Ermenstam igal et sek Grclerin boieviklerle temas dolaysile kprdayacak halleri yok tur. Bakalm mll hkmetimiz ne karar verecek (1). Geen hafta Berat gecesi kandilini Meclisi Milliye tebrik ve ktaatmn hissiyat tazimkranesini arz etmitim. 10 da samim cevap aldm:
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine Leyei beratn tebrikini mutazammn telgrafnameleri zerine heyeti umumiyenin samim teekkrlerini arz etmeye memur edildim. B u vazifeyi ifa ederken byk bir hazz vicdan duymaktaym efendim. 9/5/1336 Byk M illet Meclisi Reisi Mustafa Keml
l/M ays: Moskova Telsizini tamim ettim:

Erzurum: ll/M a y s/1 3 3 6 T a m im 8/M ays tarihli M oskova telsiz telgraf tebliinden: 1 Rus Sovyet hkmetinin tebliinde Lehistan sulh iin vukubulan teebbsatm mnteci muvaffakiyet olmasn Leh kibarlarnn istemediklerini ve binaen aleyh harbin devam edeceini ve sovyetist Rusyamn muzaffer olacam bildirmek tedir. Dier bir tebli ile Cemiyeti Akvamn teklifine verdii cevapta da Sovyetist Rusyaya kar harb eden hkmetlerin bundan sonra artk mitsizlie dtklerini memnuniyetle karladn ve Rusyamn hali hazrna dair malmat almak zere Rusyaya bir heyet gndermek hususundaki Cemiyeti Akvam kararn bu cemiyete dahil olan baz devletlerin Rus milleti aleyhine muharebeden feragat ettiklerini teb ir eden mahiyette telkki eylediklerini, her ne kadar sovyetist Rusya gelecek olan gazete muhabirlerinin Rus misafirperperliini suiistmal etmemek artile vaziyeti dhiliyelerini tetkike mtemayil ise de Sovyetist Rusya aleyhine edilen harbe silh ve muallim gndermek suretile fiilen muavenet eden baz hkmetlerin m u rahhaslarnn da Cemiyeti Akvam heyeti murahhasas meyamnda bulunmalarndan dolay mehaziri harbiyeyi calib olmakla halihazr harp vaziyetinde byle bir hey e tin Rusyaya girmesine msaade edilemeyeceki bildirilmektedir. Kazandan bildiril diine nazaran cehaletin tenkisi iin hat zerinde ileyecek husus katarlarda seyyar mektep ve kurslar tanzim edilmi ve byk istasyonlarda birer seyyar heyeti tem siliye tertip olunmutur. 2 Byk M illet Meclisi riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, Trabzon ve V an vilyetlerine, Erzincan mutasarrflna, 15. Kolordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
(1 ) 12 ve 13/M aysta aldm ifrelerle ademi muvafakat cevab geldi. 15/M a ysta tekrar daha ac yazdm. Srasile gelecek.
Antepteki muharebelerin devam hakkmda da gelen malmat tamim ettim: '

T a m i m 1 - Antebn hemen cenubundaki Kurban Baba tepesi kuvvayi milliye tarafn dan bilhcum zaptedilmitir. Dman tarafndan esasl bir surette tahkim edile bu tepede bir ok makinal ve otomatik tfeklerile yz kadar muhafz vard. Ayn zamanda kasabann garbindeki Kollej mstahkem mevziinin toplarile ve yksek Ermeni evlerinden piyade ateile himaye edilmekte idi. Hcum la baskn tarznda yapmasndan Kollej firar etmek isteyen dman ksmen Kurban Babada yakay ele vermi teslim olmayan bir zabit ile krk nefer maktul dmtr. K uvvayi niiIyenin ziya iki ehit on iki mecruhtur. Dmandan adedi henz taayyn etmemi otomatik tfek, fransz tfei, cephane, bom ba itinam edilmitik. Antepte kalan dmann bakiyesi Kollej binalarile Amerikan eytamhanesinde ve Erme ni mahalltmda tahassun eylemitir. Antep kuvvayi milliye tarafndan tamamile m u hasaraya alnmtr. Bundan baka Antep Akakoyunlu yolu zerinde Nagan B oa znda Antep, Kilis yolu zerinde Kzhisarda kuvvayi m liye mfrezeleri yerle tirilmitir. 2 Hkim nkata yerleen Franszlar her gn ehrin muhtelif islm mahall tna ve camiler ate etmekte ve masum bir ok islmlarn ahadetine sebebiyet ver mektedirler. Geceleri de .Ermeniler bom ba ve gazli paavralarla islm hanelerini ihrak eylemektedirler. M dafaai nefs iin islmlarn tahassun ettikleri narl camiin ku'fobesi Ermeniler tarafmdan delinerek derununa bom ba atlmaya balanmtr. . 3 16/N isanda Nizpten gelerek ehrin etrafndaki hkim nkat igal ede M iralay Norman kumandasndaki kuvvetler, kuvvayi milliyenin tazyiki zerine terki mevzi eyleyerek geri gitmilerdir. Bunlann Cerablus istikametinde gittikleri anlalmaktadr. 4 Frkalara yazlmtr. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir .
12. Kolordu Kumandan Fahrettin Beyden gelen ifreli malmat:

K onya: 9/5/1336 3. Kolordu Kumandanlna zmir gazetelerinin Yunan gazetelerinden naklen bar telgraflara gre: 1 Konferansa zmir hkimiyeti Osmaniye altnda olarak Yuna idaresme braklmtr. zmirin kendisine mahsus bir parlemontosu olacakm. ki veya be sene sonra reyima mracatla aidiyeti katiyyesi taayyn olunacakm. B u surette idare olunacak mntaka hududu udur: Edremit Krfezi vasatndan balayarak A k hisar dahiline bir hatt hudud Akhisarm tarafndan hemen cenuba inecei silsileyi takiben Kuadas imaline varacaktr. Kuadas. Aydn, Salihli Trkiye tarafnda kalyor. 2 Yunanllar on gne kadar garb ve ark Trakyay igal edecekler, diyor. 3 ngilterelin Filistin ve Irak Fansanm Suriye mandasna mukab talyaya zira menabii, imtiyaz verilmek zere Edremitten Afyonkarahisar, Konyay ve Antalyay alan ekil, cenup mntakasma thsis olunmu ve Ereli kmr made ni iletmesi de talyaya verilmi.
4 23. Frka 7/M ays,T336 tarihli telgrafna nazaran Lpseki ve ardak na hiyeleri Tevfik B ey kumandasndaki mcahidin tarafndan igal edilmitir. T evfik B ey Edimede Birinci K olordu Kumandan Cafer Tayyar Beyle telgraf m uha beresi yapmtr. Buna nazaran Cafer Tayyar Beyin stanbula gelerek Sadnazam jle grt hakkmdaki zmir gazeteleri, mnderecat yalan olduu anlalyor. s tanbul hkmeti Edim eye bir vali tyin etmi fakat Uzunkprde tevkif edilerek Kuvvayi M illiye ile teriki mesai ettii takdirde memuriyetinin kabul, aksi takdir de stanbula iade edilecei Cafer Tayyar Bey tarafndan tebli edilmitir. 5 Byk Millet Meclisine. Kolordulara, Frkalara yazlmtr. 12. Kolordu Kumandam Fahrettin
Kendi kendilerine mkemmel bir taksim! zmir in iki veya be se ne vadede Trklerin tedric yani meden imhas iin bir vade! Yunan iin iki seneye ne hacet! Yanan idaresi ilnndan bir ka hafta sonra cihan medeniyet huzuruna kirli yzle kabilir ve reyima hazr olduunu ndan utanmaz. Trakyay da igal edecekmi! Olabir,> fakat behemehal oraya bile geleceiz: ve deil zmir, Edrnede ebed Trk kalacaktr. (1). 4, 5, 6/Mays/1336 tarihli Peyam gazetesinde grmen malmat 3. Fr ka bildirdi. Mhimleri unlardr. Byk Millet Meclisi riyasetine de bil- *
dirdim:
1 Silhlarndan tecrid edilmi olan Osmanl sefaini harbiyesinin ihzar ve tehizi mercii aidince tasvib edilmitir. Bu sefain kuvvayi m illiyeye kar yapla cak harekta itirk iin icab eden sevahile sevk edilecektir. Osmanl torpitolann.dan ikisi 3/M ays/1336 da Marmaraya karak Karabiga sahilinde bulunan kuvvay m illiyeyi bombardman etmitir. Hkmet lzum grrse Hamdi Paann taht idaresinde bir kolordu tertibile Samsun havalisine karaya kacak ve Ankara ze rine yrtecektir. 2 Kuleli dadisi mdr ve bir yzba, iki mlzm, otuz nefer, yetmi ta lebe ve sekiz svari ve bir mitralyz mstahsiben aralca-Alemda tarikile gitmekteler iken o civar jandarma kuvvetleri tarafndan tevkif edilmilerdir. 3 Erkm Harbiyei Umumiye riyasetine Nazif Paann istifas zerine Hadi Paa tyin edilmitir. Harbiye Nezareti mstearlna esbak stanbul muhafz Mirliva Rt Paa, stanbul Muhafzlna da esbak merkez kumandam kaymatam Saffet B ey tyin olunmutur. 4 Anadolu slahat mfettii Zeki Paa nerettii bir beyanname ile halk padiahn etrafna toplanmaya davet ediyor.
Ayn gazetelerde gya 3. Frka zabitamndan 21 imzal ve ayrca 63 imzal iki mhzir gnderilerek ferman hmayun ve fetvay arifeye arz itaat etmeyip halk daireyi itaatten karanlar terin ettikleri vesaire gabi bir hezeyan da uydurulmu, bu gazete ve telgrafla frka tekzib et mitir. Bu gibi neriyatla stanbulda ve Ana doluda tesir uyandrmak
(1) Yunanllarn Trakya ve Edirneyi igal edecekleri tahakkuk edince 27/M aysta Edim eye ve Mecliste hukukunun mdafaas iin benim tarafmdan da vekil -olmasn smet Beye yazdm. .
S
gibi eytanet dnmlerse de terzil. edilmilerdir. Mir Zeki Paama beyannamesini de aynen kaydediyorum. T ki millet bandaki mir lerin, vezirlerin bu inhill gnmzde namuskrane cesaret gsterecek lerine ve hi deilse seslerini kesip bir kede oturacaklarna ne haltlar ettiklerini grsnler. Memleketimiz taksim olunuyor, fakat bunu zorla yapacak itilf devletlerinin kuvveti yok. Bata Padiah olmak zere bu khne unsur dmanlarmzn kuvvei tediyesi oluyorlar. Gelip herkesin, hissesini kendi ellerile verecekler!... Bunlar mmtakam sahillerine ayak basar basmaz, bir daha kurtulamayacaklar, kadir kavi kapanlar kurul mutur. Soluu Erzurumda alacak ve ifsadkr uykularndan uyandrlacakl ardr (1).
M ir Zeki Paa Hazretlerinin Hitabeleri Muamelt mlkiye ve askeriyede selhiyeti kmile ile tyin buyurulduunr Anadolu fevkalde mfettii umumilik umuruna bitevfikatltaal mbaeret eyle dim. Ecdad muhterememiz bidayeti tesislerinde nasl ki banii muazzamlar etra fnda toplanarak bir saltanat muhteeme tekil etmiler, bu sayede nasl ki asr larca idamei m evcudiyet eyleyebilmiler ise bizlerin de hizi hilfet olan erikei sal tanat karininde il Maaaliahu taal yine mazhan necat ve tevfikat olacam za imanm kavidir. Ve ite bu iman iledir ki ve btn vatandalarmn ecdad izamla rna hayrulhalef bulunduklar kanaatiledir ki ibu vazifeyi deruhde eyledim. H il kati demden beri gelip gemi akvam arasnda malbiyet acsn tatmam hi bir kavim yoktur. Ve yine tarihen sabittir ki felketli gnlerinde reisi hkmetleri etrafnda sk sk toplanan kavimler inkraz, muhakkaktan kurtulmular, pek az zaman iinde taze hayat kazanmlardr. Yoksa de tehlikeli anlarda asude za manlarda bile nifak ve ikak bir heyeti milliyenin phesiz mucibi felketidir. Hususile makam akdesi hilfetin bikerem hda karininde bulunmakla m a h i olan bizlerden nifakcuyane ihtiras peinde kanarmz yalnz vatanna, milletine fenalk etmekle kalmaz. Nam sehaifi tarihi islmda lanetler ile kayd ve zapL a ge er. te esnaf, rencber, asker, memur umum vatandalarma bu tariki sevab ha trlatmaya msaraat ediyorum. Vicdanmdan kopan u niday felhtan mteessir olm ayp da u felketli demlerimizde yine ihtirasat peinde koanlar mutlaka bir ihanet meylile Osmanlln elivazubillh izmihlline savaanlardr. B u g*jiler memleketin selmeti namna bil ihml penei kanuna teslim edeceim. Bu haka yiki ve ifal olunduunu idrk edenlere de yarm asrdan ziyade devam eden hiz metimi ve bilmum arkadalarmca malm olan ahde vefam derhatr ettiririm. Anadolu Fevkalde M fettii Umumisi M ir Mehmet Zeki
12/Mays: Grcistan karargh umumisinin ve Telgraf tebliinin verdii malmat tamim ettim:
Sivastopol Telsiz
(1 ) Geen sene ordu mfettiliine gelecek mir Aptullah Paa gibi bu zat da bu vazifeden - in varaca noktay grerek _ sarfnazar etmilerdir.
T a m i m
1 Grcistan Karargh umumisinin teblii resm nerine balad Batumda mnteir 8 /M ays tarihli slm Grcistan gazetesinden grlen tideki suretten .anlalmtr. Grcistan karargh umumisinden: a) Batum ve Ardahan istikametlerinde tebeddl yoktur. Krmz kpr civa rnda bolevik ve Azerbaycan mttefik kuvvetleri ile ktaatmz arasnda muharebat balamtr. Poylu kprsne maysn drdnc gn akam taarruz eden dman mfrezesi muhafzlarmz tarafndan pskrtlm ve ertesi gn dmann bir zrhl treni kprye tekarrb eylemi ise de atele mukabele grm ve kpr asakirirriz tarafmdan berhava edilmitir. b ) P oylu kprs Filistin 72 kilometre cenubu arkisinde ve Azerbaycan Gr cistan hududu zerindedir. Krmz kpr kolorduca haritada bulunmamtr. 2 Tiflis bolevikleri Maysn ikinci gecesi otomobillerle Tiflisin byk cadde lerinde dolaarak vasisin boleviklik diye barmlar ve bir ok tezahratta bulun mulardr. Ayn gece Mektebi Harbiyeyi basarak talebeyi de kendi taraflarna celbe m uvaffak olmulardr. 3 10/M ays tarihli Sivastopol telsiz telgraf tebliinden hlsadr: a) Nsan nihayetinde M acar kuvvetleri Yugoslavya hududunu tecavz etmi lerdir. Bunlarla Sirk ktaat arasnda kanl msademeler olmutur. Belgrad hk meti bu vaka hakknda sulh konferans nezdinde protestoda bulunmutur. b ) Tamvardan bildiildiine gre Hrvatstandaki inkilp hareketi bir bolevik inkilb mahiyeti almaktadr. Komnistler bir ok ehirlerde hkmeti, mahalliyeyi kendi ellerine almlardr. Aram ehrinde avam diktatrl iln olunmutur. nkilb hareketi Belgrad ve Bosna Hersee de sirayet etmitir. c) Bkreteki Srp heyetine gelen bir teblii resmide Srp kabinesinin sukut et tii zikrolunmaktadr. ) talyada umum bir grev iln edilmitir. Byk topu depolarnda bom ba infilk vukubulmu demiryollar zerinde bombalara tesadf olunmutur. 4 Mevsuk malmata nazaran Batumda ngiliz nfuzu sukut etmekte ve h kimiyet yerli ameleye intikal eylemektedir. Baturndaki Rumlar iin Yunanistandan gelecek alt nakliye gemisine intizar etmektedirler. 5 Byk M illet M eclisi riyaseti celilesine, Kolordulara, Refet Beye, Erzurum, Trabzon, Van vilyetlerine, Erzincan, Bayazt mutasarrflna, K olordu ktaatna arz ve tamim olunmutur. 15. K olordu Kumandan M irliva Kazm Karabekir
Boleviklerle Grclerin muharebeye balam olmas bizim iin pek mhim bir hdise idi. Bir taraftan slhmzn eklinin anlalmas di er taraftan da Kafkasya vaziyeti artk bizim de Ermeni harektna balamakmz iin eref saat dedikleri nn geldiini apaikr gsteriyor. Trabzondan da stanbul gazetelerinin tatsz havadisleri geliyor: 7/Mays/13C6 tarihli Peyam gazetesinden: Yalova mmtakasmda Sleyman efik Paa mhim muvaffakiyetler kazanmaktadr. Geyve Boaznda 400 kiilik, iki top, alt mitralyozdan mrekkep bir ete tenk edilmi,
bir ok maktul, toplar ve cephanelerini brakarak mezkr' ete alelcele firar etmitir. Dzce ve Hendek taraflarna sarkmak isteyen eteler de kanl bir surette pskitlmtr.. Gazetelerin neriyat ayi olduundan herkes malmat istiyor. Gazetelerde Kuvvayi Milliyeye ete demimesine ve Sleyman efik Paann szlerinin yalan olduunu gazetelerle ve mektuplarla cevap verilmesi iin 12 de Frkaya yazdm. Kolordu efradndan memleketlerine halk ikaz iin mektuplar yazdrimas iin icap edenlere emir verdim. t Byk Millet Meclisine de unu yazdm:
Erzurum: 12/5/1336 Byk Millet Meclisi Riyaseti Celileine '
, _ '
:: y v v f
* . .S / J . 'i
Istanbulda intiar eden Feyam ve dier bu gibi gazeteler kuvvayi milliye ve k~ tast ete vesaire ile tavsif ederek Sleyman efik Pagann ifa la r a kar m uvaffakiyatmdan bahsetmektedir. Bunlarn gazete ve stanbula gnderilecek mektuplarla mnasip surette red ve tekzibini 3. Frkaya emreyledim. Sureti umumiyede bu n amussuz insanlar stanbul muhitinde dahi terzil etmek iin geliigzel ,blr ok kimse lere imzal, imzasz mektuplar gnderilecektir. Keza kolordu efradndan dahi memle ketlerine halk ikaz edecek vehile mektuplar yazdrlacaktr arzeylerim. 15. Kolordu Kumandan M irliva Kazm Karabekir
Tahrandan 23/Nisan/1336 tarihle Taymis gazetesine verilen mal mat da stanbul gazeteleri yazyor. ngiliz r an asker komisyonu r an ordusunun slah ve tensikine dair raporundan: Iran ordusunu ngilizler tensik edecekler, sebebi im diki Rus buhran hitama erdii ve ra ecnebi kuvvetlerin muavenetinden mahrum kald zaman rann imalinde byk bir Rusya veya az ok mstakil mteaddit hkmetler teekkl edebilir. Bunlara kar randa, skin bilcmle kabailin kuvvei harbiyeleri hesap edilerek tideki tekilt kararlatrlmtr: a) Cenubi ra silhendaz ktasnda 47 ngiz, 191 ranl zabit, 250 ngiliz ve Hintli kk zabit, 5400 ranl neferi. Bunun senevi masraf 700.000 liraya balidir. Bu para Hindistan hkmeti ta rafndan veriliyor, b) Masraflar ran ve Ingiltere tarafndan mtere ken denen Kazak Frkasna Ruslarn randa iktisab ettii nfuzu ida meye hadim nazarile baklmaktadr. Bu frkann mevcudu 56 Rus, 202 ranl zabiti, 66 Rus kk zabiti ve 7556 ranl neferden mrekkeptir. Senevi masraf 19.151.000 krandr. Bunun 12 milyonu bir zamandanberi ngiltere tarafndan tediye ediliyor, e) 8400 kiiden mteekkil sve jandarma hkmeti yalnz ran hkmeti tarafndan kontrol olunuyor, ) Asl ordu 198 piyade blnden 61 svari blnden, 11 batarya, 8 makinal tfek ktaatndan mrekkep olup 60.000 muhripten ibarettir.
d) ngiliz zabitleri drt sene iin istihdam olunacaktr.. ngilzler ar taraftan Rus zabit ve kk zabitlerini istihdam ederek ran idarei askeriyeleri altna alyorlar. Bizim memleketimizden tilfm dier doy mazlarna birer ziyafeti medeniye! ekmekle en mhim olan Boazlarla beraber ram Hindistan maliknesine zam ve ilhak esaslarn ryor lar. Fakat ziyafette kumandanlarnn boazlarna Trk sngsnn ba taca tarih pek uzak deildir. Bugn (12 de) stanbulda erkn harbiyei umumiye ikinci ubede memur bir erknharpten gelen 5/Mays/1336 tarihli mektupta bildirilen mhim malmat Byk Millet Meclisi riya setine yazdm:
Byk Millet Meclisi Riyasetine \ ' ' 5/M a y s /1336 tarihli stanbuldan mevsuk alman malmatn hlsasdr: imdiye kadar stanbulda kuvvayi miiliyeyi tenkil iin tekil ve evkettik leri kuvvetlerin mecmuu bir alay piyade, yedi blk mitralyz, iki ba tarya top olduu sylenmektedir. Mamafih bu kuvvetlere staribul hkmetinin em niyet ve itimad yoktur. 2 Bir ka torpido ile Hamidlye kurvazrii ihzar edilmitir. Turgut zrhls da hazrlanmakta imi. 3 Yakup evki, Nurettin ve Kzm Paalarla Ferit Paa arasnda tarafeynin telifi iin mzakere cereyan etmektedir. 4 Hususat mhimine yeni tekil edilen erkn harbiyei hususiyeden geH&ektedir. 15. K olordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir Erzurum: 12/5/1336
10/Mays tarihli ajans 12 de geldi. lk mill hkmetimizin beyanna-' mesile bas havadisler yazyor ki ksmen 12. Kolordudan bildirilmiti: Asl mhim olan Bolu - zmit havalisinden hi malmat verilmiyor.
A j a n s Sabah ajans: Vekiller H eyeti beyannamesi. Dn Byk M illet Meclisi huzu runda okunan beyannameyi bervechizir telhis ediyoruz. Beyannamenin mukaddemesi oyledir: Milletin maraz bulunduu ahvali fevkaldeden dolay nazar, kark ve uzun sren mesai ve muamelta mahal olmad malmu lileridir. M eclisi lileri namma ie balam olan heyeti icraiyemizin deruhde ettii mesai vatann selmeti hilfet ve saltanatn istikll ve nfuzunu milletimizin pr an ve eref bir tarihi zafer ve vahdete istinad eden beka ve mevcudiyeti gayei ulviyesine matuftur. Bu iti barla deruhde ettiimiz vazifeyi bu gayelerin istihsaline kadar milletin vahdet ve tesandne gvenerek atldmz bir cidal diye kabul ediyoruz. Bu cidalda en b yk silhmz milletin istiklaline matuf olan hakk meruu tabiisini mdafaa emrin deki azim ve sebatdr. B u azim ve sebatn tecelligh meclisi linizdir. Siyaseti h riciyemizde istihdaf ettiimiz maksad bugn payitahtmz esaret ve tahakkm al tnda bulunduran devletleri evvelce stanbulda inikad etmi olan son meclisi mebsann mttefikan tanzim ve tesbit ettii ahd ve Misak M il dairesinde istikllimize
hrmetkr klmaktr. Mukarerat sulhiyenin kabul ve tasdiki nihaisi bittabi heyeti muhterem enizin ittihaz buyuraca karara tbidir. Siyaseti dhiliyemizde btn m e saimizin hedefi mtereki milletin vahdet ve tesandnn muhafazas ve emniyeti umumiyenin tesisi ve takriridir. Tesvilt hariciye ve dahiliye ile ihdas edilen vu kuat hainanenin bir sureti messirede izale ve imhasile asayiin her yerde ve cilen teminini en byk bir vazife telkki etmekteyiz. Emir ve idarenin her vechie ayan emin ve itimad eyadii azmi iktidarda bulunmas cmlei malimizden olmakla m ec lisi lilerinin bunu mir ve meyyed olarak tanzim edecei mukarrerat bittabi azim ve iddetle tatbik olunacaktr. Gerek siyaseti hariciye ve gerek vaziyeti dhiliyemizin istilzam edecei tedabiri askeriye ve bir mecray salimde cereyan edebilmek iin kuvvayi milliye tekilt muntazamaya ilhak edilerek resm bir mahiyele koym ak zere tedabiri mukteziyeye tevessl edilmitir. Beyannamenin bundan sonrasn yle hlsa edelim: Siyaseti milliyede halkn refah ve saadeti dnlecektir. D ost devletlerin menafii iktisadiyesini kabul eder2. Umuru shhiye ve muaveneti ictimaiyede azam kavaidi shhiye ve itimaiye namna ve frengi ile stmann tahdidi m a zarratna allacaktr. M aarif ilerinde ocuklara din ve mill bir terbiye vermeye ve mevcut mektibi hsn idareye baklacaktr. Tekilt adliyede hkkmm terfih ve hkimi mnferit usu lile. crm mehudiara er kiilik hkimi mctemi usul tercih olunacak ve adalet halkn ayana kadar gtrlecektir. Lpseki ve ardak kaza nahiyeleri 3/M ay s sabah kuvvayi milliye ve tedibiyenin' Tevfik bey kuman dasndaki mfrezeleriie igal edilerek isyandan tathir edildi. 2 hkmeti merkeziye tarafndan Edirneye gnderilen vali kuvvayi milliye tarafndan tevkif edilmitir. M u maileyh kuvvayi milliye ile teriki mesai ettii takdirde m emuriyed kabul ve aksi takdirde ademi kabul emrile stanbula iade edilecektir. Edirne vilyeti ikinci defa olarak stanbul hkmetine kat alka eylediini iln etmitir. 3 /M a ys zmirde G aziemir Tayyare stasyonundan hareket eden Yunan tayyaresinden birinin makinas sakatlanm ve m.eakiben benzin deposu ate alarak tayyare ve rakipleri G i ritli Todoraki ile Manisal lya D anda yanmlardr. Muhrik tayyare ve rakipleri zm ir civarnda Seydikyne sukut etmitir. 4 Izrnitte silhlar alman efradn be yz mtecaviz olduu ve henz vapurlardan karlmam oan toplarn hracndan sarfnazar edildii ve aralarndaki Rum, Ermeni askerlerin de bu vaka zerine c i vardaki gayr mslim kariyelere firar ettikleri ve bunlarn silhlarile firarna ngilizlerin bililtizam msamaha eyledikleri ve mslman efradn silhlan alnrken ale nen mslmanlara kar kendilerini sevk etmeye alanlara lnet ve Sleyman e fik Paaya hakaret etdkleri bildirilmektedir. 5 Hrriyet ve itilfn husus talimat Dam at Ferit Pasa tarafndan tevdi omnrnu ve bir hayi propaganda evra.<-m uanil eski mebuslardan bir ahjs neboluya km ve orada tevkif olunmutur. 10/M ays/1336 Ajans
Hkmetin kuvvayi milliye tekiltn kuvvayi muntazamaya ilhak karar pek muvafk bir karardr. Bu hatay vaktile Heyeti Temailiye iyi dnmeden yapmtr. Bugn deil bir asr evvel bile harbi ancak mun tazam ordularn grebecei kat' surette tesbit edilmi bir dsturdur. Zabitlik, Kumandanlk asrmzda daha nazik bir ekil alm, uzun tahsil, uzun tecrbe ve istidad gibi esaslarla mirlerin tyin ve tesbiti kat bir kaidedir. Kendi harplerimizde de kuvvayi milliyecilii pek ac tecrbe etmemize ramen naslsa bu mthi hata yapd. Ge kalmakla beraber tashihi byk memnuniyeti muciptir. Kuvvayi milliye sz herhangi bir
asker hareketi setir iin harice karg bir klie olabilir, fakat ktaatn tekilt ve silsilei meratibini hsn muhafazada pek kskan olmalyz. Verilen malmata gelince: Deil mesul kumanlara halka dahi kfi deil dir. Gazete ve mektuplardan, gelenlerden, zan ve tahminlerden, propa gandadan halk arasnda mthi dedikodular olurken Erkn Harbiyei IJmumiyemizin ii daha esasl tutmas lzmdr. Hususile Harbi Umumi nin son devrinde halktan ve hatt kumandanlardan vaziyet saklandktan sonra gnn birinde: Her ey bitti, yapanlar da kat neticesi herkesi korkutuyor. Ve aleyhimizde bu kabil bhtanlar da yer buluyor. Ben ha ric ve dahil lzm kadar malmat alyor ve alkadarlar ve lzm gibi halk tenvir ediyorum. Halkn dimalarn bakalarnn bezetmesine ve gelii gzfel ilemesine .seferde ve hazerde Erkn Harbiyei Umumiye ka tiyen, msaade etmeyecek tedbirler almaldr. Bu gn Ankarada bir tel sizin deil almak hatt harice neriyat yapacak vehile hazrlanamamas dahi ne byk bir eksikliktir. stanbulun sinesinde ne kadar i adamla rmz gml kalmtr. Harbi Umumide bu makirialan iletenler (16 Mart) hdisesine kadar Ankaraya atlamaz m idi. Ka kere yazdm, ikaz ettim. Biz Trklerden hakikaten ii teferruatle nnden dnenlerimiz ne kadar az. Teferruatla kulland makinanm istikbalde lzm gelecek en ufak parasile megul olanlara memleketimizin ne byk ihtiyac var. 12 de Nuri Paann 2/Mays tarihli bir mektubu Beyazttan ifre ile bildirildi: Halil Paa Bakda imi, Nuri Paa Karabada imi, Halil Pa ann Kafkas ordusu kumandan olacakm! (1). Ermenistanda l/M a ysta baz bolevik kyamlar olduu ve baz yerlerde bolevik olduklan nlar yapld ve msademeler olduu haberi geldi (2). l/M ays vu kuata bereketli bir gn imi! Dveli tifiye muahedei sulhiyemizi bir ay mddetle, tasdik olunmak zere, stanbul hkmetine tevdi etmi!... Millets'z hkmete muahedei sulhiye verilir mi? Bu bizim lehimize oldu, btn millet o felket fermann okuduktan sonra daha ziyade intibaha gelecektir. Bugn 12/Maysta harektn lzumu hakkndaki ifrelerime u cevap geldi:
Ankara: 10/5/1336 15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerile 5 /6 ve 6 /7 ifreye 1 Meclisi Millinin noktai nazar, esas boleviklerle temas ve madd ve fiil bir ahdi mterek temininden evvel tarafmzdan hudud haricinde harekt askeriye ye balanmamas merkezindedir. Binaberin akdemce de arz ve iar klnd zere ileri harektn bir itilfa taliki zaruridir. (1 ) Boleviklerin Grclerle muharebeye baladklarm 7/M ays Grc gazete leri yazyordu. Ermenilerle de msademeye baladklar bir zamanda Nuri Paann boleviklerle msademeye girimesi ve Gence, Karabada bolevik askerlerine ans zn kyamlar yaplmas hatr ve hayale gelir bir i deildir. (2 ) Tanaklar isyanlar bastrmlar baz bolevik Ermeniler 25/M aysta Oltu mmtakasmda bize iltica ettiler.
2 Bekir Sami ve Yusuf Kem l Beyefendiler ya'rm Erzuruma m teveccihe Ankaradan hareket ediyorlar. Oraca kendilerine' ilhak edilecek olan asker azann, ih zar buyurulmasn rica ederim. Byk M illet Meclisi Reisi M . Kemal
10/Maysta hareket lzumunu mufassal delillerile yazmtm. Acaba hu mtalalarm Ankara efkrnda bir tahavvl yapmad m? Yukarki ifre daha evvelkilere cevap olduundan unu yazdm:
Erzurum: 12/5/1336 .
Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilerine
1 leri harekt hakkmdaki 9 / M ays tarihli mufassal ifreli maruzatmn ce vabna muntazrm. 2 Bekir Sami ve Yusuf Keml beyefendiler ne vasta ile hareket ettiler. Marileyhann sratle Erzuruma muvasalatlarm temin iin bir binek otom o- 9 bilile bir kamyonet Susehrine kadar gnderilecektir. Suehrine kadar da 3. Kolorda veya Amerika otomobillerile tesrii hareketlerinin temin buyurulmasn rica ederim. 15. K olordu Kumandam Kzm Karabekir. '
13/akam istediim ifreye cevap geldi:

15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Hududun tecavzie arktan gelen harekta itirk hususundaki iarat dev letleri H eyeti Vekilece ehemmiyetle nazar dikkate alnd. Heyeti Vekile karar kat itas iin nkat tiye hakknda, mutalai samilerine tekrar mracaat mnasib grd: 1 Kzlordu Ermenistan ve Grcistan hududuna geldikleri halde bizim tem i ni muavenetimiz iin henz bir mracaatta bulunmamlardr. H albuki buna im kn bulabilecekleri tahmin edilmektedir. 2 Ermenistana taarruz hreketimizi itilf devletleri ve Amerika iln harb kabul edecek ve ihtiml ki memleketin akam garbiyesinden ve aebi ihtimal Trabzondan taanza geeceklerdir. Bu umum igale kar ark harektna itirk eden kuvvetlerimiz garbi siyanet iin ne kadar zamanda serbest kalabileceklerdir, Boleviklerin bu takdirde madd ser muavenetleri ne alabilecektir. Boleviklerle aramzda henz bir mukavelename yaplmam olduundan muavenetlerinden emin olabilir miyiz? 3 Trabzona terk olunacak kuvvetin bir ngiliz ihracna mukabele ve m da faaya kifayet edememesi halinde btn memleket dahilindeki teredddn aleyhi mize inkiaf varidi hatr oluyor. Ermeni ve Grcistan hududlarma temas eden lazil kuvvetlerin miktar ne kadar tahmin edilmektedir. 4 H eyeti Vekil enin ve hatt bir dereceye kadar Byk M illet Meclisi ka rarm istihsal etmeden harekete gemek mesuliyetini mahzurlu gryorum. Bu kafarn istihsalinde mukabil temin edilecek menafiin bir ittifakname le tesbit edil m i olduunu ifade etmek lzumu anlalmaktadr. M evcudiyeti milliyemizi tehli-
keye vaz edecek bir mahiyette olaca bedihi bulunan San Remo mukarreratmn da yaknlarda teblii muntaztr ve binaenaleyh Meclisce karar ittihaz karibdir
efendim. "
Byk Millet Meclisi Reisi M. Keml
1 4 /Maysta mut ad cuma gn ocuklar Ordusu teftiini mteakip 36 atldan mrekkep Cafer Bey Mfrezesini yeil bayraile yola kar dm.. Firar'ileri en yakn hkmeti mlkiye veya mfrezeye teslim ede cekler, benim kumandamda Yeil islm ordusu geliyor diye propaganda yapacaklar (1). Yollardaki byk mevkilere ak telgrafla yeil ordu mfrezesinin hareketini yazdm, resmi makamlara kuvvetini bildirdim. 15 de gelen ifreye cevap yazdm:
Erzurum: 15/5/1336 Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesirte C. 12/5/1336. Emir buyurulan drt maddeye srasile cevab bervechit maruz dur: bu cevabmla beraber 7/8-Mays-1336 da boleviklerin Grclerle akdi sulh ettikleri meseesimn dahi nazar dikkate alnmasn' istirham, eylerim: 1 Kzlordudan henz bir mracaat olmamtr. Byle bir tahriratn yolda mas ihtimali olduu 'gibi, daha bir mddet salimen bize gelememesi ihtimali de vardr. Netekim biz daha ziyade istical ettiimiz halde kolay kolay isl edemedik. 2 Bizi taksim ve imha iin itilf devletleri kuvvet bulunca sebeb ve bahane bulmakta ibraz maharet etmektedirler. zmir, Adana ve stanbulun igalilindeki esbab gibi. Eer takat ve kuvvetleri olsa idi ark vilyetlerimizi de igalden bir gn dahi gecikmeyeceklerdi. Binaenaleyh bizi kmilen imha iin vakti merhumunu yani zaif deceimiz ana intizar ettikleri zanmndaym. Gerek bugnk,, vaziyetinde ve gerekse Ermenistana taarruzda 15. Kolordunun gerek Trabzona ve gerekse garbe kar yapaca hareket farkszdr. Bugn garbe kar bir ey yaplamamas ve hatt Trabzon tehlikede kalrsa oraya dahi fazla kuvvet gnderememesi mahza kar snda frsat gzleyen Ermeni kuvvetinin bulunmasmdandr. Bunun iindir ki kolor dunun pln Trabzon veya garp igaline kar arka taarruz esasna gre yaplm tr. stanbulun igaline kar bu taarruzun icrasna mni olan her tarafn karla ka panm olmas ve vaziyeti iaemizin msaadesizlii idi. Garbin en byk tehlikelere dmesi halinde dahi 15. Kolordu ancak arka taarruz yapabilir. Garbe hareket arkn da istil ve hercmerce uramasn ve garbe giden ktaatn da dalmasn mucib olur. Ve binnetice memleketin istinad edecek bir yeri kalmaz. Boleviklerin garbe bilfiil muavenetleri hakkmdaki tasavvurat imdilik kat olamaz. Yalnz Ermenilerin ezilmesile 15. Kolordu pek kavi olarak garbe dner ve belki de bir hayli islm ktaat da birlikte getirebilir. 3 Trabzona terk olunacak kuvvet ne olursa olsun bir ihraca mni olamaz. Fakat ihra edilecek kuvvet de ne olursa olsun dahile kolayca ilerleyemez. Erme lilerin malbiyeti ve islm kuvvetlerile ittihadla Trabzon igali mukayese olunur( 1) Bu mfreze kumandan Cafer Beye muarz olanlar teyide bulunmad gibi bu gibi etecilere mevki veriyorlar diye dedikodu yaptklarndan ikinci bir mfre zeyi sevk in bu gibileri sktrdm. Otuz atl kadar bir mfreze daha gndermeye muvaffak olduk. '
sa muvakkat kalacak olan igalin pek ehven kalacam zannederim. Bendeniz mes elenin en mhim ve hayat cihetini Ermenilerin malp edilmesinde buluyorum. Ve ancak herhangi bir kuvvetle takviyesi halinde bunlara taarruz etmemeyi muvafk buluyorum. Yani zaif bulduumuz gn Ermenileri ezmek ve bunlan artk Trk le zararl bir kuvvet halinden karmak bize bortur. nk Ermeniler bizi zalf bulunca behemahal bize taarruz edeceklerdir. Nitekim Yunanllar zaif bulduklar zmiri byle mahvettiler. Bugn Ermeni ve Grc hududlannda Kzl ordularn miktar hakikisi kat bilinemiyor. Yalnz Kafkasyay igal eden ordu olduunu muhtelif menabiden haber almtk; fakat bugnk vaziyet henz mechulmzdr. 4 Bendenizin istirhamm lyk vehile izah edemediim anlalyor. Evvel uhu arz edeyim ki hi bir zaman - Heyeti Vekilenin karar ve emrinden hari k madm. Ve byle bir dncede dahi bulunmadm. Btn felketlerimizin ahs ictihadlarm vatan ve millet iin hayrl zannile atlan hatvelerden geldiini her za man hatrlyor ve icabedenlere maruzatta dahi bulunuyorum. 9/Mays/1336 tarihli maruzatmn altnc maddesinin son fkras hareket, heyeti celilerince kabul ve tes bit buyurulunca meclisin bu babda harice kar yapaca neriyat idi. ifrede bir noksanlk varsa iar buyurulmasn istirham eylerim. Emir buyurulan mevaddn cevabn arz ettim. 9/M ays tarihli maruzatmda esbab mucibe mezkrdur. Ben denizin istirham ettiim mesele herhangi bir teehhr muhabere ile zuhur edebile cek son frsat karmamaklmzdr. Mesel boleviklerin Ermenilere kar mu ayyen bir noktadaki taarruzunun ve bizden de muvenet tekliflerini alrm veyahut muayyen bir mddet zarfnda Ermenilerin boleviklerle sulh akdedecekleri binaen aleyh bizim de hi olmazsa bir sevkulcey hududunu yani Aras-Kars ay-Allahekber hattn hemen tutmaklmz lzm gelir. Aksi halde Ermeni askerinin bulu naca mntakalar Ermenistan ad dolunur. Bu gibi frsatlar arz etmek, cevap al mak herhangi bir arza neticesi bir ka gn teehhr ederse gayr kabili telfi elm bir zarar kendi elimizle millet hesabna kaybetmi oluruz. cizlerine verilecek selhiyetin suiistiml edilmeyeceine ve bendenizin her trl harektmda hisli deil hesapl olduuma itimad buyurulursa vatan ve millet hesabna u son frsat gnle rinde yz gldrc krlar kaydedilebileceini ve her tarafta kan alayan milletin * hi olmazsa ark tarafn artk emin grmekle msterih ve istikbalden midvar ka labileceini arz eylerim. Herhalde byle bir seihiyet verilse dahi her bir hareketi daha evvelden arz etmek ve heyeti celilerimin emirlerini telkki etmek tabiidir. Bendeniz lzm gibi maruzatta bulundum. Emir ve iradeleri ne yolda ise ona gre idarei umur edeceimi kemli hrmetle arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Mustafa Keml Paamn cevab ile benim u cevabm vaziyeti umumiyeyi ve kendi vaziyetimizi ne kadar aykr grdmz pek ikr olarak gstermektedir. Mustafa Keml Paa MecMs Reisi olmadan hi de benden aykr dnmyordu. Bilkis heyeti temsiliye halinde iken k ortasnda - Yakn mazimizde bir Sarkam felketi varken - hemen harekete gemek iin yazp duruyordu. O zaman Ermenilerin Grcler ve belki de ingilizler tarafndan daha hudud boylarnda takviyesi de pek muhtemeldi. Trabzona ngiliz, Amerikan debarkmanlarn da korkulduu bildiriyor. Acaba heyeti temsiliye halinde iken bu daha muhtemel de il mi idi? Garp igallerine kar siyanet iin kolordunuz ne kadar zaman-
da serbest kalacak diye endie olunuyor. Acaba heyeti temsiliye halinde iken bu endieye mahal mi yoktu? Hkmetin ve bir dereceye kadar da Millet Meclisinin reyini almadan hareketin mesuliyeti ihtar olunuyor. Acaba bir Millet Meclisi ve onun hkmeti var iken heyeti temsiliye bu mesuliyeti neden dnmyordu. O zaman mesul bir hkmetin bu meguliyeti deruhde etmesini teklif eden bendim. imdi de hkmetin emri hilfna hareket yapmay ben teklif etmedim, bu endie nedendir?. Bolevikler Kafkaslar cenuba amadan evvel hareket yapmamak ne ka dar besiretkr bir i ise imdi de hareketten ictinab etmek o kadar ba siretsizliktir. Grclerin sulh yapt syleniyor, Ermeniler de bunu yaparsa ve bilhassa Rusya e birleirse ne olacak. Harbi Umumide b yklerimizin daima kendilerinden byk fakat hava muazzam projelerle uratklarndan ince ince dnmemeleri ve vki olan ihtarlardan da yanamamaiar bugn 2engezor mmt akasn bizimle Azerbaycan arasn da bir sed brakt ki bugn sebeb olanlar iztirab vicdan ierisinde kvra nyorlar. Bugn de son frsat gnlerindeyiz. Acaba bu' sefer de byk di ye bamza aldmz arkadalarmz tarihimize yeni bir gaflet mi yazdracaklardr. ifremin nihayetinde (Son frsat gnlerinde kan alayan milletin istikbalinden ancak ark emin grmekle msterih olacan) yazdmn sebebi budur. Ben hi bir zaman teekklne bir esas oldu um mill hkmetin szne ramen i grmeyi aklma getirmedim. Bu nu da ifremin son satrlarnda bir daha tekid ettim. Geri stanbulda ve Erzurumda Mustafa Keml Paaya ark hakkmdaki tasavvurlarm sy lemitim. Fakat bu herhangi bir hkmetsizlik halinde yani bizi istil siyaseti balar ve bir hkmet tekil edemezsek zarur bir vaziyetti. Fa kat mi fcd r hkmet tesisi ve ahs ictihadlarla vatan ve milleti felke te srklemek tarihini tekrara msaade etmemek hakkmdaki dsturumu da bildirmitim. Nitekim Istanbulda Millet Meclisi mevcut iken gayr mesul olan Heyeti Temsiliye namna diye Mustafa Keml Paann da bu gibi arzularna kar pek samim nasihatlerde bulunuyordum. te bu ifremde bu noktay derhatr ettirmek iin (icab edenlere maruzatta da hi bulunuyorum.) kaydn yazdm. Cevabm kendi kalemimle yazdm ve Mustafa Keml Paann ifresile yazdm cevap u oldu: ark hareke tini heyeti temsiliye halinde iken Mustafa Keml Paa mevsime ve ah vale bakmadan istemesi tilf devletlerinin stanbul meclisi ve hkme tini imhaya vesile olsun iin olduuna phe kalmyor. imdi mill hkmetin reisi olan Mustafa Kemlin ark hareketile temin edecei bir ey kalmamtr. Bilkis parlak bir zaferin mevkiini sarsacandan en die ediyor. Cephe kumandanl teklifine cevap verilmemesi de bir de lilidir. Bu ne ac bir ithamdr. Acaba hl kolordu kumandanl vazi yetinin tashih olunmamas da bundan mdr? Bu halin dourduu bir mlhazadr. Bakalm temadi edecek mnakaalarmz bunu daha ziya de gtacak mdr? Herhangi parlak bir muzafferiyeti mteakip benim
muzaffer ordumla, birlikte Ankaraya giderek tarihin felketli misalleri ni yapacak kadar kklk yapamayacam bir ok bilenler gibi Mus tafa Keml Paa da bilmelidir. Daha ilk gnden be samim vaziyetimi gstererek onu samim ellerimle&tuttum. Artk meru bir hkmet eklin den sonra daha ziyade hrmette bulunacam kabl etmelidirler. B tn ktaatm gitse dahi ben arkn irfan sahasndaki inkiafna mtevaziyac hizmeti en byk emel biliyorum. Mademki muhaberelerimizin geldi, fikirlerimizin aykrl ortaya bir feci nazariye karmtr, iste sz veriyorum ki Mustafa Keml niha zaferi kazanmadka Ankaraya giderek kendini tedhi eden bir ekle sebeb olmayacam. Yazdm if rede hissiyat mutavaatkranemi de lzm gibi arz ettim. ( 1) ark hareketinden rcuun istikbal iin her midi kapayacan an latmaya alrken ve baz hasis hislerin bizi, hareketten men ettiini d nerek meyus olurken 16/Maysta Mustafa Keml Pagann 15/Mays tarihli ifresi kolordumun garbe hareketi hakknda aklmn bir trl er medii mutalat ortaya atyor. Bu ve buna yazdm cevap unlardr:
Ankara: 15/5/1336 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa. Hazretlerine Gayet aceledir, 1 Mudurnu civarnda iki giindenberi devam eden msademe sevk olmaa mfrezenin kolbas dn akam muvasalat etmi olmasna ramen bugn yeniden ve iddetli balam ve 10 evveldenberi telgraf hattnn inkitamdan. ussatm Mudurmyu igal ettikleri istidlal olunmutur. Muharebenin cereyanna ve neticesine dair baka malmat yoktur. 2 Sivasn. Yenihan civarnda 7-8 ys kii toplanarak Padiahla kuvvayi mil liye arasnda muharebe ve msademeye mahal vermemek ve padiahmzla sureti muslihanede meseleyi hal ve fasletmek istediklerini vesareyi havi Sivas vilyetine dn bir talepname vermiler ve taarruz edilirse mukabele ve mdafaa edileceini ve Samsunda kuvvayi tenkiliyeye arz hrmet ve umum gruplarn muavenete da vet eyleceklerini ve ktaatn silhla kylerine firarlarm - temin eylediklerini bildir milerdir. Bu hdise btn memlekete amil Ingiliz tekilt irticaisinin mhim bir safhas olup hdiseyi serian halledecek kfi kuvvet Sivas ve Tokadda mevcut ol madndan maatteessf sratle ittisaa pek msaittir. Az zamanda btn vasat Ana dolunun bu tuyana kaplarak hududlarn ecanibe bil mukavemet ak kal-
(1) Yunanllara kar pek anl muzafferlyata ramen hakkmdaki hislerin te beddl etmeyeceini ve bir gn zmirde stikll mahkemesi mddeiumumisi lisa nndan: Daha ilk gndenberi Kzm Karabekir Paa Mustafa Keml Paaya kar her mkl kard, onu daha Erzurum Kongresinde , dahi riyasete getirmemeye alt... yani rakibi olduu gibi garip fakat yukardaki muhaverelerden kar lan neticeyi meyyd iddiada bulunacan acaba kim hatra getirebilirdi. 926 se nesi Haziran 22 den Temmuz 13 e kadar mevkufiyetim, muhakemem iddianame ve bunu tekziben Bavekil smet Paaya mektubum ve ifah mlakatmz ibret levhalarile doludur.
mas ihtimal dahilindedir. Trabzon - Erzurum istikametinin, de byle bir fesada yatak olmas istidad olduu malmdur. Son alman haberlere gre Aziziye civarn da da bir hareket bulunduu Kayseriden bildirilmitir. 3 B u ' vaziyetie gre mtala ve tedabiri liyelerinin iann rica ederim. Biz her eyden evvel btn kuvvetimizle memleketimizin tesand dhiliyesini mu h a fa z a y a muvaffak olursak hududlarmz kurtarmaya muvaffak olaca mz kanaatindeyiz. Binaenaleyh kolordumuz ktaat ile dahi her eyden evvel irticai imha edecek surette garbe doru harekt ve tertibat dnmek mecburiye tindeyiz. Bundan maada btn ifsadat dhiliyenin kuvvetlerimizi dahilde muat tal brakarak hududlarmz ecnebilere teslim iin mrettep olduuna eer Erzu rum halk hakikaten kani iseler bunlar civardaki hatt uzaktaki halk ve ulemaya mtemadiyen mektuplar ve- telgraflar yazarak mhim irad vazifesi yapabilirler. Cevabna muntazrm efendim. Byk Miliet Meclisi Reisi ,J Mustafa Keml
Bu vaziyete 12 tanihli 13 akam gelip 14 de okuduum tideki ifre yi de ilve etmeli: ^

.
Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Ankara: 12/5i/1336
Trabzon valisi Hamit Beyin tavr ve muamelesi kendisinin iten ektirilmesini zarur klmaktadr. Dahiliye Vekletince mnasip bir zat bulununcaya kadar im dilik vilyet umurunun vekletin nc Frka Kumandan Rt Bey tarafndan deruhde edilmesi mnasibi mtala klnmaktadr. Zat samilerince de tensip bu yurulduu takdirde tebligat resmiyede bulunulmak zere ian keyfiyet buyurulmas mercudur. ' Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml
t
..
Yukariki ifrede Trabzon - Erzurum istikametinin de byle bir fesada yatak olmas istidad olduu malmdur -deniyor, gn evvel yazlm ifrede de esbab izah olunmadan Trabzon valisi Hamit Beyin ^ oradan kaldrlmas lzumu bildiriliyor. Halbuki 13/Maysta Trabzon va li ve ahalisinin Byk Millet Meclisine ve kabul ettikleri siyaset esasna hrpetkr olduklarn tahkikatma istinaden yazmtm. Benim bilme diim bir ey varsa sarih yazlmas pek lzumlu bir eydir. Fakat mntakamda korkulacak bir ey olmadn ben daha iyi bildiim iin fazla bir ey sormadm, Hamit Bey hakknda 14 de verdiim cevap udur:
Byk Millet Meclisi Riyasetine
Erzurum: 14/5/1336
Trabzon valisi Hamit Beyin celbile vilyet umurunun 3. Frka Kumandan Rt Beyin deruhde eylemesi pek muvafktr. Yalnz esbab celp olarak mfariieyhin Byk Millet Meclisi zasndan olduu ve ahiren Trabzondan gnderilen ki millet vekilinin de ahadeti meclisce pek hazin tesir brakt cihetle Trabzon
ahalisinin itimad ve tevecchne mazhar Hamit Beyin Meclisi Millide bulunmas nn mnasip olaca tarznda bir cemile gsterilmesinin muvafk olduunu az ey lerim. ( 1 ) 15. Kolordu Kumandan
Kzm Karabekir
Garpta byyen tehlike nedir ve nedendir? Meclisi Mill stanbulda basm datlm, Ankarada yeni Millet Meclisi mill hkmet tekil etmi ve ie balamtr. Bu vaziyet bizim iin ne kadar kuvvetlidir. Ger i bugn iki hkmet- var, fakat stanbuldaki, padiahn ve ngilizlerin. emrinde, Ankaradaki Millet veklerinin emrinde, mterek olan bir ah siyet varsa Padiah! Ankara bu adam beyhude yere masum gstermek hatasnda bulundu, imdi o Ankara aleyhine eline geeni saldryor. Aca ba halk'imz drad ve tenvir mi olunamyor, yoksa Trabzon - Erzurum is tikametinden olduu gibi tevehhmle bazi kimselerden haksz phe ne ticesi edit icraat m ii byltt. Esasl surette ancak bu son ifreden biraz vaziyeti anlayabildim. Acaba vukuat tevess edinceye kadar h kmet iin farknda m olmad. Geri Mustafa Keml Paa ve baz arka dalarmz, deil bugnk gibi iki hkmet varken hatt stanbulda bir de meclis varken Mill hkmet tesisi fikrinde evvelce srar ettiklerine nazaran bugnk vaziyeti dnmemi olmalarn kabul ederim. Ancak vaziyetin meydana kmasndan sonra olsun ittihaz olunacak tedabir makul olmaldr. arktan benim kolordum nasl garbe gider? bu vaziyet dmanlarmzn arayp da bulamad bir i deil midir? Btn ktaatn firar etmesine ve halkn mthi bozgunluk yaparak mill felkete sebeb olacaklar ne kadar aikrdr. Daha geende Vanaaki 11. Frka merke zinin frkann tahat ettii Rayazta nklini gren vilyet ve halk ne tellar ediyordu. Bugn yaplacak tek bir i varsa o da Ermeni hareke tini bir an evvel bitirmektir. Ben selmeti eri harekette buluyorum, An kara bu yeni forml e yegne mill istinadgh olan benim ktaatm da geri hareketle kat felkete yryor. Vakitsiz ihtilllerden ve ark hareketinden bahseden azimkar Mustafa Keml Paa imdi ahvalden a rm, mitsiz bir dnsa gibi hatr ve hayale gelmez tehlikeler dnerek vahim yanllklara gidiyor. te cevabmda hata ettikleri veya dneme dikleri esaslar sarih yazmakla bugnk mhim vaziyette kendilerine sknetle tatbiki halinde muvaffakiyeti kafiyeye mntehi olabilecek sa mim bir talimatname gndermi oluyorum:
( 1) Bu Hamit Bey,, hakkndaki evrak bir dosya tekil etti. Mustafa Keml Pa amn mteaddit ifrelerinden baka 23/24-Mays-1336 da Mdafaai Milliye *Vekili Fevzi Paann 9/Haziran/1336 da Erkn Harbiye Reisi smet Beyin de ifreleri geldi. Nihayet 23/Haziranda Vali Hamit Bey Trabzondan hareketle Ankaraya m teveccihen yola kt. O tarihlerde, bu babda bir hlsa kaydettim.
Erzurum: 16/5/13 36 Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine 15/5/1336 tarihli ifre cevabdr: Garpte byyen tehlikeye kar mutalai cizi bervectiti arz olunur:
1 Kuvvayi asiyenin henz fiilen giremedii akam vatanda halk iyice emin bulaklarla dinlemek ve tebdili kyafet etmi zabitlerle, ulema ile messir ve mte madi propaganda yaparak muhalif ete mstait efkr ikna etmek ve daima lehimiz den ayrmamak lzmdr. Mevcut felketleri anlatmakla beraber ngilizlerin mille timizi birbirine drerek geriye kalan memleketimizi de igal edeceini halbuki millet yekvcut olursa ngilizlerin bu sene her tarafta perian olarak memleketle rine kaacaklarn halk dilile neretmelidir. Yank destanlar da faidelidir. 8 2 Mevcut asker ve kuvvayi milliyeyi mmkn mertebe toplu ve kuvvetli tutmak ve mevcudun kuvvayi siye ve ecnebiye karsnda bulunan akamn ga yet ihtiyatl ve idareli kullanmak ve memleket dahilinde bulunan akamn da is yana mstait efkr ve ehas tazyik ve tehdide muktedir halde bulundurmak. > 3 * Elimizdeki asker veya kuvvayi milliye ile muarz bulunan halka taarruz etmemek ve ancak taarruza kar mdafaa ve mukabelede bulunmak. 4 Dahildeki ahaliye btn memurin ve asakir ve kuvvayi milliye tarafn dan hrmet ve merbutiyet gsterilmek suretile muamele olunmak ve ahalinin her nevi iini byk bir alka'ile takip ve sratle inta etmek ve kendilerine her yerde rahim, efik muamele etmek ve din ve atvanevi Anadolunun ayrann kabartma mak. . 5 Gerek kuvvayi siyeye, gerek dahildeki ahaliye hitaben milletin en buh ranl ve hayat memat saatinde padiahn bamza gemek ve milleti inhlden kurtarmak zere Anadoluya davet olunduu ve esir deilse gelmesi lzumu ve gel-. * medii takdirde iradesine sahip olmayp Ingiliz sngleri altnda iradeleri imzala d nerolunmak, padiaha hitaben de milleti birbirine krdryorsun eer esir deilsen Anadoluyu terif et Gelmediin takdirde ngiliz sngleri altnda imzala dn iradelerle her gn binlerce islm kan dklyor tarznda ak bir beyanname yazlmaldr. 6 Sivasl Emir Paa gibi nfuz sahibi zevat, messir olacaklar menatjka mesel Aziziye taraflarna gnderilerek oradaki erkes ahali kazanlabilir. 7 ark ahalisi vaziyete hkimdir. Ve bu kanatle bize tamamile taraftar ve hadimdir. Hududda mtehait kuvvet onlarn bu kanat ve rabtalarn kavileti riyor. ark halk ve ulemasT da yazacaklar edit ve messir telgraflar ve hitabelerle vasat Anadolu halkn ikaza alcaktr. 8 Harektta en mhim hususu arz olunduu zere kuvvayi siyeye kar eldeki kuvveti para para sevkden ictinab olunarak mevcut kuvvet ile icab ederse kazlacak siperler gerisinde kuvvayi siyenin taarruzu beklenir ve bu suretle duar hcum olduundan dolay maneviyat ykselecek olan asker ve kuvvayi milliye ile mukabil darbe vurulur. 9 Samsun sahiline bir ihrac haizi ehemmiyet grmyorum. 3. Kolordudan tasarruf olunacak kuvvetle Sivasta kuvvetlice bir mfreze bulundurulmaldr. 10 Yenihanda toplanan ahaliye Samsunda kuvvayi tenkiliye olmad sy lenmeli ve icap ederse makina banda telgrafla grlerek ikna ve isbat ve pa diahla tavassut isteyenlerin Padiah Sivasa davet etmek teklif olunmal ve her halde muslihane zaman ve taraftar kazanmaldr. 11 15. Kolordu ktaat ile her eyden evvel irticai imha edecek surette garbe
dora tertibat ve hareketta bulunmas imkn maatteessf bugn mevcut deildir;. Bu. kanaatimin hilfna garbe ktaat evkine teebbs olunsa muhakkaktr ki bize taraftar, ve hkim olan ark ahalisi bizi Ermenistana m ineteceksiniz, hududu b rakmanza sebeb nedir? diye askerin boynuna sarlr ve onu durduramazsa kendisi de oluk ocuk hicret eder. phesiz bu vaziyet her vakit mterakkjibl frsat olan. Krfcleri derhal kyam ettirir ve ahalinin muhalif ve isyana msait akamn ayak landrr. Bu halde 15. Kolordunun bu vilyetler ahalisinden olup ancak Ermen iler den intikam almak arzuyu edidile hudud boyunda sabrszlanan akam derhal terki vazife eder ve ailesi b 2ma geer. Mtebaki kalanvasat Anadolu efrad ise zaten;iian oktan hazr ve ocana mtehassir olduu iin onlar da savuurlar, yani kolordum inhill eder. Ve imdiye kadar elde tutulabilen ark vaziyeti de alt st olur ve hals mMnjzs..^ kalmaz. Dahil tesand iin kolordunun. Sivas veya An kara muhitine kemli muvaffakiyetle, varmas ve i grmesi farzedilse. dahi arknr tehlikeye duar olmas halinde hududlann muhafazasna artk imkn kalmaz. n k memleketin mendferleri yoktur ki herhangi bir kuvveti istediimiz zamanda, istediimiz tarafa nakil edebilelim. Nitekim zmir ve Adana felketlerine kar 15. Kolordu seyirci kalmaktan baka bir ey yapamamtr. Dier bir nokta daha na zar dikkate alnmaldr: O da, kmilen Hasankale arknda tahat etmi bu lunan 15. Kolordu Anadolu merkezine bir aydan evvel messir olamaz.. Bu zaman zarfnda ise arkn ve dolaysile btn memleketin selmet veya felketi takarrr edecektir. u halde kolordumu hayat ve mematmzm takarrr edecei u zaman da grecei tarih bir hizmetten mahrum brakmak nazar teemmle alnmaldr. Bilkis Grclerin ngizlere iln harb ettii ve binaena|ey| Ermenilerin yalmzca karmzda kaldklar bir anda arka hareket edilirse az zamanda Erme niler bir daha bizim iin muzir olmayacak bir hale konur ve maneviyat tamamile: ykselen ktaat ve bunlara iltihak edecek Azerbaycan islm kuvvetleri ye ark aha lisi ve aairile beraber ve msterih ve gz arkada kalmayarak byk bir kuvvetle garbe pr nese koar. (1) Ermenilerle olacak muharebenin sebebini hal yaptklar slm katliarnile Ermeniler ihzar etmitir. Ermenilerin bu islm imhas ve neticede muharebenin zuhuru btn Anadolu halknda bir tesir ve ksmen lsn bir ittihad' hasl, edebilir. Btn milletler iin bendenizin zannm ihtilf at- dahfcffenin izalesi ancak haric yeni bir msademe ile mmkndr- zmir, Adana ve hatt stanbul vakalanna millet altndan tabii geliyor. Bir Ermeni harbi se yeni bir tesir ya pabilir. Ermenistan dahili de karmakark olduundan harici devletlerin bize h cumunu da mucip olmaz. Olsa dahi bu hcum zaif bir kprdamak oku. edit olsa dahi bu taarruz milletin daha kavi intibah ve ittihadn mucip olaca, maruzdur. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
Yazdm eyler faideli surette tatbik ettiim ve ksmen, de sk netle dndm hakik vaziyetlerdir. Telkin ve ikna, irad ve tenvir her eyde esastr. Vurmak, krmak, almak, kaldrmak gibi teh'didler da-
( 1 } Muhaberatla vakit geirdiimiz bu gnlerde teklifim vehile harekete geeydik, ktaatm en ge 31/Mart/1337 kinci nn Muharebesine ve hi deilsa Eskiehrin sukutundan evvel behemahal garbe yetiebilecek ve pek mmkn idi ki Sakarya ricat de olmayacakt. Neticede zaferi kat de belki bir sene evvel olabi lirdi. Yukanki teldifim cevapsz kalnca 30/Maysta daha ac yazdm. Aksi cevap aldm. O tarifede yazldr. -
STKLL HARBM Z
'
737
ima,ii azdrr. Mesel Trabzon valisi Hamit Beyin oradan kalkmas l zmdr. yi sebeb nedir? Sebeb varsa bile kendisini krmamak, izzeti nef sini rencide etmemek lzmdr. Aksi halde yoktan halkn lisana gelmesi iten bie deildir. (1) Aleyhimizdeki propagandalar, paralar, kuvvetler bizden pek kudretlidir. Bdzim hakl olduumuzu halkmza anlatmal, da ima taraftar kazanmaldr. Bu mesele Sivas Kongresi esnasmda da as kald daha fena bir ekilde patlayacakt. Asl ana mesele Ermeni harekt idi, Meclis Reisi Mustafa Keml Paa, Mdafaai Milliye Vekili Fevzi Pa a, Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Bey gibi en muktedir kuman danlarmz bugnk ahvali mkile iinde armamal veyahut herhangi bir vehme kaplmamal. Vaktimiz artk beyhude geiyor. Yeni malmat Grclerin Bolevik olup ngilizlere m harb ettiidir. Geri bu bir ha vadistir, belki de yalan kar, fakat bunun ehemmiyeti yoktur. Erge olacak vaziyet budur. Ermenistan ierisinin karkl malmat mev suktur. Herhalde ark hareketinin gerek kendi vaziyetimizden've gerek se haric vaziyetten nai tam srasdr. Ben tarih vazifemi yapmakla be raber Harbi Umumideki feryadlarma bedel gaip olan frsat dnerek ok meyus ve muztarip bulunuyorum. 17/Mays malmatn tamim ettim:
_ T a m i m ( 2 ) 1 Bolevikler muzafferane Tifse dahil olmutur. Guri ehri ile Tiflis - Batum katt zerindeki kasabalarn bir ou ele gemitir. Bunun zerine Grcler, akdi suihe mecbur olarak Sovyet hkmetini iln eetmilerdir. Grclerin ngilizlere iln harb ettii de bildirilmektedir. 2 Bir 'ihtill neticesi Erivanda Hatisof kabinesi sukut etmitir. Tanaklarla Osmanl Ermenileri hkmeti ele almtr. Dahilde itia tezayt etmi ve islm lara kar katliam da balamtr. Zengibasarla Kars civarndan kurtulabilip iltica eden islmlar mezalimin derecei vahetini kemli suzile hikye etmektedirler. Er menilerin boleviklik perdesi altnda dier menafckta da katliam yapacaklar his edilmektedir. 3 Byk Millet Meclisi riyasetine, Kolordulara Refet Beye, Erzurum, Trab zon, Van vilyetlerile Erzincan musatarrflna, Bayazt mutasarrflna, 15. K ol ordu ktaatna. ' 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir 17 /M eys/1336
Bugn Rus sahra toplarnn (Evvelki sene Rus ordusunun ricatinde Ermenilerden itinam olunan) ders endahtmda bulundum. Rmm
( 1) Trabzonda, valimizi vermeyiz gibi bir kprd balangcnda, tedbirli bir ha reketle susturuldu. Millet Meclisi Reisinin ve Hkmet erknnn arzular yerme getirildi. ( 2 ) Birinci madde teeyyd etmedi. Bizim Ermeni harektndan sonra Grc lerle bolevikler harb ettiler. Menevik!er malb odu Grcistan da Bolevik zm reye dahil oldu.
sahra toplarna faik yalnz daha ar. Cephanesinin mebzul olmas memnun olacak ey. Faaliyette drt top var. Top bana 011 bir bin yz krk drt atn var. (Eslha ve mhimmatmz hakknda mnasip bir de malmat yazacam.). Endaht esnasnda bir saat kadar fndk b yklnde dolu yad. 18/Maysta yry cedveli mucibince 9. Fr kann sonu olan 29. Alay Erzurumdan Narmana hareket etti, tefti ve teyi ettim. arktan bugnk vaziyette garbe ktaat alnmas felket olaca ve bunun yerine Ermeni hareketinin yaplmas muvafk olaca hakkmdaki cevabma muvafakat cevab mid ettiimden cephe kuman danl hakknda 3. dela olmak zere u ifreyi Erkn Harbiyei Umumyeye yazdm: _
Erzurum: 18/Mays/1336
Ankara: Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine Byk Millet Meclisi riyasetine 28/Nisan/1336 tarihli ifre ile arz ve 6/M a ys/1336 tarihli ifre ile tekiden istirham olunan ark cephesi ve geri vezaifi ku mandanlklarnn tasdiki ile cevabnn sratle itasna dellet buyurmanz rica ede rim. nk ya teklif olunan tarzda veya Mdafaai Milliye Vekletince tekrarrr ve tebli edilecek dier bir ekilde vezaif taksim edilmedike muameltn karib ola hareket zamannda deil halen bile tedvir ve ifasnda pek ziyade karklk ol4 maktadr, efendim. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Acaba harekta msaade olunacak ve bu nc teklifime cevap verilecek midir (1). ark mntakasmda bir orduluk ktaat vardr. M tarekede 9. Ordunun ismine 15. Kolordu denilerek ordunun tedric lvma gidiliyordu. Drt frka ve bir orduluk ktaat merbuta var. Erzu rum mstahkem mevkii, sahra mendferleri, airet ktaat gibi yal nz asker vezaif be kolordu tektm istilzam ederken valilere varn caya kadar hl Millet Meclisinin dahi - heyeti temsiliyede olduu gi bi - benimle idare umurunun zarur olduu bu devirde - vaktile verilmi ve iln edilmi karara ramen - Mustafa Keml Paann bu makul ve muhik olan tekliflerime cevap vermemesini nasl tefsir ettiini hatrat larnda okumak ne merakl bir eydir. Bu ide birinci derece alkadar makam ve nesul zatlar olan Mdafaai Milliye Vekili Fevzi Paa ile Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Bey de acab bunu nasl tevil ede ceklerdir. Bugn askerliin en basit kavaididir ki kendisinden kdemsiz bir insann mir tyin olunmas kdemli madna sen istifa et! demek tir. Halbuki insafszlktan ve. arktan ayrlamamak ehemmiyetinden na ben Ankarada yazfe almay aklma hile getirmemi ve, Sivasta Mustafa Keml Paann Harbiye Nezareti iin vaki teklifine de:- beni
CeVaip verilmemitir. 30/Majhst bir daha harekt- iin :yazdirn. " ;
arktan ayrmamak lzumunu dnerek Ali Fuat Paay ve sonra da Fevzi Paa ve smet Bey gelince birini Harbiye Nezaretine dierini de Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine teklif etmitim. Fakat benim or du kumandanlm da yukarda sras gelince bahsettiim vehile, esa sen vekleten ifa ettiim bir vazife ve heyeti temsiliyenin tesbit ve iln ettii bir makam idi. Bunun neden yaplmad artk en ufak rtbedeki bir ifre zabitinin de anlad bir vaziyetti; fakat Mustafa Keml Paa doru mu yapyordu, vaziyet benim haysiyet ve erefi mevkiyem ile oynamakt. Ben istikllimizi kurtarmak iin her fedakrla razym. Nitekim icap ettii zaman stanbul hkmetinin ordu mfettilii pa yesini de kabul etmedim. Fakat artk mill hkmet, mill adalet tevzi olunurken bu dirsek evirmek ne derece dorudur. Mustafa Keml Pa ann ii vurmak, krmak, ezmek, inemek gibi grdm noksanlkla rn mnasip dtke samim nasihatlerimle tashihe urap duruyor dum. lk hamlede, bu tabiatndan dolay herkesi aleyhine dman al yordu. Bugn Mdafaai Mliye Vekili Fevzi Pasa,' kolordu kumandan larndan Yusuf zzet Paa, Fahrettin Bey, Selhattin Bey valilerden ise daha ou hep bu fena tabiatie kar az kald ebed gaip edeceimiz insanlar olacakt. Mahalli isyanlarda da evvel teveShhm, sonra edid ve yals hareketler isyanlar teshil ediyordu. En samim olan ve ken disini bugn Millet riyasetine isad eden fikir ve kuvvetlerimin sarfna bedel imdi benden de tevehhm ediyor ve hakl teklifime cevap dahi vermi yordu. Milletin istikll harbi iin balayan bir ite bu hasis vaziyetten sklmamak mmkn deil. Bir gn gelir de ve bu gibi hususlar alka dar ahsiyetlerin nasl bir ifade ile hatratlarna yazdklarn okuyan lar geirdiimiz gnlerin ehemmiyetini daha iyi takdir edeceklerdir (1). te ben bunu bir de Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Beye bunun iin yazdm. . 18/Maysta Moskova telsizini tamim ettim:
Erzurum: 18/Mays/1336 Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 17/Mays/1920 tarihli tebliinden' hl sadr: 1 Krmz Sahra Ordusunun 16/M ays/1.920 tarihli harekt harbiye rapo* (1) Zs feri katden ve bihassa sulbn akdinden ve arzulan dahilinde intihab olunan kinci Millet Meclisi teekklnden sonra bana kar gsterilen itimadszhk ve benden tevehhm artk beni istifaya mecbur etti. Tafsilt gelecektir. Yalnz ark harekt hakkndaki tekliflerim okunurken u kadar bilinsin ki Mustafa Ke ml Paann harekta msaade etmedii ifrelerini ben mahrem tutarken zaferi katiden sonra hakkmda madunlarma ve gazetecilere kadar denilmitir ki: Erme ni hareketini Kzm Karabekire g hal ile yaptrtabildim, yapamayz diye srar etti durdu, nihayet cebrie ve plnlarm vererek yaptrttm. Esasen eer tesadfen Anadoluya gelmeseydi belki de kuvvayi milliye aleyhine harbe girerdi!
dudur: a) Kiyef mmtakasmda: Ktaatmz dman taarruzlarn tardetmitir. b) Berdief mmtakasmda: Berdief garbinde taarruz eden ktatmz ilerlemilerdir. 2 Harb icra komitesi reisi Zineftayef, tideki beyannameyi neretmitir: Sovyetist Rusyann sadk ve cesur kylleri, ameleleri ve ehirlileri! Leh taarruz larna kar vurulacak yumrua itirakinizle, kuvvet veriniz. Yeni bir hayat tesis etmek islediimizi isbat eylediniz! nnzde bir ok ehirlerde sizi, Sovyetist . Rusya hkmetini bekleyenlerin imdadna yetiiniz! 3 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, Erzurum, Trab zon, Van vilyetlerine, Erzincan ve Bayazt mutasarrflklarna, 15. Kolordu kta atna. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kazm Karabekir
19/Maysta stanbul gazetelerinden bir layl malmat geldi. Bu ka bil malmat alp almadklarm Milet Meclisi riyasetinden sormutum. Cevap gelmediinden Mdafaai Milliye Vekletine bildirerek tekrar sor dum. Ankaradan hi bir makam yine havadis vermez oldu:
Erzurum: 19/Mays/1336 . Mill Mdafaa Vekletine
9/Mays/1336 tarihli Peyam ve Serbesti gazetelerinde grlen mhim malmat aadaki maddelerde arz edilmitir. stanbul gazete hlsalarnn Ankaraya gelip gelmediinin iar buyurulmasn istirham eylerim: A ) Anadolu Mfettii Umumilii vezaif ve selhiyetine dair neredilen karar namenin hlsasdr: 1 Anadoluda takriri emniyet ve asayi iin muamelt askeriye ve mlkiyede selhiyeti kmileyi haiz olmak zere bir mfettii umumilik ihdas edilmitir. 2 Anadoluda takriri asayi in istihdamna lzurn grlen kffei kuvvaypt kmbatiyei askeriye ve kuvvayi zabita ve gnll ktaat mfettii umumilik emrin dedir. 3 Mfettii umumilik idarei rfiye ilnna ve idarei rfiye kararnamesi ah km dairesinde muamele ifasna mezundur. 4 Mfettii umumilik Sadarete merbuttur. 5 Mfettii umumilik tekilt nevcudei askeriyenin indelicab ilgasna ve yeniden kuvvayi inzibatiye tekiline selhiyettardr. 6 Mfettii Umumiye maandan mad ehr bin lira tahsisat ve refakatine memur edilen mtehasss erkn, mera ve zabitan ve mensubini askeriyeye tahsi sat fevkalde muhassesat ehriyeleri miktar kadar zam verir. bu zemaim Dersaadetten hareketten itibaren ita olunur. 7 Mfettii umumilik heyetinin maa ve Muhassesat Harbiye Nezareti bdcesine ilve olunan bir milyon iki yz elli bin sekiz yz otuz alt liralk tahsi sattan sarf olunacaktr. Bu tahsisat meyamndan ehr yirmi bin lira tahsisat mes ture olarak sarfa mfettii umumi mezundur. B ) Yaveram hazreti ehriyariden Erknharb mirlivas Hamdi Paa 25. Kolor du kumandanlna tyin edilmitir. C) Polis Mdr Nurettin Bey azledilerek Beyolu sabk inzibat zabiti Haan Tahsin Bey polis mdriyetine tyin klnmtr. Polis kadrosunun iki bin iki yz den drt bine ibl melisi vkelca taht karara almtr.
) Sadrazam Ferit Paa zmit mutasarrf brahim Beye tideki telgraf ek mitir: Adapazar kazasnn igal ve isyann kmilen tenkil edilmi olduu bea retini natk telgrafnameniz bilvsul memnuniyeti zimeyi mucib olup gerek size ve gerek bu hizmeti vataniyeyi ifa ve padiahmza kar fedakrlk ibraz edenlerin cmlesine rnahzuziyeti hilfetpenahiy tebir ederim. Bu hizmeti vataniyeyi ifa eden zabitanm birer derece terfii mukarrer olduundan isimlerinin telgrafla ian tebli ve zat behiyelerinin bu vesile ile asaleten mutasarrfla tyin edildiiniz tebir olunur. D ) Konferans tarafndan talyaya tefrik olunan mntakai nfuzun hududu Edremit Krfezinden balayarak Afyonkarahisann cenubuna ve oradan Konyay da ihtiva eylemek zere Lmas Krfezine mntehidir. talya bu hudud dahilindeki mmtakada mevcut mttefik, bitaraf devletlere ait olmakla Bilcmle teebbsata sahip olacaktr. Bundan baka Ereli kmr havzasn da vasi miktarda iletmek hakk da talyaya verilmitir. Arz olunur. 15. Kolordu Kumandan ; Kzm Karabekir
Erkn Harbiyei Umumiye mi, Mdafaayi Milliye Vekleti mi kim neredecekse teblii resmiler neretmemesi ve li cevap vermemeleri nedendi? Daha yeni Harbi Umumiden ktk. Her gn teblii resm gel mezse ne fena tesir yapyordu. stanbul gazeteleri bir ok uydurmalarla, efkr berbad ederken biz alkadar kumandanlar da hatt cevapsz b rakyoruz. En mahrem eylerden bile alkadarlar vaktiie haberdar ol mazsa neticenin fena ktn her millet binlerce misalile bildiindendir ki baz ordular talimnamelerine byle bir madde bile koymulardr. u iyi bilinmelidir ki eer yukars havadis vermez ve mtemadi propagan dalarla efkr elde tutmazsa - hi bir taraftan tek malmat gelmedii farz olunsa dahi - aadan yle havadisler uydurulur d bir gn i bamdaker bile inanr gider. Bunu bizzat Edirne kalesinde tecrbe etmi tim. Bunun iin ara sra behemahal halk malmat ister, yoksa icad etme lidir fikrindeyim.
Moskova telsizinin 19/Maysta yapt tamimi:

Erzurum: 9/'Mays/1363
Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 19/Mays/1920 tarihli tebliinden h lsadr: 1 Krnz Sahra Ordusunun 18/Mays/192Q tarihli harekt harbiye rapodur: Garp cephesi: a) Pitaluvsk istikametinde Ostonovann 15 verst cenubu garbisinde dmann ilerlemek iin yapt teebbsleri tard ettik, b) ilobin ve Mozirsk istikametlerinde mevzi ehemmiyeti haiz , muharebat vardr. c) Taraensk havalisinde Sivenigonodkinin 35 verst irali garbisindeki Vinograd ehrini zaptettik. . d) Vupinarsk mmtakasmda: Vupinarsk istasyonunun 25 kilometre cenubunda bulunan (Tesirat ziyade olduundan buradan aas alnamamtr.) i
2 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, Vilyetlere ve 15. Kolordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan 0 ' Mirliva , Kzm Karabekir
20 de Trabzondan gelen malmat: 19/Maysta Trabzon limanna gelen ngiliz torpitosundan evvelce Trabzon kontrol zabitliinde istihdam edilmi olan mlzim Babvel be raberinde sandk olduu halde iskeleye km ve sandklarn Ravlin sona gnderilmek zere vilyete teslim edeceini sylemitir. Sandkla rn zerinde grlen bir paket iskeledeki memurlarmz tarafndan ala rak fetva, beyanname, hatt hmayundan ibaret matbu beyanname ol duu grlerek hafiyyen alnm ve vilyete gnderilmitir. Takip me murlarmz vaM ezdine gitmek zere iskeleden ayrlan Babvelin Ameri ka, Fransa mmesshanelerine uradn ve yolda tesadf ettii ocuk lara zerinde tad beyannamelerden verdii grlm ve toplanm tr. ayn zamanda gelen ikinci ifrede de bdiriliyor: (Miralay Hac Hamdi Bey perembe gn (2/Mays) Erzuruma hareket etmek zere dn 18/Maysta bir maa alm ve cizlerine de vesait iin mracaat ede rek perembe gn iin fayton ihzar edilecei de kendisine bildirilmitir. Hac Hamdi Bey bu gn 19/M ays/13$6 leden sonra limandaki ngiliz torpitosundan darya karlm olan ngiliz sandalna atlayarak torpitoya firar eylemitir, ngiliz sandal Fransz konsoloshanesi hizasn daki Deirmendere cihetinde bir iskeleye yanamt. Hamdi Bey gezer gibi iskeleye gelmi ve anszn sandala atlam ve derhal ngilizler tara fndan iskeleden ayrlan sandalla torpitoya gtrlmtr. Hac Hamdi Bey Erzuruma hareket edeceine dair sz verdii ve para da ald h a l-. de byle bir denaate cret edecek kadar alak bir tynete malik olduu pek de varidi hatr olmamt^ Erzuruma gitmeyi evvelce Hac Hamdi Bey kendisi teklif etmiti. Bilhare Byk Millet Meclisinin kad dolavsile kendisinin Erzuruma gitmesine lzum kalmadn ifade eylemi ve Erzuruma hareketi hakknda zat samilerinin emirlerinin teblii zerine emri samilerine ittibaen Erzuruma hareket edeceini sylemiti. ngiliz torpitosile firar yu bulunca byk bir nefret uyandrm ve her az dan lnet okunmutur.. Hac Hamdiyi gazetelerle ve tamimle halka ve ktaata, tehir ve Byk Millet Meclisi riyasetine de bildirdim. (1) 22/Mays istihbarat tamimi:
( 1) Hac Hamdi 9/Austos/l336 stanbuldan bana bir mektup yazarak stan bul hkmetiie telifi beyne tavassut edeceini bdirdi. O tarihde kaytldr. Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine mutalatmla birlikte yazdm.
M evsuk istihbarattr:
1 Tiflis ve Batum matbuatnda neredilen Grcistan teblii resmilerine ve
mevsuk menabiden alman malmata nazaran, sulh havadislerine ramen, bolevik ve mttefiki olan Azerbaycan Sovyet ordusu ile Grcistan arasnda iddetli muha rebeler olmaktadr. Batumda kan slm Grcistam gazetesinin 19/Mays/1336 tarihli nshasnda grnen Grcistan harb raporundan muharebatm Tiflis-Gence demiryolu yaknnda hl kariyesi civarnda cereyan ettii anlalmtr. 2 Sohum ve civarndaki bilmum Rumlar motorlarla Batuma kamakta ve Batuma sokulmadan vapurlara bindirilip Yuanistana sevk olunmaktadrlar. 3 Tekilt mkemmel ey e malik olan rksu ve Acara ahalii islmiyesi mntakalarn Grclere ka mdafaadadrlar. Mezkr tekilta mensup kuvvetli bir mfreze Grcleri Acarann merkezi olan Hula kasabasndan da tard etmitir. 4 ngilizler, rann Azerbaycan hududuna yakn ve Bahri Hazer sahilinde bulunan Enzeli mevkiindeki bankalarn Tahrana gndermilerdir. 5 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulra, Refet Beye, Bekir Sami Bey Meyetine, Trabzon, Van vilyetlerile Erzincan, Bayazt mutasarrflklarna, Erzuramda vilyete, 15. Kolordu ktaatna. ^ 15. Kolordu Kumandan ' Mirliva Kzm Karabekir
22/Mays 10 sonrada karanlkta bret Yerinde mill bir temsil tema asna gidiyorduk, mthi bir infilk oldu. Erzurumun yakn muhiti bir ok cephanelikleri havi gem siperler ve mahdut kaplar havi bir kale&ir. iml ksm daha harapa dier taraflar halile duruyor. Ruslar b tn cephanelikleri cephane, barut, dinamit vesair mhimmat ile doldur mular. Bunlarn her birine nbeti koymak gayri mmkn olduundan ksmen devryelerle muhafaza olunuyordu. ki hademe neferi karanlkta barut almak iin Cenup mmtakasmda kk civarnda bir cephanelie girmiler, alacaklarn grmek iin kibrit akmlar mthi infilkta par alanmlar, cephaneliin az ehrin oturduum ksmna (Garp ksm) mteveccih olduundan pskrme lm gibi talar 2 : 3 kilometreye ka dar frlam, kuzu kadar bir ka ta bizim ev civarna dm, bunlar ve yerinde tahkikat 23/Maysta yaptk. nfilk o kadar mthi oldu ki zelzele kadar sarsldk ve mehip sedadan evlerden feryatlar balad. Hamdolsun hrszlk yapan iki neferden baka zayiat olmad. 23/Maysta muahedei stdhiyemz hakknda 15/Mays talihli kdam gazetesindeki malmat Byk Millet Meclisi riyasetine yazdm. Muahe dede u cmle ayan dikkat: Trkiye muahede ve mukavelta riayet etmedii takdirde bu -karar yeniden mevzuu-bahis- olacaktr! Millet tabi esaret muahedesini kabul etmeyecek ve yeni muahede yaptracaktr.1Bi zim iimize'ele bu pnadr. Herifler, bizi dalla air eraitle 'korkutma]! isterken istikbalde yaJar kmamak iin iki manaya , gelir., tarzda yaz mlar galiba: - :v. -m. : v -i r.. :
Erzurum: 23/Mayis/1336 Byk Millet Meclisi Riyaseti Celilesine 1 15/Mays tarihli kdam gazetesinde Trkiye muahedesi metninin hl sas Devleti Osmaniyenin taksimi serlevhas altnda verdii resm malmat ikinci maddede bervechizirdir: Muahede metninde Anadolunun Suriye, Irak, Kafkas hu dudu ile anavatanmzdan Ermenistana, Fransa ve talyaya peke edilen toprak larn vsat ve hududu hakknda phesiz sarih bir ok ktl maddeler mevcut idi. Asl cana dokunacak bu maddelerin hava bozukluuna atfen telgrafla alnamam suretinde meskt braklp stanbul gazetelerine verilmemesi dorudan doruya s~ taabuldaki hain ellerin daha bir mddet Anadolu halkn oyalamak ve ner fesat iin vakit kazanmak istemelerinden baka bir eye hallounamaz. Muahede met ninin bir an evvel vzuh ile anlalmas ve tamimi pek elzem grlmektedir. 2 Versayda Tevfik Paa Hazretlerinden 12/M ays tarihli ve 2 No. lu varid olan telgrafnamenin suretidir: _M sy Milrann riyasetinde Dveli Mttefika ve mareke sferasmdan m teekkil Sulh Konferans Heyeti tarafndan hariciye nezaretinde merasimi mutade ile kabul edildi. M sy Milran iradettii ksa bir nutukta hkmeti Osmaniyenin 914 de ecnebi tazyikine kaplarak Harbi Umumiye itirak etmesi feci bir harbin., dveli itilfiye iin ihtimal ki bir ka seneler uzanmasna sebebiyet verdiini dermeyan ederek byle mthi bir tehlikenin men ve tekrar zmnnda dveli nezkre tedabiri messire ittihaz etmek vazifesile mkellef bulunduklarn isbat ve Boazlardan serbesti! mrur temin edilmekle beraber Dersaadette hkimiyeti padiahinin ibkasna karar verilmi olmas ve dveli nttefikanm Trkiyenin ha rekt askerijê ve amali nemas nazar dikkate alnarak Osmanl mparatorluu ile dilne bir muahede akdetmek arzusunda olduunu teyid eylediini ilve etti. Ve mzakeratm tahriren icra edileceini ve bunun iin bir mah mhlet verildiini beyan ile muahede lyihasm tevdi etti. bu lyihann muhteviyat kemli itina ile tetkik edildikten, sonra mddeti mezkre zarfnda dveli mttefikaya cevap ita edilecei zemininde taraf senaveriden mukabele olundu. Muahedename tercme ettirilmekte olduundan stanbula hareket edecek ilk vapur ile memuru mahsusa tevdian irsal klnacaktr. stikll ve hatt devlet rnefhumlarile katiyyen kabili te lif grlemeyen mevzuubahis muahedenamenin balca ahkm unlardr: Baz artlara talikan stanbul payitaht kalmak zere Dersaadet ve havalisinin bizim da hil olduumuz bir komisyon tarafndan idaresi Yunanistan ile aramzda atalCamn hudud olmas, be sene sonra ray umumiyeye mracaat edilmek zere hkimiyeti. Osmaniye nam altnda zmirin Yunanistan tarafndan idaresi, umuru maliye ve inzibatiyenin tamamen mstakil bir heyeti ecnebi tarafndan mrakabe altna aln mas ktisad kapitlsyonlarn kablelharb mstefid olmayan dveli mttefikaya da temili suretile tediden ifas, tekilt adliyenin adl kapitlsyonlar nazar itibare alnarak icras, kuvvayi askeriyeni gnll suretile kaydedilmek zere otuz be bin jandarma ile on be bin miktarnda takviye ktaatndan ibaret olmas terti bine baladmz cevapname ikml olundukta konferansa tebli edilmeden murah haslarnzdan birile Dersaadete isal klnacaktr. Muahede metninin hlsas: Paris 13/Mays tarihli tglgrafnamenin ba taraf teevvat lavaiyeden dolay kark gelmitir. Yunanistamn taht idaresine ge mekle beraber Trkiyenin hkimiyeti altnda kalacaktr. Muahedede yeni iki hk metin yani Hicaz ile Ermenistan hkmetlerinin tasdiki bir mandaterin muavene tine mazhar olmak ve bununla istiarede bulunmak zere Suriye ve Irakm muvak katen birer hkmeti mstakille olarak tannmas, Fistinin Britanya hkmetin ce musevi ahali iin tertip edilen idarei milliyenin tatbikinden mesul olacak bir
mandater tarafmdan idaresi hususlar mnderic bulunmaktadr. Bundan maada Msrda Sudan Garb ve Cezairi Bahri Sefitte harpten mtehaddis vaziyeti ceddenin Trkiye tarafndan tannmas, ayn zamanda Trkiyenin imal Afrika raslmanlar zerinde icray tesir etmek zere bilcmle teebbsatma nihayet vermek iin Fas ve Tunusta Fransz himayesinin vazihan tasdiki muahedede talep edilmek tedir. stanbul zerinde Trkiyenin hkimiyeti devletlerce teslim ve tasdik edilmi ise de Trkiye muahede ve mukavelta riayet etmedii takdirde bu karar yeniden mevzuubahis olacaktr. Mrakabeye memur bir Boazlar komisyonu tesis edilmi tir. Mezkr komisyon ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Rumanya ve arzu ettii takdirde Cemahiri Mttehide, Bulgaristan mmessillerinden mteekkil bulunacaktr. Bulgaristan hkmeti, Cemiyeti Akvam zs olarak tasdik edilmi tir. Rusya, Cemiyeti Akvama dahil olduu zaman komisyonda Fransa, ngiltere, talya ve Japonya gibi iki mmessil bulunduracaktr. Dier milletlerden her biri nin bir mmessili bulunacaktr. Muahedenin akam sairesi muhtelif edyana men sup ekalliyetlerin himayesine Osmanl mliyesinin tariki mbahiye ve hadidiyenin beynelmilel mrakabesine Rusyamn muahedeyi herhangi bir zamanda kabul etme sine ve Osmanl ordusunun tahdidine mteallik bulunmaktadr. Muahedenin son ahkm tamirat hususunu izah etmektedir. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Byle bir ekilde yaamadan ise erefli lmek phesiz her seciyeli vatandaa bortur. Mustafa Keml Paa Ermeni harekt iin Avrupan teklif edecei sulh eraitini grelim diyordu. Bir ok katil maddeleri henz mehul oi&n bir hkm idam! Bakalm Ankaradan ne akis yapa cak? (1). Muahedename, Trakyay, zmiri Yunan, ark Ermenilere yani kk devletlere veriyor: Kalan da arada karde pay yapyordu. Ka bul etmezsek ne olacakt? Zorlayacak kimlerdi? Bunu da muhtelif tarih lerde gazetelerde yazmlardr. Mesel 25/Nisan tarihli Franszca stan bul gazetesi diyor ki: Meclisi li Trkiyede mttefikler tarafmdan 24 frka asker bulundurmaya karar vermitir. Bu miktardan yz bin kiiyi vermeyi Yunanistan teklif etmitir. Yunanistan bu ide cann da vere cektir! Fakat mttefikler Trkiyenin ancak en gzel yerlerinde beray tebdili hava, bir ksm kuvvetlerini resmigeilerle megul etmekten ma ada bir ey yapamayacaklar kendi gazetelerine nazaran kafidir. Gnde recekleri kuvvet ordumuzla deil Antep, Marata olduu gibi halkmzla dahi baa kamamaktadr. Ermenilere gelince u malmat biliyoruz: 21/Nisan tarihli Tan gazetesinden: Ermeni devleti vsi olacaktr. Van gl ve Erzurumu diyor. Ermeni hkmeti elli bin kiilik bir Ermeni or dusu iin levazm harbiye istemi, Amerika bunu temin edecekmi fakat * manday almaya senato taraftar deilmi. Amerika efkr umumiyesi Ermeni mandasn bir tuzak addediyormu. (Ermenilerin ngilizlerden de byk bir ordu iin levazm harbiye istediklerini, bunun mbalal
(1) Aksisedas iitilmediinden 27/Maysta Edirne Mdafaai Hukukunu teci ettim. 30/Maysta da Millet Meclisine Ermeni harekt iin tekrar yazdm.
olduunu syleyerek Ermeni heyetini tekzip ettiini Ravlinson bana sy lemiti.). 29 Nisanda Loit Corc Avam kamarasnda unu sylyor: Mkilt sudur ki Ermenistana vermek istediimiz vasi araziye Erme nileri yerletirmek iin kuvvetimiz yoktur. Asker mavirlerimiz bu va zifeyi baa karmak iin muazzam ve tekiltl mkemmel bir kuvvete ihtiya gsteriyorlar. En byk mkil masrafta deil asker bulmakta dr. Biz Boazlar, Filistin ve Irak], Franszlar Kilikyay, italyanlar An talya havalisini himaye ile muvazzaftrlar. Hi bir hkmet yoktur ki Ermenistan namna bir takm araziyi feth ve zabta raz olsun. Ermeni murahhaslar kuvvetleri hakkmda mbalal erkam gsterdiler (1). Mtehassslarmza gre bu Ermeni kuvveti ancak kendi Cumhuriyetle rini mdafaa edebilirler. Lkin ananat askeriyeden mahrum Ermeni askerleri istedikleri vasi araziyi tecrbeyi askeriyeye malik bir dman elinden zabtedeceklerim mit etmek abestir. Loit Corcun bahsettii Tecrbe! askeriyeye malik bir dman benim orumdu. Kudret y e ka biliyetini Ravlinson vesair ngiliz zabitleri, Amerikal Ceneral Harbord Heyeti ksmen grm, mercerine yazmlardr. Loit Corcun yanld . okta Ermeni ordusunun cumhuriyetlerini mdafaa edebilecei madde . sidir. Bunu inaalaah yaknda bilfiil tekzib myesser olacaktr. Harbord bunu iyi takdir ederek Erivanda Erzurumla anlan, Paris sizi kurtara maz demesi basiretkr bir takdirdir. Deba gazetesi: Cemiyeti Akvam Meclisi Ermenistan zerinde bir veklet kabul edemeyeceini San Remo Konferansna bildirdi. Ermenistan hududu oruh nehrinin mecray sfls e tahdid edilecek Batumda bir mahre verilecei gibi Rize ve Atina (2) limanlar Ermenilere verilecektir. Trabzon liman Ermenistana verilme yecek fakat bu limanda ticaretten istifade iin teshilt verilecektir. di yor. Bu malmat artk stanbul gazetelerinde de bil mnakaa neredi lip durulmaktadr. Gelelim gnn ilerine: Bayaztta bir telsiz istasyonu faaliyete getirerek Erivan, Gence, Karaba cihetlerini dinletiyordum. Erivan Ermeni telsizinden alnan malmat tamim ettim:
Erzurum: 23/Mays/l336
Ta mi m
1 22/Mays/1336 sabah Bayazt Telsiz Telgraf merkezimiz, Erivan telsiz tel graf merkezinden Ermeni hariciye nazr Hamazasip Aacanyan imzasile M oskovada iedne hitaben yazlan tideki telgraf almtr: Moskovada hariciye komi seri ierine: Ermenilerin mdafaasz arazisinden olan Kervansaray ve havalisi Azerbaycandan gelen boleviklerin muntazam iki svari alay tarafmdan igal edil mitir. ki hkmet arasnda mnasebat vedadkrane tesisi iin mzakerata dah (1) Ermeni ordusu ngiliz silh ve ceplanesile mebzulen teslih olunmutu. Klliyetli Fransz mhimmat, Amerika elbise ve mualecat vesairesile bir Avrupa ordusu kadar zengin idi. Bunlardr ki br gn Yunan ordusunu denize dkecek kudrtti Trk ordusuna vermitir. . ( 2) imdiki ismi (Pazar)
balanm olduundan bu ktaatn Ermeni arazisinden ekilmeleri iin serian teda biri lzimeye tevessl olunmasn ve neticeden haberdar edilmekliimi rica eyle rim. . . 2 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, Bekir Sami Bey Heyetine, Erzurum, Trabzon, Van vilyetlerile Erzincan, Bayazt mutasarrflna, 15. Kolordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Kervansaray Erivanla Tiflis arasnda Ermenilerin Azerbaycanla hududlarma yakndr. Buradan cenuba Erivana, arka Gmriiye osa vardr. Erivana kadar 110 kilometre mendfer istasyonu Karakiliseye kadar 50 kilometredir. Bolevik ktaatnn Ermenistana girdii resmen iln ediliyordu. Bir taraftan da Ermenilerin boieviklerle anlamaya a ltklar anlalyordu. Bu ifrenin Ankaraya yapaca tesire bir ka gn intizara, bir ey kmazsa ac yazmay tasarladm. Moskova telsizi de u idi:
T a m i m Moskova telsiz telgraf istasyonunun 22 ve 23/Mays/1920 ^tarihli teblilerin den hlsasdr: 1 Beyaz muhafzlarn iki senedenberi Bahri Hazere hkim olan filosunun da zabt ve ilhakile byyen. Rus-Azerbaycan Sovyetist filosu Bahri Hazerin cenup sahillerinden avam klavuzlar Lenin ve Troki arkadalar selmlamtr. Sovyet cumhuriyetleri iin artk hi bir tehlike mevcut olmayan Bahri Hazerde btn ge miler Bak ile Astjhan arasnda nakliyat ile meguldr. 2 Krmz Sahra ordusunun harekt harbiye raporu hlsas: 22/Mays/920 No. 165 Vestnik: a) Garp cephesinde Pitalovsk, Vileysk mmtakalarmda mtebeddil muvaffaki yetlerle muharebat devam etmektedir. Borisof ehrinin bir ka verst arknda baz mevaki ktatmz tarafndan igal edilmitir. b) ilobin ve Mozir mmtakalarmda taarruzlarmz muvaffakiyet kazanmtr. 3 Budapeteden: a) Yugoslavyada hkmet aleyhinde byk bir hareket vardr. Belgratta kraln saray nnde nmayiiler tarafndan 200 adam ldrl m ve 105 kii yaralanmtr. b) Eski Macaristanm Yugoslavyaya ilhak edilen ksmnn her yerinde Bosna Hersek ve Hrvatistandan Yugoslavya ile ittihad aleyhinde nmayiler devam et mektedir. . c) Karada, Srp ktaatnn Karada arazisini derhal tahliye etmesini talep etmitir. 4 Bkrete mnteir Aeverol gazetesinin 20/Mays tarih nshasnda Leh lilerin Ukranyaya taarruzlar sebebile yazlan bir makalede Lehistann Ukranyay boyunduruu altna almak ve yapt .......... maskesile kapatmak istediini yaz makta ve eer beeriyet ...... altna girmek istiyorsa ....... Rusya .... olduka bu sulh arzusunun teminine muvaffak olunamayacan kaydetmektedir. 5 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Miralay Refet Beye, Bekir Sa mi Bey heyeti muhteremesine, Erzurum, Trabzon, Van vilyetleriyle, Erzincan ve Bayazt mutasarrflklarna, 15. Kolordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
8
.
STKLL HARBMZ
'
Trabzona bir ngiliz dritnotu gelmiti. Bunun hakknda Mdafaai Milliyeye unu yazdm:
Erzurum: 23/Mays/1336 Mdaiaai Milliye Vekaletine 1 21/Mays sabah Trabzon limanna Batum istikametinden gelen bir ngi liz dritnotundan Trabzona kan bir zabit gemi efradnn skntlarndan bahisle ehirde gezmelerine ve bir resmi geit yapmalarna msaade edilmesini rica etmi ise de askerin mevzilerine ekilecei ve ahalinin de askerin yanma giderek umum bir galeyan ve mukavemetle karlaacaklar bildirilerek talepleri reddedilmi ve zabi tin hi olmazsa silhsz klmasna msaade istemesi zerine vali Hamit Bey ta rafmdan geenki mnasebetsizlikler tekerrr etmemek artile posta posta kabile cekleri bildirilmi ve zabit Hamit Beyi ddtnota davetle ayrlmtr. 2 Vali bey ngiliz dritnota gitmi ve avdet eylemitir. Hamit Bey gemi de iken Amiralin resmi geit yapmak hususundaki tekliflerini tekrar ettiinden ve kendisinin de ancak silhsz ve posta posta efrad karlabileceini cevaben bildir diinden baka bir malmat vermemitir. 3 Dridnavt 22/M a y s/1336 da da Trabzonda kalarak yetmi seksen silhsz neferi beray tenezzh ehre karmtr. 4 Zonguldak hkmetinin Franszlara istinaden elde edilmesi gibi bir hya netin tekerrr etmemesi iin ngilizlerin velev gezmek iii dahi olsun mctemian karaya kmalarna msaade olunmamas hakknda 3. Frkaya tebligatta bulun duum maruzdur. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Erzurum: 23/Mys/1336
Sahillere donanmamzn Anadolu fevkalde mfettii umumisi M ir Zeki Paann vesair stanbulun bu misill insanlarn gelecei hava disi zerine bu kab insanlarn sahile kar kmaz derdestile haklarn da ihaneti vataniye crm cezas tatbik edilmek zere Erzuruma izamlar emrini vermi ve Byk Millet Meclisi riyasetine de bildirmitim. Fe rit Paa kabinesi hakknda daha mkemmel verilen karar tamimi geldi. Ktaatma tebli ettim:
Byk Millet Meclisinde makam riyasete verilen takrirler zerine Adliye enc meni tarafndan tanzim teklifi heyeti umumiyesince de kabul edilen mazbata sureti tide aynen tamim olunur. Her tarafa nerolunsun. Koordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
t-
Suret
slmlar yekdieri aleyhine tahrik ve tevik ile beynelislm irakai demme se bebiyet veren ve u suretle hiyaneti vatanyeleri sabit olan Ferit Paa kabinesile mzahir ve maiyetlerinin hiyaneti vataniye kanunu ahkm mnderecesine tevfi-
kar icray muhakeme! anyabiyeleri iin bir karar ittihaz hakkmdaki zmit mebu su Hamdi Bey tarafndan mtala ve Meclisi umumiden havale olunan 13/M ay s /1 3 3 6 tarihli Ferit Paann Sulh Konferansnda Torosun cenubundaki drt m il yona yakn Trk Haymenein ve ....... ad ederek Franszlara peke ekmesi ve Anadolunun muhtelif mahallerinde fesad kama kalkmas byk bir hyanet o l duundan kendisinin vatandalk hukukundan tecridine ve milletimiz arasndan tardna karar verilmesine mtedair olan Mersin mebusu smail Safa ve Bursa mebusu Emin Beyler tarafndan muta takrir zerine mzakere olundu. Damat Fe rit Paann vatandalk hukukundan tecridine ve milletimiz arasndan tardna ka rar verilmesi hakkmdaki teklif Encmence muvafk grlmekle keyfiyetin ol ve hile karar ita buyurulmas zmnmda Meclisi Umumiye tevdiine Ferit Paa ile hi yaneti vataniyede bulunan rfekas, mzahir ve maiyetleri haklarnda takibat ve tahkikat lzimei kanuniyenin icra ettirilmesinin Heyeti craiyeye beray havale makam celiii riyasete takdimine karar verildi. *
" t'
24/Mays istihbaratm tamim ettim:

Erzurum: 24/M ays/1336
. 1 T a m m
20/Mays/1336 tarihli istihbarata nazaran: a) Azerbaycan ve Bolevik mttefik ktaatiie Grcistan arasndaki muharebat Filisin 35 kilometre cenubu ar kisinde Burcal mntakasmda devam etmektedir. b) Ermeniler Kervansaraym 50 kilometre garbinde ve Tiflis - Gmr demiryo lu zerinde Karakilise mmtakasma kuvvet sevk etmektedirler. 2 Ermeniler 16/Maysta Revann 10 kilometre mesafesinde ve Zengibasar islm mntakas hududunda bulunan Arpad ve Akaklak kariyelerindeki islm ahaliye 400 piyade ile taarruz etmilerse de zulme urayan masum ve mukaddes haklarm mdafaada ibraz metanet ve fedakr eden islmlar karsnda 20 mak tul ve 50 mecruh vererek Revana ekilmilerdir. 18/Maysta Revandan sevkettikleri 500 piyade ve 2 sahra topu ile Kamarldan Uiuhanlya celbeyledikleri surnfu muhtelifeden mrekkep kuvvetlerle icray mezalim ve vahete hazrlandktan haber alnmtr. Ermeniler, Revanm harile irtibat ve mnakaltn men etmi lerdir. t 3 Istanbulda kan 16/Mays tarihli Peyam Sabah gazetesi nerediyor: Ermeni patriinin beyannamesinden hlsadr: Byk Ermenistan tekili hakkndaki davamzn baz zaif noktalar vardr. Bu sebebden davamz birdenbire faslolunmayacaktr. Erzurum meselesi bizim iin ehemmiyeti hayatiyeyi haizdir. Er zurum bizim kalemizdir. Ermenilerin en eski yerlerinden biridir. Harput dahi K iikya ile Ermenistan arasnda kpr olduundan onun da ilhakna sarf mesai edi yoruz. 14/Mays tarihli Tercman gazetesinden: ikago Tribn gazetesinin San. Remo muhbiri yazyor: Erzurum payitaht olmak zere Ermenistana terk edilmi tir. Bir tahmine gre bu ehirle civannda 20.000 kiilik bir Trk kuvveti bulun maktadr. ngilizler diyor ki; Trkler, Erzurumu tahliye edinceye kadar stanbula igale devam edeceiz. talya kabinesi istifa etmitir. 4 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Bejê, Erzurum, Trabzoa* Van, Elziz vilyetlerile Erzincan, Bayazt mutasarrflklarna, 15. Kolordu ktaa tna. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir
Bu havadisin 3. maddesi ho! Ermeni patrii daha baz szler de sylemi: Biz Sivas, Suehri, Kayseri hakknda metalipte bulunmuyo ruz. bir de: Zaten Vilso Erzurumla Harputun Ermenistan^ ilhakm iltimas eylemiti bu szleri tamimden kardm. Suehrine kadar yani Erzincan-Refahiye-Ein-Arapkir... ilh Ermenistana idhal ediliyor demek. Geri stanbuldan hareketimden evvel Harbiye Mektebinde ngiliz erkn .harbiye dstihbaat ubesindeki bir haritada Erzincan imaline kadar bir hududu yaverim Ferit (1) Efendi grmt. iml Pontus, cenubu da gidebildiine Ermenistanm! Erzurum kaleleri imi, Harput kpr imi! ark iin bu kadar kuvvetli propaganda -lehimize- zor ya pilabiiir. Bunun iin ak olarak btn mntakama. nerediyorum. Her Ermeni havadisi bize taze kuvvet veriyor. Bir e garip tehdid var: Trkler Erzurumu tahliye edinceye kadar stanbul u igali devamw ede cekmi! Bunu Erzurumun ocuklar bile byle anlyordu: Siz Erzuru m'a tahliye edin. Biz btn Trkiyenin canna okuyacaz! ark ordu muzun gerisinde byle bir gocuklar ordusu da ayni azim ve imanla ye timekte idi. 24/Mays havadisini yalnz Mdafaai Milliyeye ifre et tim (Gerek Mdafaai Milliye ve gerek Erkn Harbiye! Umumiye Riya setine sormutum ki stanbul gazeteleri havadislerini alyor musunuz? Cevap gelmediinden muntazam alamadklarn kabu ile ara sra m him eyleri yazyorum.):
Erzurum: 24/Mays/1336
Mdafaai Milliye Vekletine
1 16/Mays tarihli Peyam gazetesinden: Erkmharbiye Reisi Hadi Paa is tifa etti, yerine Ferik Hamdi Paa tyin edildi. 2 14/Mays tarihli serbesti gazetesinden: Bahriye Nazr Kara Sait Paann istifa eyledii mstahberdir. Harbiye Mstear evki Paa istifa eylemi ise de sadaret tarafndan kabul edilmemitir. Varovadan verilen malmata nazaran yedi zeplinin arka doru getii grlmtr. Bunlann Rusyaya asker muallimler g trd zannedilmektedir. stanbul Divan Harbi rfisi Mustafa Keml Paa, K a ra Vasf, 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa, Alfred Rstem Bey, Doktor Ad nan Bey ve Halide Edip Hanmn idamlarna, inallarnn haczine gyaben ve rnttefikan karar vermitir. Gazete Divamhabin kararn nereylemekte ve gazetenin iki stununu doldurarak - bu kararnamede bir ok isnadatta bulunmakta olduu Trab zondan bildirilmekle maruzdur. 3 Trabzondaki dritnot 23/Mayjs leden sonra Batum istikametine ekil mitir. 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kzgm Karabekir
(1) Erknharp kaymakam.
25/Maysta telsiz teblii tamimi:

f '
. T a m i ki
* '
Erzrurum: 25/5/1336
Moskova telsiz telgraf istasyonunun 24/Mays/1920 sadr: .
tarihli tebliinden hl
1 Garp cephesinde Lehlilerle Molodoensk - Minskin 45 kilometre ark Berezina nehri - Diyeper nehri sol sahili - Sivenigorodki ehrinin 35 versy imali garbisindeki hatta ve Etua nehri mmtakasmda iddetli ve muvaffakiyetli muharebat vardr. ^
2 Bahri Hazer filosu efradna neredilen beyanname hlsasdr:
Bahri Hazer bahriye efrad i... Krmz sovyetist amele ve kyl iktidarnn kahramanca mesaisie beyaz muhafz hkmetinin ihata ve tazyiki kaldrlm ve Enzel limannda da beynelmilel mukabil inkilp darbesine hitam verilmitir. Bah ri Hazerin tkenmez serveti Sovyetist hkmetler iin bir ganimet olmutur. Sov yetist Cumhuriyetinin hayat iktisadiye ve smaiyesine de byk bir inkiaf imk n hazrlamak zere byk amele ordusundan yeni iltihak eden inkilbc kuvvetle ri Rus amele ve kylleri pek samim bir surette selmlar. Cihan inklbnn kr mz bayram hatrlaynz! Bahri Hazetin ve maveray Bahri Hazerin neft,t uz, balk vesair mevad iae ve mevad ihraliyece olan servetinden btn sovyetist milletler istifade edeceklerdir. nnzdeki vazife, fazla mesaiyi icab ettirmekte dir. Btn inkilbc mesai ordusu fhesai cephesinde Bak avamnn, mesaiyi inkilbkranesinin emsalsiz kahramanlklarna muntazr bulunuyoruz. . 3 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, Erzurum, Trab zon, Van vilyetlerine, Erzincan ve Bayazt mutasarrflklarna 15. Kolordu ktaa tna. 15. Kolordu Kumandam .Mirliva 6 Kazm Karabekir
25/Maysta bir ka Ermeni Bolevik Oltu mmtakasmda hududu muza iltica etti (1). Bir mddettenberi boleviklik iin hayli msademe ler olmu ise de neticede Tanaklar vaziyete hkim olmular. Bizim im diye kadar Ermeni ordusu hakknda aldmz malmata nazaran niza m harbleri u Mi: ( 2 )
( 1) Bunlarn hakik bolevik olup Rus Sovy eti erince de malm olduu bil hare Rus heyetlerinden de anlald. ( 2) En son mfredatl mevsuk malmat 17/Temmuz/1336 da alnmtr. O tarihde kaytldr. 18/Haziranda alaylarn on ikier blk yani taburlu oldua haber alnd. Ermeni mltecilerinin frka tekilt olmad ifadeleri doru fakat kuvveti az gsterdikleri anlald. Bu adamlar Tanaklar aleyhine harekete ge-, tekliim izi istiyorlard. .
-sa
STKLL ^ HASBMZ
Ermeni Ordusu Kumandan Ceneral Nazaryekof Birinci frka Erivan kinci frka Kars nc frka Gmr Drdnc frka Yalnz ... alayndan ibaret dierleri teek klde
Alay Gmr Drt Batarya
Alay Kars Rus sahras adet telsiz istasyonu.
Bir frka tekilt: 3 piyade alay (Bir alay 4 tabur), 4 makinal blk, 4 batarya cebel, Bir piyade alaynda 2 cebel topu, beher taburda 4 makinal tfek, taburlarn hazer mevcudu 200:300 nefer. Ceman topu batarya halin de 10 cebel, 4 sahra koulu. Bu kuvvet hakknda mltecilerden tahki kat yapld. Bunlarn ifadesi: Ermeni ordusunda frka tekilt yoktur. 7 BlYClldiJida, 1 d batarya var. Her alayda 16 makinal tfek ayrca 2:3 Levis tfei vardr. 1, 4, 5. alaylar Kars hayalisindedir. Bugn 25/Maysta Rusyaya gdecek heyetimiz (Hariciye Vekili Bekir Sami, ktisad Vekili Yusuf Keml* Beyler) maiyetlerile Erzu ruma geldiler. Hsn istikbal ettik. Bir iki gn ihzar olunan konakta istirahat edeceklerdir. 26/Mays telsiz tamimi:
Erzurum: 26/5/1336
T a m i m
Moskova telsiz telgraf istasyonunun 26/M ays/1920 tarihli tebliinden hl sadr : 1 Krmz Sahra Ordusunun harekt harbiye raporu Vestnik tamimi 314 26/Mays/1920. a) Garb Divinya sol sahilinde ktaatmz (Desni) ehrinin 25 verst imali garbisinde bir ok kyler zaptetti. b) Molodono ehrinin 75 verst imali garbisinde bir radyo istasyonunu zabt ettik. c) Ktaatmz yukar Berezina nehrinin 25 verst garbinde Nogoino kasabas Hntakasnda dmandan 6 verstlik bir cepheyi bilmuharebe zaptettiler. ) Ktaatmz Bobroisk ehrinin ileri istihkmatma taarruz etmektedirler. d) eci ktatmzm edid taarruzlarile Leh cephesi Minsk ve Molodenoda ya rlmtr. Dinyeper sa sahilinde Borisof ehrini zaptettik. Bu harekt ile Divinya ve Benerina nehirlerini gememiz cihana isbat etti ki Krmz Orduyu mahvetmeyi dnmek bir hamakattir. Leh taarruzu balamazdan evvel Krmz Ordu Lehistana kar .hi bir cidd teebbste bulunmad. Bizim merkezimizden ok uzak bulu nan o cephede biz Lehlilerin kk zaferler kazanmalarna msaade etmitik. Fa-
kat imdi de biz taarruz kalktk. Eer biz Minsk ve Molodeno ehirlerini rapteder sek Lehliler ve Pelna ve Brest-Litovsku kurtarmay dnmeye mecbur kalacak lar ve bu takdirde Krmz Ordunun darbeleri altnda eriyeceklerdir. Sovyetist Rusyamn gsn muhafaza eden, cihan mesai gzerghn temizleyen Krmz orduya erefler ve senalar!... 2 _ Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, Erzurum, Trabzon v e Van vilyetlerine, Erzincan, Bayazt mutasarrflklarna, 15. Kolordu ktaatna.
26/Mays kolordu istihbarat da udur:

Erzurum: 26/5/1336
....
'
T a m i m
...
1 Potiye mtemadiyen mecruh Grc askerleri gelmektedir. Poti, Sohumkale ve Camciri mmtakalanndaki' bolevik ,faliyeti fevkalde artmtr. Rumlarn motorlarla firar devam ediyor. , 2 Ermeniler Karsn imali garbisindeki akmak kynden 3 milyon manat ve 200 at steyen piyade, top, makinal tfekten mrekkep bir Ermeni mfrezesi ky tazyik ve tahrib ederek ahalinin emval ve eyasn gasb ve yama etmitir.^ 3 ^Yukar Kotanl, aa Kotanl, Oluklu, Nemerli, Tuzluca, JBcgel, Sebhat, Azat, Kars civarnda dr, Cavlak, Pasl, Karaayr vesaire ki ceman yirmi yedi pare islm kynden Ermeniler, fidyei necat olarak doksan bin manat iste miler ve vermedikleri takdirde akmak kynn akibetine urayacaklarn bildir milerdir^ 1 4 Ermeni zulm ve tahakkm altnda ezilen islmlar, Malagan kylerile birlikte hudud kumandanlarmza mtevali mracaatlarda bulunarak tazallm hal ve istimdad etmekte ve Ermenilerin son zamanlarda pek ziyade artan tecavz ve vahetlerini anlatarak hayat ve namuslarnn kurtarlmasn niyaz eylemektedirler. Hudud haricindeki islmlarn kmilen katil ve mallarnn yama edilmek zere hazrlklar yaplmakta olduu teeyyd etmektedir. 5 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulra, Refet Beye, Erzurum, Trabzon. Van vilyetlerine, Erzincan ve Bayazt mutasarrflklarna, 15. Kolordu Ktaatna.
Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
rmenilerm slmlara kar kudurmucasma hareketlerini yer yer haber alyorduk. Vakit vakit Ermenilerip kudura rak enaatleri teden beri detleridir. Fakat bu sefer tyalajân (Aslen Rus, sakall, iri, iki ve ttn be imezler, askerlik etmezler, kan dk mek dinlerince en byk cinayettir, gayet iyi ziraat yapar ve hayvan yetitirirler)^) kylerini de haraca balamalar ihtimal bolevik istils na urar da bolevik maskesi giymee mecbur olurlarsa o zaman Rus larn tesirile yapamayacaklar yamagerli ve vaheti, yani ruhlarm, daki sinmi olan komitecilii doya doya yapmak ihtiyacmdadr. Fakat slmlar ldryorlar da bir ok islm ve Malagan hudud zabitlerine Bizi kurtarn mahvoluyoruz diye yalvaryorlar. Bekir Sami ve Yusuf Keml Beylere de bu felketi ve Ankaraya derdimi anlatamadm bir
ka gn sonra ac bir tarzda bir daha yazacam syledim. Ve mesul iki vekil sfatile bana yardm etmelerini de syledim. Bugn 26 da Elviyei Slse heyeti temsiliyesi namma Oltudan u ak telgraf aldm ve Mustafa Keml Paa Hazretlerine bildirdim:
5, Kolordu kumandan alan ve Erzurum Valisi Kzm Karabekir Pasa Hazretlerinin vesateti aliyeleri ile Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml Paa Hazretlerine Makam muallay hilfet ve hanedan celilan Gsmaniyeye kat ve imanla ebediyen merbut olan Elviyei Selsenin artk halsa kavuacana kanidir. Anava tann mid ve hayat bulunan kuvvei milliyenin giritii mcahedat mukaddese btn varlklarile itirak eden Elviyei Slse halknn tazim ve kranlar ile her dakika irade ve iradtt ganilerine muntazr bulunduklarm arz ile ferman. 25/Mays/1336 Oltudan. / Elviyei Selse Heyeti Temsiliyesi Namna . Oltu Mutasarrf Yusuf Ziya
Elviyei Slse Anavatann zmir gibi bir ksmdr. Fakat krk se neden fazla zaman Ruslar idaresinde kalmas ve anavatann uzak ve cra bir kesinde olmasndan halkmz tarafndan tanlamamas ve Harbi Umum son senesinde vatanmza kavutuu halde hemen bir sene son ra elden kmas mnevverlerimizi bile kendisiyle yakndan alkadar ettirmiyor! Halbuki ark nasl ki Trkiyenin temeli ise Elviyei Slse, de arkn kalkandr. imdiye kadar deil bu kadar uzak bir mmtakamz, en yakn yerlerimiz bile biri birini tanmaz, tabi alkas da o kadar oluyor. Mesel en mnevver ola stanbul halkndan ka sahillerimizi grmtr: Trabzon, Samsun, zmir gibi dalma vapurlarn iledii li manlar bile! bunun gibi mendfer zerindeki mhim ehirleri tan yanlar: Bursa, Konya, Adana, Ankara gibi! ancak vazife sebebtile gi denlerdir. Bu mhim merkezler halknn stanbula gidenleri de ya l tahsil grmek veya mhim bir i iindir. Ucuz ve rahat seyahatler, si nema fmleri, gzel resimli albmler, risaleler memleketimizi ve halk mz birbirine tantmak iin hkmetin en mhim vazifesi ve mteeb bis vatandalarmzn da ayan iftihar ve takdir ileri olmaldr. Bu gibi husus teebbslere hkmet her trl yardm yapmaldr. Sev mek, grmek ve tanmakla olur. Sevilmeyen iin fedakrlk hissi uyan maz. Vatan muhabbeti, vatan ak onu tanmakla mmkndr. Yoksa daha ok zamanlar iin dsturumuz: ya ehit ya gazi! dir. 27/Mays: Yunanllarn Gmlcineye indikleri ve Edirne ve Trakyay igal iin hazrlandklar haberleri geldiinden halk teci ve mit ve emelimizi kendilerine bdirmek iin muhabere kanal olan Bandrma, kumandanl vastasile u ak telgraf yazdm:
Edirne Mdafaai Hukuk -^1erkesine
Sevgili Edirnemize uzanacak dman ellerinin krlacana eminim. Trakya kahramanlar tarihimizi an ve erefle dolduracak ve islm dinini, Trk hakkn inetmiyecektir. nallah pek yaknda kkreyecek olan Anadolu aslanlarnn da fiil yardmlar oralara kadar ulaacaktr. Sevgili Edirnemizin ve Trakyamzm muhterem ve kahraman halkna selm ve ihtiramlar, Byk Millet Meclisi Trakya Murahhas Mirliva Kzm Karabekir
Acaba Byk Millet Meclisimiz zmir ve stanbulun tahliyesi ve a yan kabul bir sulh muahedesinde ok gzel Edirnemizi grmezse kabul edecek midir? Bug'n elimizde istirdat kuvveti dahi bulunduu halde neden bizim olan Karsmza bayramz dikmiyoruz, neden bir ok i kenceler altnda inleyen vatandalarmz kurtarmak iin yurdumuz olan Elviyei Selseyi igal etmiyoruz ? te bu teessr ve endie ile or dunun resikrmda bulunan benim gibi Trakya murahhas smet Beye de bu yazdm telgraf u rica ile bitirdin:
Ankarada Erkan Harbiyei Umumiye Reisi smet Beye Edrneye ektiim telgraf aynen zirdedir. Millet Meclisinde Trakya hukukunun xndafaas hususunda vekleti iziyi de kabul buyurmanz rica eylerim. 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir
Bugn 27 de Rusyaya gidecek heyete verilen S/Mays/1336 tarihli talimatnameyi de okudum ve suretini aldm. Bu hususta iki vekil bey ile de grtm:
Ruslarla Olacak Mnasebat Mtekabile dmesini Rusya kendi menafi esasiyesini katiyyen rnjjhil addediyorsa bize muavenet ve bizimle ittifak etmeleri iin esasl bir noktai istinada malikiz demektir. ' 2 Trkiyenin emeli imdiki hududu milliyesi iinde dahil ve haric istiklli tam dahilinde yaamak ve bu esas temin edilmek artile Rusya ile tevhidi mukad derat ve istikbal eylemektir. 3 Trkiye Garp devletlerinin istilsndan kurtulmak ve ikinci maddedeki emelini istihsal etmek iin btn kuvvayi hayatiyesini kendi topraklar dahilinde is timale mecbur olduu gibi kendisine hariten muavenet de lzmdr. 4 Boazlardan istifade btn Karadeniz miletlerile serbest olacaktr. Bunu temin etmek iin Karadeniz Boaznda tahkimat yaplmamak, stanbula Rus donan mas gelmesi bizim takdir ve tertibimize tbi olmak zere Bahri Sefit Boaz tahki1 Trkiyenin garp devletlerinin esaretine
matm Ruslar ile mtereken mdafaa etmemizdir. Bu eraitten daha fazlas Rusla rn Bahri Sefit tahkimatna mstakillen malik olmalar veya stanbula donanmala rn getirmekte serbest bulunmalardr ki her iki ekil stanbulun tasarrufunu ihll eyler. Ruslar iin Boazlarn serbestli mutlakn yalnz eraiti ahdiye ile temin et mek veyahut Boazn emri mdafaa ve mrakabesini btn Karadeniz devletlerinin, bir meselei mterekesi addettirmek bittabi daha msait ve daha ehven sureti hal lerdir. 5 Mcadelei mterekede muvaffakiyet urunda Trkiye dinda ve rkda anasr arasmdaki btn nfuzu manevisini mevkii istifadeye vaz edecektir. 6 Hariten yaplacak muavenet: Para, vesaiti harbiye, vesaiti fenniye, indelhace ktaat askeriye. 7 Ruslarla tevhidi mukadderat etmekten ve onlarn muavenetinden mstefid olmak kaydndan hakik bir faide elde edebilmekliimiz bizimle onlar arasnda mu vasalann bil mni ve katiyyen emin olmasna mtevakkftr: 8/Mays/1336
Bu talimatname Mill hkmetimizin heyeti murahhasaya verdii bir direktiftir. Bunda en gze arpan ikinci maddedeki Rusya ile tev hidi mukadderat ve istikbal etmektir cmlesidir. Eksiklii aranan* madde de ark hududlarmzn vasiyetidir. Tevhidi mukadderat mese lesi pek mull ve atalldr. Bu hususta heyeti murahhasanm iki uz vu, ayn zamanda hkmetin iki vekili de akord deillerdir. Bana unu sordular: Her neye mal olursa olsun garp devletlerile mi anlamal yok sa boieviklerle mi birlemeli (Tevhidi istikbalin bir mnas!)? Yani akas garp devletlerinin idaresine n girmeli, bolevik olup Sovyet hkmetiie mi birlemeli (Bu da Ruslarn idaresine girmek demektir) ? Ne o, ne teki! dedim. Meselenin iki deil trl tarz halli vardr. Bahsettiiniz her iki ekil de istikllimizi kaybetmek yani mill lmek tir. lmn hanerle mi, revolverle mi tercih olunmaldr diye mnaka as faidesizdir! nk neticesi birdir. lmemektedir. te mes? elenin_ nc kk budur. Bu da hi bir tarafa yutulmamaktr. Daha istikll mcadelesinin balangcnda hangi lm daha iyidir diye mnakaa do ru deildir. Ruslarla yaplacak ey: Madem ki ikimizin de dman m terektir, u halde tabii dostuz ve mttefikiz. Aramzda hududlarmz ve yapabileceimiz ileri tesbit edelim. Madd manev mtekabil yardmlar taahht altna alarak zaten ayr ayr baladmz ilerimizi yrtelim. Bizim ihtiyacmz para, vesaiti harbiye, vesaiti fenniyedir. Size yapabile ceimiz dindalarmz zerinde tesir ve Ermeni engelini kaldrmaktr. esasdr. Hududlar: Boazlarn vaziyeti e ark hududlanmzm teshili dir. ark hududumuz behemahal Aras-Arpaay hattna kadar srlmelidir. Nahcivan ve Acara (Batum dahil) meselelerinde tarafeyn menafii dnlerek dostane bir esas tesbit olunabilir... te benim mtalam byledir. Heyete verilen talimatn birinci maddesi zaif, ikinci maddesi de tehlikelidir dedim. Bu esas dahilindeki mnakaamzda grdm ki Bekir Sami Bey garbe, Yusuf Keml Bey de boleviklere mtemayildir. Benim mutalatm pek doru buldular. Yalnz ayet istikll mcahedelerdmizde muvaffak olamazsak hangisini kabul etmeliyiz fkrindesiniz dedi-
ler. stikllimizi kurtarmaktan baka bir ey dnmyorum. Eer mecburiyet zarrfkn gelirse lmlerden mnasip birini kabul o za man dnrz dedim. Hak verdiler. Heyeti mekteplerimize gtrdm, usul tedrisi, terbiyei bedeniye, el ileri, talim ve varlktan pek memnun kaldlar. Gocuklarn itimai ve vatan dncelerini de gsterdim. Ordu muzun gerisindeki ocuklar ordusunun da istikllimizi kurtarmak iin ayn azim ve celdetle hazrlandklar byk tesir yapt. Bugn Ramaza nn dokuzudur. ocuklar bir akam iftara heyeti davet ettiler, adab muaereti de gstereceklerdir. (1) stanbul gazeteleri mhim malmat 3. Frkadan geldi. Bermutad ifre ile Mdafaai Milliye Vekletine yazdm:
Erzurum: 27/Mays/1336 Mdaia&i MilSiye Vekletine A 18/Mays/133 kdam gazetesinden: Rumca Etnos gazetesine Atmadan 14/Mays/336 telgrafta Pariste Trk taraftarlar muahedei sulhiye ahkmn tahfif iin urat ve Ahmet Rza Beyin bu hususta ayan dikkat faaliyet gstermekte olduu ve marileyh tarafndan bir ok Fransz gazetecilerine ve ricali siyasiyesine byk bir ziyafet ekildii ve bu ziyafette Piyer Loti tarafndan lehimize hararetli bir nutukj irad edildii bildirilmektedir!. B Vaingtondan Fransz gazetelerine yazlyor: Mttefik devletlerin Ermenis tan vekletini yeniden Amerikaya teklif eylemeleri mehafili siyasiyede taaccple kar lanmtr. Amerika evvelce Ermeni Mandaterliini vazhan red eylemiti. Mttefik devleterin bavekillerinin bu yolda hareket etmek suretile Ermenistan hududlarnn tyinine kar M sy Vilsonun icra etmesi muhtemel olan itirazzat men etmek is tediklerini baz ricali siyasiye temin etmektedir. Amerika hkmeti Ermenistan ve kletini sureti katiyyede reddettii iin bu devlete mteallik mesaili mdafaadan sarfnazar edilmi olacaktr. C Azerbaycan ahali komiserliine Sultan Saidof tyin edilmitir. Reis Vilsonun ahvali shhiyesi son derece kesbi vahamet eylemitir. D Anadoludan vrud edecek ve Anadoluya gidecek mektuplarn sansr edil mesi takarrr etmitir. E Erkn Harbiyei bahriye reisi Kalyon Kaptan Hakk Bey donanmay h mayun kumandanlna ve kalyon kaptanlndan mtekait Enver Bey de snf mu vazzafa naklile Erkn Harbiyei Bahriye riyasetine tyin edilmilerdir. F Harbiye Dairesi Reisi mer Ltf Bey tahliye edilmitir. G Anadolu fevkalde mfettii umumilii selhiyetine ait kararnameye mzeyyel kararnamedir: Mfettii umumilik takriri emn ve asayi ve sevkiyat iin l zum grd kuvvayi bahiye ile sefani harbiye ve nakliyeyi istihdam ve istical eylemee selhiyettardr. Mfettilik emrinde istihdam olunacak sefaini harbiye ve nakliye kaptanlarna istanbuldan hareketten itibaren ehr iki bin be yz, zabitan ve mhendislere bin be yz, gnll zabitana bin yz kuru taamiye verilecektir. Gverte efradnn maa drt yz, makina efradnn alt yz kurua iblen bahriye bdcesinden tesviye edilecektir. 2 a) 19Mays/1336 tarihli Peyam Sabahtan: Son posta ile Niyer st gaze( 1) 10/Haziran (23 Ramazan) da iftarda bulunduk. O gne baz notlar yazdm.
leinin sulbmz hakknda yrtt mtaladan Trk heyeti murahhasas Dersadete avdet etmeden ve muahedei sulhiye Hkmeti Osmaniye tarafndan tetkik olunmadan evvel Trkiyenin vaziyeti muhtemelesi hakknda tahminata girimek abestir. Aradaki mddet zarfnda Trk milliyetileri anud ve edid bir mbareze iin aktan aa her trl tedariktta bulunuyorlar. Onlar gnll ktas tarafndan Kastamonu civarnda bir malbiyete uratlmlardr. Muahedenin tatbiki fiilisini temm iin Dveli Mttefika erge istimali kuvvete rnecbur kalmalar muhakkak grnyor. Dveli mezkre her trl zuhurata kar gelebilmek iin istihzarat mukteziyede bu lunduklarn zannettirecek emarat vardr. Jandarma Mzaherat alaylarnn tekil tna ait bulunan iki kta karanarne arz utbei ulya klnmtr. Tahsisata ait karar-, name de mzaheret alaylar iin yedi. tara alaylar iin be myon ki ceman on iki milyon lira tahsis klnmtr. Sinop mutasarrflna ve mevkii kumandanlna, Kaymakam Zeki Bey tyin edilmitir. Mumaileyh bugn maiyeti erknile Sinoba hareket edecektir. 3. Frka Kumandan Rt
28/Maysta hava yamurlu olduundan mutad cuma gn ocuk lar Ordusu talimhanesinde umum mekteplerin teftii ve ocuklar ve halk, elenceleri yaplamad, 29/da maarif mekteplerini tefti ettim. Teferru atla uramak bizde ne kadar noksan. En iyi ders takrir eden bir mualli min dershanesine giriniz. Duvarlardaki levhalarn erilii, camlarn kir lilii, kelerde rmcekler, snfn havasnn fenal... daha iyzne giriniz, ocuklarn kirli tmaklar, diler, kulaklar, saclar, hele ceplerin diplerinin yllanm enkaz berbad. ocuklarn dolaplarnn intizamszl, baz mnasebetsiz eyler, tamire muhta paralar gibi yzlerce teferruat noksanl var. Terbiyei bedeniye ve asker talimlerine tekilt dolaysile zabitler vastasile gayret edildiinden eviklik, keskin nazarlar ayan iftihardr. Muallim noksanna ramen tahsil de zararszdr. Mnakaa larmz neticesinde heyeti murahhasaya asker z olarak bulunmakl mn pek lzumlu olacan vekil beyler lzumlu grd. Fakat Ermenis tan tehlikesi bertaraf olmadan ayrlamayacam da kabul ettiklerinden u ifreyi yazdm. Heyet benim riyasetimde gitmeyi memnuniyetle ka bul ediyordu. Tevazularma teekkr ettim. Heyeti vekilede bulundukla rndan mukabil tavazuumu gsterdim. Takdiri Ankaraya braktm. Ordu kumandanlm tasdik etmeyen arkadalar benim bu mahviyetime ne di yecekler ?
Erzurum: 30/5/1336
Byk Millet Meclisi Riyasetine Heyeti murahhasaya esker z olarak bendenizin bulunmasn mnasip gr dk. Fakat Ermenistan tehlikesi bertaraf olmadka kolordunun bandan ayrl maklm doru olmayacandan eer yaknda bu husus hallolursa bendeniz aksi surette Miralay Manastrl Kzm Beyin tyini ve her iki halde dahi mavir ola rak Miralay Tali Beyle bir erknharbin ve bir iki ufak rtbeli zabitin alnmas muvafk olacaktr. Asker z iin itimadname gnderilmemi olduundan tensip
buyurulduu takdirde isim yeri ak olmak zere acilen bir itimadname gnderilm e in i .istirham eylerim. 13. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
30/Mays Moskova telsizini tamim:
.
Erzurum: 30/Msys/1336
Moskova telsiz telgraf istasyonunun 29/Mays/1336 tarihli ve 217 No. iu teb liinden hlsadr: 1 Krmz Sahra Ordusunun 2S/Mays/1336 tarihli harekt harbiye raporu: a) Vonaburg cenubunda (Siventibansk) istikametinde ktatm^z Potavi ka sabasn civarn zaptettiler. b) Volodono istikametinde muvaffakiyetli ve iddetli muharebat olmutur. Kipedi ve Dolikof kasabalarn zaptettik. Divizino nehrini geen ktaatmz Krapsk kasabasna tarruz ediyorlar. c) Borisof mntakasmda Zehambin ehrinin garbinde dman her yerden tard ettik. . ) Havai filomuz Borisof-Minsk demiryolu mntakasmdaki dman mevaziine tesirli bombalar atmtr. d) Kiyef cenubu garbisinde Taraansk mntakasmda Tarahan ehrini ve bu. ehrin garbinde 40 verstlik bir cephe dahilindeki kyleri bilhcum zapttetik. e) Ganirsk mntakasmda ktaatmz Gnzin ehri nnde muharebe etmektedir ler. 2 Merkezi idaresi Kazan ehri olmak zere Tatar Sosyalist ve Sovyetist Cum huriyetinin muhtariyet idaresi kabul ve tasdik edilmitir. Kazan vilyetinin ark ksmi!e Menslinisk havalisi ve Urfa vilyeti, Boorosklansk havalisinin byk bir ksm ve keza amara hkmetinin byk bir paras Kazan islm cumhuriyetine ait olacaktr. 3 ll/M ays/1920 tarihinde Berlinde ehrin en byk meydannda yz bin ameleyi temsil eden bir mitingde Rus amele ve kylleri lehinde fevkalde tezahrat yaplmtr. erlindeki bu tezahrata Almanyamn her tarafndan imtisal edilmitir. Krmz Ordunun Lehlilere kar balayan mukabil taarruzlar btn dnya amele ktlelerince zim bir meserretle karlanmtr. imdiye kadar Sovyet icraatna m zahir ve mdafi olduklarn gstermekle iktifa eden dnya ameleleri muzafferiyeti kal biyenin istihsalinden itibaren Aristokrat ve kapitalist hkmetlerine kmilen is yan edeceklerdir. 4 Rumanya hkmetinin Besarabyada seferberlik iln etmesi arzusuna kar ahali, bolevik komiserlerine mracaat ederek Rumanya istilclarna hizmet etmek arzusunda bulunmadklarn ve bilkis Krmz Ordu hizmetine girmeye hazr olduk larn bildirmiler ve inkilbc arklar okuyarak muharebeye hazrlanmak iin k yam ettiklerini beyan etmilerdir. Krmz Besarabyallar, yaknda cephe kumandan l emrine verileceklerdir. 5 Italyada Milanoda grev iln edilmi ve bu grev talyanm dier byk e hirlerine de sirayet etmitir. 6 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Erzurum, Trabzon, Van vil yetleri ile Erzincan ve Bayazt mutasarrflklarna, 15. Kolordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
Mevsuk istihbarat tamimi:
.
Erzurum: 30/M ays/l336
Mevsuk istihbarattr:
1 Mevcudu 100.000 ve ekseriyeti zmesi islm olan on birinci bolevik or
dusu Bakya vasl olmutur. Azerbaycan kuvveti erile mtereken Grcistanla mu harebe eden bolevik ktaat 11. Bolevik ordusu aksarondandr. Ayrca Krmz or duya mensup 40.000 kiilik bir kuvvetin Vild Kafkastan Bakuya mteveccihen hareket ettiini Ermeni gazeteleri yazmaktadr. 2 Azerbaycan, Dastan ve Bolevik mttefik ktaatndan mrekkep 14.000 kiilik bir kuvvet Zengezorun ....... kariyesi havalisine tahad etmektedir. 3 Kervansaray igal eden Azerbaycan ktaatile Ermeniler arasnda muharebat balamtr. Zengibasardan top sesleri iitilmektedir. Ermeniler, bunu kendilerile Ermeni bolevikleri arasnda muharebe oluyor diye iln etmektedirler. 4 Grcler rksu islm mmtakasndan tamamen eski hududlarna ekil milerdir. Hudud yerli islm ktaatiyle igal edilmitir. Acara mntakasndaki islm kuvvetleri Grclerin erzak ve cephane nakliyatn msaderede devam ediyorlar. 5 Revan cenubunda demiryolu zerinde kin Uluhanl civarnda Karadal islm kariyesi ahalisi Ermenilerin lm tehdidleri karsnda Zengibasar islm mntakasma pek perian bir halde iltica etmilerdir. 23/24/-5-1336 saat 9 sonrada tak riben 3:4 yz kadar Ermeni askeri Uluhanlnn be kilometre arknda ebeal ka fiyesini muhasara etmi ve ahalisini bir araya topladktan sonra cmlesini sngden geirmitir. Bu kariyeden ancak 3 erkek ile 4 kadn firara muvaffak olabilmitir. Zulm ve kitale urayan islmlar, hayat ve namuslarnn kurtarlmasn niyaz etinektedirler. 6 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, vilyetlere, 15. Kolordu ktaatna. Kzm Karabekir Mirliva 15. Kolordu Kumandan
stanbul gazetelerinden mhim hlsalar Mdafaai Milliye Vekle tine ifre ile bildirdim. Son madde olarak bdr daha sordum ki stanbul matbuat geliyor mu gelmiyor mu? Ankaramn temadi eden sktu efk ra fena tesir yapyor.
Erzurum: 30/5/1336 1 21/Mays tarihli kdam gazetesinden:
a) Ermenistann paraszl serlevhas altnda Morning Post gazetesinin San Remo muhabiri yazyor: Balca mkilt udur ki: Dveli muazzamadan hi biri Ermenistan idare hususundaki mkil ve mesuliyetli, ar vazifeyi deruhde etmi yor. Meclisi l ahaliyi mslimenin ekseriyet tekil eyledii havali Ermenistan h kmetine terk edildii takdirde itiaat zuhur edeceini hissetmitir. Ermeni meselesinin tesviyesine mni olan en byk mkilt Trk askerlerine Ermenistan: tahli ye ettirmekten ibarettir. Askiri mezkrenin miktar on drt binden az tahmin edil miyor, Bunun arei halli Ermenistan ordusuna Avrupal zabitler vermek ve eslha,
i i :
";
j
1
mhimmat tedarik eylemekten ibaret bulunmaktadr. Morning Post gazetesinin Eri van muhabirine sabk Ermenistan vekili Hatisof tideki beyanatta bulunmutur: Hatisof Trk ve Tatarlarla muhtelif cephelerde arptndan bahseyledikten sonra Kafkasyada asayiin muhafazasna kar en byk mniin dveli mttefika tara fndan vukubulan mevadin hi birinin ifa olunmamas keyfiyeti tekil eylediinden ve Erzurum, Trabzon, Bayazt ve Vamn Avrupa ktaat askeriyesi tarafndan igal edilmesini ve Erzurumla Karstan Trabzona ve Ermenistanm ieri taraflarna doru yollarn almas lzm geldiini beyan eylemitir. b) Dahiliye nazr vekili Reat Bey Anadoludan vrud eden propaganda evrak n haizi ehemmiyet olmadndan dolay muhaberat ticariye vesairenin teehhrne sebebiyet vermemek iin sansrden sarfnazar olunduunu beyan eylemitir. 2 21/Msysta Sultanahmette bir miting akdedilmitir. ehislm Rza Tevfik ve Hafz smail , Hoca Hoca Rasim Efendiler tarafndan nutuklar irad edilmitir. Btn bu nutuklar memleketi bu hale sokanlar ve elan sokmaya uraanlar iddetle takbih edilmi ve Avrupanm muhik olmayan eraiti sulhiyenin tadilini temenni eylemi ve cebir ve iddetten iddetle tevakki lzumu ve Avrupanm adaletine itimad edilmesi tavsiye edilmitir. Bilhassa Rza Tevfik u szleri sylemitir: Muahedenin tanziminde intikam hissile hareket edilmi deildir. Ben zannediyorum ki miskin bir takm menfaatler onlara rehber olmamtr. Yalnz onlarn verdikleri hkmde aldanabilmi olmalar bizi megul etmektedir. 3 Selmlk resmilisi dn Yldzda Hamidiye Camii erifinde icra buyurul mutur. Zat hazreti padiah saray hmayunlarndan cemii*? erife azimetlerinde bermutad mzkalar tarafndan terennm edilen mar sultan ahvali hazra nezdi a hanede teessr hmayunu mucib olmasna binaen muzikalarn terennm eyleme mesi hususu irade buyurulmu ve yalnz boru ile Hazrol iareti verilmekle iktifa, olunmutur. 4 stanbul matbuatnn Ankarada alnp alnmadnn iarn rica ederim, 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
I
I |
Bahis yine bizim Ermeistandan! Meclisi li ekseriyeti islm olan havali Ermenistana terkedildii takdirde itiaat zuhur ede ceini hissetmiler! Ermeni meselesinin tesviyesine mni olan en byk mkilt da Trk askerlerine Ermenstam tahliye ettirmekten ibarettir! Mikdar on drt binden az tahmin edilmiyor! diyor ve areler sylyor. Hatisof cenaplarnn (1) tedabir olarak gsterdikleri Erzurum, Trabzon, Bayazt ve Vamn herhangi bdr devlet tarafndan igaline kadar bizim Erivana yerleeceimizi ve Ermeniliin ebediyen mahvolacan dnen Ermeni akillisi yok mudur acaba? Baz hdiseleri kaydederek bu iin kestirme aresini bir daha Byk Millet Meclimize yazyorum. Cenab Hak tesirini halk etsin. Ankarann sakit bir halde ii ar almas vahim ihtiltlar yapabilecektir. Hele garbe ktaat ekmenin ne felketli olaca grlyor. (1) Hatisof, Gmrde muahede imzalamak zere gelen Ermeni heyeti murahhasas reisi olup ilk i olmak zere Sevr Muahedenamesindeki imzalarn geri almak: olmutur. Amerikal Harbordun Parise gideceinize Erzurumda anlanz szn, dinlemediimizden felkete uradk demitir. Tafsilt yerinde.
Erzurum: 30/5/1336 Ankara: Byk Milei Meclisi Riyasetine Aceledir: Kafkasyanm vaziyeti siyasiye ve askeriyesi pek ziyade tavazzuh etmitir. 100.000 kii kuvvetinde 11. Rus Bolevik Ordusunun Bakya geldii muhtelif menbadan al nan malmatla teeyyd ediyor. Azerbaycanla Grcler tatili muhasemat etmiler. V e 29/Maysta Poyluda Grcistan murahhaslarnn Azerbaycan murahhaslarile bir leecei Grcistan hariciye nazr tarafndan telsizle tebli edilmitir. Azerbaycanm muntazam iki bolevik svari alaynn Kervansaray mmtakasmda Ermeni arazisine girdii ve bolevik ordusunun Gence garbinde tahat etmekte olduu tahakkuk ettii gibi Rus, Azerbaycan ve Dastan kuvvetlerinden mrekkep 14.000 kiilik bir kuvvetin de Zengezor havalisine geldii haber alnmtr. Ermenistan dahilinde ihtillciler vardr. Vaziyetin karklndan bilistifade islmlar katil ve imha edilmektedir. Bir taraftan Ermeni murahhaslarnn da Moskovaya gnderildii tahakkuk etmi ve bu husus Ermenistan hariciye nezaretile Rus hariciye komiseri arasnda cereyan eden ve sureti alnan telsiz telgraf muhaberesile de teeyyd eylemitir. Halil Paann da Moskovaya gittii haber alnd. Pek muhtemeldir ki Bak Trk komnist frkas dahi gitmi ve milletimiz namna bir eyler yapmaya balam olsun. Tavazzuh eden' u vaziyete nazaran bizim hey'etin de bir an evvel Rus boleviklerile temasa gel mesi elzemdir. Aksi halde zararmza baz mukarreratm tesbit edilmesi ve bilhare milletimizin mkil bir vaziyete girmesi pek melhuzdur. Halbuki Azerbaycan ve bol eviklerle hi bir taraftan muvasalamz yoktur. Yollar kapaldr. Byk Millet M ec lisinin bolevikere vaki olan ilk teklifi havi evrak hamil olarak muhtelif tariklerle gnderilen zevattan bile bir aydanberi hi bir haber alnamad. (1) Binaenaleyh Er menileri tehdid ile ark yolunun serbestisini temin etmek mecburiyetindeyiz. Bugn iin hkim bir vaziyette bulunan ark ktaat dolaysile milletimizin siyaseti dahiliye ve hriciyesi Sivas havalisindeki isyan ve ihtillin Erzuruma kadar sirayetile alt st olacaktr. (2) Maatteessf ktaatda baz zabitan arasnda bir takm dedikodular bagstermeye balamtr. Ve dn tevkif ile Divan Harbe tevdi edilen bir zabitimiz kuvvayi milliye aleyhinde bulunmak cretini gstermi ve zabitan ve efradn maa alamadklar ve iyi iae edilmedikleri, bolevik harektnn yalan olduu ve halkn ifal edildii zemininde alenen beyanatta bulunmutur. ark vilyetleri henz Mart maan bile kmilen verememitir. Kolordu ise nihayet bir ay daha maa verebile cektir. Ermenilerin baladklar islm katliam herkeste emniyetsizlik ve mitsizlik uyandrmaya balamtr. Zira biz daha kuvvetli olduumuz ve tahat ettiimiz ve Azerbaycana Bolevik ordular girdii halde tl durmaklmzdan kimse bir ey anlamyor. Ve bittabi bolevik harektnn doruluuna inanmamaya balyor. Hali intizarn temadisi ark iin de hayrl olmayacaktr. Asker ve ahaliyi yeni ve haric bir safha karsnda bulundurmak ve bunun tesirile vaziyeti dhiliyemizi de slh etmi olmak iin tide suretini arz ettiim bir mektubu Ermenistan hkmetine gn dererek Heyetimizin trenle ve srati mmkine ile Bakuya gitmelerini talep etmek ve bu suretle henz Moskovaya vasl olmadklar anlalan Ermeni murahhaslarnn boleviklerle kat mukarrerat ittihaz etmelerinden evvel bizim heyetin de M osko vaya muvasalatn temin etmekten baka are gremiyorum. Yolun almasn te 15 Haziranda Trabzona kuryemizin biri avdet etti. ;U "L ( 2 ) Sivasa girmek zere bulunan yuzletle: akiyi Erzurumdan gnderdiim Yeil rd mfrezesi (34 kiilik Cafer Bey Mfrezesi) tenkil ettti'is ve Sivas kyam s kunet bulmutur. 3. Kolordu fevkalde "takdirle bildirdi:- ; r - - ; ' ^ ,
min etmek ve islm katliamn durdurmak iin de Sarkam;s igal ile bir tehdid vaziyetini almak lzmdr. Esasen San Remoda tekarrr ettirilen sulh eraitimiz A v rupa ve Amerikadan artk hi bir mid kalmadn ve necatmz arkta arayaca mz zannedersem tamamen gstermitir. Ehval ve vaziyetin bir saat bile tehire gayr msait olduu artk tamamile tezahr ettiinden cevab samilerine makina banda intizarda bulunduumuzu arz eylerim. 15. Kolordu Kumandan _ Mirliva < Kazm Karabekir
Bunu Bekir Sami ve Yusuf Keml Beyler de iyi buldu. Ben AnkarajT tatmin iin Sarkamn igalinden bahsediyordum. Mustafa Keml Paann hele sulh eraitimizi grelim kaziyesi artk suya dmt. Bek leyecek bir ey yoktu. Bolevik ordularnn Sarkama gelmeleri de bi zim iin felketti. Bunu evvelki ifrelerimizde tasrih etmitim. Vaziyeti miz gittike fealaacakt. Tarafmzdan sylenmedik bir ey kalmam t. Ermenlere evvelki sene harektta tecrbelerime nazaran imzamla bir mektup yazmak maneviyatlarn bitiriyordu. Bunun in Ermeni ordusu ve Sarkama Drdnc Alay Kumandanlna birer mektup gndermek ve ferdas gn darbeyi vurmak messir olacakt. ifrede bahsettiim* teklif u idi. (Ordu kumandanna da henen bu zeminde)
Sarkamifeta Drdnc Ermeni Alay Kumandanlna Boieviklerle sulh akdi iin Ermenistan, Moskovaya heyetlerini gnderdi. Trk' milleti dahi Erzuruma gelen heyeti Moskovaya gnderecektir. Artk emperyalistlerin ifaltna kaplp da hl dmanlkta devam etmek btn Ermeniliin mahv de mek olur. .Bunun iin ark yolunun gidip gelecek adamlarmza serbest bulundurul masn ve bunun temini ve ayn zamanda Erzurumun mahrukat ve inaat buhran nn bertaraf edilmesi iin Sarkamn dostane bir surette igal edileceini hkme tinize bildirdik. Krk sekiz saat zrfmda cevap beklediimizi de yazdk. Bu zaman zar fnda ayet cevap alamazsanz mukabele etmeyerek Novoselim arkna ekilmenizi âtalinize de beyan ederim. Arzu eden asker ve aileler silhsz yerlerinde , emniyeti tamme ile kalabilirler. 100.000 kiilik 11. Bolevik ordusu Gence ile Kervansaray arasnda toplanmaya baladndan mukavemetinizle tahassl edecek halin netayici btn Ermenstam felkete srkleyecektir. Bu zim mesuliyetin dorudan doruya zatlinize ait kalacan ihtiramatmla beraber beyan eylerim. Efendim. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
31/Mays Erivan telsizi tamimi:

Erzurum: 31/5/1336 T a m i ra 1 Revan Ermeni telsiz telgraf istasyonunun 30/Mays/1920 tarih ve 182 hu sus No. ile nerettii Ermenistan hariciye nazn Aacanyan imzal ve 26/Mays/192G tarihli bir protesto telgrafnda 22/Maysta Azerbaycandan gelen iki svari alayma.
gal ettii Ermenistan hududu dahilinde Kervansaray kasabasnda bulunan Ermeni dahiliye nazr vekili Minasyan, Ceneral Badasarof, Delican havalisi kumandan Tuakenesyan, havali komiseri Esanatifof, muhit komiseri Melik srailyan ve mahalli .ziraat idare memuru Semotasafm bolevikler tarafndan esir edildii iln edilmitir. 2 Kolorduca alman dier mevsuk bir malmattan boleviklerin Kervansaray istikametinde hareketi zerine Revandan sevkedilen Tanak komitesine mensup 400 -Ermeninin de bolevikler tarafndan kmilen esir edilmi olduu anlalmtr. 3 rann Azerbaycan hududuna yakn Bahri Hazer sahilinde bulunan ve n giliz ktaatnn taht igalinde olan Enzeli mstahkem limann 24 Maysta bolevik donanma ve ktaat tarafndan igal edilmitir. ngilizler Tahran istikametinde ekilmislerdir. 4 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, Vilyetlere, 15. Kolordu ktatna, 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
1 ; j | ;
5
i ; f f
;; \ A
I/Haziranda Ankaramn hareketf zaman gelmedi, esasen frka ile bu ii baaramazsn cevab yeis ve elemler sat:
Zata mahsus
~ /
v Ankara: 1/H aziran/1336
15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine ark harekt hakkndaki 30/Mays/1336 tarihli telgrafnameleri Ve killer Heyetinde mtala ve esbab mucibesi tetkik olunmu ve ktaat askeriyemizle harekete gemek suretile Ermenistan seferinin kad vakti henz hull etmemi ol duuna karar verilmitir. Heyeti icraiyemizin bu zamana taallk eden hatt hare keti ve mlhazat esasiyesi bervechiti terih ve hali ictimada bulunan Vekiller H eyeti kararie tebli olunur: Evvel: Devlet ve milletimizin hals ve selmeti hakknda garp devletlerinden hakik bir muavenet ve insaf midi kalmad mttefiki aleyhdir. Memleketimizin tisi ark hududlanmzm R usla ra ve lemi islma muttasl olmasna mtevakkf olduu heyetimizce muhakkaktr. Bu ittisalin herhalde teminine cidden sarf mesai edilecektir. _s Saniyen: Boleviklerle s-iyaseten anlap mtekabil harekt ve mnasehat tyin etmezden evvel kat harekete gemeyeceiz. Byle bir hareketin boleviklerce nasl te lkki olunaca bile bugn mechulnuzdr. Zaten boleviklerin bizden intizar edebi lecei en byk menfaat yani hareketi askeriye faidesin biz kendi ihtiyarmzla on lara bahettikten ve bu mnasebetle iine deceimiz vaziyetten rcu imkn kal madn gsterdikten sonra boleviklerden bilmukabele istihsali menafie imkn kal maz, sadece onlarn muti ve esiri oluruz. Alman seferine de byle girmi olduumuzu daima derhater etmekteyiz. Salisen: Mnhasran asker noktai nazarndan dahi Ermenistan seferini emin ve muvaffakiyetle neticelendirmek iin dier bir taraftan fiilen muaveneti askeriye lsm olduu kanaatindeyiz. Eer Azerbycan veya Grcistan taraflarndan Ermeniler kuvvet ile tazyik edilmezse yalnz bizim frkamzla ve az zamanda Ermenistan kuvvetlerini imha edecek kadar takip edebilmek muhakkak deildir. te bervechibl esas noktai nazarndan teklifi lileri tetkik edilmitir. Bunlardan birinci madde zat devletleri ile tamamen mutabk olduumuzu irae eder. Dier mad1
deler harekt askeriye zamannn henz hull etmemi olduunu tyin eder esbab easasiyedir. 2 Kafkasyamn vaziyeti siyasiye ve askeriyesi heyeti mizce gayr vazh g rlmektedir. nk Bakya bolevik ordusunun 28/4/1336 da duhulndenberi Ka rabada Azerbaycan ordusunun ve bolevik ordusunun tahad ve 10/5/1336 ha berlerinde Ermenistana gn mhletle ltimatom verilmesi ve hatt Trkiye Azerbaycan ittifaknn iln ve tasdiki gibi haberler alnm ve bunlardan imdiye ka dar bir netice kmamtr. Bu defa dahi Azerbaycanm Grcistan ile musalhas Azerbaycan iin neticei kuvvet veya neticei iztirra olup olmad mechulmzdr. 100.000 kiilik ordusu Bak civarnda ve 14 bin kiinin Zengezorda bulunmas havadisile Ermenilerin islm katlimna cret etmeleri ve komularna kar mtehakkimane bir tavr almalar havadisi arasnda mahiyeten tenakuz vardr. Halil Paann kuvvetli bir ordunun kumandasn terk etmesini arzu eylemese gerektir. Velhasl Er menistan aleyhine icray harekta karar iin Azerbaycan veya bolevik kuvvetlerinin mevcudiyeti henz mechulmzdr. Biz bilkis Bolevik harekt askeriyesinde tevekkufu ve imdilik bolevik ktatnn Kafkas Muhitinden uzaklatklarn istimam ediyoruz. Son zamanlarda boleviklerin Lehlilere Kiyef cephesinde malp olduklar ve on be bin esir verdikleri ve hatt Kafkasyadan da kuvvet celbine mecbur olduk lar zikredilmitir. Odesanm tehlikede olup olmad da mnakaa edildi. Rusya iin on be bin esir veren malbiyet mhim bir mna ifade etmez fakat Kiyef ve Odesa isimleri malbiyeti askeriyenin mahiyetinden ziyade dahil bir sarsnty ima eder. Leninin yerine Bresilofun gemesi havadisinin mnas henz anlalamad. Istidllimize gre Rusyanm bolevik mahiyeti bu yzden deimeyecektir. Daha zi yade azim ile ve kuvvet istimalini daha iyi temin iin gelmitir. Fakat bu tahavvltn inkiafn iyi tahmin etmeye lzum vardr. Kafkas milletlerinin hatt hareket leri de Rusyadaki hareektleri de Rusyadaki bu kararszl gstermektedir. Binaen aleyh vaziyet henz tavazzuh etmemitir. 3 Bu erait altnda vaziyeti dhiliyemiz isticalden ad buyurulmamaldar. nk malm olan sulh eraitine nazaran Ermenilere mevud olan ark vilyatmz mdafaa etmek iin hazr bulunmak o muhitin ahalisine ve heyeti askeriyesine kar kuvvetli bir sebebdir. Fakat Sankama giderek orada intizara mahkm kal mak ezham basiteye kar hem bir ey yapmaya iktidarmz olmada ve hem de bellar kendi ihtiyarmzla davet ettiimiz eklinde tesir eder. Ve daha ziyade sar snt yapar. Vaziyeti mliyemiz ve iaemizin Sarkamta daha iyi olmas iin sebeb yoktur. Bundan maada vaziyeti dhiliyemizde husule gelen salah ve tebeddl mal mu devletleridir. ( 1) stanbul ile dorudan doruya temasta olan muhitte kat dar beler indirilmi ve pek mhim resay ussat hiyaneti vataniye kanununa tevfikan tecziye edilmitir. Konyada da iki defa tezahr eden muhalefet fiilen bir kuvvete l zum gstermeksizin teskin edildi. Sivastaki hdise Dzce Bolu vukuatnn hararetli zamanlarnda ihzar edilmi bir hareket idi. Rapt mit menba fesadn itfasile Sivas kyam hareretini gaip etmi olacaktr. Tezahratnda bunu hissediyoruz. Hlsa daha tede ve beride zuhuru muhtemel olmakla resav idaremizin srasnda azim ve iddetle hareket mtemadiyen irad ve tedbire gayret etmeleri sayesinde iktlham edeceimizi inayeti hakla kuvvetle mid ediyoruz. Bizim tecrbelerimize nazaran hare kt dhiliyede ruhumesele zabitanm karan kafisine ve imanna sureti katiyyede itimad olunan emin bir kuvvetin mevcudiyetidir. Buralarda byle kuvvetler tedari kine esasl surette -tevessl ediyoruz. (1) 14/Haziranda Yozgat asiler eline dyor, 5/Temmuzda yani bir ay sonra Mustafa Keml Paa Garbe bir frka yetitir! Yunanllarm harekt tevess edi yor, dahil isyan da tevess ediyor' diye feryada balad.
4 Murahhaslarmzn isali Ermenistan seferinin" kad iin sebebi mstakil olamayaca tabii olmakla beraber phesiz pek mhimdir. Hareketlerinin istical edilmesini rica ederiz. Murahhaslarmzn mtenekkiren ve karadan Azerbaycana yol bulmalar zaruridir. Sarkam harekt onlarn mendferle seyahatlerini temin, edemez. Ekseri yerinde slm halk ile muhat geni bir mmtakadan bir ferce bula rak gitmeye imkn bulunabilir. ^ 5 Dorudan doruya Nuri Paa yanndan ve Bakdan geldiini ve onun. Azerbaycanda olduunu bildiren efendi bir iki gne kadar buraya vasl olacaktr. Lhey ataemiliteri Kaymakam Nuri Bey de Avrupadan yarn buraya muvasalat ediyor. mid ettiimiz gibi vaziyeti tenvir edecek baz malmat alrsak derhal arz edeceiz efendim. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml
15/Maysta yani iki hafta evvel yazdklar ahvali dhiliyemiz hakkndaki mitsiz vaziyete kar benim kolordunun garbe hareketi dn lrken imdi her ey yoluna girmi ve Ankaramn hkimiyeti temin edil mi. Ne l! nallah bir daha nksetmez. Mesele hailoluncaya ka dar bu imann tanmas pek lzmdr. Netekim verdiim cevapta da bu nu anlatmtm... Zat meseleye gelince! Mustafa Keml Faa 'bundan mtemadiyen kayor ve mhim sebeblerimi anlamamak istiyor. En son ra da biz bu hareketi becerenleyiz ve bellar bamza getirirsin! diye apak dncesini yazyor! Heyeti temsiliyede iken daha m vaziyeti miz iyi ve kuvvetim fazla idi? ubat, Mart gibi arkn en mthi souk ve kar frtnalarnn devam ettii bir zamanda ve Sarkam felketinin zerinden daha ikmli hatrasn azaltacak bir zaman gemeden bu ha reketi bana yaptrmak isteyen ayn zata mevsimin ve vaziyetin msait olmadn isbata uraan yine benim. O zaman Grc ve ngiliz mua veneti de pek muhtemeldi. imdi ne oldu da bizim yalnz bamza Erme nilerle baa kamayacamzn yazlmasna cret ediliyor! Ben bu va ziyette arkta inhill olacan yazyorum o, garpte artk hkim olduk diyor! Zihniyeti anlamak mmkn deil. Yarndan sonra daha ak ve daha kat bir lisanla Mustafa Keml Paa Hazretlerinin ve hkmetin: dncelerinin yanlln kendilerine kat delillerle yazacam. Bugn hava yamurlu derecei hararet Erzurum havalisinde -}- 13 dr. Telsizi mizin ,,ald malmat tamim ettim:
Erzurum: 1/H aziran/1336
T a m i m
1 Telsiz telgraf istasyonumuz Tifsten Bakuya verilen ve Azerbaycan Erme nistan Cumhuriyetleri arasnda inkita mnasebat bildiren tideki telgraflar; almtr. a) Tifsten Bakva No. 470 - 3l/M ays/l920 Azerbaycan Cumhuriyeti, umuru hariciye millet komiserliini, bir sureti ran konsolosluuna: Ermenistan Cumhuri- . yeti hariciye nazrnn ricas zerine Bakda bulunan ran konsolosu Ermeni siyas memurin ve tabasimn himaye ve muhafazai hukukunu deruhde etmitir. No. 64& mza: Irann Kafkasyadaki umum konsolosu Muazzezldevle.
b) Tiflisten Bakya 31/M a y s/1920 No. 649 ve Azerbaycan Cumhuriyeti umu ru hariciye millet komiserliine Azerbaycan Cumhuriyetinin Grcistandaki mmes silinin ricas zerine bugn Grcistan Cumhuriyeti dahilinde bulunan Azerbaycan tebaasnn menafiini himayeyi deruhde ediyorum. Malmat hasl olmak zere ihbar keyfiyet eylerim. mza: rann Kafkasya umum konsolosu Muazzezldevle. 2 Bayazt mntakas kumandanlndan alnan 30/Mays/tarihli raporda Ker vansaray havalisinde bolevikler ile Ermeniler arasndaki muharebatm iddetlenerek .Ermenilerin malben Delicana ekildikleri ve iki gndenberi Delican istikametle rinden gelen pek iddetli top seslerinin Ararat da imalinden iitilmekte olduu bil dirilmitir. 3 Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun nerettii 31/Mays/1920 tarihli ve 320 No. lu harekt harbiye raporundan hlsadr: a) Molodeno ehri istikametinde ve Divisino nehrinin garbindeki muharebat muvaffakiyetlerimizle devam ediyor. b) Borisof mmtakasmda ve Yerezina nehri havalisindeki ktaatmz ilerliyor. c) Mozir mntkasinda demiryolu zerinde iddetli muharebat vardr. d) Dinyeper nehrinin sol sahillerindeki muharebat muvaffakiyetle berdevam dr. . e) Taraansk ve Umansk mmtakalarmda dman Umansk ehrinin on be verst cenubu garbisine srlmtr. f) Btn cenup mmtakasmda ktaatmz taarruzlarnda devam ediyorlar. g) Uman ehrinin yetmi be verst imalinde mthi bir darbe ile dmann bir taburunu mahvettikten baka sekiz Fransz sahra topu itinam ettik. Ricat eden d man imali garbi istikametinde takip edilmektedir. h) Kabzinsk mmtakasmda ktaatmz geni bir cephe ile mezkr ehre yakla mtr. i) Vapni Barsk mmtakasmda ehri mezkrun otuz verst cenubu garbisinde id detli muharebat vardr. 4 Mdafaai Milliye Vekletine, Kolordulara, Refet Beye, Kolordu mm taka sndaki vilyetlere ve livalara, Onbeinci Kolordu ktaatna. 15. Kolordu Kumandan* Kzrn KaraBetir
2/Haziran istihbarat ve telsiz tamimi:

Erzurum: 2/Haziran/1336 T a m i m
1 29/Mays tarihli istihbarata nazaran Delican mmtakasmda boleviklerle Ermeniler arasndaki muharebat tevess ve kesbi iddet etmitir. Mezkr istikamet ten pek ok top sesleri iitilmektedir. 2 Bahri Hazer sahilinde ve ngiliz igalinde bulunan Enzeli ehrini zapteden bolevik ktaat, ingilizler! dha cenupta olan Ret ehrinden de tard ve mezkr ehri igal etmilerdir. 3 Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun l/Haziran/1920 tarihli harekt har biye raporundan hlsadr : a) Leh cephesi... Sivitciyank istikametinde Kozyanide iddetli muharebat vardr.
! b) Molodon istikametinde Grdisilofda iMharebat kyler zaptettik.. " : -Vl. : dVam - i-l' ediyor. Bir ok . j
c) Mozir istikametinde ilobin kasabasnn 25 verst cenubu garbisinde de baz* > kyler zapteyledik. d) Kiyef cenubu garbisinde Taraansk mntakasmda Taraanskm 25 verst cenubu arkisindeki istihkmata kar hcumlarmz devam ediyor. Dmandan b tn ihtiyat cephanelerle birlikte drt sahra topu ve be makinal tfek aldk. e) Sovyet ehrinin 40 verst garbinde iddetli muharebat vardr. Burada da d mandan 9 top ve 100 makinal tfek itinam ettik. 4 dam edilen Kolan tekil ettii hkmete ait ileri tetkike memur n kilb so.vyeti fevkalde komisyonu tideki karar vermitir: ' Kolak ve rfekas tarafndan tekil edilen mukabil inkilbc hkmeti amele ve kyller aleyhinde bir ok kan dktklerinden ahaliyi isyana tevik eylediklerinden dolay inkilb mesaii milleti iin byk bir tehlike tekil eden drt byk zas idama, drd mebbeden hidemat akkaye mahkm edilmilerdir. 5 Mdafaai Milliye Vekletine, kolordulara, Refet Beye, kolordu mmtakasmdaki vilyet ve liva ve ktaata. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir
Bugn Nahcivan halkndan altm kadar muteber zatn imzasile u telgraf aldm:
Erzurumda 15. Kolordu Kumandanlna Nahcivan ve havalisinde yaayan yarm milyona karib Trklerin zirde koleken; biz vekilleri zatlinize bervechit maruzatta bulunuyoruz: slm dmanlan drt senedenberi bizim hukuk, rz, namusumuzu payimal etmek istedikleri imdiye kadar vaki olan hdisatla sabittir. Fakat biz kendi hukukumuzu, rz ve namusumuzu im diye kadar kimsesiz tek bamza yalnz Cenab Hakka istinad ederek kanmzla,, malmzla mdafaa ettik. Son zamanlarda dmanmz olan ngilizler sevgili hali femizi esir ve payitahtn igal etmekle btn lemi islma fikri hainanelerini isbat ettiler. Binanaleyh dmanlarmzn zalim maksadlarma yalnz Nahcivan ve hava lisi hedef olmad aikr oldu. Lehlhamd biz ordumuza sizin gibi z milletimizi onun ile ittifak eden Azerbaycan ve Rusjâ ra hkmetlerinin kuvvetleri gibi mt tefik bir kuvvete nail olduk. ra hkmetlerinin kuvvetleri bize muavenete gelebil- meleri iin hayli mevanii amalar lzmdr. Bu mevanii bertaraf etmek belki m ruru zamana muhtatr. Halbuki yan bamzda Bayaztta itima eden kuvvetin Nahcivan ve havalisine girmesine hi bir mni yok iken Bayaztta durmas bizim de burada imdiye kadar olduu gibi yine tek bana kalmaklmz bizi dilhun edi yor. Biz de mazlum mslman ve Trkz. Bizi sizden ayran kuvvet nedir bilmiyo ruz. Binanealeyh yarm milyon nfus size arz feryad ediyor ki Bayaztta itima eden kuvvetin ya hepsi veyahut bir ksm bizim iimize gelip imdiye kadar hukuk ve namusumuzu mdafaa iin dktmz sel gibi kanlarn boa gitmediini ve arzuyu milletimize nail olduumuzu size kavumaklmz ile grelim. 13/Mays/1336 (mzalar).
Nahcivanda Harbi Umum son senesinde tekil ettiim bir milis alayile geen sene gnderdiim yzba Halil ve birka zabit ve nefer ma iyeti vard. Bunlar oralar ist edip sh toplayan ve yama ve katil yapan Ermeni kuvvetlerini bastrarak bir muvaffakiyet de kazanmlar-
d. Fakat iml ve ark an Ermeni unsuru ile muhat olmalar ve mte madi muharebelerden halk ylmaa balad. Beyaztta 11. Frka neden, duruyor da bir ey yapmyor anlamyorlard. Bunlar gibi Pasinler ova snda Sankama kar toplanan kuvvetlerin ele ataletini ne ilerideki ve &e de gerideki halk anlamyor, bizzat k ta a td a dahi bu toplan mte akip temadi eden ataletten dedikodu teves ediyordu. Ortada mhim bir elemli buhran tahassl etmiti. Niin duruyoruz? Yarn boleviklern hududlarmzda krmz bayrak amalar, Ermenlern de boleviklerden daha koyu krmz olarak Trklere kar daha gaddarane ve bu yeni menbadan da taze kuvvet alarak daha uzun emellerle saldrlara bala mayacak m idi. Erzuruma gelen iki hkmet erkn; hariciye ve iktisat vekilleri de ark havasn kokladklar gnden beri ayn fikirdelerdi. Va ziyetin istilzam ettirdii hareket idi. Erzurumdan mevadd iae vesaire trenle sevk olunuyordu. Kmr yetimiyor, odun yok, mevadd iae mahdud, para bitmek zere... En mnasibi: Madem, ki hareket yaplmaya cak niin iae ve iskn mkiltma katlandk mnakaas hareketi ark ve umum memleket iin aaca reha yolunu grmeyenler iin de mantk bir szd. Ben Ankara hkmetini ve Mustafa Keml Paann vaziyetini siyanet iin (1) muhaberatmz pek mahrem tutuyordum. Fr ka kumandalarm bile bilmiyor, ancak Erkn Harbiyemden mahdud kim seler vakf idiler. Fakat vaziyetin daha ziyade mnkaaya tahamml yoktu. Sz ayaa debilir, Ankaradan arkn i ve d yz grlm yor veya grld halde, iltizamen vaziyet srndrlyordu. Fakat anlalmayan mhim nokta u idi: arkta bir inhidam olursa mill h kmetin istiadgh neresi olabilecektir ? 3/Haziranda tesbit ve 4 de ifre edilebilen kat szlerim udur. Okunduktan sonra bir ka nokta nn izah da grlecektir:
Erzurum: 4/Haziran/1336 Ankara Byk Millet Meclisi Riyasetine C. l/Haziran/1336 ifreye:
1 30/Mays/1336 tarihli maruzatmzla harekt kafiyeye gemek ve bir Er menistan seferi yapmak kasdedlmemitir. Ermenistana kar kat ve esasl bir ha reket zamannn hull etmediine kaniiz. Fakat ister bolevik ordular hududlarm-
( 1) stikll Harbimizde muvaffakiyeti Ankara hkmetinin ve bilhassa Musta fa Keml Paamn mevkiinin daima kuvvetli olmasnda grdmden kendilerini her dedikodudan sonuna kadar sivsnet ettim: Mahremiyetle, telkinat ve propaganda ile, yz vermeyerek, edid davranarak... velhasl yerine ve ahsa gre mnasip tarz ile. Hi aklma gelmemiti ki bu kadar vefakrla kar hayat ve memleketlerini kurtardm Elviyei Selseninkler de dahil olduu halde ark mebuslar Meclisde âleyhime tahrik olunacak ve Ermeni harektn istemediim, zorla ve plnlan verile rek yaptrld hatt en sevdiim frka kumandanlarndan Rt ve Halit Paalarla foe mtemadiyen aleyhime ilenecek: Hatt sulhten sonra dahi!...
za doru yrsn, isterse Kafkasyada hi bir hareket yapmasnlar, biz behemahal imdiden arz ettiim mektubu gndermek suretile diplomasi tarikile ve dostane bir tarzda ve aksi cevap alnd takdirde cebir ve tazyik ile Sarkama kadar olan mnakay igal etmeye mecburuz. Soanl dalar bir duvar gibidir. Bugnk vaziyetimiz de bir duvar gerisinde gafilne oturmaktr. Ermeniler bir taraftan Azerbaycanla mu harebe ediyorlar ve dahil ihtilller yapyorlar, dier taraftan boieviklerle anla mak zere murahhaslarm Moskovaya gndermilerdir. Ermenilerin siyaset ve maksadlar meydana karlmak ve iki yzl bir siyaset takibile vakit kazanmak ve fr sat bulurlarsa Azerbaycam ezmek ve vaziyeti msait bulursa tilftan da kuvvet alarak bize dnmek frsat verilmemek lzmdr. Sulh muahedenamemize nazaran bugn Erzurum dahi Ermenistan addolunuyor. Binaenaleyh ilk frsatla nasl olsa bize kar bir hareket yaplacaktr. Bugn kavi iken sevklceyce pek mhim olan Soanl geitlerini tutmamak, bir ka ay sonra zaif halimizde bize pek pahalya mal olacaktr. Bu dnce boleviklerin hi bize doru gelmedii haline gre olan mec buriyettir. Eer hareketleri vaki ise, ki bizce muhakkaktr, evleviyetle imdiden Soanl dalarn amakla muaveneti mtakabile yapmaa mecburuz; aksi halde ne bir ey talebine hakkmz olacak ne de bir fikir dermeyanma yzmz olacaktr. bu hususat, mteakip maruzatmla bildirmitim. eref telkki olunan cevab lilerina nazaran vaziyeti lyikile izah edemediimi anladm. Bunun iin madde bemadde iar samilerine cevap yazyorum. Ve son olacak ibu maruzatmla her trl mesuliyeti maneviyeden kurtulmakla msterih bulunuyorum: Evvel: Garp devletlerinden nasl bir muavenet ve mid beklenmeyecek ise yine garbin vesaya ve ifaltma dahi kaplmmamaldr. Bugn garp en zaif zaman larn yayor. Binaenaleyh bizim arkla olacak ittisalimize mm olamayacaktr. B u nun iin ifal tariki e bizi iki ay olsun tl brakmak iin bilvasta veya bilvasta, vaad ile veya tehdid ile tariki fesada sapmtr. Kazanaca bu zamann dourabile c e i ahvale intizaren Ermeni ve Grc gibi be kiinin baziesi olan milletleri kurban ederek sed yapmaya almakta ve bunlar teci iin Trklerin hi bir ey yapamayacaklarn, hali tevakkufumuzu fiilen gstererek isbat etmekte ve ayn za manda Trkiye dahilinde harbi dahililer, inhilller ikam mid etmekte ve iinde bulunduumuz mal buhrann netayici tabiiyesini gzetmektedirler. Saniyen: Yaplacak hareket imdilik yalnz Soanl Dalar geidini tutmaktan ibarettir. Bolevikler herhangi bir tarzdaki hareketlerimizi pek ziyade hsn telkki edeceklerdir. nk Ermenistan hareketini ilk evvel bize teklif eden onlardr. Sani yen Millet Meclisimiz dahi bunu kabul ettiini boleviklere bildirmitir. Mesele ya lnz Grclerin tutulmasnda kalmt ki bugn Grcler cephelerinde megul olduu gibi harekete geseler bile Soanl Da geitlerile Grclerin mnasebeti yoktur. Bolevikler mi bizden daha ok i bekliyor biz mi boleviklerin muavenetine muh tacz? Esasl tetkike sezadr. Boleviklerin hududlarmza kadar geldikten sonra stanbul, zmir, Adana vesairemizin tahlisi iin kim kimden ne bekleyecek ve ta lep edecektir? Alman seferine girdiimiz zaman mstakil bir devlet idik. Acaba Alman seferinden evvel de bize bugnk sulh muahedesi metni tebli edilse idi sefere itirakimiz meru olmayacak m idi? Her eyden sarfnazar biz bugn bolevik dmanlarile hali harpteyiz. u halde mantkan boieviklerle mttefiki tabi deil miyiz? Buna bir de tahrir taahhdmzn ilve edilmi olduu dnlrse bir Alman seferine vechi mabeheti kalmam olur. Esasen Elviyei Ssenin bizim olduunu bolevik hkmeti tasdik etmiti. Ahiren Millet Meclisinin kararn da ancak bu tasdik kuvvetine istinad ettiini zannetmitik. Memleketimizin bir para sndaki masum vatandalarmz himayekr bir vaziyete girmek tpk Adana ve zmir gibi bize vazife deil midir? Slisen: Eer Ermenistan seferinin mntehasma kadar icras lyet grlyorsa
frka ile ve az zamanda Ermenistan imhaya avni hakla kudretyab olduumuzun kabuln rica eylerim. ki sene evvel Ermeniler daha kavi bir halde iken ve ark tan dahi igal edilmemi iken daha zebun ve zaif bir kuvvetle yzlerle kilometre lik hareket yaplm ve bir frka ile balayarak ekseri harekt yalnz iki frka ile ve kemli muvaffakiyetle neticelendirmi ve btn mevcudiyetlerini Erivanda im ha edebilecek bir vaziyet almtk. mhalarna, bilkayduart teklifi sulh mni ol mutu. Bugn Ermenistan ark cephesinde megul olduu gibi zaif ve zebun bir haldedir. Bununla beraber teklifi cizi Ermenistann imhas veya istils deildir. Soanl Dalarnn igalidir. 2 Kafkasyann bugn ateler iinde olduu phesizdir. Bakya bolevik ordusunun 28/4/1336 da vrudu bittabi kolbam tekil eden herhangi bir ktadr. Bu ' tarih ordunun Bakda tahad gibi kabul buyurulmamaldr. mendferin yzlerce kilometre sahilden gemesi dolaysile asl bolevik ordusunun Bkya duhul Bahri Hazere hkimiyet tarihi olan 22/Mays/1336 dan sonra kabul olun maldr. imalden Grcler zerine hareket eden kuvvetlerin mahall bolevikere istinaden ufak mfrezeler olmas da yolsuzluk, mendfersizlik, ve mevsimin ya mur ve tuyan zaman olmas dolaysile tabiidir. Bu esnalarda gerek Ermenistan ve gerekse Grcistan tehdidi ve bu sayede o memleketler halknn gnlk, yir mi drt saatlik ltimatomlarn verilmesi de ayn arzunun netayici tabiiyesi grl yor. Ermenilerin slmlar katliamna gelince: Bu hunhar milletin bundan iki sene evvel yapt da bundan baka bir ey deildi. Bir taraftan kamakta bir taraftan da gzerghtaki islmlan katilam etmekte ve kyleri yakmakta idi. Esasen bu i lerle megul olan komitecilerin ahval ile veya kendi milletlerinin bana gelecei felketi takdirle bir ileri yoktur. Onlar yakmak, ykmak, almak, rpmak gibi fecayi hayat tahliyelerinden addetmilerdir. Binaenaleyh bu hal Ermenilerin mtehakkimane vaziyetini gstermez. Halil Paaya gelince: Byk erkn harbiye ile grmek zere Moskovaya gitmesi veyahut zasndan bulunduu Bak Trk K o mnist Frkasile birlikte memleketimiz namma muahede akdine gitmesi pek mm kndr. Milyon kuvvetindeki Denikini mahv ile Kafkaslara dayanan bolevik or dusu Lehistan cephesine nakil edilse dahi Kafkas cephesine yz bin kiilik bir or du ayrmamas varid olamaz. Netekim menabii muhtelif eden mevsukan aldmz malmatda 100.000 kiilik 11. Ordunun Azerbaycana girdii teeyyd eylemitir. Biz bolevik kuvvetlerinin tevakkufunu ve Kafkasyadan uzaklamak deil hatt - Farz muhal olarak - malbane sulh imzalamasn veya inhilli tammn bile kabul etsek yine Soanl Dalar bir an evvel tutmak mecburiyetini gryoruz. Zira sulh muahedenamesi, bize kar ilk frsatta tatbik edilecek bir programdan baka bir ey deildir. 15. Kolordunun bugn bulunduu mntaka Ermenistan addedil mi olduundan behemahal, gleri yettii gn bize taarruz edeceklerdir. arktan gelecek taarruza kar askerlik noktai nazarndan dahi kuvvetli bir mevzi tutmak, tahkim etmek ve hazr bulunmak elzemdir. Bugnk mevzilermiz msait deil dir. imdiden gcmz, kuvvetimiz varken pek metin olan Soanl Dalarn tut maksak vazifei askeriyemizi elde frsat varken yapmam oluyoruz. 3 Ahvali dhiliyemizin ald selh hal mucibi kranmz olmutur. Sarkama kadar gidip kalmak ezhan basita zerinde fena bir tesir yapacan zannet miyoruz. Bu hareketi bilhassa sabrszlkla intizarda bulunan sark mntaka asker ve ahalisi pek byk bir memnuniyetle karlayacaktr. Bu teebbsn baka bir bely davet etmeyeceine de kaniiz. nk dmanlarmz zaman ve ahvali -m sait grrlerse hakkmzda istedikleri muameleyi tatbikten ekinmeyeceklerini ve bunun iin bir sebeb ve vesile aramayacaklarn imdiye kadar olan vekayi herkese gstermitir. Soanl Dalar ormanlar o kadar zengindir ki tehditkr vaziyetimiz ve msalemetci teklifimiz kabul edilip de yollar almasa bile Soanl ormanlar
I i::: fe' ; !;?.

: ^ ;'. .
: I)' : , fi. ji iV ; j; i; i;: p. H
ark buhrann giderebilir1 . Yalnz Erzurumdaki messesat ve iki tabur mahiye krk bin liralk odun yakyor. aemiz Trabzondan geliyor. Karabyktan trenle evkine mecburiyet vardr. Trenler ise Erzurum evlerini ykp yakmakla iliyor. (1) Halbuki artk yklacak ne ev vardr, ne de satn alacak paramz kalmtr. Vilyet daha mart maan dahi tamamile tesviye edememitir. Kolordu da azam iki ay kendisini besleyebilecektir. Halbuki Soanl ormanlarnn kereste ve mahrukat es man bizi her trl buhrandan kurtarabilir. Bunun iin Sankama hkim olmakla vaziyeti mliyemiz ve iaemiz cidden iyileecektir. Ahvali dhiliyemiz mmtakamzda en ziyade Dersimde bozulabilirse de bu da ordumuzun kuvvetli olduu mddetce her sene olduu gibi apulculuk mahiyetini amaz. Bizim iin en byk teh like slm katliamlarn iitmek, muhacirlerin perian ahvallerini grmek ve bunlara kar ciz vaziyette seyirci kalmakla memleketlerinden nasl olsa alabilecekleri tevikmiz mektuplarla silhl firarlarn okluudur. Yani durduumuz vaziyet erimektir. Esasen her kolordu gibi 310 ve 311 lileri bir iki aydan fazla tutmak mmkn deildir. Kolordumun sulsan garp mntakas halkmdandr. Bunlar giderse bilmem garp Erzuruma efrad cedide gndermeye kudretyab olacak mdr? Binaenaleyh elde kuvvet varken kuvvetli bir cephenin igal ve tahkimini muvafk basiret buluyorum, 4 Mnhasran murahhaslarn izam iin bir sefer keide eylemek istenilme-' mitir. Bu vesile ile mmkn olursa dostane veya tehdidkr vaziyetle blda arz edilen menafi temin olunmak arzu edilmitir. Tamamen emniyet ve itimad hasl olmadka murahhaslarmz Ermeni ierisinden gnderilmeyecektir. Nahcivan ze~ finden ve Iran dahilinden Karabaa gemek ve oradan Bakya gitmek asgar yirmi gnde mmkndr. Ksmen de tehlikeli bir yol vardr. Bu yol hakkndaki ma~ lmatla beraber emirnamei samiierini heyeti murahhasaya takdim eyledim. Hatt hareketlerini bittabi kendileri tyin buyururlar. 5 Nuri Paann yanndan ayrlan efendinin tarihi inikki ne zamandr? ' Lhey ataemiliterinin getirecei havadisler garp menabiinden ise tavsiyelerine iti mad buyurulmamak muvafk tedbir olacan arz eylerim.
'
15. Kolordu Kumandan Mirliva Knm Karabekir
Artk yazacam bir ey kalmamt. Heyeti murahhasa mutalatm takdir ediyordu. Gelecek cevaba intizaren hareket kararn vere cekler. Mtalatmda Ankaray tedhi eden Ermeni hareketi yerine So anl Dalar tezini tutturdum. Bunun da ucu aym olacakt. Her ne ise - ilk adm Soanl Dalarna atmak da bir muvaffakiyet idi. Bu adm hazr, yalnz Meclis riyasetinin msaadesine bal idi. Eer msaade
( 1) Vali sfatile Meclisi darede: metrke evlerin enkazndan mendferleri miz iin verilecek mahrukatn on mislini yaknda Sarkam ormanlarndan vere ceimi ve Sankam benim ocuklar iin ocuklar Kasabas yapacam vaad ederek nakliyat iin mahrukat tedarik etmitim. Sankamm zabiile bu szm yerine getirdim. En harabiyete maruz kalan Erzurum tema mile imar oldu ve keres te fiyat Harbi Umumiden evvelki halinden daha ucuzlad. Bu vaadferimin husu ln grmek hayatnm en byk bahtiyarl olduu gibi vaad verdiim zatlarn bana kar ebed samimiyet ve hrmetlerini kazanmaya sebefelertJeja e*. mlimmi oldu.
olunmazsa artk yazacam bir ey yoktu. Yapacam bir ey vard o da ktaatmn kabiliyeti harbiyesini muhafaza iin elimden geleni yap mak. Fakat yerinde inhille msaade etmek zilletini kabul etmemek. Baka bir ey aklma gelmiyordu. (1) Asl hayretlere seza olan ey 7/ubatta Mustafa Keml Paann seferberlik yapn, harekta gein gibi karlar, buzlar arasnda 32 derecede ve ne ahvali siyasiye ve ne de askeriyenin zerre kadar msait olmad zamanlardaki vaziyetini tashih iin urarken imdi her eyin tam mevsimi iken bu aksi vazi yettir ve bu da ancak bir ey e kabili izahtr: O zaman her hangi bir hareket belki mill bir hkmet tesisine sebeb olabilir midi Yani biz Ermenilere hareket yapyoruz diye tabi stanbulda Meclisi Ml darbelenir, zarur Ankarada mill hkmet teesss eder. Fakat acaba o za man frka ile hem de Grc veya ngilizler tarafndan takviye olu nacak Ermenilere kar muvaffakiyet meselesi neden mekk grl myordu, da bugnk Ermeniler yalnz balarna kaldklar hlde d nlmyor? O zaman bamza bellar kendi elimizle getirmek daha tabi deil mi idi? Bir ademi muvaffakiyet - ki mevsim dolaysile yzde yz kat idi- bsbtn her mitlerimizin mahv deil mi idi? O zaman tpk Harbi Umumiye girdiimiz gibi vakitsiz ie girimek deil mi id? imdi sulh eraitimiz bize tebli olunmu, stanbulda mill hkmet darbelenmi, siyaseten bir harekete hak kazanmz, dahil, haric her vaziyetimiz gayet sarih. Her eyden sarfnazar anlamz ve hazrlan mz. Mevsim de tam zaman... Cevabmda her ey lzm gibi yazl dndan Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml imzal bu hareket meselesine ait muhaberatla Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml imzal muhaberatn iyice tetkik ve mukayesesi pek faydal ve pek me rakl bir eydir... Bununla beraber bu son mtalatma cevab red gele meyecei zannmdaym; nk istinad olunacak tek bir madde buluna mayacaktr. Bugn hava msait olduundan ocuklar Ordusunun Kars Kaps civarndaki talimhanesinde yoklamasn yaptm. Ve mutad talim ve oyunlarnda ve halk oyunlarnda bulundum. Kadn, erkek btn Erzu rum halknn anfiteatr halindeki siperler zerinde adrlar, all yeili bayraklar, mhim yeknda hareketleri cidden grlecek manzara. o cuklar iin manej bisiklet, hakik top ve makinal tfekleri zerinde ted
(1) 6 /Haziranda harekta msaade edildi fakat hareket edeceimiz gnn ari fesinde 23/Hazirana hareketin kavyen tehiri makina banda verildi! Bundan sonras dndm gibi oldu. Ermenilerin taarruzlarna kar Bardz-Otu mmtakasmda bize lzumlu olan yerleri 9. Frka ve 3. Frkann 8 . Alay ile igal ettirdim. Bir mddet yalnz Sankam cephesinde muayyen hududu gemedik. Fakat E y llde artk fazla intizara takatimiz kalmadndan 9. Frka ile bir mukabil taar ruzla kazanlan muvaffakiyet Sarkam - Allahuekber hattnn yani Soanl Dalarw n igalini ve bu da matlp Ermeni harektm at ve bu suretle harekt milliyesm. umumi inkiaf temin olundu.
ris oyunlar, tahta bomba ve tfekle oyunlar, hakik tfeklerle endaht hazrlklar, kz ocuklarn Hdliiahmer oyunlar, yzlerce efkat bacs nn samim faaliyetleri yrek ayor. Halkn cirit, gre ve oyunlar da, ltif bir varlk. 5/Haziranda telsiz tamimi (Boleviklerin Ermeni cep hesindeki vaziyetlerinden de haber veriyor.)
Erzurum: 5/Haziran/1336
T a m i m 1 Moskova telsiz telgraf istasyonunun ngilizce olarak
nerettii 3 Hazi-
ran/1336 tarihli tebliinin hlsasdr: a) Kafkas cephesinde Krmz Ordu Hasansunun 30 verst garbindeki hatta vasl olmutu?'. (Kolordunun izahatdr: Hasansu, Gkegl imalinde menbamt ah Dandan alan ve Kora nehrine akan byk bir sudur) Revana yz kilometre mesafededir. b) Bahri Hazer sahilinde Enzeli ehrini asker ihracile zapteden Krmz donan ma on kurvazr ve yedi nakliye gemisinden ibaret olan btn beyaz donanmay ve Denikin tarafmdan Kafkasya iin idhar edilen pek ok levazmat harbiyeyi zapt ve itinam etmitir. 2 -*r~ Telsiz telgraf istasyonunmuzun ald bir Ermeni telsiz tebliine nazaran Bakdaki Ermeni murahhas siyasisi Mardiros Aratonyan Azerbaycan hkmeti ta rafmdan tevkif edilmitir. 3 31 Mays 1336 tarihli istihbarat hlsasdr: a) 31/M a ys-1336 gecesi Delican istikametinden sabaha yakn pek ok top sesleri iitilmitir. Mezkr istikametten her gn top sesleri geliyor. b) Delicanm bolevikler tarafndan zaptedildii haberi musirran devam eyle mektedir. c) 31/Mays akam Gmrden Revana gelen trenler pek ok muhacir ve mec ruh getirmilerdir. d) Revanda slamlarn eraf ve ayanndan 62 kii tevkif edilmitir. Bunlarn iinde Azerbaycan Ataemiliteri de vardr. 4 Mays nihayetinde alnan mevsuk malmata nazaran Tebrizde pek byk: karklklar balamtr. Ahaliden bolevik ve ah taraftar olanlar arasnda msademat vardr. uri etrafa da sirayet etmitir. 5 Erknharbiyei Umumiye riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, Kolordu k taat ve mmtakasmdaki vilyet ve livalara. 20. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
6/Hazira: Revan Telsizi de Sovyet ktaatnn Ermeni

igal ettiklerini bildiriyor:
.
arazisini
Erzurum: 6/Haziran/1336
1 Revan Ermeni telsiz telgraf istasyonundan 3/Haziran/i92 tarihile yazlanve serlevhas anlalmayan Ermenistan hariciye nazr Aacanyan imzal bir telgrafta: Ermeni Cumhuriyeti arazisinden olan ve mttefik Sovyet ktaat tarafndan igal edilen Zengezor imalinde Haan Rza Cevaniredeki livas ve havalisinin tahliyesile Ermenistanla mnaziunfih mesailin Moskovaya gnderilen Ermeni murahhaslarile.
grlerek halledilmesi istirham edilmektedir. (Haan Rza mevkii Zengezorun. merTcezi olan Kerus kasabasnn 70 kilometre kadar imalindedir.) ; 2 Revan ehri sokak ve meydanlarnda dolaan Ermeni hatipleri imalden gelen tehlikenin Ermenistana pek byk bir felket getirmekte olduunu anlatarak halk mukavemete tevik ve teci etmektedirler. b) Delicanda maktul den byk rtbeli bir Ermeni kumandannn cenaze me rasimi 3/Haziranda Revanda pek parlak bir surette yaplmtr. c) Revana gelen trenler her gn mecruh getiriyorlar. 3 Moskova telsiz telgraf tebliinin nerettii 3, Haziran/1920 tarihli Krmz Ordunun harekt harbiye raporundan hlsadr: a) Derisann cenubu garbisinde dman taarruzlarn tard ettik. b) Molodono istikametinde iddetli muharebat vardr. c) Kiyef cenubu arkisinde Veskivira mntakasmda muvaffakiyetli muharebeler yapan ktaatmz dmandan esir ve makinal tfek aldlar. d) Vapniparsk mntakasmda kuvvetli taarruzlarmz, dmann edid mukave metini Kribol istasyonunda krd. Taarruzumuz devam ediyor. e) ngiliz amele mmessilleri Volga nehri zerinde Samaraya vasl olmulardr. Ve hkmet, havali sovyetlerile Fabrikalar Cemiyetlerinin pek byk istikballerile karlanmlardr. Merasime mslmanlar namna itirak eden - hatiplerden birisi hi tabesinde: Garp cephesindeki Leh dmanmz mahvetmedike ve ark slml da ngiliz penesinden kurtarlmadka kllarmz knlarna sokmayacaz demitir, f) Lehistann bolevikler aleyhine vukubulan harekt ngiliz amelelerinin ho nutsuzluunu gittike kuvvetlendirmektedir. Demiryolu ve maden ameleleri Lehlile rin sovyetist Rusya aleyhine atklar harbin tatil edilmesini hkmetlerinden talep etmilerdir. Btn ngilterede bir ka gn sonra Lehistan muharebelerini prootesto iin bir gnlk umum bir grev iln edilecektir. g) ngilizlerin boleviklik alej^hindeki mesai ve entrikalarndan bahseden Kristiyanya amele matbuatnn mhim bir telgrafndan hlsadr: ngiltere hkmeti, Sovyetist Rusya aleyhine bir ordu tekil etmesi iin Lehistana yardm etti. Halbuki, ngiliz hkmeti Sovyetist Rusya ile birlikte Lehistan tazyik etmesi iin bir vakit ler Denikine de teklifatta bulunmu ve yine Lehistan aleyhine olarak Litvanya or dusunu tekil etmiti. imdi de Loit Corc, Krmz orduyu elinde bulundurabilmek iin Vrangele yardm ediyor. Maksad da, muharebeden sonra kanlan bsbtn t kenecek olan Rus beyaz muhafzlarnn mirasna konmaktr. Mukabil inkilbc ame leleri bile ngiltere hkmetini entrikac addetmekte ve ngiltereye ademi itimad gstermektedir. Hatt beyaz Rusya burjuvasnda bile ngiltereye kar byk bir nefret mevcuttur. Rusyadak btn tabakatn Sovyetist hkmetin Rusyay ngiliz mstemlekesi olmak tehlikesinden kurtardm anlamas lzmdr. 4 Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, Kolordu namts&asndaki vilyet ve livalara, ktaata. ' 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kazm Karabekir
6/Hazran Moskova Telsisi:

Erzurum: 6/Haziran/1336 T a m i m 1 hlsadr: Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 5/Haziran/1920 tarihli tebliinden
Lehistanda zafer hakknda phe hasl olmaya balamtr. Cihan avam Sov yetist Rusyann himayesi lehinde serlevhal makaleden: a) ngiliz sefain amelesinin Sovyetist Rusyay himaye hususunda gsterdikleri esere Demiryolu ameleleri de imtisal etmitir/'' Demiryolu Amelesi Merkez Komitesi ' ngilterenin her tarafndaki btn demiryolu amelelerine gnderdii emirle Lehistana tahsis edilen vagonlarn hi birine artk msaade edilmemesini bildirdii gibi M a den Amelesi Merkez Komitesi de btn amelelerin ngiltere hkmetini beyaz Le histan ile olan her trl mnasebat ticariyeden vazgeirmek zere btn kuvvetle rini sarfeylemeye davet etmi ve Lehistana ngiliz limanlarndan hi bir gemi gn derilmemesini taht karara almtr. b) Beyaz muhafzlar bilmelidirler ki kendi dmanlan yalnz Rus Knnz muhafzlarndan ibaret deildir. Yeni bir amele ordusu Sovyetist Rusyann imdadna komaya karar vermitir. Beynelmilel amele ablokas iln edilmitir. Artk Lehistan. in tehizata olan ihtiyacn memaliki ecnebiyeden tedarik imkn kalmamtr. 2 Erkm Harbiyei Umumiye riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, Kolordu mmtakasmdaki vilyet ve livalara, ktaata. Kzm Karabekir 15. Kolordu Kumandan , Mirliva
Bugn 6/Haziran/1336 leden sonra saat 9 da u sevineli ifreyi aldm:

Dakika tehiri caiz deildir. Ankara: 6/Haziran/133&
15. Kolordu Kumandam Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine Hariciye ve ktisad Vekililileri de mtala edeceklerdir. Vaziyeti tedafiyemizi islh maksadile Soanl geitlerini igal etmek iin. kta at askeriye ile ilerlemek hakkndaki 4/Haziran/1336 tarihli 15. Kolordu Kumandan lnn teklifi Vekiller Heyetince tetkik edilerek muvafk grlmtr. Elviyei Sl senin igali hakknn istimli Byk Millet Meclisi tarafndan Heyeti craiyeye tevdi edilmi olduundan Vekiller Heyeti bu selhiyete istinaden teklifi vakiin, tatbikine karar vermitir. Kararn ciheti siyasiyesinin sureti idare ve iln iin l zm gelen nota ve talimat gibi mukarrerat zatlilerine ayrca buradan bildirilecek tir. O zamana kadar siyas hi bir teebbste bulunulmayarak yalnz harekt as~ keriyenin ihzar ve bu harektn ne zaman balayabileceinin iar mercudur. Byk Millet Meclisi Reisi M. Kemal
Okur okumaz hele kr! dedim ve sevindim; fakat ok ekitik ve bu karar alncaya kadar neler ektiimi bildiim iin: Acaba tam se ferberlikten sonra da yine karar geri alnrsa diye iime bir endie d t. (1). Ne ise insanlar mkiltla nail olduklar bir eyi elde edince tabi olarak bir mddet almeaya kadar ona malik olduklarna inana mazlar, bu bir hali ruhidir!... Birinci hatvemizi atmaya msaade gel(1) Bu da bama geldi. 23/Haziranda grlecek.
dii halde yine kolordu kumandan olarak m hareket dnlm! Or du kumandanl selhiyetiin bu vaziyette dahi imsk olunmasna kat mna verilmek lzmdr!... Pek haksz, pek adaletsiz bdr dnce ve karar! Ne ise mhim olan hatvenin atlmasdr. 7/Haziranda sefer berlik emrini verdim vs Meclis riyasetine de yle bildirdim:
Zata mahsustur. . Byk Millet Meclisi Riyasetine C. 6/6/1336. Harekt askeriyenin icras iin mevcudu hazr bir misline ibl etmek zere 305 liler de dahil olduu halde 316 ya kadar alan kurra efradn celb emrini verdim. Bu seferberlik kolordunun her mntakasma amil olmayp yalnm Erzurum, Van vilyetlerile Erzincan livasna aittir. 9. Frkaya dahi Horasan mmtakasna tahrik emrini verdim. 12/Haziranda karargh ciz de (Horum) srtlarna naldolunacaktr. imdiden sk bir keif yaptryorum. 16/Hazirandan evvel olma mak zere vaziyete nazaran harekete geilecei maruzdur. 15. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Erzurum: 7/6/1336
Artk sevinle ilerimizi yrtyoruz. Esasen her ey evvelinden hazrlandndan her kta seferberlik takvimi mucibince ilerini ikml ediyor. Ben de kararghmla 12/Haziranda Horum srtlarnda adrl; ordugha kacamdan vilyet ve kolorduya, ait ileri erkn harb mi ralay Manastrl Kzm Beye devre baladm. Kolordu ahzdaskeri de kendisinde olduundan btn menzil hizmetlerini kolaylkla ve bir el den ifa edecektir. Yalnz Ankaramn vaziyeti gariptir. Bir zaman ra porlar Meclisi Mill riyasetine verdik, Mdafaai Milliye ve son gnler de de Erkn Harbiyei Umumiyeye verilmesi istendi. Fakat harekt hakkndaki muhaberatmz Millet Meclisi riyaseti iledir. Geri Mustafa Keml Paa, Fevzi Paa, smet Bey harekt ilerinde birinci derece al kadar makamlar igal eden zatlerdir. Ve her fikir ve hareketten mes'ul olan onlardr. Ancak arada taksimi mal nasldr? Mustafa Keml Paa Bakumandan vazifesini grmektedir. Herhalde Byk Millet Meclisi: Reisinin kumandanlarla bu gibi ilerde mnasebeti olamaz. Ne ise ma dem ki merkez byle istiyor, devam edelim. Mesele hareketin bir an evvel muvaffakiyetle inkiafdr. Bakalm harekt zaman hl kolor du derlerse tashihi iin kat yazarm. 7/Haziranda istihbarat ve Mosko va telsizi tebliini tamim ettim:
Erzurum: 7/Haziran/1336 T a m i m 1 4/Haziran tarihli mevsuk malmattr: a) Kars ve havalisinden Batuma Ermeni ve Rum muhacirleri gelmektedir. b) Acara mslmanlan bir Grc mfrezesini Hula civarnda muhasara ederek
11 zabit, 450 neferi esir ve 2 cebel topu, 341 tfek, 4 makinal tfek, 48 hayvan, 2 telefon mtkinas ve pek ok eczay tbbiye ve baytariye itinam etmilerdir. Grc lerin bu mhim malbiyetle pek mkil bir vaziyete girdikleri ve Acaraya kuvvet sevketmekte olduklar mstahberdir. c) Batumda mnteir Rusa Islova gazetesinin neriyatna nazaran Mnih eh rinde krre arz zerindeki btn mslmanlarm byk mmessilleri itirakile bir kongre akdedildii ve bu kongrede lemi islmn mukadderat ile San Remoda ya plan Trkiye muahedenamesinin mzakere olunduu anlalmtr. zlar meyanmda bilhassa Arap eyhi, ehray Kebir mebuslar, Hint, Afgan ve Acem m messilleri hazr bulunmulardr. 2 Moskova Telsiz Telgraf stasyonunun 7/H aziran/1920 tarihli tebliinden hlsadr: a) 6 /Haziran tarihli Krmz: Ordu harekt harbiye raporunda Garp cephesinde Pitalovskun 50 kilometre ark -Drisa ehri- Siveniyansk istikametinde arkuv ve Gavbi kasabalar -Yukar Berezina nehrinin 100 verst imli garbisi- -Barisof mmtakasnda Berezina nehrinin sa sahili- Bobroisk imali" garbisi hattmdaki muharebatm mtebeddil muvafakiyetlerle devam ettii neredilmektedir. 3 Erkm Harbiyei Umumiye riyasetine, Kolordulara, Refet Beye, 15. Kolor du mntakasmdaki Vilyet, liva ve ktaata. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir
a) Fkrasndaki Rumlar Elviyei Slsede hudud yaknlarnda ve yollar zerindeki Rum kyleridir. Ruslar Elviyei Sliiseyi idarelerine aldktan sonra mhim gzerghlarla hudud yaknlarndaki islm ky lerini gerilere alarak buralara Rum Ermeni, Maiakan kyleri tesis et milerdir. Rum kyleri boleviklerin tekarrb zerine Batuma savu maya baladlar. Sebebi de boieviklerle harb iin Besarabyaya gnde rilen Yunan askerlerini ve Rumlar yakalaynca gya trenler altnda eziyorlarm diye kuvvetli ayialarn deverandr. Yunanllar bizimle de hali harpte bulunuundan imdiden, savumay basiretli bir i grm ler. Ermenerden gidenler de zengin kimselermi. Kymetli mallarn alarak Amerikaya savuuyorlarm. 8/Haziran. Heyete maviri asker olarak stihbarat ubesi Md r Erkn harp Kaymakam Seyfi Beyi mnasip grdm, tyin ettim. Erkn harp binbas Naim Cevat Bey de Azerbaycana gitmekte srar ve nisbeti askeriyesinin katma kadar raz olduunu bildirdiinden ve bu ahvali ruhiyesi kendisinden istifadeye mni olduundan serbest b raktm. Yine erknharp zabiti noksan grldnden Mdafaai Milli yeye bildirdim, Bilhassa erknharp zabitlerinden stanbuldan kma yanlara kar insan daha fena telkkide bulunuyor. 16/Marta kadar haydi ne ise vaziyet grlemedi desinler fakat Anadoluda mill hk metin teesssnden sonras ne kadar ayp ey. 10/Haziranda vilyet vekletini 15. Kolordu Kumandan vekili Mi ralay Kazm Beye devrettim. Bu akam bizim iptida mektebine iftara gittik. Sofrada bir byk bir kk olmak zere davetlilerle talebe yan-
yana oturdu. Byk bir nee ve intizamla yemekler yenildi. Yemekten sonra baz gldrc monoloiar sylendi. ocuklarn muaeret husu sunda gsterdikleri varlk herkesin, takdir ve iftiharn mucip oldu. o cuk terbiyesinde byklerle - Ya, akl ve ahlka - ara sra temas ve mnakaas pek faydal olduunu tecrbe ettiim iin Ier hafta bu temaslara ehemmiyet veriyordum. ki vekilimizle bu akam ocuklar c kadar serbest ve faydal eyler konutular ve yemekte nazik ikramlar yaptlar ve kendileri de temiz yediler ki iktisad vekili Yusuf Keml Bey ocuklara hitaben takdiratmda: Benden daha ziyade muaerete vakf olduunuzu ve benden gze] yemek yediinizi sylemeyi bir bor biidij cmlesini de syleyerek yetimlerimizi sevindirdiler ve zaten ben liklerini kazanm bulunan bu yavrulara daha ziyade nefislerine itimad verdiler. Bugn Trabzon valisi Hamit Bey hakkmda Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Bey de unu yazyor:
Ankara: 9/6/1336 15. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir Paa Hazretlerine Trabzon mebuslar bugn Hamit Beyin memuriyetinde ibkas iin rica ettiler. Ahalinin bu yolda arzu ve mracaat ettii syleniyor. Bu hareketin Hamit Beyin Trabzon muhitinde de ahs mevkiini takviye iin bir tekilt vcuda getirmi ol masn da muhtemel gryoruz. Binaenaleyh Hamit Beyin behemahal Ankaraya gel mesini temin mecburiyetindeyiz. Bu babda taraf devletlerinden cidd teebbsat icra ve cidd tedabir ittihazn rica ediyoruz. Trabzon muhitinde bir fesad hazrl varsa bunun da bu vesile ile zat devletlerinin hareketinden mukaddem meydana kmas ve tasfiyesi faideli olacaktr. htiml ki Halit Beyin muhtemel bir Trabzon fesad iin imdiden memur edilmesi icab eder. Mutalai devletlerine intizardaym. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet
Mdafaai Milliye Vekili Fevzi Paa da 23/24 Maysta yine bu ii ifre ile bana yazm ve vali vekletini Frka Kumandan Miralay Rt Beyin deruhde etmesini istemiti. 1/Haziranda Byk Millet Meclisi Re isi Mustafa Keml Paa: Rt Bey vilyet vekletini deruhde etmedi mi? diye tekrar bana soruyordu. 11 de yine Mustafa Keml Paa M dafaa! Hukuk Cemiyetinden 8/9-6-1336 tarihli telgraf name ile muma ileyhin ahvalin inkiafna kadar Trabzonda. ibkas ve davetinden sarf nazar edilmesi rica edilmektedir. Bir maksad mahsus tahtnda oradan ayrlmak istemedii Trabzon muhitini de buna alet ittihazna teebbs eyledii anlalan mumaileyhin ibkas badii mehazir olduundan Rt Beyin dorudan doruya umuru vilyeti vekleten deruhde etmesi lzu munun kendisine emir buyurulmas ve neticenin iar rica olunur. di yor. Trabzon mdafaai hukuku Bjr k Millet Meclisi riyasetine yazdk lar telgraf 8/9 Haziran tarihi ile bana da yazdlar... Bu Hamit Beyin
Trabzondan kaldrlmas mkemmel bir dosya olmutur. Meclis Reisi. Mdafaai Milliye Vekili, Erkn Harbiyei Umumiye Reisi hepsi yazdlar. Hele smet Bey benim Erzurumdan hareketimden evvel bir tasfiyeden ve Halit Bejn gnderilmesinden bahsetmesi ayan hayrettir. Erkm Harbiyei Umumiye Reisinin valilerle mnasebeti nedir? Halit Bey im di kadar Trabzonda ne yapt ki bundan sonra ne yapacaktr? Madem ki valilerle beni babaa brakyordunuz neden dolay hl ordu kumandan l sfatm kabul etmiyorsunuz?! Bir taraftan harbe balayacam, bir taraftan 15. Kolordu kumandan dye valiler hakknda benden icraat talebinde olsun taaddt eden tekliflerim bu arkadatan birinin de mi akima gelmiyor!... Bir de Hamit Bey! Bir mesele oldu. Fakat asl esas nedir? Trabzonda ahs mevkiini teminle ne yapacaktr. Mesele ahs midir, nedir? Acaba garp mntakasmda da icraat byle makamn birden lzumsuz ve selhyetsiz mdahaleleriyle mi vakit vakit kabarmtr. Halit Beyin Trabzona memur edilmesinin bir Trabzon isyann mucip olaca dnlmedii gibi yanllklar m yaplmaktadr. Trabzonu as kerlerden korkutan Halit Beyin lzusuz taknlklar olmutur. imdi onu nasl gnderirim. Bundan baka Frkas Hasankale mmtakasmdan hududa yry emrini almtr. Trabzona git denirse hasl edecei de dikodu hareket zaman neye mal olur... Madem ki o kadar endieyi mu cip olmu. Tam hareket zaman mnasebetsiz kuku ve endieye mahal kalmamak iin l/Haziranda Mdafaai Hukuk Cemiyetine Hamit Beyin Trabzonun selmeti iin Byk Millet Meclisine iltihak lzmdr diye sa mim bir lisanla yazdm, Rt Beye de daha ziyade ii srndrmeyip emrimi alr almaz hkmete gider vali vekletini tesellm edersin diye kat talimat verdim. (1). Mesee halloldu. Trabzon valisini halk bu ka dar severken aksi gibi Mustafa Keml Paa istemiyor. Van valisi Mit hat Bey ise daha mkil vaziyet ihdas ediyordu. Bu zat daha Amasyada nc Ordu Mfettii iken Mustafa Keml Paa aleyhinde idi. Bu zat Erzuruma geldii zaman Sivasta Heyeti Temsiliye namna Mustafa Ke ml Paa 9/9/1335 de yazm idi ki: Van valisi Mithat Bey hakknda burada verilen malmat ve mtehassl kanaat mumaileyhin Vana gitme sine mnidir. Erzurumda bizzat grlmek zere intizar etsin. Ben kendisini tanyanlardan tahkik ettim, zararl bir zat olamaz dediler. El de kimse olmadndan msaade edilmesini cevaben yazdm. Cevaben Kongre zasndan hi kimsenin ahadetine mazhar olamayan Mithat Beyin pek musip olan teklifi devletleri vehile Vana gnderilmesini arizii
( 1) M esele dadaaszca halloldu. Hamit Bey Ankaraya mteveccihen 23/Haziranda Trabzondan ayrld. Bu Hamit Beyi Mustafa Keml Paa Gmrde Erme nilerle sulh mzakeresi heyetine ve sonra da Erzurum valiliine tyin buyurmular dr. Sulh umumimizden sonra bu zat da stikll Mahkemesine verilmi, beraat et mitir. Beni a braktnz demesi zerine hakk skt olmak zere bir meclisi idare zlma tyin olunmu... Gazi Paa ikinci intihab zaman: Trabzonda bir kazan mtemadi kaynyor, diyordu.
amik tezekkr ettik. Hassaten u yeni vaziyet karsnda (Elziz valisi Ali Galibin stanbulun emrile Krtlerle Sivas basmak teebbs) marileyhin Erzurumda alkonulmas yahut Dersaadete geri gnderilmesdi zarar bulduk. denildi. Bu zatle grtm. Bana szmzden k mayaca hakknda kati sz verdii gibi stanbula da istediimiz tarzda telgraf ekti. stanbuldan Abuk Paann tavsiyesile Van valiliine tyia olunmu. stanbulda iken de Kuvvayi Milliye lehinde bulunmu, bunu bilen de olduundan tekrar Heyeti Temsiliyeye unu teklif ettim: Van da Frka kumandannn kontroluna tbi tutarak idare mmkndr. Eer muvafk grlmyorsa esbab mueibesii rica eylerim. u adam fenadr kfi deildir. Kim ne gibi vakalardan dolay bunu sylyor bi linmelidir. Ben bu zat veni gryorum. Elimizde tannan daha iyisi ol madndan valilie kadar hak kazanm bir insan btn hayatnca yeis ve elem iinde brakacak, maddi manev mahvedecek bir muameleye ma ruz brakmak iin ak sebebler olmaldr. te bu zat bunun iin siyanet ettim. 18/9/1335 de teklifim kabul edilerek Vana gitmesini Heyeti Temsiliye namna Mustafa Keml Paa bildirmiti. Van valisi Haydar Bey Erzuruma geldiinden Mithat Beye lzm gibi nasihatte bulundum ve herhangi uygunsuz hareketinin hesabma kaydolunacan unutma masn syleyerek yola karmtm. te bu zat hakkmda iki aydr ik yetler balamt. Mays bidayetinde kendisi vaziyetini kuvvetli grme yerek bana mracaat ediyor. Yerime bakas geliyor diye ayialar var, eer tevecchm baki ise bu ayiay tekzip ve msebbihlerini iddetli tekdir buyurunuz diye ricada bulunuyor. Halbuki Mdafaai Hukuk, e raf, frka erkn harbiyesi mtemadiyen vaka zikrile hayat hususiyesinin halka tahammlsz olduunu yazyorlar. Frkadan da tahkikat yaptm. Hayat hususiyesi iyi bir ekilde deil. Bizde ne tuhaf, ba ne yaparsa mabada sanki krk yldr ayn seciyede imi gibi hepsi onun denginde oluveriyorlar. Bunu bilhassa Irakta kendi maiyet erkn harbiyenin ayya bir ba idaresinde iret ve sefahatte ona peyrev olmalar ile ya kndan grmtm. te vali beyi grnce Maarif Mdr, Polis Md r, stinaf Reisi hep bir seciyede oluverdiler. Evlerinde Ermeni kzlar, hem de bir seneye mahkm olan da var, Vali, Maarif mdr, Polis m dr bir evde bu halde, stinaf reisinin nezdinde bir seneye mahkm bir Ermeni kadm varm, Jandarma kumandanndan da tahkikat aym neti cede. ret, kumar, ie devamszlk, kuvvayi milliye tekiltile alakadar szlk! Halbuki bu gibi ileri giderken grm sz almtm. 7/Mays/ 1336 da kendisine nasihat yazdm ve verdii sze gelmezse ikyetlerin Byk Millet Meclisine kadar gideceini ve o, zaman hakknda iyi olma yacam yazmtm. te bu ikyetler yine tazelendi. Hakkmda umumi lisan u: Mithat Bey bir harabezardan ibaret olan ve halk yeis ve ma temler iinde yaayan Vana pokercilik, iynu, Ermeni kadmlarile ya amak usullerini retmekten baka bir ey yapmamtr. Hkmeti
buhranl bir zamannda bir Van gailesine intizar olunsun! Ne garip Trabzon valisini halk brakmyor, Van valisini kimse istemiyor! ste hal kn ahlk ve hissiyatna riayet ve ademi riayetin aksi sadas! (1). Hare kt askeriye srasnda mntakann her iki ucunun valileri iin mtema di muhabereler can skc fazlalklar oluyordu. Hususile bir kolordu ka rarghnn ve selhiyetinin kat kat fevkinde iler. Bereket versin mntakann ortas olan Erzurum valisine ait dosya ksaca daha evvel ka panmt. Bir taraftan harile, bir taraftar dahil ile urarken dier taraftan da valilerimizle uramak ne eiemli hatralar... Bugn Il/Haziran cuma gn ocuklar Ordusu mutad yoklamasn yaptm. Yarm hareket edeceimizden ocuklarm tahassrle gzden ge irdsm. Hava yamura evirdiinden erken paydos yaptrdm. Ben Bal kan seferini mteakip erkn harbiyeyei umumiyede stihbarat ubesi mdrlnde bulunmu ve bir sene kadar Almanlarla almtm. Bu hususta hayli malmatm olduundan casus tekilt hakkmda pek ma lmatlar olmadn bildiim Ankaray irad iin u mtalay yazdm:
Zata mahsustur.
Erzurum: 11/Haziran 1336
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Miralay sm et Beyefendiye Makasd ve harektmz renmek iin ngilizlerin pek byk fedakrlklar yaptn Grc ve Ermeni muhitlerindeki faaliyetlerimden ve aldmz malmat ile tuttuumuz seradan anlyorum. Millet Meclisinin niyt ve efkrna vakf ve hatt baz znm harektna bile hkim olmak iin bu dessas dmann bilhassa Ankarada mit edilmeyen kimselerin ve akla gelmeyen vesait ile bir casus ebekesi vcude getirmeye alacan pek muhtemel gryorum. Ve tedbir ve ihti yat noktai nazarndan byle bir ihtimali kabul bile ediyorum. Ankarada gayet mah rem ve faal sivil polis tekilt yaplmasn ve bu tekilta mstait ve bu ie ka biliyetli olan zabitan memur edilmesini muvafk basiret buluyorum. Oraca bunun nazar dikkate alnmjf olduunu bilmekle beraber dndm size yazmay da faideli grdm. 15. Kolordu Kumandam ' Kzm Karabekir
(11 24/Tem m uz/1336 da artk ben de kefaletimi geri aldm ve Ankaraca da iti mad kazanamadysa kendisine Ankarada bir vazife verilerek gz nnde tutulmasn teklif ettim. Ankarajâ celp olundu. Reji Mdri Umumiliinde mhim bir suiisti mal mes elesi ayi oldu. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa bu suiistima lin vaki olduuna kat kani olduunu 39 senesi bana da syledi. Fakat bu mhim mesele kapanmtr. Mithat Bey Kl Ali Beyin enitesi olmu kinci Millet M ec lisinde snillet vekili idi. Bu zat hakknda kocaman bir ademi itimad dosyas hasl olmutur. Ben telkin ve ikna ve nasihatle hayli memur ve halk kazandmz fiilen tecrbe ettiimden bu zatin de yok yere lekelenmesine msaade etmedim. Fakat ark ta iyi not almad, garpte de fena not alm ise de mevkiini salamlatrmtr.
12/Kazranda saat 11,30 evvelde Erzurumdan kararghmla hare ket ettim. Kars kaps haricinde btn halk, sivil- asker memurlar, o cuklar ordusu renk renk bayraklar, esnaf levhalariie mehip bir manzara tekil ediyordu. Kurbanlar kesildi, dualar ve mtekabil messir szler den sonra otomobil ile bir saatte Hasankaleye geldik. le yemeinden sonra ayn ahenkle Horasanda 12. Frka kararghnda bir ay itik. Ak am karanlk basm iken Horumda adrl ordugha geldiK. Horum kynn iki kilometre kadar arknda Muhtar Paa Tepesinin (Horum kynn hemen imalindeki tepeye ben bu ismi vermi ve resmen de ka bul ettirmitim) hemen arkndaki yamata. 13/Haziran gece derecei hararet -f 5 di. le vakti yine adrda - f 24 oldu. Hava akt leden sonra dehetlidolu, yamur, rzgr ol du. (1). Bugn Horum dzne ktk ve- Soanl Dalar tarassut ettik. Ve hareketi idare iin tarassut mahalli intihab ettik. Tarassutlarmzda hi bir faaliyet grlmyordu. 12. Frka Kumandan Kaymakam Osman Bey kararghma geldi. Harita, zerinde yollar ve Ermeni vaziyeti hak knda frkaca elde edilen malmat hakknda grtm. Sarkamta ma lmumuz olan 4. Ermeni alayndan baka yeni gelmi kuvvet yok bilini yor. Kararghmz osadan uzak ve susuzca bir yerde tesis etmiler. Gece de rahatsz olduk. Akama doru erkn harbiyemle etraf dola tm. Ve oseile adrlarmz arasnda gzel bir yeri beenerek buraya naklettik. Karargh yeri intihab iin de bir ok mesele halli hakikaten lzm. Baz an yle yer intihab ederler ki oraya otomobil deil atla bile zor klr. Sebebini sorsan manzaras gzel ve vas derler. Halbuki ra porlarn ser gelebilmesi ve kolay bulunmas iin bu pek mahzurludur. Baza da hemen caddeye yakn intihab ederler bu sefer de grltden, tozdan rahat edilemeyecei gibi gflen gidenin bilerek bilmeyerek ura olur, intizamszlk, rahatszlk ziyade olur. Ve rast gelenin karargha girmesi mahzuru dnlmez. Bazen telgraf hatlarndan pek uzak, ba san da vzltsndan uyunamayacak kadar telgraf direinin dibine ad rn. kurulduu vaki eylerdir. Mecbur olursun bugnk gibi btn emek lere acmayarak yer deitirmeye!... 14/Haziranda Zivindeki 36. Alay tefti ettim. Arabalarla bir saat te gittik. Zabitan ve efrad pek eeli, her ey iyi. yalnz ikml efradnn elbiseleri noksan. Buna da aremiz yok gibi. Ruslar osa yapmlar fa kat uurum ve kavisler ok. Avdette Zivine hkim tepecikten tarassud ettik. Buras cephe tarassud mahalli olacandan tanzim iin emir ver dim. Garp haberleri: 12/Hazirada Zile ussattan istirdat edilmiti. 14 sabah Yozga t ussa t eline dm. Bu ifssatlar mzmin hale gelmi ol(1) Horum mntakasmda hemen her ikindi vakti adrlar ykacak derecede fr tna, dolu, yamur eksik olmazd.
duundan arkta parlak bir zafer istihsaline kadar devam edecei zanmdaym. 15/Haziranda nc Frka: Moskovaya giden Kurye zabiti bra him Efendinin 14 Haziranda geldiini Sovyet Hariciye Vekili ierindea Byk Millet Meclisi riyasetine tahrirat getirdiini, daha baz mektup lar da getirmi olduunu bildirdi. ifreler de alnmaya balad. brahim Efendi Mays bidayetlerinde Trabzondan motrle Novorosiskiye km, oradan Moskovaya giderek Byk Millet Meclisinin ilk teklifnamesini Rus hkmetine tevdi etmi. imdi cevabn ve Halil, Ceml Paalarla, geen sene irtibat iin gnderdiimiz Doktor Fuat Beyin ve Bahattin akir Beyin muhtelif adreslere gelen mektuplarn getirmi.' Bu fedakr zabite teekkr ve istedii mkfatn yaplmas emrini verdim. Mhim olan ierinin mektubu aynen udur: (Arikaraya da bildirilmesini ve aslnn gnderilmesini Frkaya yazdm.)
M oskova: 3/Haziran/1920 Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Efendiye Sovyet hkmeti her iki milleti tehdid eden ecnebi emperyalizmine kar mca deleye itirk eylediini bildiren ve Rus Sovyet Hkmetile mnasebat muntaza maya girimek arzusunu izhar eden mektubunuzu aldm bildirmekle kesbi eref eyler. Banda Ankara Byk Millet Meclisi bulunan yeni Trk hkmetinin haric siyasetinin esasatna Rus Sovyet hkmeti memnuniyetle muttali oldu. Bu prensip ler bervechitidir: 1 Trkiyenin istikllinin iln, 2 - Gayr kabili itiraz Trk arazisinin Trk devletine ilhak, 3 Arabistan ve Suriyenin mstakil devletler gibi iln, 4 . Byk Millet Meclisi tarafmdan karara nazaran Trkiye Ermenistannda, Krdistannda, Batum arazisinde, ark Trakyada, Trk ve Araplarn mtereken bulunduklar btn arazide milletlerin kendi mukadderatlarnn tesbit ve tyinini kendilerine brakmak. Sovyet hkmeti mltecilerin ve arzulan hilfnda hicret et mi muhacirlerin de bu menatkta serbeste referanduma itirk edebilmeleri iin bunlann mahallerine avdet ettirilmelerini tabi buluyoruz. 5 Banda Byk Millet Meclisi bulunarak teekkl eden yeni Trk hk metine ait arazide ve ekalliyette kalan milletler iin Avrapann en serbest hk metlerinde bulunan mill ekalliyetler iin tannm olan btn hukukun tannmas. 6 Boazlar meselesinin, Karadeniz sahil hkmetleri tarafndan akdedilecek bir konferansa tevdii. 7 Kapitlsyonlarn ve ecnebi devletlerin mal kontrolnn ilgas. 8 Her nevi ecnebi nfuz mntakaiannn ilgas. Rus Sovyet hkmeti tazyik altnda bulunan milletleri kurtarmak gayei temennisile emperyalizm hkmetlerine kar tevcih edilmi mesai ve harekt askeriyeye mutlak Byk Millet Meclisinin arzusunu ahzeder. Kendi mukadderatlarn karar latracak milletlerin, hakkn, adaletin talep ettii vehile bir taraftan Trkiye, dier taraftan Ermenistan ve Acemistan aralarnda kat hududun tesbiti iin vukubuacak mzakerat siyasiyeye Byk Millet Meclisinin msaade edeceini Rus Sovyet hkmeti mid eder. Ve Rus Sovyet hkmeti her zaman alkadarann daveti ze rine tavassutu deruhdeye mheyyadr. Trkiye ve Rusya arasnda mnasebat dos-
ve devaml bir muhadenetm tesisi iin, dorudan doruya mnasebat siyasiye konsolosluklara ait nnasebata balanmasn Rus Sovyet hkmeti teklif eder. Sovyet hkmeti kendi mukadderatn bizzat tyin ve tanzim hakkn her miliin tanmaktadr. Rus Sovyet hkmeti kendi istikll ve hkmetini mdafaa ve dye iin Trk ahalinin cidali kahramananesini pek byk bir alka ile takip or ve Trkiye iin pek meilim olan bu gnlerde Rus - Trk milletlerini birrecek muhadenatm salam bir esas zerinde olduundan bahtiyar bulunuyor. Byk Millet Meclisi Reisi Efendi! Bldaki mevadd pii nazar ttlanza vaz ederken mttehit kyl amele curayeti ahalisi namna istikll iin mcadele eden Trk halknn muvafakiyat teniyatmz da iblla kesbi eref eylerim. Umuru Haricijre Ahali Komiseri ^ ierin
Hayret! tilf zmresi garp mmtakamz yutarken bolevikler de naddede Trkiye Ermenistamnda, Krdistanda, Lzistanda, ve bunyetimiyormu gibi ark Trakyada! diyerek ora halkn bizden ayr aykr istikametlere sevk edecekler, ve kendileri mi yutacaklar?!... l hkmetimizin heyetimize verdii talimata nazaran boleviklerin fi daha ok umull, fakat mthi acilim ize!... Bence yaplacak : Yalnz Elviyei Slsedeki ksm deil, Ardahan, Artvin, Batum eler elinde olduundan imdilik bunlarla megul olmayarak Ermer elinde bulunan dnyorum- Daha ilerilere Gmr havalisine ve sait vaziyette btn Ermenstam igal etmi bir vaziyette heyetimizi skvaya galip bir ordunun hkmeti murahhasas diye gstermektir, s i halde herifler bizden yer koparmaya alacaklar! Bolevikler bilor mu ki evvel Laz denilen insanlarn yeknu krk bini amaz. Ve lar Batumia Rizenin hayli arkndaki bir mmtakada ve sahildedirRize de dahil olduu halde Trktr. ptida bir kavim olan krk bin dnyann hi bir tarafnda rey sorulamaz. Sonra Krtlerden bahis iemektir? Geri Harbi Umumiden evvel btn yer yznde milkadar Krt vard ve ekseriyeti yani iki milyona yakn ksm Trki3 idi. Bunlardan Rusyada bir ksm azami Elviyei Slsede . yz randa yedi yz bin kadar mevcuttu. Fakat Trkyedekierin kesif ak bugn mevcudu bir milyonu belki biraz taar. Bir oklar Rus si altnda alktan ve sefaletten mahvoldular. Rus istils erien erdeki Trklerin drtte mahvolmutur. (ou Ermeni eiile eolmutur.) Acaba Ruslar Sovyet kisvesine brnmekle mazinin bu U fecayiini bu yeni tekliflerile bize derhatr ettirdiklerini unutuyorm? ptidailikte 1 zlardan geri olan Krtler farz muhal olarak ayrey verseler bu zavalllar baka bir millete lokma olmayacaklar m? ba bolevik Rusiarda arlk Rusyas gibi Krdistan herhangi bir iriye ile bizden ayrmak ve yutmak emelinde midir. Trkiye Erme mi. ne demektir? Evvel Trkiyede ne Ermenistan vardr ve ne de ienerin kesif olduu yer vardr. Bu Harbi Umumiden evvel byle
idi. imdi ise ark mmtakasmda tek bir Ermeni yoktur. Onlar yaktlar,, yktlar, astlar, kestiler, aldlar, rptlar ve yzlerinin ve ellerinin, kan lekelerile-katlar, gtler... ark hakknda halihazr dmanlarmz da, dost diye el uzattmz bolevik Rusya hkmetinden baka bir ey is temiyorlar. Harbi Umumiden evvel btn cihandaki Ermenilerin mev cudu Krtler kadar bir eydir. 3 milyona da varmaz ve bunlarn daha ou Rusyada - Bilhassa Kafkasyada - dr. Ve bunlarn bir hkmet tekiline Trkiye hkmeti msaade etmitir. Harbi Umuminin son se nesi mevcudiyetlerine hatime ekmek bir ey deil iken bu ltf onlara veren milletimizdir. Fakat bu unsur bizi Harbi Umumide arkamzdan vurmutur. Ve tabi o zamarltki hkmetten mukabil darbe yemilerdir. . Fakat Rus istilsile onlarn haksz intikam daha mthi olmu ve mevcudiyeti milliyeleri kadar Trk kan imilerdir. Bu vesikalar tab edilmi, cihana iln edilmitir. Bu cinayetleri neticesi bir oklar Amerikaya, Avrupaya, rana bir ksm da imdiki Ermenistana kamlardr. Amerikadan bu katillen Trkiyeye getirip rey sormak! Bu ne suikastdir? Yeryznde kim vardr ki ana baba katilinin eline silh kendi ve rir, gel evime beni ldr! der. Bugn Ermenistanda kendi ifadelerine ' nazaran - Harbi Umum sn senesi Gmrdeki Ermeni heyeti bildir miti r 850 bin Ermeni vard. Bunlarn binlercesi de bolevikler geliyor diye Batum tarikile savumular ve halen de kamaktadrlar. Rusya Sovyet hkmeti bilmelidir ki Ermeni Krt meseleleri diye ne itilf na zarnda. ve ne de Ruslar nazarmda ayr ayr meseieler yoktur. Bu ikisi bir meseledir! O da Krtl Trklerden ayrdktan sonra Ermenistan nam altnda tktrmak ve topunu birden yutuvermekdir. Acaba Azer baycan! igal eden Sovyet Rusya arln ark vilyetlerimiz hakkndaki ak yemek listesini itilf devletlerininki gibi Krtlk boy asil e mi naklyorlar! Aras - Arpaay - Acara bizim mill ve ktisad ve tarih hududumuzdur. Beri yakasndan bahseden dostumuz deildir. Hele Krt1 erden ve imdiye kadar kimsenin hatrna gelmeyen Lzlardan bahseden ise dmammzdr. Evvel bu telkkide anlamalyz-... te bu mtalatm hkmetimizin Ordughmda ahvale intizaren misafirim bulunan Hariciye ve ktisad vekili beylere de syledim ve tabi onlar da ayn telkkide bulundular. Kuriyemiz daha baz mektuplar da getirmiti. Onlarn ifreleri gelmiti. Bunlardan da mhim evler okuyacaz. Bun lar ksmen 16/Haziranda geldiler aynen Ankaraya yazlyordu. Ceml ve Halil Paalardan Mustafa Keml Paaya, ilk irtibat memurumuz Doktor Fuat Sabit Beyden 3. Frka kumandan Rt Beye - Mektup larn bu vasta ile gndermesi tenbih edilmiti - Bahattin akir Bey den Rt ve Hilmi Beylere gelen mektuplardan ttihad ve Terakki er knnn da yine Mustafa Keml Paadan aldklar talimatla Moskovada bir eyler yaptklar anlalyordu. Ceml Pasa mektubunda bunu ak yazd gibi Fuat Sabit Bey de bunu bildiriyordu. Bu garabeti ne.
ben, ne de nezdimdeki vekil beyler anlayamadk. nk bize bu husus ta Keml Paa malmat vermemiti. Acaba bunlara ne talimat vermi, ne zaman vermi! Sonra Halil Paa bizzat Erzurumda geen sene arka gederken benimle mnakaasnda Kftlkle Ermenilikle uramaya rak bir ka vilyet de verilse mstakil bir Trkiye hkmeti ekline raz olmaklmz tavsiye ediyordu. ttihadc reislerin tamamile bu fikirde olduklarn Frka kumandanm Halit Beyle bu hususu mnaka amzda da grmtm. Acaba bu paalar bolevik hkmetine de bu felketli fikirlerini ihsas etmi olmasnlar! Fakat bu kendi fikirleri de olsa Trkiye namna nasl telffuz edebilirler, Mustafa Keml Paadan talimat aldk diyen adamlar byle bir fikri kendiliklerinden nasl syle yebilirler. te bizi yeniden yeise dren pek mhim bir mesele. Mek tuplar Keml Paaya' da yazld iin tabi bir ey sylemesi hale ve ta rihe kar kendilerine bir bortur. Geri d a h a Amasyada iken bir itimada boleviklie karar verdiklerini ve benim ikazm zerine bu cmleyi Garbe kar bir silh olarak kullanmak ve mecburiyet grldke o ta rafa doru grnmekle istikllimizi mevyit faideier koparmak dstu runu kabul etmilerdi. Bolevikler her millet kendi mukadderatn tyin de serbesttir, nazariyes ile beraber gryoruz ki zaifleri igal ve orada bolevik idaresi - merkezi Moskova olmak zere, yani Moskova idare sine alyorlar. - tesis ediyorlar. Ve bizim umuru dhiliyemize karmak istiyorlar. Ceml Paann mektubunda bahsettii: Talt Paa ile sebkeden muhaberatnz neticesinde takarrr etmi olduu zere dedii muhaberat ne esas zerinedir? Bakdaki Baha Saitte l/Knunusani de Mustafa Keml Paaya izafeten bir eyler imzalamt! Boleviklerin Krtlk, Lazlk, Ermenilik gibi ark bitirecek kaytlarn okuduktan sonra Mustafa Keml Paa benim garbe kuvvet gndermek aleyhinde bulunduuma ve ark hareketini bir an evvel yaparak Bolevik ordularile galibane temas yapmak hakkndaki mtalalarm nasl bulacaklar dr. (1). Ben seferberlik vesair istihzarata germiyet veriyordum.- Bir hafta sonra inaallah bugn bizi teessrler altnda ezen her dnce bir rya git i snecektir. Kriye zabitimiz Kafkas hareketi yapan Kziordu hakknda u malmat veriyor: Kafkas harektn yapan S, 9, 10,, 11. Or dulardr. Fakat bugn Azerbaycanda yalnz Onbirinci ordu kalmtr. .9. Ordudan da Suide yalnz 34. Frka vardr. Dier kuvvetler kmilen
(1) 23/Haziranda hareket yapacaktk. Gece makina banda hareketin tatili emrini verdiler ve 5/Temmuzda yeniden bir taleb olmak zere Garbe bir frka gn dermekliimi istediler. 16/Mays talebine kar sylediim vaziyet deimi deil di... Mtarekenin ilk gnndenberi itilf ajanlar u propaganday yapyorlard: Trkler arktan ekilsin, Boazlar etrafnda mstakil bir Trkiye teesss etsin. Bu nu bana Trabzon Fransz mmessili de sylemiti. Ravlinson da bu propaganday yapard. Halil Paa, Halit Bey ve ttihad Terakki resas bu mtalay kabul et milerdi. Acaba Keml Paa da bu fikre kaplm m idi? Ermenilerle yalnz ba edemeyeceimi sylerken garbe kuvvet istemesinin mnas ne olabilirdi.
Lehistan cephesine sevk olunmutur. Zabitan ve efrad ayn elbise giyiyor, kollarnda blk ve tabur kumandan olduklarna dair iaretler var, apkalarnda be keli krmz yldz var. Bolevik kuvvetlerinin zaif kald harektn ilerlememesinden de istidlal olunuyordu. Bununla be raber bu hal bizi kararmzdan dnmek deil bunu daha iyi erait altn da yapabilmeye saik idi. nk bu kuvvet karsnda ve ahvali dhiliye lerinin bolevik infilkna pek msait olmasndan na Grcler bitaraf kalmaya mecbur idiler. Ermeniler bile urada burada temas ve muhare belerde bulunduu Azerbaycan ve boleviklere kar bir ksm kuvvet terkine mecbur idiler. Boleviklerin Lehistan cephesine kuvvet sevketmeerinden na hkimiyet Tanaklar elinde kalacak yani bizden sky grnce bolevik oluvererek Kzlorduyu karmza karamayacaklar dr. Seferberliimiz ilerlerken sevinlerimiz de artyordu. Heyeti murahhasamz da muzaffer ordu ile mreffehen yola kacaklarndan jnemmn idiler. Yarm bayramd, btn zabitan ve askerlerim bayram mte akip zafer bayramn tahayyl ile mesrur idik. Fuat Sabit Beyin 3/H azirnda Moskovadan yazd mektup aynen udur:
M oskova:: 3/Haziran/1920 Muhterem Rt Bey! Halil Paa ile Moskovaya geldik. Bolevik resas ile grtk. Memleketimizin vaziyeti hakknda izahat verdik. Sovyet Rusya ile mnasebet tesisi Anadolu inkilb hareketinin emeli olduunu, bizim vazife ve selbjiyetimizin bu mnasebeti tesis deil Anadolu vaziyetini izah ederek bunun zeminini ihzar olduunu, bu mnasebet esaslarnn tyin ve tesbiti her iki tarafn direktifini haiz selhiyettar zevat vastasile olacan, imdiden syleyeceimiz bir ey varsa Anadolunun paraya, silh ve mhimmata ihtiyac olduunu, ve bunlar hamilen Anadoluya gidecek bir sovyet cumhuriyeti mmessili ile mnasebetin ekli ve vsati hakknda grleceini izah ettik. Yalnz bu mnasebatn mahiyeti hakknda vaziyetten mlhem ahs kanaat lerimizi syledik. Haricye Komiseri ierin Anadoludaki mill harekete yardm et mek emelleri olduunu, bolevizmin mahiyeti tima inkilb olmakla beraber ark ta mill inkilblan tasvib ve ona yardm etmek esasm kabul ettiklerini fakat bu bir had dahilinde olduunu syledi ve ilve etti: Mesel Efgandaki mill hareketi takviye ediyoruz, Amamllah Hana yardm ediyoruz. Fakat emin deiliz ki yarn bu silhlar bizim aleyhimize kullanlmayacaklar. Bundaki nkteyi anladm. Ve Ana doludaki mill hareketin ne gibi ihtiyalardan doduunu ve Trkiyenin tarih ve ictima vaziyetinin Avrupadan pek baka bir ey olduunu, Anadoludaki mill hare ketin ruhu garpteki snf hareketinin ruhundan baka bir ey olmadn yalnz zulm ve tazyik milleri arkta baka olduu cihetle istihls hrriyet milleri de baka ekilde tecelli ettiini, gaipte bir tarafta kapitalizm ve emperyalizm saltana tn tesis etmek iin istil siyaseti takip eden bir snf ile bunun tazyiki altnda mus tarip olan dier bir snf olduu iin ihtill snf mahiyette oluyor. Trkler madde ten ve manen haric tazyik altnda millete ezilmi olduu iin ihtill hareketleri snf fark gzetmeyerek mill esaslardan ayrlmadn ve mill ihtillin menfaat ve gayesi her zaman ezilmi snflarn menfaati ile ve cihan inkilb ile beraber olduu nu, asrn zihniyeti ile tevafuk etmi sergzetcu siyasetlerin Anadolu inkilplan arasnda yeri olmadm izah ettim. Bu izah bir rapor tarznda bildirmemi rica et mesi zerine verdiim raporun bir suretini gnderiyorum. Bizim bu mracaatmz
| t
'
zerine yardim meselesi takarrr etmiti.. Parann miktar tamamen takarrr etme mekle beraber bir milyon altn, olaca temin oluyordu. Silh ve mhimmat rmktan altm bin tfek, (Yirmi bin Rus, yirmi bin Fransz, yirmi bin ngiliz) beher tfek iin bin fiek, yz on iki top, on ar top idi. Sonra Mustafa Keml Paann mek tubunu hamilen brahim ve Hulsi geldiler. Bu mektup yardm hakknda bizim sy lediklerimizi takviye ettikten maada Kafkasyada orduca yardm da vaad ediyordu ki buna lzum olmadn sylediler. Verdikleri cevapda tabi bunu tasrih edecek lerdir. Daha sonra Ceml Paa, Banattin akr ve Bedri Beyler Almanvadan gel diler. Esas maksadlar arkta almak olmakla beraber Mustafa Keml Paamn kendilerile muhaberesi olduunu ve Mustafa Keml Paa namna Rus hkmeti ile mzakere edeceklerini yalnz Mustafa Keml Paa sen szn kendisinde kalmasn istediini sylediler. Ben kendilerine Andolu hareketinin ittihad ve Terakki hareke tinden baka bir ey olduunu, binaenaleyh kendileri Anadolu namma hareket eder lerse ttihad ve Terakki ile bu hareketin bir olduu phesi uyanaca ve bunun va siyet zerine iyi yahut fena tesir yapaca hakknda benim hkm veremeyeceimi*, yalnz benim imdiye kadar beyanatm ve raporumda Anadolu hareketinin bir tti had ve Terakki hareketi olmadn gsterdiim cihetle kendilerine o nama hareket etmek doru olmayacana dair olan kanaatimi sylemek borcum olduunu anlattm, Ceml Paa ahs kanaatlerinin Anadolu inklplarnn dncesi ile tevafuk ettii ni zan ve farz ederek mzakere zemini amay ve buna esas olacak bir ey hazrla may teklif etti. ahs kanaat halinde kalmak artiie byle bir esas kaleme alnd ki Cemal Paa bunun bir suretini Mustafa Keml Paaya gnderecektir. Henz Ceml Paa grubu ile hkmet arasnda mlkat olmad. Binaenaleyh bunun ne tesir husule getirecei hakknda bir ey diyemem. Bugn Mustafa Keml Paaya yazlan cevap hazrlanyor. brahim ile Hulsi hareket edecekler. Paraya ihtiyac nz olduunu dnerek bir miktar altnn bunlar vastasile gnderilecei dnl m ise de Deniz tehlikesi bunu tehir etti. Ben ilk muavenet kafilesi ile ve bolevik murahhaslarile birlikte geleceim. Mnasebet tesis etmek zere Trkiyeye gelecek Rus murahhasnn ahs pek ziyade ayan ehemmiyet olduu iin bize muhip ve Trk meselesine kymet veren bir ahsiyet intihab iin alyorum. Bunun hak knda merkez komiteye bir rapor verdim ve bir namzed gsterdim. Bu taayyn etmesi uzun srerse muvkkat bir murahhas olarak taayyn edecek' bir zatla bir haftaya kadar Bak-Tiflis-Kars yolu ile Erzuruma geleceiz. Beraberimizde 120 bin lira -ki ilk postadr- altn bulunacaktr. Bu suretle ufak miktar halinde nak ledilecektir. Ordunun iaesi iin erzak vesaireye olan ihtiya ayrca tesviye edile cektir. Altn meselesi husus bir nezaketi haiz olduu iin onda imsak ediyorlar, Trkn hakl davasn Avrupa efkr umumiyesine anlatmak ve sosyalist muhafilinde sesimizi ykseltmek bizim daima ihmal ettiimiz bir eydir. Ben bunun iin, burada Avrupa ve Amerika gazete muhabiri erile muhtelif mlakatlar yapyorum* Ve vaziyeti izah ediyorum. Yalnz bu mphem ve eksik oluyor. Elimde materyel yoktur. Bu hususta istatistik zerine yaplan beyannamelerin gnderilmesi byk bir tesir yapacaktr. stitraten syleyeyim ki bizim Moskovaya geldiimiz tarihte ngiliz Trades-Union amele vekilleri de geldiler. Bunlara resm byk bir istikbal yapld. Biz de ona davetliydik. Ertesi gn Moskovann byk Opera Tiyatrosun da bir itima yaplda. Rus cumhuriyetindeki btn amele ittihadlarj Sovy etlerin vekilleri toplanmt. Tahminen elli bin kii vard. ngilizler ve Ruslar mtekabilen nutuklar sylediler. Ben de orada Trk kyls ve iisi namna sz syledim. Bu byk bir tesir yapt. Rus sovyet vekilleri sahneye km iddetle alkladlar. Bunda ngilizlere kar bir nmayi mnas vard. Ertesi gn gazeteler nutkun ksasu, nerettiler. Aslnn tercmesi hariciye nezareti mecmuasna konulacak tr. Rusa gazeteleri gnderiyorum. Tatarca gazeteler Kazanda intiar ettikleri iia
henz gelmedi. ngiliz heyeti reisi, ben sahneden indikten sonra ktibini gndere rek benimle mlkat istediini bildirdi. Buraya bir Ermeni hey'eti geldi. Ermenis tan hakcmdaki iddialarnda Trkiyeden muhaceret eden 300.000 Ermeninin yer lemesine kfi arazi istediklerini bildiriyorlar. Biz vaziyeti izah ettik. Hariciye ko miserliinde ark ubesi reis ile bir ka itima akdedip Ermenistan m e s e le s in in halli iin mmkn olan tarz dnmemizi ve kanaatlerimizi sylemeyi teklif et tiler. Bunu srf ahs gr ve dn halinde kalmak artile kabul ettik. 300.000 Ermeni muhacirine kar bize muhacir olan Revan muhaciierile Erivan da kalan Gkegl etrafnda zulm altnda inleyen Azerbaycana muhaceret eden dier ms lman muhacirlerin mbadelesi iyi ssesastr. Bununla beraber biz meselenin yerinde tetkiki iin Trkiye-Ermeni-Bolevik murahhaslarndan muhtelit bir hey etin mahallinde tetkikat yapmasn ileri sreceiz. Hrmetlerim. Doktor Fuat
Fuat Sabit Beyin mektubuna leffettii raporu ve nutkunun suretle rini de srasile aynen yazyorum. Baz iyi mtalalar varsa da mthi bir hata olan arkta Ermenilerin nfusundan ve Ermeni meseleei hakknda Trk, Ermeni ve bolevik murahhaslarndan mrfekkep bir heyeti ma hallinde tetkikat yapmas gibi bu tekliftir. Bereket versin Srf ahs dn kaydile iin iinden kmtr. Ermenilerin Moskovaya heyet gndererek iki yzl altklarm ve gerek tilfla ve gerek boleviklerle mesaileri aleyhimize olduunu daha evvel Mustafa Keml Paaya yaz mtm. ayan dikkat noktalardan en mhimmi Ceml Paa, Bahatti akir ve Bedri Beylerin Mustafa Keml Paa ile muhabere etmekte ve Mustafa Keml Paa namna Rus hkmeti ile mzakere edeceklerini bildirmeleridir! Gtezl Paa da mektubunda bunu sylyor. Hususile Byk Millet Meclisi namna tesbit edilmi esaslar hamil heyet gitmek zere yanmda bulunurken bu satrlar okumak ne kadar yeis sayor. Memlekette vazife ve alkalar olan insanlardan gizli ilerle milleti ate lere yakan bu arkadalarla husus muhabereyi ve hususi tarzda mesaiyi anlarm fakat Mustafa Keml namna Sovyet hkmetiie mzakere ve ittifak ne demektir? Fuat Sabit Bey gerek vazifesi hakknda bolevik hkmetine ve gerekse bu zatlara iyi sylemitir. Benim endie ettiim vaktile Almanlar bu zatlar ellerine alarak bir eksii kalmamak zere be alt sene zarfnda her arzularn yaptrdlar, imdi de Ruslar ayn vastalarla Kafkasyadan bunlar ne katarak yeni marifetlere balata bilmeleri idi. Fuat Sabit Beyin 24/Mays/1920 de sovyetlere verdii ra por udur:
% / '
Moskova: 24/Mays/1920 Anadolu Inkilp Hareketinin Seciyesi Anadolu hareketinin domasnda ve byyp genilemesinde iki sebeb vardr: 1 Dahil, 2 Haric. 1 Dahil sebeb: Uzun sren bir muharebenin yapt idaresizlik ve suisti-
malttan defay
halkn
hkmete ve hkmeti
tutanlara harbe
kar olan karmasn
nefreti vesile
ve tutarak
bunun izalesi aresini aramas. 2 Haric sebeb: Trkiyenin tatbikatnn balamas. Bu
aleyhlerinde
ve Anadoluyu paralamak hususunda itilf devletlerinin verdikleri karar ve bunun iki sebeb Anadolu hareketinin tekmlnde vakit v a davranaca mit edilmiyor, Bunun slah iin dnlen, etmiyordu. kit tesirini gstermi ve seciyesini tyin ve tesbit etmitir. Hareketin banda bi rinci sebeb kuvvetli idi. tilfn bu kadar insafszca herkes daha ziyade dahil sebeble itigal ediyordu.
areler hi bir frka programnda garpteki mnasile snf mcadele ve tima ih till yapmak ezilen snfn hkimiyetini temin etmek gayesini takip nk Trkiyenin tarih ve tima vaziyeti onu Avrupa hkmet ve milletlerinden ta mamile baka ietima ve ktisad artlar altnda edeyim J &: 1 imdiye
.
bulunduruyordu. Bunlar hlsa sebebile memlekette
kadar
maruz
bulunduu
Kapitlsyonlar
byk senayi teesss edememi ve mevcut olan madenler, mendferler, banka lar, limanlar, tramvaylar, vapur irketleri, fabrikalar gibi byk sanayi ve ticaret raesseseleri ya ecnebiler elinde ya onlarla mterek olarak alan Ermeniler ve Rumlar elinde idi. Kk el sanayii de tekilt hususiyeye malik loncalar halinde olmayp her sanatkrn alma ve kazanma hakk tamamile serbestti. lve ede yim ki son harb yllarnda kk hisselerden mrekkep olarak tekil edilen mill bir banka ile bir ka mill anonim 'ticaret ve sanayi irketi stanbulun Antanta ta rafndan igali zerine kapatlmt. 2 Byk arazi sahibi beyler kuvvetli deildir. nk demiryollar munta zam olmad iin ihracat ve nakliyat kfi derecede deildi. Ziraat de fenn ve mi haniki olmadndan arazi byk kr brakmyordu. Ve buna da kariik her ky lnn byk, kk bir topra var idi ki her trl hukuku kendisinin idi. sterse satar, isterse balar, ld vakitte kanunen varisi kim ise ona kalr. Topra olmayp beylerin topranda yarcbk yapanlar bir snf tekil edecek kadar kuv vetli olmad gibi aralarnda tekilt da yoktu. 3 Avrupadaki siyasi ve ktisad brokrasi ve hkmetin zulm mcadelelerin iki byk temeli olan bu byk bir bel vardr ki o imdiye kadar ruhan ve da cis-
iki meseleye mukabil Anadolu halknn banda mes elesidir.
man iktidar nefsinde cem eden halife - sultanlar ve sarayn etrafnda toplanan tufeyliler - dalkavuklar hkmeti idare ediyordu. Mutlakiyet devrinde Babalinin hi bir ahsiyeti yoktu. Her ev saraydan idare ediliyordu. 1908 inkilb buna ks men bir darbe vurdu. Yalnz o da bir mddet sonra ayn zihniyete varis oldu. Halkta terbyei siyasiye olmadn ileri srerek frka tahakkm ve tufeyli sr sn tezyid etti. nkilptan evvel de sonra da merkeziyetilik hkmetlerin sfat, mmeyyizesi idi. Harb merkeziyetilii ve diktatrl bsbtn ileri gtrd.. Kumandanlarn ve valilerin iinde hakik diktatr kt gibi harb speklsyonlar balad. Hkmet siyasetinin milleri memurlar, ordu ve ulemadr. Memurlar do ular itibarile muayyen bir snfa mensup deildir. Yani yalnz zenginlerin veya toprak sahibi beylerin ocuklar deildir. Her snf halktan toplanm ise de ekse riyetle Rumeli veya dier istil edilmi yerlerin gayr Trk halkndan ibaret vp Anadolu halk aleyhine mtesanit ve ok kere mtecaviz bir vaziyette olmalar bir hususiyetlerini tekil eder, diyebilirim. Trk veya gayr Trk, yoksul veya zengin memurlar hkmet sandalyesine oturduktan sonra husus bir zihniyet M e mur zihniyeti kazanr ki kendini halktan yksek grr ve halka tahakkm iin kendinde bir hak bulur. Zabitler ise yine her snf halktan alnr, hkmet maki-' nann en temiz ve mnevver unsuru olup ihtill hareketlerinden halk tarafnda bulunmulardr. 1908 inklbnn muvaffakiyetinde daima ordunun ezilmi byk
hissesi olduu gibi Anadolu hareketinde zabitan ekseriyetle stanbul hkmetinden ayrlp halk tarafna gitmitir. Ulema snf husus bir kast halindi deildir. B aba dan oua intikal eden mtevellilik ve hatiplik gibi din vezaif var ise de ehemmi yetsiz derecededir. Ulema bulunduklar vazifelere hkmet tarafndan tyin olu nur. Bunlarn kuvvet ve servet sahibi olanlar payitaht ve civarnda olup An a do ludaki ulema yalnz hkmet tahsisat ile yaayamaz. Halktan da istiane ederler. Ve al-trlar. Bununla beraber gerek payitaht ve gerek mlhakat ulemas zihniyetleri itibarile hkmetteki mutlakyet ve merkeziyetiliin istinad noktalardr. Bu sn fn da bir hususiyeti vardr ki o da bunlara rehberlik eden mtefekkir ulema ism dnyasnn drt bucandan toplanm muhtelif dil ve muhtelif renkli ulema o l mas ve m ak am hilfetteki telkinatlar ile hak ve hkmeti ittihad islm siya seti takip etmeye daima tevik ve terhip etmeleridir. 4 Halk ezen ve tekmln durduran sebeblerden biri de kltrn din te
sirinden azade olmamasdr. Eski arap ve fars harsnn tesiri altnda olan ulema ye ni hayatn yeni fikirlerini kabul iin msait davranmyorlar^. Hars arap ve fars gibi yabanc tesirlerden kurtarmak iin alan mtefekkirlerin mesaisi Trk ananelerine istinad etmek, halk ve kyl hayatn tetkik etmek yani hars milletifmek esasnda toplanyordu. Bundan Trklk yani Harsta milliyetilik dodu. B u izahattan anlalr ki sanayi ve ticaret nasl ecnebiler ve Ermeni-Rumlar elinde ise hkmet ve hars da ekseriyetle yerli halkla alkas mekk yabanclar elinde idi. Bunun iin kapitale kar mcadele snf mahiyetten kp mill bir renk al d ve dier taraftan hkmete kar mcadele yani hars ve hkmetin dni siya set ve yabanc , tesirinden kurtulmas da milliyetilik mahiyetinde oluyor. Bu Trkiyedeki hareketinin kuvvetini gsterdii gibi Trk milliyetilerinin neden A v rupa kapitalistlerine muhalif ve Sovyet hkmetine mtemayil olduklarn ve Er meni ve Rumlarn da itilfa konulduklarn izah eder kanaatindeyim. Bu sebebler den dolay hareketin banda Trkiyenin muhtelif yerlerinde teekkl eden muhte lif gruplar mill ahrar, mill Trk, mill halk frkalar halinde teekkl etti ve sos yalist frkalar hayat siyasiyede de rol oynayacacak kadar nfuzsuz idi. Halktaki hars tekmln kuvvei cismaniye ile ruhaniyeyi tamamile ayrd edecek ve halife nin dnyev ilere karmasn tamamile men edecek hkmetin Cumhuriyet esas larnda teesssn temin edecek mahiyette henz hi bir frkann programnda mevcut deildi. Onun iin Cumhuriyet esas deildir. Fakat vekayi bu hususta b
yk bir mil oldu. Padiahn tilf siyasetine alet olmas Anadou mnevverlerini ve kylsn uyandrd. Resm prqramiarda yer bulmayan bu mesele vicdan larda yer ettii kuvvetle tahmin olunabilir. Bundan baka dnyadaki tima ve siyas mcadele, bilhassa Rus proletarya (Ferahlk) inkilb bu frkalar zerinde tesirsiz kald. Hemen hepsinde bir sollama balad. Sosyalistlerde dahi sol m illi yetilerde Sovyet-ra temaylleri bile hasl oldu. Yalnz itilfla phe harbin tahak frka kuku bu sola doru hareketin inkiafn durdurmaya yoktur. Hatt
mcadelt bile kaldrlm olup frkalarn ittihad Koalisyon halinde hareket edi liyor. Hareketin banda ttihad ve Terakki zsna kar bir galeyan varken harici vaziyetin buhran bunu izale etmesi ve bir dolu hareketine iltihak bu sebebtendir. ok mteneffiz beraber bu ittihadclarn muvakkattir. A n a Haric Bununla
dman atldktan sonra frka mcadeleleri balayacaktr. Ve eminim ki Rus ihti llinin Trkiyede ve mazlum arkta yapaca tesir, Fransa Byk htillinin v rupadaki tesirinden byk olacaktr.
Bak Trk Komnist Frkas Vekili
Doktor Fuat
- /
Nutku da udur:
Yoldalar: Bir ictimada bulunuyorum ki orada mazlumlar zulmden kurtarmak iin a lan, insanlar hakknda hakszl kaldrmak ve kardelii tesis etmek isteyen mera insanlarn vekilleri toplanmtr. Karmda dnyadaki zulmlerin ba olan kapita l i m ve emperyalizme kar yldan beri tek bana den sellerle kan aktan ve nihayet muvaffak olan kahraman Rus iisi ve kylsn temsil eden asil y rekli insanlar var. Sonra kendilerini sevin ve hrmetle karladmz ngiliz ame le vekilleri var. Mehur misafirlere samimiyetle ho geldiniz der ve kendilerine m terek ide muvaffakiyet dilerim. arkn ve garbin ii mmessillerinin topland bu tarih itimai tebrik eder-, burada mazlm Trk iisi ve kylsnn davasn amaya ve bu nokta hakknda izahat vermeye msadenizi rica ederim. Yoldalar! Dnyann en byk facias bugn Anadolu kyl ve iisinin ban da oynanyor. Avrupa kapitalistleri kendi memleketlerinde uyanan ii efkr uroumiyesi karsnda malp olacaklarn anlyor ve Trk proletaryas (Karahalk) i letmek istiyorlar. Trkiyeyi her memleket kapitali iin istil mntakalarna ayr yorlar ve oralar igal ediyorlar. B u maksatlarn meru bir ekilde yapm grn mek iin arkta kapitalin ajanlar olan Ermeni ve Rum meselesini ileri sryorlar. Yoldalar; ben bu meseeyi kapitalistlerin tahrikatndan ve resm ajanslardan, deil, bitaraf olarak tetkik etmelerini muhterem mmessillerden rica edeceim. Y a lnz bir ka kelime ile aret etmek isterim ki Rumlara vermek istedikleri zm ir vi lyetinde Rum nfus yuvarlak rakam tahminen yzde 15 - 20 ve ark vilyetlerinde' Ermeni nfusu 10 - 15 i gemiyor. Rum ve Ermeni istilclarnn vazifelerini kolay latrmak iin hkmetin ve ordunun elindeki silh topluyorlar. Ve msellh Rum asker ve etelerini memlekete sokuyorlar. Tabi bunu katliam takip ediyor. Yoldalarm; zmir facias bu hakikati anlatmaya kfidir. Kendileri igal etmek: istedikleri yerleri ise sosyalist efkr umumiye nazarnda igallerini muhik gster mek iin bir mesele ihdas ediyorlar. Kilikya meselesi buna ahittir. Size diyemem, ki Ermeniler Trkiyede zulm grmediler. Fakat bunun mesul Trk proleteryasr (kara halk) hatt Trk milleti deildir. phesiz Osmanl hkmetinin bunlarda hatas vardr. Fakat vekayiin menebiine kadar tahlil uzatlrsa bunun yine istilya zemin hazrlamak iin emperyalistler tarafndan yaplan tahrikat ile olduuna p he kalmaz. Yoldalar; Trk iileri ve kylleri kanidir ki ngiliz amele muhafili yaplan ilerden bihaber ve mid eder ki hakikate vakf olunca hkmeti nezinde: hu mdahale ve igal siyasetine ve bu messif vekayie nihayet vermek iin kuvve tini sarfedecektir. Ve bekler ki btn dnya iileri ve bilhassa Rus iileri balad.mevcudiyet ve halas mcadelesinde kendisine karde yardmlarn esirgemeyecekler dir.
Bak Trk Komnist Frkas Vekili Doktor Fuat
Vasiyeti iyi kavram ve ufak -tefek yerlerinden sarfnazar olunursa bal ve istikbalimiz hakknda ar bir fikir zah edebilmitir. Yalnz, utkunda da Ermeni meselesi hakknda gevek davranmtr. Ermenilera ruhu asr evvel stanbuldaki- kyamlar ve bundan evvel ve sonra arktaki irretlikleri ve Harbi Umumdeki ihanetleri saylmal idi. Hele
fi ar ordular ekildikten sonraki vahetleri yadolunarak ve bugn de bu canavarlklarnda devamnn mukabil darbeye istihkak kazandklar sa ylmal idi. Bunlar Fuat Sabit Beyce bilindii halde naslsa bugn kuv vetli basacamz bu noktann hl bize lzumu olduunu dnememi. Mahaza vazifesini mmkn mertebe yapm olduundan bu noktann ihtare teekkre hak kazand. Ve bmu yaptm. (1). Simdi Ceml Pa ann mektubunu yazyorum:
&
Kardeim Mustafa Keml P a a : Tat Paa ile sebk eden muhaberatnz neticesinde takarrr etmi olduu iizere Bolevik Rusya hkmeti ile Trkiye arasnda bir ittifak esaslarn mzakere etmek ve Rusyann Trkiyeye muavenetini temin iin drt aydanberi bir ok vesaite m racaat etmi ve iki defa tayyare ile uarak lm tehlikeleri geirmitim. Nihayet A lmanyadan Rusyaya iade olunan Rus seras meyannda Rus esiri olarak karmak ve onlarla birlikte seyahat etmek mmkn olacan dndm ve Maysn on seki zinci sah gn akam 500 Rus esiri meyannda tettinde vapura bindim. M aysm yirmi nc Pazar gn Finlandiya Krfezi sahilinde kin ve Estonya ile Rusya hududu zerinde bulunan Narva kasabasna vasl oldum. , Ertesi gn Ptresburg a muvasalat edince artk bundan sonra sevgili memleketim iin kemli ciddiyetle al abilecek bir sahaya girmi olduumdan dolay son derece sevindim. 27/M a y s/1920 perembe gn le vakti M oskovaya geldim. Doktor Bahattin akir ve Bedri B e y ler de benimle beraberdirler. Buraya gelir gelmez Halil Paann Dokor Fuat Beyle beraber bizden evvel buraya gelmi olduklarn ve drt gn evvel sizin tarafnz dan bir kuriye zabiti geldiini haber aldm. Bizi de onlarn sakin olduu binaya m i safir ettiler. Sizden pek ok haberler aldm. Mcahedatmzda ne byk bir azim ve iman gstermekte olduunuzu kemli iftiharla rendim. Zaten sizden intizar olu nan hareket de bu idi. M ustafa K e m l; emin ol ki memleket kurtulacak ve bu kur tulu mnhasran kahramanl ve esarete kar nefreti her trl pheden azade olan Trk unsuruna senin telkin ettiin vecd ve iman sayesinde kabil olaca, iin M ustafa Keml nam, ark ve Trk muhlisleri arasnda en byk bir mevkii igal edecek, imdi buralarn brakalm da iimize bakalm. Bolevik Rusya hkmetine yazdnz teklifnameyi okudum. Geldiim gn nc Enternasyonal reisi Yolda Radek ile grtm zaman sizin teklifatmz kar Bolevik hkmetinin bir iki gne kadar cevap vereceini sylemiti. Cevabn bugn verilmesi mukarrerdir. Ben de bugn tekrar yolda Radek ile greceim. Daha evvel size verecekleri cevab okuyacam iin tarafmdan vaki olacak teklifat ona gre taayyn edecektir. Ben Talt ve Enver Paalarla mzakerelerim Talt Paamn Romada Edip Beyle mklemat sizin bolevik hkmetine yaptnz ilk teklif ve kendi mtalat hususiyeden mhim olarak Ruslara yapmak istediim teklifat biri ak ve dieri hafi olmak zere iki itilf name suretinde yazdm. kisinin de birer suretini lef fen size gnderi yorum. Bu akam okumaklm muhtemel olan Rus mukabil teklifat zerine bunun M oskova: 3/Haziran 1920
(1) Fuat Sabit Bey sonra doru hareket etmeyerek hakik bolevik tekiltna girmi ve bir ifre talimatla - ve bittabi bunlara isEinadgh olacak madd yardmla beraber - avdet ederek Sarkamta kararghmn karsnda gizlice tezghm kurmu ve crm mehut halinde yakalanmtr. Tarihimizde byle ok elemli misaller var dr. Bu gibilerin dncesiz hareketleri neticede mill felketlere kadar vard o l mutur.
metninde baz tadilt yaplmak lzum grrsem badehu bu tadilt ve o tadilt da yaparm. Haf teklifnameden ran ihtill harektn idare edeceinden bahsettiim Trk cenerali Halil Paadr. Hindistan ihtillini idare edeceini sylediim Trk cenerali de benim. Takende gemek oradan Hindistan dahilinde ihtilller tertip et mek emeli bir senedenberi benim btn ruh ve fikrimi igal eden bir emeldir. Buna ahdettim. Her trl mevanii krarak bu emelime vasl olmaya alacam. Fakat bittabi Ruslar buna muavafakat ederlerse Trkiyedeki arkadalardan bazlarn ya nma almak isteyeceim. Sen buna muvafakat edeceksin. Deil mi? Bilhassa S a trnn istirdad srasnda Frka kumandanl yapm olan Erkn Harbiye mirala y Kzm Beyle Drdnc Orduda benim menzil mfettiliimi yapm olan ve im di Erzurumda bulunan miralay Kzm Beyi almak isterim. Ve daha baz kymetli, arkadalar toplamak arzu ederim. Maahaza, imdilik bunun duundan tafsilta girimiyorum. imdi sizden rica edeceim vakti gelmemi ol udur: Bu mesele
mektubu ve melfuf itilfname msveddelerini alr almaz ayet bu tekiifata esas iti barile muvafakat ediyorsanz bana Kzm Karabekir Paa vastasile Bakdaki adese bir ifre yazarsanz benim iin yazacanz telgrafn adresi syle olsun Bakda htill Komitesi zsmdan Mirza Davut vastasile Moskovada Ta Tim irofa imdi ki halde ismim Ta TimuroFtur. Bu telgrafta fikirlerinize esas itibarile muvafakat ederim. Tafsilt postadadr. Yahut fikirlerinize muvafakat etmem, tafsilt postada dr. Ayn zamanda bir kurye zabiti ile hemen Moskovada benim namma tahrir emirlerinizi gnderirsiniz. ayet sizden byle br haber almazsam ve Ruslar benim teklifatn kabul ederlerse onlarla parafe edeceim. Muahedenamemizi sizin tasdik ve kabulnze arz edilmek zere hemen size gndereceim. Enver Paa Moskovaya gelmek zere Berlinden hareket etti ise de maatteessf yolda bir arzaya urad. Bir, iki haftaya kadar o anzadan kurtularak buraya gelmesi kaviyyen memuldr. tilfnamede merkezi Moskovada bulunaca beyan olunan ceneralden maksat Enver Pa adr. Zannediyorum ki arkta ngilizler aleyhine yaptracamz teebbsatm haddi, zamisini bu teklifatm tekil eder. Allah verse de Ruslar bu fikirlerimi kabul et seler. Suriye ve Irak ve M srda sizin yapmakta olduunuz teebbsat hakknda ba na bir para malmat verirseniz teekkr ederim. Berlindeki teebbsat hakknda Talt Paa size telsiz ile malmat verdii iin ben bunlardan bir ey bahsetmiyo rum. imdilik size yazacak baka bir ey l<almad. Rfekayi mesainize ayr ayr hr metler takdim eder, cmlemiz iin Cenab Haktan muvaffakiyetler temenni ederim. Kemli samimiyetle ve itiyakla gzlerinizden perim kardeim. m,za Ahmet Ceml.. Zeyil: imdi Ruslarn size yazd cevab okudum. Bu cevabn tamamen arzu
ettiimiz ekilde yazld ve benim tarafmdan yaplacak btn teklifat havi ol duu iin tarafmdan yaplacak tekiifata dair hazrladm msveddeyi leffen gn dermeye lzum kalmad. Binaenaleyh size tekliflerim udur: Hemen M oskovaya se fir gnderiniz. Bana kalrsa sefiriniz ne kadar abuk gelirse ileriniz o kadar abuk grlr. Saniyen burada byk nfuzu havi olan Ruslarn nc Enternasyonal reisi Kamarad Radek size yle bir tevecchte bulunuyor. Trkiyenin garpteki mev kii manevisi Ermeni meselesinden dolay gajêt naziktir. Bugn Rusya dahilinde te ekkl etmi olan Ermenistan Trkiye arazisinden ufak bir fedakrlk yapacak olur sanz bu fedakrlk sizin mevkii manevinizi son derece takviye edecektir. Bu feda krlk yalnz pek cz'i- bir zaman iin olacana hi phe yoktur. Fakat; herhalde zaman hazr iin sizin .hakknzda o kadar biiyk bir faide temin edecektir ki bunun derecesi her trl tahminin fevkindedir. Binaenaleyh bu fedakrl ihtiyar ediniz. B u tavsiyeye ben u cevab verdim. Ermeniler Trkiyeden baz arazi istiyorlar, Tr kiye ise Ermenilere. bir ey vermek istemiyor. Rusya hkmeti hazsrasj iki taraf arasnda mutavassttk yapmak istiyor. O halde mutavasst olmak isteyen sizler bize mterek bir teklif yapnz. Bu teklifi Mustafa Keml Paaya gnderiniz. Onlar bu-
au tetkik etsinler ve size lzm gelen cevaplarn versinler. Biz burada size hi bir vaidde bulunmaya katiyyen selhiyettar deiliz. Yalnz bize kalrsa Trkiyenin Ermenistana civar akam hakknda mahallinde tetkikat yapmak iin Rus ve Trk, ve Ermeni murahhaslarndan mrekkep bir komisyon gndermek mmkn olaca n zannederiz. Bu mkleme zerine yaknda size Ermenistan meselesinin sureti halline dair dndkleri hususat havi bir teklif yapacaklarn sylediler. te kar deim buradaki ahval bundan ibarettir. Ruslar bana Efganistan ve Hindistan ihtill teebbsatm idaresini tevdi etmeyi bugn kabul ettiler. Zannediyorum ki bir hafta on gne kadar Takende hareket edeceim. ran ihtill hareketini de Halil Paaya tevdi edecekler. lerimiz pek yolunda gidiyor. Ve bana pek byk mitler baheyMyor. Cenab Hak milletimizin muini olsun. Gzlerinizi perim, kardeim. . mza Ahmet Ceml
ttihad ve Terakki reisleri gibi btn kinatn nefret ve kinlerini kendilerinde cem etmi zatlara byle nhim teklifleri, hem de Millet Meclisi reisi olan bir zatin yapmasna hayret ettim. Bir zamanlar gurur ve azametinden burnunun tesini grmeyen Ceml Paann ise bugnk felketimiz karsnda bir tarafa sessizce tvbekr kalacana yine id raksizce hareketlere giritiini bu mufassal mektbile bizlere retiyor. Sl/M art/1325 stanbul irtica hdisesine takaddm eden aylarda kendi ve arkadalarnn yanl hareketlerile bu felketin muhakkak olduunu sylediim zaman bana: Seni cesur biliyordum. Ne kadar korkak oldun! diye arkam okuyordu. Ve ben de bu yakn gnlerde kaanla koan g rrz! demitim. Ve hdiseden sonra Hadmkyne kaan bu Ceml Bey ile Hareket Ordusu Edirneden gelen 3. Frka erkn harbiye reisi sfatile karlanca sararan ehresine kar Ceml Bey kasanla koan kar lat m diyerek bir gz amar atmtm, ite bu Ceml Paa imdi de Afganistan ele alacak, Hindistam ayaklanracak! Iran ihtill harek tn ddare edeceinden bahsettiim Trk cenerali Halil Paadr. Hindis tan ihtillini idare edeceini sylediim Trk cenerali de benim diyor ve bu emelin bir senedenberi benim btn ruh ve fikrimi igal eden bir emeldir. Buna ahdettim i ilve ediyor Sonra da Suriye, Irak ve Msr da ne gibi teebbsler yapldm soruyor. Bu vasi hayalleri okuduktan sonra Ermenistana arazi vermekliimiz iin Rus!ara: Siz bize mte rek bir teklif yapnz fkralarn okurken birinci hayale cinnet! kinci sine cinayet! dedim. ttihad ve Terakkinin bahriye nazn ve Suriye ve Fistinin sorulmaz hkimi olan bu Ceml Paann ciiretli ve iddetli tabna ramen vas bir muhakemeye ve ileriyi grme hassasna malik olma dn Balkan seferindenberi daha yakndan bilirim. O samanlar benim Anavatan Anadoludur, her varl orada teksif. etmeli her ey Anadolu iin dsturuma kar benim, hapse, divan harbi rfide pek ar cezaya arplmama almt. Arap diyarna - T Kanal sahillerine kadar Trk kan ve Trk altnn kyasya dktkten sonra tank dkk brak tklar harap Anadoluda milletin diile, tma didierek istikllini kur tarmaya altklarm grnce Harbi Umumide ahane yaladklar ve
'
: STKLL HARBMZ
'
: 797
J } '; | L
1
| ,
l i :j i : ]
'hkm srdkleri gnleri hatrlayarak ordusuz dahi olsa ve memleket haricinde bile olsa ve hatt hayalhanelerinde dahi olsa yine bir bakumandan olmak hlyas bir emel olarak ruh ve fikrini ist ediyor! Elinizde muazzam Trk ordular ve sme dolu Trk hazneleri varken ve herkesi kayit ve artsz emir ve fermanlarnza ram etmi iken acaba sahillerine kadar vardnz Msrda neler yapabildiniz, buras uakta kalr. Bizzat sinesinde hkmran olduunuz Suriye haik ne marifetler yapt, bilmiyor musunuz? Bir ok Trk altnlarn hmil insanlarnz hududlarmzdan ka kilometre telere kadar arzularnz gtrebildi? Harbi Umuminin feci hezimetinden sonra artk bizim hesabmza o di yarlardan ne bekliyorsunuz? Bilhassa kendi memleketinden ve kendi milletinden kaa ve onlara kar yaptklarnn hi bir hesabn verrneyen sizin gibi mesul insanlar oralara giderseniz Anadolu istikll harbine zararl m, yoksa faydal m propaganda yapm olacaksnz? Eer o milletler kendi hesaplar iin ayaklanm iseler sizleri grnce phe etmem ki yine srt st yatacaklar ve ancak sizlere pepe savuracaklardr!... Bu kadar byk felketlerden sonra dahi Ceml Paann bir senedir dnd ve yapt ilerin ve yapmak tahayyltmda bulunduu plnlarm kendi el yazsndan okuduktan sonra yandmz atelerin mahrukatn kimlerin hazrladm esefle bir daha uzunca dndm. Ceml Paann mektubundaki esaslar unlardr: _
1 Boieviklerle Trkler arasmdaki ittifak esasm mzakere et

mek (Mustafa Kemlin arzusile imi!). Sevgili memleketim, iin kemali ^-ciddiyetle alacam! diyor. Ve Mustafa Keml Paaya riyakrlk edi yor. Halbuki millet ismini dahi dier baz emsali gibi iitmek istemediin den hayaszlk da ediyor. 2 Hakkmzda Ruslara baz teklifler dnyor ve aklszlnn - bu kadar tecribe ve intihalardan sonra - son ahidi olmak zere Ruslann bize yapt teklifi tamamen arzu ettiimiz ekilde olup yapaca teklifin ayn olduunu yazyor. 3 ran ihtillini Halil Paa, Hint ihtlim de kendisi yapacam, byk emelinin tahakkukunu anlatyor. Yani rya grp sayklyor. Vaktii Enver Paaya da syledim gibi bu gibi dnceler Hindistan halkim ve ngiliz tekiltn bilmeyerek rya grmektir. Ceml Paa diyor ki: Her trl mevanii krarak bu emelime vasl olmaya alacam bunun iin de yeni bir isim takmyor Ta Temirof. 4 Suriye, Irak ve Msrda sizin yapmakta olduunuz teebbsat hakknda bana bir para malmat verir misiniz? diye vaktile kendi ham hayallerini yadederek samalyor! baka bir tabir bulamyorum. Kanal seferlerini yaparken de Msrn kendisini istikbal edeceini ve kendisi de Ehramlar zerinden mukabele! kran nutkunu okuyacam sakyljordu! Kanalda Trk toplar patlarken, acaba Msrda bir Arap aksise4a oim&k iere ksrm mdr ?! *
* V j
'i; i
i :; j j j j | - 1
Radeki Ermeniler hakkndaki teklifine kar cevabna' ise sy lenecek ss ardr. Bu milletin senelerce mukadderatn idare etmi bir vezir! bugii garp eyaletlerimiz dman aya altnda inenmi bir hal de ike memleketin belkemii olan ark hakknda bu mtalay nasl karladn? Ruslar bize ne hakla bir teklift-e bulunurlar ve biz nasl bir kar yer bile terk ederiz, tilf devletlerinin arzusu da bu deil mi? rksul Mahmut Paa vesair bazlar da bu hassas noktaya - tilfa m* maatla garp mmtakalarmzn ykn tahfif edecekleri zannile doku nunca ne ac ses verdii grlmedi m i?... Bir zamanlar mstebit hkm darlarn cahilane idareierile ne felketler yaptklarn anlayan millet imdi de bu okumu ittihadc resasmn marifetlerini eskilerden daha berbad grerek lnet ediyorlar. Bence hkmdarlar da bu resay da., yanl ilere sevk eden yegne ey: Her ii mesul ve alkadar olana, tevdi ve ona itimadla onun fikrine hrmet lzumunu anlayamadklarn dan ileri geliyor. Her devirde bir sr riyakr insan bir veya birka re-sikr: Dnya durduka yaa! sen olmasa millet harab olur. Senden iyi kimse dnemez, dcemz keramettir. Siz emredin, biz kullarnz yapalm, siz dhisiniz, siz halaskarsnz... ( 1) gibi tpk tilki ile karga., hikyesi misill mdah-ee ile bir ey kapmaktadrlar. Bu di insanlarn dilleri naallah daha uzu zaman devam etmez. Halil Paann mektubu: Halil Paa daha muhtasar ve olan ileri yazm. Bunda ayan dikkat olan Ermeni harekt meselesidir. Ruslar eski hududa Rus ktaat srmee alyorlarm. Taaklarla da msa demeye sebebiyet vermekliimizi isteniyorlarm. 15. Kolordunun Er menistan aleyhine evkinden hem bizim ve hem kendi vaziyeti hriciye leri noktasndan ekiniyorlar. Mazlum Trkiyenin tekrar zalim addedil mesi fikrinin tevelldnden korkuyorlar diyor. Baka mtala yazm yor. Zaten kendisi bizim arkta uratmz kr akl bulmadndan beyan ed'ilen mtalay cerh ve reddetmiyor. Moskovada hariciye nazr muavini (Hariciye komiser muavini) Karahan! dan bahsediyor. Bu bir Ermenidir. Bunun hissi tabi Ermeniler lehinedir. Ruslarn fikri ise mdhi surette aleyhimizdedir. Bunu oradakiler grmyor, hayret! Geri esas fikirleri garpte bzlmek olduundan ihtimal memnun da.
(1 )\ Bu kadar kanl tecrbelerden sonra Cumhuriyet devrinde dahi bir Adliye
vekili her frsatta, her yerde barr: Dhimiz emir ve iaret etti, ben onun gster dii izler zerinde' cizane yryorum, Maarif, Zirat vesair vekiller barr: D hi nin gsterdii yolda yrmekten bile cizim ... Gazeteler vakit vakit ihtisasa taal lk eden ilerden bahsederken ayn nakaratla byk yazlarla, resimlerle, klieler b a sar, stunlar yazar. Bir divane kalkar Trk peygamberi derh^ Bunu stikll M a h kemesinde canlira da syledim. B u riyakrlklara inanmayan bahtiyarlarn millete kar yapaca iyiliklerdir ki ancak iz brakr. Yoksa vaktiie her kitabn bana y a zlan klieler gibi riyakrlklar ancak kazanmak deildir. iin bir afyondan, baka bir ey
oluyorlar. Ermenilerin Siyas diye bardklarn, garpten Yunanllarn da Ankara diye bardklarn cihan iitirken Trklerin Ermeni ve Rum snglerinin Kzlrmak boyunda biri birine temas edebileceini ve arada tek Trk kalmayacan nasl dnemiyorlar, hayrettir. Al Mustafa Keml! vaktiie kabul ettiin u Ermeni hareketine mni olmasaydn imdiye kadar bu efendilerle Gmrden veya Erivanda konuur ve kendimizi sovyetlere ok bahal gsterirdik. Azerbaycanla temas gre cek sovyetler her istediklerimizi fazlasile yaparlard. imdi bizim Erme ni hareketini istemeyerek bizi ifale ve bizden yerler koparmak emelle rini g'stererek tdhdide kadar da varyorlar. Fakat ben sa olduka buna meydan vermeyeceim, deil arktan arazi vermek, eer biz vakit -ve zamanile Ermenistan igal etmezsek iimiz bitiktir. Bize Krtlerden, kzlardan bahseden sovyetlerin mebzul valilerine ve u veya bu teklif lerine inanmamalyz, Kararmz vehile bir hafta sonra harekete ge mekle hakikat yz daha iyi grlecektir. Halil Paann mektubu udur:
f, Azizim Mustafa Keml Paa:
^
htiramat hlisaneni arzdan sonra; vaziyeti dhiliyeye boleviklerin muaveneti mmkinesini temin iin Moskovaya gelmitim. Erzurumdan Bakya memur D ok tor Fuat ile birlikteyiz. Moskovadaki hariciye nazr muavini Karahan ve hariciye nazr ierin ve bakumandanlar makamndaki Kaminef ile sizlerin ve vaziyetiniz hakknda grlmt. Teebbsat ve harekt milliyeye muavenete karar verildi. Fakat bu muavenetin imdilik ilnna taraftar deildirler. Bunda hem kendi noktai nazarlar ve hem de ihtiml ki sizin bu ilna taraftar olmayacanz noktasndan l zum hissedilmiti. 1 Nsf altn olmak zere iki milyon lira, 2 3 kolordu iin yirmi bini ngiliz, yirmi bini Rus, yirmi bini Japon olmak zere ceman altm bin tfek ile her tfee iki bin kadar fiek itas takarrr etti. 3 '1Yine 3 kolorduya birer alay tekil edilmek zere er bataryal er tabur luk 3 alay sahra topusu iin ceman yz sekiz ngiliz sahra topu bol cephane ile size verilecektir. 4 Ayrca on iki topluk bir ar topu taburu olmak zere mevcut ngiliz obslerinden (tahminen 10,5 luk) sevkolunacaktr. 5 Henz Sovyet ekline girmeyen ve Tanaklarm elinde bulunan Ermenilerle bir mnazaraya sebebiyet vermemek zere bizim eski hududa Rus ktaat srmeyi dnyorlr ki bu halde mendfer sevkivat balayabilecektir. Biz bunlarla me gul iken zatlilerinin Moskovada Sovyet hkmetine birinci teklifnameniz brahim Efendi ve refiki Hulsi Efendi vedaatile geldi. Hkmete verildi. Tabi hsn tesir yapt. Eslha ve cephanenin hemen Bakya evki Harbiye Nezaretine emredildi. Pa ran: n miktarn belki tezyid edebileceklerdir. 15. Kolordunun Ermenistan aleyhine evkinden hem bizim ve hem kendi vaziyeti hriciyeleri noktasndan ekiniyorlar. Mazlum Trkiyenin tekrar zalim addedilmesi fikrinin tevelldnden korkuyorlar. Bu mektubu pek acele yazyorum. nk yarm saat sonra gelecek otomobil ile cevab * mektuplarn alp kuriye arkadalar mendfere yetitireceiz. Ceml Paa ile Doktor Baha akir ve Bedri Beyler Almanyadan geldiler. Buradadrlar. Enver Pa-
ann yaknda buraya gelmesi nemuldr. Ben buradan Bakya ve oradan da rana hareket edeceim. Irak gerilerine ve Blcistan istikametine harekt temdid etmek fikrindeyim. Burada en ok intizar edilen Byk Millet Meclisinin kendisini resmen^ hkmet iln ederek buraya heyeti sefaret izam etmesidir. Buna vaziyetiniz msait ise sefiriniz resmen kabul edilecek, hkmetiniz tannacak ve size sefir gnderilecek tir. B u husustaki karar sizin ve rfekayi hamiyetinizdir. Her trl emirlerinizi B ak vastasyla telekkiye hazr olduumu arz ile halkmzn saadetine hdim icraatta m u vaffakiyetlerini temenni ederim muhterem kardeim. M osk ova: 4/H azjran /1335 Ferik
Halil
Memleketin vaziyeti karar ve icraatnz hususunda
Bakya
malmat
sk sk;
verirseniz pek ad olur ve icraatmz size en msait ekilde cereyan ettiririz efendim.
Halil
.
Bahattin akir Beyin 4/Haziran tarihli mektubu da udur. Bundan anlalyor ki ttihadc reisler boieviklerle Berlinde anlamlar, bilhassa Hindistanda bir eyler yapacaklar. Ne mmknse yapmay tecrbe et sinler. Yalnz bizim esir zabit ve efradmz da beraber srkleyip l drmesinler. Bunlar bize gndresinier. (1). Bahattin akir Bey benim, de Ankaraya yazdm bir meseleyi teyid ediyor: tilf devletleri ara snda akord yoktur. Mhim bir nokta da mektubun nihayetine sokuturulmutur. ark mntakasmda vaziyet kendilerine msait midir? Bizim iin ne dnyorsunuz diye k a p ayor. Bedbaht vatana arz hizmetten bu da bahsediyor. <Halbuki bedbahtla messir olanlar meyamnda ken di ismi de saylyor. Bu zatin mektubunu okurken Edirne kalesinde mu hasarada iken geen bir muhaveremizi hatrladm. Ben Onuncu Frka erkn harbi Binba, Bahattin Bey Hdlliahmer Hastahanesi sertabibi idi. Bir gn benimle grmek istediini haber gndermiti. Grrken, benim ttihad ve Terakkinin teekklnde bulunduuma ramen imdi dargm vaziyetimin baz ahs istirkab neticesi olduunu zannettiini izah ile sen de ben de komiteciyiz, yle komitecesine ak konualm de mesi zerine: Ben askerim, askerce konualm! daha ak olur demi tim. Daima muhalifleri krmak, ezmek fikrini syler, amal, kesmeli der durur hakikaten komiteeilikten sevk duyar bir sima! Mektubunun son fkralar bu ruhunu gsteriyor. Mektubu, aynen udur:
Kardeim Rt ve Hilmi Beyler; uzun bir itirap ve iftiraftan sonra muhabere imknnn bana verdii nee ile size u satrlar yazyorum. Vatan haricinde gee, gurbet eyyamnn manev iztiraplar arasnda vatan ve bu meyanda eski yaran ha-
(1 ) Bunu Halil Paaya 24/Haziranda yazdm. Bir alaylk efrad Ermeni harektmdan sonra geldi. Halil Paann bildirdii silhlar gelmedi. Bolevikler cz' eyi ettiimiz eslha ve garp cephesine gnderdiler. Fakat bizim Ermeniierden itinam
mhimmat garp cephemizi lzm gibi besledi. Bu miktar yerinde yazlmtr.
trlamak bizler iin yegne zevk idi. Eski huraattaki Kaf Da aarcasna pek tehtikeli teebbslerden bir ok ayladan sonra atladk. Rusya etrafnda yapm olduu enberi aarak Rusyaya dahil olduk. Bugn Moskovada bulunuyoruz. Bu mihnetli, tehlikeli seyahati yapmaktan gaye Ruslarn muaveneti ile ran, Trkistan, Efganistanda almak ve Hint zerinde tesir yapmaya uramak ve bu suretle vurulacak darbelerle memleket zerindeki ngiliz kbusunun tazyikini tahfif etmektir. Fakat bolevikler bu gayede ne kadar samim olacaklarn ve bizimle Berlinde grlen mesailde ne kadar ahde vefakr bulunacaklarn bilmeyiz. Eer bu zemin ve sahada almak bahtiyarln- temin edebilirsek herhalde bedbaht vatana arz h2met etmi luruz. Aksi takdirde yani binlerden rkerek bu vadide slmarnza muvafakat et mezlerse Ruslar dahilinde boleviklerin bir aleti olarak almay kabul edemeyeeeimiz tabiidir. O halde bizim iin ya ieriye girip bir nam mstearia dahili va tanda almak ve eer bunu da sizler muvafk grmyorsanz yani vaziyeti dahiliye buna msait deilse meyusane Almanyaya dnerek vatanmn felketine uzaktan alamaktr. Dahil, her eyden ziyade kendine, kendi silhna, kendi vahdetine istinad etmelidir. Vahdeti ihll edecek her ey bil rahm ve insaf ve ifna edilmelidir. Bu J&ususta azim ve iddetle hareket edilmezse hi bir ey yaplamaz. tilf devletleri or dusunda azim ihtilflar vardr. talya ve Fransa ngilterenin ark politikasna mu haliftirler. Beraberce asker gndermelerine imkn yoktur. Amerika tamamen ekil mitir. ngilterenin. yalnz bana ark ram etmek iin tahmin olunan 300000 mu harip asker gndermesine imkn yoktur. Halihazrda memlekette bulunan kuvvetler den gayr 300000 kii gnderilmesi lzm olduunu kendileri sylyorlar. Hlsa Anadolu vahdetini muhafaza eder, sonuna kadar mdafaay kabul ederse hals mu hakkaktr. Avrupa devletleri arasndaki ihtilf husule getiren ahvalden en mhim mi Anadolunun kendini mdafaaya azmetmi olmasdr. Bu harekt deil Almanya vesaire gibi dost milletler ve hatt dman mehafilinde bile zim takdiat ve belki hayreti mucip oluyor. Azim ile hareket ftur getirmemek, maksad mukaddesin hu suln temine kfil kavi silhtr. Berimdeki rfeka dahil ile tamamen hali temasta drlar. cabnda dahile girmeye veya bu taraflarda sahay msaidi temin halinde buralara gelmeye ve arkta almaya anidedirler. Vaziyeti dahiliye hakkmda bilhas sa ark taraflarndaki vaziyet hakknda" bizi tenvir etmenizi ve bizim hakkmzda tarz sesaimiz hususunda dndklerinizi aka sylemenizi rica ederim. Bahattin akir.
te 14/Haziranda. Trabzona gelen kuryemin getirdii bu mektupla r 16/Haziran akamna kadar aldk, okuduk ve okuttuk. Ankara da kuyor. Bence tarih bir hatra olarak kayde geebilir, iimize zerre m ni olmamaldr. Nitekim de seferberlik ve dier ilerimizi germiyetle iler letiyorum. 17/Haziran bayram gndr. Harbi Umumide bir ok bay ramlar byle ordughlarda geirmitik. Bugn de askerce ve daha sa mim tesid ettik. Erzurumda kalan Kolordu svari aiayile istihkm ta buru da yry eedveli mucibince bugn Horuma hareket etti. Bugn k Moskova telsizi Kiyef garbinde Leh ordusunun hatt ricatinin keslimi yazyor. Kuvvayi Milliyenin zmiti hcumla igal ettii de byk memnuniyeti mucip oldu. 1S/Haziran Kolordu ktaatnn hududa yaklatrlmas devam edi yor. Bugn 9. Frkann 17. Alay Kprkyden, Frka topusu Hasankale civarndan, kolordu svarisi ve istihkm taburu Hasankalede hare
802
STKLL HARBM Z x .
ket ettiler. Bugn Ermenilerin Merdenik cephesinden taarruzlar bala d. Ayn zamanda Baky - erian (Arasn arknda Kazman cenubu garbinde) hattmdaki mahalli milisleri de tard ederek bu hatt igal etti ler. Ermenilerde her tarafta faaliyet ziyade idi. Seferberlik ve hududlara sevkiyatlar devam etmekle beraber bilhassa Merdenik cephesinden Oltu milis mfrezesine yklenmilerdi. Bu cephe 9. Frka kumandanlgna merbut idi. Frka kumandam Halit Bey raporunda: Ermenilerin b yk kollarla ve kafelerle Merdenik havalisinden Batuma mill muhace retlerini zan ve bunu setretmek iin Merdenik mmtakasma taarruz et tiklerini raporla bildiriyordu. Bunu garip buldum ve Narman mmtakasmda bulunan 9. Frkann Alayile Bardiz - Allahuekber geitlerini tut turdum. Ermenilerin umum taarruza baladklarn kabul ettim. 19/Haziranda 12. Frka karargh Zivin, 9. Frka karargh da yi ne bu mmtakada 12 nin imaline nakleddi. Bugn Horum Dandan ve leden sonra frka kumandan ve erkn harplerile Zivin srtlarndaki tepecikten tarassut ettik. Sarkama kadar olan Aras - Cambar Da arasndan faaliyet grlmyordu. Akama gelen raporda Ermenilerin Merdenik Allahuekber Dana taarruz ettiklerini cephedeki Narman ta burundan maadas ekilip Tortum taburunun sol cenahta Mueh yaylas n tuttuu ve Oltu milislerinin dald, Allahuekberde Ermenilere 29. alaydan iki bln karsna elli maktul brakarak ekildikleri bildi rildi. Geri bizim harekta gemekliimiz iin daha bir ka gn isterdi, 9. Frkann bir ksmile ve kolordunun akamnn hudut mmtakasma va sl olmalar taarruzumuz iin lzmd. Ermenilerin kuvvetli grndkle ri Oltu mmtakasma 3. Frkadan 8. Alay (iki tabuiu) gnderdim. Ar
tk khne hududu resmen geerek an harektmz iin Cambar Da Bardiz imal dzlkleri - Allahuekber garp geitleri Oltu arknda Tuz la hattn 29 ve 8. Alaylarla tutturdum. Bunlarn keif suvarisi ve top ular da vardr. Ermenilerin Oltu mmtakasma taarruzlar kuvvei klli* yeleri ile Aras - Cambar Da hattndan taarruz edecelderi ihtimalini verdiler. Alnan malmattan Kars mmtakasma dolgun mevcutlu alaylar geliyor, Birinci Alay, bir svari alay, bir topeu alay Karsta, ayrca Karsta 38 top faaliyette, 12/Haziranda 7. Alay ve 1 batarya Yeni Selime (Karsla Sarkam ortasnda osa zerinde. ki sene evvel Ermei terin en ziyade gvenip mdafaa ettikleri hatt mdafaalardr. Karsn ileri mevzilerinden) 12/Kaziranda gelmi, Sarkamta, yine drdnc alay bir blk svari ksm kllisi Sarkamta olmak zere (Aras-Cambar Da) arasmdaki hudut ksmn setrediyor. Merdenik, mmtakasma taaraz eden 5. Alay 1500 tfek, 8 top, 12 makinal kuvvetinde. Ceman
yekn halihazrda Kars vilyetinde Ermeni kuvvetleri 5:6 bin kadar tahmin olunuyor. Hatratm yazarken askerler deil her okuyann anlamasn esas tuttuum iin emirler, raporlar ve uzun boylu mnakaalardan sarf na
zarla hlsa kayd muvafk buluyorum. Harb cerideleri mkemmel tu tulduu iin srf askerlik noktai nazarndan lzm gibi ayrca yazlmak lzmdr. Her gnn dahil ve haric, siyas vaziyetlerini mezcederek b tn vekayii zabtetmek ahvali iyi grebilmek iin faydaldr. Burada mhtasaran arazi ve tarafeyn kuvvetleri hakknda malmat yazyorum: Bizim birinci taarruz hedefimiz Aras (Kazmaa kadar, bundan sonra Aras garbe dner ve bizim araziye girer) - Kars ay - Merdenik hattdr. Bu hatta mmkn mertebe az zayiatla vardktan sonraki m him mesele Kars kalesinin zabtdr. Bu sukut edince artk Arpaayma kadar btn yaylaya, hkim oluruz. Bu zaman cephe Aras (dr ima linde Arpaaya kadar olan ksm) - Arpaay hatt olur. Bundan sonra Gmrnn igali ve bilhassa Gmrnn 8:10 kilometre arkndaki Cacur tanelinin getii tepelerin igali lzmdr. Bundan sonras kolaydr. Ermeniler arkta boleviklerle temasta olduundan iki sene evvel ol duu gibi bizi Karakilise boazlarnda da uratracaklar kabul oluna maz. Tabi seyyar kuvvetlerin vaz ve tertibi her taarruz hedefi iin m essir olursa da arazinin ve Rusiardan mdevver mevcut tahkimatn ekleri aa yukar tarz hareketimizi tesbit edecektir. Harekt ilerle dike her mevzi iin ksaca mutalm kaydedeceim. Btn mevzii iki se ne evvel harbederek ve sonra da bir daha tetkik ederek tandm iin Ermeni kuvvetlerinin vaz ve tertibine nazaran kararm hatasz olaca na Erknlarbiyem de, madun kumandanlarm da emindir.
Arazi hakknda malmat: lk hedef iin biri Erzurum-SarkamsKars osas, dieri Narman-Oltu-Merdenik-Kars gibi iki mhim istika met vardr. Oltudan AFahuekberi aarak da Kars ovasna inilir. Mays ortasnda kar kalkar. Ermenileri btn kuvvetlerile birinci hedef ze rinde bulmak iin onlarn Erzurum istikametinde taarruza karar verme leri halinde tesadfen mmkn olur. Bize kar mdafaa iin bu hattn igali zor ve kendileri iin tehlikelidir. nk hat ok vsidir. Herhangi bir yerinden delinebilir, bir ok geitlerden ibaret olduundan yan hareket leri pek zor ve her snf iin msait deildir. Ormanlk olduundan sevk ve idare pek mkildr. Bu hatta byk, bir malbiyet Yeni Selim hat tnda tufcuanamamay mucip olabilir. Belki Kars da tehlikeye koyabilir. Tarafeyn kuvvetleri: Ermenilerin (1) azam kuvvetleri: drt frka lk yani 12 alayik tekiltlar var. Cztamlar frka veya livadr. Dr dnc frka veya buna mukabil alaylar tekiltla meguldr. ki svari alay, 4 - sahra bataryas, 2 tayyare (Pilotlar Rus), 3 telsiz istasyonu. Frkalarda veya buna tekabl eden 3 alayda 4 batarya cebel cem'an top u 10 batarya cebel, 4 batarya sahra, her alayda 16 makinal tfek ayr ca 2:3 Levis makinal hafif tfek var. Alaylar 1500 er tfek kuvvetinde
(1) Teferruatl malmat 7/Austosta yazldr. Esirlerden ve bilhassa Kars'ta esir olan Ordu Erkn Harbiye Reisinden alman malmata nazaran cztam olarak 12 alay piyade, 3 alay svari, 13 batarya koulu topu imi.
olduu harekt yapan ktaattan grlyor. Buna nazaran 15G0 tfek karabilir. Fakat boleviklerle, AzerbaycanlIlarla ve Nahcivan mntakasmdaki mfrezelerimizle temasta olduundan asl neticei katdyye ha sl olacak Kars mntakasma bu kuvvetleri kmilen getiremez. Bhassa Srivan Nahcivan ve Beyazt, dr zerlerinden tehdid ettireceimden kuvvetlerin te ikisini kargmda bulacam kuvvetle tahmin ediyorum. Yani 10000 tfek, 10 batarya yani 40 top, 2 svari alay vesaire. Erme nilerin eslha ve mhimmat mebzul, Rusiardan kalan Denikinden, ngi liz ve Franszlardan fazlasie gelmitir. 50000 kiilik bir ordu muktezi her ey vardr. Talim ve terbiye, zabitann ve kk zabit ann kymeti ve kuvvei maneviyeee Ermeni ordusu Grc ordusuna, Grcler de Azer baycana tefevvuk eder. Fakat Ermeniler bizim aamzdadr. Bizim: 9, 12, 11, 3. Frkalar, Kolordu svari, topu alaylar, istihkm taburu, tayyare, telsiz, nakliye mfrezelerimiz - Airet svari ve piyade Mva ve alaylar. Bunlardan 13500 (airetler hari) hatt harbe sokabili riz. Tfek bana 970 mermi var. Her frkann topu alay ve kolorda topusu ceman muhtelif cinste ser ateli koulu ve faal 48 top (Bun lardan sekizi 10,5 luk cebel obs, 2 si 12 lik Rus obs, bu iki top e kymetli olup 12 kometreye kadar messir ve top bana 5520 atm var.) Toplarmzn atmlar binle 011 bin arasnda yani maksada kfi. Elimizde yedek koulmam toplarmz da var. Faaliyettekileri nihayete kadar sabit miktarda tutabiliriz. Tfek de byle.- Bu kuvvetten zaif iki alay ve topusu Rize-Trabzon mmtakasmda dierleri harekta itirk edecek. Yardmc kuvvetler: Nahcivan mmtakasmdaki tekilt iki alay, 3 mstakil tabur, 3 makinal blk, 2 top (Biri sahra, biri cebel), 250 atl ceman be bin nefer. Bunlar bir Ermeni alay, bir bataryaya muka bele edebilir. Yani karglarnda en az bu kadar kuvvet tutarlar. Ayrca Zengibasarda (Erivan cenubu) bir ka yz milis, iki top. Oltu milislerin den 1600 piyade, 6 makinal tfek, 2 top, bir Ermeni alay iki batarya, 12 makinal tfek (alayn belki 1 6 dr) karsnda malp oldular. IdrKaaman hattnn cenubundaki milis kuvvetleri ehemmiyetsizdir. Ancak tekilt harici Ermeni etelenle uraabilirler. Airet bwetlemnlz;: 11. Frkaya merbut (Idr-Kazman) mmtakasmda Arasa kadar harekt yapacaklar. Birinci lva: 7, 9, 11, Alaylardan mrekkep 745 mevcudunda Pernavut - Kazman hatt cenubunda, ikinci liva: 8, 13, Gnll airet ler 1044 mevcudunda Hohaber-ark hattnn garbile Aras cenubun da, nc liva: 14. Alayla Sadkatl, Hankfcb.t_lyegerayi airetleri 803 mevcudunda Kurtkam imalinde Karagl ile Orkof hattnda (Beyazt mmtakas). '
12. Frka emrinde 5., 6. Alay 500 mevcudunda Karakurt zerinden Sankanum arkasna yryecekler. Daha gezide 4, 20. Alaylar da Hasaakale-Malazgirt arasnda toplanacak vs dier toplanabileceklerle bil hare Kars ovasna alnacaklar. Bu rakamlar iner, kar. Bunlarn bir
ksmm tefti ettim. Rus harbinde hayli ezilmelerine ramen iimize yara yacaklardr. Airet alaylarnn bir ksm atl, bir ksm yayadr. Tfekleri, kllar iyidir. CemJ an yekn 4 - 5 bin silh karabilirler. Fakat top ve makinal tfek karsnda yzleri yoktur. Bazen mevcutlar belki bin bile kal maz. Vakit vakit kylerine evlerine dnerler. lk taarruza balayacamz, u sralarda elimizde iki binden fazla tfek vardr. Airetlerden en ziyade Arpaayiyle Kars kalesi arasndan Gmr-Kars mendfer boylarna aknda ziyade istifade edebileceimizi zannediyorum. Bunlar civar frka lar emrine verilmitir. Karaksede bulunan 11. Frkadan bir nizamiye ta buru da Bayazttaki sa cenah grubile Sarkama yryecek merkez gru bu arasnda mutavasst bir kuvvet olarak Kazman istikametinde yr yecektir. Hareket plnm: Darbeyi 12 ve 9. Frka ksm kllilerdle Sarkam istikameti umumiyesinden vuracam. Bu harektn sol cenah Oltu-Merdenik zerin den 8. Alay (3. Frkann) muhafaza edecektir. Beyazttaki 11. Frka dr' igal ve Erivan tehdid edecektir. Yani mmkn olan Ermeni kuv vetini zerine celbedecektir. Daha sa cenahta Nahcivan mntakasmda da 11. Frka zerinde ayn vazife ile Erivan zerine yryecektir. Bu ekil araziye ve Ermenilerin vaziyetine ve Erzurum (Ambarlarmza Demiryol ve osa e. merbut olmasndan) menzine gre en mnasiptir. Bunun iin 12 ve 9. Frkalar arasnda cepheyi Zivin-Sankam hatt 12 de kalmak zere taksim ettim. Frkalar ksm kllilerini birbirine yakn tutacaklardr. Ben de ou iki frkann harektn nazarm altnda idare edeceim. te bunun iin bu iki frka kararghn Zivin ve civarnda, kendi kararghm da bunlarn gerisinde tertip ettim. Ve 19/Haziranda mterek tarassudla araziyi frkalar arasnda - arazi zerinde yerleri gsterilerek - taksim ettim. Kolordu svari alay, topu alay, istihkm taburu Horum mntakasmda ihtiyat tekil edecekler. Ve hareket gnne kadarki vaziyete nazaran mnasip bir cepheye sokmaya veya ihtiyatta tutmaya ve bir delikten svari alaym Kars ovasna atmaya karar ve receim.
Bugn Byk Millet Meclisi Riyaseti boieviklerle mzakereye benim de Meclisi Millice murahhas tyin olunduumu tebli etti. Benim bu vaziyette bir yere gidemeyeceim kat idi. Vukuat aynen Meclis Ri yasetine ve Erkm Harbeye! Umumiye Riyasetlerine de bildirdim. Bu kayd artk her gn yazmayacam.
20/Haziran: Dn Ermeniler Erivan cenubunda Zengibasara da ta
arruz etmiler. Alt saatlik bir mddette ky halknn teslim olmalar n istemiler, akam st kyn ark cephesi sukut ettiinden ahali Aras cenubuna kam. Mevcut iki toplarndan birini kurtarmlar, die ri bozulmu ve kalm. Ermenileri a bu taarruzlarnn sebebini dnr ken Rayazttan 11. Frkadan u malmat geldi: Nuri Paadan 18/Ha-
zirancla Nahcivana gelen bir mektuptan anlalan: Nuri Paa Azerbay can kuvvetlerim kumandasna alarak boieviklerle muharebe etmi, malp olmu, yannda 20 zabit, 42 neferle Ordubada gelmi! (ran hu dudunda Nahcivamn cenubu arknda) Tamam, bir bu eksikti! Gelen malmatta pek noksan. Nerede ne mnasebetle bu vaka olmu, Tah kikata baladk nihayet 22/Haziranda unu anladk: Nuri Paa Azerbaycanda Aktam mevkiinde 9/Haziranda boieviklerle muharebe etmi, Gence ve karabada ahali kyamlar olmu ve ahali mkemmel bir satr yemiler, Nuri Paa da malp olarak Aras boyunda Huda Afrine emimi, oradan tideki teklifi Tifste sabk Azerbaycan hkmeti zlarma yazm:
TiiHste sabik Azerbaycan Hkmeti zlanna
Bolevikliin Azerbaycana nfuzundan Gence, Karaba taraflarnda tahadds eden harekt: havi varakay Zinlof arz eder. Azerbaycan askerlerinden bir ksm bu gn Hudaafrin kprsndedir. Boleviklere ka bir hareketiniz melhuz ise bu as keri Nahcivan zerinden Tiflise sevketmek kabildir. Byle bir hareket ancak Avrupa hkmetlerinin birinin yardmile olabilir. Ben de daha bir zamanlar burada kala cam. Bir sznz olursa ltfen bana yaznz. Askerin inzibat mefkut, vaziyeti iyi deildir. 14/Haziran/1336 Nuri
Bakda Bahattin imzal ve umum kumandanla diye gelen mek tupta Boleviklerin istil politikas takip ettiklerim, eski hududa gele ceklerini yazarak bolevikler aleyhine veritiriyor. Bu Baha Manastrl olup Nuri Paa kafilesile Bakda alanlardan olduunu anladk. Vaka 9/Haziranda olduuna nazaran ierinin mektubundan sonra demek. u laide Ermenilerin her taraftaki faaliyetleri AzerbaycanlIlarn, daha dorusu Nuri Paann kendilerine olan hareketi grerek ve pek muhte mel ki Moskovadaki heyeti eri vastasile bize cevabn renerek -kafala rna smyorlar. (1) Nuri Paa Enver Paann kardei olduundan kay makam rtbesinde iken tecrbesinin kfi gelemeyecei bir vazife ve rt beye karlm, Azerbaycan vaii umumisi olmutu. Batumda mahbs iken ayn gecede stanbuldan amcas Halil Paa, Batumdan da kendisi kaabilmelerdi. O zama bu garip tesadf ngilizlerin tizamen ve kendilerine hissettirmeden yaptklarn tahmin etpitim. Bugn kani oldum ki ingilizler mthi oyu kurmulardr. Halil Paa vaziyetimizi biliyor ve boieviklerle bir an evvel irtibat temini iin urarken yakn zamanda yanndan ayrlan Enver Paann kardei bu marifeti ne akl ile
yapt. Garp vilyetlerimiz mtemadi igallerle ve ihtilllerle sarslrken bu hareket ana vatan aleyhine deil mi? Hl 14/Haziran tarihli raek(1) Gmr Muahedesini akdederken bu hareketin sebebini husus olarak Erme ni heyeti reisi Hansiyana sordum. Sebebini Oltu imalinde Penekteki kmr maden lerini elde etmek iin maliye vekilinin israrile ve mhendis olan kardeinin de mu harebede maktul dtn syledi. Cesareti Azerbaycan hdisesinden almlar!
tubile baka marifetler de dnyor, Avrupa hkmetlerinden birinin yardm ne demektir. Bunlar bizim dmanmz deil mi? Nuri Paa d manlarmzn kendisine muavenetile yapaca hareketin kendini byten vatana kar ne demektir? Enver Paa kardeini Azerbaycana gnde rirken bilmnasebe Ordu Kumandan Vehip Paaya ac da yazmtm. Enver, vaktiie Manastrda mtevazi, alkan ve benim, pek samim ar kadam olan Enver Harbi Umumide bir Napolyon olduunu zannetmi, yeni Trk hkmetlerine kardeini hkmdar gibi gndermiti. Haiii Paa da geenlerde yeni cumhuriyetlerden, sahann msaitliinden Tr kistanda bir yeni cumhuriyet tekil edeceinden bahsediyordu. Nuri Paa da Batumdan kurtulduktan sonra Elviyei Slsede cumhuri yetini tahayyl ediyordu!... Btn hayatm mddetince unu grdm ki muayyen kaide ve haklara istinaden kademe kademe ykselmeyip de bir hamlede bir ka merhale atlayanlar muvazenesini bozuyor. Kendini de has sayesinde oraya kmaya istihkak kazandn zannediyor. Ve bun dan sonras da artk dhiyane plnlar ve harekt! Beri yanda zavall millet ekip duruyor! Erkn Harbiye Reisim Miralay Kzm Bey En ver Paann ve Nuri Paann enitesi, bu marifetleri grnce tabii eri yor dedim: Derhal Nuri Paaya yaz, eer elinde kuvvetlerle bana gelir ve yapt cinayetleri idrk ederse kurtulur. Aksi halde vatan aleyhinde dmanlarmzla hareket ediyor crmile ittihamdan kendisini kimse kur taramaz, ocukluu braksn (1). Ermeniler Oltu mmtakasmda bir ka koldan hareket yaparak Merdenik mfrezesinin hatt ricatini kesmek zere Peneki tutmularsa da mfrezemiz Tuzla mevkiine ekilebmi fakat iki toplarn kamalarm alarak terk etmiler. Tuzla mevkii dar bir geit olan Oltu Boaznda bir
genilik olup kuvvetli bir mevzi olduu gibi sa cenah Allahuekber garp payelerinde 29. Alayla ve cephede 8. Alay ile tutulduundan daha ziyade ilerlemek mmkn deildir. 22/Haziranda garp cephesinden ile ve Omerli, Gebze, Danca kari yelerini Osmanck mill taburunun zabtettii ve keif kollarnn Kartala kadar vard ngislerin ile civarndaki toplar tahrib ve Mal tepedeki tayyare hangarlarn ve barakalar ve zmitted fabrikalarmz da ya karak ekildii haberi bizi sevindirdi. Esasen 23 de Ermenilere kar ta arruza balayacamzdan bayram yapyorduk. Artk ark cephesi te ekkl etmi, taarruz emirleri tebli edilmi, leyeti murahhasa da nezdsmde itminan ile ferdaya muntazardk... Fakat bu sevinli intizar yi ne Ankaranm endieli dnceleri yer se tebdil etti: Makina banda M u s tafa Keml Paa, ismet Bey hareketin Meclisi Ml emrile tatilini emre diyorlar ve ser ve kat cevap bekliyorlard! ierinin mektubu bu m nasebetsizlie bais olmutu. Kararghmda bulunan Hariciye ve ktisad
(1 ) Nuri Paa ve Azerbaycan Svari Alay Temmuz nihayetinde geldiler, Ermea harektna da igtirk ettirdim.
vekili beyler bu emirle ne hale geldiimi grdler. Be kurulu kaldmz dan ziyade alk ve zehirli propagandalarla ktaatmzn eriyeceinden kor kuyordum. Halk ve ktaatm hep ayakta, emirler, nutuklar herkesin fik rini, ruhunu harekete getirmi heyecanda idiler. ierin kim dir, bir mektubile bu tesir nedir? Bunu nasl anlatacam. Nasl diyebi lirim ki ey ahali ve askerler: zaten ne millet meclisi ve ne de onun re isi ve ne de erkn harbiyesi- bu harekete taraftar deil idiler. Aylardaberi uratm, diditim, ii bu vaziyete getirdim, zaten pamuk ipliile balatabildiim bu karan geri almak iin vesile arayorlard, ben ierine de mektubuna da veritirirken Ankara bunu bir nimet telkki et ti... Belki zaif seciyeli bir insan kendini gstermek ve henz teekkl etmi bir mill hkmeti kk drmek gibi bir fenalkta bulunabilir di, belki dala ileri de gidebilirdi. Ben bir kere daha geenlerde M. Keml Paaya da yazdm vehile anariden holanmadm gibi itaatsizlii de sevmem ve vazifemden ne ileri ne geni kalmam. En byk vazifesini tamamile yapm olmaktan mtevellit vicdan huzuru duymakla beraber bu yanl fakat ittiba zarur karar ve emirleri karsnda tinin bizi bekleyen felketlerini dnmeye baladm. Ankarann emrine vekil beyler de erkn harbiyem de zarur olarak ittiba edileceini sylyor lard. Pek ac duygularmla ktaatmn hareketinin tehir olunduunu emrettim. Ve makina banda cevap bekleyen Mustafa Keml Paa ve erkn harbiyesine bunu bildirdim. Artk Ankara memnun ve msterih ti. Belki herkes sknete gemiti. Fakat ben dki mhim dnce ile pek rahatszdm. Biri ktaatma ve halka ne demeli? dieri seferberliini ve tahidini bitirmi bu ktaat nasl iae etmeli ve ne zamana kadar tut mal. Bu iki husus bir ka gi esasl dnmeye deer. 27/Haziranda Ermeniler Oltu cephesinde Tuzla mevkiine taarruz ettiler, fakat artk muntazam ktaatmza attklarndan bir ey kazana madlar. Bardiz-Oitu cephesinde kuvvetli yerleri tutturmutum. Btn Dokuzuncu Frkay Cambar Da dahil olmak zere o cepheyi mdafa aya tahsis ettim. Bu suretle iaeyi ksmen o mmtakadan temin ile ica bnda Sarkama kar cepheden yalnz On kinci Frkay ve Allahuekber zerinden de 9. Frkay yrteceim. Eer bugn hareket yaplsa idi Bardiz Oltu mntakas imalindeki Ermeni kuvvetlerinin arkasn alacaktk. Buraya iki alay ve bir ok gnll kuvvetler toplanmt.. Bunlardan evvel cephemizdeki kuvvetleri ineyerek belki Karsa onlar dan evvel yetiecektik. Ne ise ierin veya mstear Karahan Ermeni ler hesabna mhim krlar kayda muvaffak oldu! Fakat herhalde ktan evvel bu Ermem meselesm ya ben bir frsat bularak bitireceim, yahut da bu bel btn Trk milletinin mahvna sebeb olacak ite dimamda teressm eden hlsa bu. 23/Haziranda gece yarma kadar vekil beylerle yaplacak ser i leri dndk, gece yansndan iki saat sonraya kadar da uraya bura
ya yazlacak eyleri yazdk. Ermenilerin kendilerine yol vermeleri iin Hariciye Vekili Bekir Sam Bey Ermeni hariciye nazrna oltimatom k lkl bir ey yazd. Bunu Moskovaya da bildirmek iin ierine de yazca, ben de Baku'da Kzlordu kumandanna Nahcivan mntakasma olsun bir mfreze gndererek Ermeni katlimlarna mni olmalarn ve bizi Azer baycana balayan mendferin almas ve heyetimizin gemesini ve mnakaltn balamas lzumunu bildirdim. (1). Bunlar Azerbaycan hkmetine de yazdk. " 24/Haziranda leyin hudutta Karaurgadan Ktekte bizim bir ktamz nezdine gelen bir Ermeni zabiti demi ki: Sizin kumandan nzn yazmas zerine bize tebligat yapld ki islmlara fenalk yapma yn. (2). Bugn Azerbaycan Bavekili Trimanof imzasile Trkiye ve lemi Islm iin mkemmel yazlm bir beyanname geldi. lemi sl m 350 milyon fkaray ksibe diyerek yad ediyor. Beyannameler Ordubad tarikile geldi her tarafa gnderilmi... Bunlar iyi fakat asl fkaray ksibe imdi bizim halimizdi! Bir taraftan Ankara vaziyeti kavra yamad dier taraftan da Nuri Paa bir i yapt. Bizim ittihad ricali ve bilhassa Ceml Paa vaktiie Msr seferini muvaffakiyetle baa karamad ise imdi Hindistan seferi var olsun diyordu! Bir taraftan bolevikler Nuri Paann vaziyetile bize kar, tabi, emniyetsizlie d tler, dier taraftan ingilizler bu yeni seferden ziyade cebbar kuman danlarn efkr milliye/erini aleyhimize tahrik iin gzel vesile addederler. Kimbilir zabit ve neferlerimiz de bu yeni seferde ne gibi felketlere ma ruz kalacaklard. Bugn Halil Paaya da unu yazdm: Trabzondan motorlar Novorosiskiye kuriye zabitlerimiz muvaffa kiyetle yol amlard. Bakya gidecekleri de ifre ile 3. Frkaya yaz yorduk. Bunu da yle yazdm.
Karargh: 24/6/1336
3. Frka vastasile Bakda Halil Paa Hazretlerine isal edilecektir:
Mustafa Keml Paaya gnderdiiniz mektuptaki tebiratmza teekkr ve muvaffakiyatnza ve netayici karibesine dua ederiz. Bilhassa imdiye kadar Rusyada kalan seramzm tehiz olunarak iade edilecei haberine pek sevindik. Memleke timizin her kesinden zorla ve muharebe ile Anadolumuza girmek isteyen tilf kuvvetlerine kar son nefese kadar dayanmak ve yurdumuzu istillarndan kurtar mak iin askere son derecede muhtacz. randa ve Irakta Trk kan dklmesine (1) 17/Austosta cevap geldi. (2) Hariciye Vekilimize bir ka gn sonra alelde bir imza ile sudan bir cevap geldi! Ermeniler bizim Ankara hkmetimizi tanmadklarn bu ekildeki cevaplarile gsteriyorlard. Vekillerimize ltife olarak dedim ki: Gryorsunuz ya Ermeni ler beni tanyor fakat sizi tanmyor. Ankaraya derdinizi anlatn da bir ayda sizi de onlara tantaym.
artk ne rkmzn tahamml ne de iinde bulunduumuz mdafaai vatan ihtiyacnm msaadesi yoktur. Bu Osmanl evltlarn mmkn olduu kadar abuk, taze kuvvet halinde hududumuzun en yakn yerine yetitirmek millete ve vatana en b yk hizmet ve yardmdr. Bugn her iten ve her teebbsten evvel milletimize ark ta bolevilik ve mslman yolunu amaldr. Para ve silh ve cephane ihtiyacmz malmunuzdur. Ana vatana serian bir yol amadan Irak ve Hint seferleri bizden ziyade bakalarnn nefine olur. Ne yapp yaparak aramzdaki maniann krlmas ve bize ark yolunun almasn temin ediniz. Bu mnia maattessf en esasl olarak yine kendi asker ve zabitlerimizin bata Nuri Paa olduu halde Karabada boleviklere kar muharebe etmeleri ile vcut bulmutur. Btn mesai ve arzularmz hilfna olan bu hdisat messifeden dolay bolevikler nezdinde hakkmzda phe ve te reddt hasl olmamasn temin ve kendiierile bir gn evvel birlememiz iin her yer de bizi dnmenizi ve btn nfuz ve kuvvetinizi istimal buyurmanz milletimizin mevcudiyet ve bakas manma istirham ederim Paam.
Kzm Karabekir
Canmn sknts lzm kadarken Mdafaai Milliye Vekletinden ^ 22 de yazlm u ifre geldi, serlevhas da 15. Kolordu Kumandanlna! ark cephesi kumandanlnn teesssnden Mdafaai Milliyenin haberi vard emir oradan veya oraca verilmiti. 15. Kolordu Kumandanl hi tab ne demek? Bu bir sehiv olabilir, fakat ya muhteviyat ne demek?
det: 212
15. Kolordu Kumandanhtrta
Ankara: 22/6/1336
Makam hilfetle hkmeti merkeziyenin ecnebi nfuz ve tahakkmnden inaalah-u Taal tahlisine dein merkezi hkmeti temsilen Byk Millet Meclisinin kararile Ankarada teekkl eden Heyeti craiye kavanini mevcude ve mevzua dai resinde tedviri umur eylemekte ve bu meyanda Mdafaai Milliye Vekleti de uhde sine terettp eden vezaifin ifasnca ahkm kanuniyeyi rehber ittihaz etmekte bu lunmu olduundan her ne sebeb ve suretle olursa olsun hilaf kanun muamelta ta saddi eden veya bu yolda emir veren kumandanlarn bu misl efal ve harektn da ahsen mesul tutulacaklarn beyan ile selmet ve isthls vatan gayei mukaddesesine alt u nazik vanda mugayiri kanun halattan tevakki ve mcanebet edilmesi tamimen kemli ehemmiyetle tavsiye olunur. Mdafaai Milliye Vekili
Fevzi
Ne olmu? Kim ne yapm? tedenberi hi sevmediim beylik sz ler. Baza da insann en yasl zamannda geliyor da daha fena tesir ya pyor. Mdafaai Milliye Vekletinin ilk tamimi ise vakti getii gibi bu tarzda nasl olur. Eer biri kanma mugayir hareket ettise ona yaz lr veyahut vaka ve zat beyanile her tarafa tamim olunur. 22 de yakl dna gre acaba hareket emrini geri almazsam diye mi byle bir ok bahisleri amil fakat vzh olmayan bir tamim de ayn gnde yaplm, smet Beye unu yazdm:
Kararghtan: 24/6/1336
Ankara: Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Beyefendiye
Mdafaai Milliye Vekletinin 22/6/1336 ve 212 No. lu ifreli telgramamelerinde hilaf kanun muamelta tasaddi eden veya o yolda emir veren kumandanlarn bu misill efal ve harektndan ahsen mesul tutulacaklarm binaenaleyh mugayiri kanun halattan tevakki ve mcanebet edilmesi tamimen emir buyuruluyor. Bun dan bir mesele olduunu anlyorum. Sebebinin sureti hususiyede iann rcea eylerim. (1) ark Cephesi Kumandan
Kzm Karabekir
25/Haziran: 24/25 gecesi Ermeniler Zakim Yaylasna hcum et miler alt maktul brakarak ekilmiler. Maktullerin elbiselerinden Er meni eteleri olduu anlald. akr Baba Dana hcumlar da def edil mi. Gndz 2 sonrada Bardiz mfrezemiz topcusile Paldm Gediinde grlen toplu Ermeni ktaatna ate aarak zayiat verdirmi. Ermeniler Oltu mfrezemize tesirsiz topu atei am. Artk Ermenilerle cephe teekkl etmi ve mevzi muharebeleri balamt. Yalnz Sarkam cep hesinde eski hududu tecavz etmediimizden burada sknet vard. Bar diz - Oltu mmtakasmdaki bu vaziyetimizi yukarda mnasebet almca da. yazmtm. Bizim iin hayat bir mesele idi. Ve esasen buralar hudud harici olmakla beraber takviye edilmi yerli milisler tarafndan tutul makta idi. Ankaramn harekt tatil emrini mesuliyeti zerime alarak bu mmtakadak mhim hudud harici ksmlarn igali hususiyetine temil etmedim. Aksi halle mhim yerler ve mhim halk elimizden km, mahvedilmi olacak ve bize sonra pek kanlya mal olacaktr. Ermeniler ran hududundaki Ordubad islmlarma da taarruz etmiler iki maktul brakp ekilmiler. Anlalyor ki Ermeniler bizim taarruz edemeyecei miz hakkmda Moskovadaki heyetlerinden muhakkak malmat almlar dr. Her tarafta kuduruyorlar. Bugn Ktek kap karakolumuza Nazar yekofu 22 tarihli cevab geldi. Meseleyi dostane halletmekten bahse diyor! Fakat bu tarihe ramen 23/24 de Ermeniler - akllar sra - kendi hududlar dahilinde addettikleri yerlerdeki ktaatmza taarruz etmiler dir. Zaif bulunca tilf devletlerince ihda edilen Erzuruma da taarruzdan ekinmeyeceklerini gsteriyor. Vekil beylere de ii anlattm. 26/Hazra sknetle geti. Oltu imal mmtakasmdan gelen oluk ocuk muhacirle rin hali feci idi. Bu vaziyet karsnda bizim tevakkufumuzun halk ze rindeki tesiri pek elm idi. Tavuskird mntakasma da on atl kuvvetinde bir Grc keif kolu gelerek hicret. etmemelerini fakat Ermenilerden kurtulmak iin Grc idaresini istemeleri ve imza vermeleri tavsiye olunmas o civar halk arasnda daha fena tesirler yapyordu. Varto'da Halio isminde bir Krt sergerdesi bir ka yz avenesile vaziyet almt.
(1) Bir ey anlayamadm!
Buna kar Erzurumdan gnderilen mfreze topile bunlar datt..* Herhalde bu ataletin bize pahalya mal olmas muhtemeldir. Yalnz g zmz amak kfi deil, efrad gibi yemek ve yaamak, ve bu suretle manen kuvvetli bir rabta da lzm. Bittabi kulak da kesilmeli ve her halde dahil tefessh balamadan infilk Ermeniler zerine atmalym. Bugnk kesiflerden Ermenerin Bardiz cephesinde faaliyette: 1 blk svari, 450 piyade, 4 makinal veya otomatik, 2 top, Oltu cephesinde 300 svari (dki blk), 400 piyade, 12 makinal veya otomatik tfek, 2:3 top kuvvetleri grlyor. Ayrca Bardiz mfrezesi karsnda 4 topun* ime gittiini grm. 2T/Haziran gece ve gndz kefi kollar faaliyeti var. Bugn Mos kovaya gidecek heyetimiz Hilliahmer eklinde Velibabaya otomobille hareket etter. Karakiliseye araba, Karakilisede Bayazta mendfere gideceklerdir. ra - Azerbaycandan Bakya gidecekler (1). Bunlar yola kardktan sonra yukar Horumda cephe topeusile istihkm tabu runu tefti ettim ve Muhtarpaa Dana kp tarassud ettim. Ruslar iml cihetinden araba kacak gzel yol amlar ve tepeyi tahkim etmi ler. Horum cihetine yol almas iin istihkm taburunu tavzif ettim. 28/Haziran bugn Trabzondan. Kuryemiz Tuapseye hareket etti. Trabzondan geen Ermeni Reisicumhuru Hatizof, Ermeni Trk meselesini sulhen halletmek arzusuna bildiriyor. Ankaraya bildirildi. Grl yor ki Moskova hkmetinin bize yazdn Ermeni hkmeti ve tabi hmileri bulunan tilf hkmetleri de haber aldlar. Kinat artk bizi aczi mutlak ierisinde ve budm^Lcerrette zannedecek. En mid ettiimiz bolevik Rus hkmeti de bizi yerimizde balyor ve ark kemirecek!. 9. Frka ile Otu mfrezesi arasndaki boluu cephe svari alayna bir cebel topu vererek Bardiz mfrezesinin sol cenahna sevketmekle ka pattm. Svari alayda Dokuzuncu Frka emrinde bulunacak. Bugn a drda derecei hararet + 8 : + 22 idi. arkn ilkbahar. Fakat Horum mntakasmda her gn frtna ve dolu eksik deil. Bugn alman telsizden 15/Haziranda Crc ve Azerbaycan murahhaslarnn Ahstakada sulh muahedesi imzaladklar ve Moskovada da Ruslarla Grcler arasnda bir sulh muahedesi imzaland anlald. Bitaraf addedilen Zakatali mm takasma AzerbaycanlIlarn girdiini Grcler protesto ediyorlar. Lehis tan cephesindeki muharebelerin bolevikleri Kafkasyada Grc ve Erme nilerle imdilik sulhe mecbur ettikleri anlald. Acaba teklifimizi neden kabul etmiyorlar. Pekl biz Ermenstam Sovyetler de Grcistam yola getirebiliriz. ki ihtiml varittir. Ya Ruslar Nuri Paann mukabil ha reketinden kukulandlar, Ermenstam igal edersek Azerbaycana sar(1) Gidemediler, 4/Temmuzda Horasana avdet ettiler. Trabzondan motorla 12/Temmuzda Tuapseye vardlar ve trenle 13/ T em muzda Moskovaya hareket etti ler. 19/Temmuzda Moskovaya vardlar. 25/Temmuz akam telsizle haber aldk.
karak iki sene evvelki vaziyeti ihdas edeceimizden korkuyorlar, yahut k Grcleri kati malp edecek kadar da ellerinde kuvvet yok. Hususile Azerbaycandan emin olmadklarndan imdiki muvaffakiyetlerini temdit ve bizimle aralarnda Ermenistamn kalmasn iltizam ediyorlar. Her ne olursa olsun bizim iin bu vaziyet berbad bir ey oldu. Bugnk aiansta Yunanllarn da c frka ile taarruza baladklarn bildiriliyor, Yozgat silerden tathir olunmu, asiler elli maktul vermiler, aralarnda Ermeniler de varm!.. Ermeniler Oltu cephesinde de bugn keif faaliyetimdedirler. Yedi maktul brakmlar. Ktaatm dolayisile ark halk m tenvir ve harektmzn tatili esbabn tideki tamimle izaha altm: Civar efrada da sk sk izin verilmesini frkalara bildirdim.
Kararghtan: 28/6/1336 Tamm (Frkalara ve 15. Kolordu K. Vekletine)
Oltu harekt, imdilik tevakkuf etmi ve mahiyeti hakikiyesi de anlalmtr. yle ki: Karaba ve Gene ede cereyan eden vekayiden ve Karabadaki Azerbaycan kuvvetlerinin boleviklerle uramalarndan bilistifade Ermeniler o cephedeki kuv vetlerini de alarak Erivann pek yaknnda ve kendisi iin tehlikeli bir vaziyette bu lunan ve Erivan imalindeki Ermeni kylerine sarkntlk eden Zengibasar milisle rine ve Sarkamla Kars araina ve Novcselim civarna kadar uzanan ve yine ken disini tehdid edecek bir vazyet alm olan Oltu ra kuvvetlerine kar bir hareket yaparak her ihtimale kar vaziyetlerini tashihe altlar. Ve byle bir harekete teebbslerile bizim kendilerine kar hareket etmeyeceimizi kabul ettiler. Ve belki gazetelerle de neredilmi olan ierinin Mustafa Keml Paaya yazd mektubu da istedikleri gibi tefsir ederek bundan da istifadeye koyuldular ve bu hareketlerine bolevkerin de ses karmayacana hkmettiler. Biz Ermenilerin bu hareketlerine iddetle mukabele ve bundan bilistifade mutasavver harektmz icra edebilirdik. Fakat Ermeniler bu hareketi yapmadan evvel ierinin mektubu gelmi ve Byk Millet Meclisi meseleyi ehemmiyetle tetkik ederek tarafmzdan yaplacak hareke tin sureti katiyyede tehirine karar vermi ve esasen Ermenilerin ibu hareketlerime esasat sulhiye iin msbet bir netice ve hak istihsal edemeyecekleri aikr olduun dan Ermenilerle aramzdaki hududun tyinine tavassut edeceini ve gayr kabiK itiraz Trk arazisinin Trkiyeye lhak olunacan vaad ve temin eden bu szile Ermenilere kar hareket etmekliimiz hakkndaki teklifimizi kabul etmediini gs teren Rus sovyet hkmetinin de maksadna muhalif hareket etmi ve Azerbaycan da tahadds eden ahvali messifeden dolay bize olan itimad ve emniyette pek haki olarak tereddt ve pheye dm olan ve yegne is'dnadghmz bulunan bu hk meti d e . aleyhimize evirmi yani hisse kaplp da hesapl davranmamak yznden kendimizi tehlike ve felkete srklemi ve ingilizlerin ekmeine ya srm olur duk. Belki de bu hissi hareketimiz Grc ve Ermeni ittifakn vcude getirirdi. Za ten Ermenilerin bu hareketleri balda bildirdiim esbaba beraber bizimle Ermeniter ve belki de Grcler arasnda bir vaka karmak ve Kafkasya ahvalini biraz daha kartrarak bundan istifade etmek iin ngilizler tarafndan yaplan propagan dann tesiri olarak da kabul edilebilir. Grclerin Trabzona gnderdikleri Osmam Merzuk Beyin teklifi ve Tavuskerd mntakasma gelen Grc svarilerinin szleri de Grclerin frsat gzlediklerini gsteriyor. Ahiren alman mektuplardan ve ma lmattan bilhassa Doktor Nerimanofun beyannamesinden Azerbaycan vaziyetinin
tamamen selh bulduu ve bolevikler aleyhine hareket eden kuvvetlerin mnhe zim ve perian edilerek Karabam bolevikler tarafndan igal olunduu anlal makta ve bolevik kuvvetlerinin yaknda Nahcivana inerek bizimle irtibat ve te mas hasl edeceklerine intizar olunmaktadr. Binaenaleyh Ermeniler iin msait telkki edilen frsat da fevt olmutur. Artk Ermeniler A 2erbaycana kar tama men emin ve serbest deildir. Oltu dahilinde vaki olan hareketleri zerine yazdm mektuba cevaben Nazar Bekof da yazd mektupta dostane bir siyaset takip et mek istedikleri ve hareketlerini baz esbaba mstenit gibi gsterdi ve harekt da tevkif ettiler. Bununla beraber biz yine seferberlik istihzaratrmza germiyetle de vam ve ahvale intizar etmekteyiz. Esasen seferberliimizi icraya saik olan mesele harek&mmn boleviklerce faideli olaca ve makbule geecei idi. Halbuki bolevikler bize hareket etmemekliimizi K esnasnda dahi Kars havalisinden kap gelen muhacirlerin yeni muhacirlere inzimamile dedikoduyu byltebilirler. Mem leketlerini mdafaa edecek yerde oluk ocuunu alarak savuan hissiz insanlar himaye edecjiz diye milletimizin siyaseti umu miyesin i alt st etmek ve eldeki kuvveti his uruna zedelemek bittabi doru deildir. Binaenaleyh icab edenlere ibu hakayikin izahn rica ederim.
Kzm Karabekir
28/29 Haziranda Bardiz cephesinde kuvvetli Ermeni keif koiu fa aliyetleri oldu. Altar kz koulu iki topun da Beyky cihetinden Ersenik Yaylasna doru gittii gndz grld. Oltu cephesinde de Er meniler osa tarafeynine tesirsiz yirmi kadar top endaht yaptlar, Mos kova telsizinde Leh cephesinde ileri hareket devam ettiini Novogratovelnsik ehrini Rus svarilerinin zaptettiim yazyor. Telsiz haberleri ve cephe vukuatn muntazaman Ankaraya bildiriyorum. Karaurgan Ermeni kap karakolu zabiti bizim zabite demi ki: Hariciye nazrnzn mektubuna yarn cevap gnderilecek. drt gn sonra da bir Ermeni heyeti gelecek ( 1), 30 Haziranda Ermeniler Erivan muhacirlerinden yz isim o mmtakada ileri karakollarmza teslim etmiler. Mntakalarmdaki slm lar tehcir ettikleri anlad. Nahcivan mntakasmda (l) mevkiini (Nafaivamn iki kilometre kadar imali arkisinde) Ermenilerin bin iki yz piyade, sekiz makineli tfek, iki toptan mrekkep kuvvetleri igal etmi. , 29/30 telsiz telgraf tebliinde 25 Haziranda Grc Meclisi Millisi Azerbaycanla akdolunan sulh muahedesinin kabuln iln ediyor, _ Karaurgandan Ermeni zabitinin verdii habere nazaran gelecek heyet Moskovaya giden Ermeni heyeti imi. Bizim heyet de Beyazt' tan avdet ediyor, deniz tarikile gitmeye karar vermiler, karadan git mek imknszln grmler.
(1} Ermeni heyeti gelmedii gibi Hariciye nazrna da odac, kapc ne olduu belli olmayan bir herif sudan bir ey yazp gndermi. Bu cretin cezasn Gmrde Ermeni sulh heyetine (Reisicumhur denen Hatizofa) istifar znp ettire rek ektirdim.
Oltu cephesinde Ermeniler Alack mandras cenubu garbisindeki iki toplarn drde ibl ile tesirsiz yirmi mermi atmlar. Eer hududun askerlike zararl olan vaziyetini Ankaramn arzusu vehile muhafaza ede idim Ermeniler (Bardiz-Otu) mmtakasmdaki islm kylerini imha ve btn hkim noktalar sunufu muhtelife ile igal ederek bizi fena va ziyete sokacaklarm. Bereket versin vaziyeti askeriyemzin icab ettir dii yerleri vaktiie tutturduumdan arzu ettiimiz saatte bir yumrukla, ertesi gn Sarkam igal ve Kars ovasna inebilecek vaziyetteyim. Horum mmtakasmda adrl ordughta intizardayz. Etraf ltif kr i ekleri, sular mebzul ve souk. Akamlar fazla bir faniie ve kaput giy mek zarur, nk, mesel bugn de gndz 22 den akam 8 dereceye dt. Efrad bile sofralarm ieklerle bezetmeye tevik ediyorum. Za bitlere renklerin gzel tanzim msabakasn yaptryorum. Ruhlar ze rinde buket yapmak msabakas pek gzel tesir yapyor. Bilhassa ge imsiz hrm tabiatlar pek abuk inceltiyor. Bunu Harbi Umumide de tecrbe etmitim. Bu can skc zamanmzda en mhim bir elencemiz oluyor. Bulunduum yerlerdeki sular da 6.5100 haline koydurarak kim yaptrrsa onun ismini verdirdim. Burada da bunu tatbik ettirdim. 30/1 Oltu cephesinde Ermeni topusu gece endaht faaliyetine de vamda. Bir neferimiz elinden mecruh olmu. Bizim ktaatta ara sra mu ayyen bir ka yerden cevap veriyorlar. Ermeniler Nahivan mfrezemi ze taarruz etmiler. Mukabil taarruzlarla tard^ olunmu. Muharebe Nahivamn elli kilometre kadar imali arkisinde' Kki civarnda olmu. 1 Temmuz. Grcler Batumu igal etmiler, ngilizler artk arkta bir skna gemi oluyorlar. Bilhassa Ermenileri lzm gibi teslih ve tehiz ettiler,, Moskova Hkmetinin de bu yaramaz milleti himaye et tiini grdklerinden herhalde miisterdhdirler; fakat daima talihleri yar olan Ermeniler tek durmayorlar ve talihin ltufkrlna kar mar yorlar, bir taraftan sulhen i greceiz, heyetlerimiz geliyor diye haber gnderiyorlar, bir taraftan muntazam Trk ktaatna taarruza bile cret ediyorlar. Aklsz insanlar bilmiyorlar ki u anda mevcudiyetlerini tutan ne Lodradr ne de Moskova! Ankara bugn bilmeden bu ltuf krl yapm bulunuyor. Fakat Ermenilerin mtemadi taarruzlarndan ben pek memnunum. nk beyhude ypranacaklar ve bir gn gzel bir yumruu tamamile hak edecekler, artk Ankara da kendilerine yar ola 1 e l mayacak. O zaman bakalm Londradan, Moskovadan kendilerine 1 tuf gelebilecek grecekler. 1/2 Temmuz Bardiz cephesinde Ermeni faaliyeti ziyade oldu. Saat iki evvelde Bardiz mfrezemize drt cihetten yz ellier kiik mfreze lerle hcum edilmi, mevziimize de girmiler, mukabil taarruzla tard olunmu. Bu cephede Ermenilerin bir alay piyade, bir blkten fazla s vari, drt toplar bulunduu anlald. Ayrca bir takm eteler de var.
Ermeniler seksen kadar maktul vermiler, bazden sekiz nefer ehit, M zabit, on nefer mecruh var. Bu cephenin en mhim mntakas oan yukar Humasa Dokuzuncu Frka ksm kllisini 2/3 de naklettirdim. Frka karargh da bu mevki de olacaktr. Garp cephesinde de mhim vasiyetler hasl oluyor; Yunanllar Balkesiri, ngilizler de evvelce tahliye ettikleri Bandrmay igal etmiler. Anlalyor ki her taraftan birden enber iine sktrlyoruz, Karabadan rana ekilen Azerbaycan mfrezesi Ordubada gel mi. Azerbaycan Karaba kuvvetleri kumandan sabk olup Bakdaaa firarla Erdebil, Tebriz zerinden Nahivana gelen Habib Paann mev suk diye Nuri Paaya verdii Ermeni kuvvetleri hakkmdaki malmat udur: Ermenilerin Karabada yerliden alay piyade, bir alay svari, 12 mitralyz, iki Osmanl cebel topu, ve Zengezorda Erivan'dan gelmi bir nizamiye piyade alay, yirmi kadar mitralyz, drt topu ki ceman on be binden fazla olmamak zere kuvveti bulunduu, dier muntazam Ermeni kuvvetlerinin Erivan istikametine ekildii, bunlardan baka Ermenile rin beheri bin be yz nefer kuvvetinde alt alay piyade, iki ehir mu hafz taburu, iki milis piyade a,lay, bir svari alay, iki obs bataryas (Dier topu kuvvetini bilmiyor) kuvvetinde on be bin kiilik kuvvet leri vardr. Azerbaycan kuvvetlerinin inhiili dolaysile Karaba ve Zengezor kuvvetlerinin Nahivan mmtakasma (Aras boyunca Erivann cenup ya knndaki Byk Vedi islm ky dahil) yklenecekleri pek muhtemel. O mmtaka karsnda mhimce bir Ermeni kuvveti baladndan asker like de ezdirilmemek lzm, dier cihetten kmilen Trk. Ermenileri eline geerlerse kmilen mahvedilecekleri kat. Halil Paann imdi a mhim vazifesi Harbi Umumide gafletle siyanet ettii bu Karaba ve Zengezur Ermenilerinin errinden bu biare Trkleri siyanet iin kzl mfreze ile olsun Nahivana muavenet ve bu suretle o cihetten yk mz azaltmakt. Bunu vaktile Azerbaycan kuvvetlerile yapacakt, ne yazk ki amcas Nuri Paa Ermenilerin lehine olmak zere Kz ordu ile msademeye girdi ve Azer kuvvetleri inhill etti. Bu mmtakada vaziyet tahminim gibi kt grlnce tekrar Halil Paaya ac yazmak ve Beyazttan da bir mfreze gndermek zarur olacak. ( 1 ) 3 Temmuz Bakudan firar ederek karargha gelen Bahattin Efendi isminde son zamanda Bakda polis mdrlnce bulunmu olan bir zat - Trk olup Nuri Paa kafilesile Azerbaycana geenlerden - Bole vikler hakknda pek fena eyler anlatt. Boleviklerin her eyi yama et tiklerini. ve arlk Rusvadan daha vahim bir surette Rusluk tahakkm yaptklarn Bakda gzile grd vakalar zikrederek sylyordu.
(1) 23 Temmuz Halil Paann Bakya avdetini iitince kendisine ac yazdm.
3%
!'.y
Aaerbaycandan kap gelen bir ka ihtiyat zabiti de buna yakn ifadeler de bulunuyordu. Bunlarn Nuri Paa maiyetinde bulunmu olmalar sz lerini tamamile doru telkkiye manidi, herhalde Rusiarn Azerbaycan da fenalklar yapmas, msavat hkmetinin sonuna kadar vaziyeti kav rayamayarak kr krne oturmas ve sonunda gayr mmkn Gia bir de boleviklerle muharebeye kalkmalar baz fenalklar daha vasi mikyasta yaptrtm olabilir. Esasen Ermeniler bu hususta iki yzl po litika ile boleviklerle Azerbaycanlan mtemadiyen birbirine itimatsz bir halde brakm ve haric tevik ve ifal ile sonunda bir de Gence Karaba hdiselerini kartarak itimatszl mtekabil dmanlk ha line sokmutur. Her ne hal ise bizim menfaatimiz Boleviklerle muhasamada deil, bir an evvel temas yapmaktadr. Tabi bu temas kendimizi onlara ezdirmek deil arkta tilf devletlerinin emrile hareket eden Tanak Ermeni Hkmeti ile Menevik Grc Hkmetinin bize d manlk vaziyetinden karlmas ve Garp cephesine arktan kuvvet ve eslha ve mhimmat gnderecek bir vaziyete girmekliimiz iin elzem bir haldir. Azerbaycandan kap gelenler ayn zamanda Bolevikliin yaknda sneceini, yine arlk teesss edeceini, Ruslarn tarih d manlnn dostlua tnkalip olamayacan da iddia edip duruyorlar. Me bir delile ve makul hdiselere istinaden isbat ile deil, mesmuata, zanna atfen sylenilen bu szleri ben kabul etmiyor ve Boleviklik inkilbmn zannedildii gibi kolay snmeyeceini, Rusyada ar idaresinin artk dinlemeyeceini ve daha d eriyen Denikin, Kolaklarn tarafeyn kuvvet ve vaziyetleri iin en gzel miyar olduunu sylyorum. Ne ga riptir ki gittike ekseriyet Boleviklerin yaknda inkirazna kail oluyor ve propagandalar yer tutuyordu. ( 1) 4 Temmuz tarihli telsiz telgrafa nazaran Bolevik ordular Lehistana kar bir ayda yz elli verst yrmler (Redonvi) yi igal etmiler. Boleviklerin muvafferiyetleri herkesi memnun ediyordu. Bugn Beyazttan avdet eden hey'etimizle Horasanda grtm. Trabzondan motrle gitmeye karar vermiler, Nahivamn Ermeniler eline gemesile tehlikeye deceklerinden ve esasen kara yolunun tehli kesini bizzat grerek vaz gemiler. Ermenilerin gnderdii cevabn Ha riciye Nazr namma selhiyettar biri tarafndan m imza edildiini sor maklm muvafk bulduk. Bu suretle gnn birinde tvbe ve istifar ektirmeye istihkak kazandklarn imdiden tesbit muvafktr. Ben u . "S (1) Boleviklerin silhlar muhtelif boyda, ve sistemde imi, isteyen uzun ve ar diye kestiriyormu, inzibat yokmu, efrad boleyiklikten memnun deilmi... ilh... tarznda temadi eden propagandalar zerine, Azerbaycandan muhtelif tarihlerde gelenleri bizzat isticvapla ayan hayret bir hakikate muttali oldum. Karabada bir saati bu propagandalar Trk zabit ve kk zabitlere yapm. Bu saatinin uzun senelerdenberi orada bulunduunu ve ngiliz olduunu tahkikle renince dedikodu yapanlara gafletlerini anlattm, hayretler iinde kakMar. Bunun gibi muhtelif yerlerde bu kabil propagandaclar tahakkuk etti,
u da heyetimize teklif ettim M Ermenilere verilecek bir kar yerimiz, yoktur. Bugn Oltu cephesinde be kiilik bir keif kolu ose boyunca yak lamak istemi, maktul brakmlar. 5 Temmuz, cephelerde sknet var. Mustafa Keml Paa Garp cephesine bir frka gndermekliimi yazyor. Sebebi Yunanllarn hare kt ve dahil isyanlar gittike tevess ediyormu!,.. te bu berbat,... Garp isyanlar bastrld ve garp vasiyetinin Ermeni harektn isticale sebeb olmadn yazarken bu vaziyet nedir ? Demek vaziyet evvelinden grlememitir. Bundan daha byk hata da yine benden kuvvet iste mektir. Bu hususta neler yazmak lzmsa vaktiie yazmtm. Bu kuvvet, gidinceye kadar elde kimse kalr m? Bu kadar hazrlktan sonra garbe bir frka gndermek iin ne sebeb gsterilebilir ? Sonra artk Ermenilerle cephe tekil olunmu bir vaziyette olduumuzu her gn bdirirken bu nasl fikir. Ermenilerin muzafferane ark vilyetlerimizi igaline mi se beb olacaz. ierinin mektubu gelmez olayd!... Bu imknszl Mus tafa Keml Paaya yazdm, mmkn olabilecek ey ancak iki haftaya kadar Azerbaycandan gelmekte olan svari ve piyade alaylarn bin mevcutla gnderebilmek olduunu da bildirdim. Ordusunu perian etme den garbe bir frka gndermek memleket namna bence bir cinayettirAnkara bunu takdir mi edemiyor yoksa benim aklmn ermedii baka, eyler mi dnyor anlamyorum. Fakat ben bu cinayeti yaptrmaya cam ve Ermeni harektn bitirmeden kuvvetimi datmayacam, ha rekttan sonra ise frkay derhal klliyetli eslha ve mhimmat ve malzeme ile gnderebilirim. Aksi halde arktan gidecek frka arkn mah vna sebeb olduu halde garbin halaskar olamayacaktr. Ve esasen gar ba gidebilmek iin frkalar arkta bir zafer havas koklamaydrlar. Yoksa bugnk dk vaziyette btn efrad silhlarile memleketlerine savuuverirler ki bu bile bal bana feci bir yara olur... te btn bu hakikatleri bir ka defalar Mustafa Keml Paaya yazm bulunuyorum, o hl fikrinde musir! Bittabi ortada ak bir cinayet grdmden ben de musirrim!,..
6 Temmuzda cephelerimizde sknet var. (1) Garpte ngilizler do

nanma himayesinde Mudanya ve Gemlii igal etmiler. 7 Temmuzda Kars Kalesi kumandan Ferik imzal 6 Temmuz tarihli bir mektup geldi: (Yz elli kiilik eski ar ordusu heyetinden ailelerile Kars civarnda kalmlar, sefalet ekiyorlarm, Grcler yol vermiyormu, Aara yolu da muharebe dolaysile kapal imi, Erzurum zerinden Trabzona gitmeleri iin msaade istiyorlar. Oradan cenub Rusyaya gi(1) Bugn Kolp milisleri Hac Bayramdaki altm kadar Ermeni mfrezesine baskn yapmlar. Dokuzuau itlf etmiler dierleri ksmen firar etmi, ksmen. Arasta boulmular. Raporu 11 Temmuzda geldi.
deceklermi!). imdiye kadar ne halt etmeye beklemiler. phe yok ki bizim seferberlik ve tahadmz hakknda malmat aldlar, bu vesile ile olup biteni grecek gzleri de kafile arasna sokacaklar. Tabi m saade etmedim. Bugn leden sonra ikide Horum mmtakasma yarm saat iddetli dolu yad. Fndktan byk. Frtna, akama kadar da yamur! ki bin metreden yksek olan bu yerlerin Temmuz cilveleri! 7 /8 de Ermeniler Dn Tepeye iki hcum yaptlar, tard olundu lar, Ermeniler bir taraftan Sarkam mntakasmda mektuplarla Kap karakolundan yarenliklerle dostluk gsteriyorlar, bir taraftan da Bardiz-Oltu cephesinde tek durmuyorlar. Herhalde faaliyetlerinden en ziya de memnun olan benim. Bugn de yine dnk gibi tam ikide dolu, frt na ve sonra da yamur! Dnden biraz ehvence. , Yunan melunlar bugn Bursay igal etmiler. Demek ngilizler zmirde olduu gibi yer yer memleketimizi Yunanllara hediye ediyor! Kafkasyadan Boleviklerin gelmesi dolaysile ekiimeselerdi, Erzurum ve Trabzonu da Ermenilere byle peke ekeceklerine phe kalmyor. Zaten Kars byle igal ve Ermenilere teslim etmilerdi. Kafkasyadan ekildikten sonra btn gayretleri mthi propagandalarla bizi Boleviklerle msademeye tevik ediyor ve kararlar bana ve Ankaraya kar nefret uyandrmaya alyorlar. te Ermeni harektndan evvel garbe bir frka evki gafletile arzularn tamamen yaptrmaya msait bir ze min hazrlayabilecektir. 8 /9 Ermeniler elli piyade iki Levisle ambar Dana baskn yapmak istemilerse de tard olunmulardr. Azerbaycandan gelen svari alay Nahivana gelmi. Bu alaya bu mmtakada emniyet caiz deil, hususile Krmz Ordudan bir mfreze bu mmtakaya gelince fena bir vaziyet ha sl olabileceinden bunlar Hasankaleye aldryorum. Ben de karargh Hasankaleye nakledeceimden orada nezaretim altnda bunlar talim ve terbiye ve noksanlarn grerek istenirse garbe gndereceim, aksi hal de emrim altnda bulunduracam. ( 1) 9/10 da heyetimiz motrle Trabzondan Tuapse'ye hareket ettiler, 11/12 de oraya varacaklar, kendilerine selmet diliyorum. Bu yol emin olarak bir katr knyelerimiz tarafndan katolunmakta olduundan, heyetimizin de salimen gideceine itimadm ok. 10 Temmuzda kararghm Horumun frtnal adrl ordughn dan Hasankaleye klaya naklettim. adrlarda mtemadi almak pek mkil. Hele frtna kt m herkes adrnn direini yakalamak zarure tinde, ihmal edenin stnden adr uuyor; artk masalar, sandalyeler, ktlar her biri bir tarafa! Ktaat kylerde, vadilerde, mnasip mevzi lerde, En yksek ve frtnal yerdeyiz. Vazifenin okluu uzun mddet
(i) Garbe istemediler. Hepsini bir svari alay halinde olarak ben cephemde istihdam ettim.
esasen byk kararghlarn behemahal binalardan istifadesini zarur klmaktadr. Biz hareket yapacaz diye harb kademesile geldik, artk harekt zamanna kadar Hasankaleyi mnasip buldum, ktaat hudut boy larnda olduundan, Erzuruma avdeti de muvafk bulmuyorum, Erzu rumdaki telsizi de Hasankaleye celbettim. Bugn aldmz 5 Temmuz tarihli bir raporda yedi bin kiik bir kzl mfrezenin osada Kerosu igal iin hareket ettii bildiriliyordu. Kslordu dle Nahcivan mfrezemizin irtibat yapmas da bizim iin mem nuniyeti mucip bir hareketti. Ben bu mfrezenin Nahivan ve ahtaht mntakasma gelmesine alyorum ve orada bizim mfreze ile birlikte Ermenilere taarruz ettirmek istiyorum. (1) . ngilizlerin kmilen Batumu tahliye ettikleri haberi geldi. Havlison Maltadaki esirlerimizle mbadelesini teklif ediyor. Memnuniyetle ka bul ve Ankaraya yazdm. (2). 11 Temmuzda Erkn Harbiyei Ummdyeye u malmat verdim:
ll/Tem m uz/1336
Erkin r Harbiyei Umumiye Riyasetine ifre
Kuvvayi Miiliyeyi lekelemek iin Ferit Paa hkmetinin Sibiryada Kolafe ordusu aleyhine Boleviklerin tatbik ettikleri bir pln tatbik etmesi pek muhte meldir. Bu pln udur: Muhalif tarafn baz kurnaz kimseleri Kuvvayi Milliyeye fedakrane arz hizmet edeceklerini bir ok vsadlerle bildirerek emniyet kazandk tan sonra icraatn daima Kuvvayi Milliyeden halik nefret ettirecek iddetler, hak szlklar, zulmler yapmaktadr. Bu adamlar bu fenalklar yaparken kendilerim Kuvvayi Milliyenin en sadk adamlar olduklarn da her tarafa sylerler. Bu usul tilf Hkmetlerince de frsat elveren yerlerde Bolevikler aleyhine kullanlmakta ve faideleri grlmektedir. Karabadaki malm mukabil ihtillin de bu tarzda vcude getirildiini zan nediyorum. Ve tamiki tahkikat ediyorum. * ark Cephesi Kumandan*
Kzm Karabekir
Bugn gelen malmat: Bu sabah bete Ermeniler iki bin kiilik kuvvetle (Vadisabar) cephesine ta a rru z etmiler ve (Karalar) ve (Camkran) kylerini igal etmiler. Mahall kuvvetlerle mukabil taarruza ge ilecekmi. ulfa mntakasma bir taarruz olursa bin tfekle mukabele edilebilecek. Telsiz malmatndan: Krmz Ordular Besarabyaya girdiinde, Romanya umum seferberlie balam. 12 Temmuzda cephemizde Erme ni keif kolu faaliyeti var. Nahivan cephesinde Vediyi igal etmiler
(1) Buna muvaffak oldum ve pek faideli oldu. Tafsilt gelecek. (2) Buna muvaffak olduk. Bir ok arkadalarmz sefaletten kurtuldu.
11/12 Temmuz gecesi 35 inei Alaydan 36 nefer shlarile birlikte firar ettikleri haberi geldi. Harektn durdurulmas feci bir balang gste* riyor. Ermeniler meydan bo buldular. Yaknda taarruza geeoegimiz hakknda propaganda yaptrdm. Oivar efrada da mnasip izin veraeksuretile firarlarn nne geilmesi ve ktaatla mirlerin sk temasta bu lunmalarm emrettim. Telsiz malmatndan: Lehlilerden 4000 esir, 19 top alnm, Lehliler btn cephede ricat ediyorlarm, Bakda Tanak Emenilerden birka kii idam olunmu. Bizim ataletimize bedei Bole vik muvaffakiyat olsun herkesi sevindiriyor. 13 Temmuzda Ermenilerin Nahvican mmtakasmdaki muvaffakiyet leri inkiaf ediyor. Gece yars Beyazttan frka kumandan halkn bir mtareke ile Nahcivam felketten kurtarmasn teklif ediyor. Milis kuv vetleri dalm. 14 ve 15 Temmuz gn ve geceleri bu vaziyetle uratk. Ermeniler Savrak da igal etmiler, karlarnda bizim ve Azerbaycan' dan gelen za,yf kuvvetlerden baka kimse kalmam. Ahali katiyyen. mukabele etmiyomru. Mdafaa ile mtareke ile nasl mmkndr. Oya layarak Naheivanm kurtarlmas ve vakit kazanmalarm bildirdim. E rmeriler ktaatmz karsnda da tenvirat yapmak, Oltu cephesine 51 top mermisi atmak ve taarruz etmek, abarda ve Zakim mntakalanna 30 : 40 ar neferlik kuvvetlerle basknlar yapmak f aaliyetindedirler. Tabii zayiatla pskrtlmlerdir. 16 Temmuzda Kzlorduya mensup bir mfrezenin (Karaba) dan (Nahcivan) zerine yrmekte olduu haberini memnuniyetle aldk. Bu kuvvetin iltihakile Naheivanm Ermeni baltalar altnda mahvolmayaca herkesi sevindirdi. Moskova telsiz tel grafndan da u malmat alnmt: ekoslovakyada Bolevik hkmeti teesss etmi. Lehistanda Biyelostokta efrad zabitlerini katlederek boleviklik iln etmiler. Kzlordularm (Lo) ve (Biyelostok) istika metlerine taarruzlar devam ediyor. (Litvanya) ile sulh imzalanmtr. Moskova telsizinin propaganda maksadile baz havadisler uydurduunu kabul etmekle beraber iyi ve bizlere ferahlk veren malmat alelusul nerediyordum. Efradn zabitlerini katletmek gibi mnasebetsiz propa gandalar bittabi mahrem kalyordu. Harektn tevakkufu dolaysile talim ve terbiye ile itigal ile bera ber Erzmundaki gibi kimsesiz ocuklarn talim ve terbiyelerine de ne zaret mmkn oluyordu Bu cmleden olarak 15 Temmuzda otomobil ile bir saat ve bir eyrekte Hasankale kararghmdan Erzuruma bir gn iin gittim. Matbaa ve Baytar Kk Zabit Mekteplerinin resmi kadnda ve halk mektebi olan Albayrak mektebinin de tevzii mkfatnda bulundum. Bugn derecei hararet -f 18 : 20 derece idi. 17 Temmuzda Bakudan Talipzade Yusuf Ziya Bey geldi. Bu zat Harbi Umumide Trk binba rtbesile randa ttihad slm propagan das yapard ve doruca Grup Kumandam Halil Paaya merbuttu. O za man kendisini Tebrizde grm ve harektn tahdid ve tesbit etmitim..
Bu zat bir ka ay evvel nezdimde ve Msavat Hkmeti adam idi. im di de Bolevik oluyordu. Kafkas ahvali hakkmda malmat getirmesi ii Bakuya ben gndermitim. Vaziyet hakkmda hayli malmat aldm. Ba- * kda Trk Komnist Frkas teekkl etmi. Reis: Suphi, z: Asm Halim., Ahmet Yakup, Mehmet Emin imzalarile bana bir mektup gn dermiler. Metni Ermenistanda harekete baland, mesai merkezinin Nahcivan olacadr. Bugn Ordubada da bir Trk Bolevik heyeti gel mi ve Nahcivana hareket etmiler. simleri Salih Zeki ve Nurettin ve Hilmi yoldalar imi... Bu zatlerin ahsiyetlerini tahkik ettim, bir ksm memleketimizde mutasarrflk bile etmi. Fakat ilerinde Tbbiye Mek tebinden tard olunan da var. Bunlarn harite hususile ordumuzla temas sahasnda bulunmalarn zararl grdm. Ankaraya giderek vaziyeti grmeleri ve Hkmet ve Meclisi Millimizle temasa gelmeleri, bu suretle zararl teebbslerine mmanaat muvafk buldum. Esasen benimle de grmek arzulan varm, gelmeleri hakkmda haber gnderdim. Bugn Moskovada da nc Beynelmilel Komnizmin ikinci kongresi akdedili yor. 32 inci Bolevik frkas (Keros) a gelmi, 28 inci Frka da geliyor mu. 19 Temmuzda Tiflisten bir telsiz teblii de aldk: Ermeni Hariciye Nazr 14 Temmuz tarihile yazm: (Azerbaycan ve Sovyet ktaat Karaba igal etti. Kerosa mteveccihen hareket ettiler. Ermenistan teh likeye giriyor.) % Bekir Sami Bey heyeti 12 Temmuzda salimen Tuapseye kmlar ve 13 de treni mahsusla Moskovaya hareket etmiler. 19 Temmuzda Mos kovaya varmlar. Telsiz telgrafla bize bildirdiler. ... Moskova Telsizi teblii (20 Temmuz) (18 inci Pozen Frkasn Vilna garbinde bozduk. 31 top, 60 makineli tfek ve bir ok esir aldk.) Ajans tebliine nazaran ngilizler Ruslara Lehistanla sulh etmeleri iin edid nota vermiler, kabul etmezlerse btn kuvvetleriie Lehistana muavenet edeceklermi. 21 ve 22 Temmuz tarihlerinde Ermeniler Beyazt imalinde ve Kazman mmtakasmda milislerimize ate ayorlar. Bilhassa Kazmanda iki bin kiilik bir kuvvetleri civardaki (adanh) ve (Aadereli) ky lerini bozmular. 2 ehit, 5 mecruh varm. Ermenilerden 15 telef, 20 mecruh olmu... Ermenilerin bu faaliyeti hayreti Boleviklerin Kara ca igallerinden tehlike var diye leme iln ederken her tarafta azgn lktan ekinmiyorlar. 18 Temmuz tarihli Grc gazetelerinden u mal mat alnd: (Azerbaycan ve Grc sulln tesbit iin bir heyet Tifse gelmi, ayrca Ermeni ve Azerbaycan sulhu iin de Tiflis'te mzakere olacak m). Anlalyor ki Bolevikler seferini ikmale kadar vakit kazanmak iin Grc ve Ermeni hkmetlerini oyalyor. 23 Temmuz Mill Bayram her tarafta tesid ettik. Bugn 24 Hazi
ran tarihli (Tan) gazetesinden u malmat aldk: (Loyd Corcun, ngizler Irakta seksen bin kiilik kuvvet tutmaya ve Yunan ordusile Trk harekt miliyesini ezmek, teklifi 50 muhalif reye kar 284 rey ile tas vib olunmutur.) Ermeni harektnn bir an evvel ierasile kuvvetlerin Garp cephesine tahrik edilmesindeki teehhrn bir ok yerlerimizin i gal ve mahvna sebeb olaca sarih idi. Bakalm bilfiil bir darbe yedik* ten sonra Ankaradaki grler dzelecek mi? Ben muhtelif yollardan Halil Paaya unu yazdm:
Yolda Halil Paaya
23 Temmuz 1336
Bakuya avdet buyurduunuz haberi bizi ok memnun etti. Naim Cevat Bey size vaziyetimizi anlatmr. Binaenaleyh takdir buyrulur ki gn getike za vall vatanmzn hali daima elimdir. Her ky son fieini son diini, son trnan ve son akesini sarf ediyor. Elde avuta ne varsa hepsi ikmali namus iin sarf olunmutur. Namussuz ngiliz emperyalizmi Yunan memleketimizin bana mu sallat etti. Bursay dahi igal ettiler. Belki de hedefleri can evimiz olan Ankaradi Gzlerden ya deil, barlardan kan akyor. Biz hl gad&e yardm edemediimizden yas tutuyoruz. Melun Tanaklar vaktile kendilerine yaptmz iyiliin kran ola rak bize yol amyorlar ve bizimle anlamaya da yanamyorlar. Mttefikimiz olan Ruslara kar btn kalplerde samimiyet ve hrmet namtenahidir. ttifakmz ve Rus Trk kardelii artk ebed olacaktr. Binaenaleyh Sovyetlerin bizden pek ziya de emin olmalar ve dncemizin Trk ittihad deil Rus-Trk ittihad olduunu bilmeleri lzmdr. Gaipte ngilizlerle muharip bulunan ordumuza gerek kuvvetimizle ve gerekse arktan gelecek eslha ve cephanece muavenete mni olan tanaklar em peryalist ngilizlere lzm gibi yardm ettii halde tediplerine neden gidilmiyor? Er menilerin yolumuzu amamakta devamlar demek Anadoluyu ngiliz emperyalistle rinin daha ok istil etmesi ve Trkiyenin imhasna yardm demektir. Ordumuz ha rekete hazrland bir zamanda sizi erden gelen mektuplar zerine iki aydr intizarda kaldk. Bunun memleketimiz iin neye mal olduunu arz ettim. Binaenaleyh Rus Sovyet Hkmeti bizi artk z kardei gibi tanmal ve bizim emelimizin ve menfa atimizin Rus Trk ittifak tamnda olduunu ve Trklerin ahde vefadaki sadakatini de kabul ederek arkn mendfer yolunu serbest amal ve arktan sulh ve skn tesisi ile garpte ve cenupta ngiliz emperyalistlerine yumruk vurmaya bizi serbest brakmaldr. Bunun iin Azerbaycann yeni ordusu e Rus Sovyet ktaat ve biz icab ediyorsa derhal harekta dahi gemeliyiz. Ermeni Tanaklar vakit geiriyor ve da ima Ingiliz emperyalist hkmetinden mitvar bulunuyor. Bu hareketle de bize pek byk zararlar veriyor. Bu zararlarn madd ksmlarn saydm, manev ksmlar da memleketimizde mukabil inkilpclar kuvvetlendiriyo, zira ngilizlerin trl tr l ifsadatile halkmz zehirleniyor ve arktan bir mit grmemekle bu ifsadat kk salyor. unu da ilve edeyim ki Ermenilerin karsnda bekleyen ordunun efradnn bir ou garp vilyetleri Halkdr. Garbin inenmesine karg burada atl kalan bu efradn haleti ruhiyesini ve bunlar nasl durdurmak mmkndr, tasavvur buyurun. te kardeim: Harbi Umumden zaten zayf bir halde kan milletin bir ok silh ve cephanesi de elinden alndktan sonra ngiliz, Fransz ve Yunan kuvvetleri ne ve dahil mukabil inkilp etelerine kar ne byk fedakrlk j-aptm ben an lattm. Sarf olan her eyin sonudur. Buna gre siz de uhdenize den mesaiden el bette geri kalmazsnz. Biz de artk bir fikri istil olmadn ve Rus Sovyetlerine
i ar ebed muhabbetimiz ve kardeliimiz olduunu her yerde ve eyde gstererek onlarn bize kar teredddnn tamamile izalesini ve Ermeni Tanaklarmm bana bir yumruk indirilmesile gark yolunun almasn ve Rus Sovyetleri ile doruda, doruya irtibatmz temin buyurursunuz ve b2 vaziyetten sk sk haberdar eder siniz. Beyazt ve Erzurumdaki telsizimiz ile irtibat iin Kerosa bir telsiz konulmasa mutlaka telsiz kadar Keremin Nahcivanla telefon ve telgraf irtibat da elzemdir. Arz hrmet ile samim selm kardeim.
Kzm Karabekir
Kziordu ile temas iin On kinci Frka Piyade Kumandan Kayma kam Reat Bey (1) riyasetinde bir heyet gndermitim. Bunun verdii malmatta (1 ve 3 nc Kban alaylar 23 Temmuzda Kerosdan Nah' civana hareket etmiler. Ermenilerin Nahcivan havalisine hareket yap mamalar iin Kzlordv kumandan tarafmdan bir ltimatom da veril mi. 22 Temuzda muhtelit bir heyet mazinfih mesaili hal iin Nah civana hareket etmi.) Bu Nahcivan havalisi kmilen Azeri Trktiir. Harbi Umumde mkerreren yazdma ramen Karaba hareketi yapl madndan Azerbaycan la arasnda bir Ermeni mntakas brakld. Bi zimle de arada Iran hkmeti var. Geri orada Harbi Umumide bir milis alay tekil etmi ve b sefer de bir ka zabit ve kk zabitle takviye etmi isem de Trk heyetine kar entirkalar neticesinde souk tavrlar dolaysile kuvvetli Ermeni ktaat karsnda o mmtakay korumak iin On Birinci Frka Erkn Harbiye Reii Veysel Bey kumandasnda zaif mevcutlu tabur ve bir batarya kuvvetinde bir mfreze gndermitim. Kzl kuvvetlerin de vrudile Ermeni harekt geriye atlacaksa da Bol eviklerin ktaatmzla temas, halkn her an mtebeddil his ve hareket leri dolaysile cereyan yakndan grmek ve ona nazaran icabeden ted birleri yapmak iin Reat Bey heyetini gndermitim. Bu heyete nefer kyafetinde zabitler de tefrik etmitim. Boleviklerin efradmzla temas ve musahabelerine ilk andan itibaren hkim olmak basiretti. Kzl kuv vetlerin vrud haberi zerine Nahcivan milisleri de canlanm ve 600 mevcutlare (ahtaht) ndaki mfrezemize iltihak etmilerdir. Fakat 24 Temmuzda Ermeniler bir zrhl tren ve bir batarya himayesi ile yap tklar taarruzda milisler sa cenahtaki mevzileri terkle kamlar, sa cenahtaki blmzn gerisine Ermenilerin sarktn grnce Veysel Bey de gece ricat emrini vermi. Mfrezemiz kmilen Aras nehrinin garbine yani ran arazisine ekilmi. (Esasen Beyazttan ahtahtya gitmek iin de buradan gemitir.). Ermeni ktaatn oyalamakla bera ber Kziordu mfrezesinin serian Nahcivana celbi ile katliama maraz kalmamalarn Naheivallara ve mfrezemizin mendfer hatt Aras kysndan getiinden hat boyunca Ermenilerin hareketine mmanaatlerini bdirdim. Temmuzun 28 inde bir Kzl mfreze Nahcivana geldi. Kuvvetleri 850 svari, drt da topu, 30 makineli tfek (Levis) den mii(1) Afyonkarahisar taarruzunda mteessiren intihar eden zattir.
rekkep Birinci Kafkas Svari Alay Liva kumandan Parhof kumanda snda. kinci alay da (Ankelaot) dan geliyormu. Artk Nahcivam bed baht halk Ermem katliamndan kurtulmutu. 29 da ahtahtmn tahliyesile murahhaslarnn Nahcivana gnderilmesi iin Kzl mfreze ku mandanlndan Ermeni mfrezesine tebli olunmu, akam be sonrada krmz bayrakl bir tren ahtahtdan Nahcivana gemitir. Bu akam Halil Paa da iki yz svari ile Nahcivana gelmitir. Halil Paa ahtaht mfrezemizin hemen Nahcivana gnderilmesini, zira Ermenilerle yap lan mtarekenin 31 Temmuz le vakti biteceini bildirdi. Derhal mfre zeyi Nahcivana tahrik ettim. Kzl mfrezenin iltihakile artk Veysel Bey Ermenilere kar mukabil taarruza geebilecekti. Bu mfrezenin Nahcivanda Bolevik mfrezesile temasndan korkanlar oktu. Beyazttan Frka kumandan Cavit Bey de Kendi elimizle atee atlyoruz, diye yazyordu. Bilhassa Erzurum zenginleri Bolevikler geliyor diye iittike pek byk endieye dyorlard. Bolevikler hakkmda o kadar fena a yialar yaylmt ki bunlarn getii yerde her eyin yanp kl olaca kanaati kkleiyordu, iinde bulunduumuz vahim vaziyetin akibeti bile unutulmutu. Hemen btn muhitimde dahi bu mnakaa ve kanaatler' karsnda ben bsbtn baka dnyor, mtemadiyen her taraf tes kin ve iknaa alyordum. Ve idrk sahibi olanlar da yle ikna etmi imi: (te Nahcivana Kzllara temasa bir mfreze gnderdim, grecek siniz ki efradmz Boleviklerle temastan sonra kendi din ve ananelerine daha ziyade sadk olacaklar ve zabitlerine itaatten katiyyen ayrlmayaaklardr. Ayrca kuvvetli ve uurlu bir heyetimiz de orada mtemadi tarassut ve tatkikatta bulunuyor. Vaziyetten gn gnne haber alyo rum. Bolevik ktaate temasmz elzemdir. Para, cephane; bilhassa garp rdusua her nevi silh ancak Rusyadan alnabilecektir. Bolevikler aley hinde olan propagandalara kaplrsak bir ka ay sonra paraszlktan or dular inhill edebilecek ve Ermeni-Yunan ordusu bile Anadoluda Trk l boabilecektir. Boleviklie ne askerimiz, ne de halkmz rabet etme yecektir. Buna kar en mhim silh da din hislerin halkmzdaki kuvvetidr.) Mtemadiyen bu tarzda yazlar, sohbetler, beyanat ile beraber Komaist frkasnn mntakamda haberim olmadan herhangi bir-teebbsne de fevkalde kulak veriyordum. Hayatmda en mkil ve en buhranl bir za manlara girmitim. Naleivandaki ktaatmzn temas tahminim vehile akt. Geri Bolevik efrad srmal apoletlere dman olduunu iiten sa bitlerimiz apoletleri daha evvel karmlarsa da ktaat pek muntazam ve samim karlamlar ve iki mttefik ordu paralan gibi hareket etmi lerdir, Bolevik efradnn baz din ve itimai hareketlerini zabitlerimiz ve keyetimiz, ihtarm vehile, efrada lzm gibi gstermiler ve tesadfen kadnlar hamamna girmek isteyen Bolevik neferlerini de bizim neferlerigrm ve men etmiler, bu suretle kafiyen efradmz bozulmak yle hrsm daha dindar ve daha muti olmutur. Apolet meselesini de ben b-
tn ordumda kollara ileme iaret takmak suretile toptan hallettim ve Ankaraya da bildirdim. ( 1). Bu iler olurken stanbuldan gele baz casuslarn Erkn Harbiyei mahrem muhitine kadar sokulabileceini, bunun iin gelen zabitlerin bile mazi ve hallerinde en ufak bir phe varsa kuvvei umumiye vesair m him mevadn gizlenmesi ve bu gibilerin fenahk yapamayacak muhitlere ulatrlmasn (2) Erkm Harbiyei Umumiyeden ve Van ve Bitlis gibi nfusu pek azalm ve ky gibi kalm vilyetlerde mektep bile yok iken Maarif Mdr, Polis Mdr ve dier vilyetlerdeki dier tekiltn ayn tutulmas beyhude israf olduunu ve memurlarn muntazam maa alama malarm da mucip olduunu, bu gibi memurlarn zengin vilyetlere gnde rilerek memurlarn azaltmasm Dahiliye Vekletinden rica ettiim gibi Byk Millet Meclisi Riyasetine de u ifreyi yazdm:
ifre: 335 Karargh 27/Temmuz/l336
Dveli tilfiyenin sanbul hkmetine imza ettirmek zere verdii ve sureti stanbul gazetelerinde mtercim muahedeye hkim olan ruhu ihanetkriyi tetkik edip satrlar arasndan karlabilecek ancak miktar pek mahdut mukadderatmzda. Halbuki ngiliz muharriklerinin bu noktalan gizleyerek saf ve cahil halk arasnda ibu muahede zerinde azim ve iradei milliyeyi kracak bir ok propaganda yap maktan geri kalmadklar phesizdir. Bunun nne geebilmek iin oraca muahe denin nukat mhimmesinin byk harflerle yazlarak ve icab eden yerlere ayrca meruhat vermek ve hkim ruh ve maksad aka izah eden bana bir mukaddeme lvesile kitap halinde bir ok nsha tab ve tevziini mnasip grmekte olduum maruzdur.
Kzm Karabekir
Ankarada ne ciheti askeriye ve ne de mlkiye halk ve orduyu za rarl propagandalardan korumak ve tajze fikirler yaymak iin alm yorlard. Mmtakamda tatbik ettiim usul yle teklif ettim:
ifre 372
31/Temnrnz/1336
stanbuldan gelen muhteviyat zararl olmayan gazetelerden bilhassa Sebilrregat gibi din gazetelerin arasna spinorafla ngiliz mezaliminden ve hilfetin im ha edildiinden bahseden birka satr yazmak ve bu suretle stanbuldaki iyi adam larn kaamak tarznda yazlar yazdn halka anlatmak pek faidelidir, arz ederim.
Kzm Kai'ahakir
(1 ) Eski Osmanl ordusunun apoletlerinin bu yeni tarz bu suretle vcut buldu. (2) Bu gibileri veya itaatte kusuru olanlar iin en iyi yer, ark cephesidir dedi ler ve gnderdiler.
Bugnlerde Ermeniler (Oltu) cephesinde faaliyette olduklar gibi. Grcler de Artvine iki yz nefer gndermiler ve hudut karakollarn, igal etmilerdir. Grclerin hududu tecavz ettikleri hakknda baz te llar da gsterenler oldu ise de baka faaliyetleri grlmedi. 29 Tem muzda otomobil ile erkn harplerimle (Zivin gittim ve drt saat atla. (Atmbulak) srtlarnda dolatm ve tarassut yaptm. Cephemizde hi bir tahavvl yoktu. 31 Temmuzda Azerbaycan Tatarski alaynn bir bl (4 zabit, 45 nefer) kararghmn bulunduu Hasankaleye geldi. Piyade bl de(Horasan) a gelmi. Bunlara Trk mirler vererek Ermeni harektnda istifade edebileceim. Atlar ve silhlar ve efrad iyi. imal Kafkasyadan gelen zatlerin Trabzondan verdikleri malmat, udur:
Trabzon 29/30 - 7 - 1336 31 - 7 - 1336 Saat: 3,30
rk Cephesi Kumandanhma
1 Kafkasyadan avdet eden erkmharb binba smail Hakk ve Aziz Bey ler tarafndan taraf samlerine arz edilmek zere verilen rapor bervechizir maruz dur. Hrriyet ve istiklline meftunuiyeti ve bu uurda asrlardanberi ibraz eyledii; fedakrlklar malm olan imal Kafkasyaya Rusyamn ihtill ve inhilalinden isti fade ile ve hkmeti Osmaniyenin mzahereti maddiye ve maneviyesi ile 11 Mays 1918 senesi istiklliyetini iln ve Hkmeti Osmaniye ile bir mukarenet ahitnamesi dahi akdetmi ise de ngilizler tarafndan tekil olunan Denikin ordusu imali K af kas hkmetini cebren datm idi. Bunun zerine imal Kafkas milleti Denikin ordusuna ilm harb ederek yirmi bin kiilik nfusu zayi etmek suretile idame et tirdi. Muannidane muharebat ve Boleviklerin muvaffakiyat neticesinde Denikin kuvveti ortadan silindi. Denikin ile muhaberesi ^srasnda imal Kafkasya mdafaai milliye heyetinin gnderdii murahhaslarn ricas zerine harbiye nazn Cemal ve Fevzi Paalar Hazeratmn ve zat devletlerinin muvafakat ve muavenetlerile imal Kafkas Cemiyeti tarafndan imal Kafkasa br heyeti siyasiye ve askeriye gnde rilmi idi. Biz de bu hey et meyamnda idik. imal Kafkasyadaki mesaimizin esas imal Kafkasyann istiklliyetini temin ve bu istiklliyeti Hkmeti Osmaniyemizm menafii ile telif etmek idi. Bunun iin Bolevik kuvvetleri ile teriki mesai eyle mek icab ediyordu. Fakat imal Kafkasyann istiklliyetini tasdik ve temin ede ceklerine daima Boleviklerin tahriren vaki olan mevaidlerine ramen, bu istiklliyeti tanmadlar. Urad byk zayiatn semeresini gremeyen imal Kafkas ak vamnda, bunun zerine pek kuvvetli bir infial balad. Gerek bunu gstermek ve gerekse hakkn stemek zere imal Kafkas milleti eenistanda 6 Mays 1920 iti ma m akd ve istiklliyetlerini istihsal edinceye kadar sen ferdlerine kadar lecekle rini Bolevik kuvvayi askeriyesi ve memurlarnn huzurunda yemin ve bir meclisi mill tekil ettiler. Bu itima akabinde Boleviklere bir nota verildii gibi Bole viklere kar kanl bir mcadele almas ihtimali yz gstermi ise de Devleti Os maniyenin vaziyeti ve Boieviklerle olan mnasebatn bildiimizden galeyan umu miyi muvakkaten teskine muvaffak olduk. Ve bunun zerine Kafkasyann teklif ve efkrn zat devletlerine arz eyledik ve bu babdaki mutalaat devletlerini anla-
uak zere meclisi mill tarafndan murahhas olarak gnderildik. Tiflise hazra bidayetinde muvasalat ettik. Tifliste dveli itilfiyenin pek ar olan eraiti sulhiyesini renmemiz zerine Trkiye ile Bolevikler arasnda bir ittifak siyas akdinin pek byk bir ehemmiyet ve zaruret kesbettiine ve imal Kafkasya akvamnn alaca vaz ve tavrn bu mnasebat zerine msbet veya menfi byk bir tesir yapacana kani olduk. Fakat Grcistan Hkmetinin ika eyledii mkilt ve m manaatlar Tifliste takriben iki ay kalmamz inta etti ve 27 Temmuzda Trabzona geldik. Gerek mahedat ve mesmuatmz ve gerekse imal Kafkas milletinin mal ve makasidini zat devletlerine arz etmeyi tarafeynin menafii mtekabilesi namna pek mhim gryoruz. Fakat uzun mddet Grcistanda kalmak mecburiyeti btn vesaitimizin sarfm mucib oldu. Ehemmiyeti maruza zat devletlerince tasdik bujyurulduu takdirde bu babda icabeden para ve vesaiti nakliyenin ltfen temin ve haeketimizin serian emir ve ian msterhamdr. mza: Aziz, smail Hakk Byk Millet Meclisi Riyasetine ve ark Cephesi Kumandanlna arz edil- . initir. 3 nc Frka Kumandan
Rt
Bu efendilere u sualleri sordum, Meclisi Riyasetine de unu yazdm:
heyeti
gnderen Byk Millet
Karargh: 31/7/1335
Frka 3 Kumandanhma
imal Kafkastan gelen smail Hakk ve Aziz Beylerden aadaki maddeleri sorulmas ve cevaplarnn hemen bildirilmesi. 1 imal Kafkastan ktklar zaman memleket ve idaresi ne halde idi. H kmet yerliler elinde mi idi. Ruslar m idarei hkmet ediyorlard. 2 Ruslarn tarz hareketlerinden Dastan ekli idaresi hakknda ne dn dkleri anlalyordu. Buna dair ne gibi beyanat ve icraatta bulundular. 3 imal Kafkasta Bolevik prensipleri ne suretle telkki olundu. Halk ile asilzadeler arasnda ittihad efkr vr myd. Yoksa smf fark ekli idareye ve te lkkiye messir midir. 4 Dastan meclisi millisi ne suretle teekkl etmitir ve zs hangi snflar dandr. Celal Korkmazof meclis azasndan mdr. 5 Dastan ordusu var mdr, kuvveti nedir, haen ne vazife yapyor ve ne rededir.
Kzm Karabekir iire: 366 Byk Millet Meclisi Riyasetm& Karargh: 31/7/1336
imal Kafkasyadan hareketle 27 Temmuzda Trabzona gelen Aziz ve smail Hakk Beylerin zat smilerine yazd raporun, bir suretini aldm. Sureti umurniyede imal Kalkasn Trkiye menafiini dnerek hareketi vaziyetimize pek faide olmutur. Dastamn istiklli phesiz bizce de pek ziyade arzu olunur ve imal KafkasyalIlarn fedakrlna lyik bir mkfiattur. Bunu Rus Sovyet Hkmetinin de takdir edecei memuldr. Ancak, mezkur raporda Boleviklerin tahrir vsadlerine
ramen bu istiklli tanmadklar bildirilmektedir. Bu hususun telkki ve tezekk rnde en mhim grdm madde bu istikllin bizzat imal Kafkas milleti tara fndan vechi telkkisidir. Dastan zabitanile asilzadelerinin ve Daistanda bulunan Trk zabitan ve memurininin Dastan istikllini tarz telkkileri halkn telkki sinden farkl olabilir. Ekseriyeti ar hkmetinin yetitirmesi olan asilzadelerle milliyet hissi pek kuvvetli olan Trk zabitanmn murad ettikleri istikll, tabiatile emperyalist bir is tiklle daha meyyaldir. Bugn imal Kafkasyada idare hemen tamamen yerli ms lman halk elinde ise, millet bu tarz idareyi istiklline mugayir grmez. Halbuki bu ekli idarenin kendilerine vazife ve mevki vermediini gren asilzade snf*, vaziyet ten muber olarak bu hali Dastamn istiklli Bolevikler tarafndan tannmad suretinde his ve telkki edilebilir. Bu sebeble imal Kafkas vaziyeti hakknda ka rar vermek iin evvel emirde Dastamn bugnk hal ve idaresini ve buna bilfiil Bolevik Ruslarn ne derece hkim ve nafiz ve messir olduklarn ve mahalli ida reye derecei mdahaleleri ile eski Rusluk fikrile imal Kafkasyay Moskovaya merbut bir Cumhuriyet halinde brakmak en ziyade korktuklar islm ve Trk bir lii cereyann krmak hususundaki maksatlarn iyice tahkik etmek iktiza eder. Bu hususlar hakkndaki fikirlerini ve malmatlarn smail Hakk ve Aziz B ey lerden sordum. Verecekleri cevaba gre mtaatm ayrca arz edeceim.
Kazm Karabeldr
Kafkasya ahvali ve Boleviklerin icraat hakknda mhim dier ma lmat olan smail Hakk ye Asiz Beylerin cevab udur:
Trabzon: 3/8/1336
Kzm Karabekir Paa Hazretlerinin Suallerine Cevaptr:
1 1336 senesi Mart bidayetlerinde imal Kafkasyaya girdiimiz zaman D a istanda Mdafaai Milliye Heyeti ile eenistan'da ... Hayr, Hac ... vard. kisi de imal Kafkasya istiklliyetine darbe indirerek Denikin ordusu aleyhine muha rebe ediyorlard. Dastanda 7 Mart 1336 da yerli Bolevikler aleyhinde nabehengm vukua getirilen vekayi ve baz zabitanmzm sui ahvali ve harekt bu mda faai milliye heyetinin Rus Bolevikleri tarafna temayl etmesini inta etti ve bu
hal efkr umumiyeyi orada bulunmu olan Osmanl zabitam aleyhine evketti. Osmanl zabitam Boleviklerce mcrim ve gayr mutemet oldu. Binaenaleyh millet Bolevikere tevecch etti. Bolevikler de bu vaziyetten bilistifade btn idare ve hkimiyeti ele ald. Geri mdafaai milliye yerine tekil edilen iltill komitesi ismardan mrekkepti, fakat bu komite ahaliye kar bir perde olup hakikati halde Ruslann evamir ve nevahsine birer alet idi. Bu ihtill komitesinin reisi Cell Ko-rka z o ftu r. Terekte Bolevikler daha mteenniyane harekete mecbur oldular. Dastaada Boleviklerin imal Kafkas istiklliyetini tanmamalar ve -tedricen memle kette btn, anasr hayatiye ve istiklliyetine dokunmaya balamas umum imal Kafkasyada bir galeyann neticesi olarak 6 Mays 1336 eerdstanda emsali namesbuk byk bir itima akdedildi. Bolevikler bu itimai datmak zere kuvvet ev ketmiler ise de hilaf memul grdkleri azmi mill karsnda skt ve avdete mec bur oldular. Millet bu ictimada Bolevik kuvvetine hitaben dokuz aydanberi aley hinde muharebe ettii Denikin le simdi yine istMiyetia tanunyan Bolevikler arasnda hi bir fark grmediini syledi ve nerettii beyanname ile btn imal Kafkasyay istikll bayra altnda toplamaya davet etti. Bolevikere verdikleri
nota ise gerek Bolevik uabatmda tahriren ve ierinin imal Kafkas ahalisine hi taben imal Kafkas istiklliyetini tand hakkmdaki vaadi tatbik edilmedii tak dirde milletin istiklliyeti iin mnasip grecei tarz hareketi ihtiyarda serbest ol duunu bildirdi. Ve mteaddit teebbsata ramen ahaliden silh alamamt. 2 te biz ktmz zaman Bolevikler baz merakizi muayyineyi igal et mi bulunur. Milliyet ve istiklliyet gibi beynebeer cari olan anasr farikann iza lesi hakknda komnizm prensiplerine istinad ediyorlar. Halbuki dier taraftan son iki sene zarfnda idare ve orduya aldklar eski zabitan ve memurinin tesirile Bole vik prensiplerinin millilemeye balad hissediliyor. Buna nazaran komnizm nazariyesi arkasnda Rus milletinin icray faaliyet ettiine hkmolunabilir. Program larnda ve beyanat resmilerinde her memleketin kendi mukadderatna kendisi h kim olaca tasrih edildii halde istiklliyetini isteyen gayr Rus milletlere kar g rlen tarz hareketleri bu hkm isbat edecek mahiyettedir. Ahalii islmiyedeki ... din ve itikadiyeleri hakknda kasidleri bilhassa ayan teemmldr. Mesel: imal Kafkasyada ve Krmz Orduya kar neretikleri 17 Nisan 1920 tarihl beyannamenin (imal Kafkasya akvamnda din pek kuvvetlidir. Siz dine dokunma ynz. nklp imal Kafkas akvamnda da dini kknden koparacaktr. imal K af kasya kadnlarnn ve alamadnz bir tarzda yayor. nkilp o tarz hayat da. sprecektir. Lkin siz bu gibi ilere de karmaynz) mealindeki maddeleri calibi dikkattir. - 3 imal Kafkas akvam yalnz Boleviklerin milletlerin kendi mukaddera tna hkim olacana ve arazi meselesine dair olan prensiplerini hsn telkki et miti. Halbuki bu mesailde de imal Kafkas ile Boleviklerin arasnda mutabakat hasl olmamtr. nk bervechi maruz istiklliyeti tanmyorlar. Arazi meselesine gelince imal Kafkas akvam arasnda byk arazi sahibi hemen yok gibidir. Em lki cesime sahibi olan Rus ve Kazaklardr. Bu arazi ise tamamile islmlardan mansuptur, islmlar Boleviklerin arazi prensiplerine istinaden kendilerinden mansup arazinin iadesini istiyorlar. Bolevikler ise buna muvafakat etmiyorlar. Bolevikler m tasarruf ve din aleyhindeki propagandalarna tabi olan hemen yok mesabesinde az dr. imal Kafkasyada Yolzkomut ve Kubardinlerde bir ka familya asilzade var di. Bunlar da Denikin taraftar olmakla itham edilerek daha evvelden tard edilmi lerdi. Byleleri de kalmamtr. u halde arazi ve istiklliyet prensipleri bervechi. maruz tatbik edilemeyince. imal Kafkasa Bolevikler arasnda sebebi itilf tama mile kalkm olur. imal Kafkasyamn, arz edilen meclisi millinin idaresi tamamile rai ve halk idaresidir. 4 - Ayrca Dastanda meclisi mill yoktur. Umum imal Kafkas namna te ekkl eden meclis yukarda arz edilmitir. Cell Korkmazof bu meclisin aleyhinde dir. nk komnisttir. Dastan Refkomun inklp komitesinin reisidir. Son za manlarda Korkmazof mstesna olmak zere inkilp komitesinden bulunan btn, islm zsmn taht isticvaba alnmak zere Vild Kafkasa sevkediidiklerini iittik. 5 imal Kafkasyada ahali kamilen mselhtr. Fakat ordusu yoktur. Rus zabitan idaresinde arasnda bilhassa Dastanda bir frka Bolevik tekiline teeb bs etmiler ise de muvaffak olamamlard. Mamafih istikll meclisinin hususi tekilt milliyesi vardr. lveten mtalat liyenin arzna lzum grdk: 1 Trkiyenin vaziyeti hazrai elimesi Bolevikler ile bir ittifak akdini mec bur klmaktadr. Halbuki amali milliyesi tatmin edilemeyen imal Kafkasya ve Azerbaycann ve bilhassa imal Kafkasyamn Bolevikler aleyhine kyam Bolevik lerin Trkiyeye vaki olacak muaveneti fiiliyesini ihll edebilir. Buna mukbi amali milliye ve istiklliyeleri tatmin edilmi Azerbaycan ve imal Kaffeasm mevcudiyeti hem Boleviklerin muavenetini teshil ve tezyid eder hem de lemi islm ile ve bil hassa Kafkas islm hkmetlerile revabt milliye ve diniyelerini kesbi kuvvet ede
cek olan Trkiyeye Boleviklerle olan ittifak ve daha msait bir art dahilinde akd ve idame edebilir. Mesel Trkiyeye taraftar olacak olaa Azerbaycan ve imal Kafkas hkmetleri mevcut olsa idi Bolevikler Batumu ayn zamanda hem Tr kiyeye hem Grcistana vermek gibi Trkiyenin mhimsenmediine dellet eden mu amelede bulunmazlard. Binaenaleyh imal Kafkasyamn temini istildliyeti hem Boleviklerin hem de Trkiyenin menafii hayatiyesi iktizasndandr. nk istiklliyeti temin edilecek ve hilfete fevkalde merbut olan imal Kafkasyada pek az mddet zarfnda tekil edilmesi mmkn olan kuvvetli bir ordunun Trkiye ve lemi islma edecei muaveneti byk olacaktr. Gerek u ahvali maruzay Moskovaya gnderilmi olan heyeti Osmaniyeye anlatmak ve gerekse imal Kafkas ilerini taIdp etmek zere imal, Kafkas namna Moskovaya bir heyet gndremek istiyoruz. Bu heyetin gnderilmesi hususunda muaveneti nakdiye ve msaadei seria istihsa line dellet buyurulmasn ehemmiyetle arz ve istirham eyleriz. 2 Boleviklerin gerek hali ittifakta bulunsun ve gerekse bulunmasn Bole vik prensiplerinin Trkiyeye girecei muhakkkatr. Bolevik prensiplerinin akvam cahiliyede pek ok tahribat yapt mcerreptir. Bilhassa Trkiye gibi felket ieri sinde ve dman karsnda bulunurken ilveten Bolevik prensiplerinin tahribatna uramas tahribata en ziyade memleket heyeti umumiye ve zabtann maruz olmas elm neticeler tevlid eder. Binaenaleyh Bolevik prensiplerini -iyi tetkik ve bu fik rin ne tarzda ve nerelerden girmesi lzm geleceini tyin ve tesbit etmek Boleviklik prensiplerini memleketin vaziyeti hazrai diniye ve ictimaiyesine nazaran tadil ede rek kabul eylemek zaruridir. Bunun iin en mhim merkez Trabzondur. Bolevik faaliyetini takip ve tetkik ilerini idare etmek zere bir heyeti faaliei muktedirei siyasiyenin Trabzonda bulundurulmasn katiyen lzm addediyoruz. mza
smail Hakk Aziz
Bu mhim malmat ve teklifi de Byk Millet Meclisi Riyasetine bildirdim, Mustafa. Keml Paa bu efendilerin serian Ankaraya gnde rilmelerini Trabzon vilyetine ve tarafma 19 da yazd. 20 de de bunlar Trabzondan neboluya hareket ettiler. imdiye kadar Boleviklerle temas etmek veya etmemek yani dost-. lu'k ve dmanlk cereyanlarna imdi bir de Trkiyede Bolevik tarz idaresi lzumu daha mhim ve mhlik surette karm oluyordu. Ben bu gibi ilerin cephede deil Ankara merkezinde mnakaasna ehemmi yet veririm ve baka bir tarza meydan verdlmeyeceini Bakuya da bil dirmitim. Fakat bir taraftan tilf devletlerinin ye stanbul Hkmeti adamlarnn veya muhlplerinin, dier taraftan da Komnizmin hemen bizi de alt st edeceini zanneden hi tahsil grmemi zenginlerin dedi kodular maiyet kumandanlarna, zabtana yalan yanl akisler yap
yordu.
2 Austosta dn kararghma gelen Salih Zeki yoldala grtm. Memleketimizin ihtille tahamml olmadm ordu mensubinile siyas
her hangi bir mnakaa yapmann felket olacam anlattm. Bu zat Zorda mutasarrf imi; yannda Nurettin Yolda diye bir arkada da yar. Mntakam dahilinde kendilerini yalnz brakmadm. Grtmz hususlar Ankaraya yle yazdm:
Zor mutasarrf sabk Salih Zeki Yoldala grtm. Austosta Erzurum - Si vas tarikile Ankaraya hareket edecek ve mutalatn zat samilerine bildirecektir. Beyanat hulasaten udur: 1 Mevcudiyetimizi muhafaza ancak Bolevik tarz idaresini kabuldedir. Meclisi Millinin icraatna halel getirmemek artile yap lacak bir esas dahilinde memleketimiz dahilinde komnist tekilt yapmak ve bu . suretle sesimizi ve eklimizi harice duyurmak ve gstermek. Nihayet mnasip bir zamanda dahi Bolevik tarz idaresini kabul etmek. 2 Eylln 1 inde Bakda bir Trk Komnist itimai yapacaklarndan bu kongreye z olmak zere Anado ludan sekiz on murahhas celbetmek. 3 Anadolunun baz yerlerinde komnist te kiltna girmi kimseler varm. Erzurumda dahi kendisi alen veya haf tekilt yapmasna msaade etmekliimdir. Bendeniz bunlarn Meclisi Millinin haberi ol madan i grmelerini zararl grdmden evvel emirde Ankaraya gidip anlamalar, nn daha evvel teklif etmitim. Onlar da bunu hsn kabul ettiler. Teferruatl ola rak grlr. Erzurumda tekilt imdilik Ermeniler ile kar karya olduumuz dan mahzurunu anlattm. Fakat zaten mnevver kimseler selmeti Bolevik tarz idaresinde bulduundan kongre iin gidebilecek Albayrak gazetesi heyetile grme lerini ve bunu da haf olarak yapmas lzumunu izah ettim. Esasen selmetimizin boleviklerle ittifakta ve mnasip zamanda ayn tarz idareyi memleketimizin hazini ve tahammlne gre tesiste bulunduumuzu binaenaleyh her bir hususu Hkmeti Milliyemiz ile birlikte yapmak lzumunu ve bu suretle tarz idaremizdeki khne ml lk ve adl tekiltnn bir taraftan Hkmet vastasile yeni nazariyeler tarznda, tertibi yaplacak, her slhat kolaylatrabileceini anlattm. Bugn topraklarmz istil eden emperyalistlere kar mukavemet eden Kuvvayi Miiliyeyi ngilizler haliffc kuvveti ile datmak iin var kuvvetlerile altndan Rusyada olduu gibi gizi tekilt yapmak, sonra da ihtill plnlan hazrlamak ngilizlerin ekmeine ya sr mek olacan yani ngilizlerin hilfet kuvvetinden daha kolay istifade edebilecekle rini, binaenaleyh Hkmeti Milliyemizin arzu ve plnile ve kemli samimiyetle almak lzumuna kani oldular. Bendeniz istirham ederim ki Rus Sovyetlerile a lan bu zatlerle iyice anlalarak ve bunlara lzm gelen mevkii ihtiram verilerek tab beerde menkuz olan hrs ve intikam gibi fena hisler uyandrlmasn ve bu zatler mefkurelerini Rus Sovyetlerine istinaden icraat yapacaz diye zavall vatana, bir menhus darbe vurmalarna mahal kalmasn. Ayn zamanda bu zatierin imdilik naar kuvvetimizden istifade ile mnasip bir zamanda i bana kmak gibi emelle ri de unutulmasn. Bekir Sami ve Yusuf Keml Beyler nezdimde iken istikbalimiz hakkndaki m nakaalarda ne Avrupanm esasen bir trl anlaamadmz tarz* idaresinde ve ne de oktan modas gemi islm veya Trk ittihadnda bizim iin selmet olmadn ve mmkn olduu kadar az zamanda bize kabili tatbik bir bolevik idaresinin ka bul mecburiyetinde olduumuzu ve bunun da mmkn olduu kadar grltszce tesisini mttefikan muvafk bulmutuk. Bittabi cephelerdeki vazifeler ehvenleme dike fiil bir teebbsn de tehlikeli olacan da kabul etmitik. Arz ederim.
Kzm Karabekir
Trk Yoldalarn Ankara'ya gidip komnizm nedir? Kendileri nasl adamdr? Esaslca hkmet ve Millet Meclisince tannmalar ve sonra da muvafk grrlerse baz tekilt ve kanunlarda tadilt yaplmasn veya bir frka halinde grnmek haric siyasetimizde tilf Devletlerine
messir olabilecek bir vaziyette bulunduumuzdan buna teebbs edil mesi ve bilhassa mill hareketimizin vechd muvaffakiyetine gre tilf Devletleri ile anlamak myesser olacaksa byle bir idareye doru meyledilmesi gibi meselelerin Ankarada gnn ileri meyanna girmesini mnasip grdm. Aksi halde ne Kulardan para ve silha muavenet grmek mmkn olacak ve ne de bu gibi adamlarn klliyetli para vesair ifal kr vastalarla hkmetin haberi olmadan tehlikeli teebbslerinden haber alabileceiz. Mustafa Supli ve arkadalar emniyetle memleketi mize gelmek iin Salih Zekinin ne tarzda karlanacana intizarda ol duklarn zannediyorum. Asl mhim mesele efradn nayet ka kadar sabredecekleri, kn kmilen firar edecekleri szleridir. Bunlar efradn zararsz fikir ve mnakaalar. Ktan evvel behemehal ark meselesin halletmek mecburiyetindeyim. nk orduyu beslemek imkn haricinde. u halde iin ka tahamml olmad halde hemfikiriz demek!... Fakat bugnlerde bilhassa Erzurumlulardaki haleti ruhiyedir. Bizzat Hasankaledeki kararghmda bir levazm avuunun Erzurumdaki ailesine yazd ve elden gnderdii mektup bu tehlikeyi gsterdi. Bu mektubu gnderdii baka yer halkndan olan bir muzika neferi bana olan hr meti dolaysile (Behemamal Paa grmelidir, pek mhim eyler oluyor) diyerek zabitine vermi. Mektup diyor ki: (Ferit P aa hkmeti Erzurumu katiyyen kurtarmt. Ermeni hududu belki Erzurum yaknndan geecekti. Fakat imdi her ey mahvoldu. Erzurum yaknda elimizden kacaktr. Buna da sebeb kumandanmzn Ermeni hareketim yapmak taki srardr. Ben en doru azlardan duydum ki bizim ordu Ermeni lerle bile ba edecek kuvvette deil. Halbuki Grclerle Ermenilerin it tifak da dnlrse felketimizin ne olaca kolay anlalm Her eyi satn ve muhacerete lazr olun!...). avuu bizzat erkn karbiyem mu vacehesinde isticvap ettim. ayan hayret! Ankaradan bir ka ay ev vel gelen ifrelerin hl bizzat karargh erkn harbiye ve zabitan ara snda dahi mnakaasnn devamn iitenlerin ktan evvel behemahal harekta geeceim hakkmdaki kararmdan tevahhuleri! Bu mnaka alar halk arasnda da hayli ilerlemi ve benim Ermenilere kar ha rekta gemekle Erzurumu tehlikeye koyduum hakknda caiyane ve ya meenunane dedikodular balam. Ben Mustafa Keml Paay ve An kara Hkmetini dinlemeyerek onlarn menetmesie ramen *Ermeni harektna balamm, kat harekt ba etmek mmkn, olamayacak m. Buna karg baz mhlik teebbsler dnlm: Erzurumda bir kalk hkmeti tesisi! Bu hususta Erzurum ^dafaai Hukukundaki gen ler orduda teebbsata da balamlar. Netekim 8 Austosta yeni Maa rif Mdr Mithat Bey (Albayrak gazetesi sahibi) (1), Darlmuallimm
(1) Bu, Albayrak Gazetesi sahibi Mithat Bey Ankara Hkmetinin emrie SaFikamda divenharbe verilmi, Ankaraya gnderilmi ve garip bir nasihatle arke gndrelmitir. Mecliste hayli mnakaalara da sebeb olmutur. Srasnda gelecektir.
Mdr Cevat Bey, KolorduErkm Harbiye Reisi Binba Mustafa Bey ler H&sankalede nezdime geldiler ve halk hkmeti tekili zaruretini bil hassa Mithat Bey anlatt. Esasen Orduma bu hususta emirler vermitim. Kendilerine de buna katiyyen msaade etmeyeceimi ve Ankarada Mill hkmet kanunlarndan hari her teebbs ezeceimi anlattm. Erzurumdaki cereyanlardan haber alnca esasen 3 Austosta maiyet kuman danlarma ifahen ve tahriren u emri vermitim: (Bakudaki Trk Ko mnist Frkasnn memleketimiz dahinde Millet Meclisinin haberi olma dan ufak rtbelilerle veya halk ile tekt yaparak icraata kalkmas felket olur. Btn kuvvetimizin sarfie her eyin Millet Meclisince yu kardan aa yaplmasm temin etmek vazifemizdir. Eer komnizm kabul edilmek lzmsa bunu ancak Millet Meclisi kabul edebir. Bir ta km talepler ve ihtilllerle olamaz. Bunu Bakya da bildirdim ve baka trl bir ey yapmalarna meydan verilmeyeceini anlattm. Onlar kabul ve Ankaraya adam gnderder. Mustafa Suphi de Ankaraya gitmek iin Millet Meclisinden msaade istedi ve kabul olundu. Bununla beraber baz menfaatperest veya ... kimselerin habersizce memleketimizde ve bilhassa ordumuzda tekt a kalkmalar muhtemel olup bu da vatan mz iin felketi mucip olacandan pek basretkr bulunmaklmz l zmdr.) Umum ktaata da atideki tamimi yaparak yaplan propagandar lara kar neferlere kadar ordunun her ferdini agh ettim:
Karargh: 4/Austos/133
Umum Ktaata
1 ark cephesinde seferber ktaata hitaben nerettiim tamimin sureti tide dir. Seferber ktaatta ibu tamimi btn efrad muvacehesinde zabitan tarafndan okunacak ve para para izah olunacak ve mnderecat dinleyen efradn birisi tara fndan umuma tekrar edilerek anlatlacaktr. Aynca Prkalarca teksir edilecek suretinin de ktaata tevzfii rica olunur. 2 9, 11, 12 inci fkralara, stihkm 15. Tabura, Ar Topu 25. Tabura, Tay yare Bl, 15 inci Telgraf Bl, Telsiz Telgraf Bl, ark Cephesi Karargh Kumandanlklarna ve beray malmat 15 inci Kolordu Vekletine Frka 3 Kuman danlna, Azerbaycan Svari Alay Kumandanlna,
Kzm Karabekir
Fedakr Arkadalarm: Dnyann bir ok yerlerinde kzgn ve byk harpler oluyor. Bir taraf, masum ve mazlum milletleri esaret zinciri ile balamak, bu milletlerin serveti ile hazineler doldurmak ve yine onlar zorla, kahrla kullanarak kendilerine saraylar, saltanatlar kurmak istiyor. Bu tarafn banda ngiltere ile Fransa ve ayarttklarnn iinde de bize en ok zarar dokunan Yunanistan ve Ermenistan vardr. Dier taraf, zulm ve esaret altnda inleyen milletleri kurtarmak, dnyann btn insanlarm bir tutmak ve herkesi kendi^yurdunda sulh ve rahat iinde ve nsanca yaatmak istiyor. Bu tarafn banda da Rusya vardr. O Rusya ki; kendisini zulme boan M oskof ar lm ykm ve kavutuu hrriyeti zulm altnda inleyen tnsaal&ra da kazandrmak iin btn istilc devletleri kendisine dman tanrafgr.
Arkadalar: Biz drt sene sren Byk Harpte mtareke ile durduumuz za man, erefimizin, istikllimizin ve hayatmzn muhafazasn ai; komutuk. D manlarmz szlerinde durmadlar. Elimizden silhlarmz almak, bataki bykleri toplamak velhasl sevgili memleketimizi yama etmek, milletimizi diri diri mezara gmmek istediler ve bu isteklerini glerinin yettii ve deniz toplarnn, yetitii top raklarda yapmaya baladlar. Gzel zmirimize Yunan karttlar. Adana, Urfa, An tep, Mara gibi bereketli yerlerimizi Franszlarn jârdm ile Ermenilere inettiler, Karadeizle Akdenizin yolunu birletiren stanbul, ngilterenin dnyay kasp ka vurmaktan ve milletleri ezip bzmekten ibaret siyasetinin devam ve muvaffakiyeti iin ok mhim bir yerdedir. Zaten ngilterenin btn milletleri birbirine katmasnn sebebi de stanbulun Boazlarn almak iindi. te bu ehemmiyetinden dolay biz zat Ingiltere de stanbuu iki tarafndaki Boazlarla beraber igal etti'. En mhim ve cank yerlerimizi bylece tutan dmanlarmz, artk aziz yurtlarmz aralarnda blmek ve yaptklarn Muahedename diye bize de tasdik ettirmek zere Avrupanm muhtelif merkezlerinde meclisler kurdular ve memleketimizin hayat hakknda g rtkleri halde bizi ilerine bile koymadlar. stediklerini sz syletmeden kabul et tirebilmek iin bizi zaif drmeyi de dndler ve bu maksatla yalan havadisler karmaya, milletimizi birbirine katmaya ve memleketimize kundaklar salmaya baladlar. Millet, birliinden ayrlrsa urayaca akibeti grm, en gzel Yurtla rmzn Yunanistana, Ermenistana inetileceim anlam, birliine daha kat ve kahir bir kudreti vermi, hakik hrriyet ve sulh kazanncaya kadar dmanlarna kars koymak iin birlemiti. Milletimizi zulme, esarete ve hatt neticede mahva a lan ngiltere ile hempalar ve bizi hayattan, rahattan mahrum eden emelleri Bole vik Ruslarn da dman olduundan btn islmlar gibi milletimiz de Boleviklere el verdi. ngiltere Bolevikler ile dost olduumuzu biliyor ve onlarla birleince n giltere ve yardaklarnn btn mit ve saltanatlarnn mahvolacan aka gr yordu. Bizi Kafkasya tarafndan da sktrmak, Boieviklerle birletirmeyip her ta raftan bsbtn sarmak istiyorlard. Bu vazifeyi de Ermenistana verdiler. Ermeniler bu vazifeyi aldklarndan itibaren Ruslarla aramzdaki yollar amamaya, bizi Ruslarn para, silh ve cephane gibi yardmlarndan mahrum etmeye ve bir ok mgkilt karmaya baladlar. Bunun zerine Ankaradaki Byk Millet Meclisi, dos tumuz Rusya ra Hkmeti ile birlikte bir hareketle Ermeni Tanak etelerini te dip ederek ark yolunu amak iin seferberlik iln ederek szleri hududa toplad. Fakat tan bu zamanda, ngilizlerin ve bunlarn hesabna alanlarn tertibi ile Azerbaycanda Bolevikler! mkilta sokacak kyamlar kt. Bir taraftan tilfuj hilesi uruna kurban olan Lehistan muharebesi kzt. Bolevikler kuvvetlerinin o unu Leh cephesine evke mecbur oldular. Bolevik ordusu ile birlememiz ksa kyamlar yznden bir buuk ay kadar geri kald. Fakat artk Azerbaycandaki iler bitti, her tarafa sknet yerleti. Nihayet Bakdaki 11 inci Krmz Bolevik ordu sunun frkalar ileri harekete balayarak Ermenilerin en ok gvendikleri Zengezoru - igal ettiler. Buradaki Tanak Ermenilerden 10.000 silh toplayarak ve ileri gelenle rini kmilen yakalayarak Nahcivan hududuna ve 28 Temmuzda da Nahivana gel diler. Tanak Ermeni hkmetinin yirmi gndenberi Vedi ve ah taht islm mntakalarna yaptklar taarruzlar iittiler, ahalinin urad sefalet ve perianiyi gr dler, nutuklarnda pek yaknda Tanak Ermenilerin mahvedilerek senelerdenberi kan ve ate tufanna boulan bu masum islm diyarlarna artk tamamen sulh ve rahat geleceini ajfcca sylediler. Dostluumuzu kuvvetletirerek ordumuza samim selmlar gnderdiler. Bu suretle birlememiz, gklere ykselen islm lam ve efgann dindirmek ve yaplan zulm ve cinayetlere nihayet vermek zamann ok yakn latrd. Cephemizde bir daha kanlar dktrecek, hanumanlar sndrecek br tehlike kalmaynca buralarda ilerimiz bitmi olacaktr. Bu zaman ise pek yakm bu ayla?
ierisindedir. nk tilfn son silh olan Lehistan can ekimekte ve her tara fnda Sovyet idareleri teesss etmektedir. Bunun ardndan Ermenistan ve Grcistan meselelerinin halli pek ksa srecektir. Zaten bir ka aydan beri dahil inkilplar bsbtn baka bir ek alacak ve artk Tanak komitaclarnn kafalar ezilecektir. te arkn bu yakn neticesi memleketimizin her tarafn birden kurtaracaktr. V a tan bir ok tehlikelerden kurtaran ve her mkili Cenab Haklan lutuf ve may etile baaran sabr, metanet ve fedakrlklarnzla yaklaan kurtulu neticesini de kaza nacanza btn millet emin, ordunun her hareketine kylerinizdeki aileleriniz k milen yardmc ve zahirdir. Vazifelerinizde gstereceiniz sadakat, vatannza besle yeceiniz rabta ve muhabbet ile aziz vatanmzn kurtulacan ve insan rncahedatsmzia btn mazlum milletlerin de hayat ve hrriyete kavuacan tebir eyler, aurlu gzlerinizden perim.
Mmtakamm siyas entrikalar en ziyade Trabzonda temerkz edi yordu, oras bizzat uramas mmkn olamayacak derecede uzakt. Bu nun iin Dahiye Vekletine de unu teklif ettim (1):
ifre: 423 Karargh: 5 /Austos/1336
Umuru DaMUye Vekletine
Trabzon vilyetinde Boleviklerin pek sk temas olacaktr. Her halde siyas en trikalardan anlayabilecek ve Meclisi Millinin arzusu hilfnda mnasebetsizlikleri grp tedbir yapabilecek bir hey'etin Trabzonda bulunmas pek Lzmdr. Vali V e kili Miralay Rt Beyin asker ileri pek ok olduu gibi siyas ileri de lzm gibi kavrayaman. Bunun iin gayet aklt ve becerikli bir valinin Trabzona gnderi3meini istirham ederim.
Kzm Kam bek
Yeni Dnya gazetesinden anladk ki: tiliade resadan Ceml Pa a, Bahattin akir Bey, Polis Mdr Bedri Beyler Bakya gelmiler. Bu tehlikeli bir samanda bunlann da kendi hesaplarna altklar ha
berleri insan yeislenctirlyordu. 5 Austos 9.15 sonra Beyazttan telefonla Halil Paama tideki be yanat geldi, aynen Ankaraya bildirdim.
S/8/336 Saat S, 15 sonra a2*9Kjitr.
Kzm Karabekir Paa Hazretlerim ( B k M . Keml Paa Hazreilermm)
Moskovadan hareketimden evvel telsizle varid oaa t e a&eKc Trkiyenin Fransa ile mtareke yapt bildiriliyordu. Bu haber zerine MoaAsoy* Sovy eti b i raz tel gsterdi. ierin e verdiim izahatta bu mtarekenin Fmeassziar ile akdi muhakkak ngiltereyi tek brakmak iin lehimize bir badie eyledim. n(1 ) N e yazk ki zamanmda Trabzona iyi bir vali goeA*Sw edl. B mhim za manlarda kumandanlarla, valilik yapmas zarureti grwM; .
gltere bize msait eraitle anlamak arzusunu gsterirse bunu Millet Meclismi ne kararla mukabele edecei sualine kar tahminimce byle bir teklifi ngiltereden bek lemek nabemahal olduunu, ngilterenin Yunan ordusuna istinaden bizleri kali ten kendi kararna vazetmek fikri sabitinde olduu ve farz muhal olarak ngilte renin byle bir teklifi bizleri uyutmak ve byle anlamalara girierek bizi Sovyet nazarnda gayesi mahdud politikaclar eklinde gsterdikten sonra tekrar imhamza teebbs muhakkak olduunu ve resay inklbmz olan M. Keml Paanm ve Byk Millet Meclisine dahil olan rfekann takdir edeceklerini ilve ettim. Yine muhali vaki farz ile ngiltere ile mcadele imkm kalmayarak anlama devri ba lad anda resay inklbn tebdili meslek etmeyecek sabit karakterlerinden niha yet i bandan ekilmek suretile Sovyet aleyhine dnmeyeceklerini temin ettim, ngilizlerin paras Yunanllarn kuvveti tarafmzdan muvazeneyi temin edecek ve muavenet tesri edilmezse Sultana taraftar mrtecer, teceddtten korkan haclar, hocalar nihayet imdatsz kalarak yese decek olan halk ehemmiyetle dnerek her ne yaplacaksa tesiri mevut her eyin ika edileceini tekrar vaad ile Trkiye mdirann Moskova efkrndan tenvir etmek zere serian Ankaraya kadar seyaha timin mfid olabileceini sylemekliim itimadlarn takviye etti. Gelecek seferin benimle hareketi yola konulacak eyann evkini tehir etmemek zere iki hafta ka dar gecikecektir. Benimle sefaretin ilk kademesi olarak sefaret baktibile iki ms lman Kzlordu erknharp zabiti ve Ankaradan deniz zerinden doruca M os kova muhaberesini temin edecek bir telsiz telgraf istasyonu ve Byk Millet Meclisi emrine otomobil ile kabili nak olmak zere be yz kilo sikletinde ve alt sandk derununda bir miktar altn para ve yirmi kadar muhafz askerle yola ktk. Esaeen Moskovada gya tevkif ve idam edilmem hakknda Kafkasta iaa edilen havadis samimiyetle merbut olan halk j g v mid etmek suretile irticai teebbsleri takviye etmekte olduunu da sylediler ki Kafkasa avdetin tesrii bu gibi ayiat tekzib iin de lzm idi. Ben Moskovada iken Grclerin bilhare Ermenilerin sulh yapmak zere birer heyetleri geldiler. Grclerle yaplan msallada Batumdan Ingilizlera tardetmek artile Batumun Grcistana aidiyeti ve Grcistamn mevcudiyeti tanna caktr. Ahalisi Grcistandan memnun olmayan resay m =ile Osmanllara meyil ve rabtasn izhar etmi bir yerin ne hak ve selhiyetle Sovyetce gayr Bolevik bir idareye verebileceini itirazen syledim. Cevaben Karahan yani Hariciye Msteara hakl olduumu, bunun srf menevikleri ingilizler aleyhine sevk iin, bir tedbiri si yesi olduu ve esasen gittike kuvvet bulan partini ok gemeden Grcistam Sov yet ekle sokacan, bu zamanda bu gibi muahedenin hkmsz kalacam- syledi. Ermenistanla olan muahede henz bitmemekle beraber yine aslnda Tanaklar mu vakkaten tanmak suretile ngilizlerden ayrmak, Ermenilere mill idealleri hususun da yardm edileceinden Rusya Trkiye Ermenistan iin Trkler nezdinde teebbaatta bulunacandan vesakeden bhistir ki binnetice bu da Sovyetistlerin Ermsnisrtan zerine denilen yerlerde Sovyet teekkl edinceye kadar aldatmak iindir,Ktzlordunun Azerbaycana geerek Ermenistan ve Grcistan aleyhine kat b&reketler yapaca srada balayan Lehistan taarruzu Onuncu Orduyu o cihete evke
mecbur etti. Tek kalan Onbirinci ordunun maatteessf Karaba ve Gence cihetlerin de manasz islm tarruzuna maraz kalmas gerek Grcistan ve bilhassa Brmenista in temdidi hayat bais esbab tekil etti. Azerhaycanda vaziyet tabi bir ekle gir mi Rusya ile hatt federatif olmaya dahi mecbur olmayan Azerbaycan Sovyet Sos yalist Hkmeti olduka serbest olarak ilemeye balamtr. Ermenistann islmlara karg vahiyane hareketi ve Kzorduya kar kstahane baz tecavzleri mid olu-
u r ki itilfa en az msait Tanak hkmeti aleyhine Sovyet Rusyasmca kari ben jiddetli mukarrerat ittihazm mucip olur. Ermeni Komnist Partisinin Ermenistan-^ Ja Sovyet ilm iin halk arasndaki propagasdas*. da aynca bir eydir. Ermeuiie-
rin b ize gelecek mhimmat iin mendfer yolunu amamalar elbette pek acdr. Onbirinci Ordu Komiserinin mendfer yolile her trl sevkyata Errnentanca muvafakat edilmesi iin. Nahcivan ve Ordubad mntakalarnm bu hkmete veril mesi teklifine Rusyann bizlere yardm yarm milyon mslman halkna vah Tank eteleri tarafndan katliam mukabil olacana bunun da pahal bir muavenet Gacam ve bu tarzdaki muavenetin kymeti kalmayacan gz doymaz Tanakara yer vermekten ise iddet ibras elem tarik olduunu mendfer yolu alnca ya kadar Yavlah-ua-Keros-Nahcivan zerinden balayacak sevkiyatia iktifa za ruri olacan sylediim zaman komiser derhal teklifi vakide hata edildiini, bunu tashihe alacan ve sevkiyata Nahcivan yolile mbaeret olunacan syledi ki bu suretle Ermenilerin son zamanda Nahcivan zerine balayan taarruzlarnn ko miserin tektifile biraz miinasebettar dmesi dikkatimi celbetti. Siyasette pek basit cslaa Taaaklar aleyhinde harb ihzar iin bittabi her vesileden istifade etmekteyim. Trkiyeye gemek srarna mukabil bir liva ile Nahcivana vruduma muvafakat edildi. Esasen, bir maksad istil ve tarruz ihtiva etmeyen bu geiin Ermenileri son derecede zab edii Livaya baz yerlerde mukabele edilmi ezcmle biz Nahcivana geldikten sonra Keros garbinde bu yol muvasalasn temine memur svari livasna Ceneral Drunun taarruz edii elyevm yolumuzun kesik bulunuu bence Kzlorduyu hasmase harekta sevk edebilecek sebebler tekil edecei zannolunabilir. Esasen msait bir samanda Erzuruma kadar geldiim takdirde fazla faideli tafsilt arzedebilirim. sera peyderpey Bakuya gelmektedir. Bunlarn mevcudu sefalet ve idarasMik ytiaiinden evvelce tahmin ettiimden ok az miktarda olacaktr. Evvelce on M snvcut tahmin ediyordum. Son kanatim i grecek be bin adedini tecavz ede meyecei halindedir. Gelenler Baku'da teslih ve tehiz edilmekte ve yollarn kadile ae tarafa, evki iktiza edecei hakkndaki emirlerinize tbi olacaktr. M evut eslhadam k kafilenin 20 Temmuzda R ostoftan hareket edecekti. Muhteviyat ikier M n mermi ile alt bin adet Japot tfei, maa teferruat iki batarya obs ve iki ba iasya sahra, ile yz Levis veya Gold hafif mtralyzdr. imdi Bakya vasl oltttt bulunacaktr. Yavlahtan Trkiye nakliyat iin iki yz arabann ihzar emri veri!jesi bunlar m harekete balam olacan gsterir. Ancak geri ile muhaberemiz * kesik olduundan, neticeyi u andan bilmiyorum. Hatt Trkiyeye geecek rfekamdaa katip ile altn para ve telsiz istasyonu da yolda Ermeni kuvvetlerinin top atei ne uram ve Angeavut'taki liva yanma ekilmitir. Bu livann son raporuna gre ukmremeti mekk idi. Kerosa ekilmi olmalar da muhtemeldir., Mamafi Ke- x'ta takviye olunarak tekrar ileri hareketleri memuldur. Moskovadak resamn naajihaeri Avrupa ve Amerika amelesi nazarnda yeni Trkiyenin yeni prensiplerinin aeri lzm geieo poplaritenin teminini mucib olacaktr. Bu hususta neredilecek beyannamede mesel ifci halkmzn, menafimden baka menafi aramadmz halde antantsam bize musallat oluu ve Yunan ordusunu taslid edii vesaireden ikyetle hi bir zamm haklarnda harpcuyane ve istilkrane bir fikir beslemediimiz Y u na. ve Ermeni halkile ne istedikleri hakknda dorudan doruya grebileceimizi ve fakat hi bir zaman emperyalist hkmetlerin kapitallerine alet olamayacamn gtfoi bunlarn aletleri olan kk hkmetlere de ayn yolu tavsiye suretindeki be yannamelerin neri lzmdr. Ingiltere parlmentosundan ngiliz Hkmetine istizah ii Moskovann vesaiti olduu sylediler. Bu suretle istizahatm amele efkrnda .fena tanlan Trklerin .iyilikleri ve yeni fikirlerle hareket ettikleri tezahr edecektir,. Nasyonalist Trkn ksmen sosyalist tarzna dkl sosyalist Rusyann saraha ten bize taraftarln temine medar olaca ehemmiyetle syleniyor. En mhim mesalSden biri de senelerden beri Rusyada aksi inkilpclarn tahrib ettikleri mendfar mazemei mteharrikesinin yerine tazesi konulamamas yznden Rusyadaki tadiyat suubetidir. Moskovadan iki yz kilometrede ekmein beher kilosu on k u -
ns ise, Moskovada yz, yz elli kuruadr. Ahali hatt amele de dahil olarak pek
ad deildir. Londradaki Bolevik nmayendesi Karasn ngilizlerle grmekte idi. Sovyet Rusyamn tannmas, abloksnn almas iin ok gayret .sarfolunmak isteni liyor. Galiba ngilizler mevadd esasiye meyamnda Trkiyeye muavenet edilmemesi, ran, Afgan. Hindistan velhasl aleltlak ark ilerinde faaliyetten itinab art koyu yorlar ki Boleviklerin fikrince zahiren bunlara muvafakat etseler de hakikatte Rus ya bugnk ekilde tanndktan sonra leme dalacak sfera, konsolos ve tacir gibi ajanlarn pek mahir olduklar, propaganday Avrupaya sratie neir edeceklerini tahmin ediyorlar. Bize muavenet ve ark inkilbn krklemekten de hakikatte geri kalmalar kendilerinin ifls demek olacam takdir ediyorlar. Baki ihtirmat.
3/8/1336
Yolda Halil
Gazetelerden ayan esef malmat alyorduk: Trakyay Yunanllar igal etmi, oradaki kolordu inhill etmi, Cafer Tayyar Bey Yunanllara esir dm. Dman, inhill eden cepheyi bizzat grmek istemi, at tan dm, ahali korkularndan kendisini Yunanllara teslim etmi ler!... Franszlar Suriyeyi kmilen igal etmiler, Emr Faysal kam. Bu adam Endlsn Abdullahssagirinden daha di hissediyorum. Arap varln tutan Trklere kar olan harekt pek alakadr. 7 Austosta Ermeni ve Grc ordular hakknda 17 Temmuz 1336 tarihli Kzlordu Erkn Harbiyesinin malmat geldi: Ordu Karargh Erdvanda, Ordu Umumide dahi bu idi) kumandam Nazaryekof (Harbi
Birinci Liva (Erivan) Kumandan (elkoyenkov)

e
l .A L A V
_>.
AL A Y
7 A m /T Q
m
3 . AL A y
^.ALAY
700 n e p e r
t
Delihan mmtakasmdaki kuvvetler: . 5. Alay, 6. Alay, 7. Alay, 8 , Alay: Bu drt alay ayn tekiltta Drt bombac fjolg . Ayrca bin be yz kuvvetinde ve Denikin ordusu zabitleri kuman-, d&stda Ceneral Besharlin mfrezesi. . Ztengezor kuvvetleri:
Beer yz kiilik mfreze. Birinci mfreze (Dru) kumandasnda Pamrkentte. ibu mfrezenin drt topla iki yz svarisi var. Ayrca Birinci Milis Alay 2 : 3 bin kuvvetinde. Gmr svari Livas:
J2.ALY
-r
Kars, Gmr ve Erivanda birer zrhl tren vardr. Bunlar dahil ma~ iPiIt olup mukavemetleri azdr. Xarta tayyare vardr. B kuvvetlerin yeknu: 24100 2200 311 70 Ordusu: AJhi&'da
u t s m p c
Piyade Svari Makinal tfek Top (Topu tekiltna, ait malmat yok) (1)
1 Piyade alay 1 1
1 Topu alay 1 Kale 1 Batarya

1
(Islm) 1 Svari Alay 1 Svari Alay
Saloglii (Azerbayeaa hududu) Knmss kpr 2akatal Aserbaycan hududu
1
3 2
1 Batarya
( l ) Karsn zaptndan sonra Ermem ordusunun 12 alay piyade, 3 alay svari, I I seyyar batarya ile baz gnll eteler, kale topusu ve baz muavin tekilttan; ibaret 'Olduu anlald. i
Tiflis, Ktayis Potide
3 alay piyade
12 a la y
Bu kuvvetlerin yeknu: . 31800 3010 363 159 25 Piyade Svari Makinal tfek Top Byk top.
Mhimmat mebzul, iae kt. Grcler muharip olarak elli bin kii lik bir ordu karabilirse de zapturapt yoktur. Bizim Harbi Umuminin son senesindeki fiil tecrbelerimde ve* al dmz malmata nazaran da kuvvet ve maneviyat hakkndaki maMmat ve kanaatimiz aa yukar byle. Ermeniler g frkalk: kuwetierml drde ibl ettiler, fakat frka tekilt yok. Ermem ordusu adedte. faik olan Grc ordusuna nazaran daha etindir. Bizim bugnk muharip kuvvetimiz (on bin) dir. Fakat hareket iin iki misline karabiliriz. Bundan maada 2:3 bin arasnda iner sfcar airet kuvvetlerimiz de vardr, ki daima Ermeni ordusunu ezmeye J fea d S r olduu gibi bugnk vaziyette ve Grc hkmetleri varlklarm mu hafaza iin Bolevik ordular karsn tamamile boaltamyacakJan gibi Ermenilere kar hareketimizde Grclerin bitaraf kalmalar muhakkak, derecesinde kavi. Grclerin can alacak yeri Batum olduundan sahil deki iki alaylk kuvvetimiz icabmda kuvvetli bir frka, olarak Aaraya gi rebilir. Ve o havali islmlarn da ayaklandrarak Grcleri mkil v a r yete sokabilir. Maneviyat ve talim ve terbiyece bizim ordumuz beklinin fevkinde. Daha bir sene evvel her iki orduya kar muzafferiyetle yiirfmm, arazi ve dman, neferden bana kadar hepimizce malm. Bizim de zaif noktamz iae ve para. Bu zaiflik bizi k bidayetinde belemfael Kars Yaylasn igale mecbur klmaktadr. Geirdiimiz u aylan, se kerle halka yardm ederek ylesine geiriyoruz. Gnler oluyor ki baygte ben olmak zere hepimiz msr ekmei ve bir kap yemek yiyoruz. Giyin mekliimiz de neferimsidir. Fakat bu hal, efradmzn maneviyatm o altyor. Fakat Ankaradan ve bilhassa Mustafa Keml Paann muhitin den pek fena haberler geliyordu. ( 1) 7 Austosta smet Beyden garip bir ifre geldi. Manen pek sarslm bir hali gsteriyor:
(1) Bu haberler ordumun maneviyat zerinde zehir satndan 16 Austosta smet Beye yazmaya mecbur oldum... Zaferi kafiden sonra bu rezaletlere bizzat da ahit oldum ve Erzincandan Erkmharb Reisi. Fevzi Paaya da yazdm.
Ankara.: ,6/8/1336
ark Cephesi Kumandanlrma
Halil Paadan mufassal malmata intizar ediyoruz. brahim Efendi ile evvelce gnderdii 3/Haziran/1336 tarihli mektubu milyon liradan vesaireden. bahsediyor ve bir ka gne kadar hududumuza heyetlerin ve parann geleceini bildiriyordu. Onlaum yazdklar ile imdiki vaziyet arasndaki fark ne derece. Bu adamlar kmilen bizi aldatmlar mdr? zah etmeye mecburdurlar. arka ait verdiimiz haberlerin teeyyd etmemesi efkr millette istinad edecei bir kuvvet brakmamaktadr. citen muktezi malmat alnp bize verilmesini bilhassa rica ederim. Erkm Harbiyei Umumiye Reisi
smet
; .
Halil Paadan gelen malmat Ankaraya bildirmitim. Nahcivan va ziyeti, Bolevik, kuvvetlerinin vrudu ve bizimle tevhidi mesai ettiini de bildirmitim. Baza noktalar da anlalamayan bu ifreye u cevab yazdm:
Hasankale:
Erkm Harbiyei Umumiye Riyasetine
7/8/1336
C. 6/8 ifreniz iyi halledileni edi. Bu ifrede sorulan Halil Paann mufassal be yanat 6/8 tarihile Meclisi Mill Riyasetine arz olunmutur.
ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir
30 ve 31 Temmuzda HaMl Paaya bir ok sualler sormutum. Cevap lan 7 ve 8 Austosta geldi. ki ifreyi de aynen Erkn Harbiyei Umu miye Riyasetine yazdm. Bunlardan biri Grc ve Ermeni ve Azerbay can Hkmetleri hakknda, dieri de Kzl ktaatn Nahivana neden ge geldii hakknda tafsilt olup aynen unlardr: (Beyazttan ifre ile bildirilmitir, Asllar 5 gn sonra gelmitir.)
ark Cephesi Kumandanlna
C, 30/7/1336 tarih ve 352 No. iu ifreye: 1 Hali hazrdaki Grc Menevik Hkmeti Boleviklie hasmdr. Bilm u kabele Boleviklerde meneviklere Tanaklar derecesinde muhasmdr. Lkin Lehis tan meguliyeti Bolevikleri Grc hkmetine kar fiilen mdahale ve muhasamaya mni olmaktadr. Gittike Bolevikler lehine dnen Lehistan vaziyeti Grc Hkmetini devirmek iin memleket dahilinde Bolevik propagandasn teshil etmekfcedir. Bolevikler Grcistan dahilindeki Komnizm tekiltnn kuvvetli olduuna ve yaknda inkilbn vcut bulacana iti ma dian vardr. Bununla beraber hali hazr Grc Hkmeti ngilizlere muhip ve onun tesiratma daha ziyade tabidir. Boleviklere kar da bsbtn muhalefette bulunmayarak siyaset yapmaktadr. 2 Grcler ile Ermeniler arasnda bir ittifakn mevcudiyeti alebi ihtimal-
dr. nk ngilizler ve Boleviklerin Azerbaycana vrududan mukaddem Bole viklie kar Grc, Ermeni, AzerbaycanlIlar arasnda bir ittifak akdedilmesin! tav siye etmilerdi. Buna o zaman Azerbaycan, tarafmzdan vaki tesirler dolaysile da hil olmam ise de dicr ikisinin Boleviklik aleyhine ittifak ettikleri kabul oluaafeilir. Bize kar ittifak ettikleri katyet le kestirilemez ise de Grclerin Lzistan ze rinde milliyet vesilesile hakk temellk iddialar icabnda birlikte teriki mesaiye ih timl vermektedir. 3 Ermenilere tarafmzdan taarruz halinde Grclerin takip edecei hatt ha reket hakknda Boleviklerin noktai nazarn bilmiyor isem de ikinci maddenin son fkras gibi dnm olsalar gerektir. 4 Ermenistan Avrupa ve Amerika amelesi nezdin.de mazlm mevkiinde o l duu tannm bulunduundan Moskovann bu hkmete kar ihtiyatla hareketine vesile tekil ediyor. Moskova bu hkmeti kendi iinden Boleviklii karmak su retile ykmak ve yeni inkilp hkmetinin talebi! e buraya girmek fikrindedir. Hatt Kzlordunun baz akamna vaki ufak tefek Ermeni tecavzat dahi Moskovay bunlara kar iddetle harekta mecbur edememektir. Kzlorduya gelince : Tatafey lar tarafndan kendilerine yaplan tecavzat byk bir hakaret telkki ederek &emli giddetle bunlara kar icray hareket eylemek fikrindedir. 5 Son Ermeni vaziyetine nazaran Boleviklerle terii hareket raerelesi. an cak Moskovann Ermeniler aleyhine harekete karar vermesinden sonra taayyn ede bilir. Bu da Moskova nezdinde daim teebbsatta bulunulmasna mteveaJdoflacr. Bunun iin de bir heyeti sefaretin Moskovada mevcudiyeti pek lzmdr. Ancak Ermenilerin halihazr hududumuzu tecavze cretleri halinde tarafmzdan mukabharektta bulunmak iin de bir mahzur tasavvur edemem. 6 Azerbaycan bal bana mstakil Sosyalist Sovyet Cumuhuriyetidir, Ve R us Federasyonuna dahil deildir. Nerimanof idaresinde .bulunan hey'eti hkmet, henz inkilb idare eden bir heyeti muvakkatedir. Buna (Refkom) derler k revosyon komitesi demektir. Bu Refkomlar. hakik intihaba tn icrasn mteakip in fisah ederek yerlerini ralara terk edecektir. Azerbaycan. ralar inthablan da ba lamtr. Azerbaycanda bulunan Rus Kzldrdusu Azerbaycan inkilbn mdafaa iin olup hkmet ilerine mdahaleleri yoktur. Azerbaycan Cumhuriyeti Kziordu eklinde bir frka ihzar etmektedir. Eski ordu esasen dalmjtr, 7 Ermenilerin Nahcivana taarruzlar halinde Azerbaycann buraya bi bir muaveneti askeriyesi olamaz. 8 Kziordu nezdindeki Ermeni ve Grcistan vazukeyine ait malmat n c frkadan Bakuya memuren izam olunup bu kere Beyazt tarikile 3/8/1336 d avdet eden mlzim erif Efendi de mevcuttur. 2/8/1336 Yolda
Halit
Bu ifrede (Grclerin Lzista zerinde milliyet vesilesile hakk temellk iddialar icabnda birlikte teriki mesaiye ihtiml vermektedir.) fikri artk Boleviklerle temas dolaysile Menevik' Hkmetinin emelleri arasndan ekilmi olmaldr. Menevik Hkmeti mevcudiyetini muha faza kaygsna kaplmtr. Bu emel mtarekeyi mteakip ngiIMer ta rafmdan uyandrlm olduunu zannediyorum. Hatt Ermenilerle hatt hudud olmak zere oruh nehri boyunca. Erzincan imaline kadar bir hudud da izilmiti. Bunu stan-buFda Pang&itda Harbiye Mektebi ka rarghndaki ngiliz Erkn Harbiyesi olmu adcle haritalarna bile iz:-
mjti, Bunu arka hareketim saman yaverim grm ve bana syle miti. Bolevik ordularnn Ermeni ve Grclerle temas ve bu memle ketler iinde kuvvetli propaganda ve tekilt ve Grcler nezdinde bisim tesir ve propagandamz Ermenilerin mterek hareket imknn deil iaaarraz, hatt tedafi be artk selbetmitir. Dier ifre:
3
Saik Cephesi Kumandanlna
C. 31/Tenmuz/1336 ve Harekt 124 ifreye: Kzl ktaatn Keros zerine hareketi; AzerbaycanlIlarn talebi ve kendilerine Ermmieria mmanaat etmeyeceine dair kanaatleri zerine vaki olmutu. Kzl ktaatn ICeros'a muvasalat esnasnda Moskovada Ermenilerle sulh akdedilmi ve ktaatn daha siyade ilerlememesi ve Ermeni muntazam kuvvetlerile muharebeye sebeb olmas hu susu Keros9 taki Frka kumandanna tebli olunmutu. Bu esnada Naim Cevad Bey ero$T a vasl olmu ve Osmanl ordusunun arzu ve metalibini tebli etmi idi. Bunun zerine frka kumandan orduya msait teklifatta bulunarak Osmanllarla ufak bir mfreze ile irtibat hususunu ileriye srm ve bu da Orduca tasvib edilmiti. Fakat o srada selhiyeti vasia ile Moskovadan Bakya 1.1 inci Ordu siyas komiseri Arjanikdea? nin hareketi haberi zerine ordu kumandan, komiserin vruduna kadar harefeet tehire ve kendisinden talimat almaya mecbur olduunu ifade etmi idi. Komiser fffArjaaikides^ nin Bakya geldii gn kendisile trende grtm. 2/Austos/l336 tarthle yazdm raporda da arz eylediim vehile her iki ordu arasndaki irtibatn temini V Q Moskovamn vaad etmi olduu eslha ve cephanemizin Trkiyeye bir an evvel ge ebilmesi iin Tiflis - Gmr - Kars mendfer hattnn ve Keros - Nahcivan yolunun fesdm taleb eyledim. Komiser, mendfer hattnn almas iin Ermenilere tavizat olarak Naheivanm terk edilmesini ileri srd. Bu teklif zerine Moskovada Ermenilerle akdounan sulhde Nahcivan hakknda Ermeniler lehine bir madde bulunduunu zanne derek iddetle protesto ettim. Ve yarm milyona yakn bir Bolevik islm ktlesinin emperyalist Tanak idaresine verilmesinin Bolevik prensiplerine muhalif olacam ve imdilik Keros - Nahcivan da tarikinin kad maksad temin edeceini bildirdim. Komiser dahi hakk teslim ederek Keros - Nahcivan yolunun almasnn muvafk ola can* kabul etti. Buna nazaran istihzarat yaplmakta iken bu defa da Rostofdak* tusmm cephe kumandanl itiraz dermeyan etti. Fakat Komiser Arjanikides kendi statsa ilende bulunduunu ve vaziyeti Rostof dan daha iyi grdn bildirerek ka rsmda Israr etti. Nihayet bir svari livasnn beni Nahivana kadar gtrmek ve ayrn aaasanda Trklerle irtibat yaptktan sonra avdet etmek zere ordudan osadaki frka fem&ftdamna emir verildi. Bu iar ve itiar vakit ziyam mucip oldu. Btn bu mufaaberattan ordunun zaif kuvvetlerle Ermeniler karsna kmamas ve bir muharebeye sebebiyet vermemesi hususunda byk bir. ihtiyat gsteriliyordu. Moskovadaki Erme nilerle olan muahedenin de belki tesiri vard. Benm maksadm, her ne suretle olursa olsun bir Kzl mfreze ile Keros-Nahciv yolu zerinde bir an evvel hareket eylemeyi ve bu esnada Tanaklarn mrura mm&aat ederek Kzlordu kta atma bilfiil harekt hasmanede bulunmasn arzu ediyoreltim,. Ancak bu suretle Kzlordu angaje olacaktr. Bidayette Ermeniler tarafndan Kst mfrezenin hareketine mmanaat olunmayarak Nahivana kadar gelmi ise de bil hare hatt muvasalay temin eden Keros garbindeki Angelavt mevkindeki Kzl svari livasna (Dru) ma3êtindeki kuvvetler tarafmdan taarruz edilmitir. Ve Angelavt i Austosta Dru tarafndan igal edilmitir. Bugn 3/Austos/1336 osadaki frka
kumandanna gnderilen 31 Temmuz tarihli bir ktta livann Nahcivanda kalmasn ve osadan bir svari alaym iki piyade taburu ve iki toptan ibaret bir takviye mfre zesinin Angelavt istikametinde gnderildiini ve yolu aacan bildiriyordu. 3 Aus tosta Angelavt kurbiinde top sesleri iitildii haberi geldi. Btn bu harekt binnetice lehimize msait bir vaziyete giriyor ve Tanaklarm harekt hodseranesi ve bilfiil K zllara kar muhasemata gemesi Kziordu mensubiainde byk bir nefret ve hiddet uyandryor. Bundan, merkezin de mteessir olacan ve Tanaklara kar bir karar ittihaz edeceini tahmin ediyorum. Bu hususta teebbsat kafiyede bulunmas hak knda gerek 11 inci-ordu komiseri Arjenikides ye ve gerekse Azerbaycan ras reisi Nerimanofa yazdm. Tafsilt mevrudeden Kzl ktaatn vakit ve zamanile Nahcivana gelememesi esbab anlalyor. ' Kumandan Yolda
Halil
Austosta smet Bey ifresini tekrar etti. Artk cevap yazma dm. 8 Austosta u teklifi yazdm. ark hareketine getiimiz zaman bilhassa Amerika efkr umumiyesinin bunun yaplan tazyik ve itilafla rn tesiri ie olduunu bilmeleri herhalde iyi olur.
Hasankale: 8/8/1336
Meclisi Mill Riyasetine Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine
11
Yunan ve ngilizlerin istil hareketlerinin lyenkati efkr umumiyei cihana ve hassaten Amerikaya ibln pek faideli addederim. Amerikann Avrupa da niin kas dkt ve Vilson prensiplerinin ayaklar altna alnmas Amerika milletini mte essir etmiyor mu diye telsizler, makaleler, mektuplar, eserler ngilizce ve Franszca olarak Avrupa ve Amerikaya yamaldr. ngiliz ve Yunanllara kar nefreti umu miye uyanmas herhalde ti iin de pek lzmdr. Arz eylerim. ark Cephesi Kumandas
Kzm Karabekir
9 Austosta Camber Dana Ermeniler topu atei ettiinden mu kabele edildi. Nahcivan mmtakasmda 500 kadar Ermeni 2 makineli tfekle (Ceb ri) nin 8 kilometre imali arkisindeki (Tirke) e taarruz etmi ise de bir krm blkle milis taburu takviye olunarak Ermeniler tard olun mu. Bolevik askerleri artk emrimizle Ermenilere kar atee giriyor lard. 10 Austosta Bardiz cephesinde mukabil topu atei oldu. Sarka m cephesinde milis kyafetli Ermeniler balarna krmz takmlar. Akam Hariciye Nezaretine diye bir mazrufu Ktek karakolumuza tes lim etmiler. Bizi oyalamak ve aldatmakla vakit kazanmak istiyorlar. Bakda yaplacak Bolevik Kongresine arktan da bir heyet istemiler di. Binba Arif ve Mlzm Asn Efendileri Erzurum ve Trabzondan
gidecekler arasna sivil olarak tertip ettim. Bunlar mtala beyanna deil oradaki ahvali tetkike memur ettim. Gidecek sivillerle de gr mek zere 11 Austosta Erzuruma geldim. Bugnk telsizde talya h kmeti Rus - Leh Harbinde bitarafln iln ediyor. ngilizler ve Franszlar cephane evki vesesiie Triyesteye asker karmlar. Avusturya ve ekoslovakiar da bitaraflklarn iln ediyorlar. . 12 Austosta Erzurumda Bakuya gideceklerle grtm. Bu kon greye itirakin bizim iin faidesini bir daha anlattm. (Baz kimseler bundan korkuyorlar ve kimsenin gitmesini istemiyorlard. Bir heyet ha linde gidilmesi faidesini daha evvel de anlatmtm,). Garp devletlerine kar mhim bir nmayi olacakt. Biz Bolevik deildik. Fakat tazyik ve istil siyasetine tahamlmz yoktu. Sonuna kadar uraacaktk. Bu uramalarn sonunda Bolevikliin de hesaba konulmasn dnmeleri lzmd. Bundan baka Azerbaycanda neler oluyordu. Bak kongresinde Trk ve islm vesair unsurlarn hrriyet ve faaliyetlerine, Boleviklerin hallerine ve emellerine dair bir ok eyler renecektik. ' Beyanm iyi tesir yapmt. Son teklifim de heyet avdetlerinde beni behemahal grerek malmatlarn bildirmeleri idi. ( 1) (Keros-Nahcivan) yolunun Ermenilerden tathir edildii, Azerbay anla tehlikesiz muvasala ald haberi geldi. Ne gariptir bugn gelen bir haber de pek gariptir: _ Ermeniler Moskovada Bolevik hkmetile 10 Austosta mukaddemat sulhiye imzalam. Ne bizim ve ne de Azerbaycan heybetleri, ite yoklar. Ne l buna pek memnun oldum. yi ki bizimkiler de bulunarak bizi durduracak mnasebetsiz bir taahhde girilmemi. in garibi Nah civan mmtakasmda Ruslar emrimiz altnda Ermenilerle muhariptirler. Ruslarn Lehistan seferini intaca kadar Ermenileri oyaladklarna phe yok. Mtekabilen Ermenilerin de Ruslar oyaladklarna phe yok. Her ne hal ise Ermenilerle biz her gn karlkl ateleniyoruz ya bu ti iin bize kfi. ( 2 ) 13 Austosta Van valisi Mithat Bey Erzuruma geldi. Bu zat hak knda bilhassa Mustafa Keml Paa pek aleyhtard. Artk miadm da doldurmu, Ankaraya gidecekti. Van gibi mutaassp ve Harbi Umuminin en byk felketlerine maruz kalan bir yangn yerinde iyi iz brakma-
(1 ) Bu heyet avdette beni Sarkamta buldular. Grtk. Ne yazk ki baz ttihada geinen kimseler gizli tekilta balamlar. Tafsilt gelecek. (2) Cephe vukatn, yaptklarm ve iittiklerimizi hemen her gn Ankaraya yazdm sz uzatmamak iin kaydetmiyorum. M himJevleri aynen veya hlsaten yazyorum. .
\:
\S
mt. Kendisine samim olarak hatalarn syledim ve nasihatte bulun dum. ( 1) 14, 15, 16 Austos gnleri kimsesiz evltlarmn snnet dnleri pek elenceli geti. Bu yavrularn en parlak gn ve gece elenceleri ve en zengin evltlar gibi snnet yataklar tertibine hassaten ihtimam et tirdim. (Souktan donan ocuk, yahut benle bilmeyen msavi midir, irkin yemek yiyenler, temiz yiyenler) gibi yazdm baz ocuk piyesle rini pek istifadebah surette mkemmel temsil ettiler. Geen sene de parlak snnet dn yaplmt. Btn Erzurum halknn ve bilhassa ocuklarn ebediyen hatrlarndan kamyacak gzel ve kuds gnler grld. Pek zengin elence proramlarle halk ve ocuklarm gn gece elendiler. Halkn iztirapl ve yeisli olan u gnlerinde bu snnet dn maneviyata da ok gzel tesirler brakt. Fakat son gn olan 16 Austos tadsz bir haber geldi: stanbul Hkmeti murahhaslar sulh muahedenamesini imzalam. Hayret! Mlet Ankarada veklerini toplam; hkmet tekil etmi, stikll Harbine kararm vermi. stanbulda Padiahla, ahs hkmeti ne cretle ve kimin namna esaret vesikasn imzalyorlar? Ey stanbulun milyona varan Trk halk! Ve ey Darlf nunlarda ve l mekteplerde feyiz veren ve feyiz alan mnevver gen ler ! Aksi sadasm ark dalarnda iitmek istediimiz tek bir fedainiz yok mu? Byle zamanda tekilt m istersiniz, bir taraftan emir mi beklersi niz? Her kafada istikll ve hrriyet imekleri arpmazsa, her kalpte bu ak atei yanmazsa Trke yaamak hakk kalr m? Eer milletler krrei arzdan geceklerse en sonra sahneden ekilmesi Trkn anndan deil midir? Trk ylmaz, cihan yklsa Trk ylmaz! diye haykracak bir tek ses! Bu ses u aralk bir namludan gemeli sefillerden herhangi birinin olsun kula dibinde canhira patlamalyd! Hi kimse sormazsa tarih buna cevap isteyecektir... Ankarada Meclisi Mill, hkmet vesaire de bu muahedeyi imza keyfiyetine karg ne hisler uyanm ve ne karar lar verilmi olduunu da ajansta veya resm teblide grmediimden ak telgrafla Meclisi Mill riyasetine u teklifi yazdm:
16/8/1336 Meclisi Mll Riyasetine
Vatansz ve vicdansz serserinin yine kendileri gibi millet ve vatanla alkas olmayan bir ka kii namna sulh muahedenamesini imza ettiklerini ajansta grdk. Mcahedei Milliyemizde daha byk bir azim ve iman ile devamn tekiden ahdet tiimizi arz eyleriz. (1) Mithat Bey Ankarada Kl Ali Beyin hemiresile izdiva etmi. Reji M diri Umumisi olmu. Burada pek mhim bir suiistimal yapt iddias ile karlm, mebus olmutur1 . MiM suiistimaline ramen mebus olmasn byk teessrle Erkn Harbiye Reisi Fevzi Paadan da dinledim.
' '
' ' .
- ' '
'
' ' '.
/ . ;=
848
STKLL HARBMZ
'
stanbulda teekkln evvelce duyduumuz ray saltanatta Trkiyenin hayat ve mevcudiyetini sndren bu zulm muahedesinin imza edilmesine karar ve rey veren esamisi malm ehasn ve muahedenameye vaz imza edenlerin ihaneti vataniye ile itham olunmas ve haklarnda hkm gyab verilmesini ve bu vatan szlarn isimlerinin her yerde lanetle yad edilmesini iln ve tamim olunmasn arz ve teklif eylerim. ark Cephesi Kumandan
Kzm Karabekir
Bu felketli gnlerde kulaklarmz dolduran baz dedikodularn ha kikat olduu ve bunun halk ve bilhassa zabitlerimiz arasndaki tesiri pek felketli bir istikamette grlyordu. Mustafa Keml Pagann mu hiti, yazmaktan insann utand baz menfur kelimelerle tasvir olunu yor ve ahslar ve dolaysile Ankara varl lekeleniyordu. Daha ay evvel selt selmlarla, kurbanlar keserek dindarane bir huu ile Mec lisin alacan iln eden ve byle de yapan ve her tarafta mevltiar, buharii erifler, hatimat erife okunmasn en cra kylere kadar tamim eden Mustafa Kemlin karargh bir kumarhane, bir sefahat yuvas hane gelmesi doru mu idi? Buna kar Erkn Harbiye Reisi smet Bey ve Fevzi Paa ne diyordu? Hi olmazsa davamz kazanmcaya kadar ol sun bu gidi durdurulamaz m idi. Acaba hi birinin haberi olmadan baz dknlerin bu kadar cretkrane marifetleri mi velveleyi mucib olu yordu. Herhalde dmanlarmzn eline mthi frsat verilmiti. Gn getike Ankaraya kar nefret yadrmak iin bundan gzel vesile ola mazd. stanbul Hkmetinin idam mazbatasn imzalamas teessrme bu da zam oldu! stanbuldakiler hakkndaki teklifi mteakip smet Be ye de u ifreyi yazdm:
Zata mahsustur.
Btkru Harbiyei Umumiye Reisi smet Beyefendiye
16/8/1336
Kararghlarn mevkii ihtiramnn halk ve asker zerindeki tesiri malmdur. Mukabil inkilpclarda zaif noktalardan tabi byk istifadeler ederler. Bana kadar gelen dedikodular M. Keml Paa Hasretlerinin muhitindeki ufak rtbeli zabitanm sabahlara kadar poker oynadklardr. Kararghlarda her ne olursa olsun iskambilin vcudne dahi halkmzn hsn nazar yoktur. Btn hayatmzla haladmz da vamzn hitamna kadar nezahate ve hsn nazara malik olmayanlarn uzaklatrl mas (1 ) ve halkn menfuru olan ahvalden kanlmas umumumuzun selmeti iin farzdr. Paa Hazretlerinin malmat olmadna kani olduum bu fenalklarn su reti mnasebede izalesi himmetinize mevdudur. una da itimad buyurulsun ki mntakamm her tarafna Ankara ve iindekiler mukaddesatmz olarak tanttrlm ve (D Zaferi katiden sonra Ankaraya geldiimde vaziyeti gzmle de grnce ve bilhassa Fevzi Paadan dinleyince, bu hususta hayli uratmsa da neticesi bu fikir ve tesirlerim gittike tevess eden alkadarlarna iln olunarak aleyhime tevik olunmalarndan baka bir semere vermemitir.
aleyhde en ufak bir lf dahi ac karlanmakta kardeim.
bulunmutur. Gzlerinden
perim
ark Cephesi Kumandan

Kzm Karabekir
Ben halkmzn fena grd eylerden kanmak lzumunu her va zife sahibi iin - Bilhassa u tehlikeli gnlerde - en mukaddes bir bor biliyorum. Muvaffakiyetimizin tlsm budur. u buhranl gnlerimizde ben de bu hilkatte olmayan bir mahlk olsa idim iin nereye varacan pek abuk grrdk. te Ankaradakilere aleyhlerindeki cereyanlara na sl mni olduumu bildirmekle beraber kendilerini de ikaz etmi oldum. Halil Pasava baz sualler sormutum, gelen cevab Byk Millet Meclisi ve Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetlerine de yazdm. Bu if rede bildirilen 500 kilo altna ok sevindik, asl byk ksm da gelecei ne nazaran ordunun mal vaziyeti korkun vaziyetten kurtulacak demek tir. Azerbaycan vaziyeti hakknda gzel malmat alm olduk. Bu ifre nin 4 nc maddesi pek garibime gitti; (randan Irak istikametine hare keti mutasavver ran inkilp ordusu bakumandanldr.) Halil Paa Harbi Umumide ve pek kavi zamanlarmzda ve kendi Irakta Baku mandan iken ve yine Harbi Umuminin son safhasnda Azerbaycan ve i mal ran (ran Azerbaycan!) mntakalarn fiilen igalimiz altnda bu lunur ve kendileri de Bakumandan iken yapamad eyleri imdi ordusuz yapacak! Halbuki serholuk ve lubalilii ile o mmtakalarda ismine hrmet ve itimad kalmadn olsun hatrlayamamas ne ac. Tebrizde kararghma geldii zaman bir gecede kendini grenlere parmak srtmt. Bence Halil Paa halen grd irtibat vazifesinden fazlasna mu vaffak olamayacaktr. rana giderse belki halk sopa ile kendini kovala yacaktr, nk ranerde kprdayacak ne takat vardr ne de dnce! Fakat ordusuz bir bakumandana sopa atacak fedailer doludur, bilhassa karlarnda bir serholuun fena muktezasm yaparken grdkleri te lciden Bakumandana!.., Halil Paann 5 Austosta yazp Beyazttan aldm ifresi tide dir. Ba tarafnda bahsedilen Naim Cevat Bey en lzumlu zamanmzda ordumuzda hizmet istemeyerek nisbeti askeriyesinin katn talep ederek hlya diyarna koan bir erknharp zabitimizdir. Vaktiie Irak Ordusun da refakatimde alm olduundan bu gafletten ikaza ok altm ise de refakatimde muayyen bir vazife almaktan ise muhayyel Bakuman danlar nezdine itab etmesine mni olamadm.
Beyazt: 13 ' 8/1336
C. 2/8/1336 tarihli ve 378 numaral ifreye Kaymakam Reat Beye tevdi eylediim rapor vesair evraktan ahval hakknda
lzm kadar malmat alnacandan Naim Cevat Beyi Beyazta gndermee lzum grmedim. Arzu buyurulan malmat hakknda bervechi zir srasile cevap veriyorum. 1 Azerbaycanda Boleviklerin 28, 32 ve 20 inci piyade ve 18 inci svari frka lar vardr. Bu svari frkasnn mevcudu bir kolordu kuvvetinde imi. Bunlardan. 18 inci frka Karaba cenubunda Cebrailde baz alaylar mteferriktir. 28 inci frka bir livasile Akdem, kinci livasile ose, nc livasile Keros mntakasmda ve dr dnc svari livasile de Angelavutta bulunuyordu. Bu svari livasnn mevcudu az dr. 32 inci Frka Bak ve havalisinde bu svari livasnn bir alay Nahcivanda v dier alay da Lenkerandan Angelavut zerine yryte1 , 20 inci Frka Gence ve havalisinde.' * 2 Azerbaycanda merkezi Bakde olmak zere Azerbaycan bir frka tekiline balam ise de henz mevcudun miktar matlbu bulamamtr. Akda ve osada ' dahi tekilt yaplmaya gayret ediliyor. osada bir tabur kadar efrad toplanabilmi tir. Ahali gnll olarak askere gelmek istemiyorlar. Ayrca Bakda Komnistler tarafndan Trkiye iin evvelce Azerbaycanda bulunan Trklerle seradan bir ksmmdan bir Trk Bolevik ktas tekil edilmektedir. Miktar bine yakndr. Teki lt ve buna ait talimat ve propagandalar Ruslarnkinin ayndr. Rusyanin muhtelif nukatmdan Bakya gelecek Trk esir efradnn kafesinin Trk Bolevik ktasna idhallerini riyasetinde Mustafa Suphi yolda bulunan Bakdaki Trk Komnist fr kas talep ve arzu etmitir. Buna kar tideki teklifte bulundum. 1) Maliin behemahal Trkiyeye gnderilecektir. 2) Gelecek seradan Bolevik olmak arzu edenler ve Azerbaycan veya Rusyada kalmak isteyenler Bakdaki Bolevik ktasma dahil olurlar. Fakat istemeyenler be hemahal Trkiyeye sevkolunacaktr. Buna rza gstermi oldular. u kadar var ki Komnist frkas siyas bir frka olduundan bittabi muayyen ve malm olan kendi program dahilinde bulunmalar tercih edecektir. Dierleri byk bir mkilt iin de kalacaklardr. Bakda bu ileri Hkmeti Osmaniyenin bir mmessili resmisi sfatile idare edecek ne bir heyeti askeriye ve ne de bir sefaret veya maslahatgzar veyahut da mmessili asker ve siyas mevcuttur, Yalnz sera muamelesi deil es lha ve cephane nakliyat ve Osmanllara ait bir ok muamelt mevcuttur ki bugn cmlesi yz stne kalmtr. Bir ka gn mukaddem zatlinize ve bir suretini M us tafa Keml Paaya yazdm bir ifrede Azerbaycan ile derhal resmen mnasebats siyasiyeye giriilmesini yazmtm. Bu vesile ile bir daha hatrlatm oluyorum. Bakda bulundurulacak byle resm bir memur veya hey etin emrine bir miktar para tahsis ederek bu sayede seramzn terfihi hallerine ve evklerine gayret olunmas lzmdr. htiyacata mukabil parann bir ksm Trkiyeden gnderilmekle beraber asl ihtiyacat iin Azerbaycan ve Hkmeti Osmaniye arasnda ileride hesabat grlmek zere Osmanl sefareti namna Bakda Azerbaycan hkmetince bir hesabi cari tutulmas da mmkndr. Bu takdirde de bu hususun Byk Millet M eclisinden Azerbaycan rasna teklif olunmas lzmdr. 3 Gnderilecei vaad olunan parann 500 kilosu evvelki raporda da bildirdiim vehile sefaret baktibinin yanndadr. Gelecektir. Asl byk ksmn da sefir bizzat getirecek idi. Bu da Keros-Nahcivan yolunun veya mendfer yolunun emniyetle almasna mtevakkftr. 4 Deruhde ettiim vazife randan Irak istikametine hareketi mutasavver ran nkilb Ordusu Bakumandanlmdr. Maksadm Moskova miiklematnl ve kt zerine geirilmeyen baz nkat nazar ve ihtisasat bizzat Erzuruma kadar gelerek vesaiti seria ile azimet ve avdet mmkn olduu halde Ankaraya kadar giderek izah eyledikten sonra rana avdet idi. Fakat Nahcivan vaziyeti haliyesi vaziyetin inkiafma kadar burada kalmaklm icab ettiriyor. Silh ve cephanenin ilk kafilesinin: nakli iin Yavlahta istihbaratta bulunulduunu evvelce bildirmitim. Yol ne kadar i
i * ; i [ | |
\
! f
4 ; ;
ser alr ve ve taht emniyete alnrsa o kadar erken Trkiyeye gnderilecektir. mendfer hatt hakknda noktai nazar evvelce bildirmitim. Bunun ancak Tanaklara bir darbei katiyve vurulmak suretile veya dahildeki komnist partisinin ele almasile almas mmkndr. Belki de Tanaklarn Angelavut ve arkndaki Karakilisede bulunan svari livasna da taarruz ve bu livann olduka telefat vererek Kerus istikametinde ekilmesi keyfiyeti bu harekete karar verdirecektir. Bu hususta lzm gelen btn tegebbsat yaplmaktadr. 5 Sefaret Baktibinin yannda bulunan telsiz telgraf cihazn Kerustan bu raya vrudunda belki bir mddet iin burada alkoymak ve yenisi gelinceye kadar muhabereyi temin etmek mmkn olacaktr. 6 Tayyare hakknda daha evvel osadaki frka kumandanile vuku bulan mlkatta Zengezor dalarnn yksekliinde ve halihazrda zirvelerinin hemen daima sisli bulunmasndan tayyare uurulmasna msait olmad fikrinde olduklar anla lmtr. Mahaza bu husus temas vukuunda yeniden mevzuubahis edilecektir. 5/8/1336 mza Yolda
Hal
Halil Paann mektubile beraber yine Geml Paadan Mustafa Ke ml Paaya bir mektup geldi. Bunun mevad es asiyesini ve mtalam Millet Meclisi Riyasetine hitaben yazdm ki udur:
Karargh: 17 Austos 1336
1 Halil Paa vedaatlle Moskovada Cemal Paadan zati samileri namna al nan, 11 Haziran tarihli ve Bakdn muharrer 2 Temmuz tarihli haiyeyi havi mek tubun mevadd esasiye si hlsas tideki fkralarda arz edilmitir- Mektbun asl posta ile derdesti takdimdir: a) Moskovada on be gnlk mesaiden sonra Trkistan, Afganistan ve Hin distan dahilinde ibraz faaliyet etmekliim Rusya Hkmeti tarafndan kabul olun du. Halil Paa da ran taraflarnda ibraz faaliyet edecek. (1) b) imdilik benim plnm, Afganistan Emirine hilfeti islmiyenin ve Garp Trklerinin duar olduu tehlikeli inkiraz anlatmak M telif Devletler elinde tak sim olunmaktan Trkiyeyi kurtarmak maksad ile Anadoluda teekkl eden Trki ye ihtill Hkmetinin btn lemi islmn mzahereti maneviyesine muntazr bu(1) Cemal ve Halil Paalarn tahayyl ettikleri parlak ilere balanmak yle dursun, yeni bir Turan Hkmeti kurmak gibi mthi bir tevikin Hindistann sa hipleri tarafndan pek mahirane bir surette Enver Paaya telkin olunmas - Tabi Enverin itimad olan azlar vastasile! - neticede Enverin Trk kabilelerini Ruslar aleyhine msademelere srklemee ve kendisini de Bolevik makineli tfkeleri karsnda cann terke sebeb olmutur. Hindistan ayaklandrmak kuvvetini marur kafasna yaktran Ceml Paann da Tifste bir Bolevik karakol binas yaknn da yani kendisine o vazifeyi verenler diyarnda ve belki de onlarn kurunile ehit edilmesi ve Halil Paann da evrakn bana kartarak ve cann kurtarmak iin hu dudumuza kamak fakat muvaffak olamamak ve fena vaziyetlere dmek gibi ibret alnacak vaziyetler hasl olmutur.
lunduum izah eylemektir. Bunun iin Takende muvasalatmda Emirden kabul edilmekliimi rica edeceim. Afganistana varmaktaki hakik maksat Hindistan ih tilalcileri ile temas hasl etmek ve Hindistandan gayet byk ve mhim ihtill is tihzar at ve tekilt vcude getirmektir. Bu hareketin banda ben bulunacam. c) Ben Afganistana vardktan sonra maruz kalacam ahvale nazaran ya Tr kiye Hkmetinin, sefiri olmak veyahut Afgan Ordusunun tensikatna memur edil mek veyahut vaziyeti lususiyemi muhafaza etmek klarndan birini ihtiyar eyle yeceim. ayet birinci kka karar verirsem, esasen Kabile bir Trk sefirinin gnde rilmesini Afgan Emiri ahiren sizden rica ettii iin bu vazifeyi bana tevdi etmeyi mnasip grrsnz zannederim. ayet bu suretin benim iin muvafk olmayaca na karar verir isem o zaman size telsiz telgraf ile maruzatta bulunurum. Siz de B yk Millet Meclisinin vekleti mahsusasm haiz bir murahhas fevkaldeyi Kbie gnderirsiniz. Esbak Halep Valisi Bedri Bey de benimle beraber Afganistana geli yor. Herhalde benim verebileceim mukarrerat?. intizar etmeksizin imdiden Bedri Beyin sefir yaplmasn tavsiye edebilirim. d) kinci bir ricam daha var. Benim emelim Afganistan ordusunun tensik ve tanzimi vazifesini Emirden almaktr. Bunun iin bittabi Erkn Harbyeye ihtiyacm var. Benimle almak zere evvelce teklif ettiim iki Kzm Beyden baz mlha- . zata mebni sarf nazar ettim. Acaba Erkn Harp Binbas Bosna Salih Bey A f ganistana gelmek istemez mi? Eer istemezse onun ahlknda, onun malmatnda dier bir arkadan sizin tarafnzdan intihab edilmesini rica ederim. Eer benim eski Erkn Harbiye Reisim Miralay Ali Fuad Beyin ahvali shhiyesi msait ve arzusu var ise onu da gnderebilirsiniz. Bir de eski yaverim smet Bey stanbulda ise her ne suretle olursa olsun kendisini Bakya armanz ok istirham ederim Mkemmel ngilizce ve Franszca bildii iin benim ok iime yarayacaktr. Hl sa, bana gndereceiniz zat her kim olursa olsun kendi tarafndan yzba, al ts mlzim olmak zere dokuz zabit ve beher zabite de kk zabit intihab etsin ve beraber getirsin. Zabitandan birisinin svari, nn piyade, ikisinin topu, birinin istihkm, birinin telsiz telgraf ve birinin de tabip olmas pek muvafktr. ayet Yzba obanolu Zeki Efendi gelmek isterse o da gnderilsin. Geleceklerden M lzmlara ayda be yz, yzbalara sekiz yz, Binbaya bin rubye verilecek maa larn altn olarak alacaklar, yiyecek ve iecekleri bakaca temin olunacak. Kendi leri bu hususa hi bir para sarf etmeyecekler. Heyetin riyasetine tyin olunacak zat, bizim talimname, kanunname ve nizamnamelerimizden beer onar nsha getirmeli dir. Bu arkadalarn Bakya kadar masarifi ra biyelerini siz temin edersiniz. Bak dan sonra her bir masraf tarafmdan temin olunacaktr. ayet ben Bakdan hareket ettikten sonra Bakya gelecek olurlarsa hatt hareketleri hakknda tarafmdan bra klm mufassal bir talimat orada bulacaklardr. f) Benim Bakda bir merkezi muhaberem vardr. O merkezin ismini ve adre sini Bakya muvasalat eder etmez mektubuma ilve ederim. Siz emirlerinizi B a kya gnderirsiniz, oradan bana isl olunur. ayet telsiz telgrafla emir vermek is terseniz Bakdaki merkezime yazarsnz. Oradan Moskova vastasile bana gelir. g) Gelelim hususat saireye, Ruslar size bir sefir gnderiyorlar. Bu sefir lyada isminde bir Grcdr. Halis komnist, namuskr, mesleinde sabit kadem, ciddi bir adam olduu syleniyor. Herhalde sizin de buraya bir sefir gndermenizi ok istiyorlar. Onlarn fikrince Trkiye ile Rusya arasnda bir ittifak muahedei kafiyesi akdetmek lzmdr. Yalnz bir noktay lzmlhal gryorlar, O da Ermenistan hu dudu meselesidir. Radek diyor ki Antantann, ngilizlerin tasalltatndan kurtulun caya kadar muvakkat bir Ermenistan yapalm. Bu suretle Avrupada bizim dostla rmz olan amele partisi iin bile pek ehemmiyetle takip edilmekte olan bu Ermeni meselesini imdilik halletmi ve amele partisinin bize vesilei taarruz bulmasn men
etmi olurz. Ben bu mesele iin hi bir mtala dermeyan etmeyeceim. Ancak Radekin ifadatmda ayan iltifat ve tetkik pek ok nikat siyasiye mndemi o l duuna kaniirn. Gndereceiniz sefirin bu babda sarih ve kat bir talimat haiz o l mas arttr. B u mesele hal olunduktan sonra Ruslar nihayete kadar bizimle berafeer almaya mecburdurlar. Hatt yine Radek dedi ki: Canm siz Ermeni meselesini halletmemi olsanz da biz sizinle birlikte almaya ve size yardm etmeye mecteuruz. Ancak Ermeni meselesini hallederseniz yapacamz yardmlarn kuvvet ve ehemmiyeti yz misli artar. h ) Ba k Konferans bence son derece haizi ehemmiyettir. Tarafnzdan bu kon feransa Trkiyenin en gzide cerbezeli hatiplerinden ve gayet zeki arkadalardan bir ka gnderilecek olursa ark leminin makam riyasetini Trklerin eline almak mmkn olacaktr. i) Burada cereyan eden ahvali; buradaki zevatn ahvali ruliyesini size ifahen <ahi arz ve izah etmek iin Halil Paann Ankaraya kadar seyahat etmesine lzum grdk. Marnileyhin maruzatna tamamile itirak ediyorum. Bizim iin elem ve enfa siyaset badema yalnz Boieviklerle beraber almaktr. Afganistanda be nim vaziyetimin kuvvetli olmas sizin tarafnzdan bir vazifei mahsusam olduuna dair Emi re bir mektubu mahsus gnderilmesine vabestedir. Binaenaleyh imdilik baka bir sefir gnderilmesine veyahut Bedri Beyin sefir gsterilmesine lzum olm a dan Emiri Afgan a u mealde bir mektup gndermenizi pek ziyade rica ederim: Anadoluda itima eden Trkiyenin Byk M illet Meclisinin temsil ettii h kmetle Afgan mareti elilesi arasnda mnasebeti hasenei dostaneyi takviye etmek ve Osmanl Milletinin hrmet ve tzimatm arz eylemek zere Ceml Paa fevkal de murahhas sfat ile nezdi imaretpenahilerine izm klnmtr. Vazifesinde mazhar? hsn m uvaffakiyat olmas in taraf imareipenahilerinde hkmeti celileri cani binden mazhar himayet sahabet olmasn rica ederiz. u mealde bir mektup maksad tamamile temine kfidir. Benim o zaman bir vazifei resmiyem olur ve ngilizler tarafndan hi bir mkilta maruz kalnmaks zn maksad asliye vsul iin sarf mesai edebilirim. M aiyeti cizaneme memuriyeti ni rica ettiim zabtann da pek sratle intihap ve izm olunmalarn yeniden istir ham ederim kardeim. k ) Son sz olarak size unu arzetmek istiyorum. Trkiyeyi kurtarmak, ngilizle re en edit darbeyi indirmek emelleri benim gday ruhumdur. Bu iki emel urunda, hi bir fedakrlktan ekinmeyeceime eminsiniz. Sizi bu emellerle tahassul eden ha reketi milliyenin reisi biliyorum.. Binaenaleyh Afganistanda; Hindistanda ve Trkistanda sarf etmeye balayacam mesai esnasnda her ne arzu ederseniz emirlerinizi btn gayretimle hsn ifaya alacama emin olunuz. Hisiyatm, efkr ve mtalatm Halil Paa ifahen de arz edebilir. 2 Ceml Pagann mektubu hakkmdaki noktai nazarm udur: M oskovadaki heyeti murahhasamzm Rus Sovyet Hkmeti ile vaki olan mzakert ve mukarrerata dair verecei izahat esasiyeye ve bu suretle vaziyeti umumiyei siyasiye hakkn da has olacak kanaati k m i l e intizaren, Trkistan, Afganistan ve Hindistanda icray faaliyete imdilik herhangi bir suretle itirakimizi muvafk bulmuyorum. M o s kovadan ne vazife ald bilinmeden hi bir kimseye bu hususta Anadolu Byk Millet M eclisi tarafndan resm vesaik itas mnasip deildir. Ancak vekayi byk bit sratle cereyan edip gidiyor. slm ve slma mukareneti teyid ve bu suretle mterek gayemizde ark islm leminin vaziyeti ve tarz hareketi esasatm tesbit Bakda akdedilen kongreye itirakimizin ve bununla beraber islm ve islm siyasetine merkez olduu ve gittike daha ziyade kesbi ehemmiyet edecei anlalan Baku'da bir sefaret heyetimiz bulunmasnn derecei lzum ve ehemmiyetini tekiden & T2 eylerim. Gerek Kongreye tyin edilecek olan zevatn, gerek sefirimizin pek zeki
ve ahvali umumiyemize vukufu tam sahibi olmalar ve kendilerinin en ser bir su rette Bakya yetitirilmi bulunmalar elzemdir. B u suretle M oskova Sovyet Hkmetinin ark ism leminde ittihaz edilecek mukarrerat ve inkilbat hakkndaki efkr hakikiyesine ittila tam hasl olduktan ve bu tarz mukarrerat Boleviklerle aramzda selhiyettar ve resm heyetler tarafndan mzakere ve tesbit olunduktan sonra tatbikat sahnesine girilir. V e o vakit icab ederse resm vesaikle veya hir su retlerle icraata ibtidar edilebilir, mtalaasmda bulunduum maruzdur. 3 Yalnz Byk Millet M eclisi Ris^ssetine arz edilmitir. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir .
Bakye gnderdiim kurye zabiti mlzimi evvel erif Efendi Erruma avdet etti ve 15 Austosta raporunu vermiti. 17 de Ankaraya bildirdim:
Karargh: 17/A u stos/1336
Byk Millet Meclisi Riyasetine Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine
Bakda On Birinci Krmz Ordu kumandanlile Azerbaycan Cumhuriyeti har biye komiserliine Oltu ve Zengibasar mmtakalanndaki Ermeni harekt rnnasebetile tarafmdan yazlan 24 Haziran 1336 tarihli mektuplar sale memur edilen zabi timiz 8 Temmuzda Bakya vasl olmu ve 18 Temmuz 1336 tarihinde Bakdan ayrlarak Keros-Nahcivan-Beyazt tarikile avdet etmitir. Verdii raporun mevadd mhimmesi aada arz olunur. 1 9 Temmuzda On Bifnci Krmz Ordu kumandam Leva,ndofskiyil grdm. ark cephesi kumandanlnn tahrirat muhteviyatna tideki cevab verdi: Kzlorduya Nahcivana gitmek emri verilmi ve akabinde bundan, sarfnazar olunmas bildirilmi iken btn mesuliyeti zerime alarak Zengezorun merkezi olan Kerosu igal iin ktaatmza emir verdim. 8 Temmuz 920 de Ermeni cenerali Dru kuv vetlerini Kerostan tazyik etmekliimiz zerine Pazaray suyu boyunca Keikent istikametinden Nbeyazta doru kamaya baladlar. Keros ktaatmz tarafmdan igal edilip harekt tevakkuf etti. Bundan sonra merkezden alacamz erme gre hareket edeceiz. Erivandaki Ermeni kuvvetleri Zengibasardaki ahali kuvvetlerim ezip Nahcivana doru itiyorlar. Beyazt havalisinde bulunan ktaatnz bu Ermeni hareketine mni olamaz m ? dedi. Ve resm bir tahrirat ile cevap itas iin M osk o vadan henz avdet etmeyen sark ileri komiseri Orjenikidze nin vruduna intizar edilmesi emrolundu. 2 Rus Sovyet Hkmeti ark ileri Komiseri ' Orjekenidze,; ile 17 Temmuzda Bakda grtm. Mumaileyh btn hususatm Halil Paa ile grldn ve bizi Rusyaya balayan mendfer hattnn sulhen veya harben bir aya kadar a lacan ve bunun kendileri iin de mhim olduunu syledi. 3 Azerbaycan Harbiye Komiseri Ali Haydar Karayef ile grp kendilerine ait tahriratn muhteviyatn arz ettim. Mumaileyh Azerbaycamn dahil takviye r e Ermenileri imha gibi iki tasavvuru olduunu ve Trkiyeye nakit ve kuvvet gnder mek surete muavenet edeceklerini beyan etti. 4 Kziordu kumandanl ve Azerbaycan Harbiye Komiserinin kanaatlerine
gre Gence ve Karaba hdiseleri, Grcistan ve bilhassa Ermenistann Sovyet ida resini kabullerini bir zaman mehule terk etmitir. 5 Trkiye itirkiyun tekilt Reisi Mustafa Suphi Yolda ile grtm. Mesmuatrna gre bilhassa Leninn itimadm kazanm olan bu zatin Ruslarn ken disine itimad dolaysile ark leminde de olduka nfuz sahibi olduu syleniyor. M oskova hkmeti tarafndan temin edilmi ve sureti sarf doruca kendisine ait olan dolgun bir bdcesi varm. Vaki olan suali zerine Anadolu inkilp hkmeti hakknda kendisine bildiim malmat verdim. Ve uzun senelerden beri Anadoludan uzaklarda bulunduu iin imdiki mesaisine Anadoluya gelip inkilp milleri ile g rtkten sonra devam etmesinin daha muvafk olacan syledim. 6 Esaretten avdette, elyevm Bakda, srf tercme ilerile uraan sabk 3. Frka Kumandan M ithat Beyle husus grtm: Mumaileyhin ahval ve vaziyet hakknda verdii malmat aynen udur: M oskovaya mal vesaire heyet gnder mekle beraber hepsinden evvel komnistlerle konumak ve ra hkmetinin bizdeki esaslarn kararlatrmak zere Moskovaya bir heyetin izamn elzem gryorum. 7 Kurye zabitimiz, Bakda mevcut Osmanl zabitan ve sivillerinden ekseri sinin ya igal ettikleri memuriyetin ehli olmamas veyahut da frsattan istifade ede rek keselerini doldurmak sevda ve hevesinde bulunmas dolaysile muhitlerinde pek fena tesirler brakan harektta bulunduklarn sylyor. Bundan baka Bakya ge len Trkistan Harbiye vekili Emirhanofun Trk zabitanndan asker bir heyeti islhiyenin Trldstana celbi iltimas edilmesi zerine be Trk zabitinin bu vazifeyi tyin ve tahrik edildiklerini ve halbuki tahkikata nazaran bu zabitlerden birisinin hakikatte bir jandarma avuu ve dierinin de suihal esbabndan ve ihtiyat mlzim evvellii iddiasnda bulunan bir kimse olduunu bildiriyor. Muhtelif malmat ile teeyyd eden bu haberlere gre arz ettiim vehile Anadoluya kar ark islm lemine ve Ruslarda mevcut hrmet ve muhabbeti hsn istimal edecek ve zuhur eden fenalklara htime ekerek ahvali umumiyeyi mekasdmza tevfikan hsn idare eyleyecek selhiyettar bir heyeti sefaretin Bakya acilen zam taht elzeroiyettedir, 8 Afganistanda, ngilizlere kar bir temayl mevcut olduunu ve hatt i lerinde ngiliz zabitleri bulunduu Afgan Hkmetinin hilfet arzusunda bulunduu nu Trkistan Harbiye Nazr Vekili Emirhanof zabitimize sylemitir. 9 Trkistanda intiar etmekte olan ve G namndaki Trke bir gazetenin, ilk sahifesinin iik stununda Mustafa Keml Paann lemi slm?r beyannamesini zabitim2 okumutur. 10 Bakda bir Osmanl altnnn kymeti on bin ile yirmi bin ruble arasnda tehalf ediyor. Bir liralk banknotumuz bin be yz ruble ky metindedir. Evrak nakdiyemiz Bakda rupyeye tahvil edildikten sonra yaplmas muhtemel siparilere sarf edirse bize byk istifadeler temin eder. 11 ^Bakda resm olarak Ahbar ve Komnas namlarnda iki trke duvar gazetesi ile M ustafa Suphi Yolda tarafndan neredilen Yeni Dnya gazetesi kyor. 12 Boleviklerin Vildkafkasta byk bir kuvvete malik olduklan oradan gelen islmlardan renilmitir.^ 13 Byk Millet Meclisi ve Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetlerine biz edilmitir. ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir
18 Austosta Tercan (Yeni ismi Mamahatm) garbindeki gaz ma denlerimi kefine gnderdiim heyetten gaz numunesi geldi. Mkemmel bir halde. Hkmet alka bil gstermiyor. Ankaraya da bildirdim. Bu
gn Erzurumdan Hasakale kararghma avdet ettim. Yolda Sivilideki kmr ocaklarn da grdm. Ruslar hayli iletmiler. Fakat ocaklar mail aldndan yamurda gl halini alyor. almak imknsz oiduunda buradaki iptida kmr yerine yine Ruslarn daha esasl ilettik leri Kkrtl (Yenikyie Mamahatun arasnda) ocaklarm iletmeyi muvafk bularak buradaki mfrezenin Kkrtlye nakline ve sahra mendferinin de bu ocaklara kadar {Esasen tesviyei trahiyesi Ruslar tarafndan yaplmt) uzatlmas iin icab edenlere emir verdim. Esasen mahrukat meselesi Erzurum havalisinin en mhim bir derdidir. Halk kn tezek denilen hayvan fksndan istifade eder. Fakat sahra mendferi ark harekt iin elzem bir varlk olduundan kmre ihtiyacmz pek ok. Askerin mahrukat iin de pek mhim para sarf zararureti var. Bu mkilt da u aralk mthi. Bunun iin kmr ihracna ehemmiyet veriyorduk. 18 akam Moskova telsizi u teblii verdi: (Varovamn 120 kilo metre imali garbinin Bolevik ktaat Vistl geerek Velotslavsk aldlar. Cenupta Lemberg zerine yryorlar. Krm cephesinde Oryehuva mntakasmda muharebeler oluyor). Bu tebliler gnn elen cesi oluyordu. Haritalar iaretlemek vaziyeti mnakaa etmek, iin ne lere mncer olabilecei hakknda mtalalarda bulunmak hayli zevkli oluyordu. 18/19 Austos gecesi Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Bey makine banda bana soruyor: (11 Austos tarihli slm Grcistam Gazetesi Ermenilerin seferber liini yazyor, Grclerle aleyhimize mterek bir hareket yapacaklar. Biz daha evvel harekete gesek nasl olur?) Krmz Ordunun (Erivan) zerine hareket kararn verdii haberi de bu gece geldi. Ermeni ve Grc seferberlii doru ise Boleviklere karsa olduuna phe yoktur. Esasen Bolevik tehlikesi dolaysile yar sefer ber haldedirler. Bu iki hkmetin mtereken aleyhimize hareketlerine bilhassa Bolevik ktaatile temasta bulunurken imkn yoktur. Hatt biz Ermeniler aleyhine harekete gesek dahi Grclerin Ermenilere yar dm etmelerini bile mstabad gryorum. En byk tehlike Bolevikle rin Ermenilere kar hareketlerinde pek ser muvaffakiyet elde ederek Ermenistanda dahi bolevik idaresi tesisile bunlar da toparlayp hudu dumuzda grlmeleridir. Byle bir vaziyet Elviyei Slseye ebedi veda diyeceimiz gibi btn cihann aleyhimizde bulunduu u sralarda ark tan Ermeniler lehine arazi talebi gibi tehlikeli safhalarn almasdr. Geri Lehistan seferini muvaffakiyetle bitirmeden Kafkasyada vasi ha rekt askeriyeye girimeleri mid olunmazsa da Ermenistanda Bole vik idaresi teesss bugn iin mthi aleyhimize olacaktr. Bunun ii* vaziyet iaemiz mecburiyetile mezun braklan ve kyllere has ad iin yardma gnderilen efradmz celp ve ktaata yeniden tertibat aldrdk
ve kararghlar lzm gelen mahallere srdk. Bir daha karardan nkl etmemek artile Ankaramn harekt iin beni serbest brakmas lzm dr. Aksi halde saten nihayet Eyll nihayetine kadar Ankaramn emrine tabi olmak ,ve bundan sonra behemahal emri vaki ihdasndan baka a rem yoktur. Zira ordumun iaesi imknsz olduu gibi firarlar tevkif de mmkn olamayacaktr. ark ordusunun inhilli ise btn vatann inhilli olacaktr. te bu mtalatm muhtasaran ve kabili hazm ekil de smet Beye makine banda anlattm ve Kzlordunun harektn be hemahal serian Aras-Nvselim hattna kadar ilerlemekle karlamaklmz lzumunu da ifre e bdirdim. Ben Kzlordunun harekta geme dii halde bizim harektmz daha faydal buluyorum. nk eski asr lk hududumuz olan Arpaaya kadar yrmek ve Brestlitovsk muahe desini yrtarak (Sevr) zulmnamesme imza atan Taak Hkmetine imzasn geri aldrarak yeni bir muahede imzalatmak iin Gmr hava lisini de igal altna alarak Erivan da tehdid etmek ancak bu vaziyettemmkn olabilirdi. Aksi halde i bsbtn aleyhimize dnebilir mahi yette idi. u halde frsat grerek derhal icabm yapmak selhiyetini ar tk bana vermek iin Ankaramn daha fazla dnmesine lzum yoktu. Bugnn vukuatna ait raporlarda (Bardiz-Oltu) cephesinde mukabil topu atei olduu, fakat Sarkam mmtakasmda (Terek) ve (Yeniky) de Ermenilerin birbirile msademe ettikleri grld bildiriliyor du. Bundan baz Boleviklik ihtilli de anlalyordu. Austosun 20/21 gecesi Ermenilerin Hasangazide blmze taarruz etmeleri vakamn ehemrniyetsizliini gsterdi. Mukabil taarruzla Ermener tard olundjtt. On iki maktul braktlar. te bu vaziyette ve Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Beyin Ermeni - Grc seferberliinin aleyhimize olduu mu hakkak ise harekete gemek hususunda fikrimi sormasna ramen aldrn tideki cevap insana pek parmak srtacak kadar gariptir. Bumr ayneu yazdktan sonra mtalam kaydedeceim:
Zata M ahsus
A n kara: 2 2 /A u sto s/1 3 3 6
ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
C. 20/ A us to s/1336 ifreye: Bildirilen karar bittabi pek ziyade mucibi inbisat olmutur. Tatbikat haberleri- ri*e intizar olunur. Bu hususta mtalaat ve talimatmz bervechitidir: 1 Harekta itirk iin tarafmzdan srar ve teklif edilmesine ahsen taraf tarlardanm. Reis Paa ve Mdafaai M illiye Vekili Paa da ayn mtaladadrlar 'menistandak maksadmz hasl olmakla beraber bizim kuvvetlerimiz bu uurda ailmemi veya kanmam olursa ziyanl deiliz. Belki kuvvet itibarile zinde ve si yaset itibarile de mnezzeh kalrz. Binanealeyh daha krl addolunur. 2 Kzlordunun harekta balad ve ilerledii katiyetle tahakkuk ettikten<
sonra (Aras) a ve Nvseiim e kadar tarafmzdan Herlenmesi mtalaa&ia itirk etmekteyiz. 3 Malmdur ki Sark cephesinin ileri hareketi H eyeti Vekile kararile takar rr etmi iken ierinin mektubu zerine yine H eyeti Vekile kararile tevkif ve te hir olunmu idi. Velevki ksa bir ileri hareket yapm ak iin Heyeti Vekilenin yeni bir kararma ihtiyac kat vardr. Binaenaleyh keyfiyetten ve cereyan ahvalden H eyeti Vekilede bahsedebilecek kadar vaktiie haberdar edilmekliimi ve siyas veya asker emrivakiler hdasndan behemahal ihtiraz olunmasn bilhassa rica ederim. Gerek B yk Millet Meclisinin ve gerek Vekiller H eyetinin vazifei murakabeyi ve itirk mesuliyetini bihakkin ifa etmeleri iin ifrat ile mdekkik olduuna ve harekt as keriye- mes uliyetini deruhde eden arkadalarnzn cidden nazik birer vaziyette b u lunduuna ansamirn nazar dikkati celb ederim. (M abadi hakknda aynca arz m a lmat edeceim, 22/8/1336 ve saat 3 evvelde Karargh telgrafhanesine verilmitir.)
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi
smet
ay evvelki ac yazdklarmn tesirleri mi kalmam, yoksa esasen mi tesir yapmam anlalmaz ey! Birinci madde (Ermenistan hakkndaki maksadmz hasl olmakla) deniyor. Demek Ankaradaki arkadala rmz ark meselemizi bukadarckia hallolunmu ve hem de ne byk br muvaffakiyetle addediyor! (1) Daha mhimi de (Bizim kuv vetlerimiz bu uurda ezilmemi veya karmam olursa ziyanl deiliz. Belki kuvvet itibarile zinde ve siyaset itibarile de mnezzeh kalrz...) demek askerlik noktai nazarndan Ermenilerle vukubulacak ter harpte zindeliimizi gaib edeceiz, siyaseten de meguliyete gireceiz! Evvel askerlik bakile bu sz anlalmaz bir eydir. Haziran bidayetindeki mnakaalarmzda Mustafa Keml Paa ( buuk frka ile baaramaz sn) diyordu. Ben de (Btn Ermenistan imhaya kudretyab) olduu mu iddia etmitim. Bunu Erzurum Kongreleri sralarnda dahi anlat mtm. ki sene evvel ayn yerlerde ayn dmanla harb eden bendm bugnk drt frkam idi ve bunlann hepsi de muharebelere itirk et mi deildi, Ermeniler ise o zamanki muharebelerde en mhim kuvvet lerini zayi etmiler ve bugn daha zayf idiler. Sarkamm, Karsn, Gmrnn neresine nasl vurulacan tecrbeye istinaden iyi biliyor dum... Btn bniar grlm, yazlm eylerdi, siyaseten mnezzeh, kalmak ne demektir? tilfn ve hsusile Amerikallarn "Trabzona bdr debarkmamndan korkan Mustafa Keml Paaya lzm cevaplar da vermi ve onlar da hareket lzumuna ikna etmitim ki 6 Haziranda ileri hareket iin msaade koparabilmitim. Demek ki perinin mektu bu arkadalarmzn arad bir nimet im i!... imdi yemden aym na karat balyor. Fakat byk bir garabet var ki bunu anlamak zordur. O da eer Ermeni ve Grc seferberlik havadisi doru ise aleyhimizde olduu muhakkak ise biz de harekete gesek nasl olur? gibi Erkn
( 1) Ermeni Harektnn yaplan ekli ile (Aras - Nuvoselm) hattrnm maksad* temin hakkndaki fikir karlatrlnca bu fkralar okurken hayretlere dmemde mmkn olur mu?
Harbiyei Umumiyemizin benden fikir sormasdr? Malmat 11 tarihli bir gazeteden alndna ve Ermenilerin Soanl Dalarda bizimle hali harpte, dier cephelerde Grcler gibi Bolevik krtalarile temasta bu lunduundan yar seferber bir halde bulunduklar da malm olduuna gre aleyhimize mteveccih ise karmzda tahade balam ve ok tan bize faik vasiyete getiklerine phe yok 'iken bizim nasl olup da ileri harekta gemekliimizi Ankaradakilerin dnddr. Bunun, benim ne dndm iin bir lf olmasn kayt e brakmadm. Asker endieye bir de siyas endie kartrlmasn pek gln buluyorum.. Her taraftan ve her mmkn olan devlet bir yerimizi igal etmi iken ve imkn bulurlarsa baka bir sebeb aramaya da hi biri kendini mec bur grmez iken ve vaktile bu hususu lzm gibi de mnakaa ettii miz halde (Siyaset itibare de mnezzeh kalrz) diye stikll Harbi Hkmeti ve Erkn Harbiyesinde yeniden bir mtala duymak cid den insan meyus klyor. Ermeni harektn ne gibi kayt ve artlar al tnda ve ne gibi grlerle yapacam dndke hayretler iinde kalyorum. Bir taraftan ttihad ve Terakki Resasmm Erzurumdan tas hihi hudut hakknda Moskova hkmetinin mtalasna itirklerin mektuplarndan okumak, bir taraftan stanbul Hkmetinin bu husus taki vaat ve icralar; dier taraftan da iinde rpndm halkmzn bu tesirler altndaki endie ve mkilt dinmiyor gibi bunu, daima tedid eden hkmet ve Erkn Harbiyemizin daha sakim mtala ve emirleri... Gya (siyaseten mnezzeh) vaziyetteyiz. Ve herkes bizi himaye ediyor da &rkdaki dman silhlarn krarsak hakkmzda vahim kararlar ve recekler!... Verecekleri kararlar verilmi, hkm idammz tasdik olun mutur. Bunlar haziran bidayetinde lzm gibi yazdm iin tekrar etmeyeceim... Gelelim (siyas veya asker emrivakiler ihdasndan behemahal ihtiraz olunmasn:) Vaktile de yani 23 Haziran hareketi iin msaade istihsline kadar ekitiimiz muhaberelerde de ayn korku, vard; fakat her hazrlk yaplm olduu bir gnde dahi Ankaramn em rine mutavaatla harekt durdurmutum. Yeniden bu kukulanma ne dendi, yoksa muhitimden yalan yanl raporlar m uuruluyordu ?! Byle ise iren bir yol. Daha iyi deil mi idi ki emin olduklar bir veya birka Meclisi Mill ssn daima nezdimde bulundursunlar ve bunm yazaca ak ve meru raporlarla istedikleri vaziyeti anlasnlar. Geri ben de Byk Millet Meclisi zsmdan idim. Fakat elimde ordu vard, Ankara da. benim bu orduyu gnn, birinde arka saldracamdan korkuyordu., onlara kalsa oktan garbe ekecekler ve Ermeni meselesini, ml l mmze mntehi olacana phe etmediim, bir ekle koyuvereceklerdi. te smet Beye vereceim cevapta vaktile mkerreren yazdm te ferruata girmeksizin yukarki mtalam esas olarak tuttum. Meclisi Mill Reisi Sanisi ve Adliye Vekili Celettin Arif Beyin de u aralk Er zuruma gelmesini manidar bularak bu zat da tavsiye ettim:
Erkn Harbiyei
Umumiye Reisf smet
Beyeieniye
C, 22/8/1336 ifrenin nc maddesine: Siyas ve Asker emrivakilerin ihdas ve M eclisi M illimizin kdigi batt hare ketten zerre kadar inhiraf olunamayacana sureti katiyede itimad buyurmanz is tirham ederim. ierinin mektubu zerine Meclisi M illinin kararile tehir edilmi ' olan hareketin ahval dolaysile icrasnda mecburiyeti askeriye olduu 18/19 - A us tos - tarihile taraf lilerinden iar buyuruiduuna nazaran yeniden Meclisi M ill nin bu hususta karar alndn zannetmi ve pek mahrem olarak bendenize ibl olunan Krmz Ordu harekt plnnn fevkalde mahrem tutulmasn arz eylemi tim. Siyas vekayi ve cereyanlarda M eclisi M illimizin arzusuna tamamile m uvafk surette idaresini temin iin Hariciye Umuru Vekili Bekir Sami Beyefendi vastasile de evvelce istirham eylediim siyas bir heyetin Kafkasya ahval ve harektile e yakn temasta olan ark cephesi Kararghnda bulundurulmas lzumunu tekrar arz eyler ve bu defa Erzuruma gelmekte olan Cellettin Arif Beyefendinin bundan byle olsun hi olmazsa ahvali siyasiye iyice tevazzuh edinceye kadar Erzurumda tem didi ikamet -buyurmalarn istirham ederim. ark Cehpesi Kumandan Kzm Karabekir
Muhitimden yalan yanl malmat - ki fena ismi jurnaldir - aln dna 2 5 /Austosta (Kurban Bayramnn birinci gn) gelen tideki ifre phe brakmad:
ata Mahsus ve acele
Ankara : 24/8/1336
ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir Paa. H<azretevioe 1 Zabtama apolet tamamalar gibi niforma zerinde esasl tdilt, 2 Mdafaai Milliye tarafndan ahz askerlere verilecek cvam iri zatlilerine sormadan yapmamalar hakkmda tebligat yaptnz ayi olmutur. Asl olup olma dnn ve esbabnn izah buyurulmas naercudur. Erkn Harbiyei Unsumiye Reisi smet
Apoletler- haklmda 30 Temmuada Mdafaai Milliye Vekletine yazinitim. kinci madde ise daha Ankara Hkmetinin teekklnden evvel Ali Keml Dahiliye. Nazr sfatile Vilyetlere emir verdii zamanki em rim. idi. Bunu o zaman Heyeti Temsiliye ve Kolordulara da tamiza etmig idim, smet Bey bu iki madde hakknda hem ayi olmutur diyor ve asli olup olmadm soruyor, hem de esbabnn izah buyurulmas diyor! Ben srf vatan dncelerle Ankaraya kar ne kadar samimi re milletin muvaffakiyetini esasl bir mecrada yrtmeye balamaya, m e kadar almakta isem Ankaradaki arkadalarm gittike vehim v endiey# kaplyorlar. En samim arkadam olan ye Srkm HarMyat Umumiye
Besliini - Madunum olmasna ramen - istediim smet dahi bana karg itimatszla ve dolambal yollara sapyorlar. Herhangi bir ayiann es bab sorulur mu? ... u cevab yazdm ve bilhassa sonuna: nereden ayi oldu ise meselenin tahkik ve ianm da rica ettim. (Cevap gelmeyecei tabiidir.) ( 1)
27/8/1336
C. 24/8/1336 I Zabitann apolet tamamalar ve niforma hakknda esasl tadilt hakSanda 3/T em m uz/l336 tarih ve 67 numara ile M dafaai M illiye Vekletine arz m alm at etmitim. Esasen 15 nci Kolorduda Harbi Um um esnasnda dahi apoletli zabitan pek mahdud idi. Ekserisi tamamile nefer kyafetinde ve kar balkl idi. M tareke devrinde ise bu kisve stanbuldan yeni gelenler mstesna olm ak zere umum bir hal almt. Sebebi Erzurumda apolet ve kalpak tepelii bulunmamayd. E sa sen ktaatn ksm kllisi hudut boylarnda yaadklarndan nefer kyafetile pek n~ siyet etmilerdi. Kasabadakiler apolet takmak mecburiyetinde bulunduklarndan tahta veya mukavva zerine boya ile garip apoletler yaparlard. B olevik ordular nn Azerbaycana giriinden ve bilhassa Nahcivanda temas hasl olduktan sonra apo letlerden umum bir nefret hasl oldu ve olanlar da takmamaya balad. Sebebi de Balcdaki islm nutuklarnda ve gazetelerde hedef hep zabitan apoleti ve srma idi. Bolevilderin efrad zabitan aleyhine kyam ettirecekleri ve apoletleri koparacaklar ayias ngiliz ajanlar tarafndan mthi propagandalar esaretten avdet eden veya vaktile Azerbaycan ordusu hizmetine girip bu kerre avdet eden zabitler getirmekte olduundan ilk temasta bulunan ve nisbeten hcra bir mahalde bulunan ve Edirnede efrad isyanndan gz yldndan bu dedikodular karsnda dahi biraz bocala yan 11 inci Frka Kumandan Cavit Beyin ktaatnda zabitamn Bolevik almetler akverdiklerini ve efradn da balarna Bolevikler gibi yldz takdklann haber al dm. Emirsiz, aadan yukar icraatn felketi vareste! arzdr. Bundan baka aynen Krmz Ordu almetlerinin taklmasn da mahzurlu grdm. Bir tedbir olmak ve aya zamanda en ufak teferruatn dahi emirsiz yaplmasna msaade olunmayaca n anlatmak iin taklan Krmz Ordu almetlerini kaldrtarak yerine M dafaai Milliye Vekletine arzettiim almetleri takdirdim. Bu almetler her yerde herkes tarafndan yaplabildii gibi apolet dahi olmadndan pek kolaylkla ve byk mem nuniyetle taklmtr. Serpulardaki yldz da ayyldz olarak taklmasna msaade ettim. Maahaza eski niformalarn da olaniarca taklmasna msaade olunmutur. Fakat onlar bile heveskr bulunmuyorlar. Bendeniz tekiden arz ve teklif eylerim ki kabul olunacak almetler artk apolet olmasn. Ve sabitlerin, almetinde srmal ve pek nazara arpacak aksam bulunmasn. Ve mutlaka hariten, veya anasn saire ta rafndan yaplmas zarur klfetli eylerden sarf nazar olunsun.
( 1 ) niforma hakknda bu kadar hassas grnesi bu sual bana somlmasma ra men Ankara bata Bakumandan ve Erkn H arbiye R eisi e Cephe Kumandam olduu halde resm serpu yerine kalpa bir trl karmamlar ve rasgele palto iiymiler, pala takmlardr. Kalpak Ankaraca stikll Harbinin eanJki fark bir lmeti saylmtr. B ir Amerikal aire Gazi hatt sulfatan *oora, kalpam hediye tostif ve o da alayc bir iir yazm ve her yerde alay etmitir. Yauak d gazetelerimime de bu giir tercme edilmi, fakat hakikat neden aaaar* ml*ihmmr
2 Mdafaai Milliye tarafndan ahz askerlere verilecek emirleri mirlerine sormadan yapmamalar hakknda yeni bir emrim yoktur. Yalnz Ali Keml haini nin Dahiliye Nazrl vekletinde valilere yapt Kolordu kumandannn verecei seferberlik emrine itaat etmeyeceksiniz diye caniyane bir tamimini grnce ve S leyman efik rezilinin de ifreli muhaberat men ve ahz askerlere buna mmasil emirler verdiim grdm zaman cephenin mesuliveti uhdemde olduundan ve Istanbulun namussuzcasna verdii emirlerin yz binlerce ibadullah Ermeni ayaklan altnda erdirebileceinden mntakamda emrime itaat etmeyeceklerin ifna edilecekle rini ve Dersaadetten gelecek hainane emirlerin behemehal tarafma bildirilmesini ta . mim etmitim. Ankara Hkmetinin teekklnden sonra byle bir tebligat yapm a dm. Nereden ayi oldu ise meselenin tahkik ve cizlerine de iann pek ziyade is tifham eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Bugnlerde yine fena ayialar balad. stanbul Hkmeti sulh yap m ark vilyetlerini Ermenilere vermi. Uratmz beyhude imi. Ankara da katiyen Ermenilerle harbe taraftar deilmi, benimle Anka ramn aras akm... Ne yazk ki bu kabil ykc zihniyetler hkmet erknnda ve erafta daha kuvvetli yer tutmu. Bitlis Valisi Hsn Paa yazyor: (Acaba Bitlis de Ermenilere verilecek mi? Byle ise ailemi ge tirmeyeyim.). Kendisine u cevab yazdm ve bu zeminde her tarafa da mukabil propagandalara gnlerce devam ettirdim.
28/8/1336
Bitlis Valisi Hsn Paa Hazretlerine
Bitlisin vaziyeti siyasiyesini millet Erzurum ve Sivas Kongrelerile tyin et mitir. stanbulda milletimizi dnmeyen bir ka vatanszn klliyetli para muka bilinde imzalad sulh muahedesinde geri Bitlisi bile Ermenilere vermek istiyor larsa da millet azminden dnmeyecek ve bir kar yer dahi vermeyecektir. Ordum,, bu mukaddes vazifeyi ifa etmekle bahtiyardr. Erzurumda hudut boylarnda bile za bitan ve memurin ailelerini beraber bulundurmaktadr. Bitlis iin ise bu hususu hi dnmemeyi mnasip grr ve ailei muhteremelerini celp buyurmanz pek m uva fk bulurum. Arz tazimat eylerim efendim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
26 da Ermeniler Oltu mfrezemizin sa cenahna bir gece hcumu yaptrlrsa da mukabil hcumla kendi mevzileri de dgal olundu. Yirmi maktul braktlar. Biri yilzba, biri mlzim. Bir makinal tfekle bir mik ta r silh ve bomba itinam olundu. Ankara Hkmetinin ismini her makam bir eit yad ettiinden, 27 Austosta Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine u mtalam bildir dim:
Erkan Harbiyei Umumiye Riyasetine
Ankarada makamat muhtelifeden yazlan muhaberat resmiyede Byk Millet Meclisinin temsil ettii hkmetin Osmanl Hkmeti, Trkiye Hkmeti veyahut Trkiye Byk Millet Meclisi gibi muhtelif namlarna tesadf olunuyor. B u tehaln bilhassa Umuru Hriciyedeki nezaket ve ehemmiyeti malmdur. H eyeti Vekile karar ile ea m uvafk bir ismin kabul ve tebliini pek lzm gryorum. Sovyet R us lar muhaberat resmiyede bize Anadolu nkilp Hkmeti veya Ordusu '(diyorlar. Beray hatra arz olunur. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Bugn Sovyet Hkmetinin Ankaraya gnderdii sefaret heyeti

Karakseye geldi. Haldi Paa da berabermi. Telefonla grtm. Yine Kafkasyaya avdet edeceini, Enver Paann enitesi Kzm Beyi - Erk n Harbiye Reisim - aile ileri iin grmek istediini syledi, Kzm Beyi gnderdim. (1). Avdetinde fazla bir ey sylemedi. Moskovadan kurye zabitimiz de bugn Trabzona gelmi, hkmete ait evrak getirmi. Enver Paadan da bana u mektubu getirmi. 29 da Frka kumandan ifre ile bildirdi:
" . Moskova 17/A u stos/1336
Kardeim Kzm Karabekire: Erzurumda arkn mdafaasile megul olduunu duydum. Allah m uvaffak etsin. Ben imdilik buradaym. Eer Kzm bana gnderirsen mteekkir kalrm. Uzun yazmayacam. Fakat Kurye zabiti size lzm gelen malmat verir. Gzlerinizden perim. Arkadalara arz hrmet ederim. M oskova adresim: Hariciye Nezareti vasi tasile Ali Beyedir. Enver
Kurye zabitinden malmat alacaksam da Kzm Beyin gnderilme sine mna bulmadm. Bu skntl zamanlarmzda btn garkta bir ka Erknharp ancak var. (Atapa) ya kan (Denikin) kuwetleriin 28 Austosta (Novoro sski) de imha edildiini ceneral e binden fazla esir vesaire alndn bolevikler iln ediyor.
(1 ) Kzm Beye demi ki: (ttihadclar ii ele almaya ve Enveri getirmeye a lyoruz. Karabekir buna taraftar olmayacaktr. Buna gre al ve bilhassa Karabekirin arkta byk nfuz sahibi olmamasna btn gayretini sarf et!). Bunu bana 1341 senesinde Mecliste Artvin M ebusu Hilm i Bey syledi. Bu zat o zaman Karaksede alay kumandan idi. Bu szleri kulaile bitiik odadan iittiini ve o zaman bana haber vermemesi Erkn Harbiye Reisim Kzm Beyin fena vaziyete dme m esi iin olduunu ve esasen bu hususta bir ey yapacaam da mit etmediinden
Seri eldiini ilve etti.
Yunanllar da garp cephemizden taarruza gemiler, 29 da Uak igal etmiler'. 3 0 /Austosta Bolevik sefareti birinci kademesi (Hasankate) ye geldi. Bunlar grdm. EternasyonaJ. Bolevik marm okudular, iinde zeld ve aklllar da grlyor. Bir ksm kadn. Bunlardan da drd ma lmatl ve zek grnyor. Bunlar yazc imi. Bu heyet nezdinde tel graf ok. Erzurum, Trabzon, Sivasa ikier telgraf brakacaklarm. Bir eye karmamak zere misafir otursunlar!... 31/Austosta Trabzondan Frka Kumandam Rt Bey Erkmharb Miralay firar Hac Hamdi tarafndan bana hitaben gelen mektubu ifre ile bildirdi:
Dersaadet 9/8/1336
Erzurumda 15. Kolordu Kumandam Mirliva Kztm Paa Hazretlerine
Memleket, millet ve hkmetin maruz kaldrklr hdsat elmei hazirann va tann daima hayr ve tealisine sarf mesai eden zat lilerinin vicdan pk necibenelerini dilhun etmekte olduuna zerre kadar phe etmediim iin maalesef memle ket iinde baz suitefsirat ve telkinat neticesi gevemi olan revabtm takviyesi ve bozulmu olan vahdetin temini maksadile hayrlahane ve diyanetperverane bir ta vassut ve dellette bulunmak istiyorum. Filhakika eraiti devlet mefhumu ile kabili telif olmayacak derecede ar ve elm olduu cmlece msellem olan sulh ahidnamesinde hkmetin icrasna iddetle lzum gsterdii tdilt hakkmdaki delil ve vesaik tilf Hkmetlerince hi de nazar itibar ve ehemmiyete alnmayarak pek cz bir fark ile imza edilmesi Avrupadaki murahhaslarmza tebli edilmi ve burada vkel, ulema, yan ve erkn askeriyeden mrekkep akdolurvan yz kiilik bir ray Saltanatta bir reyi mstenkife kar memleketimizi paralayan, istiklli millimizi pek ziyade tahdid eyleyen muahedeyi ekseriyeti zime imzaya karar ver mitir. Son olarak verilmi olan on gnlk mddet zarfnda ahitname vaz imza edilmedii takdirde bittabi hali harb iade edilmi devlet ve hkmet stanbuldan ihra olunmu, memurin ve zabitan esiri harb addedilmi olacak ve devletin pek zaif kalm olan mevcudiyeti de mdum haline gelmi olacakt. Mezkr ahitnameye vaz imza etmek kararm vermi olan hkmet ciheti tatbikiyesini de deruhde ve icrasna da tevessl eylemi olacandan buna gayr muktedir bulunduu takdirde Avrupadan bsbtn ihrac hakknda yeniden mzakerata giriecekleri ahitnamede mnderic olduundan ve hakl iddialarmz nazar ehemmiyet ve itibara almayan tilf Hkmetlerine kar ittihaz olunacak hi bir madd tedbir mevcut olmadn dan sulhn tatbikat fiiiyesine balamak zarur bir emir eklindedir, Sulbn tatbi kinde ademi muvaffakiyet halinde maazallah Anadoluda ngilizlerin himaye ve m zahereti altnda olmak zere baz avz mukabilinde Yunan harekt askeriyesinin balayacai ngiliz ve Yunan ricali siyasisi ve memurini askeriyenin bir ok resm beyanlarie anlalmaktadr te bu hdisatm tyleri rpertecek derecede netayici vahinde tevlid edecei kaviyyen memul olduundan gerek hkmeti hazray A na doluya sevkiyat askeriyeye mecbur ederek beynelislm sifkidimaya sebebiyet verme mek ve gerekse elde kalan hki pki vatan tcavze uram olan sak akam gijbi hunhar, arziken, yamac dmann payi leimanesi altnda inetmemek iin m evad sulhiyenin hini tatbikinde hkmet ile tevhidi mesai edilmesini pek ehem v e
elzem grmekteyim. E lhaletihsza hkm ve nfuzu mahdud bir untakaya mil olan hkmeti hazray baz altndan klmas mkil olan eraitin ifas ile takyid e tm e k phesiz ki hakka makrun olmayan ve beerivet ve medeniyete phe olacak hdisat ika e bundan azam istifade temin etmek arelerini hazrlamak ve daha dorusu taksim i, daha fazla tevsi ve istiklli milliyemizi daha ziyade tahdid etmek fikri sakiminden baka bir suretle tevil edilemez. Vatann, milletin maruz bulunduu tehlike zim olduu gibi bundan daha byk felketlerin zuhuru da memuldur. B inaenleyh: Gerek hkmeti merkeziye ve gerekse herhangi bir ecnebi devletin o ha valiye ihra edecei askerin harekt zat lilerinin takip etmekte olduklar gayeleri de hayliden hayliye sekteye uratmas ihtimlden bait deildir. B u halde Karadeniz sahilinde Ponts Rum fikrinin yeniden uyanp kuvvet peyda etmesini ve ark Ana dolu hakkndaki Ermenilerin hayali tevsi ve hakikate kalbetmi olmasn da kemli teessrle mtala etmekteyim. bu zat mtalam nezdi lilerinde rehini sevap ol duu takdirde en ehven bir zararla iin iinden kmak ve umuru devleti bir mecraya salime kalp ve irca etmek ancak zatlileri gibi sahibi kiyaset ve hamiyet erkn as keriyenin derhal Padiahmz ve Halifei zian efendimiz hazretlerinin etrafnda top lanmak ve kendilerine arz sadakat ve mutavaat etmek suretile husul tedbir ola ca stanbulda bilcmle ukul selime eshabnn teemml ettii bir haldir. Halin vehametine nazaran bil tehir cevabnn vruduna muntazr olduum maruzdur. M iralay Hac Hamdi
Bu zat stanbul Hkmeti Trabzon valiliine tyin etmiti. Yapa ca marifeti bildiim iin kendisini Erzuruma istediim ve Airet Fr kas kumandanln mnasip grdm 28/Nisan/1336 da Mustafa Keml Paaya da yazmtm. ngiliz torpidose (1) firar eden Hac Be yin bu mektubu hakknda mtala yazmak klfetine demez! Fena kay naklardan kan fena kokular. Trabzonda asker ihrac, stanbulun uku l selime eshab gibi iki terkip olduka mhim! Amerika mandas mese leine smet Bey stanbulun uk erbabndan, Ermenistan hareketi iin srarmda da Mustafa Keml Paa Trabzona asker ihracndan bahsetinilerdi. Tesir menbalar m bir, yoksa vaziyetten endienin mistait di malarda ayn tasavvurlar m uyandrm, bilmem. Hac Hamdi Beyi ba na bu mektubu yazmaya tevik eden stanbulun ukul selime eshab, be nim Sevr Muahedesini imzalayanlarn ihaneti vataniye ile ittiham edil mesi hakkndaki teklifimi henz renmedikleri anlalyor. Hac Hamdi bir erknharp miralaydr ve Trabzonludur. Doduu, byd ve hl da hsm ve akrabasnn bulunduu yerin olsun -d mana terkine aleyhtar olmaktan vaz getim, bari bitaraf dursa. stan bulun ukul selime erbab da bu milletin yetitirdii erknharpler, li tahsil grm, tecrbeli ve gzide insanlardr. Ve susmuyorlar bitaraf
( 1) B u ngjliz torpitosunun ngiliz mlzm Yabvel* ile Trabzona fetvalar, beyannameler getirdii, bizzat sokaklarda datt gibi Erzuruma da gndermeye alt ve bu torpitonun Hac H am diyi de 19 M aysta kardn o tarihde tafsil etmitim.
olsun kalmyorlar. Artk Anadoluda bir mill hkmet vardr, sz onlarndr diyemiyorlar. Bizi namusumuzu ikml iin uramaktan men et menin dmanlarmzla elele almak olduunu anlamyorlar. Hac Hamdinin mektubunu tideki ifre ile Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine bildirdim:
3/9/1336
Trabzondan ngiliz torpitosile stanbula firar denaatinde bulunan M iralay Hac Hamdi imzasile Trabzona ve adresime gnderilen bir mektubun muhteviyatm aynen aada arz ediyorum. stanbul hainlerinin haizi kuvvet ve selhiyet zevata bu me alde mektuplar gndermi olmasn pek muhtemel gryorum. Buna nazar dikkati lilerini celp ve mukabil tedbir ittihaz esbabnn temin buyurulmasn arz ederim. (M ektup aynen) (1) ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
( 1) B u mektubunu Hac Hamdi Bey inkr ile 1929 senesinde li Karar H eyeti ne mracaat etmitir. Gya Harbi Umumide maiyetimde frka kumandan iken ken disine garazm olduunu ve Erzuruma gelmemesinin sebebi benden korkusundan o l duunu, nisbeti askeriyesinin katedilmesi hakszlk olduundan rtbesinin iadesini istemitir. Benden korkuyor idiyse, Ankaraya gitmemesi kfi bir cinayet olduunu syledim. li Karar H eyeti iddiasn nazar itibara alarak tahkikata balam, bu na mteallik evrak getirtmi, mektubun ifre ile bildirilen suretini bulmutu. Fakat H ac Hamdi B ey bunun tasni edilmi olduunu beyan ettiinden li Karar H eyeti mektubun aslm 9 /M a rt/l9 2 9 tarihli tahriratile benden istemiti, ben de muhafaza ettiim bu vesikay gnderdim. stikll Harbi esnasnda her tehlikeye gs gererek her varlm feda edecek rpnrken ihanet eden baz insanlarn, benim menkp v a ziyetimde ne yaman taarruza getiklerini iittike ve grdke ve bunlarn her hal leri o zamanki arkadalarmzn da malmu olduu halde bu kabil, insanlarn teci edilmesi tarihin birer katr cilvesi olsa gerek!...
Ali Karar Hey'etinin Tezkeresi:
Trkiye Cumhuriyeti li Karar H eyeti Riyaseti Adet: 362

Kzm Karabekir Paa Hazretisrina
Ankara 9/3/1929
Eyevra nisbeti askeriyesi maktu M iralay Hac Hamdi Beym lS /M ays/1336 da Erzurumda bir vazifeye tyin edilmek zere izrm hakknda o gaman 3. Kafkas Frkas Kumandanlna taraf lilerinden verilen emri mteakip bir Ingiliz torpito sile stanbula firarndan sonra zatlilerine ve o zaman frka kumandan bulunan M iralay Rt Beye yazd mektuplarn atlarnn hfzedilmek zere irsaline emir buyurulduu buna mteallik dosyadaki ifreli muhaberattan grlm ve Erkn Harbiyeden mevrud dosyasnda mezkr mektup bulunamamtr. Mezkr mektubun aslnn grlmesine lzum hasl olduundan - Bilhare iade
2/Eyllde Kararghm Hasankaleden Erzuruma naklettirdim. Za hir sebebi: bir taraftan Bolevik Heyeti Erzurumda bir mddet kalmak istediinden bunlar yalnz brakmamak, dier taraftan Erzurum meb uslar Erzuruma gelmekte olduklarndan bunlarla sk temasta bulun mak. Asl maksadm da Ermenilerin bizim artk taarruzdan katiyyen fe ragat ettiimize kani olmalar iin. Kararghmn hazer yerine geldiini gstermek ve mnasip bir mukabil taarruzla gafil avlayarak Kars ova sna, kolayca inmek. Bugn. Bakda ralar Hkmetine dahil milletlerin kongresi al m. 1400 z toplanm. Lenin, Troki ve umum Moskova hkmeti er kn da bulunmu. arktan gnderdiim zatlerden mufassal malmat alacam. 3/EylTde Erzurum imali yaknndaki (Mdrge) ye yerletir diim Azerbaycan Svari Alaym tefti ettim. Berbat bir halde. Zabitle ri bizim kk zabitlerimiz seviyesinden bile aada. Kumar ve elence ile meguller, her eyleri bakmsz. Kuvvetli bir heyeti talimiye ile sla hna, mmkn olmazsa bizim svari alayna ilhakna karar verdim. Bugn Erkn Harbiye Riyasetinden pek mhim bir ifre geldi. Ay nen udur:
2/3/1336 Teehhr mucibi mesuliy ettir.
Dmanlarnzla kuvvei mukavemetimizi krmak ve muahedei sulliye ah kmn cebren kabul ettirmek iin cidd teebbsatta bulunduklara anlalyor. Uak cephesinde icra ettikleri son taarruz bu teebbssn bir mukaddemesidir. Yaknda Bursa, Uak cephelerinden mtereken cidd taarruz icra etmeleri muntazrdr. Bu edilmek zere - H eyete irsali ve eer o zaman Kararghta kalan evrak dosyas me yalmda ise mezkr mektubun ibu dosyalarda taharri ettirilerek bulunmas iin ne reye ve ne suretle mracaat lzm olduunun iar buyurulmasam rica .ederim efendim. li Karar H eyeti Reisi Doktor mza. stanbul
19/3/1929
li Karar Hey'eti Riy&setine
C. 9/3/1929 ve 362 numaral tahrirata. ' M iralay Hac Hamdi Beyin 9/Tem m uz/1336 tarihile bana ve Frka Kumandam Rt Beye yazd mektuplar leffen takdim eyliyorum efendim.
Kzm Karabekir
taarruzun ilk hedefi Eskiehir, Afyonkarahisann elde edilmesidir. Bu suretle Garb Anadolu ikiye ayrlm ve memleketimizin byk bir ksm ile ittisal ve irtibatmz kesb mkilt etmi olacaktr. stanbul Hkmetinin yeni yapmakta olduu kaviyyen istihbar edilen tekilttan da istifade ile tarafmzdan muavenet edilmesi mkil olan manatkta yeniden dahil kyamlar ihdasna alacaklar tahmin edili yor. Ayn zamanda Karadeniz sevahiline Yunan ve stnbul ktaat ihra etmek su retile maneviyatmz zerinde olsun muzir tesirat icrasna kyam eylemeleri muhte meldir.
(ayan kayttr ki 6/Eyll akam Yunan donanmas nebolunun 10 mil andan arka geiyor. 12 Eyllde bir frka Yunan askeri Karadenizs kyor, gece avdet ediyor. 14/15 de dahi zmirden bir frka Karadenize diye vapurlara biniyor. Demek Erkn Harbiyeye kendi menbalarmdan malmat vermiler.)
2 Garp cephesi mevcudu hazr mdafaasna mecbur olduu vasi cephe oi^ duu gibi Yunanllarn kuvvete bize nisbetsiz derecede mtefevvik bulunmalar se bebile bu cephede mevcut kuvvetimizin toplu bir halde istimle ve manevra kuvve tile dmann mteferrik ilerleyecek akamna kar bir darbe vurabilmek iin arazi ziyam gze almak mecburiyeti tevelld etmitir. mendfer hututu esasl bir su rette tahribe ihzar edilmek suretile dman ileri hareketinin azam tevkifi esbabna tevessl edilmitir. V e dmanlarmz silh kuvvetile vas memleketimizi taht ta hakkm ve esaretlerine almalarna maddeten imkn olmad emri tabi olup istik ll ve hals mcadelesine muvaffakiyetle devam etmekliimiz ve muvazenei cihan zirzeber edecek olan vakay hazirann netayicine emniyetle intizar eyleyebilmekliimi'z muhakkaktr. tiyen takibini muktezi grdmz tedabiri askeriyenin. hututu esasiyesi bervechiti yni: a) Dahilde nifaka mni olmak, b ) Garpte zaman kazanmak ve istil mntakas iinde veya yanlarnda kalacak ahaliyi dman aleyhine kyam ettirmek, c) Adana ve Elcezire cephelerinde muvaffakiyetle devam eden ve lemi arap izerinde muharrik bir tesir yapmakta olan harekt taarruziyemizi idame etmek. d) M dafaai M illiye Vekletince Sivas ve Kayserde yemden tekili takarrr eden bir atl piyade frkas ile Yozgatta teekkl edecek olan 1000 mevcutlu bir atl piyade alaynn ve atl piyade haline ifra ............ edilmi olan 5. Kafkas Frkasmn bir an evvel meydana getirilmesini temin etmek. e) Kafkasya ile siyaseten ve askerlike dorudan, doruya temasmz temin etmektir. 3 Esldehrin ziya halinde Ankarada merkezi hkmetin serbest ifay vazife edebilmesi kesbi mkilt eyleyeceinden ve byle bir zamanda Ankaradan dahile ekilmenin maneviyat zerinde icra edecei sutesirat derkr olduundan buna m a hal brakmamak zere merkezi hkmetin imdiden Sivasa nakli Heybeti Vekile k a rar ile tasvib edilmitir. 4 Zata mahsus olarak ark, garp, Elcezire, Adana cephesi ve 3. K olordu kutnandanlklariie M dafaai M illiye Vekletine yazlmtr. Tamim olunmayacaktr. B u telgrafn vs bildirilecektir. Erkn Harbiyei Um um iye Reisi sm et '
C. 2 /3 = 9 - 1336 Zata mahsus olan be rnaddeli ifrenin alnd m aruzdu!. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Hkmetin Sivasa nakli karan gariptir!. Daha Eskiehir dmeden ve ordumuzun ve dmann ahvali inkiaf etmeden buna ne lzum var. Vaktile Sivasm ehemmiyeti hi grlmyordu. imdi de oraya can atl yor. Hakikat udur: Vaktile Savata oturmaktan korkuluyordu, imdi de Ankarada! Fakat vaziyet ok tehlikeli idi. Yunan ordusunun muvaffakiyeti ve ya dier mttefikleri tarafndan eiizi takviyesi; erge bu felketli ka rar tatbik ettireceini vaktile arkadalarma sylemitim. O zaman an latamadm bu fikrime geldiklerini grmekle bir gurur hissi duymuyor ve zebunkelik edecek bir ey yazamyorum. Ben de onlar gibi pek m teessirdim. ark mebuslar da mezun geliyorlard. Bunlardan Celettin Arif Bey vaktile Meclisi Mebusan Reisi, imdi de Byk Millet Meclisi Reisi snisi ve Adliye Vekiliydi. ark halk Mustafa Keml Paann mt hi aleyhinde idiler. Sivasa geli kendilerini sfra irca edebilecekti bunu vaktile kendilerine anlatmak istemitim (1). Bu vaziyette Erkn Harbiyei Umumiye Ermenilere kar hareket kararn hl veremiyordu, e fkrasnda: (Kafkasya ile siyaseten ve as kerlike dorudan doruya temasmz temin etmektir.) diyordu. Kaf kasya demek Bolevikler midir, bunu bile sarih sylemiyordu. Askerlik e temas ne demektir? Neden hareket emrini sarih veremiyordu. Bu
( 1) Gazi hatratnn 165 ve 208 inci sahifelerini vaktile benim Sivasta kalmak hususundaki teklifimle doldurmu. Fakat teklifim takdim ve tehir edilmi, ifrem den bir ka satr karlm Ben daha H eyeti Temsiliye zamannda M ill Hkmet merkezinin muvaffakiyeti katiyeye kadar Sivas olmas, Erzurum gibi Ankaramn da bir cephe kumandanl karargh olmas fikrinde idim. Sebebi de Ankaramn dahil ve hariten emin olmamas ve Sivasm ise ark, garp ve cenup cephelerinin merkezi olmas ve her istildan emin bulunmas vaziyeti idi. Dahil isyanlar, stanbul ko laylkla idare edebilecei gibi mendferlerin vaziyeti dolaysile bir istil ordusu nun az zamanda Ankarada bozgun yapabilecei; Ankaradan Sivasa firar edecek bir heyeti ark halknn da hie sayacaklar endiesi idi. Bunu 3/10/1335 tarihinde M us tafa Keml Paann Ankaraya gitmek hakkmdaki fikrimi sormasna cevaben yaz mtm. Sivas ictimamzda yani bu teklifimden hemen iki ay sonra (29/11/1335 de) da heyeti umumiyenin kararma ittibam da bu noktada yalnz kaldmdan idi. Gnlerce husus ve um um mnakaalarmzda ben Sivasm ehemmiyetini ve Ankarann mahzurlarn sylemitim. Her mesuliyeti bilhassa Ali Fuat Paa zerine al mt. Sivasta A li Galip ve eyh Recep hdiselerinden korkan Mustafa Kem l Paa da Ankaraya can atyordu. Ayrlk gstermemekliim iin ben de bu karan bir artla kabul etmitim: Ankarada skya gelince, ark meselesinin hallinden evvel kuvvet istememek, veya gnn birinde Sivasa geri dnmemek! Bilhassa Ali Fuat Paa bun lar tekeffl ediyordu. Fakat zaman bunlarn her ikisini de gsterdi. Birincisine ben mni oldum. Sivasa nakil aleyhine de bu tesirle Ali Fuat Paa biraderimiz mni oldu. Erkm H arbiyei Umumiye Reisi smet Bey ile muhaberesi aynen unlardr:
cmle ile teselli mi duyuyorlard... Benim beklediim ark meb'uslarnn vorudu e beraber hkmetin zaif bir zamannda yine skc mnakaa lara balamamak idi. Herhalde pek bunalan arkadalarmza bir Kars hediyesi vereceim zaman uzak deil idi. . 3/Eyllde Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetinden tideki ifreyi aldm:
Mo. 31 Erkn Harbiyei Umumiye 2/9/1336 ark Cephesi Kumandanlna
Gelen Rus heyeti bir sefaret heyeti deil memleketimizde tekilt ve idlbat ile memleketin idaresini deruhde etmeye memur bir heyet manzaras
1
Zata mahsus veya bizzat alacaktr.
Erkn Harbiyei Umumiye 1/9/1336 ' '
Garp Cephesi Kumandam Ah. Fuat Paa Hazretlerine
'
1 * Meclisin ve Merkezi Hkmetin Sivasa nakline karar verilmitir. Vesaiti smkliye temim, ve tanzim edilir edilmez yani bir ka gn iinde nakliyata balanacak tr Ski babda mtalai lileri mercudur. ' 2 Terke mecbur olduumuz arazideki vesaiti nakliyeyi mntakanza naklet meye Heyeti Hkmete fevkalde ehemmiyet verilmektedir. Bundan byle bulun&camz, mmtakaarda vesaiti nakliye hususunda pek fakir bulunacaz.
3 om eadfer tahribatn harekt askeriye esnasmda ve dmann takarrbi anlarnda yapabilmek imkn phelidir. Halbuki nmzdeki iki ay zarfnda dmanlarn istil harektn durdurabilecek vastamz belki de mnhasran m endfelera tahribidir. Bu hususta fevkalde itina edilmesinin temini mercudur. 'i Seyir kumandan Muhittin Paa neboluya geldi. Ankaraya davet edildi. Marnileyhin Kastamonu mntakasma tyini mtalasmdaym. Harekt esna smda garp' ordusunun ............ istikametinde imalindeki ktaat ve mntakalar garp ordusunun emrinde olarak idare eder. Kasta monudaki Osmanbey veya buraya tesadf edecek frka kumandan daha faideli olabilir. Mtalayi devletlerine muntazrm. ' Erkn Harbiyei Umumiye Reisi . smet
Bizzat hallolunacaktr. Dakika tehir edilmeyecektir.
2 /E yl l/l33 6 Eskiehir
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet Beyefendiye C .: Adet: 82 Eskiehir etrafnda kuvvetli bir ihtiyat toplamaya ve dmann ilerliyecek kollarmdan birisi aleyhine msait bir netice halinde taarruza matuf hareketimizden halk kukulanm ve bedhah an bu hareketi bir firar eklinde gstermeye balam
lardr. edit ve rf hareketlerle bu cereyann pek az zamanda m it ederim. ..
nne
geileceini
gstermektedir. Bey az ta telgraf memur ve makinesi vazetmesi Anlalamaz ve kabul edilmez. B ir memleket vesaiti muhabere ile idare olunur. dare itirakini maz ve msamaha ile karlamak istikll ve hrriyetimizden kendi ihtiyanmazla feragate balamaktr. ngilizler ve Almanlar dahi memleketimize ayak atar at maz mstakilne hareket iin vesaiti muhabereye vaziyet etmeye ehemmiyet vermi lerdir. ark cephesi Rus hey5 etinin bu gibi mtecavizane hareketlerinden derhal m a lmat verecek ve vaz eylenmi olan telgraf memur ve makinelerini men edecek, ne ticesini bildirecektir. 2 - H eyeti Vekilenin 2/E yll tarihli mtala ve kararndan da msteban o l duu vehile komnist inkib yapmak suretile memleketi bil kaydart Sovyet maline tbi satlk bir esir haline getirmek iin faaliyet vardr. Hkmet tavassu tile olmayan faaliyeti inkilbiyenin katiyen men olunmas mukarrer ve bilcmle ku mandanlardan matlptur. B u tahrikatn hedefi bilhassa ark ordusu olacana p he yoktur. Btn ark ordusu kumandanlarnn ehemmiyetle nazar dikkat ve basi retleri eelb olunmal. Bizim necatmz Sovyet Rusya ile sair eraiti mtekabile ile ittifakada bulunduu, yoksa komnist inklb perdesi altnda Sovyet esaretinin ena* felket olduu ve bunun iin ordu iine tahrikat ve ifsadat girmesine herebadadat behemahal mni olm ak lzumu iyice anlatlmaldr.
Cepheye mcavir m enatkm her tarafna atlan beyannamelerin halka az veya ok tesir yapm olmas da variddir. Bunlar toplattrlm ve mukabil propaganda neriyatna balanmtr. B yle ordunun manevra yapt ve vaziyetin henz emin bulunduu bir srada Ankara Hkmetinin yerinden oynamasnn tekmil Anadoluyu ve bilhassa garp cehpesi ktaatn ve harektmz alt st edecei kanaatinde oldu umdan bundan imdilik vaz geilmesini ve Ankaramn tahliyesinin ancak Eskiehir! terke karar vereceimiz srada mevzuubahis olabileceini arza mecburum. Hususa saire hakknda ayrca maruzatta bulunacam. , Garp Cephesi Kumandam Ali Fuat ifre Zata mahsustur Erkn Harbiyei Umumiye 4/9/1336 Garp Cephesi Kumandanlna
C. 2/9/1336 Sivasa nakil kararnn bilfiil izhar ve ihzarna nasl, olsa bir vakit geecektir. Daha Meclise malmat verilmemi ve karar alnamamtr. Bir ka gn iin henz meydana karlacak bir ey yoktur. Nakil zaman kafisinden ayrca arz malmat edilecektir. Ancak dman harekt istilzam etmesi dahi nakil keyfiyetinin binnisbe sakin ve daha kuvvetli zamanda hazrlanmas ve yaplmas lzmdr. B u halde vu kubulacak dedikodu ve tellar Ordunun iddetle bastrmas ve asab teskin edebil mesi mmkndr. Fakat Eskiehirin terki gibi ordunun megul olduu bir zamanda merkezin naklinden tevelld edecek sarsnt daha messir olabilir. B u ciheti nazari, dikkati lilerine arz ederim. Mtalaamz Garp ordusu Eskiehir etrafnda ve ku mandanlar yeni mmtakalarmda tertibatlarn ikml ettikten sonra dman hareket etmezse ordu en kavi vaziyetde bulunacandan nakil sarsntsnn bu devir esnasn da hallolunmas merkezindedir. Ahval ve istikrar aleddevam arz malmat edilecei tabiidir efendim 4/9/1336 tarih ve 32 numaraldr. Erkm Harbiyei Umumiye Reisi smet
3 H eyeti Vekilenin kararnamesinde bildirildii vehile Azerbaycan ile hu
f j; /; ^
sus irtibat iin mterek bir harekeli askeriye icrasn emrivaki haline getirmek l zmdr. Bu ciheti Halil Paa ile mmkn olduu kadar sratle halletmek icab eder. Geri son telgraflarda bu hususta urald zikredilmektedir. Bir iki gne kadar msait bir cevap alnrsa Ermeni harekt tecavziyesine mukabil hareket mahiyetinJe olarak Sarkam geinceye kadar ser bir emrivaki yapm ak mtala asndaym. Bittabi byle bir harekette Ermeni ahalinin katiyyen siyaneti ile yalnz kuvvei msellhann hedef ittihaz icabeder. Muhtemel Grc mdahalesine kar kuvvayi milliye ve mahalliye ile imdiden ittihaz tedabir edilmelidir. 4 2/E yllde ark cephesine ve beray malmat Byk Millet Meclisi R iya setine ve M daiaai M illiye Vekletine yazlmtr. 5 2/E y l l/1336 tarih ve 31 N o. ile 1,30 Karargh telgrafhanesine verilmitir.. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi ismet
Erkn Harbiyei Umumiyemiz hl vaziyeti lykile kavrayamam bulunuyor. Boleviklerin ne ordumuzu ve ne de halkmz istedikleri gibi tahrik etmelerine kim msaade ve msmaha eder. Heyeti Vekile kara rnda (Hkmet tavassutile olmayan faaliyeti inklbiyenin katiyyen men olunmas mukarrerdir...) diyor. Bunun aksini kim iddia eder. Hususile imdiye kadar bu noktaya olan riayetimi de Ankaranm her makam biliyor. Yine Heyeti Vekile kararnda hl mterek bir hare keti askeriyeden bahsediyor. Ka defalar yazdm ki vakit geirmek de~ mek gnn birinde Ermenilerin de Bolevik olarak tehlikeli bir vaziyette karmza kmasn beklemek demektir. imdiye kadar bu mterek ha reket iin ne kadar uratm. Bir daha da Halil Paaya ve Enver Paaya yazyorum. Fakat mterek hareket olmazsa ne olacak? Bereket versin ki ben Soanl Dalarnn mhim ksmlarm kendi kararmla tutmu bulunuyorum. Ve hazrladm mterek hareketi beklememeye ve artk bu hususta istiare etmemeye de kat kararm verdim. smet Bey bugnler iinde u Erkn Harbiyei Umumiye emrile bizleri balyor: (Mterek bir hareket iin bir iki gne kadar msait cevap alnrsa Er meni harekt tecavziyesine mukab hareket mahiyetinde olarak Sarkam geinceye kadar ser bir emri vaki yapmak.) 5 Eyllde Moskovadan gelen kurye zabitimizin raporunu Trabzondan ifre ile aldm:
Trabzon: 3/9/1336
| i
j 1 | | i '
: ;
Kurye zabiti Km il Efendinin 30 gn devam eden seyahati ve memuriyeti nasmda mahedatma istinaden verdii rapordan hlsadr: 1 Tuapseye muvasalatmda Refkom a mracaat ettim. M oskovadaki hey'eti murahhasaya ekilecek pek acele ifreler olduunu syledim. 3-4 saat zarfnda if reler keide edildi. Fakat bilhare bu ifrelerin drt gnde M oskovaya varabildiini
rendim. Tuapsede Refkom tarafndan pek ziyade hsn kabul grdm. Refkom esnay musahabede benden u sualleri sordu: a) Trkiye hakknda malmat verir misiniz? Mustafa Keml Paann m aiye tinde ne kadar asker vardr. Mustafa Keml Ceneral midir, niforma taknyor mu. 2 Dier orada bulunan bir Rus da sizin hali hazrda Gospodin unvann kul landnz gryoruz. Hkmetiniz arazisi olmayan fkaraya arazi vermek iin bir ey dnyor mu. Acaba Mustafa Keml Pasa ve Trkler hakikaten bizi seviyor lar m. Yoksa ilerim baa karmak iin mi? dost grnyorlar.
3 Bu suallere, Trkiye her taraftan hcum eden dmanlarla arpttn ve btn Anadolunun silha sarldn ve herkes;n M ustafa Keml Paann askeri o l duunu ve Mustafa Keml Paa ngilizlerin Trkiye hakkndaki gaddarlklar sebe bile ve ahaliden bir ferd olduunu iln ve bilhare millet kendisini Byk M illet Meclisine intihab ile Mustafa Kemle Paal millet verdi. Szdeki Gospo din bizdeki efendinin birbirlerine benzemediini bizde okuyup yazmas olan en fakirede efendi denildiini, bizde arazisiz kyl olmadm, Trklerin gerek iyi ve ge rek ktlklerinde ne varsa gizlemeyeceklerini ve Trkler imdiye kadar szlerinden hi bir vakit nkl eylemediklerine tarihleri ahit olduunu yalancln Garbe mahsus olduu mealinde cevaplar verdim. Yunanllarn, Ermenilerin faaliyetine ait ajanslar verdim. Okudular. Mteessir olduklarn nasiyelerinden anladm. Erme nilerin Komnist olacaklarn sylediler. stikbalde Ermenilerin ne olacan kesti remez isem de Ermenilerin ahtahty igalle Kziordu ile hasl ettiimiz irtibat kesmeye kalkmalar ile pek fena bir vaziyet ihds edebileceklerini syledim. Cevap vermedi.
b) Tuapsede Cemiyeti slmiye reisi ile grtm. B u zat bir een olup Rusa tahsil grmtr. Programlarn istedim. Oku dedi. 'Jiin altklarn sordum. B u radaki ..... olduunu syledi. Kylerde dat islmiyeye riayet edilip edilmediini sordu. K uran okumasn bilmiyorum. Kylerde szlerim messir olamyor. Yanm da sarkl bir Trk hocas olsayd pek ok i yapabilirdim. B a zatten rendim ki Bakda tirakiyun Frkasna mensup be Trk esir zabiti gelmi, eraf toplam, Bak tirkiyun Frkas emrinde islm alaylar teil etmezlerse Ruslar cebren asker alacaklarn sylemiler ve eraf raz edebilmilerse de ahali kabul etmemi. B u hususu mzakere eylemek zere yeniden murahhaslar tyin etmilerdi. Ben ba m u rahhaslarla tesadfen trende bulutum. Benim bir kurye ve Trk zabiti olduumu anladklar gibi pek byk bir hrmet gsterdiler. Bu murahhaslar dediler ki, biz bugne kadar ne komnistlere ne de VrangeTe asker vermedik. imdi de bize diyor lar ki asker olup B akya gideceksiniz ve Trkiyeye yardm edeceksiniz. Biz buna inanmyoruz. Eer Osmanl Hkmetine yardma gidecek isek hepimiz hazm . nk biz bu kfirler iinde yandk. Fakat Osmanl Hkmetimiz vard. Bize bir ey yaplmyordu. imdi ona bir ey olursa bizi bu kfir perian eder. imdi gidip syleyeceiz. Hakikaten Osmanl Hkmetine yardm edecek isek Osmanl Hk meti bize adam gndersin. Gelelim yardm edelim. Bolevikere asker yazlmayaca z. Bu mslmanlar biz komnist olamayz diyorlar. Avdetimde bu mslmanlardan birinin nefer yazlmadn anladm. Nfuslarn tahkik ettim. Elli bin kadar olduunu rendim. c) Tuapsenin ahalisi yerli Ruslar. Yerli islmlar Azerbaycan ve ran msl manlar Ermeni ve Rumlar ve buradan firar eylemi Lzistan havalisi adamla 4 lir. /Y erli Ruslar idarei hazra dan gayr memnundur. Yerli mslmanlar ehirde pek azdr. . ' d ) Aramabordan R ostofa 18 saatte gittik. R ostoftan hareketle 15 saat sonra H arkofa geldik. Trokinin o gn Harkofa geldiini haber aldm. Harkoftan 20 sa atte M oskovaya geldim. Heyeti murahhasay buldum. H eyeti murahhasann ikamet
gh olan binada Hariciye Mstear Karahan da bulunuyordu. H eyeti murahhasaya bir fund kadar ekmekle dar pilv, lhna orbas ve ay veriyorlar. M oskovada alt gn kaldm. Orada kendisine Trkiye Vekili ss vermi yzlerce kimselerden yal nz Mustafa N af isminde birisi ile grebildim. B u adam vaktile Dersaadette D e mir adam sahibi imtiyaz imi. Bu adam benim yanma geldi. Trk msn dedi. E vet dedim. Zabit misin dedi. H ayr dedim. Zabit olsan da burada senden korkmam.. Buras komnist memleketidir, dedi. Ben de.rica ederim, sen kimsin de zabitten ni in korkacaksn, dedim. Zavall Trkler hl daha zalim cenerallerin, diktatrlerin elinde zebun kalmakta devam edecek misiniz dedi. Bunun iin yalnz buralara ka dar geliyoruz, dedim. Hayr, siz bolevderi kandramazsnz, bolevikler dnyann btn entrikalarna gs gerecekler ve galip geleceklerdir. Merak etmeyiniz ne ka dar uram olsanz botur. Bolevikler M ustafa Keml vesairenin fikirlerini anla dlar. Bizde elimizden geldii kadar anlatyoruz. Kendisinin M ustafa Suphi vesaireleri gibi deil, hakik bir komnist olduunu ilve etti.. Bir harita kard. stanbu lun zerine bir bolevik bayra resmi yaplm. te ben Balkanlardan ineceim v e bu bayra Ayasofya zerine dikeceim, dedi. Kendisinin kim olduunu sordum. Kendisinin halihazrda Rus Kzlordusunun komnist erkn harbiye mektebinin tiirke muallimi olduunu syledi. e) M oskovadan hareketimden iki gn evvel bulunduumuz dairenin muhafzla rna bu dairede kimlerin oturduunu ierde olup olmadklarn soranlara hi bir ce vap verilmemesi ve daire mdrnn vesikasn hamil olm ayan hi bir ahsn ie riye braklmamas emir olunduunu haber aldk. le zeri Enver Paa ile refi kinin geldiini haber aldm. Muvasalatlarm mteakip heyeti murahhasa ile g rtler. Ertesi gn Enver Paamn geldiini duyan Afgan ve Azerbaycan murah haslar ve M oskova M fts derhal ziyarete geldiler. Ve davet ettiler. Ruslar E n ver Paann M oskovaya geldiini ve ikametini gizli tutmak istiyorlar. Emrine bir otom obil tahsis ettiler. Lenin vesaire e mlakatlar yapt. Geleceim gn paay zi yarete giderek memlekete gidiyorum, zatlilerini grdm iiten arkadalarm bendenizden malmat soracaklar dedim. Beni yalnz bir odaya gtrd. Ve sylem e ye balad (H alk bizim muharebeye girmemekliimizin hayrl olduunu sylyorlar*. Fakat girip girmemek elimizde mi idi. Burasn dnmyorlar. Yunanistann vazi yeti meydanda.) Talihi harbin byle olduunu mamafih harbin henz bitmediini ve memleket hakkmdaki mitlerinin mahvolmadn buyurdular. Gelecek sene ngiliz lerle Amerikallar arasnda muharebe balayacam aksi takdirde ngilizlerin bahr nfuzu Amerikaya geerek ngilizler iktisaden mahva mahkm kalacaklarn ilve buyurdular. Bolevikliin iyi bir ey olmadn kendisinin katiyen bolevik olama yacam, bolevikliin. memlekete duhulnn memleketi mahveylemesi ihtimli o l duunu sebebi de halk arasnda vukua gelecek ihtilflar olacan sylediler. M a m afih M ustafa Kem l ve Kzm Paalar memleketin itimad edebilecei en byk ahslardr. Ben kat'yen eminim, bunlar memleketi kolay kolay uuruma yuvarlat mazlar, buyurdular. Enver Paa bervechit szlerine devam etmilerdir. Ben bura da. br ihtill mektebi aacam. Ruslar raz oluyorlar. Para ile de yardm edecekler. Sonra Afganistana geeceim ve oradan toplayabileceim kuvvetlerle Hindistan ih tillini hazrlayacam. lkbahara kadar sabrediniz. ngaaallah 22. Frka Svari kuv vetile memlekete yardma koacam. Arkadalara ok selm sy'e. En ziyade dik kat edeceiniz aranza tefrika drmemektir. Bizim Nuri Erzurumda imi bilmem o neler yapt. imdi ne yapyorlar. Halil Paa ile greceim, bizim Ceml Paa da o tarafa gitti, naallah memleketi kurtaracaz. M erak edecek bir ey yoktur. Memleketin*- talihsizlii benim bugne kadar buraya gelmemekliimi geciktirdi. B ah tiyarsnz gidiyorsunuz. Biz o ereften imdilik mahrumuz. Veda ederek ayrldm. 19 Austosta M oskovadan ayrldm.
... M oskovada 1, 2, 3, 4 nc Sovyet evleri vardr. Bunlar 150 - 400' odaldr. B u ralarda komiteye mensup kesn oturuyorlar. Bu evlere yerletirileceklerin evvel R usyaya ve boleviklie temin edebilecek i takdir ediliyor. Ona nazaran mevki ve riliyor. B u adamlar ierisinde lmeyecek kadar yemek yiyorlar. Ahali atr. Ameleye -frir fyad ekmek veriliyor. Boleviklik aleyhinde bir sz bir adamn idamna kfidir.
3. Frka Kumandan
Rt
'
Enverin hl Hindistan hedefile uramasn pek makul grmedim. Acaba herhangi bir vasta ile Mustafa Keml Paadan da talimat m al d? Byle bir hareket bize yardm, deil bilkis ngilizlerin aleyhimize galeyanlarm ve Anadolu istilsna itirakleri iin yeniden tuyanlarm mucip olacaktr. imdiki halde ngiliz milleti diplomatlarnn tahrikatn dinlemiyorlar ve Anadoluya kuvvet gndermiyorlar. Fakat Enverin Hin distan hareketi ngiliz diplomatlarnn ekmeine ya srecektir. Betta de bunlar Enveri muhtelif vstalarla tahrik etmektedirler. Zavall ESaver vaktiie stanbuldan Anadolu kuvvetile Hmdistam igali dnyor du, imdi de perian brakt Anadoluyu Handistandan gelerek kurtara cam-dnyor. Ne muazzam plnlar ! Harbi Umumide iki alaylk ter frka ile beni randan Afganistana bu maksatla gnderirken bu kuvve tin inallah Badatn mdafaasnda kudretyab olmak .baJtyarna nail oluruz dediime pek kzm ve fakat netice dediim gibi kmt. Syle diklerimin tecellisine ahit olan Enver inaallah bu sefer szm dinler, Boleviklik aleyhindeki szlerinin gnn birinde kendisi ve dolaysiyle milletimiz iin zararl teebbslere balang olmasndan endie ettiim den bundan da bahis ile u mtalam yazdm ve iki yoldan gnderdim. (Biri Trabzondan dier sa cenah grubu vastasile Halil Paa tarikile)
Pek acele Dakika geirilmeyecektir. 3. Frka Kumandanlna Sa cenah rubu kumandanlna
c-
6/9/1336
tideki mektubun kurye zabitile Enver Paaya gnderilmesi ve i!art. Ana vatann hizmetinize en ziyade muhta olduu bir srada M oskovaya gel mekliiniz byk bir meserret ve memnuniyetle karland. Tekmil arkadalarmla beraber arz tazimat ve ihtirama! eder, vatan ve milletin istihls taramsm temin edecek mesainizin netayici hasenesine sabrszlkla intizar eyleriz. lemi islmm ve btn ark milletlerinin mukadderatnn mevzuubahis olaca Bak Konferansnda zatsnlerinin de bulunarak her eyden evvel ark yolunun almas ve arkla o la ittisalimizin temini, Ermeni meselesinin menafii milliye ve gayemizi temin edecek sureti halli ve garkta sulh ve sknetin takriri hususlarna en byk gayret ve him metin sarf edilmesi pek mhim bir meseledir. Bunlar bir an evvel temin edilme* v e Anadolu Hkmetinin arktan alaca kuvvet ve grecei muavenetle garp cep hesini takviye ve islh etmesine frsat ve imkn verilmezse her cihetten grecei ta-
yikat karsnda Anadolu hkmetinin iktiham mkil vaziyetler karsnda kala ca ve pek ok eyler kaybedecei phesizdir. te Anadolu hkmetini bu mkil vaziyetten kurtarmak ancak zatsmilerinin bizzat Bakdaki mesaii fevkaldenizle mmkn olacaktr. Bunun iin bu iler tamamen halledinceye kadar zat smilerinin Trkistan, Afganistan seyahati ve Hindistan seferini tehirle Bakda kalmak lnz pek mnasip olacaktr. Bu mddet zarfnda icabnda bize her suretle yardm edebilecek kuvvet ve kudrette bir Azerbaycan ordusunun da vcuda getirilmesi l zmdr. ark meselesinin hallinde ve Ermeni hududunun hi bir tarafnda bir kar yerin bile Ermenilere terk edilmeyecei ve belki yangn yerinden fark kalmayan vilyat arkiye iin Sarkam ormanlarnn elimizde kalmas ve en mhim noktada Ermenilerin artk bizim iin zararl bir orduya malik olmar.nlarnn teminidir. Bugn ngiliz, Fransz, Yunan ve Halife ordusu kuvvetlerile bilfiil muharebede olduumuz, G c ve Ermeni kuvvetlerinin taht tazyikinde bulunduumuz gibi it i l f Hkmetinin para ve tesirleri ve stanbul Hkmetinin propagandalarile dahil isyan ve ihtilllerle dahi uralmaktadr. Bu muhalif kuvvetleri ortadan kaldracak dahil ve haric vaziyetimizi slah edecek ey arktaki ordumuzun garbe tevcihidir. B u da ancak arkta ve Bakdaki hidemat ve mesainizde olduuna tamamen kaniim. Yalnz ba hiemat ve mesainizde Rus ve Azerbaycan Sovyet Hkmetini ku kulandracak ve bizden phelendirecek ve bize muavenetlerini tebdil etmeye sevk edecek tarz hareketlerden ve milliyet prensiplerinden tevakki olunmas lzmdr; ve zaruridir. nk vaziyeti haliye ve siyaseti hazramzda Ruslardan baka hi bir aoktai istinadmz kalmam olduu zat smiierince de malmdur. ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir
Enver Paa, isminsin parlad gndenberi gururu pek arttn dan yapmak istedii bir eyi ak tenkide tahamml etmez ve inadna yapmak gibi bir huy almt. ln Merutiyetten evvel Manastrdaki ar kadalmda bana daha ok itimad varken sonralar szlerimi hsn kabul etmezdi. imdi tabi byk bir felketin reisi sebebi olarak mem leketten kanrg bulunmasndan yaptndan daha byk marifetlere atimaya tahan mtak olduunu gryordum. Bunun iin gururunu okayarak hedefini deitirmeyi ve istikll Harbimizde muvaffakiyet iin kendrsinin yakn yardmna ihtiyacmz tasvir ettim. Boleviklere okumas ihtimline gre de maksadmzn ark istil olmadm da an lattm. ( 1)
( 1 ) Enver Paa daha evvelce de bildirdiim bu mtalam kabul ile 2 Eyllde alan Bak Kongresine gelmi ve Hindistan seferinden imdilik vaz gemitir. F a kat sonralar kurduum vaziyete dmtr. Trkistana gemi ve Bolevikler aleyhine harbe girmi ve Boleviklerin makineli tfek ateleri karsnda bir ok Trk kanlan arasna kendi kann da kartrmtr. Enverin Hindistan hareketini ngiliz diplomatlarnn entrikasile yapmak hususundaki zan ve endiemin tahakkuku beni ok meyus etmitir. Enver mehul ellerle yakalanm, dima baka kimselerin tel kinlerile doldurulmu ve memleketimizin de aleyhine bir hareketinde uuruma d rlmtr. Her ferd ve bilhassa mevkii yksek olanlar herhangi bir fikrin nereden ve ne maksatla geldiini dnmeden craya kalkrlarsa vatana fenalk yapacak larn bilmelidirler. .
6 Eyllde Erzurum mebusl^rmdan Adliye Vekili Cellettin Arif ve

Hsayin Avni Beyler Erzuruma geldiler. Cellettin Arif Bey Meclisi M il Reisi Sanisi olduundan Mill Hkmetimize olan hrmetimizi izhar iin stanbul kaps darsnda adrlar kurdurarak parlak bir istikbal yaptrdm. Bu akam alaturka drtte nebolunun 10 mil anda bir do nanmann Trabzon istikametine getiini, beraberinde nakliye filosu olup olmadnn anlalmadn Erkn Harbiyei Umumiye Reisi bildi yor. 2/3 Eyll tarihli ve Merkezi Hkmetin Sivasa nakline karar veril diini bildiren ifrede (Karadeniz sahiline Yunan ve stanbul ktaat h ra etmek suretile maneviyatmz zerinde olsun muzir tesirat icrasna kyam eylemeleri muhtemeldir) deniliyordu: Yunanllarn kendi vastaLarile propagandalarn Ankaraya isl ettiklerini zannediyorum. Yunan llar her cephede ktaatmzla temasta iken srf manev bir tesir yapmak iin Anadolu sahillerine kuvvet ifrazna nasl cret ederler. Bilhassa s tanbul ktaat nasl birlikte gelir? Byle bir vaziyeti stanbulda kim d nebilir ve cret edebilir? Anadolu Mill Hkmetinin resm ilnndan evvel mteferrik hilfet kuvvetlerinin zmit cephesinde grlen basit ha reketinin artk tekerrr edemeyeceine ve bi bir Trk sabit ve neferi nin Yunanllarla mtereken aleyhimize hareket etmeyeceklerine kana atim tamdr. Mnferit Yunan kuvvetlerinin sahillerimize gelmesini de ok isterim; fakat Yunanllarn bu kadar gaflete deceklerini zannetmi yorum. 7 eyllde mebuslanmz erefine Sanayi Mektebimizde (Mara Faci~ alan) piyesini ocuklarmz temsil ettiler. Orada geen ve Erzurumda Harbi Umum son senesinde geen facialar arasra halka gstermekle iyi tesirler gryordum. Bolevik sefaret heyeti de vard. Gece karar ghmda mebuslanmz, sefaret baktibi (Ovpal) yolda ve sefaret ataemiiiteri (Bakrof) - Trktr - gece yarsna kadar grtk. Cellettin Arif Beyin bana ilk verdii haber: Mustafa Keml Pa mn kt bir muhiti olduu ve benim ark vilyetlerinde tekil olunacak mfettii umumilie tyinimin tasarlanddr. Kendisine, birinci madde yi smet Beye yazdm, ordunun bandan ayrlmamak iin harekt ne ticesine kadar baka bir vazife kabul edemiveceimi, eer mffettii umumiik tekiline karar verildi ise bu ie kendisini tavsiye edeceimi syledim. Mustafa Keml Paann, gark harektna taraftar olmadn ve ark ordusunu garbe ekmek arzusunda bulunduunu ve hi deil ise garpl zabit ve efradn gnderilmesini istediini ve bu sonuncu fikre ken dilerinin de taraftar olduunu., bildirdiler. (Bu mtalay dier arkadalan da vakit vakit bana teklif ettiler. Hepsini reddettim. Ve arkn ve neticede btn memleketin felketine sebeb olursunuz dedim.). 22 Austosda smet Beyden aldm ifredeki emri vakiler ihdasndan ictinab ediniz teblii ve alt aydr bu hususda Ankara ile anlaamadmz d nerek akbet byle bir vesile ile beni emri kumandadan ayracaklar
endiesi ile mteessir oldum. Ve Cellettin. Arif Beye kumandanlktan ayrlmaklmn felket olacan ben fikrimin sahai tatbike kmasnn memleketin selmetini kfil olaca dncesiyle daha bidayetten itiba ren feragatde bulunduumu imdi de daha yksek olan bu yeni makam dan feragat edeceimi, buraya Millet Meclisi reisi sanisi olmas dolaysiyle kendini yazacam syledim. ark harektn yapmakta bana yar dm etmeye sz verdiinden ben de mfettii umumilie kendilerini B yk Millet Meclisi reisliine teklif ettim. (13 Eyllde) T Eyllde gelen malmat:
ark Cephesi Kunananhma
Zata mahsustur. ad. 468.
Karargh 7/9/1336
24/7/1336 tarih ve 2S2 numaral zata mahsus ifreli emri devletleri zat samilerin.ce matlp ta m mahremiyet ve ehemmiyetle lzm gelenlere tebli olunmu ve arzuyu devletlerine tevafuk eden tarz muamee ve hareketin tatbik ve hatt ef rad zerinde asn mahsus olacak suretde temil edilmi olduu son gnlerde icra eylediim teftilerle yalandan anlalmtr. 2 Muamelei vakann efrad zerindeki derecei tesirini anlamak ve ahvali cariye hakknda tahass eden haleti ruhiyevi yakndan tedkik etmek maksadyla Otuz Altnc Alaydan mlzm sni Halil Efendi tebdili kyafetle ve talimat m ah susa ile brahim avu nam mstear altnda Dokuzuncu Frka mntakasma gnde rilerek mnasip bir vesile ile muhtelif ktalar efrad arasnda dolatmmjitr. Bu kerre avdet eden bu zabitin mahedat ve ihtisasa tna mteallik rapor aynen ve leffen takdim klnmtr. Muhteviyatnn firar avamiiini douran dokuzuncu mad desinin nc ve mtebaki fkralar hakkmda frkaca imknn azam msaadesi nisbetinde teebbs lzmeden geri durulmamakta olduu maruzdur. . 12. Frka K. Kaymakam (imza)
12, Frka Kumandanlna 1 Boleviklerin takib ettikleri program efradca mehul olduundan, bu hu susda bir fikir vermemektedirler. Yalnz kendi memleketlerini kurtarmak iin za man icabat bizimle de ittifak ediyorlar biz de bu sayede bunlarn kuvvetlerinden
istifade ederek memleketimizi kurtaracaz diyorlar.. 2 Efrad boleviklerin dine taarruz ettikleri, camileri, minareleri ykdklar ve kadnlarn serbest ve ak olarak gezdikleri, serbesti programlarndan olduunu k taata verilen esir efradn vermi olduklar ifadelerinden anladklar iin kanaat et mekte olduklan, ve bu gibi ahval mevcut olmaz ve srf hrriyeti ahsiyeden ibaret olduu takdirde bolevikere kars fazla muhabbetleri bulunduu. 3 stanbulda sulh imza edildii halde kuvvayi milliyenin srar zerine mem leketlerimizden hi bir yer dmana teslim edilmedii hatt zmire giren Yunanllar bile tsrd etmek zere imdiye kadar uratklar ve eer kuvvayi milliye mevcut olmasa "idi bu sulh mteakip ve belki daha evvel memleketlerimizin bir ok yeri dmanlarmza teslim edileceini syledikleri binaenaleyh kuvay milliyeye ve ida re! iazraya kas? itimad ta muitleri mevcut olduu.
'4 Efradn bir ksm nc maddede arz edilen meseleden yn sulhu imza
ettiklerinden, ni stanbul idaresini pek fena bilmekte ve bir Ksm da gya eriat Muhammediye iln edilmi olduunu sylemektedirler. 5 Efrat: padiah vatan haini, din dman ad etmektedirler. nk sulh kendi arra etmeseydi bittabi imza edilmezdi. Bundan da sarf nazar t bidayetde stanbulda kalmayp Anadolu dahiline kap gelmesi lzmd, diyorlar. 6 Efrat harbin uzamas tarafdar deildir. Biran evvel ne olacaksa olsun, ya bsbtn lelim veyahut memleketlerimizi kurtaralm da biz de evimizde rahat edelim diyorlar. Kuvvei maneviyeleri salam ve bu hususda azimleri mevcut olduu. 7 Efrat talan yapmak arzusuyla ileri gitmeyi kemali hahile beklemektedir ler. Vatann selmeti fikriyle ilei atlacaklar da mevcut ise de bunlarn da ekalli yette kald. ' 8 Bulunduumuz mahalli dmana terk ederek geri gitmeyi katiyen arzu etmiyorlar. Ermenilerin zalim ve din. dman olduu, ve eer buralarm teslim eder lerse ne namus ve ne de din kalaca ve bu kadar islmlarm kanlarnn dklmesine sebeb olunaca. 9 Ferit Paann byk bir kuvvetle kuvay milliyeye taarruzla Ankaraya ka dar geldii ve kuvay milliyeyi datarak bir ok mebus esir ald, M ustafa Keml Paann firar ettii, artk kuvay milliyenin mevcut olmad mlhazasyla ve B i rinci Ordu efradnn ailelerinden mektup ve harlk alamadklarndan ve civar mmtaka efradnn ise bu sene zira edilen hububat kaldramadklar ve oluk ocuklarn alktan kurtaramadklarndan dolay firara meyilleri pek fazla bulun duu ve hatt kn nihayetine kadar beklemek arzusunda bulunanlarn bile ekalli yette bulunduu. 10 ae hususundan memnun iseler de u birka gndenberi verilmekte olan bakladan ve ekmein ise srf bir cins olarak tabh ettirilmesinden memnun, olma dklar. 11 Btn efradn kumandan ve zabtana kar itimat ve merbutiyetlerinm pek fazla olarak mevcut olduu. 12 Efrattan hibirisi vatann hi bir parasnn felketini arzu etmedikleri v bu hususda lmeye her an hahikr bulunduklar maruzdur. 6/9/1335 36. Alay Takm Zabiti Mlzm sni Halil
Dier malmat:
Gayet mahrem ve zata mahhsus.
mk Cephesi Kumandanlna
'
Ankara 7/EylI/l336
imal Kafkasyadan ahiren ..." olarak gelen. Aziz Beyin verdii malmat hlsas takdim klnd. bu ifre 7 Syll 1336 tarihli yaverliin 40 numarasyladr. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi ismet
M a l m a t
H l s a s
imal Kafkasya hkmetinin sureti teekkl ve inkiaf ve vaziyeti hazras: 1917 de Kerenski hkmetini devirmek maksadyla ceneral Kortilofun Peters burg zerine harekt icra eyledii esnada Alman hududunda bulunan yedi alayl imal Kafkas Frkas da Kortilof tarafndan Alman cephesinden alnarak Petersfourg nne getirildi. B unu... arln avdetine mtereken mni olmaya alan K erensk tarafdaran ile bolevikler bu frkann efrad arasna muhtelif erkes kabailine mensub propagandaclar gndererek kendilerine tarafdar olduklan halde Kafkas yaya istikll verileceini isae ederek ve bu suretle efkr lehlerine imale ettiler. B u nun zerine frka efrad K ortilofun emrine itaat etmedi ve zabitam da bilmecburiye efradiyle birlikte hareket etti. Neticede Kerenski tarafdaranmda da kalmad, Kafkas frkas da cepheye iade edilmeyip memleketlerine gnderildi. te bu hdiseyi mteakip lk defa olarak imal Kafkasyada Bahri Hazer _ Terek nehri - Kafkas da an ara sndaki sahilde bulunan kabail arasnda Cibalyon ttifak namyla bir ittifak vaki oldu. Ve bu heyeti it'ifakiye aralarnda bir ordu vcude getirmeye baladlar. Bilhare boleviklerin galebesi ile Lenin hkmeti mevkii iktidara geldii zaman Rusyann her tarafnda olduu gibi Kafkasyadaki Rus ordusu da inhill ederek efrad memle ketlerine dald. Yerine cenb Kafkasyada Grc ve Ermeni kuvvetleri kaim oldu. Rusya dahilinde de irticaa mukabele maksadyla kzl kuvvetler tekil edildi. 1918 senesi evahirinde Trkiye ile dveli mtelife arasnda mtareke aktedildii vakit Grc kuvveti ksmen bolevizm olmu imal Kafkasyada da cibalyon kuvvetinden mada bolevik kuvvetleri ve hatt irtcaiyun kuvveti vcud bu l mutur Keza bu arada dveli mtelife bolevikler aleyhine arkda Kolak, imalde B udeni kuvvetlerini vcuda getirdikleri gibi cenubda da Koban kazaklarnn meskn olduu mntakada Denikin kuvvetlerini vcuda getirip teslih ediyorlard. imali KafkasyalIlar ngilizlerin ... bolevikler istikllinizi tanmyor, boleviklerin dman olan Denikin ise bn haklan tanyacaktr, b ;naena1eyh dostunuzdur, tarzndaki i^falta kaplarak Denikin kuvvetinin vcut bulmasna seyirci kaldlar. Fakat Denikin kuvvet bulduktan sonra ilk evvel arln iadesine msellhan mmanaat edecek olan ve sa cenahnda bir tehlike tekil eden, imal Kafkasyay ortadan kaldrma ya karar verdi ve 1919 ubat nihayetinden Nisan nihayetine kadar devam eden ha rektla imal Kafkasyay igal ve Mays nihayetinde bu hkmeti datt. Lkin istiklline susam olan halk bu esarete tahamml etmedi. Mnevver takmn tev k if veya firarna ramen ayni senenin Austos nihayetinde eyh Ali ve eyh Uzun H ac namndaki iki hocann idaresi altnda Daistan ve eenistanda Denikin aley hine ayni zamanda umum galeyan zuhur etti. 1920 senesi Martna kadar devam etti ki: bu mddet zarfnda yalnz eenler bin be yz kii zayi ettiler. Ayni zamanda Denikinin milletlerin istikllini tanmak istemedii ve eski Rusyay ihya niyetnde olduu tezahr edince cibalyon ile ekseri yeti Ukranyal olan ve istikll mefkresi tayan Koban kazaklan ararynda d man hariciye kar bir ittifak aktedildi ki meskt geilen bu dman haric de D enikin kuvveti idi. ttifakdan haberdar olan Denikin bunu akteden resanm takiba tna balad. V e stanbulda ngilizler vastasyla zerinde bu ittifaknamenin bir su reti olduu halde tevkif edilen bir kazak celbedilerek idam edildi. Bu vaka zerine Volga cephesinde bulunan imal Kafkas ve kazaklardan mrekkep Denikin ordusu cepheyi terk etti. Ve neticede bolevikler gerek Koban arazisine ve gerekse imal Kafkasyaya hkim oldu. Fakat Denikin kuvvetini mahveden bolevikler imal K a f kasyaya istiklllerim verecek yerde federasyon teklifi suretiyle ii sallamaya ve ayni zamanda ova akamndaki kasaba ve kylere ahal mahalliyeden Komite R evolus-
yone namiyle kendi maksatlarna hdim selhiyeti fevkaldeyi haiz bir takm k o miteler tekil ve bunlarla tedviri umura baladlar. Dalk akamda ise henz bu komiteler vcuda gelmemitir. Bu akamda hl imal Kafkasya Meclisi Millisi nam altnda on be kiilik bir meclis idarei hkmet etmektedir. Ve bolevikler bu meclisi datamamaktadr. Halen imal Kafkasya halk elinde yz elli bin kadar silh ve mteferrik suretde otuz kadar makinal tfek vardr. Koban kazaklaryla aralarnda sk bir itilf vardr. Hatt imal Kafkasyamn Karadenize kadar temdidi hususundaki mddeas Kazaklar tarafndan reddedilmemi, bilkis ahalinin mba delesi suretiyle imkn dahiline sokulaca vadi verilmitir. Boieviklerle olan mnasebata gelince: istiklllerini tanmad iin esas itiba riyle aleyhdardr. Yalnz Trkiye ile boleviklerin mnasebatnm inkiafna intizaren imdilik bitaraf bir vaziyet ahzetmi olup Trkiye davasna bir zarar verme mek suretiyle alehdarln fiilen izhar etmemektedir. Bolevik siyaseti, ordusu K af kasyadaki hkmat sairenin vaziyeti, Varengelin Anapaya ihra teebbs, bole vikler ar hkmeti kadar emperyalisdir. Ve eski Rusya dahilindeki bilhassa Kafkas hkmetlerinden hi birisinin istikllini tanmak arzusunda deildir. Bu gn bazla rnn istikllim tanr grnmesi srf zafndandr. nki: Azerbaycan ierisinden Kafkas dalan cenubuna inen kzl ordunun mevcudu azam ... olup bunun da bir ksm Lehistan vaziyeti dolaysyla geri alnmtr. Ve imdi bu kuvvetin mevcudu, alebi ihtimal on iki bini mtecaviz deildir. Azerbaycan bugn tamamiyle Rus fooleviklerinin elindedir. Ve Azerbaycan hkmeti bir glgeden baka bir ey deil dir. Binaenaleyh: gerek bu yzden ve gerekse hallara varncaya kadar eyasnn Rusyaya tanm olmas yznden ekseriyeti itibariyle boleviklere aleyhdar, fakat slhas kmilen topland cihetle maddeten ve ayni zamanda ruhen bu aleyh dar l izhar edebilecek vaziyetde deildir. Grcler mslman ve bolevik dmandr. Grcistan Rus sovyet hkmetiyle ahiren anlam olmasna ramen tamamiyle bir ngiliz letidir. Ve memleketi da hilindeki Grc komnistleri kmilen tevkif etmitir. Hali hazr Ermeni hkmeti de bolevik aleyhdardr. Zahiren Ruslara mmaat etmitir. Hakikatde Grcler gibi ngiliz letidir. Mam afih Ermeniler arasnda komnizm daha ziyade intiar et mitir. Ve Ermeni komnistleri memleketlerinin bir mslman deryas ortasnda ol duunu grd iin Trklerle anlama taraf dardr. Rusya dahilinde halk komnizm esasatm hazmedememitir. Davaya sadk k sm ancak nebze kadardr. K yl ksm topran taksiminden memnun olmakla be raber hissesine den arazinin sahibi olmak arzusunda bulunduundan boleviklerin hakk tasarrufunu tanmamalarndan gayr memnundur. Ve bunun iindir ki bole vikler imdilik kyllerin hukuku tasarrufiyesini tanmtr. Binaenaleyh: Rus ky ls muhalefetini ancak elinden alnaca zaman izhar etmektedir. Bilhassa Don, Koban kazaklan boleviklerin belli bal aleyhdardr. Bunlar dier kyllerden mstesna olarak arlk zamannda vsi araziye malik olduklarndan dolay arazinin taksimi usulnden gayr memnundurlar. Bunlardan ekserisi Ukranyal olan Koban kazaklarnn mevcudu bir buuk milyon olup bu mmtakada ; drt yz bin kadar erke de skindir ki bunlar da bu kazaklarla birlikde harekete mecburdur. Don Kazaklan ise drt milyon kadardr. Ve bunlar irtican mesnedidir. Denikin kuvvet lerinin dierlerine nisbeten fazla payidar olmas da bu sayededir. Denikinin ademi muvaffakiyeti arazi ve milliyet mesailinde takib ettii yanl siyaset neticesidir. Denikin arazisinin arlk zamanndaki sahihlerine iadesi esasn kabul etmiti. Hem fazla olarak iki senelik arazi vergisinin kyllerden tahsilini taleb ediyordu. M illet lerin istikllini de tanmayarak eski Rusyay ihya etmek istiyordu. Bunlardan bi rincisi vasati Rusyadaki kyllerin, kincisi de ekseriyetle istikll taraftara olan K oban kazaklarnn ve imal Kafkasya halknn kendilerinden yz evirmesini in
ta etti. H albuki Vrangel imdi milletlerin arazinin halen sahibi olan kyllere ait olduunu yalnz eski sahihleri de gayet czi bir mebl vermeleri esasm kabul etmektedir ki, bu ekil kyllerin ahvali ruhyelerine daha ziyade tevafuk etmek tedir. Bu gnlerde B u gnlerde Anapaya yaplan ve Ekaternodar zerinden Koban ve D on mntakasm igal ile boleviklerin Kafkasya ile belli bal muvasalasam temin eden imendfer hattn istihdaf eden ihra hareketi msait bir zeminde vuku bulmutur. nkiaf etmek ve m uvaffak olmak istidadm haizdir. Z ira Vrangel siya setinin arzuyu umumiye tevafukundan sarf nazar, Koban kazaklan bu gnlerde mahsultn vasati Rusya ihtiyacat iin ellerinden alnmas yznden tabiatyla gayr memnundur. Vrangel bolevikere nazaran zayf dir. Fakat -gchize itibariyle ok faikdir. Rusyada sanayi geri olduundan boleviklerin malzeme ve tehizat harbiyesi mezhul deildir. Lokomotiflerin harbden evvelki miktarlarnn yzde alt m harab olmutur. Boleviklerin mebzulen malik olduklar ey altn ile m cev herattr. Ve propagandaclarna ekseriya mcevherat vermektedirler.
8 Eyllde Moskovadan gelen altn klelerini hastahaede vesnettik. Erzurumda iki yz ksur kilo brakld. Dier bu kadarn Ankaraya sefaret baktibi Oprnal ile gnderdim. 9 Eyll: Ermeniler iki gndr Kulp mntakasm igale baladlar. 2500 kii imiler. Hudutda Ahtalardan top, tfek sesleri iidiliyormu. Oltu sol cenahnda da 150 piyade, 150 svari, 2 top ile Erkonise kadar geldiler. Fakat milislerimizin taarruzu ile bugn Aydos - Madensuyu Sarbaba Da hattna ekildiler. 13 Eyllde, garp vaziyetinin tehlikeli olduu bir srada arkda inti zarn douraca felketli akbetleri dnerek esasen mevzilerimize ta arruz etmekte buluan Ermenilere mukabil bir taarruz icras ile Soanl geitlerinin mhim noktalarm igal ettirdim. Alt aydanberi gsterdi im zarur esbaba ramen, harekta msaade etmeyen Ankara hkme ti bu emri vakii dahil ve haric vaziyetimizin istilzam, ettii zaruretler neticesi olduuna hl phe ediyor ve bana bu hareketin faide ve mah zurunu sormakla megul oluyordu. Bardiz - Oltu cephesi taarruzu: 9. Frka kumandan Halit Beye Er menilerin Olura kar olan tecavzlerine bir ders vermesini sylemi tim. O da Bardiz cephesinden 29. Aay alarak S. Alayla beraber Oltu cephesindeki Ermenilerin Birinci Alayna taarruz etmi, Patmarutdan dmann ricat hattna dmler. Cephedeki 8 top kmilen, 2 makinal, bir kamyon, bir mutfak arabas zabtetmiler. Ermenilerde 200 maktul var. Eireligle nmayi yapan 29. Alaydan bir blk lzumsuz yere 8 ehit ve bir zabit ile 15 mecruh vermitir. 13 Eyllde, Byk Millet Meclisi riyasetine, Cellettin Arif Beyin umum mfettisii hakkndaki ifreyi yazdm:
Byk Mllet Meclisi Riyasetine
Karargh
1 3 /9 /1 3 3 6
Vaziyeti ve vazifesi itibariyle memleket iin pek mhim bir mntaka olan v i -
lyat arkiyenin bilhassa Kafkasya ve Rusya ile muvasala ve irtibatn teesssn den sonra, idar, siyas ve asker umuru cidden ahs vahidin tahamml ve bihak kn tanzim ve idare edemiyecei derecede oalm ve kesbi nezaket ve ehemmi yet etmitir. B u mlhaza ile zat samilerinden ark cephesine, M illet M eclisi zy tiranm dan sahibi salhiyet bir ka zatn izam ve bu suretle memleketin siyaseti hariciye ve dhiliyesine pek ok messir olacak olan vilyat arkiye idaresinde bendenize muavenet buyurulmasn evvelce de istirham eylemitim. Ahiren Erzurumu terif buyuran reisi sni ve umuru adliye vekili Celleddin A p f Beyefendinin muvasalatlarn istirham vakiin tekrarna vesile ad ve marnileyhin Lzistan, E r zurum, Erzincan, Van, Beyazid vilyet ve livalarn ve Meclisi lice tensib buyru lacak dier menatk ihtiva etmek zere vilt arkiye valiliine tyin buyurulmasn arz ve teklif eylerim. Umuru askeriye ile pek ziyademegul olarak um um mlkiyeyi lzm gibi sevk ve idareye zaman ve imkn bulamadm iin, bu teklifin tasvib ve icras halinde her iki vazifenin lyk olduu ehemmiyet ve dikkatle yaplaca faidesinden baka arkda hini hacetde umuru mhimmeyi mzakere ve icab seriini ifa iin millet vekili olarak bir zat daha bulunmu olu\ Maruzat salifenin B yk M illet Meclisince lyk olduu ehemmiyetle nazar dikkate alnarak kabul ve tasvib buyrulacam mid ve bu hususda zat samilerinin dellet ve himmetlerini istirham eylerim. K eyfiyet hututu esasiyesi itibarile Cel leddin A rif beyefendi ile grlm ve marileyhce de muvafk hal bulunmu ise de bu babdaki kararn M illet Meclisinin tensib ve muvafakatna menut olduu tabiidir. . ' ark Cephesi Kumandan ' Kzm Karabekir
Kus sefaret heyeti ile olan grmelerimizin neticesini Mill riyasetine bildirdim: Meclisi Milli Riyasetine Erkm Harbiyei Umumiye Riyasetine 3. Frka Kumandanlma ve Sivas Vilyetine
de Meclisi
14/yll/1336
Bolevik sefaretinin baktibi Opmal ile ve ataemiliteri Bakirolu ile yaplan mlkatda beyan ettikleri fikirlerle tarafmzdan Celleddin A rif beyefendinin dahi bulunduu mlakatlarda idare edilen beyanatmz beray malmat arz olunur. Opmal m mtalas: Sovyet hkmetinin prensibi yardm isteyen zahmetke halka muavenettir. Bunun iin Trkiye fkaray halkna da muavenet zaruridir. Hususile Sovyet hkmeti emperyalistlerle hali harbde olduundan ve galebemizin temini iin Trkiye ve dier islm hkmetleriyle ittifak etmesi de lzmdr. Eer Trkiyenin tide yine sultan hkmetinin tegallbne dmiyecei ve bu khne ida renin fenal haika aka anlatlsa ve bilhassa iktisad siyaseti iln edilse hememperyalist tahakkmnden kurtulursunuz hern de mtekabil itimat daha esasl olur. B u gn halen halka padiahnz esaretden kurtararak yine banza geirecei nizi sylyorsurtuz. Biz dahi bu sultan hkmetinin ne olacan bilmiyoruz. Eer Trkiyenin bu gnk halk hkmeti ahaliye propaganda yapmay muvafk bulm u yorsa bir Trkiye komnist frkasnn alen almasna msaade etmelidir. T ki R us Sovyet hkmeti de grsn ki Trkiyede emperyalist hkmeti aleyhine al lyor. ktisad meseleye gelince: faizciler, rnrabahaclar, arazi ve emlk salibleri hak-
, ;iv 'i
knda dahi icraat lzmdr- Esasen Anadolunun her tarafnda komnist tekiltna girmi kimseler varcVr. Fakat gizli bulunuyorlar, ak almaktan korkuyorlar. B u vaziyet harite Anadolu hkmetinin ekil ve rengini gstermiyor. Cevaben u mtala bildirildi: Sovyet hkmeti Trk hkmetinin muavenetiy le pek ok iler grebilir. Trkiye hkmetinin tutaca siyasete bakan ve ona gre hareket edecek olan bir ok islm hkmetleri vardr. Bu gn Anadolu hkmetine mracaat etm iler-ve onun siyasetiyle yryeceklerini bildirmilerdir. Hind, Suriye, Irak, Trablus garp... ilh. bu mracaatlarda en ziyade ileri gidenlerdir. Bu hususu M oskovaya gnderdiimiz mektubla da bildirmitik. Harbi Umumide ksmen a ra mz ak olan Araplar bile bu gn bizden hedef bekliyorlar. Beeriyetin hals ve selmeti iin arpan Rus sovyet hkmetine btn lemi islmn var kuvvetiyle yardmn biz temin edebiliriz. Rusya ve Trkiye elele verir lerse btn lemi islm bu ittihada girer. Memleketimiz dahilinde aktan aa bolevik propagandasna henz balanma mas ve bolevik kavaidinin bilinmemesi kabahati daha ziyade Moskovanndr. n giliz, Fransz, Yunan ve hilfet kuvvetleriyle muharebe ediyoruz. Halbuki daha iki millet arasnda imzalanm bir eyimiz olmad gibi ark yolu da emperyalist Tanakiar elinde kapaldr. Bundan baka tatbik olunacak usuller o memlekete gre o l maldr. Rusyada irketler, bankalar vard, ahalinin arazisi yokdu. Bizde ise tamamyle aksinedir. Sermaye kmilen ecnebinindir ki biz de onlarla muharibiz. imendferlerine de vaziyed ettik. Bankalarda para da yoktur. Araziye gelince evvel top raksz kyl yoktur. Saniyen kylnn mterek ayn, tarlas, orman vardr. H e nz her taraf dan ihata edilmi bir vaziyetde iken kendi menfaatlerine kuvveti ele almak iin tekilt yapmak ihtill karmak memleketi mahvetmek, itilfa teslim et inek demektir. Halk hkmeti yaplmak zeredir. Meclisde mzakere o lu nacaktr. Fakat evvel yol almak lzmdr. Memleketde bir herc m ere vuku bu lursa siz de Trkiyeden istifade edemezsiniz. Byle bir lercmercde alemi islmn istifade imkn da kalmaz. Faiz ve mrabaha meselelerine gelince: esasen dnyada memnu olduundan bunlarn refi kolaydr. Hlsa, ark yolu alnca bu mesail kmilen kolaylkla hal olunur. Esasen h kmet bu gn tamamiyle halkn elindedir. Halk da itilfla birlik olan hilfet kuvve tiyle muharebededir. Rusya ayr, Trkiye ayn dmanla muharebelerle meguldr* Halbuki ark yolunun esasl suretde almas ve iki. kavmin elele vermesi b.n le mi islm da yaklatrr ve maksad hakikiye daha kolay varlr. Hlsa bizim iin iin ba ark yoludur. ark Cephesi Kumandan Kzm K&&beki
14/15 gecesi zmirde 5000 kiilik bir Yunan kuvveti Karadenize k m. 12 Eyllde dahi bir frkann kt ve nmayi maksadiyle olup avdet ettii havadisi gelmiti. Bu arada geen zaman zarfnda, Celleddi Arif Beyin de (Hak Hkmeti) tekili tarafna kaydm ve Erzurumdaki hkmet erkn nn Erzurumlu olmasna yardm ettiini ve vali vekili ve kolordu ku mandan veki Miralay Kzm Bey (1) aleyhine de, byk hrszlklar var, depolardan silh satlm gibi dedikodular yapmaya ve hatt Anka raya yazmaya kadar kalkm olduu ve bundan istifade ile Erzurum
(1 ) Kzm Dirik.
valiliine de Erzurumlu mebus Hseyin Avni Beyi inha ettiini ren dim. Mhim olan bir nokta da, bir taraftan Mustafa Keml Paann da halk hkmeti tekili tarafdar olduunu yayyor, dier tarafda da onun aleyhinde syleniyordu, Celleddin Arife ve icab edenlere (Erzurum Erzurumlularndr) formln vaktiyle (Msr Msrllarndr) diye ka rarak oraya yerleenlerin veya boleviklerin karm olduunu anlat tm. Ve emrime alabilmek iin Celleddin Arif Beye Erzurum vali ve killiini deruhde ettirdim. Ve Mustafa Keml Paamn bu vilyet mese lesi hakkndaki 16/17 Eyll tarihli telgrafna:
Celleddin A rif Beyin ian, bir ka zatn, vali vekili miralay Kzm Beyi* mahaza Erzurumdan uzaklatrmak iin yaptklar dedikoduya msteniddir. Halkn galeyan ve aray umumiye ile vali intihab hususlar, maatteessf Celleddin A rif Beyin yanl bir istikameti tutmalarndan baka bir ey olduunu zan etmiyorum. Kklerinin, byklerinin, btn arkn pek ziyade hrmet ve emniyetini kazanan bendenize, mevzu bahis ikyetlerin yaplmamas, i evirmek istiyenlerin muvaffak olamyacaklarn bilmeleri neticesidir... Celleddin Arif Bey, miralay Kzm Beyin, vilyet vekletinden ve kolordu ku mandanl vekletinden inikk ettirilerek Erzurumdan uzaklatrlmasn bendenize teklif etti. Vilyet vekletinden alnmas, Dahiliye Vekletinden emir olunmasyla ve vilyet vekletinin bizzat kendileri tarafndan, yni Celleddin Arif B ey tarafndan, deruhde edilmesiyle mmkn olabileceini bildirdim. Celleddin Arif Beyin, Erzurumdaki gayr resm vaziyetinin nfuzunu krabile ceini zan ederim. Derhal Erzurum vali vekletini deruhde buyurmas, baladklar iin sknetle ve muvaffakiyetle hitama erdirilmesi iin elzemdir. Bilhare tasvib buyrulursa, vilyat arkiye mfettiliine veya valiliine tyin buyrulur. Herhalde bahis buyurduklar galeyan ve hassasiyetin, kendi terifleri zerine intizar vazyetine getiini kabul etmiyorum. B yle bir szn kemali ehemmiyetle kabul edildiini gren'zatn cretkr ifadeleri diye telkki ediyorum ...
Cevabn verdim. 18 Eyllde hareket seyyahatine ktk. Akam Tortum merkezi olan Nuhahda kaldk. Erzurumdan Rarakseye kadar otomobil ile git tik. Yolda bir kpr yklm olduundan bir saatden fazla uratk. 2 saatde Karakseye geldik. Buradan atla 4 saatde Nuhana geldik. Bu yolu Ruslar amj. Tortum merkezi olan Nuhandan 19 Eyll 8 evvelde hareketle yde geldik. Yol araba yolu, Ruslar tarafndan yaplm, fakat balast yok. Ber iki gecedir yamur yayor, amur ziyade. Karapmara kadar bsb tn ini, ondan sonra dere boyu. 20 Eyllde, Hamas yaylasnda 9. Frka kararghna 7.30 da kdk. 7.15 sonrada Hamasa geldck. Yol Ruslar tarafmdan alm, son gn lerde istihkm taburu tarafndan da tamir grmtr. Yalnz takdan sonra kesdirme geldiimizden ini ve yoku drt kilometre yaya y rdk. Bir Ermeni tayyaresi Abidin Da - Yeniky zerinde sabahleyin yirmi dakika dolam.
Hamas Yardasnda trka kararghnda, frka kumandam ve erkm harplerle grtk. Erkn harbiye riyaseti, Grclerle benim anlamaklm yazyor. Trabzondaki Yusuf Keml Beyi Ankaraya istiyorlar. Mutafa Keml Paann 22/9/1336 da. gelen 20/9/1336 tarihli if resi :
Erzurum tarikiyle ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Ankara 20/9/1336 14/9/1336 da 19/9/1336 ifreli telgrafnamelerine cevaptr. Byk Millet Meclisinin 5/9/1336 tarihindeki 59 uncu itimain nc celsesin de, heyeti umumiyece ekseriyetle kabul olunan nisab mzakere ve hususat saire hakkmdaki kanunnamenin, drdnc maddesi aynen (B yk M illet M eclisi mly la memuriyet bir zat uhdesinde itima edemez. Ancak Heyeti Vekile zl ve B yk Millet Meclisinin zimam reyi ile sefirlik, ordu, kolordu kumandanl memuri yetlerinin azalkla cemi caizdir.) Celleddin Arif beyefendinin Erzurum valiliine tyini gayri mmkndr. M arileyh mebuslukdan istifa eyledii takdirde vilyat mezkreye tyini Heyeti Vekileye teklif olunabilir. 2 Trabzon valisi Hamid Beyle burada grld. Zat devletleleriyle samim alacana emniyet hasl olmutur. M umaileyh ailesini almak zere Trabzon isti kametinde yoldadr. Tensib buyurulduu takdirde Erzurum vilyetini deruhde et mesi iin mumaileyhe derhal buradan emir verilebilir. Cevab devletlerine muntaznm efendim. . Byk Millet Meclisi Reisi Mutala Keml
Cevabm:
C. 20/9/1336 ve 3/359 ifreye 1 Trabzon valisi Hamid Beyin Erzuruma tyin ve memuriyeti cedidesiie iltihaknn irade buyurulmas pek muvafk olacaktr. 2 Celleddin Arif Beyefendinin vilyat arkiye vaii umumiliine tyini hak knda zat devletlerine mukaddema vaki olan teklifim bendenize ihsas edilmi ve tarafmdan da samim telkki olunmu bir fikrin neticesi idi. Erzurum hakknda Celleddin Arif Beyin teebbsat ve mracaat ile hakikat inkiaf etmi bulunduun dan marnileyhin, valii umumilii hakkmdaki teklifimden bittabi sarf nazar ey lediim maruzdur. ' ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir
Mustfa Keml Paa Hazretlerinin harekta msaade ettikleri 20/Eyll/1336 tarihli ifresini aldm zaman ktaatm u hatt tutmu bulu nuyordu: (akr Baba - Tandrl Da - Korucuk Da - Zakim Yenek)
yni geilmesine henz msaade ettikleri 93 hududunun 10 40 kilo metre harita mssafesi tesinde ve Soanl Dalarnn mhim geidlerinl elde etmi bir vazdyetde, kararghm dahi hududun tesinde Bardize naMl ve tarassut mahallim de Akmezar Tepesinde teesss etmi bir hal de idi. Mustafa Keml Paann harekta msaade eden 20/Eyil tarihli emrinde ise, harektn (Kazman - Novoselim - Merdenik) hattma ka dar tevs emrolunuyordu. Grclerin bitarafln kazanmak iin onlarla mnasebata girimek vazifesi de bana veriliyordu. 24/Eyllde Ermeniler kararghmn bulunduu Bardize tayyare ile 5 bomba attlar. M tayyare dolarken Bardiz arkna taarruza da ge tiler, zayiatla pskrtld. Bu hareket ve vaziyet karsnda artk daha ziyade skt etmek mnasip grlmediinden Ermenilere bir ders ve rilmek ve bunlarn zulm ve itisafat altnda ezilmekte olan islmlardan bakiye kalanlar olsun kurtarmak maksa,dyla Ermenere kar mukabil bir hareket icrasna karar verildi. Ve ktaata tideki emir tebli olundu:
C e p h e E m r i . _ Karargh 24/9/1336
1 Muslihane ve dostane bir mnasebet tesisi iin tarafmzdan yaplan teeb-
bsat ve sarf olunan mesaiye ramen Tanak Ermeniler ahaHi islmiyeye tecavz ve mezalimde ve ktaat askeriyemize mtemadiyen taarruz ve tecavzde devam et tiklerinden bunlann bu mezalim ve fecayiine ve tecavzatna nihayet vermek iin mukabil bir hareket icras zaruret halini alm ve bu da Byk M illet M eclisi H eye ti Vekilesince taht karara alnmtr. Esasen bu hareketin icras lzumuna Rus sov yet hkmeti dahi kani olmutur. 2 12. ve 9. Frkalar 2 7 /ly l l 1336 da Sarkam istikametinde harekt taarruziyeye geecek vehile hazrlklarn ikmal edecekler ve 26/Ey/1336 le vakti istihzaratm ikmal edildiini bildireceklerdir. Sa cenah grubu ktaat ve mezkr grup mmtakasmda bulunan milis kuvvetleri bugnlerde daha ziyade bir faaliyet gstererek cephelerindeki Ermenileri tesbit ve igal edecekler. Eiekird Karaksesi mmtakasmda kfi kuvvetde airet alaylarnn ictimandan sonra mrettep birinci liva Kazman istikametinde taarruz edecek ve Kazmam igale alacaktr. (Oltu mfrezesi bidayetde vaziyeti hazrasn muhafaza edecektir.) 3 Harekt taarruziyenin birinci gn yni 26-27/Eyll/1336 gecesi sknetle ve iddetle bir gece baskn ile (Deveboynu Da - Horum Da) - Ay Deresi Da ambar Da - Allahuekber Da) hatt igal olunup bu hatta lzm gelen tertibat ahz ve ktaat tanzim olunduktan sonra Sarkam istikametinde harekt taarruziyeye devam edilerek (Kzl kilise - Han dere ark srtlar - Hseyin Aa Yurd Da Kumru Da - B aky) hatt dahi igal olunacak ve bundan sonra inkiaf edecek variyete gre harekt taarruziye sevk ve idare olunacaktr. imdilik bu taarruzun son halefi (Karakurt - Mescidli - mam tepe da - Yabasan srtlar - Allahekber Da) hattdr. Bu hat tamamen igal olunduktan sonra ksm klli ile bu hatta ka lnarak tahkim edilecek ve daha ileriye emniyet ktalar ve keif kollan sevk edile cektir. 4 Harektn ilk ksmnda Abidin Danda bulunan 36. Alay dorudan do-
rya emrim altnda bulunacak ve Akmezar civarna gelecek olan istihkm taburiyle 9. Alay emrindeki cebel obs bataryas da cephe ihtiyat olacaktr. Gece baskn' e inkiaf edecek vaziyete gre Ktek - yi sudaki 36. Alayn bir bl ile beraber 12 . sa. mn obs toplan (Karaurgan - Han dere) stikametinde sevk edilmelidir. B i rinci istihkm taburu ile 10,5 sa. lk obs topunu Hanski Karagun zerinden (Srbasan - Yazl ta) istikametine sevk etmeyi tasavvur ediyorum. 5 Frkalar gece harektn m uvaffakiyetle bitirecek vehile hareket saatlerini tyin edecekler ve bu saati hareketi bana ve yekdierlerine 2 6 /E yl l/1 3 3 6'd a bildi receklerdir. ki frka arasndaki hatl fasl Bardiz yaylas - Kzl kilise cenubundan geerek Sarkama giden yoldur. Bu yol 9. Frka mmtakasma dahildir. 9. Frkann kfi kuvvetde pjyade muhafz ile iki sahra topunu bu hatta fasl istikametinden sevk etmesi mnasip olur. 6 22/8/1336 tarihli ifreli emrin 6 . 9. 17. 12. 13. 14. 15. ve 16 maddeeri ahkmna riayet edilecek ve bilhassa az zayiat vermek ve cephane israf etmemek ve Tanak Ermenilerin beyaz bayrak gstererek teslim olacaklar veya Allah Allah diyerek barmalar ve Trke seslemeleri gibi hilelerine aldanmamak lzmdr. 7 Cephane ve erzak Ziyun anbanndan ikmal edilecektir. 8 Kararghm 26/Eyil/1336 saat 5 sonradan itibaren Akmezar Danda bulunacaktr. 9 Frkalar bu emre gre ittihazna karar verecekleri tertibat 26/9/1336 ak amna kadar bildireceklerdir. 10 Bu emri harekt 24/9/1336 tarih ve 9. 12. Frka Kumandanlklaryla 36. A lay Kumandanlna ve beray malmat 15. Frka Vekletine verilmitir. Alnd bildirilecektir. ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir
23/27 Eyllde mttehiden harektn icras iin baz ktaatn hazr ln ikmal edemiyecei anlaldndan 26/9/1336 tarihli cephe emri ile hareket bir gn sonraya tehir edildi. Ve 28/Eyll 36 saat 3 evvelde harekt taarruziyeye balanmas bildirildi. 27/9/1336 saat 6 sonrada cephe karargh Akmezar tepesine nak letti. 28/9 sabah harekt verilen emir ve yaplan tertibat dahilinde b yk bir srat ve muvaffakiyetle icra edildi. Ermeniler hi bir yerde esas l mukavemet gstermediler. Ktaatmz 28/Eyli/1336 akam u hatda kald: Surpha Da - Handere srtlar - Hseyinaayurd Da - Kumru Da - Verian ve Baky garp srtlar. Eni 3iiler: Sarkam - Lalolu Kaml hattna ekmi idi. 28/Eyll/1333 da Sarkam da igal edile bilirdi. Fakat sol cenahda bulunan 29. Alayn yolunu ararak uzun y rylerle vakit kaybetmesi ve 9. Frkann bu alayn iltihakndan evvel karsnda Lalolu mntakasmda bulunan be alt yz kiilik bir dmana kar hareketde teredd gstermesi Sarkamla Novoselim arasna in mek suretiyle yaplacak ihata hareketinin yaplamamasna sebeb olmu ve 12. Frkann da harektn biraz bati cereyan ettirmesi gndz gz ile Sarkama girmesi imknn selbetm' olduundan bir karkla mahal kalmamak iin harekt blda bdirilen hatta tevkif edilmi idi.
Bu gn Ermenilerden 5 top ve makinal tfek itinam olundu. Tarafey n in zayiat pek czi idi. 29/Eyll sabah 12. Frka tarafndan b msademe Sarkam i gal olundu. 9. Frka da anak Deyubek, Bezirgan geidi mmtakasm 29/Eyll akam dgal etti. Ermeniler Novoseiim - Bayburd - Tuzluca hattna ekilmi idi. 30/Eyllde Merdenikdeki Ermener de geri ekildi ve Merdenik ta rafmzdan igal olundu. Taarruzumuzun gzel neticesinden sevinirken Erzurumda kolordu kumandan vekili miralay Kzm Beyden hayret ve esefle karladm br ifre aldm. Bizim harekete getiimiz 28/Eyllde Erzurumdan Ahali Murahhaslar namile memur ve ahaliden elli kii Mustafa Keml Paaya kar isyankr ak bir telgraf ekmiler. Mustafa Keml Paa da K zm Beye bunlarn tevkif ve mahfuze Ankaraya gnderilmesini emret mi. Kzm Bey de bana ne yapacan soruyordu. Ben cepheye giderken Mustafa Keml Paaya EJrzurum iini bana brakmalarm rica etmeme ramen tahrikatn esasna nfuz edememek yznden iin ok tehlikeli bir istikamete gittiini grdm. Erzurumdan memur ve ileri gelenlerden elli kiinin tevkif ve Ankaraya evki ilk mill hkmet nvesini kurduumuz Erzurum tarihini haksz yere lekeliyecei kadar ok da tehlikeli bir idi. Hele aleyhinde ikyetler ve dedi kodular yaplan Kzm Beyin bunu nasl baaracan hesaplamamak hayretti. Kumandanlarmn, zabitlerimin ve askerimin bir ksm Erzurumda id. mza sahiplerinin bunlarla karabeti, ilgisi tabi idi. Cephede muhare be eden insanlarn kendi mensuplarnn hakaret ve hakszla urad hakknda alacaklar haberler nelere sebeb olmazd. Bundan baka bir cephe kumandan sfat ile mntakamda gayr kanun emirlerin icrasna msaade edersem benim ordu ve halk gzndeki mevkiim ne olurdu. Vaktile stanbul hkmeti de Mustafa Keml Paa ve Rauf Beyin ve Er zurum Kongresi zlarnm tevkif ve stanbula gnderilmelerini emir et tii zaman (Kanun harici emirleri yapamam ve yaptramam) diye gs terdiim celdetin ordu ve halk arasmdaki byk tesirini de Mustafa Ke ml Paa biliyordu. Bana hi bir ey bdirmeden mevkii salam olma yan Kzm Beye bu gayri kanun ve tehlikeli emri vermelerini doru bulmadm. Hududa hareketi srasnda benden habersiz Erzurumla mu habere etmemelerini rica ettiim Mustafa Keml Paaya: ii bana brak malarm ve bizzat gidip ii halledeceimi yazdm. Erkn Harbiye Reisi smet Bey, Erzuruma gidiimin tehlikeli olabecei endiesiyle harekta devam tercih ediyordu. Halbuki Ermeniler gayet kuvvetli mevzerde idi. Ordu saflarna sirayet istidadnda olan bir ii bastrmadan nce ha reket daha tehlikeli olabilirdi. Bunun iin 30 Eyllde kararghm, Sankamtaki 12. ve Zivindeki 9. Frkalar tefti ettim, ve vaziyeti bu ku
mandallarmla da grerek bir ka gn iin Erzuruma gidip dnmfk .zaruretini bildirdim. Frkalarn tahkim edecekleri mevzileri tesbit ve ileri mfrezelerimizi Kars ayna kadar srdrdm. Ve bir Ermeni kar taarruzuna karg nasl hareket olunacam anlattm. Ermenilerin de emniyetini kazanm bulunan casuslarm vastasyla onlara da su haberi gnderdim: (Trk ordularnn taarruz kuvveti bitmitir. Korku iinde ne yapa caklarn ardlar. Erzurumda dahi halk baz memnuniyetsizliklerini gsteriyorlar.) . Bu haberin Erivandaki Emeni ordu kumandam (Nazarbekef) e ulamas ve onun da bir karg taarruza geebilmesi iki haftadan nce olamazd. Ben de bundan nce cepheye dnebileeedmi hesapladm. 29/Eyllde 30/Eylide cepheyi gezip tesbit ettikten sonra Erzuru ma giderek orada cereyan eden meselenin neticelendirileceini Musta fa Keml Paaya bildirdim. Cellettin Arif Beye de ektiim ifrede Erzurum ahalisi namna krk elli imza e ekilen ak telgraf, harac dmanlarmzn milyon sar f ile temin edemiyecei bir vesikadr. Zt vakadan daha mhim ve mhlik olan ibu ak telgraf haric dman tehlike ve tehdidinden daha tahribkr ve netayici vahimesiai cephe vaziyetinden mhim, grdmden yarn Erzuruma geleceim i bildirdim. smet Beye de unu yazdm:
Erkn' Harbiyei Umumiye Reisi smet B&yv Zatidir
Sattkam 3 0 /9 / 1336
Bilhare tahminat ve kefiyatrm arzetmek zere evvel emirde Celleddin Arif Bey ile Keml Paa arasndaki mnasebat hususiye ve resmiye Ankarada nasld. arm ve bu hususun pek mahrem tutulmasn ve Erzurumdan krk elli mza ile yazlan ak telgrafdan dolay ahsen mteessir olmamas iin M . Keml Paay tes kin etmenizi ve Celleddin Arif Beyle mnasebat mhimmede bulunmamalarnn teminini ve Celleddin Arif Beyin bizzat sizde ne tesir brakm olduunun iarm xica eylerim. ark Cephesi Kumandam Kazm Kaabokir
Gelen cevap pek ayan dikkatti;

c ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir Pasa. Hazretlerine
2ata mahsus
C. 30/Eyl/1336 ifreye:
Erkn Harbiyei Umumiye 3Q/Eyil/1336
Marnileyha arasndaki mnasebatta birka defa krgnlk olmutur. Arada msus bir samimiyet yoktur. Celleddin Beyin mnkesirane ve mntekmane hare ket etmi olmas ihtimali vardr. Fakat bu hissiyata ordunun mukadderatn ve
sapt' raptm kartrmak teebbs katiyen yanl ve tehlikelidir. Keml Paaya gelen ak telgraf pek muzr di. Bundan ahsen mteessir olmamas ve artk Cel leddin Bey ile arada mnakaat mhimme gememesi mtalasnda tamamen mterekim. Bunu temin edeceim. Fakat orada Celleddin Bey himayesinde bala m olan teebbsn suiistimal bahanesi altnda heyeti askeriye aleyhine bir hare keti umumiye eldine sokulduu gayr kabili tevildir. Hrszlar aleyhinde birahmane icraat ne kadar lzm ise bu bahane ile politika yapmak isteyenlere de ders vermek mecburdir. Celleddin Bey hakknda benim ahs kanaatim; Avni Paa fasilesinin daha yksek bir tipidir. Bu ide entrika ile hareket ettii ve ihtirasat ve intikamatma malp olduu zeminindedir. Simdi belki korku da munzam olmutur. A nla dma gre her eyden evvel bizzat sizin kesri nfuzunuz ve mmkn ise bertaraf edilmeniz emel halindedir. Bu emelin tahakkukundan sonra Erzurum halk vasta syla Keml Paay skat fikri de vardr. Celleddin Beyin hsn suretle buraya celbedilmesine ve hdisatm mdafaay memleketi izrar edecek bir ekle girmemesine alacam. Celleddin Bey cepheden gelen alay kumandanlarnn mracaatndan bahsettii elli imzal ak telgrafna meinde dahi ordu ile tevfiki mal ettiklerinden bahsolunmutur. Buras pek ziyade ayan dikkattir. Orduda kendilerine kimsenin el altndan olsun alakadar olmamas kabil deildir. Bu ciheti endie ediyorum. Ve izabata muhtacm. Belki bz frka kumardan Kzm Beyin aleyhdarlji vesilesiyle zmnen mzaharet etmilerdir. Eer byle ise bu hususda irad hususiye ve lzmede bulunmak muvafk olur. Her halde mteebbislerin istihzaratna ehemmiyet ver menizi rica ederim. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi smet
1 /Terinievvelde Sarkamtan Erzuruma hareket ettim. Bu gn: Kazman da zaptolundu. Ve dr mstesna olarak Arasa kadar bza mfrezelerimiz de srld. 2/Teriniewelde Erzuruma geldim. cab edenlerle ve Mdafaai Hu kuk Merkezi ile grtm. Telgrafn Albayrak Mithat tarafndan yaakl ve imza sahiplerinin ounun haberi bile olmadn anladm. Vaziyeti ve kararm Mustafa Keml Paaya bildirdim. (Harekt bittikten sonra imza sahiplerini divan harpte syleterek iin Mithatm elinden, kt tesbit olundu. Bunu mahfzen Ankaraya gnderdim. A f etmi ler.) Celleddin Arif Bey ile birlikte 3/Terinievvelde silh depolarn gezdik. 50000 silhn sirkati hakkmdaki beyanatndan skld. Dedikodu nereden km: Ben ehrin ortasnda bulunup kapj aralklarndan ierisi grlen byk camideki silhlar i kaleye geceleri nakletfcrmitim. Sebefai, ngiliz zabitleri her gn bu camiin kapsndan bakarak silah dolu diye beni ve stanbulu tazjdk ederlerdi. Ben yava yava kimsenin gremiyecei i kaleye naklettirerek o zatlarn sinirlerini yapttrm ve ka fam biraz rahat ettirmitim. Meer bu kapdan ierisini (halk hkmeti) tekilini istiyen bz adamlar da gzetlemiler, ve binlerce silhn yok olduunu grnce: eyvah!... alnd, satld, Ermenilere kadar gitti... diye dedikodu yapmlar. Celleddin Arif Beyi de ayni delikten gzettirmiler. O da fitili alm, Ankaraya kadar yazm. Vaktile silhla
nn varlndan ngilizler, imdi de yokluundan bizimkilerin bu vaveyla sna kar glmemek kabdl midir? Grlyor ki bedbinlik, menfaat perestlik, garazkrlk gibi fena hisler de dmanlarn tertipli propaganda lar kadar tehlikeli iler yapyor. Bunun yzlerce misaline, dikkat edilir* se ahit olunur. Bu gibi vatandalarmzn bilmiyerek, dikkat etmiyerek yapt propagandalarn da tesiri vahim olduundan mukabelesi bra klmamal ve vaziyet gzlerine gsterilmelidir. Benim yaptm, derhal Celleddin Arif Beyi ve daha lzumlu grdm bazlarm i kaleye biz zat gtrerek depo memurunun defterini ve silh ve cephane miktarn gzlerine gstererek tek bir silhn ve tek bir fiein dahi elimizden kmadn gstermek oldu. kincisi de, derhal Celleddin Arif Beye An karaya ektii telgraf tashih ve kimler kendisine haber verdi ise onlara vaziyeti anlattrmak oldu. Bunun zerine Celleddin Arife de bir daha azn amamasn ve bir vali vazifesinden ileri gitmemesini ihtar e tarziyesini aldm.
3. Frka kumandan miralay Rt Beye yazdm ifre:

Zata mahsus Karargh 5/10/1336
3. Frka K , Miralay Rt Beyefendiye
Suiistimalde bulunduklar ihbar ve iddi edilen Erzurumdaki bz mera ve zabitanin tecziye ve memleket muhitinden ihra edilmeleri hakknda zahiren vaki olan faaliyatn arkasnda Halk Hkmeti tekiline ve Erzurum mebuslarndan me m e n Erzurumda bulunan ihtiyat mlzm Hseyin Avni Beyin vali vekletine' tyinine teebbs eden bz zevatn Keml Paa Hazretlerine kar hrmetsiz ve he yecan miz mracaatlar beni cephedeki ileri brakarak 1 Terinievvelde Erzuruma gelmeye mecbur etti. Mukaddes davamzn akametine ve memleketde vahdeti ama lin inhilline matuf olan bu tehlikeli ve n meru teebbsat bir ka gn iinde ber taraf ederek tekrar cepheye avdet etmek zreyim. Ancak hakkndaki bz: ikyat olduunu iitmekten mteessir ve muber olan 15. K. kumandan vekili M iralay K zm Beyin vukuu istifas ve zt alilerinden baka vekleti deruhde edecek bir za tn bulunmamas cephe gerisindeki umuru mhimmenin temin ve tedviri iin Erzu ruma gelerek kolordu kumandanl vekletini ifa buyurmanz zarur kld. Trab zonda frka vekletini muvafk ise jandarma mfettii beye veyahut alay kumandan vekili binba Ali Rza Beye muvakkaten tevdi buyurarak ve mlzm brahim Efendinin getirdii bir milyon altn rubleyi de miktar kfi muhafzla beraber alarak serian Erzuruma terif ve 15. Kolordu Kumandanl vekletini deruhde buyurunuz. Frka kumandanlna mnasip bir zatn sr at tyin ve Trabzona izam Ankara dan istirham edilmitir. Erzurum vilyetine tyin olunan ve elyevm Trabzonda b u lunan Hamdi Beyin de zat alileriyle birlikde Erzuruma gelmesi pek muvafk olur. B u ifrenin alndnn ve hareket tarihinizin ia n mtemennadr. ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir
Ayni gnde Mustafa Keml Paadan aldm cevab:

444
Ankara 4/10/1336
ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir Paa Hazretlerine
C. 30/9/1336
Davamzn istihsalinde istinadgh kavimiz olan ordumuzla bada zat samileri olduu halde fedakr kumandanlarn hissiyat samimane ve vatanperveraneleri mem nuniyeti azimeyi bdi oldu. mali milliyenin istihsali, milletimizin yekvcud kal mas urunda sarf buyrulan mesainin ayan kran ve ... olduunu arz eylerim efendim. Byk M illet Meclisi Reisi Mustafa Keml
7/Terini evvelde Erzurumdan Sarkama otomobil ile hareket et tim. Sarkamtan Meclis Reisi Mustafa Keml Paaya ektiim telgraf:
Sarkam ?/10/1336
Ankara, Byk Millet Meclisi Mutala Keml Paa Hazretlerine
Cepheye avdet ettim. Ordunun lyezel olan hrmet ve samimiyetlerini bata zat samileri bulunduu halde Byk M illet Meclisine arz eylerim. ark ordusu ve halknn vatan ve milletimizin saadet ve selmeti iin her fedakrl yekvcud ola rak ifa edeceim kemali fahrile teyid eylerim. ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir
Gelen cevap:
M illet Meclisi 150/40
Telgrafnamei lileri Meclisde kemli takdirat ve teekkrat ile kraat olundu. ark cephesinin erefli ve yksek kumandanlarnn emri altnda ifa etmekte olduk lar vezaifi vatanperverane bu hususdaki yksek arzu ve kabiliyetin en canl bir delildir. Gerek Meclis namna ve gerekse kendi namma tekrar arz teekkrat eder ve menafii vatana masruf olan faaliyet ve gayretde naili muvaffakiyet olmanza dualar eylerim efendim. . Byk M illet Meclisi Reisi Mustafa Keml
7.8.9 Terinievvel gnlerinde Ermeniler Kazman, Merdenik cephe lerinde taarruzlar yaptlar. Tard ettik.
9. Krka kumandan vekili Halid Beyi Mustafa Keml Paaya yaz dn ve onun da cevabn Keml Faa b a n a yazyor:
Ankara 6/10/1336
ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir Paa Hasretlerine 1 9. Frka Kumandan Halid Beyden, aldm telgralname sureti ikinci mad
dede ve benim verdiim cevabn metni 3. maddede zeylen arz edilmitir. 2 Erzurum vaziyetinin leh ve aleyhinde idarei kelm edecek deilim. Anka raya muhalif olarak takdim edilenlerin mracaat zerine ibu galeyann ne kuvav milliye ve ne de zat devletleri aleyhine olmadn bildirmek isterim. Kuvay m illi ye ve Mustafa Keml Paa aleyhine getirilen her trl galeyann bada olduu fr kam tard ve silhla krmak mecburiyetinde olduumu nk bir vesikai hakikiye de yazdm. Erzuruma giden Kzm Paamn eline verdim. Msterih olunuz. M ill var l yaratan mera ve zabitam bu menatkdaki ahali evldna suikasd edecek cani lerden deildir. Evvelen bu hareketin hedefi dorudan doruya Miralay Manastrl Kzm B ey ve suiistimal ile maznun bir ka kiidir. Kuvay milliyeye teyidi sada kat arz hizmet iin Erzurum namna bir telgraf keide ettirilmek zere arz keyfiyet olunur. 3 Yazlan cevap: Halid Beye: Gerek ahs nizanem iin, gerek mukaddes maksad mill iin, gsterdiiniz merbutiyet ve samimiyetin minnetdanyz. Selmete ermek iin istinada mill yegne sizin gibi memleketin byk kumandanlarnn vefa ve samimiyetidir.. Telgraf namenizden cidden mtehasss ve mteekkir oldum. Erzurumun salabet v e metaneti ve ordunun inzibat ve sadakati btn memleketin gzn diktii bir he deftir. Suiistimali tezahr ve tahakkuk edecekler aleyhinde hep ayni derecede hiddetli ve mteessiriz. Ordu dahilinde inzibat ve samimiyet baki olduka inayeti hakdan midimiz kuvvetlidir. Muhabbetle gzlerinizden perim. Byk M illet Meclisi Reisi Mustaia *Keml
ayan hayret ve esef tarz tahrir. Halid Bey Erzuruma topu alay kumandam Kagb gndermi, k Keml Paaya, sadakat telgraf ekilsin diye. Kendisine bu islerle megul olmamasn yazdm. Telsizimle Moskova ve Erivan telsiz neriyatn takib ettiriyordum. Erivan rusa olarak 9/Terinievvelde u teblii yapt: Trklerin taarruz kabiliyeti bittii ve sakm bir hale geldii mevsukan haber alnd. Sra bize geldi, yaknda taarruza geerek lzm ge len darbeyi Trkiere vuracaz. Aldm haberlerde Karsa bir ok kta ve gnlllerin gelmekte ol duu. idi. Her gn sk keif ve tarassutlar yaptryordum. 13/Terinievyelde grlen baz hareketler, 14 de bilhassa 9. Frka, cephesinden bir taarruza urayacamz kanaatim verdi. Sabahleyin er kenden frkalardan vaziyeti sordum, ve bir taarruza kar hazr bulunma
larn bildirdim. Kendim de erkm harbiyemle tarassut mevkiime ktm. Aldm raporlarda kumandanlarm bir taarruz mid etmediklerini bildiryorlard. Fakat sabahleyin 7.30 da Ermenilerin 9. Frka cephesine ke sif bir topu atei aarak taarruza kalktklarn drbnmle grdm. Raporlar da gelmeye balad. 12. Frkay Berna zerinden Ermeni taar ruz latalarmn yan gerilerine srdm. Ermeniler malb edilerek btn cepheden geri atldlar. Biz de bundan istifade ile Karsn ok kuvvetli bulunan Bekaya ve arka ve garba imtidad olan d mevzilerini kar taarruzla kolayca igal ettik. (16 Terinievvel) artk Karsa, karg hare kete ve byk bir ihata manevras yapmaya sra geldi. 15/Terinievvel akam Trabzondan Frka Kumandan Rt Beyle Vali Halid Bey geldiler. Verdikleri malmatta: (Halk hkmeti) mese lesini Millet Meclisinin arzu ettiini ve ktibi umumisi de Albayrak ga zetesi sahibi Mithatm kardei Erzurum mebusu Necati Bey olduunu sylediler. 18/Terinievvelde Erkn Harbiye Redsi smet Bey unu sordu: Boleviklerin Van ve Bitlis hakkmdaki teklifine ne dersiniz? verdiim mufassal cevabn hlsas: Elviyei Selsenin igaline devam en iyi ce vap olur.. Karsn zapt: 17/Terinievvelde aldmz haberlerden Grclerin Ardahana kuv vet sevk ettikleri anlald. Bunlarn Karsa yardm edeceklerine ihtimal vermiyordum. Bununla beraber gelebilse de czi bir ey olabilecei va ziyet icab tabi idi. Buna kar da Merdenik mfrezesini de Karsn simalini tarassuda memur etmitim. 19/Terinievvelde Bekaya mevkiinde kumandan ve erkn harbiye heyetli ile esasl suretle tarassutlar yaptm, ve keifler de yaptrdk. Ha reket tarzm arazi zerinde bunlara gsterdim. 20/Terinievvelde de icab eden emirlerimi verdim. .
Karargh 20/10/1336
9. 12. Frka Kumandanlklarna Miralay Rt Beye
- Arazi zerinde yaplan teakikat neticesinde Karsa kars icras muhtemel harekt aadaki tarzda yapmaya karar verdim: . a) 9. Frka ile (iki alay piyade, Azerbaycan ve nizamiye svari alaylar, m* iettep birinci liva ve airet ktaat, drt Osmanl sahra, drt kudretli cebel, Rus cebel topu) (Yahnlar, Vezin ky, M&arack) hattndan Kart arkndan ihata ve ta a m m hakikiyi yapmak. b ) 12. Frka ile (iki alay piyade, bir airet alay, drt Osmanl sahra, drt kud retli cebel, drt 10,5 uk obs, iki Rus cebel topu) evvel ler - Akbaba hattn igal etmek, bde 9. Frkann taarruzunun sol yanm himaye edecek ve bu taarruza Maarack - Azad mrtakasndan itirak edecek vehile hareket etmek.
c) 12. Frkadan bir alay piyade i!e iki Rus sahra ve iki 12 lik obs topundass ibaret kuvveti bidayetde cephe ihtiyat olarak Sphanazad civarnda brakmak. e) 9. Frkadan bir piyade alay ile frka svari bl, iki Osmanl sahra v e Azerbaycan ktas emrindeki iki Rus sahra ve 12. Frkadan alnacak iki kudretli ce bel topundan ve bir airet alayndan ibaret kuvveti (K otanl Refik Baba Da (B a kaya) - Krmal - Tatyon) hattnda brakmak ve Merdenik mfrezesi ve Giresun, miil taburiyle bu kuvveti miralay Rt Beyin emir ve kumandasna vermek R . Bey frkas bidayetde tedafi bir vaziyet alarak dmann bu cepheden vukuu, muhtemel taarruzlarm def ve tard edecek ve cephesindeki dman kuvvetinin as kuvvet brakarak bu cephedeki kuvvetlerini baka tarafa almas veya bsbtn, ekmesi halinde ve harekt askeriyenin devam mddetince zuhur edecek frsatlarda Karsn garp ve imaline kar taarruz geecek ve mmkn olursa Karsdan imale giden yollan kat edecektir. Merdenik mfrezesinden bir tabur piyade ile bir Rus cebel topunun daha bidayetden itibaren alkyr, dalar istikametini almas ve v a ziyetin msadesinde bu dalarn igali pek faideli olur. h) Cephe karargh Kars ay arkndan yaplacak taarruzu daha yakndan sevk ve idare etmek iin bidayeti hareketde Perna ark srtlarnda bulunacaktr. > 2 Harektn icras tekarrr ederse buna nazaran alnacak tertibat ve icraat hakknda bilhare emir verilecektir. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Vaziyeti Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine de bildirdim. Muva fakat cevab geldi. Karsa taarruz emrim:
Karargh (Sarkam) 24/10/1336 1 23/10/1336 tarihli istihzarat emrinde bildirilen vaziyet alnp istihzarat ve istikafat ikmal edildikten sonra ahval baka trl hareketi icab ettirmezse 20/10/36 tarihli emirde bildirilen tarzda 27/10/1336 da harekt taarruziyeye geilecektir. H a rekt taarruziyenin hedefi Ermeni kuvay asliyesini Kars ierisinde veya Kars m teakip takib ile imha eylemektir. 2 9. ve 12. Frkalar 27/10/1336 saat 6 evvelde tyin olunan hedeflere kar harekt taarruziyeye balyacaklardr. 9. Frkann 12. Frka ile irtibatn tesis et mek zere Trkmen aan. - Korak kaya istikametinde srtlar zerinde bir canibdar mfrezesi sevk ve bu mfrezeye topu tefrik etmesi mnasip olur. Bundan maksat ler Tepesi ve Akbaba hattna ilerliyecek olan 12. Frkann mukavemete uramas halinde hareketi teshil etmektir. 9. Frkann Yahniler - Vezin K y - Maarack hat tn igal ettikten sonra svarilerini Halife olu ve daha arkdan imale srerek de mir yolu ve osalan biran evvel kat ve tahrib ettirmesi ksm kllisi ile Karsn tabyalarna arpmayarak tabyalar hattnn haricinden Kars ark ve ark imalin den ihata ve geri ile olan muvasalat tamamen kat ederek Ermeni ordusunu inhizama uratmas pek mhimdir. 3 Frkalar yekdieri ile irtibat muhafaza ve 9, Frka harektm 12. Frka harektyla tevhid etmelidir. 4 Alaylara cebel toplar ve bir ka emir atls terfik edilmesi ve piyadenin topu mukavemetinden mahrum braklmamas lzmdr. 5 Sa cenah grubu ile 9. Frka arasndaki hatt fas! (P am au t - Alacada Bagedikler) hattdr. B u hat sa cenah grubuna dahildir. 9. Frka*le 12. Flrka ara
snda (H ac Halil Da - Maarack - Fevzi Paa Tabyas) hattdr. Bu hat 12. F r kaya dahildir. 12. Frka ile Rt Bey Frkas arasnda hatt fasl Kars aydr. Kars ay 12. Frkaya dahildir. ark Cephesi Kumandan Kzm Kaabekr
Kararghm Berna'ya aldm. Karsn ileri rnevzerindeki Ermeni kit alarm tamamiyle .Kars kalesine kadar srdkten sonra cephede fazlaca top ve piyade alay braktktan sonra iki frka e ve gece yryleri ile cretli ve maharetli byk bir ihata hareketi ile 28/Terimevvelde Yahniler Tepeleri ve Vezin ky - ler Tepesi hattn baskn ile igal et tik. 30/Terinievvelde ler Tepesindeki tarassut yerinden idare ettiim bir taarruz ile Ermeni ordusu saat iinde perian oldu. Sk takiple ark cephesindeki tabyalar igal ettik. Kale dndaki Ermeni ktalar Karsn imal cephesine kar taarruza baladiarsa da iki yl nce yine kumandam altnda Kar igal etmi bulunan ktalarmn sratli ve ma haretli hareketleriyle bu sarp ve pek kuvvetli ve modern olan cepheyi de (Karada - Arap tabyalar) onlardan nce igal edebilmitik. 3.30 da ben de kararghm Karsda kurmu bulunuyordum. Hl mukavemet eden Tahmasp tabyas da ikindi vakti drld. Karsn zaptedildiini Karsda Ankaraya mjdeledim. * Akama kadar istasyonda kararghmda toplanan esirler unlard: 3 eeneral, 6 miralay, 12 kaymakam, 16 yzba, 59 mlzm, 16 siv me mur, 12 zabit vekili, 4 zabit namzedi. Esir askerlerin says da 1150 idi. Saylan Ermeni ls 1110 idi. stifade olunabilecek 33T top, tamire muhta 339 top, klliyetli makinal tfek, her trl mermi ve mhimmat vesair harb alt, projektr vesaire idi. Esirler arasnda Harbiye Nazr Araratof ile Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Vekilof, Kars kale grup kumandan Primof, bir de sivil nzr vard. Ters cephe ile yaptm bu taarruz, tarihdeki emsalleri vehile bize byk bir zafer kazandrm, bir dman ordusunun mhim bir ksmm ezmek ve modern bir kaleyi almaya mukabil bize czi bir zayiata mal olmutu: 9 ehit, 47 mecruh. Karsa taarruz emrimde aynen yle demitim: Harekt taarruziyenin hedefi Ermeni kuvvayi asliyesini Kars ierisinde veya Kars m teakip takib ile imha etmektir. Hakikaten askerlerim Trk ordusunun en meden ordulardan stn bar kudretde ve insanlk duygular da stn bir halde olduklarn gstermilerdir Kars gibi modern bir kaleye kar arslanlar gibi saldrdklar halde Ermeni halkna kar en ufak bir teear vzde dahi bulunmamlardr. Bunu oradaki Amerika heyeti de grd, ve 31/Terinievvelde Amiral Bristola yazdklar telgraf da:
Tous les Americains Kars sont bien et Tarmde Turque nous donne exclen$
soin et tous consderations. Nous avons permition de continuer. 1, organisaton com m e avant - Les soldats Turcs sont bien disciplmes et il n!ya pas eu de massacres.
Edvard Foks
district comraander N. E. B, Kars
Trk ordusunun byk zapt ve rapta malik olduunu ve. katlim yaplmadn ve Ermeni ocuklarna kar gsterdiimiz efkati cihana il eden Karsdaki bu Amerika heyetinin elinde 6000 fakir veya kim sesiz ocuk vard. Gmrde de ayni vaziyeti muhafaza ettrdik. 31/Teriniewelde Kars telgrafhanesinden Ankarada Mdafaayi Milliye Vekili Fevzi Paa ile grtk. Karsdaki ganimetlerin on yl is tikll harbimizin devamna yetiecek derecede ok olduunu bildirdim. Feriklie terfi ettiimi mjdelediler. ki yl nce de yine Kars ve Gm rnn zaptndaki hizmetlerime karlk Osmanl ordusunun en gen liva paas olmutum. Bu rtbenin asgar mddetini doldurmak zere iken feriklie terfiim maddeten olmasa da mill hkmetimizin bir tevcihi ol masndan manev kymeti bkkt. Karsn istirdadnn ferdas gn neredilen beyanname: (Rusa, Ermenice ve Trke olarak) _
E r m e n i M i l l e t i n e
Memleketinizi senelerdenberi uzayan harbin musibet ve sefaletlerine srkleyen ve hkmetimizin gstermek istedii dostluu sizden habersiz red eden Tanakardr..Tamaklar ki, btn, dnyay kendisine hazine ve btn insanlar da servet ve saltanatna bir kle gibi kullanmak istiyen sermayedarlara hizmet eden, ve milletini rahatda yaatmay dneceine sefahat lemlerindeki evkli, alayili hayat tercih eyleyen hainlerdir. Btn Ermeni milleti bunlarn istibdat ve hyanetlerinin haki katini uradklar elm akibetlerde grmelidir. Maksat ve hedefimiz, hayal ve vahi gayeler peinde bil tefrik mslman ve Ermeni fkaray halkan krdran Tanaklarn elinden masum halk kurtarmak, karmzda daha meden vs mdrik ve islm ve hristiyan ahalinin refah ve saadetine ldim, ve komusu olan Trkiye ile dost ve mnasebat hasene tesisine hahikr elan bir Ermeni hkmeti bulmaktr. Tanaklarn, kuvvetli ordumuzun nndeki hezimeti de, hakkn ve adaletin kud ret ve muvaffakiyetini isbata kfi bir delildir. Trk hkmetinin Ermeni ahaliye dahi nimet ve adalet gstereceinden tama men emin olarak evlerinizde, i ve gcnzde daima msterih olunuz. Ancak ehrin asayiine, ordumuzun emniyetine dokunacak en ufak bir teebb sn byk bir iddetle hareketi icab ettireceini ehemmiyetle nazar dikkate alarak her tehlikeli ve memnu teebbsden derhal saknnz ve byle teebbsde bulunan lar da derhal hkmete haber veriniz. Herkes evinde ve zerinde bulundurduu av tfeklerinden mda olan her nevi tfek, tabanca, rovelver, kl, haner, kama ve pala ile bom ba ve dinamit nevinden her trl mevad infilkiyeyi nihayet 48 saat zarfnda Kars ehrindeki hkmetimize teslim edecektir. B u mddetin hitamnda bulunacak o kabil eslha sahipleri, ve hanelerinde Ermeni ordusuna mensub zabit ve efrad saklayp Trk ordusuna ha ber vermeyen ve teslim etmeyenler iddetle cezalandrlacaktr. Bilhassa hain ve ca
suslar yakalanrsa
kendileri ile onlar saklayan ve koruyanlar selmeti umumiye narrima derhal idam olunacaklardr. * "i ! 1 Terinisani 1336 Trkiye Byk M illet Meclisi Hkmeti ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
-
.
I.
3/Terinisanide Karsa yeni gelen 1000 mevcutlu Samsun gnll

taburunu brakarak Gmr (Aleksandrapol) zerine harekete balattm. 5/Terinis anide ben de kararghmla Petsepavleske gittim. Hareke timi ve Gmrye taarruz edeceimi Erkm Harbiyei Umumiye riyaseti ne bildirdim. Gelen cevapta: Bu hareketin tehlikeli olduunu, Grcle rin Kars zerine hareketleri muhtemel olduundan bizim de hemen Kar sa ekilmekliimiz emir olunuyordu. u cevab verdim: Temasda bu lunduum malp bir dman brakarak muhtemel yeni bir dman ha reketini nleyeceim diye Karsa ekilmeyi muvafk bulmuyorum. Haki katen Grclerin byle bir hareketi vaki olursa ben Ermenilere yeni bir darbe daha vurduktan sonra Grclere dner ve ters cephe ile onlar da ihizama uratabilirim. Harekta devam ediyorum. 5/Terinisani akamna kadar Ermeni ktalarn Gmr garp sut larna kadar tard ettik. 6/Terinisani sabah Erivan hkmetinin 3/Terinisani tarihli sulh teklifi ile Giinru grubu kumandannn dn akam ileri ktalarmza gn derdikleri mtareke teklifini aldm. Ankaraya bildirmekle beraber, eer Gmr mstahkem mevknni bize teslim, ederlerse mtarekeyi kabul ede ceimi bildirdim. 7/Terinisanide teklifimizi kabul ile Gmry bize teslim ettiler. Nahcivan mfrezemiz de bugn leyin ahtahtm muharebe ile zaptet ti. 4 top, 11 makinal tfek, vesair ganimetlerle 170 esir aldlar. 8/Terinisanide erkn harbiye reisimle Gmrye gittim. Hariciye Vekletimizin mtareke artlarn havi notasn Ermeni hkmetine gn derdim. Belediye heyeti ile de grtm. Zaten ounu iki yl nceki i galimizden tanrdm. Buradaki Amerika heyetinden de stanbula hakk mzda takdir telgraf yazdrdm. 8/Terinisanide Grclerin 5 yllk efrad silh altna aldklar ha berini 9 da aldm. Karsdan hareketim gn de Ardahandan asker ku mandandan bir nota almtm. Karsn bir gnlk yaya mesafesinde bir bitaraf hat gstererek onu ktalarmzn gememesi, aksi halde aleyhi mize harbe kalkacaklarm bildiriyordu. ( 1)
(1 ) Ayni tehdidi ben de Grclere, boieviklerle harb ederken yaptm : elviyei selse dna ekilmezlerse aleyhlerine harbe gireceimizi bildirerek kan dkmeden Ardahan ve Artvini igal ettirdim.
Ben de Gmrye yrmekle beraber, Gmr e Kars arasna iki frka braktm ve dedikleri hatt gerryeceim, hakknda Grclere malmat gndermitim. imdi yaplacak ey Ermenilere bir darbe daha vurmakt. Bu da kendiliinden hasl oldu. Ermeniler mtareke artlar mz ar bulduklarndan kabul edemiyeceklerini 10/Terinisanide bil dirdiler. Hariciye vekilimizin Ermeni Hariciye Nezaretine gnderilmek zere yazd ifre:
f|\y S u l h
1
' ' a r t l a r m z
Ankara S /l 1/1920
: l; M -V gijU $j;/ :v Afi *
K:
Trk Ermeni hududunun tahdidi basit bir istatistik ve reyi m olacaktr. Mnazinfit olan bilcmle menatk halk boleviklerle reis Vilson tara fdan iln edilen ve milletlerin, kendi mukadderatlarn bizzat tyin etmeleri esasn ihtiva eden prensip mucibince kendi istikbali siyasisini bizzat tyin etmeye davet edilecektir. Bu halk ya mstakil bir hkmet halinde teekkl veya hkmetden birisine tbi olmalar hakknda kemali serbesti e beyan rey edecektir. ranm kemali hrriyetle itsn terhin etmek iin mnazinfih olan menatkda polis vezaifnin ramn derci hitamna kadar tarafeyn hkmelterine rnensub muhtelit jandarma ta rafndan icrasn kabul ediyoruz. ranm toplanmas tabi mmkn mertebe sratle icra edilmelidir. Ankara hkmeti bu tarz hallin muhsin adalet olduunu ve btn insaniyetin menafiine ve binnetice Trk ve Ermeni kavimleriyle mnazinfih arazide yaayan ahalinin de menafiine tevafuk ettii hakkmda amik ve samim bir k a naat besler. ' ' Maatteessf korkarz ki Erivan hkmeti garp ve bilhassa ngiltere emperyalist-' lerine ho grnmek iin bu tarz halli red eder. B u hal kendi garp hamilerinin Asya ve Afrika halkna vaz ve tatbik ettikleri desatir siyasiyeye pek bariz bir teaddi ve tecavz tekil eder. 2 Trkiye komu kavmin temamii istikll ve emniyetle inkiafm "temin iin vusu dahilinde her trl teshilt brazm taahhd eder. Biz kendi vesaitimizin m saadesi nisbetinde Ermenistann iaesine ve bu rnemleketde vaziyeti tabiiyei iktisadiyenin teesssne yardm edeceiz. 3 Tarafeyn hkmetleri taraf hra mensup ehas ve eyann kendi hututu hadidivesi ve sureti umumiyede btn turuku muvasalas zerinden temamii ser besti ile mrurunu ve taraf hrlar merkez veya herhangi bir memleket arasnda transit icrasna hi bir vehile mmanaat eylememeyi mtekabilen taahhd eylerler. 4 Trkiye, Harbi Umum esnasnda kendi arazisinden hicret eylemi olan Ermenilerin yurdlanna tekrar avdetle yerlemelerini ve bunlarn, en meden memle ketlerdeki ekalliyetlerin istifade ettikleri hukukdan tamam; ile mstefid olmalarn taahhd eder. 5 Trkiye kendi emniyeti iin Ermenistann teminat fiiliye vermesini taleb eder. Murahhaslarmz sulh mzakeresine ve imzasna salhiyetdar Ermeni murahhas larna Gmrde intizar ederler. 6 Mzakerat sulhiyenin devam mddetince muhasamat tatil edecek olan mtareke eraiti ark cephemiz bakumandan tarafndan size tebli olunacaktr. 8/10/1920 Umuru Hariciye Vekili Ahmet Muhtar
>
Ankara 3 / 11/1336 =
Ermenistanm sulh talebi, garp ve ark leminden ayr dt bir zamanda te vecch eden felketi muvakkaten savuturmak maksadna mebni olduundan phe yoktur. Sevr Muahedenamesi Ermenistana verilen bizim ark ile ittisalimi?.! kesmek ve Yunanllarla mtereken hayat ve inkiafmza mni daim bir beki olm ak v a zifesini Ermenistan payidar olduka bittabi ifaya alacaktr. Byk bir islm m u hiti ortasnda bulunan Ermenistanm o zalim jandarma vazifesinden kanaati kalbiye ile feragat ederek mukadderatn eraiti Trkiye ve islmiye ortasnda tamamen kaynatrmak istemesi gayr mmkndr. Binaenaleyh Ermenistan! siyaseten .ve maddeten ortadan kaldrmak elzemdir. M am afih bu gayenin istihsali kuvvetimize ve vaziyeti umumiyei siyasiyenin bahedecei msaadelere tbi bulunduundan tatbiktnda nukat mezkreye tevfiki icraat lzmedendir. B u cihetle bizim. Ermenilerle alelde bir sulh muahedesi akdiyle geri ekilmekliimiz mevzuu bahis olamaz. Teb li olunan sulh esasat ErmenistandarV ekilmeklii deil, Ermenileri ifal ie bera ber Avrupaya kar msalemetperver grnmeye ve fakat fakikatde vesaiti tedriciye ile gayeyi tahsile m atuf dur. imdilik Ermenistan ordusunun terhisi ile silhmin alnmas ve yeni badan. tenkilt askeriye yaptrmamas ve demir yollarnn kontrol ve akalliyeti islmiyenif mdafaay hukuku vesilesiyle tekmil Ermenstam igali askeride tutarak Trkiyeyi Azerbaycana rapteden btn yollar elimizde bulundurmak cihetlerine istihsali gay ret iktiza eylemektedir. Ermenilere daima msalemetperver gzkmek artiyle gerek msalhatnamenin metninde ve gerek, tatbikatnda mbhetn ve mlayim ekilde ibu gaye temin buyrulmaldr. , Ermeni hkmetine tebli iin bu gn zat devletlerine gnderilen eraiti sulhiyenin birinci maddesinde hudud hakknda plebisit (reyim) usulnn kabala hudu dun tyinine, mni olmak arzusuna mbtenidir. M am afih bu hususda evvel emirde Ermenilerin elinden bir hudud teklifnamesi almaya gayret edilmek ile beraber m* -zakerat akamete mahkm etmemek iin imdilik muvakkaten. Brestiitofsk hatl hududunu kabul edebilirsiniz. Yalnz bu hududun br cihetinde kalacak mslman ekalliyetlerinin hukukunu muhafaza vesilesiyle o cihetde daim mdahaleye zemin hazrlamak icab eder. Dman elinden silhlarnn biran evvel alnmas ordusunun terhisini mstacelen temin edecek mevadn ahidnameye v&z' ve peyderpey o hava lideki Trklerin teslihi ile orada ark ve garb raptedecek ve Azerbaycam mstakil bir Trk hkmeti haline koyacak bir kuvvei milliye ihzar hususuna bakaca gay ret buyrulacaktr. . Heyeti Vekilenin makasd hakikiyesini muhtevi bulunan ibu talimat mahrem dir. Yalnz zat devletlerine mahsusdur. bu ifrenin tamam hal olup olunmadnn ltfen iar msterhsmdr. Hariciye Vekili Ahmet Muhtar
Mtareke artlarmz kabul etmeyen Ermeniler ileri ktalarmza da taarruz ederek bir ka neferimizi esir almlard. l/Terinisanide kararghm Gmrye naklettim. Ve Gmr ark sutlarnda mevzi alan Ermenilere karg taarruz hazrlna baladm, ve
Arpa : C 1 1 1 'j- x \ i .'L 3 h baz mevkileri de igal ettirdim. Ermeniler de 12 Terinisanide idin boaltarak Aras imaline ekildiler. * 14/Terinisam sabahleyin Ermeni mevzilerine kar taarruza ba lattm.. Bir ka saatde Ermenileri yine iyi hrpaladk. 7 ehit ve 50 yara l verdik. Ermener arka doru ekildiler. 582 maktul braktlar, fakat sa yanmzdaki Ermeni' ktalar yerlerinde duruyorlard. Bunlara da T Terinisanide taarruz ettik. leye doru bunlar da malp ederek cenuba doru tardettik. ' !5/Tennisanide Ermenilerin ahtaht mfrezemize taarruzu zayi atla tard otundu. 3 zabit olmak zere 210 esir alnd. Alman esirlerin says iki bine vard. Son darbelerden sonra Ermeniler mtareke artla nm kabul ettiler. . 17/Terinisanide saat 3 de kararghma gelen bir Ermeni erkn naip yzbas Ermem bakumau ve hariciye nazrnn mtareke artla nma kmilen kabul ettikleri mektubunu gelirdi. 18 de Ermeni dahiliye nazr bir erkn harp yzbas ile karargh ma grddl Boleviklik ihtillinden kurtulduklarndan sulh muahedesi ba lar balamaz 'istediimiz silhlar vereceklerini ve hafif makinal tfek leri a sa olduundan tedricen vermelerine msaade rica etti, muvafakat
ettim. Mtareke .art olarak Ankaramn istedii biner mermisi ile 2000 tfek, 3 batarya seri ateli koulu da topu, yine koulu 40 makinal tfeigi Ermenilerde alarak sark cephesinin ilk zafer hediyesi olarak garp rfibemize yola kardm.
25/Terimsanide Giimrde reisliim altnda Ermeni Hatisyan he yeti ite muahedesini mzakereye baladk. 27 Terinde Ermeni heyetine Sert muahedesindeki imzalarn geri aldrdk. Bu gn bu meum mu* mteden yrtldu Mr gn olarak tesid ettik. Ve Ankaraya da mjdele
d i.
3 /Kuuevvelde Gmr Muahedesini imzaladk. 5/Knunuevvelde de ueasdimzdeki Rus murahhas sonradan sefir olan Medivani ve harici ye komiserinden bir telgraf aldn bildirdi. (Muhadenet ahitnamesini Trkler ald m ne..zaman ve nereye, hangi heyetleri gelecek? Ermenilerle sulhu TanaMaia yapmayp boleviklerle de yapsanz ayni esas dahilin
de olabilir).
Ben de u, cevab verdim: Ahitnameyi hkmetimiz ald. Yusuf Keley Ankaraya dnd. Hali hazra gre esaslar yaplyor. Heyet hakada emir almadm, sorarm. Tanaklarla sulh imzaladk. Ermeniler boleviklii iln ettiler. ark muvaffakiyetlerimizin takdir olnuu: hussda resm olarak Mustafa Keml ve Fevzi Paalar vesaireun tebriklerin stnde bir kymeti haiz olan smet Beyin bir .mektubu ile bir telgrafdr. nk stikll Harbinde Sark Cephesinin
grd vazifeyi ve mill davamza yardmm sca scana olduu gibi tarihimize tevdi etmitir. Aynen yazyorum: 28/Terinisani/1336 tarihi ile Eskiehirde yazd mektup aynen:
Sevgili kardeim pek sevgili kardeim Kzmcm Saffet bugn gidiyor. Fuad Paa ile yannza urayacaklar. Ne mutlu onlara. Seninle grmek ne saadettir. O kadar mtehasssirim o kadar mtakm ki tasav vur edemezsin. imdi gayei emel benim iin, senin muhitinde on o be gn mezun kalabilmektir. imdilik hayali m uhal... ark harekt bizi ve davamz ihya etti. O kadar sklm idik, o kadar da ralm idik ki vaziyetin nefes alacak bir menfeze ihtiyac katisi vard. Allahn ina yetiyle bunu sen kemali muvaffakiyet ve intizam le adm. Milletimize, tarihimize daha byk hizmetler senin iin mukadder ve m evuddur. Allah seni milletimize balasn. Bilhassa M ustafa Kem l krann izhar ve ifade iin ne yapacan b il miyordu. Herkes byle idi. Mahaza ark nazik bir safhaya girmitir. Mmkn olur da bu cihet bir neticeye ererse, necat yolu fiilen alm olur. Nasl ne suretle olacak burada mnakaasna sebeb yok, zaten i yryp gitmektedir. . Garpta skntdayz Kzm. Malzeme, anari, entrika skntlar, en mhimmi tabii malzemedir........... smet
Bu mektup Ermenilerin Sevr Muahedesindeki imzalarm geri aldk lar 27 Terinisaninin ertesi gn yazlmt. Aadaki telgraf da 3 Knunuevvelde Gmr Muahedesinin imza lanmasndan ve boleviklerin de 5 Knunuevvelde muhadenet ahitname sini imzalamak idn heyetimizi istedikleri ve Ermeni ordusundan mtare ke art olarak aldn silhlarn garp cephesine ilk hediye olarak gn dermekte olduumuzu bildirdiimden sorira garp cephesinden bana 9 /1 2 / 1336 da yazlmt ki aynen udur:
No. 1619 Garp cephesi 9/12/133
ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Fasa Hazretlerine
Shhatimi iyidir. Milletimize, tarihimize hediye ettiin muzafferiyet ile istikba lim izi adm. Herkesin shhatine ve midine verdiin nur ve kuvvet bende on kat faz ladr. Nasl iftihar ve nasl tebrik edeceimi bilmem. Allah seni vatanmza bala sn. Bu tarafa ne vakit geleceksin. Ne kadar malzeme gndereceksin, gzlerinden mtehassirane perim ... Ben her zamandan daha megul ve bilhassa dalgn bir haldeyim. Beni daima ara sevgili kardeim. Garp Cephesi Kumandan smet
Garp cephesine yaptm yardmlardan evvel, d siyasetimizde ne byk takdirler kazandmza da yeni bir misal olarak Gmrdeki (Yeni ark Yardm Cemiyeti) umum mdr tarafndan Tiflis Amerikan kon-
soiosluu vastasyla hkmetine gnderdii rapordan u satrlar Trk tarihimizde erefli bir yer tutar. Bu Amerika heyetinin lehimizdeki nc neriyatdr. 15/12/1920 raporundan aynen:
g P ;-; ite Trkler fevkalde dostane ve yardmkrdrlar. Bize pek yardm ettiler. Onlactn muavenetini grmese dik mkl mevkide kalnacakt. mitvarz k i: bu hususda hkmete pek sitayikr raporlar gndereceksiniz ve hakikaten Trklere l y*tk olduklar itibar gstereceksiniz.
Byk Ermenistan hlyasnn mezara gmldn kahraman: Aymtapllara mjdeliyerek maneviyatlarnn oalmasna altm.
Kars 14/12/1336
Ayintap Kahramanlarna
':V . iV \
arka vatanmzn emniyet ve istiklli iin daim bir tehlike d a n Tanaksiyoo. sulm ve tecavz, adaleti ilhiyenin bir ltf mahsusu olarak yaplan bir faaliyetde tamamen imha edildi. Sevgili vatanmz artk bu cihetden emin ve msterihdir. Dier akam vatanmzdaki emperyalist dmanlarmz hakknda da ayni tecelliyaf ilhiyeye mazhar olacamza ve davamz kazanacamz mutmainiz. Btn. Mmyetin ve Trkln erefli tarihi kahraman Ayintap mdafilerinin ibraz ettii kudret ve besalet ile bihakdn iftihar eder. Btn mcahitlerimizin ve Ayntabn fe dakr halknn yksek alnlarndan kemali takdirle perim. fa ettiiniz byk kah ramanlk sayesinde muvaffakiyet muhakkak bizimdir. . ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Aldm cevab:
"
Trkn mamur yurdunu viraneye evirmek isteyen ve onun hakik malikleri; iinde treyen, nimet ve eltaf ile mesudane yaadklar halde memleketimizi soyarafe bamza beli mbrem kesilen Tanaklarm krk elli senedenberi bu millet ve mlk iin ne meum bir tufeyli olduunu bilmiyen bir kimse yoktur. Trk d n y a stm ve onun evldn dilad eden fthat hireniz o ban kknden kurutmu, ar-, b k kanl canavarlarn silsile cinavatma biinayetlilah son darbej indirmitir. Ayintap kahramanlar namna elik penenizi takbil eder, en samim tazimatm m kabul buyurmanz rica ederim efendim. Cepheler Kumandan zdemir
ark harekt srasnda, Ankara ile, ahvali umumiye hakknda bazr muhaberat da olmutu. Bunlardan, hariciye vekilinin ifresi ile cevabm '-aynen udur:
Ankara 20 - 21/1 J / l 336

ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine
C. 13/11/1336 tarihli tele: 1 stanbulda hkmet tebeddlnn, balca esbab bervechi zir arz olunur : E vvel: Yunanistanda gnden gne tidad eden mnazaat dahiliye tesiriyle o r duda maneviyatn gittike ve dier tarafdan Trk ktaatndki maneviyatn ykselmesi yznden Yunanllar igal etmekte olduklar yerlerden bir ksmn terke mecbur kal dklarndan Sevr Muahedenamesinin tatbiki iin Yunan kuvvetinin kfi gelemiyeceime kanaat getiren ngilizler tarafndan baka kuvvetler tedarikine dein mraiyane bir sulhperverlik ibraz etmek istemeleri, Saniyen: maneviyatmz gayet bozuk ve dahilimiz karma kark talmin olu mr iken ark ordumuzun kahir muzafferiyat ihraz eylemesi, Salisen: Avrupa ahvali bir trl, hali tabiiye avdet edemeyip buhran ktisad v e itimainin n almamamasmda Rusya, Trkiye vesair yerlerde idame ettirilen muha-rebatm tesiri kllisi olduundan garp efkr umumiyesince kanaat husul zerine h kmetlerin halkdaki sulh arzusunu tatmin etm ek... Rabian: Boleviklerle ittifak akdetmemizden korkmalar, Hamisen: muahedeyi pek czi suretde tahfif ederek Ankara hkmetini tatsak* edebileceklerini m id eden ve memleketimize en ziyade sermaye dkm olan Franszlann Dyunu Umumiyeleri ve sair messesatmdsn tekrar stifade... devamlar, Sadisen: ayni ... ve ... talyanlarn kendilerine ifraz ettikleri pek vsi mmtakai nfuza hali kadime ... aramak ze re.......... eden ve harpten sonra adetleri tezaydi eden yz binlerce genci biran evvel bu mntkalara iskn edip orasn yava yava bir Ital yan memleketine kalbetmek iin istical gstermeleri, Sabian: Bilcm le emellerinin Trk hkmetini zrhllarn top mendili dahilinde bulundurarak btn memlekete bu sayede mutlak suretde hkim olm ak istemeleri., bu. harekt Ferid Paa vastasyla, muvaffak olan bizce az ok hamiyetli zevat tavsit ederek stanbul zerinden hkimiyetimizin klliyen ref ve tehdidiyle m uvaffak olm ak emeline dmeleri. B u sebebe binaen ngiliz, Fransz ve talyan fevkalde komiserleri saraya gidip ayr ayr huzura kmlar ve Anadolu ile uyumaa te e b b s edilmesi l zumunu ileri srmlerdir. Bunlardan. Fransz ve talyan komiserleri Ferid paamn artk tebdili lzumunu ileri srmlerdir. ngiliz mmessili bu babda bir ey sylem e mi ise de ... lfet etmeyi .........arzu ederek ... beaber buna muvafakat ettiine delil dir. B u mikatdan bir mddet evvel Ferid paa mumailey komiserlere mracaatla Anadolu hkmetini iskat iin askerinin tezyidine msaade edilmesini ve kendisine, iki m ilyon liralk avans verilmesini taleb etmi ve talebi red edilmitir. M evkii iktidara gelir gelmez Tevfik paa hkmeti sarayn erkn harp zabiti yz ba Neet beyi Ankaraya gnderip mklemeye ibtidar eylemek arzusunu izhar etmi olduu gibi zzet paa dahi ancak stanbul ile Anadoluyu birletirmek maksadye d a hiliye nezaretini kabul ettiini herkese' sylemekten geri durmamakta bulunmutur. Hkmetin bu babda noktai nazar bervechi zirdir. * Evvel: imdiye kadar hi bir milleti mstakile payitaht dmann taht igalinde bulunan bir ehirde ifaya raz olmadndan, stanbulda kalp daima ngilizlerin eli altnda bulunan v e '... mfrezesiyle skat, erknnn bittevkif diyar ecnebiyede hapsi kabil olan bir Trk hkmetine Anadolunun tbi olmas imknsz olduu gibi byle... millete kar bir hyanet tekil eder. Saniyen: Biz itilf devletleri ile sulh akdine hazrz. Ancak rk hududianmz da hilinde siyaseten ve iktisaden mstakil bir devlet halinde kalmamza msaade edil mesi art mutlakdr. Kariben ehzade mer Faruk Efendinin taht riyasetinde zzet,
Sali, Ferik Halil, Zeki Paalardan mrekkep bir heyetin neboluya vrud edeceinden bahsedilmekte ise de bu babda' henz kati bir malmat yoktur. . 2 ark cephesindeki muzafferiyat rmitevaliyenin yuu zerine Ermeni gazete lerinin siyah matem ereveleri iinde kt ve mslmanlarm fevkalde mesrur, raiiteheyyi olduklar istihbar klnmtr. Avrupa ile temasmzn azl ve muhaberatn mkilt Kafkas vekayiinin iniksat hakknda fazla malmat alnmasna mni olm ak tadr, Buraya vasl olan en son Avrupa ceraidi 20 Terinievvel tarih olmasna ramen bunlarda bu babda hi tafsilt yoktur. 3 Rus sovyet hkmetine, harektmzn Ermeni mezaliminden Tanaklarm b i zimle sulbe yanamadklarndan ve ngiliz emperyalistlerine alet olarak vilyat arkiyemizi bilistil Iraktaki Ingiliz kuvvasyla iltisak peyda etmek istemelerinden ileri gel mi ... bu babdaki telgraflarmzn M oskova murahhasmz Bekir Sami Beye vasl olup oma ve Rusya hkmeti fikir ve mbahasasnn ne olduu renilememitir. B u frsatdan bilistifade Rusya ile telli, telsiz telgraf muhaberatn her ne suret ve v a sta ile olursa olsun temin buyurulmasn bir kere daha ehemmiyetle istirham ederim. 4 Rus ktaatyla sk temas vaki olunca her iki milletin cihan emperyalizmine kar mterek muharebe ettiklerinden Rusyamn bizi tanyan ve bizimle .mnasebata girien yegne byk devlet olduundan ve bize czi dahi olsa muavenetleri olacan dan. bahs ile muhsdenet ahitnamesi imzalanmas dahi mnasebatmzda hususat mezkrenin nazardan dr tutulmamasm rica ederim. Van, Bitlis meselei malmesi rnevzuu bahis olduu takdirde bu babda msaadekrane davranmamzn hukuken ve milletlerin tyini mukadderat noktai nazarndan ca2 olmayaca gibi siyaseten de imknsz olduunun izah ile evvel Ankara hkme tinin maksad teekkl ahid ve misak millide tyin edilen hudud dahilinde siyaseten ve iktisaden tamamiyle mstakil Trkiye tekilinden ibaret bulunmasna binaen bu programn haricine knca bahusus stanbuldaki hkmet tekiltn kendinden sonra .alkm tamamen heyecan kaybedecei ve bir defa sukut edip iktidar stanbul ... inti kal ederse ngilizlerin sadarete getirecekleri Ferid paa misill bir vastas ile hilfet nfuzuna bu vasta ile btn Anadoluya ... hkim olacaklarnn ve bunun gerek K a f kasyada gerek Asyay R us da bolevikler iin gayet vahim netayic tevlid edeceinin tefhimi,, . Saniyen de: Van, Bitlise giren Ermenilerin Irakdaki ngilizlerle kolayca ltisak pey da edip bunlarn arkdak mevkiini fevkalde tarsin edecekleri ve Irak mandas Londra Meclisi Mebusannda mnakaa edilirken sabk bavekil Askit tarafndan Musulun. m u hafaza edilebilmesi iin Karadenize kmak lzmdr dediine gre Ermenilerin bu k a dar cenuba inmesine msaade edildii takdirde ngiliz emperyalizmine ne dereceye ka dar hizmet eylemi olacann izah ... fikrindeyim. Dier tarardan Ankara hkmetinin memleketimize ihtiya ve asra muvafk tima slahat ve inkilbat ihdas iin istihzaratda bulunmakta ise de bunun ecnebiler tarafndan veya onlarn tasdik ve mdahalesi ile yaplmasna msaade eylemeyeceinin her frsatda ihsas buyrulmasn! rica ederim. Gmrde tahliye edilen Ermeni noktai nazar acizaneme gre arz olunacaktr efendim, . Hariciye Vekili Ahmet Muhtar
Cevabm: *
Zata mahsustur Karargh 27/11/1336 '
Hariciye Vekletinin 20-21/11/1336 tarihli ifresinde geleceinden bahis buyru-
ian stanbul heyeti hakkmda vaidi hatr olan bz mtalatm sureti hususiyede ar zm vatan bir vazife telkki eyledim: 1 Gelen zevatn stanbul heyeti namyla kabul edilmesi, stanbulda bir h kmetin vcudunu kabul demek olacandan, en mhim bir istinad noktamzn kay bolmasn inta edebilir.
2 B u hayatn nebolu veya sair bir mahalle gelerek mlakat taleb ettikleri
takdirde, heyeti hkmetimizden hi bir ferdin bu davete icabet etmemesi eder fikrindeyim. Aksi halde hkmetimizin hukuk vaziyeti sarslm olur.
iktifa
3 Hukuk ve mill bir sfat ve vaziyeti haiz bulunmayan, bu heyet. Sevr ahedesini imzalam bir saltanat ve hkmet makamnn mmessili bulunduundan, mezkr muahede baki iken bunlarla Anadolunun grecek b if eyi olmad ai krdr. Halbuki bu hakikat nazar dikkate alnmaz ve neticede heyetin iadesi icab ederse, efkr umumiyede husule gelecek teettt imdiden derpi eylemek lzmdr zannndaym.; nk bu suretle ingilizlerin dndkleri ikinci darbe dahi vurul mu olur. 4 Byle bir heyeti, ngilizler R uslan bizden, phelendirmek iin gnderebi lirler. Yni menfaatimize i yapmaktan ziyade gya Ankara hkmeti ngilizlerle uyumaktadr diye propagandalara zemin almak iin bir oyun olur. 5 Heyetin vrudu bir emri vaki olursa, her ne suretle olursa olsun ehzade den maadas artk geri gidememelidir. Arz eylerim. ark Cephesi Kumandam
Kazam Karabekir
Bugnlerde, Mustafa Keml Paamn, cretkr ve icabnda kahhar olan bir arkadaa ihtiyac olduuna ve bunun- iin Halid Beyi -yarnna is tediine dair ifresi geldi:
Zata mahsustur.
'
Ankara 8/12/1336
ark Cephesi Kumandan Kazim Karabekir Paa H&zretlerirte
Bu mntakada ihtirasat hasisesini menafii mtereke! liveve tercih eden t redilerin harekt ve fiiliyat, vazivet umumiyemizi ikl edecek mertebeye vasl oluyor. Geri esbab ve vesaiti mukabele mevcuttur. Ancak edidltabs* ve cretkr ve icabnda kahhar olan bir arkadaa ahsen ihtiyacm his olunur derecededir.. Bu. arkadan orduyu devletinizde mhim hidemat ifa etmekte o lsa miralay H alid bey olabileceini mid ediyorum. M iri nmailehin burada iktidar ve hreti ile mte nasip br vazife ve vaziyet sahibi edilmek zere refakati cizaneme gnderilmesine muvafakati devletlerini hassaten rica ederim. cab ederse bu ricam miri mumaileyhe de ibl ederek muvafakati devletleri cevabn aldktan sonra M dafaai M illiye V e kletinden ekli resmiye ait tebligatn derhal bildirileceini arz eylerim. Byk M illet Meclisi Reisi
Mustaia Kem l
I
Zata mahsus ~ Karargh
10/12/1336-Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml Paa Hazretlerine Mdafaai Milliye Vekletine
Tensibi samileri vehile M iralay H alid bey Ankaraya hareket edecektir. stanJb>uldan celbedecei valdesini de grmek ve kara yolunun uzunluundan ve mkiltmdan ictinab etmek zere Erzurum - Trabzon - inebolu - Ankara yolunu tercih. eylemitir. Denizde tehlikeye uramamas iin, Halid beyin Trabzona hareketinin gizli ka lamayacan dnerek kendisinin nc Frka kumandanlna tyin buyrulmu olduunu iae ve bu maksatla ktaata dahi tamim eyledim. Hakikati maslahat ve gayet emin- bir motor ihzarn 13. Frka kumandanna bildirdim. : ::V
,
Halid bey intihab edecei bir ka zabitle yaknda hareket edecek ve tarihi ha
rek et ayrca arz olunacaktr.
i;
ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
16/Knunuevvelde Hariciye Vekili Bekir Sami Bey Bakdan Karsa geldi. 20/Knunu evvels Moskova sefaretine tyin edilen Ali Fuad Paa ve ataemiHter erkn harp binba Saffet Bey geldiler. Mill mcadelenin bandan beri memlekete byk hizmetleri olan muhterem Ali Fuad Pa a Hazretlerine lzm gibi bir istikbal merasimi tertibleyerek kendileri ni karladm. Ve Karsda bulunduklar mddete, esbab istirahatlerinin teminine azam itina gsterdim.
ark Harekt Hitamndan Sulh Akdine Kadar Garp mmtakalarmz hakknda gele haberler; Knunuevvele kadar stanbula Trakyadan 40,000 muhacir gitmi. Yangn yerlerinde yardm sz bir halde ve sefalet iinde knlyorlarm.. 42 Knunusanide erke Ethem emrindeki Nizamiye alaynn silh larm alp terhis etmi ve Millet Meclisine kar isyan etmi, 3 de taki bat balam^ 29 Knunuevvel 1336 da Karsa nezdime gelen Grc hey'etinden Meclisi Messesan zsmdan olan zat 2 Knunusanide avdet etti. Gene ral yaverile kald. General Bavekilin amcas imi. Bu heyet 28 Knunu evvel 1336 da gelen Boleviklerin Ankara sefiri Grc Medivani ve Trk komnistlerinden Mustafa Suphi ve arkadalarna .muadil olmak ve bi zimle aralarnda samimiyet olduunu gstererek kendilerine taarruza hazr bulunan Sovyet ordusuna kar nmayi yapmak niyeti ile geldik leri grlyor. Sk sk ziyaretime gelirler, dostluktan bahsederler, An karaya da .Grc hkmetinin samimiyetini bildirdiler. Esasen Grc olan Rus bolevik sefir Medivaninin kardei Menevik Grc Medivani de Ankaraya Grcistan sefiri olarak gitmiti. Arasra Heyetle arada . * samim telgraflar teati olunur. 7 Knunusanide Moskovaya gidecek Heyeti Murahhasamz Karsa geldi. Moskova sefiri Ali Fuad Paa (Sabk Garp Cehpesi Kumandam), ktisat Vekili Yusuf Keml ve Maarif Vekili Rza Nur Beyler ve mai yetleri. 9 da Yunanllar nnne taarruza balamlar. 6 Knunusanide ha rekete balamlar. gn iddetli muharebelerden sonra 12 de ricat et miler, bin kadar maktul ve mecruh brakmlar. Anzavur melunu da arkadalarile zmitte Yunanllarla mtereken tekilt yapyormu. erke Ethem de maiyetinde yz kadar kalan erkele Yunanllarla birlemi. 10 da ihtiyar Grc Cenerali ziyaretime geldi. Yarn gidecekmi. Vaziyetten endieli grlyor. Bugn Bolevik sefaret tercman da. zi yaretime geldi. Moskova ile Heyetlerin ser muhaberesi iin hududumuz dahilindeki hatlarn tamirini ve mevai deposundaki 24 Rusun terhisini, sefir Medivaninin rica ettiini syledi. Hatlarn iyi olduunu, Ruslar hu dut haricine kmak artile terhis edeceimi, aksi halde tebaas olduun dan mdahale selhiyetleri olmadklarn ve bu gibi iler iin heyeti murahhasamzla grmelerini veya Hkmetimize yazmalarn syledim. 11 de Trk komnistlerinden Mustafa Suphi ve Ethem Nejat ziya retime geldiler. Erzurumda kendilerine suikast veya hakaret edilecein-
' ;; >
' ;
' |. | i:
den "arkadalarnn Erzurum zerinden, kendilerinin bir ka refikile " (Tifiis) tarikile Ankaraya gitmeyi dndklerini sylediler, Ya hepiniz Erzurum zerinden giderek halkn hisiyatn grrsnz veyatt Ankara seyahatinden vazgeerek Bakya avdet edersiniz. Zaten ordmuzda Bolevik tekilt yaptnz hakkmda dedikodular balad. Kol kol ayrlarak seyahatiniz aleyhimize daha byk dedikodulara sebeb ola aktr. Toptan Erzurum tarikile gitmeyi tercih ettiler, seyahatten vaz gemek doru olmaz; dediler. Kendilerinin seyahatleri hususunda teshilt gstereceimi ve esasen Ankara Hkmeti de bundan haberdar ol . duundan ora ile muhaberelerini de kendilerine syledim. 15 de Hejêti Murahhasmzla mzakerede bulunduk. Hkmetten j aldklar talimat ve ark ahvali, Boleviklerin tarz mesaileri vesaire hakknda lzm gibi anlatk. Akam Asker dadi Mektebinde ay ziya feti ve temsillerde memnun vakit geirdik. ocuklarmz da kedilerile kasbihallerde bulundu ve memlekete hayrl sulhler teminini, tarihde . grld hdiseler gibi aldanmamalarn temenni ettiler. Hey'etimizin byk takdirlerini celbettiier. 16 da Heyetimiz trenle Karsdan hareket ettiler. (Tiflis-Bak) ta rikile Moskovaya gidiyorlar. Parlak merasimle yola kardk. 21 de Rus sefiri Medivani veda ziyaretine geldi. Yann trenle E rama hareket edecek, oradan otomobil ile Ankaraya. Medivani Karsta bulunduu 24 gn kadar misafirliinde bo durmad. Civar Malakan kyierinde gizli Bolevik tekilt yapt, Mustafa Suphi heyetini idare etti, yola kard. Bir sefirin Karsta bu kadar uzun mddet oturmas ve ci var kylerde dolamas pek ayp ve pek kaba bir hareketti. Kendi halle| .rinde alkan bir kavim olan Malakanlan ifsad etmesi onlarn felke tine sebeb oldu. Bu hakiki mstahsil snfn, zerya.t ve hayvanclkta en ileri gitmi bir cemaatin yerlerinde kalmasnda ve daha yisi Anadolu dahiline nmune olmak zere alnmasnda fayda vard, fakat Medivaninin ifadesile kylerde kzl bayraklar, nmayiler daha Medivani varken balad. Ben Mediv aninin nazar dikkatini celbederek Trk Milletinin is tikllini kurtarmak iin btn emperyalist kuvvetlerle bouurken ii mizden bizi devirmek isteyenleri de dman addile tedbirler almaktan . ekinmeyeceini anlatmtm,. Vaziyeti Ankara Hkmetine lzm gibi bildirdim ve artk memleketimizde bir Bolevik nfuz ve unsuru olan Malakanlarn bir mddet sonra hudut haricine karlmas ve yerlerine Trk muhacirleri alnmas takarrr etti. Sefir Medivaniin arktaki fe na hareketi byle bitti, Ankarada ne yapacam oras grecektir. 23 de Giresun gnll taburunu Garp cephesine gitmek zere Kars' tan naerasimle yola kardm. (1)
( 1) Topal Osmamn malm olan gnllleri ki stikll Harbinin muvaffakiyetle bitmesinden sonra Ankarada tarih bir hdiseye sebeb olan bir ktadr. Topal O s man Kars a gelmemiti.
Bugr Ermeni Hariciye Nazr (Bekzadyan) imzasile Hariciye Ve kletimize' bir nota geldi. Franszca ve uzun. Esas Giimrnn tahliyesi talebi. Mukaddimesinde Trk ordusunun Karsn igalinde gn yama yapt, hatt yetimlerin de bundan hisselendii, sonra da katlimlar yap tklarn], asker iyise ise de kumandanlarn yaptrdn yazyor. Bu no tay Ankaraya bildirdim ve aslm da gnderdim. Rezilne iftirann red dini ve Gmr tahliyesinin sulh muahedesinin tamamii tatbikinden sonra mmkn olacann cevaben bildirilmesini de ilve ettim.Gmrlm tah liyesi Boleviklerin de arzusu olabilirdi. Kars yamas ve katliam, iftira lar hakknda ayan dikkat iler yapldm renmekte ve derhal icra ata gemekte gecikmedim. yle ki: Gmrde Ermeni Boleviklerinin. Amerikallar yamas ve tevkifleri gibi fenalklar unutturmak ve Gm,rdeki Amerikan messesetmn Karsa nakline mni olmak iin Tanak Komitesi (Amerikallarn hizmetindeki! insanlar!) bulunan Ermeni Ta naklar Karstaki Amerika Darleytamda iki talebeye bir mektup tasni ettirerek Amerika ve Erivana gndermiler ve bu suretle bize protesto verildii gibi cihana ve bilhassa istanbula Amerika sefiri Morgentav'a yazmlar. Bu ocuklarn biri firar etmi dierinin derhal ifadelerine al drtarak mektupta yazlan eylerin yalan olduklar isbat olundu. Bunlar tevik eden Ermenileri de hudut larioi ettirdim. Grcistan mmessilimiz, Kzm da Tiflis'te bu kabil ayialar olduunu bildirdiinden ona da taf silt vererek ve Amerika heybetlerinden bu hdise zerine aldm vesi kalarn da suretlerini, gndererek oradaki Amerikallar vastasile (Morgentvav) a ibln bildirdim. Ermenilerin ve Hkmetlerinin bu kadar nsan muamelelerimize mukabil yaptklar iftiray en dil ahit olmak zere aralarmzda bulunan Amerikallar e^had etmek zere musanna5 mektubu ve bu babta mezkr heyetle muhaberemi aynen yasyorum,. Kars'n igalinde ne kadar adilne hareket ettiimizi o vakit de tahriren tasdik ve her tarafa iln etmilerdi:
Asl Ermenice olan mektubun trke tercmesidir.
' *
Sevgili Avariis Daym !
Kars 1 Knunusani 1921
Tifsten Ermenistann Kars ehrine naklettiimizden bir ay sonra Trkler E r menistana tecavz ettiler. Ve nihayet Karsn kalelerini sukut ettirdikten sonra ehri zaptettiler. Yetimhanelerin yetimleri daldlar, katlar. Bir ok yetimler ehit ol dular ise de kendimizi sa selmet kurtarabildik. ki aydan beri Kars ehri ve biz dinsiz Trkn elinde bir esir bulunuyoruz. Alktan, souktan ve pislikten, bit iin de bouluyoruz. Velhasl vaziyetimiz ok mkil bir haldedir. Muharebede ektii miz meakkati sylemek kabil olsa alarsnz. Ermenistan ld ve imdi ok mkil vaziyettedir. Erivandan haberdar deiliz. Gmrden malmatmz yoktur. Kardei mizden, Abraham D aydan ve Hayssdan malmat alamadk. Askanas Amerikaya gitmek zere bizden ayrld. Acaba oraya vasl oldu mu. Bu yazn Kaamas ve
hareketlerinde bize muavenette bulunmak veyahut bir vasta ile Amerikaya aldrmak vaadinde bulundular ise de elan beklemekteyiz. Sevgili Daym ! Ne iin sesimizi iitmek arzusunda deilsiniz. Esarette ektikle rimizi yazmak kabil olsa bir kitap haline gelir. Bu kadar kfi grrz. Ermenistan imdi Erivandan Karsa kadar Boleviklik ile idare olunduunu resmen bildrmitir. Yollar kapaldr. Karsta Trk paras geer. imdiye kadar elimizde bir rk ekmek gememitir. Serian muavenette bulunmadn.? takdirde hayatmz tehlike dedir. Sevgili Daylarmz, mkil vaziyette bulunduumuzdan dolay gz yalarile Karstaki Amerika H eyetine mracaat ederek halimizi arz ettikten sonra mektuplanm z Amerikaya gndermeye msaade ettiler. Knunusaninin birinci gn szlere mektup yazmaktan maksadmz geri Amerikada yeni seneyi enlik ile geirdiniz. Fakat bugn siyah ekmein bir dilimi elimize gemedii malmunuz olsun. Ve hali mize alaynz. i faide ki elan gnlerimiz ikence ile gemektedir. Amerikadaki Ermeler buraya ve stanbuldaki evltlarna Amerika Muavenet H eyeti vastasile muavenette bulunmaktadrlar. imdi bu mkil vaziyet iinde muavenetize mra caat ederek mit ederiz ki stanbula giderek hayatmz kurtaralm. Karsta Amerika Muavenet H eyeti Mister Baryo, Mi ster V ay t veyahut Mister Pi vastasile muave nette bulunmanz rica ederiz. Sahipsiz yetimleriniz
Dav it ve Haik Mar karyan
A r d a va st Amerikaya
ark Cephesi Kumandanl Erkmharbiye ube: 8 N o.: 76 D osya: 9 Karargh (Kars) 25/1/1337
Amerika ark Katip Muavenet Cemiyeti Kafkasya ubesi Mdrlne
V S ; j:: ;; i; I s : !
'
Taht idarenizde bulunan Ermeni eytamndan Davit ve Haik Markaryan imzalarile Amerikaya yazlan ayan dikkat mektupta deniliyor ki: Trkler Kars zaptettikten sonra yetimhanelerin yetimleri daldlar, katlar, bir ok yetimler ehit oldular, ki aydanberi Kars ehri ve biz dinsiz Trklerin elinde esir bulunuyoruz. ark Cephesi Kumandanl, imdiye kadar hi bir yetimin tecavze urad veya telef olduunu ve yetimlerin daldklarn resm, husus hi bir menba'dan. iitmemi ve bu kabil haltn zuhur ve hudusuna meydan vermemi, bilkis sizin de resm raporlarnz ve ifah beyanatnzla tasdik ve itiraf eylediiniz vehile naessesatmz ve yetimleri daima muhafaza ve hatt Gmrde dahi Ermeni Boleviklerin tecavzne kar himayesi altna alarak siyanet eylemitir ki, tarih bu kabil ulvvcenab pek nadir kaydeder. Mektupta ayrca, eytamn alktan, souktan, pislikten ve bit iinde bouldukla.tndan, bir dilim siyah ekmein dahi ellerine gemediinden bahsediliyor. Sizin bitarafane ve insaniyetkrane olan mevki ve vaziyetinizi takdir ve Heyetinizi ayan itimad telkki ettiimiz iin eytamn idaresini hi br kontrola tb tutmakszm size terk ettik. Ve milyonlarca kilo beyaz unu vesair bilumum mevad ve malzemeyi bunlarn iae ve idaresi iin size braktk. Binaenaleyh mektupta alktan, pislikten, bir dilim siyah ekmee dahi muhta kalndndan bhis cmleler namussuzcasma birer iftiradr. Trk ordusunun ve Kumandanlnn Karsn zaptndan imdiye ka^r heyetinize ve messesatmza kar ibzal ettii muamelei insaniyetkraneyi mn-
kir ve hakikate tamamen mugayir olan bu mektubun, bir ka yetim ocuk tarafn dan yazlm olmas pek de kabul edilemez. Byle bir mektubun ancak, Trkler hakknda yanl ve fena propagandalar yapmak isteyen ve maatteessf messesatmza mensup haf bir cemiyetin eseri tasnii olduuna phe yoktur. Trk milletinin her zaman olduu gibi bu sefer dahi gsterdii ulvvcenab o melun komite yine kfran ile karlamaktadr. Binaenaleyh: - Bu propagandann tertip ve tahririnde dehaldar ehasn beray tahkikat bize teslimini rica ederim. 2 Srf bir hissi insaniyetperverane ile imdiye kadar' esirgemediimiz muave net ve sahabetin bu hususta tarafnzdan da yazlm resm roparlarm hilfnda ola rak tertip edilen asl merbut bir Ermenice mektuptaki yalan szleri resmen tekzip suretile bitarafln ve hakikatperverliin icabatn ifa eyleyeceinize intizar ve bu vesile ile de teyidi hissiyat eylerim. ark Cephesi Kumandan . Ferik
Kztm Karabekir
I1
D osya ; 9 . 8
.
ark Ordusu Kumandam Kazm Paa Hazretlerine
Paa Hasretleri Amerikallar ve Trkler tarafndan grdkleri fena muamele hakknda yetimle rimizden birisi tarafndan yazlan mektubu kemli nefret ve taaccple okudum. Mezkr mektup muhteviyata kmilen yalandr. Amerikallara kar gsterilen mu amelei nezaketperveraneye kars ne kadar mteekkir olduumuzu mkerreren zat devletlerine ifahen arz ve mukaddema bu hususta gerek Amerikada merkezi idare mize ve gerek Tiflisdeki konsolosumuza gndermi olduumuz raporlarn hlsala rm da zat samilerine takdim etmi idim. Bize Jar ibraz edilen hissiyat tevecchkraneye kar minnettar bulunduu muz, bunlarn mealinden gzelce anlalr. Mezkr raporlarda beyan edilen efkr ve mtalaata Cemiyetimizin bilcmle efrad da itirak eder olduunu bu vesile ile de arz ile ihtiramati faikamn kabuln rica ve temenni ederim Paa Hazretleri. 27 Knunusani 1337 ark Karip Cemiyeti Hayriyesi Kafkasya ubesi Mdr Umumisi
. 8
D osya : 9
ark Cephesi Kumandan Kztm Paa Hazretlerine
Paa Hazretleri. Dn Cemiyetimiz messesat yerli mstahdemininden elli ikisi daha derdest ile tevkif edildi. Bunlarn cmlesi dahi alt aydan iki seneye kadar mddettir Cemi yetimizde istihdam edilmekte idi. Karsn Trk ordusu tarafndan igalinde bunlarn cmlesi dahi Kars terk ile gidebilir idiler. Fakat binlerce yetimlere hizmet etmek iin burada kalmay tercih ettiler. Yoksa bunlarn hi birisinin idamei hayat gayr kabil olurdu. Biare yetimlere hizmet etmek gibi fedakrl ihtiyar eden ErmemleTin burada kalmas bir hissiyat insaniyetkrane ile idare edilen Trk ordusu tara .
58
':. :h u:
fndan takdir edileceinden emin olarak Karsn igali zamannda burada bulunan Amerikallar mstahdeminin gitmemesini kendilerine tavsiye ve o suretle teci et milerdir. Bittabi uzun nddettenberi hizmetimizde bulunanlar gece gndz vazife leri ile itigalleri hasebile gerek muamelt askeriye ve gerek siyasiyat ile hi bir rabtas olmayaca tabiidir. Srf husumeti ahsiyeden dolay veyahut Trklerin gznde ho grnmek iin ihbara tta bulunan, bir takm yalanc ve fahieler in ehadetine binaen bunlarn der dest edilmekte olduunu istihbar ediyorum. Gmrde vukubulan mlakatmz esna snda Karsta kalan mstahdemine hi bir kimse tarafndan iliilmeyecei vaad b u yurulmu idi. Karstan Gmrye eytamn nakli gibi gayet mkil bir vazifenin ik mli iin yerli mstahdemine ihtiyacmz bedihidir. imdiye kadar Trkler tarafndan Cemiyetimize kar ibraz buyurulan hissiyata nezaketperveranelerinden dolay Cemiyetimizin bilcmle Amerikal zsi minnettar kalm ve bu hissi minnetdariyi deil yalnz zat devletlerine hatt mkerreren gn dermi olduumuz roparar ile dnyann her tarafna neir ve iln etmi idik. H al buki, son gnlerde messesatmzm kemli muvaffakiyetle devam idaresi iin l zm olan yal memurlarn derdest ve tevkifi cmlemizi mteessif etmitir. Trk Byk Millet Meclisi Hkmetinin imdiye kadar bize kar ibraz eyledii siyaset adalete kmilen muhaliftir. Binaenaleyh btn Amerika ahalisinin temsil eden Ce miyetimiz ve Karsta bulunan bilmum Amerikallar namna tevkif atn tatilile der dest edilenlerin tekrar vazifelerine iadesini ve eytam ile birlikte mstahdeminin de Gmrye nakli iin msaadei liyelerini rica ve bu babda taraf devletlerinden eva miri katyei mukteziyenin itasn rica ve temenni ile bu vesile ile de takdimi ihtiramat eylerim Paa Hazretleri. . 28 Knunusani 1337 ark Karip Amerika Cemiyeti Hayriyesi Kafkasya ubesi Mdr Umumisi ark Cephesi Kumandanl Erkn Harbiye ube: 8 No, : 87 D osya : 9 Karargh (Kars) 29/1/133
Amerika Muavenet Cemiyet! Reisi Mistet Barru'va Baz mstahdeminin tevkifine dair olan 28 Knunusani tarihli mektubunuzu aldm. Beeriyete hizmet gibi ulv ve insan bir maksatla bir ka senedenberi Erme nistanda Ermeni eytamn ve yoksullarn iae ve idare eden messesiniz tarafndan, btn muavenet ve himayeler yalnz Ermenilere, Ermeni eytamna vakfedilmi, Van, Erzurum ve Erzincanda ana ve babalar Ermeniler tarafndan katil ve imha olunan binlerce ocuun a ve sefil olmasndan sarf nazar, Ermenistan hududu dahilinde 35, 36 seneleri Ermeni mezalim ve yamasna urayarak sefil ve perian kalan islamlara bile; alktan, souktan ve Ermeni baltasndan lrlerken messeseniz hi mayesinden hari braklm olmasna ramen Hkmetimiz tarafndan heyet ve messesatmza daima mzaheret ve muavenet olunmutur. Buna ramen, maattees sf 334, 35 ve 36 seneleri Ermeniler tarafndan islmlara tatbik olunan katliam ve mezalimde medhadar bir ok Ermeni etecileri, Ordumuzun Kars zaptnda firara, muvaffak olamayarafc messesenize sokulmu ve bunlar sizin de itiraf ettiiniz ve hile saysn bilemediiniz ve hkim olamadnz bir miktara bali olmutur. Taht.
'idarenizde bulunan byle bir messesi hayriyede bu kabil -cam ve katillerin melce
bulmas ne kadar mucibi hayret ise bunlann son zamanlarda messesatmzm mhim Ermeni ahsiyetleri tarafndan msellhan firarlarna muavenet ve dellet eylemesi de o kadar ayan dikkattir. Btn, bu fenalklarn H eyetinizin pek fazla rahm ve -efkatine atf etmeyi mnasip grmekteyiz. Hviyet ve ahsiyetleri sizce malm o l madn zannettiim bu katil eteci zmresi iinde gizli bir komitenin Ermenistan Tanaklar komitesile temas ve irtibatta bulunduklar hakkndaki vesaik sizlerce dahi artk malm olmutur. Binaenaleyh mcrimler divanharp huzurunda isticvab olu nacak, srf katliam ve mezalimde medhaldar veya maznun olup elan yine her vesile den bilistifade ifay melanetten geri durmayan ve Ermeni milletine Trklerin dost olmasn istemeyerek yeniden kan dktrmek iin vesileler ihdasna alan bu kabil eirranm cemiyetiniz gibi nsan ve ulv bir maksat ve gaye takip eden bir heyet tarafmdan himaye ve sahabete lyk addedilmeyecei phesizdir. Tahkikatn pek dilne olduunu ve crmleri tebeyyn etmeyenlerin derhal serbest braklacaklar Trk ordusunun namusunca mkeffeldir. Maznun olan malm ve mahdud ehastan gayri mstahdeminin kffesini eytamla beraber Gmrye sevk edebilirsiniz. H eyet ve messesahnza kar olan hiss hrmetim berdevam olduu gibi imdiye kadar gsterdiiniz muavenet ve teshiltin idame ettirileceini beyan ve hissiyat mikam tevid ederim. e . ark Cephesi Kumandan Ferik Kzm Karabekir ark Cephesi Kumandanl ube : 8 N o.: 88 Dosya: 9 Karargh (Kars) 29/1/1337 f
Amerika ark Karip Cemiyeti Hayriyesi Kafkasya ubesi Mdriyetine
Trkler hakkmda yalan ve fena propagandalar yapmak maksad ile, Davit ve Haik Markaryan imzalar ile yazlm mektubun tamamen hakikate mugayir ol duuna dair tekzipnmenizi memnuniyetle aldm. Davit ve Haik imzalarn havi mektubun meali, son zamanlarda Ermenistan Hkmeti tarafndan Hkmetimize verilen bir nota mealile tevafuk ettiinden bunun iki yetim ocuk tarafndan deil ancak Erivanla irtibatta bulunan, bir komite tarafndan mezkr nota muhteviyatn teyid ve tasdik maksad ile tertip ve tasni edilmi bir propaganda mektubu olduu na asla phe kalmamtr. Messesinizden srf Trkler aleyhinde bu gibi denaet ve eytanetle itigal eden komitenin zahire ihrac elzem olduu ve halbuki messesatnzm Gmrye nakli hasebile tahkikata balamak hareket ve sevkiyatmzn teehh rn mucip olaca dnlerek bilhare tahkikat lzime yaplabilmek zere mez kr mektupta isimleri muharrer Davit ile Haik Markaryann bize teslim ve tevdiini rica ve bu vesile e .de teyidi hissiyat ederim. ark Cephesi Kumandan . Ferik Kzm Karabekir Amerika Ermeni Darleytamma mensup Davit ve Haik Markaryan ismindeki ki ocuun mtereken Amerikada daylar (Avadis) e yazdklar sureti merbut mektup zerine Davit Markarvamn kendi yazsile zaptolunan ifadesi (Trke ter cmeleri) : t
Sual: Adn ne, babann ad nedir? Nerelisin? K a yandasn? Ne ile megulsn? Cevap: Adm Davit, Babam Markar, Vanlym, on be yandaym. Amerika llarn idaresindeki yetimhanede okuyorum. Sual: Haik Markaryan kimdir, bununla mtereken Amerikada Avadise yaz dnz mektupta, Trklerin Kars zapt esnasnda yetimhanelerin yetimlerinin daldklarn, katklarm, yetimlerin ldrldklerini ve sizin selmetle kur tularak iki aydanberi Kars ehrinde, dinsiz Trklerin elinde esir bulunduuuzu ' yazyorsunuz. Alktan ldnz, bundan maada Ermenistanm l dn ve imdi ok mkil bir vaziyette bulunduunu bildiriyorsunuz. Bu yazdklarnz dora mudur. Bunlar size kim retti ve kim yazd. Ne maksatla yazdnz? Cevap: Haik (H aam ur) kardeimdir. Trkler Karsa geldii srada akmak ' kynden kap Karsa deredeki yetimhanelere gelen Ermeni yetimlerinden ikisi atlan kurunlardan lm , de yaralanmt. B u ocuk sonra j^ i oldular. Mektupta yazlan baka eyler hep yalandr. Kardeim akl errnejêrek bunlar yazm, benim de imzam koymu. Ben okumadm. Eer bilseydim mektubu yrtardm. BiZe kimse bir ey retmedi. Kardeim on: bir yamdadr. Hastahaneden katktan sonra nereye gittiini ve nerede ol duunu bilmiyorum. Sual: Bu szlerini tasdfk ve imza et. Cevap: Bu Ermenice yazdm yazlar benim szlerimdir. Davit Markaryan ark Cephesi Kumandanl Erkn Harbiyesi ube: 8 Adet: 98 D osya: 8
Grcistan Mmessili Kazm Beye
Karargh 13/2/1337
C. 31/1/1337 tarih ve 341 numaral ifreye: _ Tanak Ermenilerin tedenberi aleyhimizde btn cihana neir ve tamim et tikleri yalan iaat ve propagandalara devam etmekte olduklar, bu iaat meyamnda eytamhanelere de tecavz olunduu zemininde yalanlar neir ettikleri grlyor. Trk ordusu 1334 senesi eski hududa ekildii zamandan itibaren son ileri harekta kadar geen, mddet zarfnda Tanaklarm Kars, Sregel, Akbaba, Zarat, ldr, Gle, Oltu, Sarkam, Kazman, Erivan, Zengibasar, erur, Nahcivan menatknda onbinlerce Trk ve islm nfusunun katil ve tehcirine irtikp ettikleri, yama ve tahribe, hasl Tanak hkmet ve etelerinin her ne olursa olsun bu mntakaarda bir tek slm brakmamak azme yaptklar cinayetlere ramen Trk ordusu ileri harektta byk bir ulvvcenap gstermi ve asla mukabelei bilmisile tenezzl et memi, kendisine kar silh kullanan Ermeni asker ve etelerinden gayr hi bir ferde bir tek kurun atmamtr. Gmr mntakasmda Trk ordusunun igalinden evvel Bolevik Ermenileri tevkif ve idam eden Tanak resasnm yine bir ksm b o l evikler tarafndan tevkifi ve zenginlere ait servetin msaderesi keyfiyetini de T if liste ileyen Tanak komitesinin Trklere atf ve isnad ettii anlalyor ki bunlar, srf Tanak zihniyetinin ve bu iki milletin dost olmasn, rahat yaamasn hi bir zaman istemeyen komiteci ve eteci dncesinin kabul edebilecei bayaca yalan lardr. Daha bundan az evvel baz insafl Ermeniler Trk ordusu tarafndan hi bir kimseye tecavz edilmediini sylemi, Karsta ve Gmrde ordunun gstermi o-
dugu mmtaz ve nsan hareket Tiflis matbuatna da gemiti. Tanak Komitesinin gya tarafmzdan Ermeni eytamhanelerine tecavz edildii hakknda uydurulmu yanlarn' tekzip edecek vesaik oktur. Ana ve babalan Ermeniler tarafmdan katil, evleri yama ve tahrip edilmi olan slm yetimleri ky harabelerinde alktan, m ah rumiyetten can verirken Amerika H eyeti tarafndan mebzul vesait ile iae ve idare edilen Ermeni eytamna ve eytamn banda olan H eyete kar Trk ordusunun ve kumandanlnn gstermi olduu efkat ve mahrumiyet anlarnda bezi eyledii muavenet ve sahabet heyetin mteaddit raporiarile sabittir. Gmrde yerli bolsevikler tarafndan mevcut eya ve erzak msadere olunacan anlayan ve ahsen dt Boleviklerin tecavzlerine maruz kalan Amerika Muavenet H eyeti ordunun hima ye ve sahabetini rica etmesi zerine kabul ve messeselerinin mhim bir ksm! Karsa naklolunmu, bu suretle binlerce Ermeni eytamnn pek byk bir sefalet ve perianiye dmelerine meydan verilmemitir. H eyetin bu iyiliklerimizi Amerikaya, ve stanbula bildiren raporlarnn bir sureti merbuttur. Karstaki Amerika eytamhanelerine mstahdemin adyla dolmu olan bir ta km Tanak etecilerinin msellhan tede beride grup halinde grlmeleri ve firar etmeleri, messesede bulunan baz Ermeniler tarafndan Erivan ve Tiflise hafiyyen. siyas muhabere edildii ve iki yetim ocuk imza sile yazdrlan bir mektupta Trk ler aleyhinde ve tamamen Ermeni Hariciye Vekili Bekzadyann notas mealinde ola rak propaganda yapld ve buna mmasil elde edilen bir ok dellil mezkr mes sesede gizli bir komitenin altna phe brakmamtr. Bu hususta Amerika Heybeti ile cereyan eden muhaberenin de sureti raptedilmitir. ' Ermeniler tarafmdan 35 ve 36 seneleri ika edilen mezalim ve katliama dair tab ettirilen risaleden evvelce gnderilmitir. (M orgentav) a verilmek zere icab eden vesaiki oraca taraf lilerinden tertip ve itas pek mnasip olur efendim. ark Cephesi Kumandan Ferik Kzm Karabekir
Bu ileri aynen Hkmetimize de bildirdim: 28 Knunusanide Ame rikallardan birinin dn varm, Heyet Akam yemeine davet etti. Tabi itizarla gitmedim. Bir erknharp zabiti gnderdim. Ordumuzun Ermeni ordusiie harbettii ve halka bir ey yaplmad na en byk delil, bugn Kars kasabasnda 5939 (Umum nfus 90000), Kazmanda 756, Sarkamta 74, Zaratta 101 Ermeni halknn aynen durduudur. Arpa aynn ark ise hemen kmilen Ermenidir. Bu sralarda Garpte neler olduunun resm teblilerden ve ajanslar dan hlsas: stanbul Hkmeti Sadrazam Tevfik Paa Mustaf Kem Paaya yazyor: 25 Knunusani 1337 de Paris te toplanan Meclis karar vermi ki 12 ubat 1337 de Londrada Dveli Mttefika murahhaslarile Osmanl ve Yunan Hkmetleri murahhaslarndan mrekkep bir konfe rans itimaa davet olunacaktr. Ya Mustafa Keml Paa veya Ankaraca selbyettar bir zatn Osmanl Heyeti Murahhasas meyannda bulun sun. ( 1 ) . M . Keml Paa yazyor ki millet hakkndaki karar Ankaraya aittir. Siz ie karmamalsnz. Sulh tesisini biz de istiyoruz. Eer hakik
(1) Tevfik Paa bu hatay Loza Sulk Konferans iin de aynen yapt ve tac. taht enkaz altnda kendi de, arkadalar da ezildi, gitti.
.hsnniyet grrsek. Dier bir telgrafta da.: (28/1 tarihli) Padiah, iin frsattr, memleketin mukadderatnn Ankaradaki Millet Meclisinde ol duunu iln etmelidir. Aksi halde mevkiini kaybedecektir, diyor. Netice tabi bir eye mncer olmuyor. Yalnz Londra Konferansna Ankaradan Heyeti Murahhasa gidecek. Moskovaya sulh .hey*etimizin gittii grl dkten ve Ruslarn Grclere taarruz edecekleri anlaldktan sonra Lbndraya arlmaklmz hsn niyetle olabilecei gibi, Ruslarla sulb mze mni olmak ve hatt aramzda bir harp amaa almak iin de olabilir. Netekim Kafkas r>illetlerinin istikllini ancak boleviklerin Kaf kasya}/a dahil olduklar zaman tanmlard 31 Knunusani 1337 de ark cephesi kvvsi umumiyesi (Airet .alaylar dahil deil) . Zabit Muharip Gayri muharip 820 649 Nefer 15857 9902 1092 Talebe (Oru himayesinde messese --------- sat ve mekteplerindeki vetimerj 26851 " Hayvan 8680
1469 .13921 480 204 96 Tfek Kl Makineli Seyyar top
2 ubatta Amerika messesesinde bulunan Madam (Hertz) namn da bir lanm ziyaretime geldi. Amiral Bristolde mektup alm, ark ahvalini Ermeni gz ile deil hakik menbadan renmesini bildirmi. Madam da bizzat malmat almay mnasip grm. Hlsaten yle de dim: Ermenistanda boleviklik kklemektedir. Hatt Ruslar fazla para gnderir ve hudutlarn tevsi ederlerse Londra ve Amerikadaki Ermeniler vastasile boleviklik propagandas yapacaklarm... Bu mesele m himdir. Vesaik buldunuz mu? dedi. Cevaben: Evet, Tifsten siz de bu labilirsiniz, dedim. Memnun oldu. Yazaca mektubun vastamzla gn derilmesin! rica etti, ordum hakknda da ka frka olduunu Amiral soruyormu. ki misli adette frka syledim... Ertesi gn Amiral Bnstole ngilizce yazlm mektubu geldi, burada frkalarmz numaralarile ay nen yazdn hayretle grdm. Bu satrlar oyarak kestim, kardm, madamn mektubu nfak penceresile Amiral Bristole postamzla gitti! 6 ubatta Londra Konferansna gitmek zere Ankaradan bir heyet hareket etmi. Reisi Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, zlar: Aydn . m eb usu Cami, zmir mebusu Yunus Nadi, Trabzon mebusu Hsrev,
Adana mebusu Zeki Beyler, Mavirler: Sabk Saruhan mebusu Tev fik, Niyazi ve Hariciye mstear Mnir Beyler. Heyeti murahhasa: z mir mebusu Mahmud Es ad, Karasi mebusu Vehbi, zmit mebusu Srr, Erzurum meb'usu Necati Beyler. (Bu heyet talya tarikile gitmiler ve resmen davet olunmulardr.) , ubat gn (Kars) m garbi yaknndaki Malakaniarm (akmak) kynde senelik din yinine bu halk tarafmdan davetli idim, Rus sefiri Medivanimn ifsad ettii bu halkn tima vasiyetlerini grmek zere le yemeine birka maiyetimle gittim. Kyn ortasnda gayet byk adr bezlerile yaplm bir salon. Bunun yannda bizi karlamak zere ekserisi erkek olmak zere bir kalabalk Rusa lhi okuyor. nlerinde bir masa stnde bal, peynir, ekmek, fakat her de pek nefis cinsten olmak zere sralanm. kram etter, birer lokma yedik. Merasim yeri ne geldik. 300 kii kadar alr byklkte yerlere ot sermiler, rutubetten halk rahatsz olmasn diye. Birka da soba kurulmu. Uzun masalar, iki tarafnda sralarda mevcut Malaka kylerinden gelmi kadn erkek oturmu. Hepsi temiz ve zengin kyl kyafetinde. Benim iin ykseke bir yer hazrlanm. Sandalyeler konmu. Bir ka saat her masadan (Ya ni her kyden) nutuklar, dualar, lhiler devam etti. Kadnlardan da nu tuklar syleyenler vard. lhi ve nutuk esnasnda byk skunet olu yordu. Tam karmda ve halkn tam ortasnda ihtiyarlar meclisi nle rinde byk bir ncil, Rusa yazl. Arasra buradan da vaazlar okunu yordu. Btn szler, kardelik, samimiyet, insaniyet, ahlk ve din ze rine idi. Arasra milletimize, hkmetimize, ordumuza da dualar edildi. ki defa mukabeleye mecbur kaldm. Yemekten evvel her masaya ayn eit birer semaver geldi, ay iildi, sonra ler eitten bol ve temiz ye mek yenildi. 300 kyl kadn ve erkek pek samim ve sakit bir tarzda yin yaptlar ve yine byle ay itiler ve yemek yediler. Sigara imek Malak anlarca en -byk haram sayldndan, tek bir ^ kimse"ttn igmiy s i ; Bizden de kimsenin imediine pek sevindiler ve dinlerine hrmet ettiimize atfettiler. Malakanlarca sigara ien bir adamn her fenal yapmaya istidad var saylyor. Yemekte hizmet edenlerin yemek ver mesi pek malirane: yan yana dizilen bir ok adam, ikier ikier yzleri birbirine kar sralanmlar, yemek kaplar birinden dierine verilerek gidip geliyor, hizmet edenlerin yzlerinde byk bir nee ve memnuni yet grlyor. Bizim masadan baka btn masalar byk bir kaptan yediler itiler. Su bakralarda, isteyene barda daldrp veriyorlar.^ Merasimde ve yemekte saat kalmak zaruretinde bulundum, ayn merasimle teyi olunduk. Halk bu din itimain ruhani lezzetini terk et e k istemiyor grlyordu. ( Malakanlar Ruslar zamannda dahi askerlie gitmezlermi.__erkekm hep, sakalla Umumiyetle iri 'vucuTcnh kanl, shhat nmmesi in sanlar. Elbise ve vcutlar temiz. Hayvanlan kadana, arabalar ok eya,.-
alr, drt tekerlekli, byk ye salam. Ziraat ekme, bime aletleri hep son sistem, yalnz kuvvei ceriye beygirdir. Kan dkmek en byk gnah imi, larpte dahi olsa. Ben onlar yalnz naflyede kullanyordum. Buna dahi'itiHrediyoH^L^Karsn. her tarafnda oseler boyunca uzanan bu kyller tevikatla bolevik tekiltna balayarak bugn gsterdikleri samim hayatlarm bozmaya da balamlard.^ 8 ubatta Ermeni Hariciye Nazr yeni nota veriyor: Gzel szlerin fiiyat olmuyor, Gmr havalisi tahrip olundu, her ey alnd, bir ok insan ldrld diyor. Halbuki parasz hi bir kimseden bir ey alnm yordu. Karsta itinam ettiimiz bir byk boha Ermeni parasile tediyatta bulunuyorduk.^poymak ve katliam ilerini ise Ermeniler daha ev vel bulunduklar yerlerde mkemmelen yapmlard, vesikalarle mey danda idi. Ermenilerin bu yaygaralar Londra Konferansna tesir yapmak iin olduuna phe yoktu. Bir taraftan kuryemizi de tevkif etmilerdi. Hariciye Vekletimizin de cevab protestosu gelmiti. Tanaklarm ara mza fesad koyduu anlatlyor, kuryemizin tevkifi de protesto olunu yordu^ Bugnlerde Ermenilerin vaziyeti garipti. Ruslarn bulunduklar mmtakalardaki Ermeniler gnll olarak bolevik ordusuna girmiler, Grclere kar muharebeye hazrlanyorlar, Erivanda bolevikler h kim fakat hakikatte ise Ermenilie Tanaklar messirdi. Erivanda alk balam, sokaklarda ller dahi grldn mmessilimiz yazyordu. Bolevikler Grclere kar hazrlk yapyorlar. KaraMise mntakasn da takviye ediyorlard. Buraya iki sahra bataryas ve bir ok silh ve cephane gndermiler. Bolevik Ermenileri teslih ediyorlard. Bir Grc karakolunu basarak ISO kii esir ettikleri haberi de geldi. Ve bu haber Tiflis mmessilimizdez de u suretle teyid olundu: 11/12 ubat gecesi Rus ve Ermeni askerleri (agal) istasyonunu basarak oradaki Grc takmn esir etmilerdir. 15 ubatta Karsn i mal cephesinde Karada tabyas civarnda atl zabtanla tatbikata k mtm. Bolevik - Grc muharebe cephesinin tamamile teekkl, ettii haberi Tiflis mmessilimizden geldi. Grcler de teblii resm ile: Tiflis ve Bureal mntakasmda ve demir yolu boyunda idarei rfiye iln etti ler. Burcal mmtak&smm hemen yans Rus ve Ermeni bolevik askerleri tarafndan igal olunmu 16 ubatta (1337) Tiflis Mmessili Kzm Bey makine banda uzun bir ifre yazdrd. Hlsas: (Bu sabah Kzl Ruslar frka e Poylu Kzkpr hattna taarruza balamlar, Grcler tahatlerini bitire mediklerinden biraz geri ekileceklermi. Grc Hkmeti himayemizi istiyor. Mdahale ile Ruslarn ve Ermenilerin harektm tevkif etmek liimizi ve bunu ark cephesinin mesuliyetini alan cephe kumandannn teebbs etmesini rica ediyorlar, islm komiteleri de rica ediyorlar.). Buna pek hayret ettim. nk Kzm Beye bizzat - Tiflise giderken -
vazdyet, hakknda lzm kadar izahat vermi ve Bolevik - Greii har
binde kat bitaraflmz muhafaza edeceimizi, Ruslarn malbiyeti halinde Trkiyeyi ihata eden tilf emberinin yeniden perinlenmi ola cam anlatmtm. Bugn Grc Menevik Hkmeti tilfn elindedir.. Nitekim Ruslarn taarruzu anlalmcaya kadar Ankara Hkmetini talmamlar ve Ermenilerle sulh yaparken ses bile karmamlard. Tifliste bizi Ruslarla; msademeye sevk edenler aikrdr. Kzm Bey nasl sylediklerimi dnemiyor da tesir at a kaplyor, hayret ederken Erk n Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paadan da bir emir gelmez mi?. Antepte Franszlarla muharebelerin muvaffakiyetle devam ettii ve muvaffakiyetli bir huru yapld haberi de gelmiti. Garpte Yunanllar la da ayn halde idik. Bu vaziyette ark ordumuzun sarka doru hare kete hazr bulunmas emri geliyor; yani ben de Boleviklere taarruz ede ceim, sebeb de Ankara Hkmeti karar vermi, Kafkas Konfederasyo nu, yapacakm!... (1) _ ark ahvali hakknda Ankaramn hl malmattar olamadm na sl kabul etmeli? Boieviklerle yaplacak dostluk ve belki de ittifak mu ahedesi iin Moskovaya heyetimizin gnderilmesi iin ve ayrca da va kit vakit vaziyeti lzm gibi yazmtm. Heyetimizde de henz fena bir haber almamtk. Dier taraftan Londra Konferansna da bir hey'eti miz gitmiti. Acaba bundan bir gzel haber mi gelmiti? Ankara Hk metimizi Bolevikler aleyhine tahrik eden saik bu mu idi? Ne olursa ol sun Garp istil altnda iken Boieviklerle msademe demek, elimizleihata emberini zerimize kapatmak deil mi idi? Kafkas Federasyonu nu yapmak ii Bolevikleri mahvettiimizi veya Kafkas dalan imali ne attmz kabul etsek, Tanak Ermeni Hkmetiie Menevik Grc Hkmeti ve hatt Msavat Azerbaycan Hkmeti henz muhasm va ziyette bulunan tilf Devletlerinin emrile bize muhasm vaziyete geer lerse ordum ne vaziyete der? demi muvaffakiyeti dnrsek Garp mmtakalanmz yine tilfn emrile hareket eden Yunanllar elinde bulu nurken ark cephemizi de kendi elimizle mi tahrip ve inetmek esaslarm hazrlayacaz? Hususile Ermeniler gibi Grcler de derhal Bole vik oluverirse vaziyetim ne olur? Herhangi bir cephe teekkl halinde dahi ark ordusundan artk Garbe ktaat nakline imkn kalmaz. Trki yeyi bir ate emberi iinde eritmek ve hi deilse Ruslarla bizim ittifak etmek imknn kaldrarak ark cephesi ktaatn garbe nakdi imknmdan mahrum etmek ve bu suretle Yunanllarn istilsn kolaylatrmak l iin mi Londra Konferans ald? Bu oyunu Ankaradaki arkadalarm zn anlamamasna hayretler ettim. Ve Erkn Harbiyei Umumiye Riya setine, Meclisi Mill Riyasetine ve Hariciye Vekletine, vaziyeti yanl grdklerini izahla, (aslen bizim olan ve Moskovaya da tekiden bizim ol_ (1 ) Ser M e d iv a r^ in leride okuyacaz. 'Tifste R efkom da verdii nutuk ayan hayrettir..
duu tasdik ettirilmek zere bulunduumuz Ardahan ve Artvin aamt&kalarnm sulhen igali zaman geldiini, tpk Grcler bize Kara hareketi sralarnda bir hat gstererek Ardahan ve Artvini haksz olarak kendi lerine alkoymak suretile bu hatt amadmz halde bitaraf kalacakla rn bildirirlerse - de biz de mukabilini bildirerek Bolevik ve Grclere kar bitaraflmz iln etmeliyiz. Ve derhal Ardahan, ve Artvini igal etmeliyiz. Bunun iin" bir mfreze de hazrlyorum. Svari Alayn ilk kademe olarak Zarada hareket emrini verdim, aksi halde bolevikler muvaffak olursa bu havali igalleri altna gedikte sonra istirdad g leecek.) diye yazdm. Bizi Kafkas Konfederasyonuna sevk eden elin kuvvetine bakmal ki 18 ubatta Erivan ve Acmiyansinde Tanaklar da ihtill yapyor. Yaran .saatlik msademe Ermeni Bolevik Hkmetini drerek Tanak H kmetini iln ediyorlar. Knunuevvelin ikisinde Boleviklik iln olun mutu, Ermeniler Sovyet Ruslarla birlikte Grclerle muharebeye gi rimilerdi. Zengezor mmtakasmda Keikent civarnda Tanaklar Rus Boleviklerinin bir mfrezesini imha ediyorlar. (200 svari ve 500 piya delerini esir, 20 makineli tfekle bir toplarn dtinam ediyorlar.) Hl sa edersem Tifsteki mmessilimiz bize Grcleri himaye ve Ruslara taarruz yazyor ve acele olmak zere bu muaveneti hemen benden isti yorlar. Ankara Hkmeti bolevikere taarruzla bu himayeyi kabul ve Kafkas Federasyonunu tahayyl ile bana emir veriyor, Ermenistanda mukabil ihtill ile hkmeti yine Tanaklar ele alarak iimizi kolaylat ryorlar, yani Ruslara taarruz iin yolumuzu ayorlar. Ve bu ilerde fei'2 m Londra Konferansna davetimiz esnasnda, vukubuluyor! Birka gndr -ne Erivandaki mmessilimiz yzba Bahattin Efen diden ve ne de Karakilisede Kzllar nezdindeki irtibat sabitimiz Tevfik Efendiden hi bir haber alamadmdan 19 akamna kadar behemahal haber almak istediimi Ermeni ve Ruslara kat yazdm ve bu suretle malmat aldm, 18 ubatta Heyetimiz Moskovaya varm, 19 da bolevikler gece 2 evvelde Tiflis mevzilerine kar ,ose boyunca taarruz etmiler, bir fr kalar 1000 esir vermi. ok yaral ve telefat varm. Vasiyeti umumiye hakikaten emsalsizdi. Bir heyetimiz Moskovada Ruslarla mzakerede, daha byk bir heyetimiz de Londrada tilf Devletleriie mzakerede. Milletimiz Ruslarla hali harpte deil, bilkis dostluk nianeleri de fiilen tesbit olunmu. Mesel Nahcivan mmtakasmda Tanaklara kar mtte fik an hareket olunmu. Daha mhmimi bolevikler tilf devletleriie hali harpte olduklarndan aa yukar avm saflarda cephe alm vazi yetteyiz. Londra Konferansna gelince: Benim henz bir ey bildiim yoksa da henz garp ve cenup mmtakalanmz igalleri altnda ve halik mzdaki kararlarnda bir tahavvl de grlmyor. stiMlimizi tasdik
ettikleri de vaki deil. Acaba Ankaraya husus vaadler m yapld? Byle ise bunun hukuk ne kymeti olur? Muahedenamelere bile noktas noktasna riayet etmeyenlerin husus vaadleri, hedeflerine varmak iin entrika deil midir? Tarihimizde ve baka milletler tarihinde - hususile istil altna dm Msr gibi, Arabistan gibi milletlerin tarihinde - ne elm aldanmalar olduunu arkadalarmz bilmiyor mu? stikll mcahedemizi tanzim ve imdiye kadarki muvaffakiyetlerimizi bir yanl ka rar ile mahva kafiyen vasta olamayacam ve ark siyasetini hakikatin yani istikllimizi temin iin lzm gelen macerasnda yrtmek iin An karamn yanl dncelerini tatbik etmemeye karar vererek. Sekizinci Alay ve Svari Bl ile bir bataryay da Zarad mmtakasma tahrik emrini verdim. Ve Tiflis Mmessili Kzm Beye de 20 ubatta vaziyeti kavrayamadn, tilf Devletlerinin hakkmzdaki kararlarndan henz sarfnazar etmedikleri grlrken Bolevikler aleynine bizi harbe srk lemeleri ate emberi iinde eritmek iin olduunu unutmamasn yaza rak ikaz ettim. 20 ubatta Tiflis civarnda Boleviklerin taarruzlarnda muvaffak olamadklarn muharebenin devam ettiim, Grc ordusunun mukab taarruz iin dndklerini Grc erkn harbiyesi muhtasaran bildiriyorsa da Grclerin uzun mddet dayanacaklarm zannetmiyo rum; Yalnz Ermeni ordusile dahi boy lemeyeceini iki sene kadar evvel gsteren Grcler, imdi Ermenilerle de takviye olunan Rus ordu suna kar ne derece gsterebecektir ? Hususile Grc milleti iinden rtlm, bir Grc Bolevii Moskovann sefiri olarak Ankaraya git miti. Ufak bir malbiyet veya muharebenin uzamas Grcistanda bir bolevik inkbma sebeb olacana hi de phe etmiyorum. Bizim daha ziyade teredddmz Ardahan ve Artvin havalisinin de bu inkilpta Bol evik ktaatnn igaline sebeb olacaktr. 21 ubatta 8 inci Alay Karsta tefti ederek Cilnos ve Zarad mm takasma tahrik ettim. Batarya ve Svari bl de yarn hareket ede cektir. Ortalk ziyade kar, iae mkilt da ok, esasen kmilen Trk olan o mntakai arm igali iin fazla kuvvete de lzum grmyorum. ok sevindiim bir emir bugn (21 de) geldi. 20 tarihli Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa mtalamn muvafk grldn, Grcler Ardahan ve Artvini sulhen terk etmezlerse ksm klli ile Ahigelek istikametinde hareket olunmasn yazyor. Grclere ben de on larn bana yapt gibi' haber gnderdim ve harpsiz Ardaham ve Artvi ni kendi hudutlar mntehasma kadar igal edeceimi bildirdim ve mf rezeye de igal emrini verdim. Esasen Ardahan karsnda Merdenik mfrezemiz bir blk (180 silh), vard. 23 ubatta Grclerin ekilme si ile ve muvafakatlerile Ardaham igal etti. Grcler kuvvetlerini bolevikler karsna sevk ettiinden bu hareketimizi memnuniyetle kabul ettiler. Grc hkmeti Ankara sefirine de bildirmi.
s t i h b a r a t
H l s a s .
23/2/1337 1 Ahalii islmiye ile meskn Ardahan ve Artvin kazalarnn Trkiye Byk M iliet Meclisi Hkmetine terk edilmesi hususunda Grcistan Cumhuriyeti nezdinde vukubulan teebbsatmz muvaffakiyetle neticelenmi ve mezkr kazalarn bize terk edildii bugn 23/2/1337 saat 4,45 evvelde Grc sefiri tarafndan Ankarada Hariciye Vekilimize resmen bildirilmitir. Bu sebeble Ankara Hkmeti ile Grc Cumhuriyeti arasnda mevcut mnasebat dostane teyid ve takviye edilmitir. Ar~ dahandakl Grc memurini mlkiye ve askeriyesi 23/2/1337 sabahmdanberi Ahshaya ekilmek zere kasabay terk ve sanca tahliyeye balam ve ayn zamanda Ardahanda Trkiye Byk M illet Meclisi Hkmeti nmna orada bulunan mmes silimiz ahalinin tezahrat vatanperanerasi arasnda idarei hkmeti tesis eylemi tir. Bugn alessabah Ardahan livasna dahil olan ktat askeriyemiz getii yerlerde sancak halisi tarafndan pek samim ve hararetli hissiyat vatanperverane ile istikbal edilmitir. Ardahan livasnn tedenberi mslman ve Trk olan ahalisi bu haberle z millet ve hkmetine kavumu ve iltihak etmi oluyor. Zaten bu itibarla o m m taka bir hakk meruumuz idi. B u gn bu gayeye muvaffakiyet ve mazhariyet mill birliimizin kudret ve satveti karsnda midbah atilerin idrakine bir delildir. B i naenaleyh Ardahan ve Artvin kazalarnn z memleketine iltihaktan mtevellit be aretle her tarafta genlikler yaplmas ve bilmum menatk ve merakize tebli ve tebir edilmesi lzmdr. Bu muvaffakiyetli gn idrkten dolay Kars mevkii m s tahkeminden bugn 23/2/1337 sat 2 zevalde yirmi bir pare top endaht sureti ile de iln aduman edilecektir. 2 - Grcistanda Tiflis cephesindeki muharebat devam ediyor. 3 19/2 Taymis gazetesinin verdii malmata nazaran Amerika Hkmeti Mttefikler tarafndan vaki olan Londra Konferansna kinci daveti dahi kabul etmemitir. ark Cephesi stihbarat
irtibat memnru olarak Ardahaa daha evvelce gndermi olduum ihtiyat mlzimi Hilmi Bey (1) mahall Hkmeti tekil ederek Ardahana Trk bayra ekilmitir. Yaknda Artvin de igal olunacaktr. Bu haber benim iin en sevinli gnlerimden birini yaatt. Ankaramn yanl
kararile Mill Mcadelemizi felkete dndrecek yere kan dkmeden asniardanberi bizdm olan ve halk kmilen z Trk olan eski bir sanca mz alm bulunuyoruz, bir dierini de almak zereyiz. Halkn da, ordu nun da sevinleri hadsizdir. leyin Kars kalesinden 21 pare top endaht ve her tarafta enlikler yaplmas suretile tesit ettik. Ne garip, Arda ham [igal ettiimiz 23 ubatta. Londra Konferans da mzakerelerine balam. 24 ubatta bolevik taarruzlarna dair aldm malmat: 21/22 ubat gecesi Tiflis geitlerine taarruz eden Kzllarn btn cephede 14 kilometre ekildiklerini Tiflis Mmessilimiz 22 tarihile bildiriyor. Bak
(1) Birinci M illet Meclisinde Ardahan mebusu Hilm i B ejdir. M alm zmir hdisesi zerine Ankarada stikll Mahkemesi karariyle Ankarada aaslan! ar arasn dadr. _
ataemiliterimiz erknharp yzbas mer Lutfi bey de yine Karakdliseye gelmi, oradan telefonla bu haberi teyid ediyor, fakat ricatin yal nz sa cenah ve merkezde olduunu bildiriyor. Erivan cenubunda Develi istikametinden top ve piyade tfek sesleri iitiliyormu. Ermeniler bu nun, boleviklerle Ermeniler arasnda msademe olduunu Markaradaki zabitimize sylemiler. Bu haber Erivan mmessilimizden de teyid olundu. (28 ubatta mmessilimiz Emir zabitim Bahattin Bey yazyor: Cenuptan ilerleyen bolevikler Bykvedi ve Erivamn on verst cenubun da imiler. Turakovi ky Ermenilerin elinde kalm. Kzllarn 2500, Ermenilerin 4000 kuvvetleri varm. Her iki zrhl tren Kzllarn elinde imi. Ermenilerin 4 obs, 4 de cebel toplar varm. Ermeniler bizden ufak bir kuvvet ve esirlerini istiyorlarm. Bitaraf kalacamzdan kuv vet gndermeye muvafakat etmedim. Fakat esasen seray iae edemezi mizden, Erivan Tanak Hkmetile de sulh akdettiimizden esirlerin iadesini muvafk buldum, ve Erkn Harbiyei Umumiyeye teklif ettim. ade edinceye kadar da Erivan Hkmeti de tekrar inkilp! yaparak Boleviklii iln etti!). 25 ubatta Tiflis sukut etmi. Bunu 26 leden sora saat ikide Tiflis mmessilimiz Kzm Bey Ktayisten makine banda benimle g rerek haber verdi: Tiflisin 10 kilometre arkndaki (Vuzbani) istasyo nunda Bolevik ordusu Grclerin cephesini yararak 24/25 gece 3 ev velde Tiflis! igal etmiler. Kzm Bey Grc hkmetile Ktayise e kilmi, Sahilden de bolevik kt'alan (Sohumkale) imaline gelmiler. Grc ktalan da (Sohumkale) ye ekilmi. Boleviklerin Batum zeri ne ilerlediini grerek Batumu igal edip etmeyeceimizi soruyor. Ceva ben dedim ki: Evvel Grc hkmetinin ne dndn bize bildiriniz. Ben de .Hkmetimize bildireyim alacam cevab sise yazarm... Er kn Harbiyei Umumiyeye de vaziyeti bildirdim. 27 de Asker dadi Mektebini tefti ettim. Bu Harbi Umum ehit yavrular ate iinde gz amlar; imdi de yine byle iler iinde iyi piiyorlard. Karstaki mkemmel mektep binalarnda verdiimiz emei hak ederek alyorlar ve hdiseleri grerek iiterek tam mnasile ye tiiyorlard. Martta Kziordudan irtibat zabiti Karsa geldi. 2 Martta beni ziyaretle Kzlordunun ordumuza selm ve ihtiramatm bildirdiler. Mu kabelede bulundum. Erkn Harbiyei Umumiyeye de bildirdim, Grc Hkmeti skya gelince himaye taleb ediyor, imdiye kadar ses kar mam ve itilfn emrile hareket etmiti. Ankaraya gnderdikleri sefirieri Medivanimn ve kardei Bolevik sefiri Medivanimn neler yaptn bilmiyorum, yalnz Ruslarla da henz bir ey yapldna dair Moskova dan da bir haber yoktu. Grc ordusunun bir ka haftalk ancak mr kald. Yaknda btn cephede boleviklerle temasa girieceimizden bu na gre ktaata yeni vaziyet vermeye balamtm. Sa cenahta dr
mmtakasmdaki 11 inci Frka ktaatn Karsa celbettirdim. .Orada zaif bir mfreze braktm. Sahildeki ktaatmz da Batum hududuna yakla trdm! Ahigelekde Boleviklik iln olunduunu, ahalinin Sovyet idaresini te kil ederek depolar yama ve Grc mfrezesinin 4 topunu aldklarn 0 Martta haber aldm. Ktaat daha ziyade ileri srdm. Karakiliseyi takviye ettirdim. 8. Alay Ahsha cenubunda aksda toplattm. Sebebi Sovyet idarelerini Ermeni ve Grc ahalinin tesis ederek bu vesile ile oradaki islm ahaliyi katliam etmeleri ihtimlini dndmdendir. Ahigelek ve Ahsha mmtakalarndaki islm idiler. Milis tekilt da var d. Bunlara kuvvet verecek tedabiri de yaptm. Muntazam Rus ktalar vrududa sonra bu halk iin tehlike kalmayacakt. Fakat ilk kargaa lk zamanlan mhimdi. Bugn Rus Kzlordu kumandanndan bir ikyet aldrn: Nahcivan daki mfrezemiz Kzllar aleyhine propaganda yapyormu. Gya 60,000 kiilik bir Trk ordusunun Bolevikler aleyhine harbe hazrlandn sylyorlarm... Tekzip ettim; bu kabil propagandalar kendi ordu saf lar arasnda bulunmas melhuz kapitalist taraftarlar tarafndan iaasma kar mteyakkz bulunmalarn bildirdim7 Martta hava gneli fakat yerler hl yarm metre karla rtl. Arap Tabyasnda 10,5 luklarm endahtmda bulundum. Btn inaat be ton olarak yerlere gml olan bu muazzam tabya Karsn en kuvvetli bir noktai istinaddr. imale kar ve Kalenin imal cephesinde olmas bizim iin pek faydaldr. Ben, sebebiyet vermezsek Boleviklerin bizimle harp edecei kanaatinde deilim. Bununla beraber her trl tertibatm da buna nazaran hazrladm. Kars kalesi gibi pek kuvvetli ve her trl fennin icaplarn haiz bir Mstahkem mevki karsnda Grc harek tm ancak baarabilen Bolevik ordusunun muvaffakiyet midi yoktur. Boleviklerin henz igal ettikleri yerlerde hakik bolevik idaresini tesis ve mukabil inkip ihtimallerini defetmeden aleyhimize hareketlerinde mna yoktur. Bundan baka bizimle harbe kalkmakla bizim derhal tilf Hkmetleriie anlaarak, balarna felket aacamz hesaba katarlar. Halen kuvvetleri ise 25,000 muharipten ibaret olduunu Grclerle olan muharebelerde 15,000 zayiat verdikleri evvelce 40,000 neferlik bir kuv vetleri bulunduunu haber aldm. 9 Martta Erkn Harbiye Riyasetine gelen pek acele bir emirde:: Ahigelek, Ahska ve Batumun serian mmknse bu akama kadar iga lini emrediyor. Hariciye Vekletinden gelen ifrede Kafkas- Konfederas yonu yapacamz bildiriliyor!... Erkn Harbiyenin emrini derhal tebli ve Boieviklerle msademe ye sebebiyet vermeyerek dostane hareket edilmesini emrettim. Ahshaya. yakn bir svari blmz derhal oradaki yerli milisleri takviye ederek ehri igal etti. Batum igalinin kanl olacan ve Grclerin derhal
"boleviklik iln ederek aleyhimize dneceklerinden endie ediyorum. Fa kat artk Erkn Harbiyei Umumiye ile mnakaa edecek zaman yoktur. Lzm gibi vaziyeti bilmeleri lzmdr. Anlalmayan mesele hl (Kaf kas Konfederasyonu) hlyasdr. Bunu kimler yapacak. Bugn. Tifste Sovyet Grc Hkmeti teesss etmitir; Azerbaycan da bu halde, Er menistan daima mtehavvil cereyanlarda. Bolevik orduse msademe ye yeniden mi karar verilmi ? Ankara Hkmeti vasiyeti umumiyeyi tasvir e yapacan bildirmiyor. Vakit vakit mtehavvil birer ekil gsteriyor, 9 Mart 3,30 sonra Tifste Kziordu kumandam (Keker) makine banda bana tebrik yazyor: Ahshada tarafeyn ordularnn samim te masn tebrik ederim diyor. Teekkr ettim. Bugn zeval vakti bir Kzl svari Ir/as Ahshaya girmi. Bizim svari bl daha evvel girerek milisleri takviye etmi ve zapt rapt tesis etmiti. Yerli Ermeni halk kzllar istikbal etmiler ve Kahrolsun Kemalistler diye barmlar, islmlarla bir mcadele de yapmlar. Tarafeynden bir ki kii maktul ve mecruh olmu. Bu havalideki ileri ve mfrezeleri idare iin mr ettep ikinci Frka tekil etmitim. Karargh 10 Martta Ardahaa vard, 11 Mart zeval vakti Batum dahi 7. Alayn bir taburu tarafmdan i gal oIundiL Btn ktaatn ehre girmeyerek lzm gibi tertibat almala rm emretmitim. Bugn Ahshadaki Kzl Svari Livasnn Batum ze rine gitmek zere hazrlandm haber aldm. Ruslar imalden tazyikle beraber Batumu ark ve cenuptan da tazyik edeceklerdi. Vasiyet pek ga lip bir seldi almt! Grc ordusu henz Batumun hayli imalinde Rus larla muharebe ederken biz Batumu igal ediyorduk, halbuki buras Grc ordusunun son mukavemetini temin edecek bir mevkii mstah kemdi. Ahslfada dostane karlamtk. Bu liva Batuma da byle-gire rek Grclerin hatt ricatini kesecek ve bedavadan Kaleyi igal ediverecekti. Yoksa oradaki mfrezemiz boleviklerle muharebe- mi edecekti? Yani Grc ordusuna yardma m gitmitik? Bir nc k da. ne ona ne de tekine, Batumu biz almaya gitmitik! u halde gelecek her iki ordu e muharebe mi edecektik? Hkmet Kafkas Konfederasyonuna karar veriyorsa - ki vaziyeti umumiyemize nazaran felket olacan izah etmi ve anlatmtm - sarih emir vermek lzmd, vakit pek dar artk mnakaa zaman gemiti; ben ktaatma sarih emir verdim ve hi bir tarafla hali harp ihdasna mahal vermemelerini ve dostluktan ayrlma maya almalarn yazdm. 12/13 gece Hkmetimizin verdii karar Ankaradan bana tebli olundu: gal olunan Ahigelek, Ahsha ve Batum mmtakalarmda Anka ra Hkmeti namna icray hkmet iin memurini hkmeti tyin!... Tabi emirleri yerlerine verdim. Mfreze kumandanlar Hkmet miri olacaklar. Bizim Tiflis mmessilimiz Miralay Kzm Bey civar msl-uranlarm da emrine alarak 24 saat zarfnda aksi emir almazsa bole-
viklere kar islm ktalar kumandan olarak Grclerle mtereken:, harbe gireceini ve refakatindeki zabitlerimizi de muhtelif kumandan lklarda kullanacam bildiriyor! Ankara, Hkmetimizin mmessili olan bu zata bir ey yazm m bilmem, bu hareketin oradaki slmlar kmilen mahveden ve bizi de harbe srklemekten baka bir eye yaramayacan kendisine edit, yazdm ve kendisinin Grc hkmeti ezdinde bir mmessden baka bir ey olmadn anlattm. Kzm Bey 13 Martta Batumdan yazyor: Grc ordusu (Samtredi-Poti) hattna ekilmi. Benim edit talimatm da Kzm Bey alm. Hariciye Vekletimiz mmessilimize hi bir talimat vermemi, Ankarada Grc sefiri Merivaiye Hkmetimiz tarafndan verilen malmat benim Kzm Beye verdiim talimatla muarzm! Gr c Hariciye Nazr Kzm Beyden meseleni izahm istemi o da bana soruyor... Hariciye Vekletimiz kendi sefiri demek olan Kzm Beye neden direktif vermemi de yalnz Grc sefirine baz eyler sylemi herhalde yanl bir ey. Bunu Ankaraya yazmakla beraber Kzm Beye benden ald talimat dairesinde hareketle kendiliinden aykr istika mette iler yapmamasn ve artk vaziyetinin Batum valisi haline inkilb ettiini anlattm. 14 Martta 1.00 sonrada 9. Frka svari blmz de Ahigelei i gal etti. ' 15 Martta Tiflis Sovyet Grc Hkmeti ile Batuma gelen Menevik Grc Hkmeti 24 saatlik bir mtareke akdettiler. Millet vekillerinden Besim Atalay Bey arkta baz tetkikat yapm veya memur edilmi. A v detinde bir rapor yazm veya hikye etmi. Erkn Harbiyei Umumiyeden 8 ve 12 Mart tarihli ifrelerle bildirildi. Ahvale muvafk deildi. Erzu ruma Mustafa Keml Paann ilk geliinden bugne kadarki hdiseleri ksmen bizzat bildikleri, ksmen de vakit vakit yazmama ramen hl yanl gr tashih iin bir hlsa yazarak Erkn Harbiyei Umumiyeye bildirdim. Kafkas'lardaki muharebenin hitamnda dahi ark siyaseti hakknda bir hlsa bildireceim. Bu suretle ark ahvalini dahil ve ha ric arkadalarmza hlsa etmi olacam. (27 Martta bunu yazdm.):
ifre Kars (Karargh)
15 M art 1337
Erkn Harbiyei U m um iye Riyasetine
Besim Atalay Bey mthudat ve mesmuat hakknda bendenize malmat ver seydi kendisini hakik bir rapor yazabilecek derecede tenvir ederdim. Raporunda bahsettii meseleler Celleddin. Arif Beyin Erzuruma geldikten sonra balayp bu gn neticelenen eski vakalarm aksi sedasdr. Zabitanm ihtils meselesi de bu kerre ordunun ikamei davas vehile Celleddin Arif Bey zamannda kan dedikodulardan ibaret olup aada izahat vereceim vehile maksad mahsusa nail olmak iin bir ka rezilin iftirasdr. Bu, sureti kafiyede tebeyyn etmitir. Yoksa dnyann her ta rafnda olduu gibi bir ka kiinin hrszl cezasz kalm deildir. Bu babda zey~
len malmat arz eyleyeceim. ark cephesinde emniyeti mme mkemmeldir. Hal kn itimad ise namtenahidir. Erzurumda havass lzimeyi haiz kumandan dahi mevcuttur. Erzurumda balayan dedikodularn menba bir ok ayan dikkat noktalara is tinaden bervechit terih ediyorum: , yle ki: Esasen her yerde olduu gibi Erzurumda dahi haricin entrikasna ka plan ahsiyetler eksik deildir. Mtarekenin akdinden sonra tilf Devletleri mille timizi inhille uratmak iin ayr ayr Krtlere ve erkeslere nasl vaadlerde bulun du ise zannediyorum' ki stanbuldaki vilyat arkiye Heyetine de msaadekr ve tevikkr bulundular* Esasen bunlarn stanbuldaki serbest tekilt ve itimalar a yan nazardr. Bendeniz 1335 senesi Maysnda Erzurumda 15. Kolordu Kumandan lna geldiim zaman her ordunun olduu gibi ark Ordusunun da silhtan tecridi ne balanmt. Bir ok mesai ve tertibatla ordumun silhn vermemitim. Keml Paa Hazretleri Sivastan Erzuruma geldii vakit mesaimizi umum Anadoluya te mile karar vermi ve Sivas Kongresinin kadm muvafk bulmutuk. Keml Paa Hazretlerini Erzurumlu olmad iin Kongreye almamak hususundaki tegebbsata, halkn cizlerine olan, emniyet ve itimad mni olmu ve hatt marniley Kon grede Reis intihab edilmiti. Sivas Kongresi umum memleket hakknda karar ver dii zaman ise ark Anadolu murahhaslarndan baz simalarda mthi fikr muha lefet grld. Bu hususta Gmhane murahhaslar ile Erzurumda Necati Bey pek ileri gidiyorlard. Rize murahhas mer Fevzi ise, Trabzonda gazetesile Kuvvayi Milliye ve Keml Paa aleyhinde zehir samaya balad. Bittabi bunun gazetesini sed ve kendisinin tevkifini emretmitim. Merkum stanbula kat. Trabzona vali Ali Galip Beyin himayesine mazhar baz mfsitlerin mevcudiyetine phe kalma dndan malm olduu vehile vali Erzuruma celbolundu. Alkadar erknharp miralay Hac Hamdi ngiliz torpitosu ile istanbula kat. O zamanlar Erzurum mu hitinde bir ey hissetmiyorduk, fakat Elziz valisi Ali Galibin harekt melunanesine Erzurum Ilca nahiyesinden de baz dedikodularla itirk olunduu Terinisani 1335 tarihlerinde haber alnda. Ilca nahiyesi ahalisine ilk emirde Sivas Kongresini datmak zere hareket edin diye Erzurumdan husus tebligat yaplm, bunun menban bulamadk fakat anlald ki Erzurumda dahi bir fesad menfezi, velev zaif ol sun, vardr. Bu menfezi o zamanlar tahmin edemiyordum. Fakat vekayi i tiye per deyi yrtntr.' Ermenilere karg 8 Haziran 1336 da seferberlik yaplm ve hareket balayacak iken balamad ve vilyat garbiyenin istilsna tevessl ve Adana fecayiinin tezayd ettii ve boleviklerin memleketimiz dahiline propagandaclar gndermeye ba lad Temmuz ve Austos 1336 aylarnda Erzurumda Albayrak muharrirlerinden Mithat gazetesile halklk diye makalt nerine balad. Bu aralkta Celettin Arif bey de geldi ve Mithatm evine misafir oldu. Keml Paa Kazretlerile yaplan muha berat o zamanki dedikodularn mahiyetini ve noktai nazarmn esasn gsterecein den bir kerre daha mtala buyurulmasn rica eylerim. leri harektn arifesinde kan bu dedikodularn ayn menfezden ktn tah min ederek Erzuruma avdetimde iin banda. Albayrak muharriri Mithatm gizli ol duunu ve Celettin Arif ve mebus Hseyin beyler vastasile baz oyunlar kurul duunu grdm. Plan u. idi: Celettin Arif bey Vilyat arkiye vai umumisi; mebus Hseyin bey de Erzurum valisi olacak, ordu ve kumanda heyeti zabitamm halk nazanndan drmek: Erzurum, mntakasmda Erzurumlulardan gayr zabitan ve efrad uzaklatrmak neticede Erzurum Erzurumlularndr diyerek Ankarada aykr bir vaziyet almak, Celettin .Arif Bey Meclisi Mill Riyasetine tahkikata l zum grmeden dedikodular hakikat gibi sale balad. Fakat halkn ahsen cizle rine olan hrmet ve samimiyeti dolaysile matlp hasl olmad. Dedikoducular buna m
'
' .
; .
' " . . '
'
930
STKLL HARBMZ
grnce hrszlara ceza yapmyor eklinde propagandaya baladlar. Derhal ekserisi Erzurumlu olmak zere ayan itimad mera ve zabitandan yaptm tahkikat mes eleyi bsbtn halletti. Dedikodu sahipleri bunu grnce ordu bolevik oluyor diye edepsizlie. baladlar. Fakat Mustafa Suphinin zerinde yakalanan layihadan anla ld ki orduyu inhill ve arkta kumanday sarsmak sz ayaa drp hkmeti ele almak hususunda Albayrak Mustafa Suphi ile hemfikir olmu. ayan teekkr dr ki halkn heyeti umumiyesi bu gibi fenalktan mnezzehtir. Cehil ve idraksizlik dolaysile her dedikoduya derhal inanyorlarsa da cizlerinin garka ve bilhassa Er zurumlulara olan madd ve manev yiliklerini halle temamle bilir ve bana fevcalde itimad ederler. Binaenaleyh arkta her frtna serilzevaldir. Fakat satveti hkmetin ebed payidar olmas, ordunun zaptrapt ve halkn samimiyeti tammesi iin, vekayii muhtelife ve delili mteaddide ile vatana kar namussuzca hiyaneti zhir olan Albayrak muharriri Mithatm divamharbe verilmesi lzm gelmitir. M ucibi itfctham olan ceraimi hlsa ediyorum:
Mdafaai Milliye Vekletine yazlan 5/3/1337 tarihli ifrede izah olunduu vechile Cellettin Arif Beyin Erzuruma geldii zaman kendi hanesine misafir alarak ordu ile ahali arasna ve ayrca ordu ierisine samimiyeti ihll edici dedikodular atm ve Erzurum Erzurumlularndr gibi fesad rniz bir nazariye icadetmi ve gya orduca yaplan suiistimallerden, tahakkmlerden ve bu meyanda Ruslara silh ve fiek satldndan bahis ile ahvali mahalliyeye vkf olmayan miri mumaileyhi i fal ettikten sonra baz resay askeriyenin ve erkmharbiye zabitamnan Erzurumlu larla tebeddl ve garp ahalisinden olan zabitan ve efradn arktan uzaklatrlmas ve Erzurum meb*usu Avri efendinin Erzurum valiliine tyin olunmas gibi teklif ler yaptrm- ve yine hu zamanda, ve Maarif mdr bulunduu halde memur ve ahaliden baz kimseleri ifal ile ve bazlarnn da hi haberi yokken imzalarm atmak suretile Byk Millet Meclisi Riyasetine yazd '28/29 Eyll 1336 tarihli telgrafnamede kumandanna ve Meclisi Mill Reisine kar ecavzkrane bir lisan kullanm ve ordunun gerisinde harekt isyaniye var zanmn umum, orduya ilka ettiinden Kars harektnn bir ay tehirine sebeb olmutur. 20 Knunuevvel 1336 tarihli gazetesinde Her tan altnda ordu ve asker elinin grnmesi tarznda bi edebane ve serbazane yazlar yazm ve 21 ubat tarihl gazetesinde de memurini askeriyeye dahi mil olmak zere umum memurin hakknda tecavzat kalemiyede ve Mevki Kumanda nnn istizahna kar verdii cevaplarla ahsen Mevki Kumandanna dahi tecavzat fiiliyede bulunmu ve vilyete Mustafa Suphinin zerinde yakalanan lyihadan istidlal olunduu zere ordunun zapturaptn ihll iin propagandalar yapm ve halk nazarnda emir ve kumanda mevkiini ve ordunun nfuzu tabisini krmak ve bu. suretle arkta bir hercmerc hazrlamak ve bu kemeke ierisinde hkmeti drerek idareyi bir ka hempasile eline almaya almtr. En son elde edilen 14 ubat 1336 tarihli gazetesinin tarih muavecehesinde milletimiz serlevhal . ba ma kalesinde dahi Londra Konferansnn muvaffakiyetle meticeleceini ve bunda hi phe olmadn beyan ile u mesut tahavvlden milletin zararna olarak istifade edeceklerin szlerine inanlmamasma ait baz fkralar yazm ve bu makalenin alt tarafna da Evld vstan kavi, hele avare dolansn. irkb se fo ^ le eli, ba do lansn. Dl avrat ise sail olsun, ida yansn. Ancak menim, avazei anm ocalansm. Millet nice tarac olur, olsun ne iim var. Dmanlara muhta olur, olsun ne iim var. tarznda ve vaktiie Azerbaycan halk iin yaslan hobhobnameyi gazetesile ne ir ve iln etmek suretile Ankara Hkmetine rapt kalp etmi ve tilfn hakszl na kar kalplerinde byk bir kin ve intikam mebu olan halk ve ordunun ibu mukaddes hissiyatm gevetecek ve mevcudiyet ve istikllinin, mdafaas iin her trl fedakrla zim ve sail olan masm milletimizi hkmetten soutacak ve bu
suretle millet ile hkmet arasna dahi nifak sokacak istihzakr baz beyitler dere: etmitir. Bu ahsn ordu ile bu kadar uramasnda, ordu ile ahali ve hkmet ve ayrca ordu arasnda nifak ve ihtill karmaya almasnda bir ngiliz tevik! bulunduu nu ve bilerek ve isteyerek buna alet olduu mahsustur. Hususile daha stanbul H kmeti zamanlarnda ngiliz mmessili Ravlinson cizlerine kar boleviklere m u kabele edersem ngilizlerin arka muavenet edeceini ve zm ir ve Adana vesair garb vilyetlerle megul olmamaklmz teklif ettiine nazaran Erzurumda msait eh relerle baz oyunlar yaptna phe kalmyor. Bilerek ve istiyerek ordunun inhilli maksadna matuf efal ve icraat, ordunun maazallah inhilli halinde milletimizin ve vatanmzn canna kasdetmi olan til fn husul maline bir sebebi kfi ve bu noktai nazardan Mithatm harekt hiya neti harbiye kanunu ahkmna dahildir. E fal ve teebbsat hainanesinde devam Erzrumun saf halkm lekelemekte olduktan baka ordunun zapturaptn ve memleke tin selmetini tehlikeye drecek bir mahiyette bulunduundan hiyaneti harbiye kanununun 18 inci maddesine istinaden Kars divamharbince icray muhakemesi iin Karsa izamnn Mevki Kumandanlna taraf cizden emir olunmu ve mumaileyh Karsa mteveccihen yola karlm olduu mruzdur. ark Cephesi Kumandan
Kzm Karabekir 25/1/1337
16 da Batumdan Kzm Bey yazyor: Nasyonalist Demokratlar hkmeti ele alacaklar ve Trkiye himayesini talep edeceklerdir. Eer bol evikler Grcistam kmilen igal ederlerse Batumda mesailerine al malarm temin etmek, Anadoluya kaarlarsa haklarnda ihtiram mah sus yaplmak, zabitan ve efrad firarilerini de kabul etmek... tilf donanmas Karadenize hkim ve (Hatt baz Fransz gemileri sahilden Boleviklere birka top da atmtr) Istanbulda ordular da hazr iken hl Grclerin bizim himayemizi istemeleri phe yok ki tilf devletleri boieviklerle karlamaktan korkuyorlar ve bizi arp trmakla hem onlar hem bizi arzu ettikleri felkete drmek istiyorlar ve hl da mit ediyorlar. Fakat artk vaziyetin tevazzuhu gn ve hatt saat meselesidir. 17 Mart Grc Menevik Hkmeti Batumun tarafmzdan igaMni ve kendi ordularnn da takatsizliini grerek vapurla firar ediyorlar. Grc Hkmeti de bu suretle tarihini balyor. Grc halk her tarafta boleviklik iln ediyorlar. Grcistanda Sovyet idaresi teesss ediyor. (An karadaki Medivani kardelerin de sefirlikleri tarihe- karyor.) 17/18 Mart gecesi Kzm Bey Batumda Trk hkmetini tekil edi yor, ay zamanda bolevik olan halk da kendi idarelerini (Eefkom) te kil ' ediyorlar. Ve sefarethanemizi muhasara ile msademeye kalkyor lar, bir zabitimiz ehit oluyor. Ktaarmz tabyalar igal ediyor. 18/19 Mart gecesi birde Tiflisten siyas komiser (jenikidze) bana ve Ankaraya yasyor, hlsas: ngilizlerin tevikile aramz alyor, Ba tumu tahliye ediniz.
19 da Nahcivan Asker Konserliine tyin olunan TaMpzade Yu suf Ziya Bey geldi. Bu zat AzerbaycanlI Tiirktr. Harbi Umumide ordu muzda binba idi, Tebrizde ttihad islm tekiltna Enver Paa tara fndan memur edilmiti. Hal ve vaziyete gre alyor. Zenginlerin her yerde yamaya maruz kaldklarn anlatt. 20 Martta Moskovadaki heyetimisden gelen ifrede: 16 Martta Mos kova muhadenet ahitnamesinin imzalandm bildiriyorlar. (15 Martta aldmz 6 Mart tarihli ifrelerinde dahi Afganistan hej^'etleryle imza ladklarn yazmlard.) 22 Martta Kzm Beyden gelen malmat 20 Martta Batumda aya n esef hdise olduunu yazyor: Grcler bizim Baruthane klsndaki mfrezemize (bir piyade, bir makineli bl) taarruz etmiler, bir Kr mz Svari Alay da yardm etmd. Blmz Kzllara teslim olmu; fakat kmilen ehit edilmi. Taburun dier blkleri Mahmudiye tabya snda bulunmakta imi. Geceleyin kpr civarndaki (oruh nehri ze rinde) mfrezemize iltica etmiler. Moskovada muahedename imzalandna nazaran artk hudut hari ci yerlerde hkmetlere ve igallere derhal nihayet vermek lzmd. Bu hususta emir verdim. Ankaraya da malmat verdim. Batumda konsolos hane muhafz olarak bir blk brakarak mfrezenin oruh cenubuna ekilmesini emrettim. Ahigelek ve Ahshada mahall hkmetler teess snden sonra ekileceklerdir. Batum hdisesinde bizden drt zabit ve yirmi alt nefer ehit, yirmi alt nefer mecruh, krk alt nefer kaybolduu anlald ki tabi pek yazktr. Hususe muahede msasndaa sonra olma sna. nazaran tarih bir cerihadr. Hkmet tesis meselesi olmasa idi bel ki bu kan dkleyeeekt. Bu tarihlerde baka cephe ve yerlerdeki vakalar unlard: 10:14 Martta Krontadda bahriyeliler bolevikler aleyhine kyam etmiler, buzlar stnde iki bolevik frkas bozulmu, fakat 16 martta erzaksslktan Krontad boleviklerin eline dm, 300 bahriyeli, itlaf olunmu, dier zabit ve efrad Finiandiyaya kamlar. 19 Mart ajanslarndan: Talt Paa 15 Martta Berinde arlotenburgda Selmasl 24 yamda bir Ermeni Darlfnun talebesi tarafndan roververle ehit edilmi. Katil demi ki: Talt Paa ebeveynimi katlettirdi, ben de intikamlarn almaya ahdetmitim, iki senedir takip ediyordum, ngilizlerden para ve talimat aldm. (Katili Alman mahkemesi tebriye ederek serbest brakt. Trk Milletini Harbi Umumiye sokarak Almal lara yardm edenlerin biri olan Talt Paa Berlande ldrlyor ve katil serbest braklyor. bret alnacak muazzam bir hdise!) 19 Martta Ankaradan bildiriliyor: Londra Konferans 12 Martta bitmiti, Heyetimiz Pariste Franszlarla Sevr Muahedesinden daha ar baz eyler imzalam, Meclisi Mill bugnk ictimanda reddetti. Muahe dede Fransz jandarma zabitleri kalyor, mevcut jandarmalar, ki ekse
risi Ermenidir, ipka olunuyor. Evvel bizim ktaat ekilecek, sonra Franszlar ekilecek, Adana-Nuseyhin mendfer imtiyaz Aimaniardan al narak Franszlara verilecek. Adanada br camie Ermeniler an asmlar ve ieriye her tarafa sa lip koymular, Franszlar da seyretmi. 23 Martta Yunanllarn nn mevziimize kar Bursa cephesinden kol ile ( frka ve svari alay ile) ve Dumlupmar mevziimize de Uak cephesinden bir kol ile (bir frka, bir svari alay) ilerlemeye ba ladklarn 25 Martta rendik. Bugn Adapazarm da igal etmiler. 25 Martta Harbi Umum esirlerinden mrekkep bir alaylk efrad 15 esir zabitimizle Karsa geldiler. Sabk Shhiye Reisim Miralay brahim Tali' Beyle beraber Bakdan geliyorlar. Kyafetleri mkemmel bir hale konmu. Lzm gibi nasihatle memleketlerine terhis ettim.. brahim Tali5 Rey Tuapseden 25 Knunusani 1337 de mufassal mek* tubile Rusiardan alacamz eslha ve mhimmat hakkmda ve ttihada, reislerin faaliyeti hakkmda malmat vermi. Bu mektubu iki ay sonra, 21 Martta aldm. Acele olan mhim yerlerini Meclisi Mill Riyasetine ve Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine yazdm. (1) Ankaraya gidecek olan Tali Bey lzm gibi mehudatm anlatacaktr. Mektubunu aynen yazyorum:
ark Cephesi Kumartdailtma Tuapseden 25/1/1337 27/12/1336 da Moskovaya avdet ettim. Berikide iken Ali Fuat Paann murah has asker olarak geleceini gazetelerde okudum. Gya bir hissi kablelvuku Mosko vaya avdetimi tacil ve tazyik ediyordu. Nihayet geldim. Her isin durmu olduunu grdm, Lkin resmen bir ey sylemiyorlar. Hareketimden evvel Krmdan yani Vrangeklen sonra verilecek mhimmattan sarfnazar ilk tertibin birinci kademesi olarak hemen gnderilecei mkerreren bildirilen 15000 Avusturya tfei bile ikml edilememi, memurumuz Tank efendiye her gn bir bahane ile itizar edilmekte ve gya bir ksm tfekler gayr kabili tamir imi gibi sebebierle sevkyat durmu gr dm. Karahan Krmdan yeni ve byk bir ksm mhimmatn verilmesine pek ta raftar grlyor. Bu suretle 12 gn oyalandm. Nihayet mehafili askeriye samimane her eyi ifa etti. Sefir ve murahhas askeriyemize yazp braktm notlarn leffen
(1) Enver Paann Anadoluya getirilmesi iin hareketler olduu ve ttihat clardan bazlarnn da buna alt Ankara hkmetince anlalnca bunlan hu dud haricine karmak iin Byk Millet Meclisi karar veriyor, ve hkmet de bunlan kartyor. Ben bunlann sahillerde ve Ankarada bulunmalarnda mahzur olabilirse de dahilde mnasip yerlerde kalmalarnda beis olmadn hkmete bil dirmitim. Trabzonda bulunan Halil Paa da hasta halinde karlm. Mteessir oldum. ok uratm. Hi olmazsa bunun istisnasiyle mmtakamda ikameti mesuli yetini kabul ettim. Eyllde bir mektupla davet ettim kabul etmedi. ok yazk ki Anadolu vahdetini bozmak iin altklann terinisanide tesbit ettik.
takdim ettiim bir suretinin mtalasndan msteban buj^rulaca vehile nihayet ierin ve Karahandan ayr ayr mesai le vakf oldum. ierie kar mehma emken idare ettim. Yazlan mektup ve notlarn bir ka telgraf merkezinden getii ve baka baka mevakide yeniden tercme edilerek Moskovaya vasl olduu na nazaran cmle ve kelimat siyasiyenin Metamorfoze olmak ihtimline mebni suitefehhmieri olabilir. Muhtar bey mhim bir hariciye memurumuzdur. Nezaket ve lisan siyasiyeye vakftr, gibi szlerle ve neticenin tavassutunuzun kabul edil mesi heyetimizin gelmekte olmas tarafeynin hsn niyetine delildir, gibi szlerle karlad;!!. Memnun, oldu. Lkin Karahann verilen eslha, mhimmat vesairenin. nerelere gittii malm olmad, tabirini hem anlayamadm, hem de taaccp ettim Tahkik ederek sise bildiririm, dedim. Lkin aksam evde kurye olarak gelip hasta l sebebe bir ay kadar Moskovada kalmaya mecbur olan mitralyz yzbas Hakk elendi, bendenizi bir az tenvir etti. Tuapsede iken Osman beyin baz-marifetler gsterdiini anlatt. O vakit ie tamamile intikal ettim. Tuapsede tamamile R stofta da az ok ii anladm. Ve artk Moskovaya avdette hem sefir ve heyeti askeriyemze ve bulamazsam Karahan vesaireye icabeden izahat vermeyi vazife addet tim. Geft, ehbender ii tamamile burnundan yakalam ve iyi takip ediyor ve maalesef mhim suiistimltm vukuunu isbat edecek zannediyorum. Lkin bu ilere hkmet adamlarndan bazlar da bulaacandan hayli mkilta tesadf edecekse de yine uratn grdm. Bunun neticesini beklemek burada lzumsuz izaai vakte sebeb olacandan artk ilerimizin selmetle cereyan ettii teminatm vermek iin. Moskovaya kadar tekrar seyahati gze aldrdm. Bu gece gidiyorum. Osman bey, Sabri beye bir bakkal puslas bile brakmam. Rostof ve Moskova dan gnderilen mhimmatn listesini aldm. Lkin buradan ne gnderilmitir malm deil. Sabri bey gelen mhimmat Hkmetle mterek bir heyet muvacehesinde tadad ederek tesellm ediyor. Kuyudatn muntazam buldum. Hakk efendi geldi, topu zabli de geliyormu. Muavenetleriyle artk i iyi gidecektir. Rize limannn inaatnn hemen ikmli iin 650 f imento, klliyetli petrol, benzin hkmetimiz emrile talep olunmu ve sevk olunmu. Son gnlerde Trabzon mebusu Ali kr, bey iin yine hkmet namna bir motor petrol vesaire alnarak gnderilmi. Rizeye bir fabrika daha bir ok eyler hep hkmet namna karlm. Hkmet bunlar hakikaten alm ve Osman bey ile rfekasma terk etmi ise buraca bir tahkikata-, lzum yok. Lkin imento Samsunda satlm, mebus misafirlerie geldii iin na sl geinirmi, ite biraz ticaret yapmal imi, buradaki frka kumandann ziyare timde Osman beyin nerede ve serbest veya mevkuf olup olmadn sordu. Taaccp ettim, bu derece ayaa dm ve Moskovaya kadar sirayet ve akis ederek K arahanm nezaketle suallerine maraz kaldm. Ve neticede devletin en mhim istihza rat zamann karm olduk. u arizamla fazla izahattan ictinabla Sabri beyin tah kikatnn neticesine intizar icab ettiini arz ederim. Moskovada mmkn mertebe az kalacam. Sefir ve Ali Fuat Paa gelmise kendilerine lzm gelen izahat vere ceim ve Krmdan klliyetli mhimmat tertip ettirinceye kadar kalp Bak mmkn; ise Tflsten Karsa geip yedi aydr mtehassiri bulunduum memleketime ve vazi feme mlki olacam. Mmkn olmazsa Batum Trabzondan yine Zanann skn tl geidini iktihama mecbur olacam. Hkmetin elinde pek az vagon kaldndan sevkyatmz pek betaatle yapl yor. Svastopodan. doru inebolu vesair bir limana sevkivat. yapmak pek kolayolacaktr. Oraya biri topu dieri mitralyz olmak zere iki zabit tyin ve Rostofta emre intizar eylemeleri iin imzalarn 22/1 de ifre telsizi ile alnmad ise Trabzon dan makam lilerme arz olunmak zere Frka kumandanlna bir telgraf gnder dim. Bunlarn tesrii tyin ve izamlarn rica ederim. Bu zabitana yevmiye laakal iki yz - kuru Osmanl paras verilmesi mnasiptir. Bu para ancak iaelerini temin
edebilir. Hkmete verilen, mevadd iae ne yeniliyor ne de yutuluyor. Her gn aynca yemek tedarikine mecbur olunuyor. ar ve pazarlarn kapatlmas her gn fatlarn tereffne sebebiyet veriyor. Tedarik de mkilleiyor. Tahsisatlarn, kon solos vastasile muntazaman tesviyesine emir buyurulmas lzmdr. Moskovada alkoyduum ihtiyat zabit vekili Tark efendiyi birlikte aldm. Y e rine Sibiryaya seranm halini teftie gnderilen Trabzon jandarma taburundan esir ihtiyat mlzm Nazmi Sadk efendiyi yevmiye 150 kurula braktm. ubat niha yetine kadar tesviye ettim. Rostofta Rus ordusundan iltica eden Dastanl Mehmet Sleyman efendi isminde bir zabit vardr. Bekir Sami bey buna ayda seksen bin rub le tahsis etmi. ki .aylk vermi. Lkin tahsisatn nereden alacak, pek ef|l buldum. Vazifesini de pek muntazaman ifa ediyor. Sevk tarifesi yaptrm, pek iyi rusca bildiinden mazhar hrmet olduunu grdm. 240,000 ruble verip ubat nihayetine kadar tavzif ettim. Lkin bu da gayr kfidir. imdiki halde bir kdmz 10.000 ruble ediyor. Bu nisbette her ey tereff ediyor. Bir funt ya 13,000, eker 27,000, ekmek 3000 ve her ey bu nisbettedir. Nahcivandaki mfrezemizle Rus ktaatn mtereken harektmza az ok muavenet ettireceini vaad ettii halde bir gece iinde Kas gar a giderek ihtill yapmaya karar verdiini akdemce arz ettiim Halil Paa ve Naim Cevat beyler Takent ve Bakude bir gna muavenete mazhar olama dklarndan Moskovaya avdet ettiler. erkes Sami bey de Anadoluya gitmi. M os kovada bikarar braktm. Arasra Afganistana giderek Ceml Paaya iltihak tasmim ediyorlar. Para hususunda skntdadrlar. Berimde Enver Paa tarafndan ocuk larna mark olarak tesviye edilmek zere kendisine yz lira verdim. Lkin bu para azam bir aylk masraflardr. nk arasra oyun ve elencede kusur etmiyorlar. Paann silhati de muhteldir. Gs biraz rahatszdr. Bir gn bendenize Acaba Kzm Paa bana ayda 3-400 kuru Osmanl paras olarak bir tahsisat verebilir m, buna alr msn dedi. Elbette alrm dedim. Lkin bir kayt altna girme dim. Eski bir paamzn sefalet ekmesini mnasip grmem. Mmkn olursa bu tahsisatn verilmesi taraftarym. Ruslar, kendisine olduka iyi nazarla bakyorlar. Ve olduka kendilerinden addediyorlar. Kendisi komnist geiniyorsa da karlarn daki ancak komnist muhibbi nazarile bakyorlar. Enver Paa bendenizden gizli olarak Halil Paaya yazd mektupta Ruslar bana bir mslman ordusu verip memlekete yardma gndermeyeceklerse ben yalnz ca memlekete gideceim, bunu syle diye yazm. Ordu vermeyeceklerini tekrar sy lediler lkin kendisini pek Sol tandklarndan Anadolunun stanbul veya itilfla uyumas ihtimline mebni kendini Anadoluda baa gemek iin teci edecek szler sylemiler, bendcffve de ara sara memlekete gidip ne olup ne bittiini anlamak is tediini syledi. Anlayacak bir ey yok, her ey yaplyor. Bahusus her-gn stanbuldan arkadalar gelerek mevki ve vaziyet tahkim ediliyor. Siz eski bir Enver bey gibi bir mfreze banda alamazsnz, sizi seven bir ksm belki banza toplan maya kalkacak ve bugnk birlii ikiye ayrmaya sebeb olacaksnz diyorum, gl yor ve yle ey olur mu,. ben bir ferd gibi alrm, demiti. Bir ferd gibi almakla vaziyeti tebcili edemezsiniz, ager suretle ae fenalk etmi olursunuz. Binaenaleyh hsite mmkn olduu kadar almak daha iyi olur, demitim. Halil Paaya yaz d mektuba vakf olduktan sonra Moskovadan mfarakatim gn biraz messir bir .mektup yazp Alman mmessili vastasile gnderdim. Halil Paa da ayn fikirde dir. Kendisini Berlinde gremedim. Avda idi. aenin 9 milyon marknn verilmesi Anadoluda bulunan Kr Ali Bey tarafn dan Basri Beye ve Talta Paaya bir mektup yazlmak ve Reisi Hkmet tarafn dan resmen talep etmekle mmkn olacam Enver Paa syledi- Enver Paa Ber linde Sultan efendinin varidatile ve biraz mzayaka ile geiniyor. Talt Paa bilkis -msrifane yayor. Enver Paa belki Moskovaya gelir.
Aaani bey Afganistanda kalm. Bedri bey avdet ediyordu. imal Moskovaya vasi! olmutur. Bahattin akir bey Bakdan Almanyaya gitmek zere, Moskovada buldum. Bir pasaport yapp azimetine yardm ettim. Ben Anadoluya gidip bir g rp tekrar Bakya dneceim '* diyordu. Anadoluya gitmeye hi lzum yok,' grecek bir ey yok, mmkn olan yaplyor ve herkes alyor. Lzum olursa muavenet ve hizmet rica ederler ve sizi davet ederler dedim. Enver Paann Anadoluya girmesine o da muhaliftir. Ankona talyan ticaret vapuru baz eyay tccariye ile N ovorosisk*' limanna gelmiti. Bugnlerde Tuapseye urayarak avdet edecek. Buralar dan mevadd iptidaiye tahmil ediliyor. Her tarafta bu mnasebetten beyan memnu niyet ediliyor, feg alt ay evvel iki talyan vapuru Odesaya gelmiti. Tayyareci ve foaz fen adamlarnn memlekete celbine dair olan emirnamelerini Moskovadan A lmaayaya hareketim gn almtm, Ayda 50 den 100 liraya kadar baz talipler var sa da kontrat akdine bir emir ve selhiyet verilmediinden bir ey yaplamad. B u hususta Romadaki Edip beye emir ve talimat verilmesine dellet buyurulmasn rica ederim. Trabzonda sabk Yaver kr, efendi Enite Kzm bey, Aptllalim efendi ve saire arasnda teatii muhaberat iin ifre gelip gitti. Enver Paann Anadoluya gir mesini belki tevik edenler oluyor, Moskovaya gnderilen kuryeler srf ordu zabitantndaa olraah ve bitaraf olmasn^ ve resm kumandanln verecei paketten baka gemler nakletmemesine dikkat olunmas ve her arzu edenin Rusyaya gitmesine m saade edilmemesi lzmdr. Her gitmek arzu eden kurye tyin olunmamak, bilkis kurye yalnz ve mnhasran kurye olarak gnderilmeli ve eline bir hviyet varakas ve kSnyesi yazlp musaddak olarak verilmelidir. Buralarda pek ok (deegat) (m|syalar) dolayor. Osman aann murahhas da bizim toplara sahip oldu. Fevzi Pa adan, Muhtar beyden trl trl tavsiyeler getirmi, konsolos mkil vaziyette kalmt. Bereket versin Murahhas Hseyin efendiyi sz anlar bir adam buldum. Gelen emirlere nazaran ae yapmak mmkn ise syle yapalm, dedim. Bir ey ya plamaz, beyim diye kendisine sylettim. imdi avdet edecektir. Sahra toplarm^ ar toplan tercihan Gazal vapurile sevkettiriyorum. Hava pek fena gemi mkil vaziyette, liman natamam ve gayn mahfuzdur. Rostofta fiek ve tfek sevkyatn takaddm ettireceim. Fransz diye verilen toplarn ngiliz olduu tebeyyn etti. Avdetimde Moskovaya anlatacam. Mmkn mertebe ksa zamanda avdet etmek zere bu gece Rostof tarikile M os kovaya hareket olunaca da maruzdur.
brahim TalP
23
ru m :
Martta Mustafa Keml Paadan aldm ifreyi aynen

'
yazyo
Ankara 22/3/133?
&rk Ceptim! Kumandan Kzm K am bekt Paa Hazretlerine
Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Tekiltnn msamaha edil mesi yznden memleket dahiline muhtelif zihniyetteki zevat tarafndan ihdas olu nan msbet veya menfi muhtelif cereyanlarn memleket dahilinde teevv efkr mucip olduu grlmektedir. Milletin efkn umumiyesini salim mesrada tutabile cek milletin iinde bir tekiltn muhafazas lzumu tahakkuk ediyor. Buna binaen Mdafaa! Hukuk Cemiyeti merkezlerinin vatanperver ve azimkar erbab namus ve.-
hamiyetten ve halkn hrmet ve itimadna mazhar zevattan intihap oltm maan ve bu merkez vastasile halk muntazaman, irad etmek elzem addolundu. Byk M illet M eclisi zsmn intihabnda mezkr merkezlere de hakla intihab verilmi olduuna nazaran M eclis ayn zamanda Anadolu ve Rum eli M dafaai H o kuk Cemiyetinin kongresi olmak selhyetini de hais olduundan M edisis. Divan Riyaseti Cemiyetin H eyeti Temsiliyesi makamna kaim oluyor, H eyeti Vekilenin 21/22-3-1337 gecesi verdii kararlar zerine M dafaai Hukuk tekiltnn ihya ve slahna balamak zere 22/3/1337 tarihinde yaplan tamim manzuru lileri buyrulacaktr. Mntaka i lileri dahilindeki tekiltn siyas? emellere ve ahs menfaatlere alet olmamas ve muzir cereyanlara mni olacak erbab fazi letten teekkl etmesi iin icabeden dellet ve nezaretin diri b u y u rm a m a sn a rica ederim. Trkiye Byk Millet: M eclisi Reisi Mutala Keml lve: .
Bilhassa Erzurum livas tekiltna dair nazar dikkati devletinizi celbi: faideli buluyorum. .
Vaziyeti dhiliyemizin mkiltn ve buna karg areyi anlatan bu ifrenin bize verdii vazife yeni deildir. Mtemadi kgaddan geri dur muyoruz. Mdafaai Hukuk Cemiyeti merkezlerini hlen tekil edenler daha iyi zannolunanlarla deitirilmesine muvaffak olunsa da netice yine kolay olmayacaktr. Mesel bir Londra konferans memlekette ne byk sarsnt yapt. Erzurum, gibi br yerde ve -Mdafaai Hukuk, merkezinde bulunan bir adam gazetesile bu konferansn muvaffakiyette neticelenece ini, aksi szlere inanlmamasn yazd! stanbul mthi tenviratta bu lunuyor, Mill Mcadelemin, muvaffak olmayacandan mtemadi ve para ile bahsediyor. Boleviklerle bizi harb ettirmeye almalarna ramen sulh muahedenamesi imzas Elviyei Slsenin artk Kularla yaplan muahede ile de Ana vatana kati ilhak itilf ldrtyor, Londra Konfe rans oyunile Mill Mcahede saflarmz var kuvvetlerile bozmaya u r a tlar, daha da uraacaklar. Bu oyunun Ankara bile nedense farkna varmyor. Dahilde ve harite bir taraftan Enver Paa ve taraftarlarn dan istifade olunarak memleketi ikiye blmek isteniyor, bir taraftan da istikbalimiz tedhi olunarak zaif kalpliler yoldan evriliyor, stanbul H kmeti tekilt ise her ne pahasna olursa olsun kendi hayatlarn temin iin dmanlara yardm ediyor, bize saldryor. Bunlar dahil mcadele ler, garpte Yunanllar, cenupta Franszlar, Boazlarda tilf demir ve ate emberi iinde iken az kald Ankaradaki hkmetimiz; de garktan yeni ve en ykc bir atei ellere yakacakt. Btn bunlara, karg dahil ve haric vaziyetimizi iyi bilmek ve mtemadi halkmza anlatmak ve bilhassa, byk mevkideki zatlerin selbeti ahlkiyelerinl iyi muhafaza etmek lzmdr, bu kuvvetle herhalde muvaffak olacaz. Tabii i kolay deil, fakat gayr mmkn de deil. Ben her frsatta bu esaslar Ankaraya yazdm ve srasnda da yazacan
26 da Mustafa Keml Paadan gelen tell ifre benim 15 tarihl (ifre 17 dir) ifremin anlalmadna dellet ediyor. Meclisteki muha lefetler benim yazdm esaslar dahilinde rtlebilir. Geri bunlar da ha Erzurum Kongresi zamannda dahi Mustafa Keml Paann aleyhin de idiler, imdi bana da kzdklar marnileyhi tuttuumdandr. Fakat bence Mecliste birka zatin muhalefetinden zarar gelmez, bilkis daha mteyakkz ve daha esasl allr. Herkesin evet efendim, pek doru! diyerek el kaldrlmas resikr iin bir afyon ubuu tesirini yapar. Mus tafa Keml Paann ifresini ve tekrar Erzurum hakknda lzm gibi tetkikat yaparak verdiim cevaplar aynen unlardr:
, Ankara 25/3/1337 (26 da alnmtr.)
ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir Pasa Hazretlerine
1 Erzurum mebuslarndan Hseyin Avni Bey bayraktar olmak zere Cel leddin Arif Bey Mecliste irkin ve birane bir vaz muhalefet almlardr. Buna ramen Hseyin Avni Bey bugn mracaat ederek bir makaleden dolay ikinci defa tevkif ve cephe divan harbine sevk olunan Mithat beyin himayesi hakknda zat devletinize yasmam rica etti. Vali Mithat bey hakknda yaplan muamelenin ka nunsuz olduunu syledi. 2 Celleddin Arif bey ve rfekasmm irtica mahiyetinde olan muhalefet leri Erzururrida bir zmreye istinad etmekte olduunu tahmin ediyorum. Ve bunu. pek mhim gryorum. Mithat B ey ....... meselelerle alkas tabiidir. Gayr kanun olduu iddia olunan muamelenin sureti mnasebeae tashihile beraber meselenin cidd bir tahkik ve tmike tutulmasn selmeti memleket namna rica ederim. 3 - Celleddin Arif beyden istizah mucip M dafaai Milliye Vekletinden muhavvel iannz zerine miri mumaileyhe vukubulan resm istifsara henz cevap alamadm. 4 Mithat Bey hakkmdaki cevab lilerinin Hseyin Avni Beye irae oluna bilecek tarzda yazlmasn mnasip gryorum. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi M . Kemal
Zata m ahsustur.
Akbulak 3/4/1337
Byk Millet Meclisi Reisi M . Kemal Paa Hazretlerine
Celleddin A n f ve Hseyin beylerin Erzurumda istinad ettii kuvvet hitir. Bu zatlere zahir olan yalnz Erzurum hkmetinde Kad Edip, Zht, Mnir ve Albayrake Mithat gibi bir ka mfsittir. Btn ahali kendilerinden nefret etmektedir. Artk herkes anlamtr ki bu adamlarn biri arka Valii Umum, dieri de Vali ol mak ve mtebakileri de birer suretle klah kapmaya alyorlar. Sureti umumjyede halkn Ankara Hkmetine ve ark Ordusuna kar hrmet ve samimiyetleri pek byktr. Bunu ibl iin ahren teekkl eden M dafaai H u kuk Heyeti Merkeziyesi Hoca R aif efendi riyasetinde olarak nezdi ciziye gelmitir.
Durak beyden maada olan mebuslara kar Erzurumda itimad kalmadn bldr inektedir. Bu babda ayrca Zat Smerine ve M dafaai M illiyeye maruzatta bulun dum. Arz tazimat eylerim. ark Cephesi Kumandan
27 Martta Byk Millet Meclisimiz Moskova Muahedenamesmi ka bul etti. Artk ark cephemizde mill mcadele muvaffakiyetle tarihe in tikal etmi oldu. Bundan sonra arktaki frkalarn garbe nakille Yunan llarla da ve dolaysiie btn cihanla hesabmz tasfiye olunmaldr. ark haraptr, irfan ve zenginlike garbizimden pek geridir. Ayrca pek b yk bir sahay kaplayan Krtlk mntaka pek vkfane ve teenni ve s knetle senelerce ilenmek ister. Yeni igal ettiimiz saha geri aslen Trktr fakat Rus mparatorluu idaresinde Rum, Ermeni ve Rus (Malakan) -kylerinin ktisad talakknleriie ve siyas darbelerle benlikleri ni kaybetmiler. mendfer ve ose boylar kmilen Trkn gayr rk larla meskn, zengin ve mreffeh, zavall Trkler bitirilmi. Gayr mnbit dalara veya bataklklara srlmtr. Bu diyarn da bir ok yetim ocuklar var. Daha mahall hkmetler bile zabitlerimiz elinde. arkta, bir yn i ki byk bir zevk ve hazz vicdan ile senelerce urat labilir. lk iim kimsesiz ocuklara Karsta yeniden bir toplama, yurdu, aarak shhatleri kurtulunca buradan mekteplerimize veya ailelerine tevdi etmek ve Trk kylerini dilne yerletirmek, bunlara ordudan lavvan ve erzak ve kazma krek gibi lat tevzii oldu. Elviyei Sl.sede adliye ve maarif ve hkmetin sair tekiltna yardm. Noksan, tamire muhta bir ok kprlerin ina veya tamirleri bilhassa. Erzurumun Har bi Umum fecayiinin tamiri, yklan ve yanan yerlerin imar iin Sarka m ormanlarndan katiyat ve mevcut muntazam katiyatm tevzii. Garbe ktaatmzn ksm kllisi nakli halinde dahi bir krtlk hdisesi kmamak iin airet zabitlerile yakndan temas ve onlara i bulmak ve o mmtakay mtemadi irad arkn btnjmenabiinden mevcut klliyetli malzeme eslha ve mhimmatn garbe nakli. Velhasl belki de en m him olarak muhtelif sanat messeselerimizde arkn muhtelif yerlerinde toplanan yetimlerimizin bir an evvel sanat sahibi olarak mevcut boluk larda vazife almalar... gibi ilere daha byk' bir serbesti ile sarlmaya baladm. ark siyaseti hakknda geri Ruslarla msalha ve muahede imza land fakat ne oldu ve ne olmaldr tesbit ederek garpte herhangi, yeni vaziyetler karsnda ark siyasetimizin hrpalanmamas iin tideki m talam yazdm:
Kars 27/Mart/1337
Byk Millet Meclisi Reisi M . Keml Faa Hazretlerine
Londra Konferansnn i yznn Rus ve Grc harbinde Trlcleri Kafkas emel-
leri peinde saldrp Grclerle mttefikan Ruslar aleyhine harb amak ve bu su retle Trkiyeyi ate emberi iinde eritmek veya hi olmazsa Grcler aleyhine Ruslarla mttefikan hareketten men etmek iin bir oyun olduu artk gn gibi ikr odu. tilfn Kafkas oyununu oktanberi sarih grerek (Tarih ve hlsalar ma ruzatmn nihayetinde bildirilen) mutalatta bulunmu ve 15/12/1336 da hkmeti mizce kabul buyurulmu iken hali ihtizarda bulunan Menevik Grc Hkmetiie itilf akdine ve hatt Kafkas Konfederasyonu yapm aya kadar varlmasn ve B a tum igalinin. M illet Meclisince dahi pek ziyade alklanmasn ark ahvalini ve Rusyamn menafii hayatiyesini bilenlerimizin az olmasna mukabil bizi her taraf tan saran tilf propagandasnn dehetine atfediyorum. Vaktile tesbit edilen prog ramn n tahavvltile Alsha ve Batum u igal ve ilhak ettik. B u suretle Grc < Hkmetinin mukavemetinin vaktinden evvel krlmasn mucib olduk. Bolevikler de mukavemete uramadan Batuma indiler. Grcler Batumun kendi ellerinden ktm grr grmez menevik bolevik aleyhimize birletiler ve bize Grc ordusu silh vermedi, silh att. Neticede ne Ruslar ve ne de Grcleri memnun edemedik. tinin, tahavlt gna gnunda dahi n tesirattan kurtulmak iin bundan sonraki ark siyasetimiz bir harp pln gibi esasl dnlmeli ve tesbit edilerek alkadarana pek mahremane tevdi olunmal ve artk olur olmaz esbabla ve unun bunun parlak szkrile tahavvle uramamaldr. ark siyaseti hakkmdaki mtalai ciz bervechi zr arz olunur: Ruslar ya Kafkasyaya hkim olmakta devam ederler veya B olevik liin bidayeti zuhurunda olduu vehile ekilip giderler. Fakat bu ikinci k bilfiil Omahdrf yoksa aylardp.nberi iittiimiz tilf propagandas vehile Ruslarn zayfad, inhill edecei gibi szlere inanlmamaldr. Ruslar Kafkasyaya hkim olduk lar mddete onlarla dost ve hatt mttefik bulunmalyz. Bu da Ruslarn menafi! hayatyesinde fiilen ve kavlen gzmz olmadna onlar inandrmakla olur. arlk Rusya zamannda fabrika ve mendferler kmilen B a k . menbalarma gre y a plm olduundan Rusya ne ekle girerse girsin Baksuz olmaz. Bak da Batumsuz olmaz. B u iki mhim liman birbirine rapteden m endfer hattnn teminine mukfcezi arazi de 4/12/1336 da arz ettiim ve Hkmetimizin dahi 15/12 de kabul ve M oskova H eyetine tebli ve bugn de ahitname ile Ruslarla takarrr eden hudut tur, B u hududun imalinden artk Ruslar kukulanmamaldr. Bunun iin en evvel Bak ve Tiflis vesairedeki mmessillerimiz aksi inkilp komitelerinin yata olm a maldr. Mmessillerimiz Hkmetimizin de izdii siyasetten ahs hissiyatle veya sair tesiratla aykr dmeyecek zatler olmal ve ellerinde sarih talimat bulunm a ldr. tilf devletleri o kadar kuvvetli propaganda yapyor k ve o kadar masraflar ediyor ki bunlarn karsnda armamak iin byk dirayet ve zek ile beraber pek de metin bir ahlka malik olmak lzmdr. Aksi halde antanta kendi1 malini bizim memurlarmza takipte devam edecekler ve Kafkasyada mukabil inkilp hc relerini bizim siyas memurarmzn muhitinde tekil ile Ruslarla aramzda ebed kuku bulunduracaklardr. B u ise Ruslarn kavi olduu mddete bizim, iin fel ketli bir siyasettir. Ruslarn 'Kafkasyadan ekilmeye mahkm olduklar zamanki si yasetimiz ise derhal Kafkasyaya esasl surette hkim olmaktr. Antantn elinde birer alet olan Ermeni ve Grc ordular lzm gibi ezilmitir. Derhal Ermenistan: bir daha ba kaldramayacak bir hale koyarak Azerbaycan istiklline dokunmamak zere igal ve kuvvetli bir ordu tekil vesair islm, menatkna da kadrolar ve m u allimler gndererek tekilta germi verilmesi Grclerin de bize fenalk yapam aya cak bir halde istiklline dokunmamak ve fakat islm menatktan. karmak ve B a tumu da serbeste istifadelerine mni olmamak artile idaremize almak ve bu su retle Kafkaslarda ebediyen yerlemek lzmdr, Bakya girmi iken mtarekeyi m teakip izimizin kalmamas ve Azerbaycanm i grecek bir halde olmamas Harbi Umumide mukadderatmz idare edenlerin fahi hatalardr. Elimizde kuvvet var-
iken ve mteaddit defalar srar ettiim halde Zengezoru temizleyerek (Nahcivan B ak) hattn emi surette amaya msaade etmemiler ve kolordumu (Tebriz Tahran) istikametine cebren evketmiler ve Azerbaycanda idraksiz bir kumanda ile halka mevcudiyet vermemilerdi. Kafkaslara hkim olacaz diye Ruslar zaafa u ratmaa biz almamalyz. nk Ruslar bizim saimizle zayflamaz bilkis idare leri altndaki slmlar ezerler ve Ermeni ve Yahudi Grc vesair anasrn taht em rinden ayrmazlar, bizi de ilk frsatta ezmek isterler. slm ve Trk ittihad gibi efkrda ancak Ruslarn inhilli ve tarafmzdan Kafkaslara yerletikten sonra esasl bir plnla olur. stikbal bize tarihin bu ltif ehresini yazdrmas mstebad deildir; fakat bu ltif havai peinden komak varlmz sarsabilir kanaatinde olduumu arz eylerim. " Trkiye Byk M illet Meclisi zasndan ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir (Tarih ve hlsalar) 28/3 kapadm Selhattin
Harbi Umuminin foalagcnda Enver Paa ittihad slam yaplabile cei zanmnda idi. Bu fikrin tilf Devletlerini ve bilhassa Asya islmlarina hkim olan ngilizleri ne derece tedhi ettii meydandadr. Bua ramen bu uurda kavlen deil fiilen bile iler yaplmas phesiz A l manlarn tesirile ngiliz husumet ve kuvvetinin zerimize teksf iin yaplyordu; bir takm insanlarn mitle bu ide almalarma hayretle bu iin doru olmadn ve aleyhimize pek fena netice vereceini ura anlara - bata Enver Paa - olmak zere anlatmtm: Trklk ittihad da Ruslar aleyhimize daha ziyade saldracakt. Rusya hkmeti inhill ederek miras taksim olunur ve bu meyanda Kafkaslarda Trkiye h kimiyetine girerse o zaman ve srf lm ve ktisad sahada bu gibi birlik lerin dnlebileceini bu vaziyette dahi siyas birlie imkn alamaya rak mevzi idare ve teekkllerin tabi ve zarur olacan izah etmitim. Rus inhillinin ve bizim Kafkaslara yerlememizin bizim elimizle yapl masnn imknszlm ve bunun mill varlmz mahvedeceini bu if remle tekrar ederek arkadalarmzdan hl hayal peinde dolaanlar varsa onlar ikaz etmek istedim. 13 Nisanda bu ifreme cevap geldi, ortaya Yunanllarn taarruzu kartndan olacak gecikmiti:
No. 2 265 Atm Ali Galip Ankara 1/4/1337
ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
27/3/1337 tarihli ifreli telgrafnamelerini aldm. Esas itibarile pek kuvvetli ve musp olan mtalat devletleriie herfikirim. Heyeti Vekilece de nazan dikkate aljamasm temine alacam. Yalnz Grcista
V.
M.-.v....
S;/: /
ve Batumun igali Moskovadaki konferans neticesinin ancak 16 Martta taynm temin ettii mtalas buraca galiptir. Herhalde ark siyasetini takip hususunda tarz hareketi devletleri menafii milliyemize tamamile mutabktr efendim.
fi7 " '

:
K
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml
0 ..
g H
ark hareketini, ark sulh tetvic e istikll Mcadelemiz iin bir azim ve ima dourduunu Meclis Reisimiz Mustafa Keml Paa Hazretlerl bir cmle ile olsun beyan etmiyorlar. Buramla beraber bu cevap vatan ve milletimize kar borcum olan vazifemi iyi ve lzm gibi yap tm tasdik itibarile de benim iin pek kymetlidir. (1) Tesadfen bugn elime vasl olan ve Ankaradan ark hareket ve siyasetinin bir takdirnamesi olan mektubu dere ediyorum. Burada istihbarat ubesinin bile Batumun ana vatana iltihakm zanneyledii de gr lecektir.
Ankara 18 Mart 1337ark Ordusu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Paa Hazretleri, Aylardanberi ihzarna frsat ve vesile aradm hissiyat ihtiramkranemi hakipay samilerine takdirv edecek olan bu arzam muzaffer ve bahadr ktaatnz tara fndan igal edilen Batumun ana vatana iltihak hdisesi mesudesii tebrik zm nnda mlhakattan varid olan telgrafnameleri tasnif ve ark ordumuzun menakibi kahramananesini yad ettiim bir srada yazyorum. Trk yer yznde tekinin berikinin nam ve menfaatine hizmet eder bir kle menzilesine indirmek isteyen dmanlarmzla muhat ve mahsur bulunduumuz bir srada, dhiyane ve stadane tertibatnz ve rnahuf muhasara zincirini arktaki bur cundan ykm ve ite bundan sonradr ki Trkiyenin kudret ve kuvveti bilhassa hr ve mstakil bir devlet olarak yaamak hususundaki azim ve iman hakknda btn cihana bir fikri kfi verilebilmitir. Ermeni ordusu ihtimal fenn harb itiba rile pek byk bir kemmiyet deildi. Fakat Ermenistan, bata Cemiyeti Akvam; ve ngiltere olduu halde btn Avrupa ve Amerika efkr uruniyesinin mzahereti maddiye ve maneviyesini hmil olmak itibarile muazzam bir timsl ve bizi bir ta raftan ark lemi ile irtibattan mahrum brakmak, dier taraftan dahil inkiafnza sed ekmek iin vcude getirilen bir engeldi. te Paa Hazretleri, siz, bu timsli yktnz ve bu engeli bertaraf eylediniz. Bu itibarla hizmetiniz o kadar byktr ki bunun azamet ve ulviyeti B yk kelimesinden baka bir ey ile ifade olunamaz. Mtarekeden sonra Trkiye tarihinin yeni bir devresi balamtr. Bu devrei tarihiye 300 seneyi geen edvar inhitatmzdan pek a3?r ve pek farkl evsaf haiz bulunmakadr. Denilebilir ki milletimiz kabiliyeti hayatiyesini fiilen bu devrede gstermi ve asrlardanberi manrarn kald hukuku insaniyesine irridi sahip o l mutur. larhin erefli bir donum yeri olan bu mukaddes devre, hi phe yoktur ki sizin klcnz ve sizin dehanzla almtr. Bu haysiyetle tarih devletin, mceddet
(1) Mustafa Keml Paa ark hareketini hie indirmi, siyas cephesinden ba his bile etmemilerdir!
ve muhyisi olarak en evvel yksek namnz tzim ve hrmetle zikredecek ve ensali mstakbele sizi hakik bir halaskar tanyacaktr. Muazzam eserinizi hrmet ve kranla yakndan takip ve temaa ettiim iin sizi tarihden ve ahfaddan, evvel selmlamak haheme bir trl galebe edemedim. Bu maksadia bu snk fakat serapa samim olan satrlar vcuce geldi. htiramat ve tazimatmn kabul buyrlacama emin olarak te valii m uvaffakiyatmza dua ve kahraman ordunuzun mazhar savt samedan olmasn niyaz eyle rim Paa Hazretleri. Matbuat ve stihbarat Mdriyeti Umumiyesi stihbarat ubesi Mdr Ethem Hidayet
Grcistan ve Batumun igalini Moskova Muahedesinin temin ettii mtalasna gelince: gal, Hkmet tesisi, konfederasyon yapmak gibi birbirinden ayr mhim mesele vardr. Ankara Hkmetinin Grc sefiri veya sair siyas ahsiyetlerle neler grtn bilemiyorum. Kat olarak bildi im bir ey varsa Boleviklerle bir harbe biz sebebiyet vermezsek onla rn da sebebiyet vermesi ihtimli yok gibidir. Bunun iin Moskovaya tek lif ettiimiz hududu derhal ve Grclerle de dost kalarak igal etmek ve ark ordusu ksm kllisini Grc mmtakasmda toplamak, Sahil mfre zemizi nihayet oruha kadar srmek ve Grclerin mukavemetini kra cak hi bir harekette bulunmamak. Bilhassa Londra Konferansnn hi tam ile bizim tilf Devletleriie ne artlar altnda anlatmz grme den Moskovann hemen teklifimizi kabul edivermesi beklenemezdi. Dier taraftan Ankarada Grc sefirile Konfederasyon zemini zerinde mza kerelerin yine mahaldeki Rus sefirince duyulup Mosyovaya uurulmas da mmknd. Bu konfederasyon hikyesi hakkmda lzm kadar m talam yazdm iin burada tekrar etmeyeceim. Hkmet tesisi hu susunun yanl olduunu kaytla igal hususuna geeceim. Batumda hkmet tesisi 17/18 Martta yani Grc Hkmetinin 17 de vapurla firarndan sonra mmkn olduu halde Moskova sulh 16 Martta dmzalanm bulunuyordu. Demek ki hkmet tesisi gibi bir garibe yapmasak da sulh imzalanacakm. Esasen igal olunan yerlerde biz kendi mfre zelerimizle hkmet tesis ettik diye iln etmekten baka yaplacak ha kikatte bir ey yoktu. nk igal olunan yerlerde halk bolevik idare sini tesis etmilerdi. Bilhassa Batumda Grc ordusu bakiyesi ve Gr c ekseriyeti, kyamet kadar Grc memurlar ve bolevik mfrezeleri dolaysile yaplacak ev bir binaya hkmet diyip bayramz asmakt. Yoksa bu kargaalkta halka hkim olmak ihtimali yoktu. Nitekim de netice aleyhimize oldu, eer Moskova da bizimle sulh yapmamak arzusu olmasayd ne olacakt, mfrezelerimiz mahvolmayacak m idi? Bu vazi yet askerlike fahi bir hata deil mi idi? Ben bu neticeyi de dnerek ve Batumu da bildiim, iin mfreze ksm kllisini oruh kprsne
ikame etmitim. Gelelim igalin sulh imzasna* faydas dokunduuna: Ahsha 9, Batum I I Martta igal olunmutu. Bunlar Moskova bir gn sonra haber alsa yle byle nihayet iki gn zarfnda sulh imzalan mal idi. Ahigeleki 14 de igal olunduuna nazaran bunun daha mes sir olduunu kabul etmek daha muvafk olur. Hususile Ahsha ve Batuna giren kuvvetlerimizin gerisinde ayan ehemmiyet bir kuvvetimiz olmadn gerek vaziyetimizi az ok bilmelerinden ve gerekse mevsim ve iae dolaysile kestirmeleri g deildi. u halde bolevik ordusunun ge nlerini GmrAhigeiek yolu tehdid ettii gibi henz boleviklik teesss etmekte bulunan Grcistanda dahi bu istikamet mhim akisler verebilir. 14 de igal ve 16 da sulh imzas hu vaziyetle bir maa ifadele edebilir. Halbuki ortada 12 Marta kadar devan ede bir Londra Konferans da dnlrse bilhassa Batum hareketinin bir mnas kalmaz. Batumu i gal etmeyerek oruh cenubunda kalsa idim Grclerin Batumu mda faalar ve Ahshada gelen svari livasnn kollarn sallayarak Ba tuma arkadan girmesi de mmkn olmayacak ve Grc ordusu bir mddet daha mukavemet ederek icabnda bize dltiea ederek bir hayli siih ve mhimmat alabilecektik. Biz 11 Martta Batumu igal etmekle boleviklerin larpsiz Batuma girmelerini ve halkn vaktinden evvel bolsevik olmalar neticesi 17 Martta Grc menevik hkmetinin vapurla firarna sebeb olduk. Netice Rus Boieviklerine Grc halk ve ordusu-' nun iltihakn ve mttehiden bize hcumlarm davet ettik, iin asker ciheti bu. Siyasi cihetime gelince Anadolu halk ve hatt Millet Meclisi dahi Batumu ana vatana ilhak diyerek ser geen bir hayali fazla alk ladklar iin Moskova muahedesi imzaland zaman lzm gibi haz du yamam olacaklar! nk ark hareketi byk srarlarmla yaplarak ve ark hududu ve ark siyaseti benimle kafamla idare olunarak Mosko vaya giden heyete dahi sulh esas benim dncelerimin muhassalas olarak tesbit olunmu ve nihayet de dndm netice vererek arkta sulh ve skn tesis olunmu iken Meclisi Alinin byk bir haz duyduu na rnkes olamadm. Batumda mahvolan blmzden esir olanlarn derhal iadeleri, e hitlere kabristan ve bide tesisi ve msebbiblerin tecziyesini bolevik or du. kumandanndan telliden istedim ve vaad aldm. arkta emrim altnda, ehit olanlarn ruhlar d olsun. Mall kalan, yaralanan, hayat ypra tan gazilerimizle birlikte her zaman hrmetle daima yad etmeyi en b yk bir vazife tanrm. Batum ehitleri stikll Mcadelelerimizin muvaf fakiyeti iin arkta emrim altnda dklen son katrelerdir. Esasen ark ve muhtelif unsurlarn pek iyi tandm iin pek kanl olmas melhuz olan Soanl Dalar ve bilhassa Kars Kalesi ve Gmr muharebelerini dmana byk zayiata mukabil hi mesabesinde zayiatmzla kazanm tm. Bunun iin Batumda ehit den, drt zabit ve yirmi iki neferle yir mi alt mecruh ve krk alt gaibe ok, hem'de pek ok iini yanmtr.
STKLL HARBMZ M o s k o v a M u a h e d e s i
Trkiye - Rusya Muahedenamesi Miletlerin kardelii ve kendi mukadderatn serbeste kendilerinin vaz ve idare etmek hakk prensiplerinde bir fikirde olan Trkiye Byk M illet M eclisi H kmeti ile Rusya Sovyetleri Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti emperyayalizm aleyhine olan savamalarndaki tesantleri hususunun ve aynile bu iki m il letten birine arz olan her mskilin dierinin vaziyetini vahamete duar ede ceinin sbutuna ahit olmakla aralarnda iki memleketin karlkl menfaatleri ze rine messes samim kalpli ve devaml bir dostluk m^nasebatmm bir dzye h kmran olmasn grmek arzusile pek ziyade mteharrik olduklarndan bir dostluk ve kardelik muahedesi yapmaya karar verdiler ve bu husus iin aadaki murah haslarn tyin eylediler: Trkiye B yk M illet M eclisi namna: Trkiye Byk M illet M eclisi Hkmeti namna ktisat Vekili ve Kastamonu M ebusu Yusuf Kem l Bey, Trkiye Byk M illet M eclisi Hkmeti namna M aarif Vekili ve Sinop M eb usu Rza Nur Bey, Trkiye B yk M illet M eclisi Hkmeti Sefir ve Murahhas Fevkaldesi ve B yk Millet Meclisi Ankara zasndan Ali Fuat Paa. Rusya Sovyetler Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti Namna: Hariciye Kom iseri ve Panrus Merkez cra Komitesi zsndan Jorj ierin. Hariciye Komiseri ve Panrus Merkez cra Kom itesi zasndan Celettin K orkmazof. Selhiyetnamelerini birbirine gsterdikten ve usulne muvafk olduunu gr dkten sonra aadaki maddeleri tesbit eylemilerdir. M adde: 1 Tarafeyni kidnden her biri dier tarafa cebren kabul ettirilmek stenecek hi bir sulh muahedenamesini hi bir beynelmilel senedi tanmamay esas olarak kabul eder. Rusya Sovyetleri Federatif Cumhuriyeti halihazrda iB yk M il let M eclisi tarafndan temsil edilen Trkiye M ill Hkmeti tarafndan Trkiyeye mteallik olup da onca tannmayan hi bir taahhd tanmamay taahht eder. B u muahededeki Trkiye tabirinden, 28 Knunusani 1336 - 1920 tarihinde stanbul M eclisi Meb'san tarafndan yaplp iln ve btn hkmetlerle, matbuata tebli edilen M isak M illnin ihtiva ettii arazi anlalr. Trkiyenin ark imli hududu: Karadeniz kenarndaki Sarp kynden balayp (Hedis M ena; daile (avat), (Kahnda) hatt taksimi meyahmdan geen Ardahan ve Kars sancaklarnn imal hududu Av aris e (A rpaay) ve (N ijni Karasu-Aa Karasu) mans abna kadar Aras nehirleri talveklerini takip eden hattr. (H ududun tafsilat ve ona mteallik meseleler iin nelfuf ve iki taraf murah haslar tarafndan irajra edilmi olan zeyil 1-A ve B haritaya mracaat oluna.) M adde: 2 Trkiye aadaki artlarla Batum Liman ve ehri ile bu muahe denin birinci maddesinde musarrah hududun imalinde kalan ve Batum kazas ak amndan olan arazinin hakk hkimiyetini Grcistana terk etmeye raz olur: " 1 Bu maddede tyin edilen mahallerin ahalisi her cemaatin hars ve din hukukunu zman altna alan ve kendilerine bu arazide ahalinin istedii arazi ve usul idaresini vaza imkn brakan mevzi ve idar geni bir muhtariyetten miistefd olacaklardr. 2 Trkiyeye Batum) liman vastasile vaki olacak ihracat ve ithaltta her ne vi emtea ve btn mevad iin gmrksz, hi bir maniasz ve her hak ve resimden
m
ri serbest transit ve Batum limanndan masrafsz ve cretsiz istifade hakk temin: olunur. M adde: 3 ki taraf kit, bu muahedenin zeyil 1 - (T ) de gsterildii hu dut dahilindeki Nahcivan arazisinin; Azerbaycan himayesinde muhtariyeti haiz b ir arazi tekil etmesine - Azerbaycan bu himayeyi nc bir devlete terk etmemesi artile - ittifak ederler. Aras talvekinin arkile, (Dana) da 3829 - Valida 4121 - Baarcik 6587 Kmrlda 6930 - hattnn garbi arasna girmi olan Nahcivan arazisinin msellesi mntakasmda Kmrlda 6930 dan balayp Saray Bulak Da 8071 ile Ararat is tasyonundan geen ve Karasu ile Arasn birletii noktada hitam bulan hatt hudut Trkiye, Azerbaycan, Ermenistan murahhaslarndan mrekkep bir kom isyon tara fndan tashih edilecektir. M adde: 4 ki taraf kid, ark milletlerinin m ill v e kurtulu hareketlenie yeni bir nizam tima iin Rusya erbab sayinin at cidal arasnda bir m ukarenet olduunu mahede ettiklerinden, ark milletlerinin hrriyet ve istiklle, keza memleketlerinde kendi istedikleri tarzda bir ekli hkmetle bizatihi idare olunmaya, haklar olduunu resmen ve sureti katiye ve sarihada tasdik ederler. M adde: 5 Her milletin mnakalt ticariyesine Boazlarn almasn ve hr riyeti mrurunu temin iin tarafeyni kidn Karadeniz ile Boazlarn beynelmilel nizamatmn tyini kafisini dveli sahiliye hkmetlerinin murahhaslarndan mrek kep olarak bilhare teekkl edecek bir konferansa tevdi eylemek, bu konferanstan sdur edecek kararlarn Trkiyenin hkimiyeti mutlaka ama ve Trkiye ile payitaht, olan stanbulun emniyetine halel getirmemesi hususlarnda ittifak ederler. M adde: 6 Tarafeyni kidn, im diye kadar iki memleket arasnda yaplm olan btn muahedelerin tarafeynin menafii mtekabilesine tevafuk etmediini ka bul ederler. Binaenaleyh bu muahedeleri gayri vak ve mefsuh addetmekte mtte fiktirler. Rusya Sovyetleri Federatif Cumhuriyeti, Trkiyeyi kendisine karg evvelce Trkiye - ar hkmetleri arasnda mnakid senedat dveliyenin tazammjun ettii kffei dyunat nakdiye vesaire hususunda hr ve serbest addettiini bilhassa beyan;, eyler. t M adde: 7 Rusya Sovyetleri Federatif Cumhuriyeti, Kapitlsyonlarn btn memleketin nevnemay millilerinin hrriyeti inkiafile ve keza hukuku hkm ranilerinin temamiyeti tatbik ve icrasile gayr kabili telif olduunu kabul ederek k a pitlsyonlarla bir mnasebet ve alkas olan her hak ve hizmet ve hareketin T r kiyede merlicra olmasn gayri vaki ve mefsuh, addeder. 8 Tarafeyni kidn; kendi lkelerinde dier taraf hkmeti veyahut dier tarafn arazisinden bir ksmnn sfatn haiz olmak iddiasnda bulunan teekklt ve tecemmuat keza dier taraf aleyhinde mcadele maksadn haiz tecemmatm ikametini ala kabul etmemeyi taahht ederler. Trkiye ve Rusya mtekabil olm ak artile Kafkas Sovyet Cumhuriyetleri hakknda da ayn taahhde girerler. u da kabul edilmitir ki bu maddede mevzuubahis olan Trk arazisinden maksat Trkiye Byk Miliet Meclisi Hkmetinin dorudan doruya , m;!k ve asker idaresi al tnda bulunan arazidir. M adde: 9 ki memleket arasndaki mnasebatn ademi inktan temin husu sunda tarafeyni kidn iki memleket beyninde mnakalt haddiye telgfafiye vesaireni sur at mmkine ile ikml ve idame keza hi bir maniasz ehas ve em tia nn serbest transitim temin iin mttefikan kffe tedabir lzimeyi almay taahht ederler. u artia ki bu goi emtea duhul ve hurucunun trafii hakknda tarafeyn memleketlerinin her birinde bu babda car kffei usul tamam tamamna tatbik olunacaktr. M auae: 10 iarafeym akdinden brinm dger taraf arazisinde ikamet eden
tebaas ikamet ettii memleketin kanunlarndan sdur eden hukuk ve ahkm esas -zerine muamele grecektir. Ancak mda&aai milliyeye taallk eden ahkm ve hu kuk mstesna olup bu hususattan muaf tutulacaklardr. Mezkr, tebaa mtekabilen hukuku aile, hukuku veraset ve ehliyef lukukiyeye taallk eden mesailde keza bu madde istisna tekil ederler. Bunlar husus bir itilf tarikile hallolunacaklardr. Madde: 11 Tarafeyni kidin yekdierinin arazisinde ikamet eden tebaasna en ziyade mazhar msaade millet muamelesini tatbik etmeye muvafakat ederler. B u maddede Trkiyenin menafii olan mslman devletler tebaasile Rusyann menfaati olan Sovyet Cumhuriyetleri tebaasna ait hukuk asla tatbik olunmayacaktr. Madde: 12 1918 senesinden evvel Rusya akamndan bulunan ve bu muahe dename mucibince Rusya Sovyetleri Cumhuriyeti Hkmeti tarafndan zerinde Trkiyenin hkimiyeti tasdik edilen arazi ahalisi serbeste Trkiyeyi terk edebile cekler ve cem servet ve eyalarn beraberlerinde gtrmek hakkna malik olacak lardr. Ayn hak Trkiyenin bu muahedename ile hkimiyetini Grcistana terk etettii Batum,- arazisi ahalisine de aittir. M adde: 13 Rusya bu muahedenamenin imzas tarihinden itibaren Rusyada bulunan harb veya mlk btn Trk serasmdan Avrupay Rus ile Kafkasyada bulunanlar ay, Asyay Ruside bulunanlar da alt ay zarfnda Trkiyenin imali ark hududuna kadar ve masraf Rusyaya ait olmak zere sevk ve iade etmeyi taahht eder. Trkiye Hkmeti de Trkiyede bulunan harb ve mlk Rus esirlere hakkmda ayn taahhd kabul eder. ladei sera hakknda teferruat bu muahedenin imzas akabinde derakap yaplacak husus bir mukavelename ile tanzim edilecekitr. M adde: 14 Tarafeyni kidin; mmkn mertebe en ksa bir mhlette bu muahedenin mukaddimesinde iltizam ve tra edilen dostluk mnasebatnn iki m em leket beyninde tahkimi iin lzm gelen bir konsolosluk mukavelenamesi ile btn mesaili maliye vesaire hakknda itilflar akit ve inta etmekte ittifak ederler. M adde: 15 Rusya, Trkiye ile Kafkas Cumhuriyetleri arasnda yaplacak rrfualedenamelerde bu Trk-Rus muahedenamesinin onlara taallk eden maddele rini mezkr Cumhuriyetlerin kabuln mecbur klmak iin o Cumhuriyetler nezdinde lzm gelen teebbsat yapmay taahht eder. M adde: 15 Bu muahedename tasdike iktiran edecektir. Musaddak nshala rn mbadelesi miimkn olduu kadar erken ve (K ars) da olacaktr. Bu muahedename 13 nc madde mstesna olmak zere sureti musaddekalarm mbadelesi anndan itibaren meriylahkm olacaktr. Tasdikan limetin balda mezkr murahhaslar bu muahedeyi imza ve mhr .zatlerile tahtim eylediler. ki nsha olarak M oskovada yaplmtr. 16 Mart 1337 - 1921
Z e y i l
( A \ \
Trkiyenin imal ark hududu bervechiti tyin edilmitir. (Rusya Erkn Harbiye 210.0000 de Verst"). Karadeniz sahilinde (Sarp) kasabasndan balar. .Karaalvar (5014) dandan atlayp (M aradidi kasabasnn imalinde oruh nehri ni geer - Sabar kasabasnn imalinden - Kedis (7052) Kavakibe dalarn aarak Kavtareti kasabasndan - Medzebinde dann hatt taksimi meyahndan - Keratkesun (6468) Korda (7910) dalarnn hatt taksimi meyai zerinden Karabet avatski dann ksm garb tepesile kazasnn eski idari hududuna eriir. avatski dann hatt taksimi mey ahi zerinden - (Saray - KaraisalI 8478) dana (Kivralski) boazndan eski Ardahan kazasnn, eski idari hududu ile Kanldana - buradan am ale dnerek Telil (Grm ani) 8357 dana ve ayn hudut zerinden geerek (B a-
dea) kasabasnn imali arknda (P osk of ay) ma ular. Ve anak kasabasmm imaline kadar ibu ay ile cenuba iner, burada ay brakp halt taksimi meyahla (Ayrlan ba 8512 dana varr. (Kelle tepe) 8463) ve (Harman tepe) 9709 dalannr aarak (Kasrisseri) 9681 dana varr. Buradan Kura nehrine kadar (Kazam et) rmaile gider Kura nehrinin Talvekile Kartanakef kasabasnn arkna gelir. B u rada Kura nehrini brakr. (Karaolu 7259) dann hatt taksimi meyah zerinden (Kazapin) gln ikiye ayrp 7580 rakmna kar ve bu rakamdan Gkda 9152 - tepeler 9783 - Tayakale 9716 - dalarn atlayarak 9065 rakml tepeden sonra eski Ardahan kaza hududunu brakr. B yk Akbaba 9973 - 8828 (8827) 8602 da ve rakmlar zerinden geerek bi kasabasnn arknda" 7518 rakml te peye ve sonra Kzlla 7439 (7490) da ve (Y eni kzlta) (Kzilta) kasabasile (K aram ehm ei) in garbinden geerek amubu ay (1 ) rmaile birleir. (b u rmak Delaver, Byk Kim li ve Tinis kasabalarnn arkndan akan rmaktr.) Mezkr rmakla beraber (Vartanl), (Ba uragel) kasabalarndan geerek (K aleli) nin im a linde Arpa ayna varr. Ve hep Arpa ay Talvekile (A ras) nehrine ve bunlarn T a l vekile Nijini Karasu (Aa Karasu) rmann Arasa kart noktaya kadar uza nr. N ot: Hatt hududun yukarda yazlan geen btn rakmlarn hatt taksimi me yall zerinden geirilmesi tabi olarak kabul edilmitir.
Z e y i 1
( B )
Hatt hudut birinci zeyil (A ) da tyin edildii vehile esas olarak Arpaay ve Aras nehirlerinin talvekleri itibar edilmekle beraber Trkiye hkmeti Arpaay mntakasma tesadf eden hudut kuleleri hattn halihazr gzerghn muhafaza eden Gmr-Erivan mendfer hattndan sekiz verst ve Aras mntakasmda yine mezkr gzerghtan drt verst uzaa ekmeyi taahht eder. Mevzuubahis mmtakalar tyin eden hatlar; Azerbaycan mntakas iin bervechit bir numaral paragrafn (A ), (B ) fkralarnda ve Aras mntakas iin iki numaral paragrafta tesbit edilmitir. 1 Arpaay mntakas; (A ) Vartanlnn cenubu arkndan - Uzunkilisenin arkndan - Bozyar (5096) da 5082 - 5047 - Karmirvank arknda tepe (5578) - Araz olu ve Ani ar-* kndan geerek Yeni ky garbinde Arpaayla birleir. ( B ) 5019 rakml tepenin arkna kadar Arpaayile giderek burada Arpaaym brakr. Dou 4571 rakmlya kar. Kzlkulenin 4,5 verst ve (B oca l) nn 2 verst arkndan geerek Diner rmana varr. Bu rmakla (Dzgecit) e ve oradan dora Karaba harabeleri imaline gider ve sonra Arpaayma birleir. 2 Aras mntakas; Karabalcan ile Sleyman (D ize) kasabas arasndan geen doru hat. Bir taraftan Gmr-Erivan mendfer hatt, dier taraftan 8 ve 4 verstlik m e safeleri tyin ederek gsterilen hatlarla tahdid edilen mmtakalarda Trkiye H k meti mezkr mendfer hattndan itibaren hi bir neviden tahkimat yapm amay (2) ve ktaat muntazama bulundurmamay taahht etmekle beraber ibu mmtakalarda inzibat, emniyet ve dar ktaat bulundurmak hakkn muhafaza eder. Z e y i i 1 ( S )
Nahcivan arazisi; Ararat stasymu - Saraybulak 8071 da - Km rl 6839
(1 ) amubu ay ismi 1899 tarihli haritada yazlmtr. (2 ) Mesafe hatlar mezkr mntakalar haricinde kalacaktr.
930 da - 3080 Seyyad 7868 da - Kurtkulak Kasabas - Gamsur 8X60 da? g022 - Kki 10282 da ve eski Nahcivan kazasnn dar hududunn ark ksm.
s e r a
T a h l i y e
M u k a v e l e n a m e s i
Trkiye ile Rusya arasnda 16 Mart 1921 tarihinde imza edilen muahedenamede seray harbiyenin iadesine mteallik olan on nc madde mevkii icraya k oy mak maksadile mukabil hkmetler tarafndan selhiyettar klman zirde vazilim zalar tideki maddelerin kabulnde mutabk kalmlardr. M adde: 1 Tarafeyni kidin, kendi lkelerinde bulunan bilcmle harb ve mlk esirlerin srati mmkine ile iadesini taahht ederler: . 16 Mart 1921 de Trkiye ile Rusya arasnda mnakit muahedenamenin tarihi imzasndan itibaren Kafkas ve Avrupay Ruside bulunan esirlerin ay, Asyay Ruside bulunanlarn alt ay zarfnda iade olunmalar takarrr etmitir. M adde: 2 seramn iadeleri mtekabilen ihtiyara menut olup hi bir vehile iade hususunda sera icbar olunamayacaktr. sera kayt ubeleri memleketlerine avdeti istemediklerini ihbar iin mracaat eden seradan memleketi asl ve isim ve lkaplarile elyevm bulunduklar mahal ve memuriyet veya sanatlar hakknda m u fassal malmat toplayacaklar ve bu malmat ibu mukavelenin 9 uncu maddesinde beyan edilen tarafeyn murahhaslarna vereceklerdir. M adde: 3 Esirler, esir olmu veya mtekabilen esareti iln edilmi olan aile lerini ve keza vakti esarette tahassl eden zevce ve ocuklarn birlikte gtrmek hakkna malik olacaklardr. Ancak son halde mterek bir ikametgh mecbur tu tulacaktr. Ailelerin iadesinde sureti umumiyede Rusya ile Lehistan beyninde m nakit 2 4 .ubat 1921 tarihli iadei sera muahedesinin 24 ve 25 inci maddeleri ahkm na zar itibara alnacaktr. M adde: 4 seramn beraber ihra edecekleri emval meselesi Rus - Leh m u ahedesinin 7, 8, 9 uncu maddeleri ahkmna tebaan hallolunacaktr. bu muahedenin nc maddesi mucibince iade olunacak sera familyalar nn ihra edecekleri emval hususunda seramn malik olacaklar hukuktan aynen is tifade edeceklerdir. M adde: 5 sera ile eyann mbadele mntakalarma kadar nakli masarifi tarafeyni kidinin kendi hesaplarna olacaktr. Tarafeyni kidinden her biri bundan baka seramn hini iadesinde kendi arazi lerinde seramn iae ve tedabiri sihhiyeleri ile megul olacaklardr. Ancak u var ki tarafeyni kidin harb ve mlk esirleri memleketlerine iadeleri zamanna kadar el ilerinde istihdam etmek hakkna malik olmakla beraber esirlerin iadelerini her ne suretle tehire uratacak vehile tamam,en ar islerde istihdam etmemeyi taahht ederler. M adde: 6 -- Katil, sirkat crmlerinden maada herhangi bir crmle mevkuf veya mahkm bulunan bilcmle sera, ibu mukavelenin tarihi imzasn mteakip iade iin derhal serbest braklacaktr. Katil, sirkat crmlerie m evkuf bulunanlarn hviyetleri, keyfiyeti mcrirmyet ve derecei mahkmiyetlerini gsterir mufassal bir liste tarafeyn murahhaslarna verilecektir. M adde: 7 bu mukavelenin tarihi imzasndan itibaren be ay zarfnda ta rafeyn memleketlerinde vefat etmi esirlerin mmkn olduu derecede isim, ' lkap, familya, asl memieketleriie sureti fevtlerine dair mufassal malmat havi listeler ta rafeyn murahhaslarna verilecektir.
'
j-v; ; :. ; . il;.
J'
M adde: 8 Rusyada, Novorosiski, Batum, Tuapse, Gmr; Trkiyede, nebolu, Trabzon, Gmr mevkileri sera iin mbadele noktalar olarak kabul edilmitir. M adde: 9 bu mukavelenin kativlicrasm amele getirmek ve bir taraftan seraya yardm ve muavenet hususlarn temin etmek ve ibu mukavele veya tiyen bu hususta yaplacak itilf ahkmnn sureti icrasna nezaret etmek vazifesile tara feyni kidnden her biri mukabil hkmet nezdinde zdan mrekkep bir heyeti murahhasa bulunduracaktr. bu heyeti murahhasa zs bulunduklar hkmetin merkezinde veya bu hkmetin arazisinde vaki olacak seyrseferlerinde diplomatik imtiyazlardan istifade edeceklerdir. Her iki taraf bu heyet zsnm bervechit hukuka malikiyetlerini ta m ay taahht ederler. 1 Hkmet veya sefaretlerde muhaberatta bulunmak. 2 seray bulunduklar her mahallerde ziyaret etmek. Ancak memurini m a halliye arzu ederlerse ibu ziyaretlerinde zya refakat etmek hakkn muhafaza edeeklerdir. 3 cap ederse seraya gerek para, gerek libas ve iae hususunda javenet etmek. 4 Tahliye umuru ile megul memurini mahalliye ile anlaarak iade umurunda her vastaya mracaatla seraya tebligatta bulunmak. Esirlerin lisanile ilnatta bu lunmak ve resm organlarla neriyatta bulunmak bu maddeye dahildir. 5 Resm damga istimal etmek. Madde: 1 bu mukavele tarihi imzasndan itibaren tarafeyn merkezi hk metlerinde on gn, ve mlhakatta bir ay zarfnda iln edilecektir. Madde: 10 bu mukavele tarihi imzasndan itibaren tarafeyn merkezi hkdan tarihi imzasn mteakip mevkii icraya konulacaktr. 28 Mart 1337/ 1921
Trkiye murahhaslar
H ." Seyfi, Saffet. M ithat
Rusya Murahhaslar
Yakuhovi, Sabann
Kafkas Kzl Onbirinci Ordu kumandan (Keker) benimle grmek arzu etmi Gmr arknda Akbulakta greceiz. 2 Nisanda trenle Karstan hareket ettim. Erzurumdan Mdafaai Hu kuk Heyeti de gelmiti, bunlar da beraberime aldm. kinci nn mu harebesinin de kazanld ve Ynanllarm malben ricatleri haberi pek byk bir nee uyandrmt. Her tarafta tesid ve millerimi tebrik ettik. 23 Martta harekete balayan Yunanllar frka ile nnne ta arruz etmiler: 28 de sa cenahmza, 29 da her iki cenahmza taarruz etmiler. 31 de smet Paa mukabil taarruza gemi 31/1 de Yunanllar ricat etmiler. (Bu muharebede zayiatmz 3500 yaral 1500 ehit imi. Dmanlarnki on bini geiyormu. Yze yakn ar ve iki yz hafif ma kineli tfek, bir ka ar top ve on otomobil, iki tayyare itinam olun mu.). Trenle Gmrye 4.5 saatte geldik. Gece trende yattk. 3 Nisanda Akbulaa trenle geldim. 4 Nisan akam st Onbirinci Kzlordu kuman-
dam (Keker) de trenle geldi. Samim karlatk. Buras benim alen k taatm 11 bulunduu yerdi; Husus biraz grtk, resm eyleri yann greceiz. Keker 34 yanda bir gen, Harbi Umumide Galiya cephe sinde Frka erkmharbi imi. Franszca konuuyor. ok sigara iiyor. Vazu hali ienz bir frka erkn harbi halindedir. Lehistan seferinin neden kaybedildiini bu karargh grnce daha iyi anladm. 5 Nisanda Kekerle uzun uzadya grtk. Mlakatn esas hedefi Gmrnn derhal tahliyesidir. (Keker) Ermenilerin kendilerine kar mthi mukavemet ettikleri halde Trklerin karsnda, ellerinde mhim kaleler mstahkem yerler bulunmasna ve btn kuvvetlerini de cem' etmesine ramen neden az. zamanda zldklerine hayret ediyor. Lehis tan seferinden bahsetmek bile istemiyor. Faik kuvvetlerle beceremedik leri bu hareketin kumadansdk meselesinden ileri geldiini itiraf ac bir eydir. Kekerden Batum hdisesinin faillerinin tecziyesini ve ehitlerimize bir bide inasn taleb ettim., vaad etti. Gmr hakkndaki taleplerine: Ermeni milleti boleviklii kabul etti. Moskova muahedenamesindeki hu dudu kabul ettiini resmen bildirsin. Derhal tahliye ederiz, dedim. Keker gelen bir telgraf zerine teln gizleyemez bir halde st ste sigara imeye ve derin ve endieli dnmeye balad, herhalde Azer baycanda baz mhim hdiseler olduunu tahmin ettim. (1). nk bu nu okuyunca Gmry behemahal kendilerinin igalini pek zarur bir hal aldn syledi, hatt ekilmediimiz takdirde, Erivana mendofer le sevkedeeekleri kuvvetleri himaye iin, Gmrnn bir iki gne kadar igaline mecbur olacan syledi. Bu kadar ksa bir zamanda ve Erivan Hkmetinden hududlar tanmadm bildirmeden ve Hkme timizden de emir almadan buna imkn yoktur. Ktaatnzn Erivana git mesine bir mni yoktur. Gmrde gelecek ktaatnz da misafir edecek yerim vardr. Ben buralar hkmetimin emrile igal ettim, yine oradan alacam emirle tahliye ederim... dedim. Keker bir daha Ankaraya yazmaklm rica etti. Muhaverelerimizde bir Grc, bir de Rus komiser bulunuyordu. Keker Rusa pek kzyordu. Bir aralk Rusa buna kt: Gryorsun ki daima yanmda bir arka da olduu halde gryorum., bir de sen ne diye beni brakmyorsun. Bolevik trend, kumandan vagonu pek mkemmeldi. Tren gelirken lokomotif fenerlerinin stnde iki sngl nefer uzanm vaziyette hey bet veriyordu. Kumandan vagonunun sahanlnda daima sngl n beti var. Bandolar mkemmel ve kalabalk. Bizim vagonlarm iz bunun yannda hiti. Bana gzel bir vagon gndereceklerini vaad etti. Kendsi(1) 25 Nisanda aldmz malmata gre 4 Nisanda Bakda bir mukabil inki lp hdisesi olmu, abuk bastrlm. En ziyade Ermeniler itirk etmi, bahriyeli efrad ve islmlardan da itirk edenler olmu. 7/8 Nisanda dahi hstakar civarn da iki tren miissademe etmi, 200 kii kadar telef olmu.
: w,x ; ' 0i]-:

:
:^ V
1 :-:C
Irfi
..
T :;:: ;
V'
r -P
ne antika bir bak - Kt kesmek ii de biraz zarif sapl - hediye et tim. O da bana altn kstekli bir saat hediye etti. (Saat on lira kyme tinde) (Bilhare salonlu gzel bir vagon geldi, zerine yaldzla ismimi de yazmlar, ben de Kekere bir arap at gnderdim.) 6 Nisanda Karsa avdet ettim. Erzurum Mdafaai Hukuk Heyeti 10 Nisanda avdet etti. Birka gn ben de tabyalar ve mektepleri teftile megul oldum. 13 Nisanda Keker Gmrnn serian tahliyesinde srar ediyor ve muvafakat olunmazsa kendi askerine igal emfii vereceinden mesuliyetin Trk ordusuna ait olacan kaba bir lisanla bildiriyor. Rus Hari ciye Komiseri ierin Moskova sefirimiz li Fuat Paaya iddetli yaz m. Hariciye Vekletine ve Erkm farbiyei Umumiye Riyasetine bil dirdim, ktaata da mteyakkz bulunmalarn emrettim. ahtaht mfre zesinin (Mak) yu da tahliye ederek dr a gelmeleri iin emir verdim. (16 Nisanda Nahcivan mntakasmda Aras ark kmilen tahliye olundu). 15 Nisanda Hariciye ve Erkn Harbiye Riyasetlerinden tahliyenin bir hafta zarfnda icras emri geldi. Kzlordu kumandanna bildirdim ki: Gmry 23 Nisan 3,00 sonrada tahliye etmi bulunacam. Kulland caba lisandan dolay da teessrm bildirdim. 14 Nisan tarihli Batm gazetelerinin yazdna nazaran: Tahranda milliyetilerle Ingiliz taraftarlar arasnda kanl msademeler olmu, ne ticede Milliyetiler malb olmular, tarafeynden 5000 kii maktul ve mecruh varm. erif Hseyimn olu Emir Faysal 13 Nisanda Portsaite muvasalat etmi ve ngiliz memurlar tarafndan istikbal olunmu. Faysal unu sylemi: (Boieviklerle birleen Trkler aleyhine Harbi Umumide ol duu gibi ngilizlere yardm edeceim.) Zaten bzm padiah da bunu fiilen yapmakta; fakat ngilizler bu vatan hainlerile azmimize mni ola mazlar. 16 Nisanda pheli fctadelar kmilen memleketten karlm. Bu meyanda Halil Paa ve arkadalar da Trabzondan karlm! ar, Anka ra hkmetinin bu emri Byk Millet Meclisinin karar zerine imi, En ver Paann boleviklerden kuvvet alarak Anadoluya girmeye almas hakkmdaki malmat zerine bu karar verilmitir. Birka gn Kars kalesini maiyet kumandanlarla tefti ve tetkik ettim. Maarif ve bizim mekteplerle- megul oldum, 20 Nisanda Karsta aa bayramn mutantan yaptrdm. ki sra caddelere aa diktirdim. Ben de iki tane diktim. Karsta karlar tamamile erimiti. Fakat Sarkama geldiimiz 22 Nisanda daha yeni erimeye balam bulduk. Kararghm 22 Nisanda itibaren Sarkamta tesis ettim. 23 Nisanda Gmry de tahliye ile tamame yem hududumuz dahiline ekildik. Tahliyeden evvel mthi cep hanelikler infilk etti. Kimler tarafndan yapld anlalamad.
23 Nisan Meclisi Millimizin ald bir sene oluyor. Bugiin mill bayram olarak Meclisi Millice kabul olundu. Mkemmelen her tarafta tesifc ettik. , 24 Nisanda brahim Tali ve Seyfi Beyler (Moskovadan muahedenameyi Ankaraya gtryorlar) Sarkamtan sahra hattile hareket et tiler. brahim Tali Beyle mffetii umumilik meselesinin artk halli za man geldii hakknda Mustafa Keml Paaya haber gnderdim. (). Harafo olmu ve esasen pek geri kalan bu vilyetlerin mran ve terak kisi ve krtlk meseiesinin esasndan hallini kolay buluyorum. Esasen kuvvetlerim de artk garbe naklolunacandan vaktim de msait idi. Ermeni harektndan evvel - Celleddin Arif Beyin verdii malmat garkta bir Mfettii Umumilik ihdasile benim tyinim dnlm ve hatt karar zerine idi, ben harektla megul olduumdan Mfettii Umumilik ihdasm muvafk bulmu fakat harektn muvaffakiyetle hi tamna kadar kendimin tyinini mahzurlu grerek Celleddin Arif Beyi tavsiye etmitim. Henz hi bir tekilt bulunmayan ve mtemadi bol evik propagandasna maruz Elviyei Slse, Krtlk mntaka, garbe na zaran pek geri olan sair mntkalarla muhtelif grup tekil ediyordu. Kumandanlk etmi bir Mfettii Umumiye malik, olmazlarsa terakki yle dursun her zaman mhim gaeler karabilirdi. Benden bundan sonra ya Garp Cephesi Kumandanlnda veya arkta Mfettii Umumi likte estifade olunabilirdi. Garp Cephesinde smet, Fevzi ve Mustafa Ke ml Paalar vard; fakat arktaki ktaatn da Garbe naklinden sonra, benim vasi selhiyetle braklmaklm zafere kadar da sonras iin de pek hayrl bir i olurdu. te bu samim dnce ile brahim Tali Beye - Mustafa Keml Paa refakatinde dahi alm, tevecchn kazan mt - anlattm ve haber gnderdim. 25 Nisanda Mu Mutasarrf ve Jandarma Kudandanmm (Hac Mu sa) tamfmdan kovulduklarn, vaziyetin fena olduunu Ankara bildirdi. Hac Musay Harbi Umumide Bitliste grmtm, emrimde milis ku mandam idi. edid yazm ve bir frka askerle misafir geleceimi bildir dim. Kabahati mutasarrfa ykletiyor, hdiseyi inkr ediyor ve arz hrmet ve mutavaatla yerine gitmekte olduunu bildiriyor ...Bu mesele derhal bu suretle hallolunarak hkmetin lzm gelen nfuzunu siyanet ettirdim. 29 Nisanda hey'eti murahhasamzdan Yusuf Keml Bey 4000000 altn ruble ile Sarkama geldi. Ankaraya geti. 30 Nisan ajansnda: Londrada yeni bir konferans akdile (Trkiye (1) brahim Tali Beyin Ankaradan 5/6/1337 ve 28/10/1337 ve Batumda 13/2/1338 tarihli mektuplarnda Ankara ahvali pek fena tasvir olunuyor. Ve Byk Millet Meclisi Mfettii Umumilik iin (H idiviyet) yapamayz dediim, Heyeti V ekHemizin dahi meseleyi kapattn:, halbuki benim M'ffetfcii Umumilie tyinimle v i lyeti arkiyede kendisi de refakatimde almak arzusunu yazyor.
Yunan) meselesinin halledileceini, boleviklerin de yeniden vas istih barat askeriyede bulunduklarn yasyor. Almanya Bavekili de Almanyanm terki tesldhat edemiyeceini bildirmi. Viyanada mthi bir yangn vuka gelerek on milyondan fazla hasar olm.u.. Havadisler bizi uyutmak iin olsa gerek. 2 Maysta gelen haberlerde bugnlerde Zengezorda boleviklerle Tanak Ermeniler arasnda msademeler olmu, bolevikler maiben ekilmiler. Boleviklerin Gmry ser tahliye ediniz, Erivana asker sevkedeceiz demeleri, bu havalide icraat kararlarndan olacak. Ermeni ler bolevikere kar ayan hayret cesaret ve metanet gsteriyorlar. 5 Mays: Enver Paa, Bedri Bey, Naim Cevat Bey Moskovada (Halk ralar Frkas Program) diyerek komnizm esas zerine bir program tab ile Anadoluya gndermeye baladlar. Seyfi Bey bu programlar Moskovada tab olunurken grm. Byk Millet Meclisi Riyasetine ve Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine bildirdim. Enver? Paa faaliyetini ayrca bir bahis olarak mtala etmek daha faydal olduundan bu su retle yazyorum. 10 Maysta Dersimden gelen krt ekiyas (Kemah) basmlar. Ci varda bir koy yakmlar. Kemah halk bir buuk saatlik msademeden sonra, kaleye ekilmiler. Erzincandan bir mfreze topu ateile sileri Kemahtan kovalamtr. Ekiya 300 kii imi. Kasabadan altm hane yakmlar, ahaliden on bir, askerden bir ehit, ahaliden alt, askerden be yaral var. Ekiya nsaktul brakm. Dersimin bu ezel derdi. Esa sen te ikisi Trk oian bu halk krtlesmd ve yiyecekleri kalmaynca mcavir ky ve kasabalara saldrarak talan etmektedirler. Asrlar danberi bu hayat hoylece tekerrr ediyor. Btn bunlar arkta yz binlerce halkn ezeli bir derdidir, Krtlk mntakasnda Trk kanallar amak, Trk mnevverlerinden hocalar, eyhler ikarnese Krtlklerim as zamaMa kaldrmak, yollar ve zeriyat ile krtlere bulmak gibi mhim noktajar imdiye kadar yaplm olaca tabi olan program veya lyi halarn tetkkile btn krtlk rneseiesini halletmek benim iin g bir i deildir. nk Van'da, Trabzon'da senelerce ocukluumda bulundu um gibi btn krtlk mmtakasmda Harbi Umumide ve mtarekedenberi bulundum. Araziyi ve reisleri ve halk iyi tanrm. Bakalm Ankara foana bu imkn bahedecek mi? (1) Elviyei Slsede baz casuslar derdestine baland. Sahte haberler nerediyorlar, malmat topluyorlar, Sayan dikkattir ki stanbuldan Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Halil Zeki Paa da Nuri isminde birini
(1) Bu hususta verdiim lyiha da srasnda gelecektir. Bana stikll Harbinde seihiyet vermek syle dursun, arkta bulunmaklm bile arzu olunmad. Byk Zaferden sonra da bu hususu smet Paaya syledim: Mustafa Keml Paaya amamaldgnu rica etti. nk benim arkta bilhassa salhiyetle bulunmaklmdan
ekiniyormu.
gndermi, Artvin mntakasmda yakaland. Karsta da bir tane yakalan d. Gya Boleviklerin casusu imi, fakat ifadeler aksini gsteriyor. Bu nunla beraber Bolevikler de vas mikyasta alyorlar, Kafkasyada ve arktaki vakyii halka lzm gibi anlatmak, garp cephelerimizde vesair memleketimizdeki hdiseleri iln etmek ve Envereilik cereyan hakknda dahi icab ettike neriyatta bulunmak iin Sarkamta cephe matbaa snda bir gazete nerini lzumlu grdm. Ankara Erzurumda (Hkimi yeti Milliye) karmak istiyor. Ankarada dahi bu nam altnda bir gaze te var. Sarkamta karacamz gazeteye isim arattm. Ben de (Var lk) ismini ve altna da (Varlk ancak birlikle yaar) vecizesini buldum. Bu klie herkesin houna gitti. (1) 21 Maysta Trabzondaki nc Frka Garbe hareket etti. Bunun yerine Trabzonda Onenc Frka tekili hakknda Erkm Harbiyei Umumiye Riyasetinden em ir gelmiti. Pek kolay olmayan bu i iin elim de efrad ve silh vard, bir miktar zabit de verebilirdim, bilhassa iyi kumandan yokt. Elviyei Slsenin hl tekilt ve memurlar tamam lanmamt. Bolevik propagandasna kar da Ankara bir ey yapm yordu. Bunlar hakknda Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine muhtelif tarihlerle yazmtm. u cevap geldi:
Ankara 295/1337
Trabzonda tekil edilecek frka iin havass lzimeyi haiz bir kumandan der desti tyindir. Bunun muvasalatnda Seyfi. Beyin Dokuzuncu Frka kumandanlna tyini muvafktr. Tekilt ve memurini mlkiyeye mteallik mevad Dahiliye, Maliye ve Adliye Vekillerine yazlmtr. Bu babda teklifi devletleri nazar itibara alnacaktr. Bolevik propagandasna kar Matbuat ve stihbarat Mdriyeti halk tenvire balamtr. Buna devam edecei gibi ayrca Erzurumda bir Hkimiyeti M illiye G a zetesi neri iin istihzaratta bulunmaktadr. Bu telgrafn vsul bildirilecektir. Erk n Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
Erivan ve civarlarndan hayli islm muhaciri geliyordu. Ne kadar fazla gelse bizim iin faydal idi. Yerimiz oktu. Bunlar iin Boleviklerle anlaarak Gmrye de memur sabit koymutum. Kolaylkla alyor duk. Baz mkilta tesadf etmekle beraber Erivandaki Yirminci Kzl. Frka Kumandanna yazarak ii teshil ettirdim. 24 Maysta Karakurtu tefti iin Erkn Harbiyemle gittim. Sar kam'ta]! Karakurt yaknma kadar devam eden am orman pek ltif, katiyat yerlerinde lizarlar, stif yerleri mkemmel. Binlerce kesilmi
(1) Gazetenin ilk nshas 25 Austos 1337 de kabildi. Haftada bir kyor.
tomruk var. Katiyat fenn olarak Ruslar zamannda yaplm, hl du ruyor. Karakrtta muntazam bir svari klas var. Kap ve pencereleri her taraf gibi kalmam. Karakurtta mkemmel bir bahar gelmi. Aa lar ve yerler iekler ierisinde. Buras Sarkamtan 300 metre mnhat. Halbuki Sarkamta daha aalar hafif patlamt. Bugn Mustafa Keml Paa ve Fevzi Paalardan Enver memleketi mize gelirse diye ifreler geldii gibi smet Pagann da tthadclar ve Erzurumlularn faaliyeti hakkndaki ifreleri geldi. Bu husustaki muha bereler (Enver Paa) faslndadr. Bugnk ajansta bildiriliyor: (Etniki Eteriya) cemiyeti merkezi Patrikhane ile alabilmek iin stanbula gelmi. Her tarafta slmlar imha pln zerinde isyanlar ha.zrlyormu. Halbuki 30 Nisan ajansnda Londrada yeni bir konferans tan bahsolunycrdu. Bizi daha iyi uyutmak iin koloroform koklatacak lar demek 30 Maystan 3 Hazirana kadar Kars Garp Sark haric arazisinde se yahat yaptm. (alkaur silsilesi ve Borluk da.) Ayn zamanda kale sark cephesini de gezdirerek Erkn Harbiye ve Kumandanlarla bir mu harebe zuhurunda yaplacak ileri anlattm. Karstan trenle avdette atla (Akbaba) ya ktk. Benli Aimetten otomobil e 3,5 saatte Oltuya gel dik. Kazman Karstan 300 metre mnhat. Aras boyu ise 400 metre mnhat, Sarkam ise Karstan 250 metre miirtefi olduundan Kazman ile Sarkam arasnda 550 metre rakm fark var. (Bunlan kendi irtifa letimle ltm.). 4 Haziranda otomobil e Kazmandan Benli Ahmede drt saatte geldik. Buradan trenle Sarkama dndk. Bu seyahatim esnasnda 31 Maysta Karstan Rza Nur Beyin raporlar hakknda nkaraya mtalam yazdm. Rza Nur Bey Moskova Heyeti meyannda idi. Avdetinde Tiflisten Hariciye Vekletimize 23 Nisan 1337 tarihli if reli telgrafla vastamla tideki . malmat vermiti. Bana 29 Nisanda gelmi, ayn gnde Ankaraya bildirmitim. 22 Nisan 1337 tarihli mufas sal raporunu 1 Maysta aldm gibi Trabzondan ifre ile de 25 Mays 1337 tarihli ikinci raporunu 27 de aldm. Rza Nur Beyin vaziyeti iyi kavramadn grerek ayn raporlar Ankaraya dahi bizzat mdafaa ile yanl karar ve emirler dsdarma sebeb olacan dnerek mtalam Byk Millet Meclisi Riyasetine ve Erkn Harbiyei Umumiyeye yazdm, Rza Nur bey de Trabzondan raporlarn alp almadn sormu, ona da Frka vastasile cevap vererek raporunun yanl yerlerini izah ettim. Hepsi aynen merbuttur.
ark Ordusu Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazreteeim Z at devletleri Trkiyede hali hazrda ark ilerile en ok megul olan ve bu .hususta malmat ve melekesi bulunan bir zat olduundan bu seyahat ve vazifemde
ttl hasl ettiim malmattan ve gizli ve mhim ksmlardan sizi haberdar etmeyi vatan bir vazife bilerek bu raporu yazyorum : . Tifliste hsn kabul ve badehu heyet erefine ekilen ve husus bir mahiyet merilen resm ziyafette Grclerin heyeti saio ederek azndan malmat almaya teebbslerinden ve orada lesm ve gayr resm temaslarla lzm gelen malmat aldktan sonra Bakya kadar yollarda merasimle hsn kabul, ve yine ayn suretle Bakdan vasl olup orada da lzm vehile tetkikat icrasndan sonra M oskovaya varp asker merasimle istikbal olunduk. Malmat yle taksim ediyorum :
1
2 3 4 __
7 8 9
Konferansn tarz cereyan, husus ve esas ksm. Rusyada bizimle gark hakkmdaki fikirler. Rusyada ahvali dahiliye ve komnizm. Rusyada Trk dnyas. Rusyada Azerbaycan. Afganistan ve Afgan - R us mnasebat. ran ve ran - R us mnasebat. Neticeler. Yaplacak vazifelerim iz: t a r z e s a s c e r e y a n n n k s m .
_ ,
'
I K o n f e r a n s h u s u s ve
Ruslar ierin ile Karahan bizimle mzakereye memur ediyorlard. ttifak is temiyorlard. Asker ve siyas ittifaktan caymlard. Buna da ngiltere ile ticaret mukavelesi yapacaklarn sebeb gsteriyorlard. Mzakerenin Rus, Ermeni, Azerbaycandan mrekkep bir konferans halinde yaplmasn istiyorlard. ierin ve Karah an la ilk iki nim, resm mzakere yaptk. B u mzakerelerde Ruslarn teklifi bunlar di. Ve en ziyade Gmr muahedesinin feshine ehemmiyet veriyorlard. Ak ve e dit bir surette Ermenileri himaye ediyorlard. Biz bunlara yanamadk. .ierine iin sarpa saracan grerek husus yola saptk. Bu yol Medivaninin bize gsterdii yoldu. O da Stalin e i grmek idi. Stalin Leninin en saraim dostudur ve bugn Rusyada herkesten evve bu iki adam nafizlkldr. Biz M oskovada iken yaplan son kongrede infcihabda bu iki zat ekseriyeti zirae kazanmlardr. Stalin Grcdr. Kafkas Rus Komiseri Orjenikidze de Grcdr, Rusyada klik var. Yahudi, Grc, Ermeni. Bir de Rus nasyonalistleri var. Ruslar ezilmekte dierleri bahusus Yahudilerle Grcler mevkidedirler. Stalin ahsen pek Ermeni dmandr. Kafal, enerjik, mmkn mertebe ak szl, komiteci ve sevimli bir asandr. te bu adamdr ki Ruslarla yaptmz muahedenin hemen, de yegne milidir. B u m u ahede onun sayesinde yaplmtr. ierine kalsa idi o iddetle Karahamn nfuzu al tnda pek Ermeni muhibbi olduundan hi bir ey yapmayacakt. Ermeniler bizim Ruslarla uyumamz k a fiyen istemiyorlard. Eski heyetin yalnz ierin ile temas edii o vakit ii kim brakmt. Bu sefer de behemahal yle olacakt. ark ordu muzun zaferi Rusyada pek mhim tesirler yapm, Ruslara bize ehemmiyet verdirrnigtir. Rusya Trklerinin belini dorultmutur. Lenin ve Stalin bu sebebten bizimle yumak istiyorlard. S taline, konferans yapamayacamz, Ermeni meselesi mevzuubahis olamayacan ve Karahan kabul etmeyeceimizi syledik ve kabul etti. Biz de ittifak olm ayp dostluk muahedesini kabul ettik. Bu suretle Ermeni klikine bir darbe vurulmu oldu. Mzakert esnasnda Tanaklarm Erivanda mevkii ikti dara gelmeleri de bize yardm edip mzakereyi kolaylatrd. Ve Ermeni Klikini drd. Rusya ahvali dhiliyesinin ktlnden, btn Trk dnyasnn ve islm
leminin bize bakmasndan, im diye kadar Avrupa proletaryasn ayaklandrarak imdiki Avrupa devletlerini ykmak hayalinde koup da bunun olamayacana son: zamanlarda kanaat getirerek btn midini arka balam olmak dolajnsile de Rusya bizimle bir dostluk ahitnamesi yapmak mecburiyetinde idi. Trk ve islm lerii boleviklie tamamen dman olduundan Rusya bizimle dost olarak onu tes kin etmek mecburiyetinde idi. Byle yaplmaynca bu lemden kendisine kar n~ sellh. fenalklar olacak ve bu da boievikliin mezarn kazacakt. Bu babda Leninitt mhim bir sz var ark ya boleviklik veya antantann mezar olacaktr. ark kim kazanrsa zafer onundur. Bunun iin de Trkiyeyi kazanmak lzmdr. Karahan. Ermeni kliinin mhim r e is lin d e n idi. Bir sarayda oturuyor, emrin de mkemmel otom obil bulunuyor. drt metresi ve bunlarn stnde mhim mcevherat vardr. imdiye kadar hariciye btesinden 18 milyon lira ruble ve bu nun mhim ksmn kendi hevesat yoluna sarf etmitir. Rusya hriciyesi demek o = demek idi. ierin tamamile onun elinde idi. Grc ve Ermeni dmanl bu israfat vesilesile Karahan defaatla tevkife evketmi iken ierin Lenine alayarak K a raham kurtarmtr. Karahan bu sefer bsbtn bitmi, sefir olarak bir yere gnde rilecei sylenmektedir. Yaplan muahededeki esas zerine Stalinle uyumu iken ilk resm celsede i erin yine srf Ermeni meselesinden bahsetmi ve bize 1914 hududunu teklif etmiti. B u mzakerede Karahan yerine murahhas tyin olunan Cell Korkm azof hazr idi. B u adam, mzakerede bizim Ermeni seferimizi emperyalistlik ile tavsif edip bu se ferin Rusya mslmanlarma pek fena tesir ettiini syledi. Kars ve Ardahann Trk olm ayp Tatar olduunu bildirdi. Ben de bizim bu hareketimiz mslmanlara fena tesnir etti de Ermenilerin oralarda kestikleri binlerce mslmanm hali fecii bir tesir yapm ad m? Biz Ermenilerin tarihini ve bu hususta hiliini biliyoruz. Kars ve Ardahan ahalisi halis Trktr. Zaten Trk ve Tatar aym dili konuur. Bir rktan drlar cevabm verdim. Cevap bulamayp nne bakt. Bu adam gayet ahlksz. Rus leti ve casus bir kumoktur. Bu suretlerle M oskova Merkez Komitesine z v e Kafkas Cumhuriyetine Reisi Hkmet olmutur. Amma bu cumhuriyet bir lftan, ibarettir. Halk yer yer isyan daim halindedir. Bunun zerine gayet iddetli davranarak ve itidlimizi de bozmayarak ayrlp tekrar Stalinle grtk. Ve ii mecray salimine koyarak ierinle mzakerta bil devam muahede ve beyannameler yapld. Bu gerginlik esnasnda Karahan tavassut, ve bizi ikna iin Enver Paay gndermi idi. lk heyet kendisini mzakerelerine da vet edip kendilerine reis yapmlar imi, Yusuf Keml beyin kendisini yine teriki mesaiye davetine mukabil ben kendisine siz vasta olmaynz diyerek; Fuat Paada bu fikirde bulunarak cevap verdik. Mumaileyh Karahanla mnasebette idi. Halbuki biz asl menba yani Stalini yakalamtk. Enver Paann tavassutunu kabul etmek yine Karahana ie engel takdrmek olacakt. Eski ....... ekilen muahedeyi esas tuttuk ve ona yeni maddeler ilve ettik. R us lar da bize yeni bir proje 'vermilerdi. Oradan da baz eyleri aynen veya tdilleri kabul ettik. Bu ksmn da reddeyledik. Ezcmle Anadoludan transit ve limanlar mz kullanmak istiyorlard. Bu da bize boleviklik sokmak iindi. Reddettik. Bu Rus noktai nazar dikkatte tutulacak bir eydir. Bu ilerde Behbud ah Tahtenskinin de rolleri vardr. Bu adam eskiden b ir arzuhalci imi. Tahsiisizciir. Ancak zekicedir. Bugnk Azerbaycan Hkmeti zsnn en zeksidir. Fakat zeks tilkilikte ve dalaverededir. Bu adam alak, iblis, i rkldk noktai nazarndan ham tam bir Rus aleti, Rustan Rustur. Btn varln Ruslara hizmet ve dalkavukluk ile temin etmek fikrinde ve ediyor. Bizi sk sk zi yaret ediyor, bizden aldklarn hemen Ruslara yetitiriyordu. Mkemmel casusluk ediyordu. Ancak bize kar Ruslar aleyhinde casusluk ediyor ssn takmyor ve:
hakikatte Ruslara hizmet ediyordu. Trkiyede mevkii ve kendisine hrmet var gs tererek Ruslar nezdinde mevkiini ykseltmek fikrindedir. Hatt bize: Ruslara Tr kiyede herkes Behbudu sever diyin demiti. Nahcivan meselesinde Stalinin ve bizim yanmzda: Nalcivanla sizin ne mnasebetiniz var? O Rusyamndr, ona verilmelidir bile demitir.. Bu yalanc ve entrikac adama asla inanma maldr. Belki ifal edile rek kendisinden ancak malmat alrajak mmkn olabilir. Ruslar bir muahedei ha fiye ile de baz eylerle balamak istemi isek de buna yanamamlardr. ark m illeteri hakknda kabul ettirdiimiz maddeden Trkln bilfiil mstefid olaca mekk, belki de muhaldir. 2 R u s y a d a B i z i m l e ar k H a k kndaki Fikirler
Rusya ahvali dhiliyesi dolaysile ark milletlerile ho geinmek mecburiyetin dedir. Bunu ancak ahvali fevkalde bozabilir. Ruslar btn dnyaya komnizm sok mak emeli katisindediier. Esas pogramlar budur. Bundan vaz geemezler. Kendi lerince bu hayat bir meseledir. ahs ve umum hayatlarnn bununla kaim olduu imanndadrlar. Bizde ve randa bu hususta yaptklar tecrbe bilkis bu iki m il leti iddetle aleyhlerine evirmitir. Bunu gren Ruslar tbveyi deitirip sureta , arkta komnizm deil, mill hareket olmasn ve bunu yaptrmak istediklerini sy lyorlar. Fakat frsat bulurlarsa derhal komnizmi sokacaklardr. Nitekim el altn dan almaktan geri durmuyorlar. Hinde kadar Mslman lemi ise bil istisna k o mnizm aleydardr. Rusya yine eski Rusyadr. Boleviklik bir maskedir. Hatt im di komnizm davas ile btn cihan daha ziyade Rusyaya raptetmek istiyorlar'. Lisan umumyi de Rusa yapacaklar. Fikirleri bu. Ruslar Trk leminden pek korkuyorlar. Onlar hem okamak, hem de gzlen irin almamasn temin etmek, ezmek istiyorlar ve yapyorlar. Trkiyenin btn Trk ve slm lem ve hareketinin basnda olduunu biliyorlar. Bu sebeble onlar da tpk ngilizler gibi Trkiyeen pek ihtiraz ediyorlar. Bizim ne lmemizi ne de on ananm istemiyorlar. lrsek antantann Kafkasa dayanacandan pek tel ediyor lar. Onarsak Trk leminin istikllinden korkuyorlar.
3 R u s y a d a
A h v ali
D a h i 1 i y e
ve
K -o m, -n i z m
Rusyada bugn Ruslar milleti rnahkme halindedir, Rusyamn. dahilindeki K u lardan gayri milletler idareyi ellerine almlar, .Ruslar ezip duruyorlar. Sanki bu milletlerde asrlardanberi Ruslara kar ylm olan gayz patlamtr. Sanki imdi Rustan ektiklerinin intikamn alyorlar. 3 u babda Yahuder en ileridedirler. Ruslar burjuva diye soymular ve ezmilerdir. Ruslar aristtir ve nasyonalisttir. Ve yine gzleri stanbuldadr. Fakat Bolevik idaresi altnda inim inim inliyorlar. K o mnistler ve darei Hkmettekiler ekseriyeti zime ile Yahudi, Estonyal, Letcn, Grc ilh. Rusya mileli mahkmesidir. Rustan komnist olanlar korku ve geinme belsile sahte olarak olmulardr. Her dairenin en nfuzlu adam yahudidir. Yahudiler Nasyonal ize ediyoruz bahanesiie halk soymulardr. Altn paray, mcevherat ve kymetli eyay endi hesaplarna takm- takm Almanya ve Amerikaya sevk edi yorlar. Grcler ve Ermeniler komnizm perdesine brnm, kendi milletlerini kur tarmaya alyorlar. Bugn Rusyada ibanda olanlar u fikirdedir: Biz dersek mutlaka ldrle ceiz. Kaacak br yerimiz de yok. Avrupada bizi tutarlar. Demek ne yapp yapp her ey pahasna Rusyada Boleviklii idame etmeliyiz, ite bu kanaatledir ki ga yet iddetli ve k a f davranyorlar. Bu adamlar mthi karar sahibi, mthi kom ite cidirler. Rusyada bir hkmet yoktur. Hkim bir ekiya etesi vardr. N e hrriyet,

g '. 'v
. . . .
. .
;i ::'V -:
'
S S O
STKLAL HARBMZ
m.
W :v:
m
m b M
;yy; t?-''
'IH 6 M ': '--
ne mal, ne can emjnlyeti yoktuy- Aptlhamit zamannda bizde insan hi olmazsa haihtill devresi d inesinde hr ve hkimdi. imdi Rusyada o da yoktur. N e yapalm yap yorlar. Ahali kmilen gayr memnundur. ehirli, kyl, hatt amele dahi gayr m em nundur. Amele diktatrl diyorlar, halbuki amele zerinde bir avu komnist dik tatrl vardr. B u hkmet ancak terrorizm ile tutunuyor. 'Bunlarn terrrorizmim tarih daha grmemitir. Ufak bir grev iin bin kiiyi birden o anda ve bil muhake m e kuruna diziyorlar. Nitekim biz M oskovada iken alktan ikyet eden ameleyi hemen o gece ldrdler. Mahkeme bir deildir. eka, Veeka ilh. lyuat mahkeme 1er var. Birinden yakasn kurtaran ayn i iin dierinden kurtaramaz. Ceza da bir tanedir, idam . ^ . / A . . ^-Rusyada halk eka elinden tir tir titremektedir. Her tarafta ihtilller ve ihtill emareleri vardr. A lk mthitir. Halk M oskovada le dar orbas ve amur gibi bir dilim ekmek yiyor. Aksam ekersiz ay iiyor. Biz bile gnlerce ekmeksiz k al dik. Et yz gren yok. Elbise yok, baka levazm yok. Fabrikalar ekseriyetle m u attal, mendferler ve yollar bozuk. K yl mahsul elinden alndndan ekmiyor. Hatt meyveleri bile aacndan toplamak zahmetini ihtiyar etmiyor. Pek ok m eyveler aalarda rm ve kurumutur. Herkes hkmet hesabna altrlyor. Bu da karm tokluunadr. O da mkemmel deil, hi bir ferd drst almyor. Angar y a addedip kt i yapyor. V e frsat bulunca savuup gidiyor^ Mesel bir kilit ta miri iin hkmet nezdinde sefilne dolaarak yirmi gnde bir ilingir bulunabilir* o da iini tam yapmadan savuur. Yiyecek almak iin mahsus alm dkknlar nnde yzlerce halk kar ve soukta saatlerce bekler, nihayet biraz dar alr. rti kp mthitir, suiistimalt tarifsiz derecededir. Ahali de hemen kmilen hrsz o l mutur. En ufak eyi bile alyorlar. Devair memurla dolmu ve mthi bir b rokrasiye boulmutur. Eskiye nisbetle memurun adedi bire on artmtr. Her aile iine trl yabanc erkekleri de koymulardr. Aile ismeti, mahremiyeti, saadeti kal mamtr. Fuhu ve iki memtou, fakat daha ziyade artm. Halk kt ispirtolar y a pp zehirleniyor. Tevelldat azalmtr. Sefaleti fizyolojiden trnaksz ve sasz o cuk domutur. Br adama bir veya iki oda veriyorlar. Yemek, yatak odasnda piiyor. Kiler yine orasdr*, salon yine orasdr. Ahali kan alyor. Fakat ses kara bilen yok. R us halk pek mtevekkil ve hayvan gibi bir eyler. Amelenin biri demi k i: Eskiden snf vard. Burjuva, Ksiler, hrsz ve esafil. Bunlar en stte burjuva ve altta esafil olm ak zere bir denek yapyorlard. Bolevizm bunlar msavi yap mak iin denei evirdi, fakat ufk yapacana ok evirip burjuvay alta ve esafili ns ste getirdi. El emei ile geinenler yine ortada kald. imdi bunu Azerbaycanm mdiran umuru hakknda tatbik edersek ben derim ki bu denek bir gbreye dikil mi imi. Birden evirmiler, gbre en baa km sonra esafil, sonra amele, en ' altta burjuvalar kalmtr. Rusyada kimse ie iyi satlmadndan fabrikalarda amele lykile almyor nk klfet nimet mukabili deil, bu kaide orada ortadan kalkm. Bunsuz da mmkn deil gi. olmuyor. Bu sebebten istihsalt mthi bir surette azalmtr* Bunun en bariz misali Bak petrol kuyular haslatdr. Burada da her ey krk d kktr. M oskova ehri harab olmaktadr. Adeta salam bir hane kalmamtr. te bu sebebten bolevik hkmetinin hali tutunamaz bir dereceye gelmitir. Buna aresaz olm ak iin ngilizlerle ticaret muahedesi yapp onlardan fabrika, mendfer alt vesair emtia alacaklar. Onlara imtiyazlar verecekler. K ylye mahsuln elin den almayacaklarm iln ettiler. K yl ekecek, ahali a kalmayacak. Ticarete m saade verdiler. Kazan olacak, herkes istediini bulabilecek. Fakat M oskovada bir sokak gezdim, manzara gayet fecidi. Bir dilim ekmek paras bulabilmek iin kimi taba ayr bir fincan bulmu, satyor, kimi eski bir don, kimisi de bir kundura satyordu.
Fakat bu iler bu msaadelerle prensip noktai nazarndan imdiki Rusya h kmeti boleviklik ve komnistlikten kp iddetle aleyhinde bulunduu menevik bir hkmet olmutur. H alk bu suretle memnun olacak ve hkmetin m evkii mub kemleecektir. Ahalinin bu sefaletine ramen komnistler, otom obiller iindedirler. En nefis yemekleri yemektedirler. Kremlin saray komiserler meskeni olup, iinde bolluk, ampanyalar, piyanolar ve en gzel seme kadnlar vardr. Derim ki, bir milleti mahvetmek isteyenler, orada komnizm rejimi tesis etsin ler. Bir milleti mahv iin bundan iyi vasta olamaz. Vaktile Heyeti Vekilede kom nizm in en iddetli aleyhdan idim. Bu seyahatim bu fikrimi iddetle teyid etmitir. Rusya idaresi, bir cehennemi bomba gibidir. Ahali ise kurulmu olan bu bomjbanm stne oturmu, infilk dakikasn bekler gibidir. Bana bile diplomatlar istisnaiyeti zerimde olduu halde bu ahvali renince, byle bir bom baya yakn oldu , um hissi gelmitir. Bolevik hkmeti gsterdii raz ile yaamak kabiliyetinde olmayan bir ida redir. Tutunmas gayr tabidir. Ancak terrrizm tutuyor. B u iki min ne vakte kadar mbareze edebilecekleri, bir muavezene teminleri veya birinin dierine galebesi imdiden kestirilemez. Her ne kadar menevik hali almalar tutunmak fiilini tak A * viye edecek ise de bugnk idareye salam bir bina nazarile bakmamaldr. B ole viklik bizim noktai nazarmza gre Rusyadaki Trklk lemine muzir ise de arizme nisbetle pek ehveni erdir. Hatt faideli bir eydir. Bizim iin onun devam bir cihetten bir de Rusyay ykmasndan temenni olunmaldr. Rusyada komnizmin bir faidesi de vaktile len Bizansn btn din azametini kucana alarak bize dman yapt ortodokslugu mthi bir surette darbelemesidir. Bugn Rusya bizimle, ran, Afgan, Lehistan Estonya, Litvanya ilh. hkmetlerle muahedeler yapm, yeni bir devreye girmitir. Bu devrenin sureti cereyan ve temasn pek mteyakkizane bir su rette tefti altnda bulundurmamz pek lzmdr.
4 R u s y a d a
T r k
D n y a
Rusyada Karzem zamannda domu olan Trklk hissi, bizim merutiyetle srtm idi ise de B olevik inkilb Rusya Trklerinin gzlerini drt am, sihrmiz tesirini yapm, mill hisleri alevlendirmitir. B u inkilp ile her yerde Trkler muh- f telif cumhuriyetler tekil etmiler ve istikllin tadn almlardr. Asker tekiltna, maarif ve mekteplere pek himmet etmilerdir. B u hususta Rusyada bulunan bizim sera zabitlerin tasavvurun fevkinde hizmetleri olmutur. Bilhassa Erzurumdaki Ziya Beyle Trabzon Valisi Nuri Beyi zikretmek lzmdr. Bu uyanmay gren Rusla,r tela dp Trkleri ezmeye ve bu duyguyu sndrmeye almiaya balam lar ve alyorlar. Ruslar bir mddettir Trk Cumhuriyetlerini yer yer imha etm i lerdir. Bugn bunlarn adlar var, yerlerinde yeller esiyor. Ruslar bu memleketleri mthi soyuyorlar ve halk trl eza ve katliamlar iinde eritiyorlar4 . Bizim m ual limleri, zabitleri her taraftan kovmulardr. Byk Trk yurdu asr mkemmel bir devlet meydana karmak iin- erait ve mevhibey tabiyi belgan ma bel ha\ridir. Bilhassa Baknun neftleri, Trkistanm pamuk ve ip e i'v e yine kmr, demir, altn, platin ilh. madenleri her trl medeni ihtiyac bizzat tesviye edecek ve onu sna bir devlet yapacak haldedir. Bununla be raber toprak da mnbit ve ziradir. Yani bu mbarek yurt, evldn hem aUktan, hem de m eden' levazmdan tr harice muhta olmaktan vareste klar. Trkler umumiyetle biz Trkiye trklerin! aabey tanmaktadrlar. Bize olan muhabbetleri tasavvurun fevkindedir. Her gn kendilerini kurtarmamz midi ile bizi beklerler. Bizden bir adam ilerine gitse onu el stnde tutarlar. Ve o, onlara her dediini yaptrr. Halk Trkln duymu, b u . duygu her gn artmakta, istik-
il iin rpnmaktadr. Ancak bunlarn arasnda tatarlar iyi deildir. ok Rusla malardr. Bunlardan komnist oka olup Rus leti olarak Trkistana dalmlar, halk ifsad etmektedirler. Ora Trklerinin ise Rustan ziyade dman addettikleri Tatarlardr. Ruslar imdi Panturanizme darbe indirmek iin Trkistan Trklerine sizin diliniz Trke deildir, aatayca, tatarcadr diyorlar. Tatarlar bu propagan day yapyorlar. Hurufat ltince yaptrmak istiyorlar. Mesel erif Manakof aley himizde Ruslara trl tezvirat havi raporlar vermitir. ( Trkistan Trkleri, Kuzgun denizinin ark sahilindeki Trkmenler en saf kanl Trklerdir. Trkistanda inydi 14 milyon ahali vardr. Bunun % 95 i Trktr. Karganada isyan etmilerdir. Ruslar bunlara Basmac (Baskn yapan haydut demek tir) namm vermilerdir. 50.000 kadardrlar. Silhlar vardr. imdi kuvvayi milfye adn almlardr. Hnlerinde mhim bir Rus kuvvetini tutuyorlar. Takentte bir . merkez ve cemiyetleri varken Ruslar son gnlerde zsmm hepsini tevkif etmiler dir. Ahali and iip Ruslara vermekten ise pamuk ekmemektedirler, Kagar (Kegir) de dahil olduu halde btn eski Rusya dahilinde 75 milyon Trk vardr. Bunlarn btn saileri federasyon halinde istikll kazanmak ve bizimle birlemektir. Demek Panturanizm kendiliinden olmak yolunu tutmutur. Biz bunlara yardm edebilirsek sratle byr. Buralarda muallime ihtiya pek edittir. Bizden pek ok muallim is tiyorlar. Fakat aktan gndermek de mmkn deildir. 5 A z e r b a y c a n Bunlar Trktr. Fakat Acem istifasna urayp eklen ve ahkan bozulmulardr. 3 milyon kadardrlar. Aralarnda Ermeniler pek azalmtr, adeta hkmleri kalmamtr. Yalnz Zengizor Ermenileri mhimdir. Bakda 30,000 kadar Ermeni varsa da servetlerini komnizm ile kaybettiklerinden ehemmiyetleri kalmamtr. Eskiden Ermenilii himaye eden bunlar ve Bak bir Ermeni oca imi. Ahalide i ilik ehemmiyetini kaybetmitir. Trklk duygusu domu ve bymektedir. Halk bize can atmaktadr. Ancak bugnk komnist erkn esafili nasdandr. Hi biri tahsil grmemitir. Gayet kaba, terbiyesiz, srk hamal gibi insanlardr. Rustan Rus olup Trkiye dmandrlar. Bugnk mevkilerinin velinimieti Boleviklik olduundkn, ona tapnrlar. Halk elinden gelse bunlar para para edecektir. M oskova k o mnistleri gibi bunlar da mkemmel yayorlar. Hkmette umur ve muamelt Rusadr, Trklerin iinde kitabete kadir insan yokur. Hkmet Ruslar elindedir. M e murlar zamiyetle Rus, sonra Grc, Ermeni ve biraz Trktr. Aizerbaycamn istikl linden eser yoktur. ntihab sopa, hapis ve kurunla yapyorlar. Ruslar dehetli ta lanla r yapp, sandalyeye varncaya kadar Moskovaya tamlardr. Maarife pek ihtiyalar vardr. Mnevverleri yok gibidir. H i muallimleri yok. Bizim muallimleri sefalet ve ala mahkm edip karyorlar. Bak Trk dnyasnn merkez kaps olmak vaziyetile pek ehemmiyet vereceimiz yerdir. Bakda mtehassislan ile be raber mkemmel bir tekilt havi, tahsisat bol bir sefaretimiz olmas lzmdr. Bu sefer heyeti murahhasaya pek barit muamele yaptlar. Bize aldrmadlar. Randevularna sadk kalmayp bugn yarma salladlar. Biz de burada srarma ra men l gibi durup haysiyeti milliyemizi paymal etlindik. Bunlar bizimle ittifak deil, hatt mnferiden bir muahede dahi yapmayp, Ermeni, Grc Dastan ile beraber bir konferans ve Kafkas ittifakn yapmak istiyorlar. Ermenileri bize kar himaye edeceklerini, icab ederse Trkiyeye kar Ermenilerle beraber harp yapacak larn aka sylediler. Ne kstahane tehdit. Bize mmessil yollamaladklar halde bizim mmessilimizin orada kalmas muhilli haysiyettir. Gya imdi ibirarmz arlaynca gndereceklermi. Ermenilere, Grclere haber gndermiler, bir iki gne kadar gelirler, kaln, konferans yapalm diyorlar. Bize Ermenilerle mzakere iin
ruhsat olmadn ileri srerek gideceimizi syledik. Konferansn behemahal Bak da ya Tifste olmasnda srar ettilerse de Karsta olmasn srarla nihayet ona rza gsterdiler. Bu Kafkas ittifak bir taraftan iyi gibi ise de bir taraftan da bize bolsevikik sokmaya vasta edeceklerinden ktdr. Sonra Rusyada bolevikler devrilirse bizi onlar kurtarmak iin beraber srkleyeceklerdir. Bir arzular da hududu muz iine yardm maskesile ordu sokmaktr. Bu da komnizm yapmjak iindir. B a sebeble de bu ittifak pek dnlecek bir eydir. Orjenikizde mhim, azimperver, pek komiteci ve bana sempatik gelen bir eydir. H 03 tutulmas lzmdr. Bizim hriciyenin ona bir ar cenerali gibi demesine pek kzmtr. Gmrnn tahliyesini o da AzerbaycanlIlar da - Tabi Rus emrile pek istiyorlar. Bu hususta Ermeniler pek grlt karyorlar. Hatt konferansta AzerbaycanlIlar iptida Ermeni meselesini hal ve imza ettireceklerdir. Bizsiz Kafkas ittifaknn Trkij-eye bir tehlike tekil edecei de muhakkaktr. Azerbaycan ahalisi isyana hazr bir haldedir. Fakat pek itimad caiz deildir ciz insanlardr. Rus ve Azerbaycan Hkmeti gayet yalanc, entrikac hkmetler dir. H i bir szlerine inanmak asla caiz deildir. Muahedeleri de hkmszdr. B u gn ileri bakalarsa dn imzaladklar muahedeyi hemen sngye takarlar. Biz ve btn Trkler Turann coraf vaziyeti iktizas bir cenderenin iki safi has arasndayz. Bunun birisi Rus dieri ngilizdir. kisi de bizi ezmek isteyen, d mandr. Esbab da Panturanizm, Panislnizmdir. kisinde de sebebler bunlardr, Ruslar ne olsalar yine ayn esbab berdevamdr. Ruslar drt be asr evvel M oskova etrafnda iki miljônluk bir millet iken ve btn im diki Rusya Trk iken bugn safi 70 m ilyon Rus vardr. Bunlar da dilleri, dinleri unutturulmu, Ruslatrlm, seleksiyon ile retilmi Trklerdir. Yani Trkn en hakik ve zalim dman Rustur. O Trk kanile imi bir slktr. Bizim Ruslara gvenmek hamakattir. Ken dimizi kuvvetlendirmeye bakmalyz. Azerbaycan Nahcivam mstakil yapp Rusya ralar Federasyonuna dahil ediyor.
6 A f g a n i s t a n
ve
A f g a n
- R u s
M n a s e b a t
Bu memleket iptida bir haldedir. Nsf imalisi Trktr. imdiki emir gayym bir adamm,. Ancak memlekette hi bir tekilt yoktur. Hindistan zerine bunlar dan bir hareket yani bir muavenet beklemek doru olamaz. Ruslar, komnizmi as la sevmezler. Bir heyet btn Avrupay dolayor, Afganistann istikllini tasdik eder muahedeler yapyor. Rusya ile istiklllerini tasdik eder bir muahede yaptlar. Bu muahede mucibince Ruslardan para, silh, telgraf alt, tayyare ilh. da alacaklar.
7 r a n
ve
r a n
R u s
M n a s e b a t
ran, inhill, anari ve hilik iindedir, baz yerleri ngiliz igali altnda imi. Ruslar Enzliye Azerbaycan askeri gndermiler, orada bolevik bir cumhuriyet yap mlardr. ran nce agilizden bkp Ruslara muhabbet besler iken bu vaka zerine halk ngilizleri ran tahliye etmemesi iin ricaya balamtr. Bizce burada en rmihim olan ran Azerbaycandr. Tebrizde bir hareketi milliye vardr. Orada Ruslar dehetli propagandalar yapyorlar, para dkyorlar. Daha ev vel davranp orada mill bir inkilp yaparak mstakil bir Trk devleti tekil etmek zaruret haline gemitir. Yusuf Ziyay oraya gndermiler. Bu adama pek inanmak caiz deilmi. Ruslar Kafkasyada ok tahidat yapmlardr. Bu belki Tebriz hare keti iindir. Belki de Gmr meselesinden dolay bizi tehdit iindir. Yani ran - Rus
muahedesi ngilizlerin ran tahliyesi arlile Ruslann da Enzuiyi tahliye edecekleri ne dair bir maddeyi havidir. Bak iin Ruslarn m a s da alnm olduundan bihakkin pek ehemmiyet ver dikleri bu yeri artk ilhak etmelisiniz. Ancak bu ilhak nce halka talep ettirilse m nasip olacaktr fikrindeyim. 8 N e t i c e l e r A B P T S C H Rusya yine eski Rusyadr. . Ruslar dnyay bolevik yapm ak istiyorlar. Ruslar bizi bolevik yapmak istiyorlar. Komnizm Rusyay harap etmi ve ediyor. Komnizm Rusyada taassubu baltalamtr. Komnizm rejimi gayr tabi bir idaredir. Komnizmin devam pek mekktr. Rusyada herkes bu idareden gayr memnundur. 9 Y a p l a c a k v a z i f e l e r i m i z
.4 :
; :
A. Rusyada boleviklii devam ettirmeliyiz. B Bize' komnizm sokmamalyz. P Siz Stalinle mektup yazp Muahede vesilesile teekkr eder, mnasebat dostaneye girerseniz pek faideli bir ey olur. T Siz Orjenikides ile dostluk yaparsanz iyi olur. C Grcler ve AzerbaycanlIlarla da muahedeleri yapp Rus muahedesini hukukan itmam etmeliyiz. Trkistan vesair Trk yurtlan iine muallim ve zabitler sevk etmeliyiz. H Trk yurtlarna daima seyyar Eminaireler gnderip hem malmat topla malyz hem propaganda yapmalyz, hem maneviyatlarm ykseltmeliyiz. D Bakda mkemmel tekiltl ve tahsisatl bol bir sefarethanemiz olm a ldr.. Z Trabzon mhim bir bolevik merkezi olduundan, oraya pek dikkat etme liyiz. _ R stanbuldaki Ruslar Antanta aleyhine dndklerinden boleviklerle birle miler. Orada da Anadolu iin mhim bir komnizm merkezi haline konulmutur. Oraya da pek dikkat etmeliyiz. (stanbula Hilmi namnda bizim Trklerden bir komnisti 10 milyon altn rub le ile gndermilerdir.) J Karsta mkemmel bir darlmuailimn ve harbiye mektebi yapp Rusya daki Trk ocuklarndan mhim miktarda muallim ve zabit yetitirmeliyiz. Trkis tan ve Azerbaycan ocuklar bizde tahsil etmee pek heveslidirler. Keza byk bir matbaa yapmalyz. Gazete ve kitaplar neretmeliyiz. Trkln tisi iin Kars m him bir merkez olmak vaziyetindedir. Acilen Trklk hars ve propaganda merkezi olmaldr, , _
ark Cephesi Kumandanlna.
22 Nisan 1337 - 1921 Tiflis Doktor Rza Nur Trabzon 25/5/1337
1. Trabzonda bulunan Rza Nur Beyin raporu bervechiti maruzdur:
Tifsten takdim ettiim rapor vasl olmutur zannederimi B u raporumda muh tariyet tafsiltna ait tetkikatta bulundum. Bu raporla evvelki raporu itmam edi yorum . Grcler bilistisna ve iddetle nasyonalisttirler. Komnistlerin emriyle, ameleye varncaya kadar boleviklerden nahonut Grcistanda imdiye kadar mla yim davranan bolevikler oraya da Azerbaycan gibi yapmaya balyorlar. Tiflis ve Batumda bolevikler Trkiyeyi Kzl yapacaz, stanbulu kurtaracaz diyorlar. Artk bunu dillerine tebih etmilerdir. Bu propaganda pek mthitir. Bunu askerin zihnine yerletirmek iin stanbulda Avrupadan ylm hesapsz mal bulunduunu sylyorlar. Keza Rus airlerine bu babda iirler yaptrmlar, askere syletiyorlar1 . Zabitan, nakarat halinde bu gayeleri tekrar ediyorlar. Orjenikidze ve Keker bu ii iyice kurmulardr. Mutlaka herhangi suretle olursa olsun hududumuzdan ieri gi rip bizi kzl yapmak fikrindedirler. Zaten bu fikirlerini gizlemeye de lzum grm yorlar. Bu fikir onlarda gayei mal halindedir. M oskova belki bu ii istemeyecektir. Fakat Kafkas M oskovaya ramen yapacaktr. Bunda ek ve phe yoktur. Tifste 1 M ays Bayramnda verdikleri byk bir ziyafete beni de davet etmilerdi. Azer baycan H eyeti Hkmeti de meduen gelmilerdi. Verilen nutuklar hep Trkiyeyi kzl yapmak mevzuu zerine idi. Hatt sonlarnda Orjenikidze bu tarzda bir nutuk verip nihayetinde gelecek M aysta murahhaslarnn byle Rza Nur gibi nasyonalist deil, kzl olarak bulunacan yle bayram yaplacan syleyip nutkunun bu ks mn bana tercme ettirdikten sonra bu temenni ile ayakta benimle prozit yaparak im i ve lyava ile beraber bana nallah de diyerek srar etmilerdir. O esnada ar tk hepsi de sarho bulunuyorlar ve bunda srar ediyorlard. nallah dedim ve beni umum bir alkla alkladlar. Keza Kekerin bulunduu bir mecliste sarholuk es nasnda syledii szler unlardr ki: Orada hazr bulunan pek mevsukul kelm bir sat bu szleri bizzat bana syledi. (Kzm Karabekiri bir ey zannederdim, basit bir adamm, fakat allak ve yalancdr. Trkler hep byle, bunlara asla itimad caiz deildir. Zaten er ge Trklerle harp edeceiz. Hele ilerimiz dzelsin, ite ig bu merkezdedir.). Herhalde ilk frsatta bize hcum edeceklerdir. Bugn Rusyada ne-, ke civara hkim deildir. Kafkas kendi kendine i grmektedir. Mdijran ise deli: merep, burnundan ilerisini grmeyen cahil kimselerdir. ark cephesinin garbe nak ledildiini Batumda rendim. Ruslar ilerimizi pek iyi haber alyorlar. M uhtelif , casuslar vardr. En mhimmi de Trabzondaki istihbarat tekiltlardr. Bu tekilt daima aleyhimizde raporlar veriyor. Yalanlar uyduruyor, bu cepheyi bo brakmak : netice! kibeti vahim ve mhlik bir cinnettir. Bu babda dakika fevtine ihmale ma-, hal yoktur. Sratle yeni tekilt yapp ark cephesinde daimli muntazam bir. kuv vet bulundurmak hayat bir meseledir. Ruslarn bu ie teebbsleri iin ilk vesile leri avat tarafndaki bakr madenleri amelesidir. Bu . bir ban ba halindedir.. Amele orada zulm gryor diye mdahale edeceklerdir. imdiden oraya propagan daclar gndermilerdir. Hele yine Oltuya kadar bir mntakay zaptetmeye pek he veslidirler. Bu mdahale kapsn pek mahrane kapamak lzmdr. K yl, amele ve oban kyafetlerinde oralarda adam sokuyorlar. Ora ahalisinin celbi kulb iin Ahsha ve Acara mslmanlarna hsn muamele etmek niyetindedirler. Vaktile Rusyadan kaan ve bizde hekim vazifesi gren Ani harabelerinde tetkikat tarihiye yapacak diye gnderiyorlar. Bu adam mhim bir casus ve bolevik propagandistidir. Bunu Tifsten beri memurlarmza syledim. B u Ani harabesinin talarnn her birini bir tarafa kaldrtp eseri yer yznden kaldrmak lzmdr. Bunu yapar sanz Trkiyeye byk bir hizmet yapm olursunuz. Trabzonda ilerini grmek iin khyay en mnasip bulmulardr. Onu para ile kazanmaya sai ediyorlar ....... tekilt ehirden harici muhafaza edemiyor. Oralara casus karyorlar. Bunlara kar hududu pek sk tutmak lzmdr. Madenlerdeki ameleye ho bakmak arala rna mnevverandan amele kyafetinde adamlar sokup amele gibi altrmak propa-
M r" [ ? : ':r j:-V.
ganda yaphrtp bolevikere muhalif partiler tekil ettirmek muktezidir. Keza bu ralar ahalisine gayet demokratik bir idare verilmeli, bizim eski usul idare m utlak szlt kartacaktr. B u da Rus idaresini talebe mncer olacaktr ki Ruslar zaten bu pln takip ediyorlar. Ardahan mutasarrfnn mnasip olmadn sylyorlar. M e murlar ve sabitler buralarda en iy i adamlardan ve iddetli Trk olanlardan yapl maldr. Usul idare hakik muhtariyeti andrr bir ey olsa daha mnasiptir. Ahshada mer Faik Bey vardr. Grc refkomunda z olup o civara vali gibi tyin edilmitir. Bu zat pek dirayetli, malmatl, mhim bir adamdr. Namuskr, gay retli bir zattr. ok istifade edersiniz. Her hususta ona emin olunuz. Ancak adn gizli tutup hudut memurlarna da bu babda tahrir bir ey yazmaldr. En emin olan eu byk memurlarnza ifahen sylemek lzmdr. Aksi takdirde pek kymetli bir hayat mahvedilir. Bu zat Ahshay da Acera ile beraber bir muhtariyet haline koy maya gayret ediyor. Buna Sancakzade Mehmet B ey de gayret etti. ptida Grclere ve Ruslara kabul ettirmilerdi.. Soma caydlar. Grcler, Acara muhtariyetim de vermek istemiyorlar. Ruslar da himaye eder bir tavr alp oray bolevik yapmaya alyorlar. Ancak ehir ve liman hari brakyorlar. Halbuki muahedede ehir ve iima:; da beraber dye tafsilt vardr. Bu babda ahaliye trl mkilt karyorlar. Herhalde devletimizin nihayet diplomasi mdahalesi icab edecektir. Fakat bu hakk kazanmak iin muahedenamenin Karsta teatisi icabeder. Bu ii pek abuk yapmal..
Gecikirse Acara bolevik olacaktr. B u nokta bu ite temel ta gibi mhimdir. A carada intihap yapld. Ahali namzetleri kazand. Ancak meclisi teriiyenin verecei kararlar mhim olacaktr. Ahali ve beylerile, Sancakbey zade Mehmet Bey ve ta raftariatile grtm. Acaramn yetimi adamlar yok. Mehmet Bey tarafnda var sa da onlara da ahalinin itimad yok. Onlara lzm gelen eyleri syledim. Mehmet B ey tamamile bizimdir, Meselenin eski eklini deitirerek Mehmet Beye tamamile itimad ediniz.-. Aramzda hi bir ihtilf kalmamtr. Bu adam pek mtedeyyin, merd ve namuskr bir adamdr. Vaktiie yanl bir fikre sapm idi. Bunda ttihadclara olan buuz ve adavetinin de tesiri oktu. Ankaramn ittihadci olmadna dair ver diim teminat kendisine pek hsn tesir yapt. Eski fikrinden dnmtr. Kendisine, bir nam mstear da koydum ve bu ad Seyfi ve Aziz Sami Beylere de syledim.
Daim temasta bulunacaklardr. Ancak Grcler ve bu hususlar Ruslar tarafmdan. sk bir tarassut altnda olduundan gizli olacaktr. Aksi takdirde mutlaka itlf edi lir. Bu rapordan bile Mehmet Beyle mer Faik Beyin adlarn badelmtala silme nizi pek rica eder ve mutlaka isterim. Acaray istediimiz hale koymak iin ahaliyi de tavsiye ettiim gibi kendilerinde bir heyet ve bu heyetle bizden bir adam terfik edilerek stanbula gnderip orada mnevver Acarallardan ve Trklerden ehil kim selerden be on kiilik bir hey'eti lzm kanun ve nizamnamelerle Ar'tvine getirtip orada btn kanunlarm yaptrtmak ve bunlar mebuslara verip mecliste kabul et tirmek lzmdr. Yoksa kendileri bir ey yapamaz. Ve hristiyan Grclere malp, lurlar. Keza ahali Grc himayesini kabul etmiyor. Trkiyeyi olmazsa Rusyay is tiyor. Bu sebeble bizden akl banda iki zabiti Acaraya gnderip nasihat ettir irsek, daima aksi verdirmek lzmdr. Ahalinin sevgilisi beyler bile ahaliye bir ey syleyemeyeceklesini bildiriyorlar. nk muahede vesiledir. imdilik byle olmas icab ediyor. Ahsha ahali bizi de satlm gvur olmu diye ittiham edeceklerdir, diyorlar. Grcler Ermenilerle muahedeler ve bu da pek yaknda yaplmak zaruridir.
Halbuki onlar bu ii sallamak istiyorlar. Grclerle muahedeyi yaprp muhtariyet tafsiltn tesbit etmek lzmdr. Bir de Baturndaki tetkikatma gre bizim Batum limannda mstakil ve kendi memurlarmzla idare olunur bir Gmrk depo ve an trepomuz keza benzin, petrol, mazot mahzenlerimiz ve bunlann rhtmda musluklar olmaldr.. Teneke fabrikasndan da istifade etmeliyiz. Bir de Batumda tccarmz
ok, ticaretimiz mhimdir. Rusyann bugnk ahvaline gre bunlar msadere v e-
sair tehlikelerden tamamile masun klacak maddeler konulmaldr. Batumda ahaliye ve islm Grcistan! taraftarlarna Grc olmayp Trk ve Lz ve Grcden kar arak meydana gelme bir millet olduklarn tarihen Etnografyaca isbat ettim. Bunu ve resm lisan da Trke yapmay hepsi kabul ettiler. Ve uraacaklar. Mekteplerde Trke tedrisat yapmalar fevaidini anlattm. Bir daha mslman Grc yerine ken dilerine Acaral diyeceklerini, mslman ve Trk olduklarn syleyecek ve yazacak lar. Batumdaki mektepteki ocuklarn knyelerinin mslman grc, lz gibi su retlerde yazldn grp onlara da talimat verdim. Lzistan meselesi de mhim dir. Orada Grclerin. pek gz var. Ahali fakir olduundan komnistlik de kaza nyor. Bu sahil muhafazasz da olduundan bolevikler adam sokuyorlar.
Fka 3 Kumandan Vekili M iralay Seyli
ark Ordusu Kumandanl vastasile Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Beyefendiye Doktor Rza Nur B ey tarafndan gnderilen 23/N isan/1337 tarihli telrahn surefic/r,
Bu sefer AzerbaycanlIlar bize hakaret ettiler. Haysiyeti milliyemizi payiml et milerdir. M evut mlakatlara gelmediler. Bizi gnlerce sallayp beklettiler. Biz de srarma ramen l gibi bekledik. eka tyin edip bizi tarassut da ettiler. Bizimle mnferiden muahede yapmak istediler. Trkiye Ermeni, Grc, Dastan ve Azer baycandan mrekkep bir konferans ve Kafkas ittifak yapmak fikrindedirler. Das tan murahhas ve den bir Rus leti olan Cell Korkmazof ile ayn halde olan Behbot mzakereye memurdurlar. Konferans behemahal Bakda, hi olmazsa Tifste istiyorlard. Kars gle kabul ettiler. Konferansta ilk Ermeni meselesini hallettirip, Gmr muahedesini fesh ve Gmry tahliye ettirecekler. cab ederse bize kar Ermenilerle beraber cephe yapacaklarn utanmadan sylediler. Bu tehdit nedir? Hal buki bunlarla ittifak iinden evvel ayr ayn muahedeler yapp Trk - Rus muahe denamesini hukukan itmam etmek lzmdr. Konferanstan maksatlar el birliliile bize kar Ermeniyi himaye etmektir. Bize Grcler Azerbaycanm imdiki hkme tinden pek ok dost. Grcler bize hepsinden sempatik davranyorlar. Akili ve nas yonalist olup Rusluk ve Ermenilik karsnda bizimle dostluun faydasn takdir edi yorlar. Kafkas ittifak ise bir ok cihetten bize muzirdir. Bir defa Rusyada dece ini zannettikleri boleviklik dnce Rusya zerine yryecekler ve bizi de srk leyecekler, Bu ittifak bize boleviklii sokmak iin pek iyi bir vesile olacak. Bu sa yede hududumuz dahiline muslihane ordu sokabileceklerini zannediyorlar. Bu itti fak fikrine de taraftar deilim. ok dnmek lzm. Bize hakaret eden Azerbaycan lIlarla bir daha mzakerede bulunmam. Orada Yusuf Keml Beyle aramzda hti lf hasl olmutur. Zaten Trk - Rus muahedesindeki Kafkas Cumhuriyetlerine ta allk eden mevaddn o hkmetlere kabul ettirilmesi Ruslarca tahht a Uma ald rlm olduundan iin ehem ksm bitmi demektir. Bunlardan dolay Batum'dan talya vapurile Ankaraya gelmek zere Tiflise kaldm. Kzm Paaya bir rapor da gnderdim. Emrinize rauntazznm, efendim.
R$sa Nur
Byk Millet Meclisi Reisi Mustaia Keml Paa Hazretlerine Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa Hazretlerine
M oskova Heyeti Murahhasas zasndan Doktor Rza Nur Beyden Rusya ve Kafkasya ahval ve siyaseti umumiyesine dair iki rapor aldm. Hlsalar}. derdesti arzdr. Mezkr raporlar mhim ve kymettar intibaatm mahsul olmakla beraber bilhassa iki noktasn menafii umumiyemize mutabk bulmadm. Ve daha ziyade bu iki fikri haricin teikinatndan mlhem addeyledim. Ankarada da Rza Nur B ey ta rafndan toevzuubahs olmas ihtimaiile mtalai ciziyi arzetmeyi faideli gr yorum Bu iki fikirden birisinde Rza Nur Bey, aynen randa Rusiardan daha evvel davranp mill bir inkilp yaparak mstakil bir Trk devleti tekil etmek zaruret haline gelm itir/ diyor. Halbuki pek vas bir lkede bu inkilb temin ede bilecek anasr ve levazmdan klliyen mahrum ve vaziyeti corafiyesinin tesirile de beslenmesi muhal olan bu inkilbn mteaddit ve aksi darbelerle akamete uraya ca malm bulunduundan byle gayr irad bir hal Ruslarn istifadesinden baka bir eye yaramaz. Bendenizce iCuk Hanm kahraraanane balad mill mcadelenin ancak Ret ve havalisindeki ormanl ve yalgn dalarn feyzi menaatinden istifade eden hu sus bir mahiyeti vardr. Bu inkilbn tekmil imal Azerbaycanda tevess kudretine malik dn*dtna geen zamanlar da ahittir. imal Azerbaycanm bolgevik istilsna karg mukavemetini temin iin imdiki halde bu havalinin hali hazardaki vaziyeti tahliyesinden-istifade etmek ve ahali ile aairi hisiyat diniyelerile bolevikere m u kavemet halinde hazr tutmak kfidir. Daha vas faaliyeti ihdas ve ikdara bizce de imkn yoktur. ; 2. Trabzondan verdii malmatta da imdiye kadar Batumda ngiliz aleti olarak alan Sancakzade Mehmet Beyin bizim olduunu, eski eklini deitiren Mehmet Beye artk tamamen itimad edilmesi lzm geldiimi, ttihadclara kar bu m ve adavetinden dolay vaktiie yanl bir fikre sapm olan Mehmet Beyin el yevm Tiflis Grc Refkomunda z bulunan Ahshal mer Faik ile birlikte Acara ile Ahshann muhtariyeti iin a l t k la r ve boleviklerin mkiltina kar ise herhalde Devletimizin diplomasi mdahalesi icab edeceini, Grcistan v e . Ermenis tan e muahede akdini tesri edip bilhassa Grcistanla Acaramn muhtariyeti tafsil tn muahede ile tesbit etmek lzm olduunu sylyor. V e nihayet, Acaramn iste diimiz hale girmesi iin kendisinin ahaliye de tavsiye ettii vehile Acaradan bir hey*et ve bu heyete bizden bir adam tefrik edilerek stanbula gndermek ve oradan mnevver Acarallardan ve Trklerden ehil kimselerden be on kiilik bir heyeti lzm gelen kanun ve nizamnamelerle Artvine getirtip burada btn kanunlarn yap trtmak ve bunlar mebuslara verip mecliste kabul ettirmek icab eder, diyor. Ve Ardahan ve Artvin havalisinden bahisle bu mntakalara hakik muhtariyeti andnr 'bir ey verilse daha mnasip olur fikrinde bulunuyor. Halbuki bu iler bizim iin tehlikelidir. Mehmet Bey imdiye kadar daima Trkiyeye aleyhtar olarak antanta elile islm Grcistamau Grcistana ilhakna al an bir hviyeti siyasiyeye mplik olup son Rusya - Grcistan muharebatnda Batum ve havalisinin Trkiyeye ilha kndan ise {joleviklene teslimini tercih etmi ve bu havali iin boleviklerle teriki mesaiye balad haber alnmta. Ahshal mer Faik de milliyetperver tanlyorsa da Elviyei iseden istil maksadnda bolevikere alet olup olmad mehuldr. u halde bu iki adam da itimada ayan deildirler. Acara ve havalisinin lehimize
| '| I | | K -':
tutulmas ve bolevizmin bu havalide akamete uramas menafi irnizden ise de ne Grcistan bu havalinin muhtariyetini ahden kabul eder ve ne de ehas mezkre bu muhtariyeti lehimize temin edebilirler. Bendeniz en byk muvaffakiyeti.. Acaraya hudut olan menatkta halkn hrriyet ve hukukunu temin edecek m fit ve dil bir tekilt idariye ile gerek kendi arazimizde ve gerekse Acara havalisindeki kesil islmlara kuvvetli bir hars telkin ve benliklerini idrk ettirecek olan. maarifs matbuat gibi ilm teekkllerin teriinde buluyorum. Bu tarz mesainin fevaidi bolevizme ve inkilb faaliyetlere kar siyas teebbsattan daha ser ve .emin muvaffakiyetler ' temin edecektir kanaatindeyim. Hlkm fikir ve ruhunu kaptrmamak, zaten mebsulen mevcut olan selbeti iman ve irtibat hislerini tenmiye etmekle kabildir. Ancak bu suretle, beklenen mukavemet ve itimad vcut bulabilir. Ardahan ve Artvin hsvalisinin hakik muhtariyete malikiyeti bahsine gelince, bir zerrei irfana bile maaesef sahip olmayan bu havali hakknda cam iay idariyemizden hari ve husus bir eklin kabul esasen Rus ve Grclerin muhtelif maksatlarla aradklar vesile! ifiirak ihzar ve temin etmi ve hatt tevsian Elviyei Slsenia bile elimizden 3l.ms tehlikesi ihdas edilmi olabilir. 3. Mustafa Kem l ve Fevzi Paa Hazeratrna zata mahsus olarak. 29/5/1337 .
ark Cephesi Kumaadam Kzm Karabekij Trkiye B yk Millet M eclisi Hkmeti ark Cephesi Kumandanl
nc Frka Kumandam Seyii Beyefendiye ekilen 8 /6 J1337 tarihli ifrenin suretidir,
C. 612 ve 1552 ifreye: Rza Nur Beyin Tifsten gnderdii telgraf Ankaraya 29 Nisanda ekilmi ve ahsma ait raporlar Trabzondan vastai liierile ifre ile yazd dier rapor da alnmtr. Mtalat tiyemle birlikte Rza Nur Beye bildirilmesini rica ederim, 1. Rza Nur Beyin ayan ehemmiyet ve itibar intibaatmn mahsul ostn fi kirleri kymettardr. Ancak baz noktalarm kanaatime mutabk bulmadm. A ) Birincisi, randa Ruslardan daha evvel davranp mill bir inkilp yaplmas ve mstakil bir Trk devleti tekil edilmesi meselesidir. ran, pek vas ve b u ink lb temin edebilecek anasr' ve levazmdan klliyen mahrum' ve vaziyeti corafiye sinin tesirile de byle bir inkilbm beslenmesi muhal ve ser mteaddit ve aksi dar belerle akamete urayaca da muhakkaktr. Binaenaleyh Iranda gayr irad bir halin vukuu Ruslarn derhal istifadesinden baka bir eye yaramaz. Kk Hanm kahramanane yaatt mill mcahedenin ancak Ret ve havalisindeki ormanl, snahdut ve yaln dalarn feyzi mena atinden stifade eden husus bir mahiyeti vardn, B u inkilbm tekmil imal Azerbaycanda tevessi kudretine malik bulunmiadma geen zaman ve vekayi de ahittir. imal Azerbaycanm bolevik istilsna kar m u kavemetini temin iin, imdiki halde bu havalinin hali hazrdaki vaziyeti tabiiyesinden istifade etmek ahali ile aairi hissiyat diniyelerile boleviklere mukavemet ha linde hazr tutmak kfidir. Daha vas faaliyeti ihdas ve ikdara bizce de imkn yoktur. B ) kincisi, Acara ile Ahshann muhtariyetlerine matuf mesailerine itirte
edilmesi ve Ardahan ve Artvin havalisine tarafmzdan hakik niuhtariyeti andnr bir idare verilmesi fikridir. Bir zerrei irfana bile maalesef malik olmayan bu havali hakknda camiay idariyemizden hari ve husus bir ekln kabul, esasen Rus ve Grclerin muhtelif emel ve maksatlarla aradklar vesilei iftirak ihzar ve temin etmi ve hatt tevsian Elviyei Slsenin bile elimizden kmas tehlikesini ihdsetmi olabilir. C) ncs, Ani larabesinden eser braklmamas maddeten gayr mmkn dr. Bizzat grdm. stanbul suru gibi vas bir sur dahilinde mteaddit cesim kili selerden ne kadar tahrip edilse enkaz yine Ani harabeliinden kmaz, mhim v e imtidadl olan tahribat Ermeni efkr umumiyesine din heyecan ve tuyanlar uyandrabilir. ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir
Memurlarnm tilf ajanlar ihata ederek yalan yanl malmatla doldurduklarna kanaat ediyorum. Boleviklerin de istifadeli eyler iin vastalarla tesirler yaptklar anlalyor ki gerek sarholuk leminde aleyhimizdeki tefevvhat birinden iitmi. Bunu yazmakta ne mna var. Fek messiri kelm olan bu zat iki yzl alan bir aja olmasm. Bole viklerin Trklerle harbe girimesinde bugn ne menfaatleri olur. BM tilfn emrine derhal ikiyada mecbur edeceklerini, bunun da kendileri in felket olacan dnmezler mi? Rza Nur Beyin boleviklerin yaknda bize harp aacaklar havadi sini Moskova Sefiri Ali Fuat Paa da haber alarak Ankaraya yazm. Drdnc maddede Ruslarn bizi 1914 hududu tesine ataca, Van ve Mu havalisini Ermenistana ilhak ederek ngiliz efkr umumiyesini de kazanacaklar yazlyor. Mustafa Keml Paa ve Fevzi Paalar da bun dan endie ederek Kafkasya cihetinden bir hcum karsnda mteyak kz btriurunaklm ve mtalam soruyorlar. Ali Fuat Paa bana da 23/Mays tarihli yazyor ki 12- Haziranda aldm, bunlar ve cevabm mer buttur.. Kuvvetlerimizin garbe yol aldklar bir zamanda tilf1 ajanlarnn Moskovada ve Tifste ve Batumda murahhaslarmza, sefirlerimize mtti propaganda yaparak kuvvetlerimizi arkta alkoymaya altklarna phem kalmad.
Erkm Harbiyei Umumiye 10/6/1337, ,
Makine banda No. 975
'
Moskova Sefiri Kebiri Ali Fuat Paa Hazretlerinden alnan 2 6 /M a y s/1337 ta rihli raporun akam mhimm.esi hlsas bervechit arz olunur. Malaai devlet lerinin iarru rica ederim. 1. (R us - ngiliz) Ticaret muahedenamesile (Trk - Rus) muhadenetnamesuta akdinden acara vaziyeti -umumiyei siyasiyenin sureti inkiaf hakknda mtaiam :
1921 senesinde Rusya dahilinde Grcistan ve Ermenistann sovyet yaplmas ve Krontad isyannn teskininden baka esasl bir vaka zuhur etmedi. Yalnz memle ketin alktan ve menabii istihsaliyenin tkenmesinden mtevellit ademi memnuni yet saikasile mahall isyanlar zuhur etmi ve m uvaffakiyetle bastrlmtr. Bolgevikler dahilen iae ve menabii istihsaliye buhrannn teskini iin prensiplerinden m him bir ksmnn feda edilmesine mecbur olmular. Ezcmle kylden muayyen ver gi alarak mtebaki istihsaltnn kendisine terkine ve ufak ticarete msaade et meye ve haricin muavenetini temin etmek iin de cihanmul komnizm mcadele sinden bir mddeti muvakkate iin olsun sarf nazar ederek Avrupa, Asya ve A m e rika ile mnasebat siyasiye ve iktisadiyeye balamlardr. Bunlar arasnda ngil tere ile olan mnasebat en mhim mevkii ihraz etti. Zira Rusya imalt sSnaiyesinin kmilen Almanlar tarafmdan tesis edilmi olmasna ramen bugn lmanyamn Rusyaya malzeme gnderebilmesi zamana ve nakliyatn deniz tarikile olmasndan dolay ngilterenin msaade ve muvafakatine muhtatr. Amerika da hemen aym vaziyettedir. Buna mukabil ngilterede bugn Rusyann vakti harpte sipari ettii bir ok hajfir malzeme vardr ki bunlar bil mkilt istenildii anda. Rusyaya nakil edilebilir. te Rusya vaziyeti dhiliyesinin icab ettirdii bu ahval* R us siyaseti h riciyesinin de ngiltere lehine temayln inta etmitir. Mesel, Danderlp ile akde dilecek olan Kamatka imtiyaz imza edilmek (kere ikinci mzakere Rusya H k meti tarafmdan birdenbire kat edilmi. Danderlip Rusyadan. karlmlar. Bilkis Bak gaz madenleri gayet msait eraitle ngilizlere verilmitir. Bundan, baka R u s larn ngilizlere ticaret mukavelesinden baka gizli bir muahedeleri olduunu temin, keza ranilerle de byle gizli muahededen bahsolunuyor, Bunlarm muhteviyat hak knda henz malmat yoksa da mevcudiyetine dair baz emart vardr, ingilterenin * Amerika, Japonya ve Almanya ile mnasebat: ingilizler Amerikallar ile olan, reka beti Japonlara fazla msaade vermek suretile bir (Japon. - Amerika) husumeti, ek line kalbetmekle meguldrler. Nitekim, Rus gazeteleri ngilizlerle Japonya arasnda Japonyanm Kafkasya Byk ve Kk Asyadaki Ingiliz-'siyasetini, takviye muka bilinde ngilizlerin Tibet, M oolistan ve Asyay ark vilyetlerinden bazlarndan teekkl edecek yeni hkmetlerin Japon mandas altna girmelerini kabul - muta .zammn itilfname akd ettiini yazyorlar. Almanlar da u gnlerde bilhassa Rus ........... Franszlar tarafndan igali ve Silezya mesailinde aktan aa ngilizler tarafndan himaye edilmektedir. talyada Fransz tahakkmne kar Alm anyay bir aleti muvazene gibi kazannialc mecburiyetinde olduu iin dolaysile ngiltere tarafn iltizam etmektedir. ngterenin bir Rus - Alman mukarenetindek variyeti henz anlalmamakla beraber (R u s - Trk) mukarenetini paralamaya alt phesizdir. Rusya vaziyeti dhi liyesinin slah noktai nazarndan ngiltereye kar mecbur br vaziyette ksds iin ngilterenin bu ide m uvaffak olaca zannolunur. 2. B u mtalata bervechiti baz malmat daha ilve edeceim: Ruslar muahedenin tarihi imzasndan imdiye kadar yalnz birka m ilyon f i ekle bir ka bin tfek gnderdiler. Dier eslha ve cephanenin ve seramn memle ketimize nakil ve evki kasd bir teehhre rvaruz kalyor. Ve mracaatlarmz ehem m iyetsiz vekayi zikr ........... cevaplar veriliyor. Ezcmle yeni hududumu?; dahilinde kalan Ruslara zalimane muamele yaptmzdan bahsolunuyor. Trokinin Kafkasya y a gittii haber alnd. Para, eslha nakliyat hususunda Staiin ile bir nalkat yap m ak istedim. Vaad alm iken onun da birdenbire Kafkasyaya gittiini rendim. Muhaberatmz istedikleri zaman ser, aksi halde bat cereyan ediyor. M oskovaya bir ngiliz heyeti siyasiyesinin geleceinden kuvvetle bahsolunuyor. 3. ........... malmata Ingiliz, Rus ve ran muahedei hafiyeleri ve Azerbaycan Grcistan ve Ermenistann heyeti murahhasamzla mnferiden sulh akdinden men
if tl
V :
, * 1
edilmesi ilve edilirse Ruslarn, ark mntakasmda bizi ehemmiyetli surette megul edecek bir mesele ihdas edeceklerini zannediyorum. ngilizler rlanda ihtilli, Hindis tan vaziyeti ve ngiliz ordusunun Anadoluyu istil kudretine malik olmamas dolaysile imdilik ngilterenin Trkiyeyi imha siyasetini ........... edecei zannolunuyor. Buna mukabil biz zaif ve ciz bir vaziyete dtkten sonra himayekr bir tavr taknmas 4. Bu suretle islm lemi zerinde bize ......... grnmek istemesi daha muhte meldir. Yunan ordusu bizi bu ciz vaziyete dremeyecei tahakkuk ettiinden bu defa Ruslar vastasile ayn rol oynamas muhtemeldir, ki bu, Ruslarn da iine gelir. Filhakika, Ruslar bizi hi olmazsa 1914 hududunun gerisine atmakla Kafkas gmendferlni tehditten kurtaraca gibi slm lemi zerinde son senelerde kazan dmz nfuzu da tenkis eder. Bundan baka Aras mntakasile Van ve Mu havali sini Ermenistana ilhak ederek hem ngiliz efkr umumiyesini kazanrlar. Zahiren buna mukabil lemi islmn tevecchn ve muhabbetini feda edeceklerdir ki bunun da tesiratm Ermenistan ve Grcistana aleyhimize iln harp ettirmek ve kendileri bitaraf gibi grnmek ve Kars havalisindeki Malaganlara baz ufak tefek harekt yaptrarak bu harekt bolevik cereyan eklinde gstererek himye etmek ve muh telif propaganda vesaitine mracaatla iin i yzn setretmek suretile izaleye a lacaklar tabidir. Esasen Rusya ngiltere ile uyuarak vaziyeti hriciyesini takvi ye; ettikten sonra slmlarm bir akslmelinden korkacak vaziyette de deildir. Hlsa; Ruslarn komnizm inkilbn hkmetcilik ekline dkmelerine gre bugnk vaziyeti kaviyyelerine gvenerek tarih Rus siyasetine avdet etmek zere olduklar anlalmaktadr. Hatt Suphi ve rfekasnn katli meselesinin mevzuubahis eden Enternasyonal zasndan Pavlovi Enternas ngilizce mnteir nshasnda Sup hi rfekasm ehit bir surette gstermi ve neticede Trk burjuvazisinden pek ya knda intikam alnacan yazmtr. Halbuki, mumaileyh arkta komnizm yerine mill mcadelelerin devamn tavsiye etmekte idi. Binaenaleyh: Rus dostluuna kar mteyakkz bulunulmas ve hkmete A v rupa le vukubulacak mnasebatta Rus siyaseti dahiliye ve hriciyesinin emperya lizm ve kapitalizm, aleyhine cihanmi bir mcadele eklinden km olduundan ehemmiyetle nazar dikkate alnmasm ark ordumuzu daima mutabassr ve her ihtimale kasl hazr bulunmasn arz eylerim. Erkn Harbiyei mumiye Reis Vekili Fevzi
Ankara 10/6/1337
ark Cephesi Kumandan Kazn Karabekir Paa Hazretlerine
M oskova sefiri kebiri Ali Fuat Paa Hazretlerinden 7/6/1337 tarihinde mevrud mufassal raporda imdiye kadar emperyalist ve kapitalist hkmetlere dman olan boleviklerin mezkr siyaseti tebdil eyledilderi ve hassaten ngilizlerle anlaarak K a f kasya cihetinde bize hcum, eylemeleri muhtemel bulunduu cihetle ark ordumuzun her ihtimle kar fevkalde mteyakkz ve hazr bulunmas lzumu ehemmiyetle bildirilmektedir. Icry icabn ve bu oabda vand olacak mtalaay devletlerile istihsal klnacak malmatn iarn rica ederim.
Bu raporun bir aynnn zet devletlerine takdimini Erkn Harbiyeye dim, efendim.
bildir
' ) Trkiye Byk M illet M eclisi Reisi Mustaia Keml
Numara 451 Gayet mhim ve mstaceldir.

23/M ays/1337
M oskovada son zamanlarda grdm haleti ruhiye ve Rusya Hariciye K om i serlii ile sefaret arasnda on be gndenberi cereyan muhaberatn eklini ve Trokinin mhim bir vazifenin temini maksadile Kafkasyaya seyahati ve M oskovadan Kafkasyaya her gn yaplan ve mahiyeti henz anlalamayan nakliyat askeriye boleviklerin menevik Grcistanla Tanak Ermenistana kar yaptklar harekt tan evvel taknm olduklan tavr ve hareketi vilyat arkiyemize kar taknmak istediklerini ima etmektedir. B u babaaki mufassal raporumun Trabzona vsulne kadar ............ ahval ve hususatta mteyakklzane hareket buyurulmas hakkmda na zar dikkati lilerini celb eder ve hali hazrda pek ehemmiyetsiz sebebierle tehir et mi olduklan muaveneti mhimmeden Ruslar bsbtn sarf nazar ettirecek hdisata meydan verilmemesini de rica ederim. Hariciye Vekletine, ark Cephesine ve Memduh evket Beye yazld. '
Ali Fuat
9 Haziranda Yimanllarn Klk zrhls leden sonra 1 de nebohya gelerek ehrin teslimini taleb etmi ve sonra da ehre ate am tr. Drt kayk batm, drt dkkn, iki ev ile Bank Osman binasnn bdr ksm ve Hkmet Kona camlan krlm, nfuzca zayiat olma mtr. * 10 Haziran Enver Paann enitesi Kzm Bey Ankaramn srar ze rine cephe erkn har biyesinden ayrlmtr. 16 ve 1? Haziranda Karsn Haram ve Erkn cihetlerini dolatm.. Bu akam gelen heyeti vekile kararnda 15 : 50 yandaki Rumlann dahile nakli tebli olundu. Trabzona emir verdim.
.
Sarkamta havalarn yaz gstermesi 16 Haziranda balad. 18 de Adana havalisi kumandanlndan gelen ifrede Ermenilerin Trkler hakkndaki kararlarm ve idama mahkm ettikleri zatlar bil diriyor. (1).
( 1) Talt Paay Berimde vuran Ermeni Amerikaya gittii zaman (1339) verilen kararda Mustafa Keml Paa ile benim birinci kademede imhamz karar verildiini, Himayei Etfal Reisi Doktor Fuat Bey (Amerikada Grdklerim) ese rinde yazyor.
da
Adana ve Havalisi Kumandanl Erkn Harbiyesi

. . 1 stihbarat 1074
Adana 15/6/1337
talya bandral M ilano vapurile Dersaadetten Mersine eya ve tehizat aske rye ve mahrem evraklar getiren ve Dersaadet Polis Mdr Esat Beyin vesikasile ayan itimad olduu anlalan Bekir Beyden alnan malmat bervechizir maruzdur: 1. Anadoluda ve stanbulda bulunan Trk ricali marufesine kar suikastler yapmak zere teekkl eden Ermeni komitesinin merkezi svirede olup bir ubesi Dersaadette Beyolunda Sraselviierde, dier ve kuvvetli bir ubesi de Pariste bulun duu ve Paristeki komitenin nafiz zlarndan (Ohannes Merayan) nam ahs iki Ermeni ve iki Rum refikile 20 : 30 gn evvel mterek Rum - Ermeni mdafaai m il liye tekiltn yapmak zere Paristen Dersaadete gelerek kendi mahfillerinde yaptk lar ictimalarmda bir konferans vererek Badema Trklerle birlemenin bir cinnet olacan ve merbut listede esamisi muharrer T rk zevat liye ve marufesinden bir ferd kalmaycaya kadar Komitenin vazifesine devam edeceini ifade ettii ve her zata komite efradndan fedainin tahsis edilerek her fedaiye mahiye yz elli - iki yz lira verilmekte olduu, ] 2. Ankarada Trk Recep isminde birisile Avusturya tabasndan dier bir ada mn ticaret mkskesi altnda Franszlar hesabna casusluk yapmakta olduu ve stan bul zabtasmca Fransz casusu olarak tannm olan baytar mlsimi evveli Hikmet, Giritli binba Nuri nam ehasn u gnlerde nam mstearla sivil olarak Anadoluya bilhassa, Mersin skenderun tarikile gelerek Recep ve rfekasma para gtrecekleri ve bunlarn Franszlardan mahiye yz ellier lira tahsisat almakta olduklan, 3. stanbulda kendisinin KafkasyalI olduunu bildiren fakat hangi milletten olduu anlalamayan komnist partisi Reisi Mehmet Bey namnda bir ahs olduu vs merkumun partisi olduka kuvvetli olup, maksat ve programlara stanbul ve Ana doluda boleviklii tamim etmek olduu ve baz zabtann kendierile teriki mesai ettii. , Adana ve Havalisi Kumandan Vekili , M iralay Haan Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine, ark, Garp, Elcezire cepheleri, 10. K olor du Kumandanlklarna arz edilmesi ve beray malmat nebolu irtibat zabitlii ne, Trabzon, Mersin, Drtyol, slhiye, Gaziantep, tetkik heyeti mirliklerine yazlmtr. Suikasde memur Ermeni Komite merkezince birinci derecede suikasd yaplm a sna karar verilen zevat marufeden bir ksmnn esamisi bervechi zirdir: 1 2 3 4 5 ~~ Enver Paa Talt Paa Ahmet zzet Paa Mustafa Keml Paa Van Valisi Cevdet Bev
6 Ankara Valisi Atf Bey
7 Kasap Alay Kumandam Kzm Bey (Elyevm Mdafaai M illiye Vekili) 8 Doktor Bahattin akir Bey 9 Sait Halim Paa
22 10 Topal Atf Bey 11 Hnsl eyh Sait Efendi 23 12 - Kara Kemal Bey 'Tehcir esnasnda '5 13 - Erzurum Kumandana evki Bey 24 14 - Mara Kumandan H alil B ey 25 15 - Tevhidi Efkr sahibi Ebzziyazade Vet Bey 26 16 - Erzurumlu Fehim Bey 27 17 - Urfa Mutasarrf Cevdet B ey Teh cir esnasnda 20 Erzurum ttihad Terakki Mer-^-^ 18 kezi zasndan Bahattin, Cemal, ^9 Edip Efendi hocalar. 30 - Medine Muhafz Fahri Paa 21
Sivas valii sabk Muammer Bey ttihad ve Terakki ktibi Mithat kr Bey umumisi
Halil B ey Ankara ttihad Terakki Murahhas Necati Bey erke K r Kasm B ey Adapazar ve zmit havalisi kuman dan brahim Bey Ankara Polis Mdr Bahattin B ey Sivas Jandarma kumandan Mahir B. Esbak Polis Mdr Umumsi Bed ri ve Azmi Beyler.
23 Haziranda zmit istirdad olunmu. Yunanllar kuvvetlerini toplamak iin bu cepheyi terk ettikleri anlalyor. Zengezorda hl boleviklerle Tanaklarm msademe haberleri geliyor. 10 Temmuzda Tanaklar mukabil taarruzla boleviklerden (Kei Kendi) almlar. Bolevikler 8000 zayiat vermi. 2000 Ermeni bolevik efrad Tanaklar tarafna gemi. 2 Temmuzda stanbulda Gndz 9:12 ye kadar hill ile zhre yld znn bayramz eklinde grlmesini 3 Temmuz gazeteleri yazm. Her kese iyi tesir yapt. Gzel bir tesadf. 6 Temmuzda Ankara Sefiri Medivaninin Tifste (Refkom) da ver dii izahat Anka,ray mkemmelen tasvir ettiinden Hariciye ve Erkn Harbiyeye bildirdim. Aynen udur:
~f !! ! ! TIH ^
Sefir Medivaninin R efkom nezdinde fortra Yoldalar, size imdi Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti siyasetinin arz ettii simay izah edeceim. Evvelce yazdm arizalann sizde Trkiye Byk M il let Meclisi Hkmeti siyasetine ait umum bir ekil hsl ettii kanaatindeyim. Bugnk maruzatmdan maksat udur: Kafkas meselesi ve Ankara Hkmeti nin Kafkasya hakkmdaki noktai nazar, efkr ve arzular. Antantamn Kafkasyadaki son istinadgl olan Menevik Grcistan hkmeti nin sukutundan sonra Ankara hkmeti bizimle daha serbestane bir surette konu maya balad. Ankara Hkmeti nazarnda bir sovyet Kafkasya yoktur, ancak hududlar tebeddlata uram bir Eski R usya vardr. Menevik Grcistan Ankara Hkmetine ok lzmd. Grcistan Trkiye iin teldidkr olamazd. Bilakis onun arkta bir bekisi idi. Mustafa Keml Paann menevik Grcistann Ankara m messilliine syledii szleri aynen udur: Eer Grcistan olmasayd bile bizim iin onu vcude getirmek lzmd . Kafkas konfederasyonu fikri Trkiyede kuvvetlidir. Trkiyenin taht nfuzun da btn Trk Azerbaycan! ve mslman Dastanllarla malp ve zaif Ermenis tan ve Acara, Ahsha ve Ahgeleksiz Grcistan, ite Ankara hkmetinin gizli em eli... ster sovyet ister henhangi bir ekilde bir Rusyamn Kafkasyada vcudu areu edilmiyor. Rusof okluun Trkiyede gittike kuvvetlendii hissolunuyor. Menevik
Grcistana ilerlediimiz zaman, eer Ankara Hkmeti Yunanllarla megul olmasa id Grcistana yardm edeceine kanaati kmilem vrdr. Partimizin Trkiyede faaliyeti kuvvetli ve messirdir. Partinin mahareti saye sinde hkmetin nazar tetkikinden gizli kalmtr. Byk M illet Meclisi Hkmeti bu cihetten ok endienktir. Ve komnistlere karg dmanlk besliyor. Resm Trk komnistlerinin ortadan kaybedildine dair ok hdiseler biliyorum. Bir taraftara Rusyann komuluu, dier taraftan komnist partisi faaliyetinin dahili memlekette nfilk endiesi beni dndryor Yunan cephesinde iler bittikten sonra Trk kuvvetlerinin mslmanlan azad etmek bahanesile Kafkasyaya geleceinden endie ediyorum. Trk propagandaclarnn Kafkasyada vakti lzmnda bir isyan iin zemin ha srlamakta olduklar bana mevsukan malumdur. Ankarada msavat AzerbaycanlI* bir messeseses olduu ve bunun Kafkasyada hatt vakitsiz bir isyan karmaya alt ve kendilerine muavenet iin Ankara hkmetine ricada bulunduu bana malmdur. * Ankarada, imal Kafkas dalarnn istihls iin msavat ile birlikte aym siyaseti takiben alan bir 'tekilt vardr. Trkler bu hazrln kemle ermesine msaade ediyorlar ve msait bir frsatta, bizden gayr memnun ve ok hassas olan Kafkasyaya bu isyan kvlcmm atmak istiyorlar. Bizim siyasetimiz ve asker m essesatmz bunun nne gemeye hazrlanmahdr. Baz iarata nazaran byle bir aksi inkilp messesesi de Grcistan iin haziranyor. Bu son szlerime askeri mehaf ilin nazar dikkatini celbederira. Trkiye hu dudumuzda zaif olan noktalarn takviyesini lzumlu grrm. Bilhare Ankara H kmetinin birdenbire nazar dikkatini celpten ihtiraz iin zerbaycandaki kuvvetle rimizi imdiden tedric bir surette Trkiye hududuna almalyz. Yoldalar, maruzatma hitam vermeden evvel size sylyorum ki bizimle bu gnk mttefikimiz arasndaki mnasebetin bozulmas gayr kabili ictinabtr. Yunan hududunda cereyan eden vekakayii kemli dikkatle takip etmeliyiz. B u radaki vekayi Ankara Hkmetinin nabz mesabesindedir. Komnist Partisinin Trkiyede faaliyeti iin para ve zahmetten ekinmemeli dir. nk bu mesai mfid semereler verecektir. Trkiyeyi gerek dahil iskilptan sonra veyahut zorla komnizmi tesis edebilirsek hem kendimizi kurtarm, hem de kapitalist Avrupaya kar byk bir darbe vurmu oluruz. Sovyet Trkiye elimizde olduka biz krrei arzda yalnz deiliz. Bugnden itibaren byk bir ciddiyet ile Trkiyedeki bolevizm propagandasn tezyide almalyz. V e M oskovadaki byk Yoldalara, Trkiyede bulunan yoldalara muavenetlerini rica etmeliyiz. ' Trkiye vastasile kendi arzularmz ark islm lemine dikte ettirmek, H indistanda isyan karmak ve btn ark inklbn krmz bayra altna toplam ak: ite Sovyet Trkiyenin Sovyet Rusya iin en kymetli mnas.
K ::; M
V !
;1 k /:
:.
;i f i :
Hariciye VekletineErkn Harbiyei Umumye Riyasetine A

ii
Sovyet Rusyann sabk Ankara Sefiri Medivaninin Ankaradan Tifse avdetinde R efkom nezdinde verdii izahatn bir sureti Tiflis mmessilimiz tarafndan elde edil mi ve ikinci maddede Rusa aslnn tercmesi mnderecatnm ehemmiyetine bina en arz olunmutur. M am afi Mmessilimiz Hsamettin Bey bu nutkun menevikler vesttasile satn
alndn ve binaenaleyh menevikler tarafndan tertip edilmi olmasnn da muh temel olduunu sylyor. Derecei viisukunu ayrca bildirecektir. Nutkun tarihi me huldr. 6/7/1337 ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir
Erzurumda Muhafazai Mukaddesat Cemiyeti Erzurum Mdafaai Hukuk emiyeti Celleddin Arif Beyin arka se yahati sralarnda ve Erzurumda bulunduu zamanlarda berbad bir va siyete gelmilerdi. Halk hkmeti yapmak, Erzurum Erzurumlularndr diyerek dierleri yabanc addemek, hatt garpl zabitan ve efradn bile garbe evkini daha Ermeni hareketinden evvel Celleddin Arif Bey ile Kad Edip Efendiler bizzat bana, teklif etmilerdi. Halk hkmeti kur mak ve garplileri gndermek gibi zihniyetlerin felketini, anlatmakla be raber bu ilere kar pek hassas bulunmutum. ark harektnn muvaf fakiyetle hitamndan sonra Mustafa Keml Paaya hakaret telgraf ek meye unu bunu tevik eden Mdafaai Hukuk Merkezinden Necati de Ankaraya gnderilmiti. Bu vaziyetlerden Erzurumlular pek mteessir olmular, bu vaziyette Mdafaai Hukuk zlgr da ekilmeye mecbur ol mulard. Halk yeniden yaparak ve bana karg olan samim duygular n da bir heyetle gelerek bildirmilerdi. Yeni tekiltn nizamnamesi melf'uftur. Bu tekilt ismine (Muhafazai Mukaddesat ve Mdafaai Hu kuk Cemiyeti) namn vermiti. Bunu haber alan Mustafa Keml Paa ll/N isa n /1337 de bu namn kaldrlmas lzumunu yazmt. Heyeti Merkeziye ile tahriren ve ifahen grtm. Pek mhim olan bu husus lar Mustafa Keml Paaya yazdm gibi smet ve Fevzi Paalara da yazdm. Mustafa Keml Paann cevabile birlikte merbuttur. Mhim olan mesele Hkmete taallk eden tekilt esasiyedir. Brn bir Mec lisi Messesesa yapmal, artk mebuslar bunlar zerinde oynamamaldrlar. Henz devletin eklini tesbit imdiden imknszdr. Yeni anari lere yol verecektir. Nitekim Erzurumun en samim insanlar vaziyet al mtr. Bu btn arka veya garbe kol salabilir. Mebus bulunduum ve mhim bir mevkide olduum nazar itibare alnarak bana olsun bir ey yazlmyordu. Bu hususlar yazmakla beraber sual sordum: 1 Devlet eklinin birdenbire ve pek cezr esaslarla deitirilmesi isticalinin sebeb ve mahiyeti e, 2 Deruhde olunan ciheti tatbikiyesindeki derecei imkn ve bu meyanda, 3 Hfet ve saltanat meselesinin sureti halli gibi mesele hak knda tenvir buyurulmaklm istirham eyledim. Mustafa Keml Paa mufassal cevap veriyor: Bu kanun mnas cumhuriyeti ifade eden bir ey mevcut olmad gibi ... dedikten sonra drdnc maddede bu sualin cevaplarn veriyor ve ezcmle: (Hilfet ve saltanat meselesi bir
meselei esasiye olarak mevcut deildir. Trkiyenin banda haiifei s lm olacak bir hkmdar sultan bulunacaktr.) diyor. Benim yazdmla Mustafa Keml Paann eevabm okuyanlar hal ve istikkbal iin nasl dndmz ve samim vaziyetimizin derecesini takdir ederler. Meseenin mhim ciheti daha garpte bir zafer istihsal olunmadan dahil te evvlere meydan vermemektir. Erzurum lisana gelmitir. Hem de Mustafa Keml Paann t Erzurum Kongresine girmesi gnnden ba layarak bilmem kanc defadr ki fikren ve flen vaziyet almasdr. (1). Mustafa Keml Paa benim vatanperverane harektmn ve samimi yetimin bu gabi ileri temizleyeceine mi kanidir. a n i bana haber dahi vermeden bir eyler yapacak, biz arkasndan muhitimizi de zorlayarak gideceiz. Mustafa Keml Paann cevabndaki (Cumhuriyet olmayacak, Tr kiyenin banda Haiifei slm olacak ve bir Hkmdar Sultan buluna caktr) kayd beni dndrd, stanbul Cumhuriyet yapyorlar diye endie ederek propaganda yapyordu. Padiah ve taraftarlar bundan iirkyordu. Benim bugn anladm ise daha korkuntu. O da Mustafa Kemlin bir muzafferiyet neticesi hilfet ve saltanat almas idi. Bu iba reyi bir ka kere okudum. Hanedan Osmandan bahis yok. (Trkiyenin bamcla Haiifei slm olacak ve bir Hkmdar Sultan bulunacak) diyor Herhalde yeni fikirden Cumhuriyet tesisi daha az korkuludur. Bakalm; istikbal ne gsterecek. (2)
Ce mi y e t i - e r N i z a m n a m e s i
sim ve Ciheti Tesmiye Madde: 1 zlanmn istifasile inhill edip bir mddettenberi mnhal bulu nan Anadolu ve Rumeli M dafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Heyeti Merkeziyesi ( ) Gazinin nutkunda arkm fikren ve fiilen aleyhimde tezahratndan bahsetmesi gariptir. Geri yie kendisi bu szn tekzib ile aleyhimde propaganda yapmak zere arka gitti diyor. B ir insamn szne inananlar onu sevenlerdir. Gazi nutkunda bu muhaberelerin hlsasn yazm ve Cumhuriyet ilnndaki beyanatm da zikre derek bu gibi eylerin bize bildirilmesine lzum olmadn, seiiyetin M ecliste o l duunu yazmtr. Byk M illet M eclisi her eyi yapmaya selhiyettar meclis inji. Halbuki Ankarada Meclisi Messesan toplayalm fikrinde olan kendileri idi. Elbette M illet 'Meclisi her eyi yapamaz. Yaparsa selahiyetinden fazla i yapar ve milletim .vekilleri olmaktan ziyade bir inkilp messesesi haline geer. Nitekim yle oldu ve stikll Harbini kazandran arkadalar Gazinin vakit vakit yapt emri vakileri tatbik iin byk yk tamakta devam, etmediler. Gzel fikirlerin Mustafa Kem lce de kabuile istikll K arbi pek anl ve erefli kabul edildi. Fakat sonras hi de byle olmad. Mustafa Keml Pasa bir zaman hocalardan mutaassp bir halde hutbe ve nutuklarla hilfet ve saltanat almaya urat. M uvaffak olamaynca mthi, sola kayd. Din ve ananev varlklar kanla ykt. Terakki ve tekml taraftan olan, arkadalar bu saga sola hareketlerde artk birlikte yrmediler, hatt muhalefete getiler. Bunlar kaybetmekle sukut da balad ve devam ediyor. (2 ) stikbal benim tahminim gibi kt, fakat yaptremadm, tafsilt gelecek.
makamna kaim olarak yle mhim bir zamanda tekilt m illiye meyannda vki boluu doldurmak ve mevad tiyede beyan olunan hususa tn da temin ve istihsa lini hayr husule getirmek zere Muhafazai Mukaddesat ve M dafaai Hukuk Cemi yeti Erzurum H eyeti Merkeziyesi namile tevsian bir cemiyet teekkl etmitir.
Cemiyetin Sebep ve sureti teekkl
M adde: 2 Be alt senedenberi felketin envana maruz kaldktan sonra ne ticesinde de tamamiyet ve mevcudiyet ve hakk istiklline hariten darbeler indiri lerek para para taht esarete alnmak istenilmesi suretile zaten hukukuna kar haricen vaki siyas tecavzlerden dolay hukukunu mdafaa zmnnda rpnmakta olan biare millet ve memleketin bu kerre de inkilb tima nam altjnda btn mukaddesat ve maaliyat diniye ve ahlk ve dt ve dabna ve ananat m iiliyeyi tezlilen ayaklar ayaklar altna alnarak milleti yegne istinadgh olan mefkrei diniye ve kuvvei maneviyeden mahram ve btn btn hak ve hukuktan tecrid edil mi bir hayvan srs ekline bijifra olvechile baziei hevesat ve aleti intifa edil mesi niyeti hainanesile ve (B olevik) komnistlik ve halk itirakiyun gibi bir ta km nvanlarla byk bir surette harite ve haritekilere peyrev olarak ksm ksm da dahili memlekette din ve dahili memlekette din ve millet aleyhinde bir takm tekilt nruzirra ve teebbsat? mhlikede bulunulduu ve hatt bunlardan baz ain serserilerin muntazam tekilt tahtnda serbeste hariten memlekete gelmekte olduu haber alnmas zerine Erzurum ahalisinin itirkile vuku bulan bir itimai umimide muhalifi din ve kanun bu gibi teebbsat meluneye mni olmak ve beli ren tehlikelerin nne geilmek iin icabeden her nevi teebbsatta bulunmak zere yirmi kiiden mrekkep bir heyet bilintihab. tekil edilip derhal mlhak kazalar M< dafaai Hukuk ubeleri ve beled dairelerile leddilm.uhabere teebbs ve intihab vaki ve takibi maksat ve istihsli gayede itirklerini teminen cevap alnmakla cemiyeti mezkre teesss etmitir.
Cemiyetin Gaye ve Mekasidi Esasyesi
M a d de: 3 (1 ) Anadolu ve Rum eli M dafaai Hukuk Cemiyetinin Sivas K on gresinde ittihaz ve rehberi harekt olarak kabul ettii mukarrerat meyannda tasrih edilmi d a n maksat ve esasatm ayn. (2) kinci maddede beyan olunduu vehile hari ve dahilde bir takm nam ve nvanlarla mesaliki itimaiye diyerek meydana konulmakta olup akaidi diniye ve ahkm eriyemizle katiyyen gayr kabili telif bulunan, derununda (Hkmet H kmeti slmiye ve din resmisi dini islmdr) diye musarrah kanunu esasii Osmanf ahkmna da taban tabana zt ve mtebayin bulunan bir takm kfr ve eshad zmdka ve fesat kavait ve nazariyelerile bunlarn mucit ve miintesip ve nairlerine mukabeleten mdafaa iin lzry gelen esbab vesaili ihzar ve icabat sairei lzimeye tevesslle bir islm memleketi olan vatanmz bu yzden bir fitne ve fesad oca olmaktan vikayedir.
Tekilt
M ad de: 4 Cemiyetin tekilt balda zikrolunan Kongre mukarreratnn te kilt faslnda muharrer olduu vehiledir.
Zata mahsus
Sarkam 11 Temmuz 1337
Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml Paa Hazretlerine

Mdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Heyeti Merkeziyetinin Cemiyetin ismine* (Muhafazai Mukaddesat) namm ilve etmi olmasndan dolay btn cemiyet iin. m ucibi zarar olarak ihtilfatn refi ve cemiyetin esas eklindeki nezahat ve vahde tin muhafazas esas zerine 11 Nisan 1337 tarih ve 2/278 numaral bir ifre alm tm. Erzurum H eyeti Merkeziyesinin maksad halk Bolevik faaliyetlerine kar irat ve ikaz olmakla beraber cemiyet isminin tahrifi suretile gsterilen ekli muha lefet dahil ve hariteki tesirat ve mahzurlarn izah ederek mezkr H eyeti Merkeziye Riyasetine yazdm' ( ) tarihli bir telgrafta umum kongrenin inibadma ka dar cemiyetin nvan ve programnda hi bir tadilt yapmamalar lzumunu bildir dim. H eyeti merkeziye 12 Nisanda bendenize tahriren gnderdii bir cevapta mem lekette Bolevik, halklk vesaire cereyanlar ihdasna alld bir srada ve med ll itibarile dahilen bu gibi tefrikalarn define ve millet arasnda vahdet ve tesandn tahkimine mhim bir esas ve mull bir cihet camias olan fkrai mezkrum ibkasn rica ettiler. 25 M ays 1337 tarihli cevabmda evvelki mahzurlar tekrarla beraber yalnz isimle felket ver cereyanlara kar durulamyacan ve madd tedabirin ittihaz lzumunu anlattm. M uvafakat cevabnn verilmesini tcil ediyor dum. H eyeti merkeziye reisi Hoca R aif Efendi izahat vermek zere Kararghma, geldi. Muhafazai Mukaddesat fkrasnn ilvesi esbabna ait maksat ve endielerini; sayd ve bendenize bu izahatna esas olmak zere Trkiye Byk millet Meclisinde Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubu nvann tayan bir grubun tekifc hakknda 23 Mays 1337 ve Ankara 12118 numaral telgraf smilerini gsterdi. R a if Efendinin beyanat ikinci maddede hlsa edilmitir. 2 1 M ill Mcahedemizi douran Anadolu ve Rum eli M dafaai Hukuk Cemi yeti, maksat ve gayesini 4/Eyll/1335 tarihinde Sivasta akdedilen kongrede tesbit etmi ve buna nazaran maksat Osmanl vatannn tamamiyetini, makam hilfet ve saltanatn ve istiklli milletin masuniyetini temin zmnnda kuvvayi milliyeyi mil ve iradei milliyeyi hkim klmak olmutu. Ve bu mill cemiyet yine nizamname!; mahsusasnda dere ye tesbit ettii vehile her trl frka cereyanlarndan ri kala cakt. 23 M ays 1337 tarihli tamim ile Trkiye Byk M illet Meclisinde Anadolu, ve Rumeli M dafaai Hukuk Grubu nvann tayan siyas bir grubun teekkl et tii ve bu grubun umdei asliyesini Tekilt Esasiye Kanununa gre tesbit ederek imdiden devletin tekiltm bu kanuna tevfikan ihzara si edecei bildirildi. B yk Millet Meclisinde teekkl eden mezkr grubun maksat ve gayesi devletin ekli ida resini bsbtn deitiren siyas bir gayeyi istihdaf etmekte ve Sivas Kongresinm tesbit ettii esasata nazaran hilfet ve padiaha ait hi bir kayd mevsuubahis et meyen tekilt esasiye kanununu rehberi faaliyet olarak kabul eylemektedir. Ana dolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Grubu ismini takman bu frkann ahsiyei ma neviye ve hukukiyesi mezkr cemiyet unvanmm sahibi hakikisi olan M dafaai H u kuk tekiltlarnn vaziyeti umumiyeleri ile bir tezad tekil eder. Bu itibarla A nado lu ve Rum eli M dafaai Hukuk tekiltnn mensuplan kendilerinin hi bir reyi m u vafakati alnmadan Ankarada vcude getirilen bir heyeti idarenin mukarreratna ademi ttibada mazurdur. Biz byle hissediyoruz ki memleketin hakik evsaf ve ihtiyacat hissivanesine tekabl edemeden alelcele tanzim olunan ve esasen tam ve amil bir ekli hukukiyi de ifade etmeyen Tekilt Esasiye Kanununun tatbikatna: dair ve Byk M illet Meclisinde husul bulan ihtilf efkr; istikll, M dafaai H u kuk ve dier ba z gruplan dourdu. Ve tekilt esasiye kanununun memlekette tat
bikine taraftar olan zevat da M dafaai hukuk tekiltnn vsat ve mzaharetindea istifade tarikini husul maksada hadim bir tedbir buldu. V e ite bu suretle mezkr 23/M ays/1337 tarihli tamimin yaplmas bir ihtiya oldu. Btn bu teebbsattan ve Ankara matbuatnn neriyatndan hasl olan en mhim ve hayat endie, hk met ekli idaresini tesbit eden hilfet ve saltanatn Cumhuriyetilie inkilb etmesi tehlikesidir. Takip edilen tarzlarn devam halinde bir emri vaki eklindeki tecelli sinden korkulan bu tehlike, maazallah, hayat ve istikllimizi bir tufan tezebzb iinde boar. V e bu ekli tahavvlden ilk istifade edecek yine dmanlarmz olur. Aikr hakikattir ki devletin tamamiyet ve istiklliyetini siyas zaruretle tasdik ve kabul edecek itilf devletleri ve dier tarafta Bolevikler sulh mteakip memlekette tahakkuk edecek inklb saltanat dahil tezebzbat ile bizi inhill ettirebilecek en kuvvetli bir vesilei nifak ve fesad olarak kazanacaklardr. Halk ve memleketi mesut edebilecek inkilb idariyi en ac yoksulluklar azab ve hsran ile hisseden her v a tanperver btn kalbi e temenni eder. K yl de phesiz bundan en byk mem nuniyet duyar. Anadolunun hayat ve hukukunu kurtaracak olan mcahedei hazira nn bahettii frsattan dar ve tima inklplarda da istifade etmek ve hali s knette zim mcadelt dhiliyeye sebeb olabilecek olan tekilt devleti tanzim eylemek phesiz ki lzmdr. Ancak bu slahatn halkn tabiat ve ihtiyac hakikisine mlayim ve kabili temessl olabilmesi de arttr. Velhasl bu slahat halk idaresinin hkimiyet ve- inkiafna msait surette K a nunu Esaside yaplacak tadilt ile temin ve hukuku padiahiyi tahdid edecek tarzda yaparak memleket ve lemi islmn hayat hazra ve mstakbelesi iin azim teettt ve mahzurlar davet edecek Cumhuriyet eklinden katiyyen saknmak lzmdr. Bu izahat ile Byk M illet Meclisinde teekkl eden M dafaai Hukuk Grubu nun maksad hilfet ve saltanat eklinin cumhuriyetilie inkilb istihdaf eyledii mahsus olduuna nazaran idarei merkeziye vezaifini tevdi eyledii zevat arasnda ahsiyetleri ve efali sabkaiarile mstahak tenkid olan baz zevatn gze arpmas da deruhde edilen mesaili hayatiyenin sdur ve ehemmiyetini tevi ve tefsire uratyor.. Hlsa vahdet ve selmeti istikbali gayei emel bilen Erzurum M dafaai Hukuk H eyeti Merkeziyesi Sivas Kongresinde tesbit edilen mukarrerata sadk ve merbut kalarak: M dafaai Hukuk tekilt merkeziyelerinin umum bir kongrede tesbit edilecek mu vafakat ve karar haricindeki teebbsat hususiyeyi muta tanmakta maruzdur. 3 Bendeniz, bu izahata esas olan 23/M ays/l337 tarihli telgraftan evvelce haberdar olamadm gibi en mhim ve hayat bir mesele hakknda arz mtala etmek frsatna da malik bulunamadmdan R aif Efendinin beyanatna kar endi elerini tatmin ve herhalde imdiye kadar hayat ve namusumuzu an ve zaferlerle kurtaran ve hizmeti milliyemizin mesaili hayatiye! sairemizde de daima mili hayr ve muvaffakiyet kalacana dair itimad ve emniyetlerini teyid ile imdilik iktifa et tim. Ehemmiyet ve nezaketi hayatiyesi bedih olan ekli hkmete ait esasat B yk M illet Meclisince kabul edilen Tekilt esasiye Kanununun tesbit etmi ol duu grlyor. Halbuki bendeniz bu kanun muhteviyatnn nihayet bir frka prog ram halinde kalmasn, kabiliyeti ameliyesinde zuhurunu tahmin ettiim mkilta kar daha faideli buluyordum. Bu fikrimi yakinen nfuz edebildiim mmtakam ef kr ve hissiyatna gre mcmilen izah etmek isterim;: Evvel. Trkiye Byk M illet Meclisinde Tekilt Esasiye Kanunu taraftarlile teekkl eden gruba dahil bulu nan ekseri zevat yeni bir inkilb darde memleket mukadderatnda mil olmak he ves ve istidadnda grlenlerdir. Halk arasnda ancak mnevver bir hizbi kalilin yeni tekilt fikirlerini tervi edebilecei ve fakat kanaatkar gazeteciler, muallimler vesaire bile hep mevki kavgasna koacam ve bir ok esbab ile ekseriyeti zim enin kendilerine muhalefet edeceini ve bittabi bundan da yeni bir riin ba gstere ceini nazar itibara almak icabeder. Byk Millet Meclisindeki mebuslarn tekilt
esasiye kanununa taraftarlklar ancak fikr zatileri olabilir. Devlet eklinin bu zina ve tarih tebeddlat teebbslerinde memleketin mukadderat hayatiyesinde mesul ve mterek olan ricali mlkiye ve askeriyeden ve Mdafaai Hukuk merkezlerinden lzm gibi mutalaat alnmas ve fevkalde bir mecliste ibu matalibatm tetkikini mteakip keyfiyetin bir karara raptolunmas lzmdr kanaatindeyim. Bilfarz te kilt esasiye kanunundaki ra usul devlet ekli halinde tatbiki bidayette muvaf fakiyet elverse dahi, her tarafta i bana geeceklerin mhim bir ekseriyetle muha fazakrlardan ibaret olaca ve zamann istidad ve ihtiyacndan pek baka esaslarla yazlan Mithat Paa Kanunu Esasisi gibi vahamet ve akamete urayabilecei pek ince dnlmelidir. Bunlarn en yakn iki misli Erzurum ve Trabzandaki Mdafaai Hukuk ve Be lediye intihaplarnda grlebilir. Halkn serbest aras ibu heyetlerin bana muha fazakrlar geirmi ve az zaman evvel yeni fikirleri nereder grnen ve Erzurumun mnevver saylan genlerinden mevki kapmak iin ordunun inhilite sai -olanlar dan gayrisi tarafmdan himaye edildii halde dahi bir daha Erzuruma giremez ol mutur. Bundan baka krtlerle meskn menatkta ntihabat! kazanacaklar phe siz olan resa ve mtegallibe umuru idareyi ele alacaklarndan hkmet tekilt nasl hayat ve inkiaf bulabilecektir. Amel hayat, nazar fikirlerle yrtmek ve ne ticeyi muvaffakiyetle kazanmak, zan edildii kadar sakin ve sehil olamyaca ma lm iken slhat mutedil ve amel arelerle tedricen ekseriyetin efkrna gre yap mayp da, devlet eklinin birdenbire ve pek cezr esaslarla deitirilmesi isticalinin sebeb ve mahiyeti ile deruhde olunan ciheti tatbikiyesindeki derecei imkn ve bu meyanda hilfet, saltanat meselesinin sureti halli gibi meselede tenvir buyurul maklm istirham ederim. Bu suretle ark efkrn da ayn gayeye gre tevlid ve dareye sarf mukaddereti kolay olur. Hoca Raif Efendinin beyanatndan bilhassa mhim bir ksm 23/Mays/1337 tarihli telgrafta bendenizin de nazar dikkatini celb etmekten hli kalmamtr. Efkr umumiye iin mucibi tesir olabilecek bir mahiyette telkkiye deen ayn bir mesele olduundan bilvesile ibu maruzatma ilve edeceim. Filhakika Mda faai Hukuk grubunun heyeti idare zlan arasnda ahsiyetleri mstahak! tenkid olan zevatn vcudu zat samilerince de malmdur zannederim. Bendeniz, zat samilerinin bahusus imdiki ekli mcahedemizde bu kabil si yas grup veya frkalara intisaben veyahut efkr umumiyece her trl muhalefet ve mnakaalara zemin msait olabilecek cereyanlara itirakten ber kalmasna ve. yalnz mcahedei milliyemizin nazm ve reisi tabisi olarak bulunmasna bilhassa taraftarm. Bu fikrimi miliet ve memleket menafii hakikiyesinin icabatndan olduu kadar ahs samileri hakkmdaki samim hrmetlerimden doduuna da kanaat buyurulacamdan emin olarak aka arz ediyorum. Byk Millet Meclisinde teekkl eden muhtelif gruplardan Mdafaai Hukuktan gayr herhangi birisinin, ihraz ekse riyet etmesinden Mdafaai Hukuk grubuna intissb dolaysile ahsiyeti samileri d mteessir olabilir. Grup dahilindeki inthabata riyasetin herhangi bir suretle ahar bir zata tevecch edilmesi ihtimali de nazar itibare alnmak lzm gelir. , Bu meseleye dair hlsai maruzatm, milli davamzn kazanlaca u tarih zamanlarmzda zat samilerinin. mecliste zuhur edebilecek fikir ihtilflarn telif ve mesaii umumiyeyi bir maksada gre sevk ve tanzim edebilecek bitarafiyi muhafaza eylemesi ve mdafaai hukuk grubu arasnda efkr umumiye nazarnda ahsiyetleri duar tenkid olabilecek zevattan ayr bulunulmas lzumludur. Bilvesile teyidi hrmet ve samimiyetle istirham ettiim malmatn itasn lutfu samilerinden beklerim efendim. Kzm Karabekir
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi ve Garp Cephesi Kumandan smet Pasa Hazretlerine Erkn Harbiyei Umumiye Vekili Fevzi Paa Hazretlerine
R e is Mustafa Keml Paa Hazretlerine yazdm ll/Tem m uz/1337 tarihli if renin suretini beray malmat zat devletlerine de arz ediyorum. Mtalat devletle rinin ltfunu istirham ederim.
Sarkam 6/Temmuz/1337 Kzm Karabekir
Ankara 25/7/1337
2/5 5

C, 11/7/1337 ifreye. Hoca R aif Efendinin efkrie tekilt esasiye kanun ve Mdafaai Hukuk Gru bu hakkndaki iar devletleri zerine arz eylediim izahat tiye zati kumandanleri iin mucibi kanaat olacandan bu esas dairesinde icab edenlerin de mnasip surette tenvir ve suitelekkimn de izale buyurulmasn rica ederim. 1. Bugnk Byk Millet Meclisi Mdafaai Hukuk Tekiltnn umdei esa siye olarak tesbit etmi olduu nkat nazar zerinde kemli taassup ve azimle y rmektedir. Mdafaai Hukuk Grubu bu grubun programm tekil eyleyen maddei esasiyede izah olunduu vehile memleketin tam bir istikll dairesinde naili msalemet olmasn temin gibi fasa ve kat bir gaye ile vcude gelmitir. Ayn maddei esasiyede tekilt esasiye kanununun tatbiki ciheti var ki tekilt esasiye kanunu btn mevzuat idareyi ve Trkiye Hkmetinin vaz hukukisini ihtiva eden mu fassal ve tam bir kanun olmayp memleketin tekilt mlkiye ve idariyesinde cabat zamann istilzam eyledii halklk esasm ifade eden bir dsturdan ibarettir. Bu kanunda mnay cumhuriyet ifade eden hi bir ey mevcut olmad gibi M da faai Hukuk Grubunun maksad esasisinde de katiyen byle bir netice mevcut deildir. Binaenaleyh, R aif Efendinin saltanat eklinin cumhuriyetilie kalbi mahsus olduu hakkndaki fikri bir vehim mahnndan baka bir ey olamaz. darei merkezir yenin tevdi eyledii zevat arasnda ahsiyetleri ve efali sabkaiarile mstahakk tenkid olanlarn bulunduu hakkndaki iddia ise daha msbet bir ifade ile muhta bulunmu bir raaddiyettir. Her ii btn secayay behiye ve fezaili ahsiye ile m kemmelen yetimi adamlara tevdi etmek pek kymetli ve tatl bir temenni olmakla beraber memleketimiz gibi muhziri ricale maruz bir muhit iin deil hatt dnyada en ileri gitmi milletler iin bile her mehaifi, her mntaka, her sahibi seihiyet tara fndan sayam hrmet addedilecek bu kadar ok adam bulmak gayr kabildir. M a bad vardr. Byk Millet Meclisi Reisi Mustaia Kemal
Zata mahsustur. 2/515
Ankara 26/7/1337
25/7/1337 ve 2/515 numaral ifrenin mabedidir.
...
'
Gayr kabildir. te byle gayr msbet efkr ve mddeiyat ile memleketin mabihlistinad olacak yegne kuvvet ve tekilt bulunan Anadolu ve Rumeli M da faai Hukuk manzumesini duar zaaf tedabire tevessl etmek eer cahilane bir ciniet deilse herhalde bir hiyanet olarak telkki edilmelidir. Bir kongre toplayarak bugnk ekli hkmete vasl olan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Tekilt m a bugnk hal ve vaziyete muvafk bir program vcude getirmesi lzumuna o ka dar kaniiz ki Mecliste teekkl eden grubun nizamname! dahilisine Grup Heyeti daresinin ancak mezkr kongrenin ........... dir Mdafaai Hukuk tekiltna merci olabilmesi idealini koyduk. Ahval ve eraiti hazirann imdilik kongrenin tehiri in ikadn mucip olmas grup heyeti idaresinin bu vazifede devamn mecburi eyliyor. 2. Tekilt esasiye kanununun tatbiki neticesinde muhafazakrlarn i ba na gemeleri ve baz kanatkr zevatn da mevki kavgasma balamalar gibi mah zurlar varit olabilir. Ancak malmu devletleridir ki ilerlemek yolunda vuku bula cak her mhim teebbsn kendisine gre mhim mahzurlar vardr. Bu mahzurla rn haddi asgariye indirilmesi iin tedabir ve teebbsat lzimede kusur etmemek lzmdr. Bu gn yalnz hututu esasiyeden ibaret olan tekilt esasiye kanununa teferr edecek dier kanunlarla bu hususa tn nazar dikkatte tutulmas zaruretinde zat devletlerile tamamen mttehidl fikrim. 3. Tekilt kanunu yaplrken ve yaplan ricali mlkiye ve askeriyeden ve M dafaai Hukuk manzumesinden rey almak hususundaki fikrimi yle izah edebi lirim. Malmd devletleri olduu zere bir hkmet eklinde yayoruz ve onun b tn mefhumlarna iktiza mecburiyetindeyiz. Kanun meclis encmenlerinden sonra heyeti umumiyeden geen mnakaatta tebellr edecek ekil zerine uzaktan te lkki edilecek efkr ile icray tesire imkn olmad elbette teslim buyurulur. -Mabadi var. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml Ankara 31 Temmuz 1337
25 Temmuz 1337 ifre mabadidir. Elbette teslim buyurulur.
4. zah arzu buyurulan dier noktay da arz edeyim, Tekilt kanununun yaplmasnda istical, telkki buyrulan tarz hareketin hikmeti btn dnyada ve memleketimizde mahsus olan halklk cereyann esasl bir ekil zerinde tesbit ile bu mevzudan baka ihtilta da mahal verilmemek ayn zamanda asirlardanberi m temadiyen na ehiller ellerinde suiistimal edilen hukuku milliyeyi siyanet iin bu hukukun sahibi aslisi olan millete de hakk kelm bah eylemek ve bu yksek fik rin inkiaf iin eraiti hazrai fevkaldeden istifade eylemektir. Kanunun ciheti tatbikiyesindeki mkn derecesini lnsek iin de bu ile itigale frsat bulacaklarn azm ve kabiliyeti idariyesini mevzuu bahis eylemek lzm gelir. Hilfet ve saltanat mes -
elei esasiye olarak mevcut deildir. Trkiyenin basnda halifei islm olacak ve bir hkmdar sultan bulunacaktr. Mevzuubahis olan mes ele, hkmdarn hukuku olup bunun tyin ve tahdidi iin son bir ka asrn tecarb ve devlet mefhumunda ki millet hukukunun mnay hakikisi mil olmaldr. Bu esas zerinde henz tesbit edilmi kat bir dsturuma/ yoktur. S. M dafaai Hukuk Grubu H eyeti daresi hakkndaki noktai nazar devlet leri iin bir ey sylemeden evvel muhtelif ilerde muhtelif anasr ve almak za ruretini gz nne alr ve muhitimizde efkr ve akaidi esasiyesi fezaili zatiyesi ky meti ilmiye vesaire gibi madd ve manev evsaf ahsiyesi ile eraiti lzimeyi haiz adam bulmann ademi imkndr. Derpi buyurulursa ve bu grup heyeti idafesinin yzlerce znm ekseriyeti rasile intihab edildii ilve olunursa netice taayyn eder. Grup riyasetinin tarafmdan deruhde edilmemesi lzumunu natk olarak serd buyurulan ntalata gelince: B u isi yaparken buyurduunuz esaslar kmilen d ndk ve bu mevzuda uzun mnakaalar yaptk. Mecliste slahat ve mdafaai hu kuk istikll gruparile halk zmresi vesaire gibi bir ok tekilt vcude geldii halde bunlarn ly birisi. M abad var. Byk Millet Meclisi Reisi Must&ia Keml Ankara 1/8/1337
ark Cephesi Kumandan Kazttn Karabekir Paa Hazretlerine
25/7/1337 tarih ve 2/515 numaral ifrenin mabadidir. . hi birisi kfi bir ekseriyet manzaras almad. Ve binanealeyh, mecsce h kmeti tutmak ve herhangi bir i yrtmek imkn da kalmad. B u zmrelerin her hangi birisini tutarak ve bilvasta tahkim ve takviye ederek varlmz iin me dar istinad olacak bir ktle meydana getirmek hususunda mesbuk btn mesaimiz semeresiz kald. Ve bilnetice vaziyet yegne hkim kalan ey ademi intizam ve anar iden ibaretti. u halde iki tarikten birinin ihtiyar sureti katiye halini ald. Y a bu meclis ile kat iyyen i grlemeyecei hakikat zere yeni tedabir almak veyahut yaptmz gibi bir ekseriyet zmresi vcude getirmek. Biz tabi ikinci kk ihtiyar ettik ve fakat benim itirakim bulunmayan herhangi bir grup tekili teebbsnn, mevcut ademi intizam tezyidde baka bir netice vermeyecei, bittecrbe sabit ol du. Uzun ve devaml mesai sarfile ve meclis ekseriyetiyle sureti nususiyede yapt mz mteaddit ictimalar ve mnakaalar neticesinde ancak byle bir teekkl v cude getirdik. V e ibu vazifeyi benim yapmaklmn zarureti bir ok rfekadan baka Heyeti Vekilece de zarur grld. M eselenin ciheti hukukiyesine gelince: Meclisi M ebusan mahiyetinde bir meclisin reisi bulunmuyordum. B yle dahi olsa bile frkaya mensubiyet tabiidir. Halbuki Byk Millet Meclisi selhiyeti icraiyesi de bulunduundan nevima hkmet mahiyetindeki bir meclisin reisi mevkiindeyim, cra bir heyetin reisi iin bir ekseriyet frkasmn mensubu bulunmak elzem bir eydir. Ve bu vardvet ve mtalata gre deil byle bir grub mufassal bir program etrafnda toplanm siyas bir frkann da reisi olabilirim. Ancak ekli hazrda m ec lis nezdindeki vaziyeti muhafaza iin grubun meclis nezdindeki ............... fiilen yap maklm lzmdr ki tarz hareketimizde o yolda da bu vazifeyi elyevm grubun reis vekilleri ifa etmektedirler. Su halde gruba ait vazifei resmiyem fahr bir sekil arz eylemektedir. Bu hususta esasl bir sebeb daha kabili iraddr. Tekilt esasiyesi iinde btn hviyetiie karm bulunduum Anadolu M dafaai Hukuk Cemiyetitinden ayrlmakla imkn olmadndan, cemiyetin sahai mesaisi bulunan Mecliste yine o cemiyeti temsil eden grubun dahilinde bulunmak zarureti katiyesindeyim.
Esasen grup hemen M eclis H eyeti Umumiyesne yalan bir ekseriyeti erim eyi ihtiva etmektedir. Harite kalanlar Erzurum M ebusu Celleddin A n f B ey ve H seyin Avni Efendi ile bir ka emsalinden ve tavr hareketlerinde serbest kalmak is teyen bir ksm zevattan mrekkeptir. Btti. Byk M illet M eclisi Reisi Mustafa Keml
Enverin Anadoluya, girmesine almasna Erzurum, ve Trabzonda mthi alld ve halk hkmeti tesisile buna yardm, edildiini g ryordum. Benim bolevik olduum, ordu bolevik oluyor propagandala r da bunun iin ve ayn zamanda halk nazarnda drlmekliim iin Ankaradan dahi geliyordu. Bunlarla urarken imdi de Muhafazai Mu kaddesat ii kt. Zannm u: Halklk boleviklerden ve muhafazai mukaddesat da stanbuldan cereyan alyordu. Erzurumdaki Ermeni esirlerden bir zabitin lyihas geldi. Cevapla birlikte merbuttur. Bizi Ruslarla msademeye ve Kafkas birlii yapma ya tevik ediyor, hayrettir. (1) Ayn fikir phe yok ki ngiz Kararg hndan fkrmaktadr. Acaba Ravlinsondan m ilham ald. Ankara bile menevik grcler ve tanaklarla bu lyihadaki esaslarla yrmek zere idi. Ne mthi propaganda bu...
Erzurum M evki Kumandanl Adt '.i 1346
Erzurum
3 /7 /1 3 3 7

Erzurum sera garnizonundaki Ermeni serasndan kaymakam Vartan M ihaii rzumanyan tarafndan zati samii kumandanilerine hitaben, yazdan defter halinde on be sayfadan ibaret husus ak mektubun leffen takdim klnd maruzdur. Erzurum M evki Kumandan Kaymakam Emin
Husus Ak Mektup
Vartan Mihaii A n u m a nyai

ark Umumi Kumandan Karabekir Kzm Paa Hazretlerine
2 3 /6 /1 3 3 7
Yakutye Klas
(B u ibareler alnmtr. Benim Yakutiye Klasnda yazm olduum) (Londra M oskova ve Ankaranm siyas rol Harbi Umum Lekvidasyon) bro rmden
(1 ) Esirleri iade ederken bu zat trende benimle grt. Br Rus harbinde Ermetulerin bize yardm edeceine soz verdi.
Paa Efendi Hazretleri; Evvel zat linizden istirham ederim ki bendenize bir ka dakika msaade bu3arunuz. Bunun iin affmz rica ederim. Bizim yaamakta olduumuz imdiki av lar tarihe byk ehemmiyeti haiz dakikalardr. Hem Trkler ve hem de Ermeniler iin. te bu noktai nazardan bendeniz arzu ediyomra zat linizle bir ka siyasi mhim meseleler hakknda fikrimi beyan etmek. Avrupa Hkmetlerinin kapitalisttik cihetile hari memleketlere eya ve mal gndermek terakkisi ve bu esbab dolaysile kapitalist hkmetlerinin dier bir metnilekete kendi mallarnn.' evki hususile kapitalistlik cihetile ok geriye kalm dier memleketler aranlmas (M slm an dnyas) iki byk ve azm hkmetler terak kice pek ok ilerlemi ve yksek derecede bulunmu olan hususile ngiltere ve A l manya hkmetleri kendilerinin ticar rekabetleri dolaysile husule getirdiler, A vru pa byk kanl muharebesini. Bu iki hkmelterden her ikisi daima birbirlerile ho geinmiyordu ve bunlarn her ikisi de senelerce harp hazrl gryorlar idi. Ve birbirine meydan okuyorlar idi. Bunlardan her birisi kendi ordusunu kuvvetlendir mek iin byk bteler tyin ederek gizli ve hatt alen mttefikler elde ederek byk ve kk hkmetlerle taarruza ve mdafaaya hazrlanyorlar idi. ngiltere ve Almanya hkmetleri kendi mttefiklerine trl trl vaadler ile kendi taraflarna ekmek istiyorlar idi. Ve eer kendileri galip gelecek olurlarsa idi br hkmetlere mill, siyas, araz ve din bir ok imtiyazlar bahedecekler idi. te bu dakik esnada Mslman dnyasnda en kuvvetli ve siyasete en byk rol oynayan bir hkmet var ise o da yalnz Osmanl mparatorluu idi. Osmanllar kendi mttefiklerini menfaat noktai nazarndan Almanya Hkme tile raptederek on milyonlarca Mslman ahaliyi ngilterenin penelerinden kur tarm olacaklar idi. . te bu siyas manevrada Osmanl Hkmeti Almanya ile mttefik oldu. A l manya ise-bir ok vaadlerde bulundu. ngiltere hkmeti Osmanl hkmetine byk menfaatler ve vaadler edemezdi. Onun iin ki kendi tesiri altnda milyonlarca mjslman ahalisi bulunarak arkn btn siyas rol onun elinde idi. Her iki byk hkmetlerinin kanl rekabeti esnasnda kk Ermeni milleti. kendi mes elesini halletmek iin meyloldu ngiltere ve onun mttefiki Rusya h kmetlerine. Bunlar ok seneler Ermeni milletini bo ve hava kt paralarile Er meni milletini aldattlar. 1914 tarihinde milletler arasnda husule geldi byk kanl mcadele ve milyonlarca gen insanlar telef olunduktan sonra muharebeye resmen netice verildi. imdi bu Umum Muharebenin neticesi olarak meydana karlm olan Versay Muahedesi bunu bir ok byk ve kk hkmetler tarafmdan imza lanmtr. Vaka bu muahedenin imzaland tarih bugn nc senedir. Fakat ga lip gelen hkmetler ngtere reis olmak artile hi birisi de kendi galip geldii meyveyi yiyememitir. Nedir? Bu acaip meselenin sebebleri. Tarihte umum muharebeler husule gel mitir. M ill ve siyas ve din mes'delerden vakit bugn bu gibi muharebelerin s ras gemitir. Yirminci asr kapitalistlik terakkisidir. Zaiflerin birbiri ile arpmak asrnn balangcdr. Ve bundan baka bir ok milletlerin kendi hrriyetini ve istik llini ele geirmek iin mcadele meydanna atlmas tarihidir. te bu sebebten d o lay kapitalistik gayesi iin meydana atlm olan bu kanl muharebenin hitamnda veyahut neticesinde husule geldi mill istikll prensipler muharebesi. Birinci mju-' harebe meydannda galip gelen hkmet ngiltere idi. Bu hkmete ilk defa ola rak muharebeye mbaeret etti. Komnist Rusya Hkmeti. Bu esnada Osmanl milletinde husule gelen yeni bir fikir uyand ve Versay Muahedesini kabul etmeyip Komnist Rusya ile elele verildi, kendi mill menfaatlerini mdafaa etmek iin. Bendeniz hi phe etmiyorum ki bendenizle beraber zati linizle ve btn si
yas dnya bugn kendi nazarlarn Londra, M oskova ve Ankara hkmetlerinin siyas alkasnn ne yolda gidiidir. Bolevik Rusya Ermeni meselesini halledemez. nk Ermeni milleti ok uzak tr Bolevik fikirlerinden. Bolevik prensipleri hali hazrda yle bir fikirdir ki insa nn kanna girmi olan fitne bir mikroptur. Simdik Rusyada ve Ermenistanda gr mekteyiz. Rusya ne sekili hkmette olur ise olsun Ermenistanm istikllini kabul etmeyecektir. nk Ruslarn balca fikirleri Ermenistanm ve Trkiyenin zerin den ak denize kmaktr. Bu meseleyi isbat etmek iin son on dokuzuncu ve yir minci asrn muharebeleri gsterir. Binaenaleyh, bu iki milletlerin siyas menfaatleri burada birbirile birlemektedir. Ve beraberce dman karlayp onu ezmektir. Bu iki milletlerinden baka bizim bu umum mcadeleye giriecektir. Kafkas umum mslman ve Grc milletleri de. Bendeniz hi bir dakika bile phe etmiyorum ki yakm bir zaman zarfnda Ankara byk Osmanl Hkmeti Ermeniler ve dier btn komu milletler um u miyetle terk ederek eski kendi husumetlerini kardeane bir surette birbirlerile elele vererk umum dmana kar myaan muharebesine attfacaklardr. V e bylelikle ;imali dman ezeceklerdir. Son zamanlarda Ermeniler ile Bolevikler arasnda kanl mcadeleler ve arp malar husule gelmitir. Buna bendeniz ok seviniyorum ki ite bu mcadeleden hu sule gelen kan Ermeniler ile bolevik Ruslar arasnda byk bir husumet deresi aa caktr. Ermeni milleti hi bir vakit iin ehemmiyet vermez Versay, Sevr ve Londra konferanslarna. Zira bunlardan hi bir hayr grmemitir. Bendeniz daima bu kt paralarnn emniyetsiz olduunu biliyorum. Ve im~ dik dahi o yolda lyorum. Ermeniler umum mslman milleti erile dostane geinmelidirler. O vakit her ikisi iin de asr ba balayacaktr. M oskova ve Ankara hkmetinin siyas kat mnasebeti gn Trkler ve Ermeniler arasnda byk bir muhabbet almasn selamlayacaklardr. Ve bu tarih gnde eer Ankara gen h kmeti Ermenistanm halli iin bir beyanname neir ederek umum Dnyaya iln edecek olurlarsa ki biz Trkler Ermeniler ile beraber Ermeni meselasi&i halledeceiz o vakit Ermeni meselesinin kat halli farzedilecektir. Ermeni meselesinin bu artla halii en gzel tariktir. Ondan sosara fcariten m dahaleye lzum kalmaz. Arzetmi olduum bu fikirler daha derinleir o zaman ne vakit Trk ve E r meni milletleri yan yana kanl muharebe edip umum dmana kar o vakit o kan ile ykanm olur eski husumetler. Ve bylelikle birbiri arasnda husule gelir hakik dostluk ve kardelik. Maatteessf 1920 tarihinin ahirinde sizin resmen kabul etmi olduunuz Erme ni hkmetine kar hi bir sebeb olmad halde bir muharebe aldn grdk. B u muharebenin muahedesini Ermeni Hkmeti icra edemedi Boleviklerin Erme nistana duhulile. Ve 100 sera Ermeni zabitan ve efradn imdiye kadar sizin em rinizde kalmasna sebeb oldu. Eer Ankara hkmeti kendi bitaraf siyasetini takip etmek iin bizleri Tanak Hkmetine teslim etmiyorsa hakk var nk Ankara Hkmeti M oskova Hkmetile muharebede bulunmamtr. Bundan baka M oskova Hkmetinin de hakk se lhiyeti yoktur bunu beynelmilel kanuna dahi siyaset edebilir. Zat lileriniz ok iyi bilir ki Bolevikler ne kadar husumetle bakyorlar zabitana. Sizin arzunuz eer Zengezur Ermeniler tarafnda ise yani Ermenistanm istik lli iin mcadele eden hkmet tarafnda ise bendeniz ve benim gibi dnen ar kadalarma msaade buyurunuz Zengozara gemeye ki ve orada mcadele eden arkadalarmza birleelim boleviklere kar silh kullanalm.
Bolevik Ermenisiam bitaraf etmek iin ve hususile Umum Kafkas boleviklerden tahliye etmek iin elzemdir beraber almak ve hususile Osmanl Hkmeti nin dahili elzemdir. ~ Bolevik Rusyann dahil perianl bizce malmdur. Leninin fikri imdiki asr da ileri gidemez. O fikir sebeb insaniyet iin faideli bir prensip deildir. Onun iin dier milletler katiyyen msaade etmeyeceklerdir. Zira o prensiplerin ekli insaniyet in muzirdir. ' nallah yakn bir gnde Trkler ve Ermeniler iin iyi neticelenen bir siyaset aeydana kar, o vakit hem sizler hem de biz bahtiyar oluruz. Bendenizin samim selmlarm takdim ederek. 23/6/1337 Yakutiye Klas Ermeni sera Kaymakam Vartan Mihail Arzumanyan
Erzurum sera Garnizonunda Ermenistan Kaymakamlarndan Vartan Mihail Arzumanyana
Kaymakam Efendi, Siyas intibaatnzm faideli bir eseri olan 23/6/1337 tarihli husus mektubunuzu okudum ; mnderecatnm ahvali umumiyeye mteallik akamn tarih ve vekayiin cereyanna brakarak bu cevabmda bilhassa Trk - Ermeni mnasebatmda izahna lzum grdm baz nkat mevzuubahis etmek isterim. Senelerdenberi azimkrane devam eden rncahedesile dier milletler iin de ay n derecede insani ve meru addeden hkmetimiz, Ermenistan hakkmda da a57 n esaslara byk bir alka ve hissi hrmetle riayet lzumuna hi bir zaman ihml gstermedi. Ve bu sebebledir ki, Ermenistann mevcudiyeti siyasiyesini 1334 de ilk evvel Trkiye tand. Eer bu hsnniyet ve samimiyetimiz, lyikile takdir edilmi olsayd, phesiz ki Ermenistan, geirmekte olduu ihtil ve ztraplardan daima uzak kalacakt. Fakat maatteessf byle yaplmad. Siyas ve asker tecavzat hri ciyeye rrtukabele ve mevcudiyeti hayatiyemizi istilclara kar muhafaza zaruretine girdiimiz zaman, Erivan Hkmeti, dostluk ve komuluun icabat insaniyesine hrmetkar bulunmak yle dursun, bilkis arazisi dahilindeki islmlara kar tatbik ve iltizama balad katil ve imha siyasetini t hududumuza vardran ve sonralar daha mtecavizane davranarak ark Anadolu vilyetlerimizi tehdid eden harektf1 hasmane ile tevsi etti. B u suretle* ark hudutlarmzda halkn ve ordunun emniyeti byk tehlikelere maruz brakld. Trkiyeyi en zaif zamannda yakaladn tahmin etmek hatasn btn bir milletin zararna olarak irtikp eden Erivan Hkmetinin, Oltu, Bardiz mmtakal arndan Erzurumu tehdide yeltenen Ermeni harektnn mahi yet ve hedefini zat linizin daha etrafl bilmesi lzm geleceini takdir ettiim iin burada ayrca tekrar ve tafsil etmiyorum. O sralarda Erivan Hkmeti nezdinde vukubulan muslihane ve dostane teebbslerimize alman cevaplar hayalperverane nakaratlarn tekrarndan ibaret idi. Hatt bu cretkrhk burada kemli teessrle bahsettiim vehile o derece ileri vardrlm idi ki Erivan Hariciye Nezareti H k metimize verdii resm cevab bizce hviyeti bilinmeyen Agopyan ismindeki bir k tibin imzasle gndermeyi kfi grmt. Hlsa, Trkiye hatratnzda hay dettiiniz gibi H i bir sebeb olmad halde deil, belki kendi emniyeti ve islm hayatnn muhafazas iin teminat kaviyye al mak mecburiyeti ile Ermeniler tarafndan alan harbe sokulmutur. Ve tarih bu harbi Trkler lehinde en sarih esbaba ve en canl vesaike sahip vekayi srasnda kay detmitir.
Nihayet Gmrde seihiyettar Ermeni murahhaslarile akdedilen muahedede Trkiye Hkmeti, Ermenistan istikllini ikinci defa yine tasdik ve teyid etti. V e bu suretle kuvvetine gvenmekten ziyade hakka ve fazilete hrmet etmek iarndan, ayrlmadn bir daha gsterdi. Burada nazar dikkatinizi kemli samimiyetle vaz etmek isterim ki bu izaha vermekten maksadm gemi vakavii tekrarlayarak zaten elcas hl ile toplanan, teessrleri oaltmak deil belki sizin de tememnnij'atnz vehile Trk - Ermeni komuluunu yanl telkkilerden kurtarmak ve bu dostluun mtekabilen deva mna her zaman hrmetkr kalan Trk millet ve hkmetinin hakik hissiyatn an latmaktr. Her millet gibi Ermeni milletine kar da hsn nazar ve samimiyet besle mekten bir an fari olmayan millet ve hkmetim, komularnn, refah ve inkiafn daima temenni eder. Ancak ahr bir milletin dahil muharebelerine kar bitarafl mz muhafaza esasn kabul etmi bulunduumuzdan bu husustaki mracaatnzn ademi isaf zaruridir. ki komu milletin emniyet ve muhadeneti mtekabile iinde bahtiyar olmas hususundaki temenniyatnza kemli samimiyetle itirk ederim. 23/7/1337 Kzm. Karabekir N o. 126 Erzurum 31/7/1337 .

Ermeni iiseras arasnda bulunan Kaymakam Vartan M ihaii Arzumanyana hi taben irsal buyurulan tezkerei kumandanilerinizi nezdime mumaileyhi bilcelb bizzat verdim. V e muhteviyatm anlattm. Cevaben yazd arizai teekkriy esini lef fen takdim ediyorum, M um aileyh cidd ve samim Trk dostu olduunu ve hkmeteyn arasnda y a plan hataiyatn tashihine btn hayatnda alacam ve esaret arkadalar ara snda Trklere kar lzumu muhabbet hakknda propaganda yaptn ifade etmek tedir. Serbest bulunmasna, veyahut ihml gstererek firarn teshil edilmesine m u vafakat buyurulur ise Ermenistana giderek muhadenet tesisine ve bolevzme kar alacan ve geen mhim zamann m evkuf olarak gemesinden mteessir olduu nu bildirmektedir. Bu babda meru ve mhim ricasnn kabul buyurulmasn te menni etmektedir. Vekilofla aralarnda samim mnasebet yok ise de mumaileyhin Rusofil o l duunu beraberinde bulunan gen zabtanla doruca Ermenistana giderek bolevizm e kar mcadele etmekte bulunduunu kaviyyen zannettiini ifadesine atfen arz ey lerim efendim. Erzurum M evkii Mstahkem Kumandan Vekiili Miralay Mustafa
ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir Pasa Hazretlerine

(Tercme) Paa Hazretleri, 24 tarihli ltuf buyurulan mektubu mergubunuzu aldmdan mtehassl teekkrat halisane ve hissiyat minnettaranemi arz eylemekle kesbi fahr ve mbahat e y ' _
Jj I I | :i t f
/! j J
lerim. ahs cizanemi zat devletleri nazar dikkati keremkrilerinden dur bulundu raca mlhazas bendelerinden bad bulunuyordu. Btn Ermeni resesasnm ef kr halisane ve mlhazat sammanesi bugnden b ilitibar pek gzide ve kymettar murahhas olduunuz OsmanlIlarla btn mevcudiyetyetlerile refah ve saadet ve sulh ve msalemet ve mnasebet ve muhadeneti samimaneyi tesise tehiri sak him met eylemek hususuna matuf olmaldr. Ahalinizin geirdii byle tarih bir anda mahmul bulunduunuz vezaifi mutenabaadan mtehassl meguliyeti kesire esnasmda pek kymettar zamannzdan ayrarak btn mesaiden bahis uzun ve her hususu muhtevi cevab devletleri bende lerini gariki leccei srr eyledi. Bu hususu bendenizin namtenahi bahtiyarln bais olmu ve bugnden bilitibar asr iki komu arasnda bir devri teceddt menafii mtekabiiesinin mdafaas hususunda itimad zerine messes bir devir balyor. B yle tarih bir devirde marlarz efkrn kuvveden fiile ihrac hususunda esaret dolaysile bezli mesaiye r?ni olan tali nasazmdan mtekiyim. Kulunuzun htiramat faikasali kabuln rica ederim Paa Hazretleri. 27/Tem muz/1921 Kaym akam Vartan Mihail Arzumanyan (Erzurumda harp esiri)
i -
Bu sralarda Nurettin Paamn merbut kartile Azerbaycamn sabk 4ahiliye nasr Mustafa Bey de geldi. Azerbaycamn kurtulmas zaman imi yardm istiyor. Gaflet etmemelerini nasihat ettim,
Kart vizit General Noureddin Pacha Muhterem Paa Hazretleri AzerbaycanlI ricalden Mustafa Beyin nezdi lilerine azimtinden bilistifade arz muhabbet ve teyidi hrmet ederek mtehassirane gzlerinizi perim azizim. Amasyadan 3/7/1337
Kararghm Gmrde Azerbaycan Hkmeti tarafndan biri Mus tafa Keml Paaya ve dieri de bana olmak zere yirmi drder kiilik birer yemek takm (279 para gm, mkemmel bir ekmece iinde) hediye etmilerdi Haric bir hkmetin byle kymetli bir hediyesini Meclisi Millice grlmeden kabuln mnasip grmediimden Mustafa Keml Paannki e birlikte benimkini de Byk Millet Meclisine gn dermitim. mid ediyordum ki grldkten sonra bu teberru - Meclisce lzumu olmayacandan - tekrar bana hediye ederler. Halbuki alelade bir makbuz gelerek takm alkonuldu. Bunun zerine hi olmazsa Meclise teberru ettiime dair bir vesikann hatra olarak gnderilmesini yaz mtm. Bu cevap geldi, imzal olan asln mzeme koydum ki aynen
fudur:
Trkiye Byk Millet Meclisi Riyaseti Bakitabeti Adet 1150

Azerbaycan Hkmeti tarafndan zat devletlerine hediye ve taraf kumandamlirinden M ecis namna teberr buyurulan servislerin tesellm edildiini m beyyin M eclis H eyeti daresinin mazbatas arzu buyurulduu ekilde tashih edilmi sureti musaddakas! takdim olunmutur efendim. B yk M illet Meclisi Reisi Mustafa Keml Ankara 3/8/1337
'
'
Azerbaycan ralar Cumhuriyeti tarafndan ark Cephesi Kumandan Kzm K a rabekir Paaya hediye edilip marnileyh hazretleri tarafndan da Meclise teberr b u -, yurulan gm servisi muhtevi sandk huzurumuzda atrlarak muhteviyat tadad edildi. Sandk be gzden ibaret olup, bir gz botur, dier drt gz derununda g mten mamul mfredat merbut puslada muharrer muhteliflcins ve ikiyz yetmi dokuz paradan ibaret yemek servisleri zuhur etmi ve mezkr sandk muhteviyat ile heyetimiz marif etile hfzettirilmi olduunu mbeyyin ibu mazbatamz tanzim klnd . l/H aziran/1337
Byk M illet Meclisi H eyeti daresinden Sivas M ebusu Mehmet Ra sim
Byk M illet Meclisi Heyeti daresinden K onya M ebusu Hact Bekir
Byk M illet M eclisi H eyeti daresinden Sivas M ebusu Emr
Mfredat puslas 279 parann nelerden ibaret olduunu tafsil edi yor. (1)
(1 ) kinci Byk Millet Meclisi topland zaman Gazi bu takmlar neden al koym adn da gnderdin. Meclis ambarnda duruyor, Meclis Ktibi Recep Beyle g r, aldr, dedi. Recep Beye syledim. ayan hayret bir ekle dnd. Karabekir ikinci M eclisi beyenmedi de geri aldryor diye Gazi Recebe sylemi. Benim aklmda bile yoktu. Lzumsuz bir dedikoduya sebebiyet vereceini grerek ben sustum. Ses de kmad. Bilmem bu takm nerededir. Yalnz ayan hayret bir ey daha duymutum. Enver Paa murassa iki kl gndermi. Biri Mustafa Keml Paaya, biri de bana. M us tafa Keml bundan bana hi bahis bile etmedi. kisini de alm duvarna asm. Bu kl iini Halil Paann yaveri Muhittin 1338 senesi nihayetinde Ankaraya gelirken vapurda anlatmt. Klc kendi Gaziye teslim etmi, aldnz m diye bana sormutu
Garpte Yunan taarruza ve ne kadar alka gsterdiim 11/Temmuzda Garp cephesinde Yunan taarruzunun balad An karadan bildirildi. Zrhl tren tertibi iin 18 de u teklifi yaptm.
M akina banda G ayet aceledir H arp raporu Sarkam 18/7/1337 .

1. B ir vagona bir top olm ak zere deil seri ateli ve mantelli, hatt bir d eme ile takviye olunarak uzun onbuukluk toplarla bile muvaffakiyetli tecrbeler yaptk. Cephem iin zrhl trenler de hazrlatyorum. Numara neferlerini piyade kal kan veya kura torbalarile muhafaza etmek zere cz bir zaman zarfnda ko us uz toplardan mnasip istasyonlarda bu suretle tertipleri kolaydr. Gayet seri olarak icabeden mntakalar seddetmek zere tren derununda makinelitfek de bulunduru lursa gayet faideli seyyar ihtiyat olacan beray hatra arz ederim. 2. Erkn Harbiyei Um um iye ve Garp Cephesi Kumandanlna. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
19/Temmuz Gmr'de kolera iddetlenmiti. 8 - 1 9 Temmuza kadar 234 musab 162 vefat olmu, hududumuza sirayet etmemesi iin lzmgelen iddetli tedbirleri ittihaz ettirdim. 20/Temmuzda bir Yunan Torpito ekeri Trabzonda Fndk dere mntakasm krk dakika bombard man etti. Mukabelemiz zerine ekildi. 21 Temmuzda Eskiehrin arkna ekildiimizi Erkn Harbiyei Umumiye Riyaseti bildirdi. Ajans hemen ayn tarzda yazd. Bunun iin unu sordum:
Sarkam 21/7/1337

Yunan ordusu ksm kllisi ile meydan muharebesi nerede oldu ve Eskiehrin arkna ordumuz ne halde gemitir; nnndeki kuvvetler daha evvel ekilmi m i idi. imdiye kadarki zayiatmz nedir. Ordumuzun madd ve manev kymeti hazras ne haldedir. Yunan ordusunun bidayeti taarruzile son andaki kymeti harbiyesi nasldr. Frka ve daha byk cz tam kumandanlarndan zayiatmz var mdr. Zata mahsus olarak bildirilmesini istirham eylerim. Husus verilen malmatla ajans malmat arasnda hemen fark yok gibidir. Yalnz Eskiehir arkndaki mevazii ak olarak bildirmek bir maksad mahsus iin deilse ifrecilerin ikaz buyurulmas maruzdur. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Erkn Harbiye Riyasetinden gelen cevap:

Vazylcey bildirildikten sonra Ayntap mmtakasmda bulunan kinci Kolordu A fyon Grubunu takviye etmek zere Kelebee tahrik edilmi bir frkasile halen Akehire vasl olmutur. Ordunun bu muharebedeki zayiat hakikiyesi henz tesbit edilememi ise de ehit ve mecruh ve esir olm ak zere sekiz il on bin tahmin edil mektedir. Bu zayiata inzimam eden firar yznden de ordunun muharip tfek mev
cudu muharebede tekaddm eden mevcudnu nsfna tenezzl etmitir. Top, makineli tfek zayiatmz onda bir nisbetindedir. Mamafih ordunun kuvvei maneviyesi sureti umumiyede ayan memnuniyet bir derecededir. Bu muharebatta Drdnc Frka Kumandam Erknharp Kaymakam Nazm B ey ehit olmutur. Frka ve daha b yk kumandanlar arasnda baka zayiatmz yoktur. Teslihat ve tehizat ve talim ve terbiyesi olduka iyi olan Yunan ordusu dahilinde mevcut olduu ayi olan sulh arzular ve parti ihtilfatm ramen hl nazar itibara alnmaya lyk bir kudreti harbiye gstermektedir. kinci nn Muharebesinde byk zayiata urayan dman ordusunun bu defaki muharebatta zayiat bizden az deildir. Erkn Harbiyei Umumiye Reis Vekili Fevzi
27 Temmuzda Yunanllarn Klk zrhls e bir torpito ve bir nak liye kruvazr Trabzon liman karsna geldiler. 10 sonradan itibaren mendirek hizasnda ve on mil kadar aktan torpito ile nakliye kruva zr sahili tarassut etti. Yunanllar Trabzon sahillerinden garbe kuvvet gittiini haber alarak mayi yapyorlar. Gya korkarak kuvvet gn dermeyeceiz. 31 Temmuzda Garp Cephesine bir frka daha istediler. Karstaki On kinci Frkaya emir verdim. (1) Ve ktaat tefti iin Karsa gittim. Bu rada bir tahriratla imzal su tarih ifreyi aldm:
Makine banda Pek aceledir Zata mahsustur. Ankara 6/8/1337
ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine

Son muhaberat mteakip Garp Cephesi ksm kllisinin Sakarya hatt gerisine kadar ekilmesi zerine efkr umumiyede husule gelen heyecan bilhassa Mecliste byk akisler tevlid etmi ve bir haftadanberi geceli gndzl devam eden haf celselerde efkr tatmin etmi, asker vaziyeti hazramz hakknda Hkmete lzm geldii vehile izahat verilmi ise de Meclisin ekseriyeti azime ile vaki olan talebi neticesinde Byk Millet Meclisinin emir ve kumandaya ait selhiyeti meclis nam na fiilen istiml etmek zere resm teblide zikrolunan kuyud dahilinde Byk M il let Meclisi Reisinin Bakumandanl deruhde eylemesi zaruretini smet Paa Haz retlerinin mnhasran Ordusu ile itigalini temin iin esasen istifay lzumlu grmesi zerine Mdafaai M illiye Vekletile Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine resm teb lide arz olunan tadilt yaplm ve efkrdaki heyecan ancak bu suretle teskin edile bilmitir. Kymettar ahsiyeti devletleri her zaman olduu gibi bugnk vaziyette dahi gayei milHyenin en rnetin istinadghlarmdandr. Bilvesile tezkr eder hrmetlerle gzle rinizden periz efendim. (2 ) R eiet Fevzi, Mustaia Keml Erkn Harbiyei Umumiye Fevzi Reisi
(1 ) lk kademe 4 Austosta Sarkamtan hareket etti. 5 Eyllde Sivasa vard. nc Frka Sakarya Harbine yetiti. (2 ) M. Kemlin buradaki beyanat tarih bir hakikattir. Nutukta hi bahsetme mesi hakikati gizlemek deil midir?
u cevab verdim:
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paa Hazretlerine Zta mahsustur.
M ustafa Keml, Fevzi ve Reeft Paalar Hazeratma: B yk M ll gayemizi bir lik ve azmimizin vaadettii zaferle temin ve tetvicde m uvaffakiyat smilerini dile rim ; ark cephesinin bu mukaddes gayeye sarslmaz bir ak ve imanla mevcut olan sadakatini teyid eder, arz samimiyet ve tazimat eylerim efendim. ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir
Bu tarih muhabere gayei milliyeye varmak iin zerlerimize ald mz vazifenin derecei ehemmiyetini mtekabilen yad etmek phesiz ki bir ahd ve peymann teyidi ve samim balanlarmzn bir daha peri ni idi. , Bakumandanlk kanunu hakknda u telgraf geldi:
Byk M illet M eclisi Reisi M ustafa Kem l Paa Hazretlerinin Bakumandan la tyini hakkmda 5 Austos 1337 tarihli ictimanda ittifak r ile kabul edilen kanun sureti bervechi zir tebli olunur. 5/8/1337 Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
S u r e t
1. M illet ve memleketin mukadderatna bilfiil vaziylyed yegne kuvveti liye olan ve zsndan her birinin kanunu esas ve tekilt esasiye kanunu ile hu kuk ve masuniyeti eriyesi tabiatile mahfuz ahsiyeti maneviyesi Bakumandanl haiz bulunan Trkiye Byk M illet Meclisi kuyudu tiye ile Bakumandanlk v a zifei fiiliyesine kendi reisi Mustafa Kem l Paay memur eylemitir. 2. Bakumandan Ordunun madd, manev kuvvetini azam surette tezyid ve sevk ve idaresini tertibat daha tarsin hususunda Trkiye B yk M illet Meclisinin buna mteallik selhiyetini M eclis nam,ma fiilen istimale mecburdur. 3. Marnileyhin bldaki mevadd m evdu sfat ve selhiyeti, ay md detle mukayyeddir. M eclis lzum grd takdirde bu mddetin inkizasmdan evvel dahi bu sfat ve selhiyeti r e f edebilir. 4. bu kanun tarihi nerinden itibaren meriylicradr. 5. bu kanunun icrasna Trkiye B yk M illet Meclisi memurdur.
Karstan On kinci Frkay tahrikten sonra bu cephede kalan Do kuzuncu Frkay da tefti ile Sarkama 13 Austosta geldim. Yunanl larn 15 Austosta ileri harekta baladklar haberi geldi. Yirmi Aus tosa kadar harekt takip ettim. Eskiehrin tahliyesini mucip harekt da tetkik ettiimde Ordumuzun daima btn cepheleri mdafaa e me-
gul olarak cenahlarn birinden mukabil darbe hazrlanmadn grerek bu tarz muharebelerin neticede Garp Ordumuzu felkete srkleyecei ne kani oldum. Bunun iin u teklifi yaptm:
Zata Mahsustur Sarikam 21/8/1337
Bakumandan Mustafa Kemal Paa Hazretlerine

Tatbik olunan harp plnm bilmiyorum. uyuundan korkarak rica dahi etmiyo rum;. Yalnz umum olmak zere tideki mtalatmm arzna ictisar ettiimden affm rica ederim: Yaptmz istikll muharebesidir. Vatanmzda bir da ve bir fedakr kalsa dahi kavgamz devam edecektir. Binaenaleyh dmann tefavvuku pek ziyade o l duu takdirde u veya bu hattn veya mevkiin mdafaas dnlmeyerek, hasn ypratarak zebun etmek ve sonra da zamannda darbeyi vurmak esasnn nihayete kadar muvaffakiyetle takip edebilmesi iin cepheleri az kuvvetle mmkn olduu kadar tevkifle araz ve ahvali saireye nazaran dman cenahlarnn birinde faik kuvvet toplayarak oraya darbe vurulmasn ve muvaffakiyet olmazsa vaktinde bir kararla ikinci bir manevra arazisine ekilirken ayn veya msaiste dier bir yannda ayn manevray tatbikin pek faideli olacan arz ederim. ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir
24 de u cevap geldi:
Garp Cepheesi 21/8/1337
Makine banda harp telgraf

C. 21/8/1337 ifreye. Telgrafnz Garp Cephesi kararghnda aldm. Bir da ve bir fedakr kalsa dahi istikll davamzn devam edecei hakkmdaki kanaati layetezelzln Yunan Ordusu ile meydan muharebesine tututuumuz bir anda taraf dev letinizden tekrar ve teyid edilmesi byk inirah kalbi mucip oldu. Harekt aske riye plnmz tpk mtala buyurduunuz gibi dnlmektedir. Yalnz Ankara garbinde cidd bir muharebe vermeyi mlhazat umumiyeye nazaran zarur grmek teyiz. Maahaza kuvvet ve vaziyetimiz dahi gayr msait grlmektedir. Dmanla muharebe temas hasl olmutur. Yarndan itibaren cidd muharebata intizar ediyo ruz. Fevzi, smet Paalarla beraber Garp Cephesi Kararghndan selmlarmz tak dim ederiz. Bakumandan Mustafa Kemal
Ankaramn arkna kadar ricat nasl dnlr? Eskiehri veya Sakaryan mdafaas diye btn kuvvetleri bir hat zerine yayarak, ce nahlarn birinde mukabil darbe iin kuvvet toplanmamas hatasn an latmak istemitim. Sakaryada sol cenahta kuvveti toplayarak bdr muka bil taarruzla muharebeyi kazanmak mmkndr. Geri Mustafa Keml Paa mtalam gibi hareketi bildiriyordu; fakat acaba kuvvetler hangi cenahta toplanyordu. Sa cenahtan bir i grmeye ne arazi ve ne de Sakaryamn vaziyeti msait deildi. Byle bir hatal toplan ordumuz
iin felket olurdu. (1). ki gn daha harita nmde dndm. Geri Mustafa Keml, Fevzi ve smet Paalar gibi tecrbeli ve deerli ordu kumandan bir arada idi. Vukuatn iinde, ahvali yerinde tetkik etmekle beraber herhangi hatal bir toplan ihtimali uykumu karyordu. zdiraptan kurtulmak iin unu yazmak zaruretinde kaldm. Ben, bana faik kuvvetlerle muharebelerde dahi bu tarzda hareketle muvaffakiyetler ka zanmtm. Lehlilerin byk zaferi de gzel misldi.
Sarkam 25/8/1337
Bakumandan Mustaia Keml Pasa Hazretlerine
Cereyan eden meydan muharebesinde dmann inhizama uratlaca midimiz -pek ziyadedir. V e buna btn kalbimizle dua ediyoruz. 21/3 tarihli maruzatm A n kara garbinde cidd muharebe verilmemesi deil, bilkis herhangi bir hat veya mevkiin mdafaai mutlakasile megul olmayarak serbest dnce ile ahvale naza ran dman cenahlarnn birinde faik kuvvet toplayarak oraya darbe vurulmas m talasn htiva ediyordu. Mesel ahval arazi ve dmann harektna nazaran. (Eski K la) ve daha cenuptaki (Sinanl) mntakasmdan dmann tam sa cenahna bir taarruzla btn dman cephesini sarsmak mkn grlyorsa da ahvale yakndan hkim olan kymettar arkadalarmz bittabi vaziyeti daha iyi takdir buyururlar. Lehlilerin Bolevikere galebesinin bu suretle olduunu beray hatra arz eyler, Ce nab Haktan Garp Ordusuna anl zaferler dilerim. Zat smilerine Fevzi ve smet Paalara arz tazimat eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Sakarya Muharebesi devam ederken (2) herhangi bir vaziyete kar Erkn Harbiyem ve maiyet kumandanlarmla Sarkam ve Kars mevzi(1) smet Paa kuvvetleri sa cenah gerisine toplam, Fevzi Paa bunu taslih ederek sol cenaha sevk etmi. Bunu son zaferden sonra Fevzi Paa ile gr tm zaman bizzat bana syledi. Tarihleri karlatrmak pek mhimdir. (2) Sakarya M eydan Muharebesinin son gn Mustafa Keml Paa muharebeyi kaybettiine hkmederek ricat emri vermi ise de Fevzi Paa bunu sabahki vazi yeti grdkten sonra kumandanlara teblii mnasip grm. Halbuki sabahleyin dmann ricati grlnce zaferin bizde kalmas bu suretle temin olunmu... Fevzi Paa bana bu muharebeden bahsederken, bunu kendi kazandrdn, fakat herkesin M ustafa Keml kazandrd zannettiini syledi. Hakikati neden saklyorsunuz de dim. imdilik bylesi muvafk, dedi. Halbuki smetle birlikte Mustafa Kemlin M irlie terfiini ve Gazilik unvann Meclise inha etmitir. Mustafa Keml Livalktan istifa etmiti. Fevzi Paa Ferikti. htiml bir rtbe alrsa kendisi terfi ettirilmiyecek mi diye endie etti. Vaziyet pek garptr. htiyatlarn hatal olarak sa cenaha toplatldm grerek sola alyor, ricat emrini tehir ederek felketi durduruyor, sonra da M ustafa Keml Paaya yekten mirlik ve gazilik inha ediyor. Halbuki daha mes ele bitmemi ve Yunan Ordusunu takip ederek kat m uvaffakiyet kazanlmam, yani daha yaplacak iler varken Mustafa Kemle son merhaleyi inha etmek ikinci bir muzafferiyelte nasl ve ne ile tatmin olunabilecektir. Bu vahim hata A fyon taar ruzundan sonra Mustafa Kemle hilfet ve saltanat tevcihe kadar yrd.
lerini mtemadi seyahatlerle megul bulundum. Kars Konferansna da hazrlanyorduk. Batuma gelen Enver Paa faaliyetile de urayordum. 12 Eyllde Yunan Ordusunun malbiyet ve ricati haberi btn kalbleri sevinten arptrd. Gece yarsna kadar her tarafta senlikler yaptrdm. Mustafa Keml, Fevzi, smet Paalara ayr ayr cephemizin samim m hundan kopan tebrikleri yazdm. Ve samim cevaplar aldm. Ayrca Ba kumandana unu da yazdm:
::s> .
Sarkam 13 Eyll 1337 -
Bakumandan Mustafa Keml Pasa Hazretlerine

Bervechit maruzatm var:
1 nayeti Hakkn da inzimamile Garp ordumuzun kahramanl ve onu idare eden kumandanlarmzn maharetle Yunan ordusuna alman galebe mteakip darbelerle itmam olunurken her tarafta her vasta ile - stanbul gazetelerile dahi - dman maneviyatm bitirecek tarzda neriyatta bulunmak zaten yklm olan Yunanllar her tarafta hezimete uratmaya ve birbirine drmeye yardm ok olabilir. Neriyatn ordumuzun ark ve cenup ordularmzla da takviye olunduunu, klliyetli ar ve hafif bataryalarn iltihak ettiini, Yunan ordusunun tamamile bozulduunu ve bakiyetssyufun yaknda para para her tarafta esir edileceini, islm ahaliye zulm edenlerin ceza greceklerini gelen yolculardan mevsuk menbadan alnm gibi neriyat mtemadiyen yaplmaldr. Taki Bursa ve zmir mmtakalarndaki asker, ahali ve btn Rumlar fikren bozulsunlar. B u suretle muhaceretler, firarlar, dedikodular tevess ettike Yunan ordusu hangi mntakaya ekilse orada zehirli szlerle abucak berbat bir hale gelirler. bu neriyatn arkas kesirneroel, her gnk gazeeler Yunan ordusunun perianiyetinden, maktullerinden, yarallarndan, bizim aldmz top, tfek, esir vesaireden bahsedip durmaldr. Yunan ordusu arasnda serian intiarna byk ehemmiyet verilmelidir. 2. Ankara ve stanbul gazetelerimiz garbin izzeti nefsini cerihadar edecek neriyattan tevakki ile artk garp milletlerinin Misak M ill dahilindeki hakkmz teslim iin kendi hkmetlerini tazyik lzumunu mnasip lisanla neretmeli ve m temadiyen Yunan ordusunun ve yerli Rumlarn yaptklar katliam ve tahribat A v rupa nazarlarnda ackl bir surette tasvir etmelidir. Hisai maruzatm, neei gali biyetle hatt Yunan ordusu mahvoisa balpervazane mtalatla gazetelerimiz, bizt siyas malbiyete uratmanual yani Avrupa efkrn aleyhimize dndrerek ikinci bir hkmetin Yunan ordusunu bir ordu ile takviyesini davet etmemelidir. 3. Misak M ill dahilinde garple sulh akdetmek emareleri grldnden iti baren Rusyay kukulandracak neriyatta bulunmamak ne kadar mhimse bsb tn ondan bahsetmemek de doru olmadn unutmamak lzmdr. Ermeni ve Gr clerin ekseriyeti azmesi hl itilfn elinde olup mtemadiyen Ruslarla bizi arp trmak iin var kuvvetlerile alyorlar. Bilhassa ngiltere hatt bizimle sulh imza ladktan sonra dahi bu tevikattan geri durmayacan nazardan bir lhza uzakta ' tutmamaldr. Bu meseleleri yalnz hkmetimizin deil, akl banda herkesin bil hassa mebus ve gazetecilerimizin de bilmesi lzmdr. e ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
i j | ]
$ 1 | j
j i | | I j
17 de su cevap geldi:
Garp Cephesi 16/9/1337

Bakumandanla yazlan 13/9/1337 tarihli ifre cevabdr:
1 Teklif buyurulan propaganda esasen Erkn Harbiyei Umumiyece yapl maktadr, 2 kinci ve nc maddelerdeki mitalat devletleriie hemfikirim. Takip hususunda Hariciye Vekletine hatrlatlm olduunu arz ederim.
Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
Sakarya Muharebesinde tarafeyn zayiat hakknda malmat veril mediinden 29 Eyllde Erkn Harbiye Riyasetine sordum. u cevap geldi: 1
Erkn Harbiyei Umumiye 30/9/1337
ark Cephesi Kumandanlna C. 29/9/1337 ifreye.

1 ^Sakarya M eydan Muharebesindeki zayiatmz iki yz ehit, sekiz yz on iki mecruh zabit ve iki bin ehit, on iki bin mecruh neferden ibarettir.^ 2 fc^Fransz menabiine nazaran, Yunanllarn zayiat umumiyesi mecruh, m ak tul, gaip ve hasta olm ak zere krk bindir. Bilhassa zabitan zayiat pek oktur. l/E yl l/1 33 7 tarihine kadar yalnz zabitan zayiat dokuz yz yirmiye bali olm u tur. Yunanllarn kendi resm listelerine nazaran Sakarya Muharebesindeki mecruh miktar on alt bindir. H lsa: imdiye kadar alnan malmata nazaran Yunan za yiatm vasat olarak hesap ve kabul etmek doru olu r^ 3 Dmandan itinam olunan eslha, malzeme ve hayvanat peyderpey toplattrlmaktadr. imdiye kadar tesbit olunanlar yirmi be otom obil, yz seksen deve, bin arabalk topu mermisi, yz mtecaviz ar ve hafif makinal tfek, top, drt tayyare, be yz beygir ve kzden ibarettir. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
23 Austos tarihli ajansta (Emir Faysal) m Irak tahtna clusunu Londra telgrafna atfen bildiriyordu. Faysal, erif Hseyinin nc oludur. 34 yandadr.' Koca ngiltere hkmeti, Irakta, hkmet tesis ve teyid ediyor. Bize kar ise eline geen bely frlatp bamza atyor. Fakat hesaplarnn yanlln fiilen i&bat ediyoruz. Sakaryada bozulan Yunan ordusu, Karsta balayan sulh konferans yolumuzun akln gsteriyor.
STK LL HARBM Z
Kars Konferans
20/Eyil/1337 de bir Bolevik Heyeti Moskova Muahedenamemizin tasdik edilen suretini getirdi. Asker merasimle karlattm. Namma da mevki kumandan ve yaverimi gnderdim. Ankaradan da bizim hkme tin tasdik ettii nsha gelmiti. Parlak bir merasimle 22 Eyllde tara feyn hkmetleri namna musaddak Moskova Muahedenamelerini teati ettik. Karsn en byk resm salonu olan - Ruslar zamannda Vali kona, bir zaman da benim konann olmutu. Konferans iin burasm intihab ve tezyin ettirmitim, bu tarih binay bilhare i bittikten sonra mill ktphane yaptrdm. - binada muahedeleri teati ettik. Kulardan iki murahhas gelmiti. Reis Aleks Nikolayevi, dieri Ruslar Batumu igal ettii zaman mevki kumandanl yapan zattr. Mfrezemize bir bayrak da hediye etmiti. Buna mukabele olmak zere bir taraf Trk, bir taraf Sovyet bayran mektep ocuklarmz hediye ettiler. . Rus heyeti tarafndan samimiyeti mutazammm bir .nutuk sylendi. Ben de u nutku syledim:
Muhterem Yolda;
"SRusya Sosyalist Mttehit ralar Cumhuriyeti ile Trkiye Byk M illet M ec lisi Hkmetinin yapt bu muahede cebir ve tahakkme dei?, hakka ve adalete istinad etmitir. ahs veya muhiti idrk ve ihtiraslarla mebu birer metbu veya tbiler yerine ray mmetle teekkl etmi iki halk hkmeti tarafndan imzalanm ve artk milyonlarca Rus ve Trkn namus zerine verdii bir ahid olmutur. Bu ahid evld ve ensalimizin de kemli hrmetle iktiza edecei bir dsturu milldir. arkta hrriyet ve muhadenet esaslarn temin eden bu muahedenameyi Karsta kemli samimiyetle teati ederken temenni edlim ki btn beriyet istibdad ve tegallpten pek yaknda kurtulsun ve mterek bir saadete kavusun. Millet Meclisimizin tasdik ettii bu tarih vesikay kemli tazimle takdim eder ve milletim ve hkmetim namna usya ralar halkn ve hkmetini selmla makla |erefyab olurum, muhterem Yoda.)'
Salonda halktan ve zabitandan kesif seyirciler bulunduu gibi hari teki meydan da dolu idi. Yetimlerimizden mrekkep bir mfreze de as kerle birlikte salonda ve darda. merasimde bulundular. Merasimden sonra meydanda muhtelif idman hareketleri gsterdiler. Rus murahhas larna pek byk tesir yaptlar. Bamurahhas meydan dolduran ocuk larn yksek varlklarn grnce bir nutuk syledi: (Karmzmdaki Trklerin bizim zan ve tahmin ettiimiz insanlardan pek yksek ve pek hrmete ayan insanlar olduklarm ve byle bir milletle de dostluun Sovyet Rusyamn yaayabilmesi iin elzem bulunduunu btn milletime haykracam. Bizim ocuklarmzdan daha cevval, daha grbz ve da ha ateli grdm bu Trk ocuklarm pek byk hayretler ve takdir lerle grerek Trkiyenin istikll harbi iin btn dnya ile uraabile-
eklerini tasdik, ediyorum. Grdm bu nmune muzafferiyetinizin kat olacan mjdelediini btn varlmla kabul ediyorum.) Bu heyet bir ka gn Karta misafirimiz olarak kaldlar. Bunlarn avdetzle beraber 26 Eyllde Kars Konferansna memur hey'etler geldi. Bunlara da parlak bir istikbal yaptrdm. le vakti Karsa geldiler, do-, ruca bei ziyaret ettiler. leden sonra bizim heyetle ben de iadei zi yaret ettim. Akam bete konferans salonunda Rus bamurahhasile g rerek tarz mesaimizi tesbit ettik. Akam 7 de konferans balad. (24 Eyllde On kinci Frka kolba Ankaraya vard. nc Frka Sa karya Muharebesine yetiti.) Kars Konferansnda benim bamurahhas olmaklm hkmetimiz arzu ve emretmiti. Ben muvafk bulmayarak itiraz etmitim. Ben as kerdim. Siyas bir heyetle mcadele iin mcehhez deildim. Bundan baka eer ben harite kalrsam konferansn mesaisini daha iyi takip ile murahhaslarmza muavenet edebilirdim. Dorudan doruya benim ii idare etmekliim dnme, mnakaa ve karar yklerini bana tahm edecek daha sknetle dnen bir bakasile mdavelei efkra mey dan vermeyecekti. Fakat Ankara srar etti. Bilhassa Mustafa Keml Paa byle istiyordu. Zarur kabul ettim.. Bizim murahhaslar: Bamurahhas: ark Cephesi Kumandan Ferik Kzm Karabekir Murahhaslar: Burdur Mebusu Veli Bey. Azerbaycan Mmessilimiz Memdul evket Bey ark Anadolu Demiryollar naat Bamhendisi Muhtar Bey Metfus Edip Bey Reji Umum Mfettii Muvaffak Bey ark Cephesi Erkn Harbiye Reisi Kadri Bey (Cep he ilerile megul olduundan devam edemedi.) Erknharp Binba Veysel Bey ' Erknharp Binba Talt Bey Hariciye Memurlarndan Zht Bey, Osman Bey, Cephe yaverleri Nazmi ve Selhattin Beyler.
Mavirler:
Ktipler:
Sovyet Murahhaslar: Rus Sovyet Bamurahhas!: Yolda Ganyeski Azerbaycan Heyeti Reisi Yolda: Behbud ah Tahtenski G rcistan Heyeti Reisi Yolda: llyava (Harbiye ve Bahriye Komi seri)
Grcistan Hariciye Komiseri: uanidze , Ermenistan Heyeti Reisi Yolda: Maravyan Ermenistan Heyeti Dahiliye Komiseri: Boos Makenzyan Bolevik murahhaslar memur ve hizmetileri!e beraber yz elli ki i. Yazclarn bir ksm da hanm. Konferansa esas Moskova Muahedesi olacakt. Bu hususta Harici ye Vekletimizden u talimatnameyi 18 Eyllde almtm :
N o. '2809 17/9/1337 .
Kars Konferansnda Byk Milet Meclisi Hkmeti Heyeti Murahhasas Riyasetine

16/M art/1337 tarihli M oskova Muahedesinin mzakeresine balanaca srada ve esnay mzakerede Rusya Hariciye Komiserlii, Azerbaycan, Grcistan ve Sovyet Ermenistan Cumhuriyetlerinin de M oskova Konferansna itirkini iddetle arzu et mi olduu ve bu kk cumhuriyetlerin ie karmas Rusyadan beklediimiz me nafim istihsalinde bilhassa hudut meselesinde mkilt ihdas edeceini dnerek Rusyamn bu talebinin tarafmzdan reddedildii ve nihayette biz Ruslarla aramzda ki mesaili hallettikten sonra Heyeti Murahhasamzn Bakda Azerbaycan ve T if ste Grcistan Cumhuriyetleri ile Hkmetimiz msaade ederse verecek talimat da iresinde Sovyet Ermenistan Cumhuriyetile aramzda ayr ayr muahedeler akdetmesi tekarrrr ettii malmu devletleridir. M oskova ahitnamesi zabtlarndan 12 M art 1921 tarihli zabtta Cenup Kafkas Cumhuriyetlerile akdedilecek muahedat hakknda Trkiye ve Rusyamn noktai nazarlarna dair mufassal malmiat vardr. Heyeti m arahhasamzn Bakya muvasalatnda Azerbaycan Reisi Hkmeti (Neriman N erim anof) ve Hariciye Komiseri (Mirza Davut Hseynof) ile olan, mikatta mumaileyhima Azerbaycanm Trkiye ile yalnz konumasna muvafakat etmeyerek Ermeiistan ve Grcistan ve hatt Dastan Cumhuriyetleri murahhaslar da hazr olduu halde mtereken bir konferans akdini musirran istemeleri ve tarafmzdan her cum huriyetin Trkiye ile ve Moskova Muahedesi ahkmndan bu Cumhuriyete taallk eden baz ksm Trkiye ile yapaca ayr bir muahedeye derceylemeeri lzumu id dia ve isbat edilmesi zerine Konferansn ve mzakeratm beraber olmas ve fakat: kabul edilecek olan mevaddm ayr ayr muahedelere dercile mnferiden imza edilme si kararlatrlm idi. H eyeti murahhasamz Reisinin Tifste Grcistan ricali ha~ zras ile mlkatmda onlarla da bu vehile anlalm idi. Bilhare Rusya Hk meti de Kars Konferansnda hazr bulunmak arzusunu izhar eylemesi zerine M os kova Muahedesinin on beinci maddesinin Devleti Marnileyhaya tahmil ettii taahhd leddlhacce ifa etmek zere Rusya murahhaslarnn da bu konferansta hazr bulunmas Hkmetimizce kabul olunmu idi. Bizzat ierinin M oskova Se firimize verdii cevab notada musarrahtr. B u notann maddeye mteallik ksm franszca olarak ayrca arz edilecektir. B i naenaleyh konferansn mesaisi sureti umumiyede Azerbaycan, Grcistan ve Erme nistan Cumhuriyetlerinden her birile aramzdaki mesaili halletmek bunlardan kabul edilenleri ayr ayr muahedeler eklinde toplamak ve bu cumhuriyetlerden biri M os kova muahedesinin kendisifle taallk eden ksmn kabulde tealll gsterirse o zaman Rusya H eyeti Murahhasasm taahhdn icraya davet etmek suretinde olmaldr.. Tarafeynce tasdik edilmi olan ve hatt o zamana kadar tasdiknameleri de teati k lnm ilmas lzm, gelen 16 Mart 1337 tarihli m uhadenet. ahitnamesinin hi bir maddesi Rusya ile aramzda mevzuubahis olamaz. Ve byle bir maddenin. Cenubi
Kafkas Cumhuriyetlerinden birile veya cmlesile mnakaasnda Rusya Hkmeti o maddeyi o cumhuriyete kabul ettirmeye mecbur olduu iin kendisinin bizim ta rafta bulunmas iktiza eder. Cenub Kafkas cumhuriyetlerinin istiklline riayet ede ceklerini Trkiye ve Rusya birbirine kar beyan eylemi ve bu beyanat tarafeyne mtekabilen senet ittihaz olunmutur. Yukarda zikrettiim zabtnamede bu cihet m usarrahtr. Menafiimize taallk eden noktalarda phesiz Rusyann bu beyanatndan istifade olunur. Konferansn kadmdan evvel veya kadn mteakip dier taraf murahhaslarile vukubulacak nm resm ictimalarda bu husus kabul ettirilirse i ko laylatrlm olur. Yaplacak muahedeler iin evvel emirde M oskova ahitnamesinin ihtiva ettii esaslar ve tertibi takip etmek hem ii teshil eder... - M abad var -
Yusui Kemal
Ankara 17/9/1337
Kars Konieransnda Byk Millet Meclisi Hkmeti Hey'eti Murahhasasr Riyasetine

Birinci mabadidir. Hem de Ruslarca kabul edilmi ola mevadd karmzdakilere kabul ettirmek daha esasl olur. Bu esaslar zabt mddelerii haricinde gerek onlar tarafndan gerek bizim tarafmzdan muahedelerin derci arzu edilen hususat sonraya brakmak bil hassa Hudut ve araziye mteallik mevadd takaddmen kabul ettirmek lzmdr. Azerbaycanla akdedeceimiz ahitname metninin ak Trke yazlamsna gayret edelim. Buna her iki milletin hakikatte karde olduunu emellerindeki vahdeti vesair revabtmz ifade eder mnasip bir mukaddemeden sonra M oskova muahedesinin birinci maddesinin bir ksm ve ikinci fkralar dere edilir. Hududa dair olan nc fkrann Azerbaycana taallku olmamas itibarile Trkiye - Azerbaycan muahedesin de yeri olmad leri srlr. Ve muahedeye dere ettirmemeye gayret olunur. M o s
kova ahitnamesinin B atum arazisine ait olan ikinci maddesi de Azerbaycan mSuahedesine giremez. Bu muahedenin nc maddesi Azerbaycan Muahedesine konulacak esasl maddelerden biridir. B u maddenin birinci fkras nihayetine Azerbaycan C um huriyeti haiz olaca bu hakk himayeyi hi bir vakitte bir nc devlete terk et
memeyi taahht eder diye bir fkra ilve edilse mna itibarile zait grnmekle be raber faideden hli deildir. Rusya ile edilen muahedede pek byk kymeti olan
drdnc madde ile srf Karadenizae sahili madde Azerbaycan ahitnamesine dere bulunan devletlere mteallik beinci edilmeyebilir. M am afi mzakerat
esnasnda
bunlarn da ahitnameye konulmas bilhassa drdnc maddenin baka bir ekilde deremi menafiimize m uvafk bulursak ilerde icabn dnrz. Azerbaycanla ara
mzda evvelce akdedilmi muahede olmad iin altnc maddeye
lzum yoktur.
Kapitlsyonlara ait olan yedinci maddenin de Azerbaycan ahitnamesinde yeri ola maz. Azerbaycan bir mslman ve Trk devlet olduu iin dier bir msimjaii dev letinden kapitlsyon iddia edemez. Ancak umum bir surette denilebilir ki en ziya de mazhan msaade millet muamelesi ifasn tazammun eden on birinci madde ahitnameye girerse bu hususta biz de kapitlsyonu olduunu iddia eden ve bundan vazgemeyeceklerini syleyen ngiltere, Amerika gibi devletlerle ileride akdedecei
miz rauahedetta muztar kalabileeimiz hr trl ihtimalt derpi etmek lzm gelir.
- M abadi var -
Hariciye Vekili"
Yu su i Kem al
kinci mabad. Binaenaleyh en ziyade mazhari msaade muamelesi ifas maddesini ahitnameye dere ettirmemelidir. Yahut byle bir madde konursa o halde ileride Azerbaycanm veya sair kapitlsyonu olmayan bir hkmetin en ziyade mazhari msaade millet mumelesi kaidesine istinaden kapitlsyon iddiasna kalkmasn men iin yedinci maddeye kapitlsyon usulnn her milletin inkiaf eylemesinin sc-rbestii cereyan ve hukuku hkimiyetinin temamii icrasile gayr kabili telif olduunu teslim eden tarafeyni kidin bu usule herhangi bir suretle alkadar olan bir muamele ifasn hi bir sebeb ve bahane ile talebe kalkmayacaklarn yekdierine karg beyan ve ta ahht eyler gibi bir ekil verilmelidir. Sekizinci maddenin ikinci fkras hazf ile dier fkralar aynen muahedeye dere olunur. Dokuzuncu maddenin bizim iin baz klfetler ihdas ettii telgraf meselesindeki emsalile sabit ise de menfaatbah edecei de mjemuldr. Onun iin Azerbaycan ahitnamesinde dere olunmaldr. Azerbaycan ahitnamesine onuncu maddenin yalnz birinci fkras yazlp fkarat istisnaiyesi dere edilmemek icab ederdi. Fakat Azer baycan hkmet ........... Bolevik ve Sovyet olduu iin tebaamz hakknda tedabiri ihtiyatiye ittihazna mecburuz. Bunun iin madde olduu gibi kabul edilebilir .Va ziyeti msait grrseniz Trkiyede bulunan AzerbaycanlIlarn talepleri zerine Trk tabiiyetini tavizde hkmetimizin serbest olacana dair ya bu maddeye bir fkra veya ayrca bir madde ilve ettirilmesi pek ziyade faideyi mucip olur. On birinci madde hakkmdaki mlhazat blda arz edilmiti. On ikinci maddenin Azerbaycan ahitnamesinde yeri yoktur. u kadar ki bizim Azerbaycandaki muhacirlerimiz ile AzerbaycanlIlardan bize hicret edeceklerin mes elesi mevzuubahis edilerek ayrca bir madde dere edilir. On nc madde tadilen konur. On drdnc madde aynen dere edilir. On be inci maddenin Azerbaycanm taallku yoktur. Maddei nihaiye icabna gre yazlr. Gerek hususat saire ve gerek Memduh evket Beyin verecei malmat da naazra alnarak H eyeti liyenizce Azerbaycan ahitnamesine dercine lzum grlecek sair mevad hakkmdaki mtalat devletlerine muntazrrz. Tedrisatn serbestisi btn mesailde yerli Trk ahalinin naili hrriyet olmas Azerbaycan zimamdaran Rusya ve Kafkasya Cumhuriyeti arasnda taksim edileceklerini syledikleri Bak neftle rinden bize de bir hisse vereceklerini ksviyyen vaad ediyorlard. B u cihetin salam bir suretde teminine almalyz. - M abadi var Hariciye Vekili Yusu Kemal
'
Ankara 19/9/1337
nc mabadi. Grcistan ile yapacamz ahitnamenin Trke ve Grcce yazlmas ilerde mkilt tevlid edecei iin Fransz lisannda olmas daha muvafktr. B u ahitna meye mnasip bir mukaddime konduktan sonra M oskova muahedesinin birinci m ad desinin birinci ve ikinci fkralar konur. Hududa aid olan ksmn dere ettirilmeyte gayret olunur. Yani Grcistana evvel emirde misak millimizin ihtiva ettii arazinin bizim olduu bil kayd art tasdik ve teslim ettirmeliyiz. M oskova ahitnamesinin bu arazi zerindeki hakk hkimiyetimizi bil kayd art yni aelde mracaata ha cet kalmakszn teslim ve kabul etmi olduunu nazardan dr tutmamalyz. Gr-
cistan murahhaslarndan lyavann pek zeki ve mahir bir adam olduu, hariciye komiseri Suvanidzenin skonlu bir Grc milliyetperveri bulunduunu hatta M os kova heyeti murahhasamz reisi bu defa Tiflisden karken ved iin kendisine git tii zaman Mumaileyh Suvanidzenin ltife yolunda bizden istediinizi vermiyeceiz, belki Ardahan ve Artvin hududarna ve sizin Batum transitinden, limanndan o ka dar vsi surette istifadenize itiraz edeceiz dediini hatrmzdan kartmamalyz. Grcistan ile mzakere bizi en ziyade igal edecek maddelerden biri de M oskova ahidnamesinin ikinci maddesindeki artlarn sr ve eklini tesbit meselesi olacak tr. Batum arazisi veya Acara muhtariyetinin ana hatlar hatt mmkn olduu takdirde teferruat konferansda tyin ve muahedeye ve icabnda zabtnamelere dere olunmaldr. Gerek Acara muhtariyeti zmnnda carallann haiz olmas bizce m at lp olan her nevi hukukun gerekse Batum limanndan mal ve ktisad istifademi zin sr ve ekli hakknda orada buradan ziyade malmat olduunu mid ediyo ruz. Binaenaleyh her iki meselenin evvel emirde heyeti liyenizce biltedkik mtal anz rica ederim. M oskova ahitnamesinin Nahcivana mteallik olan, nc m ad desinin Grcistan ahitnamesinde taallku yoktur. Drdnc maddeye dair Azerbay can hakkndaki mtala Grcistan hakknda da vardr. Beinci madde Grcistan ahitnamesine konur. Altnc maddeye mahal yoktur. Yedinci, j sekizinci ve dokuzuncu maddeler iin evvelce yazlan mtala Grcistan hakknda da tekrar olunur. Onuncu madde Grcistan ahitnamesine aynen konur. Mtekabil m ad deler iin dahi Azerbaycan hakkndaki mtalat tekrar edilir. Grcistamn hudud meselesine m uvaffak olamaynca memleketimizde kalan madenlerden, ezcmjEle Artvin madenlerinden istifade etmeyi istemesi memuldur. Bu madenlerden oruh v a disindeki bakr madeni son zamanlarda Ruslarn da istedii ve srar etmekde olduk la n malmu devletleridir. Bunlar hakkmdaki mlhazatmz taleb vukuundan son ra dermeyan ederiz. Grclerin bizden isteyecekleri eylere kar bizim de onlardan taleb edeceimiz veyahut Grcistanda muhafazasna alacanz hukuk mey ann da Ahsha ve Bural Trklerinin halini ve istikbalini unutmamalyz. Grcistan orada bulunan tebaamz hakknda bazen pek iddetli ahkm vaz ediyor. Vaka bu umum ecnebilere amil bir tedbir ise de bu cihetin de bir aresini bulursak iyi olur. Ahvali hazirann icabatyla Gmr muahedesi ahkmna ve Ruslarn bu muahedeye mteallik ikyetlerini nazara alarak Sovyet Ermenistan yaplacak ahidnamenin esaslar Bakdaki mlkatda Neriman Nerinanofun bahsettii ittifak meselesi ve cenub Kafkas cumhuriyetleri ile mendfer ilerinde mahsult ve mamulatn m badelesinde vesair hususat iktisadiyede daha sk mukarenetler ihdas mmkn ve menafiimize muvafk olup olmad hakknda heyeti liyenizin mtalasna intizar ediyorum efendim. Hariciye Vekili Yusuf Kemal
-
26 Eyll akam konferans balamt. tetkik olundu.) u nutukla konferans atm:

K a r s K o n f e r a n s n d a k i
(Tarafeyn itimatnameleri
N u t k u m
Muhterem Yoldalar, Trk milleti Kapitalist ve Emperyalistlerin kendisine tatbik etmek istedikleri "Sevr muahedesini tanmad. B u meum muahedeyi yapanlarn cebir ve tehditle rine kar boyun emedi. V e kendi arzusu, iradesi hilfna olarak nevmidane bir se-

fru siyasetini takip edenlere kar bir inkilp yapt. Yeni bir hkmet vcude getirdi. Garbin zulmne, bu suretle var kuvvetile gs geren Trk milleti yzn ar ka evirdii zaman kadsnda, muazzam bir inkilbm lemmul hararetile galeyan eden ralar Rusyasm grd. Ona desti muhadenetini uzatt. Ve onunla el ele ar kn hals ve refahna, muhadenet ve uhuvvetine hizmet etmek iin ahdetti. Siz asl Kafkas milletleri ise, Trk Hkmeti ile Rusya ralar Cumhuriyeti arasnda arkn muhterem birer uzvusunuz. Her biriniz Rusya ralar Hkmeti muazzamasnn bir uzvu kymettar bulunmak itibarile dahi ayrca haizi eref ve ihtiramsnz. Cmlenize beyan ho med eder, ve bu itimaimizi btn harareti kalbimle alklann. nk Moskovada temellerini attmz muhadenet ahitnamesinin teyid ve tekviyesi demek, arkta ebed bir kardeliin tesisi demektir. Binaenaleyh bugn teebbs ettiimiz bu muazzam eserin sratle m uvaffaki yeti hususunda en hr temenniyatta bulunarak konferansn aldn arz ederim, Yoldalar. Kars 26/9/1337 Saat 7 sonra
Rus Murahhas Yolda Ganyeski de u nutku syledi:

Byk M illet Meclisi Murahhaslar efendiler! Gerek hkmetim ve gerek Rus milleti namna ahsnzda esaret ve istismara kar byk bir mcadele iin silha sanlan ve zaferi nihaiden evvel terki silh etmemeye azmetmi bulunan kahraman ve cessur Trk mlletini selmlarm. Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan mmessili arkadalar! Sizin ahsnzda da Rus milletinin sermayedar ve eshab arazi boyunduruundan kurtulmak iin ev vel- mcadele! kafiyesinde onunla her vakit yan yana arpm olan bu cumhuri yetlerin karde milletlerini selmlarm. Muhterem murahhaslar! Siz buraya byk bir eseri ikml etmek, bir sulh ve muhadenet ahitnamesi akdeylemek ve bu suretle btn leme Kafkas Cumhuriyet lerinin halk ktlelerile kahraman Trk milletinin menafiiai mtekabilelerin takdir ettiklerini ve hariteki hasm kuvvetlerin, tahrikatna ramen bunlarn sulh, muha denet ve uhuvvet dairesinde yaamaya -azmeylemi bulunduklarn isbat etmek iin geldiniz. Zira dier milletler beyninde olduu vehile Trkiye ve Kafkasya millet leri arasnda da tesadiim menafi yoktur. Dveli muazzsmanm haydut emperyalist eteleri 1914 senesinde kendi halk kitlelerini kanl bir mcadeleye atarak milletlerin istihlsm iln ettiler. Fakat hakikatte bunlarn maksatlar onlarn hali esaretlerini tedid eylemektir. Onlar bu kanl faciann, kendi hezimetlerine mntehi olacan ve halk ktlelerinin revabt uhuvvlScraneyi tevik ile silhlarn mahza zalimler ve muhtekirler aleyhine evireceklerine intizar etmiyorlard, itilmemi bir kan dk meyi rantec olan emperyalist muharebesinden sonra btn cihan bir yeni yangn istil etmitir. Mezkr ktleler Avrupanm ve Asyann ark ve garp ve iml ve ce nubunda ve krrei arzn, her tarafnda kyam ederek ebed dmanlarna kar son mcadeleyi iln ettiler. Baz defalar muvaffakiyetsizlikler ile mteferrik olan gayr kabili ictinab bu mcadelei ahire nihayet Byk fikir e mntehi olacaktr. Trk milleti bu mcadelede mhim bir rol oynamaktadr. Dveli tilfiye em peryalistleri yeni ahvalin Trkiyede mazhari rabet olmasndan mteessir olarak Yunanistan Trkiye aleyhine kaldrdlar. Fakat bu yeni tecrbe altndan mjuzafferen kacaktr, Trkiyenin mttefikleri olan Rusya ve cumhur hkmetler Trkiye ahalisi tarafndan kahramanane bir surette icra edilmekte olan muharebenin safa-
hatim amk bir meyil ve alka ile takip ediyorlar. Zira Trkiyenin bu muharebesi olanlarn muharebesidir. Yunanistamn kendi hatay meumunu fehm ve idrk ede rek muhtelifi fih olan bilcmle meselelerin sulh tarikile hal ve tesviyesini teklif et mesi zaman takarrp eyledii kat olduunu beyan eylerim. Bugnk konferans bu babda birinci saik olacaktr. Burada hazr olanlar elan nmzde mevcut olan ve esas itibarile halledilmi bulunan meselelerin tetkik ve mzakeresi btn milletle rin mveddet ve uhuvveti fikri blendini kenderine rehber ittihaz eden iki tarafn m ucibi honidisi olacak bir halde ser ve dostane, samimane ve adilne bir surette ikml edilecektir. Burada itima edenler pazarlk maksadile toplanm bir takm dmanlar olm ayp bilkis sulh ve slimet ve uhuvvet zere yaamaya, kendi mem leketlerinin saadeti hali yekdiere mtekabilen muavenette bulunmak iin yan yana sakinane bir surette almaya arzuke komu milletlerden mrekkeptir. Burada bir yeni byk i daha deruhde edilecektir. Kakraman Trk milleti ve Ermeni mlleti btn cihana yalnz sz ile deil fiiliyat ile isbat ve izhar edecekler dir ki bunlar yekdierinden ayran kin ve husumeti ilelebed red ve terk eylemiler dir. B u iki millet ellerinde bir haner gizleyerek birbirine yaklamyor. Bunlar kar de muhabbetile mtehassistirler. Mcadele eden halk ktlelerini millet ihtilflar takviye edemez. Uhuvveti mtekabile onlar mukaveemti gayr kabil bir hale geti rebilir. Btn cihana saadet baheden ancak halk ktlelerinin ittihat ve uhuvvetkraneleridir. Biz ancak bununla galebe edebiliriz.
Ermenistan Hariciye Komiseri Yolda Muratyamn syledii nutuk:

Trkiye B yk M illet M eclisi Hkmetinin muhterem murahhaslar ile m ave ray Kafkasm Azerbaycan, Ermeni ve Grc karde Sovyet Cumhuriyetleri murah haslar arasnda Karsta kurulan birinci konferansn almas mnasebetile kendi ahalimiz gibi biz murahhaslarn dahi beslediimiz duygular ve temennileri burada sizin huzurunuzda arz etmek vazifesini Kafkas Ard Cumhuriyetleri murahhaslar benim uhdeme tevdi ettiler. Biz buraya dm anlkt duygusile gelmiyoruz. V e avam perest ve milliyeti h kmetlerden bize tevars eden ve mnakaaya sebeb olm ak haysiyetile merdud olan nizah meseieleri bugn ortaya koym ak iin de bizim hi bir merammz yoktur. Hayr, bizi imdi dndren ey, bu mes eleler ve dmanlk duygulan deil, biz ancak gayretli Trkiye ahalisinin yapt kahramanca mcadelenin meftunuyuz. Biz samim bir arzuyu tamaktayz ve katiyyen kaniiz ki vatann mdfaa iin yaklanan bir millet galip, dman malp olacaktr. B u konferansn Kafkas ard Cuhmuriyetlerinin Trkiyeye kar dostluk duygu larn kuvvetlendireceinden ve Trkiyenin de kendi arkasnda dman bulunmad n ve milletin emel ve arzusunu inemek isteyen emperyalizme kar at mcade lede komularnn kendisine kar bir meyil ve incizab duyduklarn reneceinden eminiz. Muhterem murahhaslar! Biz bu konferansa galip ve malplar gibi gelmiyoruz. Dmana mukavim bir milletin mmessilleri bulunan szlerin yanna biz dost gibi geliyoruz. Ve milletimizin mcadeleden muzaffer olarak kacan size mjdelemek le m esuduz. Byk Rusya dmanlarn malp edebildi. nk bjaik Terinisani htil linden ftuhatn muhafazada pek derin alkas olan iiler ve kyller ktlesi kah ramanca bir azim ile Rusyann mdafaas iin ayaklandlar. Rus milletinin inkilp mbarezesi kaniiz ki menfaat temin etmek ve Trk milletini ezmek kasdi ile imdi Anadolu topranda muharebe eden tilf Devletlerinin cretli asker uaklarn m a lup edebilecek olan Trk M illeti iin pek yksek bir misl tekil ediyor.
Kafkas ard milletleri emindirler ki bu pkonferans Trk milleti le dosttuk ve kardelik itilf akdi iin salam bir temel hazrlayacak ve bzler de bu itilf teme line dayanarak bundan byle nizal meseleleri Sovyet Cumhuriyetleri ara&nda o trl meselelerin. tesviye edilegeldii bir kolaylk ve abuklukla halledebileceiz. Trk milletine kar pek asl ve ulv duygular beslemekte bulunan Sovyet Cum huriyeti Murahhas Heyetleri Konferans selmlamak resmini ifa eder.
26 Eyllde balayan konferans 10 Terinievvelde bitti. Kar taraf mzakeresini Rus murahhas Ganyeski idare ediyor. Mttehid bir cephe gsterdiler. Hudut iin tarafeyn asker delegelerinden mrekkep bir ko misyon tekil ettik. Dier meselelerde akord olduklarmz sulh muahedenamesi metnini tekil etti. Tarafeynin baz metalibini mtekab taraf kabul etmedi. Bunlar ancak husus muhabere veya zabtlarda kald. Mesel bizden istedikleri: 1 Grcistan Elviyei Slsede asar atika tah arriyatm a mezun braklsn, , 2 Ermenistan Kulp tuz madenlerinden istifade etsin, 3 Tabanm hars ve din terakkiyatn kfil hukuk verilsin, 4 Gmrden alman mendfer malzemesi iade olunsun. Bunlardan ilk madde resm celsede bahsolunmad. Husus g rld. Drdnc madde resm celsede talep olundu. Tabi ilk mad de hukukumuza mdahale grlerek reddolundu. Drdnc madde hak knda dahi (Bizim iin Gmr meselesi yoktur. Harbi Umumide arlk Rusya btn ,arkn varn younu silip sprd. Mtarekede Tanaklar da Elviyei Slsede byle yaptlar. Biz de galip geldiimiz yerlerde Er meni halknn elinden parasm, bir eyini almadk, fakat ordusuna ait malzemeden itinam ettiklerimiz hakkmzd, aldk. Binaenaleyh bu bab da mnakaaya giremeyiz.) dedim, kapattm. ' Bizim taleplerimizden: 1 Tebaamzdan alman eyann iadesi, 2 Gayr menktlfcm nasyonalize edilmemesi, 3 Baku gazierinden istifademizin temini. Bunlardan ilk ikisini husus, ncsn resm celsede istedim.. Ba kda yirmi be bin amele neft karyor. On bin kadar neft fabrikala rnda, on be bini dier fabrikalarda. Ayda 13 milyon pot yani (208) milyon kilo neft istihsal olunuyor. Vasat % 70 ini: Ruslar alyor, bize azam 10 milyon kilo verebilirler. Azerbaycan mmessili Behbud Sah Tahtensld cevap verdi. Husus olarak muavenet yapacaklar. Fakat resm bir kayt altna girmiyorlar. Batum limanndan ahs ve ticar ve asker istifademizin temini hu susunda Rus murahhas dedi, ki: Muaveneti yapmaktayz. Bunun garbe sevk edilen mhimmata mnhasr olduunu ticar ve ahs istifadeleri mizde bizim iin bir hak olduunu, muhtariyet idareye malik Acaramn merkezi olmak zere Batumu terk etmekliimiz Kafkas milletlerinin ha yat bir liman olduundandr. Fakat bizim de istif ademiz artiledir.
Bu husus temin edildi. Muahedeye dere olunduu gibi ayrca Grc Hkmeti murahhas bir beyanname de verdi. Acara muhtariyeti hak knda unlar teklif ettim: Halk temin edici muhtariyetten unlar gr mek istiyoruz. " 1. Herkesin bir reyi olmaldr. Yabanclar reye itirk etmeme lidir. Yabanc demek Harbi Umumi bidayetinden sonra Acaraya gelen ler demektir. Hariciye ve Harbiye Komiserlerini Grcistan tyin ederse de Hkmetin sair azasm Acara Meclisi Millisi tyin eder. 2. Lisan: Resm lisan Trke ve Grcce olmak artie tedrisat her cemaatin arzusuna gre serbesttir. . 3. Menafii mterekeye hadim mendfer ve liman idareleri ve haslat Hkmeti rnerkeziyeye ait olduu gibi, ehemmiyeti kezalik umum ve btn Grcistana amil olan Acara os alarmn hsn muha faza ve tamiri masraf dahi Hkmeti rnerkeziyeye aittir. 4. slm ahalinin umuru eriye ve diniyelerinde serbest ve muh tar olmalar ve leddilhace umuru eriye vekletimizle mnasebette bulunabmeleri hakknda da teslim edilmesine allmal. Bu tekiflerimiz, biz kendimizi Acara halke Grc hkmetini uz latrma mevkiinde grmek lzumundan ileri geliyor. Bugn Batumda eka dier devlet tebaasna yaplmayan iddeti Acara halkna yapyor. Shhiye vesair namlarla fazla vergi alyor, tazyik ediyor, serbest hare kta msaade olunmuyor. Acara ve Nahcivan muhtariyeti hakknda dahi Grc ve Azerbay can hkmetlerinin neler yaptn bilmek isteriz. Grc murahhas llyava u beyanatta bulundu: Acara muhtariyetine mtealljk Moskova Muahedenamesinin kendisine siyas bir mecburiyet tahmil ettiini nazar dikkate alarak, Grcistan Trkiye arasnda henz muahedename imza sna intizar etmeksizin 54 numaral ve 16 Temmuz 1921 tarihli ve Gr cistan ihtill komitesi reisi Medivani ve Adliye Ahali komiseri Kefnarenstenin imzalar ile bir emirname isdar etti. Bu emirname Grcistan akamndan olan muhtar Acara Cumhuriyetinin vaziyetini ve Grcistan Cumhuriyeti ile olan mnasebatm tyin eder. Bu emirnamenin konferans zabtnamelerine raptm teklif ederiz. Bu teklifi kabul ile beraber dedim ki: bu dekrenin tatbikatnn halkn hars, din ve mlkiyetine ait hukuk muhtariyetini kfi! olmasn temenni ederiz. lyava izahat verdi; Maarif, ziraat., mezahip komiserliklerinin tama men muhtar olduunu beyan ederim. Bu ilerin meydana kmas mez kr komiserliklerin faaliyetine baldr. Grcistan Hkmeti bu komi serliklere mkilt karmayaca ibi onlara her trl muavenette bu lunacaktr. Cevaben dedim ki: Komiserliklerdeki zatler arasnda samimiyet te sisi ve faaliyetlerinin temini iin kendilerine yardm edilmelidir.
Azerbaycan delegesi Behbud ah Tahtenski unu syledi: Azerbay
Sovyet Hkmetidir. Nahivana verilecek muhtariyeti Rusyadaki kaideye nazaran olacaktr, Naheivanm uzak bulunmasndan verilen idare muhtariyetten de ziyadedir. Ahali komiserlerinden mrekkep bir meclisi vardr. Resm dairelerde lisan Rus adr. nk ilim ve irfan sahipleri enderdir. Fakat messesat milletirmek hususunda bir kanun yaplm tr. Ve hatve atlmtr. Mliyesini Azerbaycan idare eder. Asker henz. ? kararlatrmamtr. ptida mektepler Trkedir ve senedir- Nikh ve talk vesair din messeseler eskisi gibi serbesttir.
can
Batum hakknda Rus delegesinin ve Acara ve Nahcivan muhtariyeti hakknda Grc ve Azerbaycan delegelerinin beyanatm gazetelerle iln ve halka anlatlmas teklifimi de kabul ettiler. . Rus delegesi Ermenilere mhimce bir ey temini e onlar memnun; etmeye alyordu. Ermeniler Bolevik olmakla Tanaklardan fazla bir ey almyorlar diye Ermeni delegeleri meyus grnyor lard. Kulp tuzlar on verstlik bir arazidir. Verilse sizin iin zaran olmaz,. fakat Ermenilere byk iyik olur, diye Rus murahhas ricada bulundu. Cevaben hududun hem de sevkceyce pek mhim olan eklini bozamayz dedim. dr ve Beyazt yollarm kestiini anlattm. Yolda Ganyeski dedi ki: O halde Kazman tuzlas size kfi, Kulp tuzlasndan yalnz is tifade hakkm Ermenilere veriniz. Arazi ve her ey Trkiyenin olsun,, Ermeniler yalnz tuz karsn ve size de bir miktar versin. Buna da mu vafakat etmedik, bu i sulh konferansna ait deildir, herhangi bir im~ tiyaz hkmetten istenilmelidir, dedim. Ani harabelerinin tarih kymeti, dolaysiyle Ermenilere terki hakknda ricada bulundu. Hudut yine Arpaay, yalnz Kale harabesi Ermenilere terk olunsun. Bunu hkmetten de rica ettiler. Bu hususta hkmete yazarz, fakat biz muvafakat ede meyiz dedik. (Hkmet de raz olmad, bu mesele de kapand.). K u varsthane ve Murgul Bakr madenleri (oruh vadisinde Artvin imali garbinde) imtiyaznn Ruslara verilmesi iin de Ganyeski husus ola rak benden rica etti, hkmete resmen mracaat edilebilir, benim bu i lerle itigale selhiyetim yoktur, dedim. Ermenistan hakknda ok rica da bulundu. Ermeni delegeleri eli bom bo dnecekler, ztrap iinde kv ranyorlar. Bari Giimrden alman mendfer malzemesini olsun verse niz, dedi. Ve bhassa Erivandaki alk ve sefaleti anlatt. Dedim ki: Siz; byk karde sfat e lzm gibi yardm edebilirsiniz, hatt biz bile sz lerden malzeme rica edeceiz. Cevaben hali imknszln ve bizden Erivana baz eyler gnderirse Ruslarn da Ermenilerin de kranm kazanacamz syledi. Bizim heyetle bir miktar erzak ve mevai ve* baz bozuk mendfer malzemesi gndermeye karar verdik. 8 Terini evvel 1337 de u tezkere ile yapacamz muaveneti bildirdim. Memnun oldular.
>
Kars 8 Terinievvel 1337
Karsta Kafkas Cumhuriyetleri ile Sulh Mzakeresinde Rus Deleestrte

Kafkas Cumhuriyetleri ile Trkiye beyninde revabt muhadenetkranenin istil zam eyledii mtekabil muavenetin hkmeti marnileyhim arasnda ileride tesbiti mutasavver ahkm iktisadiye dairesinde cereyan tabi olmakla beraber ellalethaze Ermenistann iinde bulunduu mkilt nazar dikkate alan Trkiye H kmeti u komu ve dost milletin ihtiyacatm kendince mevcut imkn dairesinde acilen tehvine medar olacak surette baz muavenetlerde bulunmak niyeti muhadenetkranesini perverde etmekte ve bir iki gn zarfnda Ermenistana mevai, tuz, hububattan mrekkep bir tren sevkederek u niyetini mevkii fiile vaz hususunda tehalk gstermektedir. Bundan sonra dahi imknn msaade ettii derecede bu kabil erzak ve levazm sevkiyatnda bulunmas tabi olduu gibi komu ve dost Ermenistanm hissettii noksanlar mehmaemken izaleye hizmet etmi olmak iin de mendfer alt ve levazmi vermeye amde bulunduumuzu ve neler verebilecei mizi de tetkik ve tesbite megul bulunduumuzu beyan ile kesbi mbahat eylerim.
Kzm Karabekir
Erzak ve hayvan bir tren yarn harekete amdedir. Bilhare birka tren daha gidebilir. Malzeme: 10 adet gayri kabili tamir bozuk makine 20 adet ereve halinde kapal vagon 15 adet ereve halinde ack vagon 6 bozuk sarn . 10 bozuk yolcu salonu 2 ,, torna tezgh X matkap tezgh dinamo 10 kampana 4 yas makmas 5 baskl Varyoz, rs, kazma, krek, eki. Kafkas 'mendferlerinden asker eyamzn naklinin crete tbi tutulmamas teklifimizi de onlar kabul ettiler. Kafkas nfuslar hakkmda sorduum husus suale u cevaplan al dm: Hudut komisyonlar mesaisinde bizim delegeler, Grc hududunda oruh nehri vadisindeki (Maradid) mmtakasmda bu mevki iin byk ehemmiyeti haiz bir ksm araziyi, dikkatsizlikle Grclere terk etmi ler. Bu hususu resm celsede hararetli mnakaa ettik. Ganyeski, ben asker deilim, erkn harplerin yapt protokol aynen imza ederim, dedi. Herhangi bir hatay anlamak iin asker olmaya lzum olmadn
Moskova muahedesi metninin bu hatay gsterdiini anlattm. O srar etti. Neticede istediimiz yerden hududu geirmek iin mahallinde icap eden tashihat yaptrdm. Esasen tarafeyn nbetileri arzumuz gibi ko nulmutu. Deitirmedim. Mesele oradaki (bir eski kilise harabesinden geer) diye kayt konulmak gafletinden ileri gelmiti. Grc erknharp leri oralar teferratile biliyordu. Bizden bilen yoktu. Kilise harabesi de nilince haritay lupla tetkik ettim. Maradid kynn hemen evlerinin nnden hudut geecek ve bu havalinin en byk ky olan mhim bir yer krletirilecekti. Halbuki bu kayt kaldrlnca hudut alt kilometre kadar teden (Maradid imalinden) geecekti. Esasen klse harabesi diye de be ta kalmt. Bunlar tashih ettirdim. (1) Tarafeyn aff ve muhacirlerin kabuln de mnasip tarzda hallettik. Ruslarn bize kar dostluundan ve istikbalde devamnda sk sk bahseden Ganyeskiye sordum: Ya Enver Paa arkadalarile Batumda ne bekliyorlar. Proramlar ra Trkiyesi tekil etmek. Bunlar kuvveti nereden alyorlar. Acaba Sakaryada bir malbiyetimiz halinde bunlar memleketimize mi gnderecektiniz ? Ganyeski tel etti. Katiyyen haberim yok, imdi yazarm, Batlm daki faaliyetleri hkmetinizce ho grlmyormu, oradan kaldrsn lar. Hakikaten bu aralk, Enver, Halil Paalar, Kk Talt, Doktor Nazm ve daha bir ka arkadalar Batumda ittihat ve Terakki ralar Kongresi diye kongre yapmlar ve kararlarn imza e tesbit etmi ler. (Mhrn stne Halil, Doktor Nazm, Kk Talt) Haiye olarak da (Enver) imzasile Meclisi Milliye takdim ediyorlar. Hlsas: Memle kete gelip serbest almak. Diyorlar ki (Merutiyet dedik, onu da gr dk ve azmzn tadn aldk. Bir mstebit yerine bir ka yz mstebit... Asrlardanberi neticesiz yaplan muharebeler yetimiyormu gibi en ni hayet Cihan Harbine itirk etmekten de ekinmedik. Ne kazandk ? Kaybedemn ise hudut ve hesab yok. Bin trl mevait ile aldatarak ef kr umumiye ile istendii gibi oynanld. Her taraf viran ve her yer harabe oldu... Ey biare ve madur halk! senin cehaletinden istifade ile bin melanet icra etmekten utanmayan nankr ve muhteris be on kii nin bylece ilelebet baziesi olup kalacak msn? eit eit vergiler, jandarma, tahsildar, mahkeme, kad, hapishane, senin btn mrn bu trl ikenceler, btn azaplar iinde kvranarak can ekimeye mi mah km kalacak... imdiye kadar hkmetlerin vergi, asker almak, muha
t ) Bizim asker murahhaslarmzdan Kadri B ey cephe erkn harbiye reisi b u lunduundan itirk edememitir1 . Mesele basit olduundan Veysel ve Talt Beyleri kfi grmtm. Talt Beyi benim istihbarat ubemin mdrlne almtm. P ek yazk ki konferans esnasnda bir Grc daktilo kzla sevimi. Konferans esnasnda bir evrakmz alnd. Nihayet bir sene kadar sonra da Talt arkada yzba N ihatla Garp cephesine nakil emrine kar Tiflise firar ettiler.
' ' : X 5 . ".r.

.7i-
rebe etmekten baka bir iyilii yoktur. Yol yok, mendfer yok, ziraat yok, maaarif yok. Kylerde gen kalmad, bir ok kyler kasabalar harabezara, evrildi...) diyor. Ve sosyalizm inkilbma halk tevik ediyor. (nkilb olmazsa mahvmz mukadderdir. Yaasn fakir halk hkimiyeti, yaasn ra Trkivesi.) diyor. Bu yazlarn altmdaki imzalar, bahset tikleri felketleri yapanlar! Ne mthi bir eyi. te Kars Konferansile urarken Harbi Umumiye milleti, kimseye sormadan ve verilen .akl lara. istihza ederek srkleyen ve gaddarane parasn ve kann heder eden Enver ve arkadalarnn yeni programm okumakla da zihin yor duk. (Bu hususlar ayrca bir faslda izah ettim.) Kars Konferans esnasnda Ganyeski pek hain ve kabalk gsteri yordu. Hatt bir gn 10 Terinievvelde, basit bir meselede (Trk kylerin den isteyenlerin gelmesine mukab M alakan kylleri gndereceimizi) sylediim zaman: Bu hakarettir, umuru dhiliyemize mdahaledir, bu teklif geri alnmaldr, gibi kavgaya kalkt. Ben de Ani meselesinde (Murahhaslarmzn uzun mzakeresine ramen kabul etmediklerine te essf edince) bu bir hakarettir, szn geri al diye mukabelei bilmisil yaptm. Szn geri ald ve bundan sonra sknete geldi. B zat (BrestLitovsk) da Almanlarla yaplan muahedeyi de yapm imi, pikin, fa kat diplomatlara mahsus yumuaklk ve nezaketten ziyade Almanlar taklit mi yapyor, nedir. iddetle, suratla muveffak olacan zannedi yor. Ben mukabele ettiim zaman bizim murahhaslar endie ederek beni sknete davet iin ktlara ricalar yazarak nme koyuyorlard. Alt larna ben de yazdm: Nezakete nezaket, yumrua yumruk. Ben kuman damn, taarruz geldi mi mukabil taarruzu mutlak zarur grrm. Aksi halde malp oluruz.... Mzakereden sonra beni pek hakl bularak tebrik ettiler. Aearaii&rm baz ricalarn Grc murahhas lyavay ikamet ettii trende (11 Terinievvel) ziyaretle kabul ettirdim. 1 .. Acarada derhal aff umum iln, 2. Derhal transit balamas. (Karstan tuz, Artvinden mevai ve meyve ihrac), 3. On be gnlk muvakkat pasaport kabulnn hemen tatbiki, 12 Terinievvelde Moskovadan gelen bir haritay aldm. Avrupaun yeni hudutlar. Bize gelince: Sivasm yaknma kadar Ermenistan, Trabzon, Adana, skenderun, Erzurum, Diyarbekir, Harput bu saha iinde... Ganyeskiye gsterdim. Dostluun yanl fnliyat, bunlara msaade etmeseniz daha iyi dostluk olur. Bunlra kt vesika dedim. Mahcup oldu. Haberi yokmu. Bu kabil eyler iin Moskova hkmetinin nazar dikkatini celbedecek. Bu harita hakknda, Krtlerin lf anlayanlarna (Krtlk meselesinin nereye gittiini her zaman anlattm gibi) lzm gibi iradat yap trdm.
'
mza Meselesi Konferanstaki mzakerede Kafkas hkmetleri ve Rus delegesi bir devlet gibi hareket ediyorlard. Protokol Trke ve Rusa olacak. Franszcaya da tercme edilecek, muahede menti franszca olarak imzalana cak, Mukabil delegeler muahedenameyi bir nsha olarak yapalm ki he pimiz birbirimizin imzasndan mesul olsun diyorlard. tiraz ettim. Bu husus, Moskova ve Tifste takarrr etmiti. A yn ayr muahedenameler imzalanacaktr. Siyas ve hukuk noktai nazarlardan da bu tarz daha m nasiptir, dedim. Ganyeski cevaben biz bakis gryoruz. (Ukrayna ve Rusya) e Polonya da boyie yapt. Harice kar da daha iyi olur. * de kolay ve abuk olur. Kafkas murahhaslar da bu fikirdedir. Trkiye H kmeti Moskovada buna karar verdii zamanki vaziyeti siyasiye Kaf kasyada deimitir. Siyas ve ktisad ittihad olmutur. Kafkas murahhaslar ses karmyorlard. Dedim ki: (Kafkas hk metleri delegeleri ayr ayr bu fikirde srar ediyorlarsa hkmetimize bir daha yazarz.) Hi ses vermediler. Devamla: Maveray Kafkas Hkmetlerinin birbirile siyas ve ktisad birliini kemli memnuniyetle grrz. nk arktaki bu ittihad Trkiye iin de bir kuvvettir. Ancak ne Moskova muahedesi esnasnda ve ne de Kars Konferansna davet za mannda bu mhim meseleden hkmetimiz haberdar edilmemitir. Bi lkis Maveray Kafkas hkmetleri ayr ayr muahede imzalayacakm gibi ayr ayr cevap vermi ve delegelerini buna gre itimadnamelerle gndermitir. Binaenaleyh teklif ettiiniz tarzda muahede metninin ta mamiyeti hukukiyesini temin edecek surette imza edilmesi iin evvel emirde Maveray Kafkas Hkmetlerinin bu ittihadn ekli ve hariteki , sureti temsilini iln ve' Hkmetimize de bildirilmesini Hkmetimiz l zumlu gryor. Bu oluncaya kadar ibu ittihadn ancak dahili bir mese le gibi telkkisini zarur buluyoruz. Teklifimiz vehile olacak bir muahedenamenin Kafkas milletleri zerine suitesirin grmyoruz. nk bu milletler muahedede bir ok mterek maddeler bulunduunu ve husus maddelerin yalnz iki hkmeti alkadar edecek nesae mnhasr ol duunu greceklerdir. Rus murahhas mm murahhaslar namna iddiasn tekrar etti. Ve byk mkdlt zuhur edeceini syledi. Ve misl olarak dedi d, mesel 10 Temmuzda Pariste Kafkas Menevik hkmetleri bir ittifak imzala mlardr. Biz de buna mukabil Bolevik Kafkas Hkmetlerinin toptan imzasn lzumlu gryoruz. Menevikleri yaptklar isde bir de 1914 hududu zerine taahhtleri vardr. Ehemmiyetsiz ise de arada syleye bilirim. Cevabn: Hkmetimize arzunuzu yazarz. Meneviklerin 1914 hu dudu zerine aralarndaki muahedelerine gelince, bundan biz endie et meyiz. Fakat siz iin btn Kafkaslar mevzuubahistir. Bununla bera ber onlar Pariste toplanm bir siyas gruptur. Fakat temsil ettikleri
halk yoktur. Halk namma bugn burada Kafkaslarn hudutlarn ve mu kadderatn tesbit etmiizdir. Bu beyanatm btn murahhaslar memnun etti. Bu mnakaalar konferans esnasnda bir ka defa olmutu. Netice de teklifimiz vehile ittihaz ettikleri hakknda hkmetleri iln ettiler, bizim hkmete de tebligatta bulundular. 26 Eyllde balayan Kars Konferans 13 Terinievvel leden sonra ikide imzaland. On sekiz gn devam etti. 12 Terinievvelde umum heyJ etlere bir ziyafet verdiim gibi imza merasimini aym salonda pek parlak merasimle yaptrdm. Konsoloslar, halk, asker, mektepler, mkemmel tezyinat, her murahhasn ait olduu hkmet bayraklar... Kars kale sinden toplar atlrken imzaya baladk. Nutuklar syledik. Mektepleri m iyin mkemmel idmaniarile de bilhare murahhaslar teshir ettik. Ganyeski pek samim ve pek takdirkr olarak ocuklara da iltifatta bulun du. Hep birlikte istasyona kadar teyi ettik. 4 sonrada misafirlerimiz trenlerile ayrldlar. Kars Konferansna esas olarak yaptmz mzakere ruznamesi ti dedir. tik bir ka gn Rus delegesi ruzname yapmadan tekliflerde bulu nuyordu. Hem mkil vaziyet hasl oluyor, hem de ok zaman sarf olu yordu. Bunun iin ruznameye konmadan evvel bir teklif yaplmas esa sm kabul ettik.
K a r s Mukaddeme. 1. Eski Hkmetler tarafndan akdedilmi olan muahedelerin keenlemyekn addedilecei, 2. Bir tarafa cebren tahmil ettirilmek istenen muahedelerin dier tarafa kabul edilmeyecei, 3. Kapitlsyonlar, 4. Hudut meselesi, . 5. Nahcivan muhtariyeti. 6. Acara muhtariyeti ve Batum liman ve transit rnleselesi, 7. Yollar, 8. M eralar, 9. Boazlar, 10. Siyas mahiyette tekilt, l. Bir memlekette sakin olan dier memleket tebaas sakin olduu memle ketin kanunlarna tabidir. 12. En ziyade mazhar msaade devlet muamelesi, 13. Arzu ile hicretler, 4. 1918 - 1920 harbinde muhaceret edenlerin avdeti meselesi, 15. A ff umum, 16. Harp esirleri, 17. mendfer, posta ve telgraf, ehas mnakalt (Transit meselesi zapta geecek.), M u a h e d e n a m e sinin.. R u z n a m e s i
STKLL HARBMZ
/
18. * ' Mnasebat ticariyeyi tesis ve temin, iin. Tifliste konferans akdi, 19. ehbenderlik mukaveleleri, 20. Muahedenin tasdik ve Erivanda mbadele edilecei.
Musaddak muahedenamelerin Erivanda mbadelesini Ermenileri memnun etmek iin hassaten rica ettiler. Anlalyor ki Ermenilere Bol evik olursanz Tanak sulbnden fazla ok eyler kazanacaksnz, vaa dinde bulunmular. Bir fark olmad grlnce bu gibi tefarnatia halk memnun etmeye alyorlar. Biz Gmrde Tanaklarla sulh mzakeresi yaparken Yolda Medivani (Ankaraya Rus sefiri olan) bana demiti ki: (Niin hududu Arpaay istiyorsunuz, daha fazla isteyiniz.). Bundan maksad aikr grmtm. Ve cevaben (Biz hukukan, tarihten, rkan, iktisaden velhasl her mevcudiyetle bize ait olan yerleri hudut iziyoruz. Ftuhata kmadk.) demitim. Anlalyor ki fazla yer istemekle biz Tanaklar sktracaz, Bolevikler de Ermenilere Bolevik olun, size daha fazla yer alalm diyeceklerdi. Yine byle vaadler yaptklar Kars Konferansnda Ermeniler iin bir ey koparmak iin pek ok altkla rndan anlald. Konferans hitanmdaki nutuklar mzav / mteakip j. benim nutkum:
.
Muhterem Yoldalar, Karsta imzaladmz bu ahitnamelerle Trkiye ve Kafkasya halkma emin, msterih bir hayata mazhariyeti esbabn temin, etmi oluyoruz. Kom uluk hakkm, komuluk samimiyetini artk ebed olarak mahfuz tutmaklmz iin mekteplerimiz le, gazetelerimizle, nutuklarmzla halkm ruhuna muhadenet hislerini sindirmeliyiz. Biz birbirimizin kann dkerken uzak ufuldardan bize mstehziyane glenleri bizim kanmzla servet ve saadetini arttranlar halkmza gstermeliyiz. T ki hakikat gnei her vicdan parlatsn ve artk samimiyet ve dostluk zeval bulmaz bir ekilde gnl lerde kklensin. Bu tarz mesai Hkmetlerimize olduu kadar mnevverlerimizin de zerine den faziletkrane bir bortur. Bunu yle byk bir azim ve kudretle yapm al yz ki bir taraftan halkmz irad olunurken dier taraftan da bizim bu birliimizi menfaatlerine mugayir bulan yabanclarn elinde birer vastai nifak olan baz kim selerimiz de artk utansn. arkta kurulan, samimiyet ve birlik esaslarm kemli hrmetle zikrediyorum. Muhterem ve sevgili arkadalarm. Muazzam bir eserin anl milleri olan szleri ulv bir gaye iin birletiimiz u salonda son defa olarak selmlarken pek samim bir surette mtehassis bulunuyorum. Bu salonda artk v a zifemiz hitam buldu. Bu konferansn inikad nddetince bize mesaileriie muavenet eden btn rfekamza Trk heyeti murahhasasmn. en samim teekkrlerini ibl eder ve Maveray Kafkas ve Rus dost ve karde milletlerinin byk bir saadet ve refaha nailiyetini samim kalbimden temenni ederim.
Yolda Ganyeskinin nutku:

On sekiz gnlk mesaiden sonra bir dostluk ahitnamesi imza ettik. Konferansn mzakerat esnasnda ktisad sk bir ittihad temini meselelerini hayli mnakaa et
tik. Her iki taraf gerek siyas ve gerek ktisad mesailde birbirine karlkl dostane ve samimane bir mzaherette bulunursa takarrr eden esaslar kolaylkla tatbik edil mi olur. Kafkas ard milletleri kendi kalplerini dolduran hissiyatn aynm Trk milletinde de bulacaklarndan phe etmemektedirler. B u tarih vesikann aynca ci hanmul bir mahiyeti de vardr. Bu muahede btn aark milletlerine rehberlik eden bir yldz ilacak ve bu milletler hars emperyalistleri kovm ak iin ittifka ede ceklerdir. Btn ark milletleri bugn yalnz bir fikir etrafnda, bir emel etrafnda ittihad ediyorlar: o da hrriyet, msavat ve btn milletlerin kardee birlemesidir. ark bugn artk ayakland ve kendisini ezen, tazyik edenleri malp etmeden kendisine istirahat yoktur. arka den tarih vazife, yeni bir lem husule getirmek, iinde esaret bulun mayan msavat ve hrriyet esasna mstenit bir lem dourmaktr. Hars emper yalistler bu ittihadn karsnda titriyorlar. Zalimler anlyorlar ki bu ittihadda b tn dnya hkim olacak bir kudret mndemitir. Karstan ayrlrken bize gsterilen uhuvvetkrane teyiin tatl hatraiarile mebu olarak gidiyorum. Ahali bu mesut hdiseden doan sevinci gstermek iin kmilen sokaklara dklm, bu halk Trk milletinin Rus ve Kafkas milletierinkine kar olan dosta ve kardee hissiyatn gsteriyor. Kardee birlememiz gnden gne kuvvet olacaktr. Binaenaleyh bugn btn ark milletlerinin birlemesini husule getireceimiz gn artk yaklayor. Bu birleme dnyay deitirecek, yenilmez bir kuvvet olacaktr. Binaenaleyh bugn b tn varlmzla barabiliriz: Gne yine arktan douyor...
M u a h e d e n a m e Trkiye ve Kafkas Hkmetleri Muahedesi. Mlletlerin kardelii ve kendi mukadderatlarn serbeste kendilerinin vaz ve idare etmek hakk prensiplerinde bir fikirde olan ve aralarnda her vakit kalb rab talar ve karlkl menfaatlere mstenit samim dostluk mnasebetlerinin daima h kim bulunmasn grmek arzusile mtehassis bulunan, bir taraftan Trkiye Byk Millet M eclisi Hkmeti ve dier taraflardan Ermenistan Sosyalist ralar Cumhu riyeti, Azerbaycan Sosyalist ralar Cumhuriyeti ve Grcistan Sosyalist ralar Cumhuriyeti HkmetleriRusya Sosyalist ralar Cumhuriyetinin itirkile bir dostluk ahitnamesi akdi iin mzakereye girimeye karar vermiler ve bu husus iin aadaki murahhaslarn tyin etmilerdir: Trkiye Byk M illet Meclisi Hkmeti namma Byk Millet Meclisi Edime M ebusu ve ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa, Trkiye Byk M illet M eclisi Hkmeti namna Burdur Mebusu Veli Bey, Sabk N afa Nezareti -Mstear Muhtar Bey, Trkiyenin Azerbaycanda fevkalde mtriessili Memduh evket Bey, Ermenistan Sosyalist ralar Hkmeti namma Hariciye ileri halk komiseri Akn az Muradyart, Ermenistan Sosyalist ralar Cumhuriyeti Hkmeti namna Dahiliye ileri halk komiseri Boos Makenziyan. Azerbaycan Sosyalist ralar Cumhuriyeti Hkmeti namna Halk Komiserleri ras Reis M uavini Behbud ah Tahtenski. Grcistan Sosyalist ralar Cumhuriyeti Hkmeti namna Harbiye ve Bahri ye ileri halk komiseri alva lyava. Grcistan Sosyalist ralar Cumhuriyeti Hkmeti namna Hariciye ve M ali ye ileri halk komiseri Aleksandr uanidze.
Rusya Sosyalist ralar Cumhuriyeti namna Letonyada fevkalde mmessil Jak Ganyesti. Selhiyetnamelerini birbirine gsterdikten ve usulne muvafk olduunu gr dkten sonra aadaki maddeleri tesbit eylemilerdir. M adde: 1 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetiie Ermenistan, Azerbay can ve Grcistan Sosyalist Cumhuriyet Hkmetleri elyevm kit hkmetler arazi sinde evvelce hkimiyet haklarn istimal etmi bulunan hkmetler arasnda ve zikri geen araziye mteallik olarak akdedilmi olan muahedeler ile Maveray K af kas Cumhuriyetlerine mteallik olarak devlet ile mnakit muahedeleri mefsuh ve keenlemyekn addederler. uras musarrahtr ki 16 M art 1337 - 1921 tarihinde M oskovada akdedilmi olan Trk - Rus muahedenamesi ibu madde meddasma bir istisna tekil eder. * M adde: 2 kit hkmetlerden her biri dier tarafa cebren kabul ettirilmek istenilecek hi bir sulh muahedenamesini ve hi bir beynelmilel senedi tanmamak hususunda mttefiktirler. Bu itilf mucibince Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sosyalist ralar Cumhuriyetleri Hkmetleri Trkiyeye mtelallik olup da elyevm B yk M illet Meclisince temsil edilmekte bulunan Trkiye M ill Hkmetinin ta nmad hi bir beynelmilel sened tanmamay kabul ederler. (B u muahededeki Tr kiye tabirinden 28/Knunusni 1336 - 1920 tarihinde stanbul Meclisi M ebusam tarafndan yaplp iln ve btn hkmetlerle matbuata tebli edilen Misak M illnin ihtiva ettii arazi anialr.) Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti dahi, Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistana mteallik olup da Elyevm Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan rala rnca temsil edilmekte olan bu memleketler hkmetlerince tannmayan hi bir bey nelmilel senedi tanmamay kabul eder. M adde: 3 Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Sosyalist ralar Cumhuri yetleri Hkmetleri Kapitlsyonlarn btn memleketlerin mill nevnemalarnn hrriyet ve inkiafe ve keza hkmranlk hukuklarnn tatbik ve icrasndaki tamamiyetle telifi gayri kabil olduunu kabul ederek kapitlsyonlarla bir mnasebet ve alkas olan her hak ve hizmet ve hareketin Trkiyede meriyl icra olmasn m ef suh ve keenlemyekn addederler. M adde: 4 Trkiyenin ark imali hududu (Rusya Erkm harbiyesinin 210,000 verst mikyasnda haritasna nazaran) Karadeniz sahilindeki Sarp kynden balayan (H dm eta) dandan ve (avat) dalar hatt taksimi miyahmdan, (K anldadan geen ve (Ardahan ve (K ars) sancaklarnn eski iml hududu idarisi ile (Arpaay) ve (N ijni Karasu - Aa Karasu) mansbna kadar (Aras) nehri talveklerini takip eden hattr. (Hududun tafsilt ve ona mteallik meseleler iin melfuf ve iki taraf murahhaslar tarafndan imza edilmi olan zeyil: 1 ve 2 ve haritaya mracaat olunacaktr. Muahedenin metni ile harita arasnda mbayenet olursa m u ahede metni tercih olunur.) Hududun arazi zerinde tyini, tafsiltnn tesblti, hudud kulelerinin Sovyetler Federatif Sosyalist Cumhuriyeti hkmetinin mmessilinin de itirakile msavi miktarda dlardan mrekkep bir muhtelit tahdid kom isyo nuna tevdi olunacaktr. (Hududun tafsiltndan bahseden 1 inci zeyilde hududun (B ozaym ) gln ikiye ayrdktan sinra 7580 yahut 7560 rakml daa, oradan (G l dana) 9152 ye (ler Tepe 9783) dana vararak Grcistan hududunun bittii ve Ermenistan hududunun balad, Ermenistan hududunun mufassalan tarifinden sonra (Daim a Arpaay talvekini takip ederek Aras nehrine vard ve mraniye kynde Ermeni hududu biterek bu kyden itibaren Azerbaycan hududunun bala40 tasrih edilmitir. M adde: 5 Trkiye Hkmetiie Ermenistan ve Azerbaycan ralar Hkmeti
Nahcivan m m takasnn bu muahedeye merbut 3 numaral mielfufunda muayyen hu dutlar iinde ve Azerbaycamn himayesi altnda muhtar bir arazi olduu hususunda mttefiktirler. M adde: 6 Trkiye aadaki artlarla Batum liman ve ehri ile bu muahede nin 4 nc maddesinde musarrah hududun imalinde kalan ve Batum kazas aka mndan olan arazinin hkimiyeti hakkn Grcistana terk etmeye raz olur. 1) Bu madde tyin edilen yerlerin ahalisi her cemaatin hars ve din haklarn zman alt na alan ve kendilerine bu azaride ahalinin istedii idare usuln vaza imkn bra kan mevzii ve dar geni bir muhtariyetten mstefid olacaklardr. 2) Trkiyeye B a tum liman vastasile vaki olacak ihracat ve idhalttan her nevi emtea ve btn mevad iin gmrksz, hi bir mniasz ve her hak ve resimden ri serbest transit ve Batum limanndan husus masrafsz ve cretsiz istifade hakk temin olunur. Bu muahedenin imzasn mteakip bu maddenin tatbiki iin alkadar taraflar mmes sillerinden mrekkep bir kom isyon tekil olunacaktr. M adde: 7 Trkiye Byk M illet Meclisi Hkmeti ile Ermenistan ra.as Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti muhtelif bir komisyonca bu hususta tesbit edilecek olan nizamat rsumiye, inzibatiye ve shhiyei istisnaiyeye riayet artile mcavir mntakalar sakinlerine hududu gemek hususunda kolaylk gsterilmesini taahht ederler. > M adde: 8 Trkiye B yk M illet M eclisi Hkmeti ile Grcistan ralar Sosyalist Cumhuriyeti Hkmeti iki memleketin hududa mcavir arazisi ahalisinin hududun dier cihetinde yaz ve k meralarmdan istifade hususundaki ihtiyacm nazar dikkate alarak bu ahaliye hayvanlarna hududu geirmek ve mutad meralardan istifade etmek hakkn bahederler. M adde: 9 Trkiye Byk M illet M eclisi Hkmetile Grcistan Sosyalist ralar Cumhuriyeti Hkmeti her milletin ticar mnakaltna Boazlarn alma sn ve serbest mrurunu temin iin kit hkmetler Karadenizle 'Biazlarn beynel milel nizamatn kat tyinini sahil devletler hkmetlerinin murahhaslarndan m rekkep olarak bilhare .teekkl edecek bir konferansa tevdi eylemek, bu konferansn verecei kararlarn Trkiyenin hkimiyeti muti akasma ve Trkiye ile payitaht olan stanbulun emniyetine halel getirmemesi hususunda ittifak ederler. M adde: 10 kit hkmetler kendi lkelerinden dier hkmet tarafnn ve yahut dier tarafn arazisinden bir ksmnn hkmetin sfatn haiz olmak iddia snda bulunan tekilt ve tecemmat ve keza dier taraf aleyhinde mcadele mak sadn haiz teceramatn ikametini asla kabul etmemeyi taahht ederler. uras da musarrahtr ki bu maddede bahsolunan Trk arazisinden maksat, Trkiye Byk Millet M eclisi Hkmetinin dorudan doruya mlk ve asker idaresi altnda bulu nan. arazidir. M adde: *11 kit hkmetlerden dier taraf arazisinde ikamet eden tebaas ikamet ettii memleketin kanunlarndan sudur eden hukuk ve ahkm esas zerine muamele grecektir. Ancak mdafaai m illiyeye tallk eden ahkm ve hukuk ms tesna olup bu hususta m uaf tutulacaktr. B u tebaa kai'lkl aile hukuku ve ehli yeti hukukiyeye mteallik meselelerden keza bu maddede istisna tekil ederler. Bunlar husus bir itilf tarikile hallolunacaktr. M adde: 12 kit hkmetler birbirinin arazisinde ikamet eden tebaasnn en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesini tatbik edeceklerdir. B u maddede Trkiyenin mttefiki olan mslman devletler tebaasile ralar Cumhuriyetleri tebaas na ait hukuk asla tatbik olunmayacaktr. M adde: 13 1918 senesinden evvel Rusya akamndan olan ve zerinde Tr kiyenin hkimiyeti tatbik olunan arazi ahalisi Trkiye tabiiyetinden gkmak iste dikleri takdirde serbeste Trkiyeyi terk edebilecekler ve btn servet ve eyalarn
' : 1
'
. r ,
da beraberlerinde gtrmek hakkn haiz olacaklardr. Ayn suretle metbuiyeti Tr kiye tarafndan Grcistana terk olunan arazi ahalisi dahi Grcistan tabiiyetinden kmak istedikleri takdirde serbeste Gricstan terk edebilecekler ve btn servet v e eyalarn beraberlerinde gtrmek hakkna mazhar olacaklardr. M adde: 15 kit hkmetler bu muahedenin imzasndan itibaren alt ay iinde (1918 - 1920) muharebeleri mltecileri hakknda husus itilf akdini taahht ederler. M adde: 15 kit hkmetlerden her biri bu muahedenamenin imzasn mte akip Kafkas cephesinde harp neticesi olarak ika olunan cinayet ve cnhalar hakkn da dier taraf tebaasna mahsus olmak zere bir aff umum ilnn taahht ederler. M adde: 16 kit hkmetler bu muahedenamenin imzasndan itibaren iki ay iinde kit hkmetlerden birinin arazisinde bulunan eski asker ve sivil esirleri karlkl adeye muvafakat ederler. M adde: 17 Memleketleri arasndaki mnasebetlerin kesilmemesini temin hu susunda kit hkmetler bu memleketler arasndaki demiryolu, telgraf, mnakalt vesairenin mhim olan sratle ikml ve devamn, keza hi bir mniasz ehas ve emteanm serbest transitini temin iin mttefikan lzm olan tedbirlerin kffesni a l may taahht ederler. u artla ki bu gibi emtea duhul ve hurucu hakknda kijt memleketlerin her birine bu babda car usullerin kffesi tamam tamamna tatbik olunacaktr, M adde: 18 kit hkmetler arasndaki mnasebetlerin teyidine muktezi iktisad mal vesair mesailin tanzimi ve ticar rabtalarn tensiki maksadile bu m u ahedenamenin imzasn mteakip alkdr memleketler mmessillerinden mrekkep bir komisyon Tifliste toplnacaktr. M adde: 18 kit hkmetler bu muahedenamenin imzasndan itibaren ay sarfnda konsolokluk mukavelesi akdeylemeyi taahht ederler. M adde: 20 Trkiye ve Ermenistan Azerbaycan ve Grcistan arasnda akde dilmi olan bu muahede tatbik olunacaktr. Tatbiknamelerin teatisi en ksa zamjanda Erivanda icra edilecektir. Muahedenin imzasn mteakip mevkii meriyete k o nulacak olan 6, 14, 15, 16, 18, 19 uncu maddeler mstesna olm ak zere bu muahe denin tatbiknamelerin teatisinden itibaren meri olacaktr. Tasdikan yukarda zikredilen murahhaslar bu muahedeyi imza ve tnhrlerile tasdik etmilerdir. Be nsha olarak Karsta yaplmtr. 13 Terinievvel 1337 - 1921 (B u muahedenin hududun teferruatna ait zeyli vardr.) Batum limanndan istifadeye mteallik 6 nc maddenin 2 inci fkrasnn tatbiki ve Trk ticaret mallarnn transit suretile nakli hakknda Gmr murahhas hey eti tarafndan verilen beyanname: M adde: 1 Transit suretile nakledilecek Trk ticaret mallar her nevi teklif, rsum ve vergiden muaf tutulacaktr. M adde: 2 Her mniden ictinab ve nakliyat kolaylatrmak maksad 32e bu mallar gmrk muayenesinden de istisna edilecektir. M adde: 3 Transit suretile geecek mallar husus surette tyin edilen m aa zalara konulacaktr. Bu maazalar senevi mddet ve mutedil cretle Trkiyeye ki raya verilecektir. Bu mallarn denklerinin zlmesi, tekrar balanmas ve sikletlerinin deitirilmesi bu maazalarda yaplacaktr. M adde: 4 Transit suretile geirilecek eyann istikameti ve gtrld yer husus bir resme tabi olmadan deitirilecektir. M adde: 5 Transit mallarn hamil Trk gemileri her trl husus tekliflerden
-mstasnra bulunacaktr. Bundan baka bu gemiler tonilto, gemi kaydiye ve sev iciye gibi resimlerden dahi serbest kalacaktr. M adde: 6 Batuma ileyen sair Trk gemileri Grc gemilerine konulan umura resimlere tbi ilacaktr. M adde: 7 Zikri geen mllarn naklini tesr' iin limandan gemilere eya jTkletilebilecek veya boaltlacaktr. B u mallar kurunla mhrl bulunduka tevak kuflara ve Gmrk muayenelerine tbi tutulmayarak ksa bir mddet iinde sevk -ve naklolunacaklar. M adde: 8 Trkiyeye mahsus olarak Batum limanndan geecek veyahut Artvine sevkolunmak zere Batum yolile gnderilecek ticaret mallarnn serbest ge mesi iin her iki hkmet tarafndan konulacak usul ve kaidelere tevfikan Grc hkmeti Trkiyeye bir hak bahedecektir. M adde: 9 Levazmat ve hayvanat dahi (Transit suretile geecek mallar) ta biri iinde dahildir. . M adde: 10 Bu muahedenin imzasndan sonra Trk ticaret mallarnn nakli iin oruhtan Hereke noktasna kadar seyrsefainden istifade maksad ile Trkiye ve Grc Hkmetleri arasnda bir itilf hazrlanacaktr. Btn nehir zerinde seyTsefain icras tertip olunduu zaman Trkiye iin zikri geen maksatlarla btn (oruh) nehrinden istifade imkn hasl olacaktr. M adde: 11 Kars muahedenamesinin 6 mc maddesinde gsterilen komisyon kendi mesaisinden bu beyannameye gre tyin ve ifay harekete mecburdur. Muhtar Acara Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti hakknda Sosyalist Sovyet Grcistan Cumhuriyeti htill Komitesinin 16 Temmfuz 1921 tarihli Beyannamesidir. Sosyalist Sovyet Grcistan Cumhuriyeti htiS Komitesi aadaki kararlar 'ittihaz eyler: ' 1. Sosyalist Sovyet Grcistan Cumhuriyetinin akamndan biri olarak Acara milletinin elyevm igal eyledii arazide muhtar sosyalist sovyet cumhuriyeti tekil dilecek ve bunun hududu Merkezi Batum olmak zere aadaki suretle olacakt :r arkan ve cenuben Batum nntakasnm mevcut hudutu idariyesi ve cenuben ve cenubu arkiyyen Sosyalist Sovyet Grcistan Cumhuriyeti ile Trkiye arasndaki devlet hududu. 2. Muhtar Sovyet Acara Cumhuriyeti umurunun tedviri iin aadaki k o miserlikler ihdas olunur: a) Dahiliye b) Adliye ' c) M aarif d ) Shhiye e) Muaveneti icticaiye f ) Ziraat g) ae h) Maliye i ) 1 Nakliye yollan, 2 Posta ve telgraf uabatm cam iktisad ras j ) Mesai k) K yl ve amele mfettilii ihtar: 1) Acara ahali komiserleri rasnn komiserlikleri adedinin, baz komiser likleri yekdierine mezci suretile tenkisi ancak Sivyet Sosyalist Grcistan Cumhuri yeti Hkmetinin malmat ve muvafakatile kabildir.
htar: 2) Hariciye, Ticareti Hariciye ileri tamamile Sovyet Sosyalist Grcistan Cumhuriyetinin merkez messesatma mevdu kalacaktr. 3. Harbiye ileri, Grcistan harbiye ve bahriye komiserliince Acara ahali komiserleri rasnn muvafakatile tekil olunacak ve dorudan doruya Harbiye ve Bahriye komiserliine tbi bulunacak olan Harbiye komiserliince idare edilecektir, rticala mcadele hu'susat, Acara ahali komiserleri rasnn muvafakatile tekil edilecek olan Grc (eka) messesatnca idare edilecektir. 4. Sovyet Sosyalist Grcistan Cumhuriyetinin mal ve ktisad siyasetinin, btn Cumhuriyet arazisi dahilinde vahdetini muhafaza iin muhtar Acara C um huriyetinni iae, maliye, mesai (Turuku nakliye ve posta ve telgraf ubelerini havi olarak) mill iktisad ras kyl ve amele mfettilii komiserlikleri Sovyet Sos yalist Grcistan Cumhuriyetinin mukabil komiserliklerine tbi kalacaklardr. Ve Acara Cumhuriyetinin mezkr komiserliklerinin emirleri, Acara Cumhuriyeti ara zisi dahilinde Acara ahali kimseriikleri rasmca mevkii tatbike konacaktr. htar: 4 nc maddede zikredilen halk komiserleri Sovyet Sosyalist Grcistan Cumhuriyetinin mtekabil komiserliklerince ve Acara halk komiserleri rasnn m u vafakatile tyin edilecek ve memuriyetleri Acara meclisince tasdik olunacaktr. 5. Sovyet Sosyalist Acara Cumhuriyetinin dahiliye, adliye, maarif, shhiye,, muaveneti itimaiye ve ziraat komiserlikleri dahil ilerinde muhtar ve Acara m ec lisi vesatetile Grcistan messesat liyesine kar mesul olacaklardr. 6. Sovyet Sosyalist Acara Cumhuriyetinin lzm olan mal ve fenn vasta lar Sovyet Sosyalist Grcistan Cumhuriyetinin umum vesaiti arasndan temin o lu nacaktr. 7. akvin, Sabk P op of v e ' Botanik bahesi maliknelerinin btn memle kete olan ehemmiyetine binaen bunlar Sovyet Sosyalist Grcistan Cumhuriyetinin ziraat komiserliinin idaresinde kalacaklardr. Bununla beraber Acara Cumhuriyeti ziraat komiserlii, bu malikaneler heyeti idaresinde Grcistan ziraat komiserlii mmessili erile ayn hukuka malik olmak zere mmessiller bulundurabilecektir. 8. Sovyet Sosyalist Acara Cumhuriyetinin ilk sovyetler kongresinin akdine kadar muhtar sosyet sosyalist Acara cumhuriyeti arazisinde btn hkimiyet hak la n bu emirname hududu dahilinde ve Acara ihtill komitesi sfatile . hareket eden. Acara meclisine ait olacak ve bu meclisin vazifesi ibu emirnamenin 4 nc madde sinde zikredilen komiserlikleri ve mahall sovyetleri tekil ve yakn bir zamanda soyyet sosyalist Acara Cumhuriyetinin birinci sovyetler kongresini itimaa davet eyle mek olacaktr. 9. Meclisin ve Acara sovyet sosyalist cumhuriyeti ahali komiserleri rasiie mahall ralar umuru mahall dil ile cereyan edecektir. 10. Sovyet Sosyalist Acara Cumhuriyetinin hudut teferruatn Acara M m essillerile Acaraya bitiik kazalar mmessilleri ve Grcistan Hkmetince tyin edi lecek reis tarafndan tyin olunacaktr. Sovyet Sosyalist Grcistan Cumhuriyeti htill Komitesi Reisi Medivani Adliye Komiserleri: Kataradze K tip : S&laridze
Kars mahedeanaesinin 6, 14, 15, 16, 17 ve 18 inci maddeleri muci bince Trkiye ile Kafkas Hkmetleri arasnda tanzimi icabeden muka veleleri akd etmek iin heyet bervechiti zevattan mrekkep olmak ze re Terinisani bidayetinde tekarrr etti. Knunuevvel iptidasnda (Tif-
:iis) te toplanacaktr. Hariciye Veklet Mstear Suat Bey riyaseti al tnda Nafia Mstear Muhtar, Mavir Muvaffak, Maliye Vekleti hey eti teftiiye mdr efik Beyler heyet zas, Ktip Osman Bey ma vir, yaverim Yzba Nazma Bey asker memur. Ermeni ve Grclerin bugnk nfuslar hakknda aldm mal mat : 545595 106095 42000 693690 Tehcir veya imha edilen islmlarm yeknu 186695 Mevcut islmlarm yerleri: 8000 Erivanda Yalnz Zengibasarda 3000 12000 Zengibasarda islm kestiler. Irana 61 5000 Delican, Karakise, kii iltica etti. Bunlar da Cellolu mmtakalarmda orada mahvoldu, 14000 Gkegl etrafnda 3000 Gmr havalisinde . Hududumuz dahiline 45000 isl&m muhaciri gelmitir. Grcistamn nfusu: 1800000 Grc 600000 slm 500000 Ermeni 50000 Rum 3000000 kesirsiz Yerli Ermeni Osmanl Ermenisi slm
120000 Acara nfusu 6G00 Batum kasabasnda bunun 17 Grcdr.
bini
Kafkas mlletlerile artk sulhmz tamamile takarrr ettiinden Brzurumdaki Ermeni esirlerini tahliye ettik. Mreffehen Gmrye tren lerle gnderdim, Bu mnasebetle yazdklar tideki mektup Trklerin Er meniler hakknda en meden milletler gibi hareket ettiini gsteren vesi kalardan biridir.
Erzurum Yakutiye 16 Terinievvel 1921 Bugn Ermeni esir zabitleri ve efrad iin mesu t bir bayramdr. Bugn on iki ay sren esaretten sonra biz artk ailemize, vatanmza kavuuyoruz. Bizijm en b yk mirimiz olmak hasebile zat lilerine ve maiyetleri zabitanna biz Ermeni za bit ve neferleri Trkiyede hakkmzda gsterilen hsa muameleden dolay btn kalp ve ruhumuzla arz teekkre rasaraat eyliyoruz. Biz buradan hareket ederken pek gzel htralar da birlikte gtrmekteyiz.
| . | i i
| .
Bz emin bulunuyoruz ki bundan sonra Ermeni askeri size karj silh, bedest: olarak bulunmayacaktr. V e taraf lilerinden bizlere tebli edildii zere 13 Teri nievvel 1921 de Karsda bu husus her iki milletin evliyay umuru arasnda tekarrr ve temin edilmitir. Biz dahi artk bundan eminiz. ki memleket arasnda Trklerle. Ermeniler birbirine karlkl yardm edecek ve birlikte yekdierini mdafaa ve s yanet eyleyeceklerdir.
3 4 w , .
Miralay Beis Tomay&n
Miralay Vayoei
M iralay Avartot
M iralay A.rzumanio
General Ararato
Ferik General Perihoi
ve daha on bir zabit imzas.
...
Bu esirlerle (Bagedikler) istasyonunda grtm. Avdet eden ka file 98 zabit, 531 neferdi. General Perihof, General Araratof ve Miralay Arzumanofu salonuma aldm, bizim Kars Konferans murahhaslarmz la (Ani) harabelerinden geliyorduk. Bunlarla da tantrdm. Vaktile bana mektup yazm bulunan Arzumanof biraz yalnz kalmak arzusunu gsterdi. Ve dedi ki: Bundan sonra Ermenilerin Trkler aleyhine - Rus lar harp bile asa - bir daha harbe girimemeleri iin var kuvvetimle alacam. Felketi mkerreren gren zabitlerin de bu fikirde olduk larn syledi. Generaller de zabitler de gzel szler sylediler. Zabit ve efrad da memnuniyetle teekkr avazeleri ykseltiyorlar. Kendile rine ben de nasihatler ettim: Bizimle samim yaamalarn isteyen dev letler bulunabilir, fakat dklen kanlardan politikaclarn yz bile kzarmaz. Ermeniler Trk dostluunu brakmasalard bugn daha mreffdh, daha zengin ve daha kavi olurlard. Trklerle kanc muhasamadr? stanbul sokaklarnda bile Tiirk-Ermeni kan dklmesine se beb haricin tahrikile Tanak Komiteleri sebeb olmutu. Mu, Adana havalilerinde Vanda, Bitliste velhasl bizim dahilimizde bile ne kanlar dkmeye sebeb oldular. te gerek Harbi Umumde ve gerekse bizim hayat ve memat mcadelemizde, bu son mcadelede dahi ayn eller, ay n yzler grld. Eli silhsz halk her tarafta mahvettiler. Bardiz ve Oltu havalisinde muntazam ktaatmza bile taarruz cretini gsterdi ler. Fakat bizzat grdnz ki Ermenilere kar biz gaddarane hareket etmedik. Ve yalnz ordunuzla harbettik. Silhszlara dokunmadk. Hat t esirlerinize bile. Samim olmaklnz iin ilk evvel komite edebiyat deimeli, ocuklarn daha ilk tahsil devresinde ruhlarna Trk dost luu, Ermeni kavminin yaayabilmesi iin yegne are olduu sindirilmelidir. Ermeni ordusile ayn yerlerde yaptmz ikinci harptir. Her ikisine siz de ahit oldunuz. Bu sonuncusu bizi artk lm zannettii niz bir zamanda vukua geldi. Fakat krlan, ezilen yine siz oldunuz. nc bir mcadeleye artk Ermeni bnyesi hi bir zaman tahamml edemeyeceini gryorsunuz. Hi bir tevikin artk Ermeni milletini bizimle mcadeleye - velev uzun senelerden sonra dahi olsa - gtreme yecei hakkmdaki ililerinizi ve ahdinizi tebcil ederim. Daima mesut kalalm ve yaayalm.
Ermeni esirleri samim tezahrlerle memleketlerine yollandlar. 15 Terinievvelde heyeti murahhasamz erefine mkemmel bir at yar hazrlamtk. Muhtelif oyun ve idmanlarla da tezyin olunarak mkemmel yapld. 17 Terinievvelde heyeti murahhasamz (Ani) harabelerine g trmtm. Bagediklere kadar Karstan trenle geldik. Buradan sonra otomobillerle (Gedikler) den geerek bir saat eyrekde (Ani) ye geldik. sene evvel Arpaay arkndan seyrettiim bu harabeyi bu sefer mufassalan iinden de gezdim. Ani harabesi hl azametini mu hafaza eden surlar ve kiliselerile tarih bir yerdir. Arpaay ksm ga yet uurum, sarp kayalktan ibaret bir surdur. Dier ksmlar stanbul etrafndaki surlar gibi muazzam, bir ok harap kilise ve mebani mev cut. Byk kubbeler hl ksmen mevcut. Araplar zamannda yaplm iki de minare var. Drt ke maktal, frdolay etraflarnda ayeti keri meler var. On be sene evvel Ruslar bu minareden birini frtnal bir havada dinamitte ykmlar, gya halk saika isabet etti zannedecek. Fakat islm kyleri hakikati anladklarndan dierinin hedminden sar f nazar edilmi... (Ani) eski Ermeni hkmdarlarndan (Bekrat) larn payitaht imi. 1045 de Roma imparatorluu tarafndan zaptolunmu, fakat 19 sene sonra da (457 hicr senede) Alpaslan tarafndan fetholunmu, sonralar ran, Ermeni, Grc, Trkler eline srasile dm. (719) Mer senede mthi bir hareketi arz neticesinde oturulmaz bir hale gelmi. Yavuz Sultan Selimin aldran zaferini mteakip bu havali OsmanlIlar eline gemitir. (920 Hicr). Fakat Yavuz ordusu Karstan ekilince ranllar eline dt. Kanun Sultan Sleyman zamannda bir daha OsmanlIlara sonra yine ranlIlara geti. nc Murat zamannda Kars kalesi ina olunarak artk Elviyei Slse Ruslara terk olununcaya kadar Trklerde kald. (93) seferi neticesinde Elviyei Slse ile beraber Ruslara ge ti. Krk senede Ruslarda kald. Harbi Umum son senesi benim kolor dum tarafndan igal olunmutu. Bu sefer de inaallah ebed olarak yi ne bize avdet etti. Rza Nur Beyin Kars Konferansnda nizaa vesile ola candan ta ta stnde braklmamasn teklif ettii bu harabezarn kaldrlmasna maddeten imkn olmad gibi bu tarih yerleri ecneb seyyahlar her zaman gezdiklerinden bu gibi teebbsler aleyhimize fe na propagandalara zemin olur... Kars Konferansnda geri Ermenilere verilmesi iin talep ve srar olundu ise de Konferans akamete urata cak bir hdis-e yapmad. Vaziyeti heyeti murahhasamz da grerek pek memnun kaldlar. Bu harabezarda imdi bizim bir hudut kulemiz var dr. Tarihin hkmdarlarna makar olan bu yerde imdi be Trk ne feri saltanat sryor. 20 Terinievvelde Trk murahhaslarmz (Tiflis - Batum) tarike
es
(Kars) tan Ankaraya hareket ettiler. Artk arkn siyas mhim isleri de bitmiti. Bundan som-a mekteplerimle uraacak ve vakit bulabile cektim. Kimsesizler oktu. Bunlar tasnif ederek yallarm bir sanat rakl edecek ve biraz da hesap ve okuma ile hayata atmak, pek ze kilerini ve bilhassa kkleri iyi okutarak yetitirmek, ana ve babaiarnn fakrzaruretinden dolay hayatlar tehlikede olanlar bir mddet beslemek ve terbiye etmek, ailelerini kaybetmileri onlar buluncaya kadar himaye etmek, hastalar tedavi etmek gibi bu iler iin iane top lamak, mevcut paray hsn idare etmek gibi bir ok ilerle megul olmak zere bir cemiyet tekilini dndm. Bundan baka ocuklar mzn (Beden, ruh ve dima) larnn bir hizada terbiyesi iin bas terbi yeyi oyunlar yapmak (Mevcutlarmz aa mektepleri iin ve ekseriya hareketsiz olduundan houma gitmiyordu), biraz da bo kalacam zamanlar iin baka milletlerin irfan ve iktisad sahasndaki eserlerim okumak ihtiyacm duydum. At iin artk askerlikten ziyade irfan ve iktisad sahalarnda mcehhez bulunarak milletimize kar borcumu demeyi en muvafk buluyordum. 12 Terinisani Mevlit kandili gn ocuklar Himaye Cemiyeti ve ayn zamanda bugnn kitap bayram addi ile enlikler yaplmas iin hazrla balattm. Ve bizzat bu ilere esasl sarlmadan evvel mmtakamm grmediim ksmlarna bir seyahat yaptni. 22 Terinievvelde cephe erkm harbiye riyasetine Trabzonda On nc Frka Kumandan snf arkadam Seyfi, bunun yerine Svari Frkas Kumandam Sami Beyi (Batumdaki tihatclar Seyfi Beyi ken dilerinden adaiie propaganda yaptklar gibi Ankarada Seyfi Beyi Trab zondan aldrmak arzusunda idi. Erkn Harbiye Reisim snf arkadam Kadri Bey de Askerlikten ziyade siyas bir vazife istiyordu) Cephe Erkm Harbiye Reisi Kadri Beyi Tebriz Baehbenderliine tyinlerini Mdafaai Milliye ve Erkn Harbiyei Umumiyeye yazdm. 24 Terinievvelde otomobillerle Ardahana hareket ettim. Be saat te vardk. Yol stndeki (Celarms) mevkiinde mkemmel bir topu ta buru klas var. Bir vadi ierisinde bulunan bu mevkide mkemmel meyva aalar ve sebze yetiiyor. Yolda pek ltif bir a] ayan karsn da le yemeim yedik. 25 de Ardahanda kaldm. Bir frka merkezi olabilir. Gzel klalar var. Yalnz souu pek dehetli imi. Kafkasn Sibiryas diye hret alm. (Kura) nehri zeninde iki gzel demir asma kpr pek mkem mel. Yirmi sene evvel yaplm. Kprnn tul 80,60 metre, arz 5 metre. Eski kalesi Gura suyunun imalinde suya muvazi dP ... met re, srtlara doru ksm 200 metre ebatta. Kanun Sultan Sleyman devrinde yaplm. 93 seferinden evvel yaplan tabyalardan Kayaba tabyasna k tk. Buradan Ardahann Ruslar tarafndan nasl zapteddiini arazi
zerinde tetkik ve Erknharbiyeme izah ettim. Yanmda gzel kroki ler ve malmat getirmitim. Tarihte (Kars) ve etraf diye Varlk ga zetesinin ilk nshasndan itibaren bir tefrika yazdrmtm. ark hare ktnn muhtasar ve faydal bir tarihesidir. Ardahan ufak fakat muntazam ve temiz bir kasabadr. Kendisi ve havalisi kmilen Trktr. Ruslar buraya mkemmel osalar yapm lardr. . 26 Terinievvelde Ardahandan Oltuya kadar sekiz saatte geldik. Merdenikte bir saat yemek molas yaptk. Burada bir ok barakalar mevcut. Ormanlardan kereste ve kmr nakli iin Karstan buraya de kovil var. stifadeye alyoruz. 83 seferinden evvel yol boyu kmilen Trk kyleri imi. Ruslar bunlar kamilen (Kura) bataklndaki yer lere nakil ile yol boylarna Rum kyleri yerletirmiler. Son Kars ha reketimizde bu havali Rumlar Batuma kamlar. Ruslar Elviyei Slsede btn ose ve mendfer boylarna Malakan, Ermeni ve Rus ky leri ikame ve Trkleri bataklk veya gayr mnbit yerlere srmler. Yaman siyaset! Civardaki (Pinak) da kmr madenleri var. Arazi pek sarp ol duundan Merdinike kadar kmr arabalarla getirirlermi. Fakat arabalar bizim bildiimiz muhacir arabalarnn ik misli yk tayor Merdinikten sonra dar boaz. Oltu 64 kadar evde 300 nfus. Gzel cameri var. Kmilen Trk. Kasaba harap olmu. Kasaba imalinde mu azzam bir Rus kilisesi var. imdi ii cephane dolu. 27 Terinievvelde Oltu ve etrafn gezdik. oruh nehrine akan Oltu ay iinden geiyor. zerinde ahap kpr var. Rus ktalar balara bahelere hayvan balayarak mahvetmiler. Ardahamn rakm 2500, Oltu. 950. Bu irti fadan mthi ini demektir. Hava da esasen Oltu vadisinde pek scak olurmu. Terinievvelin sonundayz, havalar Karsn yaz gibi. Evvel kz ve erkek iptida mekteplerini gezdim. Her yerde olduu gibi, ayak kab karmak fena deti var. Kimisi yrtk orapl kimisi orapsa ve kirli ayakl. Buna mukabil balar smsk kapal. Ardahanda olduu gi bi ocuklarn eline anlamadklar birer nutuk verilmi. Ben geleceim diye ala sprge temizlik! yapmlar. Hava scak ve gneli olduu halde pencereler kapal, toz havada duman gibi. Derhal pencereleri a trdm. ocuklara ayaklarm giydirdim ve (Ayam scak tut, bam serin) nasihatini de anlattm. Ve dershanede ba amalarnn shh ol duunu ve bir daha yaln ayak girmemelerini, ocuklarn kn karn arsna tutulacaklarn hocalarna da syledim. ocuklarla da hayli msahabeler yaptm. Buralar Ankara Hkmetinin emrine ramen daha evvel muntazam ktaatmla igal ederek Ermenilere inetmedii me ne isabet etmiim. Halk bundan pek mteekkir. Oltuda yirmi asrlk bir kale harabesi var. Pek zahmetle gezdik. oluk ocuk buralara hayretle kyor. Bu kalenin fatihi (Msrulzetun)
Hazretlerinin trbesi en yukarda, burada kurban kesmek de det. Er keklerin bile zor kp indii bu yere kadnlarn pek zahmetle ve tehlike ile kp inebildiklerini grerek tehlikeli yerlere merdivenler yaptrdm. Ve kmilen ikmlini de Kaymakama emrettim. O da yanmda mkilt ekiyordu. Oltuda 200 sene evvel yaplm bir camii de ziyaret ettim. Kular Harbi Umumide buraya Frka dairesi yapmak iin 3000 kadar mkemmel potrel. getirmiler. Bunlarn hemen Erzuruma nakline Vi lyet ve Kolordu Dairelerinin - Harbi Umumide yanm - tamirinde kul lanlmas iin icap edenlere emir verdim. 28 Terinievvelde Merdenik - Zavut gosasile (Kars) a geldim. (Mer denik) de bir saat mola hari olmak zere Oltu-Kars sekiz saat srd. Zavut yaylas srler iin mkemmel otiakiye. Burada Gravyer peyniri yapan Trkler var. (Bir tekerlek bana, bir tekerlek de Mustafa Keml Paaya hediye etmilerdi. Btn karargha hediye ettiim gibi hayli mddet de yedim. Avrupanmkinden fark ypk. Mustafa Keml Paann hissesini brahim Tali' Beye gndermitim.) Merdenik ve Zavutda kar yayordu. Oltu scakt. Karsta da hava ltif. \ Oltu'da iken yaverim Nazmi Beyden mhim bir ifre aldm. Aynen udur:
Zata mahsus
Karargah 25/10/1337

Tiflis Mmessilliimizden 25/10 da Karsa Mmessilliin hesaplarn grmek zere olan Yzba Rfat Efendinin Hsamettin Beyden getirdii bir tahriratta Karsta Ruslar tarafndan ele geirilmi ve Tiflis Kzlordu Kumandanlna gnde rilmi olan 28/9/1337 tarih ve 272 numaral havali kumandan Hilmi imzal raporun aynen elde edilerek suretinin rapten gnderildii bildirilmitir. Raporun asbnn ar kasnda Rusa yazl olan cmlelere nazaran bunun zat samileri tarafndan grlp iaret buyurulduktan sonra Talt Beyin masas zerinden bir frsatla alnd an lalmaktadr. Mekr cmle aynen oyledir: Benim zannmca bu kt kymetli olacak. Kzm Karabekir Paann masas zerinden alnmtr. Benim karmda Ta lt Bey bundan be tane masann zerine koydu. mza yoktur. Rus ehbenderliine mensup ehastan birisi tarafndan alnm olmas muhte meldir. Rapor, havali emrinde bir nizamiye taburu ile iki toplu bir mantelli batar yann mevcut olup taburun Borkada bataryann Ardanuta bulunduu, taburun tehii hareket olmasndan dil ay faermucibi emir yeni tekil olunacak hcum taburu nun alaca vazulceyiin gelecek ay bildirilecei hakknda ifre mahlldr. > Bu raporun banda cepheden yazlan 1517 numaral ifrenin cevab olduu mezkr olup birinci ube dosyalarnda cephe emrinin asl var. Tifste ele geen ce vab yoktur. 2 Ele geen mezkr ifre mahll ayn zamanda btn frkalarn ifre miftah da olduundan derhal tebeddl lzumunu dnerek keyfiyeti acilen arz eyle dim.
Karsa avdetimde Hsamettin Beyin 16/10/1337 tarihli tahriratn da aldm. udur:

Tiflis 16/10/1337

Karsta Ruslar tarafndan ele geirilmi ve Tiflise Kziordu Kumandanlna gnderilmi olan 28/9/1337 tarih ve 272 numaral ve Havali Kumandan Hilmi ismzal rapor aynen elde edilerek sureti ahzrapten takdim klnmtr. Raporun, aslnn arkasnda Rusa yazl olan cmlelere nazaran zat devletlerine ait yaz masas ze rinden alnd anlalyor. Kimin tarafndan anld malm deilse de Rus m messilliine mensup ehastan birinin alm olmas muhtemeldir. Bundan baka daha baz resm evrakmzn Cephe Kararghnda ve Trabzonda Ruslar tarafndan ele geirilerek Tifiise gnderildii istihbar klnmakla maruzdur. Tiflis Mmessili V. Hsamettin
Artvin 28/9/1337 E k: 272
Suret
C .: 27/9/1337 tarih ve 1517 Gayet acele 1. Havali emrinde .bir nizamiye taburu ile iki toplu bir mantelli batarya m ev cut olup tabur Borkada, batarya Ardanutadr. 2. Tabur tehii hareket bulunduundan bermucibi emir yeni tekil olunacak bcun taburunun alaca vazulcey gelecek ayda bildirilecei maruzdur. Havali K /2 9 Trke kurun kalemile yazlm olan aslna muvafktr. 15/10/1337 Hsamettin Arkasnda haiyfc vardr. B u haiyenin asl Rusa yazlmtr. (Benim zannmca bu kt kymetli bir kt olacak Kzm Karabekir Pagann masas zerinden alnmtr. Benim karmda Talt Bey bundan be tane masann zerine koydu.) Rusa olan aslnn tercmesidir 16/10/1337 mza yoktur. Kumandan Hilmi
Hsamettin
lk tedbir olarak ifreleri deitirdim. ubede hakikaten sorduu-
muz sual var, cevab yok. Aslnn alnd tahakkuk ediyor. Erknharp Talt Beyden bunu sordum. Ademi malmat beyan ediyor. Alkadar bi~ le grnmyor. Cephe istihbarat ile muvazzaf iken bir kdmzn a lnmas bie asabiyet ve nefretini uyandrarak failini bulmak iin alka dar olmas lzmd. Halbuki alman evrakn arkasnda (Benim zannmca bu kt kymetli bir kt olacak, Kzm Karabekir Paann masas zerinden sinmtr^Benim kargmda Talt Bey bundan be tane masa nn zerine koydu.) diye imzasz ve nsea haiye kendisini daha ok al kadar etmeli ve derhal bu sirkati yapan casusu dnerek hatrlamaya almal idi. Taltn tavr ve hareketi pek garip! Bu ile hi vazifedar deilmi gibi zerinden atmakla iktifa ediyor. (Kiminle benim odama | : ; geldin, bak Benim karmda Talt Bey bundan be tane masann zeri ne koydu ibaresi var, bir dn, benim odama senden baka timle gel diin olmutur?) sualine de cevap vermiyor. Halbuki imdiye kadar byle ben yok iken masamn stne evrak koymak deti de yoktu. if reler ve mhim muameleleri alkadarlar behemahal benim ahsma tes lim ederler ve emirlerimi alrlard. Bir yabanc dle gelmek ve evrak ma samn zerine koymak ve ben yok ike bu yabancya kar - en hafif tabirle - lakayt bulunarak evrak aldrmak Taltm ar mesuiiyet al tnda istikbalini, mahvetmesine kfi idi. Bu erkm harp, Harbi Umumide ark cephesinde Ermenerle harbde Erkmharbiyemde idi. Kendisini sa mim de severdim, ihanetinden phelenemezdim. Fakat gaflet etmi olabi lirdi. Bu gafletini .affedeceimi ve bir daha da mhim evrakn masaya deil, ait olduu zata vermek lzummu bu mthi hatase de tashih ederek tekrar etmeyeceine itimad edeceimi, yalnz kiminle benim masama geldiini sylemesinde srar ettim. Bir trl syjemedi. Kararghmda baz zabitlerin ifadesine nazaran Kars Konferansnda bir Grc kaz ile sevitiini hatt bir gn kzn bir okla saplanm kalp resmi yaparak Talta gsterirken bir ka zabitimizin grdn haber verdiler. Hay ret! Bir takm Grc kzlarm da heyet meyamnda grnce bunlara kar zaif davranmakla vazifenin iyi ifa edemeyeceini alkadar zabit lere anlattm gibi istihbarat ubesi Mdr olan bu Talt Beye de has saten syleyerek casusluu kar da mteyakkz olmasn sylemitim^ Hudut komisyonunda tevdi ettiim vazifeyi iyi ifa edemediini yukarda kaydetmitim. imdi de 28/Eyll/1337 de yaslm ve 29 da tarafmdan grld K /29 iaretile tesbit olunmu bir ifremiz benim veya - baz zabitlerin tahminine gre - Taltm masasndan arlm. Hakikaten ben grdkten sonra bu evrak neden bir daha benim masama gelmi ve ben yok iken braklm?. Ben grdm evraka ismimin ilk harfini ve g nn tarihini yazarm. Ve alkadar kim ise ona veririm. Veya ifre memriie gnderirim. Bu kdn bizzat tarafndan gnderildiine phele nenler de oldu. Talt rusca bilmez. Yalnz aslen Islm Grc bir aeden. olduu anldma ve imdiye de bir Grc kz severek maksadna
varmak iin byle bir cinayet yaptn ve bir eriki cinayeti de olabile ceini kabul ederek divanarbe vermeye vicdanm raz olmad. Harbi Umumdeki samim hizmetini dnerek bir zan iin bu erknharbi leke lemek istemedim. Belki de mahvolacakt. Yalnz kendisini kontrol ederek istihdam etmek zere Rt Paamn maiyetine verdim. Taltm en sk temasta bulunduu svari yzba Nihat isminde yine kendisi gibi bir islm Grc ailesinden bir zabitti. Nihat iyi bir zabit olarak Harbi Umu mide kendisini tantmt. Yalnz Deli Nihat diye lkab var. Deh dolu iler yaparm. Mtarekede Azerbaycan ordusu hizmetine gitmi, stan buldan bir hayli zabiti de gtrm. Bizim Kars igalimizden sonra Greistandan Ardahan tarikile gelmiti. Grcistandan malmat almak ze re yine gitmek arzusunu da gsterdi. Trabzon - Batum zerinden gider sen git demitim. Belki suiniyeti yoktu. Fakat avantriye biri olmas dolaysile ordumuz hakknda Grclere delilik edip baz eyler sylemesin den korkmutum. Bu zabitin evvelce Rt Paamn tevecchn kazan mas dolaysile Kolordu vekletinde bulunduu zaman gerilerde istihda mm tavsiyeme ramen kararghnda alkoymu. Buna Taltm sebeb ol duunu ve bunlarn pek sk temasm grerek Rt Paamn nazan dik katini celbetmitim. Fakat evrak sirkati meselesini meydana vesaiki e karamadk. (1)
(l)C j'a l t ve Nihat Garp Cephesine - A fyon taarruzu sralarnda - istenilen er knharp zabitleri meyannda naklolunmulard. Erkn Harbiyei Umumiye bunlan cenup cephesine tyin etmi. Bir mddet saklanmlar ve nihayet Kars Bolevik konsolosunun delletile Gmrye kamlardr. Talt firarndan evvel Mustafa Ke ml Paaya mufassal bir mektup gndererek benim Harbi Umumide kendisine kar samimiyetimi zikrettikten sonra ark muzafferiyetinden sonra kendisine dman ol duumu ve mahvna yrdm zikrediyor. V e benim ark siyasetim ve Krdis tan slahat hakkndaki tasavvurlarmdan yalan yanl bahsederek - Fevkalde mJim ve istikbale ait tekliflerimi tedenberi detimdir, bizzat yazarm, maiyetlerime dncelerini daima sorarm, fakat bu husustaki dncelerimi sylemem. Yazdm makam ancak bilir. - Neticede (Sizin en mthi rakibiniz Kzm Karabekir Paa dr. Yannza geldi, kendinizi ondan gzetiniz) diyerek zaten bana kar endieli bu lunan M ustafa Keml Paaya mthi vesvese vermitirJ^Bu Talt bana bir ruh kaide retmi oluyor: Fenalk yapan birine iyilik yapmak doru bir ey deildir. nk mcrim daima crmnn mukabil cezasn bekledii iin yaplan iyiliin mutlaka fenal anlamasn diye uyuturmak zere yapldn zan ile daima kuku da bulunuyor, tabi iyiliinize kran ile mukabele etmiyor, daima sizin aleyhiniz de bulunmakla tetik davrandn zannediyor... te Talt ben divanharbe vererek ii temizlete idim, hatt mthi ceza da grse bunu tabi cereyanda grerek hakkm da bu kadar fena dnmezdi. Ben kendisinden phelenen muhitten ayrarak onun istikbalini mahvetmemeye altm. Fakat baka cepheye tyininden kukulanarak Gazi ile arama fesad koym aya cret etmiler ve neticede firar zilletini de kabul ede rek kendi kendileri iin karar vermi oluyorlar. Bunlarn Tifste Bolevikere ca susluk ettikleri hakkmda oradan Hriciyeye de malmat geldiine gre Taltm malm evrak ne suretle aldrd ve daha ne marifetler de yapm bulunduu ibretle grlecek hdiselerdendir. in bir garip ciheti de beni Gaziye mthi jurnal ettikten br mddet sonra Taltm ak telgrafla bana dehaletidir.} Ben Taltm biz-
'
;;
'
'
'
' 1032 STKLL HARBMZ
29 Terinievvel 1337 de Franszlarla itilfname yapldn, hududun skenderun krfezinde Payasn hemen cenubundan balayarak Meydanekmez imalinden, getiini Hariciye Vekleti ifre ile bildirdi. arkta ve Cenupta sulh ve skn herhalde garpteki zaferi yakmda gsterecein den sevindik. 30 Terinievvel 1337 Karsn ikinci defa istirdadnn senei devriyesidir. Her tarafta tesit olundu. Erzurumdaki ngiliz mmessili Kavli tsonla Maltadaki esirlerimizin mbadelesine ngilizler raz olmulard. Esir lerimizi kmilen neboluya teslim etmiler. Biz de Ravnsonla (arkta mtareke umurunu kontrola memurdu) nefer maiyetini bugn Trafozondan bir ngiliz torpitose hareketini serbest braktk. Lord Grzonun kardei olmas dolaysile elimizde kymetli bir rehine oldu. Kendisile 1335 senesinde defaatle grmtk. Her ngiliz gibi gu ruru vard. Fakat (Paristeki efendiler buradaki ahvali bilmeyerek karar verecekler) diye daima ikyet ederdi. Aldattn zanneder, aldandnn farkna varmazd. nsan olarak iyi bir adam halini grdm. Bir kere de firar iin stanbul e muhaberesini yakalamtk. stanbuldan gnderi len adam kesi iinde getirdii mektubu bize teslim etmiti. Kendisi de iyice alt idi. Ben Erzurumdan ayrldktan sonra tabu grecek kim se bulamad gibi muhafazasna memur olanlar da firarn kendi hayatlarile demek korkusile sk muhafaza ettiklerinden sklm olacaktr. Mumaileyhin memlekete avdetinden sonra hakkmdaki beyanatn oku dum. Sanim yazm. 2 Terinisani Karsta dahi kar balad. Irak muharebeleri hakknda iki gn devam eder bir konferans verdim. Her tarafta Harbi Umumiye dair bir konferans vermek zere Erknharplere de vazife verdim. 7 Terinisani Rus inkbmm senei devriyesini Rus konsoloshanesin de ziyafet verilerek tesit ettik. Karstaki svari ve piyade frkalarm ve tayyare ve kaleyi tefti ile bir ka gn megul olarak 9 Terinisanide Sarkama avdet ettim. 11 Terinisanide Erknharbiye Reisim Miralay Seyfi Bey Sankama geldi.
zat casusluk yaptna hl inanamyorum, fakat bir Grc kz ile sevierek hey etin ve tabii bu kzn, da Karsta bulunduklar bir tarihde yani 29/E5yll/l337 de evrakn alnmas, Taltm gzlerinin etraf grmez olduunu ve beraberinde bu lunarak evrak alan bildii halde aldn kabul etmeyerek onu siyanet etmi o l duu ve Garp zaferini mteakip ben Ankaraya gelmek zere iken Kolordu vek letine Rt Paa yerine Ali Sait Paann kabul edilmemesi hakknda baz dediko dulara da karmas eski vaka hesabnn kendisine sorulmasna da sebeb olacam mtalaa ederek ve N hadm da tevikine kaplarak firar ettiini kabul ediyorum. Evrak alnma meselesinde Nihadn crmn de kat syleyemem. Ancak yok ye re firar hdisesi mthi bir ittihamdr. Tifsteki mtebaki hayatlar ayan tet kiktir.
ocuklar Himaye Cemiyeti ve Kitap Bayram 1335 senesi bidayetinde arka gelir gelmez ilk iim kimsesiz kalm lme mahkm yavrucuklar himaye olmutu. Evvel Baybrtdaki son ra Erzurumdaki Darleytamlarda paraszlktan baklmayan ocuklar Kolordu Sanayi takmlar kadrosuna alm ve iki kolorduluk kuvvetim bulunduundan oka ocuk himaye edebilmek iin Harbiye Nezaretine iki kolorduluk sanayi takmlar kadrosu kabul ettirmitim. Terhisler doiaysile sanat erbab da azaldndan mevcut ustalar i muallimi, zabit lerden de terbiye ve okutma muallimleri intihab ederek efrad kadrosunu ocuklarla doldurmutum. Bu suretle ilk elde 600 kadar ocuu kadro dahiline alarak hayat ve istikballeri kurtulmutu. Ben bu usul daha evvel Tekirda'nda 14 nc Kolorduda dahi tatbik etmi ve orada a kalan Darleytam - Harbi Umumide yer yer tekil olunmutu - himaye ye almtm, garkta mntaka vsi, felket daha vsidi. Bunun iin gece yatl iptida - Sonralar bir de idad - kadrosunu da kabul ettirmitim. mendfer, a oca gibi messeselerimize de bir hayli ocuk ayrtmtim. aylk sk bir talim ve tedris pek mhim bir terakki ekli gster miti. Bir heyetle zeki olanlarm bhare li tahsil grmek ve zabit ol mak zere gece yatil iptida mektebine bizzat ayrdm. ocuklarmz vatandalarmzdan veya ecnebilerden grp de takdir etmeyen yoktu. ocuklarmz fevkalde istidad ve kabiyet gsteriyorlard. Ana ve ba badan mahrum olanlarn hakikaten nazlanacak ve dayanacak istiadghian olmadndan mthi kabiliyet gsterdiklerine ahit oluyordum. Kars ve Gmry igal ederek oralardaki Amerika heyetlerinin mu azzam mesaisini de grmtm. Tiflis, Gmr, Erivanda ceman 18 bin Ermeni ocuu toplamlar. Beherinde (Karstaki de Gmrye nakletti ler) alt bin ocuk muhtelif yalarda kucaktan on alt on yedi yaa ka dar. Bunlann bir ksm Ermeni Hkmetinin proramile terbiye olunu yor, byk bir ksm protestan yapm. sirn ocuklar bile Ermeni isimleile vaftiz edilerek protestan yaplm. Bunlardan Karsta 30 tane bulmu, kurtarmtm. Bizzat akl erenler kap bize haber vermilerdi. Knyelerine ve aile tahkikatna nazaran Amerikallarn da tasdiklerile ellerinden alnmt. Amerikallarn muavenetleri mthi, mkemmel giy dirilmi ve iae olunuyordu. Muazzam klalar bunlara hasrolunmu, ka dnl erkekli her trl muallim, doktor ve bakc Amerikallar aralarnda Ermeni muallimleri ve mstahdemini ile alyorlard. Mthi bteleri vard. Yazk ki Trk ocuklarna bakmyorlar, nizamnamemiz msait deil diyorlard. Hatt Karsta elimizde demek olan muazzam ambarlar dan bize bir ey vermek bile istemeder. Nihayet bizim ocuklarn n mayiler yaparak ambarlardan cebren alacaklarn, yetimlik beynelmilel bir himayeye muhtatr, vatanmzda bulunuyorsunuz da bizim gibi kim sesizlere bir ey vermiyorsunuz diye tehdidleri zerine bir ka parasn verder, sonra da ekip Gmrye gittiler. Fakat bir gn oldu id Bol-
evik Ermeniler bu ambarlara taarruz edince Trk himayesine Trk adaletine can attlar. Bu Amerikallarn nasl altklarm, ana mekteplerinden balaya rak esaslca tetkik ettim. Pedagoglare sk sk grtm. Amerikallarn ne amel adamlar olduunu ve ocuklarn ruhlarn ldrmeksizin nasl hr ve yaratc insan yetitirdiklerini iitirdim. imdi ilerinde gzmle gyordmn. Daha ana mektebinden hayatla mcadeleye nasl hazrlan dklar ayan hayretti Bycek kz ocuklarnn diki makineleri salonu bir fabrika gibi idi. Belki yz diki makinesi birden iliyor, eller ayaklar mtemadi haslat yapyordu. Halbuki bizim en zengin yerlerdeki kz mekteplerimizde salam bir diki makinesi grmek bir varlk saylar!... Ana mektebi ayan hayret!... Bizde yavrucaklar nazl, vesveseli, temiz, ssl velhasl hayatla mcadeleden uzaklatrmaya altklarn grm tm. Burada bsbtn i baka. Drt yandaki yavrular nlkleri ile muhtelif masa balarnda sanki bir iidirler. Hayata mahkm olmaya, de ona hkim olmaya alyorlar. Hayatn zevkini de oyunlarla ve pi yano dinleyerek reniyorlar. Ben sene evvel geri Erzurumda kk yataki ocuklar ana mektebi tekiltna almtm. Fakat ana. mektebini idare edecek ne bir muallim hanm ve ne de erkeimizin olma dm grdkten sonra anladm. te dar ilerle megul olmak zere merkezi Sarkamta olmak zere (ocuklar Himaye) cemiyeti tesisine ve Amerikallardan grdm tarzda ana mektebi tensika karar ver mitim. Amerikada ocuklar himaye iin mthi cemiyetler varm. y le hediyeler geliyor ki hayrettir. Mesel bir kundura taciri birka balye patik, bir dantelc bir top dantel, dieri u kadar balye basma, tl bent... ilh. gnderiyor. Bunlardan ocuklar istifade ettii gibi fazlas fkara halka da veriyor. Her teferrat havi ocuk takmlar, envai il lar... gelen para mthi bte yapyor. Mektepler bole harice diki vesa ire yaparak hayatlarna hayat katyorlar. Talebesile, muallimlere hepsi bir makine gibi iliyor. Hem de eski psk pasl makine deil. Son sis tem, parl parl yanyor. Yalar iinde iliyor. Ufak tefek iler, tamirler mesel kaldrm, hendek, cam, pencere... hep ilerinden yaplyor. Elbi seler, kunduralar da byle. Yalnz Amerikallar bizim ocuklardaki evik , ligi ve zeky Ermeni ocuklarmki e lerek bizimkilerini ok yksek buldular. Bu fark iki ocuk kt'asm karlatrnca derhal gze arp yordu. Amerikallar Ermeni ocuklarnn bizimkilerden ok kabiliyetsiz olduklarn sylyorlar. te bugnk mevlit kandili gn 12 Terinisani 1337 Sarkamta ocuklar Himaye Cemiyetim resmen tekil ve tesit ettik. Bugnn ki tap bayram olmasn kabul ve cemiyet zsmn bugn rozetler takarak husus tezahrlerle bugn tesit ettik. Bugnden bir hafta evveline de (ocuklar Haftas) dedik. Bu hafta iinde cemiyetin mensuplan ve ha riten arzu edenler tarafndan ocuklarmza kitap hediye edilecek. Fa-
kir ve kimsesiz ocuklara iane toplanacaktr. Bu erefli gn ve buna ta kaddm eden ocuklar haftas iinde mektepler, ktphaneler, mzeler gibi irfan messeseleri ve azann ikametghlar donatlacak ve cemiyet dlar tarafmdan lzum grlr her trl yardmlar ve tertibat yap lacaktr (1). Cemiyet himayemde olacaktr. Bugn mmtakamm her tarafnda bu merasimi yapmakla sevinler duyduk. Sarkam'a da asker mektebinde muazzam bir temsil yaptk. ok parlak ve ok samim oldu. Her taraf donand. Ahali, memurlar, mektepler, ktalar... herkes ayakta. Evvel mektep camiinde bir mevlit okundu, dualar edildi, sonra ben unlar syledim: ocuklar himaye maksadile yeni ve hayrl bir cemiyet bu mbarek gnde tesis edilmi bulunuyor. Dnyann ilerlemi ve ykselmi millet leri himayeye muhta olan her mevcut iin bu gibi cemiyetlere pek b yk ehemmiyet vermiler, bu nsan faaliyetlerini hayvanlar himaye ce miyetleri tekiline kadar gtrmlerdir. Hatt bilfarz kular himaye cemiyeti gibi muhtelif ubeler ayrmak suretile faaliyetlerini byk bir sahaya geniletmilerdir. tnsan dncelerle teekkl etmi olan bu cemiyetlerin binlerce mensubu ve nizamnamelerle esaslandrlm rahim ve efik gayeleri vardr, ite ciz, muavenetsiz, siyasete muhta olanlar hakknda gs terilen bu sahabet ve efkat hem cinslerimiz iin bittabi daha byk ehem miyet ve ihtimamlarla tatbik olunmakta ve ocuklar da insaniyet dnyas nn henz ciz ve masum bir uzvu olmak itibariyle her yerde himayeye mazhar bulunmaktadr. Fakat bu cemiyetlerin faaliyetleri, yalnz himaye etmekle de kalmaz, ocuklar milletlerinin terbiyesine, ihtiyacna gre b ytmek ve bilhassa mensub olduklan memleketler iin hepsini faideli ve iyi adamlar olarak yetitirmek hususlarnda dahi gayret ve mrvvet ibraz eder, ve bu uurda hi bir fedakrlkdan ekinmezler. En zengin memleketlerde bile hkmetin ocuklar himayedeki faaliiyeti ve fedakrl kfi gelmiyor. Bizde ise bu hususun istenildii gibi te mini daha ziyade mmknszdr. Mesel, biz hkmet masrafyla Sankarruta ve Erzurumda kurduumuz messese ve mekteplerde ancak iki bin kadar ocuu kurtarmaya muvaffak olabdik. Halbuki fakr ve zaruretin ve bahusus son harbleri birer harabeye evirdii bu zengin ve irin memle ketlerin yeni nesilleri maatteessf hkmetimizin kmilen toplanmasna rnadd imkn bulunmayacak kadar ok, muhta ve sefildir. Yakn zaman larda Ardahan, Oltu taraflarnda yaptm seyahatte bu elemli hakikate
(1 ) Bu gzel tekilt ve teklifi Ankaraya da bildirdim. Ankara yalnz (H i m aye! E tfal) cemiyeti tesis etmi. Biz mecburen (ark ocuklarn Himaye Cemi yeti) ismini aldk. Teklifim i Ankaraya geldiim zaman Cemiyeti lmiyeye alk larla kabul ettirmeme ramen Mustafa Kem l Paa taraftar grnmedi ve kitap bayram, ocuklar haftas gibi bizler iin elzem olan bu gzel tekilta yol verilmedi.
bir kere daha ahid oldum, Buralarda muhta, himayesiz bir halde kalanla ra Van, Bayezid, Erzurum, Erzincan, Trabzon ve havalilerindeki masumla rmz da katarsak bu gnk imanl mcahedemizin temin ettii erefli is tiklli gelecekde uur ile yaatacak olan genliimizin belki de elli binden ziyade kymetli uzvunu bakmszla, sefalet ve cehalete mahkm buluruz, te bir tarafda kaibleri yakan bu ihtiya, dier tarafta imdiye kadar tec rbe edildii vehile hkmetin madd yardmlarn bizzarure ibzal, edeme dii bir mecburiyet yalnz Sarkamta deil memleketin her yerinde halkn ve ordunun kymetli teebbsleriyle byle himaye cemiyetleri tesis edilme sini icab ettiriyor. Bununla beraber ocuklar yalnz toplayp zaruret Te se faletin kemirici ztrablarmdan korumak: kfi deildir. Onlar memleketin ve asrn ilitiyalarna gre yetitirmek de o kadar mhim ve elzem bir va zife tek eder. Bize istikbalin kymetli istihsal unsuru olacak olan binlerce ocuk hi maye bekliyor. Bunlara lmek veya sefil yaamak mukadder olmasn. te bu ac hakikatleri, imdiden grdmz iin Peygamberimizin doduu bu mbarek gnde hayr ve fazetden, byklerimizin sahabetinden istiane ederek ve hsn niyetle baladmz bu ler iin onlarn ruhlarndan ha yrlar dileyerek ocuklar Himaye Cemiyetini bugn tesis etmi bulunu yoruz. Herkesin az ok kudretine gre yapaca yardm bu mhim teeb bsn muvaffakiyetini temin edecektir. Byle bir cemiyetin yaamas iin zsmn her ay mnasip bir mkdar para ile yardmda bulunmasn, cemi yetin hayatna yarayacak teebbsler yaplmasn, ve .bu teebbsn mem leketin ayrl derecede muhta bulunan her yerinde dahi rnek olmasn te menni ederim. Burada bulunan askerleri ahaliyi ve memurlar bu cemiyete k yardma davet ediyoruz. Fakat bu davetimizle bittabi silhendaz evlt larmdan bir ey istemiyoruz. Onlara ait hitabm, kendilerini talim ve' ter biyede, kuvvetli evik ve hayata, memleket gaye ve davasma hkim bir ka biliyette yetitirmek iin gsterdiimiz dikkat ve itina derecesinde kendile rinin ocuklarna ve akrabalarna da ayni efkat ve ihtimam memnuniyet ve iftihar e sarf eylediimizi anlatmak maksadyladr. Dier zabitler, aha li ve memurlardan ricam ise bu faziletli cemiyete tevecchkr olmalar ve lev czi de olsa bu hayrl teebbs ve faaliyetin inkiafma yardmda bu lunmalardr. Hepimiz faniyiz... Bir gn gelecek geceiz. Geride gz ya lar iinde brakacamz gen bir neslin bizim yerlerimizi tutmas ve hatt maatteessf imdiye kadar byle bir siyanet ve terbiyete mazhar olama dmz iin henz pek gerilerde kalan bizler yerine hayata hkim ve daha kabiliyetli bir dereceyi bulmas mutlaka lzmdr. Bu da ancak imdiden ha zrlamak ve hazrlanmakia mmkn olur. Peygamberimizin doduu ve o cuklar himaye cemiyetinin kurulduu bu gnde her sene kitap bayram yaplmas ve bu bayram gnnden evvelki haftann da ocuklar Bayram kabul edilmi olmas ayrca bir kymet ve ehemmiyeti haizdir. Bu bayram lar iinde herkesin syi memleket ocuklarnn saadetini temine ve yksel-
meine hasredilmekle az zamanda pek byk ve faziletli neticelere erite ceinden phe yoktur. Byle bir mazhariyete kavumadan ve dnyadaki varlklarn memle ket hayrna kullanmadan sefalet ve ztrabm elm mahrumiyetleri iinde len ocuklarmzn ruhlarn fatihalarmzla ad edelim. Merasime gelenler bir ok Idtap getirmilerdi. Bu gzel gnn ht ras olmak zere idadi mektebi ktphanesine hediye edildi. Baz zatlar da kitap almak zere para verdiler. Hayli kitap topland. 28 Terinisanide dahi ana mektebini k konferansmla Amerikallar tarznda tdil ve tensik ederek merasimle adm. Halen yetmi ocuk var. Kadrosu yz ocuktur. (Mufassal beyanatm Varlk gazetesinin 14 ve 15 No. l 8 Knunuevvel ve 15 Knunuevvel 1337 nshalarnda mev cuttur.) Onar ocuk alr yedi masa tertib ettirdim. 1 Kt ileri masas: Kt bkmek, makas tutmak, makas al d yere koymak, bklm kd kesmek, ve drt ke kt kes mek, bklm ktlarla muhtelif basit ekiller yapmak, kt zerine muallim hanm tarafndan nokta ile basit resimler ve izgiler iaret edi lerek ocua kurun kalemi ile doldurduktan sonra kesdirmek, kd muhtelif ekilde oymak, hasr dokumak, kesilen ktlarla oyuncak ekleri yapmak. ~ 2 ne iplik masas: Kaln ineye ufak ine ile plik geirmek, kt ve mukavva zerinde ine e bidayette kark sonra dz, ke, drt ke, ve dier ekiller noktalamak, teyel yapmak, dme skp dikmek. 3 Terbiyei fikriye masas: kk hikyeler - msahabe, renkler iekler kular, meyvalar daha bu gibi ocuklar iin nr ve hikyeler. (Her masada dikkat edilmekle beraber bilhassa bu masada ocuklarn stanbul ivesi ile konumasna byk ihtimam lzmdr.) 4 amur kum ve boya masas: amurdan yuvarlak yapmak, bilya yuvarlamak, yuvarlan nelere benzedii, yumurtaya benzetmek iin ne yapmal, stvane eklinde amur yuvarlamak, drt ke amur yap mak:, tabak bardak fincan gibi basit eyay amurla yapmak, hayvanat eklerini amurla yapmak, kumdan yn yapmak, maara tepe dere yapmak, ufack dallar dikerek korular ormanlar yapmak. 5 Temizlik masas: El ve yz nasl ykanr, trnaklarn, dilerin, gzlerin, kulaklarn temizlii, su nasl olmaldr, sabun neye yarar, na sl kullanlr. Aynaya niin baklr, elbise fras neye yarar, parmaklar, trnaklar, salar, kulaklar, az burun ve gzlerin, elbise amar yatak oda vesairenin temizlii amel olarak gsterilir. 6 Gzel yaay masas: ilecek su, su imek, su kahve (Kt v. s. dahi) vermek, misafirlik hata ziyareti el pmek (tlerim kitabn
da vardr) teekkr etmek ve bir ey deil cevab, tatbik db muae ret, temsil. 7 Aa ve mukavva masas: kibrit pleri kesmek, aa yont mak, kesilen plerle ekiller yapmak, pleri boyamak, mukavva ileri. Program saati ocuklarn kabiliyeti ve seve seve vazifelerine deva m gzetilerek ksa mddetle tanzim olunmaldr. Piyano - her mektebe bir tane; idadide bir ka - & le t ve oyunlar her gn. ocuklar iin (dlerim) nam altnda 1335 senesi yazdm mu sahabe kitabna yeniden bahis dler hazrlamaktaym, aynca ocukla rn ruh dima ve beden terbiyelerinin bir seviyede tenmiyesi iin arkl oyunlar yapmak arzusundaym. Bunlara sarf edilecek vaktim artk var dr. (1). Sarkam ocuk kasabas yapmak arzum buray ilk grdm 1334 senesinden balad. Bunu her yerde syledim, imdi buna muvaffak oldum, binden fazla ocuk babasym, hayatmn en mesud gnleri. ocuklar Himaye Cemiyetinin nizamnamesi Varlk gazetesinin 16 ve 17 No. l 29 Knunuevvel 1337 ve 5 Knunusani 1338 nshalarnda iln olunmutur. ocuklan Himaye Cemiyetini tesis ettiim 12 Terinisanide Malta mevkuflarnn ilk kafilesi Ankaraya gelmiler. Cevad, Yakup evki, Abdlselm Paalar, Rauf, Mrsel, Hseyin Kadri, Nazm Beyler... Sami m telgraf yazdm, bilhassa Rauf Beyle samim yaztk. Erkn Harbiyei Umumiye stanbul ve Boazlar hakknda sorduu sualler ve 12 - 15 Terinisani 1337 cevaplarm aynen unlardr. stanbulun makam hfet ve saltanat olarak muhafazas, payitah tn Anadolu ierisine naklindeki fevaide tercih olunamyacan bunun iin stanbulun payitaht olarak ibkas gibi bir kayda balanlmamasm esbab mucibesiyle izah ettim. stanbul ana vatanm kanm emerek e mi bir vcuttur. Oradan memleketi idare imknszl tarihin kaydettii bir ok Anadolu isyanlar ile teyid ettii gibi iinde bulunduumuz vazi yet de en beli bir misaldir. Tabiatin her trl gzellikleri ile beraber btn mill servetimizi yutarak bir ok zevk ve safa mecmuas olan ha yerde oturacak bir hkmetin memleketle ne derece alkadar olduunu muhtelif ekli hkmetlerde grdk. Anadolunun idaresi, mran, ikti sad velhasl her trl umuru ancak iinde oturmakla mmkndr. s tanbul artk bir sayfiye olmaldr. Hfet makam iin de br ok abidat ihtiva ettiinden muvafktr. Hususiyle dnyann hi bir tararnda bu lunmayan bu kadar muazzam ve ok bideler ve esasen hilfet merkezi olarak tanlm olmas stanbulun ebediyen bizim olmasn temin eden
(1) M uhtelif yataki ocuklar in (arkl bret) nam altnda gfte ve bes tesini bizzat tertib ettiim oyunlar bir kitap halinde arkta ve stanbulda tab et tirdim. dlerim de bir ka defa tab olundu. Bakde dahi AzerbaycanlIlar tab et tirdi. Efgan sefiri Sultan Ahmet Han da Efganca olarak Kabilde tab ettirmek zere tercre etmiti.
. mhim sebeblerdir. Bunun iin yaplacak muahedelerle yine stanbulun payitahtmz olaca hakknda bir kayt konarak baamlmamasm ve Anadolunun tam merkezinde bir merkezi hkmet intihabiyle, mran program ve ilerinin ihzar ve tesbitini ve ie de balanlmasn teklif et tim. (1) Erkn Harbiye Redsi Fevzi Paadan gelen ifre:
Ankara
18/11/1337 cabnda hukukumuzu esasl surette mdafaa edebilmek iin bervehiti mevad hakkmdaki mtalay devletlerinin iarm rica ederim. 1 Boazlardaki istihkmat kaldrld takdirde stanbulun taarruz masuniyeti ve iki Boazlar arasmdaki sahada harekt hasmane icrasnn meni iin taleb edile cek teminat askeriye ne olmaldr. 2 Misak millinin 4 maddesinde stanbul ehriyle Marmara denizinin emni yeti her trl halelden masun olmak esas mahfuz kalmak artiyle Akdeniz ve Ka radeniz Boazlarnn ticaret ve mnakalt leme kad hakknda bizimle sair bil- ^ mum alkadar devletlerin mttefikan verecekleri karar muteberdir denilmi ve Sevr muahedesinin 7 ve 61. ma zeyl maddeleri muhteviyatna gre itilf devletleriniin Boazlar hakkmdaki birtakm ahkm vaz etmek istemelerini nazar itibara alarak ve hali hazrdaki kuvvet ve vaziyetimiz derpi edilerek akd olunacak mfuahedeye bu babda en nihayet ne gibi ahkm vazna raz olabileceiz. 3 - Sevr muahedesinin 152 - 225 ve 318 - 327 maddeleriyle 334 ne maddeleri hakkmdaki mlhazat saliflarz maddeden beheri hakkmdaki mtalann telgraf la ian mercudur. 4 ark ve Garp cephesi e Yedinci Ordu kumandanlna yazlmtr. ' Erkn Harbiyei Umumiye Reisi
Fevzi
8/11/1337 ifreye zeyildir: Sevr Muahedesinin gayesi istiklli Osmaniyi imha etmek maksadna matuf ol duu malmdur. Kabul edebileceimiz herhangi bir muahedede mevad askeênin bittabi istikllimizi temin ve tekeffl edebilecek tarzda olmas lzmdr. Binaenaleyh 8/11/1337 ifrenin 3. maddesine ait mlhazat ve muitasaran esbab mucibesini bu noktai nazardan rica ettiimi arz eylerim. 14/11/1337 Erkn Harbiyei Umumiye Reisi
Fevzi
(1) Lozan Muahedenamesin.de tilf Devletleri bize bir sulh projesi veriler bizimkiler de bu esas dahilinde itirazlarn bildirerek neticede muahedename v cut buldu. Bize teklif olunan projenin Boazlar hakkmdaki faslnn 8. maddesinde stanbul i.n (Payitaht) tabiri vard. Heyetimiz de bunu aynen kabul etti. Acaba hilfetin lav esas orada m tekarrr etti de buraya hifet merkezi denilmedi, yoksa heyetimize benim lyiha - muvafk grlmediinden veya unutulduumdan ki bu daha varitdir - verilmedi mi? Payitahtn herhalde Anadolu ierisinde kaldn smet Paa bilmiyor mu idi ki byle bir taahhde girdi. Bunu Lozandan avdetin de kendisine de syledim, ses vermedi.
Erkam Harbiyei Umumiye Riyasetine
Sarkam (Cephe karargh) 12/11/1337 C: 1 Boazlarda harekt askeriye icrasnn meni v:e stanbulun muhafazas ile beraber hkmetin istikll ve mevcudiyetinin idamesi serbestii inkiafnn temi ni iin en mhim teminat askeriyenin payitahtn ve stanbulda bulunan fabrika ve messesatn Anadolu ierisinde mnasip bir mahalle nakli olaca mtalasndaym. nk, vaziyeti hazirai siyasiye dolaysiyle uzun seneler Boazlar ve stanbulun mdafaas esbabm lzm gibi temin ve ihzar edemiyeceimiz gibi bunu temine kuvvetimiz ve servetimiz de msait olmayacaktr. Halbuki stanbul idare ve hki miyetimiz altnda ak bir liman olarak Rusya dahi dahil olmak zere dveli mu azzamann teminat siyasiyes altna vaz edilerek payitaht Anadolu ierisinde Sivas Ankara - Kayseri msellesi dahilinde ve tercihan Kzlrmak kavsi dahilinde suyu, havas, ormanlar ve menabii sairesi nazar dikkate alnarak intihab ve tarz cedid zre yeniden ina veya tevsi olunacak mnasip bir mahalle nakledilir ve bu mntakada tedricen her nevi messeseler vcuda getirilir ve balca Karadeniz sahilinde Samsun, Sinop gibi mhim bir limana zmit, zmir, Mersin, Erzurum gibi merakizi mhimmeye demir yollan ile raptolumr ise hkmet serbesti ve emniyetini tama men muhafaza ederek alr, ve stanbuldan ziyade Anadolunun muhafaza ve m dafaas, ana vatann imar ve terakkisi ihzar ve hkmetimizin beka ve mevcudiyeti daha ziyade temin edilmi olur. Bununla beraber merkezi hilfete olan stanbul ve Boazlan ihmal etmemiz caiz olamyacamdan btn messesetmz cami olan stanbula herhangi bir taraftan tecavz vaki oldu mu mtecavize Boazlar ve stan bul hakkndaki muahedenameye vazlimza olanlarn iln harb etmesi, Boazlar derununa harp gemilerinin girmemesi ve dveli muazzamamn stanbulun bitaraf lm temin ve muhafaza edeceklerinden emin olabili isek de kk hkmetlerin herhangi bir msait siyas vaziyetine kar bu emniyeti gstermiyeceimizden bil mukabele Yunan donanmasnn ilgasnn ve yeniden donanma vcude getirememesi nin, Romanya ve Bulgaristan gibi kk hkmetlerin donanmas olmamasnn, Ka* s # radenze byk kk hi bir hkmetin filosu bulunmamasnn ve Bahrisefiddek Yunan adalarnn Yunanistanm elinden alnarak itilf hkmetlerinin igali altona konulmasnn ve Boazlarn her tarafna yollar ve demir yollar yaptrmaklmz, stabul ve Boazlar mdafaa ve muhafazaya memur kuvvetimizi takviye ve tezyid edebilmekliimiz gibi hususatm kabul ettirilmesi gibi mevadm nazar dikkate aln mas muvafk olur. 2 Misak millinin 4. maddesinde olduu gibi stanbulun makam hilfet ve makam saltanat olarak muhafazas ve bu suretle bir takm teminat siyasiye ve as keriyeye rapt mevzuu bahis olursa bu cihetin 1. maddede arz ettiim vehile, payi tahtn Anadolu ierisinde mnasip bir mahalle naklindeki fevaide tercih edilemiyecei gibi Boazlarla stanbul hakknda alnacak teminatn payitaht olarak ibkas kaydna tbi tutulduu takdirde bizim de bu kayda bal kalarak payitahtmz deitirmekliimizi veya deitirmeye mecbur kaldmz halde bu teminatdan isti fade edememeldiimizi yani payitaht tebdilde dveli itilfiyenin ahidlerini ifadan istinkf eyleyecekleri ve belki de sefir ve siyas memurlarn stanbuldan baka ma halde tesis edeceimiz payitahta gndermek istemeyeceklerini ve bu hal bir inkta mnasebat belki mucib olaca varidi hatrdr. Binaenaleyh, Boazlar ve stanbul iin alnabilecek azam msaadat ve temi
aatn alnmasna allmas ve fakat stanbulun payitaht olarak bkas gibi bir kay da tabi tutulmamas muvafk olur. Birinci maddenin cevab bitmitir. ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir
Sarkam 15/11/1337 1 8/11/1337 tarihli ifrelerinin birinci maddesinin cevabn arz etmitim. kinci maddenin cevabna gelince: bunu Sevr muahedesinin Versayda verilen lk ekline gre deil fakat 1922 senesi martnda Ankara hej'eti murahhasasnn Mec lisi liye verdii lyihaya cevaben meclisi mezkrdan tebli edilip bu kere tesad fen vakf olduum mukarrerata gre teemml eylemek lzm gelir. Birinci nn muzafferiyeti neticesinde Sevr muahedesinin ekli aslisinde bu kadar mhim tadilt icrasna muvaffakiyet hasl olduuna gre arkda ve cenupta Rusya ve Fransa ile samim ve cidd itilflar yapld ve Yunan ordusuna, en son ladde tehiz edilmi olduu halde bile, bir darbe vurularak kuvvei taarruziyesi k rld ve memleketin heyeti umumiyesinde sabkna nisbetle pek esasl bir vahdet iasl olduu byle bir zamanda Sevr muahedesinin bizim hayat ve istikllimize ta allk eden maddeleri menafi ve mii milliyemize en muvafk bir surette tadil et tirilmesi kabil olacaktr kanaatindeyim. Binaenaleyh, yeni bir sulh konferans inikad halinde Boazlan bitaraf bir hale koyarak alkadar devletlerin sefaini ticariyesinin serbestli mruru ve dveli muazzama sefaini harbiyesinin gerek hazer ve ge rekse seferde ancak Versayda Tevfik Paa heyeti tarafndan verilmi olan mlha zat cevabiyedeki kuyudat dahilinde ve stanbulda durmamak artiyle Boazlardan mrur edebilmeleri kabul edilmekle beraber mcavir devletler sefaini harbiyesinin H bir hal ve vaziyetde Boazlardan gememeleri hususunun Cemiyeti Akvamn taht kefaletine tevdii ve sefaini ticariyenin serbesti! seyri seferinin kontrol hususunun alkadar devletler murahhaslarndan mrekkep bir komisyona tevdii meselesinden son had ve imkna kadar ictinab edilerek ve bu hususun eer arzu ederlerse yalnz balca dveli mttefikamn stanbuldaki sefirleri vastasyla daim surette tefti et tirmeleri ve raruriye rsumiyle, liman ve fener rsumunun ve buna mteferri sair rsumlarn evvel emirde Boazlar dahilindeki geid mahalleliyle bu hususa mte allik tesisatn hsn halde bulundurulmasna tahsis edilmesi kaydiyle hkmetimi zin kendi memurlanyla resen tahsil edilmesi ve bundan evvelki ifrede arz ettiim vehile mcavir devletlerin donanmadan behemahal tecridi hususunun btn bu hususatm icras iin art ittihaz hususlan teklif edilmelidir. 152 - 225, ve 318 - 327 maddelerle 334. maddeye gelince, bunlara cevaben mil letler arasnda umum bir tahdidi tesihat mmkn klmak zre Trkiye hkme timin de mcavir hkmetler tarafndan dahi ayni zamanda balanlmas artile kendi kuvayi harbiye, bahriye ve havaiyesinin tahdidi esasn kabul edeceini teklif etmek lzmdr. Ancak senedenberi aktlan kanlar ve sarf olunan emekler neti cesinde istihsal edilmi olan bu gnk hali msaid nazar dikkate alnarak dveli Tfuajzzamann bu kuvvetlerimizi tensik, tekil, teslih ve mevakii muhtelifeye sureti tyB ve ikameleri hususunda hi bir vehile mdahale etmemeleri hususunun temi nine allmas kanaatinde bulunduumu arz ederim. 2 Arz ettiim noktay nazara gre mtalayi devletleri bildirilirse daha mu fassal mlhazat arz eylerim. ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir
Edime mebuslannda Faile ve eref Beyler 12 Terinisani tarihiyle' unu yazyorlar: ngilizlerin Trakyada Midye-noz hattna kadar Trakyann Yunan llara terki yolunda Paris Konferansnda teklifde bulunacaklarn haber almlar, protesto iin Trakya cemiyeti murahhaslaryla Trakya mebuslar tarafndan tanzim olunacak protestoya ve beyannameye benim imzam da koymaya msaade istiyorlar. , Byle bir vaziyete Meclisi Millce mukabele edilmesi lzm. Bu teklif misak millimize mugayir olduundan kabul olunmayaca tabiidir. Bu nuna beraber ben ve smet Paa Edirne mebuslar bulunduumuzdan. ark ve Garp cephesi kumandanlar diyerek her hangi bir protestoya im zalarmzn konulmasn muvafk bularak smet Paaya da Edirne meb1 uslarna da yazdm. Btn gayretimi yetim yavrularmzn terbiye ve tahsillerine ve ay ni zamanda memleketimizin irfan sahasna atmtm. Sarkam sanki, bizim iin hazrlanm bir ocuklar kasabas idi. Yeil am ormanlar, daima ieklerle mzeyyen yelikleri madd ve manev ihtiyalarmz temin ediyor, osalar, binalar, Karsa, Erzuruma mendferlerle bal bulunmaklmz buraya baka bir hayat veriyordu. Burada gller, bi deler, srtlarda gzel ekillerde baheler, irin kprckler yaptrmak, zere projeler hazrladm gibi ocuklar iin oyunlar, musahabeler de hazrlamaya balamtm. Artk vakit vakit Ankaramn soraca mtal alara cevap yazmak, vakit vakit mmtkam dolaark tenvir ve iratda bulunmak, ti iin memleketimizin mran, iktisat ve irfan sah alarmda tetebbatla tekliflerde bulunmak gibi faydal ilerle uramak hayatm da yeni bir dnm noktas olacakt. Mektepten ktm 1321 (1905) den beri askerlikle, her rtbenin ve makamn hakkn vererek lzm kadar uramtm. Frka, kolordu, ordu ve erkm harbiyei umumiyede erk n harblik ve yine her cz tanda kumandanlk etmi ve yzbalm dan beri birok msademe ve muharebelerde bulunmutum. kodra Hicaz - Batum - Irak erevesi ierisinde grmediim yer az kalmt. imdi elimizde kalan yerleri ve halkm ve ihtiyalarn ise daha iyi bili yordum. ark cephesindeki asker ve siyas vazifem bitmiti, garpta, deerli arkadalarmz vard, bana ihtiyalar olmyacam biliyordum. u halde zaferi nihaiye kadar yeni ufuklarda almaklma mni kal mamt. Maarif hakknda hayli ecnebi kitaplar da getirtmitim. rfan sahasnda almak bana byk zevk veriyordu. Esasen vazifesini hsn ifa etmi insanlarn duyabilecei zevki de duyduumdan olacak bu yeni hayata pek tene bulunuyordum. Mektepler iin bir sinema makinas ve ilmi, sna, coraf gzel film ler getirtmitim. Sankannta elektrikle tenvirat yaptrtrmtm, Halktan arzu edenlere meccanen sinema, elektrik, ark lisanlar, fotoraf kurs lar hazrlattm. Hanmlara ocuk ve kadn hfzsshhas ve doum hak-
landa konferanslar, ebelik kursu adrdm, Sarkamta bir doum yur du tesis ettirdim. Tam bu dnceler ve iler arasmda idi ki Mustafa Keml Paa Hazretlerinden gelen ifre biraz neemi kard. Resayi askeriye aley hinde Medisdeki cereyanlar bym, artk iler ahkm kanuniye daire sinde cereyan etmeli imi. Taarruzun hedefleri ordu kumandanlar, Nu rettin ve Nihat Paalara hcum muvaffak olmu, imdi sra ark ve garp cepheleri kumandanlarna gelmi. Dahiliye Vekili Fethi Bey artk memleketin tekt ve kuvvayi mlkiyesini ve asayii milliyenin idame sini kfil olacak bir ekilde terir ve tarsin etmi, artk biz yalnz cephe lerle megul olmal imiiz. Buna mufassal cevap yazdm. Beni mteessir eden unun bunun aleyhimizde bulunmas dedi. imdiye kadar kimlerle ve nelerle uramtk?... Binbir messir altnda gnagiin kabiyetde dimalar ve istidatda vicdanlar vardr. Bizim de vazifemiz istikllimizi memmen bir sulha kavuuncaya kadar doru yoldan aynlanlan yola getirmekti. Fakat reisimiz Mustafa Keml Paa da ayni fikir ve kanaatde olarak tavsiyede bulunmas ac bir eydi. Baz emniyetsizlik emare leri de daha evvel belirmiti. Mesel Kars valiliine Ankara enmiyet m dr Esat Bey gnderilmiti. Matbuat mdr umumisi Aaolu Ahmet de arka gelmiti, her taraftaki szleri Mustafa Keml, Paay medil ve l etmekti. arkta hi bir varlk olmadn da Ankaraya yazyordu. Esat Bey de Ankara muhitini mlevves olarak tavsif etmekle beraber benim etrafmda toplanmak lzum ve arzusunu gstererek byle bir te ekkl aryordu. (1) Bunun iin yazdm cevabn sonuna unu ilve *ettdm.
(Bugn, mucibi thmet olmad halde muvaffakiyet kazanan batl iddialar memleketin pek vazifeinas ve fedakr evltlarndan olan ark ve garp cephesi ku mandanlarna kadar uzanmak istidat ve kudretini iktisab anma gelmi ise bu kuv vetin zat samilerine kadar da tecavzkr bulunaca mstebad deildir. Bendenize ait olan ikyat veya mahsusata nazaran vazife haricindeki &tigalatma dair ne gi bi mddeiyatm kimler tarafndan vaki olduunun ve ordu ress aleyhindeki faali yetlerde pek ileri giden ksmdaki zatlarn ahsen malmat hasl olmak zere ltf Iiarn istirham eylerim.)
/
Mustafa Keml Paaya yazdm ifreyi aynen smet Paaya da bildirdim. '
(1) Fatih Rtiyei Askeriyesinden snf arkadam olan bu zat bilahare valilikden Erzurum reji mdrlne nakli memuriyet ettirilerek bir mddet de Erzu rumda altrlmtr. Benim etrafmda toplanmak arzusunu ve Ankara muhitinin mlevves olduunu syleyen bu zat Trabzon valisi Hazm Bey heyeti Karsa gel dii zaman bana: kendisinin istifa edeceinden benim de istifam teklif ederek arkta oturmaklm ve heyet gnderilmesinin bir haysiyet meselesi olarak ileri atlmasn sylemitir ki bu tarihlerde Mustafa Keml Paa da beni Ankaraya istemitir.
ark Cephesi Kumndan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Ankara
13/11/1337
Meclisde ep zamandanberi resay askeriye aleyhinde hafi, celi baz teza hrat grlmektedir. Bu cereyan tevlid ve idame etmek isteyenlerden bir ksmnn; gayesi aleltlak ve normal ekilde bir hkmeti mlkiyein btn nfuziyle istikra rn grmek vezaifi harbiye haricindeki hususata asker mdahalatn vukuunu men. etmekten ibarettir. Bir ksmm tekil eden z, tedabiri fevkaldeyi istilzam eyle yen devrin getii ve binaenaleyh btn umur ve muameltn ahkm kanuniye da iresinde yalnz alkadar devairi mlkiye ve adliyenin faaliyeti ile tahiti lzm gel dii kanaatindedirler. Dier bir ksm z vardr ki: zahiren bu nazariyenin istitart; altna gizlenerek her vese ile davay milliye piva olanlarn nfuzunu keser, erbab iktidar ve namusdan bulunan resay askeriyeyi vazifelerinden ibad etmek ve biri ncilce memleketin kuvay maddiye ve maneviyesini kendileri iin sevab ad edilet bir istikamete tevcih eylemek istiyorlar. Bu gnk resay muktediresinden tecerrd edecek ordunun her hangi bir vazifei vataniyeyi ifaya salih bir keyfiyet ve ke miyeti gaib edeceinden gafletle ve yalnz mevhum bir kasdla mesai eden bu ikinci ksmn semerei faaliyeti kendilerine matlp olan neticeyi verirse hasl olacak vazi yet ordunun infisah tam,m ve binnetice vatann izmihlli tamm demek olacan dan btn kuvvet ve kudretimizle bu fikir ile mcadele edmektedir. Bu mcadele de kemali iddetle devam olunacak. Memleketin harabisini muntec olmak mahiye tinde bulunan bu cereyan tevkif iin icab eden her ey yaplacaktr. Mamafi, mebhus ekalliyetin meclisde mucibi tehlike bir kuvvet yapmas imdilik muhtemel deildi. Son zamanda Nurettin Paa Hazretlerinin merkez ordusu kumandanlndan infisalini icab ettiren esbab hakknda arz malmat etmek iin zikrini faideli gr dm izahat anifeden paay marileyhin bu muameleye maruz kalmasnn en kuvvetli sebebi her trl muaraeltda umum bir ikayete meydan vermi olmas... olduumu ilve etmek isterim. Mamafi: Nurettin Paa Hazretleri hakknda ikyet: edilen mevadn byk bir ksmnn dakik bir tedkikden sonra kendisi iin mucibi thmet olmayacana phe yoktur. tedenberi muamelt keyfiyesinden ve r'itilsabndan bahsedilen Nihad Paa dahi meclisde mzakereye mahal kalmadan vazi fesinden alnm ve Ankaraya hareket edilmitir. Meclisin ekseriyeti azimesi ve hs n niyetle mteharrik tabakas bir iki zatn vazifelerinden uzaklatrlmalaryie tat min edilmi olmakla beraber ordunun bandaki btn zevata hcum etmek is iiyen ve bu meyanda ark cephesi kumandan Kzm Karabekir ve garp cephesi kuman dan smet Paalar Hazeratma kadar taarruzlarn temil eylemek kararnda bulu nanlar beher gn bu maksatlar iin vesile ve frsat beklenilmekte, mevcudiyeti an latlmaktadr. Byle bir teebbs vukuunda ordu arzu ettikleri neticeye vusullerini men iin mmkn olan her eyi yapmak, meclis ekseriyetinin fikri selimine karg meselenin vehameti katiyesini anlatmak, meclisle hakikati kar karya brakmak kararndayz. Dsmliye Vekili Fethi Beyefendi memleketin tekilt ve kuvay mlkiyesini emniyet ve asayii milliyenin idamesini kfi olacak bdr ekilde tamir ve tas rih eylemi bulunuyorlar. Vesaiti mlkiye ile memlekette temini huzur mmkn ol duu takdirde ordularn yalnz cepheleriyle megul, olmalarndaki faide azim olduu, gibi meclis, ekseriyetinin de temayltm tatmine kfi geleceinden bu takdirde mev zuu bahis menfi cereyanlara saha kalmayaca tabiidir.
Hasbhal tarznda olarak ark ve garp cepheleri kumandanlarna arz edilmitir.

Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Mutala Kemal
Zata mahsustur
C: 13/11/1337 ifreye: Yalmz asker ilerle itigal hususuna verdiim kymet ve ehemmiyet azimdir. t mirann her msait frsatnda bu hususun biran evvel teminini daima nazan dikkatde bulundurdum. Fakat, Kars muahedenamesinin imzasyla ark hududlanmzda kat bir sulh ve vaziyetin istikrarna kadar geen pek yakn zamana kadar mntakamm asker icab ve emniyetine taallk eden hususatda ve uhdei aiziye tevdi edilen haric mesaile aid vezaifde ordu haricindeki itigaltmm hakk ve zarureti teslim edilmek lzm gelir. Bunlardan baka, cidd sahabet ve alkaya pek muhta olan gark mntakasmda ve ezcmle Elviyei Selsede yakn zamana kadar hkmet yalnz bir ekilden ibaret saylabilirdi. Bugn dahi ancak asayii mahalliyeyi idameye mkilt ile sai bir heyet halindedir. Halk, bir sr derebeylerinin zulm ve tahakk m. altnda ezilmi, igal altnda bulunduu esnada muhtelif ecnebi tesirleriyle her birisi bir siyas cereyann tevik ve hevesine kaplm bir mmtakada ve bilhassa boleviklerle cephelemi bir vaziyetde hkmetin yalnz ekilden ibaret kalmas, p hesiz ki ne ordunun emniyetini ve ne de bu mmtakann selmeti halini temin edebi lirdi. Ciheti askeriyenin birok mhim ilerde samim irad ve delleti vuku bulma sayd bu mntakalar bugnk sknu da bulamazd. Muhtelif ecnebi cereyanlara aline olan ve halk hkmetin muhabbet ve sada katinden ayracak propagandalara cephe bulunan bu mmtakay ok sk tutmak ve buralara ok ehemmiyet vermek gerektir. Halbuki yakn zamanlara kadar hkmeti temsil eden mutasarrflarn salhiyetlerine aid basit meseleleri bile bilfarz bolevik konsolosu ile hal edemiyecek ve ordunun telkinatma muhta olacak kadar aciz ve betaat gstermeleri karsnda hkmet siyasetini, menfaatini ve hatt erefini vi kaye ve temin iin veyahut hkmet menfaat ve siyasetinin taarruz ettii bir hare keti slah iin ordunun dellet ve yardmda bulunmas haksz bir mdahale mi idi? Hududun yan bandaki bir merkez livada almelinnas dven ve dvlen mahal lin en byk hkrnet memurini ve bu irkin vaziyeti ordu teebbs etmeseydi merkeze rim ihbar edecek ve bu teebbs vaki olmazsa dahil ve harice kar hk metin erefi ve suitesirat nasl vikaye ve slah olunacakt. Ecnebilerin bile nazar dikkatini celb ettii mahsus olduu halde yine de yerlerinden kmldamyan muta sarrflar ve dier hkmet memurlar orduca ikaz edildiklerinden sonra mmtakalann bir iki defa olsun dolatlar. Ordu teebbsde bulunmasa idi teftileri kim te min edecekti. Halkn menfaatlerini talepleri karsnda ordunun bu ikaz da m h kmet nfuzuna zarar getirmitir. Jandarmalar, maarif memurlar alt aydr maa almaz, ordu hissesinden verir, mektepler muallimsiz kalr ordu zabitleri ile muallim temin eder, memuriyetler lv edir memurlar hi sehabet edilmeksizin aileleri ile aylarca perian bir halde dola r, ocuklar ve kadnlar sefil srnr, kasabalar muhacirler doldurur ve bunlar hkmetten hi bir yardm ve mzaheret gremeden daima gayr memnun ve daima ihtiya ve sefalete mahkm bulunurlarsa ve hkmet mntakasmda bir mlkiye m fettii bile bulunmaz ve iinden ve yakndan bir tedkike tabi tutulmazsa hasl olacak vazyetin mkilt ve vehameti yine hkmete -ve memlekete aid deil mi idi? Of-
dunun muhacirlere muaveneti veya bu muaveneti hkmete ikaz etmesi, yzlerce sefil ve biare kadn ve ocuu messeseler, mekteplere yerletirerek onlarn hayat larm ve muhabbetlerini hkmete kazandrmas, hkmtin iktidar ve husus gayret kifayet etmedii cihetle menabi temin edecek bir himaye cemiyetleri tesisi, hkme tin emniyetsizlikleri, kanunsuzluklar bertaraf etmeye tebbsnden sarf nazar za rarlarn haber alacak ve buna gre tedbir yapacak bir tekilt ve iktidara bile ma lik olmamas karsnda mahalli hkmetlerin de itiraf ve talebi vehile ordunun dellet ve muavenetde bulunmas, kyleri, messeseler! hatt resm devairi harab ve perian iinde bulunan Kars ve havalisinde hkmete imar komisyonu tekil ettirilmesi ve bu komisyonun ihtiyacnn asker levazmdan verdirilmesi ve btn bunlarn vaziyet ve hususiyeti itibariyle nazik olan bir mntakann hkmete isticlab eref ve sadakat maksadiyle yaplmas m keyf icraat meyannda saylmaktadr. Bunlardan sarf nazar eddii halde dahil ve hari ileri hakknda bir ok me seleler oluyor ki bunlarla dorudan doruya Ankaradaki vekleti adelerinden orduya vaki tebligat zerine itigal mecburiyeti grlmekte ve yine yle mhim iler ceryan ediyor ki, bunlan her mahalln hkmeti bizzat hal ve tesviye edemediinden veya mracaatndaki lzum ve ehemmiyeti ihtiyaca muvafk ekilde temin eyleyemeaiinden baka, mercii aidine yapt mracaatlara haftalarca cevap alamadklarn dan dolay cephenin delletini mkerreren rica etmek strarnda kalmaktadr. Mamafi, hkmet kudret ve selliyetini takdir ve ahkm kanuniye dairesinde tahidi umuru oktan temenni eden ve esasen mnhasran kendi mill vazifeleriyle itigalden baka bir arzusu olmayan ciheti askeriye ark mmtakasmda tabp vaziye tin istikrarndan beri bu noktai nazara riayeti esas tutmu ve daha bir aydan ffazla zaman evvel alkadar mlk makamatm yaplan tebligat ile son zamanlara kadar muhtelif icab zaruretlerle ksmen ordunun itirki bulunan hususat mezkr makam larn salhiyetine terk olunmutur. Terinievvel 1337 tarihli oa ibu tebligat aynen zeyl edilmitir. Buraya kadar olan maruzatm, mddeiyatda bulunan hsn niyet eshabnn da zarureti teslim edeceklerinde phe olunmayan hakik vaziyetdir. Ordu ve resas aleyhindeki tecavzlerinde ifratkr grlen ve yeni teebbslere frsat gzledikleri hissedilen ksma gelince, bunlann mevhum bir kasdla sarf faali yet etmelerine nazaran slahat ve teminat karsnda dahi maksatlarn takviye iin her gn yeni bir tecavz ve fesat vesilesi karacaklar gayet tabiidir. Memleketin kurtuluu yolunda her fedakrl narnuskrane bir sy ile ifa ettiini millet ve ta&h nazarnda ispat etmi olan ordunun vezaifi vatanperveranesini temin ve ikmal iin bundan byle de fazilet, himmet gstermeye sarf kudret eyleyeceinde phe yok tur. Ancak meclisde efkr teet ile mucibi tehlike olabilecek bir kuvvetin vcu duna meydan verip bde onunla daim ve vahim mcadeltda bulunmadansa bu na meru faaliyetleri datacak vehile hareket edilmesi de lzmdr kanaatmdaym. Yoksa bu gn mucibi thmet olmad halde muvaffakiyet kazanan batl iddialar memleketin pek vazifeinas ve fedakr evltlanndan olan ark ve garp cephesi ku mandanlarna kadar uzanmak istidat ve kudretini iktisab anma gelmi ise bu kuv vetin zat samilerine kadar da tecsvzkr bulunaca mstebat deildir. Bendenize aid olan ikyat veya mahsusata nazaran vazife haricindeki itigatua dair ne gibi mddeiyatn kimler tarafmdan vaki olduunun ve ordu resas aleyhindeki faaliyetlerde pek ileri giden ksmdaki zatlarn ahsen malmat hasl olmak zre ltf iann istiiham eylerim. 15 Terinisani 1337 Sarkam ark Cephesi Kumandan
Kzm Karabekir
Garp Cephesi Kumandan smet Pasa Hazretlerine
Byk Millet Meclisinde resay askeriye aleyhinde vuku bulan tezahrat hak knda Mustafa Keml Paa Hazretlerinin 13/11 tarihli ve zata mahsus iaretli if relerine yazdm cevab beray malmat aynen arz ediyorum. ark Cephesi Kumandam
Kzm Karabekir
< Bu tarihlerde Halil Pagann benimle grmek arzusunu (15 Teri nisani) aldm gibi Ardahan mebusu Hilmi Beyin de Mustafa Keml Paamn mektubu ile Enver Paaya gnderildii ve Hilmi Beyin Trabzonda Mustafa Keml Paann ahlkszMndan_.b.ahsederek yerine beni d ndklerini fakat Erzurumlularn - bir iki mebus - aleyhimde bulun mas dolaysyla Enver Paay mnasip grdkleri hakknda urada bu rada dedikodu yaptm haber aldm. (23 Terinisanide Mustafa Keml Paaya bu hususda yazarak byle bir mektup ve vazifeden neden bana haber vermediini sordum. Son vaziyetler ve..J'-ehliler^Mstafa Keml ki: Bil avz alan Paann.benden,mskand^ mcerrep zevatn yekvcut birleerek vaktiyle stanbul hkmeti yediy le yapLamyan fenalklara ve anariye meydan verilmemelidir. Mustafa Keml Paa samim cevap yazd ve bana kar pek samim hislerle me bu olduunu bildirdi^ (1). (Bu muhaberat Enver faslnda aynen mevcutdur.) Bir memlekette hi phe yoktur ki her iin esas (adalet) dir. Bu na hrmet etmeyenler, buna hkim olmak isleyenler phe yok ki hayduldurlar. inde rpndmz hdise muhtelif zaviyelerden baka ba ka grnyor. Tevikler, propagandalar mdhi. Bilhassa ark hareke tinden evvel Erzurum adliyesinden bile mill hareketimizi felce urata cak zhniyetde insanlar vard. Bununla beraber adliye manzumesine dai ma hrmetkr oldum. Ve harektn hitamndan sonra en mhim iim adliyemizin her tesirden azade olarak ilemesini temin olmutu. te adliye vekleti bana u ifre ile mukabelede bulunuyor:
ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir Paa Hazretlerine
Ankara 27/1/1337 Gerek ahsen ve gerek askerlik itibariyle haiz bulunduunuz mezayann evvel denberi takdirkn bulunuyorum. O havalide teesss etmekte olan adliyeye kar (1) Buna ramen Mustafa Keml Paa beni, yerime Yakup evki Paay tyin ederek, Mdafaai Milliye Vekletine almak istedii 10 Knunusani 1338 de grle cektir. Cevabmda Mustafa Keml Paann 13/11/1337 ifresini de zikr ettim.
gstermekte olduunuz muavenet ve mzaheretken dolay Veklet namna arz te ekkr ederim efendim. Adliye Vekili Refik evket
Ankaradaki ahvali gelenlerden dinlediim gibi ayan itimat zatlar dan aldm malmatdan anlyordum. Bu hususda Selhattin Beyin (Mersin mebusu, 335 senesi Svasdaki nc Kolordu kumandan, mi ralay) ve brahim Tali Beyin mektuplar gayan kaytdr. Salahattin Beyin mektubu:
Ankara 14/4/1337
e
Huzuru biraderilerine Muhterem Paam Geen senenin Eyllnden beri tam bir buuk sene oluyor, gavaili vezaif keyfi yetile mtecasiri mukaddim olamamtm. Erzurum kuvayi milliyesinin vatanna avdeti bu hususda bir vesilei hasene hasl etti. Memleketin en muhta bir zamannda gnderilen bu yiit ocuklar vatann k ranna mazhar olacak bir gayret ve bir iman gsterdiler. Kendileri ile birlikte... ve mefahirini idrk eden Sivas, arkla ve civar genleriyle sahnei hadisat olan yer leri dolatlar, ve erefli ve kuvvetli bir ad braktlar. Erzurum evltlaryla fahr etmelidir... bu varakay kendilerine bir vesika deil zatlerine neticeyi mbeyyin bir tuhfe olarak arz ediyorum. Bu harektn bir ks mnda omuz omuza beraber alm olmak sfatyla ... imam millisinden pek ho nut kaldm. Cenab Hak atiyen dahi memlekete hadimi hayr kla... Gelelim havadisat saireye: siyasetden bahsedecek deilim. Bunu bersad vekayiden gryorsunuz. ahs acizanem ve ahs lileri hakknda bahsedeceim. Be aydr Ankara sokaklarnn tenbel adamlarndan biriyim. Biraz zihin ve filerimi dinlendiriyorum. Meclisde her naslsa arkadalardan bir ikisi icraat saibei liyeleri hakknda kfi bir kanaat beslemiyordu. Maatteessf bizde ahs fikirler ve kanaatler umum menfaatleri ezdiinden bir yanllk ve hatt manevra neticesi i fal edilmi olduklarn anladm bu zevata tashihi fikir etmelerini rica ettim. Ve kendileri de elyevm hakikati anlamlardr. . Lehlhamd ahaliden vesaiti nakliye ve bedeli cebren ahz ve tahsil gibi httsusat vki ise bedeltmn tahsisat askeriyeden bu sene itas dairei imkndan ola ca azadei arzdr, Himmat liyeleri ark cephesinde inkiaf vaziyet ve vatana iltihak eden havali dolaysyle efal iniz tarihe nakl etmi olduu gibi inaallah temadii hidematnzla mran ve servet ve refah memleket dahi ta hassl ederek vcudu devletin o kymetdar ksm ... sabkasn iktisab edecektir. Bilmem yetimleriniz byd m? Oralarda sanayi ve iktisat sahasnda yeni iler alabilecek mi? Garp cephesindeki muzafferiyat ahireden ve Londra Konfe ransndan bahsedecek deilim. Her ikisinin de netayiei biraz sonra daha iyi inkiaf edecektir. Mesele bizim ahlkmzda, bizim harektmzdadr. Bu bahisle bir kelime irad etmemi arzu buyuracanz bildiimden unu zikr ediyorum: min rf nefse fakd rf gayre... Hududu millimiz dahilinde evimizin sahibi kalma, herhangi bir ark ve garp siyasetinin baziesi ve mstameresi olacak vaziyete dmemeyi, herkesle dost Te
fakat nefsini bilir ve fakrini bilmekle zevaid ve sefaletden kanr madd ve umu m bir mevcudiyeti hkime tesisini ark ve garpteki kymettar kumandanlarmz dan, milletden, meclisi millisinden temenni ve gzlerinizden perek hatmi kelm eylerim aziz kardeim. Mersin Mebusu Miralay Selhattin
Selhattin B eyin m ektubunu alal hayli oldu. 1 1 /4 /1 3 3 7 tarihlidir. B unda u fk ra nazara a rp y o r: (M eclisde h er naslsa arkadalardan b ir ikisi icra at saibei liyeleri hakknda k fi b ir kanaat beslem iyordu. M aatteessf bizde ahs fik irler ve kanaatler um um m enfaatleri ezdiin den bir yanllk v e h a tt m an evra neticesi i fa l edilmi olduklarn an ladm bu zevata tashihi fik ir etm elerini rica ettim . V e kendileri de el yevm hakikati anlam lardr.) * brahim Tali B e y de A nkara m uhitim m levves g steriyor. A n k a ra y a geldiinden pim an (hrszlar hr ve serbest, herkes lyesel ama yak u k u !) (heyeti vekile reisi ve M u sta fa K em l Paann ve sairein a zna baklrsa fen a b ir K us dm anl hkm ferm a, A h m et M uhtar B ey e dn grtm , yalnz onu zat aeri e fik ird e m utabk buldum . Mil yon lara bali olan ve bugn kafilelerle yollarda grn en v e bize ikinci nn m u zafferiyetin i tem in eden m him m at baheden bolevikler ale nen yam aker, ekiya tabiriyle tah k ir o lu n u y o rla r...) brahim Tali B eyin 1 3 /2 /1 3 3 8 de B atum dan yazd m ektubu d a vaziyeti tenvir iin bu ra ya k oyu yoru m . M fettii um um ilik hakkm daki beyanat ayan nazardr. ark harekt hitamna m ebni bana bu vazife y i verirlerse m esaim de daha ziyade m u v a ffa k olacam M ustafa K em l P aaya haber gnderm itim . Cevabm alm oluyorum . brahim Tali B eyin m ektuplar unlardr ;
Ankaradan 15/6/1337 Maruzu cizanemdir Vusulmn nc gn cepheye gittim. Konyada iki gece kaldm. Kzm Bey emaneti sordu, ademi balmat beyan ettim, lkin kapal sandk getirip Mustafa Keml Paaya teslim ettiimi syledim. Zan ederim, imdiye kadar ne gnderildi ne de baka bir muamele yapld. Besbelli vakit bulamyorlar. Grup kararkhlann ve frkalardan bazsn nihayet Eskiehirde smet Paay grdm ve gece kaldm. Kendisini afiyetde buldum. Ordunun ahvali shhiyesi ayan memnuniyetdir. ae iyidir. Ekmek francala derecesinde beyaz ve iyi piiriliyor. Kabuk ve kepekten eser yok. Yz elli gram et, iki yz elli gram kuru sebze veriliyor. Et bu gnlerde iki yz den yz elliye tenzil edildi ve buna mukabil elli gram sebzelik arttrld. Ekmein nefasetine bayldm, bizim Onbeinci Kolordu ve ark Cephesinde byle ekmei grmemitim. Bizim levazm kepek toz ve topran ayklanmasn bir meselei uzma ad eder ve bir trl buna muvaffak olamazd. Bilhassa bu hususu levazmclarla g rtm. Pek basit ad ettiler. Tayinat kanunnamesinde askerin istihkak dakik yaz ldr diyorlar, mahlutunu kabul etmemekte ktaat hakldr, fire ve saire meselesi ki-
tasta ad deildir, hububat ambara girerken temiz almaya ve kanun mucibince kepek vesareden tatiire levazm borludur dediler. Byle olduunu biz de bildiimiz halde askeri kepek, klk vesaireden kurtaramamtk. Lkin imdi smail Hakk Bey mid ederim bu mhim meseleyi asker lehine hal etmitir. imdiye kadar hep levazmn hakkn gzetmitik. Bizim sabk levazm reisi Faik Beyi Alabont menzil mntaka mfettii buldum, arz tazimat eder. Kumandanlarn, askerin kuvvei maneviyesini iyi ve yksek buldum. Hele smet Paa pek en ve atr polat gibi bir azme malik, bu halden pek sevindim. Yalnz ilbas noksan, elbise kuma yetitirilemiyor Ordu maaallah gnden gne artmakta, kinci nn Muharebesine nazaran nisbetsiz tezayt varm, tekilt shhiyeyi tezyd ediyorum. Dman frsat verirse bir aya varmadan ordu nisbetinde vesaiti shhiyeye malik olacam. Tekilt shhiye ordu hali mebnaaa iken yaplm, ordunun nev nemas nispetinde tezyide imkn bulamamlar. Maliye encmenleri ii o kadar kk tutmular ve tazyik etmiler ki bir alaya bir doktor kfidir fakat bir ble bir imam lzmdr demeye kadar var mlar. Reis Vekili Hseyin Beyle Mstear Paa pek skntl gnler geirmiler, ldn her halde bir esas konulmu onun tevsii le urayorum,, ve her gn bir derece arttnyorum. Hilli Ahmerden klliyetli eya ve malzeme istedim, telgrafla stanbula yazld. Burada ve Nidedeki depolarnda ne varsa alyorum. htiyaca gre orduya da veriyorum. Geenlerde elli bin metre amerikan ile adr verdirdim, lkin bunu ismet Paaya mahremane verdim, levazm bilmiyor. Tenzilt yapar diye korkuyoruz. talya ve sair tarafdan imdiye kadar bir ey alnamam, Erzurumlu Nafiz Bey talyanlardan bir tayyare alp hediye etmeye'muvaffak olmu imdi de Akehirliler br tayyare esmamn bankaya yatrdlar, ve mbayaasna teebbs ettiler. Tuapse sevkiyata devam ediyormu ise de yine baz karklklar varm. Trabzon iinin de iyi gitmediini syliyorlar. Lkin artk byle eylerle megul olmuyorum ve olama yacam. Hrszlar hr ve serbest. Herkes (l yesel ama yaukul) geldiime ok na dimim yalmz kk bir hizmet edebileceime kaniim de onunla mteselli oluyorum. O da bittabi meslek ve ihtisasm dahilinde olacaktr. Mustafa. Keml Paa bir gn vakitsiz ard. Sz vermi bir misafirim gelmek zre olduundan bir saat ge git tim. Bakalar da gelmi bulunduundan uzun uzadya gremedik. Bir defa da heyeti vekile, Efgan sefiri ile iftara davet olundum. Bittabi yine konuamadk. Yal nz heyeti vekile reisi ve Mustafa Keml Paa ve sairenin azna baklrsa fena bir Rus dmanl hkmferma, Ahmet Muhtar Bey ile dn grtm. Yalnz onu zat lileriyle fikirde mutabk buldum. Milyonlara bali olan ve bu gn kafilelerle yol larda grlen ve bize kinci nn muzafferiyetini temin eden mhimmab bah ve hediye eden Bolevikler alenen yamaker, ekiya tabiriyle tahkir olunuyorlar. Meelisde aznn istikametini gstermekten ciz bir herif hali itimada kalkyor ve az dolusu kfrler savuruyor. Samiin meyannda ve meclisin iinde bunlann casusu olduu dnlmyor. Memleketin bolevik olmas aleyhdarlm fiilen ispat ettim, ve hizmet ettim. Hi bir vakit memleketi bolevik grmek istemem lkin biraz edep ve terbiyei siyasiye lzm, garbn dman ezeli olduunu anlamyorlar m bilmem. ark da dman daim vaziyetine getirmeye elden geleni yapyoruz. Kuvvei ma neviye m muhtel deil ve zan ederim muhitimdekilerin oundan kaviyim, lkin bu siyasetsizlii grdke meyus oluyorum. Dahil mevcut bu kadar buhranlar arasn da kimseyi dost kazanmamak ve herkese dmmanik iln etmek acaba ne derece mantka muvafktr. Yoksa bu siyaseti liyeye akl m erdiremiyorum:. Enverin arkda bulunmas bu nefreti tevlid ediyor zan ederim. Enverle ark siyasetini neden kantnyorlar, bunu da bilmiyorum. Elhasl bilmiyorum ve anlamyorum. Bir iki gne kadar Yusuf Keml Bey geliyor bakalm o nasl bir hatt hareket tutacak? Erkn Harbiyei Umumiye ittihaz olunan Ziraat Mektebinde yatyorum. Aa-
. ' i j J j j J f
4
^
: j | | I
i
5
i
da Mdafaai Milliye ittihaz olunan Mektebi Sultanide alyorum. Mesafe be ki lometre. ok vakit zayi ediliyor. Mektebi Sultani bahesinde yeni bir bina yapl yor, burada ikamet iin bir ev de verecekler, on be gne kadar naklederim zan ediyorum. Mekteplerimiz, ocuklarmz ne halde? Shhiye mektebine yeni talebe alnmas na msaade buyuruldu mu? Bu mektep ark vilyetlerine ok menfaat temin ede cek, burada adi efrat shhiye mektebi yaplm, bu yalnz orduya yarar halbuki di eri memlekete hizmet eder. Ebelerin kursu devam ettiriliyor mu? bu hususda Aziz Beyden de malmat istedim. Orada maiyeti linizde baka bir feyizle alyordum. O hayata mtehassirim, ihya ve iadesi temenniyatmdaym. Baki devam afiyetleri temenniyatyla gzlerinizden perek arz hrmeti mah susa eylerim efendim. brahim Tali Ankara 28/10/133? Maruzu cizanemdir Bu arizamla biraz cannz skacam eminim. Bunu byk bir mecburiyet tahtnda yazdma itimat buyurunuz. Burada cidd ve samim kimsem olmadn dan zat samilerine arz hale mecbur oluyorum. Ankaraya geldiime pek nadim ol dum. Uzakta ve daima uzakta bulunmal imiim. Vusulmdenberi orduya pek ok doktor celp edebildim. Glhanenin muktedir muallimlerini getirterek yzlerce ha yatta kurtulmas temin edildi. stanbul shhiye depolar, Hilli Ahrner depolar he men kmilen Anadoluya nakledildi. Geri byk bir ey kalmam ve yzde dok san satlm ise de edviye hususunda ok ie yaramaktadr. Hilli Ahmer ile na slsa anlalamamt. imdi o da yoluna girdi. Elhasl velev pek az olsa da yine bir dereceye kadar faideli olduumu grdke mteselli, oluyorum ve ektiim aza b deruniye tahamml ediyorum. imdi de Tevfik Salim Beyi yerime tyin ettir dim. (Shhiye riyasetine tyin olundunuz hemen geliniz) diye Refet Paaya telgraf yazdrdm, o da kemali taaccple imzalad. mid ederim yaknda gelecektir. Ondan sonra iki ay tebdili hava veyahut mezuniyet alarak bir tarafa ekilmek arzu sundaym. Lkin daha sonras iin bir kararm yok, birka ey dnyorum. Mtekaid olup Refik Beye rica ederek iyi bir mevkide muvakkaten shhiye mdr, olarak yerletikten sonra istifade ve tamamen serbest kalmak, harp devam ettii mddete tekad yapamyacaklarm ve bunun tevalisi mahzurlarndan korkulduu nu anladm. Bendeniz de bir mahzurdan korkuyorum. Selefim zamannda Anado luya gelmeye kimse rabet etmiyordu. Ankaraya gelmezden evvel ve sonra kime haber gnderdimse icabet ettiler ve elan da celb edilecek mhim arkadalar var. Ordudan infikkimle bunlarn gelmekten, nkl etmelerine de sebeb olmaktan kor kuyorum. Geri kendime kimseyi merbut grmek istemem kendim de kimseye mebut olmasn arzu etmem. Hizmet vatana ise de naslsa genliimizdeki cr'etsiziik ehasa merbutiyet hissinden kendilerini kurtaramad. stanbulun eraiti hayatiyesi hasebiyle durmak da herkesin iine pek gelmez ar naar kmak zaruri ise de Andolunun eraiti hayatiyesi de gnden gne iyiye gitmedii ve maalarn hali stanbula da aksetmi olmas herkesi tereddde sevk ediyor. Her ne hal ise... ah sma ait ilere mesaili umumiyeyi kartrmamak mnasip olmyacamdan af bu yurmanz rica ederim. Maksadm Ankaradan mmkn olduu kadar uzaklamak tr. Hatt kabul buyrul ursa arka kadar gelmektir. Bunun mevkii icraya vazm ise Ankaradan istirham edeceim. Maiyeti lilerinde shhiye riyasetinde bulunmay eref ad ederim. Aziz Beyin vaziyetini kltmek de tuhaf olacak. Miralay mev
kii olan Erzurum hastahanesine Aziz Bey nakledilir. Nail Bey de zaten rnusarrtmem olan Gmhane shhiye mdriyetine nakli iin icras buraya iar buyrulursa tacil edilir ve mesele hal olunur. Bu kdan baka arkda, Kafkasyada, cenu bi Ri^Ha haric bir hizmeti hali hazrda bu ii ifa edenler derecesinde kabiliye tim tealim buyrulursa inha etmenizi rica ederim. lvj.aksad arz edebildim midindeyim. Fazla tadiata cannz skmak istemem* Hrmetle gzlerinizden per kemali shhat ve muvaffakiyet dua ederim
fendim.
_
brahim Tali
Batum 13/2/1338
Mam acizanemdir Tekrar orduya avdetim hakkndaki telgrafnamei devletlerini aldm. Refakat ve maiyeti devletlerinde bulunmak bendeniz iin baisi erefdir. Zaten Ankaradan bizar olduum srada kendimi arka atabilmek iin mahut arkam takdim etmi idim. Aras uzadndan yerime bakasn celb ve mezuniyet suretiyle ordudan kmak zre iken Mustafa Keml Paamn teklifi ile Batuma geldim. Keyfiyeti tayinim ta raf devletlerinden de hsn telekki buyrulduuna dair Hariciye Vekletine mevrud telgrafnameden rendim. Batuma tayinim Enver Paamn buradaki rol ile mna sebeti vard lkin bu gn o vaziyet hkmn kaybetmitir. Enver Efgana yahut "baka bir tarafa def olup gitmitir. Halil Paa akl kesiranesyle mhim bir rol ifa edecek kabiliyetde deildir. Boaz tokluuna burada oturuyor. Geri Batum ehberderhanesi Enverden ziyade bu hususda rol oynamtr, lkin her ne olmusa olmu ve gemi... Yalnz bendenizi orduya davetdeki maksad aslerini iyi anlamadmdan su bir ka satrla baz manzatda bulunmaa mtecasir oluyorum. Eer bendelerini ehbenderlii hsn ifa edemediimden orduya ekmek arzu buyruluyorsa pek ba sit grdm bu ii yapamyan artk orduda hi bir i gremiyeceine efendimizi temin ederim. Zaten ordudan da ekilmeye karar vermi olduumdan buraya birisi nin tyiniyle bendelerinin tekad edilmekliimi pek rica ederim1 . Hayr, eer telgraf namei lilerinde bahis buyrulduu vehile orduda daha ziyade ie yarayacama kesfoi kanaat olunmusa bunu minnet ve kranla karlar ve emirlerine amade oldu umu arz ederim. Yalnz unu arz etmek isterim ki imdiye kadar rtbe ve makam peine dmedim. Seferberlik sonunda livalkdan katm, bu defa da Ankarada gr dm ahvalden livalkdan kamaklm hissini yeniden tevlid etmiti. Mustafa Ke mal Paa terfiimin icrasna emir verdii halde orada durmamaa karar vermi ol duumdan icrasn tehir ettirdim. Lkin bu defa yine orduya avdetim eski erait dairesinde bittabi olamaz, bir de orduda ne olacam? Ordu shhiye mfettii bil mem ki tekrar orduya avdete deer mi? Mahdut bir sahada almak ne menfaat te min eder. Aziz Bey Nail Bey bu ileri pek l yapar. Byk Millet Meclisi' Mffettii Umumilik tabirini ya anlamad yahut anlamak istemedi. Hdiviyet yapamayz dedi ii kesdi. Heyeti Vekile de meseleyi kapatt. Filhakika zat devletleri vilyat arkyeye mfettii umum tyin buyrulsa idiniz pek sevdiim bu vilyetlerde fermn sonuna kadar alrdm, belki de nafi olurdum. Lkin ordu sthhiye mfettiliinde ne yapabileceim. iek mcadelesi iin yine bu ark vilyetlerinde son hizmet ol mak zere Erzurumda iek ve kuduz messesesi yaptrtmtm. Mtehasss da gn derilmiti. Binaenaleyh eraiti hazra dairesinde vcudumun pek de mtehammil ol mad bu iklime avdete demez kanaatmdaym. Bbreklerimin eski rahatszl hu sus takyidat istilzam ediyor. Elli yan buldum. Mahdud bir i urunda nefsimi gz gre tehlikeye koymakta da mantk gremiyorum. Binaenaleyh Batumdan kaldrlmak-
t lm matlup ise emir ve iaret buyrulduu gn istifa ederim. Lkin, hi zan ettiim gibi deil de mahaza karargh devletinizde bulunmaklm maslalalen iktiza edi.yor ve zat samilerine bir hizmetde bulunacama kanaat buyrlmusa hemen inha buyurulur her ey gibi feda ederim. Yalnz bir ricam var, stanbulda valdem pek ihti yarlam senedir mtehassir artk Sarkamtan stanbul pek uzak kalr, evvelen Vekletden bir ay mezuniyet istihsal buyrulursa hem valdemi grr ve hem de kz larmn yz st kalm olan ilerini tesviye arelerini bulur Ve Batum tarikiyle avdet ederim. Bir maruzatm daha var, gelecek ka kadar ordu merkezi Erzincan gi bi az ok mutedil bir mevkie ekilmezse ve ahval msaade ederse k az souk bir mmtakada geirmekliime msaade buyurursunuz zan ederim. 11 ubat Grclerce kara gndr. Bolevikler Grcistana bu gn girdiler. Bu mnasebetle menevikerin hazrlad nmayi sebebine be on kii tevkif edildi. Bu meyanda jimnaj muallimlerinden birka kii de var, talebe bunlar kurtarmak vesi lesiyle siyah bayrakla nmayi yapmaya ve meneviklerden vefat etmi olan birka kiinin kabrine ikinci enternasyonal marn almaa teebbs ettilerse de resm ra porumda da arz ettiim vehile bir saat srmeden mesele hal edildi. Ruslar tedricen ve mtevaliyen asker getiriyorlar. Menevik korkusunu ketm iin Trklerden ihtiraz ettiklerini iae ediyorlar. Lkin bunlar da yine Grclere iae ettiriyorlar. Nihayet dnk nmayi ii aikr etti. * Sefaret vastase ateemiliterlie his olunan harekt ve mnakalt askeriye .hakknda malmat veriyorum. Hsamettin Bey desteris olduu dier vekayj. ile blrledirerek hlsasn takdim eder. Buradan doruca ve ayrca yazarsam istihbarat ilk etmi olurum. Deniz ve hudud vekayii iin Rus kumandann ve konsolosu, Refkomu ok sktrdm. On be gndr vukuat iidilmyor. Hami zadelerden Sabjt, Selim, Dervi, srafil Beylerle Hseyin Bey Cakoval Bekir Aa Yukarc Acaral Ali Efendi Surakize elan mevkufturlar. Geen gn aff umum iin tekrar grtm. -Bu ay iinde icra olunacan sylediler, sefire de yazdm. Hilli Ahmer iin 4 ubat akam bir suvare tertip ettim. Pek parlak oldu. Er km hkmet hemen kmilen geldi, Rus kumandan ve dier kumandanlar gelder. .Batumda byle parlak suvare hi olmam, henz hesabn arkas alnmad ise de bin be yz lira haslat safiye olacan tahmin ediyorum. Buradaki hizmet mfrezesinin iae paras kalmad. Frka da para gndermedi. Elimdeki ahs yz elli iki yz liray da sarf ettim. Bunlar dn Aydn vapuru ile iadeye mecbur oldum. Zaten tehizatlar pek fena, elbiseleri yok, istedim gnderme diler, kuru tahtada yatyorlard. Aleddevam hastalanyorlar, silhlar da olmadn dan muhafz olarak da istifade mmkn deil, mhimmat gelirse kumandan ucuzca askere verecek.
Baki emir ve ian devletlerine intizar edre ve arz tazimat mahsusa eylerim.
brahim Tali
t"Ankggu.s y h o u k ? kum ar, sefa h a tin d e
bilhassa
M u stafa
K em l
P aan n muhitsin d e p e i r i I e H H H ^ B em m h ^ E 5 ^ M u sta fa K em al Paann m uhitinden : m stebit, haris, in s a fs z ... g ib i h i d e bende bulunm ayan v asfla rn propaganda edildii ni de d in lem ek tey y im ... V a k tiy le is m e t P a aya M u stafa K em al Paann k a ra rg h iin yazm tm . A n kara m uhiti y le im i b yle im i diye y a p a ca k b a k a b ir ey im y ok tu . E sasen sta n b u l v e itil f k u vvetleri d e A n kara iin m thi p rop a g a n d a yap tk larn dan b a n a den vazife dedik o d u la r a rk a yay m a m a k idi. B y le b ir hen gm ede M u stafa K em l P a a -
1054
STKLL HARBMZ
'
: .
m n benden kukulanm a baladm z m ill iin hsn n eticey e isali iirt tehlikeli idi. B en onu kukulan dracak bir e y yapm am tm , benim v a r - lm dan on v e y a baz riy a k r v e ehliyetsiz (da im a b u g ib i k im seler rica l a ra sn a fe s a t tohum unu ekm iler ve h a tt bim ilerd ir) kim selerin, endiesine de sebeb yok tu . B unun iin A rd a h a n m eb'u su H ilm i B eye, ba na h aber v erm ey erek m ektu p verip M osk ov a y a E n v er P a a nezdine g n derm esi vesilesiyle aram zda m tekabil sam im iyet lzum unu yazm tm u halde y a p a ca m bir e y kalm yordu . Selhattin B ey e 1 2 /1 2 /1 5 3 7 de v erd iim ceva p da yap tk larm v e hislerim i g sterd i in d en aynen y a z yoru m . G eri o m ektu bun da aleyhim izdeki cereya n n M u sta fa K em ld en g eldiin i anlatm ak isliyord u , fakat ben bunu u cm le ile k a p a ttm : (B iz beeriz, b itta b i dahil v e h aric b iro k cerey a n lar k arsn da hissem ize bizim de b ir ey ler debilir.)
.
,
Sarkam 12/12/1337
Muhterem bey kardeim Byk bir mmemniyetle aldm mektubunuza (V cevapda gecikdim. Siyas ve asker azim meguliyetle beraber Mecisce hakkmda baz zatlardaki dncelerin serbeste ceryan ve netayicini grmek arzusu izahat vermekte gecikmekliime sebeb oldu. Her eyden evvel arkn daha Harbi Umumide Ermeni] erden serian tabiisinde ne byk mil olduum ve bilhassa Erzurumu katlim ve yandan kurtarmjam tarihi harbimizce tevsik olunmutur. Mtarekede ise ark ordusunun silhlarm ver memek ve Anadolu ittihadna ark sslhareke yapmak pln ve azminden sonsa. asker ve siyas vazifeleri tamamiyle yapmakla vicdanen, pek msterihim. nce ve derin dncelerimledir ki mthi ceryanlara ramen boieviklerle hsn mnase bet temin edilmi ve silh ve paraca hayli yardmlar kazanlmtr. Yine birok en trikalara ramen arkda halklk, Envercilik perdeleriyle boleviklik ilnnn nne durdum. Ermenilere kar harektn lzumu hakkmdaki muhaberatm yaptm iyi liklerin byklne ahittir. Harektn .hsn idaresi ise netayiciyle llebilir. banda uraanlarn bile endiesini mucib olan Kars Kalesi be zayiatla ve Er menilere bir buuk alayla kale erknnn ve sair kymetli insanlarn esaretiyle elde edilmitir. Bunlar vaktiyle kda gemi vesikalarla mebbetdir. Btn bu ilere ramen birka kiinin menfaatine ket vurulmas ve daha ziyade Anadoluda ahsiyet ve silhlar imha programyla alan ngiliz ordusunun faal ve tahrikli erkn harbiyesi ve buna zamimeten o zamanki stanbul hkmeti her kuvvetden istifade ile herkes gibi benim de aleyhimde ceryanlar yaptlar. Ve bilhassa Ermenilere kar ha rekt yapacam anlaynca Erzuruma kadar adamlar saldrdlar. Mesel, Ankaraya gnderdiim, casus Nuri birka kere Erzuruma gelmi ve Ermenilere kar hareketin memleketi mahvedeceini, Erzurumu da Ermenilere vereceini, harekt yaplmazsa Erzurumun kurtulacan, kumandanlarn kendi istifadeleri iin hareket yapacakla rn... ilh... suretde, stanbul erkn harbiye riyasetinden ngiliz parasile Erzurum^ gnderilerek yalnz erafla deil validen valiye olmak zere erkm hkmeti bile aleyhime evirmeye almtr. Bu dedi kodular baz idraksiz veya menfaatperest leri tahrik etti. Harekt dolaysiyle ahsmn aleyhine yazlm ve - kararghm ya zclarndan Erzurumlu - yazlar dahi ele gemitir. Peygamberlere ve hatt Cenab Allaha bile isyan edenler var. Biz, beeriz, bittabi dahil ve haric birok ceryanlar karsnda hissemize bizim de bir eyler debilir. Yetimlerimiz memlekete pek nafi i grecek bir terbiyeyi bedeniye ve fikriyeye-
> :
-malik oldular. Ve alyorlar da. Bunlarla itigal mesaimin en tatl bir ksm oluyor. Milletimizin yakn ve erefli muvaffakiyetine dualarla gzlerinizden perim kar deim efendim. Kazm Karabekir
26 T erin isanide E rzu ru m d a D ar ik elp tedavih ane v e as darlistih zar resm i k adm a m u v a ffa k iy et hasl oldu. im diye k a d a r bu gibi iler iin Svasa k a d a r g itm e k m ecb u riyeti r e f olundu. 28 de an a m ek teb i hak knda k on feran s ile resm i k ad y ap tm z s i I , g n k da balad v e o rta lk b ir k a n d a n fazla k ar tuttu. 1 K nunuevvelde 11.25 de A da n am n anl bayram za kavutuunu h a b er alarak pek sevindik. 10 K nunuevvelde m m tak ai harbin ilgas h ak k m da - 8 T erinisani den itibaren - erkn h a rb iyei um um iyeden em ir geldi. 20 K nunuevvel 1336 - tarih li em irle m ak am at askeriye m m takai harbdeki a s a y i i m esuld. B u em ir M u stafa K em l P aam n 13 T erin isani 1337 tarihli emrinin m tem m im i idi. M alakanian en n ihayet 20 K nunusaniye kadar ( m em leketim izden
km adklar halde katiyen askere alnacak lar hak km da A n k arad an enr1 geldi. K a rs K us S o v y e t kon solosu N orm a n ziyaretim e geldi. M alakanlarn askere alnm as halinde R u sy a d a k i T rk tebaasnn da askere alnacan syled i. C evaben hkm etim iz 20 K nu nu san iye kadar m d deti tem did etm itir, bundan son ra gitm ezlerse askere alnacaklardr, itil f nam e
i \ ! L
a rtk bence y a p la ca k b ir e y olm adm syledim . A n karadaki S o v y e t se firi tebdil olunm u, g y a F ran sz sin e m ni olam adn dan M osk ova h k m eti kzm .
m e n d f e r
tt 4
i
j
H a k k n d a k i
Teklifim Sarkam 11/12/1337
| ) [ [ ? | j l I | | I ,
Nafia Vekili Rauf Beyefendi Hazretlerine Heyeti Vekile meyanna girmenizden memnuiyetim azimdir. Pek yaknda mesut bir hayata milletimizin mazhariyetini1 tazarrudan sonra umuru nafiaya ait Er km Harbiyei Umumiyeye yazdm maruzat aynen yazyorum: Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine imdiye kadar mendfer, ose, liman gibi iktisadmzn temellerini lzm gibi atamamaklmiz, projelerin tertibinde haric veya dahil husus tesiratdan azade kalamamaklmzdan olduu zannndaym. Balkan Harbinden evvel Fransz irketle rine verdiimiz klliyetli paraya mukabil Anadoluda gze arpar bir ey temin edilmemitir. nk her mebus mekkillerine kar bir ey yapm grnmek iin tesirler yapm, zamann nafia nazn da her tarafda mran baladj krk elli senede btn memleket muntazam ebekelere malik olacak zamyla para ve kuvvet eski muazzam imparatorluumuza serpitirilmi ve neticede (Ankara - Sivas - Erzurum) gibi ana damarmz bile meflu braklmtr. Vekleti celilerinin tasavvuratn bilmiyorum, ancak (Erzurum - Trabzon) mendferinin inas hakknda baz szler iitiimden fikrimi, iktisad, siyas ve asker tedkikatma istinaden arz eyleyorum. Ana-
dolunun cenup ve garbnda iyi kt limanlan ve bunlara mntehi mendfterleri vardr. Fakat Karadeniz sahilinde ne bir liman ve ne de buraya mntehi mend fer yoktur. Liman yapmak haylice masrafa muhta olduundan imdilik vasati bir mahalde olmas dolaysyla Samsunun gzel bir liman haline ifra ile ark ve garp tan buraya mntehi mendoferler yapmak esas pln olmaldr. (Ankara - Sivas Erzurum) hatt ktisad, siyas ve asken btn ehemmiyetleri haizdir. (Erzurum Trabzon) hatt iktisaden masrafn koniyamyaca gibi (Erzurum - Sivas) hatt mevcut deilse askerlike dmann iine daha ok yarar. Siyaseten mahzuru da pek ziyadedir. nk Ruslarla hudud yaknnda Fransa veya sair bir devletin siyas en trikas ss\harekesi olacandan Rusann tamah nazarn ekecei gibi mendferin ran dahiline gemesi halinde Avrupa devletlerinin de hrsn mucib olabilir. Erzurum - Trabzon hattn en ziyade ran transiti iin ehehmiyetinden bahsedilmesi doru deildir. Bu fikrin arkda rol oynamak iin mendfer inasn maske yap mak isteyen devletlerin yapt propaganda diye telekkisi makul olur. Zira Erzurum dan Tebrize kadar mendfer yaplmadka ehemmiyetli bir transit olamaz, sebebi de Tebrizin Batuma mendferle merbut olmasndandr. Ruslar bizim hatlarn Tebrize mntehi olmasna var kuvveteriye mmanaat edeceklerini evvelden dnmek lzmdr. Bu mmnaatn bertraf edilebilecei kabul edilse dahi ran transiti Sam sun limanna dahi suhuletle inebilir. Esasen de bu transitin ne miktar olduu muh telif senelerin istatistiklerinden karlarak ehemmiyet takdir olunmaldr. Her eyden evvel (Ankara - Sivas - Erzurum) omendferinin inas ve imdilik Sam sun liman kabulyle Svasa rapt' iin para ve kuvveti datmayarak en az bir za manda i grmeye bakmalyz. arkn, bu inaatn hitamna kadar ve hatt daha sonralar da Trabzona rapt otomobil irketleriyle pek kolay ve faideli olr. Bunun iin de oselerin mkemmelen tamir ve baz mnasebetsiz gzerghlarn tebdil ve slahn projelerimize koymak ve halk otomobilcilie teci etmek lzmdr. Oompbil ktaatmzda ayda ofrlk retebiliyoruz. Bu gibiler irketlerde ofrlk et tike hizmeti askeriyede imi gibi ad edebiliriz. u halde hkmeti mahaliyeler halk kuvvetli irketler tesisine tevik etmeli, nafa da Erzurum - Erzincan aralarn daki ossy daima hsn halde bulundurmaldr. Maruzatm bu kadardr, i, ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
N a fia V ekili R a u f B ey cevaben teekkrle V ek let nam na d a b yk m em nuniyet gsterm i v e daha bu gibi esaslarla V ekleti tenvir etm ekliim i rica etm itir. (1 ) Mnasip zam anlarda fa y d a l g receim tek liflerd e bulunacam . im diden m uhtelif vekletlerin lyih alar top la ya ra k istikbal iin esasl p rog ra m la r tatbik etm eleri pek lzm dr.
(1) smet Paa hkmeti sulhden sonra mendfer inas hususunda benim bu teklifimi nazar dikkate almayarak imalden cenuptan bir takm hatlara ayni zamanda ve hkmet parasyla balad. ark medferierim de satn alarak birka neslin ykn bugnk nesle ykledi. zmir harp oyununda (1339) da Ktahya Balkesir hattnn inasn da askerlike mhim grerek teklif etmitim. Bunu muvafk bularak yaptlar fakat dier hatlarda kararszlk ve tedbirsizlik yznden milyonlar kayboldu. Mesel Diyarbekir cihetinde Araradan Srgani madenine dar hat baladlar. Bunun gibi Ereli havzasndan dahile de byle bir hat baladlar sonra terk ettiler. Bu hususda aylarnda tafsilt vardr.
15 K nunuevvelde 9. F rkan n bl k talim leri teftii iin K a rsa g it tim . T eftilerle m egu l olm akla bera ber 93 K us se fe ri v e H arbi U m um v e m tarekekedeki ark harek eti hak knda zabitana k on feran s v e r dim. 22 de K a rsd a m a a rif ana ve ilk kz m ekteplerinin m tala salonu v e (K a rs kon feran sn akdettigam iz y e rd e ) v e istih ba rat odasnn resm i k a d la n yapld. A kam m a a rif m ek tepleri ocu k la rn n m sam erelerinde bulundum . P ro g ra m la r iir ve nesirlerle dolu, h arek et yok , amel ey ler yok . B u n la n n lzum unu izah ettim . 2 0 /2 1 de T iflis m m essilim iz M uhtar B e y (sa b k h a riciy e vekili) h a riciy e m stear Suat B ey, B atum ehbenderi brahim Tali B ey v e T iflis ik tisat kon feran s zlar K a rsa gelm ilerdi. 22 de Sarkam a birlikde geldik. Y a p lacak iler hakknda g r tk. M uahede m etnine v e k on feran sdak i k ar ta ra fn vaadlerine g re yaplm as lzm gelen ileri tasrih ettim . 24 de m ekteplerim izin tem sillerini v e varlklarn gsterdim , pek tak d ir ettiler. 26 da Sarkam tan trenle T if se harek et ettiler. Sirokonun (R u m iye havalisinde K rt sergerdesidir. M tarekede k taatm z o h a v a liyi te rk ettikten son ra o civara hkim olm utur. E rm eni v e Nasturdlerle m uharebelerde bulunuyordu. B ilhassa E rm enilerin V an a sarkn tlk etm em esi iin S irokoyu tu tu y ord u m .) 23 de kendisine ta a r ruz eden ra n ku vvetlerin i perian ederek b ir R u s cebel to p u ile m itra lyz, b ir o k t fe k itin am etm i 3 ehid v e 6 m ecru h varm . ranlI la r erefhanenin 22 kilom etre im ali garbisin e ekilm iler. ranllar m eyan m d a 900 E rm eni varm . M aktuller m eyannda E rm eniler grld gib i 14 m ecruh esiri de katletm iler.
1 K nunusani 1338 de talim ve terbiyesi kuvvetli bir frk a n n ilk bah ar harektna yetim ek zere g a rb a gnderilm esi h azrl hakknda E rk n H arbiyei U m um iyeden em ir geldi. E sasen im diye kadar 3. v e 12. F rk a la r k olord u topusundan 10,5 luk obs b a ta ry a y gnderm itim . arkda iki piyade v e bir svari frk a s kalm t. K azm an, S arkam ta bulunan 11. frk a y E rzincadaki 13. frk a alayyla gn d ereceim i y a z dm . H azrla balattm . 2 K nunusani tarihli stanbul gazetelerinde Cem ahiri M ttefikai A m erika, ngiltere, Fransa, J apon ya arasnda (Sulhu um um inin idam esi ve aksay ark tak i m stem lekelerinin m tekabilen m uhafazas zm nn d a ) ve on sene m ddet devam etm ek artiye bir m uahede im zalandn y azyorlar. D em ek on sene iin um um sulh em niyet altna alnm, yani 1932 y e k a d a r... Bundan sonrasn tek eff l edem em iler d em ek ... B u senenin erefine B y k M illet M eclisi nam na S e r iy e vekletinin stan bu l halkna tam im i de ayan kayttr. (1 ) stanbul halkna yap lacak nasihat v eya ih tarn e r iye .vekleti tarafn d a n yaplm as hkm eti m illiyem is iin b y k gafetdir.
stanbul ahalisine kar eriye Vekletinin beyannamesi Ankara: 5/1. eriye vekleti stanbul ahalisine hitaben atideki beyannameyi neretmitir: stanbulda dab milliye ve iar islmiye ile hi bir zaman telif edilemiyecek bir takm hareketlerin meydan aldm ve son zamanlarda o mbaatszlm pek irkin bir ekle girdiini Byk Millet Meclisi kemali esefle iidiyor. Mslman
(1) Mustafa Keml Paann hilfetin lzumu hakkmdaki Bakkesirdeki hut besi ve Meclisdeki nutku ve bu beyanname bir araya getirilir ve balarna da mefkre hatral hocalar grubu ortasnda ve ayni kisvede Mustafa Keml Paann res mi konursa vaziyet daha iyi anlalr: Gazi byk bir taassupla hilfet ve salta nat ahsna almak istedii grlr. Buna muvaffak olamjaymca da 180 derece ak sine yrd mthi garabetdir. frat ve tefritten bir trl kurtulamyorum. Bu tamim ne kadar lzumsuz ve hatt zararl ise sulhden. sonra mtearayiden giden tima tahribat da o kadar felketdr. htarnameyi yasan Mustfa Fehmi Efendi nin de reyi ile melon apka ve ltin hurufatiyle stanbulun asri pljla&da mede niyet yolunun yolcularn ara sra seyrederek bu sabk yazlarna m yoksa hale m acr acaba? bilmek pek merakl bir eydir.
namn tayan baz kadnlar namus ve iffet nam altnda takdis ettiimiz iki mu azzam vazifeye kar tamamiyle lkayd kalarak fezaletlerini kendilerine yabanc erkeklerle husus ve umum yerlerde dans etmek derecesine kadar ileriye gtryorlarm. Byk Millet Meclisi yakinen bilir ki bu enaatleri bi perva irtikb eden alak fitneler pek kk bir ekalliyetden ibarettir. Yoksa o mbarek memleketin ekseriyeti kahiresi diyanetine, milliyetine has olan secayay bergzideyi tamamiyle muhafaza etmektedir. Ve ahlak kerimanesine ve ananat mukaddesesine vuku bu lan bu tecavzlerin de vakf olmak itibariyle bizlerden ziyade mteessirdir. Fakat emri bilmaruf nebi inelmnkir farizasyle btn mslmanlarn mkellef bulun duklar hi bir zaman hatrdan kmamaldr. Bilhassa oradaki ahalimize mrjidHk vazifesini deruhde eden havvat tarafndan umuru millete bu derecelerde msa mahakrlk gsterilmesi elbette mazur grlemez. Btn Anadolu halk oluuyle ocuuyle, kadnyle erkeiyle, maljde caniyle, diiyle trnayle dmanlara kar mcahede ediyorken istanbuldaki halkn hi olmazsa bu mukaddes cihada kalben itirk etmesi icab etmez mi? Milletimizin istikbali olan genler ve istikbali kurtar mak iin hayrl evltlar yetitirecek kz ve kadnlar dnmelidir ki bu gn ken dilerinin Anadoludaki dindalar onlarn hayatn namusunu erefini istikllini kurtarmak azmiyle urayorlar. Karlarn altnda amurlarn stnde sarp dala rn tepesinde engin ovalarn ierisinde mbarek kanlarn dkyorlar. Bu mukad des gaye urunda canlarn feda ediyorlar. Namusunu erefini her eyden stn selbeti imanna azameti vicdanna dnyalar hayran eden milletira,iz arasnda bu fezahatler ve bu fezahati irtikb edecek kadar sefil ftretler acaba nasl oluyor da bulunuyor. Hi phe yoktur ki bu enaatler bizim ruhu milliyetimizden bizim terbiyei millimizden domam. Bunlarda yabanc bir ruh, zehirnk bir terbiye mjtl olmutur. Bu yabanc ruhu bu zehirnk terbiyeyi ldrmek bsbtn vcudunu kaldrmak iin btn millet rehberlerinin btn millet matbuatnn el birliiyle a lmalar en mukaddes vazifeleridir. Zira ahlksz bir millet iin imkn hayat ta savvur olunamaz. Ahlkn sukutu biinyam milliyenin inhizamdr. Millet ahslar gibi trl trl ulcbelere urar. Lkin btn bu straplar btn bu ukbeleri m u vaffakiyetle atlayanlar ancak ahlkn sukutdan muhafaza edenlerdir. Binaenaleyh mekrimi ahlk itmam iin gnderilmi bir dinin muhafazai esasiyetini kendile rine umde ittihaz eden, bu hisle stanbuldaki sukutu ahlkiden son derece mtees sir bulunan Byk Millet Meclisi btn ruhuyle temenni eder ki inayeti hakla stanbulu tahlis ettii zaman orada velev pek kk bir ekalliyet tarafmdan irtikb edilmi oisun btn bir ekseriyetin namusunu lekeliyebilecek bu kabi fezahatlei grmesin, bilkis necabeti milliye ve islmiyemizin. her trl ilcaat mhacemata ramen saffeti ezeiyesiyle payidar olduunu mahede etsin. Bununla beraber B yk Millet Meclisi stanbulun namuslu hamiyetli faziletli evldna itiyaklarn ibl ederken unu da ilve ederiz ki kadn olsun erkek olsun m.illetin mukaddera tn hie sayan namusunu lekeleyen nefsi hevasma esir bir takm erazii emin olsun lar yaknda hareketlerinin hesabn vermekten kurtularmyacakiardr. Veyl o kim selere ki mevcudiyeti miiliyede eira rahneler aarak cezay sazalanm dnyada ezlan ukbada sermedi bir hsran suretinde grrler. Feberhm badellezine yemeunl ukul fitebhm ahsene. Bj/k Millet Meclisi namma Umuru eriye Vekili Mustaia Fehmi
Sarkam ta b ir .avc kulb tesis ettik. 6 K nunusanide ilk ava kld. (13 de kzak larla K a ra k u rt yolun da K ro lu K alesi civarndaki ava ben de itirk ettim . K a r dizleri a yor ve ok y o r u y o r ,) "
K nunusanide ajans b ild iriy or: M osk ova hkm eti
T atar
K rm
hkm etinin istikllini kabul v e iln etm itir. K rm ecnebi m em leketle re se fir gn d erm ek v e dahilen istikll hakkna m alik olacak tr, (em sali ne nazaran inanlm as z o r bir te b li ). M srda dahi karklklar varm . N a fia VekiM R a u f B e y de rahatszlna binaen istifa etm i. M utafa K em l P a a ya sordu m teyid ediyor. 10 da M u stafa K em l P aadan aldm ifred e beni A n k a ra y a M d a fa M illiyeye istiyor. ok h a y ret ettim . B en im ark tan ayrlm ak lm za feri k a t iy e k a d a r tehlikeli o la ca m bilm eleri lzm d. B ilh assa a rk halknn da bidayetden beri ayrlk a rzu lan ve h a tt halk h km eti d iy e ba k a y e rli olan m em urlar a tm aya alm alar m eydan da iken H a rp u tlu evki Paann yerim e gnderilm ek istenm esi b y k gafetd ir. evk i Paa k kyam et ortasn d a elvdyei slseyi tah liye etm i bulunduundan henz h ak ettiim iz bu y erler halknn da m enfurudur. Bunun gelm esi boleviklerin de iine yaray a ca k tr. B u n ok ta lar A n k a ra neden dnem iyor h a y r e t... A ld m ifr e e yazdm cev a p aynen u n la rdr: Makina banda Zata mahsustur. Ankara 10/1/1338 J j j j J | J ] j |
J
| j
ark Cephesi Kumandan Kazm K ^^hekr Paa Hazretlerine
Refet Paa Mdafaai Milliye Vekletinden, istifa etti, Meclisde mevcut asker zlar Cemal Paa, Miralay Selhattin Bey, Yusuf zzet Paa, Kara Vasf Bey ve sairedir. Garp cephesinde Kprl Kzm ve Fahrettin Paalar vardr. Mdafaai Milliye Vekleti esasen ok mhim olmakla beraber Heyeti Vekiledek vaziyeti a yan ehemmiyettir. Zat devletlerini intihab olunduu takdirde yerinize evki Paay tyin edip gelmeniz caiz midir? Makine banda cevabnz rica ederim. Bakumandan Mustafa Kemal M u stafa K em l Paann bizzat beni a rk ta alkoym ak istem edii v e herhangi bir su retle ayrm aya u ra t n a phem kalm ad. ( a rk ta k i V a li H azm B e y riyasetin deki h eyeti tahkikiyenin d e is tifa y a m ecb u r olurum zann e gnderildiini anladm . K ars valisi - A n k a ra em niyet m dr - E sa t B e y bu heyetden bahisle bunu kendi haysiyetin e tecav z addederek istifa edecein i benim d e istifa ederek A n k aram n bu saygsz hareketine fryle iddetle m ukabelenin m u v a fk olacan m talaa e t tiin i sylem itir. M um aileyh K a rs valiliinden E rzu ru m r e ji m d r lne n ak lolarak alm ay muhilli h a y siy et grm em itir. E s a t B eyin v a zife ve m em uriyeti hakikiyesi hakknda h ayli m alm at aldm. B u r tiye m ektebi sn f arkadam a benim ark tak i vazifem i v e k a t i za fere kadar ayrlm aklm u tehlikesini v e z a feri m teakip dahi ancak m fet-
tii um um ilik selhiyetdyle a rk ta fa y d a l olabileceim i a ksi halde v azi fem in kendiliinden y ek n balam ola ca m anlattm .) M u sta fa K e m l P a a d a n gelen cev a p ta hl (B iz a rk cephesinden infikkinize k a ra r verm ek te m tereddit bu lu n u yoru z) B u ifre ile bun a v erd i im cevabm u n lardr: Zata mahsus Ankara '10/1/1338 deniyordu.
Refet Paa geri bir ok istizahlara maruz kald. Fakat bu defa istifas sahh esbaba istinad etmektedir. Biz ark cephesinden infikkinize karar vermekte mtereddid bulunuyoruz1 . Bakumandan Mustafa Kemal
Bakumandan Mustafa. Kemal Paa Hazretlerine
Karardaki teredddn tenvirine medar olmak zere unu da arz edeyim ki Fransa e itilfmz aleyhlerine bir hareket suretinde telekki ile tedabir alan Rusya bidayetden itibaren itilf hkmetlerinin entrikalarna kar duran kendileriyle sa mim bir irtibat ve mnasebet tesisine yardm ettiim kanaatine saik olan ahsiye timin u sra garbe ekilmesiyle mevcut phelerini teyid edebilecei gibi aramz bozmak iin sarf gayret eden ngilizlerin bu vaz,iyetden istifade edeceklerini de tah min etmekteyim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir . B enim ne A n k a ra y a v e ne de M dafaai M illiye V ek letin e gelm ek arzusunda olm adm , bilkis b y le b ir celbi hsn telekk i etm iyeceiitm cevaplarm da anladlar. B en A n k a ra y a h e r h a n gi bir za ru ret k ar snda istenebilirdim . F a k a t bu zaruret M dafaai M illiye m akam gibi herhangi b ir zatn y a p a b ilece i b ir m ak am deildi. Z a ru ret a n ca k as k e n v e y a siya s b ir v a ziy e t olabilirdi. H albuk i ceph e kum andanl, er km h a rb iyei um um iye reislii yap an arkadalarm z vard, siyas v a ziyete de ark tan m essir bulunuyordum . M esele benim a rk ta k i m esa im den endie idi, bun u p ek h ak sz buldum , v e m eclisi m ill uursuz bir k a zatn herh an gi bir tesirle hayk rm asn a k ar u v e y a bu sebeble vazifem i b ra k a ra k ik in ci d erecede v e siyas entrikalara m aruz m ak am lara g itm iyecek tim . sra r olu nu rsa E dirne m ebu su ola ra k m eclisde a lm a y tercih edecektim . 23 T erinisani 1337 de A rd a h a n M ebusu H il m i B e y e verilen v a z ife v e m ektu ptan h a b erd a r edilm em ekliim d ola y syla m tekabil emniyet ve sam im iyet taleb etm i v e M u sta fa K em al P aa d a sam im cev a p verm iti. B eni M d afaa y M illiye V ek letin e taleble a rk ta n a yrm a k arzusu v e A n k a ra d a n gelen za tlard an v e m ek tu p lard an aldm n etice m a a tteess f k i aksini g ste riy o r. arktCn a y
rlm a k ... B ence kaybedeceim bir ey yok tu r. H er eyden m ahrum , edid k, m thi e n trik a la r... herhalde cazip y eri yok tu r. H arektn m u v a ffa k iy eti askeriye ve siyasiyesi de benim vazife yap m olm a k l m d ola y siy le hayatm n ta tl h atralarla dolm asna d a sebebdir. A n k a ra d a daha rahat da yaayabilirim , fa k a t henz g a rp m m takam z i ga l altnda, a rk t krtlk bu esnda feveran edebir, b oleviklik b ir f e lk et karabilir, bunlarla en yakn dan ve hassas bir su retde tem as olan benim, bundan dolay vaziyeti iy i bilm iyen arkadalarm n arzu sunu kabul etniyerek za feri katiye kadar kalm aya alyoru m . 14 K nunusanide M dafaai M illiye V ekletine 147 reyle K a ra s m ebusu K zm P aa (K p r l l ), N a fia V ekletine 172 re y e D iy a rfoekir m ebusu F eyzi B ey intihap olunm u, h aberi geidi. M em nun oldum . (B irk a gn son ra ktisat V ekletine 107 rey ile zm it m ebu su S rr B ey tyin olu n m u ). 17 de M u stafa K em al Paadan u ifreyi aldm :
No. 5847 Ankara 17/1/133 ar/c Cephesi Kumadarn Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Durak Bey mezun en Erzuruma geliyor. Buradan hareketinde zat devletiniz ile tetnas ederek Meclisin ve burann ahvali hakknda malmat ve izahat vereceini bil dirmitir. Kendisine mltefitane muamele olunmas ve muhafazai mukaddesat ce miyetinin Mdafaai Hukuk Unvanyla iktifa olunmasnn kendisine sureti mnasebede anlatlmas muvafk olur. Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
ak B ey E rzurum m ebusudur. Tahsili iptidaidir, fa k a t iy i b ir z&fcdr, Geldi, S arkam ta grt k, A n k a ra v e M eclis hakknda bildim&en fazla m alm at verm edi ve A k a ra y o da iy i tasvir etmedi,, siy a s ve ahlk entrikalar hakknda bunu d a dinledim . M uhafazai M u kaddesat iin de grtk, saten E rzurum lular bunu im zalarnda kulla a m y a ca k a r.) 19 K nunusanide m ektep salonunda h a fta lk m utad, k on ferasd a bulundum . (M ektep terb iyesi) hakknda m usah ebat m uallim inin k o n fe ransn dinledik. M uhite uym ak nedir, bizim ve m terakki m em leketle rin m uhitleri arasm daki fa rk v e m ektep terbiyesiyle bu m ak iisumu hakknda izahat verdim . fa r k d oldu r
21 de K ars kale ve ktaatm teftie gittim . 1293 seferin de K ars ha rekt*. hakknda Rus E rk n H arbiyesin in ra p oru terc m esin i ve G azi
( i ) Mdafaai Milliye Vekletini kabul etmediim Keml Paa Hazretlerine bir ukde kalm olacak ki zaferden sonra Ankaraya geldiim, vakit Kzm Paa, hastadr bunun yerine Mdafaai Milliye vekletini kabul et diye srar etti, kabul etmedim.
[ "'
Muhtar Paann hatratndaki fasl kumandan ve ordu erkn harbiye zabitam muvacehesinde okutarak mnakaalar yaptrdm. Sonra insan ve hayvan hastahanelerini tefti ettim. Kars hayvan hastahanesi a yan hayret asr bir messese. Bizde henz insan hastahanelerine lzm kadar ehemmiyet veriyoruz. 23 de... ve svari tabyalarn dolatk. 24 de trenle Sarkama avdet ettim. Hazrladmz kurslar ama ya baladk. 25 de ktisat ve Mdafaai Milliye Vekletlerine de ylece yazdm:
Sarkam 25/1/1338
Memleketde s a n a t ve raakinaclk hayat uyandrarak ferd ve tedricen umum bir menafii ktisadiye temin etmek zere imdiden teebbsat lzimede bulunmak muvafk olaca dnlerek civar vilyetler ahalisi iin cephe kararghnda sine ma, fotoraf, elektrik kurslar almaktadr. Ancak btn Anadoluda hayat snaiyeye kar bir meyil ve istibnas hasl ettirmek ve makinalarla almak hi.ssi uyan drmak iin Anadolunun muhtelif ve mnasip mahallerinde bu gibi kurslar, mek tepler almak suretiyle iktisad ilere balang tekil edecei mtala klnmakta olduu rrfaruzdur. ark Cephesi Kumandan
Kzm Karabekir
M a a rif V ekletine de halk kitaplar yazdrp te k lifi y a p tm :
neretm eleri iin u , 1/2/1338
Anadolunun hemen her kynde ve hatt kasabasnda, bilhassa ark mntakas dahilinde eskid.en kalma stn eserli Battal Gazi, Krou, k Garip kitaplar cfammaktadr. Halkn elinden bunlan kaldrmak ok zaman iin de gayri miimRndr. Bu gibi kitaplann yazlar arasna ayni vezin ile faydal satrlar ilvesi] pek muvafk olur. Bunlann vatan, muhabbeti, hissiyat diniye, cengverlik, binigik, nian, gre gibi sair idman hususatn, tufzssahha,* iktisad gibi eyleri ve ietma fena detlerimizi gidermeye saik eyler olmasna dikkat olunmaldr. Bu tarz da ilvelerden sonra ayn nam ve isim ve tarz tab ile birok nshalarin her ta rafa nerini arz ve teklif ederim. ark Cephesi Kumandan Kaz;m Karabekir Y aln z k tisa t V ek ili alka gsterd i, fa k a t m enfi olara k ... .aynen udur, pek g e kalm 8 de geldi.
ark Cephesi Kumandarthma
cevab
C; 25/1/1338 tele:
31/1/1338
Sanayiin inkiaf hususundaki teebbsat devletleri ayan tebcildir. Ancak bu kurlarda senelerden beri orada muattal durmakta bulunan ziraat makinalarnm
istimalleri gsterilse menfaati memlekete daha nafi bir tedbir ittihaz edilmi olduu mtalaasmn nazam alilerine arzn mnasip grdm. ktisat Vekili
Srr
Orduda efrada yeni usul zeriyat retmek iin bir kadro kabul hakknda Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine ben de bir teklifde bu lunmutum. Halen ziraat makinalarm kullanacak ve ziraat dersleri, kurslar aacak kudretimiz yoktur, bunu ktisat Vekleti makam nasl bilmiyor hayrettir. Elimizden gelen muaveneti yaptmz dja vasi mikyasda ve her tarafda gerek bu gibi ilerle ve gerekse bilhassa zira at makinelerinin faaliyete getirilmesinin kendi vazifelerini olduunu bi lemeyen bu makama u cevab verdim:
Sarkam 9/2/1338
ktisat Vekletine
C: 31/1/1338:
Orduda ancak fotoraf, sinema, elektrik ve shhiye ve baytariye mtehasssla rmz mevcut olduundan bir tarafdan fenn ve dier tarafdan kaabile, scjhhiye ve baytar memurlar yetitirmeye imkn derecesinde alyor ve bu suretle mnevver fakat a bir takm genleri kurtaryor ve rruemleketde ilim ve fen terakkisini tevsi etmi oluyor. Vazifedar olmas lzm gelen ziraat memurlarnn imdiye kadar bu makinalan halka retmek iin gsterdikleri faaliyetlerle aldklar semeratm tedkik buyrularak makinalarn muattal kalmasna seyirci durmu memurlarn ikaz buyurulmasn ve pek gzel takdir buyrulduu vehile ziraat mavnalarnn sureti istimalinin halka retilmesi hususunun daha umull ve esasl olarak temini iin Ei'kn Harbiyei Umumiye Riyasetine 8/2/1338 tarihli maruzatn, tervicine ltuf buyrulursa daha nafi bir tedbir olaca ve iaret buyrulan zira ihtiyacmzn da bir derece tatmin edileceini arz ederim. ark Cephesi Kumandan
Kzm Karabekir
ktisat Vekilinin cevabm ok dndm. Benim (sanayi projeleri) diye Almanyada tertib ettirdiim program ktisad sahada, irfan, ve tima esaslar hakknda dahi esasl programlar imdiye kadar yaplmal idi. (1) Halbuki mill hkmetimizin teekkl nc se ne olduu halde hi bir veklet ne esasl bir i ve ne de bir program izememiti. Meclisi millimizin ekli sulhe kavutan sonra da bir ey ya pabilmesine msaid dedi. Kymetli vakitler una buna taarruzla, de(1) Sanayi projelerini Ankarada 1339 da tab ettirdim. Btn Vekletlere ve alkadarlara tevzi ettirdim. Her tarafda ilmi teksif ederek i grme esas yerine (pek yazk ki ne bu lyiha ve ne de mendferlerimiz ve maarifimiz vesire hakkandaki ve ktisat Kongresindeki fikir ve lyihalarm ve kim bir daha ne kymetli lyihalar nazar itibara alnmayarak) keyf iler yolunda milyonlar mahvedilmitir*
Teferruat gelecektir.
dikodu ile geiyordu. Cephelerde harb ederken ilim adamlarmz da fakr ve cehle kar harb etmeli ve bilhassa sulhden sonras iin esasl prog ramlar hazrlamal idi. Meclisi milliye seciyeli kimseler toplanabilir fa kat memleketin mtehassslar da a ve isiz kalabilir. ki senelik Ankarann mesaisi ilmi ve fenni cephesinde sfrdr. Btn mesai askeri dir. Halbuki ihtisas sahibi insanlar da imdiye kadar ilemeli di. Sulh den sonra bu tarz idarenin padiahlar devrine mahsus keyf bir idare olacan ve ilim yerine keyif ve arzu kaim olacan gryorum. Bil hassa Mustafa Kemal Paann sarkl mebuslar arasmda ayni kyafetle kartt fotorafn altnda mefkre hatras cmlesi timiz hakknda iyi bir tasavvur deildir. Bunun iin mera ve zabitana birka gn de vam eden harb oyununu bitirdikten sonra 18 ubatda Mustafa Kemal Paa Hazretlerine u lyiham ifre ile yazdm. (Mefkre hatras yazl hocalar grubu fotorafn Prenses Kadriye Hanmn Franszca Ankara Mektuplar nvanl eserinde grdm. Eser namma muharrer olarak posta ile gelmiti.)
Zata mahsustur Sarkam
18/2/1338 Bakumandan Mustaia Kemal Pasa Hazretlerine
Umuru idaremizin vechi teekkl hakkndaki mnakaalar bize henz vasl olmaktadr. Hali sulhun teesssnden sonraki intihabatta birok kymetli zatlar yerine bir takm muhafazakrlar toplanmasna kar imdiden alnacak tedbiri en mhim buluyorum. Meclisi mill kymetdar ahsiyetleri havi olmazsa iki byk mahzur memleketi bugnk harabisinden kurtaramyacaktr. Birincisi fikri teceddd olmayacak, kincisi en mhim lyihalar herhangi bir hisse kaplarak mnaka aya dahi lzum grmeden red edivereceklerdir. Byle bir meclise kar zs b yk mtehassslardan mrekkep ikinci bir meclis bulunmasn faydal gryorum. Ve Meclisi Millinin nazm ve terekkiye doru saiki olaca gibi hayat memleke te taallk eden kararlar mebuslar meclisinde heyecanla red veya kabul edilse bile bu meclisin ikaz ve iradiyle kararn tadili ve zararn defi mmkn olur. Bu mec lise Ayan diyerek eski devrin khne hayatm hatrlamamak iin byk mtehasss lar meclisi veya daha mnasip bir nam verilebilir. Azasm bir takn kuyud ve su rat altnda tpk mebuslar gibi mllet intihab edebilir. Herlangi bir meslein en li tahsilini grmek ve Trkiye hkmetinin vekletini, valiliini veya ordu ku mandanln yapm olmak gibi mhim artlar teferruatyle takyid olunabilir. Meselenin teferruatnn tesbiti mevcut hkmetlerinkilerin de tedkiki ile her trl mahzurdan salim bir halde mmkndr. Byk mtehassslar hayeti kabul olu nursa her vekletin ras da bunlardan ayrlabilir. Mesel asker ra, nai:ia ras vesaire gibi. Bu iki meclisin tasdikinden geerek bir mddet iin takibi esas ittihaz edilecek olan herhangi bir programmzda sabit kadem olmak ve bu progra mn tarz tatbikiyesinde mutasavver hedef ve gayeyi muhafaza etmek iin bu ralarn vcudunu pek lzumlu addediyorum. Aksi halde vekletlerde ahsiyetler deitike program ve bunu yapacak ahsiyetler de az ok deimekten kurtulama yacaktr. Bundan baka kabul edilen herhangi bir ey mtehassslarn rsiye ka bul edilmezse mucibi tenkid olur. Ve millet de buna lzm gibi sarlmam. Millet
Meclisi millet namna bir eyi red veya kabul ve kontrol hakkdr. Fakat bu ba ka, htisas sahihlerinin yapaca ve bundan sonra kabul olunacak ey de baka, olur. Hali tabiinin rcuundan sonraki endie ve mlhazatm arz eyliyorum m talay samilerinin iann istirham eylerim. , ark Cephesi Kumandan
Kzm Karabekit
t-Mustafa Kemal Pasa noktai nazarm kabul etmedi. darei hatra mz hukuku esasiye nazarndan e makbul, bir ekil imi. Ben bu fikir de deilim. Asr bir idarede hkim olmas lzm geen ilim ve ihtisasdr Millet Meclisi ancak kontrol makamdr. Bu yaplmadka maruz kala camz keyf idareler milletimizi iflsa srkliyecektir kanaatndaym. stikbal hakkm teslim edecektir^ Kemal Paann ifreli cevab aynen udur:
Zata mahsustur
s
Ankara 4/3/1338:
ark Cephesi Kum&ndan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
C: 18/19/2/1338 ve 1/127 No. ifreye.
Memleket idaresi umumiyesine vazulyed yegne kuvvei liye bulunan Byk Millet Meclisinin ittihaz edecei mukarreratm mtehassslardan mrekkep dier bir heyet tarafndan, tedkik edilmemesinden tevellt edecek mehazir hakkmdaki noktai nazar devletleri esas itibariyle shhati kmileyi haizdir. Ancak nam ve nvan yan olmasa dahi milletin btn hukuk ve selhiyetini haiz olarak intihab edilmi ve edilecek olan Byk Millet Meclisinin mukarrerat esasiyesini dier bir heyetin kararyle takayid eylemek idarei umumiyede takib ey lediimiz esasatm ruhuyle kabili imtiza olamyacaktr. bu mtehassslar mecli sinin de mtalay liyeleri vehile millet tarafndan mebuslar gibi intihab takdi rinde ayni menbadan ajoi selhiyeti alm iki byk kuvvetin idarei umumiye! 3T *rillete messir olmas vaziyeti hukukiyede olduu gibi amel sahada da mucibi te evv bir ikilii tevlid edecek ve bu vaziyetden mtevellit bir muvazenesizlii te lif iin hayat ve hukuku millete mdahalekr kuvvetin vcudunu kabul etmek icab eyliyecektir. Fikri cizaneme gre tasavvur buyurulan mahzurlar izale iin arei yegne mil let meclisinin mmkn mertebe erbab liyakat ve ihtisasdan mrekkep olarak inti habn temin etmek ve meclisin tekilt dhiliyesinde encmenler intihabatmda: Heyeti Vekilenin tefrik ve intihabnda ilim ve ihtisas hususuna fevkalde ehemmi yet vermek hususlarndan ibarettir. Geirdiimiz feci tecrbelerin netayipinden mlhem bulunan ve milletlerin, idaresinde en elem bir tarik olduu gib hukuku esasiye noktai nazarndan daha makbul bir ekli ihtiva eden idarei hazramzm te yid ve takviyesi ile intihabat hususunda mteyakkz bulunulmas sayesinde hal iin olduu gibi istikbaldeki tecedddatn inkiaf iin de en ziyade muvaffakiyet bah bir idare makinas kurulmu olacan arz eylerim.
Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Keml
B u cevap ti hak knda bende endie uyandrd. M illet M eclisi inti h abnda m illet serb est brak lm ayacak , on lara arzu, edilen zatla r in ti h a b ettirilecek dem ek, isten iliyordu. M illet vekillii iin yksek tah sili bile a rt k oy m a k nasl o lu r ? E n m terakki olan A m erik a d a bile serv et en ziyade ilk tah sil gren ler elindedir. M illet kendi ilerini y ap trm a k iin m tehassslar kullanabilir fa k a t rey ve k on trol hakkn nasl ken disinden alabiliriz? B u tarz hk m et im diye kadar bin bir belsn ektiim iz m stebit saltan at devrine re deil in id ir? (1 ) K em l P aann m uhitinin h ak ik aten ilim adam larndan m ah ru m olduun u ve siyas entrikalarla kendilerine uzun ti iin m ev kiler tem in etm ek istediklerini v e M u stafa K em al Paann d a b o y e bir m uhitle za fe r bidesinin kuraca kuvvetli b ir ta h tg h d a perinlem ek isted iin i g r y oru m . Sulhden son ra b y le b ir m uhitle m illeti fe n a y a gt rebilecein d en endie ediyoru m . Z aferi m teak ip bizzat .grerek m nak aa etm ek v e T rkiyed e hakik bir dem okrasi v e ilim kuvvet? h a sl etm eye alm aktan b a k a artk y ap acak im dilik iim k a lm yor!; P ren ses K a d riy e H anm n F ran szca bu hussda bir
(A n k ara M ektuplar)
risale
sini 25 K nunusanide alm tm . Bunun 139 uncu sah ifesindek i resm e bir d ah a uzun u za d ya baktm . Sarkllar arasnda sark v e c bb eli v a ziy e ti ve resmin, altndaki (m e fk ra h a tra s) yazs beni h ayli dn drd. G azi h il fet ve saltanat uhdesine nakli dnyor. Verdii, ce vap, bu resm i, m e fk re h atras yazs hep ayni teranedir. Benim m fe tti i um um ilik m eselesi (brah im T ali B eyin 13 tarihli mektubu,) A n k a ra M dafaai M illiye V ek letin e tyinim arzusu hep ayni y o la k y o r. Z a fe ri m teakip m thi iler. S ak arya m uzafferiyetin.de m irliva lktan m irlie ve G azi nvam na birden y k selen M u stafa K em al P a a son bir zaferle Y un anllar A n adolu dan k ovdu k tan son ra da. tabi bir m k fa t - en b y k olm as tabi - stiyeeei ve istem ese dahi gerek es ki v e gerek se yen i balayan tu feyli m uhiti kendi hayat ve istikballerini ebed tem in iin ona en m him bir m k fa t verm ek isteyecek leri tabi dir. Y ek d e m irlik ve G azi Unvann M eclisi M illiye m terek ram ile tek lif eden Fevzi v e sm e t P aalardr. Bunlarn ne dndn bilmek en m him dir. E e r bunlar da tu fey li kym etsiz m ah l klar gibi kendile rin e k a y d h a y a t a rtiyle birer m akam tem inini d n yorlarsa m esele cidden m h im d ir. a k a rya zaferin e k ad ar V ah idettin e m thi salhi y e tle r isteyen, selatin cam ilerine be vakitde gitm eyenleri cebr teFin den ve k u va y m iiliyeyi Y unan garson lar B u lg a r obanlar R um eli k a tilleriyle b ir hizada g rd n D ergh gazetesinde yazm ak kstah-
(1) kinci meclisin intihab komitesinde Mustafa Keml Pasa ile fikirlerimiz muarz kald. O istedii ekilde tek meclisle istedii hkmeti kurdu. Njhayet ben de manzumesinden ayrldm ve muhalefete getim. Bu husustaki mhim sebebler mufassalan yazlmtr.
ln d a bulunan b ir rezl b u g n (K em a list) tab irin i a lk layara k A k am gazetesin de M u stafa K em ale taab b d e balyor.^G azinin etra fn d a ki m taassup hocalar, sefa h a te dkn baz k im seler ~zaten b ir h alka olm u kendisini ik i ku tba itip k a k a rk en bu y en i tu fey liler alayn n d a eklenm esiyle k u rta rm a ya uratm z istikll v e h rriyetim izin m ste bit, b erb a t b ir ekli id areye inklbndan endie etm em ek m m kn de ildir. F a k a t im diki halde yap lacak fa zla b ir ey g rm yoru m . Y aln z (K em a list) tabirinin taam m m etm esini tehlikeli g r y o r u m ^ ( 1 ). B u nun iin 13 ubat 1338 V a rlk gazetesin de yin e Sarkam m akalesini bu esas zerine yazd rttm v e u cm leleri k a y d ettird im : (G a rb n bu g n k varlm z, geen d ev relere benzetm ek istem esindeki h ed efi g relim v e T rkn b u varln a K em alist nam n verm ekle, n e zehirli m ak satlar g tt n bilelim. K em alist tabiriyle br ta ra fd a n T rk v a r ln ah s ile kaim g ste re re k m illetim izi lem e g a y r reit tan tm ak su retiyle idrkini k ltm ek ve d ier ta ra fd a n bu v a rl btn m ille tin im anna deil herhangi b ir ba a b al bir (p a rti) b ir (e te ) vaziye tin d e n ederek bu ruhu istikllin b t n islm m illetlerin e sira yetin e m eydan verm em ek korkusundandr. B tn k inat bilsin k i v arlk d a asl olan ve elebed as k alacak olan m illetim iz m u k adderatn a k a r h a y r v e e r hesabn daim a vekleriyle birlikde v erm ek ten ek in m eyecek tir.) d iyerek v a k tiy le E n v er P a a y d a ileden karan m ebuslar, frk a la r, v e gazetecileri old u u n u izahla fel k etin tekerr r n e y in e a yn i amalle ri g rm ey elim d iyerek m illet idaresini ehil ellere b ra k r v e bu ellerin ilerim g zle y e re k ehilsizliklerini anlaynca a rtk sah n ede a k tr se y re d er gib i b ir de sonunu bekleyem ez. T rkn artk azam etli fa cia la r, s a tr lar kandan destan icadna ku dreti y ok tu r. Onun b y k ruhu, serseriler elinde y a ra tlm fa cia la rd a n k u v v et alm aya asla ih tiy a c y ok , belki bu serg zetlere bol bol n e fre t v e intikam v a r d r ... A y n i m ak aleyi m teakip (H r l fa k a t esir y a a m a ) d iy e m em le k et evltlarn tu fey l ere k a r m cehhez bulun m aya d a v et ettim . (2 ) B u m n ak aalar zam anndaki hdiseler u n la rd r: T iflis telsizinden 2 u b atd a u m alum at a ld k : (A ze rb a y ca n d a a lk gn den g n e aztyor. K azaa d a on be k y d e iddetli a lk vardr. D i e r kylerde de alk v e sefa let var, kadn v e o cu k la r icra k om ita la rnn e tra fm sa ra ra k ekm ek istiy orla r. lm ziyadeleiyor. (A d a ) kazasnda da alk v e sefalet v a r d r.). A m erik a h ey etleri h er y erde yalnz E rm enileri beslediinden bunlarn adilne hereketlerin i tem in
(1 ) Kemalist tabirinin sakatlm 338 senesi nihayetinde Bursada Gazi Paa ya Fevzi Paann yannda izah ettim. Hi ses karmad. (2) Hdisat endie ettiim tarzda inkiaf etti. Mefkreyi daha evvelinden gr dmden meydan vermedim. Fakat tufeyliler Gaziyi baka bir ceryana srkle diler.
ile h er a, h e r lm e m ah k m u m savi g re re k y a rd m etm eleri iin teeb b slerd e bulunm alar iin telsiz m al m atyla birlik de h ariciy e v e kletine v e T iflis m m essilliine yazdm . A m erikallarn b y k yardm m erk ezleri T iflisd ed ir. V a n g l etra fn a R u sya d an Trk m uhaciri celb ile isk n ederek K rd l k v e E rm enilik em ellerine karg fiil! teeb b s lerde bulunulm asn A n k a ra y a te k lif etm itim . 4 ubatda m u v afa k a t ce v a b geldi. H a riciye teebb s edecek S h h iye Veklafci de hsn ikam e lerini tem in edecek (1 ) 2 ubat a ja n s : M u sta fa K em a l P a a H azretlerinin bakum andan huku
l bu gnden itib a ren ay d ah a tem did edilm itir. H a riciy e V ek ili Y u s u f K em a l B e y A v ru p a payitah tlarn da kum uzu m d a fa a iin p a zartesi v e y a sal h arek et edecektir. M erkez ordu su nu n A n k a ra d a n bdirildi.
( 1 /1 /1 3 3 7 den 6 /2 /1 3 3 8 ) e k a d a r k a r icraat l v ed erek em rindeki ktalar
(M erk ez ordu su
O nuncu F rk a K um andan lna ra p tolu n d u u 15 ubatda M dafaai M il liye V ekletinden bildirildi.
H a y y en derdest M eyiten istisal B ilm uhakem e idam D ahile sevk slm fira r d erdesti T ara fm zdan ehid
2841 3262 231 24511 6809 80
9 ubat a ja n s : (M srda ngiliz m em u r v e era fn a k ar h a lk b o y k o t n etm ilerdir. ngilizler islm askerinin silhlarn alm lardr. E l ehram v e d ier b ir gazeteden m aadasn kapatm lardr.) ngilizler b t n a rk ta yan l b ir politik a tak ib ediyorlar. F ran sz lar daha b a siretk r h a rek et etm ektedirler. H albuki ngilizlerin bu tarz h arek eti d evam ederse bilhare btn islm lem inin ebedi n e fre ti ile karlaacaktr. . gayz ve
T u batta iki b u u k sa a t devam etm ek zere - m ek tep salonunda o cu k terb iyesi hak knda b ir k on fera n s verdim . M uallim ler v e zabitle rim ize b ir m d d etteberi yap t m teteb b a m h lsa ettim . 12 u b a t /15 ubat. m era v e erkm h arp lere bir h a rb oyun u y ap trd m . K a rs civarn a ait bir m esele tertib etm itim . B u k a d a r uzun te cr b e y e ra m en yin e b y k noksan lar v e h a ta la r yap lyord u . M na k aasn da u h l sa y y a p tm : 1 K um andan v e erkn harplerin aletleri m utlaka tam bulunm a-
(1)
Maatteessf hi bir ey yapmadlar. Sulhden sonra dahi.
dr. Pergel, harita, renkli kalem ler (sabit ve siler b o z a r), n ot defteri, kurun kalem ve lstik. M evki hakknda m alm at havi eserler. 2 H arekt m m takas olan araziyi iyice m tala etmeli, daha iyisi orm anlar, yollar, sular v e saireyi dikkatle b oya y a ra k o arazide gezmi gibi hkim olmal. (M esele hallinden son ra bizzat araziyi dola m ak pek fa yd a ld r.) 3 V erilen m eseleyi m utlaka haritaya tesbit etmeli. 4 . M esele hakknda evvel m lhaza sonra karar verm eli. E v ve l karar verip son ra m tala sylem ek uydurm aktr. Bundan sonra unlara dikkat etm eli: b Dm an beni bundan nasil alkoyar. c A ra zi nasl tesir yapar; d A h vali havaiye nasl tesir yapar. e G eri hizm etleri asl tesir yapar. 10 ubatda Tebriz mmessilimizin 2 ubat tarihli raporu geldi. 1 ubatda dem okratlar Tebrizi igal ve hkm eti ele alm lar. K azak lar K azakhane cenubundaki tepelere ekilm iler. Jandarm a d em ok ra t lara ta ra fta r imi. A y n i hareket T ahranda dahi vka gelm i. ahn A v ru p a y a seyahati m eselesi bununla alkadar olacak. H erhalde randa tebdili saltanat veya, ekli hkm etin tebdili iin m cadeleler oluyor, dem ektir. G eri 8 ubatta K azaklar Tebrize taarruzla igal etm iler ve dem okratlar m uavenet etm ediinden jandarm alar m alp olm ular v e bir ksm ulfadan N ahcivana gelerek A zerb a yca n hkm etine teslim olm uladr. K azak lar ary ve bir ok evleri yam a etm iler, bolevik m aazalar da yam a edilmitir. 17 ubatda 11. frkan n (yen i N o. s 25) (son kadem esi olan shhiye bl, istihkm bl v e 10,5 luk obs bataryas 24 de hareket ede cek ) karargh da Sarkam dan garp cephesine h areket etti. Bununla ark tan frk a g arba nakledilm i oldu. ki frk a da m erkez ordu su n dan naklolundu. Cenup cephesi ktaat da km ilen g arba naklolunduun dan g a rp cephesi iki misli kuvvet bulm u oldu. E er E rm eni harektm biz ilkbaharda yapm olsa idik bu takviye alt ay evvel yaplm olacak ve im di Yunanllara m u vaffa k iyetle taarruz m m kn olabilecekti. Bu ktaatn garp ta toplanm as, istirahati, iensiki bir ka aya m uhta. 19 ubat: ajansn verdii m alm ata nazaran. Yunan ordusunun A n adolu yu tahliye ihtimaline kar zm ir Rum lar kom iteler tekil edi yorlar. K u vvetleri elli bin olmu. H a riciye V ekleti A vru p a siyaseti hakkm da Paris m m essilliinden gelen m alm at bildiriyor. Hal ve istikbal iin (ngiliz - F ran sz) rek a beti m eselesi daim a nazarda tutulm as lzm gelen m uazzam bir hdise dir. stikbal bu hegem onya rekabetinin fiil m cadelesini de g sterecek tir. Y eni bir harbi umuminin iki m ihrak olan bu devletlerin zm releri imdiden taazzuv ed iyor demektir.
ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine Paris mmessilimiz Ferit beyden, alman, rapora nazaran Fransann Tkiye si yaseti nazariyatda kfi dostluk, fiiliyatda azam tereddt diye tavsif edilebilir. Fransada... bir hkmet teekkl etmedike ngiliz hcumlar Trkiye dostluunun in kiafna mnidir. Avrupanm imdiki vaziyeti gittike iddetlenen ngiliz - Fransz cidali zerine messirdir. ngiltere, Fransa kuvvetine muarz devletleri himayesine, Almanyann Fransaya tamirat borcunu hatt ilgaya msaitdir. Fransa Almanyay iktisaden tazyike ve ittifak manzumelerinden mteekkil bir enberle sarmaya al maktadr. Belika - Polonya ittifak, kk antant, skandinavya mecmuas, Y u goslavya ve Bulgar muhibleri bir silsiledir ki Trkiye - Kafkasya dostluk politikas onun bir halkas olmak zere teemml olunmaktadr. Fransa-Polonya arasnda as ker ittifak vardr. Fransz-kk antant mukareneti talyay Fransaya son derece hasm klmtr. Fransz siyasetinin Trkiye lehinde olmas Trkiyenin mitehayyl manzumede muktedir bir mil olabilecei mlhazasna, saniyen Suriyenin, salisen islm mstemlektmm idaresini teshile, rabian Bak petrol madenlerine tasarruf ar zusuna mstenitdir. Frank!en Buyyon da petrol meselesine alkas yznden Trki ye davasyle uramtr. Franszlar Trkiyenin sulhe nailiyetini Trkiye umurunun kendi mtehasss ve maliyecileri marifetiyle tanzimini dnyorlar. Almanyadan tehdidata, ngiltereden mkilta maruz kalan Fransz siyaseti Trkiye meselesinde azimkrane hareket edemiyor. ngiliz-Fr ansz mcadelesi ya menafii iktisadiyei bi telif yahut muvazenei mseliha ile neticelenebilir. Fransz po litikasnn temevvcatndan arktaki siyasetimizi mutazarrr etmeyecek bir mikyasda istifade lzmdr. Hariciye Vekleti Vekili Cell
T anaklarm yap tk la r mezalim ve k e y f
idare
neticesi E rm enileri
fel k ete srkledii hakknda bizzat E rm enilerin yazdklar vesik a y a y nen dere ediyorn. T eb riz m m essilliim izden 28 ubat 1338 de geldi.
Tebrizde birinci kan Ermenice Zank gazetesiyle neredilen partisinin beyannamesi sureti Ermenistan tercmesidir.
Tasnaksotyon
1 Ermenistan Tanak komitesinin ileri gelenleri esas meselenin sosyalist aki desi olduunu yalnz sosyalist kongrelerinde gstermiler ve fakat fiiliyatda ekseriya sosyalizm muhalifi ve iki yzl siyaset takib etmilerdir. Bazen de emperyalist dev letlerin aleti olmakla renber tabakasna defaatle kurbanlk verdirmilerdir. ktisadi yat bozmular, en v abad memleketlerin sebebi harabist olmulardr. 2 Ermeni inkilp tasnaksotyon partisinin mteneffizleri kesbi istiklliyet eden Ermenistan cumhuriyetinin hkmetini ellerine a5r almaz komu hkmetler ve tebaadan olan anasr saire ie dmancasna vurumakla ve kavgalara girip Er menistan renber tabakasn tab ve takatsiz braktlar. Bunlar son hareketleriyle de isbat ettiler ki komu ve tebaa milletler arasnda sulh ve skn temin edemiyorlar. Ve mill davalar, hkmet meselelerini hal edemiyorlar. Onlarn bu hatirnk ma razlar ilc n pezrdir. Bunun iindir ki bu parti her yerde kavgac, mMharebeci hretini almtr. 3 Son senelerde Ermenistan devletinin mukadderat Tasnaksotvonun umum
kon.greLerin.de ntihab olunan, bro tarafndan tyin, edilirdi. Dnyada sakin btn Ermeni renber tabakasnn tima hayatn da bu hkmet idare eder idi ki Erme nistan demokrasi idaresi her eyden az nazar dikkate alnrd. Halbuki btn vu rumalardan ve ademi muvaffakiyetlerden dorudan doru zarar gren Ermenistan renber tabakas olmutur. 4 Tanaksotyon frkas mevcut Ermeni siyas frka ve ceryanlanyla daima dmanvari mnasebette bulunmu ve bu yzden bir ok Ermeni Mnevverleri h kmete kar lkayd kalarak tekilt ilerine karmamlardr. Haricde de (mstemlektda) Ermeni cumhuriyetinin aleyhine ikdam olunmutur. . 5 Tanaksotyon resmi adamlar tavsiyelerle, tehdidatla, para kuvvetiyle, fr ka mahkemesiyle her bir itiraz bertaraf etmi ve serbestlik akidesini takyid etmi lerdir. Hatt koletktif tima messeselerinin de rabetini karmlardr. Kendi mjesuliyetsiz ve taceracuyane siyasetlerini cebren yrtmlerdir. Bu partide fikir ser bestlii esarette ve birka ef mstesna olmak zere husus fikre sahib olmak da memnudur. Bundan dolay Tanaksotyon mnevverleri ve mensubininin ksm ek seri son derece geri kalmakla mahdud bir ka ef elinde kr bir alet olmulardr. Hesapsz yanllklar, serbestli tenkidin madumiyeti bu parti mnevverlerin nirakinin krlemesinin neticesidir. 6 Gelecek yirminci kongrede bunlann menafii aleyhine mukarrerat ittihaz olunmas tedabiri imdiden ittihaz olunmutur. Tanaksotyonun bu yaralarn sala tacak hi bir mid kalmamtr. Ermeni mesailinde bunlar kenarda kalacaklardr. 7 Bunlarn hepsini nazar dikkate alarak biz hali hazrdaki Tanaksotyondan ayrlmay vacib ve tekil ettiimiz Ermenistan renber tanaksotyonu nam altn da toplanmay lzm grdk. Maksadmz sosyalist esasatmn tahkimidir. 8 Ermenistan renber tanaksotyonu resm tanaksotyon frkasnn umum msesesat ve hatt brosuyla alkasn kesmi olduundan kendini onlarn siyaset ve malinden mesul saymayacaktr. Ermenistan renber tanaksotyon frkas konferansndaki mntehipler frkann li messesesini tekil ederler. Bunlar Ermenistana ait siyaseti yrtmeye mezun durlar. Frkann icrai messesesi ise konferansda intihap olunacak merkezi komite dir. Mstemlekttaki (Ermenistan haricindeki memaikde bulunan Ermeni komita lar olacak) messeselerin Ermenistana ait mesailde reyleri bulunan umum Erme nilere ve Ermeni hkmetine ait mesailin tesbit ve halli in frka komiteleri konfe ransna davet olunur. Bunlann verecekleri reyleri merkez komite icra eder. 10 Mstakil Ermenistan renber cumhuriyetinin evvelce Ermenilerle meskn olan Osmanl ve Rus vilyetlerinde teesss etmesi kararlatrlmtr. Memleketimi zin husus eraitini - etrafmzda bulunan millet ve devletlerin beynelmilel oimalanmn mkl bulunmas, Ermenistann mstakil bir devlet tekiline henz hazrlanma m olmas, nihayetsiz muharebeler verdii telefat dolaysiyle Ermeni milletinin cis men zayf dm olmasn - nazar dikkate alarak Ermenistann maveray Kafkasm dier hkmetlerine federasyon usul ile merbut bulunmas lzmdr. Ermenistanda byk devletlerden birinin vesayet ve himayesini kabul etmek iin bir ok tecrbeler yaplm ve neticede bu devletlerin vaad ve temaylleri mucibince Ermeni meselesini hal etmedikleri ve ancak Ermenistan kendi diplomasi oyunlarna alet et tikleri tahakkuk etmitir. Mahaza komumuz bulunan iki kuvvetli devlet Ermenistan ve maveray Kafkas kendi dairei nfuzlarnda bulundurmak, maveray Kafkas milletlerinin aralarndaki skneti muhafaza etmek, bunlarn ktisad hayatlarnn terakkisini temin etmekle alkadardrlar. Bunlann ray Rusya hkmeti msait bir vaziyet gsterdike Ermenistan cumhuriyeti yalnz bu hkmetde hakik bir mu aveneti fiili, bir himaye bekleyebilir. Binaenaleyh, biz ray Rusyann himayesini Ermenistan cumhuriyetine bir nimet adderiz.
11 Eskiden teekkl edip resm tanaksotyon frkasndan ayr olarak alan ve mesleki siyasileri Ermenistan renber tanaksotyon frkas siyasetine' tevafuk eden Balkan, Amerika, Grcistan, Tahrandaki frka ve komitelerle elele vererek ayn
noktay nazar ilerletmek bizim iin elzemdir. Ermenistan Renber Tanaksotyon Frkasnn muvakkat mvessesssi
E rm eniler g ib i G rc v e A zer erd en de bu esas dahilinde teekkl etmi frk a la r vard. H epsi R u slarla fe d e ra sy o n tekilini istiyorlard. M anda m eselesinin kendi siyasetleri iin b ir oy u n ca k olduunu h er K afk as m illeti de fiile n tecr b e etm iti. Y an l siyasetleriyle h er m il le t de kendilerini ezdirdiler, im di b y k ceryan bolevik R u sy a d an g e liyord u . Zaten para ve p rop a ga n d a ile bilhassa ordu larna daha evvel n fu s eden R u slar im di de siyas k u vvetleri lehlerine yakalam lard. A r tk v aziyet tesb it olunm utu. K a rs k on feran sn da bunu bize ve cihana k ar resm en de gsterd iler. B una ram en T iflis m m essilliinin 26 u b a td a aldm 8 ubat .1922 tarih li tah rirat hl hkm etim izin b u f e dera syon m eselesine k a r teebbsler dndn gsteriyord u . M uh t a r B e y gzel ceva p yazm t ki aynen kaydediyoru m . G rc m enevik h k m eti til f devletlerinden b ir h a ber gelm ediini boieviklerle harbe tututuktan son ra anlayarak bize de b y le b ir fed era sy on tek lifin e kalk m v e bizim hkm etim iz de bu tek lifi h o g re re k teebb sata kalk tm o bahisde izah etm itim . F ed era syon tek i be ajsm arzusu veya herhangi b ir m klden kurtulm ak iin oyu n u neticesi nasl m m kn olab ir ? F ed era syon m ill arzunun v eya m ill b ir vaziyetin zaru re tinden d o m a k lzm dr. B izim le fe d e ra sy o n im kn nasl olabilir k i h kim itil f devletleri yan i henz sulh yap m adm z kuvvetlerdir. Y a n i on lar vaziyeti kurtarm ak v e bizi de R u slarla vu ru tu rarak ku vvetten b s btn m ahrum brak m ak eytan etiyle m essir olduklar m eydan da idi. B u d efa R u slarla fe d e ra sy o n tekili ise g erek ren b er tan a k sotyon f r kasnn beyannam esinde v e gerek se M uhtar beyin cevabnda olduu v e hile tabi bir cerya n la husul buluyor. (1 ). M uhtar beyin ta h rira t u d u r:
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Sovyet Grcistan Mmessillii No. 23 Adedi melfuf. 1 ark Cephesi Kumandanl canibi alisine Maverai Kafkasda federasyon tekili harektna kar Trkiye Byk Millet
(1) Kafkasya hkmetlerinin (Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan)bir hk meti mttehide olduklarm iln ettiklerini 26 Mart 1338 tarihiyle Tiflis mmessili miz bildirdi. -
es
.i ; 5 .
Meclisi hkmetinin alaca vaziyet hakknda mtalay akeranemi istifsar eden Hariciye Vekletine cevaben mtekaddim tahrirat mahremanenin bir sureti manzum s a m ile ri buyrulmak zre arz ve takdim kilinmi ve bu vesile ile de teyidi messiri ihtiramkriye musaraat olunmutur efendim. 1 ubat 1922 Trkiye fevkalde mmessili Ahmet Muhtar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Sovyet Grcistan Mmessillii 6/ubat/192 2 No, 266 S u r e t -r~ Hariciye Vekleti Celilesine ....... tarih ve ... No. l telgrafnamei acizaneme zeyildir. Maveray K afkas Cumhuriyetlerinden mrekkep bir federasyon tekilini istih daf eden harekta kar Trkiye Hkmetinin alaca vaziyet hakkndaki mtalay tnahremanei akeranemi emin bir vasta olan Moskova sefareti ba ataemiliteri binba Kemal beye mazrufen ve mahtumen mevdu ibu ariza ile bervechi ti arza musaraat ediyorum. Kars ahidnamesinin tasdikini duar tehir eden esbaba dair mtekaddim -tel grafnamei acizide dahi arz edilmi olduu vehile elan ihtill ekli ile idare edil mekte olan Grcistanda ra intihabat hitam bulmam olduundan tesisi esas itibariyle mukarrer olan federasyon eklinin sureti katiyede tesbit ve iln muamelesi, bittabi neticei intiha bata talik edilmitir. Azerbaycan ile Ermeni standa hitama re side olan ra intihabatmn Grcistanda imdiye kadar yalnz iki derecesi yani na hiye ve kaza ralar .intihabat ikmal edilmi ve asl hkmeti merkeziyeyi tekil:. edecek olan ra intihabatmn bu aym yirmi beinde icras mukarrer bulunmutur.
H km et ekli raisini bu suretle iktisab ettikten sonra federasyonun - bu hususa, dair takdim ettiim iik raporda zikr edildii vehile - cumhuriyet heyat murahhasasndan mrekkep bir konferansda eraiti katiyesi tesbit ve. ekli takdir ve iln olunacaktr. U m ur ve hususat mtereki ittihadiyeyi tiyen tahsid ve idare edecek olan.
'i \ ; 1 . '
: :. '
komiserliklerin hududu vezaif ve selhiyetini ve her cumhuriyetin bu umuru vezaifin taallk ettii komiserliklerle olan alaik ve mnasebatmn enva ve derecatim. tyin ve tesbit etmek iin her cumhuriyetin murahhaslarndan mrekkep ve
bu~
rada mctemi muhtelif li komisyonlar icab eden projeleri bir tarafdan hazrlamakla itigal etmektedirler. Btn bu iler um um K afkasya komnist frkasnn bu ayn onunda burada itima edecek olan meclisi umumisinde bir daha mzakere ve m nakaa edildikten ve saliflarz G-rcistan merkez rasnn, intihabn mteakip ge lecek Martn on beine doru keza Tiflisde akdedilecek ittihat konferansnda derecei ahirede tedkik ve tezekkr olunduktan sonra federasyon tekilt vcut bulmu ola
aktr ki ittihat harektnn bu neticede tecelli edeceine gerek Azerbaycanda ve ge
rek bilhassa Grcistanda teressm eden muhalefet ceryanlarma ramen - muhakkak

nazaryla bakmak - snflbeyan ilk nvanderic esbabndan dolay zaruridir. I Filvaki, Azerbaycanda olsun, Grcistanda olsun Kafkasyadaki cumhuriye-
1
;
tin zevali istikllim inta edebilecek olan byle bir federasyona umumiyeti halk iti bariyle taraftar olanlar ekalliyeti kaliteyi tekil ediyorlar. H att Grcistan korno nistleri meyannda Uudi Medivani de dahil olduu halde ahali komiserlerinin hemen.
kffesi federas3r on fikrine muarzdrdlar. Ancak buna mni olacak nfuz ve kudreti haiz deildirler. Bu bahisde Azerbaycanm Neriman Neriraanof ile Behbud ahtahtensk ve Grcistanda yava ile Orjenikidze gibi komnist frkalarnn en nafiz si naritimden olan bir ekalliyetin fikir ve reyi galebe edecektir ki dier komnistler pek edid olan frka inzibatna mirat vecibesiyle bunlara peyrev olmakta m.uztar kala caklardr. Maveray Kafkasda Rusya ralar cumhuriyetinin ebabeti liyesine mazhar byle bir federasyonun tekiline ezheri cihet mtemayil ve bunun husulne sai olan Ermenistan cumhuriyeti msetsna olmak zere dier iki cumluriyetde federasyona tarafdar olan resa nafize itirakiyunun tervici meram emrinde istinad ettikleri esbab yekdierinin syni deildir. Azerbaycan federasyon tarafdarlar u yolda muiakemei vaziyet ediyorlar: Azerbaycanm yegne ve mhim bir menba serveti olan neft ve mtakat bu gn meni tasaltu gayr kabil bulunan Rusyamn yeddi zabt ve intifama gemitir. Bu hkmet bize yekn istilsaltdan vaka yalnz yzde on beini terk ediyor. Ancak bu neft kuyular hali hazrda Rusya iin de bir menba hayat olduundan federasyon olsun olmasn bunlardan bizim mstekillen ve keyfe ma y e a istifademizin imkn kalmamtr. Bir federasyona dahil bulunursak hi ol mazsa Rusya gibi kavi ve muazzam bir devletin sahabet ve muhafazas sayesinde rrill ihtiyacatmz serbeste inkiaf ettirmek frsatm temin etmi oluruz. Grcistan komnistlerinin federasyoncu zmresi de bervechi ti serdi mlhaza ediyorlar. Grcistan gibi haddi zatnda fakir ve ahalisi kalil bir memleketin levazm inkjiaf ve istikllini bizzat temin edebilmesi kabil deildir. Binaenaleyh yekdierine muin ve mzahir komulardan mrekkep bir heyeti ittihadiyede dahilen esbab te rakki ve inkiaf ve haricen de emniyet ve huzuru Tda d ve tahsil nispeten pek sebil dir. Bu sayede Azerbaycanm neftinden ve mahsult sairesinden bil masraf ve mjezahim istifade temin edilmi olur. Buna bir de Rusyamn sehabeti liyesi inzimam derse ktisad refah ve dahil, haric huzur ve emniyet taht zmana ve kefalete ger mi bulunur. 'B a tarz muhakemeyi Grcistan komnist partisinin geenlerde vuku bulan bir itimai mhimminde Orjenekidze u szlerle hlsa ve teyid eylemitir. Grcistan iki byk memleketin mltekasmda gayet nazik bir mevkide bulunuyor. O Grcis tan ki nihayet bir buuk milyon nfusa malikdir. Serveti tabiiye ve kudreti istihsaliyesi de pek mahduddur. Siz bu erait dairesinde muhafazai istikll edebileceinizi mi zan ediyorsunuz? iyi biliniz ki bunun imkn yoktur. Bizim iin bu iki memleketden birine tekrarp etmek zaruridir. Trkiye ile birlikde gidemiyeceimiz bedihi olunca Rusyaya tekarrb etmek bir zarureti hayatiyedir. Federasyona muhalif olanlar byle bir ittihat dahilinde Grcistamn pek uzun srmiyecek bir istikbalde mahiyeti milliyesini kaybedeceini ve nk Grcistan byle bir heyet dolaysyla Rusyaya rapt mukadderat edince Rusya komnistlerinin elinden kurtulmak mmkn olamyacan, memleketin bilcmle mhim ileri bana Ruslarn geeceini, memleketin iktisadiyatna bunlarn tahakkm edeceini, her ta rafda ve her dairede de Rus lisannn hkim olarak sfat kifei milliyet olan Grc lisan ve edebiyatnn duar zaaf olacan velhasl bu ahvalin akibet milletin istik ll ve mevcudiyeti iin bir felket tekil edeceini iddia ediyorlar ki bu mlhazat hakikate mukarenet itibariyle dierlerin tarz muhakemesinden pek ok kuvvetlidir. e faide ki bu meselede miri mcbir olan Rusya ralar Cumhuriyetinin iradei ga libe ve kaviyesidir. Bu cumhuriyetden, amik bir sefalet derecesine varan fakr ve zarureti hasebiyle kendisini bir tarafdan komularna ve bilhassa ahmak Azerbayca na besletmek ve dier tarafdan emnyleti hriciyesini her ikisinin ve dolaysyle Rus yamn taht zmam ve kefaletine koymak midini perverde eden Ermenistan gibi
li
W
'
biri zaten byle bir federasyonun bil kayd art tarafdar olunca mill kuvay askeriyeden ve tekiltdan mahrum ve Rus kzl efradndan mrekkep bir mstakil or dunun mtemadi -tehdidine maruz ve mahkm dier ikisinin bu iradeye cidd bir muhalefet ibraz edebilmesi bir emri dvardr. Mahaza Azerbaycan ve Grcistanda: milliyetiler mfrit komnistlere nisbetle adeden pek kesir olduklarndan nice sene ler, nice hakaretlere katlanarak zuhuruna intizar ve nihayet muazzam bir frsat eseri, olarak vsl olduklan zanryle, izhar mar etdikleri nimeti hrriyet ve istiklli temm ve teyid iin hafiyen olsun mcahededen bir an hli kalmayacaklar bedihi olduun dan bu milletlerle yni alt yedi yz bin kii gibi ley hkmnde olan Ermenilerden mda btn Kafkasya halk ile Rusya arasnda mtemadi bir hli husumet ve m cadelenin devam edecei bi itibahdr. u ahval ve mlhazata nazaran Trkiyenin federasyon harektna kar vazi yeti fikri cizanemce bir vaz tarassut ve intizardan baka bir ey olamaz. ark hu-dudlanmzda mhim bir kuvvet halinde taazzuv edecek olan byle bir heyeti ittihadiyenin teekklne - mmkn olursa - mani olmak elbetde menafii siyasiyemjzm. mir olduu bir lzimedir. Ancak bu lzumu yalnz teslim ve kaydetmek kfi olma yp... fiile isalindeki cevaz ve kabiliyeti dahi tedkik etmek iktiza eder: Milletlerin kendi mukadderatna bil mezahim sahip olduklan dsturunun, meydan ald bir devirde bir ka kk milletin sureti zhiredeki kendi arzulariylemuayyen erait dairesinde teriki mukadderat etmeleri teebbsne dier bir devle tin muhalefet edebilmesi hukuken pek mkl ve hatt gayri caizdir. Malmu dev letleridir ki srf mlhazat ve menafii siyasiyeye taban halli muktezi grnen bu gibi mesailde noksan hak ancak kuvvetle tazmin edilir. Yni emniyeti hriciyeyi mhedded gibi grnen bir vaziyet hadise ancak - icabna gre - ya kuvvet tehdidi veya., bizzat kuvvet sarfyla men olunabilir. Ahvali hazrai umumiyemize nazaran bende niz bu federasyon meselesinin hallinde tarz anifde vki olacak her hangi bir teeb bs gayr caiz ve hatt teh lik eli gryorum. ... a r z ettiim gibi terekkb ve tarassut ve intizar vazdr. Ancak Rusya ile bu. cumhuriyetler arasnda haleti meknunede devam edecei vel crm. Bu cumhuri yetler lehinde neticelecei muhakkak olan hli husumet ve mcadelenin zaman in filkn teshil ve tesri iin bu vazifei intizar msmir bir suretde istimal etmek muktezidir. Binaenaleyh bu cumhuriyetlerden Azerbaycan ile Grcistanda ekseriyeti azimei ahaliye istinad eden muhalefet frkalar fevkalde ihtiyatkrane ve mdebbirane tedabir ve teebbsat hafiye ile lyenkati takviye ve tenmiye ve bunlann ileri ge lenleriyle tima ekillerde temas ve nsiyet ve vesailini ida ve teksir etmek bu me selede imdilik takib edilecek yegne tariki siyasetdir. Fakat bu da nakden hayli fedakrlg mstelzm olmakla beraber ittihaz lyed bir hatt hareketdir. Mahaz Kaf kasya konfederasyonunun esbab ve mekasd tekili hakknda Moskovadaki sefiri miz vastasyla Rusya hkmetine - tarafeynin hari ile akdolunacak trl muahedat ve mukayelt siyasiye ve suru tesviyei saire hakknda yekdierine malmat: ve izahat mtekabile itas taahht ve teamlne binaen - dostane izahat talebi caiz ve belki de mfid olur. Bu meselei mhmme hakknda hkmetimin karar ne merkezde tecelli eder se ona tevfk hareket edilmek zere talimat devletlerine intizar eder ve bu raporun fevkalde mahrem tutulmasn afv kerhanelerine itiraren bilhassa is tirham eylerim efendim. mza Trkiyenin Grcistan ve fevkalde: mmessili
Ahmet Muhtar
25 ubat g n T ifisin kzllar tarafn d an igalinin senei dev riy esidir. B ir k a g n d r B a tu m d a elliye yak n m enevik zabiti te v k if olun duu, bu halin K ta yis v e T iflisd e d a h i ta tb ik olunacan haber aldn B atum eh benderim iz b ra h im T ali b e y 27 tarih iyle bildiriyor. 2 5 /2 /1 9 2 2 tarihinde m en evik ler tarafn d a n B atum da caddelere ta lik olunan beyannam enin te rc m esi: Dnyann bilmum iileri birleiniz. Bu mcadelede an kazanacaksnz.
Grc emekdar snfna:
25 ubat 921 tarihinde her tarafdan gelen byk bir dman kuvveti Grc payitaht Tiflisi igal etti. O gn krmz ordu siyah izmeleriyle vatanmza girdi, ve hrriyete nihayet verdi. Mirasmz olan tarihi kalbimizi zabtetti. Rusun siyah irticai gzerghnda Grc milleti iin aziz olan her eyi harab etti. Senelerdenberi inleyen zavall Grc milleti aynn elinden kurtulamad. Rus ordusu Grc me deniyetinin intiarna ve tarih hakknn istimaline mni oldu. Sosyalistlerin iarn ortadan kaldrd. nsan gayesi uruna alan en gzide evltlarmzn kann iti. Rusun kzl sngleri Grcistanm hrriyeti insaniyesini, hrriyeti kelmn, hrri yeti milliyesini mahvetti. Ve eka da halka rehberlik edecek olanlar tevkif etti. Ve Grcistan mstebid arlk rusyasnn bir vilyeti haline koydu. Mthi bir a lk, binlerce hastalk, hesapsz speklsyon getirdi. 25 ubat hakik Grcler iin bir yevmi matemdir. O gn yalnz Rus emper yalistlerinin krmz krklerine brnen hainler tabiri aharla Grc komnistleri enlik yaparlar. 25 ubat Grcistanm hrriyet gneinin batt ve Grcistanm zulme gml d bir gndr. Kahrolsun kzl emperyalizm, kahrolsun komnist istibdad. Lnet hainlere, yaasn Grcistan istiklli, yaasn sosyalizm. Sosyal demokrat Sosyal federatif Militer ve sosyal demokrat Batum tekilt. 25 u bat 1338 ta lih iy le de T ebriz ehbenderim iz K a d ri B ey bildiri
y o r : (n gilizlerle E fg a n la r arasnda kom uluk m uahedesi yaplm tr. H l lsa s : T a ra fe y n K a b il v e L on d ra d a b irer s e fir ve ataem iliter bulun d u ra ca k tr. A y r c a n giltere F en dehan v e Cell A b a d d a ve E fgan istan dah i K alkta, B om b a y v e K ara id e k on solosla r bulundurabilecektir. E fgan llar H indistandan, transitinden istifa d e edebileceklerdir. S efaretler kendi dahillerinde cam i v e kilise bu lu n du ram yacaklar ve aileler h ari old u u h alde otu z be kiiden fa z la olm yacak v e kon soloslar yirm i k i iyi teca v z e tm ey ecek tir.) G m rde A m erika heyetlerin in besledii ocu k larn yeknu on iki bini tecav z etiini G m r ehbenderim iz bdiriyor. B olevik ler A m erik a lla ra m sam ahak r davran yorlar. Sebebi iae m k tm dan d ola y kendileri bak am yacak lardr. F a k a t K a fk a sla ra iy i-
yerletikten sonra ocuklara Am erikallarn verdii mill ve din ter kiye meselesinde mkilt kaca tabiidir. A jan slar Msrn istikllinin iln edildiini yazyor. Gya mareal Allenbi bir beyanname ile Msrdan ngiliz himayesinin re f edildiin ve Msrn hr ve mstakil bir hkmet olarak tanndm iln etm i... A srlarca mthi bir tarihi millet olan bizim istikllimizi yutm ak isteyen ngtere Msra istikll vereceine bizim istikllimize dokunm asa daha m antk olurdu. Havadise inanmadm, A nkaraya sordum , efkr umumi y eyi aldatmak iin oyun olduu cevab geldi. Belli olan bu havadisleri ajanslar neretse dahi derhal efkr umumiye tenvir olunmaldr. Gelen cevab icab vehile iln ettirdim. Gazi Paa Hazretlerine Erkn H arbiyei Um um iyeye giden posta vastasyle fotora fm takdim, etmitim. Mukabele etmiler, u m ektuba le ffe n fotoraflarm gnderm iler: Ankara
1/2/1338 ark Cephesi Kumandan Kztm Karabekir Paa Hazretlerine Erkn Harbiyei Umumiye Vekleti elilesi vastasyle irsal buyrulan foto rafnz memnuniyetle aldm. Teekkr ederim. Bendeniz de bir fotorafm posta le takdimi ettim, ltfen kabul buyurmanz rica ederim. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Mustafa Kemal
F otorafn yanm a unu yazm lar:

Ankara: Kardeim Kzm Karabekir Paa Hazretlerine 1 ubat 1338 Mustafa Keml
sm et Paa e esasen pek samim olduumuzdan vakit vakit m ek tuplarz ve fo to ra f teati ederiz. stikll m cahedelerimizde M ustafa K e mal Paann bana kar olan sam im iyet ve saygs mill m uvaffakiyetim izi ne derece kolaylatrdm vesikalanyle yazdm, endiem acaba sulhden sonra da ayni ahenkle milletimizi fak r ve cehilden kurtaracak gzel bir program ve icraatla yryebilmektedir. Bu hususda bana endieli haber ler geldii gibi benim tahminim de M ustafa Kemal Paay idarede m kilta urayacam . 24 ubatda Sarkama gelen Mahmut Sadk (m uharrirlerin eyhi) ve binba Nahid beyler (ikisi de stanbul ttihat ve Terakki merkez ar kadam dr) stanbuldan bir ok haberler ve bir de zzet Paadan ve Fatin H ocadan mektup getirdiler. (Fatin Efendi de stanbuldan ttihat ve Terakki m erkez arkadam dr.) 22 Marta kadar ne adimde kaldlar, B a tum tarikiyle avdet ettiler. Nahit beyi ben istemitim. stikll H arbine
itirk etm em esi bilh are kendisini lekeleyecekti. F a k a t gelm ekle bera ber kalm ak istem edi. ( 1 ), M ahm ut Sadk beyle birlikde avdet ettiler.. Fatin E fen d i (2 ) elden u m ektubu gn d erm i: Huzuru vaarna
27/Knunusani 1338
Muhterem kardeim paam
On senelik inklbmzn berki hatif gibi geen safhai mtekaddimei mesudesiyle ebi yelda gibi tkenmek bilmeyen safahat mteahhirei muzlimesi kar snda daima yek dil ve yek endie bir uzviyet halinde bulunan arkadatan birini yani Nahit beyi yannca almanza gpta ettik. Bu gptay ksmen tahfif iin bizde buradan Mahmut Sadk beyi gnderiyoruz. Zat lileri bu uhuvvet msellesinin kutbu idiniz. Dil n ikisini yannza alyorsunuz. Bakalm sra bize ne vakit gele cek ve nerede birleeceiz. Gerek burann ahvali umumiyesini ve gerek hali hususi mizi arkadalar sylerler. Biz neticei saadete muntazr olarak dua eylemekteyiz. Cenab Hak zat vaarna tevfikat ilhiyesini rehber eylesin. Gzlerinizden pe rim kardeim paam.
Kardeiniz Mehmet Fatin
zzet Paann m ektu bu :

Biraderi az canberaberim efendim Ahvali siyasiyenin ald rengi katiyet manen, kalben btn efrad ve uzviyatr milletin ittihadn istilzam etmektedir. Fakat maatteessf Ankaradaki ceryan ef kr - meclisdeki mbahasatdan istidlal olunduuna nazaran - bsbtn baka bir vadi ve istikamete mteveccihdir. Bu halden ise her vatanperver mtellim ve en~ dienakdir. Grldne nazaran avrupallar ark iini bir karan katiye iktiran et tirmeye azmetmilerdir. Efkr umumiyeye kar beriilzirnme oimak iin bize e raiti nafa ve msaade der meyan etmeleri geri meraul kavidir. Fakat buna mu kabil metalibimizde haddi makul tecavz eder ve alelhusus kibir ve huunet irae eyler isek cihan muvacehesinde mesuliyeti bize tahmil ederek mttehiden tecdidi husumet etmeleri de galip ihtimaldir. Bu halde belki aleyhimize mtteikan veya herhangi bir milleti muazzama tarafmdan mnferiden sevkiyat askeriye olunmasa dahi - ki fikrimce bu keyfiyet de bsbtn istibad olunamaz > kendisini mdafa adan ciz olan hilfet ile stanbul ve Boazlar mntakasm bir idarei hususiyei muzrrada bakiyei mlkden tefrik ve Anadoluya ablukalar ile bsbtn tazyik ve tecrid ve tevikat dahiliye ile de ifsat ederek bizzat taksim ve tecziyeye terk ve sevk eylemeleri pek variddir. Byl bir hal ise lsihullah pek kariben bir neticei elimeye mncer olabilir. Rusyadan uzun bir mddet iin muavenet mid oluna maz. nk ahk beliyesi bu hkmeti garbn ve Amerikann kucana atmtr. te byle mehaliki azim e muvacehesinde ve dmanlarmzn ciham medeniyet mehafil ve ricali siyasiyesinin harimi dermana nfuz edercesine vaki olan me saisi karsnda Ankara ile stanbul hl sen ben davasyla yekdierinden mfterik. Evet zahiren ve resmen birlemekteki mezahir her cihetce takdir ve teslim edil(1) nc ve Drdnc Millet Meclisine smet Paa tarafndan mebus yap trlmtr. (2) Rasathane Mdr Hoca Fatin Efendidir.
mitir. Fakat imkn muharebe mevcut iken sureti kafiyede tevhidi efkr ve me saileriyle bad istikbarda bir sebebi makul ve mantk grlemez. Bu tarz hare ket bizim ellerimizi balyor ve btn mesaimizi akim brakyor. Dier cihetden. Ankaramn. vaziyeti hukukiyesi ve ngilizlere kar ittihaz ettii meslek muhalefetperveranesi cihetiyle teebbsatna bir kymeti resmiye atf edilemiyor, ve binaen aleyh bu girudar arasnda her ikimiz tamamen atalet iinde kalyoruz. Bilmem bu hale tarih ne diyecek? Efkr cizanemce biz sulhe muhtacz. Binaberin beka ve istikllimizi mem men erait dairesinde Anadolumuzun temamiyetiyle Trakyada stanbulu muhafa zaya kfi bir hudud istihsal edebilir isek sulhe raz olmalyz. ngilizler bizim dmanmzdr. Gsterdikleri ruyu besim kasd ifale msteniddir. Son nefese kadar harb etmeliyiz. arka el vermeliyiz... gibi avamfirib cmlelerle artk bu millet iz ac ve itlf edilmemelidir. Biz sulhe ve kanun bir idarei salimeye muhtacz. Esrar ve evld vatan yekdil ve yekchet er* ve kanuna temessk ederek rast gele harisin keyfine bu biare mazlum ve muti milleti kurban etmemelidir. Hamili mrenname Mahmut Sadk beyin ifahen de izah eyleyecei vehile temini vahdet iin bu dev letin hilfeti kberayi islmiye ile saltanat merutai Osmaniye eklinde bekas da zarur ve elzemdir. Baka her trl ekli idare hari ve dahilde maruzu zaaf ve teettt olur. Bu babda derderat iradadileyi - aelhusus muhatab fetinime kar pek fazla ad ederim,. Ankaramn baz evza ve akvali burada birok pheler ika ve bu suretle kabinenin mevkiini ikl ediyor. Zan ederim vicdan pkiniz ahadet eder ki bizim meyanemizde intifa zati mihazasyle makamata merbut kimse yoktur. Fakat u esnada stanbul kabinesinde her gna tebeddl iyi olmayaca gibi hele bizi iskata alanlar halef olurlar ise memlekete byk mazarratlar ika edilir. Anadoluca mezmum baz kimselerin burada serkra gelmesi Anadoluda baz mali ahsiye peinde gezen ehas iin - mevcut ise - faideli olabilir. Fakat zat maslahat ve selmeti millet iin mahz er olacanda phe yoktur. imdi akdem ve elzem olan hayrl bir sulhdr. Kendi iimize aid olan hususat bilhare kendimiz hal edebiliriz. Mahaza merutiyetin ve meclis ve kabinele rin bazice olmamas iin teminat kfiye istemek sizin iin bir hak olduu gibi bu babda sizin ile teriki mesai bizim iin de bir deyndir. Mlhazat ve tertibat acizanem bervechi ti iki noktada hlsa edilebilir: 1 Mnasebat zahireye hali aslisinde devam etmekle beraber teettt ve ftirak rdan tevelld edebilecek mehazirin nne gemek iin ya bilmuhabere ve yahut Ankaramn stanbulda veya stanbulun Ankarada bulunduraca emin ze vat vastasyla mdavele ve tevhidi efkr olunmas iin tavassut ve muaveneti ce liler/ain ibzal buyrulmas. 2 ekil ve vsati ne olursa olsun bir nevi tebdili hkmete gidildii yolun daki beyanat ve tezahratn imdiden ve teebbsatn bilhare meni emrinde himemi vatanperveranelerinin bideri buyrulmas kanaati acizanemce selmeti mlk ve millet bu esaslara merbutdur. Bu babda vaki olacak himmatmz mdafaai mil liye esaslarm vaz emrinde ve ondan sonra ve daha evvel ibraz ettiiniz hidem ab, hsn tetvic edecek bir muvaffakiyeti azine olacam arz ederek kemali tahassr ve tevkir ile mbarek gzlerinizden perim makam ferzendi ercmendim efendim. . ; 25 Knunusani 1338 Ahmet zzet
E u mektuplar bana 3 M artta Mahmut Sadk bey verdi. K a gndr seyahatten rahatszd. Bu m ektuplarla beraber stanbuldaki m nevver lerin fikirlerinin hlsas olmak zere u notu da verdi:
D evlet ve m illetin elinde h il fet ku vveti bir ku vvei m an eviye de olsa bir hakk m ktesep bulunm asyle g eri tecav z b ir ku dreti m addiye ib ra z etm em i ise de te d a f i b ir k u dreti haiz olduu h disat ve tezahrat ahire teyid eylem esiyle h il fetin h er halde, lzm g a y r mnfekk olan saltan at e birlikde, m u h a fa za ve m dafaas. A ra z i v e hudud m eselesinde A n adolu ya, zm ir v e havalisi de bittabi dahil olarak, Trkiyenin tam am en sah ib olm as, u k a d ar ki ekalliyetle rin hukuku tem in m eselesinde bu h u su sda beynelm ilel ih das olunan te m ayln kabul olunm as v e ig a l a ltm d a k i y erlerin T rk iyey e iadesine tekaddm edecek d ev rei istihalenin v e su reti tesviyen in herhalde iptida v e intihas m u a yyen b ir zam ana h asr e bu zam am n tah d id v e taksir olunm as. T ra k y a d a M eri hattnda sra r ve n ihayet M idye-E nes hattm n kabul m ecb u riyetin d e m tebak i aksam da rey lm tatbik in e sa rf m e sai edilm esi. U m uru m liy ed e: d yu n u um um iye tek tm m ibkas za ru r gr lm ek le b e ra b er ahden tannm olan dyunun d a alkadrl istitae, tesv iyesi v e dyunu um um iye tek ilt hazrasm m buna t avsitTTak a t b ten in tanzim v e tatbik in de tam am en istikbali m alinin m uhafazas v e biHiun zm nnda istiklli iktisadinin tem ini. Isla h a t adliye lzum u g a y r kabi in kr olm asyle bu slahatn ic ra s v e tekiltn ikm aline k a d a r b a z ku yu dat ile tekilt m uvakkatenin, foizzarur, istikll esas dairesinde kabul. Islah a t ve tekilt cedide de bir zam an iin ecn ebi m tehassslar dan v e m avirlerden istifa d e m en fa a ti m illiyeye m u g ay ir deil belki m fid ad edilm esiyle b u n la n n intihabnda serbest harek etin m u h a fa zas v e m m kn old uu k a d a r b u n la n n b ita ra f im al m illetlerinden celbi. zzet P aam n m ektu bun u te k ra r tek ra r okudum . E v v e l m ttefirk
kan v e y a b ir m illeti m uazzam am n sev k iya t a sk eriye fik rin i pek
buldum . B u k o rk u y u E rm eni h arek tn n icra s hengm m da > iki sene oldu - A n k a ra da - M u sta fa K em al P a a im zasyle - izh ar etm iti. O za m anki m talalarm aynen kt, E rm enileri silhdan te crid ederken ne lem i iseviyet v e ne de lem i siy a set ses karm ad. im di vaziyetim iz daha d a fa rk ld r. M em leketim izi ist eden Y un an ordu su nu m em leketim izden sfilip s p receiz v e T ra k y a d a dah old u u halde istikllim izi tem in edeceiz. B undan b y k devletlere dokunacak b ir ey yok. O nlar bizi s hdan te crid ile elde ettik leri h il fet ve saltan at ku vvetiyle de anlaarak E rm eni v e Y un an l ara b y k ksm larm z pek e ekm ek v e b u m eyan d a kenderine de h isse k arm ak istiyorlard. H albuki ark da E rm en iler ezilm i, cen u p ta F ra n szla r ekilm i, orta d a m al p b ir Y u nan ord u su kalmt. B u d a kendi kendine sallan yor, inhill edecekti. M isak m illim izden fed a k rl a h i b ir seb eb y ok tu . Z aten bu m is ak lzum k a d a r fe d a k rlk ed ilerek husul bulm u b ir eydi. H ususe ben T ra k y a m ebu su idim. B ilh assa a srla rca hatralarm zla dolu olan E dirnem izd en nasl v a z g e e rd im ? z z e t P aam n v a siy eti um um iyei sdyasiyesiyeyi o l-
d u u g ib i g rem ed ii g r l yor. B en ce istikll harbim izde k arm za ka a k h ibir d evlet yoktu r. Bunu a rk h arek t esnasnda, A v ru p a ve A m erikalila/nn h a tt T ra b zon a debarkm anda endie eden M u stafa K em al P a a ve A n k a ra hkm etine de iddia etm i ve h a k kazanm tm . S on ra H u sya n m unun bunun ku cana atld d a d o ru deildi. A v ru p a bize su lh tek lif edecekse bu Y un an ordusunun izm ihlalinin arifesinde old u u nu g r dndendir. B tn kuvvetlerim izi g arb a topladm z laber a l y orla r, Y unan ordusunun fel k ete uram am as iin sulh tek lifin i bir cil
ted b ir olarak o rta y a atacaklar dem ektir. A sl m M m olan n ok ta zzet P aann V ah idettin gibi m illetin istikll m cadelesine dm anlarm z ile birlakde m ni olm a ya alan bir padiaha bizi ita a te evki m eselesidir? 1335 ve 1336 senelerinde ekdiklerim izi henz unutm adk. H erh a rim iz eline g e se k kim bilir ne byk bir hissi intikam la ne herzeler y a p a ca k tr. D aha dn ta rd v e h att idam a m ahkm ettii insanlar bu k a d a r m u v a ffa k iy etd en son ra nasl bu adam a bu yu ru n y in e bam za gein d e baka m a rifetler g sterin d e r ? H lsa stanbul hkm etinin A n adolu hkm etine hkim iyetini kabul etm ek nasl o lu r? M esele bu k a d a r basit m id ir ? H il fe t v e saltana m u h a fa za olunsun ve A n adolu hkm eti h e y et iy le asi padiahna arz teslim iyet etsin .,. Bu m ektubu ok u yarak m talaalarm M ahm ut Sadk beye anlattm , v e bizzat sen ne m taladasn d ed im ? ard, E e r bu m ektu bu okusaydm, em in olun ki size - getirm eye tav a ssu t etm ezdim dedi. A sl b ir n ok ta v ar ki bunu henz stanbul anlam am tr, d iy erek m efk u re batra l gazinin h oca la r arasnda, h oca k y a fetli fo to r a fm g sterd im ve zzet Paann (ra st g ele bir harisin bir nevi tebdili h k m et) ded ii m e selenin M u stafa K em al Paann cu m h uriyet iln ed ece i olduun u ve bta kar tedbir ola ra k hilfetin m u h afazas ve bundan ayrlm as caiz olm ayan saltanatn da bekasn y azyor, buna G azi dnden raz olm u tu r ve bunu fo to r a fn (m efk u re h tras) diyerek d e teyid etm itir, b u na nazaran ne dnrsnz dedim. Pek sevdiim M ahm ut S adk h a y retle d on a k a ld : E e r h il fet ve saltanat M u stafa K em alin aaca n zzet Paa anlasa cu m huriyete dnden raz olur. H epsi u halde dnyadan b ih a b e r... M ahm ut Sadk beye dedim ki: lk i m em leketi dm andan tem izleinektir. B u pek uzak deildir, bundan so n ra sulh tabiidir, o zam an tabii hepim iz A n k a ra d a toplanarak bir k a ra r veririz. im diden fon g ib i ey ler le bilhassa M u stafa K em al P aa ile benim, m nkaaya. ba! anklm z h i d e d o ru deildir. Yalnz u kadarm sy iiyey im ki bu k a d a r tehlike v e stra p la r arasnda istik l lin izi kurtarm ak iin u ra a n la r niJhayetde stanbul hk m etin e: buyurun m&badii sis id are edin b M e r h er em ri nize m u ti bendeleriniz diyecek k a d a r sa fd il in san lar deildir. M esele mill ira d e y i hkim lam aktr. B u hususda m m kn olan y a p m a y a ta b i al-
' ,
: :
acaun. Y aln z tavassutum u istedikleri esaslar M u stafa K em al Paa H azretlerine yazarm siz de b ir m ddet m isafirim iz kalrsnz. til f devletleri bize ve Y u n an llara sulh tek lif ediyor. F a k at bizim feklimiz garip. b ir stanbul hkm eti, bir A n k a ra hkmeti. Bizden ha riciye vekili Y u s u f K em al b e y A v ru p a y a gitm ek zere stan b u la gitti. M eclisi vkel Y u s u f K em al b ey e vek let verm iyor. zzet Pasa da s ta n bul hkm etinin h a riciy e nazr olara k A v ru p a y a gidiyor, bu seyah ati ngilizlerin arzu ettiin i 4 M art aja n s iln etti. zzet P a a refakatindeki m tareke kom isyon u reisi E th em bey, kalem i m ahsus m dr H aydar, ktip K ad ri b eylerd en m rekkep stanbul h e y eti P arise ve m teakiben L on d ra y a gid ecek imi. E rk n H arbiyei U m um iyeden de unlar bildirildi:
. Erkn Harbiyei Umumiye 1/3/1338
891
ark Cephesi Kumandanlna stanbuldan mevrud 27/2/1338 tarihli malmat sureti tk|e aynen maruzdur. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
S u r e t '
1 Bu akamki meclisi vkelda hariciye vekiline stanbul hkmeti namna veklet verip vermemek meselesi mevzuubahistir. Hariciye Nezaretinden misak mill getirtilerek meclisde tedkik ediyordu. 2 Hariciye vekilinin stanbul ricalinden bazlaryla sureti gayr resmiyede temas zat ahane tarafndan kabul ve komiserlerin bilhassa ngiliz komisyonunun, iadei ziyareti muhalefet mehafilinde hayret ve ... ile telekki edilmitir. Difer meha-> filde ise Anadolu murahhaslarna Ingterede karlaca muhakkak olan mkiltm bertaraf edilmesi Yusuf Kemal beye veklet verilmekle olaca dermeyan edilmi. Saray ziyareti ile ibu przn halli mid edilmektedir. 3 Ali Kemal ocuklarn almak zere Londraya gidecektir. Ali Kemal ile hu sus gren bir zat sabk nazr Mehmed Ali ve sertabib Reat Paa ile pek sika olan mnasebetlerini ileri srerek Ali Kemalin nabehengm ibu seyyaati ile sara yn alkadar olduu, tahmin edilmektedir. Bu malmat Byk Millet Meclisi ve Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine, Hariciye Vekletine arz edilmitir. Matbuat ve istihbarat Mdr Umumisi Aaolu Ahmet
Erkn
Harbiyei 4/3/1338
Umumiye
stanbuldan alnan 28/2/1338 tarihli ifreli malmat bervechi ti arz olunur. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi
Fevzi
1 Meclisi vkelca hariciye vekiline veklet verilmemitir. 2 zzet Paann Avrupa seyahati ngiltere hkmeti tarafndan arzu olun duu ve manileyhin bir mddet sonra hareket edecei haber alnmtr.
Mustafa Kemal Paaya unu yazdm:

Zata mahsustur
Sarkam 5 Mart 1338
: :
; ^
.
i:
Evvelce husus tandm muharrir Mahmut Sadk bey Batum tarikiyle stanbuldan nezdime geldi. zzet Paa Ankara ile stanbulun tevhidi mesaisine tavasutumu rica etmi, bir mektupla not halinde baz mtalaalar da gndermitir. 25 .Knunusani 1338 tarihli mektubun mhim yerleri unlardr: AvrupalIlarn ark iini bir neticeye iktirana karar verdikleri anlalyor. Fa kat biz metalibimizde haddi makul tecavz edersek mesuliyeti bize tahmil ede rek mttefikan veya her hangi bir milleti muazzama tarafndan sevkiyat askeriye fikrimce istibad olamaz. Anadoluyu abluka ile tecrid ve tevikat ile ifsad ederek kariben bir neticei elimeye mncer olabilir Rusya atr bize yardm edemez. Alk onlar Amerika kucana atmtr. Cihan medeniyetin mttehid mesaisi karsnda resmen birlemek mahzurludur. Fakat muharebe imkn var iken tevhidi mesai edilmediinden bizim ellerimiz bal kalyor. Vaziyeti hukukiyesi ve ngilizlere kar olan vaziyetleri dolaysyla Ankaramn teebbsatma bir kymeti resmiye at fedilemiyor. Beka ve istikllimizi memmen erait dairesinde Anadolumuzun tamamiyle Trakyada stanbulu muhafazaya kfi bir hudud istihsal edebilirsek sulhe raz olmalyz. ekil ve vsati ne olursa olsun bir nevi tebdili hkmet yolundaki tezahrat ve teebbsat da vatan iin zararldr. Mahaza merutiyetin ve meclis ve kabinelerin bazie olmamas iin teminat kfiye istemek sizin iin bir hak oduu gibi bu babda sizin ile teriki mesai bizim iin de deyndir. Mektubun esas bu kadar. Ayrca not halinde unlar bildiriyor: (Devlet ve milletin elinde hilfet kuvveti bir kuvvei maneviye de olsa bir hakk mktesep bulunmasyla gerti tecavz bir kudreti maddiye ibraz etmemi ise de tedafi bir kudreti haiz olduunu hadisat ve tezahrat ahire teyid eyleme siyle hilfetin her halde lzm, gayr mnfekki olan saltanat ile birlikde muhafazas ve mdafaas. Arazi ve hudud meselesinde Anadoluya, zmir ve havalisi de dahil olar.ak, Trkiyenin tamamen sahip olmas, u kadar ki ekalliyetlerin hukukunu temin meselesinde bu hususda beynelmilel ihdas olunan teamln kabul edilmesi ve igal altndaki yerlerin Trkiyeye iadesine tekaddm edecek devrei istihalenin ve sureti tesviyenin her halde iptida ve intihas muayyen bir zamana hasrije bu zamann tahdid ve taksir olunmas. Trakyada Meri hattnda srar ve nihayet Midye - nos hattnn kabul mecburiyetinde mtebaki akamda reyim tatbikine sarf mesai edilmesi.
r i j
Umuru mliyede Dyunu Umumiye tekiltnn ibkas zarur grlmekle be raber ahden tannm olan dyunun da alikadrl istifate tesviyesi, ve dyunu umu miye tekilt hazrasmn buna tavsiti. Fakat btenin tanzim ve tatbikinde tama men istiklli malinin muhafazas ve bunun zmnnda istiklli iktisadinin temini. Islahat adliye lzumu gayr kabili inkr elmasyla bu slahatn icras ve te kiltn ikmaline kadar baz kuyudat ile tekilt muvakkatenin, bzzarur, istikll esas dairesinde kabul. Islahat ve tekilt cedide de bir zaman iin ecnebi mte hassslardan ve mavirlerden istifade menfaati milliyeye mugayir deil belki m fid ad edilmesiyle bunlarn, intihabnda serbestii hareketin muhafazas ve mmkn olduu kadar bunlann bi taraf imal milletlerinden celbi.) Bendenizin anladm Ankara imdiki stanbul kabinesiyle bilmuhabere veya stanbulda veya Ankarada mutemed bulundurarak temas olmazsa Ankaramn cum huriyete doru gittii ve Tevfik Paa kabinesinin de hi bir menfaatini temin ede mediini padiah kabul ile kendi mutemedi olan adamlar i bana getirecektir. Ankaramn noktai nazarna esasl vakf olmadmdan maruzatm yalnz avantrist ve menfaatperest kimselerin her devirde oynadklar rolleri yine hull ile oy namamalarnn temim ve millet birliinin her gn geenden daha fazla olmak zere tarsinidir. stanbul iin dahi fikrim u aralk ve sulh esnasmda stanbuldaki hkmet adamlarnn namuslu tannm kimselerden ibaret olmal ve bunlann Ankara e mnasebeti hussiyede bulunduklarn bilerek padiah da kukulanmamaldr. Eer padiah mevkiinden phesi hakik bir korkuya inkilp ederse Ferit, Ali Kemal ve hempalanm i bana getirerek sulhn alaca ekle gre hzineden birok ky metli eyay hanedann mevrusudur diye alarak metemian veya mnferiden bir tarafa savuabilirler ki zarar azim olur. Herhalde stanbul Ankara hkmetinin sznden kmyacak ahsiyetlerin elinde bulunmas ve fakat sulh akdetmek ve saire gibi hukuka el uzatmamak ve sulhun akdi ile beraber Ankaramn emrine tabi olmalanmn temini mtalaasndaym. Tensib buyrulursa zzet Paann. mektubu ile Mahmut Sadk beyi grmek zre Ankaraya gndereyim.
ark Cephesi Kumandam

Kazm Karahakir
Y a zd m ifr e etm eden evvel M ahm ut Sadk b ey e de okudum , pek m u v a fk buldu. G a rip tir ki M u sta fa Kernal P a a M ahm ut Sadk beyin nezdim e geldiin i h a b er alm ayn i sam an da o d a bana s o r u y o r : M ah m ut S adk beyin nezdinize geld iin i h ab er aldm , ne m ak satla g e lm itir? ifrem i oku du k tan son ra (M ah m u t S adkm A n k a ra ya gelm esin e lzum y o k tu r, zzet Pagann m ektu bun u b ir v a sta ile g n d erirsin iz) diye y a z d, m ektubu ifre ile bildirdim . K endisine o k h rm et b esled iim zzet P aa ne balan gda ve ne d e im di v a siy eti g rem em itir. M isak m illi h aricin de bir su lh u kabul etm eyeceim izi v e Y u n a n ordu su nu n m u kavem et kudretinin bittiini, b i zim ise btn k u vvetlerim izi g a r p cephesine tah id ettiim izden su lh e b ir z a fe rle kavu m ak m id v e arzum uzu g rem iy or. H o c a F atin efen d i F ev zi P a a y a y a z d m ek tu p v e lyihann su retin i bana d a gn derm i. H alim iz iin m akul v e u y g u n ey ler deil.
Fatin Hocadan Fevzi Paaya yazlann sureti (Mahmut Sadk bey vastasyle gndermitir)
Bize aid bulunan btn mesailin sefahati lzme ve avamili muhfcelifesine tamamen vakf olmadm gibi netayici tabiiye ve mukteziyesini istitat melekesiyle de meluf olmadmdan hkmlerimin yksek bir kymeti olmadn bervechi. pein arz eyledikten sonra gerek hususat maruzeye ait ve gerek davay millimizin heyeti umumiyesine mtaallik dndm baz tedabiri bervechi ti arz etmeyi bir vazife ad ediyorum. Birincisi: Enver ile mnasebata giriilerek kendisine biraz kymet vermek ve izzeti nefsini mmkn olduu kadar okamak suretiyle ele almaktr. Buna pek ko laylkla muvaffak olunacan mid ediyorum. kincisi padiahla mnasebet tesisi meselesidir. Bunu bendeniz o derece mhim gryorum ki memleket namna nazar dikkae alnmasn son derece istirhamdan kendimi alamyorum. Geri icab hal bir mnasebeti siyasiye tesisi kabil deilse de hilfet sfatyle bir mnasebeti maneviye tesisinde hi br zarar mlhaza edilemez kanaatmdym. Mesel ikamei Cuma ve iydn iin mezuniyet taleb etmek veya eyya m dinyeyi tebrik eylemek gibi. Hilfetin kuvvei maneviyesinin ihmal edilmesi mak sad pek ok zararlara sokabilir. Ele alnmasndan da pek mhim istifadeler temin edilir. Hkmetin ekli tisi hangi vaziyetde istikrar ederse etsin hilfetin mstani kalmasnn ihtimali yoktur. Hilfeti bu hanedandan almak da ati^. karibin isi deil dir. Bulunduumuz gayrt tabiilikden husule gelen heyecanlarn kymeti fevkaldesi hal iindir. Tabiilie ricat edilince bu kymet muhafaza edilemez. ncs: ekli hazr hkmeti tebdile sai teebbsatn nn almaktadr,. Memleketin bulunduu fevkalde ahvalin ilcaat tabiiyesi olarak bu gnk mcade le haliyle kesbi tevazn etmi olan bir usul idare tesis etmiti. Bu usul idare m dafaai milliyeye muarz dmedike ve ona ite iras edecek bir netice vermedike ne noktai nazardan dnlrse dnlsn muhafazas bir emri lzmdr fikrinde yim. Arza hacet yoktur ki bu gibi mesaili liye hakknda mnakaalar her halde bir takm ihtilflar dahiliye tevlid eyler. Bu ihtilfatn dereceleri ne olursa olsun vah det iumumiyeyi az ok haleldar edecek mahiyet iktisab edebilir. Bu teebbsn ha ricen sebebiyet verdii mezahir ise daha mhim olduu kanaatindeyim: Evvel, saray byle bir had anda mhim bir endieye sevk etmitir. Mesmuat aciziye gre saray bu teebbs cumhuriyete doru bir hareket olmak zre telekki eylemitir. Saniyen, boleviklie kar bir hareket mahiyetinde tefsire de ok msaittir. Bize bolevikliin mazarrat ne kadar ise anti bolevikliin mazarrat ann evzaf mazaifi kadar olacandan, phe yoktur. En ziyade anti bolevik olan Franszlarla ittifak mz bittabi Moskova ile olan mnasebete suitesir hasl etmi olacaktr. Bu suitesirin nn almak ve Franszlarla ittifakmz bir mecburiyet neticesi olduunu ve gayr samim bulunduunu isbat etmek iin olacan tabi grdm teebbsat ne kadar ok ve ne kadar messir olursa olsun bu parlaraantarizm hareketleriyle zira zebr olaca aikrdr. Hemen hemen nizam itimaimiz- kapitalist esaslarna rnteanni olduu ve mesel dar ve adl tekiltmz ve hukuku medeniyemizin bir ksm mhimm Fransadan kopye bulunduu halde yani kapitalizm ile mstead ve revabiti maddiyeye malik olduumuz halde bolevizm ile bir rabtai maddiyemiz vard ki o da ralara ksmen mabih olan Byk Millet Meclisi tekilt idi. Bu rabta nn kaldrlmasna teebbs etmek kapitalizmde istikrar eylemek ve hatt bolevizmi ile muhasamaya girimek esaslarnn kabul edilmesini - paa hazretlerinin nutkun dan anladm vehile - gayr mmkn grdmden meselenin siyas bit manevra.
olacana ihtimal vermekte isem de bu suretde dahi faidesiz bir manevra yaplmakta olduuna kaniim. Gayr mmkn grdmn sebebi bilhassa Fransanm rnzaharetiyle davay millinin hal edilemiyeceinin aikr olmasdr. nk boleviklerle husumete girmemiz halinde karmzda ngiltere bulunaca zannmdaym. Bu gn ' ngilizler kendi lehlerinde olarak beynelmilel tesis eylemi olduklar muvazenenin bittabi bozulmasn istemezler. Bu da ancak Ruslarn bolevik kaitnasyle kabildir. Fransann istedii gibi Rusyada demokrat bir cumhuriyet teesss edecek olursa n.giiizler her halde bugnk mevkiini muhafaza edemez. Bendenize yle geliyor ki ngMer kh nalna kh malma vurarak bolevikliin muhafaza edilmesini bu gnk siyasetleri meyanna idhal eylemitir. te Enver harektnn i yznden Moskovarun haberdar olup olmadna dair bendenizde tevellt eden phenin mebdei bura sdr. ; ngilizler bolevikliin Asyaya doru tevessnden de mteli deildirler. On lar tnvellidi kuvvet olmayan milletler iin her hangi bir maksad iin olursa olsun keedi hesabna bir unsuru zafer olamaz. Olsa olsa bir unsuru ihtill olur, dsturuna bei balamaktadrlar. Drdncs: Bu gn iin btn mslmanlara lzm olan akaidi itimaiye raebdelerini tayin ve tesbit etmek zre bir ray islm tekiline teebbs edilme sidir, Bu uray tekil edecek zevat hukuku medeniyei islmiye esasatna vakf ol makla beraber insanlarn bu gnk hareketi i tim a iy e le r in in esasat ve amavilini ve ilcaal hazray mdrik olan ve halk zerinde nfuzu maneviyesi bulunan zevatdan mntehip olmal vemmkn olduu kadar beynelislm bir* ekle sokulmal ve resm bdr mahiyeti bulunmamal. Ve btn dnyann nazar dikkatini celb iin bu itimaa bir ehemmiyeti mahsusa vermeli, ve iae etmeli. Mnakaat ve mukarrerat trke, arapca ve farisi olarak her ay bir mecmua ile neretmeli. ste ne kada* mesaili itimaiye varsa bu meclise ... edilmelidir. Mukarrerat meclis bir kudreti teriiyeyi haiz olmayp hkmleri bir hkm lm mahiyetinde olacandan bu naueclisden hi bir zarar melhuz deildir. Temin edecei menafi ise bendenizce her tahminin fevkindedir. Malmu samileidir ki biz mslmanlar bir gayei itimaiye taldb etmiyoruz. Hep gyt siyasiye peinde kouyoruz. Eer bundan mslmanlar foa gtinn ihtiyaatna kfi! ayni esalibi itimaiye peinde kosalar hi bir medd csere uramaksmn gayei siyasiyelerine daha kesdirme yoldan vasl olurlar. slmp.Sret garp kapitalizm mebdeleriden baka btn turuku itimaiye mebadisini muh tevi bir medeniyet olduundan ve esasat ve esalibi ittmaiyeyi tyininde bir gMik ekilmez. Bu meclisin bu esasata ait mnakaat zan ederim ki btn enzar umumiyei lemi zerimize celb edebilir, ve her tarafda bize hakik tarafdarlar peyda eder. Mesel u esas derakab bu meclisin kararlarna iktiran, edebilir. 1 Nakit altn ve gm mnhasrdr. 2 Bil syi sermaye nemadar olamaz. " 3 Teksr emval haramdr. Binaenaleyh bir ahsn serveti kabili tahdjddir. ki evvelkisi hem eran kazai ve ncs hjkm erii tekvai olarak bu M m . kabul etmek aa yukar mutedil sosyalistlii kabul etmek demektir. Hksefc isterse bu gibi baz desatiri tyin eder. Ve iktisadiyat faaliyesinin sarslmamatemin iin bir mddeti muayyene hitamnda tatbik edileceini iln eyler ve tsu mddet zarfnda bir tarafdan ya sendikalizm usuln tesise balar yahut dier Mr usul tahvil bulur. Bolevizmi bir ok mehazirinden dolay alamyoruz. Kapitalizme kendimizi captm- isek para, sanayi, ilim sy ve hatt amele gibi vesaiii mbarezeye malik oteaduruzdan dolay kurben mahvolacamz tah|i gryoruz. u halde yaayabilmek iin bu iki ucua ortasnda bir mevkii itimai tutmal-
yz. te bu mevki arz ettiim vehile tyin edilebilir. Hususiyle arz ettiim em kuvvetli bir menba heyecan olmas itibariyle bu akaidi itimaiye ruhu millet ze rinde en derin bir intibala tavaszu eder. Hariten gelecek manialara hkmet kuv vetiyle deil cemiyet kuvvetiyle mukavemet edilir. Bolevikler mttefiki tabiimiz olur. Garp milletlerinin amele ve sosyalist partileri samim tarafdanmz olur. Hkmeti resmiyeleri tarafndan vaki olacak her trl mdahaleye mni olurlar. te paa hazretleri, yle dnyorum ki bu arz ettiim teebbs en evvet memleketimizi ve sonra lemi islm kurtaracak yegne teebbs itimaidir. Eer bu teebbse bir nihayet verecek olursanz glgeleriniz dhuru mstakbelenin amak hfasna dora uzanr gider. Arz hrmet eylerim efendim hazretleri. Fevzi Pasa Hazretlerinin huzura semtlerine 25 Knunusani 1338 Muhterem paa hazretleri Evvelce takdim ettiim ntalaat ile beraber bu arizei hususyeyi de takdim edecektim. Rahatszlm dolaysyle frsatyab olamamtm. Hatt mtalaat mtekaddime dahi emri devletleri zerine tehir edilmiyerek rahatszlm esnasnda yazlmt. Hamd olsun rahatszlk mndefi olduundan dolay bu arizemi takdim ediyoruri. Zat samilerini tasdiden balca maksadm. malm olan silh mbayaas meselesinin temas ettiim safahatn arz etmek olacaktr. yle ki: hali hazrda b yk ilerle megul olan mehur terzi Kuturo dahiliye nazn esbak merhum Mnir paann dostu olmas hasebiyle damad Kzm beyle de mnasebetde bulunuyor mu. Ahbabm olan ve namusuna itimat ettiim bu Kzm bey bendenize hasbhal eklinde gerek bu Kuturodan ve gerek eriki bulunan Kordyeden bahsederek elle rinde drt yz bin kadar tfek olduunu ve Anadolu hesabna silh almak isteyen birok adamlarn kendilerine mracaat etmekte bulunduunu ve fakat tekarrr edecek fiyata her silh bana iki lira zam edilmek suretiyle mukavelenin akdedilmesini teklif eylediklerini ve byle fahi ve gayr meru komisyonculukdan ok mteessir olduunu ve Ankara hesabna dorudan doruya kim bu ile megul ise onunla kendisinin grtrlmesi Trklk namna bir iyilik olacan syledikle rini anlatt. Ben deniz bir tarafdan Kzm beyin vesatet ve tesriile bin filenk ve mstamel ma kasatura Alman tfeini yirmi bir liraya vereceini anladktan sonra bu ile megul olduunu bildiim Hamid beye dorudan doruya Kuturo veya Kordiye ile mnasebata girimesi iin bir tezkere ile Kzm beyi gnderdim. H a mit bey silhlarn neboluda muayenesi muktezi olduunu ve bu erait dahilinde baka bir yerden yirmi bin silhn alndn ve mukavelesinin hemen aktedjlmek zere olduunu sylemesi zerine bittabi meseleye ehemmiyet vermedim. Filhakika Kordiye silhlarn muayenesinin behemehal silhlarn bulunduu Fransa veya civarnda istenilen bir yerde icra edilmesi artn dermeyan ediyordu. ki gn. sonra ise Hamid beyin bahsettii mukavele bir yahudi mutavasst ile Kordyeden 22 lira bir fiyatla 20 bin silh zerine yaplmak istenilen bir mukaveleden baka bir ey olmadna dair delili kfiyeye desteris olunmas zerine samim bir dnce da hilinde geri yahudi tarafndan bankaya akredit olarak 16000 lira konulduu halde mukavele geri kalm ise de yine yirmi bir liraya dorudan doruya Kordiye ile mukavele akdine girilmek istenildi. Artk meselenin ald bu ceryanla hsn niyetden ve samimiyetden ok uzak bulunduu anlalyordu. Son ve en son kudreti hayatiyesi ile muhafazai mevcudiyetine hercibaj^ abad atdm olan u miUein kesesinden yirmi bin lirann aktan aa alnmak istenildiine hkmettim, ve ok mteessir oldum.
Hu r . ; i . ; i: ; |: : _
Bu teessr neticesi Halim bey vastasyle zmitten malmu samileri olan tel graflar ekildi. Ve bir tarafdan da Kordiye ile olan mnasebata daha ziyade ehem miyet ve germi verilerek yirmi liraya rza olundu. Ve Anadolu hesabna satacaklan silhlar eraiti lzmesiyle yirmi liraya vermeye mteahhit olduklarna dair Kor diye ve Kuturodan bir mektup ahiren evrilen entrikalarn tesirini satclar nezdin de akim brakmak hususunda ok faideli olmutur. Bu yirmf. lira fiyat dahi; zat samilerine arz edilmek zre bir servis vastasyle zmitteki Halim beye malmat verilmiti. ' Bu servis zmitten Ankaraya verilerek oradan zmite iade edilmi ve Halim bey stanbula avdet eyledikten sonra eline vasl olmutur. Zat samileri tarafndan Halini beye verilen emir zerine Kordiye ve refiki felh grubundan Ekrem beye takdim edilmek istenilmi ise de grup mstani: ta vr taknarak mnasebete girimek istemedi. Ve gn sonra da Ekrem beyin, gru bunun ancak bu civarda silh almaya memur olduunu ve Avrupada bulunan bir silh iin buradan muameleye mezun olmadn ve binaenaleyh bu muamelenin Fransadaki komisyona devredilmi ve lzm gelen malmat verilmi olduunu sa tclarn bu komisyona mracaat eymeleri lzumunu sylemesi ve bu husus iin Kaymakam Cemal ve binba Sdk beylere verilmek zre bir mektup vernijesi ze rine Kordiye Fransaya mteveccihen buradan hareket etti. Dava vekili Vehbi bey meselenin safahat maruzesine vukuf peyda eyleyerek mensub olduu grub vasta syla tfenklerin 20 liraya alnabileceini bildirmesi zerine olmal ki zata, samileri tarafndan gruba 20 liradan mukavelenin imzalanmas ve paras iin Hamid beye mracaat edilmesi emri verilmi ve bilmracaa kendilerinin silh alm olduklar ve ellerinde para bulunmad cevab alnmtr. u ekli maruz havsalaya sar bir mahiyette olmadndan iin her halde bir i yz olduunu kabul eylemek za ruretinde kalarak buradaki al veri zerine celb etmek iin tertib edilmi olmas ihtimalini derpi eyledim. nk Kuturo kendilerinden maada bir yerde byle klliyetli silh bulunmadn kat olarak iddia eylediklerinden felh grubunun si lh mbayaa eylememi olduuna kani idim. Emri vaki dolaysyle imzadan vaz geilmesi mealinde gruba ekilen telgraf ise derpi eylediim bu ihtimali takviye eylemekle meseleyi takibden bittabi feragat eyledim. Mesele bu son devreye vsulndn sonra ise bir tarafdan Anadolu hesabna bir ok silh alclar Kuturonun etrafn aldlar. Bunlarn bazlarnn isimleri un lardr: talyan Maili birinci parti 20000, ikinci parti 40000, Suryeli Nubar Nacar 30000 hademe livas mahut Ahmet evket bey 50000, Bulgar Sarakof 200000, damadi Hami bey ve eczac Hikmet 20000. Meselenin btn safahatna vakf bir iki arkadam, ise bu alcar arasndaki Sarakof Hikmet bey felh grubu namna hizmet eylediini iddia eylemekte idiler. br tarafdan da Franklen Buyyonun yannda bulunan miralay Sara Ankaramn muhtelif sistemdeki silhlarn bazlar lzumundan dolay yz elli bin tfenk almak arzusunda bulunduu ve bu husus iin Anadoluya teshilt lzmede bulu nulmas lzumunu kendisine sylemi olduunu Kuturo bize anlatmt. Bu istihba rat ahire ise meselenin safhasn yine bakalatrarak evvelki kanaatimi sarmam ve ii bendenizce gayri kabili hal bir ekle sokmutu. ttihat ve Terakki hkrnteti zamannda muttali olabildiim baz suiistimallere bundan dolay mdahale ederek alkadar olan zevatn nazar dikkatini celb etmek istediimi derhatr ettim. O vakit bu mdahalelerim ufak bir muhabbetle bile kar lanmad. Ve zerime bir ok husumeti celb ettim. te bu ... btn ryanlgjyls zat samilerine b telgraf arz edip etmemek arasnda mtehayyir bulunuyordum. te bu esnada silhlarn herhalde mbayaas ve mukavelenin imzalanmas ve bede linin orada tediye edileceini mir emri samilerini istitar ettim. Cenab Hakka
hamd senalar ettim. Bendenizi dilhun eden asl mesele krk elli bin. lirasnn ziya deil cesareti gayr ahlkiyesi ykselmi olan bir milletin nasl hkmet tekil ede bilecei meselesidir. Yunana tevcih edilen gayzn ezaf mezaifi bu gibilere tevcih edilerek bunlar ifna edilmedike bnyan mevcudiyetimizin tesisi hibir suretle kabil deildir kanaatinde yim. Elyevm Kuturoya yz kzartacak birok teklifler vuku bulmaktadr. Para ve rilmesi kabil olamyacam, Fransadaki komisyon kendi adamlar olup muayene hususunda ok mkilta urayacaklarn syleyorlar. Ve Kuturo bu cihetden ok endiede bulunuyor...
Bu m ektuplar dolaysiyle A n k a rada bulunm adm a m teessir ol dum . Sebebi sulh k o k u la n yakla dik a her ta ra fta n t rl t rl tesirler de balyor. M u stafa K em al P aaya yazdm vehile (ava n t rist ve m en fa a tp e re st kim selerin ier devirde oynadk lar rollerin yin e hull ile o y nam am alarnn tem ini ve m illet birliinin h er gn g em eden dah a fa zla olm ak zre tarsin i) yani tu fe y li m ahlklarn ssn e kaplarak bizim g i bi iin bam danberi canla bala, alan arkadalarnn dah i h ab eri olm a dan (1 ) ilere kalkarak bizi em ri vak i karsn da brak m am as iin b e nim A n k a ra d a k i arkadalarla sk tem asm her halde faidelidir. F a k a t sulh e kavum adan evvel ark tan ayrlm akln d a p ek tehlikeli bir i. B ir ta ra fd a n K rd ik ve dier ta rafd a n boleviklik cery a n la r za ferd en e v vel patlak verirse btn em eklerim iz za y i olup felket olacaktr. Fevzi Paaya yle yazdm: ifre Zata mahsustur ' 5 Mart 1338
Erkn Harbiyei UmutrSy& Reisi Fevzi Paa Hazretlerine Husus tandm muharrir Mahmut Sadk stanbuldan nezdime geldi. Bu bab da Kemal Paa Hazretlerine mufassal yazdm. Fatin Hocadan da 25 Knunuevvel 1337 de zat saminize yazlan mektup suretini getirdi. Tekliflerin makul birer ci hetini gremedim. Enverle ve padiahla temasn ve nakdin yalnz altn ve gme inhisarnn aaca rahne pek meydanda iken Katinin bunlar teklif etmesini tehli keli buldum. Gerek bu hususda ve gerekse mim dier nok'aiarda tenvir buyrul maklm rica ederim. Hayal memleket iin yaplan ronkaa ve kabul edilen kararlarda aranzda bulunmamaktan dolay mteessirim. Fakat gerek bolevikler ve gerekse krdler gibi iki byk meselenin u aralk baka bir elde vahim bir e kil almak stidad dncesiyle arkta msterih alyorum. Hayat meseleler hak knda ayan itimat zabitlerle elden olsun bendenizi tenvir etmekliinizi (2) istir ham ile arz hrmet eylerim.^ ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir (1) Zaferden sonra bu korktuum daha fazlasyle meydana geldi. smet ve Fev zi Paalar gibi yakn arkadalarm da Gazinin tufeyli muhiti arasnda kayboldular. Ve bizden habersiz onu milletden ayrlmaya srklediler. Tafsilt yazlmtr. (2) Zaferi mteakip Bursaya geldiim zaman Fevzi Paa bana: Mustafa K e mal Paay diktatr yapacaz... demitir. Hilfet ve saltanat makamna kmas* hakkndaki teviklere ve Gazinin kararma kart bu suretle ottu teci etmitir.
F evzi Paa ile 1326 senesi Arnavudluk h arektnda tanm tk. O k olord u erkn h a rb iye reisi ben h arek t ubesi m dr idim. ok sami m idile. H arbi U m um ilk zam anlarnda o k olord u kum andan ben fr k a kumandam olarak Kartal-ile sahillerinin tahkim atnda, o mmtakalarda m anevralarda, son ra da an akkalede K erevizdere m m takasinda bulunduk. M tarekede Suriye ve F ilistin m uharebeleri bozgu nlu klar neticesi g erek M u stafa K em al P asa v e g erek sm et b ey F evzi Paann dehetli a ley hinde idiler. B ir ise yaram az, lpa gibi b ir adam diye her yerde hcum
ediyorlard. Bu aleyhde cerey an a m ni oldum . G eri kum andanlk m e

tan eti y o k sa da b ir erkn h a rb sam im iyeti m evcu t olduunu v e ahsen iy i bir insan olduunu ve b u m em leketin h arbiye nazrl v ey a erkn h a rb iyei um um iye reislii gibi vazifelerin i ifa y a liyakati olduunu iddia ettim . 1335 senesi Sivasda M u stafa K em al P a a ile bartrdm . H a rek t m illiyeye itirakden g e ri endie etti. F a k a t M u sta fa K em al Paann m evki tuttukdan son ra beni imhaya c ret edecek kadar fen a v e gaddar b ir insan odom u. iddia e him aye etm eyerek ista n b u la gnderilm esin i de tek lif etti. O zam an bunun zaruretini anlatarak M u stafa K em al P a a y tu tacam m u v a ffa k iy etd en son ra m uhitini tu feyli m ahlklarla d old u rm a ya ra k fen a l a sevk etm em ek hepim izin vazifesi olduunu izah etm itim . te im di bu m evsim geliyordu* zzet Paann m ektubuna n a zaran daha im diden M u sta fa K em al Paann mhuriyet tesis edieverece i hakknda k ork u la r uyanm t. Benim endiem ise hilfet v e salta nat m akam na bir za feri m teakip ekvermesi idi. ngilizlerin bu g ib i ilerde m u tavasstlar kullanarak zaferden evvel mill tefrik a y m ucib te ebbslere tevik etmeleri. de pek ku vvetle m uhtem eldi, niteldin 16 M art 1336 hdisesinden evvel R avlin son bir an evvel A n adolu da cu m h uriyeti iln etm ekliim izi tevik ediyordu. Benim M u stafa K em al P aaya y a z d m ifred e m illet birliin e daha ziyade ehem m iyet verm esi v e tu feyli m ahlklarn szlerine uym am as hak km daki nasihatlerin ne dereceye kadar m essir ola ca n kesdiremediim iindir ki Fevzi Paann m azi deki sam im iyetine istinaden kendisinden husus m alm at rica ettim . i fa h en dahi gnderilebileceini anlattm . Z a ferd en evvel ayrlm aklm n tehlikesini de yazdm . Bununla bera ber m said bir zam anda A n k a ra y a bir seyah at etm ek ve arkadalarm zla ve bilhassa Fevzi, sm et P aalar v e R a u f beyle gr m ey i ok istiyordum . Y un an ordusunun malbiye
tiyle ark d a dahi endie kalmayacandan byle bir vaziyetde bsbtn

A n k a ra d a kalm ak zere gitm ekliim artk m ahzursuz olacak tr (1 ).
(1) Yunanllara taarruz - Afyon mmtakasndan bir taarruz meselesini de er kn hrb kursunda hal ettirmitim - ve timizi grmek iin mnasip bir zamanda bir Ankara seyahatine karar verdim ve (ya istikll ya lm) marm da yaparak ve mekteplerden de bir mfreze tertib ederek ve cephe mliyesini lv ile kolordu ya devrederek 9 Austcsda Sarkamtan hareketle Ardahan - Artvin - Ardanu -
Fevzi Paam n cev a b : (8 de geldi)

Zata mahsustur ark Cephesi Kumandanlna 5 -6/3/1338 ifreye: Hoca Fatin efendinin tekliflerinden kabul edilmi bir ey yoktur. Yalnz hariciye vekili Yusuf Kemal bey misak millide maderic hususat .mdafaa iin Avrupya giderken stanbuldan gemi ve padiah tarafndan davet vuku bulursa grerek Byk Millet Meclsi kanunlarm tanmas: hususunun pa diaha teblii kendisine bildirilmiti. Vuku bulan mlkatda padiah bir takm beyanatlarla bu teklifi kabul etmemitir. Mhim hususatn ve arzu buyurduunuz mevadm istifsar halinde lzm gelen izahatn verileceini arz ile takdimi ihtiramat eylerim efendim. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
zzet P asanm teklifini ve m talam M u stafa K em al P a a ya y a z dm F evzi P a a y a d a bildirm itim . F evzi Paann cevabnda buna dair kelim e yok . N e arzu edersem izah at v erecein i y azyor, yani anlam ak is tem iyor. B u byle, fa k a t stanbul hkm eti de istikll m cadelem izi tehlikeye k oy a ca k tav r tak m yor, A n k a ra hkm etini h ie sa y a ra k ne a tlyor. M u stafa K em al Paa u v ey a bu ekilde hkm et y ap a ca k en diesiyle herhalde istikll3 m cadelesi m u v affa k iy etin i tehlikeye k o y a ca k iler yap m a k d o ru deildir. T M art tarihli ajan s T e v fik P asa kabinesi nin sulh hususunda m enfi tesirini izah ediyordu. A ja n s udur : A n k a ra 7. B y k M illet M eclisinin dnk toplantsnda h a riciy e v e kili Y u s u f Kemal, beyin stanbul seyah ati ve orad a olan tem aslar hak k m d a verilen istizah tak riri zerine h ariciye v ek leti vekili Cell b ey aadaki m him szleri s y le m i tir: M em leketin m enfaatlerine zt fiiller ve harek etlerde bulunan D am ad F erit kabinesinin dnden son ra T ev fik P aa hkm etinin ik ti d a r m evkiinde ku vvetli b ir iman, salim bir fik ir v e sa la m bir zihniyet olm a d grlm v e yaylm h retin e gvenerek m em leketin h a y a t ve istiklli nam m a b ir rol oynam ak tan ve refik leriy le b era b er dm an m ak sa t v e em ellerini tervice ve k ola yla trm ay a v e m em leketde m efk re itib a riyle bir ayrlk k ararak S evr M uahedesi ahkm na k a r a tm z m ukaddes m cad eleyi zaaf ve inhille drm eye m a tu f u rarlard an vaz g em eyen zzet P aa S evr m uahedesini kabul, ettirm ek iin A n a d olu y a geldiini ve burada ifah v e tah rir gr lerde S e v r m uahedesinin atiyen de tadiline imkn bulunm adn ve A n ad olu yu d a kendi fik rin e evirm eye alm ak istediini uzun u zadya anlatm tr. , Cell b e y izze t P aa h e y etm iii A n k a ra d a olup biten m zakerelerin
Kuvarsthane - Munl - Maradid mntakalarn da teftile Hopaya geldim. Burada garp ordumuzun taarruz haberini alarak pek sevindim ve Trabg-jadft. neticei zafere intizarla zaferi mteakip Ankaraya geldim. Tafsilt vasrcfar.
sonunda siyaset tarzm z iy i bulduklarn v e kendilerinin yan l d n dklerini kabul v e itira f ile n ih ayet bizim le b ir fik ird e bulunduklarn v e stanbulda yalnz husus aile ileriyle u ra a ca k larm v e gid er gitm ez istifa edeceklerini 7 M art tarih in de yazdklar bir vesik a ile temin, eyle m i olduklar h alde bu tem inat zerine serb est braklm olan bu za t larn stanbula v arm a la r zerine taahhtlerine riay et etm i olm ak ve grn k u rta rm a k iin istifa ettik ten son ra toplanan kabineye g ir m ekte teredd t etm ediklerini sylem itir. Cell b e y zzet paann h ariciye nezaretini igal eder etm ez Y un an taarru zu arifesin de A n a d olu ya ek ti i te lg ra fla M u stafa Kem al Faa H azretlerinin verdikleri cevab te lg r a f okum ulardr. zzet Paa b u tel g r a f da siyas vaziyetd ek i fe n a l v e itil f devletlerinin Y un anistana y a r dm hususundaki isteklerinin m em leket ve bahusus stanbul hakknda sebeb o la ca tehlikeyi dnerek h ariciy e nezaretini kabul eylediini ve iki gn denberi A v ru p a fik irlerin de bir du rgu nluk ve yeniden hayrm za b ir deiik lik belirdiin i b d iriy or ve zm irin boaltlm asnn konuuldu u n u nikbinane b ir dil e ilve ediyordu . M u stafa K em al P aa H azretleri ise 28 - 29 H aziran 1337 tarih li cevabn da vaziyetin Salih P aa Ip b era b e r verm i old uklar ahde m u h a lif bulunduunu v e A n k a ra m klem elerin i h a trla ta ra k b u d e fa d a aldatlm olm aktan k ork tu klarn bildirm ek te ider. z z e t Paann nikbinane m talaalarnn ne d erece hakikatden uzak olduunu az zam an son ra olan Y u n an ta a rru zu ap ak g sterm i tir. sta n b u ld a k ilerin fik ir perianl v e esaret ve tah akk m havas iin de h er an d eien b ir siyas v a z aldklarn g z nne aldm zdan d o lay Y u s u f K em al b e y sta n b u ld an geerken son d e fa olm ak zere bu zatla r vatan v e vicd a n vazifelerin e davet etm i v e kendilerinin m eru b ir vaziyetleri olm adm ve bin aen aleyh B y k M illet M eclisinin m eru vaam ve teebbslerini kartrm am alarn ih tar eylem itir. E sefle g r ld ki Y u s u f K em al b ey bir tak m entrikalarla karlam tr. Bunun e b y k ahidi zzet paann A v ru p a y a seyah ata kalkm asdr. N e fr e te a ya n dr ki dier b ir m an evra da b u seya h a tin doru dan d o ru y a kendi teeb b sleriyle olm ayp ve fa k a t foilmum ecnebi v e siyas m ab f el lerin g sterd ik leri lzum zerine v e yaln z bu m ah fellerin sevk ve tev i ki ile v a k i old u u tarzn da g sterilm ek istenm esidir. H albuki bu seya h a ta lzum v e za ru ret g ste rd i i iddia edilen m him b ir m akam ile Y u su f K em al beyin b ir g r bu iddiann d o ru olm adn m eydan a k a r m v e bu makam. zzet paa ve refik lerin in bu hallerine h ayret etm ek ten kendini alam am tr. zze t P a a A v ru p a y a d o ru seyah atin e devam ediyor.. Y unanllarn m saadesiyle Y u n an igali altm da bulunan araziden Y u n an snglerinin h im a y esi altnda g e e re k v e belki de Y un an b a y ra altm da im eidfer le seya h a tin e devam ed iyor. Y u s u f K em al b e y d e P ire y e uran iyaeak b ir vasta ile denizden seya h a tin e devam etm ektedir. stanbulun pek
m ah dud v e haris baz ricali tarafn d an mkilta u ra tm a k m ak sadna matuf olan bu h a rek etler m aksadm zn elde edilm esine d o ru em n iyet v e asimle y r m ekten hi b ir su retle bizi alkoymyaeaktr. T anrnn l
tuf v e in ayetiyle m ukaddes m aksadm za erim ek iin dk len ehid kan

larm zn m kfatsn kalm aya ca n a kaniiz. U laacam z n ok ta y a h er ne pahasna olu rsa olsun varm ak azm inde bulunduumuzu b ir k ere d a h a iln etm ek isterim . Milletimiz nihayetsiz zulumlere maruz kalrken, evltlarm kaybeden analarn gzlerin den kanl y a la r akarken btn,
bunlara kars hissiz ve ta g ib i arkasn evirerek bakan m ahdud, baht sz v e g a fil bir zmrenin akbetini tarih k a ydedecek ve millet hkm n
b itta b i ona g re verecektir. -
Ajansn hu beyanatndan szet paann Ankaraya kar olan vaziye tim daha sarih renmi oldum, izzet paa gibi namuslu tannm bir ri cali devletin sulhumuzun teminine kadar padiah hkmetinde kalmasna tarafdarm. Sebebini Gazi Paaya da yazdm. Fakat sulhumuzu, ikl iin kendilerine milletin mmessil eklini vererek Avrupaya gitmelerini ben de doru. bdmuyorum.Bu ajans okuduktan sonra Mustafa Kemal
Paaya unu vaadim:
Bakumandan Mustafa Kemal Pasa Hazretlerine
Zata mahsustur
Sarkam
8 Mart 133$
1 7 Mart tarihli ajaosdan zzet Paa ile Ankara arasndaki gemileri re nerek bendenize gnderdii mektubun dahil ve hanede oynamak istedii rol ile al kasn anladm. Vasta ile mektubun gnderilmesi zaman kaybettireceinden aynent ifre ile yazyorum. Mahmut Sadk beye mektup hakkndaki mtalasn sorunca kemali hayret ve teessrle bu esasa vakf olaydm mektubu getirmeye tavassut etmezdim, benim le grt maddeler muhte viyatyle bam bakadr demitir. Ak olarak gnder dii maddeleri aynen 'arz etmitim. 2 zzet Paama 25/1/1338 tarihli mektubu aynendir. ark Cephesi Kumandan Kzm K&rabekir
Mustafa Kemal Paadan Yusuf Kemal beyin seyahat maksad hak knda dahi sormutum. u cevab aldm:
, Afyon Aziziyesi 11/3/1338
stk Cepiesi Kumandam Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine ' C : 9 ve 10-11/3/1338 ifreye
Avrupaya giden hariciye vekili Yusuf Kemal beye ayni zamanda stanbula u rayarak zzet Paa ve riifekasyle ve arzu ve talebi hakik vukuunda bizzat padi ahla 'dahi grmesi vazifesi verilmi idi. Bu babda hkmete Yusuf Kemal be ye verilen talimat u idi: Byk Millet Meclisi makam hilfete muhafaza m er-
butiyst etmektedir ve edecektir. Ancak sultann da millet meclisini tanmas lzm dr. zzet Paa ve rfekas ile ayn hedefe yrmek, tevhidi mesai eylemeyi teklif etmek idi. Yusuf Kemal bey bu dairede hareket etti. Ancak zzet Paa ve rfekas Kemal beyi igal ve ifal ettiler. Padiah da bir mracaatc vasiyetinde gndermek sahtekrln irtikb etti. Bununla da kanaat etmeyerek Yusuf Kemal beyin A vrupadaki teebbsatm ilk etmek zre zzet paa Yunanllarn malmat ve muvakafatiyle Yunan taht igalinde bulunan yerlerden geerek Londraya gitti. Bina enaleyh izzet paann zat devletinize olan mracaat mektubunun dahi bir maksad mahsusla olduuna phe etmemek lzmdr. smet ve Fevzi paalara da buna mmasil bir takm mektuplar gndermi idi. Alebi ihtimal aramzda muhalefeti tihad olduu zam batlndadr. Makam tehdidde serd ettii mtalat ise haddi zatnda varid deildir. Meclis son gnlerde zzet paa ve saray hakknda pek zi yade galeyana gelmitir. Hariciye Vekleti vekilini btn hakayiki terihe mecbur edecek iddetli istizahda bulunmutur. Maatteessf namuslu bildiimiz bu zevatn dahi hsn niyetden tecerrd eylediklerini kabul etmek icab ediyor. ifrelerin bir ok yerleri tamamen hal edilememi olduundan emin bir vasta bulunduunda mektubun ayni veya bir suretini gndermek muvafk olur. Mahmut Sadk beyin gelmesine lzum yoktur. Be gndr smet paa ile beraber garp cephesi ktaatm efti etmekteyiz. Muhabbetle gzlerinizden periz kardeim. Bakumandan Mustafa Keml
M u sta fa K em al Paann bu ifresin e ok m em nun oldum . A vantr rist v e m en fa a tp erest tu feylilerin szlerin e kaplm am a v e m ill birlii tarsin edici esa sd a n ayrlm am as hak k m dak i rica m a gzel bir cevapt,. sm etle birikde bulunduklarna v e birlikde p ek sam im ifa d e ile (m u h ab b etle gzlerim izden periz k ard eim ) hitab bunu g ste rd i i g ib i b f i f rede (B y k M illet M eclisi m ak am h il fete m u h a fazai m e r b u tiy e t' e t m ek ted ir ve edecektir, A n ca k sultann d a M illet M eclisini tanm as l zm d r.) k a y d benim ele fik rim e m u v a fk idi. Sulhden sonras iin de hu g z e l bdr form ld . E e r M u stafa K em al P aa h il fet ve saltanat ahs na alm ak gib i hem ahs hem de m em leket iin tehlikeli olan 1 yr s a k a m e te tevecc h etm ezse b u form l bu gnk istikll m cadelesini yapan m eclis sulh m teakip m eclisi m essesan eklinde kabul ve bir tekilat esa siy e kanunu y a p a ra k dalrsa btn m illete hazm kabil ve istikll m ca h ed esi yap an recul devletler arasnda sam im iyetle kabul olunarak y r n ecek bir istikam et izilm i olur. M u stafa K em al Paann im diye k ad ar g rd m seciyesi ku vvetli m uhitinin telkin ve ikam a tbi olu y o r v e o y o ld a azr.m ve irade e y r yor. Bu ifresin i tarih bir senet k a bul ile sulh m teakip bu form ld en ayrlm am asn a alacam . (1 ).
(1)^16 Ternevvel 133-8 de Ankaradan Bursaya giderken trende Mustafa KeTnal Paa - Refet paa da yanmzda iken - bana sordu: Refet paa Sultan Mecide kar ne vaziyet almal? dedim: bu gnk vaziyetimiz udur - Sultan Mecid hali fedir, hkimiyet Millet Meclismdedir, Refet Paa da Sultan Mecidi bir halife ola rak selmlar, halife de Millet Meclisine tabiatiyie hkimiyet ve saltanat tevdi et mi bulunur. Bu tarz bilhare Meclisce de tedkik ve mnakaa olunur. Meclis bir meclisi messesan gibi tekilt eeasiyesini yapar, artk payidar oiur..^-
Tem enni ederim ki o zaman kendisini zararl fikirlere sevk edecek seci yede insanlarn szne kaplmasn. M ahm ut Sadk bey 21 M artda benim le bir m lakat rica etti. G aze tecilerin en yalsym , stanbula avdetde gerek gazeteciler v e gerekse hkmet erkn ve bilhassa zzet Paadan bir ok sualler varid olacak tr. M cehhez olm aklm iin baz sualler hazrladm l tfen cevaplarn bana ot ettiriniz. M uvafakat ettim . A adaki sual ve cevaplar vcuda geldi, ikim iz de bir kopyasn aldk: Sual: M tarekeden evvel ve sonraki ark harekt hakknda m a lm at m saade eder m isiniz? C evap 1334 senesi harekt hakkm da H arbord h ey etie verdiim r a p o r suretini okursunuz. N e o zam an ve ne de son harektda ilk olm ak zre sizden baka bir gazeteci ile gr m ek m yesser olm ad. M evcudiyet ve istikll harbi yaparken nasl olup da stanbuldan buralar g rm ek ii gazeteoilemizin kom adna h ayret ediyorum . B ir yerde yar, g re gibi m sabakalar bile olsa cihan m uhbirleri oraya d olu y or d a a rk da kyam et koparken kendi gazetelerim iz gziyle grecein e yalan y a n l iittiklerini yazp duruyorlar. Bundan m teessir olm aynz. D o ru eyler .ac da olsa bir m enfaat tem in eder. Baknz daha dnk K a rs hareketinden v e millerinden bile bi haber neriyatda bulunuluyor. A n a dolu hediyesi gibi bu nefis albm ler belki A m erikaya kadar gider. F a kat bu gn A m erika dahi harektn esbab m ucibesini ve seyrini Ista n buldan daha d oru biliyor. Bilm em bu yanl neriyata ne m na verir ler. Mesel num arada K ars fatih leri diye baslan resim lerden ortad a ki A li R za bey alay kum andam olarak sahilde bulunuyordu. V e kati y en K ars harektna itirk etm em itir. H albuki K a rsa frk a ku m andam (em rim de olarak) taarruz etm itir. V e her d e vazifelerini yapm lar, a rk ordusunun ksm kllisi K ars taarruzuna itirk etm i ve m uharebe K ars kalesinin top u atei m enzilindeki ler Tepesinden tarafm dan sevk ve idare olunm utur. M ahaza u v ey a bu zat takdim v e tercih.de m na yoktur. A n ca k harekta itirak eden v e m him b ir vazife gren on ikinci frk a kum andam Osm an beyden hi bahsedilm e m esi ayan teessr olur. K ars taarruzunda frka kum andanlar kadar mhim bir vazifeyi de o zam anki erkn harbiye reisim zm irli M iralay K asm b ey dahi ifa etmitir. rtibatndan m ahrum kaldm z H alid b e y frkasn a akam yam u rda bizzat giderek ertesi gn iin ibu frk a nn ittihad hareketini temin etm itir. Bu ve emsali neriyatn kasden Trabzondan bu gn ihtilas ve sair m esailden dolay - m evku f kim seler tarafn d an yazld zan olunm aktadr. Bu gibi bir eserin unun bunun, tarafm dan gnderilen yaz v e resim leri m em leketim iz iin iyilik deili dir, ki .hakayk tarihiye yerine bir m asal yazlm olur. D ier b ir m isal de beinci num arada ahsm dan bahsederken fa zla tem enniyat arasndaki katiyen gayri vaki beyanatdr. D eniyor ki B u gen ku m an -
iSlilppp
d a n m tareke esnasnda nice d ilverlerin kan bahasna zaptedilen bu y e rle ri tek ra r brak m ak m ecbu riyetin d e kalm bu pek ziyade ayan teess fdr. nk m esele ne pek basit ve e de bahsedilen ah siyetler ta n n m a ya ca k m evkidedirler. B en 31 Terinievvel 1334 de k a ra rg h m n l viyle stanbula gelm ek em rini aldm . V e arkda kum andan m ev kiinden o tarih d e iskat edildim . 28 Terinisani 1334 de ise stanbula gelm i bulunuyordum . E lviyei Slsenin zaptnda bulundum. F a k at ni ce dilverler zayi "etm eksizin tpk son harek tda olduu gibi; 34 se nesi dahi E rzuru m u n istirdadn m teakip Sarkam v e K a rs mntela.sm n sukutunu tem in etm itim . Tahliyede ben T ek irdam da 14. k olordu ku m an dan idim. V e Y unanllarn yapabilm esi m uhtem el harekt daha o zam an dnerek kararghm n B u rsa y a nakline altm m u v a ffa k olam adm . F a k a t Cenab H akkn bir l tf olarak E rzuru m da o beinci k o lo rd u kum andanlna tyin olundum . V e 19 N isan 1335 de m m takam a geldim . G elirken rahatsz bulunan K em al P aa H azretlerini de zi y a retle stanbulda yaplacak bir ig kalm adn ve A n a d olu ya gem ek lzum unu arz ettim . B en E rzu ru m a geldiim zam an E lviyei Slse tah liye edilm i v e kolord u m u n silhlar teslim edilm ek zere sahillere nak le balanm t. T abii silhlarm z eden karm adm . V e T rabzon a ka d a r giden silh lar derhal g e ri aldrdm gibi D iy a rb ek ir kolordusunun teslim i silhna da m ni oldum . E rzuru m K ongresinde bu kararn m il le t tarafn d a n verilin ceye kadar olan zam an kazandm ki hem en ay k a d a r bir fasladr. z m ir igalinin hem en ferd a sn d a K em al Paa H azretlerinin de A n a d o lu y a vru d iyle kesbi ku vvet ettik. V e m alm olan vek a yi zuhura geldi. S u al: B u babda ta fsil t t f buyru lur m u ? C eva p : B u hustsdaki tafsil t tabii vesaikiyle nerolunur.
Sual: B u vesaik nereden nerolu nacaktr. B u hususda biraz iza hat t f bu yu ru r m usunuz ? C evap: M asib bir zamanda, neredeceim hatratm vesaiki lzm eyi de havi ola ca k tr. Y aln z siz gazetecilerden benim bir m illet v e k ili v e gerek se cephe kum andan sfa tiy le bir ricam var. D n yay sa r sa n v ek a yii olsun geliniz, geziniz ve grnz. V esaik toplaynz. En h cra olan b u ra la rd a dahi sizi hrpalatm ayz, seyahatinizi rahat ve k o la y lk la yap m olursunuz. T A m erikadan bile adam lar geldii halde stanbulun ihm alini m m knse siz a f edersiniz. Pekl bilirsiniz ki m ta re k e y i m teakip stanbula geldiim vakit gazetelerim iz hep bir az dan bilm eyerek m illetim izin varln a kasdediyorlard. G ya katlim yapm z, itira f znb m azeret iin lzm m . O zam an m eclisi vkel y a da bir lyih a takdim etm idim ki gazeteler hakikatden pek uzak ey ler y a zy orla r v e deta idam ferm an m zn esasn dm an p rop a gan d a s ile neredip d u ru yorlar. ark batan baa bir islm kabristan
olm utu. H l da ordunun ekildii y erler m ah vediliyor, b u ne ackls haldir dem itim . K sm en m u v a ffa k olm u ve nezdim deki v e h km ete gn d erd iim vesaikin neriyle h a k ik at c zi olsu n gsterilm iti. t e geldiniz grnz, sorunuz, bak n h er evde ka cenaze gm ldr, k a nam us berbad edilm itir. E ld e m al kalm m dr anlaynz. M tarekeden h a rek ta g ein cey e kadar zavall E lv iy ei Slse neler ekti, i te g z nzn nndedir. Gelinlerin kanl elbiseleri K ars arlarnda h a ra m ezad olm utur. B tn bu vesaiki A m erik allar toplam tr. O zam an E r m enilere yazdn m ektubun suretini veriyoru m . ngilizler ve stanbul hkm eti ordunun silhlarn toplark en ark d a tan ak lar v e m en evik ler teslih ve tehiz ediliyordu. B ir ta ra fd a n da E lviyei Slsede islm n kk kazm yord u. B ia re ark m m tak as sanki tek b irlerle k u rb an lk zam anlarm bekliyordu. F a k a t Cenab H akkn in a yetiyle halk d o r a t m adk ve bu gn m sterih alyorlar. E sasen E rzu ru m u sa tr altn dan ve yan gnlardan 1334 de benim kum andam daki ask er k u rta rd n dan fe rd a s sene ayni E rzurum u doratam azd. B tn a rk bu h u su sda benlimle hem fik ird i. G eri stanbul v e n giliz ve a rk siya setileri a rk taki nfuzum u krm ak v e b su retle tan ak lara E rzuru m v e m ntehasim in etm eye o k altlarsa da m u v a ffa k olam adlar. O zam anki ls -^ tanbul hkm eti ifreli m uhaberelerin m eni, seferberlik em rim e itaat * * edilm em esi tam im ini yapt. T abii m kilt az deildi. T a sa vv u r ediniz ki m ntakann ekseri valileri dahi stan bu l fesad n a gizlice alet olu yorlard. K a ra b e k ir paa bizi m ah va s r kliyecek, G rc v e E rm en i ordu lar karsn da bir ey yapam ayz, hudud H asankale e E rzuru m arasm dan geecek, evlerinize ekilip shlarm z veriniz, stanbul h k m eti bizi k u rta rr. d iye m dh i p rop a g a n d alar yapld. H a tt k a ra r gh m da bile bu fik irlerle zehirlenm iler bulundu. B t n g a y re t ark in etm ek olduu halde C enab H ak ark biarelerine acm tr ki hi bir fesa d m u v a ffa k olam am tr. H arek tn m u v a ffa k iy etle hitam yle b era ber bak a p rop a g a n d a y a y o l verildi.. .ark padiah d iyerek beni i fa l v e A n k aray ku kulan dr m ak istenildi. T abii bunun da hkm sz olduu g r l n ce S ovyetlerle aramz:], b ozm a ya ve yalan yan l havadisler k a rm aya baladlar. H er g n bizim ta r a fa S ovyetlerin K a rsa gelecekleri, tek i ta r a fa d a T rk lerin E rivan, T iflis v e B atum a geleceklerini v a k it vak it iae ettiler. F a k a t btn bu yalan lara tkrlm ve hakikat gnei her ta ra f nurla n d m m tr. S ual: O rdunuzun sil h la n istenildii zam an E lv iy ei Sluseden ne g ib i haberler alm yordu. B u hususda izahata m saade b u yru lu r m u ? C ev a p ; . 4 Tem m uz 1335 E rzu ru m da shlarm z top la m a y a m e m ur ngiliz kaym akam R avlin son bizzat bana u m al m at v e r d i: E r m eniler k rk bin slm m uhacirini K a rs civarn a topladlar. B u n la n im ha etm elerinden endie ediyorum . Bizzat gidip vu k u ata ahit olm ak is-
terim dedi. B ir m d det son ra avdetinde K ars, S arkam v e K azm an ta ra fla rn d a mthi katlim lar ya p ld m ve bunu m erciine bild irecei ni syled i. Ravlinson hududda bir g n m esa fed ek i Vjgng&n k aryesin e
m u ta vak tinden so n ra iki y z E rm en i iki m akin al t fek le toaskm v e re rek islm ahaliyi katlim v e m allarn y a n a ettiklerine de anlatd. E l viyei Slseden aldm z h aberlerden ldrm am ak m m kn deildi. Erkekleri katlim dan son ra kadnlar E rm en i askerleri: plak ola rak
dolatryorlard. K a zm a n cihetinde ldrlen b ia relerin vcutlarna

cep ler alarak elleri kesilip kon u yordu . B az E rm en i zabit ve n eferleri ngiliz k ya fetin e g ire re k en sa rp yerdeki islm k y lerin e g irip yerlei yorlar ve son ra d a bu k y le r vah ice im ha ediliyordu. Hatt 5 Hazaran 1335 gn I d rd a n b ir ngiliz m lzm evveli m aiyetin de bir E rm en i terc m a n la Beyazt kasabasn a gelip m u tasa rrfm zla g r t v e Ba
yanda on be bin E rm en i m u h aciri g etirece im syledi. Ravlinson a an lattm zaman bunun b ir E rm en i old u u n u bildirdi. B sa h te Ingiliz elbiseli komiteciler otomobillerle u ra y a b u ra y a dolam aya v e In giltere hkmeti nam na d iy e beeriyetin u ta n a ca edepsizlikleri Austos 1335 de h aber almyordu. G m rde ngilizce ve franszca lisanlarna ai
n a E rm enilerden 30 m evcu tlu v e ngiliz k y a fetli b ir tab u r tekil v e n g iliz esteri koulu d rt to p la K a rs ve Sarkamta islm imhasna, ba ladklar haberi geldi. ngilizler E rm enilere yardm ediyor diye a y ia larla islm larm v e ark ordusunun maneviyatn krmaya alyorlard. A y n i zam anda Ermenistandaki* n giliz m em u rlar Etmen ilere unu s y lediklerini h a b er aldk: Biz islm lara d ost gr n y oru z, fa k a t si z on la r m ahvedin. Silh ceph ane bizden . D i er tarafdan bizim, silhlarfnz, hem de gim en dferle E rm enistandan g eirm ek artiyle, R a vlin son heyeti top la m a y a u ra y o r v e stan bu l hkmetimizden d e sk sk
emirler getiriyorlard. Bu esnada Ermenistan kabinesi reisi Hatizor (1) bervech it beyanatda bulunduunu haber aldm: C enab Hakka, ok kr E rm eni davas h er yerde hsn kabul grmtr. Yedi vilyet E rm en ista n a verilm itir. B u i Parisde tekarrr etm itir. Bir em ri vakidir, A sk erim iz h er y e rd e licenab ngilterenin cessu r a sk erleri ta ra fn dan kymetdar m uaven et grm ektedir. M esel bir y e r askerim iz ta ra fn dan igal v e ana vata n a ilhak lzm gelin ce o ra y a derhal mkdar kfi ngiliz zabit ve efra d g id erek m sllim anlar ifal ve ikna ederek ondan
so n ra bize ihbar k e y fiy e t ed iyorlar. A sk erlerim iz onlarn adklar y o l d a resm i g e id y a p a ra k apanszn en m kil m evk ilere k o la y ca dah ola bilirler. te bu su retledir ki N ah civan, V ed i havalisindeki icraatm z mnteoi muvaffakiyet o lm a k ta d r. E rm eniler K a rs, A rd a h a n g ib i N ahcivan, erur, ve d r havalisini
(1) Bu adam 34 Batum muahedesinde ve 36 da Gmrde Trklerle ebed dost lua ahdetmi ve ngilizlerin siyasetini tein etmitir.
de igalden son ra aktan a a m slranlarm km ilen
kesileceini v e
y e r yznde islm braklm ayacan sy lem eye baladlar. H er ta rafd a n islm lar m azbatalarla bana acildi fe ry a d baladlar, (ite vesa ik i ok u yunuz;, ) H er ta r a f yanyoruz, ne rz ne h ayat ne m al kalm yor indad., d i y e baryordu . B tn k ylerde g een m ezalim aynen bize bildiriliyordu. B u vesaiki km ilen Ceneral H a rb ord h ey eti beraberine ald. B u fel k etler olurken ngiliz m m essili R avlin son rp m y or ve he nz silhlar toplayam adndan Parisdeki d rtler m eclisinin vak itsiz k a ra r vereceinden k ork u yordu . N ihayet vaziyeti anlatm ak zere L on d ra ya gitm iti. H er ta r a fa olan olm utu. F ak a t sta n b u l hkm eti d e g a ze tecileri de dnyadan bi h aber idiler, N ah civan m m tak as henz sit verm em i v e gen ler d a la ra ekilm ilerdi. B ana yazdklarna taham m l m m kn deildi. slm kadnlarm ak sakall v e st em en biareleri k u r ta r d iye b a ryorla rd . O havaliye fed a k r birk a zabit v e e fra d g n d e r dim. O ralar igal eden E rm eni frk a s b ir gecede dald, ve o havali kurtarld. K olord u m a verdiim em irde unu bildirdim . (Sulh K onferansnda, memaliki. O sm aniyenin inkisam m a, T rkln ve d olaysyla islm yeti im hasna ka ra r verm i olduunu g steriy or. V e bu k arar ted ricen tatb ik etm ek istedikleri ve bu m aksada kolaylkla v e zayiat verm eden nail olm ak iin evvel em irde m illetin en m nevver v e kym eti zevatn b i rer bahane ile i bandan ayrm ak, asker ve esliha m kdarm tenkis e t m ek ve her suretle za y f v e aciz bir h ale getirm ek ve elim izdeki s rg kolu ve kam alar, fa zla eslha- ve cephaneyi alm ak v e bkis buna m u kabil R um lar v e E rm enileri teslih v e tehiz v e onlar m addi v e m an ev ta k viye ile aleyhim ize istim al ettirm ek fikrinde bulunuyorlar. F a k a t z~ m irde R um vahetinin kanl sahnelerini vilyat arkiyede E rm eni can i leri tatb ik ve tek ra r edem iyeceklerdir. G arpda ayak lar altna alm an na m usu m ilim im ark da dahi ayaklar altnda brkarak A n adolu yu batan baa bir slm, m ezarl haline dndrm ek ve yetim lerin, kszlerin, k a dnlarn, ihtiyarlarn Erm eni, R um sngleriyle m asum sinelerini dedirm em ek artk her birim ize fa rz ayndr. Biz yaadk a m illet lm eyecek tir. .Bu vazifei nam usu hepim iz kem ali fa h r ve m erdaniyetle ifa etm ekle -êbediyen p k nasiye y a a ya ca z.) E rm eniler A ra s boyu n da Zegibasarda tek bir islm brakmadlar.. B ir m ddet son ra O ltu m ntakasm a taarruz ettiler. B ia re T rk kadn la n yaln ayak E rzurum m ntakasm a dkldler. B ir h erc inere bala d, D erhal B ardiz ve O ltu m ntakalarn m untazam askerm izle igal e t tirdim . E rm enilere hariciye vekili B ekir Sam i b e y dahi samiraane yazd. F a k a t so u k bir cevap nam belli olm ayan bir im za ile verdiler. H udu dda ifa h m lakatlarm zla istihza ediyorlard. O ltu m m tak asm da E rm e niler fa aliyeti arttrd. T avuskerd m m takasm daki k y leri im haya ba ia dlar: ve m untazam askerim ize de devam l taarru zlara baladlar. O ltu
tarafndaki ktaatmz bir mukabil taarruzla karsndaki Ermenileri da tt ve ellerindeki sekiz topu da ald. Birka gn sonra Ermeniler Bardize gece hcumu yaptlar, tayyare ile de gndz Bardize bomba attlar. Ben de bu kyde idim. Ermeni maktullerinin zerlerindeki emirler: E r zurumu igale gideceklerini gsteriyordu. Ertesi gece biz bir mukabil hcumla Sarkama girdik. Yeni Selim mmtakasma kadar da yrdk. Burada harekt bir ay kadar durdurduk. Ermeniler hl bizimle konu maya tenezzl etmiyorlard. Btn kuvvetlerini topladlar ve bize taar ruz ettiler. Muvaffak olmadlar-. Bunun zerine ben de cepheyi az kuv vetle tutarak birka gnlk yryle Karsn arkna getim ve iki saatlik bir muharebe ile Kars elimize dt. Ermenilerin beinci alay ve kale kumanda heyeti ve Ermeni ordusu erkm harbiye reisi elimize esir dt, (esirler kaimlen Ermenistana iade olunmulardr. Bir ok te ekkr name ve ebed dostluk mektuplar aldk.) Ermeniler Gmr ar knda son mukavemetlerini de tecrbeden sonra Gmr muahedesini imzaladlarsa da ertesi gn bolevdklii de iln ettiler. Bolevik Ermenerle de Kars muahedenamesini yaptk. Tanaklar katlimdan vaz gemiyor lar, yemin dahi etseler szlerinde durmayorlar. Bolevik Ermenileri sz lerine daha sadk bulunuyor. Bunlarla dostluumuz iyidir. Tanaldar gi bi menevik Grclerin de bir sz dierine uymuyor. Bunlar katlim yapmadlarsa da Ardahan, Artvin! tamamiyle soydular. Ahaliyi fakir braktlar. Bolevik Grclerden szlerinin eri kimseler vardr. Ruslarla rda dostluumuz emindir. imdiki halde memleketimizin terakkiyatma btn gayretimizle alyoruz. Makine kuvvetine sarlmaktan baka a re yoktur. Muhtelif .mekteplerimi grdnz, on drt yandaki ocukla rn nelere kadir olduuna ahid oldunuz. Esas dsturumuz az lf ok idir. Hayatmz amelidir. Erzurumda bir de asker ziraat messesesi a yoruz. Zabit, nefer herkes son sistem ziraat usuln renecektir. Ni sanda Sarkamta fotoraf sinema, elektrik kurslar balyor. kinci ebelik kursu halen devamdadr. imdiye kadar on be fenn ebe, 13 sh hiye .kk memuru yetitirdik. Tahsilde bir hayli ebe, on yedi shhiye memuru, 26 shhiye baytariye kk sabiti yetiiyor. Ayrca elektriki lik, otomobil ve imendfercilik renen ocuklarmz var. Bunlar torna clk, tesviyecilik de reniyorlar. Elektriklerimiz makinelerimiz her e vimiz kendi elimizle tesis olunmutur. Birka sene sonra grdnz kk terzi, kundurac, saralar da makine balarnda ileyeceklerdir. Gzel bir fabrika tesisi iin sermaye temin edilmitir. Her halde dedi koduyu brakp biribirimizi sevmeli spor hayatiyle vcndlan kuvvetletirip makineye sarlmaldr. Yalnz nazariyatla, kafa rtmekle i bitmiyor. Baknz sekiz on yandaki ocuklarm kaklar, tahta kunduralarm, fr alarn kendileri yaptklar gibi kitaplarn da cildliyorlar. Bunlar el ii derslerinin ald ceryandr. Hepsi her gn terbiye! bedeniye ile eviktir. stanbul ocuklar kadar da zeki olmulardr. Lisanlar az zamanda s
tanbul gibi olmutur. Siz stanbul mtefekkirleri gelip bunlar grmez seniz ben ilk frsatta bir ka yzn stanbula gnderip sizlere gstere ceim. ste Harbi Umumiye girmek yerine bu sistem dahilinde umum mil leti altrp yollar, imederleri, fabrikalar ikmal etmekliimiz iin ben ok uratm. Fakat kafa yerine dil ve el kuvvetiyle milletin mukad deratm tutanlara szm, gemedi ve ben de bir tarafa savruldum, arkda grdnz hayat alen tenkid ediniz. Milletin az zamanda iktisaden belini dorultmas iin baka yol gmyorsanz bu hayat her ta rafda uyandrmaya siz de uranz. Ana mekteplerinden balyarak amel hayata ve idmana atlmalyz. Kafalar namtenahi ekl ile dol durmak yerine bildiini yapabilecek kudrete koymalyz. Ben memleke tin terakkisi iin hlsa olarak makine ve mikrop dlerdmi tekrar ey lerim. , Hlsa: Trk davasn muhakkak kazanacaktr. Bu gn esir millet ler bile ellerinde silh yok iken sopa ve yumrukla haklarn aldklar hal de, elinde namtenahi silh ve cephanesiyle Trk ellerine hi kelepe vur durur mu? Bunun aksini dnmek Trk kann tamamak veya bil memektir. ocuklarmzn azndan iittiiniz Trk Ylmaz mar sanrn ocuklarmzn bile hissiyatn ak gstermitir. unu da ilve ederim M geri hl esir olarak yaayan baz milletler vardr, fakat elindeki is tikllini kaybettiren bir sulln kabul ferdasnda Trk mahvedilecek ve tarih ikinci bir Endls kaydedecektir. Bu gn hl stanbulun ikinci bir Abdullah Sagir grmemesinin Anadolu mukavemetine medyun oldu unu da herkesin bilmesi icab eder. te millet bu hakikati anlamtr. Ve ahdetmitir. Binaenaleyh sonu herhalde milletin dedii olacaktr. Mahmut Sadk beyin suallerine verdiim cevaplarda Ankara hk metini ve Mustafa Kemal Paay kk drecek baz hakikatleri bile sakladm. Bilhassa boleviklik karar, ark hareketinden endie ve tevehhm, arkn tahliyesi. Kafkas federasyonu gibi pek mhim hakikat lerin vakti gelmeden evvel matbuata aksetmesi herhalde baladmz mukaddes ie darbe vurabilirdi. Mahmut Sadk bey ve nezdimde kalmak istemiyen binba Nalid beyler 22 Martda Sarkamtan ayrld, Batum tarikiyle stanbula gitti ler. ' Trabzon valisi Hazm ve mirliva Ali Said Paa ve maiyetleri 9 Martda Batum - Tiflis tarikiyle Sarkama geldiler. simleri tedkik hey eti (1). Gerek Mahmut Sadk bey ve gerekse bu heyet Sarkamtaki
_ ( i ) Aylarca dolatlar. Be ay kadar sonra bir garip sual de bana sordular: ark hareketi esnasnda itinam olunan mevai nerelere sarf olunmu? mahalli sar fn Mdafaay Milliye Vekleti daha iyi bilmesi lzm geldiinden ac olarak yaz-
mektebimizin her halini grdler. 10 Martda ilk defa olarak ocuklar or dusu marnn (Trk Ylmaz) muvaffakiyetle temsilini de grdler. Or
talk kar olduundan kzak mfrezelerinin harektn hayretle seyret tiler. Noktai nazarlarn Varlk gazetesinde yazdlar, ve istikbal genlii iin bu tarz terbiyenin taammmn temenni ettiler. 16 Mart. stanbul faciasnn ikinci senesi bitti. Yaknda bu kanl dramn son perdesini de kapatacamza phe yoktur. Bu gn Elcezire cephesinden 2 2 /2 /1 3 3 8 tarihiyle gelen malmat: 21 Terinievvel 1337 tarihli beyanname ile Krtler istiklle davet olunuyorlar. Beyanname v(Bismillah) ile balam. Altndaki mhr yledir. na fetelnaleke fetien mfoin Krdistan stikll Cemiyeti Nusretullah fethi karib
/
^/Ayrca 12 Terinisani 1337 tarihli on 'be maddeli mevad esasiye diye bir beyanname var: Her merkezde bir frka olacakm, iptida, tali ve li krkar mektep alacakm. Kanun Kuran Kerim olacakm. Bu zehirli propagandalar tesirsiz brakmak iin mukabil beyanname neriyle bunlarn dmanlar tarafndan uydurulduu ve halkn avlana rak Ermenistan yaplmak istenildiini halka anlatarak Krd mesini tekzip ettirdim.^ beyanna
Krdleri taassubla ayaldadnlmaya alld grlyordu. Nfus larndan ziyade igal ettikleri sahann genilii mhimdi. Krdlerin ba larndaki eyhler imdiye kadar olduu gibi bundan sonra da byk rol ler oynayacaklar bunlarn darlf nunun ilahiyat ubesinden veya hukuk fakltesinden km ve krdce renmi mnevverlerle biran evvel deitirilmeleri Van gl etraf olduu gibi tulan ve arzani ikier Trk kanaliyle Kirdistana yalnz asker deil din ve siyas hkim olmakl mz da timiz iin elzemdi. imdiye kadar esasl bir program dahi hazr landn iitmemitim. Bir'ok lyihalar vard. Fakat Ankara hkme tinin muhtelif idare ubeleri henz ilemiyordu. Bu Krdlk meselesi pek basitti, fakat bilmeyen ellerde en basit yara da kangren olabilirdi. te Ankara ile anlaarak bir program tertib ve tesbiti ilk elzem idi. Son ra bunt tatbik edecek kuvvetli bir el lzmd. Ben vatanmzn selmeti iin bu ii bir hayli seneler iin deruhde edebilmek arzusunu tayordum. Ankarada u veya bu makamlardan ziyade bu iin mhim olduunu g-
dm. Bu heyetin dklarna phem garp ordumuzun ne gibi talimatla n yazyor,
hakikaten, beni garktan istifaya mecbur etmek zere vazifeler al kalmad. Mdafaay Milliye Vekili Kzm Paama cevabn taarruza kalkt gn aldm. Cidden nefis bir cevaptr. Heyetia hareket etliini bilmediini ve vaki tedkikatyle de anlayamad
riyordum. Bu esaslar tesbit etmek zre (1 Maysda) airet frkas ku mandam Sabri bey ve erkn harfeiyemle mzakere edeceim.. imdiden dnerek hazrlanmalarm bildirdim. 17 Martda Gmr istasyonu elektrik dairesinde yangn km, btn fabrikaya sirayetle vagon, tamirhane, motor dairesi kmilen yan ini. yangn bir gn devam, etmi, hi bir ey kurtulmam. Erkn Harbiye Kursu Erkn Harbiyei Umumiyede gelen emir vehile Sarkamta riya setim altnda bir erkn harbiye kursunu 18 Mart 1338 de adm. Mda vim 10 zahitdir. Erkn harb mektebinin muhtelif smflarmdandrlar. Kumandan ve erkn harbler de samiin sfatiyle bulunacaklardr. Vali Hazm ve Ali Said Paa da ilk konferansda bulundular. Erkm harbiye vezaifi hakknda birinci konferans ben verdim. Bu dersi ben tertib ede ceim (1), muhtelif derslere de erkn harbiyeden muallimler tyin ettim. Mtareke Oyunu
lir
ngilizlerin yaknda tarafeyni muhasmine mtareke teklif edecek leri 20 Martda Erkn Harbiyei Umumiden bildirildi. Mtareke denince bilhassa Trklerin akima alk gelecek olan ey (Aldanm a...) ihtar olmaldr. Tarihen uzun misallere hacet yok, Bal kan Harbinde mtareke oyunu ile atalcadaki a Bulgar ordusu felketden kurtarld, galip Edirne kalesi alktan drld. Harbi Umumide ise daha yaman bir dram iin mtareke perdesi kuruldu. Zaten mtare' ke ile sulhe vasl olmak ender grlm hdiselerdir. Mutlak vakit ka zanmak ve fena vaziyetden syrlmak, aldatmak, hasmnm sinirlerini sulh mikrobu ile gevetmek gibi oyunlar iin mtarekeler yapld bir ok haric misallerle de malmdur. Edirnede bizzat mtareke acsn ekdiim gibi Harbi Umum mtarekesi felketinin de hl iinde rpnd mzdan bu sz bende iyi bir tesir brakmad. ekil ve emailini bekle diim mtareke hakknda 26 Martda tideki ajans geldi:
ss. j a n s Ankara: 688 Karargh ( Sarkam ) 26/3/1338
Ankara: 25. Parisde inikad etmi olan Hariciye Nazrlar Konferans tarafn dan Byk Millet Meclisi hkmetine tatili muhasamat zirde mnderi teklif ika olunmutur. Hkmetin mezkr teklifi kemali ciddiyetle tedkik ve cevabn ihzar etrnekde bulunduu haber alnmtr. Teklif sureti bervechi tidir: (1) ark cephesindeki kurslar hakknda 23 Nisan 1338 ve 4 Temmuz 1338 de Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine malmat verilmitir. Tafsilt vardr.
ark karibde sulhu iade ettirmek ve yeniden can ve mal ziyama mni olmak zre Asyay Burann. tahliyesi iin devleti muazzamann hariciye nazrlar ilk vazifelerinin alkadar olan hkmetlere muhasamatn derhal tatilini musrrane tav siye etmek hususundan ibaret olduunu takdir etmektedirler. Teklif olunan mtare kenin eraiti bervechi tidir: 1 Muhasamat 1922 senesinin gecesi nsflleylae inkta edecektir. 2 Elyevm ordularn ktaat kllisi tarafndan igal edilmi olan hututu muha faza etmekle beraber muharipler mttefikin zabtan ile Yunan ve Trk kumandan larnn mmessillerinden mrekkep mahalli komisyonlarnn ittihaz edecekleri mukarrerata tevfikan iki cephe arasnda askerden hali hi olmazsa on kilometre geni liinde fasla amaya ve her trl ittisali hazf etmeye msaade edecek bir suretde ileri ktaat geri alacaklardr. 3 Mtarekenin devam esnasnda mukabil ordularn insan ve mhimmat itibarile hi bir suretle takviye icra edilemiyecektir. ekli cz tamlarndan hi birisi kaldramayacaktr. 4 Mttefikiyn idarei mterekesi altnda icray vazife eden mttefikiyn ko misyonlar muharib ordulardan her biri nezdine memur edilecektir. Komisyonlarn ibu ordularn her birinde bu mtareke eraitinin sureti icrasn mrakaba etmeye ve zuhur edecek hdiseleri tesviye etmeye haizi salhiyet olacaklardr. Bu maksatla araz' megulede ehasn ve emvalin himayesini temin iin igal memurini nezdnde mdahale etmeye kezalik haizi salhiyet olacakdr. 5 Yunan, Trk ordular kumandanlar mttefikiyn komisyonlarnn hakem liini kemali hal ve fasla icra etmeyi taahhd ederler. 6 Muhasamat ay mddetle tatil edilecek ve mzakerat sulhiyei evveliyenin tarafeyni muhasemiyetce kabulne kadar aylk mddetle kendiliinden terndid edilecektir. Muhaseme^nden biri bu mukavelenameyi tecdid eylemedii takdirde taref diere ngiliz, Fransz ve Italyan mmessillerine mtareke mddetinin inkizasmdan hi olmazsa on be gn evvel ihbar keyfiyet eylivecektir. anzermzalar Puankare
Grzon
bu telgrafnameyi Byk Millet Meclisi hkmetine tebli ederken ngiliz, .Fransz, talyan fevkalde komiserleri hkmetlerinin mmkn olduu kadar ksa bir zamanda cevabna intizar ettiklerini ilveye lzum grrler. mzalar 23/3/1338 Hora Rombold Pelte
Gar on
Mtareke teklifindeki artlarda lehimize istifade olunacak nokta lar vard: 1 Byk Millet Meclisi Hkmetinin tannmas. 2 Trkiyenin Anadolu zerindeki hukuku. 3 Yunan mezalimi. Fakat zararmza olan noktalardan en mhimmi henz kendileri ile sulh akdetmediimiz itilf memurlar ordumuzu bahane ile kontrol ede cekler ve 3. maddeyi tatbik ile beraber vaziyetimizi olduu gibi tesbit edecekler. Yunan ordusunu tanzim ve sevk eden ve bu gnk harb halini bilen itilf devletleri bizim ordumuzun arktan cenuptan gelen kuvvet lerle ve mhimmat ile takviyesine mni olacaklar. Yunanllara artk ge
lecek bir ey olmadndan mtarekenin btn arl zerimize ykle tilecek, sonras Yunan ordusu emin bir halde yorgunluk alacak. Bunun iin bu mtarekeyi de emsali gibi siyas bir manevra addetmek, ona gre tedbir almak lzumunu dndm. Ve Byk Millet Meclisi riyasetine ve bakumandanlk makamna Edirne mebusu ve ark cephesi kuman dan sfatiyle tideki ifreleri yazdm:
Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa Hazretlerine ifre Zata mahsus Sarkam
26/3/1338
Mtareke teklifini ajansda okudum. Bu teklif ne zerine yaplmtr. Vazyeti tamamiyle bilmediim iin kabul veya ademi kabul hakknda bir ey syleyeme yeceim. Yalnz metninden esas anlalyor. Byk Millet Meclisi hkmetini tannmas, Trkiyenin Anadolu zerindeki hukuku ile Yunan mezalim ve fecayiinira: vukuunu zmnen itirafdr. Bu esasn daha salim bir suretde tevsiki ve ayni za manda efkr umumiye zerinde iyi bir tesir husul iin evvel emirde bu teklifin telgrafla tebli edilen metnine tevafuk edip etmediinin mrakabesi vesilesiyle Avrupada bulunan hariciye vekilimize yaplmasnn rica edilmesi ve_ Anadolunun tahliye edileceine dair daha sarih teminat verilmekle beraber fecayii de men etmekle mu vazzaf olaca bildirilen Yunan ordusundaki muhtelit itilf komisyonuna istiar reyle bir de Trk zsnn idhali mukabeleten teklif olunmas ve ordumuza ayrca heyetin gelmesine lzum olmayp fecayii men komisyonlarnn yerlerinde kalarak, ileri harektmzda halk nasl tesellm edeceimizi grmeleri muvafk olabilir. Ge rek bu meselenin mahiyeti ve gerek bu gibi mhim hususatda mtalaay devletleriy le tenvir buyrulmaklm tekrar istirham eylerim. Edirne Mebusu ark Cephesi Kumandan Ferik Kazm Karabekir
Karargh
'
ifre Zata mahsustur
27/3/1338
Dakika tehiri caiz deildir.

Byk Millet Meclisi Riyasetine (Edirne mebusu imzasiyle) Ba Ksmandanlta (ark cephesi kumandam imzasiyle) Mtareke teklifi hakknda yalnz ajansn tebli ettii matbuat hlsalarm gr dm. Teklifin mahiyeti siyas bir manevra olmak pek muhtemeldir. Cihan efkr umumiyesi zerine suitesir hasl etmemek iin vefiiecek cevapta esas itibariyle m tarekeyi kabul etmiyoruz mnas verilmiyerek pek nazikne ve cidd bir lisanla mu kabil tekliflerimizi bildirmek kkn muvafk buluyorum. Mtareke akdedebilmek iin muayye bir mddet zarfnda Anadolunun tahliyesini temin etmeleri taleb olun maldr. Garbi Anadoluyu Yunanllarn igal etmesi mtarekeyi teklif eden devletle rin msaadesine msteniden olduuna gre bu msaadenin geri alndn o devletle rin tasdik ve iln etmeleri ve Yunanistana bu mtarekenin srf muayyen bir md det zarfnda tahliyeyi mldltsz yapabilmek iin akdedildiini tebli eylemeleri
tarznda dermeyan edilebilir. Mtarekenamede tasrih edilecek mddetler zarfnda tahliye yaplmad halde mtarekenin mnfesih olaca kaydolunur. nk tara feyn vaziyetini muhafaza ederek yaplan mtarekelerin hi biri sulhe mncer ola mad tarihen msbettir. Teferruatmza aid dier mukabil ertlarmz hakkndaki mtalatm dnk telgrafmla bildirdiim maruzdur. Kazm Karabekir
Mustafa Kemal Paa Hazretlerinden u cevap geldi:

f i ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir Paa Hazretlerine
Zata mahsusdur Makine banda
27/3/1338
C : 26/3/1338 Dveli selsei muazzama nazrlar tarafndan teklif edilen mtareke eraiti ay nen ajansla neredilmitir. B u mesele hakknda mzakere iin heyeti vekile bu gece Sivrihisarda birledik. Ankaradan hareketden evvel meclisde de mzakere etmiler dir. Gerek meclisin, gerek heyeti vekilenin ve cmlemizin noktai nazar bervechi ti Tlsa ediliyor. Mtarekeyi arazii meguleyi tahliye ettirmek mukaddemat sulhiyeyi tesbit et mek maksadyle kabul etmek ve mtareke mddeti tahliye mddetinden ibaret o l mak ve ne ordumuz ve ne de memleketimiz dahilinde kontrol kabul etmemek d veli mttefikann nezaret ve kontrollar....... tanzimine ve tahliye olunacak arazide emval ve ehasn siyanetine hasretmek ve mddeiyat saiemizi mzakerat sulhiye esnasnda ileri srmek gibi hususatdan ibaret bulunmutur. Yusuf Kemal bey iza hat vermek zere 24/3/1338 Cuma gn ark katar ile ve Burgaz nebolu tarikiyle Parisden hareketini ve muvasalatndan evvel cevap verilmemesini telgrafla bildir diinden verilecek cevap hakknda karar kat mar ileyhin vrudma talik eyle mitir efendim. Trkiye Byk M illet Meclisi Reisi Bakumandan Mustaia Kemal
Yunanistanm bir felketin arifesinde olduu ve bunu durdurmak iin mtareke lfnn ortaya atldna iiphe kalmyordu. Atin ada halk dkknlarn kapyarak saray nnde nmayiler yaptklar ve (Kahrol sun harb, kahrolsun harbi uzatan Gonaris) diye haykrdklarn, bir ok pencereleri taghyarak krdklar, btn Yunaistanda ticaretin durduu, efkr umumiyenin korku ve heyecan iinde olduu haberleri geldii gi bi ngilizler de Yunan ordusunun inhl edeceini artk alenen beyan ediyorlard. Mesel Avam Kamaras zsmdan miralay Herbert neret tii bir makalede diyor: (mparatorluumuz dahilinde temini skn iin Trklerle hsn masebetde bulunmak hususunda istical etmeliyiz. Franszlar Trklerle dost oldu. Yunanllar yorgun ve bitab ddkleri gibi gnden gne iflsa yaklamaktadrlar/ Ankara noksan vesaitiyle muharebeye devama muktedirdir. Trkler silha fakir olsalar bile (1)
(1) ark depolarndan ve nakliyatdan bu zatn haberi yok.
avarz tahliyeden istifade ederek memleketlerini teshir edilemiyecek bir hale koyabilirler. Mustafa Kemal Paann arkasnda kendi rkndan,. kendi dininden insanlarla meskn bitmez tkenmez bir asker menba tekil eden vasati Asya gibi koca bir lke vardr. Yunanistana gelince her ne kadar kendi memleketinde mecruh olup sade hasta ise de mstevli olduu yerlerde mitsiz bir suretde mecruh, mliyesi bozuktur. stirahate ihtiyac vardr. u halde sulh iin esas vardr. Birincisi Trk ler akalliyetler iin hakik teminata hazr olduklarndan Anadolu tabii ye edilmelidir. kincisi stanbula tehdid etmeyecek bir ekilde Trakya bitaraf eyalet haline konmaldr. ncs sulhde sonra Yunanistana. muavenetdir.) . Hal bu merkezde iken yksek diplomatlarn bize teklif ettikleri sulk artlar kabul edir eyler deildi. Daha mtareke kabul hakkmdaki hkmetimizin artlan bildirilmeden evvel 26 Mart 1922 de itilf devlet leri sulh esasat hakkmdaki ikinci notalarn vermilerdi. (Puankare,, Grzon, anzer) imzalarm tayan bu sulh artlar hlsas udur: Tarih ve pek hretli payitahtlar stanbul merkez olarak Trkiye nin kuvvetli ve mstakil bir mevcudiyeti milliyeye tekrar ibtidar edebil mesine msaade edecek kuvasyle Trk millet ve devletini kendilerine aid ad eyleyebilecek topraklarda tekrar iade etmek arzu ederler. Mslmanlara en rnunsifane bir tarz idare temin, etmek ve Trkiye sultannn cisman ve din saltanatn idame etmek arzu ederler. Her iki havalide din ve rk fark olmakszn ekalliyetlerin emniyeti tammasini taht zmana almak iin bir sra tedabir teklif ederler. Ermeni meselesi: Ermenilere kar mttefikiyn devletler canibinden harb esnasnda, alman taahhdat ve kavmin ektii feci ztrabat dolaysyle vasiyetleri, sureti mahsusada nazar mlhazaya alnmak lzm gelmitir. BinaenErmenilerin mill bir yurt tekili hakknda ana.v emellerini tatmin iin yukarda bahsolunan ahkm ile ekalliyetlere baholunan. himayeden fasla olarak Cemiyeti Akvamn muaveneti aramlmtr. Boazlar ve Trakya meselesi: Gayr asker geni bir mmtaka tesisi sayesinde bu havalide her gna muhasm tasavvurat askeriyeyi gayr mmkn klacak erait talitnda anakkale Boaznn Asya sahiline tekrar kabul olunacaktr. Fa kat Boazlara serbeste duhul temin iin Gelibolu ibil ceziresine bir" mttefik igal kuvveti konulmal ve orada kalmaldr. anakkale Boa znn haricinde mroz, Bozcaada, Linini, Semenderek, Midilli adalar ve Marmara denizinin btn adalar gayr asker hale konacaktr. Trakya hududu, Tekrdag Trciere, Babaeski, Krkkilise, ve Edirne Yunan tara fna vaz edecek vehile Marmara sahilindeki Gaosdan itiranca garp silsilesine mntehi olacak.
1 ;
^ .
Ordu ve jandarma: Jandarma krk bin muntazam ordu da krk bin yani ceman seksen bin kii ki Sevr muahedesi projesiyle tyin olunan mkdar (ceman elli bin idi) pek mahsus suretde tecavz eder. Ahkm maliye: Sevr projesindeki mal komisyon olmayacak itilfiyunun ktisad menafimi ve Dyunu Umumiyenin ve Trklerin tediyesine muktedir ola caklar makuine bir miktarda tazminat harbiyenin tesviyesi hususunda Trk hkimiyeti prensibiyle kabili telif bir usuln tyini. Adl ve ktisad kapitlsyonlarda tadt icras iin bir komisyon tekili. Birtakm muhaberat neticesi ne mtareke oldu e de sulh. Hkme timizin mtareke hakkmdaki 5 Nisanda yaplan mukabil tekliflerine - ki esas art olarak: tahliyeye balanmak ve drt ayda tahliye bitmek idi mttefikler 15 Nisanda cevap verdiler. Hkmetimizin mtareke olmasa dahi sulh esaslar zerinde mzakere edilmek zre zmitde bir konferans toplanmas teklifi neticesiz kalmtr. Beykozda veya Venedikde konfe ransn toplanmas mkerreren mevzu bahis olmu ise de hepsi neticesiz kalmtr ki pek isabet olmutur. Zira biz henz btn kuvvetlerimizi toplamadan evvel dahi Sakaryada malp olan Yunan ordusuna muhak kak galebe alacak derecede kuvvetlerimiz toplanyordu, Buna mukabil Yunan ordusu manen bitmi, maddeten mecruh id. Bir darbe ile memleketden sprlmesi Trk tarihi ve Trk istikbali iin pek lzumlu bir ameliye di. Bunun iin bu ie ben pek sevindim. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin zzet Paa ve padiahla mla kat ve stanbul hkmetinin vaziyeti hakkmda Erkn Harbiye Reisiie sorduum suale u cevab aldm:
. Erkn Harbiyei Umumiye
ark Cephesi Kumandanlna C: 3/4/1338 ifreye
Yusuf Kemal beyin zzet Pasa ve padiahla mlkatmdan bir neticei msbite kasl olmamtr. Her zamanki gibi entrikalarla dmana alet olmular ve bu hu susda vaki teklifi dinlemiyerek Avrupaya heyet izam etmilerdir. Binaenaleyh, Ana dolu bu hale tamamen alevhdar bulundu. Ve bu hususda gazetelerle intiar eden larieijê vekleti vekili Cell beyin meclisdeki beyanat ile Anadolunun aleyhdarl. iln edildi. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
arktaki mesaim Bir seneden beri lzm kadar muhtelif ilerde almaya frsat bul-
mutum. 1 Mays 1337 den 1 Nisan 1338 e kadar yani tam bir sene zar fnda garktaki kurslar, konferanslar, teftiler, ve mektepler hakkndaki hlsay Erkn Harbiyei Umumiye riyasetine 3 Nisan 1338 tarihiyle takdim ettim.
1 M ays 1337 1 Nisan 1338 ark Cephesi talim ve terbiyesinin bir senelik mesai hlsa cedveli Kurslar: Tarihi 15 Haziran 1337 15 15 15 15 15 Austos 1337 15 10 Knun ev. 1337
10

Ne olduu Birinci piyade zabitan kursu, bir ay mddetle Birinci makinal zabitan kursu bir ay mddetle Kdemli kk zabitan kursu, sekiz ay mddetle Topu zabitam kusu bir ay mddetle Topu kk zabitan kursu ay mddetle kinci piyade zabitan kursu bir ay mddetle kinci makinal zabitan kursu bir ay mddetle Kdemsiz kk zabitan kursu alt ay mddetle Kdemsiz makinal kk zabitan kursu alt ay mddetle Kzak zabitan kursu bir ay mddetle H aib kpei yetidiren kurs Hudut alaylar iin kk zabitan kursu alt ay mddetle Zabitan makinal tfenk kursu (piyade zabitamna) Elsinei arkiye kursu (zabitana) bir sene mddetle F oto sinema elektrik kurslar ay mddetle Erkn Harbiye kursu (9 zabit) Ebe kursu (4 ay) Otomobil kursu 1 Alp hitam bulan kurslar 2 Alpda henz hitam bulrayan kurslar 3 Henz almayan kurslar.
2 2 2 2 2 3 3
15 1 1 15 1 1 15 15
ubat 1338 M art 1338 M ays 1338 Mart 1338 Knunu sa. 1338
Konferanslar: Birinci ve ikinci zabi- mera ve zabitan tarafndan her hafta ikier defa zabitana tan kurslar esnasnda, konferanslar verilmitir. bu konferanslardan cephe kuman dan paa hazretlerinin vermi olduklar konferanslara Karsdan frka kumandam beyler ile maiyet zabitam samiin safatye itirk etmilerdir. 6 Terinisani 1337 Karsda, paa hazretleri tarafndan Kttemare hakknda iki konferans zabitana verilmitir. 15 Knunuevvel. 1337 Yine Karsda paa hazretleri tarafmdan Kuveyt ve Felahiye muhareebleri hakknda iki konferans verilmitir. . 1 Knunusani 1338 bu tarihden itibaren asker idadi mektebi heyeti m uallimesi tarafndan mera ve zabitana her on be gnde bir m/uhtelif mevzular zerinden konferans verilmitir. Sarkam idadi asker mektebinin beyaz salonunda paa hazretleri tarafndan ocuk terbiyesi hakknda zabitana ve heyeti muallimeye konferans verilmitir.
Mart 1338
gn devam etmek zere cephe mera ve erkn harbiyesinden mrekkep bir hey et tarafndan. Sarkamta cephe kumandam paa hazretleri tarafndan b ir harb oyunu tertib edilmitir. Hariciye irtibat memuru Zhd bey tarafndan iml hakkn da zabitana bir musahabe verilmitir.
Teftiler: 28 Mays 1337 25 Temmuz 1337 2 Terinievvel 1337 6 Terinisani 1337

9
,
tarihinde Karsda bulunan idadi mektebi ile ktaat askeriye teftileri. Talimgah zabit namzetlerinin ve birinci piyade makinal za bitan kurslarnn hitam mnasebetile yaplan tefti. Ardahan havalisinde bulunan ktaat askeriyenin teftii. Altnc svari frkasnn terbiyei mnferide talimlerinin teftii. 9. Frkann terbiyei mnferide teftii. Sarkamta cephe muhafz takmnn talim ve terbiye teftii. Talimgah zabit namzetlerinin topu talim ve terbiye teftii.
15 Terinsani 1337 4 ubat 1338
1 M ays 1337 teibin- ark cephesi zabit namzetleri talimgah 98 zabit namzedinden ibaret 3 devrei talimiye karmtr. den 1 Niaas 1338 tarihine tarihinde Erzurumda 26 mevcutlu bir shhiyei haytariye k 1 Eyll 1338 k zabit mektebi almtr. tarihinde Sarkamta teekkl eden shhiye kk zabit mek 1 Mays 1337 tebi 30 talebe karmtr. , imendofer talebesi Kars demiryollar emrinde ve imendofer fabrikasnda 53 1 Mays 1337 imendofer talebesi yetitirilmekte olan bir imendofer m ek tebi almtr. Cephe tayyare bl emrinde 7 talebeden ibaret bir tayya 1 Haziran 1337 re mektebi ald. ' Frka 9 emrinde 110 mevcutlu bir eytam mektebi riiad 1 Austos 1337 edildii. 5 dii, 6 elektriki yetitiren bir ube ald. 1 Terinisani 133.7 . 1 Knunusani 1 M ays 1337 i Eyll 337 J Terinisani 1338 1338' Matbaaclk renmek zere mektep talebelerinden 5 talebe tefrik edildii. Sanayi mektebi talebelerinden bir orkestra tekil edildii, dadi mektebinden baka bermucibi kadro bir leyli eytam mektebi ve ana yurdu ubesi ald. Kars hastahanesi emrinde 18 talebe yetitiren bir shhiye kk zabit mektebi kad.
ark cephesi talim ve terbiyesinin bir senelik mesai hlasas bervechi bl m a ruzdur. 3 Nisan 1338 ark Cephesi Kumandam Kazm Karabekir
'
ocuklar iin ruh, beden ve dimalarn bir arada terbiye esas ze rine arasra musikili oyunlar da yapyordum. (1). Trk Ylmazdan son ra, Kk Svari ve Sanayi Oyunlarm yapmtm. ocuklarmz pek se vinle ve muvaffakiyetle oynuyorlar. Erkn harbiye kursu ve mekteplerimizle en ziyade megul oluyorum. Mektibi askeriye, mfettii umumiligi bir program yapm, baz mnasebetsiz eyler var. ayan hayret bir geri gidi. Ankaradaki mill hkmetimiz maarif hususunda ileri deil geri gidiyor. Mekteplere yeniden arab ve faris dersleri ilve olunuyor, eski tarza rcu ediliyor. unun bunun arzu ve itihad yerine ihtisas sahiplerinin fikirlerinin toplanmas iin tideki ifreyi yazdm:
Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine Mdafaai Milliye Vekletine
Sarkam 6/5/1338 Cephe emrindeki asker mektepier derslerini umum asker mektepleri tedrisa tyla birledirmek iin mektibi askeriye mfettii umumiiiindn program celb edi lip tedkik edildi. Neticei tedkikat posta ile derdesti takdimdir. Vusulnden evvel bir karara iktiran eder mlhazasyla mtalatm da bervechizir arz eylerim. 1 Bu programdan asker idadi ile leyli eytam mekteplerinin ayr ayr idare edilmedii anlalm ve her iki mektep br arada bulunduka ayr ayn idare ed mesi cephece de mahzurlu grlm ve idareleri tevhid edilmitir. 2 stanbuldaki maarifi umumiyetim mekteplerimizin tedrisatm hale nyava:fk ve Avrupa mekteplerinde takib edilen usul tedrise uydurmak iin pek byk bir himmet ile vcuda getirdii programlar mektibi askeriye mfettii umumiliince aksi ve pek eski tarz tedrisi ihyadan ibaret programa tahvil edildii ve yine eski rdiye tabirinin ihya ediidii grld. Senelerce okuduumuz halde hi bir ey anlayamadmz Farisi ve Arabi tedrisatn ihtiva eden eski tarz tedrise sebeb ne olduu anlalamad. 3 Fikri acizanem-e gre istikll muharebeleri yaparken mekteblerimizi oaitalim fakat programlarna dokunmayalm. Bu husus sknetle ve bir ok ihtisas sahiplerinin fikirleriyle olmaldr. Mekteplere Arabi ve Farisi kabul ile maziye doru elm bir ricat yaptmz ve memlekete yeniden kafas bunalm yorgun ev lt yetieceini nazar dikkatinize arz eylerim. ark Cephesi Kumandan Ferik Kzm Karabekir
J i j: | i j : ;
:ii
: ; ! '
Bizim mekteplere kazma krek merak da vermitim. Her snf iin bir park yeri gstererek zarif ekilde iler yaptrdm. Sarkam bayr lan mkemmelen tezyin olundu. 23 Nisan aa bayram iin de mkemmel umum bir park ve koruluk hazrlattm. Sarkamta ve Karsda pek
(1) bret alnacak oyunlar olduundan (arkl bret) dedim, arkda ve sonra stanbulda tab ve nerettirdim. (tlerim) de Erzurum ve Bakda ceman 6000 basld. Efgan sefiri Ahmed Han her ikisini de Efgnacaya tercme ederek tab et tirecekti.
parlak tesid ettik. Pek plak olan Karsn caddeleri iki tarafl aalarla tezyin olundu. Sarkam.taki-9. Kolordu kararghn 22 Nisanda Erzuruma nak lettirdim. Bu suretle ktaatn iae ileriyle Erzurum merkezinden kolor dunun itigali daha kolay olacaktr.. Esasen cepheyi iae eden Erzurum. tccarlardr. Bu nakilden halk da memnun oldu. 23 - 28 Nisan .Kars etrafnda ktaata tatbikat yaptrmak, tabyalar t-efti, zabtanla tatbikat tenkidi ile megul oldum. Tramzon vilyetinde baz Rum eteleri merkez ordusunun faaliyetini, mteakip kendilerini gsterdiler. 14 Nisandan itibaren 13. Frka hcum taburu bir batarya ve frka svari bl takibatda bulunuyordu. 29 Ni sana kadar alt aki itlf ve sekici teslim oldu. Santanm sarp yerlerinde bulunduklarndan emniyet ve asayie messir deildirler. 13. Frka ku mandanlna Mulal Kaymakam Mustafa bey gelmiti. Ankaradan gel diinden garp vaziyetine hkimdi. Yazd ifrenin 6. maddesinde aynen unu yazyor: (Trakyadan arka kadar olan memleketlerin ve elyevm istihls urunda hayatlarm feda etmekde olan bu memleket evltlarnn uzun zamandan beri tekmil mid ve intizar zat devletlerine merbut ol duunu btn kalbimle temin edebilirim.) Bu esasda aldn malmat gokdu. Mustafa Kemal Paay daha eskiden tanyanlar ve Harbi Umum zamanndaki baz husus hayatn grenler iddia ederek diyorlard ki eer sizin isminiz bu harektda Mustafa Kemal Paaya, zahir olduu g rlmese idi imdiye kadar i oktan alt st olurdu... Bu szleri Mustafa Kemal Paann iitmi olmas pek muhtemeldi. Fakat benim haris birinsan deil maksat uruna hayatm feda, edebilecek bir hilkatde olduu mu da syleyenler olsa daha iyi olacak. ' 16 Martdaki tebliim vehile 1 Maysda airet alaylarnn ve dolays ile Krdlerin slah iin dndm hususlar airet frkas kuman dan Sabri Bey ve erkn larbiyemle mzakere ettik. Dndklerimi muvafk buldular: 12 yandan kk kabiliyetli ocuklar gece yatl mekteplere almak bu isiz insanlara i bulmak (zeriyat mfrezeleri, yol inas gibi), airet alaylar hzerde ziraat mfrezeleri haline kalbolunabilir. eyhler darlfnun mezunu mnevver Trk hocalar ile tebdil olunmak, (Krte bilmeleri art) mhim merkezleri ve gzerghlar Trk unsuru ile takviye etmek (Van gl etraf dahi). Bilcmle airet tekiltn esasen mmkn olduu kadar ufak aksama ayrmtm, sk kontrol Ve daim propaganda ile Krdi eri Trklk camiasndan ayr bir unsur olmadklarn ve Krtlk meselesi diye yaplan ilerin byk Er meni yurdu tesisi ile krdleri imha iin olduunu anlatyordum fakat arkta bir mfettii umumilik ihdasiyle kabili tatbik bir programla uzun seneler uralmas lzumu grlyordu. Aksi halde her devlet ubesi ve hatt her vali ve memur kendi, aklnca iler grecek, iler imdiye ka dar olduu gibi yine stanbul zihniyetiyle ve stanbul malmatyla idare:
olunacaktr ki neticesi yapmak deil ykmak olacaktr. Maliyeti tabi Krd ve Trk kan ve parasdr. Bunlar Ankaraya muhtelif' vastalarla (gelen mebuslarla, yasarak) anlattm. (1). Ankara mfettii umumilikden Hidiviyet diyerek korkuyormu... ler kendi mihverinde dner, zan ve vehniii haslat yoktur. Zarar ve siyan ise aid olduu iin bykl ile mnasiptir. 3 Maysda Batum ehbenderimiz Tali bey yazyor: Enver Paa Du barada Ruslar aleyhine tahrikat yapmakta olduundan tekilta dahil diye ne kadar Trk zabit ve muallimleri varsa bolevikler tevkif etmi ler, Buharaya asker de sevk ediyorlarm. 5 Mays ajansna nazaran Berlin-Moskova arasnda tayyare postas tesis olunmutur. Cenevre konferansndan evvel 16 Nisan 1922 de Rus larla Almanlar arasnda bir muahede akdiyle mnasebat siyasiye ba ladm da gazeteler yazyorlar. Maddeler gunlardr: .....
Rus Alman arasnda Son posta ile gelen Jurnal gazetesinden tercme edilmitir: Ratnavm temsil ettii Alman ile halk komiseri ierinin temsil ettii Sovyet 'ler Cumhuriyeti bervechit muahedenin akdi hususunda mutabk kalmlardr: 1 Almanya ile Rusya arasnda hali harbden mtevellit bilmum mesailin A l man hkmeti ile Sovyet Cumhuriyeti arasnda bervechit tarzda tesviye edilmesi hususunda mttehidlfikirdirler. a) Almanya ve Sovyet Cumhuriyeti yaptklar masarif at har biyeden muhare benin sebeb olduu zararlardan yani, harekt harbiye sahasnda tedabiri harbiye dolaysyle kendilerinin ve tebaalarnn dman memleketinde yaplan msaderat dahi dahil olduu halde dar olduklar zararlardan, ve her iki devletden birinin ittihaz eyledii tedbir dolaysiyle ehas mlkiyenin duar olduklar zararlardan mtekabilen sajn nazar ederler. b) Tarafeynden birinin harb esnasnda itira ettii sefaini ticariye meselesi de dahil olmak artiyle, hali harbden mtevellit bilcmle hukuku umumiye hususiye tesavii tarafeyn ds'uru ile tesviye olunacaktr. c) Almanya ve Rusya, seran:n mucib olduu masarifin iadesinden, Almenya Rus ordusuna mensup efradn iaesi cretinin talebinden ve Rusya da Almanyaya getirilen Rus mevad harbiyesinin furuhetinden temin ettii bedelin istifasndan miitekabilen sarf nazar ederler. 2 Almanya, Sovyetler tarafndan sdar edilip, Alman tebaasn zrar eden kavanin ve tedabirin mevkii tatbike vazndan mtehassl bilcmle metalibat ile, A l man hkmetinin ve tebaasnn hukuku hususiyesindne. dveli saire tarafndan bu tarzda serd edilebilecek metalibi Sovyetlerin tazmin etmemeleri artiyle sarf nazar <sder. 3 Almanya ile Sovyet Cumhuriyeti arasnda mnasebat siyasiyeye derhal ibtidar edilecektir. Konsolosluk mesaili husus bir itilfname ile tesviye edilecektir. 4 ie r iki hkmet, tarafeyni akdiyn tebaasnn, dier taraf arazsinde bulu_ o (1 ) 1338 senesi nihayetinde Ankaraya geldiim zaman ne arka ve ne de Krdlge dair hi kimsede deil malmat, dnceye karar dahi grmedim. Verdiim l yihalar teKrar yazdm. ifahen de alkadarlara lzm gibi anlattm fakat dinlete medim ve akibet korktuum oldu. Krd ve Trk kan beyhude dkld. Gurur, nat, vehim gibi muvaffakiyetin dourduu zararl haslat hakikati kapad.
nan hukuku ile mnasebat ticsriyenin en ziyade mazlar msaade devlet esasna tevfikan tesviyesi hususunda mutabk kalmlardr. En ziyade mazhan msaade devlet dsturu. Sovyet hkmetinin bir dier sovyet hkmetine veya vaktiyle Rus imparatorluu eczasndan bulunan bir devlete ibraz eyledii msaadat muhtevi deildir. Hkmeteyn, nkilt iktisadiyenin tahfifi iin yekdierine mtekabilen m u aveneti taahhd ederler. B u meselenin beynelmilel bir esasa tevfikan tesviyesi tak dirinde, evvel emirde kendi aralarnda tatii fkr taahht ederler. Alman hkmeti iki memleketin husus, m essesleri arasnda mukavet skdini ve bu mukaveltn icrasn mmkn olduu kadar teshile hazr olduunu beyan eder. 16 Nisan 1922 de Rapello da nushateyn olarak tanzim edilmitir. ierin Ratnav
Uzak olmayan istikbalde Ruslarn boleviklii slah ve Almanlarn da sosyalizm esaslarm lzm gibi tanzim ile muayyen hedeflerde birle meleri ihtimalini kuvvetli gryorum. Anglosaksonlarn da bu anlama ya dahil olmalar cihanda yeni bir herc merc yapabilecektir. Daha im diden ngiliz - Fransz hegemonyas her sahada mcadelededir. (1) 5 Maysda millet meclisinin vaziyeti ve buna kar almmasi lzm gelen tedbir hakknda p e k mhim olan, bakumandan Mustafa Kemal imzasiyle aldm ifre ile cevabm ve buna cevap aynen unlardr. (2)
Bakumandanlk Gayet Mahrem Bizzat alacaktr. . Ankara 5/5/1338 Cuma Saat dk.
2 20
Cephede bulunmak hasebiyle gaybubetime tesadf eden meclisin son bir iki a y zarfndaki vaziyetinde ayan dikkat bir hal grlmektedir. Yine meclis tarafndan yaplm olan kann mucibince baz vekletler iin gsterilen namzedlere rey vermiyerek zdan mhim bir yekn istinkf eylemesi mnhal vekletlere vekil intihabm-: ikl etmekde ve vazifei hkmeti akamete mahkm eylemektedir. Bilhassa orduya aid vezaife mdahale etmek orduyu mteessir edecek mukarrerat istihsaline al mak arzu ve temaylt grlmektedir. Binnetice hkmetsizik ve ordunun mte essir olmasn inta edecek istidatda bulunan bu tavr hareketin ksmen baz meha fili hriciyeden mlhem olduu da kuvvetle mahsus olmaktadr. Umum bir tarzdaizah edilen bu vaziyetin son defa vuku bulan mhim bir tezahratn da arz eyleyorum. Maysn beinde hitam bulacak olan bakumandanlk kanununun tecdidi (1 ) zmir harb oyununda Gazi vaziyeti umumiye hakknda mtalam sor du. Bu hususu izah etmitim. Tafsilt orada vardr. (2 ) 10 Temmuz 1338 de bu mesele hakknda yeniden muhaberatmz vardr, Mustafa Kemal Paa 5 Mays ifresinde netice hakkmda benim kararm soruyor. (Yalnz ihtiyar sevab ve zarur olacak tarz hareket) cmlesi meclisin feshine de mata vereceinden cevabmda millet meclisinin mevcudiyeti lzumu artn esas koyarak tedbir ahnasu bildirmitim. 10 Temmuz ifresinde kendi istifasn ilerim sryor.
i; ; j ;V ! ! | j
perenbe gn meclis heyeti umumeyisinde mzakere edilmitir. Bizzat hazr bulu namadm bu mzakerenin evvel hafi ve ihzari ceryan eden, ksmnda yetmi iki riilik mehib bir zmre kanunda raevcut selhiyetlerin refini taleb eylemitir. A eusul alen celsede istihsal edilen araya gre o esnada meclisde mevcut yz yetmii zdan yz on drd kanunu kabul etmi alts red etmi yirmi de mstenkif olduklarna dair rey vermi yirmi yedi zat ise meclisde mevcut olmakla beraber rey vermeyeceklerini beyan eylemilerdir. Mtebaki za meclise dahil olm amak suretile nisab mzakerenin tesisine ve intac muameleye mni olmulardr. Cumartesi gn istihsali rann neticesi msbet zuhur etse dahi byle bir mecrann bilhassa ve asker vaziyetin en ziyade hassas olduu byle bir zamanda vukuu ve bu gibi hdisatn tekerrr varlmzn en can alacak noktasnda mhim zaaflar tevlid edecektir. Memleketin hals kafisine mteveccih yolda vuku bulan ve bulacak olan bu gibi menfi hare ketlere kar ihtiyar savab ve zarur olacak tarz hareket hakknda makine banda husus ifre ile reyi devletlerine intizar eylerim. bu maruzat bu gnk vaziyeti m him telekki edip nezdi cizaneme gelen Fevzi ve Kzm Paalar Rauf, Fethi ve Y usu f Kem al beylerle vuku bulan mahrem bir mzakerenin neticesi olarak arz eyli yorum efendim. Bakumandan Mustafa Keml
.Zata mahsus Makina banda
Sarkam 5 M ays 1338 Cuma 8 evvel
c: 1 stiklli millimizin kurtarlmas iin ahdeden ark ordusu ve ark halk Ankara hkmetince yaplacak mukarreratm pek kuvvetli ve sadk istinadghdr. Her trl icraatda garp ordusunun dahi yekpardii muhafaza olunmaldr. 2 Dklen kanlarmzn mukabil mkfatn toplayacamz u tarih zaman larda millet meclisimizin iinde tefrikay mucib olacaklarn, milletin emeli hilfna istikamet alanlarn bulunmas elimdir. Fakat hari ve bilhassa stanbul tarafndan elde edilmilerin mahdud olabileceini zan ediyorum. Hari ve dahile kar Ankarada herhangi bir ekilde milllet meclisinin mevcudiyeti lzumuyla beraber yiae ayni na zarlara kar vahdet ve varlk gstermek lzumu da bedihidir. B u iki m him hu suslarn nasl telifi tasavvur buyruluyor. Dahil ve haric ahvalimizin ve raeclisdeki zd cereyanlarn mene ve hedefleri nin her bir noktas sizlerce muayyen olduundan, ne gibi kararlarla mevcudiyet ve istikllimizin kurtarlaca hakknda bendenizi evvel tenvir buyurmanz rica ederim. ark Cephesi Kumandam Kzm K&raib&kir .Zata mahsustur Gayet mahremdir.
Ankara S /5/338
5 M ays 1338 gayet mahrem ifreye cevaptr. Cuma ertesi gn meclis hafi olarak kad edilerek 5 M ays 1338 tarihli gayet mahrem iaretli ifremde arz eylediim hususat taraf cizanemdea heyeti umumiyey e izah ve vaziyet terih olunmu ve bu tarz hareketin orduyu infisaha ve hkmet de akamete sevk etmesi ihtimali zerinde tevekkufla buna milletin raz olam -
yaca ifade edilmitir. H eyeti um um iyeyi vaziyetin hakikati ile karlatran bu iradattan sonra celsei aleniyeye geilerek bakumandanlk kanunu hakknda ara istihsal edilmi ve on bir muhalif ile o be mstenkife kar kanun yz yetmi yedi rey ile kabul edilmitir. Mnhal bulunan vekletler iin intihabat icrasna devam -edilecek ve icab ederse peyderpey arz malmat olunacaktr efendim. Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Mustafa Kemal
12 Maysda kolordu sanayi takm ile birlikde sanayi mektebini de Erzuruma nakle balattm. Sarkamta ana ve idadi mektebi (henz iptidai snflar mevcut) ile bir mevkide bulunmalar ocuklar zerinde iyi tesir yapmad gibi - sanayi ile megul ocuklar daha ziyade sanat la megul oluyorlar dierleri istikballerini daha parlak gstererek bun larla rekabetde bulunuyorlar - esasen kolordu merkezi de Erzuruma naklettiinden bu cihetden de zarur. 12 Maysda .Tiflisde Grc, Azerbaycan, Ermeni ittihadnamesi im zalanm. bu cumhuriyetlerin siyaseti umumiyei hriciyesinin idaresi ittihat ras riyasetine tevdi olunmutur. Mttehid ra tekiltn ik male kadar hariciye komiserleri vazifeleri divan riyaset zasndan Gr clerin (Budi Medivani), Azerbaycan mesaili (Nerimaof), Ermenistan (Minasyan) tarafmdan grlecektir. 13 Maysdan 26 Maysa kadar sa cenah mmtakasmda bir seyahat yaptm: 13 Mays Sarkamtan Kazmana. Sarkamta hararet ki saatde imendferle Benli; Ahmede. Buradan buuk saatde otomo bil ile Kazmana. Yarm saat lstik tamiriyle geti. Kazman ukurda olduundan aalar kmilen yapraklanm, ve meyvaiar ufack grl yor. Aalarda iek az kalm akam st hararet --j- 19. 1-1 Mays zmiri 1335 senesinde Yunanllar tarafndan igalinin drdnc senesine basyorum. Eer Ermeni hareketini dediim zamanda yapm olsa idik ihtimal bu gn zmirde Trk bayraklar 1 ^ 'L-5.vl-i.Xi. milleti mizi ve bizi seven milletleri sevinler iinde yaatacakt. Bunun dakik mnakaasn tarihe brakarak yaknda o mbarek yurtlarmzn da kur tulmasn Cenab Hakdan tazarru eylerim. Kazmandald ktaat klalar ve mektepleri tefti ettim. Maarif mektebinde gece bir msamere verdiler. Harbi Umum zaman yazlan eserlerden: padiahlarn azametini gsteren temsiller. Muallimlerine de dim ki: bu girn milletine ve vatanna ihanet eden Mr padiahla da mca deledeyiz. Neden bu oyunlarla talebeye ve seyreden halka fena ruh ve riyorsun, hususiyle Elviyei Slseyi Ruslara kaptran padiah idaresi kurtaran, ise mill idaredir. Ferdin istikll ve hrriyet ak, milletin a s m ve iradesi hakknda tek bir sz yok. Hi olmazsa elenceli oyunlarla ms&mere programm tertib etmelisiniz. Muallim, yeni gelmi. Bu giber
celb ile bizim ocuklarn oyunlarm retmeyi mnasip bularak icabn yaptm. Yani muallimlere bir msamere kursu atm. '
14 Maysda Kagzmandan otomobil e 7 saatde Idra geldik. Yol Aras nehrini takip ediyor. ose fakat baza yerleri bozulmu, buralarn tamirine emir verdim. Kolpda bir saat mola ettim. Buradaki da kami len tuz, ayan hayret bir vaik. Dyunu Umumiye yerinde kyesine ; kuru fiyat koymu. Kolpda bir ka basit bina var. Buradan sonra Aras vadisi ovalktr dr byk ve olduka mamur bir kasaback. Balk bahelik, byk bir dzlk ortasnda, hayli zaman yamur yamadn dan. ekmek fiyatlanm, halk ztrab iinde, nezdime geldiler ve (paa yamursuzlukdan krlyoruz, seni ok iidiyoruz, dindarsn iyisin bize meded et...) dediler, Dncelerinize teekkr ederim, fakat mededi Allahdan istemeli, ben sizin iin dua ederim siz de kalblerinizi Al laha balayn ve yalvarm inaallah hayrl bir yamur gelir, dedim. Bu gn de yamur gelmezse mahvolduk; ktlk muhakkaktr, zaten im diden fakir fukara ekmeksiz kald. midinizi kesmeyiniz, inallah, skntdan kurtulursunuz. Halk dalmyor, benim kendi huzurlarn da dua etmekliimi rica ettiler. Vaktiyle byle bir vaziyete dahi Diyarbekir mntakasmda Lice civarnda maruz kalmtm, ve mthi gzel bir tesadfn ltf ile bu kolordu kumandanlna geldiim gn yamur, duasm mteakib gelmi ve Krdier zerinde pek mhim tesir brakm tm. Buradaki vaziyet pek elimdi. Halk da. z Trk ve kalabalkd. Pek dindar olan bu insanlar kvranyor ve iyi tandklar kumandanlarndan efaat umuyorlard. Hayatmda mthi tehlikelerden ve skntlardan, samimiyeti ruhumla mmkn olan yaparak ve sonunda faniye deil be kaya rapt kalb ederek syrlmtm^(ldr halkn kurtaracak elimde hi bir vasta yoktu. Onlar da tenden dua istiyorlard. Vaktiyle yamur duasm renmitim. Ekseriya duadan sonra .yamur yadm iitirdim. Bir* ka misalini de grmtm, Bu hususdaki kanaatim udur ki ztrab sonunajgeldikten sonra va.nl sknt., son dereceyi bulunca esasen bulutlar da ok defa yamura inkilb ediyordu. Duada bu son skntda yaplyor v^TlsrkesfTnemnun ve msterih klyordu. Simdi de vaziyet bu idi. Halk . tahamln sonuna gelmilerdi, esasen bu havalinin, en scak mntakas olan dr havalisi imdiden 4- 21 di. Yamursuziuk da mahsult kavurmutu. Halkm samim srar zerine Kalbimi tamamiyle Ce~ nab Allaha baladm, ve yalvaryorum, siz de bjr kere amin deyiniz ve gidiniz umarm ki Allah yardmcmz olacaktr, dedim ve halk selmlyarak ikametghma ekildim, halk da dald. Bir az istirahatten sonra akama doru arya yaya ktm, tam ar ortasna gel diim zaman bir yamur balad, her tarafdan haykrmalar dualar yamur krtsna ltif bir name katyordu. Bu hdise bana Kar sn zapt anndan fazla tesir yaptklarsa ate ve kan arasnda girmi tim, burada rahmet ve kran arasnda dolayorum, hayatmn en mes~
ut zam anlarndan birini yasadm. Ekmek ndhi ucuzlad akir fkara dkknlara koarak ekmek alyor, ktikdan kurtulan haikm sevinci Er meni satrndan kurtulanlarmkinden pek fasla oldu. Yamur lzm ka dar yad, bu erefe iliklerime slanncaya kadar gezdim. Halkda al dm dua belki yedi ceddime kfi geleeektirjGeri akama mdhi bir boaz arsndan saatlerce rahatszlandm fakat bu yarmki Bayazt se yahatime mni olmad. drllar (14 Mays gn Idrm kurtulu bay ram) addettiler, her sene beni anarak bu gn tesid edeceklerini syle diler. Bu tesadfn ltfn mutekid insanlar gibi Cenab Hakkn azame tine bir misal olmak zere tandm ve tantchm. Yamur 15 Maysda da hi devan etmi, ve halk enlikler yapm, ben Bayaada yola ktm. 15 Maysda otomobdlllerle Idrdan Bayazda 7 saatde geldik. engel gei dine (eski hudud) kadar yoku daha ziyade olmakla beraber yol munta zam. (Ir Bayazddan mnhattr.) engel geidiyle Karabulak kyi dzlne kadar bir ka kayalk var. Karabulak gzel pnarlardan ibabet fakat etraf Krd airetleri, pnar bana kadar pislemiler. Su az sonra bataklk yapyor. Bayazd ovas tuzlu sulu bataktr. A n dam engel geidinden imalden cenuba getik daima azametiyle yanmzda, 16 da Bayazdda kaldm. Burada hararet Sarkam gibi, bu gn -j- 16 idi. Bir yamataki kasaba Harbi Umumide ok harab olmu, eski birka kerpi bask tavanl yz elli hane islm.. .Ekserisi Trk. Birka da Krd var. Suyu bol ve gzel, mektebi zararsz. Yzden fazla ocuk var. ki saat kadar ocuklarla megul oldum. Muhakeme ve mnakaal ted ris usulnden bahsettim. ocuklar ordusu ve Kk svari marlarm, muhtelif yadaki ocuklara rettim. Eski kaleye hayvanla ktk. 1199 senesinde shak Paa yaptrm. (Sultan Muradn ran seferini mte akip) Cami letafetini muhafaza ediyor. 93 seferinde burada bir Rus mf rezesini gnlerce muhasara etmi iken neticede imdad alarak hurula kurtulmulard. Harbi Umumide Ermeniler cami iinde dinamit atarak baz tahribat yapmlardr. Camii erif 25 metre ykseklikde, camiin s tnde mkemmel bir havuz var. Kumandanlk harem ve selmlk m kemmel, kovular, mutbak vesair teferruat mkemmel ve muazzam. s tasyonda (Ruslar ahtahtmdan balyarak dar hat olmak 2re Beyazt Karakse - Horasan zerinden Sarkam - Efrzurum hattna balanmak zere bir hatta balamlar. Fergiyat Karakseye kadar bitmi, biraz ilerde tesviyei turabiye var. Hatla 335 senesi Vana seyahatimle Earakseden Beyazda kadar trenle gelmi gitmitim. Fakat hattn muhafaza ve tamiri imknsz olduundan kabili nakil malzemeyi Karakseye nak lettirdim.) baz gzel binalar vardr. Evvelce alay kararghmz oturur du, imdi hkmete vermitik. Vali kendi istirahati dei burada yerle mi, kasaba yarm saat kadar uzakta ve tepede ldndn hkmeti istasyona indirmi gya ehri de buraya indirerek temdin edecekmi. Memurlar ise istasyonda ailelerim ikamet ettirecek bir yer olmadnda
kasabada oturuyorlar, sabah gelip aksam ybk trmanyorlar. Bana i kyet ettiler, kasabada gzel hkmet binas da varken bu mnasebetsiz karar mnsz buldum. Esasen vali ayni zamanda kasabada mevcut tek kenin de mridi imi... Halkla birJikde zikre giriyor, kaba sofu bir ey... Memleketin byle nazik bdr yerinde daha akll ve mutaassp deil sala hiyetli bir valiye olan ihtiyac Ankaraya yazarak lzm gelen tashihleri yaptrdm. stasyonda bir vagon iinde bolevik Rus konsolosunun da fa aliyetini anladm. Kendisini ziyaret ettim. Beyazdm muhtelif mkem mel fotoraf koleksiyonu var. Pek alkadar odum, - bana hediye etmek zaruretinde kald. Herhalde Harbi Umumide her tarafn byle mkem mel fotoraflar alnm, imdi bu nesil de onlardan istifade ediyor. Rus konsolosunun halen Beyaztta hibir ii olmad malum. Fakat yolda kendisine i bulmu, airetlerle temaslarda ve baz propagandalarda.. Havaya kln sallamas iin icab eden tedbirleri yaptrdm. 17 Maysda ayni yoldan Idra avdet ettim. Bu sefer 5,5 saatde gel dik. Karabulakdan sonraki talk yokuu gelirken yaya inmitik, bu se fer atla ktk. (4 kilometre kadar). Otomobiller hafif kt. 18 Mays Idrdaym. leden sonra hkmet, belediye ve kla, hastahaneyi dolatm. Kasabada ka ev ve ka kii var ne kaymakam ye ne de belediye reisi bilmiyorlar... Kaymakam bey 100 - 150 ev dedi.. Arada elli fark var yzde elli mhim bir ey ifade eder, birer birer saysanz nihayet bir saatlik bir gezme dle hakikati renebilirsiniz dedim. Kaymakam bey mlkiyei ahaneden mezun fakat pek sessiz ve tecrbe siz, odas rmcekler ierisinde, kendisine biraz nasihat ettim. Ahzasker ube reisi kasabann 305 ve belediye reisi de 400 hane olduunu syledi ler. Ka malbus var dedim yine dorusunu bilen yoktu. Halbuki T mahbus vard. Bu basit suallerin doru cevabn zaten hi bir yerde ala madm. Sokaklar ilk geldiim gn pek pisdi. Kaymakam ve belediye re isine ihtar etmitim, bu sefer temiz buldum. Resm ve husus meskenle rin de temiz tutulmasn ve canl cansz her varlkla yakndan alkadar olmalarn icab edenlere syledim. 19 Maysda Idrdan otomobil ile bir saatde Markara kprsne geldim. osa muntazam, kpr 120 metre tulde, drt ift demir boru ayak stne tutturulmu, drt kemerli, pek salam demir bir kpr, Ruslarn osa zerindeki btn mhim kprleri hep byle demir ve salam. Bu osa Erivan a gidiyor. Bizim tarafda Alican Ermeniler tara fnda dahi Markara kyleri nazar kapyor. Alican kynde halk yok, hudud ktaatmz var. Kars taarruzumuz zamannda Ermeniler bizim, airet ktaatyle takviye ettiim on birinci frka ktaatna kar idin iyi mdafaa etmilerdi. Karsn sukutundan sonra bu havalideki kuvvet lerini Gmr mmtakasma ektiklerinden Arasa kadar tahliye etmiler ve Markara kprsnn ahap demelerini yakmlard. Idra avdetimde alay tefti ettim iyi buldum. Konferans salonlar
da gzel. Zabt ve efradmz pikin madd manev kuvvetlidirler. Akam belediyeye davete gittim. Halk da toplanmt. leri gelenlerden ziyafete davetliler de vard. Yamurlar dolaysyla yeni mahsul kurtulmu. Ek mek on iki kurudan sekize inmi. Memnuniyetlerini tekrar tekrar sy lediler. 20 Maysda otomobil ile Kazmana dndm. Kolpa iki saatde gel dik. M pavyondan ibaret ikier katl muhteem klalar gezdim. Temel leri yaplm iki tane daha var. Mevcutlarn atlarm ahali ksmen al mlar. Birinin dier mevcutla ikmali zaruri olduundan emir verdim. Meyve aalar da susuzluktan yanm. Yeil dallara kadar budanmasn ve sulanmasn tenbih ettim. Kolpdan Kazmana buuk saatde ar zasz geldik. Hafif yamur vard. Belediye reisinin evine indim. 21 Maysda Kazmanda megul oldum. Tuz madenlerini gezdim. Bembeyaz tuz madeni ksm ayan hayret. ar zaman' buras yalnz ara mahsus imi.t Mektep ocuklarna Trk Ylmaz ve Svari marlarm rettim. Bugn Erzuruma biri Fransz dieri Rus iki heyeti fenniye gelmi. kisi de Vana hareket etmiler. Ruslar Franszlarn herhangi bir imtiyaz alacaklarndan kukulanyorlarm. 22 Maysda Kazmandan Zihniye geldim. îfil kprsn bir kilo metre imale kadar otomobil ile sonras atlarla. Aras vadisinden imal srtlara kan veya bo araba kabilir, bu da her tarafdan deil mevcut yollardan. Erkn Harbiye kursuna devam eden efendilerle Karsn. arknda erkn harbiye seyahati yaptracamdan efendileri burada toplamtm, varn vazifelerine balatacam, _ 23 de Zihniden Kutur tepeye ktk. Cell kynde Zihnide olduu gibi birka hane krd var, bunlar Sorhoniu halkmdanchr. Bu kylerde Aras vadisinde olduu gibi her neviden mebzul aa yoktur. Her kyde nihayet yz kadar sd ve kavak var. Ekserisinden dere geiyor, drt bel kalnl su akyor, fakat yaknda pnar yok. Sorhonluda pek ltif pnarlar var. Stajyer efendilerle Kutur dana kdk. Burada Mr mesele hal et tirdim. Yamur ve frtma geldi geti. Tepede yemek yedik. Pazarka hareket ettik, Sar tepenin hemen garbndan geerek keseden geldik. Ba ba su deresini getik fakat Pazarcka yakn bataklk baladndan gar ba dnerek atrolu - Pazarck yoluna ktk. sabet etmiiz, ilerisi da ha ziyade batak imi. Bir mandann battn kyden anladk. Kalkan rdekler burasnn ziyade batak olduunu bize gstermiti. 25 Maysda hava pek ltif, yalnz rzgrd. Sabahleyin 7 evvelde bdr klavuz alarak Alaca daa ktk. Dmanl denilen en yksek yerine atla rahata ktk. ki saat sarf ettik. Arpaaya mteveccih yamalar da atla gezdik. Manzara mthi... Ermenistan dahili Gmr mkemmel g
rlyor, Ani harabesi ayak altnda. 93 - 94 seferinin, bu havalideki hare ktm mkerreren okumu tedkik etmi bulunduumdan Muhtar Paa nn karargh yerini buldum. Bu civarda ufak bir menba* da var. Bura dan dr, Erivan, Gmr, Kars, ildir gl grlyor. Araratla Alage* dalarnn da manzaralar doyulmaz derecede ltif. Hava ak ve berrak olduundan uzak mesafeler ve yksek dalar pek berrak ve ltif griilyor. Muhtar paann muzafferiyet ve hezimetini burada hlsaten staj yerlere anlattm. Muhtar Paanm, bu ltif kararghdan panorama gibi her gn etraf mkemmelen seyrine ramen Ruslarn nasl ordunun ar kasna mthi bir ihata hareketi yaptklarn ve ordumuzun manevra ka biliyeti olmamasndan dolay kurtulmak ihtimaM varken bir ok ktala rn nasl esir olduunu izah ettim. Sonra kenderine da vazife hallettir dim. Bu gzel manzara karsnda le molasm da yaptk, yemek yedik, leden bir saat sonra yola ktk. Bir saatde N&lb&nd tep# cenubundaki Glpmara geldik. Yarm saat mola verdik, ltif pnar suyundan da i dik. Buradan bir buuk saatde Vezid kye geidik. adrlarmza girdik. Burada da bir vazife verdim. 26 sabah Vezid kyde hafif kar' sonra da yamur balad. Burada da efendilere Karsn zaptnda Vezid ky ve Yahnilerdeki harekt izah ve bir mesele de hal ettirdim. Ve atl seyahate hitam verdim. Yamur zi yadeleeli, Karsa kadar iyice slandk, Karsda st bamz kuruttuk, bi raz istirahat ettik. stasyon civarndaki asker hastaianemizi tefti et tim. leden sonra ikide trenle Sarkama avdet ettim. Bu sabah San-, kama da kar yam ve yerler beyazlanm sonra erimig, bu havalinin her eneki cilveleri. Tiflis mmessilimiz Muhtar Bey Moskova sefaretimizden gelen if releri ve hariciye vekilimizin cevab ifreleri gelmi, okudum hlsas: 20 Nisan 33 de sefarethanemizin bir ubesi olan dier apartman ekann msellh bir ktas tarafndan mukabil casus tertibat ile basl m ve memurlarmz silh ile tehdid, zerleri ve sefarethane dahili ka milen nayene edilmi ve bir ifre raiftah ve baz evrak resmiye v adiye memhur bir antaya konarak bir memurumuz vastasyle eka d a>iresie gtrlm, anta iade edilmemi, memurumuz da darb olunmu, Hariciye komiserliine sefirimiz protesto etmi ise de Karahan cevap ver m' verek mlkat talebinde bulunmu sefir Ali Fuat Paa da Moskovay terk etmi... Hdisenin Ruslarca mretteb olduu meydanda. Sefaret erkn gaf let ederek apartmanlarmda Rus zabitleriyle grmler. Hariciye ve kletimiz de bu hakszl yazyor. Ali Fuad Paa Hazretleri 18 Maysda Tiflise gelmi ve Ankaraya hareket etmi. Mcskovadaki skandalin ark Buharada isyan kt, Enverin i* kant bir zamanda Moskova sefaretinin ve dolaysiyle Ankara hk metinin alkam var diye yapld muhakkaktr. Buharagra tfin ' d m
Ali Galip Paann Trabzondan hareket etmemesi ve tercihan Tahrana tyin olunmasn da Ruslar rica etmiler. Hepsi birbirine bal bir i. Bu hususdaki muhaberat unlardr:
No. 992
Tiflis 6/5/1338
Takriben 12 gn mukaddem ataemiiiter muavini Ziya bey ve sefir paam ktibi husus yzba dris ve sera sevk memuru Saim beylerle refiki dier bir mlzim istihbarat askeriye ahz iin mlakat m ahalli' ittihaz etmi olan Ziya beyin apartmannda arasra malmat getiren iki Rus zabitinin bulunduu bir zamanda msellh eka memurlar meskeni badel ihata ieri girerek Rus zabiti le bizim zabitamn zerlerini ve odalarn her tarafn taharri ve bulduklar evrak e ifre miftahlann msadere ve temhir ettikten sonra siyas vesikay hamil ol mayan bir zabitimizi tevkif ve ekaya naklederler. Hdise akam saat dokuzdan sabahn ikisine kadar devam eder. Dier zabitan sefarethaneye avdet ederler. B u ii hariciye ubesi mdr Zastilhofun idare ettii ve esnay, taharriyatda eka memurlar ile hai/iciye komiserlii arasnda telefon muhaberesi ceryan eyledii ve esnay tevkif de berelenmi olan zabitimizden evrak antasnn alnmasn m u maileyhin emir eyledii sabit olmutur. Sefir paa bu tarz hareketi tahriren ve bil vasta ifahen protesto etmi ve olbabdaki notasndan mtecasirlerin tecziyesini ve tarziye ve teminat itasn taleb eylemi olmakla beraber pasaportlarn tanzim et tirerek hariciye komiserliine irsal eylemitir. B u notaya Karahan cevap vermeyip bu arada mlakat talebinde bulunmu ise de sefir paa hastalm bahane ederek kabul eylememitir. B u hdise Batum baehbenderlii vastas ile ve telgrafla bil diren M oskova sefareti baktibi Aziz bey tecziye icra ve tarziye ve teminat ita edilse dahi sefir paamn M oskovay terk edeceini ve belki de imdiye kadar mfarakat etmi olduunu beyan ediyor efendim?. No. 1279/1996/2132 Hemen keidesi
Ankara 13/5/1338
M oskova sefaretimizden aldmz 29/4/1338 telgmfda 20/4/1338 Nisanda se faretin bir ubesi olan dier aparttmanm ekanm msellh bir ktas tarafnda mukabil casus tertibat ile basld ve memurumuzun silh ile tehdid, zerleri ve sefarethane dahili kmilen muayene edildii, tesadfen memurumuzun antalarn da bulunan bir ifre miftah ve baz evrak resmiye ve diyenn memhur bir anta derununa vaz olunarak, memurumuza verilerek eka dairesine gtrld, bu de fa haber alnr alnmaz hukuku dvele mugayir olan bu mesele iin baktibin K a rahan nezdine izam ve antann almadan iadesi taleb, aksi takdirde M oskovada kalamyacaklanmn bildirildii, buna ramen antay nezaretinde bulunduran m e murumuzun. tehdid, ikence ve darb suretiyle antann gasb ve kendisinin sokaa atlmasna msaade edildii, bunun zerine M oskovda kalamyaaklarn bildirdik leri, 3 Maysa kadar bu mesele arzu ettikleri vehile hal edilmedii takdirde hare ket edeceklerinin tebli edildii bildirilmitir. Bunun zerine 3 M ays tarihi ile Ajkara Rus sefaretine tevdi eylediimiz n o ta ile Rus memurlarnn harekt her trl hukuku dvel kavadiue mugayir ol duu ve taham yatdan sonra antay iade etmiyerek memurumuzu darb eylemeleri tecavz vakii tedid ettii, bu vekayi zerine sefirimizin Moskovada braklam-
yaca ve kendisine taleb eyledii tarziye verilmedii takdirde M oskovay terk edeceki hususundaki kararm ediden tecziyesinde musir olduumuzu velhasl derhal temir edilmedii takdirde Rusyamn Trkiyeye kar dostluk siyasetine nihayet ve receine dellet eden bu hdisei vahimeyi iddetle protesto ettiimizi ve seri ce vaba muntazr olduumuzu bildirdik. Ayni zamanda notamz m udasmca hareket edilmesi M oskovaya cevaben yazlmtr. Beray malmat Erivan mmessilimizin ifre ile muhabereden men edilmesi hakknda bldaki meselenin kapanmasn m teakip ittihaz tedabir olunacaktr. Hariciye Vekili Yusui Kemal Tiflis 1415/5/1338
N o.: 1068
1 Maysn 14 nc gecesi ayni zamanda alnan 11 ve 3 M ays 1266 ve 1280 N o ., l telgrafnameleri cevab: Moskova sefareti birinci ktibi Zeki bey imzas ile imdi alman 11 M ays ifreli telgrafnamede Fuad Paann 15 kiiden mrekkep maiyetiyle 10 M aysda Moskovadan hareket ettii bildiriliyor. Aziz beyin 6 Mays tarihli ve 992 N o. l telgrafnamemde arz edilen iaratda sefir paann tarziyei matlba ita edilse dahi M oskovadan mfarekate karar verdii bildirilmi olmasna nazaran hareketinin mutlaka tarziye alamam ol masna atfedilemez. Yarn veya br gn buradan geecek olan marileyhin bu babda alnacak malmat derhal arz edilecektir efendim. 2 Hariciye Vekletine mrsel bldaki telgrafnam,eni buradan gnderilmemesi ihtimaline mebni oradan da keidesine msaade buyurulmas msterhamdr. (Harciyeye yazdrlmak zre svari ile Kars merkezine gnderilmitir.)
Muhtar ark Cephesi Kumandanlna
Ankara 18/5/1338 14 ve 15 Mays 1338 tele zeyldir. 1 Moskova sefirimiz taleb ettii tarziyenin verilmemesi dolaysyla sefaretim ikinci ktibini maslahatgzar brakarak 10 Maysda M oskovay terk eylemitir. 2 Kendilerini hakl gstermek iin hdisei malme esnasnda kzl orduya mensup bir iki zabitin ataemiliter muavinine mdafaay milliyesini alkadar eden bend, evrak ve haritalar satmakda olduklarm iddia etmekde iseler de bunun kati yen asl yoktur. Ruslarn iddias doru olsa idi evvelce temhir edilen anta eya da iresinde memurumuzun hakaretle dar atlmasn mteakib alaca yerde bilakis sefaretimizin resm memurlarnn dahi dahil olduklar bir komisyon muvacehesinde alr ve Rus mdafaay milliyesini alkadar edecek vesaik zuhurunda haksz oldu umuz itiraz kabul etmez bir suretde sabit olur idi. 3 Bu hdise, Ruslarn tarziye vermekten istinkflarnm esbab ve avamili hak knda mesmuat ve mtalatzn srati ian. 4 Tiflisden mrurunda bu babda Rza Nur beye malmat itas mercudur. 5 ark cephesine ve Tiflis ve Bak mmessilliklerine. (Tiflis ve Bakya yazdrlmak zre yarn svari ile Kars telgrafhanesine gn derilecektir.) Hariciye Vekili Yusuf Kemal
Batumda menevikler 20 Maysda belediyeye mill bayrak aarak baz nmayilerde bulunmularsa da kzl ordu asayii iade ettiini, aha liden maktul, ondan fazla mecruh bulunduunu Batum ehbenderimiz bildirdi. 28 Maysda Sankamda iki yz elli ehit ocuunun snnet d nn mutantan bir suretde yaptrdm. Sabahlara kadar elenceler yapl d. Dier arkadalar muhtelif temsiller ve oyunlar yaparak snnet olan arkadalarm elendirdiler. 31 Maysda smet Paadan aldm 7 Mays tarihli mektupta:
K ardeim ... senin mekteplerinin ve senin ehid evltlarnn menakibini iiderek mftehir ve marur oluyorum. Fotoraflar iittiklerimden daha iyi ve daha fevkalde eyler yaptn gsteriyor. imizde senden daha mspet' ve daha payi dar ve ebed i yapanmz var mdr? Grbz, akll Ve tahsilli ocuklar timiz iin kuvvetli bir mesned olacaklardr. (1 ). Benim shhatim iyi kardeim. E n byk emelim bir tebdili hava mddetini senin muhitinde geirebilmektir. stirahate ihtiya his etmemeye alyorum ... Gzlerinden namtenahi efkat ve muhabbetle perim sevgili kardeim Kzm cm. smet
smet Paa pek bedbin grlyor. Halbuki her tarafdan btn kuv vetler garp cephesine toplanmaktadr. Yunan ordusunun harb kabiliyeti kalmadn da btn dnya anlamtr. in iinden kurtulmak iin b yk devletleri tavsite alyor. Byle bir vaziyetde smet Paamn: (en byk emelim bir tebdili hava mddetini senin yannda geirebilmektir) demesini hayli dndm. Btn kuvvetlerimizin toplanmasn mteakip yaplmas lzmgelen biricik i Yunan ordusuna taarruz etmektir. Eer bu kuvvetleri - Ermeni harektn yapmakta gecikmese idik - daha evvel toplansaydk bugnlerde Yunan ordusu da Ermeni ordusunun akibetme urayabilirdi. Sakaryadan sonra biz mtemadiyen ordumuzu takviye et mekteyiz, Yunanllar ise gn getike yorgun ve bitkin bir hale giriyor lar. Taarruz karar ne kadar kolaysa tarz icras da o kadar kolaydr. 18 Mart 1338 de kursa balattm efendilere (ordumuzun Yunan ordu suna taarruza karar verdiini, kuvvetleri hangi cenaha yarak kat darbe vurulmas lzm geldii hakkmda) verdiim meseleyi btn efen diler (Yunan ordusunun sa cenah ve gerisine darbe vurulmak zere Afyonkarahisar cenup mntakasma toplamak) suretiyle hal etmilerdir. Yunan ordusunun zmirden inendferle beslendii ve bu imendferin kesilmesiyle hatt ricatinin kesilmi olarak mthi bir inhizama uraya cam kursa devam eden ve henz hi erkn harbiye tahsili grmeyen
(1 ) Bu mekteplere darbe smet Paa hkmeti zamannda vurulmudur: Y u karki samim mektupdaki samim takdirle mevkii iktidardaki fiil darbe ancak smet Paann izah edebilecei mhim bir hdisedir. Benim muhalefete gemem zerine kuvvetli mesnedden tevehhmden baka acaba ne olabilir. Zan ve vehimle, le gelmi yzlerce ehid yavrularna bu darbe meden ve nsan bir marifet midir?
veya bir sene tahsil grenler dahi dnebdlmitir. Mesele kark deil, iaitadan anlayan herkesin doru hal edebilecei basit bir meseledir. taarruz karann vermektedir. Bu karan vermemek iin bir sebeb de g remiyorum. Nitekim arkda ite bu karar vererek bir mesele de hal hallettirdim. Esasen ka senelik cehdimiz, ark hareketini yapmakta s ' rarm btn kuvvetlerimizin serbest kalarak, Yunan ordusu zerine top lanarak bir darbe vurmas maksadyle olduunu o zamanlar da Anka . raya yazmtm. Acaba Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa, ve smet Paa gibi en kymetli kumandanlarmz Ermeni harektnda alemi seviyeti ayaklandrrz, itilf ve Amerikay uradan buradan debarkmana sald rrz diye bu sefer de Yunanllara taarruz yerine anlama sulhne mi urayorlard ? Bu muhakkak bdr felket olurdu. Bu hususlan ve zaferi mteakip ekli idaremizi tekarrr ettirmek zre Ankaraya bir seyahat yapmay dndm. Bu suretle smet Paa e de arkda de garbda grm olurdum. Belki gerek ahsm ve gerekse bakas iin olsun arkda mfettii umumilik meselesini - ki neticesi bhassa Krdln. slahdr - hal ederim. 8 Haziranda erkn harbiye kursu bitecek. Erzurumdan gelen heye tin davetine icabetle Erzurum seyahatim de Haziran ortasnda yapaca m. En mhim olan cephenin mal ilerini de kolorduya devrederek arkdan infikkimde usun mddet iin yakndan bana ihtiya hasl ol mayacak ekilde ilerimi tanzimden sonra mmtakamm grmediim i mali garbi mmtakasn dolaarak ve sahillerini de grerek Trabzona gel mek ve yetitirdiim ehid yavrularndan dahi bir grub Trabzona gn dererek oradan biriikde Ankaraya gitmeyi tasavvur ettim. Garp cephe sindeki taarruzun ancak Austos nihayetlerinde olabileceini - gerek kuvvetlerin toplanmas, ve gerekse scaklarn gemesi ve hasadn yapl mas dolaysyla - da hesaplayarak Austos bidayetinde gitmeye karar Terdim. smet Paann mektubu bana bir istikll mar yapmak ilhamm verdi. Ve unu yazdm ve besteledim: (1)
(1 ) M illet Meclisi Akif Beyin yapt ilhi gibi iiri alklarla stikll M ars dye kabul etti. Bestesi iin de Parisde msabaka yaplacan haber alnca bu n u m uvafk olmadm Erkn Haebiyei Um um iye riyasetine yazdm gibi H eyeti t e k ile Reisi R auf B eye de unu yazdm :
Hey'eti Vekile Reisi Rauf Beyefendi Hazretlerine Sarkam 26/7/1338
Mebus sfatiyle t>ir kere de zat samilerine stikll Mar bulunuyorum :
hakknda
maruzatda:
M illetim iz muazzam eserler ve emsalsiz fedakrlklarla tarihini doldurmaktadr*. Gerek kendisi gerekse ahfad muazzam tarihini okurken iftihar duyaca gibi teren nm edecei stikll Mar ile de gurur duymal ve bunun tesiri ile tinin bir teh~
Ya istikll ya lm Vatanm, milletim, sancam, evim stikllsiz yoktur yerim Zincir vurdurur mu Trkler boynuna Varl fedadr vatan yoluna Biz tarihin Trk dedii ylmaz milletiz Hiir yaar hr lr nurlu mmetiz.
ke ihtimaline kar nefsini fedaya ruhundan bir saik gelmelidir. A kif beyin iiri pek yksek ve muhteremdir. Ancak milletin vicdanndan kacak bir feryad deil muhte rem airin halka hitabesidir. Arkada hitabesiyle sylenen satrlar millete baka biri hitab ediyor ki halk bunu okurken ahsiyetini kltecektir. Kim bir belki ya rn hitab millete diinizi skn nasihatinden baka bir ey olmad gibi istikllimize m uvaffak olduktan sonra da mnsz _ olacaktr. Dmanlarmz Trkler kabiliyet sizdir medeniyet kabul etmez diye iddia ederken milletimizi (evet medeniyet cana vardr) diye bartmak doru mudur? Hille ve Cenab Hakka mnacat ksmlar* lhiye yakr, marda maneviyat krar. Btn bunlar iir ve nutka girer fakat milletin stikll Mar iin m uvafk olmaz sanrm. Hda, Cda gibi kafiye hatr szleri halk sylemez, marn gftesi de bestesi de halkn seviye ve harsna gre ol mal. B u da ksa ve herkesin vicdanndan gelebilecek sesler olmak ve bu sesler Trk milletinin terennm edebilecei bir besteye brnmek lzmdr. Medeniyete canavar diyen bir marn Parise gnderilmesi de garibdir. Kelimelerin kuvvetini ve gfte ile beste arasndaki mnasebeti ve bunlann Trkn ruhuna ve vicdanna yapaca tesiri franszcaya tercmesinden okuyacak Fransz musikiinaslar nasl anlar. Onlar fran szca gfteye uyacak ve kendi zevki millilerine ho gelecek beste arayacaklardr. s tiklli uruna arpan bir milletin ecnebi bir adama veya memlekete kendi marm intihab ettirmesi mucibi teessrdr. Hem de henz mnasebat sulhiye tamamiyle teesss etmemiken... stikll marn milletimizin az ve ruhu terennm etmelidir. Yoksa anlamad, sevmedii bir ey zorla syletilemez. Bu derin ve lm nokta hiss tararlarla duu mesuliyete alnmamal ve maks netice teemml olunmaldr ki udur: erbab nefretle karlar ve itiraz tufan durmaz, zevki milliyi okatnyarak rabete mashar olmaz ve her hangi bir baka mar azlarda gezer. Ecnebiler bu garib neticeye glerler. Ansiklopedilere geecek, her lisana tercme ediltcek bir gfteye, bir de ecnebi gzile bakmal ve en mhim kanunlar bile tashih ve .tdil derken bu ilm hatay da tashih etmeliyiz. Bir mebus sfatiyle stirham ediyorum ki kabul edilecek marmz iir ve musikiye az vukufumla beraber yaptm tideki marsan daha snk oimasm. Marn ruhu noktadr: Birincisi mukaddesatm hrdr, kincisi esarete kar her eyimi feda ederim, ncs Trkln ne o l duunu tarih de syler. Bu esaslarn umumuna amil olan ya istikll ya lm de .mara balangtr. Bunlardan baka ne mnacat ve taan, ne de medeniyetin leh ve aleyhinde szleri mara yaktramyorum. Millet bayram erefine bando ile aldrdm, beste dahi gfte ile mnasebelli ve o derecede kuvvetli olduundan der hal taammm etmitir. Mar udur notas posta ile takdim olunmutur: Y a istikll ya lm Y a istikll ya lm Vatanm milletim sancam evim stikllsiz yoktur yerim Zincir vurdurur mu Trkler boynuna Varl fedadr vatan yoluna Biz tarihin Trk dedii ylmaz milletiz Hr yaar hr lr nurlu mmetiz.
M ar' bitti. Besteye gre edid veya erf tesffMar nsssralarta tullerini tyin
etmftjr/
!:
Bu istikll marn ve Trk Ylmaz marm smet Paaya ve Ankara ya muhtelif zatlara gnderdim, (dmana salsa, tek be kalsa, Trk hi ylar m Trk ylmaz, Trk ylmaz cihan yklsa Trk ylmaz) parasn oluk ocuk herkes arkda haykryordu. Bu dsturu kabul etmeyene Trk dememelidir. ( 1) Hazirann ilk gnlerinde Yunan ordusunun gnden gne fena bir va ziyete girdii ajans ve gazetelerden anlalyor. Yunan gazeteleri bil va sta Ankara hkmeti ile grmeyi tavsiye ediyorlar. .Bizim gazeteler de evvel tahliyeyi art kouyor. Yunan ordusu bakumandan Papulas istifa etmi, yerine Hac Anesti tayin olunmu. Orduda siyas fikirler, muhare beye nihayet verilmesi, memleketlerine avdet itiyak szleri ordunun ha lini gsteriyor. Acaba Hac Anesti Yunan ordusunun tarihde misli nadir gafilne vaziyetini tashih mi edecek? zmir gibi btn hayat menbalarm havi bir limana merbut olduu imendfer hatt Yunan Ordusunun bir ce nahnda tehlikeli bir vaziyette. Her trl taarruz kabiliyeti tkenmi, si yas didimelerle mdafaa kudretini bile zayi etmi bir ordunun bilhassa teebbs ettikleri mtareke oyunu da suya dnce hl bu tehlikeli vaziyetde beklemesi bizim iin Cenab Hakkn bir ltf olarak telkkiye de er. nk erkn harbiye kursumuzda bir ka mesele ile vaziyeti kavra may reten harb zabitleri - erkn harbiye tahsilini bitirmemi ve hatt hi grmemiler de var - be Yunan ordusunun bu vaziyeti karsnda or dumuzun vuraca darbenin Afyonkarahisar - Dumiupnar arasndan hat t ricati kesmek suretiyle yaplmasyla Yunan ordusunun berbad peri an edilebileceini grebiliyorlard. Ordumuzun, taarruzundan evvel Hac Anestinin Yunan ordusunu daha ufak cephede ve tehlikesiz bir vaziyetde geri ekmesinden endie ediyordum. nk bu husus Avrupa gazeteleri nin mnakaasna zemin dahi olmutu. Geri maneviyat bozulmu ve madd takviye imkn kalmam, harbe devamn aleyhinde bulunan bir or dunun harhangi bir hatta dahi ekilmesi basit bir i deildi. Byle bir ha reketin maksadn anlamayacak olan efrad daha berbad bir hale gelebi lirdi. Fakat balarna vurulacak bir darbenin neye mal olacan Hac Anesti dnrse ikinci mlhazay belki hafif grebilirdi. (2) Esasen Anestinin zmirin tahliyesine be t arafdar olduunu ve
(1) Ankara gerek maarif programie gerekse istikll maryla dehetli geriye ge diyor. Lyihalarm bunu protesto demektir. (2 ) Ordumuzun 26 Austos taarruzunda bakumandan Hac Anesti ihtimal zm irde bu ekimelerle meguld. Bakumandanlar balarnda olm ayan Yunan ordusu nun imendferin kesilmesiyle nasl hatt ricatimiz katoldu diye bozgunluk yaptk larn ve efradn harbe devam etmemek iin zabitlerini ldrmeye kalktklarn ba kumandanlk vekletine bu sralarda tyin olunan Trikopis hatratnda bahsetmek tedir. .
bakumanla tyini Anadolunun tahliyesiyle alkadar olduuu Yunan ve ngilz gazeteleri yazyordu. 7 Haziranda bir Yunan filosu Samsunu (3 - 5.30) a kadar iki buuk saat bombardman ettii, drt yz elli mermi atarak teklifi milliye ambar ile gazhanenin yand haberi geldi. Filo Averof zrhls ile iki torpido ve be nakliye gemisinden mrekkep imi. Evvel mutasarrfla mracaatla biTumum nalzemei harbiyenin Yunan zabitleri muvacehe sinde tahribini teklif etmiler.. Red olununca bombardman balam. Askerden drt ehid ve mecruh varm. 9 Haziran akam Atina cephaneliklerinde byk bir itial olmu, iki bin maktul varm. Bu ajans haberi herkesi ok sevindirdi. Byk hayr haberler bearet telkki olundu. . 5 Haziranda randa Simkonun muvaffakiyetleri hakknda u haber geldi: Savu Bula iki bin ran askeri igal etmi. Fakat Simokonun kuv vetleri yetierek ranllan ihata Ee perian etmi. Mfreze kumandam Halo Kurban ve erkn harbi kati, serdar Satvetlsaitana esir, ve iki se ri ateli Rus cebel topu ile yedi mitralyz itinam olunmu. Firariler Miyamdevaba kadar takib olunmu. Vaka 30 Ramazan pazar gn (27 Mays) vukua gelmi. Simko bunu 1 evval tarihiyle Van kumandanl na yazm. Kumandanlk da 4 Haziran tarihiyle bana bildiriyor. Sirkomn bu havalide Ermeni ve Nasturilerin toplanmasna ve hududlarmza bir tesir yapmasna mni olmak zre daha 335 senesinde takviye ederek o havaliyi temin etmitim. Bu haftaki meguliyetim bitmek zere olan erkm harbiye kursu nun konferanslarna devam etmek ve Sarkamta endahtlara nezaret etmekti. 5 Haziranda mekteplerimizin mkfat endahtmda bulundum. 14 17 yanda kadar efendiler endahtda mmarese kazanmlard. Ekserisi mkfat kazand. snf zerine endaht mkfat almetlerim kollar na takd'm. Her birerlerinde vurduklar tepsi hatras da vard. Fotoraf lar da aldrdm. Bugn ok gzel bir tarzda tesid olundu. 7 Haziranda Kars ganaiminden olan uzun on beliklerin endahtm da bulundum. 41,5 derece e 10345 metreye kadar endaht etti. Mesafei asgari ile endaht yaplacakt. Evvel naml iinden baklmasn syle dim. Pek isabet olmu, mhim bir kazann nn aldm. Sarkam doum yurdu olarak sahra hattna nazr gzel bir pav yon intihab ettim. Yarn Erzurumlularn daveti zerine hareket edeceim. Bir heyet gelmiti. ark hareketi iin Erzurum dan ktmdan beri Erzuruma gidememitim. Erzurumlularn gre cei geldiinden davet ediyorlard. Memnuniyetle icabet ettim. Erzu rumlular pek kk yadan tanrdm. 1304 senesi Vanda jandarma ku
mandam bulunan babamn nezdine giderken Erzurumda Rahmi Paamn evinde bir hafta kadar misafir kalmtk. Bu eve yalan bir hann havu zuna dm bam yarlmt, bu hatray daima hatrlarm. Harbi Umu mide ise Ruslarm ekilmesinden sonra Ermeni katlimndan Erzurumu benim kolordum kurtarmt. Mtarekenin bidayetinde yine harekt milliyeye balamak emeliyle Erzuruma gelmeye muvaffak olmutum. Burada geen btn hayatm daima byk zevk ve samimiyetle anar dm. Elviyei Slsedeki mhim ilerim dolaysiyle bdr buuk senedir Er zuruma gidemediimden greceim de gelmiti. 9 Haziran 7 evvelde Sarkamtan otomobil ile Erzuruma hareket ettim. Sarkam ormanlar ierisinde Handerede iki saat kadar tedkikat yaptm. Horumdaki karargh mevkmden geerken Ermeni harekt iin yaptmz mnakaalar hatrlayarak Azap yolundan 4 sonra da Hasankaleye geldim. Vaktiyle her gn devam ettiim souk banyoya gir dim. Gece Hasankalelere misafir kaldm. 10 Haziranda Hasankaleden T evvelde hareketle Erzuruma yola k tm. Sivistli tabyaya yaya ktm, tedkikatda bulundum. 11 evvelde Er zuruma geldim. Halk ve mektepler beni Ermeni harekt iin uurladk lar Kars kaps haricinde daha byk bir itiyak ve samimiyetle karalar. Oradaki Hafz Hakk Paann trbesini de ziyaretle ehre girdim. Bu esnada biraz yamur serpti. Bunu halk byk bir uur sayyor. Muhtelif heyetlerin ve mdafaai hukukun ziyaretlerini kabul ettim. Te> rizde iken tantm Ispanya konsolos veki Fransuva mezunen Parise gidiyormu, ziyaretime geldi. Halkn sizlere olan merbutiyetini Paris da ha evvel renseydi Trklerin istikllini okdan tasdik ederlerdi dedi. Btn gidecei yerlerde ve bilhasa Parisde resm mehafilde Trkiye hal knn ve ordusunun kuvvet ve azameti ve byklerine ol,an hrmet ve samimiyetini anlatacam ve Trklerle uramann onlar tammadklarrndan ileri geldiini izah edeceini syledi. Bu sat Tebrizde dahi ordu muzun kuvvet ve intizamn grmt, bu tesadfmzden ben de mem nun kaldm. Garp cephesine gnderdiim nc Frka jrerine tekil ettiimiz Onnc Frka merkezini Trabzondan Erzincana naklettirmitim. Bu suretle icabnda garp cephesine buu da evki daha kolay olacakt. Bu frka karargh 10 Haziranda Erzincana vard. 11 Haziranda Erzurumlular Kars kaps iinde vaktiyle ocuklar ordusu talimhanesi yaptrdm yerde erefime byk bir ziyafet veoyunlar verdiler. Bir at yar yaptlar. Bu oyunlara bizim mekteplerden bir grup itirk ettirdim. Yardan sonra mektep mfrezemiz oyun, id man ve endaht yapt. Erzurumlular bu evldlarn bir seneden beri gr memilerdi, Hayran oldular. On yandaki bir ocuun endahtdaki muvaffakiyetini grerek hayret etter. Bu ocuklarn akraba ve tan dklar gz yalaryla bunlan barna basd. Bugnk manzaray Erzu-
nmun daha evvel grmediini herkes itiraf ediyordu. Hakikaten pek ulv idi. Erzurumlularn zaten bir ounu tanrdm, bugn binleroesiye msafaha ettik, ben de pek mtehassis oldum. Yalnz nazar dikkatimi bir eksiklik ekiyordu ki bu ok mhimdi: Mektebler arasnda kz mektebleri yoktu, aileler de gelmemiti. Halbuki ben Erzurumu bu halde b rakmamtm, her cuma efkat baclarmz (kz mekteb talebesi) de go cuklar ordusu talimhanesine gelir yara sarmak, baylanlara, gne ve scak arpanlara, donanlara yardm talimleri yaparlar, geid resimlerine onlar da itirk ederdi. Aileler iin adrlar kurdururdum. Onlar da. evldlarm seyre gelir ve bu vesile ile saf hava alrlard. Herhangi byk merasime kz mektepleri ve aileler de itirk ederdi. Bu tarz hareketle ecnebi heyet ve ahslar zerine halk namma mdhi tesirler yapm tk. Bilhassa Amerikal Harbord heyeti bu manzara karsnda hrmetle eilmi ve Amerika efkr umumiyesine lehimizde byk tesirler yapan fotoraf ve sinemalar alnmt. Btn bunlarn hayali gzmn nn den geti. Dn ve bugn geri btn Erzurum halk etrafmda nee ve samimiyet iinde rpmyorlard, fakat bu muazzam lvhanm en canl yeri botu. Bunu vali Sabit bey ile kumandan Rt Paadan sordum: Hai benim efkat baclarm ve Erzurumlu hemirelerim.? neden dn de bugn de bu gzel tabloya can vermiyorlar? Uyuuk bir sesle ayni ey leri mrldandlar: Halkm taassubuna doknuyor da... 1335 ve 1336 seneleri yani ben Erzurumda iken halkn taassubuna dokunduunu kimseden iitmemitim, bilkis herkes memnuniyetle evldlarm ve aelerli karyordu. Bunlar iin en mutena yerleri ayrtp her trl ihti yalarn dnerek tertibat yaptryordum. eref ve haysiyetleri kendi ailelerimiz ad ile muhafaza olunuyordu. Bundan herkes memnundu. Bu nu Rt Paa da gryordu. imdi daha mterakki bir vaziyet gre ceime eski hale rc nedendir? Bunu halka atfetmek doru dedir dedim. Tabi makul bir cevap alamadm. Lzm olan kimselerle gre rek ve tahkikat yaptrarak u hakikate vasl oldum: Eski mdafaai hu kuk zsndan Albayrak gazetesi sahibi Midhatm Erzurumda halk h kmeti tesis teebbs ve Mustafa Kemal Paa Hazretlerine krk dmza ile tecavzkrane bir telgraf ekmek hdisesi bunlar Erzurumlular na zarnda fena drm. Ermeni hdisesi bertaraf edildiinden btn ark halk gibi Erzurumlular da sulhn avdetiyle hali tabii balam ad ediyorlar. Zaten memleketin coraf vaziyetini bilen pek njahdud oldu undan garp cephesi nerededir, ne olmu ne olacak akllar da ermiyor. Kenderi iin tehlike arkdand bu bitti, i de bitti. Yalnz stanbuldan gelen propagandalar mhim tesirler yapmt: (Ankara cumhuriyet te kil edecek, hilfet ve saltanat kaldracaklar). Bu tel stanbulda g nn meselesi idi. Yunan ordusunun ya arzusuyla ya kafasna yumruu yiyerek memleketimizi t ahliye edeceine herkesin akl ermiti, artk tae ve taht ve bunun etrafna yapanlar mevkilerini tutmay dnyor
lard. Nitekim zzet Paa Hasretleri de bana aziz dostum Mahmud Sa dk beyle mektup gndermiti. te Erzurumda Muhafazai Mukaddesat cemiyeti meselesi de oradan ve Ankarada cumhuriyet aleyhdar olan kimselerden fkran dedi kodularm dourduu bir nve idi. Cumhuriyet kelimesi halka pek yabanc geliyor, ve padiahlk kalkarsa kyamet ko pacak gibi sanlyordu. Vaktiyle halk hkmeti yapmak isteyen Erzurumun bir avu mnevverleri de bolevik cumhuriyeti yapacaklarndan bsbtn gzden dmlerdi. Geri Hoca Raif Efendi eski Mdafaai Hukukun da reisi idi, fakat Meclisi Milliye intihab meselesinde mnevver za Hoca Raif mteassptr diye aleyhde yazarak propaganda yaparak intihabna mni olduklarndan aralar mdhi almt. Srasnda izah et tiim halk hkmeti hdisesi dolaysyla eski Mdafaai Hukuka ben de yz vermeyince tabaatyla tutunamamlard. Fakat ne fena tesadf ki Sabit bey de tahsil grmemi riyet sahas dar bir zat olarak Erzuruma gnderilmi, Rt Paa da daima her sylenen cihete temayl eder de recede malmat ve kabiliyetde olduundan elbirliiyle Erzurumda md hi bir irtica yapmlar ve bana haber de vermemiler. ok canm skld. Muallim hammlarmz da yine peeleri takmlar, her ey dnm asl na... Tam iki senelik emeimin heba olduunu grdmden ok meyus oldum. Fakat bir ka gn misafir kalarak avdet edeceimden bu vali ve kumandann dahi aleyhinde bulunduu bir hayata yeniden balamak iin nefes tketmeyi beyhude buldum. Yalnz teessrlerimi syledim, ve bu gnk vasiyeti iyi ki vaktiyle gelen ecnebi heyetleri grmedi ve fotoraf ve sinemalarla tesbit etmedi, yalnz Erzurumun deil btn milletin aleyhine mdhi bir ey olurdu dedim. Ziyafet ve merasimde Erzurum Rus konsolosu, Ermeni konsolosu ve tspanya konsolos vekili Fransuva da vard, fakat bunlar evvelki hayat grmediklerinden vaziyeti tabi gryorlard. arkda bu salhiyet ve bu insanlarla yaplacak ilerin payidar olma yacam grerek ok meyus olmutum. Geri bir ecnebi risalede bu na zariyeyi oktan renmitim: (Trkiyede her i onu yapann mevcudi yetine veya kudretinin devam mddetine baldr). Bunu imdi fien grm oluyordum. Ankarada bu misali gstererek memleketin her ta raf ve bilhassa ark iin yaplacak esaslarn hkmetin her ubesince tesbiti ve byk salhiyetlerle tatbiki lzumunu anlatacam. Geri An karadan gelen haberler orada da mdhi bir taassubun hkm srd zeminindedir. Fakat (terakki ve tekml) dsturlaryla medeniyet ca miasna girmeye almak istikll harbi iin uratmz kadar da bizlere bir vazifedir. \ Akam asker Hastahanede benim ocuklarn ve baz zabit evltlar nn snnet dnne Erzurumun erafn ve Mdafaai Hukuk heyetini davet etmi idik. ocuklarmz temsilde benim - Makina Mikrop - piye sini de oynadlar. Erzurumun mfts ve lemas da vard. Cin ve peri
demek mikrop demektir, bundan korunma iin lzm gelen tedbirler de korku deil temizlikdir diye mektep ocuunun amcasna nasihatini din lerken mutaassp olanlar yzlerini burutuyorlar, mft Sadk efendi sahneden bile bam eviriyordu. Yanmda mebus Durak ve Hoca Raif efendi vard. Raif efendiye dedim ki: bu oyunu dikkatle dinleyin ve sey redin sonra itiraznz varsa cevap veriniz. Bu srada sahnede kyller den biri diyordu: Y oh... ahan bunu bilemedin, o inam arpan iyi sa atde olsun ecmiilerdir, o senin znlkrof dediin eylerden daha fena ar par. te onu da ylece b~) (^Mektepli smail efendi cevap veriyordu: Ne l... acaba bu iyi saatde olsunlar nerede bulunur ve kimleri arparm, ve her mevcuch bize bildiren Kuram Kerimimizde acaba mikrobun ismi ne imi? Kyl (itiraz eden): Viranelerde, mezarlklarda bulunur, ve ora larda oturan veyahut tkrenleri, oralara abdest bozanlar arpar. tesi semize gerek. smail efendi: te imdiye kadar anlattm mikroplar -ia ayni yerlerde bulunuyor ve ayni kimseleri arpyor. Bizim bdiimi cinlere AvrupalIlar mikrop dem ii <[(Hazunm arasnda grltler)
" ' 'v
Yoh ahan bu olmad.
smail efendi: Pekl temiz olun da isterseniz inanmayn. Hepsim i. yapan Cenab Allah. .(Hazurundan dier biri) " E.e. smail efendi sen daha bu yada neler reniyorsun? Her sene geliinde bizim kafamz da kartryorsun. Ama bu temizlik hak knda ve Cenab Hakkn bunlar yaratt hakkndaki szlerin ok byk, ^ Talebe smail efendi Cenab Hakdan ve Kuran Kerimden bahsedin ce hocalarmzn yz gld ve muhavereyi dikkatle dinlediler. Piyes bittikden sonra Hoca Raif efendi (ilk ve imdiki Erzurum Mdafaai Hukuk reisi) dedi ki: emlerde uur olduu hakknda ayeti kerime vardr, (ve okudu) halbuki mikroplarda bu yoktur. Bunlann ayni ey olmad bu ram iin katidir.^Bunun zerine: Bizim talebe smail efendiye kyller cevap veremedi siz ne dersiniz? Bakn soruyor: (Kuran Kerim her mev cudu bildirdii halde mikrobun ismi ne imi?) Kuran Kerimin bu mhim &ir lemden bahsetmemesi noksanln kabul eder misiniz? Gzlerinizle seyrettiiniz (1335 senesi ilk iim mikroplar hocalara, usta baslara, Bektep ocuklarna gstermeye balamtm, her yerde buna daima ehem miyet verdirmekte idim, mevcudiyetini inkr edemiyorlard.) bir ok ei&leri ve her birimn baka baka marifetlerini de aariyle gryoruz, kadar mhim bir varl elbette Cenab Hak Kuram Keriminde hat^
tafsilen bildirmitir. Gzle grlmeyen bu lemi (cinni) diye tavsif et memi mi? Buna AvrupalIlar mikrop demiler yani gzle grlehiyecek derecede kk haarattr. (Cinni) de byle tarif olunmam m? Yal nz: (cinni) nin idrakleri varm... Mikroplarn idraksizliini nereden hi~ liyorsunuz? herhalde cahil bir insandan pek de aklsza benzemiyorlar. dedim. "Ulemamz cevap vermedi. ster istemez - belki bu akamlk hatr iin - cinin mikrop demek olduu iddiasn kabul ettiler. Her ne ise bu piyes bilhassa az mnevverlere dahi pek iyi intiba brakyordu^) Muhtelif gnlerde grtm Erzurumun akl banda namuskr sa.nla.nmn benden bir dilekleri vard Mustafa Kemal Paay hsn idare etmekliim. Bu hususdaki endie heyeti zabdtanda dahi vard. H im r ve saltanat lvederek Mustafa Kemal Paann cumhuriyeti iln edecei, btn mukaddesatmzn inenecei endiesi. (1). Bunu meyyid olmak zre Azerbaycanda Ltin harflerini kabul cereyan ve dinsiz lik propagandalar gsteriliyor ve bunlarn bizde dahi vukuundan korku luyordu. Azerbaycanda ltin harflerinin kabul lehine bizim stanbul Darlfnun mderrislerinden Mehmed Ali Ayn bey imzal bir makale de Varlkda dere olunmak zere gelmiti Mehmed Ali Ayn beyi tanmyo rum, yalnz Batumdan Bakye gidip gelmekde ve ticaret yapmakda ol duunu haber almtnnj^Biz henz istikll mcahedemizle urarken Aze^baycanm ltin harflerini kabul lehine bir Trk profesrnn hem de Azer baycan halkna messir olaca tabi olan benim karttm bir gazete de makale yazlmasn hi. bir kimse hsn niyete yormad. Evvel Azer baycan Trknn bizimle ve dier Trklerle olan yas balarn zmek byk bir cinayetti. Zaten henz mterakki milletlerden pek geride ol duumuzdan mill rabtalarmzn en mhimmi yaz ve din idi. Ne mal, ne ktisad hatt ne de irfan cihetiyle balarmz yoktu. Halbuki yas tebdiliyle beraber din aleyhine propaganda ark Trklerini Anadolu Tr knden ayrmaya matuf bir teebbsdiL Halkn bunun dehetli aleyhin de olduunu haber alyordum.^ Varlkda yazlacak makale ile Azerilerl teci edecektim,.. Fakat asl mhim bir ciheti de byle bir makalenin Varlkda neri beni o zamanki haleti ruhivesim ve dncelerini ok yakndan bildiim halka kar ne vaziyete getirirdi ? Ltin harflerinin kabulne prensip itibariyle taraftardm. Ancak zaman henz erken bu luyor ve lm esaslara gre hazrlanm bir grameri v. s. ihzarat yapl madan kabuln doru grmyordum. Ben mutaassp deilim ve muta assp insanlardan bir hayr da beklemem, fakat salbetkrm, milleti min tealisini tekmlde bulanlardanm. Uan kafalardan da bir hayr beklemem. u halde byle bir makalenin nerine msaade etmek prensibime uymad gibi henz Yunan ordusunun memleketimizden karlmad ve fakat her hazrln buna mntehi olduu bir sra(1 ) Bu endieyi her tarafda imdi dinlediim gibi 1339 ark seyahatimde dahi dinledim ve Fevzi Paann ricas zerine kendilerine de yazdm.
da benim kararghmda kan bir gazetede bu makale btn memleketde bomba, gibi patlar ve maksad mukaddesimizi sarsacak vaziyetlere kadar da gidebilirdi. Bunun iin 12 Haziran 1338 tarihli Varlk gazetesinin ba makalesinde ltin hurufatnn kabul saman ve tesirleri hakkmda bir tenkit yazs nerolundu* Bu yazda misal olarak Japonlar gsteriliyor. Telffuz meselesi iin ngilizce ileri srlyordu. Bu makaleyi aynen yazyorum.
K e m A z e r b a y c a n d a Y o 1 B i r T e e b b s
E l m
Kafkas AzerbaycanlInda, Anadolu Trkl eriyle beraber, btn msimanfcus rencide eden elm bir teebbse giriidiini haber alyoruz. Gya ,resm dairelerde muameleyi mekteplerde dersleri, trke yapm ak bahanesiyle baz Azerbaycan^ kardelerimizin (latin harflerini) kabul ettirmeye aldklanm ve hatt TifHscte yeni harf dktrmeye bile baladklarm reniyoruz. On asrdanberi beeriyetin yzlerce m ilyon insan cami koca bdr dnyasnn gnden gne tekemml ettirerek kullanm ve kullanmakta olduu mslman harf lerini kendi kendine atmaya kalkmak Trk ailesi ve slm camias iinde manevi birlik yerine teettt, tefrika ve zaaf husule getirmek demektir. Bunun iindir ki hey eyden evvel bu ciheti kaydeder ve ayarn tevikinden baka bir eye hamledemyeceimiz bu teebbs kalbimiz szlayarak pek derin bir elem ile teessfle karlarz. E trafyk ve pek iyi dnlmeden tasaddi edildiini zan ettiimiz vaM m aet*celi bu hareketi hakl gsterecek bir sebeb de gremiyoruz. Deniliyor ki hkmet dairelerinin muamelelerini Trke grebilmesi mekteplerde derslerin trke okutalabilmesi mutlaka latin harflerini kabul etmekle mmkn olabilirm i... nk te gnk yazmzda cidd ve ilm i bir ey yazlamazm... B iz Anadolu Trkleri hkmetimiz, darlfnunumuz, stanbulda Artadolicadte her tarafraki ktphanelerimiz, gazetelerimiz, kitap cameknlanmzla bu garip is nad gln bulur, akl banda bir insan sz ad edemeyiz. Bizim bugnk stanbul ve Anadolu matbuatmz gerek ekil, gerek yaz gerek mnderecat itibariyle en mterakki memleketlerin matbuatyle mukayeseyi iftiharie kabul edebilecek bir haldedir. Kitap dkknlarmzda ise her mevzudan ilm, fessnl,- tima, ktisad her gn yeni yeni eserler gryoruz. Yazmzn bunlan yazmaya msaid olmad fikri imdiye kadar hi birimizin hatrna gelmemiti. 3tk& bi yazy bir vasta olarak biliriz. Mesele yazda, yaznn eklinde deil, ilimde irfanda dr. Latin harflerinin bu gn cidd bir mevzuu kaleme alamayanlara yarn, her kabi liyeti bahedecek fsunkr bir sihri olduunu zan etmek safdillikdir. Latin harflerinin en bjdik meziyeti okunduu gibi yazlabiimesidir. HaltmM bundaki keramet yalnz sait kullanmaktan ibaret olduuna gre kat iml kaideleri tesbit ederek bunu bu gnk harflerimizle yapm aya bir mani var raidir? Nitekim biz Anadolu Trkleri kendi lehemize gre imlmz bu yolda tadil etmekde ve bun da hi bir mahzur grmemekteyiz. AzerbaycanlI kardelerimiz de bizim kendilerime gsterdiimiz bu salim yoklan gidemezler m i? Bu suretle l&tin harfleri dktrecekle rine gzel nesh ve rk?a yazlarn Bak refiklerimizde grdmz irkin ekileriraden kurtararak zevke daha uygun yaptrmalar belki mmkn olur. Azerbaycasf
kardelerimize temin ederiz ki yaz meselesi bu gn dier yapacaklan ilerin yam a da pek sonraya kalacak seylerdendir^Hi bir kaideye tabi olmadan mutlaka yazl dndan baka trl okunan ngilizcede de latin harfleri kullanlr. Srf sema oiar: bu okunu trkeninkinden ok daha zor olduu halde ngilizlerin terakki etmesine cidd eserler meydana getirmesine mni olmu mudur? Hem baka misale ne hacet, Japonlar okumas kadar yazmas da mkl olan o kark elifbalarn deitirmeye be lzum grdler m i? Bugn Japonlara meden deildir diyemeyiz. Fakat benlik lerinden kmamak, baka milletlere ruhlarn esir etmemek iin z m allan olan yak utlarn muhafazada gsterdikleri fazileti nasl takdir edemeyiz. Yazmz Japon yaat sandan daha m zordur?'^ ' Latin harflerini kabu! ettirmek iin serd edilen sebebierde hi bir ciddiyet y ok tur. Eer maksad baka ise o zaman meselenin mahiyeti deiir. Hl yaayan ve her vesile ile mslmanlan daha zayf drmeye alan elaS salib zihniyeti mslmanlar arasna tefrika sokmak in bir mddettenberi bu iat&a karileri silhm kullanmaya balad. Vaktiyle Am avud kardelerimizi ifal ile Islm camiasndan ayrmaya uraa sbniyet imdi de ayni fesad, ayni ekilde Kafkas mslmanlan arasnda uyandamror. Ecnebi terbiyesi altnda anlalan kalberi gibi seciyeleri de zayflayan bass b i arelerin alet olduklan bu zararl teebbs istikll ve harsmzn esas temeli ola* filimize tevcih edilmitir. Akur bir dman lemi nnde bu mevcudiyeti vermemek iin didien, bouas, kanmz, canmz esirgemeyen biz Anadolu Trkleri, giritiimiz bu etin mcade ledeki vahdetimizi ihll edecek suretde bamzn ucunda karlmak istenen bu tef sika ve fesad Trkle kar ika edilen en hainane bir cinayet olarak M ld a ederiz.
Varlk gazetesindeki bu (Kem Yol) makalesi halk ve ordu zerinde byk hsn tesir yapt. ( 1) Cumhuriyet fikrine gelince, bundan tevehh phe yoktu d ilk stanbulda uyanmt. Abdlhamitin bile Mithat Paay zindanlara attrmas ye nihayet bodurmas bu endiedendi. Vahidettinin cumhuriyetdea korkmas garip idi. Nasl olsa artk kendini o makamda kimse grmek Memiyecekti. Galiba mesuMyetden ve cumhuriyet evidlanmn gazabn dan korkuyordu ve zan ediyordu ki kendi hal olunsa dahi bana gele cekler nispeten ehven olur. Bundan baka bir kolayn bularak belki ha dahi olunmaz. Mtebaki hanedan zsmn cumhuriyet tabii ilerine gel mezdi. Vkel, vzera, lema, velhasl hilfet ve saltanat madd manev Kendileri iin bir mesned bulanlar da tabii Ankara cumhuriyet yapacak ye tavahhu ediyorlard. Nitekim Sarkama bana kadar da stanbn(1 ) 1928 ylnda da Gazi Paamn Sarayburnu Parknda (Ltineeyi mekle ancak medeniyete girebileceiz) szleri zerine gramersiz tetkik ve alar tam yaplmam bir alfabe ile ltin harfleri kabl olundu Ancak Azerbaycann kabul ettii elifba Rus harflerile ve bizimkinden baka ekilde idi. Yan yana bulunan iki Trk kavmi ne hazindir ki baka alfabe kabul ile birbirinin dilini okuyamaz bir faale gelmiti. kabul et mnaka bsbtfa baka bir
iun duygu ve dilei isal olunmutu. Erzurumda grdklerim, ve iittik lerime nazaran stanbulun burada ve tabii her tarafda dahi bu endiesi ni alam ve nev nmasna himmet etmi olduu grlyordu. Mus tafa Kemal Paann 5 Mays 338 tarihli meclisi millinin haleti ruhiyesi hakkmdaki ifresi de Ankaramn da bu fikrin hamiline kar aldklar fikri muhalefet ve mukavemeti gsteriyordu. Mustafa Kemal Paa da bilhassa benim mtalama kymet veriyor ve yaplacak ii bana soru yordu. Vaziyet ne kadar nazik idi. Daha memleketimizin mhim ksm Yunan ordusu igali altnda. stikllimiz henz tasdik ve temin edilme mi bir vaziyette iken ekli hkmet meselesi yaz meselesi, din meselesi ortaya atlyor, ka senelik emek ve kanla yaplan mill birlie yaman baltalarla saldrlyordu. Hifet ve satanat kaygusuyla rpnanlar gr dke Mustafa Kemal Paann da cumhuriyeterin telkinatma yz ver meyerek zaferi mteakip ben de bu fikirdeyim, hilfet ve saltanatsz bu millet yaayamaz diyerek umumun arzusuna kararak yalnz aradan Osmanl hanedann def ederken bu makama kendi oturursa ne olacam tavret ki dnene rast gelmedim. Halbuki Gazi (mefkre htras) di ye hayli zaman evvel bu tarih vesikay da bir keye koymutu. Cum huriyetiler galebe alarsa reisicumhur, hilfet ve saltanatlar iin de halife ve padiah... Bu dncelerimi una buna amay muvafk bulmuyordum. Cumluriyetden korkanlara kar memleketimizde henz dmanlar hkim iken ekli idaremiz hakknda ayrlklarn tehlikeli olduunu zaferi m teakip bu ilerin Ankarada tesbitinde ben de tabu bulunacamdan hale gre istikbalimizi temin edecek bir ekli idare bulunabeceini bugnk halife ve padiahn dmanlarmzla birlikte olduundan her halde et birliiyle halkmz memnun edecek bir ekil bulunur diyerek cevaplar veriyordum. Benim fikrim oktanberi artk merkezi hkmetin stanbul olmamas ve devlet ilerine mtereddi ve cahil olan hanedann kartrl mamas merkezinde idi. Hilfet bir kede hanedanda kalmal. Artk hi lfet ve saltanatn oyuncak olmaktan kurtarlmas ve bilhassa Osmanl hanedanndan alnarak Mustafa Kemal Paaya veya herhangi bir kim seye tavizine meydan verilmemesi taraftar idim. Cumhuriyet her mil letin er ge vasl olaca bir tarz medenidir. lk zamanlarnda mkiltmz da olsa elbet normal (tabi) bir hal alnca memlekete feyiz ve be reketini ibzal eder. Eer bir zaferi mteakip Mustafa Kemal Paa hil fet ve saltanatlarn arzusuna mmaatla ve yeni muhitinin verecei kuvvet ve nfuzdan istifade ile ortaya atlrsa aramzda mthi bir nok tai nazar fark olacak, buna btn kuvvetimle mmanaat edeceim. Bu lususda kendisine zahir olacaklar ancak muhitinde bulabilecektir. Akl banda bir ka zatn bahsettiim bu ihtimale kar gsterdikleri asabi yet ve istikrah mthiti. imdiye kadar olduu gibi zaferden sonra da Gazinin benim gibi hi bir ahs menfaat gtmiyen ve her emeli ve te
ebbs vatan ve milletin nerine matuf olduunu bir ok misalleriyle gsteren arkadalarnn fikrinden ayrlamayacan mid ediyorum ( 1) Erzurumdan 19 Haziranda ayrldm. On gn kadar bulunmu ol dum. Asker messeselerimM tefti ettiim gibi hkmet messeseierini de ziyaret ettim. Vilyet sanayi mektebi am. ayan esef bir halde* Bizim i oca karlarnda makinalarla mkemmel bir faaliyet gste rirken vyetinki iptida bir tarzda, kimse tefti de etmemi. Bizim ye titirdiimiz ocuklarla bunlarn arasnda dalar kadar fark var. Vil yete yazdm ki bu ocuklar ne canlann kurtarabilirler ve ne de bir sa nat sahibi olabilirler. Vilyet sanat mektebinde yalnz dokumaclk ve halclk ksmlar kalsn dier ubeleri asker messeselerimize devre din. Bu tarzda yaparak bu mektebi de skntdan ve felketten kurtar dm. Erzurumda kale muhitini bir daha gzden geirdim. 13 Haziranda Erzonik ky garbmdaki Ylanl Tepeyi gezdik. Erzoikde Durak ismin de bir ihtiyar 1334 senesindeki Ermeni fecayiini anlatt: Erzurumun istirdad gn on be kadar Ermeni askeri bu kyn btn erkeklerini sngjemi, koyun gibi kimse mdafaa etmemi. Bu ihtiyar yarallar ara snda lmemi kurtulmu. Bu vaka olurken yarm saat mesafedeki (Omurum) kyne askerimizin geldiini de grmler... htiyara: Ta la, sopa le mukavemet edebilirdiniz, Erzurumlular byle mi olmal, idi? ehirde'de bilhassa istasyonda yzlerce gen mukavemet etmeyerek snglenmiier dedim. htiyar: Paam genlerimin de vard amma ne bileyim koyun gibi hepsi boyun bkt cevabn verdi. . . ok acdm bu gemi vakalara ait en ufak tafsilt bile beni ok alkadar ediyor. Erzurum kahramanlarm kuzu gibi iitmek ve grmek benim, gcme gidiyordu. Ben bunlan silha tala, sngye sopa e mu kavemet eder insanlar tanrdm. Geri yine emirle gidiyorlar fakat (En ver Paann Sarkam ufuklarnda gafletle gmd on binlerce kahra mann yoksuzhu hl grlyordu^ Buna mstebid idarelerin aaya indike daha srsafss ve daha gaddar darbelerini de ilve edince halk nmn neden kendiliinden celdet gsteremedikleri kolay anlalr. Yunanhlann zmiri igalindeki felket bundan deil midir? Halkdan sarf na zar asker bile mukavemet etmiyerek teslim oldu. Sebebi kumandan em retmedi. Yeni neslin terbiyesinde salbeti ahlkiye e beraber hrriyeti vicdana byk ehemmiyet verilmesi lzumunu bu ihtiyan dinlerken bir daha btn varlmla dndm. Hakkn, namusunu, hayatm muha(1 ) Zaferi mteakip bu iler dndm gibi kt. Mustafa Kem ali hilfet ve saltanata tevik, bu yolda teci edenlerin faaliyetlerine aleyfcdar olarak dikildim, smeti de fikrime getirdi ra, Nihayet teklif ettiim ve heyeti umumiyenin alkladi fikir hkim oldu. Fakat ben de mt2 basmlar kazancm.
faza iin vursun... hem de her yumruk, her tekme kendi bana hareke te gesin. Bunlar muhafaza iin emri kendi vicdanndan beklesin. Halkmzn ekseriyeti kuzu gabi olmakla beraber yrtc mahluklar da yok deildir. Fakat mahdut ve fena istikametlerde byle. Ne garip misal, bu gn ksmen otomobil ksmen de atl seyahat yapmtk. Atla giderken silhl kaaklara rast geldik. Sktrrsak zerimize ate edecekler. Bunlar haklarn korumak iin deil aldklar veya kaadk lar mallar muhafaza dcin ve kim gelirse ona ate edecekler. Ve dman karsnda gstermedikleri celdeti hkmet memurlarna, u anda ordu erknna be... Erzurum valisi kadnlara ve kzlara kar halkn temayiiltn okamak - bence daha evvel kendi dimam - iin diye yapt marifeti daha hayrl ilere sarf etse idi elbet daha iyi eyler grrdk. Mektepler berbad hale girmi, kaaklk mthi. Kendisine vaziyeti anlattm. 14 Haziranda obandere mntakasma gittim. le yemeim orada yedik. Siviliye kadar otomobil sonra araba ile. Yamur iyice yad. leden sonra Kazman civarna ceviz byklnde yaram saat dolu ya m, yumurta byklnde olanlar bile vamu. Mezruat az, ba ve baheler ok hasara uram. 15 de Palandene kmak zere hareket ettik, fakat yamurun id detinden avdet ettik. Bugn Moskovadan gelen bolevik kuryesi Velkof ziyaretime geldi. Tanaklann suikasd iin kadn kyafetinde randan Trkiyeye geleceklerini ve baz islmlarn da bunlara yardm ettiini h& ~ ber aldklarn syledi. Ermeni komitalarnn her kalba gireceklerim za ten bilerek lzm olan tedbirleri alyorduk. Bununla beraber bu haberi icab eden makama ve taraflara bildirdim. 16 da mebus Durak bey, Mdafaai Hukuk Heyeti Reisi 'Hoca Raif beylerle malm esaslar zerinde grtm. 19 da Sarkama hareket edecektim. Erzurumlular bana belediyede (eski kararghm) bir ziyafet daha verdiler ve Erzurum halk namma el yazs bir Kuram Kerim hediye ettiler. Mukabil nutuklarla samimiye timizi teyid ve tezyid ettik. Keim Kadam hediyesine u cevab yazdm:
Erzurum 16 Haziran 1338
Erzurum Mdafaai Hukuk Heyeti Merkezyesi Riyaseti liye&ine
Hazreti Peygamberin imdad ruhanisi ve milletimizin her suretle masruf feda krlklarna mazhar olan ark ordusunun Karsn fethi hatrasna mbeccel bir vesi ka i tarihiye olmak zre, Erzurum M dafaai Hukuk Heyeti tarafndan, kumandas uhdemde bulunan ark ordusuna hediye buyrulan kelmuilah ordum namna b yk teekkrle kabul eyledim. M uayyen senei devriyelerinde Erzurumun istirdad, Karsn anavatana ilhak u runa bezli can eden ehid kardelerimizin mukaddes ruhlarm ta ty i ben ibu kitabuliah ile hatim edilecektir.
Orduma Erzurum ahalii muhteremesinin hediyesi olan bu kelmullah arzular vehile ark ordusunun nateval kumandan!arna devren ve terken teslim edilmek zre kararghmn en mutena bir mahallinde muhafaza olunacaktr. B u vesile ile arzu samimiyet eylerim. ' ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir
17 de Tekke deresi mmtakasma otomobil ile gittik. Avdetde kkde yemek yedik. Mevkii mstahkem kararghnda bu seyahatlerimizin inti ban tesbit ettirdim. 19 da otomobil ile Sarkama hareket ettik. Erzurumlulara veda ettim. Bundan sonra Ardahan Artvin zerlerinden sahile ve oradan An karaya kadar seyahatimi temdid edecektim. Uzun mddetdir belki Er zurumlular grmiyeeektim. (1). 135 kilometreden ibaret olan bu mesa feyi 10 saatde kat ettik. Her tarafa ka gndr yamur yamt, Sar kam ormanlar iindeki Handere civannda kuytu yerlerde kar vard. Ka gndr buralara kar yam... Haziran scanda kar... Fakat kar yanca scak kalmyor ki. Karsdaki Dokuzuncu Frkann terbiyei mnferide teftilerinde ve davet olunduum at yanlarma bulunmak zere 22 Haziranda trenle Karsa gittim. Yar zararsz oldu. 28 ve 29. Alaym teftilerinde bulun dum fakat drt gn kadar belimin arsndan bir yere kamadm. Tevhidi Efkr gazetesi ttihat ve Terakki resasnm diyar gurbet maceralarn tefrika ediyordu. 28 Mays tarihli tefrikada kuvay milli-* yenin meneini de ttihat ve Terakkiye raptediyordu. Geri hepimiz vak tiyle ttihat ve Terakki cemiyetinin teekklnde ie balam ve bu ee~. miyetde merutiyetin istihsaline kadar da almtk. Fakat sonralar* biz ordu mensuplar cemiyetin mesaisinden ve tekiltndan tamamiyle* ayrlmtk. O siyas ter taazzuv olmu Harbi Umumiye milleti! srkle mi ve berbad bir idare ile lzumsuz yere pek ok vatanda ldrm, hzineleri boaltmt. Bunlarn ileri gelenleri de Almanyaya kamlar d, Kuvay mliyenin teekkl ise bsbtn baka saiklerle olmutu... Yer yer teekkl eden muhafazai hukuk, mdafaai hukuk gibi sulh.per-. verane teebbsleriyle haklarm mdafaaya hazrlanyordu, ittihat ve Terakki her yerde mnevverlerden tekilt bulunduundan bu teekkl-, lere tabiatyla ttihad ve Terakkiye dahil kimseler de girma olabilirdi;. Fakat mill mukavemet, mill hkmet esasna yryen kuvay milliye esasn Mustafa Kemal Paaya da teklif ile Anadoluya gelmesine ikna eden ve o gelmeden evvel arkda zmirin igalinden evvel ie balayan ben idim. Ben de hi bir teekklden, hi bir kimseden ilham almam tm. Mtarekeyi mteakip beni mir zzet Paa (sadrazam) stanbula, getirttii vakit stanbulun tilf devletleri tarafndan igalini grm ve
(1 ) Ankara seyahatimden avdetde 1339 senesi sonbaharnda yani hemen bir settgf sonra bir daha Erzuruma gidebildim.
bu karan daha Bykdere nnden vapurla stanbula girerken vermi tim. Bu hususda balangda lzm kadar tafsilt vermitim. Daha za fere kavumadan evvel bir takm akgz ttihat ve Terakki bakiyesi bu erefi millet nazarlarnda zerlerine ekerek bir vaziyet yapyorlard. Bunun tarafmdan tekzibini muvafk bulmayarak hakikati mnasip bir ekilde Mustafa Kemal Paann n etmesini doru buldum ve u teklifi yaptm:
Zat mahsustur Kars 23 Haziran 1338
28 M ays Tevhidi Efkrda ttihat ve Terakki resasmm diyar gurbet macera lar muharriri K uvay M illiyenin meneini, ttihat ve Terakki gstermekle d manlarmzn imdiye kadarki iddialarm aleyhimize yeniden uyandracan ve m il letimiz arasnda snmek zre bulunan partizanl deeceini zannediyorum. K uvayi M illiyeye aid bahislerde vesaike istinad etmeyen bu gibi ind mtalalarn doru o l madm ve mnasip zamanda vesaikin nerolunacann tensib buyrulacak ekilde ilnm m uvafk gibi mtalaa ettiimi arz eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Mustafa Kemal Paadan u cevab aldm:

Ankara 1/7/1338
C : 23/6/1338 ifreye 1 Mevzuu bahis mesele hakknda matbuat ve istihbarat mdr umumisince nerolunan tekzip sureti ikinci maddede muharrerdir. Son Kocaeli seyahatimde zmite gelmi olan Tevhidi Efkr sahibi Velid bey bu babda ikaz edilmi ve mumaileyh vaktiyle ttihat ve Terakkiye muhalif tannm olduundan bu muhalefetin ehasa deil tutulan yola mteveccih olduunu gster mek o zamanki ttihat ve Terakki dmanlnn bugnk harekt milliye danl gibi telkkisi hasebiyle bu mevkide grnmemek zre mezkr maceralarn gazetesine dercine msaade ettiini sylemi ve mamafih benimle temasdan sonra mekasd muzrraya alet olmu mevkiinde kaldn anlayarak bundan tevekki lzm geldiini teslim eylemitir. Arz eylerim efendim. Trkiye Byk M illet M eclisi Reisi Mustafa Kemal 2 Tekzip: Trkiye Byk M illet M eclisi Reisi M ustafa Kemal Paa Hazretlerinin m ta reke zamanlarnda Anadolu kyam millisini idare etmeleri hakknda baz makamat ve zevat tarafndan tevik olunduunu ve marileyhin malm olan vezaifi m illi yeyi hann ilhamatiyle deruhde buyurmu olduklar ara sra bir ksm matbuatda mevzuubahis edilmekte ve ez cm le ttihat ve Terakki resasmm diyar gurbet m a ceralarndan bahseden Tevhidi Efkr gazetesinin 22 M ays 1338 tarihli nshasnda
Itthat ve Terakki K uvay M illiyeye mene olarak gsterilmektedir. Mtarekeyi mteakip vuku bulan kyam mill o ralarda hayat m iiliyeyi ebediyen ifnaya m teveccih olarak tekevvn eden hdisatdan mlhem olduu gibi sras ddke mufassalan izah edildii vehile reis paa hazretlerinin bu vaziyet muvacehesindeki tar z hareketlerinde de kendi emri vicdanlanndan baka bir saik olmadnn ve sras geldii zaman neri mukarrer bulunan vesaikin bu mevzudak hakikati mutlaka ta tamamiyle tebeyyn ve teyid edileceinin izahna lzum grld.
Tekzibin tarz nefisdir. Geri ittihat ve Terakki ile kuvay milliyenim mnasebetdar olmadn iln etmek dahile ve harice kar iyi olmutur. Fakat (kendi emri vicdanilerinden baka bir saik bulunmadnn) kaydyle bana taallk eden mhim bir hakikat de rtlmek isteniliyordu. Geri (neri mukarrer bulunan vesaikin (1) bu mevzudaki hakikati mutlakas tamamiyle tebeyyn ve teyid eyleyeceinin izahna lzum grl d) kaydyla eride hakikati iln edeceini vaad ediyordu. Ben bu ifreye kar, bilhassa ahsma taallk ettii iin bir ey yazmay muvafk bulmadm. Bana bir ii yapmak onunla nmektea kolay geliyor. Elbet de bu hakikati bir gn herkes renecektir. Kars mutasarrflna Artvin mutasarrf Ali Rza bey geldi. Erzin can ve Artvhde faaliyetini grmtm. 27 Haziranda ziyaretime geldi. Kendinden evvel gelen mutasarrflarn hi bir ey yapmadklarm, yap lanlarn hepsini ykp yeniden yapacan syledi. Neler yapacan sor dum, henz bir program yok. Bizde fiili idare adamlarmzn bu mthi kusuru vardr. Evvel kendisinden evvel yaplan ileri beyenmezler, ve yaplm gzel eserler varsa onlar da kendileri o makamdan ayrlrken benimserler. Halbuki en doru hareket udur: kendinden evvel yaplan ileri program yani neler yaplmak tasavvurru var idiyse onlar gzelce tetkik etmeli, iyileri fenalar, lzumlu lzumsuzlar ayrmal tesbit olun mam ise bir program tertib olunmaldr. Gdderken bir muhtra halinde kendi yerine gelecek zata devretmelidir. Yoksa rast gele icraatla, yapl m hayr da ykmamaldr. Garpllar daima bire bir katarak terakki edi yorlar, biz hl ok kere mevcut biri de ykp birden bir karr sfr ya parz. te bu gayretli grnen mutasarrf beye de samim olarak bu tavsiyede bulundum, ve k i bir program tertib ederek, almann ana hatlarn izerek yrmesini izah ettim. Henz vaziyeti kavramam ol duunu grerek u esaslar syledim. 1 Evvel mmtakamn haritas zerinde i grmeli. unun bunun ciheti tyiniyle vaziyeti kavramadan mlkiye memurlarmzn bir ok mesaisinin heba olduunu grdmden mutlaka bir harita e almal, ok gezmeli ve bu suretle mmtakaya ve halkna tamamiyle hkim olmal. 2 Zibni, Digor mmtakalarm Krdler harab ediyor. Trk muha ciri getirtiyorum. Muhacir idareniz haritadan anlamyor, kyleri de ta(1) Gazi bu ilk hakikati katiyen telffuz etmemi ve sanki kendi dnm, re 3cendi yapm gibi beyanatda bulunmaktadr. Halbuki hakikati bilenler oktur.
muyor, gelen halk st ste ylyor, baza mntakalar bombo, sefalet bagsteriyor. 8 3 Malak an meselesi (Bu milletin vaziyeti kararmz mucibince Rusyaya evkine muntazaman devam e boalan mamur kylerinin harab olmasna meydan vermeden gelen muhacirlere teslimi.) 4 Ermeni meselesi, 5 Bolevik propagandalar. ^ q Konsoloslarn ahslan, maiyet ve muhitleri, mesaileri. 7 Maarif meselesi (alm kz ve erkek mektepleri vardr, lzu muna gre tevsi ve daim kontrollar) Halkn alk meselesi, tohumluk ve yiyecek tevziatnn adilne ve sratle yaplmas. Bunlara daha zamanla mhim maddeler ekleyebilirsiniz. imdiye kadar hkmet ve adliye tektmm ikmali de mhim bir madde idi. Yollar mkemmel bir halde olduundan uzun mddet sizi igal etmez. Mebaninin tahribi meselesi artk lzm kadar iskn yapldndan sizi yormaz. Mutasarrf bey szlerimi ehemmiyetle dinledi ve teekkr etti. Fa kat not almadlar. Bu basit usul Alnanlarda grmeli. Hemen defter kalem karr. Hem hafzasn hrpalamaz, hem de bir ey karmaz. Biz de not almasn det etmi bir hkmet memuruna rast gelmedim. Kar mdaki gayyur mutasarrf beye bunu da tavsiye ettim... Orduda bile bunu tamamiyle temin etmi deizdir. Muhitimde buna ok dikkat et tiriyorum. Hatt ihmal edenlerin kurun kalemini kaytanla sa cepleri ne balatr defterlerini de mutlaka o ceplerinde tatrm.
23 Haziran akam yemeine alay kumanl arma kadar mera ve erk mharb zabitlerini davet ettim. Yemekden evvel terbiyei mnferide te f tileri hakkmdaki tenkidatmn arazi zerinden mabad kalan tafsiltn izah ettim. .
29 da trenle Sarkama avdet ettim. 30 Haziranda Mekkei Mkerremeden gelen bir nektub aldm. tti hat ve Terakki hkmetinin idaresizlii yznden erifin fena tannd hakknda izahat var, neticesi Trklerin yine Arabistan istil iin kan dkmelerine meydan vermemek iin Badad hkmdar FaysaFa benim, ve smet Paann mektub yazarak anlamas ve milliyet deil slmiyet sas zerine birleilmesi tavsiyesi. Mektup stanbul postahanesinden ve rilmi. Osman bey snf zabitimizdi. Namuslu iyi adamdr fakat safdr, u aralk bizim Faysal ile muhaberemizin bilhassa ngilizler nazarndaki mnas aleyhimize ne tefsirler yaptrmaz. Bu mtalam evvel smet Paaya yazdm. Cevap alnca Mustafa Kemal Paaya da bildirdim. Mek~ feub ve muhaberat aynen unlardr:
M ekkei Mkerremeden
4 M ays 1338 26 aban 1340
Muhterem kumandan Kzm Karabekir Paa Hazretlerine
Sizi Kuleli Mektebinde bulunduunuz zamandanberi tanrm. 31 M art vakasn da Edirneden ilk bada olarak stanbula beraberce gelmitik. Aradan geen u m d det zarfnda Hicazdan stanbula avdetimde erkn harbiye dairesinde bulunduunuz zaman teerrf etmitim. Muharebei ahirede bir arada tesadf olunamad. Fakat her zaman m uvaffakiyeti celilerini iitmekle memnun oluyor ve binaenaleyh duada bulunuyordum. Nasiyeniz, terbiyeniz iktidarnz cmlenin m almu msellemi ve binaenaleyh vatana hidemat fevkalde ifa buyrulaca tabii idi. Bugn millet na zarnda en byk kumandan bulunuyorsunuz. Gnl arzu eder ki daha teali edesiniz. Bilirsiniz ki size kar hasbi olarak bir muhabbeti mahsusam vardr. V e bendenizde esas lz mslman olu mslman dindar bir adamm. Hangi bir mslman m em leketi grsem vatanm diye telkki eder hele kblegh mmin bulunan arz mukad desi bilcmle vatana tercih ederim. Tekad olmaklm hasebiyle on gn evvel H i caza yani Mekkei Mkerremeye geldim. Huzuru kbede cyuu islmiyenin Yunan gibi hain bidin kffara galebe almas iin kalb olarak hacatda bulundum. Meer bu duay yapan yalnz ben deilmiim. Birka senedenberi hakikate ttla hasl et meden dman diye bildiimiz evld benizian celdetlmlk Hseyin Hazretleriyle gabl necib muhadmlarn da ayni halde grdm. 1325 senesinden 1330 senesine k a dar Hicaz jandarma kumandanlnda bulunmutum. Ahvali mahalliye ve hususiyeye tam am iyle vukufum olm ak hasebiyle gerek evvelki tecrbelerim ve gerekse hali h a zrdaki mehudatm bir tarihe olarak size ariz ve amik arz etmeyi din ve nsan ve vatan bir vazife telkki eylediimden tamamiyle hakikat, riya ve ilveden ri olan bervechi zir maruzatda bulunuyorum. Din ve millet ve vatana olan merbutiyetinizden dolay cidd nazar dikkate alacanzdan eminim. u mektubumu gizli ve mahrem olarak karalyorum. Greceksiniz ki bilhare sylediklerim hakikat olarak greceksiniz. Sa kalrsam aferin lrsem fatiha gndereceinize phe yoktur. Elyevm Hicaz celdetlmlknde bulunan Hseyin Hazretleri sir muharebe sinde Orduyu Osmaniye kar olan muameei efkanesi ve Isire vsulrnzde m ah sur efrada kar ellerini aarak cmlesini barna basarak ancak bir babann hasret bulunduu evldna kar gsterecei hissi ebeveyni orada cmlemiz grdk ki bu hal umumumuzu alatm t. B u zat mtevaz, hrs ah emelini tamaz, maksat ve arzusu dini mbini Ahmedinin eriati gr dahilinde cereyanndan ibaret idi. B en denizin tavsif edemiyeceim bir derecede merbutiyeti kalbiyesi her an ve zaman izhar eden u zat muhteremin kendini bilmez valilerin ve kumandanlarn H icaza gelmeleriyle kaviyet deil belki srf maksad mslmanlm terakki ve tealisine m a tuf bulunan marileyh hazretlerinin akl ve fikre gemez derecede urad iftira ve isnadata hasbinallah velim elvekil demekten baka bir ey demiyordu. B u hali gren eshab namus ve din iin iin alyorlard. Vakta ki Harbi Um um zuhur etti, ilk evvel evldlaryla meydan muharebeye atlan yine u zat li oldu. Halbuki hkmeti sabka ricali H icaz ahvaline ademi vukuflar yle dursun milliyet diye ortaya bir mesele koydu. Onlar da peki dedi; Yalnz bir nokta var idi ki ona kar kendisi de bir ey diyemezdi, nk netice v a him idi. Ve nitekim de yle oldu. Bilirsiniz ki Hicaz mrandan hali bir ka milyona bali olan sekenesinin iae ve suru sairesi haricden tedarik etmek mecburiyetinde yalnz kblei mbin olmak hasebiyle arz mukaddes bulunan Mekke ve M edine ve tevabii halk harb dolaysyla Bahriahmer mesdud olunca lm e mahkm olacaklar ve bunu hkmeti sabka nazar dikkate almad gibi bir ok tehdid ve tedidatda bulunmas ve bu hal ile kblei mbinin bsbtn eyad dmana geeceini his
edince strari olarak mahza muhafazai dia m udasyla kendi kendine harekete m ec bur kald. Neticei harb gsterdi ki H arbi Umumide malbiyet muhakkak im i. Bu zat byle yapmaya idi bizim kbleghmz imdi dman elinde bulunacakt. Ben deniz bu gn,derim ki btn mslmanlar evld zianmz Hseyin Hazretlerine medyunu krandrlar. Zaman ve tarih isbat edecektir. Bu gne kadar harameyni. erifine bir hristiyan aya girmemitir. Byklk deil de nedir? Evvelce tandmdan huzurlarna dahil oldum. Dokuz sene evvel ne ise yine belki debdebe ve daratdan noksan bir halde grdm. Bendeniz Trkiye ordusunda hizmet etmi bir zabit idim. Yunan e olan muharebeyi hikye edip de zulm ve hareketlerini syleyince gzlerinden yalar akmaya balad. Cmlesi evldmdr, mukadderata kar durulmaz buyurdular. Siz dini btn bir mslmansmz bu gn grrseniz... edersiniz. Halk, hrs ikbal ve mansab bu zat iin deil. Eyvah ki bir ka menfaat perestamn kurban olmuuz. Ve byle bir zat celiii kay betmiiz, sebeb olanlara dnya ve ahret lanetler olsun paa hazretleri. M adem k bir dini mbini Ahmedy kabul etmiiz ne iin etrafiyle ii anlamadan mevcudiyeti dinn evlt ve ahfadna dmanlk edyoruz. Bu gn mukadderat mllet ve vatan yeddinizdedir. Bir kere teemml buyurunuz, anlanz kabahat hata kimde olduunu, grnce hakk itirafa mecbur kalacaksnz. Bu gn iimizde evld peygamber aley hinde gftg edenler bulunuyor. Fakat hakikate vakf olmayanlar dinle alkalan olmayan edanilerden ibarettir. Ruhaniyetine sndmz cenab hazreti risaletpenal efendimiz hazretlerinin evld ve ahfad hakknda reva grdmz muameleden d o lay acaba gcenmezler mi? B u gn Hicaz mahalli adalet, mahalli istirahat, ma halli ibadet, mahalli vakar ve syanettir. Mektepler mesaned ve her trl terakki ve teali iin vesait tedarik edilmi leyi ve nehar almaktadrlar. Kimseye garez yoktur. B u zat iin tefriki m illiyet yoktur. Bildii bir ey var ise o da mslmanlk tr. Trklerin muhibbidir. Fakat sebeb olanlara milyarlaca linetler. f*^Bu gn yakn olmu olsa kendisi bada olduu halde Yunan zerine yrr. Rica ederim mslmanlarm artk heder edilecek kanlar kalmad, insan kalmad. Mminler umumi kardetirler, ite karnzda mahdumu necabetleri emir Faysal Badad melikidir. R ica ve niyaz ediyorum karde olan dr ahmak olan inanr, kavline ittibaen... taraf devletlerinden marileyh melik Faysal ile mahrem muha berede bulunacak olursanz matluba ve mantka m uvafk vaki olacak teklifatmza muvafk cevap alacanza eminim. M elik Faysal iittiklerimiz gibi gazetelerin ya lanlar gibi deildir Sonra anlayacak ve pek ok da mahzuz olacaksnz. Bunu siz ve bizim smet Paa m uvaffak olabileceksiniz. Eer bu ide muvaffak olursanz bu muharebelerde kazandnz hret ve hizmet hi mesabesinde kalacaktr. Dnya durduka namnz sahaifi tevarihde bin nam ile yad olacaktr. nk btn msl manl yeniden ihyaya siz tavsit etmi olacaksnz. Artk iki karde beyninde bilsebeb sefk demaya meydan vermiyelim. Birbirimizin elinden tutalm. Bu gn Ara bistan ve havalisi hi bir eyden havf etmez. Ne hilfet istiyor, ne bir ey. Ortada anlaamamazlk bir sui tefehhmden ibarettir. stedii bir ey varsa mevcudiyeti siyasiyesini muhafaza etmekden ibaret olduu gibi bizim iittiimiz gibi kimsenn taht hkmnde hareket etmiyor, ve etmeye de katiyen tenezzl etmez. smet Paa melik hazretlerini Ciddede grmlerdi, iyi bilirler. Dini ve vatani bendenize terettb eden vezaifi dilimin dnd kadar kimsenin haberi olmadan yalnz ahvali m a halliye ve hususiyelerini yazyorum. Dininizi, vatannz;, mslmanlmz severseniz ki sevdiinizi bilirim ilk hatveyi atnz. Cenab Hak muininiz olduu gibi peygambe ri zian efendimiz de efaatle diler ve taltif buyururlar. Tevfik Allahndr. Yakn yer olsa idi bizzat gelir ahvali anlatrdm. Fakat bu kt da ii grr m idindeyim .^ Gademi keracda her an muhib olduklarn ispat ediyorlar, kimseden korkulan yok, fakat muhabbetleri var, byle bir frsat karmayalm. Yukarda dediim gibi
melik hazretlerinin yegne emeli uhuvveti islmiyenin bekasndan ibarettir. Mcahedei msellhadan men edilmemeleri iin zmire bile yandklarm raael iftihar arz etmekden kendimi alamadm. Baki tevfiki rabbani Allahdandr. Takdimi mtiraraat ile gzlerinizden perim. Hicazda mtekaidini sskeriyeden kamekam lz snf gabili Osmm
Hakayik ahvali Hicaziyeyi arz ile krk senedenberi Mekkede bulunan ve el yevm haremi erif mdiriyetinde bulunan an asl Ahasyavi Emin bey efendi haz retleri muvaffakiyeti devletlerini daim dua etmekde bulunduunu ve arz hrmet -eylediini arz eylerim efendim. 9 Geende" Hicazdan Dersaadete avdet eden Hicaz valii sabk afif mtekim ve hakikaten vatanperver Ahmet Nedim bey efendi nezdinde haremi erif mdr ca nibinden Gaz Mustafa Kemal Paa Hazretlerine yazlm bir tebriknamesine melfu f puslasmda Hicaz vakay diisuzuna sebebiyet veren hainlerin esamilerini yaz dn ve nezdinde bir ok evrak msbiteler mevcut olduunu arz eylerim. M d r manileyh Hind ve Yemen zerinde pek azim propaganda yapm esdekadandr. Hind ve Efganda ve mam Yahya nezdinde pek mhim tesiri nfuz ve itibar Vardr. Celb buyrulursa kendilerinden pek mhim hakaykla istifade olunacam arz eylerim. Manileyh E m in efendi mehur Osman Paa mafurun pek azim sevdiklerinden bir zattr. Gazii namdarm fevkalde tevecch ve itimadna mazha# idi. Ve ann terbiyesinde yetimitir efendimiz, Zata mahsus
Garp Cephesi Kumandan smet Paa Hazretlerine
Sarkam 2/7/1338
Mtekaid kaimekam lz Osman bey ki vaktiyle Edirnede tabur kumandana idi, bana Mekkeden mufassal bir mektup yazyor, ve elden stanbul postahanesine verdiriyor. Hlsas: erif masum imi, zeksyle Mekke ve Medinenin ngilizler tarafndan igaline mani olmu, bu gn kendisi ve Irakdaki Faysal Trk muhibbi imi. Ben veya siz Faysala mektup yazarsak bu hakikati anlarmzdan ibarettir. Osman beyin saflndan istifade edilerek Faysal ile herhangi bir byk Trk ku mandannn muhaberesine ngilizlerce alldn zan ediyorum. Ingiliz ark siya setileri Ankara mill hkmetimizin Irakda emeller besledii ve Emir Faysal ile muharebeler yapt diye ngiliz milletini kkrtp Anadolu aleyhine fikirler ka zanmak maksadn elde edebilirler. Bu hususda Kemal Paa Hazretlerinin de dik katlerini celb buyurmanz ricasyla ihtirama t. ark Cephesi Kumandam Kzm Karabakir .Zata mahsustur
ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir Paa. Hazretlerine
7/7/1338
C 2 Temmuz 1338. Hicazda jandarma kumandanlndan mtekaid kaimakam Osman Nuri isazasyle ve hikye buyurduunuz metinde olarak bir mektup da ben aldm. M ektu bun metnini aynen Erka Harbiyei Usa, &^8$r e riyasetine ve Ba.|3kumadaalja. tafc-
STKLAL HARBMZ
1141
k ve tarafmdan hi bir ey yaplmadn da ilve eyledim. Ayni vehile hk meti hab<&rdar etmeniz tabiidir. Gzlerinden perim. Garp Cephesi Kumandan ? smet
15/7/1338
Mfikkeden mtekaid kaymakam Osman imzasiyle aldm bir mektubda H ar bi Umumide erifin harekt makul ve masum gstererek bendeniz veya smet P a a Irakda Faysala bir mektup yazarsak mnasip cevap alacamz mufassalan y a zyor. Osfflan vaktiyle Edirnede erkn harbi bulunduum frkada tabur kumandam idi, Safdr. Zan ediyorum ngilizler bu mektubu yazmay kendisine bir vasta ile telkin etmilerdir. Maksat Anadoludan byk kumandanlarn Faysal ile olacak muhaberesini ngiliz milletine ve saireye gstererek misak mill diye baran Trklerin d altndan Arabistanla urayorlar diye efkr umumiyeyi Anadolu aleyhine bulunmakta devama almak istemeleri olabilir. H i cevap vermedim. Meseleyi smet Paaya da yazdm arz ederim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
1 Temmuz stanbul gazeteleri ark Buharada Enver Paann Rus ya svari kumandan Budeniyi perian ettiini yazyor. Moskova sefa ret vekleti ele ttihat ve Terakki erknn boleviklerin Rusyadan kartmakta olduklarm Halil Paa ile Doktor Nazmn memlekete gelmek iin msaade istediklerini yazyor. Bu tafsilt Enver Paa bahsinde g rlr. Gnn vakas olarak buraya ksaca yazdm. 3 Temmuzda Trabzonda Khyay katletmiler. Otomobil ile akam Souksuya giderken klaya yakn bir yerde yanndakerle beraber bir ka kii tarafndan taarruza uram. Buna pek canm skld. Khya Enver Paa taraftar idi. Onu memlekete sokmaya alyordu. Bu hususda elde vesikalar da vard. Fakat buna ramen Sivas mahkemesinde beraat etmiti. Bu adam Enver Paann Ruslarla mcadeleye kalkma sndan sonra ldrlmesine nazaran boleviklerin yapnas ihtimali de vard. Hususiyle Mustafa Suphi heyeti ki, ttihatlar bunun dehetli aleyhdan idiler, nk Enver bada olmak zere halk hkmeti kuvve tini ittihatlar almaya alyorlard, halbuki bolevikler bir tarafdan ttihatlara vaadlerde bulunurken dier tarafdan Mustafa Suphi kafile gine kuvvet ve ehemmiyet vererek Trkiyeye gndermilerdi. Bu heyetin Trabzonda bir sandalda itlf olunduu malmdur. Bunu Khyann yap t ayi. idi. Bunu tahkik ederek bolevikler de mukabele mi yapmlar d? Fakat Trabzonda kla yaknnda byle bir teebbse muvaffakiyet dnlecek bir eydi. Bir taraftan da ciheti askeriyenin bu katli yapt hakknda Trabzonda ayialar km, gya vuranlardan asker elbiseli varm, kla tarafna kamlar. Dahiliye vekili Fethi beyin Trabzona gelip gitmesini mteakip bu hdisenin vukuundan Fethi beyin Trabzon
< 9
kumandam ve vali vekili miralay Sami Sabit beyin ald talimat zerine bunu yaptrd rivayetleri de dnmeye balad. Bu ie ehemmiyet vermek lzumunu grdm. Bolevikler yaptrd ise iin ehemmiyeti meydanda idi .ikinci k da az ehemmiyetli deildi ( 1). 2 Temmuzda erkn harbiye zabitann muhtelif karargh ve kta lardaki hizmetleri hakkmda Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetinin 22 Haziran ifresine mufassal cevap yazdm. 4 Temmuzda erkm harbiye kursundaki tarz mesaiyi ve mdavim ler hakkndaki mtalam Erkm Harbiyei Umumiye riyasetine bildir dim. Hal ettirilen meseleleri sureti umumiyede yazdm. Efendilerin hepsinin pek gzel hal ettii garp cephesini Yunan or(1 ) Bu esrarengiz cinayet hakknda bizzat Trabzonda dahi tahkikat yaptm. Namus ve merbutiyetine emin olduum Sami Sabit beyden ifahen de sordum. Cinayetin ne bolevikler ve ne de Sami Sabit bey tarafmdan yaptrlmadna emin oldum. Meclisde dahi bu hdise byk galeyan mucib olmu, mebuslardan m rekkep bir heyeti tahkikiye gnderilmi. Bunlann tahkikat da msbet bir neticeye gitmiyor. Zan ve tahmin zerine olmak zre cinayetin hcum taburundan baz za bit ve etradm yardm e yapld merkezinde karar klyor. B u tarzdaki bir fez leke ikinci gk rivayetlere kuvvet verdi. (Khyay kumandan Sami Sabit bey as kerlere ldrtm.) Heyetle beraber Trabzon mebuslar da gelmiler. Bunlar da buna kani olmular ve beraat kazandna kzdmdan ii benim yaptrdma ka dar da vardrmlar. Ben Ankaraya geldiim zaman meclisi millide bir salondaki siyah tahtaya vakann krokisini izmiler, klay da yapmlar ve stne de aca ba katil kim ? yazmlard. Trabzon mebuslar esasen eski ttihatlar olup Enve_ri getirmeye alan insanlar olduundan bu noktada dahi gerek Gazi Paaya ve gerekse bana kar samim deil idiler. Trabzondaki gayr meru el ve ayaklan olan Khyann bu hdisesi kendilerini pek meyus etmi, hdiseyi bu zaviyeden seyrediyorlard. G zaman bavekil olan R auf beyle de bu ii grtm. Bu ideki esrar perdesini el birlii ile kaldrmak lzumunu anlattm. Ve bu mebuslarn ben den neden phe ettiklerini anladm: eer bu ii Gazi yapdrsa Svasa gelirken ve ya giderken yaptrabilirmi. Hdisenin dahiliye vekili Fethi beyin Trabzona gelip gitmesinden sonra vukuu pheyi dai ise de benim haberim olmadan kumandan bu ie cret edemezmi. Benim bu iden katiyen haberim olmadn ve kahpece adam ldrmek ftretinde olmadm ve bunun iindir ki Khyay resmen der destle mahkemeye gnderdiimi anlattm. ayan hayret bir propagandann katil hdisesi esnasnda Ankarada iae edilmi olduunu haber aldm. (Kzm yaman dr, Khya beraat etti diye herifi harcad, harcanacak insanlar arka gndermeli...) Bu bana kar mthi bir iftira idi. Namusumla ve hayatmla oynamak istenil dii grlyordu. Ayni zamanda cinayeti tertib eden de kendini benim hesabmla kapamak istiyordu. Katilleri meydana karmak ve ancak bu suretle bu iin menbana varmak ka bil olacakt. Bunu birinci derecede Trabzon mebuslar ve sonra da heyeti vekile reisi Rauf bey yapabilirdi. Ben istedikleri kolayl yapabilirdim. Tahkikat heyeti baz zabitlerin veya hcum taburunun Trabzondan kaldrlmasn istemiti. Hcum taburunu Erzincana gnderdim, bu suretle Trabzondaki tahkikatn daha serbeste yaplmasn temin ettim. Trabzon mebusu Ali kr bey esrar perdesini kaldrd: Katiller Ankaradan gitmi... Osman Aann adamlar im i... Perde kalkt, cina yetin nereden geldiini anlayan Trabzon mebuslar ellerim ptler ve a f dilediler.
duunun sa cenah gerisine (Afyon - Dumlupmar aras) cephesinden taaruzla zmirle yegne muvasalas olan imendofer hattndan imale atarak imhas hakknda tafsilt yazmadm, bu hususu Ankara seyaha timde mahrem grmeyi daha muvafk buldum. Yunan ordusu tarihde misli nadir gafil ne bir vaziyetde bulunduunu erkn harbiye tahsili grmemi byk mkyasda birka mesele hal etmi harb zabitlerimiz dahi haritada grnce anlyorlard. zmir gibi btn hayat men falarn havi bir limanla merbut olduu imendofer hatt Yunan or dusunun bir cenahnda tehlikeli bir* vaziyetde idi. Her trl taarruz kabiliyetini tketmi, siyas didimelerle mdafaa kudretini bile zayi etmi bir ordunun mtareke ve sulhe rza gsterdii ni resmen de iln ettiine gre bu derece gafil bir vazl ceyde duruunu kursdaki zabitlerimiz dahi anlayorlard. Binaenaleyh taarruz istikameti ni hepsi pek doru hal etmilerdi. Yunan ordusuna taarruzun istikametini tyin iin dehaya, hatt fada zekya da lzum yoktu. Mesele taarruzun zaman idi. Bu zaman eer Ermeni ordusuna biz ilk baharda taarruz etmi olsaydk, gelmi ve mesele de bitmi olacakt. Fakat arktaki hareketin sonbahara brakl mas neticesi bu kadar bir zaman zayi edilmiti. Fakat artk taarruz za man yaklamt. Trabzon ve Rizede bulunan 13. Frkann 53. alaynn Samsuna gn derilmesi emrini almtm. Bunu da vapurla gnderdim. (13 Temmuzda Samsuna karld) Bunun yerine Erzincandaki 54. Alay gndermitim. Bayburddaki taburu da Trabzona gndererek frkamn mtebaki aka mn hazr bulundurdum. Hesabmca Temmuz nihayetlerinde ordumuzun taarruzu mmknd. Fakat 9 Temmuzda Dahiliye vekili Fethi beyin Av rupaya tebdili havaya gittiini ve ayni zamanda sulh akdi iin Avrupa ricaliyle grmeye de mezuniyet verildii haberini alnca bu kadar ha zrla ramen taarruzdan sarf nazar olunmas adan endie ederek biran evvel Ankaraya hareketle bu hususda grmek kararm verdim. ark cephesindeki ilerimi de bitirmitim. Basit malmatl zabitlerimizin dahi fcursda hal ettikleri bir meselenin araziye tatbikini hi de g gmyor dum. Zaten baka trl harekete de imkn kalmamt. Bizim sulh pe inde komaklmz zaaf eseri idi. Ben bu dncede iken 10 Temmuz da Mustafa Kemal Paadan riyasetden de bakumandanlkdan da istifa edecei hakknda ifresini aldm. Bu ifre 6 Maysdaki mnakaalarn devam idi. Meclisdeki kuvvetli muhalefete kar ne yapmak lzm gel diini (Fevzi, Kzm Paalar ve Rauf, Fethi ve Yusuf Kemal beylerle mahrem mzakere neticesi) Mustafa Kemal benden sormutu, cevap yaz mtm. Neticenin hal edildiini bildirmiti. ki ay sonra baka bir e kilde muhalefet karsnda istifa karan hem de, hem reislikden ve hem de bakumandanlkdan... Vaziyet pek nazikti. Mustafa Kemal Paa (meclisin fikri katisini tyin ve izhar edebilmesi iin.) kayd ile istifa
| :
edecekti. Halbuki ayi olan haberlere ve bilhassa Ardahan mebusu Hil mi beyin Trabzondaki alen beyanatna nazaran Mustafa Kemal Paann ahsna kar - bilhassa ahlk ileri srlerek - mthi cereyan vard. Benim ve Enverin i bana getirilmesi lzumu syleniyordu. Enverin ortadan kaybolup Asya ortasnda baka bir maceraya atlmas dolay syla Mustafa Kemal Paa e ben kar karya kalmtk. Gerek 6 Mays ve gerekse 10 Temmuz ifrelerinden Mustafa Kemal Paann benim d ncemi ahlamak istedii de grlyordu. Byle bir vaziyetde Ankaraya, gitmek akbeti imdiden dlemiyecek hdiselere yol aabilirdi. Hu susiyle benim Ankarada grlmekliimi isteyen baz mebuslarn da arzu ve mtalasn dnnce seyahatde isticalden (1) sarf nazarla Musta fa Kemal Paa ve meclis hakkmda kenderiyle ve Fevzi ve smet Paa larla u muhaberat yaptm:
Mustafa Kemal Paamn ifresi;

Zata mahsus Makine banda Gayet mstacel ve zata mahsustur 4542 Ankara 10 Temmuz 1338
1 Heyeti Vekile intihabnda taraf riyasetden namzed iraesi usulnn lv ve vekiller ile heyeti vekile reisinin ayn ayr ve dorudan doruya meclis tarafn dan intihab hakkndaki kanun meclis heyeti umumiyesince kabul edilmitir. M ec lisin serbeste yapaca intihab neticesinde yeniden vcuda gelecek bir heyeti vekileye terki mevki etmek zere vekiller heyeti birden istifalarn vermilerdir. 2 ki buuk seneye yakn bir zamandanberi her biri muhtelif iklimlerden muhtelif mahallerden gelmi muhtelif ve mutsgad aecava ve temaylt haiz bulu nan yz elli zadan mrekkep Byk Millet Meclisini maksad muayyen ve mu kaddes etrafnda idareye alan cizleri iin de geen zamann btn intibaatn gz nnde tutarak gerek kabul edilmi olan kanun ve gerekse baz hususatn m nakaas ve bilhassa bakumandanlk selhiyetinin mevzuubahis olmas mnasebe tiyle baz meclis azalan tarafndan sylenen szleri nazar dikkate alarak ve ayni zamanda maksad mukaddesi ehemmiyeti mahsusa ile derpi ederek meclisin fikri katisini tyin ve izhar edebilmesi iin efkr ve mtalat katiye ve malmeyi etrafiyle izah ederek riyasetden ve bakumandanlktan istifa edeceim. Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Mustaia Kemal (1) 25 Austosda Trabzona geldim. 26 da taarruzumuzun balad haberini alnca artk neticeye intizaren Trabzonda bir aydan fazla bekledim, 9 Terinievvel de Ankaraya yola ktm.
Cevabm ve dier muhaberat bervechi tidir:
Sarkam 10/7/1338
Vaziyeti kavrayabilmek iin mevad tiyenih ianru. istirham eylerim. 1 Bakumandanlktan, defaten istifa ayan teessrdr. Tahdid edilmek istenilen selhiyetin ekil ve derecesini bilemediimden bu salhiyetin tahdidi her iki nfuzdan feragati icab ettirecek ekilde midir? 2 kabul 3 landa Siyas vaziyetimiz hakknda Vekiller Heyeti il yeni kanunu umumiyetle eden meclis arasnda ne gibi mbayenetler vardr? Bu kanuna gre intihab edilecek yeni heyeti vekilenin ahsiyetleri ham meclisin haleti ruhiyesi tebellr etmi midir? ark Cephesi Kumandam K&zm Karabekir Ankara 11 Temmuz 1338
ark Cephesi Kumandan K&ztm Karabeklit Patta Hantetlerine
Makina banda Zata mahsus gayet aceledir C. 10/7/1338 ifreye Sual buyrulan maddelere cevaptr: 1 - Tahdidi matlup salhiyet mevzuubahis deildir. 2 stifa mtalaas hasis maksatlarla baz mebuslarn meclisdeki ahengi bozmak hususundaki menfi mesaisinin maks iniksatmdan husuln grmekte olduum mahzurlarn izalesi maksadna mebnidir. Vekiller Heyeti ile Heyeti U m u miye arasnda siyas hi bir vaziyet yoktur. Heyeti umumiye iinde vekil olmak isteyenlerin ahsen itirazlar vardr. Eski ve yeni intihab kanunlar beynindeki fark birincisinde vekilleri benim gsterdiim namzedler meyamndan kincisinde de ser best olarak meclisin intihab etmesidir. 3 Yeni heyeti intihabda heyeti umumiyenin noktai nazarmza muhalif haaseket etmeyeceini zannederim. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Mustafa Kemal Zata mahsus Garp Cephesi Kumandan smet Paa Hazretlerine Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Poga Hazretlerine Heyeti Vekile intihabna mteallik kanunun kabulnden dolay Ankaradaki haleti ruhiye ile Bakumandann istifksans icab ettirecek esbab ve avamil hakknda tenvirimi hassaten rica ederim-. ark Cephesi Kumandam K&mm Ka.mh&kif 10/7/1338
Makine banda Gayet aceledir '

315
C. 10/7/1338 itfreye. Yeni kabul edilen heyeti vekilenin intihab kanununda riyasete namzet iraesi m olunarak doruca meclisden namzed irae olunmayarak vekiller intihab ve heyeti vekile reisinin dahi meclisde bu suretle intihab edilmesi lzm geldiinden heyeti vekile kmilen istifa ile yeni kanun mucibince yeni intihab icrasn muvafk gr mtr. imdi cmlesi vekleten ve muvakkaten tedviri umur ediyor. Reis paa da bundan mteessirdir. Yarn intihab icra edilecektir. Neticeyi arz ederim. 11/7/1338 Erkn Harbiyei Um um iye Reisi Fevzi Zata mahsus 1573
Garp cephesi 12 Temmuz 1338
Heyeti vekilenin intihab kanunu muhalif ve muanzinin haksz telkinlerinin bir neticesi ve hkmetin insiyak ve insicamn haleldar edebilecek bir usul ad oluna rak Ankarada tesir ve heyecan hasl olmasna ve bakumandan, haksz tariz edenle rin efkrn serbeste izhar etmelerine vesile vermek iin istifasn ortaya koym aya ve ray umumlyeyi yeniden muayene eylemeyi dndn bana da tebli eyle mitir. Bence hdise sknetle hitam bulacaktr. Bahusus yeni hkmet zsmn nti hab efkr daha ziyade tenvir edecektir. Onun iin bakumahhktan istifa etmeme sini rica eyledim. 12/7/1338 Garp Cephesi Kumandam smet Gayet mhim ve mstaceldir Bizzat alacaktr. No. 361
13 Temmuz 13SS
ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir Paa Hasretlerine
Mustafa Kemal Paa Hazretleri son kanunla namzet intihab hakknn kendi sinden refinden dolay mteessir olarak istifa etmek istiyor. Ben bu fikre muhali fim , Heyeti vekile riyasetine yine beni intihab etmek meclisce mutasavver idi, fa kat kariben garp cephesinde vuku bulacak harekt mhimme esnasnda orada b u lunmay tercih ettiimden Erkn Harbiye riyasetiyle iktifa etmek bu suretle heyeti vekile riyasetine dier bir satn intihab lzm gelmekle R auf beyi mnasip grdk. V e bu gnk intihabda R auf bey heyeti vekileye reis olmutur. Ben de Erkm H ar biyei Umumiye riyasetine ibkaen intihab olundum. Her halde emin bir vaziyet hasl olduunu arz eylerim. Erkn Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi
Ben meclis reisilii ile bakumandaln ayrlmasn ve bu suretle kuvvetin bir elde tutularak herhangi bir zafer neticesi o zatn etrafna slk gibi tufeylilerin toplanarak istikllimizin kurtulmasna ramen mstebid bir idare teesss etmesinden endie ediyordum. Fakat ahsm mevzuu bahis olduu bir zamanda bu hususda byie bir teklifi muvafk bulmuyordum. Bunun Ankarada dnldn ve bu istikamete y rndn zan ediyordum. Tabi imdiye kadar riyasetde ve bakuman danlk makamnda en mhlik zamanlarda ifay vazife etmi olan Musta fa Kemal Paay bsbtn itmek makul ve erefli bir i deildi. Fakat uhdesinde mevcut iki vazifeden birini taviz etmek ve gerek rtbesi ve gerek vaziyeti dolaysyla bakumandanlkda ibka etmek ti iin de s-eyrini normal takib ettirmek iin lzmd. Mustafa Kemal Paa eer bunu bizzat arzu ederse cidden byklk yapard. Vaktiyle kendisine mili ve vatan dncelerle braktm meclis reisliine millet vekilleri hr dnce e istediklerini intihab ederler ve zafere ve daha mhim olan za ferden sonra milletin istikll ve hrriyet aklarn doya doya tadarak medeniyet leminde yol alrlard. Trk tarihinin pek mhim olan bu d nm noktasnda ben Mustafa Kemali bu vazifeye davet ettim. Ne byk bir talihdir ki smet Paa da ayni tavsiyede bulunmu: bakumanaanIkdan istifa etmemesi. ark ve garp cephe kumandanlarmn bu samimi ve tarih tavsiyesini kabul veya red etmekle gerek kendisinin ve gerekse Trk tarihinin nasl bir mevki ve istikamet alacam greceiz. (1). Fevzi Paann ifresinde pek mhim bir bearet vard: (kariben garp cephesinde vuku bulacak harekt mhimme). Demek taarruza ka rar verilmiti. Mustafa Kemal Paann bakumandan bulunaca bu ta arruzda ordumuzun son neferine kadar byk bir evk ve intikamla ha reket edecei phesizdi. Yunan ordusunun bitkin vaziyeti hakknda sa bk Yunan ordusu erkn harbiye reisi ceneral Metaksasm Yunan gaze telerine beyanat en beli tercmand. (Yunan ordusu artk taarruz ede mez, uzlamak bu gnk, hale gre ehvendir) Biz uzlamak deil bu bu lunmaz frsatda hesaplamak istiyorduk. Bu frsat karmayacaklarm Fevzi Paann ifresinden okumakla pek byk bir zevk duydum. Asker vaziyetimiz ve dmanmzn vaziyeti istediimiz gibi idi. Fakat meclisde neler oluyordu? Alen zabtlardan tamamiyle kesdirmek mmkn de idi. Geri stanbulun mtemadi tevikiyle bilerek bilme yerek byk kumandanlara ve hassaten Mustafa Kemal Paaya, bana her frsatda hcumlar oluyordu. Fakat 6 Mays ifresinde verdiim ce vapta sylediim gibi bu fenal yapanlar mahdud idi. Heyeti umumiye(1 ) M ustafa Kemal iki kuvveti de brakmad. kisinden birini heyeti um um iyenin temayl edecei zata brakabilirdi. Meclisi mill de celdet gsteremedi. Tahm i nim vehile akbetimiz tezahr etti. stikllini kurtaran Trk milleti hrriyetini pek feci bir tarzda kaybetti. nklp diyerek yeniden, hem de istikllini kurtaranlar tara fndan kam dkld, serveti mahvoldu.
sSMMsdM
nin haleti nhiyesini anlamak iin haf celseler hakknda malmat alma y dndm, ve meclis riyasetine rica ettim. Yazdm ve aldm ce vaplar unlardr: (1 )
Meclisi Mill Riyasetine.
imdiye kadar yaplan haf celseler hakknda hi malmat alamadm. Herhangi bir suretle tenvir buyrulmaklm rica ederim. 12/7/1338 Edim e M ebusu ve ark Cephesi Kumandam Kzm Karabekir
'
, ;1 ' a
Cevab 12 gn sonra Mustafa Kemal Paa veriyor: (2)

Ankara 24/7/1338
r ,
C. Byk M illet Meclisinin vaziyeti fevkaldesinden dolay dier meclislerle kabili kyas olmyacak derecede haf celseler akdedilmi ve imdiye kadar vuku bu lan haf celse rakdan yz doksan yediye bali olmutur. B u celselerin hepsi az ok bir ehemmiyeti tarihiyeyi haiz olmakla beraber cereyan vekayi esnasnda sureti umumiyede zat devletlerinin muttali olduklar hususat ihtiva ederler. H af celselerin tab, hali tabiinin, avdetine ve msaid zamanlarn hullne vabeste olduu gibi bunlardan bir ksmnn zabtlar da henz tevhid edilememitir. H af ve celi bilm um meclis itigalatmdan zat samilerini kemafssabk haberdar etmeye devam edeceimi arz eylerira efendim. Trkiye Byk M illet M eclisi Reisi Bakumandan Mustaia Kemal
I | I r | | s 1 :
t i
14 Temmuz ajansndan Heyeti Vekilenin u tarzda teekkl ettiii rendik: cra Vekilleri Heyeti riyasetine Erkm Harbiye riyasetine eriye ve Evkaf Vekletine Mdafaai Milliye Hariciye Dahiliye Sivas mebusu Rauf Bey Kozan mebusu Fevzi Paa Eskiehir mebusu Abdullah Azmi Bey Rar asri mebusu Kzm Paa Kastomonu mebusu Yusuf Kemal Bey Nide mebusu At Bey
| f : i
(1) Ankaraya geldiim zaman da rica ettim. Yine okutmadlar. (2 ) Benim M eclis riyasetine getirileceim endiesiyle hakkmda (mstebitdir, kimseyi dinlemez) diyerek mdhi propaganda yapldn ve Albayrak gazetesi sa hibi Mithatm ve Khyann tevkifleri ilerinden dahi mkemmelen istifade olundu unu ve alkadar olan heyeti'vekile reisi Fevzi Paann bile beni mdafaa etmedii ni rendim. Alen celse sabiti arndan dahi anlalyor.
Maliye
Maarif Shhiye Vekleti vekili Adliye Vekletine Nafia Vekleti vekili
Gmhane mebusu Haan Fehmi Bey Karasi mebusu Vehbi Bey Bolu mebusu Fuad Bey Erzurum mebusu Celleddin Arif Bey Saruhan mebusu Reat Bey
15 Temmuzda ark ahvali hakknda cephece toplanan malmat:

Trkiye Byk M illet Meclisi Hkmeti ark Cephesi Kumandanl Hariciye ubesi Mahremdir. Adresinden maada ellere geirilmiyerek hfz sureti mahsusada rica olunur 15/ T em m u z/1338
Cephe Kumandam Paa H&zretienrte takdim arkta um um vaziyet hlsas: N o. 1

s
R U S Y A : Kazan, amara, Rebezan, T am bof havalisinde alkdan geen k hasl olan mthi sefalet devam ediyor. Hariten vaki olan muavenet sefalet ve ih tiyala mtenasip deildir. Bolevikler esas komnist prensiplerinden hi bir ey feda etmek istemiyorlar. B u hususda kk ticareti ve ufak mlkiyeti tecviz vesaire gibi vaki olan btn msaadeleri zahir olup bir yandan verdiklerim dier taraftan muhtelif vastalarla geri almaktadrlar. Mesel ikide bir naludur namile istibza ettikleri maktu ar vergiler ticaretden istifadeyi hie indirmektedir. eka idaresi eskisi kadar ind ve rf bir messese deilse bile yine dehet siyasetini idame etmektedir. B u sebeble umum Rusyada bolevik idaresine kar ademi memnuniyet berdevamdr. M oskova sosyalist revolusyoner frkas heyeti umumiyesi aleyhine byk bir muhakeme almtr. ttihamnamenin balca maddeleri 1917 senesinde ilf dev letlerinin tevikiyle irtica yaparak amele ve asker kan dklmesine ve Petrogradda bir ok amelenin katline sebebiyet verilmesi, ekoslovak ktaatnn ve K olak hare ktnn kolaylatrlmas, Lenine suikasd teebbsnde bulunulmasdr. Yarasnn vahim olmasndan Leninin muvakkaten kaydiyle idare bandan ekildii syleni yor. Sosyal revolsyonerlerin mahkemesinde hazr bulunmak zre ecnebi sosyalistle rinin Rusyaya gelmesine msaade edilmitir. Hatt bunlar iinde mttehimlerin m dafaasn ifa etmek zre mteaddid ecnebi avukatlar da vardr. Bu ecnebi mdafiler meyamnda en ziyade celdet gsteren sabk Belika nazrlarndan Vanderveltdir. M oskova ve tara matbuat efkr umumiyeyi mttehimler aleyhine tahrik iin va si mkyasda propaganda yapmakta ve bittabi hkmetin tevikiyle ameleye M os kova sokaklarnda nmayiler yaptrlmaktadr. Geenlerde hkmetimizle Fransa arasnda aktedilen Ankara itilfnamesi Ana dolunun Rusya aleyhine garp devletleriyle anlat hakknda boleviklerce bir zehab husule getirmiti. tilfnamenin gizli akam bulunduuna dair olan ngiliz propa gandas pek ziyade tesir etmi idi. Vaziyeti tedkik iin alelacele Ankaraya gnderi len Ukranya bakumandan Fronzenin verdii teminatla bu fena tesir o zaman izale edildi. K zarfnda Finlandiya ile Rusya arasnda bir aralk pek gerginleen mnaseb a t' sknetti bir devreye girmektedir. Lehistan, Rom anya ve Rusya arasndaki m-
nasebat da hayli vahim ekil alm idiyse de Cenova konferansnn inikad bu ihti lf da muvakkaten teskin etmitir. Bolevikler Lehistan ve Romanyann aksi inldlplara yardm ettiini, mehur komitac M ahonun dier unsurlarla Romanyada bolevikler aleyhine tertibat yaptn iddia etmektedirler. Kezalik Sovyet hkmeti Basarabyamn Romanyaya terkini tasdik ve kabul etmediinden burasnn Rom anya lIlar tarafndan haksz olarak igalini sk sk mevzuu bahis etmekte ve bu kta ze rindeki hukukunu ilk frsatda ihkak edeceini her mnasebetle tekrar eylemektedir. Laheyde Cenova Konferansna zeylen inikad eden konferansa Sovyetler Litvinof riyasetinde bir heyeti murahhasa ile itirk eylemilerdir. B u konferanslardan gaye Rusyann tekrar Avrupa devletleri zmresine kabul ve Sovyet hkmetinin rem en tannmasdr. Bunun iin AvrupalIlarn Rusyadan alacaklar olan mebaliin Sovyet hkmetince kabul edilmesi ve Rusya dahilinde AvrupalIlara bir nevi kapi tlsyon tannarak mmtaz bir vaziyette bulunmalardr. Bolevikler bu hususlarda mkilt karmakta ve garbn taleb ettii ve buna mukabil Rusyann abluka e ve muhtelif aksi inkilp harekt ile harabisine sebebiyet verildiini ileri srerek iste dikleri tazminat bu borlara takas ettirmeye almaktadrlar. Almanya ile bolevikler arasnda tekarrr eden itfdan maada Ruslarn ngi lizlerle de anlamaya mtemayil olduklan hissediliyor. Buna en byk saik Rusyann bu gnk dahil vaziyeti ve Avrupanm muaveneti olmakszn Rusyada skn ve huzuru iade kabil olamyacama boleviklerin kanaat getirmesidir. Byle bir anla ma yaplmak zre ise henz tafsilt ve artlan tamamiyle malm deildir. T R K ST A N : senedir Fergana havalisi ile ark Buharada bolevikler aley hine mevcut olan Trk Basmaclar isyan geen Terinisanide Enver Paann iltihakyle vsat ve insicam peyda etmitir. Bolevik aleyhdan olan ve elli bin tfenk kadar tahmin edilen bu kuvvetler az ok muntazam bir kumanda altnda hareket ederek Rus kla ve ordughlarna baskn yapmakta, s,ilh, cephane ve tehizat itinam etmektedir. Nisann on sekizinde Takand ehrinin 25 verst yaknndaki Rus klalarna hcum ederek silh ve mhimraatlanm almalardr. Bunlara kar yz bine yakn Rus askeri sevk edildii ve fakat elbise ve iaeleri muntazam olmad gibi yamaclkdan baka bir ey yapmadklar rivayet ediliyor. Uli ata taraflannda da aynca eski Rus zabitlerinin de eteler tekil ettikleri syleniyor. Grc resasn dan ve vaktiyle Trkistanda memuriyet alan lyava ve Orjenikidze Trkistana izam edilmitir. Bakumandan Kamenef Buharadan M oskovaya avdet eylemitir. Tahki kat iin Trkistana gnderilen seferi ekann en nfuzlu reislerinden Peters raporunu gndermitir. Bu rapora binaen Sovyet hkmeti o havalide yeni bir siyaset takibi ne karar vermitir: Muhtelif ahalinin memleketin idaresine itiraki, kurultayn ya knda almas, ticaret serbestisinin hazrlanmas, Buharanm Rus demir yollarndan cret mukabilinde istifadesi, Rus kuvvetlerinin iae ve idaresi iin alnan eya bede linin peinen altn olarak tediyesi, o mntakadaki askerin yerine inzibat kuvvetli muntazam asker ikamesi, ahaliye rfk ve mlyemetle muamele olunmas kararla matr. Bu yeni karar, isyann fazla tevessnden ve kuvvetle basdrlamamasndan {ileri geldii syleniyor. Trkistan isyannn tevess ve mill bir ekilde olmas bolevikleri tela d rmtr. B u sebeble Efgana avdet etmek zere Almanyadan M oskovaya gelen Cemal Paann ileri gemesine msaade edilmemitir. Rusyada bulunan ttjhatlann ihracna karar verilmi ve bunlardan bir ksm Almanyaya gemitir. Trkistan ve Buhara isyan Ruslarn Trkistan ezip taln etmelerine verilen zahin istikllin alnmasna, ve Trkistanla umuru maarifle megul esir zabitammzn tard ve tebidine frsat vermi ve ngilizlerin teden beri Rus mehafilindeki propagandalan kuvvet bularak Anadolu hkmetinden de pheye balamlard. Trab zona gelen Buhara heyeti sefaretimizin hareketine bir takm vesilelerle mkilt ~
kardklarndan heyet henz hareket edememitir. M am afih son zamanlarda Buharada tatbikin karar verdikleri yeni yeni msaadekr siyasetle alkadar olarak Trkiyeye kar da cemilekrane davranmaya balamlardr. K A F K A S Y A - Um um - 12 M ays 1338 de Tiflisde aktedilen ittihad muahede sine tevfikan Kafkas ittihad teekkl etmitir. Bu muahedeye nazaran cenub K a f kasyada kuvvei liye cumhuriyetin merkezi icra komiteleri tarafndan tyin edi len yirm i be kiilik fevkalde bir meclise aitdir. Harbiye, maliye, posta ve telgraf, ticaret ve dahiliye, amele ve kyl ileri komiserleriyle nafia mdr ve aksi inkilpla mcadele kom isyonu ( eka) reisinden mrekkep ittihat ras icra kuvvetini haizdir. ttihat ras riyaseti zdan mrekkep olup bunlar mnavebe ile riya set vazifesini yapacaklardr. Her cumhuriyetin harbiye, amele ve kyl ileri kom i serleriyle eka reisinden maada dier komiserlikleri mlgadr. ttihat rasnn emirname, kararname ve talimat nerine salhiyeti vardr. M nakit cumhuriyetlerin arazisinde ktisad faliyeti tevhid ve tanzim iin ittihat rasnn daim olarak bir de iktisat ray lisi bulunacaktr. Cenub Kafkas Federasyonunun hariciye ileri ittihat ras divan riyaseti (Presidium ) tarafndan tedvir edilir. B u sebeble divan riyaset maiyetinde bir hari ciye ubesi tekil edilmitir. Bu ubenin mdrlk ve muavinliklerine hep Rus m e murlar tyin edildiine gre hariciye ileri dorudan doruya R us mrakabesi altgirmitir. ttihat ras divan riyaseti zlar unlardr: Azerbaycan namna Neriman Nerimanof, Grcistan namna B udo Medivani, Ermenistan namna Miyasinkiyan. Federasyon ekli hkmeti ie balam ve muahede ahkmna tevfikan btn muamelt Tiflisde Tatbikin imdiye kadar teehhr istiklllerini selb eden bu itti hada Grclerin ellerinden geldii kadar muhalefet etmelerinden neet etmitir. A Z E R B A Y C A N : M savat clann el altndan tekilt yapm aya uradklan hissediliyor. M aam afih zahir hi bir faaliyet grlmemitir. Komnist partisinin tasfiyesi bilhassa Azerbaycanda pek esasl ve vas mkyasda yaplmtr. karlanlarn adedi krk bin kadar tahmin ediliyor. Mesel Bak daire sinde yirmi bine bali olan komnistler imdi yalnz be bine tenzil edilmitir. M oskova sovyetinin karariyle Trkiye komnist partisi de ilga edildi. Sleyman N uri bir arkada ile beraber Alm anyaya tahsile gnderilmeye karar verildi. T asfiye de partiden karlan Vl ve Nzm ismindeki ocuklar da tahsil iin M oskovaya gnderildi. Salama siyaseti Azerbaycanda da tatbik edildi. Lkin dier sovyet memleket lerinde olduu gibi burada da bu siyaset fazla geememitir. Bir tarafdan bir takm msaadat yapld halde dier tarafdan bunlar hkmsz brakacak tedbirler itti haz edilmitir. Her yerde olduu gibi burada da ahali bolevik idaresinden son derece mteneffirdir. Nisan ve M ays zarfnda krk kadar petrol kuyusu atelenmi ve tahrib edilmi ve buralarda bir mkdar Rus telef olmasna sebebiyet verilmitir. Bunun fa illeri elde edilememi ise de ekseriyet yahudi ve Rus olmak zre yz yetmi kii kadar tevkif edilmi ve evlri taharri dilerek bir ok vesaik toplanmtr. Bittabi Kafkasyamn her tarafnda olduu gibi Azerbaycanda da nfuz ve h km Ruslarn elinde ise de Azerbaycanda bada bulunan Azerilerin kifayetsizlii yznden idare byk bir kemeke iindedir. G R C S T A N : Grcistanda bir mddettenberi itidad eden buhran geen Mays zarfnda en hd devresine vasl olmutu. Cenova Konferans srasnda Franszlarn tevik ve muaveneti ile Grcistanm her tarafnda ihtillkrane nmayiler yaplm ve kuvvetli bir heyecan husule gelmitir. Hkmet iddetli tedbirlerle vaziyete h kim olmu ise de vehamet henz zail olmamtr. ' ubat ve M art zarfnda Batum - Bak srat katar birka defa ekiya tarafn-
dan soyulmu, Ahshada msademeler olmu, bilmum Grc zabtan ile islm ve Grc memurlar tevkif edilmitir. Rus parasnn cebren kabul hakkmdaki emir zerine Tiflisde ve Grcistanm muhtelif mahallerinde kanl arbedeler zuhur etmi, Batumda jimnaz muallimlerinin tevkifi zerine kk ocuklar da dahil olduu halde btn talebe siyah bayraklaria nmayiler tertib ettiklerinden ehir kanm talebeden bir ksm da tevkif edilmitir. , Ktayis taraflarnda ise birka yz kiilik bir ete sk sk bolevik kuvvetleriyle msademe etmitir. 15, 16, 17 M ays gnleri Tiflisin her tarafnda dehet hkm srmekde ve her tarafa ikame edilen msellh memurlar sokakda ikj. kiinin bile durmasna mni olmakta idi. Buna ramen ehrin muhtelif mahallerinde siyah bay raklar ekilmi, itimalar, nutuklar verilmi ve hatt resm dairelerle messesata bombalarla taarruzlar olmutur. Belediye dairesini berhava etmek zre gelen darl fnun talebesinden erkek iki kz derhal kuruna dizilmitir. ^Kafkas ordusu polis ubesine bomba atlm ve muhafzlardan bir haylisi itlf edilmitir. Geceli gn dzl ehirde gezdirilen svari kollarnn takyidine ramen orduyu isyana tevik iin beyannameler tevzi edilmitir. Gerek Tiflisde ve 'gerek dier ehirlerde hkmet messesat ve imendofer memurlar ve ameleleri hizmetlerini terk etmek veya i bana gelmemek suretiyle husumet gstermilerdir. Tiflis imendofer amelesinin mnakalt durdurmak maksadyla hazrladklar grevin nne mkilt ile geilmitir. Tiflis Batum hatt zerinde (Sam terevi) isyan bayra ekerek hkmeti zapta alan memurin ve ameleden on bei kuruna dizilmitir. Fransadaki meneviklerle ittisale vasta olan biri zabit Fransz da Tiflisde idam olunmutur. Bu vekayi mnasebe tiyle Grcistanda krk bin kiiden fazla kimse tevkif edilmitir. Bunlardan mrettip mevviklerle hdiselerde fiilen mthaldar olanlar idam, mtebakisinin imal K a f kasyaya tehcir edilecei syleniyor. ' Boleviklerin, daha dorusu Ruslarn bu vekayi hasebiyle vaki olan tedib ted birleri pek mthi ve kanl olmutu. Bu hdiseler esnasnda Ermeniler hkmete yardm iin pek ziyade gayret gsterdiklerinden hkmet dairelerindeki bir ok Gr c memurlar azledilerek yerlerine Ermeniler ve az miktarda mslmanlar tyin edilmitir. Hazirandan beri yeni vakalar tahadds etmemi ise de buhran,- feverana m heyya bir halde hl devam etmektedir. ERM EN STAN:Erm enistanda nisbi bir skn ve vaziyeti slah iin Gmr nn imar, ziraate germiyet verilmesi vesaire gibi byk bir faaliyet vardr. Son al t aydanberi Batum tarikiyle Irak ve Ad anadan on bin kadar Ermeni muhaciri gel mi Kamarl mntakasndaki halis mslman kylerine yerletirilmitir. Son zaman larda Tebriz ve havalisinden de Ermeni muhaciri celbine allyorîradiye Vaâr bunlardan bin beyz kadar gelmi Nahcivan havalisindeki metrk mslman k y lerine yerletirilmitir. Ermenistana muhacereti tevik iin Kafkasyada, Rusyada hatt stanbulda pek iddetli bir propaganda yaplmaktadr. Ayni zamanda Ermeni kesafeti husule getirmek iin giriilen bu teebbsata zamime olarak vaktiyle Tanak zulmnden ran ve Kafkas Azerbaycamna iltica eden mslman halkn avdetine m saade edilmiyor. Esbab Ermenistanda bulunmayan emlk ve arazinin hkmete aidiyeti hakkmdaki kanuna binaen bu mslmanlarm emlki zabt ve Ermeni muhacrlarna verilmektedir. Bu yzden son zamanlarda Nahvican havalisinde yz elli ki ilik bir mslman etesi tredii ve btn takibata ramen daima Ermeni kylerine baskn yapt haber veriliyor. Erivan, Gmr ve muhtelif mahallerde Amerikallarn Ermenilere muavenet he yetleri bir ok yardmlarda bulunmakta, Amerika dan erzak ve levazm getirterek halka tevzi etmekde eytamhanelerdeki ocuklar yetitirmektedirler. Son zamanlarda
igilizier muavenet hususunda Amerikallarla rekabete girimilerdir. Lord M abor ngiliz yardm komitesi yetimhaneler tesisi iin stihzarata balamtr. Ayni zamanda Tanak faaliyetine dir muhtelif haberler varid olmaktadr. Ta naklar iki ksma ayrlarak bir ksm boleviklie mtemayil ter meslek takibine balamtr. Bu da Tebrizde teekkl eden Ermeni renber tanaksonyon frkasdr. Merkezini Tahrana nakleden bu frkaya Trkiye Ermenilerinin ksm azami iltihak ettii ve yeni partinin tekiltn tevsi etmekde olduu haber almyor. Hatt stanbulda dahi ubesi ald syleniyor. Sovyet Ermenistanda mevcudiyeti resm ola rak tannp tannmad henz malm deilse de Erivanda mstekillen Trkiye Er menileri tarafndan idare edilen garp Ermenileri merkezi brosu bunun bir ubesi o l mas melhuzdur. B u yeni renber tanak frkas Ruslarn houna gidecek surette ngilizlerin te vikiyle teekkl ettii istidlal edilmekte ve Ruslar da bu frkay dost telkki eyle mektedirler. Herhalde ngilizlerin Ermenistandaki faaliyetine msaid davranan R us larn Trkiye Ermenilerini mmkn mertebe sovyet iar altnda birletirmeye- m ey yal olduklar anlalyor. Renber tanak partisinin resmen Ruslarla itilf etmesi ve yahu t ilerinden komnizm karlacan da ortaya koymalar da melhuzdur. Ermeninstann 1337 senesi iptidasndaki umum nfusu hakkmda alman mal mat udur: N ov o beyazd, Varalagz, Delican, Am iyazin ve kazak havalisi, Lors, zengezor, Nahcivann bir ksm, Erivan ve Gmr kasabalaryla havalisi ceman - 100 bin - Ermeni ve - 200 bin - Trk Malakan, Asuri ve Yezidi imi. B u rakamlar gizli tutulmakta ve nfus fazla gsterilerek hariten muavenet suretiyle gelen erza kn o nisbetde gelmesi temin olunmakta imi. ' R A N : vaziyetindeki msevvesat devam etmektedir. M ir Eldvele kabinesi ecnebi fsadat tesiriyle Tahran gazetelerinin iddetli hcumlarna binaen istifa et m i; ahn ve veliahdn Avrupada bulunmasndan dolay bir mddet idare, dikta trl iln eden vezir Cengi Serdareyn Rza elinde kaldktan sonra veliahdn avde tini mteakip kabineyi Kvamssaltana tekil etmitir. Asker tekilt yapm ak isteyen ran hkmeti bundan kukulanan ngilizlerle Ruslarn ifsadatyle gailelere maruz bulunmaktadr. M atbuat sosyalist ve sosyalist demokrat iarna brnen, Hakikat, Tufan vesaire gibi gazeteler iddetle hkmete ve bilhassa veziri cengi serdareyn Rzaya hcum ettiklerinden hkmet bunlan ka patm ve sahiplerini takib etmitir. Bunlar Rus sefarethanesine ve eyh Abdlazm trbesine iltica ettiler. Ve oralarda iddetli beyannameler nerettiler. Skn henz avdet etmemitir. ran Azerbaycannda Simko smail Aa gailesi devam ediyor. Bir aralk Tebriz havalisine tahid edilen olduka kuvvetli asker ktalaryla ufak tefek derebeyleri ezildikten sonra Simko zerine karar verildi. Srtann Savucbulak tarafnda skma sndan bilistifade Bahtiyari reislerinden H alo Kurban gnllleri Savucbulak zabt. ile iki gn kadar kalabilmiler ise de yeni kuvvetlerle mukabil taarruz geen Simko ranllan ihata etmi ve Ramazan bayram arifesinde alt saat devam eden muha rebeyi mteakip ran kuvvetlerini datmtr. Bu msademede H alo Kurban mak tul dm ve onun dalan kuvvetleri yannda Fazlullah Han mfrezesi mkl bir mevkide kalmtr. Sim ko bu muharebede ranllarn seri ateli iki R us sahra ve yedi yz atml bir cebel toplarn zabtetmitir. Simko gailesinden maada ahsunlar da Tebriz ile Meyane arasndaki faaliyet lerini tedid etmiler ve umum yoldan Tahrana gitmek muhal hkmne girmitir. Haziran ortalarnda Tebrizln be saat mesafesindeki Sdbad kyne gelen atl bir ahsun mfrezesi ky tamamiyle gart etmitir. Tahran adliye memurlar da maaszlkdan grev yapmlardr.
20 Temmuzda Ankara istihbarat erkm harbi u malmat veriyor: 12 Temmuzda istanbula bir ngiliz filosu beraberinde bir tayyare gemisi ile beraber geliyor. Bundan bir dritnot ile be torpido Karadenize 17 Temmuzda kyor. Gya boleviklerin Romanyaya taarruzlarna ma ni olmak iin imi... Amerikallar da yedi torpidodan mrekkep bir flo gnderiyorlar. Yunanllar da Karadenizi abluka edeceklermi... Bu ha vadislerin Yunan ordusunun hezimetine kar stanbulda bir muhafaza kuvveti iin olduunu herkes kabul ediyor. Yunanllarn stanbula taarruz ihtimallerine kar bu donanma top lanmas variddi, fakat garp ordumuzun taarruzu ler eyi gzel hal ede cekti. Yunanllarn stanbula taarruz etmeleri hakknda 12 Temmuz s tanbul gazetelerinde u malmat vard: Sabk Yunan Erkn Harbiye Reisi General Metaksas Yunan gaze telerine u beyanatta bulunmutur: Yunan hkmeti Anadolu sergze tine atld zaman byle uzun arzalar dnmemi, buna gre hazrlan mam idi. Bizde uzun imha muharebeleri iin husus tekilt olmadn dan muharebe bugnk ekle girdi. Harbi bitirmek iin payitahtn en za yf noktasna btn kuvvetimizle hcum etmek, olmazsa dmanlarla uzlamak lzmdr. Uzlamak iin de byk fedakrlklar lzmdr. unu syleyeyim ki uzlamak bu gnk hale gre ehvendir. Yunanistann Anadoluda yeni bir taarruza muktedir olup olmad meselesine gelince buna kat suretde Hayr cevab verilebilir. Tehlike ihtimaltm mmkn mertebe izale iin yeni bir hazrlmz yoktur. Uzlamak keyfiyeti ise zaman getike nispeti bymekte olan bir fedakrlkla mmkndr. Dmanla uzlamaya bir ka ay evvel teebbs etseydik netice bizim iin elm olurdu. Bir sene evvel teebbsatda bulunsa idik daha az elm olurdu. Esasen bundan sonra bavurmaya mecbur kalacamz yegne yol mutavasst bir arei haldir. stikbal hakkmdaki her ey felce u ruyor. 19 Temmuz Ankara ajansnda dahi u malmat vard: (Yunan mu kavemeti son gnlerini yaamakta ve btn Yunanllarca bu hakikat iti raf edilmektedir. Cenevre konferansnda, Belgrad mzakerelerinde ve stanbul etrafnda yaplmak istenilen manevralardan bir ey kmyacan anlayan Atina ricali arasndaki son mzakerelerden sonra 6 Tem muz gecesi takib edilecek yeni hatt hareket hakknda esas itibariyle iti lf hasl olmutur. Bu da: zmir havalisi ile Yunan igalindeki arazide Yunanistamn nezareti altnda mahall muhtariyet ilnna dairdir. Ma hall bir asker kuvvet tekil ile eski Yunan askerleri terhis ve muhta riyetin mdafaasn derude edecek mahall kuvvetin, harb masrafinin mahall menbalardan' temini isteniyor. Bu suretle Asyai Surada seksen bin kiik bir ordu tekil edecei tahmin olunmaktadr. Ve itilfn esas ite budur. Teferruatnda ise uyumak imkn hasl olamamtr. Bir ksm rical muhtariyet sahasnn Sevr Muahedesi hududuna has-
n , dier bir ksm hariteki yerlerin bu sahaya idhalini ve bu parann Trklere kar rehin olarak muhafazasn istiyorlar. htilfa sebeb olan ikinci nokta bundan ay evvel tekil edilerek bilhara ehemmiyetden drlen zmirdeki mdafaa tekiltnn yeni den ihyas e muhtariyet ilerinin bunlara tahmi veyahut bu gnk idare aleyhine hareket etmesi ihtimaline kar bu tekiltdan vazgeil mesi meeslesidir.) Yunan milletinin ve ordusunun ne halde olduu her gn daha ak grlyordu. Erkn Harbiyei Umumiye riyaseti idadi mekteplerini geri messese ad e idaresinde bulunan zabitleri ikinci derece saymaya karar verdiini yazyordu. Bunun yanl dnce olduunu (1) ylece kendilerine if reli telgrafla yazdm:
'No. 161 Erkn Harbiyei Umumiye Riyasetine
Sarkam 19/7/1338
C. 13/7/1338 ve 2278 ifreye dadi mekteplerini ordunun temeli ad ediyor ve bu mekteplerde bulunacak tale benin asker ruhu ile ve yksek bir terbiye ile yetitirilmelerini pek lzumlu buluyo rum. Ancak bu suretle ordu istikbalde ayni terbiye alm bir trl dnr ve bir trl i yapar heyeti zabitana malik olur. Buna m uvaffakiyet ise heyeti talimiye ve tedris iyenin bu evsaf haiz ve mesleklerinde sahibi ihtisas ve talebeye model olabile cek kimseler bulunmalaryla mmkndr. Mektepleri geri hizmetlerden addederek vaktiyle mekteplere lzm kadar ehemmiyet verilmediinden dolay ordu hi bir vakit terbiye ve ahlk ve mesai ve fedakrlyla birlik tesis edememi, hilkatinin ve ailesinin tesiriyle pek fedakr ve pek halklara mukabil korkak, miskin ve zelil kimseler de zabitlik erefine nail olmulardr. stikll Harbi ile Trkn ve islmn temini bekasna alrken bizi mahvetmek istiyen devletlere casusluk eden hl kuvay milliyeye aleyhdar bulunan mektep tahsili grm zabitler stanbul sokaklarn da doludur. stikbal iin bu felketli mazi hatalarn dnerek artk idadi mektep lerini geri messese adetrnemeliyiz. dadi smflamdaki talebe hayat iin salam veya rk hayat temelini kurduklar bir yatadrlar. Bu da ilm olarak her yerde kabul edilmitir ki on drt yandan yirmiye kadar olan yatr. Geri hizmetlere lyk insan larn elinde bu yalan geirecek olan genlik hayat ve ahlk temelleri bir kuvvet de olmad gibi salam da olamaz. Bu gibilere talimgahlar, harbiye ve erkm harbiye mektepleri salam ve mttehit bir terbiye veremedii halimizle sabittir. Binaenaleyh idadi mekteplerinin ordu saflar arasnda bir hizada tutulmas ve esasen adedleri pek mahdud olan asker idadilerin deil yalnz ders nzrlarmn frka erkn harbi hi zasnda olmasn hatt mdrlerinin de ordu saflan arasna yuvarlanm ve tema yz etmi birer frka kumandan olmasn istikbalin kahir bir Trk ordusu iin pek lzumlu addeylerim. Mekteplerle pek ziyade megul olduumuzdan maruzatm pek esasl tecrbelere msteniddir. B u gnk mdr alay kumandanla hizasnda olarak (1) Ne yazk ki Ankaraya geldiim zaman ifahan her tarafa anlatmaklma ramen bir gn asker idadilerini maarife devir ediverdiler. Muhalefete getiim za'-.man krsden haykrdm ve bu yanll tashih ettirdim.
mektebe getirilenlerin altncsdr. H i biri orduya lyk zabitlik temelini ocuklarn,rahuna sindirecek bir malmat ve kabliyetde deildirler. H i olmazsa bir frka erk n harbi liyakatini haiz bir ders nazr bu boluu kapayabileceim arz eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir
Bakumandanlk kanununun kabul edildii hakknda Mustafa Ke mal Paadan u ifreyi aldm ki 6 Maysdanberi bu hususdaki muhabera tmzn 12 hcisidir:
Gayet mhim ve mstaceldir. Zata mahsustur.
20 - 21/7/1338 21/7/1338 vsul sa, 5 dakika 30
Ankaradaki vaziyeti umumiye hakknda peyderpey arz malmat etmekteyim,. B u cmleden olmak zre meclisin heyeti vekilenin ve mdafaai hukuk grubunun en son vaziyetleri hakknda izahat tiyeyi nazar ttla samilerine arz eylerim. 1 Meclis son gnlerde vaziyetin istilzam eyledii ekli faaliyete girmi gibi dir. Bakumandanlk kanunu Sakarya Muharebesi esnasnda bu makama verilmi; olan selhiyeti fevkaldeye lzum kalmad tarafmdan ifade edilerek meclisce tecdden ve mttefiken kabul edilmi ve bu yeni kanunun ay mddetle takyidine lzum grlmiyerek bakumandanlk vezaifine lzum kalmad zaman meclis ka ra n ile lvedilmek zre gayr muvakkat bir mahiyet iktisab eylemitir. Meclisdek menfi ceryanlar mahdud ve muayyen ehasa mnhasrdr. M enf dnen bu z gayr vazh ve hasis propagandalarla zaman zaman efkr izlle sai bulunuyorlar. Buna ramen meclisin ekseriyetini tekil eden vicdan selim eshab maksad m uay yen etrafnda sevk ve idare edilmektedir. Son gnlerde meclisi idare yolunda bezledilen mesai olduka ayan memnuniyet netayi vermitir. 2 Anadolu ve Rum eli M dafaai Hukuk grupu nizamnamei dahilisini tecdid ve daha kuvvetli bir ekle ifra eylemitir. Fuad Paa Hazretleri tarafmdan vuku bulan teklif zerine grubun riyasetine intihab olunmu ve manileyhin bu mevkide meclis ilerini tanzim hususunda imdiye kadar mahsus olan muavenetinden pek zi yade istifade memul bulunmutuk. 3 - Sureti ekli arz edilmi olan icra vekilleri heyeti vazifesine sknet ve m u vaffakiyetle devam etmektedir. Heyeti umumiyede mzakeresine balanan heyeti ve kilenin vazife ve mesuliyetine aid kanunun itmam myesser olduu takdirde uzunca: bir zaman iin Ankaradaki ahengi umum tanzim edilmi olacaktr. Birka gne kadar cepheye hareket edeceim efendim. Trkiye Byk M illet Meclisi R eisi Bakumandan Mustafa Kemal
Vaziyetin hsn idaresine ve garp ordumuzun taarruz zere olduu bir zamanda sknetm iadesine memnun oldum. Bilhassa Ali Fuad Pa ann grup riyasetine ve Rauf beyin de heyeti vekile reisliine getirilme leriyle daha k mcadele sahasna atlan bu arkadalarmzn da birinci derece faal bulunmalarna pek sevindim. (Meclisdeki menfi cereyanlarn
mahdud ve muayyen ehasa mnasrdr) sz benim geende kendileri ne yazdm mtalam tekid ettiinden ayrca inirah vermektedir. Yal nz merakm mucib olan ey daha 10 Temmuzda meclisin ekseriyetinden ikyet ve phe ederek riyasetden ve bakumandanlkdan istifaya ka rar veren Gazinin bu iki makam daha kuvvetle igal iin yapt propa ganda idi ki bunu ancak nutkundan anlayabilecektim. Bir hafta zarfnda bu kadar aleyh d ar fikirleri tamamiyle lehe dndrerek mahdud muhalif brakmak iin her halde meclise yaplm bdr vaad olacakt. Bu yalnz za fer olamazd nk herkes zaten buna mntazrd. Geri Celleddin A rif bey gibi vaktiyle kendi aleyhinde bulunmu bir zat adliye vekili olarak kabul ediyordu, fakat yalmz bu meclisi elbette tatmin edecek bir ey deildi. Bana kadar gelen dedikodular (bir zaferi mteakip, zaten im diden diktatr gibi hareket eden ve ahlken milleti dilgir eden Gazi mec lisi daha hi dinlemiyerek ananat diniyemizi de alt st edecek ve mu kaddesatmza da taarruz edecektir) eklindeki endielerdi. Celleddin A rif beyin adliye vekletine tyini zerine Erzurumdan baz adliye me murlarndan endieli mektublar da almtm. Tahkiki iin Erzurumda Rt Paaya sordum ve ajansa intizarla beraber Mustafa Kemal Pa aya unu yazdm:
Zata tnahsustuf . Bakumandan Mustaia Kemal Paa Hazretlerine C. 20621 Terhtnnz 1338 bil No. Vaziyetin hsn idaresi azim inirah mucib olmutur. Yalnz bir noktaya na zar samilerini cebederim. 1 Celleddin Arif beyin adliye vekletine tyinini haber alan namus ve sadakatlenna itimad ettiim baz zatlarn bendenize gnderdikleri mektubda unlar yazlyor: (Celleddin Arif bey Erzuruma geldii zaman yerli olmayan memurlar karmak, orduyu ikiye ayrmak ve bu suretle Ankaradan ayrlp vilyat arkiyede halk hkmeti tekil etmek zere Albayrak muharriri Midhat efendi riyasetinde bir muhalif frka tekil ve Edip Hoca ve sair malm ehas da alarak evvel ordudan ikyat ve isnadata balamak zre Celleddin Arif beyi ifal ettikleri malmdur. Bu kere Celleddin Arif beyin adliye vekletine tyini haberi gelince, Midhat ve hempalan faaliyete germi vermilerdir. Progrmlar ayndr. O zaman bu fikir aley hinde bulunan memurlara kar haksz icraata balyarak bilhare Erzurumu hali, sabkna rca etmeleri mmkndr) 2 Celleddin Arif beyin Erzurumda ifal olunarak yapt fenalklar malm dur fal edildiini tede beride sylediini iitmitim. Yeniden tesirata kaplarak Edip Hoca ve emsali gibi izansz arlatanlarn sz ile bhassa Erzurumda yerli ol mayan namuskr insanlara kar icraata kalkarsa yeniden hepimizi dadar ederler ve neticede kendileri de ebediyen lekelenirler. lim, irfan ve samimiyetinden emin olduum Celleddin Arif beyin icab diyorsa ikaz buyurulmasn istirham eylerim. ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Sarkam 22 Temmuz 1338
Rt Paada aldm cevapta dahi (memleketde mevkM olmayan muhalefet dirilmemek zere lmtr) deniyordu. Mufassal olan bu ce vap udur:
ark Cephesi Kumandanlna ' C. 22/7/1338 ve bil ifreye 1 Celleddin Arif beyin adliye vekletine tyini arkadalarm kaybeyledikleri memuriyetlere tekrar kavumak midini uyandrm olacaktr. Fakat Celled din Arif beyin mevkii iktidara gemesiyle malm kesamn faaliyetlerini arttrdklar n ve arttrabileceklerini zan etmiyorum. Vasiyeti hazra dahilinde memleketde mev kii olmayan muhalefet dirilmemek zre lmtr. Halk avam kitlesini tekil eden her ferd endiei taayy faidesiz mnsz dedikodulardan ceryanlardan uzak tut maktadr. Erzurumda eer bir mesele olarak telkkiye deerse vefat etmi olan M alyemez Tevfik beyin mahdud ehasa mnhasr miras meselesi vardr. Merhum M alyemez Tevfik beyin hareminin avukatlm deruhde eylemi olan Midhat ve Edip Hocann mdafaa eyledikleri miras davasna hkimin bunlar aleyhinde ve mukabil taraf tekil eden Tevfik beyin biraderi zzet ve mahdumu Tahsin beyler lehinde hal ve fasleylemesi her iki tarafn yekdieri aleyhinde isnadatna germiyet vermitir. Bu iki taraf mensubini dinlenecek olursa Erzurumda mukabil tarafa ne hakla kelm ve ne de hakk ikamet olmad kanaatini tadklar grlr. Bir de evkaf mdrnn yolsuzluklarndan ikyet vardr. Mft hakknda baz ehas telgraf verdii sylen mektedir. Ve ikyet ve istadat ehasn menafii hususiyel erine mteallik ahs da valardan mnbais olup memleketin hayat asliyesini srtlarnda tayan halk kitlesi bu davalarn kard dedi kodulara kar lkayddr. Ve bu halkn hakik rehberleri de srf bir ka ahsn menfaatini istihdaf eden bu dedikodularn mahiyetine vakf ve nafizdirler. Hkimden, evkaf mdrnden vaki ikyat mlkiye mfettiliine ha vale edilmi olup hkmete bitarafane tahkikat yaplmaktadr. Ve bu ikyatda Celleddin Arif beyin adliye vekletine tyininden evvel balamtr. 2 Hali hazrda yabanc ve yerli memurlar ceryan mevcut deildir. Ekseriya hakknda ikyet vaki olan memurlar kendilerini madur mevkide gstermek iin her mahalde olduu gibi eer yabanc iseler yabanc olduum iin bana tehacm va ki oluyor, eer yerli iseler beni hemehrilerim ekemiyorlar onun iin aleyhime y ryorlar, yekdierine syliyorlar. Fakat muhitin vicdan selimi bu gibi fikirleri ya atmayaca ve yaratmamakta olduu kanatindeyim. 3 Burada bulunduum zamanlarn cizlerine verdii kanaat, halk huzuru skna tenedir. Her ferdi ancak ailesinin rzk endiedar klmakta v e . herkes i ve gciyle uramaktadr. Bulunmas tabi bulunan muhtelif kanaatli ve dnceli mahdud ehasn bunca felketler geirmi iyilii gayr medir olarak grmeye alm memleketin mesai, hayat tabiiyesi zerinde bir tesir vcude getirmiyeceklerini ve eer vuku bulacak olursa mhim tahavvltdan zat samilerine arz malmat edilecei maruzdur. Frka 9 Kumandan Vekili Rt Erzurum 27/7/1338
20 Temmuzda yeni Bakumandanlk Kanunu kabul olunduu ve Mustafa Kemal Paann yine Bakumandanla tyin olunduu haberi bizi sevindirdi. Artk vakit kayp etmeden madd ve manev rm
olan. Yunan ordusunu Trk ordusunun darbeleriyle perian etmek l zmd. 23/24 Temmuz gece yans ahin vapurumuz Nevrorosiskiden Rusla rn gnderdii yirmi iki tayyareyi Trabzona getirdi. Derhal Garp cep hesi emrine gnderdim ve Bakumandanlk, Erkn Harbiye Reislii ve Garp cephesi kumandanlna bildirdim. 28 Temmuzda General Tavzandin (Ktulammarede esir ettiimiz Ingiz kumandam) Ankaraya geldiini ajanslardan rendim. Yunan or dusunu iine dt uurumdan kurtarmaya alaca endiesini duy dum. Garp Cephesine yapmay tasarladm seyahata artl bir mni kalmamt. Bu seyahata yetitirdiim ehit ocuklarndan da her ya tan ve her snftan olmak zere elli ocuktan mrekkep bir mfrezeyi de itdrk ettirmei ve bunlar stanbula dahi gndermei dnerek haarlk yaptrdm. 9 Austosda ocuklar Erzurum zerinden Trabzona yola karttm. Bende Kars - Ardahan - Artvin mntakalarn teftie diye yola ktm. Mhim mevkileri ve bu arada' Kovarshane ve Murgul bakr madenlerini ve Maradid - Borka mmtakai arm ve hudud ksmm da dolaarak 25 Austosta Trabzona geldim. ocuklar mfrezesi de ayni gnde buraya gelmilerdi.
Yunas Ordusuna Taarruz ve Son Zafer 26 Austosta balayan Garp Cephesi taarruzu ve kazanlan parlak muvaffakiyetlerin haberlerini Trabzonda byk nee iinde aldm. Ordu muzun taarruza getii 26 Austosta Yunan ordusu Bakumandan Ha c Anestnin ordusunun banda bulunmayp Atinada Ordunun ekilme si ve Anadoluyu tahliye ileriyle megul bulunmas Yunanllarn bitkin liini ve gafletini, Mill hkmetimizin ve Ordumuzun da azmini ve uyankm gsterir. ark Cephesinden piyade frkas, bir ok gnll, silh ve mhim mat e mmkn olan madd yardm ve 6 Austosta ark cephesine il hak olunan Hakkri livas ve Revandiz mntakas da dah olduu halde sknetin muhafazas ve Garp cephesi muvaffakiyetlerine umum bir ruh ballk gibi manev yardmmz Garp cephesiyle ve dolaysiyle s tikll Harbimizle olan sonsuz gimizi gsterir. Sakarya Meydan Muharebesinde asker ve siyasdncelerimi, sevk ve idareyi yakndan haritadan takip ile Mustafa Kemal Paaya nasl apak yazdmsa bu son zaferi de ylece takip ile mtalalarm yazdm. Gelen cevaplarla birlikte aynen yazyorum:

Son vaziyet ve karan bilmemekle beraber byk bir alka ve merakla harekt takip ettiimden kemali hrmet ve samimiyetle tideki dncemi arz eylerim: K azamlan pek anl zaferin Yunan ordusunu denize dknceye kadar temadi edeceine phem yoksa da Yunanllarn (zmir) arknda son bir mukavemete yeltenmeleri ve Trakyadan ve hatt Bursa mmtakasmdaki btn kuvvetlerini bahren buraya top lamalar ihtimali olabilir. (Bursa) zerine yryen kuvvetlerimiz buna meydan ver memekle beraber byle bir hal vukuunda serin zmire yryen ordulanmzn sa cenahna iltihak edebilmesi mhimdir. ark Cephesi Kumandam
Kzm Karabekir
(Bu maruzatma ehemmiyet verildiini sonradan rendim.)

Trabzon 18/9/1338 Byk himmetiniz ve ordumuzun kahir bir darbesiyle Anadolumuzun mbarek topraklan murdar dmanlardan temizlenmi demektir. Kemali samimiyet ve hr metle arz ederim ki kuvvetli bir zamanda bulunuyoruz. Siyasetimizin de kuvvetli, ol mas iin pek hassas ve pek hesapl olmaldr. Gerek bu babda ve gerekse itilfn ve bilhassa ngiliz efkn umumiyesi hakknda ara sra malmat ltuf buyurulmasm istirham eylerim. ark Cephesi Kumandam
Kzm Karabekir
Cevap:
Garp cephesi 22/9/1338 C : - 12/9/1338 ifreye Pek kuvvetli olmamza ramen siyasette de pek hesapl ve mutedil bulunuyo ruz. General Pelle zmire geldi. Bitaraf mntakaya tecavz edilmemesi lzumundan bahsetti. ngilizlerin stanbulda ve Trakyada hkim olmak istedikleri anlalyor. Puvankare ve Franklen Byonun gnderdikleri telgrafnamelerde vaziyeti siyasiyenin tehlikeli olduu mevzuu bahistir. ngilizleri yalnz brakmak in sarf mesai edil mektedir. Ordularmz (stanbul) ve (anakkale) ye kar tahat etmektedir. Her halde meseleyi siyasetle hal etmei tercih, etmekteyiz. Ve ona gre idare ediyoruz. Vak olacak teebbsat ve netayici ayrca bildiririm. Bakumandan Mustafa Kemal
Ayrca Byk Zaferimizi tebrik ettim. Ve itilf mmessillerine, Ana dolu stikll Harbi esnasnda ilim ve irfana da ne kadar uraldna bir
misal gstermek zere (Trabzonda) hazr bulunan cephe mekteplerin den bir grubun stanbula gnderilmesini teklif ettim. u cevap geldi:
zmir 23/9/1338
ark Cephesi Kumandan Kzun Karabekir Paa Hazretlerine

1 2 /9 / tarihli ifreli telgrafnamei alilerini 23/9 da zmirde aldk. Kahraman or dularmz hakknda ibraz buyrulan hisiyat takdirkranelerine ve kymettar ilim or dumuzun terakki ve tekml iin sarf buyurulan mesaii lilerine arz teekkr ede riz. stanbulun igali ile beraber teklifi lileri vehile ark Cephesinin ehit yavru larndan mnasip miktarnn cephe bandosiyle irsali mnasip olacaktr. Bakumandan
M . Kemal
cra Heyeti Reisi
Hseyin Raui
nmzde halli lzmgelen iler unlard: biz faka basmadan Trakyann igali, sulh konferansna gidecek heyetin tyini, sulh esaslarm zn tesbiti, Yunanllarn-itilftan tecridi yani itilf hkmetlerini ok ayarak Yunanistaa hi bir suretle yardm ettirmemek, Boazlarda te masa geldiimiz ngilizlerle muharebeye girimemek. Halbuki siyas cephemiz fena idare ediyordu. Ankaradan ajanslar ingilizler bize yalvaryor gibi amriyane ve cahilne eyler yazdryordu. Halbuki bizim Boazlara taarruzumuzla Ingiliz milletini heyecanlandra rak ngiz hkmetini de ie kartrmak iin stanbuldaki ngiliz m messilinin can attn takdir etmiyorlard. Bunun iin unu da yazdm:
Trbazon 25/9/1338
Bakumandan Mustaia Kemal Paa Hazretlerine

Henz resm malmat verilmediinden doruluunu bilemediim tideki mal m at Ankaradan stikbal gazetesine yazlyor: (ngilizler yalvaryor diye amiyane zler). Er ge bu parlak neticeye vasl olunacaksa da ngilizler yalvaryor gibi siyasete yakmayacak szlerin ajans veya gazetelere girmemesi muvafk olur. Trakyaya kuv vet geirilmesi iin oradaki Yunan vaziyetini bilmek lzumu tabi ise de ngilizlerin ordumuzu ikiye ayrarak bir eytanlk dnmeleri ihtimali de teemml buyurulur. stanbul tahliye edilmedike iin ciddiyet ve samimiyetine inanmamak ve Trakyaya imdiden hle gre tekilt zabit ve kk zabit ve baz uak mfrezeler geirmei muvafk bulduumu arz eylerim. Pek dakik hesaplarnz bilmekle beraber maruzat tan kendimi alamadmdan afinizi rica ederim. '
Konferans nerede ve ne vakit ve zlan kimlerdir? malmat ltfunuzu istrhan eylerim. ark Cephesi Kumandam
Kzm Karabekir
Trakyaya gnderilmi olan fazla toplar ikazm zerine geri aln mtr. 25 Eyllde Yunan hkmeti ordusunun terhisine karar verdi. 25 ve 26 Eyllde Mustafa Kemal Paann konferans hakknda verdii malmat unlard: (23/Eyll/1922 tarihli bir nota e itf devletleri bizi konfe ransa davet ediyor. Notann hlsas u: Venedikde veya dier bir ta rafta vuku bulacak ve Trkiye murahhaslarndan baka Ingtere, Fran sa, talya, Japonya, Srp, Romanya, Hrvat, Slovak ve Yunan hkmet lerinin mmessilleri de bulunacak. Selhiyeti kmileyi haiz bir murah has gndermeye hazr msnz? Konferans devam ettii mddete hus meti mttefikamn mttehden ln ettikleri mmtakaya Ankara ordu gn dermemek artiyle Merice ve Edirneye kadar Trakyay igal etmek ar zusunu msait bir surette telekki etmekte olduklarm beyan iin frsat karmazlar. mttefik hkmet konferansta ibu hudutlarm Trki yeye verilmesine memnuniyetle mzaheret edeceklerdir. Trkiye de sul hun idamesi iin baz mmtakaian gayri asker bir hale koyacak, Boaz larn serbestisini temin edecektir. hkmet Trkiyeyi de Cemiyeti Akvama almaya mzaheret edeceklerdir. Muahedei sulhiyenin mer ol maya balamasn mteakip stanbul tahliye olunacaktr.). Mustafa Kemal Paa da: (Konferansn 3 Terinievvelde Mudanyada olmasn teklif ve smet Paay mralhas tyin etmitir.) Konferansn esas hatlar da yle tesbit olunmutur: 1 Edirne ve Meri dahi! olmak zere Yunan ordusunun ve Yunan idaresinin Trakyadan karlmas. 2 Trakyamn Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetine 20 g zarfnda kmen teslim edilmi bulmmasmn temin ve tatbiki. 3 imdilik Trakyaya Trk ordularnn murur etmesi kabul olun duundan Trakyadaki Trk idaresinin Yunan vesaire tecavzlerinde, muhafazas iin tedbirler alnmas. 4 Trkiye ordularm! tevekkuf ettii hatlarn tyini ve tatili harakt esnasnda hi bir taraftan bir mmtakada tahkimat yaplmamas ve Trk Mslman ahali zerinde bir tarafta zecr ve tazyiki tedbirler tatbik olunmamas.
27 Eyllde tinada halk kraln sarayna hcum etmiler ve hayat* mam kalmak artiyle saltanat terke raz etmiler. Selnikte dahil ol duu halde her tarafta ihtilller km.
28 Eyllde gelen harp raporu mhmdi :

anakkaleye karg hareket eden ktalarmz 27 de Pnar batt balsn aarak anakkalenin hemen cenubundaki srtlan tutmular ve keif kollarm kasabann bir kilometre mesafesindeki tel rg hattna kadar srmlerdir. ngilizler tel etmi birbirini mteakip on iki ngiliz tayyaresi mtemadiyen akama kadar keif yap m, Boazdaki sefaini harbiyeden iki diritnavt Anadolu sahiline yaklaarak topla rm ktaatmz zerine tevcih eylemilerdin..
ngilizlerle siyas, asker bir mesele karlmamas hakknda lzm gibi yazmtm. Meselenin en mhimini Mustafa Kemal Paann kendi ahs ve hkmetin eki hakkndaki kararlarn renmek ve onu son zaferimizin mknatisledii ahsiyetinin cazibesine kaplarak etrafma ecek olan crufun erlerinden korumak ve baz tehlikeli kaprislerin den uzaklatrmak iin bir mddet Ankarada bulunmaklm faydal bu luyordum. Aksi halde emri vakilerle karlaacaktm. Zaten harekt ba lamam olsayd dahi bu sayalate karar vermitim. Artk arktan daha uzun mddet ayrlmaklmda mahzur da kalmamt. Bilkis hkmet eklimiz hakknda verilecek kararlarda bulunmaklm benim iin bir vazife idi. Bunun iin Mustafa Kemal Paann zmirden Ankaraya dne ceini haber almca kendilerine unu yazdm:
Trabzon 29/9/1338

Ankaray terif edeceinizi haber aldm. Bendeniz Trabzondaym. Hem zati samileriyle teerrf etmek hem de Meclisi Millimizi ziyaretle bir ka itmada bulun makla erefyap olmak arzusundaym. Msaade buyurulduu takdirde nezdimdeki ark Cephesi ehit yavrularndan elli kadarn ellerinizden pmek zere birlikte getireyim. ark Cephesi Kumandan^
Kzm
Karabekir
Mustafa Kemal Paa Ankaraya dndkten sonra u msaadeyi ver diler : .

Ankara
5/10/1338 ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine C. 29/9/1338 ifreye.
ark Cephesi ehit Evltlarndan elli kadariyle Ankaray terif hakkndaki arzui lileri muvafktr. Yevm ve tarihi hareketinizin iarm rica ederim. Bakumandan Mustafa Kemal
" 0
'
Cephe kumandanl vekletini tevdi edeceim Ali Sait Paann vruduna kadar bir ka gn daha Trabzonda kaldktan sonra 9 Terinievvelde beraberimde ehit Yavrular Mfrezesi de olduu halde deniz yoliyle neboluya harekete karar verdim. Ankaraya hareketime msaade ifresini aldmn ertesi 6 Terini evvelde gelen ifredeki malmat u idi:
anakkalede ngiliz kuvvetleri tel rgs dahiline alnmtr. tilf hap sefaini anakkale ve Marmara sahillerinde dolayor. Kocaeli mmtakasmda Ktaatmz ile - Yarmca hattna ilerlemektedir. Fransz, talyan ve ngiliz murahhas askeriyeleriyle murahhasmz smet Paadan mrekkep komisyon Trakyann Edirne dahil olduu halde Merice kadar Yunanllar tarafmdan sureti tahliye ve hkmetimize teslimi hakknda 3 Terinievvel saat 10 dan itibaren Mudanyada mzakerala bala mlardr.
imdiye kadar yazdklarma ilve olarak Mudanya Konferans sralarmda tutulmas lzm gelen hatt hareketimiz hakkndaki mtalam da bildirdim. Aldm u cevap arkadalarmzla gr ve kavray bir liimizin yeni bir delili idi:
Ankara 8/10/1336

C. 6/10/1338 ifreye: Mtalanz imdiye kadar yaplm olan icraat ve teebbsat esasiyeye mutabktr efendim. # Bakumandan (
Mustaia Kemal
te stikll Harbimiz bu suretle gr birliiyle sona erdi. Geri Milletimizin stikllini kurtarmak iin drt yldr asker, dar ve siyas icraat ve teebbslerimiz hakkmda ^Mustafa Kemal Paa e baz fikir ay rkl armz dolaysiyle mnakaalarmz olmutu. Fakat sonunda fikir ve el birliiyle yrmek ve muvaffak olmak byk mazhari yetti. nk her fikrimiz, her hamlemiz uurlu, lesabl ve tabi netice leri de muvaffakiyetli idi. Benim, fikirlerimi apak btn samimiyetle syler ve yazar bir adam olduumu ve btn dncelerime hkim olan ruhun da Millet ve Memleket meselesi olduunu Mustafa Kemal Paa oktan beri bilirdi. Bu drt yllk mterek fedakrlmzdaki feragat ve vefakrlk ve ak yrekliliimi daha yakndan sonuna kadar grm lerdi. Bundan sonra yz yze, gz gze grmekle hasselarmdan hi bir ey kayp etmediimi re dncelerimdeki samimiyeti daha kolay gsterebilecektim. Ancak bundan sonraki ilerimizde mesele ruh bakm dan dahi ok etin olacaktp
nk Zafer sulhune kavutuktan sonra stikll Harbinin hakikatlan, o tehlikeli gnlerdeki fikir ve hareketleri clz veya menfi olanlar . * tarafndan rt bas edilerek bir dzye yalanlanm ve btn iler bir ah-* sa mal edilerek milletin hal ve istikbali tek ele teslim olunmutur. Bu su retle Hrriyet ve Hakikat, zincirlenerek zindana atldktan sonra tek iradeye ram olan yeni ve eski emeksizler, hakik mal sahiplerine her va sta ile saldrarak onlarn haklarn inemiler ve inetmilerdir. Onla rn bu tufeyli gayretleri boa gitmemitir. Kolayca ve fakat erefsizce servet ve saadetlerini bol bol elde etmek frsatna na olmulardr. imdiye kadar stikll Harbi hakkmdaki yazlan ve sylenenlerle Benim u kitabm karladrlmca bu hakikatler' yaman bir surette g rlecektir. (nklp Hareketleri) eserim dahi o devirdeki halimizi ve me saimizi gsterecek ve bir ok yalan yanl neriyat sngerliyecektir. Burada, u vecizeyi tekrarlamak yerinde olur: Vatanda! Yanl bilgi felket kaynadr. Her iin evvel hakikatini ara ve ren! Sonra mnakaasn istediin gibi yap! Birincisi vicdanna, kin cisi seciye ve irfanna dayanr. ' Kzm Karabekir
Birinci Cildin Sonu
V E S K A L A R
Kitabn iinde efen veya mevzu ile ilgili bahislere ait baz nmuneleri tarih srasile bu ksmda verilmitir.
vesika
'
*J ,y >
wmmmmmmwsmmmsa&mmBmmmKmMSBBD& J J fg f ^>3 ' * a r J # r j H -A ^ We J ^ A * 1" 'v u ' ^ t , ,^ '* f r^ '*'-A * X*** v fi^
(lllIl^j M lM ^H IM im M II
^mmMmmmmmmmm^mmmmmmmmmmsmmmmmmmmmmsmmm&m .- . . _ , ^ fcV. _ v Mustafa K emal O ^ M tayinine ait Harbiye Nazrl am emri.
E v fet |
-v *
jg lfi
\* *** ***** **& * -*+
B ^<V '
^
.
4
,
_ ^ '
/
i ^ ' * ' 4 \
*
*
Ir a ^ 'i^ 'iS '^ " v '.-J -^ i ' 'S - r ' ' W W B B * t .'* S -w ~ T J I s ^
"
s v -* '* *
fUf>y ^
u . >>* ^ : t i u < s +*# * "*
*+} >' >#* . ' ,*
: . *
Mustafa Kemal Paanm Ordu Mfettiliine
ait
talimatnamenin
ba taraf.
Mustafa Kemal Paamn Ordu Mfettiliine
ait
talimatnamenin
son taraf.
(Not: Tayin emri ile talimatnamenin yeni harflerle metni arka sahifededir).
Erkn Harbiyei8 'Umumiye Dairesi ube , 1 6.5.1335 Numara 2690 Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii Mustafa Kemal Paa Hazretlerinp Dokuzuncu ordu ktaat mfettiliine tyininiz hakkmdaki iradei padiahinin erefsuduru zerine vezaifi lileri hakknda Meclisi Vkelca ledeltezekkr kaleme alman bir kta talimatname sureti merbuttur. Azimete iltizam istical buyurulmas mercudur. Harbiye Nzn akir Erkm Harbiyei Umumiye Dairesi ube 1 Numara
Dokuzuncu ordu ktaat mfettiliine aid vezaif yalnz asker olmayp mfet tiliin ihtiva ettii mntka dahilinde ayni zamanda mlkidir. 1 bu vezaif unlardr: , a Mmtakada asayii dahilinin iade ve istikran ve bu asayisizliin esbab budusunun tesbiti. b Mmtakada tede beride mteferrik bir halde mevcudiyetinden bahsedilen eslaha ve cephanenin biran evel toplattrlarak mnasip depolara idhar ve muha faza altna alnmas. c Muhtelif mahallerde bir takm uralar mevcut olduu ve bunlann asker toplamakta bulunduu ve gayri resm bir suretde ordunun bunlar himaye eyledii iddia olunuyor. Byle uralar mevcut olup ta asker topluyor, silh tevzi ediyor ve ordu ile de mnasebetde bulunuyorlarsa katiyen meni ile bu kabil mteekkil uralann da lav. 2 Bunun iin: a ki frkal olan nc ve drt frkal olan Onbeinci Kolordular mfetti lik emrine verilmitir. bu kolordular harekt ve asayi hususunda dorudan do ruya mfettilie ve muamelt criye yni muamelt ztiye kuvve-i umumiye vesaire gibi hususatda kemafssabk Harbiye Nezareti ile muhabere edeceklerdir. Frka ya hut mntka kumandanl veya bir vazifei hususiyeye tayin edilecek zabitmn tyin veya tebdilleri mfettiliin inzimam muvafakati veya talebiyle olacaktr. M haza sair hususatca lzum ve menfaat grerek mfettiliin verdii talimat kolordu ku mandanlklar aynen tatbik edeceklerdir. Bilhassa ahvali shhiye pek mhimdir. Bu zemindeki tedkikat ve icraatn ahaliye de temili lzmdr. b Mfettilik mntkas Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilyetleriyle Erzincan ve Canik mstakil livalarn ihtiva eylediinden mfettiliin yukanda tadad edilen vezaifi tedvir iin verecei bilcmle talimat ibu vyetlerle mutasarrflklar do rudan doruya ifa edeceklerdir. 3 : Mfettiliin hududuna mcavir vilyt ve elviyei mstakile (Diyanbekir, Bitlis, Mamuretlaziz, Ankara, Kastamonu) vilyetleri ile kolordu kumandanlklar da mfettiliin ifay vazife srasnda resen vaki olacak mracaalarn nazar dik kate alacaklardr. 5 4 Mfettiliin hususat askeriyeye ait mercii. Harbiye Nezareti olmakla be raber hususat saire iin makamat aliyei aidesiyle muhabere edecek ve ibu muha bereden Harbiye Nezaretine de haber verecktir. Harbiy Nzn Mehmet akir bin Numan Tahir
B i l 8 rr, - M --
$0^M ^^^^^M S S S 38S 8S S S S S IS S S 9S % V ^ ; " ^ . ^ s > 1 < s :m .. r " ^ ;

i4 V ; V ' ^ - - "1 * - >;"
V ~_AO- V * .
:-^ :r \
.J M M & & E n
.
r^ y ^ ^ c - .
V- '
'
* *
\ *
^
,
W
8#: $ * j@ s lliitlll
'< S U '~ r i : . . , -,- .
. -^ -
, ; ^ C I- . /
-
- f ^ 's L * . , - S ^ sX & X , _ V . . - $
''>. .
, t ; '* f
- V
Damat Feritin Mustafa Kemale yazd telgraf.

Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii Yaveri Fahri Hazreti Padiah Mirliva Mustafa Kemal Paa Hazretlerine Babli 21Mays 1335 Telgraf No 1086
Asker ihracnda geri mtarekenamemn yedinci bendine istinad ediliyorsa da bu babda iktiza eden teebbsatn ifas tabiidir. Hamdi bey muvafakati istihsal edil diinde derhal memuriyeti icra ve o tarafa sra klnacaktr. Kemali shhat ve afi yetle Samsuna muvasalat buyurduklarndan mtehassl mesruriyetle kffei umurda muvaffakiyat aliyeleri temennisindeyim. Yarn iktiza ettii takdirde ayrca bir tel grafla vaziyetden zat alilerini haberdar etmeye msaraat ederim efendim. . Sadrazam * Damat Ferit
m m & W &
M
S
fy V * ; 'v .' Y V ;
W M m k *
llllS llfB lil !

iMl
i
B M H H H i
BIISIBPIIBIS H ' i v i 'M ^ & *
SI I i
fc
R illlW S iil| SM :J . '**''-4v:
& &
-i
Kzm Karabekir Paanm Mustafa Kemal Paaya yazd telgraf.

(Y a zs Sahife 51 dedir)
ait olup Pariste bastrlan harita.
- ' a / l / '- ' <*

r
" '
-"îc J
s &. r\ S S W B
?'V- ^
, r%
t * -
7 ^
Mi
. ^ J
fl i
M f
**#, I ,r
. ' " r * ! .: *"'?'-{<j
J * ** f
i
11 -,4 ^
'
-f ' f
", ; , * :.:..... . _X ' .....: . 1 '... ;V':, " - i

M * > 1
t
* -" ' * t -1 -I- > v .....j -ir -i. - -T- ..^5 .
/ ^
' V ^
"mm Pmm
v s $ ;Z
Ut Mi
\ t
A -
,j
"
2 r r 5 r K i :i i
< -
:-:'v gS
- ;^ y
'
= :
*MT
Harbiye Nazr Turgut Paann, Kzm Karabekir Paaya yazd telgraf.
(Yazts Sahife 55 dedir)
fitil
jpBl
Sisimi
WSSk
s*isa*wâ^s ltBlf ' *\&vV: .i -'- ^ ' ' y t ! V 3 ? i ^ S \ 3 i ! 3 \ S i r v d V \ ;& :V 1 \ -& V ;^ ^ M M P ( M M
MHH
IHHMM &stte#iiti|ii
llt lI
. S P "
% v
-rfS V ft-v .*'
. . . ;.
m m m m m m sm im m m tKm
, . ' " ; t, > * * - _ . . V- * * .-' -- ,
c * f v- 4 '^'- - - - -'v^/ c-t.> : ; iiiP#|ll8Si*fssB8i#^^
/ r' ;''- % j.. 5/--- *iV v -i'S *

* * & * & .*
-: * K
:}^-\
. . / .
y -v-Jh /%
* " "t - C -'" " * r t .' ''r > ' 'l 1m " o ' , r 1> % -_ tv ' > > vy''" < :* t/ -.V,. !,:t%'.-^Jt ' J t-V ;>- : - -r* ' rr-+ ' -% -"' .-?-\ *,,r \ ,. $ ' * v -V '"' - - -n1 ^ - *'i - - '- - -'- t 7j-t ':
. .- ' ' , '- - ' r'J ,i 55 *''''J - , ' ' , ' "?-'~-' -.. - i* ' S '
^ * w w ^ i i i ^ i j ^ ^ i a i w ^ i i # l 8 # ^ i w < i fsiisgittsssi8 c ii^ ^ * ^ w :;is#gteî8isssf8ifeipi*statsrf8ww^^ 3 | 8 B S W 8 S # ^ 0 ^ s# W K s 8 S S g | S p (f:^ ^ 9 S p 8 W M iS S # p S i "' -V ' .. ' .> \ '-"H .. \ - \ ~ \ '. ' "V ' i *#o-r o . " - . , .;-- , ./' -; \ \ - ' " . T - ; ,v ,V, , .w, .w , ^ - , ; -. -vj-./ . . ' . *'-;- / - ; . _*;"- * < ,. ^^mA^mmmmmlmmiM^^mms^mmmmmmmimmmmesgmmwsms^^^mm V-> : - > > . ' - "' T ' . -"O 'V ' ', * M & $& ;-' .......: : . - > v ! " : ' /. - .^ i r , - . - . :>.v. -' - 'i , A * , i;' 4i \ ^ , - 'r '- - --:'>^4r ^ \ :v : -S'r - : - . ' . as MI
S II SSsVS
V . '-i- 'a' a \
H f f i S t S M lis ffi
........
Kzm Karabekir Paann Harbiye Nazr evket Turgut Paaya yazd telgraf.
f Yazs Sahife 55 dedir)
^
v l
> V
1;
*
K ,
V. t*
*-*
p
.
rS i
>
MM
IS S M MB^Splllira .S ,5 .......... P ^ ^ s ''1
\X , L\
f .
fc
t
t ai
; - f.
{
sJBls
r
t* vT
i
.
iSIptil^î|p^^^^ ' ; - 1 ; - >- -
.-. - . '^ .J ,. .. s- .r.V'it&y'f,' *
Kzm Karabekir Paanm Heyeti Temsiliye azasndan alduuna ait vesika.

( Yazs sahife f08 dedir)
PPMP^ IM N M N
flM M M M H *
V ;* ? & - '"* * > . :% > , v
'
"
S ^ *\ . ( 5^
- : ' * ^'J i* > \ \ T rt ** * * <
& U * C ^ jb * % % ^\ ' * I \! , .
., r r ^ T
- r
* * * & p * * & r - ' + & A *+ . *
k~T* U -V f* r > v - ^ > >

, .
^ > ,
-.
. ^ )A V - - ~ ;
4 f
'v f V t ^ r \
j \+J
' e > ^ > ' 1
4 / ^ **?' ^
-
s y \ t t --.' ' % *
" ^ V ^ r N ^ *'r t ^ :\ :
_* *
_
* * .gjp- 4 V^VJ&g> * -"_' ,'1 X J ' J -'"^^ 1 - '--' ' * 1 1 - s e e r . r v ____ _- - ' * * "
Sil
........ ,.- JL^
- -
* ..... ~
ismet Beyin Kzm Karabekir Paa'ya yazdii 27/Agustos/1335 tarihli mektuptan bir tasun. ^ m ^
ir ?
i* .
--i.
H V ^ S'J,*-*
,
\ * * '
' ^
* , ., * " * * * ' ----* ' >
'' -v
" *
f -^jr --t.-a f'-j1 '

.
,'3 " ~n
* ^ *
" t\ :
?
S
*xK z~~% >. ^
c
*+*y
*4^
* Â> *^KX > ^ *-^?t
? ^ W V ^ - . 'sJJZsb** lataajisssii^^ ? *& > * > ^1 \J)fiyj t

t "
. - ^* * &u * ^
' -i^ -'^ J '^ V ^^
'
*,?* \*i
""
* ^ 1 /> > tv ~ > *3
' . J ^ * * ''^ , , :
* t
-e i, . > a > a v
"k ' N '** ~~
^|fc, fV4jC.;C>.jJt'%î\ jj-v- ~ jt'ea > fr$
' A < **# , - ^
O / } .J t 3 v % i
r ^ * j ''r f '> l f " n sc * 'i t 't r * , 2tf^yr . j ' ^ u . ; ..<,* *)^):5
^ " * '- ***- *i~. '**** * * - ? P * y : t >
^ ip
.> * '* & .
f JZjl*
'^ /'S ^ J. J 1
...,. i'
-X
M M M S mms
yazd 27 Astos 1335 smet Beym, Kazl^ arihli mektubun devam
o TC7im Karabekir Paa ya
i**/
' *>. ^
m immmf
M ji i#i8w P
L . .........................................
W & ^ ^ 9 0 $ M S S S 0 ls I S S !^ 0 S ^ M 0 ^ !S x K m !M X tS 3 tM 0 ^ M ^ S i> !S 0 W K 9 M 0 ^ S tS S ^ 0 m 3 $*l 8 * ' ' _ * " * * * * * * < * #
I!! IS g S g p S f&
M M M l
m m m m m iS m
I^ IS l#tal| llllS p l fcatS S l^ p #i#B llafg^ ^ s

%Z ^
^rt^^^^^p^l^BlSgi3SSS^8#8^plBSlSH SiiiSISSW SfSSliiiW SÎ^l!SlSS#iSliS^^l8Î^SiSS
j^^^S^^B8liite9^^fci||^Pi^îB^^îîili^teîsi8i( ^ s * ,,* * ' , 4 * %
^ ^ ^ ^ ^- ^ ^^W W i 8' ^ ^ 'K i ( i i # H S I ^ W I . P ilS * * l** I S * ^l *' - ; ~ ~ jv #U4 a/V ^ t

cSM >^ J>-u*
;V r ti ^ t^v>:>'
G J & S *i j& * t . l*{/ , ~*~~*
,
...................
- " *g' M v*r * *-W^ \ A A j&fJr^ " Beyanname---Hmayun.
(y,> SKf 27 J w
M
RMi SpA ^H ^^^^^^ llillliliS Biiw<^teSiWiW '" * * '' 1
"i'l \ > ' MA >,, t''-1 -1 ' ,,
;^%^d; Wm
PT$k:i$r..... /
I B M m bm iim i
|"'''"""..... " " s '"j ' '-'j '
giMis
Siiyasli
H H I
14/1/1336 da (1920) ordularmzn mevkilerini gsteren harita,
<^/'t /
- '?
1 .- o
W
SS*
St
<\l
->/> | ^ yv
y ^ t '- ^-V '
* / >*
v i ;;. ^
p. j y ,
v v.
-a.',..,, * ,' , . >* ? ... > ,**'

.* s
v>0 *
* '* z - i.
n r *
> ^ ->
IS I
) 'y ^ -"* ''S-3 r * ^ X " -^ - < & '< >
D*,Sl? ,vU; -
J't eJ * 'A V - * * J->-
J
a U A t
/lvU
V > j
V-'- Û f^V-fV^
-5 !>'' */->-' *> Jj- J
,t -'a l-,* ;
'
'J>tf} ^
^ < -'
^^;'-^ jr
'^ C J > \ f ^ -r -! '
S \ J U & *S ~ ')J ili ^ J
>' : ^LJ
.\ - ' o f i .
't/i5 &
J *
iv--J'
*y j JJ i-* ^ 5 ^lJ 7 *t*.V i-* ^ ^ j p . L-^/y^ -* ^ < * *

<lt,,k' 0 A t
Harbiye Nazrnn Kzm Karabekir Paaya mektubu. (stte) Sadrazam Ali Rza Pagann Harbiye Nazrna mektubu. (Yanda)
Py-^3 yrj*
C ,1* i. ;
'
'
tL 1 , *r
*- " S 1 ' & ** '
r..;, %\\O ,.: . J&V r?r
*>W
1 1\ * \ w ' ^/ i"... t-ll'? L j

1 C
* >
CrAiJ
V.r.'tj r l
V!* "* J
I
i- yj
ii 5 ^
.
d S
y *
* S; r M
J j.>.!.<
VN>
B:
sw
1% t - V
f fe <
f.E '' j y m S f m m & m . 1 > * -S ' iv'ii v j l 1 |A j ' V ISB8l8tt8
i
*;
o* i
-H
||||lll|
w t^ M M0 B^p SjH M gte r * ^W \ 4 j r
\V
'\ / i
dra
/^
11
|jj
\1
X ,
^ S S a g 2 3 3 a S V ^ f f l B 3 a t f E s S f f t f a H 2 5 H w a
t...
Ordularnzn kurulu pln.
l^J-
wW,
, ^ j i # 1, \ j > t
.y
.j J
'jfy -juj
' t e i f ^ j ' ? P ~ ' ^ ) s y 'l - m i*
. JZf. ) , * /
' > *W V U j 'j * u * " \ !' < -v -f *" ft O - - -- 'r \ ',!j4
/?>Z , ,, ^ V ^^"^* ''-'\ c L j-n --r ^ '% -- - * ,C "^ - ' '-''T u v *"' " l 1 "s 'P V 'V V c ' - * .i -- " _ ' '-' r ./ 1 -
j r y**. a
i& V a &
/v~
*
1 " ^ r ^ t r '
1
^ u
/ >txr \ 0}
,J^> Jr| ,A ^
*> > '#
'
r >. ; ^ -V ^ V ^ , sjtiftfs'* ^ < / J y . , j ; i o '> 4 * * 4: **'5; G ^ af^
^jU yf
'
, } t > s * i 'U *f>
&> iJ ; jt
/ 1^.'; ^ 5 &jij& s j * \ ^
'Jjt; erfytf '* '$ H ^ ^ 'j r^î-^r -
* > ,& /
;v v^-
^ ;* ^ ;:>>>
.
;t- J -A j v/ ;
smet Paann Kzm Karabekir Paaya yazd bir mektup.

( Yazs Sahife 903 dedir)
s-7' '; ~-rv^
J-,-
^t ?4
> '.,-4*
i !r ' '!'
0 ~~~ * t*
J*
J4 ?
_ -
J-:-
' *SU:
V ' f.
*>* -t- _ J
a -y
^
A t
Û j ^ T , ^
^ - v -
.~ * ,^ /
o^>U i ^ jH * i ^^ ,>(,' ^ '
^ . u O - v / ^ y tti J,.# < , Ô-r? y u *^yj &*s.~JS. C~^ tf'/A j^ T at* Af"
S~J>J>s, ai~'j, C > \ C ' i C j O j S aU->, a- L ; y j
^ /' f , ^ ( S ^
* f |J : . ^ > ;v
-J + **~^y\--
wv
f, ; u .^
M i rf. ,
-*.I - e - j > ^ t - > .

" & 4 S /J .
$ ^ # $ v f r # v S $ i? k $ j$ f c A ^
*-> ^ MiJ ^>*.iJJ>'.iu.

e ' - ' j ' Aj Cu
jC -* > j
f^ * r J + ~* fv U r *_.-.-.i -.- -..--.--V .
.*'J*-^ /J '*^r *~ ~ f*
U ^ jCs *? *} j .\
.-V ----V -
v : v .^ -.--
!> * >
w r ,u ,
y^> o \ > ~ *
i
< * * *' ^ #
T ^
^ C <gx>Ua '<?),> * ^;* j^j*/

'J i ( , * i '
f j , ^
^ (V j /
J
>
- 1 '-*
j? / i - <t ^
V
1' 1 j-'v iu 1 <. < * Kzm Karabekir Paann Sarkamta 4. Ermeni Alay Kumandanna yazd mektup. (Yazn Sahife 763 dedir)
v n 'iljl. .- ..!,| ,X ", .* r n. u--.. ^ 7 i f* * v -t f* -- r * ....... ! ................. J ^ _ ..... j_ (^
(' J ^,8^' -\,,, J ^ J T ,
'"
" T
r.-.-14 < r 't^ ",1
WUUMtSSHt^MStsUsK^^HK$ ^W$ISi5lltti %
SSISSSSSSiSS
'4^,.f,^,^^-'Vf..,-,J/,;*--...G -vs'T --- > ;, ^ ;1j:
Ali Galip meselesine ait bir telgraf.
(Y a zs Sahif 209 dadr)
&usfc be placed undor & m au datoy t hat it m ay Kafely be aûm ed for f M c piirjiWN tfi- M i-rl t lift1 *.!,!- m] dm.f
(ta ?!,7l i m . s : . 1 lu .1 Mri.I,\ ,, A r">\lt ,..i Tu'i. V
4"
CH'iV'ii PM
.n* ftr ( ' : : l . n J i i . i ' | i ! f uimI
\ i ij t f **if\.
d i * I.: :_\
Cnsderatios that indieato the dcsirahilifv of 1 aving Mwh ua:<lufr escereised bv the same pmver, lf sepaate ptAvors oxm*ised suvh m&nd&te the mevitabie jenlmîc^. hat rede, exagp:erated sopurfit:> tsndencies, and eônormo clifllcnUk^ vrould eompel foiluco. vVifh ali ts fanlU the Turkfch Emnhv is an exi&ti^ instittiiou and it hu-* omo rusty blood-staiuod political achintry vrhich under eontru of a stmig mandatory can be mude to funclon. The peoples m que^tio Hvc in adjaeent temtorv and vvhothci' i hey wisl\ il or not ae nngUbors. A single mandatory for the Turkish Empire and the- Traweaucftrtts wonlI be the most economeal solution* N o mteljgM'.t selemo for developmot of railro.uds for Transratoasia aud Armenuv can be svorked out withoufc esetension into AaoHn. Natura! higb* vay through tbe high mountains of Anuenia are ftw, and Jrausportation development. wiilj yitb proper fc*odor& . at best be oovjy and diiTeull; without aeeess into An af ona it \vill bo imposaible. Kor m auy yoars the cxpenses of exploitation avII not be met ity oquivalent reeepts, Thih situafion would bo allevintcd by controi of bofch regions. With Con^tantinople, Anatolia, and Armenia, in diffcreut hands, the mamfaetures and exporters of Annen ia could not iope for an eqtal sbare in the eommerce and, tr&de of the Near Bafit, The Arncnian Patriarch, the end of tho Armt>man Protestan ts, and othera at Oonstanlinopie, on onr retum from Armcuia. caUea and vohuteoicd the beiicf tlat the Anneuian quoijon could not be scttJed \vitla the boundarics of that eountry, and ha t t.hey vrevo preparcd to pass under a single mandate % vhiei shouid incutie the other parts of the Tnrkish Empire. In a lafer w-itten stat ement, however(1 ey modifed thiw , stating tlat wbilo Bifieront nations of tlis Empire may enjoy tle.heip of the same mandatory power thc^ fet that to bring Armena unk-r tho same sy^ten of adminis: trafion as that of the Tnrks would defeat- the object of the dev cl p ment of Armenian idoals, beease by assuring tle individual rights of a peoplo the national rights and ieals of tle sano peopie can not neeessarly be assured ; that .Giving a good governmeni to tle wHole Tnrkish Bhnpire wil not mduee the Armeniana to gather to their natTO land. They wiH stili be a scafctered peopie, etc. V A party of distingnisiied Turcs, inclndin a former cabmet minister of higb standing and a diplomat wto for eight years represeted his eotntry at one of the Enropean corts, stated that as between the mde|5endence of Tnrkey os it exsted in 914, and a nandate for the " Empii given to the United States they greatly preferred the atter, and beHeved that they spoke for the educated elasses of al Turkcy. . It bas been very evdent to tbis mission that Turkey wonld not object to a singe dismterested power taking a mandate lor her temtory as ontHned in the rmstice with the Alies, and that it could be accomplished with a minimum of foreign sodiery, where an attempt to carve out territory for any particular region wond mean a strong foreign force in etmstant occnpation for many years. The aim of the 5 Kstionaitj or Ktional Befensa Party, es its adherents style it, as
* See Esibt B, jomt letter, Oct. S, 1919, from Armenlan Patriarch, Catbolio Armenia Patarchat, sadtbe V^kil of Armemaa Protestaut Cammuaty.
General Harbordun Amerikan Hkmetine 1920 ylnda verdi rapordan bir sayfa.
stafed bv Muslapha* Kemal Pasha, Us head, is the territoria integrily of tho Kmpire nder a mandatory o a smgo msinfereted po-vver, preforaby Ameea '
The mission. whie af Sivas, had a conference vith the chiofs of flis pnrty, \vinch held a eongrosa at Erzurum m Jnty and one at Sivas in September. This novemnt has beon the canse of mucl apprehesion on tho, pal of tioso iutevsted in the fafee of the Armenians,
' - to whu&e pafety it hns bm t suppost-d ta purtond dangr. The taader, g : Mnfcapha Kemal Pasha, is a formor general .offioer h 4hp/Tmkkh-:^ P ~:'--Armyt who eonmafided Avith distinetion an.army m tfs &i; the ijf' meUes, and appeaifc to.be a young man of fereo and,&e% mt&M* /-) f gence. B o s snpposed to havo rcsigncd ironi the m y to had ihs*::; " f:.' mo\ymmt It.sought, asra means io/its m r the_bvertlrow of ih0 rjK Ferid Pashaeabinot, whieh has since failen, elaimmg that it waa / .V " ;V. entirely undor tho influenety of orie of tho great powers wMoh' itsef ;
- dosrs a mandate for .tho Bmpire.
s# t the Sdtan the Kationasfc leader had gne to tho 'exremity ,f
Whio professng ctre oyaty .O ^ entting ali 'ofFc-ia 'teegraph oomnmncafcions botken the canita^# and tho interior, pen#g tho renoval of the cabinet The f ali of,the wm Damad 3?<vi<l*asti n&sfry in Oetobea* would seera ta |nt the tmpire a .behind the movement, for the. Turkish officials in tho interior were"ilfe alread^ idoutified witb it, In a sfcajtemeat given out oa October. mm 15, Mtstapha Kema1said: . - . ' 4 . J . ' V s i
Tj & < ? FA ttyivffC ogze tlve $e-cessty of the-aid of an immtM o^gv coTO jjy. ,'t8 0ti?sj to^carete-dvgopmea'tfTicfey as#ietood at fte & rm i~ , , ; , :-meTf%r e- have m e&pa&oabt platis* but it is tmr tm vjctim t-fa a t Turkev can l>e, J iB A f a .tieh ad. jHM êroas .couatty l she can get a good 'gorerat^tt, ^ u r .O ov-- - - -- i eraeftt.'fefs W'<w êafcea.et Saogh terei^ feterfeence m iattig,, :Ater ' ,; m-- ali om espemnee ^ ajf^sue tfea feAmorica is ile oay iohntry afok to help ? v We'' guamate m tim. Tutfesfi vi$tew?Mzgaimt the Ariematfs mfl teke place, . . ' ' # The vettts of tle Groek occnpation of Smyma and tho uneasiness powcn
tho rm.tii th; ti misskm fenr^ timt- an ftimonccnuvut (rom
wlo!o nglt bo tho K^n:\l for uapyacVsS uf ( liristi;j;v^ in ovorr part of tho eoiatry, Thero s no \fwdoiu in now inôrporat' ' ing ûrdsh t-emtory io a separate Armenta, no nrntl vr \vhut tho ; aspiratios of tho Arnemans, Cerfcainly it is unwiso to iuvilo t*oblo v.hih m:sy bo voidod bv tho consojfdslion of tho mandal o region unde* a pin^l po\v*p. t^nlor ono niftdatory thoy \vill bo niMghborsu T'ndor f% vo or n<ro hey \vill bo rivals. thoir snall ditic-cnc-5 sb- Jeeted to tlo mtcnninablo processos of dspioraaUo roprosotatioa, ' - with tho matttnaHco of dupHeate and. parallo osfcablishmonts-in. naany fins of govovnmontal arfcivity. niy undr a -sinde nanda-, tory eao the mat lor of ultimai boundarios be ofcrrea, whiob is boovod by thk mission to be importanfe. , m tho prdjH>5tioift to carve an idepondent Arnema froi tho . r - Ottoman Enpiro theco h something to be said on the patt of the
> 7 . 5 .v r i\ w ?
4
invtfgjlv oJttl<fniwIun Otioma tn.pro.

. . ------ -------- --
tu C it jiA r t t v -.U .lX -ju Q '
\ J X* V V * V M
----- SSjKs^gj:, _ ---- ------- -
tv Vd ikw l)U -,.v - ' ?f -V

s * * '* '
' S i>6-2vol 13-----:34
,- ^ Jia.^ ^ liM M fa l i vrS a a .--- - ,
"
General Harbordun Amerikan Hkmetine 1920 ylmda verdi rapordan bir sayfa.
Gmr Muahedesi Esas Maddeleri

1 Bir taraftan Trkiye dier tarafdan Ermenistan Cumhuriyeti aarfannla mevcut hali harbe nihayet vermek ve devaml bir sulh tesis eylemek iin zevat tiyeyi icray mzakereye memur etmilerdir.. 2 Tarafeyn murahhaslar hamil olduklan salhiyetnamelerini bitteati usule muvafk bulunduunu tetkik ettikten sonra aralarnda mevad tiyeyi kararlatr mlardr: * 3 Osmanl ve . Rus ve btn cihan istatistiklerinin mstakar olan tima . vaziyetin gsterdii vehile Osmanl hududu dahilinde Ermeni ekseriyetini havi hi bir ktai arazinin mevcut bulunmad bu vesile ile de teyid ve tasdik olunur. 4 Trkyie ile Ermenistan arasndaki hudut... * 5 Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti drdnc maddede zikredilen hu dut ile eski Osmanl hududu arasnda vaki olup ibu ahitname ile Trkiyeye kala cak olan ve zerinde Trkiyenin tarih, rk ve hukuk alkas gayri kabili inkr bu lunan arazinin vaziyeti hakikiyesinde Erivan Cumhuriyeti itibah gsterdii takdirde ahal asliyenin tamamen avdeti mmkn olabilmek iin muahedenamenin tarihi tasdikinden itibaren sene mrurundan arazii mezkre zerinde ray umumiyeye mracaat kabul eder. 6 Emperyalist devletlerin tahrikt ve tevikat eseri olarak muhilli asayi ahval ve harekta fi mabad meydan braklmamas emeli halisanesine binaen Erivan Cumhuriyeti asayii dhiliyeyi muhafazaya kfi ve eslhai hafife ile mcehhez jan darma kuvvetiyle hududu memleketi mdafaaya mahsus bin be yz kiilik bir ktai askeriye ve mdafaaya mahsus sekiz cebel veya sahra topu ve yirmi makinal tfek ile mcehhez cretle mstahdem bin be yz kiilik bir ktai askeriyeden maada bir tekilt askeriyeye msaade etmemei taahhd eder. Memleketi .haric dmanlara kar mdafaa iin tahkimat yapmak ve bu tah kimata istedii kadar ar toplar vaz etmekte Ermenistan Cumhuriyeti serbesttir. Bu ar toplar meyannda ndelhace orduda kullanlabilecek on yedi santimetrelik obslerle 10,5 santimetrelik toplar ve daha kk apta her nevi efvah nariyeyi sagire ve sakile bulunmyacaktr. 4 7 Badelmusalaha Erivanda ikamet edecek Trkiye mmessili siyasisi veya sefirinin bu hususat hakknda tetkikat ve tahkikat icra etmesine Erivan hkmeti msaade etmeyi ibu ahitname ile taahht eylemitir. Buna muabil Ermenistan Cum huriyeti tarafndan talep vukuunda dahil ve haric mehalike kar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Ermenistan Cumhuriyetine muaveneti msellehada bulun ma taahht eyler. Tarafeyni akideyn harbi umum esnasnda dman ordusuna ilti hak ederek devleti metbuasna kar silh istimal etmi veya arazii megule dahilinde yaplan ktallere itirk eylemi olanlardan mada muhacirlerin eski yurtlarna avde tine msaade ederler. Bu suretle memleketlerine avdet edenlerin en meden memle ketlerdeki ekalliyetlerin mstefit olduklan hukuktan tamamiyle istifadelerini mte kabilen temin ederler. 8 Altnc maddenin ikinci fkrasnda zikredilen muhacirinden ibu muahedena menin tasdik ve teatisinden itibaren alt ay olmak zere tyin edilen mddet zarfn da yurtlarna avdet etmiyenler maddei mezkrenin bahettii msaadatdan istifade edemiyecekleri gibi boylelerinin hukuku tasarrufiyeye ait iddialar da mesmu olmyacaktr. . 9 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti iki senedenberi muhafazasna mec bur olduu ordunun masarifi azimesine ramen Ermenistana kar bizzarure ihtiyare mecbur olduu muharebeden dolay talebinde haldi bulunduu tazminattan kabul ye iln edilen esasat nsaniyeye fart irtibat hasebiyle sarf nazar eyler.
10 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Erivan Cumhuriyetinin drdnc maddedeki hudut dahilinde tamamen inkiaf ve temini hkimiyeti iin en samim hislerle muavenet ve halisiyeti taahhd eder. 11 Erivan hkmeti Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan su reli katiyede red edilmi olan (Sevr) ahitnamesini keenlemyekn addettiini kabul ve iln eder. Ve bz emperyalist hkmet ve mehafili siyasir/e elinde ieti tahrip olan Avrupa ve Amerikadaki heyat murahhasasm geri celb etmei, bundan sonra her iki memleket arasnda her trl sui tefehhm izale niyeti halisanesiyle bilmu kabele taahht eylediini beyan eyler. Ermenistan Cumhuriyeti sulh ve skn iinde temini inkiaf ve Trkiye ile hukuku hemcvar zerindeki niyeti halisanesine delil olmak zre emperyalist emeller arkasnda koarak ik* milletin sulh ve sknu ile oyn:yan cidalcu erbab ihtiras bu hkmetten uzak bulundurma taahht eyler. Ermenistan Cumhuriyetine ait arazi dahilinde yaama arzu eden ahal isl miyenin masuniyet ve mahfuziyeti hukukunu temin ve hususiyle dini hristiyani da hilinde ink'.af ve refahn teshil iin cemaat tekilt icrasn ve mf.lerin doru dan doruya cemaat islmiye tarafndan intihabn ve mahalli mftlerin intihab edecekleri ba mftnn Trkiye Byk Millet Meclisi umuru eriye vekleti tara fndan tasdiki memuriyetini kabul ve tasdik eder. 12 Devleteyni kideynden her biri taraf diere mensub ehas ve eyann ken di hututu hadidiyesi ve sureti umumiyede btn turuku umumiye zerinde serbeste mruruna ve turuku aharla deniz veya herhangi bir memleket arasnda transit icra sna hi bir suretle mmanaat etmemeyi mtekabilen taahhd ederler. Trkiye dev leti mevcudiyet ve hayatna emperyalistler tarafmdan vukuu melhuz olan suikast tahriktna mmanaat kastnda bulunduundan sulhu umuminin inikadma kadar serbestii mnakalat ihll etmemek artyle altnc maddede zikredilen miktardan fazla esliha ithalini men iin Erivan Cumhuriyeti dahilinde hututu hadidiye ve turuku m u -, vasalay taht tefti ve murakabada bulunduracak ve emperyalist devletlere mensup resm ve gayri resm memur ve heyetlerin Cumhuriyet dahiline duhul ve hulllerine tarafeyn mmanaat edecektir. 13 Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Ermeni devletinin istikll ve tamamiyeti mlkiyesini tehdid edebilecek tecavzata kar ibu muahedenamenin Erivan Cumhuriyetine temin ettii hukuka halel gelmemek artyla muvakkaten Ermenistan Cumhuriyeti dahilinde tedabiri askeriye icra edebilir. 14 Erivan Cumhuriyeti tarafndan her hangi bir devletle aktedilmi olan bil cmle muahedatm Trkiyeye taallk eyleyen veya Trkiye menafiine muzr olan ahkmn keenlemyekn addettiini Cumhuriyeti marnileyha kabul ve taahhd eyler. T. B. M . M . Zabt ceridesi tima 108. sahife 199 - 202
Rauf Beyin Kzm Karabekir Paaya yazm olduu tarih mektup.

stanbul mebusu aziz ve deerli Kumandan Kzm Karabekir1 e Aziz kardeim, Bu gnk Ulus gazetesinde Trakya umum mfettii Kzm Diriin lmn vebu mnasebetle. yazlan hal tercmesini okudum. Bu meyanda tide aynen nak lettiim fkraya gzm takld. Ruhumda isyan duydum. General Dirik bir faniye nasib olacak en byk talihe, Atatrkn emrinde ve onun erkm harbiye reisi sfatyle Anadoluya gemekle mazhar olmutur. Ebedi - ef resm sfat ve selahiyetden mcerret olarak yalnz milletin efkat ve civanmertliine gvenerek ve onun bitmez tkenmez feyiz ve kudret menbamdan ilham ve kuvvet alarak mcadeleye balad anda onun emirlerim - tpk imdiye kadar olduu gibi mafevk kumandam imi gibi ifa - edenler arasnda kendi erkn harbiye reisi Kzm Dirik, de vard. . diye hakikati tam aksine, hayaszca ve henz benim hayatda bulunduum bir za manda tahrif ve tesbit edilmesini tahammle mecalim kalmad. On be senedir ahsm aleyhine ve her vastaya mracaatla yaplan tezvirata memleket ve milleti mizin geirmekte olduu hayat ve ok mkl zamanlarda, velev iftiralara cevab ve hakk mdafaa iin lsa da, cevab vermeyi doru bulmam ve ok mkl olma sna ramen bu kanaatimi deitirmemi idim. Bugn de aym kanaatde olduumdan neriyat yolunu doru bulmadm. Fakat hakikati yaz ile size yazmaktan meni nefse de imkn bulamadm. Bu yzden, bu babda bildiklerimi aaya nakil suretiyle teselli bulmaya altm. Mtareke gnlerinde, itilaf devletlerinin ahidlerine vefaszlklar yznden ve muahedeye aykr olarak, memleketin baz akamn, bu meyanda stanbulu da igal etmeleri zerine hasl olan ve bnnetice istikll ve vatan ve millet iin mhlik ola ca tahakkuk eden vaziyete are aramak ve bulmak iin sizin de bildiiniz gibi baz arkadalarla mavere ve mzakerelerde bulunulmakta idi. Bu esnada yldrm ordular kumandanlndan stanbula avdet eden Mustafa Kemal Paa da bu teh likeye kar arei necat arayanlardan biri, hatt balcalarndan idi. Uzun gnler ve hatt aylar bulutuk, ve grtk. Nihayet kendisinin nc Ordu ktaat mfet tiliine tayini zerine sizin Erzurumdaki en kuvvetli kolordumuzun kumandam, Ajli Fuad Paamn da Ankarada kolordunun banda bulunmasndan da kuvvet alarak mzakerelerimizi faal sahaya intikal ettirebilmek imknna kani olduk. Ali Fuad Paa beray tedavi stanbulda idi. Tedavi mddetini ikmal etmeden kolordusunun bana avdet etti. zmirin igalinin ertesi gn Mustafa Kemal Paa nc Kolordu kumandanlna tayin ettirdii Refet Bey, erkn harbiye reisi miralay Kzm, erkn harb kaymakam Arif ve binba Hsrev beylerle ve vapuru mahsusla Samsuna gitti. Ben de, aramzda tekarrr ettii gibi Bandrma yolu ile, igal mntkalar ahvalini grerek ve tehlikeye maruz bulunan halka mid vererek Ankarada Ali Fuad Paa ile bulumak zere stanbuldan yola ktm. Bandrma, Akhisar, Marmara, Salihli, demi, Nazilli, Sandkl ve Afyon-Karahisar, Sivrihisar, yolu ile Ankarada Ali Fuad Paaya mlki oldum. . Ali Fuad Paa, o tarihde Havzada bulunan Mustafa Kemal Paa ile muhabere ederek kendisi ile Havzada bulumay tertib etti. Birlikte hareket ettik, ve ehir, ka saba ve kylere uramadan uzaklardan dolaarak ve gizli seyahata itina ederek Amasya-Havza yolu zerinde eltik boazna vardmz zaman Mustafa Kemal Paann * anszn Havzay terk ve Amasya istikametinde cenuba hareket ettiini menzil nokta zabitinden rendik. Ankara 4 Temmuz 1941
Kendisi ile nerede bulumak lzm geldiine dair bize sylenmek zere bir ha ber brakmam idi. Gece Havzaya gizli adam gnderdik. Paann Amasyada bulun duu geen telgraflarn adreslerinden anladk, ve Amasyada kendisi ile muhabere ederek bir gece boazdaki un deirmenlerinden birinin arklar arasnda geirdikten sonra ertesi gn gnderilen otomobil ile Amasyada Mustafa Kemal Paaya mlki olduk. Bize haber vermeden Havzay terk etmesine sebeb olarak kendisini stanbula davet ettiklerini ve muhaberat ile vakit kazanarak azimetini tehir eylediini, halbuki Merzifondaki ngiliz asker mfrezesinin Havzann gerisinde bulunmasndan bir bas kn ile eltik boazn ve Havzay igal, bu suretle kendisini de faaliyetden iskat edebilmeleri ihtimalini grdnden anszn ve habersizce Havzay terk ve boazn cenubunda Amasyay daha emin grdnden hareket ettiini, bu yzden bizi de ha berdar edemediini syledi. Mustafa Kemal Paa ve Al Fuat Paa ve bir gn sonra Samsundan gelerek iltihak eden nc Kolordu kumandan miralay Refet ile vaziyeti enine boyuna tedkik ve mnakaa ederek neticede harekete gemek zamannn hullne kanaat getirdik. Sizin, memleketin hals yegne aresinin fili mukavemet olduu fikir ve kanaatinde bulunduunuzu ve bu kanaatle arkdaki kuvvetlerin kumandanln deruhde ettiinizi biyordum. Dndklerimizi ve harekete esas olarak Anadoluda mer kez bir nokta ve mesel Svasda umum bir kongre toplamak ve o tarihde ark ve garbde Mdafaay Hukuk ve Reddi lhak vesaire gibi muhtelif isimler altnda ayn ayn faaliyetde bulunan teekkklleri birledirerek fikir ve gaye birliiyle sevk ve idarelerini temin iin de mstakbel hareket ve faaliyetleri kongrede ittihaz edilecek kararlara ve mill programa istinad ettirmei en messir ve muvafk bir are grdk. B u noktai nazarlar Erzurumda size, ve karargh Konyada bulunan kinci Ordu mfettii Mersinli Cemal Paaya yazdk. Siz baz munzam mtalaat ile tenviir ettikten sonra Svasda umum bir kongrenin toplanmas esasn kabul etmekle be raber ark vilyetlerinin yakn bir tecavz tehlikesine maruz kalabileceini d nerek ark vilyetleri murahhaslarndan mrekkep bir kongrenin tarafnzdan vaki teebbs zerine Erzurumda toplanmak zre bulunduunu, Mustafa Kemal Paa ile benim evvel Erzuruma gelerek bu kongrede bulunduktan sonra, ark vilyetleri murahhaslarndan bir heyetle Sivasa avdet ve istil edilmiyen vatan akamnn m messillerinden mrekkep umum kongreyi toplayarak memleketin istildan siyaneti iin umum millete amil olacak esaslar tesbit etmek tarzn ark vilyetlerinin her an maruz kalabilecei tehlikeye kar cil tedbir olarak grdnz, ve bu noktada srar ettiniz. Neticede bu noktai nazarnz bizce de makbul oldu. Mersinli Cemal Paa da kararmz tasvib hatt daha ileri giderek ahaliye talyanlardan satn almak suretiyle silh tedarik ettirmekte olduunu ve zaman mnasib ise msellh kyam bile mm kn grdn bildirdi. Ali Fuad Paa, kararlatrlan esaslar zerine ve lzum grnce aktan fiilen harekete gemek ve stanbulda ileri gelen baz zevat ittihaz edilen kararlarmzdan haberdar ve Anadoluya davet iin yazlan mektuplar sahiplerine isali deruhde ede rek Ankaraya avdet etti. Yukarda zikrettiim karara vasl olunca, nc Ordu k taat mfettii Mustafa Kemal Paa maiyeti erkm harbiyesinden miralay Kzm, kaymakam Arif, ve binba Hsrev beyleri davet ve kararmzdan kendilerini de ha berdar ederek fikir ve mtalaalarn sordu. Musib buldular ve ayni maksad ile va tan ve milletin hals gnne kadar ne olursa olsun kendisi ile beraber yryecekle rine namus ve erefi askerileri zerine yemin ettiler. Mustafa Kemal Paa ve Refet bey ile Svasa hareket ettik. Bir ka gn orada kalarak ve vali Reit Paa ve mem leketin ileri gelenleri ile grerek Svasda umum bir kongre toplamak esas zerin de anlatktan sonra Erzuruma hareket ettik. Bu srada stanbul hkmeti dahiliye nazr Ali Kemal bey vastasyla Mustafa Kemal Paamn vazifesinden azledildiini ve memurini mlkiyenin kendisine o yolda muamele etmesini mir ediyordu. Buna ramen Erzuruma muvasalatmz gn siz bizleri ehir haricinde bata Erzurum va~
lisi Mnir bey olduu halde mlk, asker resa ve memleketin, eraf, mektep ocuKaiiid varncaya Kadar her smidan naka byk nmayilerle istiKDa euiuiaz. B u suretle de en Dedbin insanlarn bie kaberine mid ve ferah verecek ak, tered dtsz kat azminizi izhar ve iln ettiniz. Bizim Erzuruma muvasalatmzda kongreye ark vilyetlerinin intihab ettikleri murahhaslar da gelmeye balamlard. Sizin teebbsnzle Mustafa Kemal Paa ile ben Erzurum merkezi Mdafaay Hukuk cemiyetine z olarak kabul ve kongreye itirk edecek zlar meyannda murahhas seildik. Bunun zerine stanbul hkmetinde tel artt. Harbiye nazr ve eski ku mandannz evket Turgut Paa vastasyla size vaki olan tebligat ile Mustafa K e mal Paa ile benim faaliyetden men edilmemiz ve nc Ordu ktaat mfettiliini sizin deruhde eylemeniz emir edildi. Siz verdiiniz cevapta (paa ile benim harek tmn, hukuk tedkikat neticesinde kanunu esasiye mugayir bulunmadn grd nz, bu sebebden men edemiyeceinizi, Mustafa Kemal Paay memuriyetinden ayrmak doru bir hareket olmyacam, bilkis memleket ve hkmetleri iin muzr neticeler douracan) yazdnz. stanbul hkmeti aynca sabk mutasarrflardan Ziya bey isminde birini Erzuruma kadar gndermi, fehmetti mahall nfuzundan bilistifade bizlerin hareketimize mani olabileceini tasavvur eylemi di. Bu zatn da maksat ve hareketini zamannda kefederek faaliyetine meydan vermediniz. Sizin cevabnz zerine harbiye nazn evket Turgut Paa vaziyeti kavnyarak ve hkmetin tuttuu yolun sekametini grerek istifa etti, ve yerine topu mirliva lndan mtekait Ferit Paa harbiye nazr nasbedildi. 1919 senesi Temmuzunun 8 inde Mustafa Kemal Paa telgraf ile muhabere iin stanbuldan makine bana davet edildi. Kendisi ile beraber siz, ben ve Kzm Dirik telgrafhaneye gittik. Saray telgraf merkezinden harbiye nazr Ferid Paa muhabereyi at. Mustafa Kemal Paaya, eskidenberi olan hrmet ve muhabbetinden, zek ve asker meziyetlerine olan itimat ve hayranlndan balyarak gzel bir tabir ve cmlelerle teminat vererek faaliyet den vaz gemesini, eer stanbula gelmeyi ecanib tehlikesi yznden doru bulmuyor ise Anadoluda mnasib grecei bir mahalle ekilerek istirahat etmesini padiahn da arzusu olarak teklif eyledi. Mustafa Kemal Paa, harbiye nazrna ayni suretle -gzel ve samim cmle ve ifadelerle mukabele ediyor, padiaha olan sadakatinden bahis ile tekliflerinin; yanl malmata istinad ettiini ileri sryor, muhabere de uzayp gidiyordu. Telgrafla muhaverenin gidii neticede paay askerlikden tard et mek ihtimallerini kuvvetletirdi. Byle bir hareketin ne olursa olsun efkr umumiye zerinde fena bir iz brakmas ihtimaline kar koymak iin Mustafa Kemal Paann tekaddm ederek askerlikten istifa etmesinin mnasip olacan, paaya teklif etti niz. Ben de bu teklifinize itirk ettim. Mustafa Kemal Paa byle zamanlarda ve bu gibi hareketlerde devlet makam ve rtbesinin ok mhim messir olduunu syliyerek kabulde tereddt etti. Fakat Ferit Paamn teklifleri srar eklini almaya ba laynca kendisi de bizim fikrimizi kabul ve harbiye nezaretine yazd bir telgrafname ile askerlikden istifa etti. Akabinde de harbiye nazn Ferit Paa, Paay zat ahane nin kendisini silki askeriyeden afv (tard) ettiini tebli ederek muhabereye nihayet verildi. Erzuruma mavasalatmzda Mustafa Kemal Paann karargh olarak tahsis ettiiniz, benim de birlikde ikamet ettiim daireden karak Erzurum valisi olan ve bir mddet evvel istifa ile stanbula avdet eden Mnir beyin ikamet ettii eve nak lettik. Hatrmda kaldna gre 1919 senesi 10 Temmuz gn mutad olduu zere Mustafa Kemal Paa ile yirmi drt saat zarfnda gelen telgraf ve mukarrerrat gz . den geirmek ve icab edenlere cevab vermek zre bulutuk. Kzm Dirik de bu gibi ahvalde ktiblik vazifesini ifa ettiinden kendisi de evrak ile bize iltihak etti. Gelen evrak okundu. Cevaplarnn msveddeleri hazrlanp toplant nihayete erince daha on be gn evvel, sonuna kadar Paa ile ayni maksad ve gaye iin alacana eref ve
narusu zerine yemin ederek sz veren erkn harb miralay miralay Kzm bey aya a kalkd ve kemali sknetle Paaya tevecch ederek aynen u szleri syledi:
Paam sis askerlikten istifa ettiniz. Benim bundan sonra bu vazifeme devam imkm kalmad. Msadenizle kolordu kumandan Kzm' Karabekir Paadan asker bir vazife istiyeceim. Evrak kime teslim etmemi emir ediyorsunuz dedi. Mustafa Kemal Paa hi beklemedii bu teklif karsnda sarard, ve ok sarsld. Tabiri mahsusiyle vurulmua dnd, ve, Y a ... yle mi efendim? Peki efendim... Evrak Hsrev beye devir ediniz efendim. szleriyle Kzm Dirike yol verdi. Erkn harbiye miralay Kzm bey de kendine has bir alml tavrla odadan kt, gitti. Mustafa Kemal Paa ylm bir halde koltukda bir mddet dndkten sonra bana tevecch ederek, Rauf grdn m? Ben hakl deil mi idim? Devlet makam ve mesnedinin kymetini grdn m? Dn benim ile en yksek gayret ve phe gtrmiyecek kadar samimiyetle alan bu adamn grdn hareketi benim grmdeki isabeti teyid etmedi mi? dedi. Paa ok meyus idi. 1919 senesinde 31 Mart ihtilli askerisi yznden stanbul, zerine yryen Hareket Ordusunda erkn harb kolaas olarak tandm Mustafa Kemal Paa ile talyanlarn Trablusu garbe tecavzleri zerine ve merhum Enver Paa ile. Bingazi mntkasnn mdafaas iin altm srada kendisi ile i birlii etmi, Balkan Harbinde Gelibolu ibihceziresinin mdafaas iin tertib edilen kolordu erkm harbiyesinde bulunduu, benim de anakkalede Hamidiye svarisi olarak bu lunduum zaman Maydosdaki kararghlarnda sk sk bulumu ve etin asker me selelerin mnakaa ve tahlilinde derin nfuzu nazar ve amel tecrbelerine ve sk neti muhakemesine gahid olmu, Harbi Umum esnasnda iki defa ok maks ve ha yatna mal olabilecek kadar tehlikelere maruz kald zamanlarda kendisinin yannda bulunmak suretiyle hal ve tavrna yakndan vakf bulunmu olduum Mustafa Kemal Paann bu vaka karsnda gsterdii yeis ve fturun benzerine hi ahid olmam idim.. f Miralay Kzm beyin ahdine vefaszlk ederek ayrlmas irkindir. Fakat sizin istifanz yznden bir kat daha artan mevki ve nfuzunuza nakise vermez. Bu gibi zaif unsurlarn iin banda bertaraf olmas daha etin zamanlarda ayrlklardan daha hayrldr ve isabet olmutur.''' diyerek teskine altm. Paa, Rauf, bu gr hissen dorudur ama filiyatda yeri yoktur. imdi ahidi olduu muz hareket inallah balang deildir. Seninle benim yapacamz bir ey kald, o da emin bir yere ekilip ayak altnda ezilmemeye almaktr. , dedi. Ben ayni kanaatde olmadm, istifas suretiyle v bir ferdi millet gibi vatann mdafaa ve halsna alaca yolundaki beyanat zerine gerek ordu gerekse millet nazarnda bir kat daha muhabbet ve emniyet celb ettiini syledim, ve her halde kol ordu kumandan Kzm Karabekir Paann hakkmzdaki hrmet ve muhabbeti art mtr, azalmamtr diyerek bana bir ka gn evvel sizin, Rauf, bu dava her cephede mstevliler ile vurumakla balyacak ve asker ga libiyetle memleketimiz kurtulacaktr. Bu halde bize kumanda etmek meziyet ve kud retini haiz yegne ahsiyet de Mustafa Kemal Paadr. dediinizi kendisine tekrar ettim. nallah yledir... Allah belsn versin, u Amerikallar manda madr? nedir? bir n evvel kabul etseler de memleket de, millet de bu herc m ercde kurtulsa. szlerini fart yeis ve heyecanla kendi kendine konuur gibi tekrar etti.^ Tam bu srada yaveri Cevad Abbas tell bir tavrla bulunduumuz odaya girerek, 1 Efendim, kolordu kumandan Kzm Karabekir Paa geliyor.'' dedi. Paa akn bir hal ald, sarard. Daha evvel Harbiye Nazr evket Turgut
Paann nc Ordu ktaat mfettilik vekletini size teklif ederek Paa ile beni faaliyetien men etmeniz yolundaki tebliini biliyordu. Bunun taht tesirinde olarak ve pie ve ok endieli nazarlarla bana bakarak ac ac glmseyerek lisan hal ile, Grdn m? dediklerim doru deil mi imi? der bir vaziyet ald ve yaverine, Buyursunlar dedi. / Siz, bir ma-fevki resmen ziyaretde mutad olan tavr ve kyafetle odaya girdiniz ve Fa ay hrmetle selmlyarak, Kumandamda bulunan zabitan ve efradn hrmet ve tazimlerini arza geldim. Siz bundan evvel olduu gibi bundan byle de bizim muhterem kumandanmzsnz. Kolordu kumandanna mahsus araba ile maiyetinize bir takm svari getirdim. He pimiz emrinizdeyiz Paam. ' . dediniz, Mustafa Kemal Paa sendeliyerek zerinize atld, ve boynunuza sarlarak, yanaklarnzdan tekrar tekrar pd, size teekkr etti. Bu andan itibaren de yeis ve ftur havas muhitimizden silinip gitti. Siz bu szlerinizi bizlere yazdnz birer tez kere ile aynca teyid ve tesbit de eylediniz. / stanbulun emirlerine ramen Kongrenin (Sanasaryan) mekteb binasnda topla nabilmesi iin her trl hazrlklar siz tertib ettiiniz gibi asker muzkay gndererek Kongrenin kadmda zlan selmlamak suretiyle ordunun ve bizzat sizin kendileri e beraber olduunuzu iln eylediniz. Bu suretle de toplanmay ve emni^lt havas iinde mzakere ederek hayat verici salim kararlara varmay mmkn kldnz. Âziz kardeim Kzm Karabekir, Kzm Diriin lm mnasebetiyle (Ulus) gazetesinde kan tercmei halinde, Mustafa Kemal Paamn harekt milliyede er kn ' harb reisi bulunduu ve Paa askerden istifade ettikden sonra da ayni itaatle maiyetinde altn ifade eden fkray okuyunca yukardan beri yazdm ye o gn den beri kalbimde ve fikrimde canl olarak yaattm vekayii kt zerine koyma, bu gibi ehadetlere ihtiyacnz olmadn bilmekle beraber, size gndermeyi mill, vatan bir bor bildim,^ Geen Haziran aynda altm yama girdim. On bir yanda iken Bahriye mek tebine girmek suretiyle vatan ve millet hizmetini meslek edindim. O gnden bu gne kadar sevgili vatan ve byk aziz milletimizin bana gelen ve genlerin hepsine ok yakndan, diyebilirim ki iinden ahid oldum. Fakat aziz kardeim, btn bu mddet zarfnda, 1919 senesi Temmuzunun onuncu gn Erzurumda bu gn (Atatrk) evi namm tayan evin, ayni zamanda Mustafa Kemal Paaya yatak odas vazifesini gren odada ahid olduum Meslekde sebat, Gayeye sadakat, Ahde vefa ve En yksek Feragati nefsin o mertebe samim ve asil yksek misaline ahid olmam idim. Bu mahedemi lzm geldike hatt frsat bulduka, her zaman her yerde syle mei, tekrar etmei vicdan borcu bildim. Bugn de size yazmaa saik ayni duygu dur. Bu vesile e de snmez, tkenmez karde sevgi ve sayglarmzn kabuln niyaz eylerim Kara-Bekirim.
H. Raut Obay
Kitabn iinde geen veya mevzu ile ilgili bahislere ait baz tarih resimler bu ksmdan sonra verilmitir...
i.
Kolordu Karargh
ark Cephesinde kullanlan tayyarelerimiz
zmirin igalini protesto iin Erzurumda yaplan miting 18 May 1335 (1919)
Ali Fuat Paa
Sarkamta bir toplant Karabekir Paa, sanda Hazm bey solunda Said Paa. Karsnda: Mahmut Sadk bey, Seyfi bey
% zje& yz aq euuaz'ef) lusjas gg 'BpuSnu'Bpu'Burnjj ijAp
sj'ejf
Karsda, nn Meydannda aa bayram
O tarihlerde Dou Beyazt
p *
-n
. '*
-* * * ' *. \
* .%
V I
^jf(. jj<.*;j,, .
J ^ ;U ^ , ? W ; - --. '
i# - ?
-lW 1 - , - , -v -gu'
* * ;
* 1 * ' . V *r',V - "^ & S - i**" ^ M 'r ^ -1 T .b V
lft-i> ' - ,\ f , . f(*fi|
^^ssosHM
S S eff
S ffi.-a s s S s f ffi1
* * ,K 8 * aE 4 0* 1 J mm S /i M l*,w i> ' j!* M is * " * :mw
Cafer Tayyar Paa www.ceddimizosmanli.net
Mustafa Kemal Paa Ankarada Din Adamlarile birlikte
Kzm Karabekir Paa Sarkam yolunda
Kars-akmak kynde hir tefti
Kzm Karabekir Paa Gmr Kalesinde
Trabzon, Gzelhisarda
ordunun
muzafferiyeti dolaysyle
yaplan
nmayi
Mustafa Kemal Paa ve Kzm Karabekir Paa zaferi mteakip zmirde
Halit Bey
Kzm Karabekir Paamn ahs mzesinden bir ke. (Resimdeki tablo Karsn almm gstermektedir) www.ceddimizosmanli.net
stikll Harbi Kumandanlar zaferi mteakip toplu bir halde Soldan itibaren: Birinci sra: Ali Fuat, Cevad, Fevzi, Kzm Karabekir, Fahreddin Paalar, ikinci sra: Kzm, Ali Said, Ali Hikmet, Kemaleddin Sami, Cafer Tayyar, zzeddin Paalar. nc sra: Asm, Aieddin, Sabri, Sabit, Halis Beyler. ,

Kazım Karabekir - Istiklal Harbimiz PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kazım Karabekir - Istiklal Harbimiz PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.ceddimizosmanli.

Kzm Karabekir Paann. Hayat

Eski harflerle neredilmi eserleri:

tlerim arkl bret

Erzurum Kongresi alyor

106 109 111 112 118 132

Tekrar cepheye hareket Karsn zabt

Beylerin Meclisdeki yeni vaziyetleri

Mtareke akimden zmir igaline kadar

Miitarekete emirname ve eraiti u idi:

velki hudud gerisine ekilmesi hususunda evvelce ita

M averay K alkasn evvelce kuvay Osmaniye tarafndan ksmen tahliyesi emredil-

Osman seray harbiyesi itilf devletleri nezdinde muhafaza edilecektir.

| -:;j 1 ! . 'i ;;-r

Ptrge civarlarnda dahi Krtlk tahrikat vuku bulmak

j'ijih .is J i.S i

:;V *11 -fip;

ube 1 No. 1961 Dokuzuncu Ordu Kumandanlna nc Ordu Kumandanlna "

En mkl zamanlarda rum hkmeti mahalliyesi ve rum ahalisi m kem

Hirstantos Trabzon Metrepolidi ve gayri mstahlis rumlann murahhas

lim izi ve devletimizi idama

nc Ordu Mfettii M ustafa K em al

Bu tekilta arkta oktan baland, ihtiya aylarca evvel grl mt.

Onbesinci Kotordu Kumandanlna

taht igallerindedir. Milletimizi dinimizi

. Havza 2 /6 /1 3 3 5 15. K . Kumandanlna

Vilyat arkye M dafaai Hukuku M illiye Cemiyeti Reisi

15. K . Kumandan Kzm Karabekir Pasa Hazretlerine

ifre ettim 22 Yaver Fahrettin

Amasya: 23/6/1335 ifre: Zata Mahsustur.

Hsrev Beyin mektubu:

Cevat Paadan 4/Temmuzda gelen cevap udur:

Gayet aceledir C. 29/6/1335 ve 184 No. lu ifreye

Zata mahsus ve mstaceldir.

15. Kolordu Kumandan

Svasta 3. Kolordu Kumandanlna.

Zata Mahsustur 20. Kolordu Kumandanlna

Klemensonun muhtramza cevab

';:v '^ :;V ;: :o ; v * ? i;:^ v -;::; V ;;:.:

kendilerini mruz brakyor:

Gmhane murahhas Zeki bey

15. Kolordu Kumandanlna:

jandarmaya mzaheret 11. Frka Kumandan

Ayn gn Trabzon mevki kumandanlndan da u ifre geldi:

15. Kolordu Kumandanlna

(1) Bu havadisi evvelce de almtk.

Merkez dairesi 2733

Harbiye Nazr: f i atim

u cevab yazdm ve kolordulara ve mmtakamn ettim:

valilerine tamim Emmun;

yeni bir fedakrlk ve kahramanlk misali terkevlemektir. Erzurum Kongre Heyeti

Erzurum: 7 Austos 1335

(1) Bu zatlar 29 Austosta E miramdan hareket ettiler.

yanmaya alaca muhtac mlhazadr. jann rica ederim.

11/Austosta Salhattin beyden Sivas tarzndaki tideki ifre geldi:

kongresine lzum var m

15. Kolordu Kumandanlna

nc frka ve Trabzon mevki kumandanlna verdiim emir:

Zata mahsus ve pek aceledir:

lar. Veliaht hkmeti hazara aleyhinde arzuyu milliyi tervi ediyor.

Turul A czedir: ^ 15. Kolordu Kumandanlna 16/8/1335

1 Frkaya tyin, klnan kaymakam

Kolordum frka ve makamlarna derhal u emri verdim: