Pierre Loti

1914

Tercman 1001 TEMEL ESER

Tercman
1001 TEMEL ESER

&

P E R R E LOT
H azrlayan F K R E T AHOLU

CAN EKSEN TRKYE 1914

T erc m an g a z e te s in d e h azrlan an bu e s e r K ervan K ita p lk A. . o fs e t t e s is le r in d e b a s lm t r

1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz

Tarihimize m n, m ill benliim ize g ka tan ktphaneler dolusu birbirinden aeme eser lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo loji, felsefe, folklor gibi mili! ruhu geli tiren, ona y n veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elim izin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edem eyiz. nk devirler deim elere yol am , dil deim i, yaz deim itir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unutul maya yz tutm u -Ama deerinden hibir ey kaybetm em i, ounluu daha da nem kazan m- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta rp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz " 1000 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanl nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapm ay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla maya karar verdik. " 1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz dan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imknlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gu rurla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulu nuyor. Mill deer ve m nda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler

nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturt maktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd! hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gufur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK

Tercman Gazetesi Sahibi

PERRE LOTnin HAYATI Asl ad Julien Viaud olan Pierre Loti, 14 Ocak 1850 de Fransann Rochefort ehrinde dodu. Deniz cilie m erakl protestan bir ailedendir. ocukluu i ac bir evrede gemedi. Annesinin ve teyzelerinin isteklerine uyarak, renimine ncil okumakla bala d. Bir iire de Yunanca ve Ltince dersleri ald. Li seyi Rochefortda bitirdikten sonra, ailenin denizcilik geleneine uyarak Deniz Akademisine girdi. Ama, bu tutum u denizcilikten ok, yaradlna uygun egzotik lkeler grmek, tabiat ve yalnzl seven rom antik ruhunu tatm in etm ek isteinden ileri geliyordu. S Akademiyi bitirdikten sonra, 1867 ylnda J|ean Bart gemisiyle ilk seferine kt. Otuz yl bahriye su bay olarak uzak denizlerde ve lkelerde dolat. Bir birine benzemez toplum larn yaayn, duygu ve he yecanlarn eserlerinde aksettirdi. Bu lkeler arasn da: Trkiye ve stanbul, Japonya, Tahiti, ran, Sene gal bata gelir. Samimi bir Trk dostu olan Pierre Loti, Trablusgarp, Balkan, 1. Dnya Sava ve Mill Mcadelede Trkiyeyi Jkuvvtetle destekledi. lk i 1870 ylnda ol mak zere birok defa stanbul'a geldi. Sevgi ve heye canla karland. Devlet adam ve yazarlardan geni bir evre edindi. Hasky, ^Tepeba, Kandilli, Divanyolu, Ortaky, aramba semtlerinde, eitli evlerde

10

ve yallarda oturdu. Trkiye hakknda birok eserler yazd. Onbe kadar olan bu eserlerin birinci blm Sultan II. Abdlhamit devrine aittir: Aziyade Fleurs dennui, Fantome dOrient, Les desenchantees, Lexilte, Jerusalem, La Galile ve Le Deserl. Bunlardan Azyade ve Les Desenchantees (Kzgnlar) romanla rn Trkeve evirmitir. B a l k a n H arbinden, mill mcadeleye kadar geen zaman iine alan ve Trk milletinin urad hakszlklarn savun masn yapan kitaplar ise drt tanedir. La Turquie Agonisante (Can ekien Trkiye), Les M assacres d'Arm6nie (Ermeni Katlimlar), Les Allies quil nous faudrait, La Mort de ntre chere France en Orient.. Bunlardan baka, 1910 ve 1913 yllarnda stanbulda geirdii gnleri aksettiren bir hatra kitab: S u p re mes Visions dOrient. Bu eserleriyle ve eitli gazetelerde kan yazla ryla Trk milletinin kalbinde unutulm az bir yer tu tan Pierre Lotinin hatrasn yaatm ak iin, bugn stanbul ve Bursada eitli cadde ve kahvehanelere onun ad verilmitir. Orijinal bir romanc, kuvvetli bir polemiki ola rak btn dnyada byk hret kazanan Pierre Loti, 1891 de Academie Franaise ye seildi. 1922 ylnda da Legion d'Honneur niann ald. Byk yazar, 1923 de Hendayede ld. Vasiyeti zerine Saint - Pierre d Oleron adasndaki aile bahesinin derinliklerine g mld. Pierre Lotinin eserlerinde, btn eski gzelliklere ak, mistik ve melnkolik bir ruhun akisleri grlr. slbu lirik ve renklidir. Onun dnce ve zihniyeti ne kar olanlar bile, bu syleyi gzelliinin deerini kabul etmek zorunda kalmlardr.

11

Gustave Lansonun dedii gibi: O, Fransz edebi yatnn en byk ressamdr. zellikle, Dou ve Uzak Douyu anlatrken bavurduu tasvirler, detaylara kadar inerek, sihirli bir dnya izerler. Loti, saf bir rom antiktir. B atmn ruh inceliini silip spren endstri hamlelerine kar, srekli bir ka hlindedir. Onun istedii hayallerle dolu byl iklimler artk Avrupada yoktur. Onun iin Douya, eski medeniyetler lkesine snr. Orada herey, saf bir masal dnyasn andrr. Orada insanlar makine dilileri arasnda ezilmemi, byk endstri mcade lelerinin ypratc temposuna girmemilerdir. Orada hayat, skin, sessiz ve ryal; insanlar mtevekkil, iyi ve namusludurlar. Bu Douya has, soylu ve nsan durum , Loti'nin yaradlna uygun der. Birbiri peinden yaynlad rom anlarda da, bu uygunluun belirtileri kuvvetle gze arpar. Loti, iirli bir roman t r yaratm tr. Mistik bir sarholuk, gemi zlemi ve egzotik gzellikler, bu eserlerin ana dokusunu meydana getirirler. Eserlerinin dkm aadadr: 1 Aziyade, 1879 (Sultan II. Abdlhamit zamann da stanbulda geen, rom antik bir ak roman dr. stanbulun tarih gzellikleri ve harem ha yatnn esrarl ekicilii eserin orijinalitesini tekil eder. Yaynland zaman Fransa'da byk ilgi uyandrd.) 2 Rarahu, 1880 (Tahiti Adasnn tabiat gzellik lerini anlatr.)

12

3 Le Roman d un Sipahi, 1881 (Bir Sipl.inin Ro man, konusu Senegal'de geer.) 4 Le Mariage de Loti, 1882 (Lotinin evlenmesi) 5 Fleurs d Ennui, 1882 (Kader iekleri) 6 Mon Frere Yves 1883 (Kardeim Yves) 7 Pecheur d Islande, 1886 (tzlnda Balks. Yazarn en tanum eserlerindedir. Hayatn ak denizlerde kazanan Bretanyal bir balk, nn basit hayatn dolduran gerek bir akn hi kyesidir. Loti, bu romannda, denizi ve deniz adamlarn, gereklerin dna tam adan, iirli bir dille anlatr.) 8 Propos d exil, 1887 9 Madame Chrysantheme, 1887 (Madam Krizan tem. in ve Japonya'nn, eski medeniyet izlerini tayan hayatlarn anlatan bir romandr.) 10 Japoneries d Automne, 1889 (Japon Sonbahar) 11 Au Maroc, 1889 (Konusu Fasta* geer) 12 Le Roman d'un Enfant, 1890 (Bir ocuun Ro man) 13 Le Livre de La Piti6 et de La Mort, 189? (Mer ham et ve lm ) 14 Fantomes d'Orient, 1891 (ark Hayalleri. Aziy ad lnin devam ve sonu) 15 LExilee, 1893 (Srgn) 16 Matelot, 1893 (Tayfa. Bretanya balklarnn hayatn anlatr.) 17 J6rusalem, 1895 ,(Bir blm Trkiye'ye ait) 18 La Galile, 1895 19 Le D^sert, 1895 20 Ramuntcho, 1897 (Bask halkn konu edinen bir roman.)

13

21 22 23 24 25 6 27

Figures et Choses qui Passaient, 1897 L lle du Rfive, 1898 (dram) ,Judith Renaudin, 1898 Reflets sur La Sombre Route, 1889 Les Demiers Jours de P6kin, 1901 LInde Sans Les Anglais, 1903 Vers Ispahan, 1904 (sfahana Doru. Bu gezi eserinde ran, zellikle sfahan ve iraz, bir res sam ustal ile tasvir edilmitir.) 28 Le Roi Lear, 1904 (Piyes. Emile Vedel ile bir likte.) 29 La troisifcme jeunnesse de Madame Prune, 109!> 30 Les Dlsenchantes, 1906 (Krgnlar. stanbul kadnlarn anlatr.) 31 La mort de Philoe, 1909 32 Le Chteau de la Belle au Bois dormant, 1910 33 La Fille du Ciel, 1911 (Piyes. Judith Gautier ile birlikte) 34 Le Pelerin dAngkor, 1912 35 La Turquie Agonisante, 1913 (Can ekien Tr kiye) 36 La Grande barbarie, 1915 (bror) 37 La Hyene enrage, 1916 38 Divers aspects du vertige mondial, 1917 39 L'Horreur Allemande, 1918 40 Les Massacres d'Arm^nia, 1918 (Ermenilerin yaptklar katlimlar konu edinir.) 41 Les Allies quil nous faudrait, 1919 ( Bize ge rekli olan m ttefikler)

14

i2 Prime Jeunesse, 1919 *3 La m ort de ntre cher France en Orient, 1920 (Azir Fransamzm arkta Kim) 4 Suprmes Visions. d'Orient, 1921 45 Un jeune offirier pauvre, 1923 (olu Samuel Pierre Loti Viaud ile birlikte) 6 Journal Intime, 1878 1881 1926

NSZ Pierre Loti, Trablusgarp savanda Italyanlarn, Balkan H arbi'nde i|se M ttefiklerin (Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan, Karada) Trk ve mslmanlara yaptklar zulm ve katliplarm yakndan ahidi oldu. Avrupa devletleri, Osmanl m paratorluum u sar san bu savalar srasnda, daima hakszn ve kan d kclerin yannda yer ald. Bunun birinci sebebi ise, yklmas istenen m paratorluun m irasna konmak dncesi, ikinci sebebi ise, Avrupann, btn teknik gelimelerine ramen bir trl tesirinden kurtulamar d dini fanatizm dir. Bunun gzle grlr mislini, o sralarda Balkan devletlerinin asker bakm dan en gls Bulgaristan verm itir. Bulgar Kral Ferdinand Koburg, Avrupay din ynnden etkisi altna almak ve gerekli yardm salamak iin, Balkan Savana bir Hallar seferi ss vermi ve bu propaganday btn sava sresin ce baaryla yrtm tr. Gerek Trablusgarp fcias, gerekse Balkan Harbi sralarnda, btn bat toplumu elbirlii ile talya ve m ttefikleri desteklem itir, yle ki, Avrupa bas nnda. Trkler ve m slm anlar lehine hibir yayn yaplmam, gerekler tamamen tersyz edilmitir.

16

Bu ac ve mitsiz gnlerde, sdece birka yazar, din ve politik kar hesaplarn bir yana brakarak, ezilenlerin tarafn tutmak cesaretini gsterebilmitir. Bunlarn banda, arkada Claude Farrre ile bir likte Pierre Loti gelir, deerli yazar, Trkleri hakl gsteren hibir yaznn yaynlanmasna istekli grn meyen Fransz basnnda, kendisine zar zor bir yer bulabilmi ve bylece, gerekleri olduu gibi akset tirmek imknna kavumutur. Orijinal ad La Turquie Agonisante olan bu kitap, bu yazlarn derlenmesiyle meydana gelmitir. Burada baz sorular akla gelebUir: Pierre Loti, Trk ve slm dnyasn neden bu derece iten bir sevgiyle desteklemitir? Neden bu uurda dindala rn karsna almak ve onlann trl hiScumlanna u ramak riskini gze almtr? Bu davran, gerek bir hak aramak dncesinin sonucu mudur, yoksa, duy gu dnyasn tatmin etmek gayesini mi gtmektedir? Bu sorulan bir bu kadar daha uzatabiliriz, fakat netice deimez. nk ortada duran bir gerek var dr; o da: Smrlm, aldatlm, kaderine terkedil mi bir Trkiyenin, kk hesaplardan uzak kudret li bir kalem tarafndan dnya lsnde mdafaas nn yaplm olmasdr. Bu da yeter bir tesellidir. Pierre Loti de bir batl olarak elbette doduu memleketin menfaatlerini dnmek zorundayd. Fa kat, bu menfaatlerin elde edilmesi iin uygulanmasn istedii metodlar, hibir zaman, bakalarnn ne sr d insanlk d vahet metodlan deildi. nk o, Dou medeniyetini ve onun kaderci insanlarn gerek

; bir samimiyetle seviyordu. Onlarn, Bat medeniyeti karsnda ciz ve gsz mahvolmalarn istemiyordu. Ama, onlarn teknik ve endstri hamlelerine giriip, Avrupann makine medeniyetini lkelerine getirmele rini de istemiyordu. Dou, sessiz ve rahat, kendi ke sinde olduu gibi kalmal, hibir gelime ve deime, onlarn yzyllar kavrayan bysn ve orijinal gr zelliini bozmamalyd. Bu, duygularn emrinden d ar kamayan bir rom antikin istekleridir; fakat, ne yazk ki, gereklerin dndadr. Pierre Lotinin Douyla ilgili romantizmi bu ba kmdan gereklerin dna tasa da, yine bir yerde, insanc bir gre ynelmektedir. O* bugn bile Av rupay tesiri altnda tutan din taassubundan uzaktr. stanbulun slm sileti, Halicin eski devirleri yaa tan havas, camiler, m inareler, saraylar, kubbeler... Btn bunlar, bir lde, ruhunda gzellik duygusu bulunanlar ayn dinden olsalar da, tesiri altna alabi lir. Evet! Ancak bu kadar... Fakat Pierre Loti, bu ka daryla yetinmez. O, bu slm hava iinde yaayanlar da sever. Hem de, asrlk nar aalan altnda nargile fokurdatan, aza kanaat eden, kaderine boyun een, ba sarkl koyu mslmanlar.. Ve bu tutum u, onu dier batllardan aynr. O Bat ki, btn medeniyeti nin sebebini Hristiyan dininin yceliine balar. Ms lmanlk, bir ilkel dindir onlarca. Btn geriliklerin, bilgisizliklerin, ilk ve kesin sebebidir. Bu bakmdan, m slman lkeleri, batllar iin, smrlmesi gere ken ak pazarlardr. Bu genel hkm , pek tabiidir ki Trkiyeyi de iine alr. Ve bunca muhteem tarih m iras, fetihler
F : 2

18

ve kurulm u yce medeniyetler, din bir perspektiften incelenir ve reddedilir. Bu szleri ispat etmek iin, Dou ve Bat yazar larnn fikirlerine birazck eilmek gerekiyor, ilk ola rak nl Fransz dnr Ernest Renan ele alalm. Renana gre, slmlk, ilimle badaamayan bir din dir: Felsefe veya bilim ad verilebilecek her eye, s lmln ilk yzyl kadar yabanc kalm hibir ey yoktur. Yzyllardan beri srp giden ve Arabistann vicdann semitik Tanr birliinin trl ekilleri a ra sndan muallkta tutan bir din mcadelesinden doan slmlk, rasyonalizm veya bilim denilebilecek hereyden bin fersah uzaktr. Bu mcadeleye, onu bir fthat ve yamaclk vesilesi sayarak katlan Arap at Jan, devirlerinde dnyann en yaman savalar idiler. Fakat m uhakkak ki, onlar dnyann en az filo zof insanlar idi. (Renan N utuklar ve konferanslar) Rcnan, slm medeniyeti, slm sanat, slm fel sefesi gibi szlerin, bir yanl anlamadan ileri geldiini, gerekte bunlarn mevcut olmadn ileri sryor: Bahsetmek istediim ey, Arap bilimi, Arap felsefe si, Arap sanat, slm bilimi, slm medeniyeti szle, ri ile ifade olunan yanl anlam adr. Bu nokta zerin de edinilen belirsiz fikirler, hususiyle yanl m uhake melerden ve hatt bazlar hayli ar olan amel hata lardan ileri gelmektedir. Zamanmzda olup biten eylerden azok haberi olan herkes, mslman memleketlerinin bugnk ge-

19

iliini, slmlkla idare edilen memleketlerin inhita tn, kltrlerini ve terbiyelerini yaluz bu dinden alan rklarn fikir bakmndan sfr durum da olularn aka gsterm ektedir. Douya veya Afrikaya gitmi olan herkes, hakiki bir m m inin kafasnn ister iste mez dar bir nevi emberle kasl olduunu ve bu em ber yznden, o kafann bilime mutlak surette kapal, bir eyler renmek ve yeni fikre almak kabiliyetin den mahrum bulunduunu hayretle grm tr. On - on iki yalarna kadar bazan hayli uyank olan ms lman ocuu, din terbiyesi grmeye balad yalar dan itibaren, birdenbire m utaassplar, m utlak haki kat sand eye sahip olmann verdii budalaca guru ra kaplr, kendini alaltan eyi bir imtiyaz sanarak mesut olur. (Ayn eser sayfa 184, 185) Renan bu ar dncelerden sonra, slml sa vunanlara kar hcuma geiyor: slml mdafaa eden serbest dnceliler onu tanmyorlar. slmlk, ruhan ile cism annin birbiri ne kaynamas, bir akidenin tahakkm , insanla vu rulan zincirlerin en ardr. Ortaain ilk yarsnda, tekrar ediyorum, slmlk mani olamad felsefeye ta hamml etti; mani olamamas, henz insicamsz ol masndan, terr iin iyi tekiltlanm am bulunmasndand. Evvelce de sylediim gibi, polis hristiyanla rn elinde idi. Ve balca i olarak alevlerin teebbs lerini nlemekle meguld. Pek ok ey, bu gevek an rgleri arasndan kap kurtuluyordu. Fakat s lmlk, eline tein imanl ynlarn g e i r i r geirmez her eyi yakp ykt. Din terr ve riya reva

20

buldu. slmlk zayf zamanlarnda liberal, kuvvetli zamanlarnda sert ve hain davrand. Bundan dolay, slmln yok edemedii bir eyi, onun iin eref ve silesi saymyoruz. Onun balangta yok edemedii felsefe ve bilimi, kendisi iin bir eref saymak, tpk modern bilim keiflerini ilhiyatlar iin eref say mak gibi olur. (Ayn eser sayfa 199, 200) Ve sonunda, mslmanlarn bir boyunduruktan kurtulmalar iin, dinlerinden vazgemelerini tavsiye ediyor: Baz kimseler, konferansmda Mslman dinine mensup olanlara kar dmanlk sezmiler. Bu hi de byle deildir. slmln en byk kurbanlar mslmanlardr. Dou seyahatlerinde ka kere grdm ki, taassup, dier insanlar terrle ibdete sevkeden az sayda insanlardan gelmektedir. Mslman dininden kurtarmak, ona yaplabilecek en byk hizmettir. in de nice iyi unsurlar bulunan mslman milletlerin kendilerine ar gelen bu boyunduruktan kurtulmala rm temenni etmekle, kendileri iin kt bir dilekte bulunduumu sanmyorum. (Ayn eser sayfa 211) Batllann, slm topluluu iinde deerli bil yeri olan Trkler hakkmdaki dnccicri de dierle rinden farkl deil. Balkan Sava yenilgisinden sonra*, birka namuslu kalemin dnda hi kimse, Trkiye'* den yana kmad. Belli bir din gayreti ve emperyalist dnce sistemi, Balkan vahetlerinin stne medeni

21

yet tln rtmeyi uygun buldu. te, bu tek yanl fi kirlerden bir rnek: Balkanlar, hrriyetlerine kavutular. Gazeteler den bu haberi okuyan tngilizler, derin bir dnceye varm lardr. Onlarn iyi tandklar bir lemden gelen bu mjde nnde, btn ark siyaseti ve ngilterenin o m ehur gayretleri gzlerinde canlanmtr. Bir zam anlar Rus Slavlannm istillarndan rken ve bunlar ric'at ettiren ngiltere, bugn Balkan Slavlarnn zaferlerinden m em nundur. Ancak, ark meseiesinin kesin hcumlarla halledilmesini isteyenler, ngilterenin bu politikasn tervi etm elidirler ki, Ru meli gibi Anadolu meselesi de halledilsin. Trkiye nedir? Trkiye, birbiri ardnca Asyada kurulan askeri ve din devletlerden biridir. Bu devlet, asker kuvve tiyle istil ettii topraklarda birtakm karakollar kur mu ve hkm n yrtm eye balam t. Peteden Tahran snrna kadar uzanan bu geni saha Timur devletini andryordu. Bu idre alannda bulunan bi ok devletin haklar gasbedilmi ve bunlar bask altnda tutulm utu. Buralarda, belki yamalarn sonucu olarak m t hi bir sefalet hkm sryordu. Birer gemie, birer tarihe sahip olan bu malp unsurlar yava yava kendilerini toplamaya, uradklar felketleri gider meye baladlar. M acaristan, Romanya, Srbistan, Yu nanistan, Bulgaristan istiklllerini iln ettiler. Ve so nunda, eski malplarn galibiyetiyle, Balkanlar me. selesi halledildi. imdi bu olaylarn zetinden iki netice karabili riz:

22

1 Trkler devlet kuramazlar. 2 Her Trk devleti yklmaya m ahkm dur. Trkler devlet kuramazlar.. Bu, m utlak ve kesin dir. nk devlet idresi usuln bilmezler. Devlet idaresi usuln bilmek ise, bugnn ilmini renmek deildir. Bu yle bir hassadr ki, devlet kurmaya balayan milletin karakterinde sakl bulunur. Trkler de bu hassalar yoktur. imdi, ummi bir meseleye geelim: Byle bir akbete urayan Trkiyenin uzun m ddet can eki me hlinde kalmas uygun m udur? Trkiyeyi bu utan verici durum dan kurtaracak kuvvet var mdr? Birinci soruya hayr cevabm veriyoruz. Fakat, kincisinin halledilmesi gerektir. Bir devleti kurtaran kuvvet, manev bir uyantr. Bu, mill ve rom antik bir edebiyat demektir. Trkiyede byle bir edebiyat yoktur ve olamaz. Trk rom antikleri hangi intikam duygularn oaltacaklardr? Trkiyede yle birey yoktur. Trk edebiyat sknet ve tasvir edebiyatdr. Bugnk Rumeli iin hibir intikam hissi duyuramaz. nk, Rumeli'nin geri alnamayacana, Trk airi de, kyls de inanm tr. Bu, irde d bir inantr. lkel bir hayat yaayan T rkn almalar da faydal sonular vermez. nk, almay bilmezler. Ancak Avrupadan m teebbisler getirmek lzmdr ki, abuk ve geni bir alma ile Anadolu im r edilebilsin Bu da Trkiyeyi deil, ancak Trkleri kurtaracak tek yol olabilir. (Dr. Viringserin konferans, 1913) Trk kk gren bu zihniyet, bu hal saykla malar, Balkan Harbi vesilesiyle bir kfere daha kendi

ni gsterm itir. Hemen btn yazarlar, ark mesele s i n i , Trklerin Avrupa dan atlm as ve payladmas eklinde yorum lam lar ve Balkanllarn zaferleri ni, bu yolda atlm ilk adm olarak alklam lardr. Paris niversitesi p ro fe s rle rd e n Paul *Hory, 1913 ylnda yaynlad Trkiye Nasl Paylald adl kitapta unlar yazyor: Bir ark meselesi vardr. nk, Ortaasyadan gelen Trkler ve Moollar Ortaadan beri Dou Av rupay istil etmiler, oralarda hkimiyetlerini kabul ettirm ilerdir. Hallarn baarszl, eitli Avrupa devletlerinin i tekiltlarnda duraklam a devrinin balamas, stanbuldaki Rum m paratorluunun u rad knt, 14. yzyldan sonra Trklerin B atya doru zafer yrylerini kolaylatrm tr. ark meselesinin tarihi de, Trklerin Avrupadan ekilmelerinin tarihidir. Bu ekilme d ezaruri idi. nk, Trkler buralarda esasl hibir ey kuram a mlard. Son olaylar da gsterdi ki, Trklerin vatan severlikleri, devaml faaliyet gsteren bir devlet teki lt kurmaya m uktedir deildir. Hatt yle de denil di: Trkler drt asr, hatt daha fazla bir sre, Av rupada adr kurmulardr. Gerekten Trkler, buralar yalnz fethetmekle kalmlar, baka birey yapmak istememiler veya ya pamam lardr. Trkler, mliyesi, ordusu ve idresiyle muntazam bir devlet kuram am lardr. arka has bir hareketsizlik, slm lara has bir kuvvete ba- ei le, sultanlarn, serdarlarn m utlak idresi, sonunda onlar bir derebeyi etesi hline getirm itir. Bu bakm dan, daha 18. yzyldan itibaren, Trk m paratorluu

24

paralanm aya balamt. Yenieri ordusu, dzensiz bir milis kuvvetinden baka birey deildi. Hibir tarih gerei yanstmayan ve tamamen duygu plnnda kalan bu fikirlere karlk, bilim hay siyetini gzeten, tarih olaylarn tarafsz bir gzle deerlendirebilen batl yazarlar da vardr. Bunlardan pro fesr White Hilfet Siyseti ve Trklk Siyseti adl eserinde u objektif yarglara varr: Bunlar, istilc Napolyon gibi bir dnya seyahati yapmadlar. Bastklar topraklar yzyllarca ynettiler ve oralara temsil nianlarn basarak btn lkeleri stanbul Hilfeti altnda toplamaya altlar. Dnya nn yegne cihangiri Trklerdir. arhnanlar, arlkev ler, Napolyonlar birer aktrdrler. Bir ihtiyar Macarn dedii gibi: Onlarn hayatlarna karlk, Trkiye'nin yzyllar vardr.. Bugn Trkiye mahvolsa bile, Kagrdan stan bula kadar konuulan Trk diliyle, tekrar bir Trk m paratorluu kurarlar. Hazar Denizinin gneyinde ki ran Trkmenlerinden geecek olan silsile, m stak bel Cermenlikten, mstakbel Islvlktan daha sa lamdr. Arada hibir snr, hibir tabi engel yoktur. Bu Trk slmlar, inden t Moskovaya kadar uza nr ve Ural dalarndan itibaren mill bir btnlk gs terirler. Artk bugn, her siyset adam itiraf eder ki, Rusya Trklerinde bir milliyet hissi uyanmtr. Bir edebiyat, bir sanayi, b ir ticaret vardr. Bunlar yarn iin bir devrim hazrlayacaklardr. nl Fransz tarihisi Gustave Le Bon da, Dnya Muvazenesinin Bozulmas adl eserinde, batllann

25

hibir zaman tslm zihniyetini ve medeniyetini anla yamadklarn syler. Ona gre, mslmanlk dnya ya yle yaylmtr: Bu dinin dnyann her tarafna yldrm hzyla yaylmas sebeplerini ve yeni dine girenlerin nasl olup da skender tmparatorluundan daha byk bir im paratorluk kurmak iin gerekli olan kuvveti bulduk larm aklamak o kadar kolay deildir. Kendilerini Suriyenin ebed sahibi sanan Roma llar, buradan atldktan sonra, ruhlar birletiren ye ni dinin coturup gayrete getirdii gebe kabilelerin birka yl iinde ran, Msr, Kuzey Afrika'y ve Hindistann bir ksmn fethettilerini grerek anp kaldlar. Bu ekilde kurulan imparatorluk yzyllarca de vam etti. Bu saltanat Atill gibi Asya ftihlerinin kur duklar imparatorluklara benzer, gelip geici bir devlet deildi. nk, tslm devletinin kuruluu, Bat Avru pa barbarlk iinde yuvarlanrken, Dou'da gzleri ka matran bir tazelikle parlayan tamamen yeni bir me deniyetin ortaya knn balangc oldu. Araplar ok ksa bir zamanda, hi almam bir gzn bile ilk bakta tanyaca derecede yaratc eserler vcuda getirdiler. Araplarn imparatorluu o kadar geniti ki, bunun paralanmamas imknszd. Nitekim, birtakm kk krallklara ayrldlar. Ve bunlar zayfladlar. Mool, Trk v.b. kavimler tara fndan zaptedildiler. Fakat, mshimanlann din ve medeniyetleri o kadar glyd ki, eski ^Arap krallk larn zaptedenlerin hemen hepsi, malplarn dinini, sanayiini ve ounlukla dilini kabul ettiler.

26

Araplarn dini, onlarn kudretleri kaybolup dev letleri ykldktan sonra bile yaad gibi, gitgide da ha da ok yayld. Bu dine girenlerin inanlar o de rece gldr ki, ilerinden her biri bir havri say labilir. Ve her havri gibi kendi dinini yaymaya al rlar. Islmiyetin byk siysi kuvveti, eitli rklar ayn fikir etrafnda toplam olm asdr. Ortak fikir etrafnda toplanma ise, eitli rklara mensup insan lar arasnda dayanma kurmann en tesirli vstala rndan biri olmutur. Gnn olaylar da byle bir dar vanm m n gcn ispat etti. Bu dayanma, korkun ngiltereyi bile arkta geri ekilmeye mecbur etti. B ritanyay ynetenler, Trkiye m slmanlarnn lkelerinden koparlp atlm aJann tahayyl ettikleri zaman, bu kuvveti bilmiyorlard. Yalnz Trklerin de il, btn dnya mslm anlarnn kendi aleyhlerine ayaklandklarm grdkleri vakit, bu kuvvetin varl n kabule yanamaya baladlar. stanbulu elde tutacaklarn hayal eden Ingilizler, hayallerinin ykldn grdler. zellikle, yenil mi ve silhlar ellerinden alnm olan Trklerin, kendilerine zorla kabul ettirilm ek istenen bar andlamasMi re d ve Yunanllar zm irden .kovduktan zaman, bunu iyice anladlar. Bugn slm, Avrupaya kafa tutacak kadar g kazanmtr. Mill K urtulu Sava, Bat emperyalizmine kar bir mill ahlan gibi yorumlanabilir. Fakat, bunun da tesinde bir gerek vardr ki, o da dindir. H risti yan Avrupa devletleri, bu sava, smrc efnelleriv-

27

le ayn paralelde giden bir din perspektifinden gr mlerdir. Gustave Le Bon, bu gerei saklamaz. Ite Lozan Konferans mnasebetiyle yazdklar: Birinci ve ikinci Lozan kongreleri, Avrupann m slm anlar hi tanmadklarn isbat etti. Bu kong relerde arlman zamannn baronlar ile, imdiki hu kuk profesrleri kar karya gelselerdi, anlamazlk daha fazla olmazd. Konferanslarda hi kimse, ne hi llden ne de salipten sz at. Fakat, tartm alarn giz li ruhunu, bu iki timsal arasndaki arpm a tekil etti. Britanya m paratorluunun slm anlayamamas sebebiyle, ra n , Irak i, Msr' kaybettiini, H indis tan' bile elde tutm akta zorluk ektiini yukarda sy lemitik. Bu hezimetlerin gerek sorumlusu olan n giliz Nazr, m utaassp protestan M. Loit Corc Yunan llar stanbula doru srkleyerek Trkleri Avru padan atmay, salipin hillden intikam almas gibi ta hayyl etmiti. Fakat, kendi imn kadar gl bir imna arpt ve bu darbe ile btn ngiliz mstemlekeim paratorluu sarsld. Balkan Harbi srasnda katlim edilen Trk hal k gereini, tamamen tersyz ederek Trkler katli m ediyorlar lklaryla dnyay ayaa kaldran Avrupa basnnn yersiz davranlarn, Ingilizler de Kurtifluj Savamz srasnda aynen tekrar etm iler dir. (ius^ave Le Bon, bu konuda yle yazyor: ... Yukarda gsterilen din sebeplerden baka, Trkleri mzur gsterecek bir sebep de, Yunanllar voltasyla onlar Avrupadan, zellikle stanbuldan

28

atmay hayal eden ngilterenin yapt inkr kabil olmayan hakszlklardr. Trkleri atmak iin gsteri len tek sebep: Hristiyan aznl devaml ekilde katlim ettikleri idi. Pek hakl ve doru olarak dene bilir ki, eer Trkler, ngiliz Hkmetinin iddia et tii katlimlarn onda birini yapm olsalard, Dou'da oktan beri hibir hristiyann kalmamas ge rekirdi.. Gerekte ise, btn Balkanllar rk ve dinleri ne olursa olsun byk ktalcidirler. Bunu bizzat Ms y Venizolosa da syledim. Dmann boup ldr mek, Balkanlarda genellikle kabul edilmi bir sanat tr.* Avrupa devletlerinin Trkiyeye kar giritikleri avalarda, daima din faktr ar basmtr. Bat dnyas, Osmanl mparatorluu'nun, Avrupa ilerine kadar sarkarak, oralarda yerlemesini hibir zaman affetmemitir. Osmanl Devletinin zayf dt gn lerde ortaya karlan ark meselesi, dorudan do ruya mslman Trklerin Avrupadan kovulmasn ngren din karakterli bir plndr. Bu uurda byk propaganda yaplm. Balkan toplumlannm milliyeti lik hisleri kamlanm, nce ayaklanmalar sonra sa valarla istenilen sonuca ulalmtr. O zamanlar. Dou lkelerini smrlmeye uygun birer ilkel topluluk hlinde gren Avrupa devletlerinin bu din ve emperyalist karakterini kuvvetle tehis eden mslman dnr ve yazarlar, Osmanl mpa ratorluu'nun I. Dnya Sava'ndan sonra, iine d t kmaz zntyle grmler ve slm dnyas nn bamsz son kalesi saydklar Trkiye'yi, toplu

29

bir halde desteklemilerdir, zellikle. Hilfet messesesinin Trkiye'de bulunuu, bu destekleyite b yk rol oynamtr. te, Avrupann smrc karakterini aksettiren bir ka satr: Yine tekrar ediyoruz ki, zamanmzda bir mem leketi istil, yalnz topla, tfekle yaplmaz. Zaman mzn en istilc ordusu: Avrupa komisyoncular, tel lllar, gezgin ticaret memurlardr. Bu barsever dmanlara kucamz aarsak, ktisad istikllimizi kaybetmi oluruz. ktisdi istiklle malik olmayan bir millet ise, siysi istikllini mihnet yk gibi tar gi der. (eyh Mihriddin Arsi 20. Asrda lem-i slm ve Avrupa, 1911. Say fa: 73) AvrupalIlarn istil ettikleri mslman lkelerin deki insanlk d hareketleri de yle zetleniyor: Medeni namn alan alaklarn, Mslman Afri kada yaptklarn, hibir millet ve hatt vahiler deil, insanlar, hayvanlar hakknda bile rev grmezler. Or ta Afrika ahalisinden bir mslman, bir hayvan kadar bile, hayat hakkna sahip deildir. Silhlarn teslim etmi byk halk kitlelerini soukkanllkla kuruna izmek, mslmanlara yer ptrmek, muhakemesiz adam ldrmek, be - alt yalarnda kzcazlarn rzna gemek gibi mel'netler, Afrika'da hergn ya plan alaklklardandr. (Ayn eser, sayfa: 26)

30

Emperyalist Avrupann bir ufack lkesi bile, byklerinin yolundan gitmekten ekinmez ve en uy gun alan olarak tabi /.enginlikleri sonsuz Mslman lkeleri seer: Hayvanat yetitirmeye mahsus hrlarla bile kir yaslanmas mmkn olmayan, Cava, Sum atra adalarn daki milyonlarca mslman, bir avu Felemenkin ke sesini doldurm ak zere hayvan srs gibi boaz tokluuna altrlyor. (Ayn eser, sayfa: 27) Fakat bu smr, sonuna kadar byle devam et meyecektir. Yzyllar boyu bilerek uyutulan Dou l keleri, gerekleri anlamaya ve uzun sren uykularndan uyanmaya balam lardr: slm lemi, yzyllardan beri zillet ve tahkir izmesi altnda ezile ezile, nihayet dald derin uyku dan uyanm, zillet ve esretini anlamtr. (Ayn eser, sayfa: 59) 1919 ylnda Londrada faaliyete geen Londra slm Cemiyetri Merkezi Genel Sekreteri ve tann m mslman dnr eyh Hseyin Kdva de, I. Dnya Savaandan sonra haritadan silinmek istenen Trkiyeyi iten savunanlar arasndadr. Trkler, slm dininin alem darlarndandr. Asr lardan beri bu erefli mevkii elde etmi bulunuyorlar. Avrupa hatt Amerikann, yani btn Hristiyanlk dnyasnn klc, onlarn, yani Mslmanln zeri ne ekilmitir. Onlar Meclisinin cevab, Trk, yani slm idaresini lekelemek istiyor. Geri ben Trk de ilim. Fakat, Trkleri ve idarelerini bilirim, bakala rnn idarelerini de grdm. Bilirim ki, maddeci Av

31

rupa onun lerin tarih meli

ancak klca hrm et eder. Ancak onun kuvvet, hastalk ve gururunu iyi edebilir. Fakat, Trk milli seciyelerine isnat edilen haksz tecvzler, ve insanln huzurunda mutlaka mdafaa edil ve onlarn hakknda hakikat sylenmelidir.

Avrupa'da ve Amerika'da Trkler aleyhine yap lan tek tarafl propagandalarn ne kadar zc ve va him neticeler dourduunu tamamiyle biliyorum. Bu propagandalar, rk ve din taassuplar krkledi. (slm 'a ekilen Kl eyh Hse yin Kdva. Sayfa: 7, 1919) Yazar, daha sonra, AvrupalIlarn Trkiyeye kar giritikleri savalarn din karakterini yle anlat yor: ... Byle bir muhit iinde Osmanl Devletinin hayatna son vermek gerektiini, nk o yaadka hristiyanlann esret altnda kalacaklarm iln etmek, hi de aknlk yaratmyor. Kendine has faziletlere, muhteem bir gemie sahip olan ve bilhassa Fransa, ngiltere gibi devletleri kendilerine boriu brakan, dn ya nfusunun te birini tekil eden, Islm leminin merkez ve hududu olan bir devleti ykmak hi phe siz adaletsizliktir. Fakat, Hristiyan Avrupa, hristiyanlar kurtarm ak fikriyle kendini tatm ine devam ettik e, baka hibir eye nem vermez. (Ayn eser, sayfa: 8) Bat devletlerinin ne byk bir din taassubuyla hareket ettikleri ve bu yolda korkun cinayetler ile mekten bile ekinmedikleri de .u satrlarla belirtili vor:

32

Balkan muharebesinde slm ahalisini imha si yseti takip olunduundan, Carnegie nceleme Heyeti'nin tevsik edilen beynatna gre: Yzbinlerce ms lman erkek, kadn, ocuk kesildi. Birok Ingilizin gz leriyle grd gibi, Italyanlar Trablusgarpta sivil s lm halkn katlettiler. Fransz milletinin muhteem ta rihini lekeleyen Cezayir ve Fas katlimlar, Ruslarn Mehed'de mthi cinayetleri, Kongo'da AvrupalI olma yan iilere kar giriilen cinayetler, bunlarn hepsi tarihe mal olmutur. (Ayn eser, sayfa: 25) Dou ve Bat yaarlarndan aktardmz bu fi kirler, yle sanyorum ki bu eserin daha iyi deerlen dirilmesine yardmc olacaktr. Ve grlecektir ki Pi erre Loti, fikir ve duygularyla, Batdan ok Dou'ya yakndr. nk, sadece orijinal grnme istei veya paradoks yaratma kayas, hibir yazan, inanmad fikirlerle bu derece kaynatramaz. Pierre Loti. bu tutumuyla Avrupann hiddetini zerine ektii gibi maalesef, Edebiyat- Cedidenn Batl olmaya zenen baz air ve yazarlan tarafn dan da Trkiyenin arkl kalmasn istemekle sulandnld. Bunlar, Pierre Lotinin yalnz, eski mede niyetlere bal kalan romantik ynn grdler, Bat smrgeciliine kar Mslmanln ve ezilmi mil letlerin mdafaas iin ba kaldnn grmezlikten geldiler. Son sz olarak unlar ekleyelim: Avrupa, uzun yllar srdrd smrme politikas ve din fanatiz minin Mslman lkelerde uyandrd ac tepkiyi. Pierre Loti'nin ahsnda az da olsa giderebildi. FKRET AHOLU

PERRE LOTNN NSZ u dank satrlar okuyacak olanlarn beni af fetmelerini dilerim. nk, bu sayfalar, birok riya krca alaklklarn maskelerini indirmek, birazck ol sun gerei gstermek ve adalet istemek iin, bir znt ve tiksinti ateiyle abucak yazlmtr. Baladm bu mcadeleyi srdrm em gerektir. nk, hergn dvmn haklln dorulayan yeni bilgiler alyorum. Konulan sansre ve bunca sylenen aldatc szlere ramen, gerek, herkes tarafndan an lalacaktr. Yangn... Katlim... Yama... apul... Ve son de rece canavarca kesilen insan uzuvlar... te koyu H ristiyan olmakla vnen bu ordularn bilnolarmdaki haydutluklardan birka rnek. Baz ilkel toplum lann sava srasnda bu gibi i lere bavurm alarnn bir zorunluk olduunu isterler se itiraf ederim. Zaten, Hristiyan kurtarclar, f cia yaratm a konusunda kendilerinden ok geride ka lan zavall Trklerin aleyhine, bilgisiz kiileri kkrt mak iin bylesine uramam olsalard bundan bah setmek lzumunu bile duymazdm. PERRE LOT

F ; 3

YANGINDAN SONRA 11 Ekim 1911 Dounun k sat tarihlerden gnmze kadar, olaanst saylacak ekilde* eski durum unda kala bilmi bir ehir, daha dne kadar varln koruyor du. Bu ehirde, gnmz bakentlerinin zelliklerin den olan ddk sesleri, dem ir grltleri iitilmezdi. Burada hayat, inanlarnn etkisiyle hrstan uzak, ha yal dolu, skin ve sessiz geer, insanlar ibdetleriyle urar, yreklerine korku getirmeyerek lm d nr ve hep birbirine benzeyen gnl okayc kk sokaklar, glgeli meydanlar doldururlard. Bu eh rin ad stanbuldu. Buras, dnyann br ucunda deildi. Avrupada, urackta, grltl Parisimizden ancak gnlk uzaktayd. Zavall stanbulun son derece harap olduunu sylemek gerektir. Grenee uyan turist kalabal ki dnyann insan snflar iinde, ne bakmdan olursa olsun anlay kabiliyetleri en snrl bulunan lar belki de bunlardr vapurlardan, ssl trenlerlerden kp da, her yan dolduran arpk evleri, ha rabe ynlarn, sokaklarda srnen pislii grnce irenirler. Yalnz artistler, gzellik dknleri ve bil ginler, eski arkn gzelliine ilk bakta vurulurlar.

36

Ben, bu gzellikleri tasvire ok altm. Fakat hi bir zaman baaramadm. Zavall muhteem byk stanbul. Bat sanayii nin zehirli nefesiyle, btn slmlk gibi yklp yok olm aya yz tuttu. Yeni jTrktfeiTin; bizim caddeleri mizde yetimi olanlarn, stanbul'u beenmeyip hor grdklerini de sylemek gerektir. Bir lmbann na en sinekler gibi bu gen kuak m slmanlar. bizim ykc fikirlerimize kaplarak, Haliin br K ysnda, bizimkilere benzeyen evler yaptrm aktadrlar. Yeni fikirlere tutkun zenginler, gitgide byk ve kut sal camilerin evrelerinden ekiliyorlar. Bu yerlerde, sadece buralara yakan dindarlar, cedlerinin izinden yryerek, vakarl alnlanna sark saranlar kalyor. Zaten, tutum aya hazr bu ahap, eski mahalleler her yl yangnlarda mahvoluyor. Ama, bir de Beyo lu, Galata, ili, Nianta gibi sem tler var ki Tanr korusun, bunlara birey olmasn istemem eer bun lar yanm olsalar, sanatlar ve gzellik klarnca hibir znty gerektirmezler. Fakat yangn, zellik le stanbulun can evine saldrarak, gemiin hrika eserlerini mahvetmekten sanki zevk duyuyor. Ettik leri ktl dnemeyen yenilikiler, yangnlarn bo brakt bu yerlerde, bugn Amerikanvri geni, dmdz caddeler amay ve ayn biimde evler yapma y tasarlyorlar. Fazla olarak, iki yldan beridir Trk Belediyesi, ark zelliklerini aksettiren ne varsa, ta marnn yoketmek istemektedir. Burada da bizde ol duu gibi, atalarn deer verdikleri eyler hakknda, sayg hisleri kalmad. Artk ne camiler- ne de mezar lar kutsal saylyor. Son zamanlarda, gelir salayan

37

irkin binalar yapmak iin az kalsn tarih bir kab ristan olan Rumelihisar mezarln kaldracaklard Buras, Boazii'nin Rumeli yakasnda en deerli bir gzellik incisi gibidir. Eyp'ten Yedikuleye kadar uzanan Bizans tan kalma sur harabelerine, bo topraklar iinde vahi g zellikleriyle gze arpan bu heybetli kale bedenlerine, her yl yzlerce ziyareti toplayan bu duvarlara gelin ce: Bunlarn imdiye' kadar varlklarn koruyabilme leri yle sanyorum ki, yklmalar iin gerekli para nn buhnamaymdan dolaydr. Birtakm cahil belediye m em urlarnn, zaten ye ter genilikte olan caddeyi daha da geniletmek ba hanesiyle, ehzadebann o gzelim stun ve kemer lerini pervaszca yktklarm , Trkle has gzellik lerden birini daha dmdz ettiklerini rendim. Bu kadar aptalca cinayetlere nasl gz yumuluyor? yle sanyorum ki, Trkiye yneticileri arasnda ok zeki kimseler, sana t duygusuyla dolu insanlar ve byk bir mzinin bu ahitlerini mill eref nam na olsun korumak gerektiini duyan sapma kadar mslmanlar vardr. Na yazk ki bugnk hkm et adamlar arasnda (reya) oktur. Ve gittike de oalarak eitli memu riyetlere girm ektedirler. Bu Ermeniler, Yahudiler, Rumlar, onlar yalnz anlam am akla kalmyor, slm ln yce mzisine de iten ie dmanlk gsteri yorlar. Bu (gayrimslimlerin anlayabilecekleri, yalnz pratik bir gr noktas kalyor ki, o da undan iba rettir: ehzadeba stunlarn mahveden cahil mem ur larn m arifetleri rnek alnarak Makam- Hilfet,

ikago eklinde veya Berlin tarznda tanzim edilirse, acaba, stanbul denilen bu gzellikler mzesini gr mek iin her yl kme kme gelerek avu dolusu pa ra harcayan yabanclar, bu ziyaretlerini devam etti rirler mi? Btn bu zc olaylara ramen, 1911 yl bala rina kadar, stanbul yine de vard. Ulu camilerin ya nnda, asrlk aalarn altnda, eski gnlerin rahat lyla yaayan sessizlik dolu o ho kelerin ou yerinde duruyordu. Bu m ehur ehir, zellikle, gnein douu ve mehtabn lo aydnlyla dnyada ei bu lunmaz bir ihtiam m anzaras gsteren siletini koru m utu. Fakat ne yazk ki, geen yaz, zu'n sre devam den kuraklk tesiriyle suyn ok azald bir zaman da, Hali yamalar ra gibi yanmaya balad. Azgn alevleri, uzaklara srayan kvlcmlar, bavurulan btn arelere ramen durdurm ak mmkn olmad. Yangn m thi bir hzla, zbez Trk olan sonsuz mahalleleri, camileriyle, kafesli evleriyle, yal aa laryla, mezarlaryla, trbeleriyle, szn ksas, ehrin cazibe ve gzellik esrarn kapsayan her eyiyle kosko ca bir kor hline getirdi, m ahvetti... Artk bu ehrin, m inarelerinden, kubbelerinden kurulm u olan manza ras, ok uzaklardan bile semda grlebilen byk profili deta bozulmu, deimiti. Bu tamiri imknsz yknt karsnda boyun e m ekten ba$ka elden bir ey gelmezdi. Fakat, byk znt veren bir ey daha ortaya kt ki, bunun kar snda insanlk grevimiz, hareketsiz kalm amaktr. Birka saat iinde altm binden fazla yangn kurban, evsiz barksz, elbise ve eyasz, kendilerine lzumlu i letlerine varncaya kadar, herevlerini kay

39

betmi olarak sokak ortasnda kaldlar. Hemen hepsi yokluk iinde bulunan bu zavalllara ne ekilde olur sa olsun el uzatm ak gerektir. Bu dediklerimin eski bir hikye olduunu syle yerek, belki bana kar kanlar olacaktr. Fakat, ite, hemen iki ay nce stanbul yine yaud. Ne yazk ki, bu defa da m erham et gsterilmedi. Bu, eski bir hi kye deil, yenidir. Hem de yrekleri paralayacak bir yeniliktedir. Olayn ackl manzarasn sonbaharn ilk yamur lar tazeliyor. Yaknda km ilk souklar, karlan bs btn oalacaktr. Yaz mevsiminin ho ve lk gece lerinde, yangn felketine urayanlar nerede olsa bannabilirler. Elbiseteri ince de olsa farketmez. Fakat imdi k geliyor. Boaziinin m thi k... stanbul denince, daima scak ve gneli bir ark lkesi akla geliyor. Oysa, sonbaharla beraber Kara denizden kopup gelen nemli, souk ve tehlikeli rz grlarn burasn nasl bir verem ve bronit lkesi haline getirdiini anlamak iin stanbulda oturm u olmak gerektir. Messinada meydana gelen depremde, ykntlar aknda kalan felketzedeler iin Fransann gster mi olduu sevgi gsterilerini hatrlyorum. stanbul da insan kayb hemen yok denecek kadar az gibiyse de, durum lar daha zcdr. nk, bugn ilk yap lan yardm lar datlp bitm i olduundan, otuzbin bedbaht, yersiz yurtsuz akta kalm tr. K, beyaz kefenini camilerin kubbelerine rtt ve bu zaval llarn sefalet yata olan sokaklar buzlu am urlar

40

la doldurduu zaman, bunlarn hli ne olacak? En ok m erham et gsterilecek zaman, ite bu andr. Ev siz, barksz, yiyeceksiz, selLi yam urlar altnda kalan, titreerek ksren ocuklar.. Belleri bklm yal kadnlar.. nmeli ve ktrm ihtiyarlar.. Btn bu bareler, kendi hallerinde, alak gnll, namuslu insanlardr. te u ii.. te u kk esnaf.. Hepsi de halis m slm an olan bu insanlar, ahap evlerinde belki kt kanaat fakat m utlulukla yaarlar, byk Avrupa e hirlerinde olduu gibi kudurm ucasm a kazanma hrs peinde komazlar, kin ve kskanlk nedir bilmezler. Bunlar, yeni yetien Trklerden deildirler. Bunlar, mezzin minrede ezan okuyunca camie giden, ulu narlarn altnda nargile ien, arkl giyinileri, hu zur iinde yaaylar, tevekkl ve inanlaryla Avru palI gezginlerin dalgn ve akn baklarn zerlerin de toplayan eski Trklerdir. Buraya gelip de bunlann bu durum larn gren Avrupal turistler, geirdikleri dnce ve hayal gn leri akna olsun, bu zavalllara insanlk gstermeli dirler. Vapurlarn her yl Boaziine getirdii isiz gsz turistler* bugn hemen hemen mahvolmu olan stanbul u n o emsalsiz siletini seyretmekten duyduklar zevk akna olsun, bu ehre birazck yar dm etmeye m ecburdurlar. Benim bu ktonudaki asl isteim okuyuculanmdandr. Gerek Trkiyenin ne olduunu belirtm ek iin yazm olduum eserleri okuyarak, bir sre ol sun o. ie yaramaz medeniyet grltmz unutarak balarn dinlendirm i olanlara bavuruyorum. unu

41

da ilve etmeliyim ki, yardm iin yazm olduum bu yaz, aslnda Fransz iyilikseverlii zerine kurul mutur. nk, iki aydaraberd stanbul'daki Franszlar bu hayr ii iin sefiremizin ynetimi altnda b yk bir gayretle almaktadrlar. Sefiremizin bu havr iine Franszlan armak iin yaynlam okluu borden bdrka cmlenin burada tekrarna izin veril mesini dilerim: Fransz efkatine dayanacak bir Jvet sesinin l kemizde yanklar uyandracana emrinim. Vatanda larmn byk cmertliini bildiim iin byle bir grevi zerime atont olmakla niiyorum. imdi bu insancl sese kar sar .kalmayarak se firemizin tahmininin houna olmadn ispat etmek, onu utandrmamak bize der. Zavall kardelerimiz orada bizi bekliyorlar. Onlarn ba koyacak yastklar yoktur. Hepsi atr. Souk da iddetle hcuma ge mitir. AIKLAMA : Bir gazete, insani dncelerle, gelen paralan al mak vazifesini zenine almtr. Fakat bizim istedii miz yalnz paradan ibaret deildir. Yorgan, kazak v.b. gibi eyler de kabul edilir. k msyler! Madamlar! Modas gemi veya eskimi elbiselerinizi evleriyle birlikte hereyleri yanm olan bu zavalllara gnde rirseniz iyilik etmi olursunuz. Elbise ve amar pa ketlerini Dileri Bakanlnda bu konu iin alm olan kalem odasura, Fransa Sefirinin ei Madam Pompar adna gndermek kfidir.

42

KNC AIKLAMA : (Bir ay sonra) Bu dvetiyemize ka kiinin cevap verdiini bili yor musunuz? Fransz ve bir ngiliz kadn ki, toplam olarak drt kii... BR TALYANIN MEKTUBU talyann Trablusgarp zerine saldrd sralar da bir talyandan aadaki m ektubu aldm. Msy! 6 Aralk 1911

talyann Trablusgarp seferi hakkndaki fikrinizin aklanmasn dilemekle, talya Diileri ikinci ktibi ve Romada yaynlanan (Italia llustrata) Gazetesi M dr Prens Pietro Sanzadi Skala Hazretlerinin isteklerine tercm an olduumu sylemek isterim. Bir talyan olarak bu anl teebbsmzn Sep D alar nn br tarafnda (Franszlarca) nasl karlandn anlamakla, vatandalarm n m utlu olacaklarn arzederim. Tito Mazzoni te cevabm: Msy! talyann anl (!) teebbs konusundaki fikri mi soruyorsunuz. Fakat ben, hak ve an br taraf ta.. Yani, atalarndan kalan topraklar artc bir ekilde savunan Trkler He Araplarda gryorum. Bunlar, anszn saldrya uradklar ve silh bak mndan Italyanlara nisbetle pek hafif kaldklar halde,

43

eski destanlarda grlen kahram anlar gibi kendilerin top gllelerine paralatyorlar; bile bile lme ko uyorlar. Gerek an ve eref, zaten saldrganlar tarafnda bulunamaz. Bu incelemenize devam ederseniz, btn Avrupa lkelerinde size tpk benim gibi cevap vere cek byk bir ounluk bulacanzdan eminim. Pierre Loti 10 Aralrk 1911 Afrikada bir orm anlkta, bir gece yars, mag n ezyum un birka saniye sren altnda, bir man dann, srtna atlayan bir parsla olan mcadelesini seyretmi olduumu hatrlyorum . Kendisini boynun dan yakalam olan dmanndan kurtulabilm ek iin zavall m andann can havliyle sramas artc idi. Fakat taraftarn gc birbirine eit deildi, nce, parsn saldrs ni olmutu; sonra da, mandann peneleri yoktu. Pars, keskin ve uzun penelerini an szn avmn etine batrarak seller gibi kan aktyor du. Manda ise, bu kan dkc dmanna kar, yal nz kendini savunmakla yetiniyordu. Afrikada grdm bu kavga ile, Trk talya sava arasnda bir benzerlik buluyorum. Ayn apan sz hcum.. Saldrganda ayn gaye.. Silhlarda ayn eitsizlik.. Ayn yiite savunma... Hayvanlar arasnda seyrettiim bu durum u, bugn insanlar arasnda gryorum. H er katlim olaynda, Avrupa rahat bir seyirci durum unda kalyor. Mede niyet, barseverlik, konferans, hakem gibi byk fa kat bo kelimelerin gerek anlam lan nerede kalyor?

44

Bu szlerimi rtm ek iin Italyaniarm , bizim nct Cezayir sonra da Tunusdaki fthatm zdan sz aaoaklann bilirim. Evet! Heyhat! Bamz nmze e mek zorundayz. Geri bu seferler hibir ekilde Trablusgarp olay kadar katnl olmamt. Fakat, her eye ve her durum a ramen, bu olaylardan da tarihi mizi lekeleyecek b ir cinayet izd kalmtr. Bu zntl itirazlarm yalnz Italyanlara kar deildir. Szlerim hepimizi, Avrupa'nn btn hris tiyan halkm iine alm aktadr. Yeryznde en fazla insan ldren bizleriz. Dudaklarmzda kardelik kelimesi olduu halde, her yl daha da oalan yakp ykc m addeler icad ederek, Afrikada, Asyada ya ma ve apul dncesiyle kan ve ate saanlar bizle riz. Esm er ve aa rktan insanlara hayvanm gibi davrananlar bizleriz. Kendi medeniyetimize uymayan lar, bizdm kadar pratik, bizim kadar karc, bizim kadar silhlanm olm adklar iin, hibir eyi um ur samadan, incelemeden hor gryor, top glleleriyle eziyruz. Ldrebildiimiz kadar ldrdkten sonra, oralar gayemize uygun ekilde iletmeye balyoruz. Kk sanayii ldren byk fabrikalarmz, ii g rhumuzu, heyecanlarmz, hrs ve agzllmz, ktmserliklerimizi, velhasl btn bayalmz ora lara tayoruz. Bizi, dostluk ve kardelik nutuklar atlan lke mizden uzakta i banda grenler, t H unlardan g nmze kadar insanolunun, acma ve efkate doru on adm bile atm am olduuna inanrlar. Fransz gazetelerinin byk ksm, kapal bir e kilde talya'y tutm aktadrlar. talyanlarn kuvvetli

45

toplan sebebiyle, sava meydannda ancak U drt l braktklarn, Trklerin ise yiizlercesinin yere serildiini ve ayaklanmakla sulanan sava esiri Arap larn aslarak tehir edildiklerini, pervaszca yazp yaynlamaktan ekinmiyorlar. Yama ediyorlar, yak yorlar, ykyorlar, ldryorlar.. Ve bunun adna da, meydana amak, temizlemek diyorlar. nsan, bunlar duyunca, vahi hayvan avna klm sanyor. Parisin byk gazetelerinden birinin muhabiri, talyan toplarnn uzak mesafelere yaplan atlann ve bu atein karsnda, A raplann ie yaramaz tfek leriyle, tarlalarda ot gibi biildiklerini erek ve al klayarak yazyor. Trklerinse, kendilerini aslanlar gibi savunmak iin girdikleri bir camiin, talyan as kerlerinin ilerlemesini geciktirdiine lnet ediyor. Bir baka Paris gazetesi de, vha iinde bulunan ve her taraftan talyan toplannn borbardm anna u rayan ky harabelerinde, cesetler, koyun srleri ve kpekler arasnda, dmana silhla kar koymaya alan birka gz dnmten baka kimsenin kal madm ve bunlarn da kolayca esir edilerek gtrl dklerini (besbelli daraacna olacak) bidiriyor. Btn bunlar, insan artacak kadar temelsizce yazlm eylerdir. Olayn gerek yz udur: Fransz gazete m uhabirleri, talyan ordusunun konaklad yerde bulunduklarndan, kendilerine gsterilen misa firperverliin tesirine kaplyorlar. Ve yanlannda mi safir bulunduklar subaylar gibi, hergn barut koku suyla kendilerinden geiyorlar. Sz geen m uhabirler, 'kendi kendilerini dinledikleri sessizlik ve dnce anlarnda, sanrm ki, bu teebbsn insanla aykri

46

ve kullanlan usullerin pek merhametsiz olduunu ruh ve vicdanlarnn derinliklerinden duyacaklardr. Geri Fransz gazeteleri talya'ya temayl etmek tedirler. Oysa, yazdklar yazlar Fransann mill his lerine asla uygun deildir. Bu konuda, her snftan halkn fikirlerini yokladm. H att kylleri bile sorgu ya ektim, talyann bu t r davranlarn ounlukla suladklarn ve garip karladklarn grdm. Kuzey Afrikada yaayan yedi - sekiz milyon kadar Arap uyruklumuz da, Fransz basnnn bu ekilde ya ynndan dolay zlm ve gcenmilerdir. Bunlar hakknda baz gereksiz davranlarmz da utanlacak gibidir. Byle hareket etmekle,zavalllar bouna yoru yoruz. Cezayirde, Tunusta saylar yzleri bulan yle dncesiz kk memurlarmz var ki, m slm anlara kar olan davrantan, aptalca bir gururdan ve b yklk taslam aktan ileri gidemiyor. Bunlar, bize kar , sessiz sadasz bir dmanln domasna yardm c oluyorlar. Bylece, Suriyeye, Fasa veya herhangi bir slm lkesine ynelecek gleri hazrlyorlar. Kendine Hristiyan denilen Avrupalnm gznde, btn dnya m slmanlar, avlanmas su olmayan bir ?.v saylyor. Ve Avrupa bu avclkta, bir anda byk ve kzl lm meydanlar aan ldrc silhlar dolaysiyle baarya ulayor. Afrika'da bu yaman av, rr bir esaret altnda inleyen Msrdan geerek, Zengibardan Kuzey Afrika'ya kadar hemen hemen ta mamlanm gibidir. Ayn ekilde H indistann btn mslmanlar da esaret altma alnmtr. imdi de

47

ra n a doru iki m thi avc, biri gneyden biri ku zeyden ilerlemektedir. Geriye sadece Trkiye kalyor. Fakat bu millet kendini yle kolayca inetmiyor. ocuklarn kemir mekten geri kalmayan yenileme hastalna ramen, hl o korkulu sava niteliini koruyor. Trkiye, kahram an ve vlmeye deer ordusuyla, kendini kan nn son damlasna kadar savunacaktr. * *+ talyada, bedevilerin kan dkclne kar bir hayli grlt koparlyor, yle olsun diyelim. l hal kn tanrm . B unlan elbette pek de yumuak bal insanlar gibi gsterecek deilim. Ve kzgn ellerine den zavall askerciklere de btn yreimle acrm Fakat, kin ve fkelerinin btn ykcln ve um ut suzlua bulanan intikam isteklerini de ok iyi anlyo rum. Ah! Kendilerinden (hibir saldn gelmemiken, uursuz bir gnde, eytanlar gibi kumlu sahillerine kan, hereyi yamaya, yakp ykmaya ve yoketmeye koyulan bu yabanclar!.. Hadi, diyelim ki, talyanlarn Trklere kar bir sulama noktalar (kurtla kuzu ma salndaki sulama cinsinden) vardr. Ya Araplar on lara ne yapmlard? talyan zulmlerine gelince: Heyhat! Bunlar o ka dar ok ve savunulmas o kadar imknszdr ki! Btn lkelerin gazeteleri onlar yazmtr. Fotoraflann in kr mmkn olmayan ahitlikleri, o korkun manza ralar hize kadar getirm itir. Ekim aynn o uursuz gnlerinde, m illetler hukukuna ve Lahey anlamasnn

48

kesin kurallarna aykr ekilde, sulu sanlan Arapla rn toptan kuruna dizilmelerini emretmeye kadar ileri gidilmemi miydi? O zamanlar, srf elence iin adam ldrld ve yzlerce susuz Arapm cesedi vahay doldurdu. Ora' lar bir insan mezbahas hline getirildi. Ya kavas M arkonun idm srasnda yaplan vahetler! Ya, beltki de asker sevkiyatma yardm ederler bahanesiyle talyan filosu tarafndan yaklan kk Arap yelken lileri! Bu dediklerimi pek ok talyan da yreklerinde hissediyorlar, buna inanyorum. Hepsi deilse bile, iin balangcnda b a n lehinde gsteri yapanlar ve daha pekoklan.. Tpk bunun gibi, IngHizler de, kendilerini eski m odel tfeklerle savunan binlerce Sudanly, modern silhlarla kanl bir pelte hline getirmilerdi. Gerek bu olay srasmda, gerekse M ister Chemberlainin, kahram an Boerlerin imha edilmelerine soukkanllk la gz yumduu sralarda, nefretlerini ve zntleri ni belirten ngilizler T a n n ya kr eksik deildi. Kazanlan savatan sonra Transval'e kabul ettirdii artlarn yumuaklndan da anlalyor ki, bizzat Kral Edvard da. durum dan znt duyanlardan bi riydi. Zavall gzel ve zarif talya! Bu daranlarnm kendisine an ve eref getireceine gerekten inan yor mu? yle sanyorum ki, onlar da u anda ilk gn lerin zafer sarholuunu yitirm i bulunuyorlar. n k bu durum da, hemen herkesin honutsuzluunu toplam olduklarn kendileri de biliyorlar.

49

Savalar iin ahsi an ve eref! Elbette bunu fazlasyla toplam lardr. Askerleri, kardeimiz l t in lerdir. lerinde kahram anca savaanlar, asaletle len ler bulunm utur. Fakat, btn bunlar, sava ateini tututurm ak cinayetinin bedeli olamaz. Zavall gzel millet! Bizim milletimize dost millet! nanm ak isterim ki, ok nceleri, daha Ortaada, balannda sorgu lar tayarak, ho sava m aceralar araunak iin gle oynaya kalkp gittikleri gibi, imdi de ylesine bu sa vaa katlm lardr. Herhalde dklen bunca kanlar, bunca facialar nceden grememilerdi. Bugn ise giritikleri re iyice yakalarn kaptrm olduklarn dan, vazgetikleri takdirde, nafrnuslanm lekeleyecek lerini sanm aktadrlar. Halbuki bunun tam aksine olarak: Yeter! Artk bu kadar l yeter! Ellerimizi dr.ha fazla kanla ykamak istemiyoruz. steklerimizi deitiriyor ve azaltyoruz. Yeter ki bu kbus gesin! DiyebUseler, ereflerim yeniden kazanm olurlard. Hem de, ne kadar grlmemi ekilde, ne kadar asil ce!. * * Afrika Ormanlarnda Geen Olaya Dnyorum Ayn yerde bir sre sonra ikinci bir magnezyum parlts!. (Bu arada kan kokusu alr almaz, geride kalan artklar yemek iin sinsice yaklaan gece hay vanlarnn ulum alar iitiliyordu.) te byle bir anda ikinci bir magnezyum parlts!. Dram bitm ek ze reydi. Manda, karn deilmi yerde yatyordu. Pars, barsaklarm peneleriyle ekiyor, evredeki sazlk larda ise, uluyan bir takm hayvan ekilleri grl yordu. Bunlar, paylarn bekleyen srtlanlard!
F : 4

50

Bugn, bir lm kalm savana tutum u olan Trkiyenin evresinde sinsice dolap, kendisinden tvizler koparmaya alan baz Avrupa devletleri, bana, o can ekien m andann etrafnda grdm srtlanlar hatrlatyor. Fakat, istedikleri hangi eyin tvizat Tanrm!. O devletlere kim ne yapt ki!. Gerei sylemek gerekirse, ben, orman srtlanla rn onlara tercih ederim. nk, onlar bi olmazsa birtakm basma kalp szler kullanmyorlar. Tvizat koparmaya almyorlar. Fakat, ulum alar ile gayet ak olarak unu sylemek istiyorlar: Avlar parala np yeniyor. Et kokusunu duyuyoruz. O halde, biz de tehlikesizce gidip karnmz doyuralm. Bu szlerim, medeniyeti yanl anlayan gafil ve karc baz densizler tarafndan bana ne kadar kfr getireceini imdiden kolaylkla tahm in edebiliyorum. Fakat, o kfrler, mrm iinde tamamlamak zere bulunduum u sessiz ve da kapal keme ulaamyacaktr. Ben, sayl gnlerimin sonuna varmak zereyim. Artk, hibir eye kar ne isteim vardr ne de per vam.. Fakat, szm birka kiiye olsun dinletmek gcnde olduumu bildike, gerek olarak tandm eyleri sylemeyi bir grev sayacam. Onlar gizlemek iin ileri srlen bahaneler ne olursa olsun, emperyalist savalara lnet!.. nsan ka saplarna utan!..

Baka bir Italyann Mektubu ve Cevab 10 Ocak 1912 Tenha kemi kuatan tecrit halkasn, ikinci bir talyan mektubu, geni ve siyah bir izgiyle evrilmi talihsiz bir m ektup aabilmitir: Msy Piyer Loti! Trablusgap'm fethi, Fransa tarafndan yaplm olsayd, 3 Ocak 1912 Figaroda okuduum makaleyi yine de yazacak mydnz? Sayglar. 23 Ekim 1911 de Trablusgapta len bir asker annesi. Not: Tabi cevap vermiyeceksiniz. Fakat, belki okursunuz. Aksine, cevap vermek istiyorum. Ve m ektup im zasz olduundan, Figaronun beni m innattar braka cak ltfuna bavuruyorum. En derin sayg histerimle, sava meydanlarnda can veren bir askerin annesine sylemek isterim ki, Trablusgarp eer Franszlar alm olsalard, onlar da ayn ekilde protesto ederdim. H att unu ilve edeyim ki, byle emperyalist bir savata len olum olsayd u anda askerliini yapan bir olum vardr protestom hi phesiz ok daha iddetli, ok daha isyan dolu olurdu. Bu bakmdan, bu yal annenin sa br ve tevekkl nrvde saygyla eilmekten baka elimden birey gelmez. Biraz yukarda tecrit haHtasndan sz amam undan ileri geliyor: Bundan nceki makalemin yayn

52

lanma&ndan sonra, talyan pulunu tayan her mek tubun okunm adan p sepetine atlm asn tenbih et mitim. Bu konuda baz m illetler arasnda' bir kar latrm a yapmama izin veriniz. Bir sre nce, Kba sava dolaysiyle Amerikallara atm tm . Nezakete aykr hibir m ektup almadm. Daha sonra New Yorka gittiimde, Amerikan basn uygun szlerle, yazdklarm hatrlatm akla yetinmi, bana da gerekenmisafirperverifk gsterilmiti. Transval ve Msr olaylarnda ise, Ingilizlere id detle hcum etm itim . Bundan dolay da ngiltere' den nezakete aykr hibir m aktup almadm gibi n giliz basnnda da bunu telmih eden hibir yaz k mad. Ve Londraya gittiim zaman, orada, ho ve unu tulmaz gnler geirdim. Bunlarn aksine, talyann zr kabul etmez dav rann, incitmeyecek kelimelerle yazmaya kalkn ca, en irkin kfrlere, eitli tehditlere hedef olma ya baladm. Bundan dolay, artk bu m ektuplarn zarflarn bile amyorum. Bu m ektuplar yalnz beni deil, Fransay da Almanyann nnde tir tir titre yen veya bzlen gibi szlerle, nefret edilecek ekil de tahkir ediyorlard. Dorusunu sylemek gerekirse, btn bu mek tuplar daha ok aa tabakalardan geliyordu. Bununla raber saylarnn okluu hak ineyici olmalarna ram en kendilerine karde millet gzyle bakt mz, yolunu saptm zavall talyada, genel zihniyetin bir rnei gibi grnyor. Sadece, bu genel gr a sndan, olay hatrlam akta fayda buldum.

53

TRKLER KATLM EDYORLAR Kasm 1911 Trkler katlim ediyorlar! ri ve gze arpan harflerle, m alplara kar frlatlan bu itham, gazete lerde, ok kanl ekilde neticelenen yenilgilerine ait bilgilerin yan sra tekrar edilmektedir. Ya Bulgar vaheti? phesiz onlar da birazck yapmlardr. Bunu inkr edemiyorlar. Ne var ki, onla r, ancak ufack harflerle, stun sonlarna basmakla yetiniyorlar. Trkler katlim ediyorlar! Btn Avrupa'nn haince yalnz brakt za vall Trkler, hu hkm herkes tarafndan kabul edilijor. Ve bu um mi tasdik, m ttefiklerin kurtarc (!) eserlerini, baarlarn tkip edecek olan bar ve hr riyet devresini ve kardee birlikte yaamay vmek iin uzun uzun yazlan cmlelere nsz mahiyetinde dir. 1911 Ekim dnin uursuz grgeninde, Trablusgarp vahasnda da acaba byle haykrlmaz myd: Italyanlar katlim ediyorlar! Italyanlar ise, sebepsiz ve anlamsz istilya giden emperyalislerdi. Onlarn, her taraftan baskya ura yan Trkler gibi bir zrleri de yoktu. Son in seferinde, Bokserlerin hcumuna ura yan susuz gnahsz Tung-eo ve Tiyen-in gibi ehir ler grmtm ki, bir yn harabeden ibaret kalm lard. Fafuri ve vernikli eya arasnda, ocuk, kadn

54

\e ihtiyar cesetleri, tfek dipikleriyle param para ^edilmi yalyorlard. O zaman da yle haykrlabilirdi: Avrupa... Uzak Dou'ya o bilinen medeniyet m ealesini getirmeye gelen Avrupa katlim ediyor! Byle denseydi, Avrupa acaba nasl bir mzeret ne srebilirdi, ltfen syler misiniz? Ya Ingilizler H artum da binlerce insan ldrme m iler miydi Transval'da nice cinayetlerin arln vicdanlar stne yklemediler mi? Ya biz Franszlar, Cezayirin fethinde hadi yal nz bu savatan sz aalm nice kadn ve ocuklar katKm etmemi, kan ve dumana bomam mydk? Dorusunu isterseniz, ne zaman eit rk ve din den olan m illetler savaa tutuursa, tpk Ortaada olduu gibi., aklsz ve mantksz bir kasapln hl itibarda olduuna inanmak gerekir. Bunu ispatlamak iin, gnmzn tarihini yeniden gzden geirmek ye ter. .. Zavall Trkler! Kendilerine kar drt bir taraftan alan u insafsz savata, ara sra katlim a kalk tklar doru ise, kendileri iin ne kadar ok hafifle tici sebepler vardr. Ben nice m illetler tanrm ki, onlarn yerinde ol salard, byle tehlikeli ve korkun anlarda, katlim yapmak lgnlna tutulurlard. Trkler, bizlerden daha basit insanlardr. Gerek budur. Onlar bizlerden daha iyi yrekli olmakla beraber daha serttirler. o u zaman yumuak bal grnler; fakat, tahrik edil dikleri zaman korkun olurlar, gzlerini kan brr.

55

Anadolu'nun ilerinden, l snrlarndan gelerek acele silhlandrlan ve kaba elleriyle bizim en ldr c m odem silhlarmz kullanan bu kyllerin ilkel bir grnleri vardr. Ve hristiyan adn tayan b tn milletlere kar genellikle dmanlk ve kin du yarlar. Bunun sebebi de kolayca anlalabilir. B unlar hristiyan m illetlerin, aslnda kendilerini yok etmek iin ak veya gizli bir ekilde birletiklerini nasl hissetmezler? Biz Franszlar, onlardan Cezayiri, Tunusu, Fas aldk. Ingilizler, entrikayla Msr gasbettiler. ran yan yarya boyunduruk altndadr. tal ya ie, insafsz bir srek avnn rpertici borusunu t trerek, bugn dahi Trablusgarp kana boyamakta dr. Bu zorla alman lkelere her birimiz ar ekilde bask yapyoruz. Onlar kmsyoruz. En kk me m urum uz hile, her nne gelen m slmana esirmi gibi davranyor. Bu inanl insanlarn namaz klm a larm bile yava yava engelliyoruz. Sessiz yaamay seven bu hayalperest kiilere, zorla, faydasz didinme mizi, acelemizi, giyim kuammz ve endstri rnle rimizi kabul ettiriyoruz. Bunun yan sra, sonu gel mez isteklerde bulunarak m antk dengemizi bile kay bediyoruz. Zavall Trkler! Bir zamanlar Avrupada kendile rine yardm eder grnenlerin hemen hepsi, bugn na sl da kstahlkla onlan bir tarafa itiyorlar. Bugn trl hakaretlerine uradklar basn, kendilerini sa vunacaklarna sz vermi olan diplom atlar ve bir za m anlar dostluk gsteren devletler, imdi nasl da yan

56

iziyorlar, iin garip taraf, sulanyorlar.

savatan kamakla bile

Bu, arln da tesinde bir ithamdr. nk, Trkiye ovalarm kaplayan binlerce Bulgar ve Srp ls, Trklerin hl savamak gcnde olduunu is patlayan ahitlerdir. Fakat, uras da ikr ki, dn k kahram anlan son savata Yunanistan' yerle bir edebilecek derecede yiitlik gsteren kahram anlan; hatt daha dn, Trablusgarpta bin'e on nisbetinde arpan kahram anlan; Avrupa tanm ak istemiyor. Her eyden nce, onlann u byk hakkn teslim edelim ki: iyi hazrlanmamlarda. Kum andanlar yoktu. Ve idrecilerin ihmal ve kaytszl yznden alktao lyorlard. Aynca unu da belirtelim ki, ordulannn urad bozgun, Batnn, yani ahlk bo zucu bizterin, baka b ir dzendir. Bizde geerli olan inanlmaz derecede sama baz fikir ve hayaller vardr ki, ahlki salaml bozarlar. te, bunlann en ocuka onlanlan artc bir hzla ve tpk taze kanda daha abuk oalan m ikroplar gi bi onlara da bulam tr. Askerlerinin byk bir ksm inanlanm kaybetmi, subaylannm ou, askere ya raan sfiyeti bir yana atarak dncesizce politikaya atlm lard. Aynca, bu ac malbiyetlerin sorum lu su olan baz byk asker kum andanlar savatan ok elenceyi dnyorlard. Parlm ento ile idre edilen, inansz ve sava ka a hir Trkiye! Douyu sevenlerde, hibir ey bun dan daha zc ve daha beklenmedik bir hayret uyandramazd.

57

Bunlardan baka, M ertiyetken sonra askerlik saflarna hristiyanlan alm ak gibi bir byk hataya dm lerdi. Burada histiyanl (lekelemek istedi im anlalmasn. Hayr! Fakat, Trk ordusundaki hristiyanlar ounlukla Rum ve Bulgardlar. Bu ba kmdan kendi kardelerine kar savamak istemiyor lard. Erm eniler ise, herhalde Trkiyede m ehur olan u atasz unutularak askere alnmlard: Allah, E r meni ile tavan bir yaratt. Halbuki, ksa bir sre nce yalnz m slm anlar savamak erefine eriiyor lard. Dmanlara kar, yalnz halis Trk olanlar savasalard, geri yine yenileceklerdi M ttefikler, taar ruzu uzun m ddetten beri dnm ler ve ustalkla hazrlanm lard fakat, hi olmazsa, sava meydan na derken, balarndaki eref ve an hlesini koru yacaklard. ** m rleri boyunca lkelerine ayak basmam olan bathlar tarafndan Trklerin tannmam olmas, ha yatlar hakknda pein hkm lere gre fikir yrtlm e si, insan isyan ettiriyor. Yeni dndm Amerikada da durum farkl deildir. Orada da Trklerden bahsedildi' i zaman Asya iretleri, barbarlar gibi szler kul lanlm aktadr. Halbuki, yeryznde onlardan daha iyi yrekli, cesur, nam uslu ve kendi halinde bir baka rkn bulunduunu sanmyorum. Bununla berabe okullarmzda renim gren, bulvarlarm zda kiilik lerini kaybeden bazlarm, ne yazk ki, bunlardan ayn tutm ak zorundaym. Daha sonra eitli vazifelere ge tirilen bu gibilerim bir yana brakyorum. Fakat,

58

halk.. Asl halk.. Kk esnaf ve kyller.. Bunlardan daha iyi insanlarn olabileceini tasavvur edemiyo rum. imizde Dou lkelerinde yaam olanlara, hatt rahip ve rahibelerimize sorulsun: Trkler, Bulgarlar Srplar ve levantin hristiyanlardan hangisini tercih ediyorsunuz? imdiden ne ecvap vereceklerini bili yorum. Hepsi de Bulgarlarn, hani u (Te deum) dua snn henkli sesiyle sava meydanna yryen Bul garlarn, m slm anlardan son derece daha kaba, son derece daha kanl bir millet olduklarn syleyecekler dir. Oh! Anadolunun ilerinde gmlp kalan o mazi nin ehirleri! Yeillikler ortasnda beyaz minarelerin ve siyah selvilerin evresinde kmelenen o kasabacklar.. Oralarda hayat ne kadar namuslu ve ne kadar samimidir. Oh! Birer ifti veya i sahibi olan, gnde be vakit camiye gidip diz ken, akam lar asma glgeleri altnda, cedlerinin m ezarlar etrafnda otu rup, sigara dum anlar iinde sonsuzluk rzgrna dahp giden bu insanlar!.. Sc'natlar sadece adam ldrm ekten ibaret olan lar bu insanlardr yle mi? Hadi canm baka yalan m kalmad? Ispanyada, byk yantan bir gn nce, arenaya baz boalarn gtrln grmtm. Sessizce ge liyorlar hi bir hrnlk gstermiyorlard. Fakat yo rm a srasnda mzrak darbeleriyle rahatsz edildikkri ve insafsz kamlarla canlan yand zaman, gzleri hibir ey grmez oldu; delice bir fkeyle insanlara saldrmaya baladlar.

59

Trklerde, ama halis Tiirklerde olduu kadar, hi bir yerde, yoksullara, zayflara, cizlere, kklere ac ma ve efkat; ana babaya sayg gibi yce duygulara rastlanmaz. Bu insanlardan biri hatt ya ilerlemi bile olsa, o kk ve zararsz kahvelerden birinde otururken, babas ieri giriverse, hemen yerinden kal kar, sesini alaltr, sigarasn sndrr ve sayg ile bir keye iliir. zellikle hayvanlara acmakta hepimizden stn drler. stanbulun babo kpekleri byk bir ho gr ile yzyllardan beri rahata yaam aktadrlar. Yamur altnda kalm kpek yavrularm grnce, dikkatle sokaa iner ve stlerini kilim paralaryla r terler. Hemen tamam Erm enilerden kurulm u bir belediye heyeti tarafndan, bu hayvanlarn ldrlm e lerine karar verildii gn, btn mahallelerde onlar korum ak iin deta ayaklanmaya benzer kavgalar ol du. Kedilere gelince: Bunlar hibir zaman gelip ge enlerin nlerinden kamazlar. nk yolcularn ken dilerine ilimemek iin yollarn deitireceklerini bi lirler. B ursada, Islmiyetin eski aiarnn izlerini ta yan bu gnl okayc ehrin bir kesinde, leyleklere, evet, k mevsimine gireken uamayacak kadar yal veya yaral olan leyleklere mahsus bir hastahane var dr. Burada, yaralar sarlm, hatt aatan bacak taklm leylekler grrsnz. Bu hastahaneyi ziyaret ettiim zaman, orada ihtiyarlktan dolay yerinden kmldamaya takati olmayan bir bayku bile tedavi

60

ediliyor ve leylekler iin yaplan balardan besleni yordu. Gerekten, geirmekte olduumuz u ac saatler de, gln ve ocuka eyler anlatyorum. Fakat bu eyler, Trklerin zelliklerini o derece. aksettiriyor ki, birtakm cahil ve dncesizlerin barbarlkla sula dklar bu milletin, sylenenlerin aksine, ne derece uy sal ve m erhametli olduunu ispata yardm eder. Avrupa, bugn korkun bir bask altnda tutulan stanbulun; tarih, sanat ve iir iin m ukaddes bir m akam olduunu acaba anlayacak m? Bu mukaddes m akam n ne ekilde olursa olsun mdafaa edilmesi ge rektiini ve hillin onun gklerinden uzaklat gn, birdenbire byleyici czibesinin de snp gideceini anlayacak m? phesiz, hayr! Avrupa bunu anlaya mayacak ve ben bouna enemi yormu olacam. Dvetime geleceklerini hi m it etmeden, Avrupaya yle haykrmak istiyorum: Trklere sayg duyunuz! Geride kalanlar olsun kovunuz! Onlar herkesten fazla iyi ve nam usludurlar. Rahatn, saygnn, kanaa tin. sessizliin snd son yer onlardadr. Trkler arasnda yaam olan Franszlardan tek kii bile, sanmyorum ki, u ac gnlerde, burada ye rine getirm ek istediim tebcil grevine katlmasn. Ama ne yazk! Ben de biliyorum ki, bu tebcil fayda szdr. Ve mezarlarn stne konan elenklerden fark yoktur. BUGNK SAVA HAKKINDA MEKTUP Kasm 1912 yle anlalyor ki, ilerilik, medeniyet, hristiyanl* yeni silhlarla ve son sratle adam ldrmek demek

tir. Ve u anda, onun en yksek ifadesini arapnel te kil etm ektedir. arapnel! Yeryznde kalan son hri kay mahvedecek ey. ldrc m ikroplarn ortadan kaldrlmas d nlen u devirde, acaba bunun gibi cehennemi maki neleri icat edenler iin de, ikenceler tertip etmeyecek ler mi? Bunlar tehir etmeyeceler mi? Onbe gnden daha az bir sre iinde, btn bir memleket kzl kanlara boyand. Ve altm bin insan, hem de en cesur ve salamlarndan olmak zere del'k deik gvdeleriyle topraa serildiler. Eer gerektlen, Balkanlarn, Balkanllara dn mesi gereken zaman geldi ise, daha nce tedbir al mayan ve bugn de ilenen cinayetlere ortak olan Avrupa, bu olaya daha m akul . bir are bulabilirdi. H att, Ayasofyann sa dinine dnmesinin zaman gelmi olsa bile, bu uurda bunca insann m akinal tr feklerle delik deik edilmesi mi gerekirdi? Acaba uzun yllar boyunca Dersaadette, hatt stanbul ta raflarnda hi mi Rum ve Bulgar kilisesi yoktu? Ve bu kiliselerde ibadet edenlere ne zaman zorluk karl d? Geyik avlarndan, lm hlindeki geyiklerin et rafnda toplanan kpeklerin havlamalarna benzeyen bu eit kfr ve tahrikleri, hl Trklere atm akta devam ediyorlar. Fakat, onlar kk grenler, azla rn amadan nce gitsinler de biraz onlarrn arasnda yaasnlar. Bunu yapmadklar mddete, ne syler lerse sylesinler, szlerinin, kpek havlamasndan faz la deeri yoktur.

62

Ele geirdikleri topraklar, yle sanyorduk ki. m ttefiklere yetecektir. Fakat, yanlmz. Yetmiyor mu. Dman sonuna kadar kovalamak ve elinden m ukaddes bir ehrini de almak gerekiyormu. Delice baz hayallerle, gurur ve kinlerini tatm in etmek iin, arta kalanlar, yani umutsuzluun verdii bir kuvvet le ou silhsz olarak fkeli o ir lgnlkla stanbul istihkm larn savunmaya koanlan da ldrmek ge rek iyormu. ite bu talihsiz Tk Milleti elbette onlarn da um utsuzluk sebebiyle, byk sertlik gsterdikleri lgnlk anlarnda, nemli hatalar olm utur bir yldan beri, ne emperyalist savaslarn, n* riykr vaadlerin, ne binlerce evi kl eden yangnlarn, ne dep rem lerin, ne tifonun, hulsa, hibir belnn zerine saldrm aktan bkmad bu ezilmi millet, imdi hi olmazsa, banda bir a ve eref tc ile lmek ar zusundadr. Padiah Hazretleri, kendisini ancak saraynda; ve seksen be yandaki Kmil Paa da, alma ma sasnn banda ldrebileceklerini iln ediyorlar. o cuklar.. Taptaze ocuklar, okullarn brakarak askere yazlyorlar. Kendilerini lmn kucana atm ak iin atala'ya kouyorlar, im am lar cepheye kouyor ve eli daha silh tutabilen ihtiyarlar onlarn peinden gidiyorlar. Baknz.. Baka bir rnek ki, yce olmasayd g ln olabilirdi: Kendilerinden hibir ey istenmeyen baz zavall harem aalar, tfei om uzladktan gibi orduya katlm ak zere sava meydanna gitmeye kaK kyorlar. B unlann hemen hepsi, Bulgarlarn eyta

63

n arapnelleri ile mahvolacaklarn bile bile gidiyor lar. Yine de gidiyorlar. Temiz yrekli Araplar da 500.000 svari ile hil lin yardm na komak teklifinde bulunuyorlar. Yok, hayr! Sizler memleketinizde kalnz, ey l ocuklar. Bouna lm olacasnz. nk, ellerinizde meden insanlarn m odern silhlar yoktur. Umutsuzluun bu kahram anca direnii karsn da, hristiyan milletlerinden hibiri onlar desteklemi yor. Onlar, sadece, imzalanm anlam alar ineye rek verilmi szleri unutarak, ellerindeki avdan bireyler koparmaya alyorlar. Geri, Fransa gibi, baz devletler, bu avn paylalmasnda ellerini kirletm ek istemiyorlar. Fakat, bugn in, herkesin duyabilece i kadar yksek bir sesle yardm ve m erham et tavsi ye edecek hibir devlet yoktur. Bunun iin, hayatmda ilk defa: Bugnn savama utan! demek mecburi yetinde kalyorum. YNE TRKLER Kasm 1912 Son m ektuplarm dan birinde, Trk dostlarm o kadar kt ve o kadar acemice savunmuum ki, ko nuyu aklamak iin unlar da ilve etmek istiyorum: Kaaklardan bahsetm itim . nk, bana da yle sy lemilerdi. Fakat Allaha kr ki, onlar bir takm m nferit kaaklard. Oradan.. Sava meydanndan ge len yeni bilgiler, eref tcn onlarda brakyor. leri ni kemiren ala, kendilerini en zarri ihtiyalardan bile m ahrum ettii halde bo iddialarda bulunan h-

64

km etlerinin aczine ramen, onlar arsianlar gibi sava tlar. Fakat ne yazk ki, olaylar sratle birbirini kovala dka, ve can ekime anlar yaklatka, Avrupa mil letleri, zellikle onlarn eski dostlar Prusya, artc bir kolaylkla szlerim inkr ediyorlar. Halbuki Sultann, yalnz Trklerin padiah deil, Asya'nn ve Af rika'nn ilerine kadar yaylm milyonlarca mslmann da Halifesi olduunu hatrlam ak akla uygun ojurdu. Sannm ki, Halifenin m ukaddes bir ehir den, mukaddes m abetlerden uzaklatrtm am as ivi bir politika icabdr. Zavall Trkler! Herkes tarafndan yalnz braklan ve kandrlan, kara ve deniz ordularnn levazm ve m him mat al larnda aldatlan Trkiye... H aklannn alnm olma s yetmiyormu gibi, bir de kendilerine baz gezeteler tarafndan lm aslana ifte atan eek misali, darbe ler indirilmektedir. Kanla yorulmu topraklan zenrinde, Islmijyet nm na erefle can derm i 500.000 ehit braktklar halde, bu gazeteler onlarla alay edi yorlar; onlar kk gryorlar. Ben de onlarla bir likte hakarete uruyorum. Bundan dolay da iftihar ediyor, gurur duyuyorum. Herkesin biraz daha eziyet etm ek istedii ma lplarn savunmasn zerime almak ve onlar adna yardm istemek, her zaman iin erefli bir davrantr. phesiz, kudretlerine maalesef sahip olamadm, Avrupa dileri bakanlklar gibi davranmyorum. Uzun m ddetten beri Trklerin dostu olduumdan,

unlarn can ekitii u sralarda da yine dostlan ola rak kalyorum. Bunun aksi bir hareket irkin olurdu. Onlar iin hakarete uram ak erefini, ben Dou lkelerinde kumandan iken, subaylarm dan biri olan dostum Claude Farrere ile beraber kazanm bulunu yoruz. Trkleri savunacak yalnz bu ikisi kald diye yazyorlar. phesiz yle olmas gerekir. nk, ses lerini duyurabilmek imknna sahip olan yazarlar arasnda sadece ikimiz varz.

BULGAR ZALML
Yunan ordusu, kk Karada ordusu, prensle rinin kumandas altnda, vahet gstermeden, kabul edilmi harp kurallar iinde savamlardr. Fakat Bulgarlar lm hie saymak surrtiyle gsterdikle ri cesaretle herkesin takdirini kazanm olduklarn da inkr etmiyoruz evet! Bulgarlar uzun m ddet ten beri dnp hazrladklar bu savas, ne kada zalimce ynetm ilerdir. Galibiyeti, yaln? takdire de er cesaretleri sayesinde deil, yeni ve son derece teh likeli silhlan sebebiyle kazanmlardr. Gnmze kadar gelen bulularn en eytancas olan arapneller, ellerinden gelen her mukavemeti gstermekten geri kalmayan bu insanlarn binlercesini orak gibi biiyordu. Yine Bulgarlarn, geceleyin projektrlerle, m rlerinde byle ey grmemi olan Anadolu askerlerinin gzlerini kam atrarak onlar a rttklar da bilinen eylerdendir. Bunlarn yansra yine Bulgarlar, teslim olmak istemeyen Edirneyi su

F : s

lara bomak iin, bir nehrin yatan deitirmedi ler mi? stanbula su ulatran bendleri de kesmedi ler m? Hristiyan kiliselerinde ise bu gibi cinayetler. lhilerle takdis olunuyor. Hi olmazsa, bu gibi ilere Hazreti sann ad kartrlm asn. Aslnda, onun sy ledii szlerle, bu yaplanlar arasnda ne bvk tezat vardr. Ya Beyolu?.. O herkese bilinen levanten Beyo lu!.. Etrafndaki evler can ekien yarallarla doluy ken, ovalar ehitlerle, yamur, altnda ryen gml memi kahram anlarn cesetleriyle rtlyken; bu Be yolu, grltl kahvehanelerini, elence yerlerini bile susturacak kadar bir utanm a eseri gstermiyor.

BALKAN HARB KONUSUNDA MEKTUPLAR Aralk 1912

Avrupa milletlerinin cinayef ve kallelikleri dne ait bir mesele deildir; her zaman olagelmitir. (Le histan, Transval, AlsasLoren v.b. bunun znt ve ren rnekleridir.) Fakat biz, bu milletlerin, tek balar na, ayr ayr, bu cinayetleri ilediklerini grmeye al mtk. brleri (eer punduna getirirlerse, ayn e kilde davranm aktan geri kaimazlar) ise, hepsi bir azdan, bu hareketi iddetle takbih ederlerdi. Biz. dc hi olmazsa, onlar iitmekle biraz teselli bulurduk: Bu defa, hayr! yle olmad. Trkiyeye verilen sz tutm am ak ve imzalanan andlam alan inkr et mek hususunda birbirleriyle uyutular. Yaplan son bir muharebe srasnda, Yunan ordusu Ethem Paa tarfndan ezildi. Bu durumda, ban kurtarm ak iin

67

bir are aram ak zorunda kalan Yunanistan, Avrupa' nn tavassutunu istedi. Onlara hibir vaadde bulun mam olan Avrupa, bu istei kolayca yerine getirdi. Hatt, tavassutun da tesine gitti. Ve bylece, anla ma artlarn zorla Trkiyeye kabul ettirerek, zafer meyvalarm elinden ald. Fakat, hariciyc bakanlan, iki trl tart, iki tr l l kullanrlar. Bugn ayn Trkiye; talyanlarn emperyalist hcumuna urayp drt bir yandan bas kya alman ve kendisine hafta nce, btn harici ye bakanlklarnn mlkiyet tanma vaadinde bulun duklar bu Trkiye de, Avrupann tavassutunu iste di. Avrupa ise, hereyden nce, onun m irasm bl mek abalarn younlatrarak, on iki gn cevap bile vermedi. Ve bu on iki gn iinde, arapnellerin ve makinal tfeklerin ateleri altndaki lm kalm sava btn fecatiyle srd gitti. Avrupa, hi olmazsa, hemen u cevab vermeyi utanm a icab saymalyd: Hayr! Mademki bugn yenilmi bulunuyorsunuz; bizim gzmzde paryalar dan farknz yoktur. inize karmak istemeyiz; d m anlarnzla kozunuzu pay ediniz. Trkiye de phesiz byle yapacakt. Nitekim bu gn de byle hareket ettii anlalyor. Avrupa yaptk larndan utanm aldr. Yerlere serilen binlerce kurba nn m enfur sulusu odur. Bugn, ellerinden, cesaret le savaarak aldrklar topraklan, tekrar geri almann imknsz olduu bilinen bir eydir. Fakat bu sonucu nceden grebilmek ve hibir vaadde bulanm am ak gerekirdi. Evet! Sonucu nceden grmeli ve Slvlann istedikleri hakl reformlar gerekletirmek iin, Tr

68

kiyeyi mahva srkleyen kibirli gen delilerin tekil ettikleri kom iteler zerine, ok daha tesirli basklar yaplmalyd. Bundan baka? Yok, hayr! Verilen sz tutm a m akla gsterilen bu kstaha kolaylk, asla affedile mez. Ne nefret edilecek durum! Zavall Trkler; hereyleri yama edilip alnm her bakm dan aldatlm, makinelilerle krp geiril mi, stelik cahil kitleler tarafndan alaka kfr ve hakaretlere uramken, nasl olur da fkeleri k a barmaz; nasl olur da gzlerini kan brmez? Zavall Trkler diyorum. Fakat, ayn samimiyetle: Zavall Bulgarlar da diyorum. Harp meydanlarnda krk binden fazla l brakan zavall galipler... Bu milletin, m slm anlardan daha sert, daha fa natik ve daha geimsiz olduunu biliyorum. Onlarda, m slm anlarm kkl doruluu ve namusu yoktur. Bu gerei, btn oralarda yaam olanlar gibi ben de grp anladm. Bununla beraber, onlara kar hi bir kin beslemiyorum. Sylediklerimi ispat etmek iin, Bulgar komitaclar tarafndan ikencelerle ldrlen m slm anlarm lis tesini yaynlayamamak ne byk aksiliktir. Fakat, bu konuda btn Slv basn sessiz kalm akta birleiyor. Kesin belgeleri ve rakam lar elde etmek iin oralara, mesel Selnike gitmek gerekir. Ara sra Fransz gazetelerinin bazlarnda yle bir haber kar: Bulgarlar, falan Trk kyn yakm lar ve iindekileri ldrm lerdir. Fakat bunu nem

69

siz bir ekilde yazarlar. Oysa, galip Bulgarlarn, beyz yldan beri ekip bitikleri yerden kovulan, vahi hayvanlar gibi her taraftan kuatlan ve mitsize ha reketler yapmaya sevkedilen Trklerden ok daha az affedilme sebepleri vardr. u satrlar yazarken, karmda, dman tarafn dan feci bir ekilde uzuvlar kesilmi bir Trk suba ynn fotoraf bulunuyor. Btn ac gereklere ra men, hayr! Avrupann gznde, Trklerden baka kalimlar tertip edenler yoktur. Bu konuda ilgililer tarafndan Avrupaya aktarlan efsne pek salam e kilde dzenlenm itir Onu artk lehimlerinden skmek m m kn deildir. Fakat, Bulgar ve Srplar tarafndan. Trklerin zorbalk ve vahetle sulandklarn iitin ce, nasl protesto etmezsiniz. Bu m illetler ki, sosyal snflarnn hemen hepsinde batan aa zorbalk, i kence ve adam ldrme alkanl btn iddetiyle hkm srm ektedir. Zavall Bulgarlar, diyorum. nk, u yazdm satrlar, beni de herkes gibi, onlarn savata gsterdik leri cesareti, kendilerine ait topraklar iin giritikleri mcadelenin meruiyetini takdir etm ekten alkoya maz. Fakat, Avrupa, onlara haklarn salamak iin giritikleri gaddarca kasaplklara msaade etmeksi zin de bir zm yolu bulabilirdi. te, bundan dolay kendilerine acrm, zellikle unun iin acrm ki, on lar, kendi rk ve dinlerinden olmayan, din taassubun ve ecdat geleneklerinin kazandrd bir m azerete sa hip bulunmayan, sadece onlarn askerlik kudretini ahs karlarna let eden bir insan tarafndan, l drmeye sevkedildiler. Tarihin anaca byk bir hii-

7(1

km dar olabilmek iin, topra insan mak gerekliydi.

kanyla sula

u anda, a/a alnm a/ kfr ve tehditler yayo stme.. nk, malplar savunuyorum. Ve Bulgar larn baklar altnda can vermek tehlikesiyle kar karyaym. Bu adam lar benim hakkmda, az nce talyanla rn yaptklar gibi davranyorlar. Salip sava sz nn aldatt baz zavall Franszlar da beni tahkir edi yorlar. Geri, bunlarn, gerek slp, gerekse yazlarn dan, bir takm ilkel ve baya kider olduu anlal m aktadr. Buna karlk, daha yksek snflardan ba na yle asil m ektuplar geliyor ki gerein ta kendisi ni sylemek tecrbesinde bulunduum iin, sesim vicdanlara teselli verici olduu iin, deerimin stn de beni yceltiyorlar. Mslmanlarn byle m ektuplar gnderecekler, nceden tahmin edilebilirdi. Bunu biliyorum. Bu mektuplrr, Dou'ya has hayallerin saf ve temizliine ra men hibir ey ispat etmezler. Fakat yalnz Trkler den deil, Fransadan, Almanyadan, ngiltereden ve svireden de buna benzer m ektuplar geliyor. Bu m ektuplar yazan AvrupalIlarn ou, arkta yaam, bu konuda belgeler biriktirm i kimselerdir. Bunlar yazmakla, bu kt tantlm ve iftiralara uram millete kar beslediim derin takdir hislerinde bana ortak oluyorlar Bu m ektuplardan bazlar da, Trklerin hkimiye ti i:ltm,da kalan baz reya tarafndan gnderildii i<,i. bilhassa dikkate deer. Rumlarn Tiirkleri lli

71

u sylenemez. Oysa, i->te gayretli ve kararsz parm ak laryla bir kk Rum kz bana yle sesleniyor
E te n d im !

9 Kasm 1912 tarihinde yaynlanan o tesirli yaz nz yeni okudum. Rumeli halkndan on drt yandn bir kzm. Bir sre nce btn Avrupann kendisine dostluk gsterdii, imdi u skntl gnlerinde yapa yalnz brakt Trkiye'ye btn kalbimle acyorum. Her zaman medeniyetten bahsediyorlar. Fakat, o zn vall Asya kylleri iin, bu kelimenin anlam nedir? llerde nice vali fakat iyi hayvanlar vardr ki, ke; dilerine ktlk etmezseniz size dokunmazlar. Faka* bir de kkrtacak olursanz, btiin yrtclklarn gj* terirler. Trkler kt davranyorlarsa, herhalde herkesi aleyhlerine dnm grmekten doan bir mitsizlikle bunu yapyorlar. Yllardan beri kendilerine ralal v.v rilmiyor. Artk onlar sevenler, ancak orada, kene'-* memleketlerinde yaam olanlardan ibarettir. Hrs tiyan dnyas, dinle ilgili konularda Trkleri rnek almaldr. nk, onlar bizden dafa fazla din kural larna uym aktadrlar. Biz hristiyanlara, almak, hile ve dzen kurmak dinimizce yasaklanmtr. Buna ra men, hrszl da, hile ve dzeni da pekl yapyoruz. Halbuki, Trkler asla.. Mesel, bir yal Trk, size bir kilo elma tartt zaman, tartda aldanm olmak kor kusuyla, fazladan bir elma daha verir. Bunu hangi Av rupalI yapar? Aksine, satt styi daha da arlatr mak iin, parman o tarafa doru kaydrr. Bulgar Kral Ferdinand, hilli yenmek istediini svlvor. Buna da medeniyet adm veriyor. Peki ama, bir milletin dinine sayg gstermek de gerekmez mi?

Bu tebrike deer kk cmleleri okurken, u ataszn hatrladm : Gerek, ocuklarn szlerindedir. imdi de baknz, Trkiyede doup byyen bir Ispanyol Yahudisi bana neler yazyor: (Gnmz tari hinin balangcnda, Hazreti sa adna ikencelere u rayan binlerce Ispanyol Yahudisinin Trkiye'ye g etm i olduklarn ve burada kimsenin onlar rahatsz etmediini herkes biliyor.) Talihsiz Trkiye iin bizim yaptmz, kendi h line braklan bir ar hastann baucuna oturan ve yalnz bana lmesin diye elini avularna alan bir in sann hareketine benzemektedir. Daha yaznz! Yreiniz size, yalnz tesirli szler deil, aym zamanda inandrc ve idam ilmm imza lamaya arlan kiiler tarafndan ister istemez h atr lanacak szler bulmanza da yardm etsin. Maalesef gerei kadar tannmam olan bu eref li milletin varln vazgeilmez bir hle getiren se beplerin hepsini yksek sesle syleyiniz. Kendi istei nizle oralarda oturm u olan siz, ruhunuzun irde, iman, iyilik, doruluk, yiitlik ve rahatlk ynlerinden ne kadar tatm in edilmi okluunu syleyiniz. Fakal yalvarrm.. Trkiye'den alayarak bahsetmeyiniz. Trkiyeyi sevenler, henz onu bir l sayarak ala mak hakkna sahip deildirler. mit edelim ki, o hi lmeyecektir. Mezardan sz amaynz. Eer birgn, o mthi ey olursa, yalnz o zaman alayacam. nk, zavall Trklerin de biz talihsiz Yahudiler gibi drt bir yana davlp, kendilerine ait

73

hibir eyleri kalmayacan biliyorum. Asya'y da on lardan alacaklar syleniyormu. Ah! Bahtsz insan lar!. Bizlerin daha ocukluumuzdan beri her gittii miz yerde nasl bir srgnlk duygusu tadmz bi lemezsiniz. Sevgili Trklerin byle bir duygu tamala rn asla istemem. Yllardr stanbul'dan ayrlm bu lunuyorum. Onu unutacam sanyordum. O zamanlar bilmiyordum ki, Trkler arasnda yaayanlar, onlar, hayatlar boyunca severler. Rica ediyorum.. Daha yaznz, uranz.. Vaktim kalmad. Yardmnza teekkr ederim. Bu yrekten kopan szlerden sonra ne syleye bilirim, onlara ne ilve edebilirim ki! Bu m ektup, Ya hudi milleti iin bir eref belgesidir. Yzyllar boyunca her taraftan ikencelerle koulan ocuklarna konukseverlik, dinlerine sayg gs teren, rahatlarn temin eden bir memleketin aclarm bugn, para bakm ndan da bir re aramaya giri mek, Yahudi toplum u iin iyi bir davran olurdu. ** Tanmadm bir kadn okuyucum bana: Madem ki kimse, yardm isteyen sesinizi duymak istemiyor, o halde politikaclara, Trk milletinin varlnn fay dal olduunu ispat ediniz diye yazyor. Fakat, ne yazk ki, Avrupann politik dengesi ve beynelmilel iktisat konularnda hi bilgim yoktur. Herkesin bildiini tekrarlam aktan baka elimden bir-

7-1

ey gelmiyor: stanbul'un Bulgarlar eline dmesi, As ya ve Afrikann ilerine kadar yaylm bulunan mil yonlarca mslman arasnda byk tepki uyandra caktr. O halde, ngiltere ve Fransann, kendi menfaatlar bakmndan stanbulun dmesine engel olma lar gerekir. Baz kimselerin, stanbulun II. Sultan Mehmet tarafndan alnm olduunu ileri srerek, szlerimi rtm ek istediklerini duyuyorum. Ama, affedersiniz, bu olay 1453 de geiyordu. Eer be yz yl aan bir ykselme devrinden sonra, Hristiyanlklar ile iftihar eden m illetler ayn eyi yapmaya ve bu uurda esk> sinden daha ok adam ldrmeye kalkrlarsa, bu bar na medeniyetimizin ve hristyanlmzn ifls grn mektedir. Ayrca, stanbulu dnyann tek bir ehri duru muna getiren Trklerin be yz yllk hkimiyetleri srasnda biriktirm i olduklar sanat hrikalarn ko rumak da gz nne alnmas gereken bir mesele de il midir? Fakat, biliyorum ki, beni bu konuda, n cekilerden daha az dinleyeceklerdir. Bulgarlar bana, Bizansn snmeye yz tutm u g/elliklerini ihya edeceklerini sylemesinler. Hayr! Onlar oraya yalnz yeniletirme irkinliinden baka bir ey getirmeyeceklerdir. M inarelerin, kubbelerin zarif ekilleri, artk mavi semnn iinde teressm emeyince, orada gzellik diye ne kalacaktr? inilerden bir mavilik iine gmlen camiler esrarl gzellikleri ni kaybettii zaman; evrelerindeki selvilerin ve me zarlarn huzur verici bys silindii zaman; geriye ne kalacaktr? Bir de istil ordularnn iddetli h

75

cumlar altnda, Trklerin son can ekime rpnm a lar ile takalls edecekleri gn.. stanbulun kan ve ate iinde kalaca gn.. Byle bir gnde, Ayasotya kubbeleri de yerle bir olabilir. Ve zet olarak: Madem ki, btn acma ve adalet duygularn harekete geirmek tecrbesinden vazge mek gerekiyor. Madem ki, benimkinden yz kero daha yetkili ahitliklerle bile, (yumuak ve uysal Bul garlar, canavar ve kan dkc Trkler) efsnesini d zeltmeye imkn yok. O halde, Trklerin lehine kul tantabilecek bir teklifte daha bulunuyorum. lk ba kta pek garip ve nemsiz grnecektir. Fakat ben den nce, nice dnrler ayn }eyi sylemilerdir: Hayatta varlmak istenen nokta, yalnz fabrikalar, li manlar, arapneller, srat ve abukluk deildir. Ba sit kimselerin hrs ve tamahn celbeden ve sonunda mitsiz teebbslere srkleyen bu uursuz demir y n dnda, kendimiz iin, dnyann bir kesinde s klamrklmz gereken biraz sknet, yalnzlk ve hayalperestlik de bulunm aldr. Bu gr asndan baklrsa Trkiye.. Nice sayfiye ve yaylalar iine alan eski Trkiye.. Namuslu ve dindar Trkiye.. Kasrga lar ve kzgn maden ocaklar ortasnda, bir eit ta. zelik vahas gibi, btn dnyaya faydal bir lke ola bilirdi.

III
Aralk 1912 Trk zulmleri! M ttefiklerin para yardm lar ile u herkese bilinen Balkan Komitesi'nin yaymak tan geri kalmad bu klie, Fransz basnnda biiyiik

76

bir baarym gibi yaynlanmakta devam ediyor. Ve her seferinde baz mehul kiiler, bu konudaki yazla r itina ile keserek, beni utandrm ak gayesiyle adma gndermek zahmetine katlanyorlar. Evet, ne yazk ki, baz zamanlar aln ve m it sizliin basks altnda sersemleen malplar, katli m lara girimilerdir. Fakat, bunun genilik ve nemi, ou zaman, dm anlaruun iddia ettiklerinden ok daha az, kyaslanmayacak derece daha az olmutur. Tarafszlktan ayrlmayan bir ok yabanc harp muha birleri, Trkler hakknda adalete uygun ahitlikte bu lunm ulardr. H att bunlardan bazlar, Trklerin a lktan takatsiz dtkleri halde, Rum kylerinden ge erken, onlardan birazck ekmek istemekle yetindik lerini kaydediyorlar. Baknz bu m uhabirler, durum u nc ekilde akl yorlar: Madem ki Avrupada, Trk askerlerinin ya mac ve insafsz olduklarn yazanlar ve iddia edenler bulunuyor ki bunlarn ou bu konudaki aratrm a larn alma odalarnn drt duvar arasnda yap m lardr onlarn bu davranlarn iddetle protes to etm ek bizim vazifemizdir. Biz hibir zaman Trk lerin vahice hareketlerine rastlamadk. Fakal m ttefikler:.. nce zafer kazanm oldukla r iin, sonra da alk acs ekmedikleri iin ve zel likle Hazreti sa'nn namna ilerledikleri iin daha az mzur, daha az affedilmeye lyk olan mttefikler!.. Acaba bunlarn saldrlarnn ve cinayetlerinin bilnosu ne zaman dzenlenecek? Bunlarn yaptklar zu lm ve vahetlere gz yummak arzusuna ramen, Al

77

laha kr, bir dereceye kadar kendilerine tesir edil meye, harekete, geilmeye balanyor. te, R om anyalIlar, Yunanllar, Ulahlan katlim etmekle itham ediliyorlar. te, General Yankovi as kerlerinin Arnavutlukta bir ok kyleri yerle bir etti i, binlerce Arnavutu ldrd veya diri diri gm dn dorulayan Viyana haberleri.. Edirne surlan altnda Srp yarallarnn yardm na giden ve ze) bayraklarm tayan seyyar Trk hastahanesi persone li de bir yaylm atiyle karlam tr. Kez, pek da ha yaknda, Dedeaa'ta artk bu olaylarn inkr mmkn deildir bir Bulgar etesi, gn sreyle ne varsa yakm ykm, ldrm ve kom itaclar ta rafndan ok zaman nce balatlan feci cinayetleri devam ettirm itir. Ama, zavall Trkler, parayla satn alnan baz ga zetelerin sayfalarna, nefretlerini Aksettirecek kadar zengin deildirler. O gazeteler maalesef doruluk ve iyi niyetlerini koruyan dier gazetelere de sz geiri yorlar.

Bulgarlarn ne olduunu anlatm ak iin, uzun m ddet Trkiye de oturm u fakat, kurtarclarn (!) saldrs zerine kamak zorunda kalm bip Frans/m m ektubundan u ksm aktaryorum: Fransz gazetelerinde Balkan ordularnn, zellik le balarnda kaba ve hain papazlaryla dman or dusuna doru yuvarlanarak giden Bulgarlarn erefi ne yazlm destanlar ve vgler okuyorum.

78

Bir rkn baka bir rka hcumu!. Ortodoks sali binin, yahut Katolik Ferdinand'n deyimiyle, sadece salibin hille kar hcumu! Yontulmam br ordundan kaba taslak kesilivcrmi sanlan bu sonsuz insan ynlarnn; balanna Moskof bal geirmi bu kaba askerlerin ve bunla rn peinde de Atill'nn ordularna benzeyen; gurur ve iftiharla getiimiz yerlerde be yl ot bitmez diyen; srtlarna hayvan postlar geirmi bu dal lar dalgasnn geliini grenler, gerekten unutulm az bir manzaraya ahit olurlar. Evet! Onlara destanlar hediye edebilirler. Fakat ne lzumu var? Onlar bu destanlar, btn Makedonya yollarnda, btn mslman kylerinde kendileri yaz m lardr. En iren enaatlerin yaplna sahne olan bu kylerin yanm evlerinden ykselen kesif dum an lar, imdi bile btn ufuklar karartyor. Onlar bu destanlar, katlim dan sonra naslsa kurtularak kaan, felket yollan boyunca ller ve can ekienler brakan ihtiyarlarn, kadn ve ocuklarn yzlerine kazdlar. u bir gerektir ki, m ttefiklerin Selnik'te yap tklar, kazandklar parlak hreti bir hayli soldurm utur. Selnik, o ierlerdeki kyler gibi gzden rak deildir. Orada bir ok Fransz vardr; ve gzlerini mecburen aarak, olanlar grmlerdir. tfeniz subay larmzdan birine yaplan saldn, kurtarclar (!) hakkndaki heyecan ve ilgiyi, hemen deitirip yok et meye yetti. Daha sonra Yunanllar, ehre girilerinin ertesi gn, yoldan geerken baz protesto sesleri duy-

79

duklan bahanesiyle silhsz kalabaln stne ate atlar. Baz m uhabirlerin tebrik edilmeye deer (!) deyilmeriyle: Trk ayak takmndan be yz kiiyi ldrdler. ok gemeden, vatandalarmz, Fransz konsolo suna hakl ikyetlerde bulunmaya baladlar. Geen birok olaylar arasnda, Fransa uyruklu Madam Sim onskinin bana gelenler enteresandr Bu madam kapsnn nnden geen baz Trklere birazck ek mek ve bir bardak su verdii iin, bir Yunan subay tarafndan sulu grlerek azarlanm; ayrca, verilen sadakay a Trklerin elinden ekip alm aktan utan mayan bu subayn iren ve kaba hareketlerine de maruz kalmtr. Bunlardan baka, Selanikten geen bir Fransz tccar, baknz bana neler yazyor; Zorlu birer casus olan yerli vatandalar levantenler tarafndan kendilerine rehberlik edilen Yunan askerleri, di hrsz eteleri grbi Yahudilerin evlerine giriyorlar Selnikte Fransa'y seven ve Franszca konuan seksen bin kadar Yahudi vardr erkekleri dar karyorlar, balayp dvyorlar, hatt bazan ldryorlar; sonra da geri dnerek kadnlarna te cavz ediyorlar. Bundan baka, her tarafta kaplar k ryorlar, tfeklerine sng takarak, paralarn, hatt fakirlerin ekmek paralarn zorla ellerinden alyorlar. Kertdilerine hibir zarar vermeyen susuz ehir halk aka soyuluyor Talihsiz Osmanl askerlerinin saat lerine, elbiselerine varncaya kadar her eyleri son santimine kadar gasbcdiliyor.

80

Bir yandan, bir Trk binbasnn van you zorla elinden almyor, tokatlanyor. Baka bir subay Yunan bayran pmeye zorlanyor. Esirler yamur altnda susuz am urlarda yuvarlanyor; susuzluklarn gi derm ek iin yalvarmalarnn karl dipik darbele ri oluyor. Orada bulunan Fransz deniz subaylar, Srp ve Yunan askerlerinin, Trk esirlerinin gzlerini oyduklarn grmlerdir. Gazetelerimiz, bu kahram anlklardan (!) dolay, nihayet u son gnlerde, birazck acmak ve harekete gemek zorunluunu duyuyorlar. Evet! Bu yeni hallar^ an ve hretleri iin, her eyin Rumeli ilerinde gemesi elbette daha iyi olur du; bvlece, onlarn sabrl ve insafl olduklar efs nesi, gerekmi grbi gsterilebilirdi.

Szn ksas, Trkler ara sra saldrlarda bulun mu olsalar bile, her ynyle m ttefiklerin onlardan asla geri kalmadklarn sylemek zorundaym. Oysa, m ttefikler iin hafifletici sebepler bulmak da im knszdr. Yzyllardan beri birbirlerine kin ve dm an lk besleyen bu milletler, Ortaada olduu gfbi sava m lardr. u farkla ki, bunlar, o devirle kyaslanama yacak derede ldrc silhlara sahiptiler. Geri o zamanlar, ne kzlha ne de Kzlay gibi messeseler vard. Yarallar, sakat vcutlarnn tedavisi iin bir ana efkatiyle toplanmyorlard. Fakat, o alarda, bir anda yzlerce adam bien silhlar henz bilinme dii iip, yarallar pek azd. O alarm en m thi sa valarnda bile, u anda Trakya meydanlarnda yatar-

cesetlerin yirmide biri kadar bile zayiat verilmiyor du. Bu bakm dan medeniyet ve ilerilik iin hurra diye haykrlman, ben gerekten mnsz buluyo rum. Bu yeni lm makineleri hakknda, bundan nce ki m ektubum da dncelerimi gerei kadar anlata mamm ki, baz anlayszlar, benim askerlie kar ktm sanmlar. Hey Tanrm! M antktan ne ka dar uzaklamal, kt yorum larda ne kadar ileri git mi bulunmal ki, bugnk savalarn korkunluunu belirten szlerden, savamak zorunda kalarak ycelik leri artan kimselere kar, dmanlk ve saygszlk qeticesi lkajrMabilsin. Halbuki, bugn saknlmas imknsz olan savalar, gitgide kanl bir kasaplk ek line dkldke, bunlar yerine getirmek vazifesini yklenenlere kar, saygnn da oalmas gerekmez mi? Evet! En yksek rtbeli subaylarmzdan en kk rtbeli erlerimize kadar, bandolar aldralm; srm a lar, nianlar verelim; onlarn genliine has atlganlk ve heyecanlarn oaltacak, yiite lmeleri iin onlar daha iyi hazrlayacak her eyi yapalm. Yollardan ge erlerken, halk, nlerinde saygyla eilsin; herkes on lar Fransann en kutlu ocuklar diye selmlasn; yal gzlerle takip etsin ve gen kzlar yollarna i ekler serpsin... te benim, bu defa her cephesiyle aklam ol duum askerlik aleyhtarlm. Evet! Biz de kendi menfatimiz iin, ynlarca insan bir anda ldren o

F :

82

silhlara sahip olalm. Ve hatt bu silhlarn, dier lerinden daha stn olmasna alalm. nk, zaman yle gerektiriyor. Aksi hakle, hergn bizim iin yeni bir imha vastas bulan komu milletlere iyi bir he def ve av oluuz. Fakat, bu konudaki korkun srlar mz da byk bir kskanlkla saklayalm. nk, bizi gayemize ulatracak olan bu silhlan Fransz mm ltn srm ek amacyla yabanclara satarsak, m enfur bir cinayet ilemi ve bouna, bir ok insann lmne sebebiyet vermi oluruz. AIKLAMA: Szm bitirm eden nce, Ermenilerden, Osmanl ordusundaki tutum laryla ilgili szle rim iin, samimiyetle zr dilemek istiyorum. Bu dav ranm , onlarn stanbul basnna para kuvvetiyle yaynlattrdklar protestolardan ileri gelmi deildir. Dostum olon baz Trk subaylarndan kesinlikle rendim ki, ilk anda aldm haber mbalaldr. Ve nceleri, kaaklarn okluuna ramen, kumandalar altndaki Erm eniler cesaretle dmlerdir. Bylece, bu konuyla ilgili nceki szlerimi geri alabilmekle m utluluk duyuyor ve zr diliyorum.

Trkler bu sava srasnda, kendilerine inatla ykletilmek istenen bazan m enfur hareketleri yapm olsalar bile bunun aksini syleyen binlerce yetki li ahide ramen, onlar bu kadar kin ve dm anlk la yok etmeye almak bize der mi? Ne abuk unuttuk.. Fransa dahi, dmanln balangcnda, onlarn toprak btnlklerini resmen teminat altna alan ve buna benzer sahte vaatlerle as

83

ker hazrlklarn sekteye uratarak felketlerini ha zrlayan devletler arasndayd. H erkese biliniyor ki, Trkiye bu aldatc vaadlere kanarak harbin ilnn dan az nce btn bir asker snf terhis etmeye yanamt. Bylece, anszn hcuma urayarak, kendi leri iin hayat emi olan ilk gnlerde, eitime za man bulamad gen ve yeni askerlerle, M ertiyetten itibaren askere alnmaya balayan ve kardeleri, ne kar hi phesiz savaa istekli olmayan Bulgar ve Rum gibi hristiyanlar cepheye gndermek zorunda kalmt. nceleri, kendilerini destekleyen, baar kazan dklarnda dalkavukluk etm ekten ekinmeyen Fran sz basnnn bugnk kfr ve hakaretlerine bakarak nasl kzmazsnz? Hele aralarnda bir takm ar derecede din gay reti gden gazeteler var ki, neredeyse SaintBarihelmy'leri, Draganotlar bile vp gklere karacak iar. te bu gazeteler, Hazreti sa nm szlerini pek acemice deitirerek, salibi makineli tfeklerle kabul ettirmeyi bile istemekten ekinmiyorlar. Bunlardan, byle hareketler beklenir miydi? Ay rca, bu hareketleri ile bsbtn tutarsz ve anlamsz hle gelen bir ey daha var: Katoliklerin Trkiyede, Ortodokslardan daha amansz bir dman karsnda olmadklar ve Trklerle ok daha iyi anlaabildikleBizim klerikallerin, kendi baarlarna dua ettik lerini gren Bulgar rahipleri, dank sakallar iinde kahkahalarla glseler yeridir. nk onlar, Papa ta-

84

raftarlarm a kar dijmeyen bir kin besleriler. Bu gerek, Frasada nasl oluyor da bilinmiyor? Zira, bu nun hemen her tarafta madd delillerini bulmak iin gnmz tarihini birazck okumak yeter: Arz- Mukaddeste silhl ortodoks kei ve rahip lerinin saldrlarna kar Fransz din adam larn ko ruyan Trk polisleri deil miydi? H att zamanmzda, bile, daha 1873 ylnda, eteler hlinde silhlanan 300 kadar Rum trik-i dnya, geldiler ve Beytllhimin (Kuds Mbedi) kutsal ibdetghna saldrdlar; ora da ibdet eden fransiskenleri yaralayp, mihrb yama ettiler. Ne abuk unutuldu bunlar? 1899 ylnda da, ayn kilisede m utaassp bir Rum, mukaddes eya mu hafzn ldrm ve din tren iin toplu halde geen Fransz rahiplerine de ate etmiti. 1901 de ise, Hemame kilisesinin kapsnda yine bu Rum trik i dnya lar, nceden dnp plnlayarak fransisken rahipleri ne saldrm lar ve Trk polisi yetiinceye kadar on be kadarn ar ekilde yaralamlard. Kez, 1907 de s tanbul Rumlar, G alatada SaintBenoit Koleji yneticleri aleyhinde iren bir kampanya amlard. Daha buna benzer nice rnekler verilebilir. unu iyice bilmekte fayda vardr ki, hillin yerine m utaas sp ve kskan Bulgar hann gemesi hlinde, btn rahip ve rahibelerimizin orada serbeste ynettikleri eitim messeselerimizi kapatm aktan baka are kal mayacaktr. Btn bu gereklere ramen. K ral Ferdinand tara fndan, cretli bir ustalkla ortaya atlan hallar t birine, birka m nferit katolikin kaplm olmas akla yakn geliyor. Fakat brleri? Her trl dindarlk d

85

ncesine kaytsz kalanlar? Koyu taassupla gzleri ka rarm olmak gibi mzeretleri bile bulunmayanlar? Bunlar niin hakaret ediyorlar? Malplarn zdrap ve aclar, ovalar kaplayan yiizbinlerce l de mi on lara bizarck olsun sayg emretm iyor? Trkler su lu olsalar bile, bu bizim aleyhimizde deildir. Onlarn u can ekime anlannda, hi olmazsa sessiz dur mak, daha namuslu ve edeplice olmaz myd? Hadmky fecaati karsnda, alay etmeye, pis ve aalk karikatrler yapmaya nasl cret ediliyor? Baz ressam bozuntular, Halifeyi hatt peygamberi, gln durum da gsteren resim ler iziyorlar. Baz ya zar taslaklan (phesiz, hibir zaman Trkiyeye ayak basm am lardr) bugnk felketten faydalanarak, Bosfor kaplanlar veya stanbul canavarlar gibi adlarla (isterseniz siz bunlara byk tarihi roman de yiniz) rom anlar kusuyorlar. Trklere kfr yadranlar, Fransz toplumunun duygu ve ruh yaps hakknda, tslm lkelerinde uyandrdklar ac aknl, korkun dnceyi hi akllarna getirm iyorlar m? Bu konuda aldm m ektuplar arasnda, iki tanesi bana dikkate deer grnd. Onlardan baz paralar aktaryorum. Gen Mslman Kzlan Grupu imza syla gnderilen m ektupta deniliyor ki: Bu kadar maddeci ve vefasz olan Avrupada, bi ze acyan bir kalb bulunduunu grmekle ok mutlu yuz. Geirm ekte olduumuz korkun krizden sonra, Dou dnyas, kendisine alanmak istenen ve kendi sinin de katlmak istedii Bat medeniyetine kaplar n kapatacaktr. Trk, her zamankinden daha ok m-

86

ziye, orada btn hayat hayallerden yle bir keli me ki, sizde artk anlam kalm amtr ibret olan o tatl ve gzel maziye tekrar dalacaktr. Byk diplom atlarn ounluu, bu harbin bir ye ni devir atn sylyorlar. Evet, ok doru.. u iin de bulunduunuz yl, Avrupa milletleri ve aralarn da bizim en deerlisi olan Fransa hakkndaki yanl duygularmz kknden yok etti. ocukluk ve gen lik alarmzda, sizin byk szleriniz, byk ileri niz ve byk prensipleriniz konusunda beslediimi/ takdir hislerinden artk 'hibir ey kalmad. Szleri niz bo, davranlarnz menfaati, prensipleriniz de ksrdr. karclkla dolu bir rzgr esintisi, bunlar; krmaya yetti. Avrupal kelimesi, nceleri bizim iin stn vj sekin demekti. Fakat, bu stnl biz imdi daha iyi kavryor ve u hkme varyoruz: Avrupann stn l ancak top gllelerinden ve hakszlklardan ibrettir. Siz ki bizleri o kadar iyi tanyorsunuz; syle yiniz, biz byle bir cezaya mstehak mydk? kinci m ektup, nevlev tarikat mensuplarnn byk bir liderinden geliyor. Tklerin yaayna da ir, geree hi uymayan belgelere inanan Franszlarn, bu tarikat reisini, bann stnde pek tabi koca bir hill bulunan vahi klkl bir sihirbaz eklinde hayal etmeleri gerektiini dnerek glyorum. Halbuki bu zt, hayal edilenlerin tam aksine, gsterisiz bir kee klh giyen, sessiz ve kendi hlinde bir insan dr. Sekin kabiliyetleri olan bu din adam, iyi bir ede biyat ren.imi grm olduundan, dilimizi ok m-

87

kcmnel konumaktadr. Aynen naklettiim u para dan da, szlerimin doruluu anlalabilir: Fransa bugne kadar malplarn koruyucusu ol m utur. Bu, biz arkllar iin onun eref Unvanyd. Onda parlayan bu idealin parlakl hepimizi cezbediyordu. Bundan dolay onun dilini, edebiyatn, me deniyetim renmeye can atyorduk. Fransa jbugn, iyilik ve koruyuculuk etmek geleneini terkediyor. Ga zeteler, ummi efkr aleyhimize evirmeye alr grnyorlar. Yalnz daha doru haber alabilme im knna sahip birka kii, bu kadar hakszlktan Jolav zlp fkeleniyorlar, v.b. Dervi Hac Sadettin Gerekten, Trkiyede kk eskilere dayanan ge leneksel bir Fransa sevgisi vard. Artk bugn iin de erini kaybeden eski bir tekerlemede Akdenizin bir Fransz gl olduu sylenirdi. Ve bu sz, Dounun sadece bu ksm iin geerliydi. Almanyann askeri ve ticar hkimiyetine ramen, Fransadan gelen det, dil, gzel san'atlar gibi eyler, orada baka bir stn le sahip bulunuyor ve deerini koruyordu. Yeni icat edilen sava silhlarnn Almanya'ya sipariinden dolay, millet sorumlu deildir. Biz ancak hkmeti tenkd edebiliriz. Herhalde bu hareket, drtyz yllk sadakatle badamayan bir olaydan baka bir ey de ildir. Evet! Onlar hor grerek derin bir hayal krkl na urattmz na kadar Trkler bizi seviyorlar ve daima o eski yksek yerimizde gryorlard. Biz, onrr iin, hl asil ve ateli dnceyi, olgunluk ve ileri

88

ligi, byklk ve incelii temsil ediyorduk. Ayrca, bi zim de onlar sevdiimizi hayal ediyorlard. Ve bun dan dolay, felket anlarnda, madd yardm olmasa bile, sevgi ve teselli bulmak iin gzlerini Fransaya eviriyorlard. Ama, bizim stlerine yadrdmz alay ve hakaretler, Douda yzyllardr sren stn lmze onulmaz bir yara aarak, hepsini bizden souttu, dondurdu. Bununla beraber, zavall malplar unu iyi bil sinler ki, onlara, kendi aralarnda oturm u olan Fran szlarn takdir ve sevgileri kalyor. Ve bu Franszlarn, onlarn dertlerine ortak olmalar da bir deer tar. Bu sayg ve takdir duygularn dorulayacak bir ok m ektuplar alyorum. mrleri Trkiyede ge mi diplom atlar, rahipler, tccarlar, aa yukar ayn eyi yazyorlar: Trkleri mdafaa ediniz. ok saf, ok namuslu, din hrriyetine saygl ve iyi yrekli bu mil leti sonuna kadar mdafaa ediniz.. yi syledim: Din hrriyetine saygl... nk Trk milleti, Avrupaya giriinden beri, bu tutum unu devam ettirm ekten geri kalmad. Trk milleti bu nok tada, nceleri katoliklik namna bunca cinayetler i lemi olan ve bugn de fikir hrriyeti adna yoksul larn ve hastalarn dostu olan mtevzi rahiplere bile ktlk yapmaktan ekinmeyen, Fransz milletine rnek olarak gsterilebilir. Trkler yalnz, stanbulun fethinden hemen son ra, Ispanyadan kovulan talihsiz Yahudilere kucakla rn amakla yetinmediler; Asyadan gelilerinden iti baren, btn yenilmi milletlere din hrriyetlerini ba

89

ladlar. Daha sonralar, katlim lar dzenlemiler, tarihlerini bu ackl lekelerle biraz glgelemi olsa lar bile, bunlar, Ihristiyanla olan dm anlklarn dan yapmam lardr. Salibin korunmas gerektiinden bahsediliyor. Fakat dnlm yor ki, bu salibi, M ertiyet in ilk gnlerinde stanbul m slm anlar, kendi hristiyan aznlklar ile daha iyi geinebilmek gayesiyle, gs lerinde tayarak gsteriler bile yapmlard. Yine, on larn boyunduruklar altndaki Makedonya kavimleri, daha dn, okul ve kiliselerinde Trke renmeye bile m ecbur edilmeden kendi dillerini konuuyorlar d. Alman m paratoru bile, Alsas ve Lehlilere byle davranmyor. Ve eer boyunduruklar altndaki bu kavimler bamszlk istekleri tartlm ayacak de recede mer ve hakldr biraz daha az fanatik ve biraz daha az sert olsaydlar, durum lar hi phesiz zulm ve dmanla yol amadan devam eder gider di. Fakat MakedonyalIlarn ekiya ve bom balar, Bul garlarn da zulm ve vahetleri kaleme gelmeyen ko mitaclar vard. Karadal kyllere gelince: Onlarn o bitip t kenmez boumalar sarasnda, yakalayabildikleri Mslman komularnn burunlarm kesmek gibi, m er hamet uyandran bir alkanlklar olduu yeter dere cede biliniyor. Ben, bu patrtc lkenin snrlarnda, suratlar byle hristiyanca uzuv kesme ameliyesin*? uram zavall Trkleri gzlerimle grdm. Ah! Evet.. Her taraftan da rica edildii gibi, ben slm mdafaaya altm. Fakat, sesim, bu konu-

yo

un cahili olanlarn cretli iftiralar ve menfaat g rltleri arasnda bouluyor, zellikle, bilgisizlikten, Trklerin durum unu kavrayamam aktan dolay haka retlerde bulunuluyor. Ayrca, milletle, hkmet kav ramlar birbirine kartrlyor. O hkmet ki, ger ekten, gerek idaresi, gerekse askerlik dzeni bakm larndan mdafaa edilemez. Bundan baka, asl Trklerle, Balkanl veya le vanten unsurlarndan meydana gelen dolandrc g ruhu da birbirine kartrlyor. Oysa blnlar, Trkler arasna karp, parazit gibi yaamak istiyorlar. Ba larna birer fes geirerek, yama ve vurgunlarla b tn kylerin altn stne getiriyorlar. Sonunda da yanamayp kar koyan sert fakat namuslu Anadolu ocuklarnn ac intikam larn hakl ve doru gstere cck iler yapyorlar. ark meselesinin bir baka ynnn, u anda ga lipler nnde ba een vatandalarm zdan ounun gznden katm grmek pek gariptir. nk bizim Trkiyede yllardan beri artan az kalsn haddinden fazla artan diyecektim iki buuk milyona yakn ser mayemiz var. ktisad birikimimiz olan bu para isti lclarn elinde ne olacak? Ve en nemlisi, normal veya din okullarmz da var, ortalam a bir hesapla, di limizi yanlszi konuan 110.000 renciyi kapsyor. Balkan adas ksm, Bulgar veya Yunan eline geer se, bunlar olduu gihi kapanacak, mahvolacaktr. Ay n zamanda Mslman okullarnda mecburi olan Franszca renimi de kalkacaktr. Ne yazk! Bylece, dnya yznde sevgili dilimiz<n yldznn snd bir lke daha bulunacaktr.

91

SERSER VALYELER 6 Ocak 1913 Gazetelerden birinin bast bir fotorafa bakyo rum. Burada drt mttefik kral, savaa tekrar bala maya hazr bir durum da, at stnde grlyorlar. . te ordularnn peinden kanl am urlar ve kzl dere cikler iinden Hz. Isa namna ilerleyen drt serseri valye!. En bata Bulgarlarn Ferdinad Koburgu! O Ferdinand K o b u rg ki, peinden din yobazlarn srkle mek iin salibi, ok grltl iri bir davul gibi alma y baarm t. Onun, yandan akbabay andran ehreresiyle, sarkm derileri arasnda burguyla delinmi sanlan lack gzlerinin parlts m ehurdur. Zalimlii kadar, zel hayatndaki gurur ve kibiriylc de n salan bu adamn gemii de belli: Talihsiz yengesi Prenses Louisei be yl sebebini aratr nz hapsedilmi, kez, birinci kars Prenses Marie Louise du Parm e ecelsiz ldrtm tr ki, onun ke derli hayalini armak mmkn olsayd, bize bu ko nda esasl bilgiler verebilirdi. zel hayatnda kibirli ve zalim! Evet, lakat kk ikbal taht zerinde, nceleri korkakt. Kendisine kar gelenleri, mahkum ve idam etmek skntsn stanbulofa brakp, kendisini idam gnlerinde snrdan dar atm asn, hl unutmuyoruz. Bu durum , Istan bulofun muhaliflere katld gne kadar devam et mi, sonunda o da, Ferdinandn istji zerine, pek es rarl bir ekilde ldrlm tr.

92

Ferdinand Koburg'un hemen arkasnda, Kral Aleksandr ile karsnn ldrlmeleri zerine tahta kan Piyer Georgoviin sinsi ve kt yz gze ar pyor. Bu kraln ayn zamanda, yaradltan cani bir ocuun babas olduu da biliniyor. Bu ocuk, cinayet igdsn daha kk yalarda, bir hizmetiye kar gstermiti. Ondan sonra, Karada'n kk kral geliyor. Bu kraln pek pratik bir kimse olduundan >phe edile mez. nk, sava ilnndan az nce, olunun bakan l altnda B ursada cabazlardan meydana gelen bir irket kurdurm ak gibi dhiyne bir fikir bulmutu. Harp ilnnn arefesinde, hesabn kapatldn syle mek, sanrm ki yersizdir. ite, Hazret sa mcahitlerinin topland saf ve temiz gen... En sonra, fotorafn ancak grlebilecek derece de arkalarnda, bunlarn yannda at oynatm aktan a kn ve utanm grnen Yunan Kral! Aslnda salip ile hibir ilgili olmayan bu hallar savann iyz ve galiplerin malplara kar tu tumlar hakknda gerek yava yava domaya balyor. cretli basnn vglerine, sava m uhabiri nin raporlarndan fkralar ve bendler karan iddet li sansre ramen, gerek, erge meydana kacaktr. Artk iyice anlalyor ki, m ttefiklerin vahetleri, katlim lar, sonradan gsterdiim dereyeci ok a yor. Sadece Selnikte yaplan gnlk saldr ve katlim larn grg ahitleri, bir alay tekil edebilir. H att m ttefikler, ikence eitleri bulmaya kadar ii

93

ilerlettiler. uras reddedilmez bir gerektir ki, er vaya subay Trk esirleri henz canl, fakat burunsun, dudaksz, gz kapaksz olarak yerlerine geri gnderil m ilerdir. Btn bu uzuvlar m akaslarla kesilmilerdi. Biraz heyecan etkisiyle yazlm olmakla beraber, ok saygya deer olan ve Makedonyada on yl kadar oturduu iin vesikalara ve kesin bilgilere sahip bulu nan bir Fransz diplom atnn u m ektubunu olduu gibi aktarm aktan kendimi alamyorum: stanbul 25 Aralk 1912 Trkler katlim ediyorlar! Bugn, bunun tam aksine Trkler katlim ediliyorlar! diye aralm. Evet! Trkler katlim ediliyorlar. Yarallarn vcut lar alaka kesiliyor; karlarna tecavz ediliyor; ma halleleri yaklp, yama ediliyor. Kim tarafndan? Makendonyada on yldan beri ldrme san'atn yr ten vahi asker eteleri tarafndan. Ve bu cinayetler hangi prensip uruna ileniyor? Medeniyet, adalet ve hrriyet uruna! Ve az bu yce kelimelerle dolu olan btn Avrupa, hep birlikte, bu kadar ktlklerin yapclarn sevinle alklyor. Ne ac ey! Ne utan lacak durum! Kral Ferdinand, salib adna savayoruz diye haykryor. Syledii hangi saliptir? Herhalde, oluna terk ve inkr ettirdii katolik ha deil. Milletinin benimsemi olduu ortodoks saliplerinden de sz *maz. O halde, bu yaplanlar Bulgar salibinden baka s adna yaplm olamaz. O salip adna, dier hristi yan unsurlaryla dolu olan Avrupa Trkiyesinin b tn ehir ve kyleri atee, kana boulmutur. Ve o

salib adna, eer yakn bir zamanda Trkler Asyaya koulurlarsa, Rum halkna 1907 de yaptklar gibi, e itli katlim, yama ve ikenceler yapacaklardr. Yalnz bir adan, yani Sultan Abdlhamit taraln dan yaplmas emredilen Trk katlim larndan sevin le bahsediliyor. Buna karlk, Makedonya ve Bulga ristan'da, Bulgarlarn en aydn ve sekin kiileri tara lndan plnlanp uygulanan yeni katlim lar sessizce geitiriliyor. Bulgarlar, irkin iftiralarna her taraf ta dayanaklar buluyorlar. Trkler ise, msamaha ve tevekkllerinden dolay, daha dorusu, kendilerini savunmaya tenezzl etm ediklerinden, sessizce bu al aklklara tahamml ediyorlar. Siz, merhamet ve efkat duyuglarna bavuruyor, malplar iin yardm istiyorsunuz. Fakat, Avrupada bu duygulara yer var mdr? Hatt, onlarda birazck olsun asalet ve ycelik kalm mdr? Aratrma alan lar masa bayla snrlanm kiilerin, kalemlerini, yenilenlere kar svp saymadan gayr eylerde kul lanm adklarn grdke, artk toplumumuzda alak lk vc ihanetin hkm srdn kabul etmek zorun da kalyoruz. Fransa'nn her zaman zayf korumak iin ekiler, yce klc nerede kald? Askerlerimizin K rm da kanlarn dkmeleri boa m gitti? Onlarn, Beyolu Ltin mezarlnda dinlenen ve her yl Trkler tara fmdan saygyla ziyaret edilen kemikleri, Fransa'daki arkadalarna yle sesleniyor: Kalknz! Ve barbarlarn saygsz ayaklan altn da, yaknda ezilecek olan kemiklerimizi savunmaya geliniz.

9?

Geliniz! Rahiplerimizin ballklarn, rahiplerimizin cbbelerini, mhendislerimizin fabrikalarn, tccar larmzn maazalarn ve memurlarmzn evlerini ko ruyunuz. Geliniz! Byk Sultann saltanat srd gn den beri Franszlara misafirperverlik gsteren ve arlayan bu lkede; yz binlerce insanm Ulu Tan rm Goller milletini koruyunuz duasn sylemesine izin verilen bu diyarda; Bulgar milliyet ve taassubu nun bomak tehdidi altnda bulunan katolikleri, ge liniz de koruyunuz. Geliniz! Bunca Franszn bu dvetine kounuz! Meydana geliinde bizim de paymz bulunan Do u Fransas iin kanmz bir defa daha dkmek ga yesiyle, keke tekrar dirilebilseydik. Hi olmazsa, bi zim kllerimiz hatras size ilham versin. Dou Fransa snn m enfatlerini savunmak gibi yce bir dv uru na klcmz ekmemize izin verilmiyorsa, hi olmaz sa, namus ve eref adna, malplarn hakaret gr mesine engel olun. O m alplar ki, bizim be yz yl lk dostlarmzdr. Trkler, kahram anca yenildiler. Onlar yalnz drt devletin ordular ile arpm adlar. Onlarn daha zor lu dm anlan da vard: Alk, ktlk ve ordunun b tn snflarnda dzensizlik.. Yeryznde hibir as ker, iitiyor musunuz, hibir asker, bu kadar ackl yokluklara katlannamazd. Ayn durum ve artlarda, baka askerlerin hi ekinmeden bavuraca yama ve ktalde, Trk askeri ou zaman, asil bir km seme ve feragatle saknabildi. Geri bugn, hakszlk

96

zafer kazand. Fakat, yarn gerek ortaya kacaktr. imdiden, hakszla kar yksekten haykran sesler geliyor. Siz, ilk olarak, Avrupann gevekliini protesto etmek erefine sahipsiniz, yle m it ederim ki, sonun da gerei grerek doru yola gelecek olan Fransa, Avrupann bu tutum unu desteklemeyi erge reddede cektir. Trkler arasnda yaayp da, sizin onlara kar yerine getirdiiniz tebcil ve saygya yrekten katlm a yacak akll ve duygulu bir Franszm bulunmayaca n sylemekte ok haklsnz. Zavall Trkler! imdi de Selnik Yahudileri ta rafndan unutulm u ve terkedilmi bulunuyorlar. Bu Ispanyol gmenlerinin Osmanl egemenlii, altnda kavutuklar bar ve hrriyet devresinde ve kurtar clarn (!) onlara ektirdikleri zulmlerden sonra, pa ra gcyle olduu aikr, bilmem hanig levanten ga zetesinde, en sonunda gerekten meden bir millet tarafndan ynetilmekle, kendileri iin menfaat ve e ref bulunduunu yazabilecek birisi kt. Bu eer pek aalk ve di bir davran olmasayd, kahkaharlarla glnebilirdi. Bununla beraber yle sanyor ve m it ediyorum ki, bu Yahudi sadece bir istisnadr. Zavall Trkler! Londra Konferansnn almala rna devam ettii sralarda, gazetelerin hcumlar nemsiz bir olaya ynelmi ve eskisinden daha k mseyici bir mahiyet alm tr: Trklerin bar konu sundaki oyalayc tedbirleriyle alay ediliyor ve m t tefiklerin meleklere yakr sabrlarn vyorlar.

Oyalayc tedbiler!. Hey Tanrm!. Btn Hris tiyan devletlerinin aldatm a ve hileleriyle dtkleri ac ve sknt iinde, nasl olur da tedbirlerin her e idi onlarca tecrbe edilmez? yle gazeteler var ki, onlara kar hibir tepki gstermedikleri bir yana, Avrupann Trklere en hayaszca yalanlar syleyen, snrlarnn statkosunu koruyacana sz veren, ayn statko sebebiyle, galip gelmi bile olsalar, onlar zafer meyvalarndan mah rum brakaca phe gtrmeyen Avrupann Edirneyi Bulgarlara peke ektikten sonra dier is teklerini de tatm in etmeye zorlamak iin, Trklere daha tesirli basklar yaplmasna m ecbur olacam yazyorlar. Bulgarlarn bu ehir hakkndaki iddialar hakl ve adaletliymi. Oysa tam aksine, bunlar kadar tahammiU edilmesi g m addeler olamaz. M ttefikler, hayaszlk ve kstahlklarn hakl gstermek iin Lleburgaz m uharebesinden sonra, bizim iin tstanbul yolu almken, srf Avrupalla rn isteklerine uymu olmak iin durm utuk. Bu yz den Avrupann memnun olmas gerekir demek cu retinde bulunuyorlar. Fakat, affedersiniz! Onlarn iddialarna gre bylesine ak olan bu yolun stnde kk (!) bir enge vardr: atalca hatlar.. Bu hatlar karsnda, gn lk .devaml kanl malbiyetlerle, btn hcumlar krlp kald.. Demek Bulgarlarn Edirne zerindeki iddialar mer? Fakat, gleri yetiyorsa, nce, burasn tesF : 1

98

lim alsnlar. Edirne, vaktiyle bizim Belforumuzu da yand gibi, erefle mukavemete devam ediyor. Buna ramen, yiyecekleri bittii iin can ekiir durum a gelen bu ehir ki her gn, kendileriyle alay edilir gibi, dm ana gnderilen yiyecek dolu vagonlarn ge tiini jgryor ala taham m l edemiyerek dse bile, onu tekrar Trkiyeye vermek iin, en etkili bas klarn Bulgaristan'a, onun tredi hkm darnn az gn ihtirasna yaplmas gerekmez mi? Avrupa devletleri, Osmanl m paratorluu yama snda, harice kar su ve ihanetlerini saklayp hakl gstermek iin, rk ve milletlerin kendi aralarnda toplu yaamak haklar esasna dayanyorlar. Bu, her halde savunulabilir bir grtr. Gzel! Fakat, Edir ne, Trklerin yalnz tarihi ile dolu ve byk adam lan nn m ezarlarn kapsayan mukaddes bir eski bakent leri deildir. O, ayn zamanda kkl bir mslman ehridir. Bugnk nfusu arasnda, Bulgarlar nemsiz bir aznlk tekil ederler. yle gryorum ki, Kral Ferdinandn gelecekteki hkimiyeti altnda, kendilerine im tiyazl' durum vaat ettii kylerdeki bu Trk halk yerine, artk m ezarlar dan, llerden ve ykntlardan baka bir ey kalm a yacaktr. nk, katlim lar m tarekeye ramen, u satrlar yazdm na kadar, Edirnede hl devam ediyor. Kez, kylerde karlan yangnlar sebebiyle, yirmi bin Trk kylsnn kaarak ve alktan telef olarak Selnike vardn haber alyorum. Fakat, neden bu m ert insanlarn geri kalanlarn fed etmeli? Adaletin ve saduyunun Trkiyeye bala d bir vilyetin gasbedilmesini unutturm ak iin, in

99

san bir sfat ve nvan nasl bulunacak? Bbli ye ya plmas dnlen bu tesirli basklar karsnda hid det ve nefretten titriyoruz.

TAMAMLAYICI BAZI NOTLAR Bu kitabn ancak baslmasndan sonra elime gen vc yalnz Balkan vahetlerini deil, genellikle Or todokslarn, katolik ve Rum katoliklerine kar da kin ve dmanlklarn ispat eden baz m ektup blmleri ni buraya naklediyorum.
I Doudaki byk eitim messeselerimizden biri nin m diresi olan ve saygyla anlan bir Fransz rahi besinden, bugn aldm m ektuptan ite bir blm. Bu mbarek kadn, Trk yarallar iin, dershaneleri ni hastahane ekline getirm itir. Zavall Trklerimiz!. Evet, onlara yrekten ac rm. Onlar buradan kovmak isteyenlerin yannda, bu kadar msamahay, bu kadar iyilii hi bir zaman bu lamayacaz. Yarallarmz ne byk itenlikle, minnet duygularn belirtiyorlar. Ve onlara bakmak ne kadar kolav oluyor, v.b.

II MTTEFKLERN SELNK'E GRMELER KONUSUNDA MEKTUP

nsan dan: Trkler, Makedonyada olduu kadar Trakya ve E dirnede de yamaclk ve her trl saldrganlk yapmakta de vam ediyorlar. Haklar Cemiyeti'nin zel m uhaberatn

100

H er iki - gnde bir, Atina, Sofya ve Belgrad ha ber ajanslarnn usanmakszjj dnya basnna gn derdikleri, bu basnn da tek tarafl olarak yaynlad telgraflarda, yukardaki szler zel bir itina ile tek ra r ediliyor. Dorudan doruya Selnikten, Serezden, Kavala'dan ve dier Makedonya merkezlerinden gelen ackl haberlere dair bilgi vermek iin Fransz okuyucular mn msaadesini dilerim. Bu haberler, Trk saldrla r konusundaki iddialarn tam amen tersini gsteriyor. Yunan ordusu tarafndan metodlu bir ekilde plnlanarak yama edilen Selnik ehrindeki durum, dnyaca bilinmektedir. Bu ac olaylar zerinde fazla durmayacam; yal nz unu sylemekle yetineceim: Zorla ve baskyla koparlan yalanlam alara ramen, Aralk aynn ilk gn lerinde, ehirde ne sayi vard ne de rahat.. Sel nikliler evlerinden kmaya korkuyorlar, gpe gndz frnlara veya bakkala gidebilmek iin, bir ka kii bir araya toplanmak zorunda kalyorlard. Serezde bir Trk, Bulgarlarn ehre girii sra snda, zerlerine iki defa ate etmi. Bu hareket, istil ordularnn kum andanlar tarafndan verilen izinle, korkun bir katlimn balangc eldu. Kumandanla rn msamahal baklar ve yerli ortodokslarn y netimi altnda, 24 saat mddetle Bulgar askerleri, kan ve ganimet sarholuuyla ldrdler, yamaladlar. Bu misli grlmemi kasaplkta 1500 den ziyade ms lman kesildi. Pek tabii, yahudiler de bundan kurtu lamad.

101

Bunlardan Msy H. Florantin adnda birisi, evi nin hunharlar srs tarafndan tecavze uradn grd. Saldrganlar, deerli eyay yamalyor, gtremediklerini de krp dkyorlard, Kavalada insan krm o kadar m thi olmad. Fakat, haksz ve vahi davranlar burada da devam etti. Koyunlar gibi boazlanan mslman erafnn sa ys 150yi buluyordu. Avusturya Macaristan Konsolosu Msy Adolf Viks, kurtuluu ancak bir Lot gemisine snmakta buldu. Kez, Bulgar polisinin kkrtm as ile, voy voda, gece yars, varlkl vahudi ttn tccarlarnn levleri,nr. bastlar. Alayan kadnlarn ricalarna, yal varm alarna ve eitli hediyelerine aldrm ayarak alt aile reisini aldlar ve alt saat uzaklkta bulunan YeniIcye iddetli bir yamur altnda gtrdler. Bunlar dan birisi nefes darl ekiyordu; dieri romatizmal, br imand. Bu zavalllar ancak iki gn sonra 22.000 Osmanl lirasn bulan (50.000 frank) bir fidye karlnda brakldrtar. Bu haydutluun failleri, phe yok ki Kavala Kaymakam ernopef'in arka dalardr. Drama'da, N usretlide, skee taraflarnda, Demirh isarda ve hristiyanlarn m slm anlar hakknda ta kibatta bulunduklar hemen her tarafta, az ok ayn sahneler grlm tr. Hem de subaylarn gzleri nnde; belki de onlarn istek ve emirleriyle.. slm mahvetmeye, kkn kazmaya yemin eden bu istilclar, aa yukar 70.000 mslman ldrm lerdir.

102

nsann fkesini bsbtn kabartacak b ir ey var sa, o da, galiplere casusluk eden Osmanl uyruklu Or todokslarn tutum lardr. Basn denen drdnc kuvvet tarafndan, ms lman domu olm aktan baka sular olmayan bu kadar msum dul ve yetimler iin biraz m erhamet, biraz hristiyan insanseverlii istemenin artk zama n deil midir? Samuel Levi Journal de Selnikin eski Bayazar III

STANBUL'DAK BR FRANSIZDAN MEKTUP stanbul, 8 Aralk 1912

Kasmn 19. aramba gn akam saat sekize doru. 150 Bulgar komitacs anszn Dedeaa kasaba sna girdiler. Bu kom itaclar, t gece yarsna kadar Trkleri korkun b ir katlim dan geirdiler. Ellerine geleni yama ediyorlar, yallar, kadnlar ve ocukla r ayrt etmeden ldryorlar, evleri basyorlard. Kasabadaki hristiyanlarm (ortodoks), sua katl dklarndan phe edilemez. B unlann ounu, bu hay dutlara klavuzluk ederken, Trkleri ve Trk evlerini gsterirlerken grdk. Bunlardan baka, emniyette olduklarn anlatm ak iin, hristiyan evleri birer ha ile iaretlenm iti. M slmanlarn bazlar, bir camiye snmlard. Aralarnda sadece yallar, kadn ve o cuklar vard, Bulgarlar bir sre sonra bunlar kuat tlar. Bir ara kapdan bir tabanca atld. Bunun zeri ne bu zavalllara iddetli bir yaylm atei ald. Ca: miye bom balar atld. Oras kanl b ir sava meydan na dnd.

103

Ertesi gn bu felket yerini grmeye gittim. Yer de, 25den fazla l yatyordu. Franszca retim yapan katolik talyan rahipleri, okullarna snan otuz kadar Trk saklam lard. Fakat, Osmanl Hkm etinin verdii izinle bir hayli gelien bu katolik okullarn ekemeyen ortodoks Rumlar, zavall Trkleri ihbar ederler. Bulgarlar he men gelirler ve onlarn teslimini isterler. Rahipler bu teklifi reddederler. Fakat, Trklerin ileri gelenlerin den ve Osmanl Hkm etinin Fransz Demiryollar Kumpanyas yneticilerinden Rza Bey, bu durum un byk ktlklere sebep olmasndan korkarak, kendi stei ile, bu gz dnmlere teslim olur. Onu yanla rna alp giderler. Ancak, talyan okulundan elli m et re kadar tede durduklarn ve snglerini evirerek Rza Bey'in paralarn almaya altklarn grdm. Bir taraftan da evini gstermeye zorluyorlard. nceden tandm Rza Bey; ok iyi bir aileden aydn bir genti. Bir kars bir de ocuu vard. Teh likenin ailesini tehdit etm ekte olduu dncesi, onu, bu akilerin ihtarna uymamaya srkledi. Onlar da sngleriyle gsn delip getiler. B ir anda zavall adamn yere dtn grdm, lm t. Katillerden biri kunduralarn ald. Ceset bylece, be gn ayn yerde kald. Hergn stndeki eyadan biri eksili yordu. Sonunda, stnde don gmlekten baka bir ey kalmad. Bulgar komitaclar o zaman talyan rahiplerinin yanna geri dndler. Kendilerine kasalarn gster mezlerse, onlar da ldreceklerini syleyerek tehdit ettiler. Zorlama ve bask onlan da boyun emeye ev ketti. Kasada yz Osmanl liras vard; akiler para

104

lar alp gittiler. Bu Bulgarlarn yannda, Trk evle rini, camilerini ve hkm et binasn basp, ellerine ge en m efruat, hal, yatak takm v^b. eyleri alp g tren Rum halk da bulunuyordu. Bu yamaclk sekiz gn, yani Fransz bayrann ufukta grnne kadar srd. Ondan sonra komi taclar grnmez oldular. Bylece sknet saland. Rumlar, Balkan askerlerinin kasabaya giriinden sonra, yabanclara kar da kstahla baladlar. Avusturya Konsolos Yardmcs ve Loit Kumpanyas Acentesi Msy Bergubion hakknda kfrler savu ruyorlar, banka v.b. bat kurulularn kapatp, yerle rine kendilerinin geeceklerinden bahsediyorlarlard. Kendi rkdalarm n yamaclna kar Trkleri korum ak iin, bu zc olaylar arasnda aba gste ren Dedeaa Rum Piskoposuna sayglar sunmak vazi femdir. Bu zt, abalar sonucunda kaymakam ve baz Trkleri kurtarm ay baard. Fakat, szleri pek az tesirli olabildi. Hatt: Bu kadar deersiz bir top luluun banda daha fazla kalmak istemediini, ve dmanln sona ermesini m teakip, memleketi bra kp gideceini syleyerek dindalarm tehdit etti. Fransz kruvazrnn geliinde, bu cesur ruhan lider, kumandam selmlamak iin gemiye gitti. Kur m andan da, davranndan dolay teekkr ve teb rik etm ek iin, selm toplar atarak, ona sayg gste risinde bulundu. ehriy kom itaclarn insafsz ellerine brakm olan Bulgar ordusu, Fransz kruvazrnn gelii ze rine tekrar Dedeaaa girdi. Gemi kum andan ehrin

105

dzenli askerler tarafndan igal edildiini grerek, ka raya asker karmann gereksiz olduu hkmne var* d. Ve geminin ban Kavala ynne evirdi. nk, dCavala'da da, Dedeaa'akine benzer enaatler ya plmt. Sadece Fransz subaylar karaya ktlar; yaplan cinayet ve tecavzlerin derecesini lmek frsatn buldular; baz fotoraflar ektiler. Bulgar ordusu, Dedeaa'ta Korgeneral Kinof'un emri altndayd. talyan rahipleri, komitaclar ona i kyet ettiler. General aratrma yaptrd; olay mey dana kard; hatt, rahiplerden alman yz Osmanl lirasndan yetmiini de buldurdu. Fakat, General on lara: Sava srasnda len Bulgar askerlerinin erefli adna bir ant yaptrmak niyetinde olduumuzdan, bu patay bu i iin alkoyuyorum dedi, yle de yap t. Yine bu General, irkin tecavzlerden korunmak iin, Rum Piskoposunun Trk kadnlarn Rum oku luna alm olduunu renince, Piskoposa bavurarak kendi askerlerini yerletirmek iin onlar dan attr d. Zavall kadnlar, bo ve yama edilmi evlerine dnmek zorunda kaldlar. Ve mdafaa imknlarndan mahrum olduklarndan, gece yans bu Generalin as. kerleri tarafndan tecavze uradlar. Gelilerinin ikinci gn, yine bu Generalin asker leri, Almanya Konsolos Yardmcsv ve inker Nakliye irketi'nin acentas Msy Rud'un maazalarn soy dular. Bulgarlar, kimsenin ieri girmemesi iin, her kon solosluun nne nbetiler koydular. Bylece, Fransa

106

ve Almanya Konsoloslarnn iddetli protestolarna ramen, konsolos yardmclar, vatanda ve mirle riyle temas edemeyerek, grevlerini yapmaktan uzak latrlm oldular. Biz Franszlar ise, yerli Rumlar tarafndan bir saldrya uradmz zaman, kendimizi mdafaa iin, ortak arelere bavurmak konusunda anlamtk. krler olsun ki, bu olanlardan haberdar edilen bir zrhlmz, zamannda yetierek, kuvvetini gsterdi. Ve stanbul'a gitmek iin sefirin emrini bizlere teb li etti. Bulgariar, Fransz tren istasyonunu da zaptettiler. Yerli ve Fransz memurlarn hademeleriyle birlikte pek kaba bir ekilde kovarak, yerlerine Bulgarlar yerletirdiler. Bu askeri memurlar, let, edevat ve mal zemelere el konulduuna dair istenen en nemsiz k t veya resmi yazy bile Fransz memurlarna verme yi reddettiler.
(Bu m ektup OEUVRE Gazetesinde yaynlanm tr.)

IV MAKEDONYA RAHPLER HEYETNDEN BR FRANSIZ MSYONERNN MEKTUBU 11 Kasm 1912 ... Nihayet Yeniceye dair haber alabildim. Yu nanllar bir kere oraya girince, ary (st kapal Trk pazar) ve Trk evlerini yakmaya baladlar. Fakat, daha nce btn iyi hristiyanlar (Yenicenin ortodokslar) iren bir ekilde Trk dkkn ve evle

107

rini yamaya girimilerdi. Cumartesi leden sonra. Pazar, Pazartesi... evler yanmakta devam ederken, yamaclkta zenginler fakirlerle yaryorlard. Her biri kabiliyet ve gcne gre apulculuk etti. Kimi 25 Osmanl liras ald kimi de 500!. Yenicede bir ka yz Yunan askeri var. Onlar, bu rada da Selnik'teki gibi hareket ediyorlar. Yani, ev lere giriyorlar, yama ve apula devam ediyorlar. Ye nicenin yaknlarndaki kylerde ve getikleri yerler de yaptklar marifetler ise bu hesabn dnda. Bunlar, btn sevgi ve iyilik duygularn Rum Ortodoks mezhebinden olanlara hasrediyorlar. Baka larna, taassup sebebiyle pek kt davranyorlar. Ken di mezheplerinden olan Rumlata, orduca alman her eyin parasn dyorlar. Yunanllarla Bulgatiar, Makedonyatda barbarlar gibi hareket ediyorlar. Bu hareketleri Avrupada duyul duu zaman, hi phesiz ok kt yanklar uyandra caktr. Btn bu yaplanlardan sonra, Croix, Univers v.b. gibi Avrupa gazeteleri, yine isterlerse, Balkan mil letleri erefine destanlar yazsnlar, hallardan ve hi lle kar salibten dem vursunlar. Bu adamlardan, burada hemen herkes irenmitir. mit edelim ki, Avrupa artk gzlerini am olsun. nk, hrszlk, rza tasallut ve adam ldrmek Ma kedonya'daki bu hristiyanlara deta zevk veriyor; ortodokslar bu konuda aralannd^ yanyorlar. Bizi en ok endielendiren ey, gelecek gnlerdir.
I .

Makedonyann kaderi ne olacak? Buralarn sa hipleri Yunanllar ve Bulgarlar m olacak? Tannya

108

yalvaralm da dediklerimiz olmasn. nk, bu bikn, yani Fransz misyonerlerinin k demektir. Yunanllar tanrsnz... Onlar, bizim grevlerimizi yasaklayp, propaganda almalarmz baltalamadktan sonra rahat etmeyeceklerdir. nk, katolik R um lann varlna bile katlanam yorlar. Kez, kato lik Ltinler hakknda B ulgaristan d a cereyan eden olaylar da, cesaret verici olm aktan uzaktr. Orada yaplanlar, belki de Yunanistan'da olan eylerden da ha beterdir. Bu bakm dan, Makedonyann Osmanl kalmasn yrekten istiyoruz. Belki bylece, Rahipler Heyetinin, katolikliin, ia tt Fransz egemenliinin kurtuluu tem in edilmi olur. (OEUVRE Gazetesi'nde yaynlanmtr) V Son Kasun aynn balarnda, Srplarn Prizrin'e girmesi hakknda, Avusturya M acaristan Konso losluundan szan bilgiler: Srp askerlerinin ehre girmesinden biraz sonra, piyadelerin sokaklarda yaylm ateini iittik. Msy Pruhaska, o zaman bana fkeyle dedi ki: Bu bir iha net ve cinayettir. Srplar, kendilerine hibir ey yap mayan susuz halkn zerine ate ediyorlar. Konsoloslukta, Konslden baka, konsolosluk ktibi, iki kadn, bir Italyan tccar, bir Alman ve iki de AvusturyalI bulunuyordu. Bunlardan baka, 22 ya ral, ehirden kam 18 aile, yararllara bakmak va zifesini yklenmi kadnlarla, ocuklar vard.

109

Bu srada, at stndeki bir subay tarafndan y netilen baz Srp askerleri konsolosluun nnde be lirdi. Subay, Konsolosla grmek istedi. Bunun ze rine Msy Pruhaska kapya geldi. Subay, yaral Srp askerlerini yerletirmek ve oraya snm olma lar muhtemel Trk hainlerini aramak iin izin istedi. Konsolos nezaketle, okul ve hastahanenin yarallarla dolu olduunu bildirdi. Subay cevap verdi: Evet, alak Arnavutlarla dolu.. dar atmaya geldik. Konsolos'un cevab u oldu: Efendiler.* Dikkatinizi ekerim. Konsolosluun bulunduu yer, tarafsz bir blgedir. Ve temsil etti im devletin himayesi altndadr. Duvarlarn stn de Avuslurya bayrann ve beynelmilel kzlha ia retinin dalgalandn gryorsunuz. Srp subay cevap vermekte gecikmedi: Gereksiz eyler sylyorsunuz. rum, kapy anz. Size emrediyo te biz onlan

Konsolos, bu szleri cevapsz brakt ve yazha nesine girdi. Srp subay da gecikmeden, askerlerine Konsoloslua girmelerini emretti. Kfr ve nralar)a Avusturya Macaristan bayram ekip kopard lar; amurlarn iine attlar. Kap zorla ve iddetle ald. Askerler giri duvarn aarak binaya saldr dlar. Buraya snm bulunan Arnavut aileleri vahi ce ldrdler. Ayrca yarallardan da yataklar iin de ldrlenler oldu. Kadn ve ocuklar da bundan kurtulamadlar. Hatt, cesetleri pislemeye kadar ii

110

ileri gtrenler oldu. Konsolos durumu resmen pro testo etti. Srplar alay etmekle yetindiler. (OEUVRE Gazetesi'nde yaynlanmtr.) VI
STANBULDAK BR FRANSIZDAN MEKTUP

Demirhisar, Serez ve Selnik arasndaki blge den dolamaktan dnyorum. O ne korkun manza ra!.. Yol zerinde hristiyanlar tarafndan ldrlm binden fazla erkek, kadn, ocuk ve yal Trk kyl leri yatyordu. VII Oeuvre Gazetesinde hak ve adalet iinde yiite mcadele eden Msy L.Odelene, Douda yirmi yl kadar diplomatlk yapan orta elilerden Msy Lucien tarafndan gnderilen mektup: Paris 2 Ocak 1913 Msy! Trkler mal! ve sna teebbslere mtemayil de ildirler. Daha ok tarmla urarlar. Bu zelliklerin den dolay, Osmanl mparatorluu, yabanc ekono minin menfaatlerinin gelimesi iin seilecek en iyi lkedir. . Yzyllardan beri, kapitlsyonlar sayesinde ticari irketlerimiz Dou limanlarnda gvenlik ve baar ile ilerini yrterek yerlemilerdir. Gnmzde de

111

bu mparatorlukta, Fransz fen heyetinin ynetimi al tnda ve sermayelerimiz yardmyla, maden ocaklar, limanlar, rhtmlar, fenerler, demiryollar, mail tekel ler, bankalar, fabrikalar ve eitli yatrmlar yapl mtr. Uzun mddetten beri yayn organlarmz, kltr ve din okullarmz, tam bir gvenlik altnda, sadece kuru bir izinle deil, gerek imtiyazlarla, retim ve nfuzumuzu, ehirlerin byk bir blmnde yay yor ve tantyorlar. ahslan veya yabanc emlki za rara sokacak olaylar meydana gelirse, bu menfaatle rin korunmas ve gerekirse tazminat alnmas konu sunda, siyas grevlilere ve konsoloslara, kapitls yonlarn ne kadar kolaylk verici olduunu biliyoruz. te gemi! te gelecek! Balkan devletlerinin kurulmas ve yaylmas iin Osmanl lmparatorluundan koparlan topraklarda bugnk durum, phesiz olduka ackldr. Ve daha da ackl olacaktr. Bu gen milletler, kendi balarna buyruk olmak temylndedirler. Yabanc menfaatlerin egemenlii ne kar, mslman zihniyetinden daha az msama haldrlar. Ve ateli bir' milliyetilikle hareket etmek tedirler. uras da herkes tarafndan biliniyor ki, Bal kan devletlerinin mukadderatn din ve siyaset bak mndan elinde tutan ortodoks salibi, katolik hana tamamen kar bulunuyor. Ve elinden geldii kadar, onun yerine gemek frsatn aryor. Katolik okullarnn mkemmel hareket tarzlar ve idreleri bol ve sekin renci celbettii iin, orto-

112

doksiarca bir hayli kskanlyor. Buna mezhep uyu mazlnn tesiri de eklenince, bu okullar arasra ba snn hcumlarna hedef oluyor. Ayrca, eitli bahane lerle dekikodu da yapyorlar. Bana yle geliyor ki, bizim sanayi ve ticaret men faatlerimiz, Trk ynetiminden Balkan ynetimi alt na gemekle sona erecektir. Dou sava dolaysyle yaplan yaynlarn hemen hepsinde, bu gerekler ge nellikle unutulmutur. Buna karlk, taraf tutan hi kyeler ve zellikle Trklerin aleyhinde delil olarak gs terilen pheli katlim ve yama efsanelerine geni, fa kat gereksiz bir deer verilmitir. Btn bunlar, Trk leri halkn gznden drmek maksadyla ortaya atl mtr. Oysa, artk biliniyor ki, yaradltan skin olan Trk, ayaklananlar tarafndan tahrik edilmedike sertlik gstermez. Ben buna bizzat Giritte ahit ol dum. Orada, iddet hareketleri, hristiyanlar ile mslmanlar arasnda karlkl olarak devam eder. Ayn durum Makedonya'da, bugnk mttefikler arasnda, vani, daha dn .birbirlerine dman olan, belki 'yarn da yle olacak olan Bulgarlarla Yunanllar arasnda grlyor. eitli iler ve kskanlklar, daha ok hak sahibi olma istekleri ve siyas propaganda ad altnda tehditler yadrmak, bitmez tkenmez atmalara se bep oluyor. Lucien Moruard VIII nceleri Selnik'e yerlemi, bugn ise oradan ay rlmak zorunda kalm olan sayg deer iki Franszm bana yazdklar mektup: Selftnik 19 Ocak 1913

113

Harp divn ve yayndan nce konilan sansr sebebiyle u anda ehirde nisb b ir rahatlk var. Fa kat, nice alaklklardan sonra... Mslman ailelerin g hemen hemen toplu hal dedir. Yahudiler de gitmeyi dnyorlar. Biz Franszdara gelince: Bizimkilerden bir ou imdiden mev kilerini kaybetmilerdir. Yunanllar ve Bulgarlar ehri paylaamyorlar. Daha kaba olan Bulgarlar, boyunduruu daha iddet le, Yunanllar ise riykrlkla hissettirmeye alyor lar. Fransa'ya gelince: Onun dilinin, sna! ve manevi egemenliinin artc gelimesi, kesinlikle sekteye ve ykntya urayacaktr. nceleri Franszca yazlan btn resmi muhabe ratta, levhalarda, ilnlarda, artk Yunanca kullanl yor. Her geen gn bizlere, Bulgar zulmlerine ait ye ni ahitler getiriyor. Bunlar, akim alamayaca eyler dir. Birok hmile kadnn kannlan deilmitir. Artk Makedonyann bu blmndeki Mslman halktan eser kalmad. Selnikte'ki Trk esirlerine gelince: Onlar da ar tk gremiyoruz. Bu konuda sual sorulan Bulgar su baylar, onlan icap ettii ekilde ldrdklerini itira fa baladlar. HUMANTE GAZETES YAYIN MDR MSY'YE Sal 28 Ocak Bay Mdr! Trk Bulgar fciasinin yeni durumu hakkndaki fikrimi ve dncelerimi size bildirmemi rica ediF t 8

114

yorsunuz. Bunu, sizin gazetenize nasl yazabilirim? nk gazeteniz imdiye kadar, tarafszln korumak ve malplara kar kfrler savurmak gibi, bulun maz bir erefe sahiptin Fakat, sevimli isteiniz bana pek ge ulat. n k, vicdanmn, fke ve zntmn beni sylemeye zorlad hemen her eyi, bana sayfalarn amak ce saretini gstermesi ve halis hristiyan ordularnn zulmlerine kar susmaktaki birlii krmas iin ba vurduum gazeteler arasnda yegne olur cevabn veren Gil Blas da syledim. Bundan gayr, Avrupann can ekien Trkiye'ye kar yapmaya hazrland, sizin deyiminizle yapl mas gerekli basklar maddesine dair, u son Pazar gn stunlarnzda kendilerine yer verdiiniz Ahmet Rza ve Halil Beyler kadar doru, iyi ve reddi im knsz hibir ey syleyemeyeceim. Fazla olarak, ben onlar kadar resm ve kadere boyun emi durumda kalmakta zorluk ekeceim. Bu kadar iddetle ihtiya duyduu bar sala mak isteyen Avrupa grlmemi bir insafszlk, teh ditlerini ve basklarn hemen her zaman zorluk ve mitsizlik iindeki bedbaht Trkiyeye yneltiyor. O Trkiye ki, haklarndan bu kadar feragat ve fedakr lk etmitir. Oysa, bunun aksine, hibir eyden kesin likle vazgemeyen, bir byk devlet tarafndan ko runan ve desteklenen, bunlarn yan sra, arabozuculuktan, gurur ve azmetten geri kalmayan Bulgarlara kar, Avrupa hi de byle davranmyor. Bir ok milletlerin isterseniz meden deyiniz hemen hepsi tarafndan, bir sre nce kendisine e

115

itli vaadlerde bulunulan ve bugn onlarn adaletine, merhametine bavuran bir milletin, bu derece mit sizlie srklenmesi mesuliyetinden hi mi korkulr muyor? Yalnz hak duygusu ve aklselim deil, defalarca ortaya srlen yardmlama ess bile, slm hatra lar ile dolu bulunan ve yalnz mslmanlarm oturdu u bu kahraman Edime ehrinin Trkiye'ye brakl masn emrediyor. Fakat, baka birey daha var ki, zavall Trkleri hiddetten ldrtabilir; onlarn en affedilmeyecek ha reketlerini, en kanl davranlarm yceltmeye yetebi lir: Soydalan... Kindar ve vahi Bulgar ynetimi al tnda eildikleri ve ezildikleri grlen o soydalan ne olacak? Kral Ferdinand'm sahte vaadleri aksine, yeni sm rlann iinde kalan, Edirne yaknlarndaki toprakla, r, sonsuz Htm meydanlar hline eviren binlerce mslman; mtarekenin bile durduramad bir so ukkanllkla ve metodla yaplan katlimlann, cina yetlerin devamndan baka ne bekleyebilirler? (Bunlan aka sylyorum. Zira biliyorum ki, haberleri ol duu gibi vermeyen dikkatli sansre ve birka satl m gazetenin yalanlanna ramen, sonunda btn dnya, bunlan duyacaktr.) Slavlara sevgi ve ballk sebebiyle lkemizin, hem de bir sava gibi, bu anlatlmas imknsz bas kya katldn, ne byk bir znt ve hayretle gr diim. Bu kadar doruluk, azim ve deh ile bizi idre eden yce kiiler, mit etmek isterim ki ksa zamanda

116

kendilerine gelecek, bize yakmad grlen bu yol da daha uzaa gitmeden, Fransann iyilik ve mertlik geleneini hatrlayacaklardr. nk, Edirnenin zorla dmana braktnlmasyla Trkiye'nin mahvn hazrlamak, mill tarihimize leke srmek olacaktr. Ve sonra, bu tutum, menfaatlerimizi onarlmaz ekil de zarara sokacak, Douda yzyllarca sren hkimi yetimize, binlerce eitim messesemize, bol ve geni endstrimize b ir lm darbesi indirmi olacaktr. Oy sa, bunlar, Franoise I.den beri, din hrriyetine de er veren ve Franszcanm ok kullanld bir lke ol mas sebebiyle bizleri samimiyetle seven Trkiye'de byk bir serbestlikle geliiyordu. SON

PERRE LOTi HAKKINDA YAZILAN KTAPLARDAN VE KEND ESERLERNDEN PARALAR

ABDLHAK NAS HISAK'n stanbul ve Pierre Loti Kitabndan Semeler

STANBUL'DA PERRE LOT ETRAFINDA DOLAAN HATIRALAR

stanbul'da, Pierre Loti'ye dair dolaan hatralar iki devreye ayrabiliriz. O, genliinde Aziyadeyi ya zp nerettii zaman bizde hi tamnmazd. Kendi h tralarmn aramzda hi bir ahidi yoktu. Nihayet z landa Balks ile 1886 da saylr bir servet ve Fran sz Akademisi'nde azal ile, 1891 de tam bir hret kazandktan sonra, Eyll 1903 de stanbul'a, Fransz Sefrethanesi maiyetinde bulunan Vautour gemisi nin kumandan sfatyla gelince, artk kendisiyle pk ok alkadar olunmaya balanlmt. ehirde kan Franszca gazeteler, stanbul'a geliinden memnunluk larn yazmlar, o da, ahsna gsterilen nezakete teekkr etmiti. Mart 1905 tarihine kadar stanbul' da kalm ve kendisinden bir hayli bahsolunmu, 1906 da yine bize taallku olan mehur Dsenchantles romann neretmiti. Merutiyetin ikinci ilnndan sonra, stanbul'a tek rar gelerek Supremes Visions d'Orient eserini yazdkr tan ve Balkan Harbi mnasebetiyle siyas kitaplarn

120

nerettikten sonra artk memleketimizde denilebilir ki, en mehur ecnebi sfatyla en ok sevilmi ve dost sar ylmt. Pierre Loti'ye bakanlar, onun boyunu pek ksa, potinlerini pek yksek topuklu, ban dik, apkasn geni, yzn irkince ve gzlerini gzel bulurlard. Nazarlar ok dolgun ve yorgun grnrd. Her eyin hayattan ayrlarak ved ettiini duyar gibi bakan sbit ve mahzun nazarlaryla, o terifat merakls, biraz mklpesent ve biraz alngan bir adam duyulurmu. Kendisini mmkn mertebe gen gstermek iste diinden, yzne dikkat edenler, byklarn ve sala rn boyanm grrlermi. Loti, yava bir sesle, derun bir ed ile az syler, hibir fikri uzunca mdafaa etmez talkati beenmez, hitabeti sevmezmi. Ben, Galatasaray'da iken, 1905 de, onu ilk defa grdm hatrlyorum. Rumeli H isannda, Robert Kolejin yokuunun nndeki o zaman denize kar biraz daha geni grnen meydanda, o gn air Nigr Hanmn iki byk olullar kendisini bekliyorlard. O da Kandillideki dostu Comtesse Ostrorog'un yal sndan kendilerine doru geldii grlyordu. Onun la bir yere gideceklermi. O, kayktan kar kmaz, bu meydann nnde bulunan o zamanki Berlin Eli liinde mtekait Galip Bey'in iki kzna ait yeni yapl m alafranga iki kastederek: A qui sont ces pouvantails? diye hatrladm tezyifkr bir cmlesini iitmitim. Genlik, tezatl hisleri birletirerek hepsini birden duymaya muvaffak olabiliyor. O zamanlar edebiyat s~

121

tadlanna mfrit bir hrmet ve muhabbet duyulur ken, ayn zamanda onlarn baz hususiyetleri tebes smle tdil edilmi oluyordu. Abdlhak Hmidin de hs yannda biraz da delimen grnen huylarn du yardk. Loti'ye hayranlmz iinde, onun her yeni e yi bariz bir taassupla deta paradoks yapar gibi, tez yif ettiini iitirdik. Tpk, Galatasaray'daki kitbet hocamz Ahmet Hikmet Bey tarznda, en eski eylerin tamamen muhafaza edilmesini istediini bilirdik. Robert Kolejin mesel, hibir faydas deil, mteaddit zararlarna kani bulunduunu duymutuk. O zamanlarda, imdiki sosyete, kelimesini kul lanmak hatrmza gelmeyecekti. Lkin, ehrimizde bu lunan baz tatl su frenkleri, baz zengin gen Rumlar, baz zengin gen Yahudiler, baz bulunduklar memu riyetlerini izam eden Ermeniler vard ki, bunlar Fran sz edebiyatna alka duyan bir cemiyet saylabilirdi ama, bunlar Lotinin hakiki san'at kymetini tamamiyle takdir edebilecek kratta deiller ve bazlar onun yanl hretinin tesiri altnda, kendisine itiraz etmeye hazrdlar. Pierre Loti de, bu stanbul'da bulu nan tatl su frenklerini, bu kozmopolitleri, bu gen Rumlar, Yahudileri, Ermenileri hulsa Desenchantes kitabyla kendilerine artk Prote kelimesini kullanmaya balaynca, hepsini bu tbirle istihfaf ve cmlesini aforoz etmiti. Onlarn hibir dvetlerine, toplantlarna itirk etmiyor ve kendi iyi tandklar ile grmekle iktif ederek, yalnz hlis ve muhlis eski zaman Trklerine, Veklet erknna ve cami imamlarna hrmet muhabbet besliyordu. Hani eski zamann biraz mutaassp, biraz marur, biraz ters tiryakileri vard. te, Pierre Lotinin biraz

122

byle bir hreti vard. Zaten, zannediyorum ki, o zar mann insanlar, bylece biraz kolayca kzar, tekini berikini halar ve menfi-i ummiye namna hatrn saymayanlar paylarlard. Lotinin biraz ocuka bir huyunu daha ren mitik. Asl kendi ad Viaud iken, edebiyatta Loti olan bu adam, kolaylkla fayda grrse, bir baka isim daha taknr; mesel hastalanp Taksimdeki Fransz Hastahanesi'ne yatt m, baka bir isim altn, da bilinir ve gizli ismini sylemeden, onu bu hastaya gelmi olanlar kabul etmezlerdi. Parise gider de bir otele indi mi, kendi hretinden rahatsz olmamak iin, Monsieur Daniel ismini tarm: O zamanlarda, Fransz Cumhuriyetinin hametli bir kraliesi gibi olan Sarah Bemhardt, Tepebandak tiyatroda oynamaya gelince, Pierre Loti ile alka dar olurdu. Bir defasnda, Fransz Hastahanesi'nde yar tyormu. Hastahaneye o gn o kadar ok iek getiril mi ki, geenlerin bir ksm hastahanede dn, bir ksm da cenze bulunduuna hkmetmiler. Bunlar, Sarah Bernhardt'n Pierre Loti'ye gnderdii iekler mi. air Nigr Hanm, bir gn Osmanbey'deki klk evinde, bir gn de Rumeli Hisarndaki yalsnda Pier re Loti'yi kabul etmiti. O zamanlarda, Pierre Lotinin stanbulda bir ka kadn ve erkek dostlaf bulundu unu bilirdik. Bu kadnlar arasnda, Kandilli'deki yalsnda ya ayan Comtesse Ostrorog, Belkis Haydar Hanm, Tahrirt- Hariciye Baktibi Nuri Beyin iki byk kzla

n , bir de kendilerinin ahbab olan bir hanm, erkek ler arasnda da bilhassa Loti'nin Trke hocas olan m uharrir Zeki Magamz Bey, Kandillideki yalsnda Kbrsl Tevfik Bey, Msr Hidivi Abbas Hilmi Paa ve ra-y Devlet zlanndan Keeci zade Reat Fuad Bey vard. Lotinin stanbulda en sevdii noktalar da, aa yukar bilinirdi. Bunlar, Haliten stanbula bakar ken btn kubbeleri ve minreleri ile birlikte gr len heyet-i ummiyesi; Sarayburnu'nun hususiyeti; Eyb Sultan'daki kahvehaneden serviler arasnda g rnen Hali manzaras; Beykoz ayrnda yz se ntlik narlarn glgesinde kahve itii, nargile ek tii yer; akam ezanlarnda ruhlardan koparlr gibi duyulan ezan sesleri, messir mezzin sesleri duyu lan camiler ve minareler... Loti, kh Beykoz koyunda, kh Tarabya koyunda yatan Vautourdaki kk salonunda piyanosunda sev dii paralarn birer birer tekrar ettii gibi, ehrin de bu en ok sevdii manzaralarn ve yerlerini de bire birer tekrar grp gider ve tekrar gezerdi. O zamanlarda, Pierre Lotinin paraszlk devirleri oktan gemiti. Yazlaryla ve kitaplaryla bir servet kazanyordu. Her on be gnde bir kan Revue des deux Mondes daki yazlan nerediliyor ve tefrika edildikten sonra, bunlar CalmannLvy matbaasnda kitap halinde baslyordu. Kendisi yksek bir memurun maan alarak m reffeh bir mr yaayan bir Booziili gibi idi. Vautour, kendisi iin, biraz alak tavanl bir yal saylabilir

124

di. Kendi yemekleri iin Fransadan getirdii bir ahs vard. Kendisine vapurda hizmet eden, sonra da Rochefortdaki evine gtrd sadk bir bahriyelisi vard: Osman. Onun, bu ismi tayan adamn bi mslman olduunu tahmin edebilirsiniz. Loti'nin ho una gitmesi iin bu adamn bir mslman ismini ala bileceini de tasavvur edebilirsiniz. Halbuki bu isim, byk babas Knan muharebesi esnsml- harbe iti rak ettii mttefik Trk ordusuna duyduu muhab betle, bir torunu dnyaya gelince ona bu ismi vermi ve sonra Pierre Loti bu ismi tayan adama tesadf edince ona muhabbeti artmt. Loti, vapurda iken, gzel bir kay ve o zamann deti vehile, ipekli gmlekli, beyaz elbiseli iki kayk* s vard. Boazililer gibi, gezinti saatlerinde, kendi si de vakit bulabildii akamlar, kay ile gezinmesi ni sever, Cuma ve Pazar gnleri de, kaykla, Beykoz veya Tarabyadan Gksuya kadar gelir ve gene Tarabya veya Beykoza kadar kaykla dnerdi. Loti, kay ile Gksu deresinde dolat bir gn, baka bir kaykta, Altnc D&ire-i Belediyye, yani Be yolu Belediye Diresi Mdr M. Blacque Bey'e te sadf etmi ve birbirleriyle tantklanndan selmla mlar. Lkin o kaykta, Blacquc Beyin yanndaki Msy Achille Lorando, bu selma nezaket iktizsyla itirk etmesi lzm gelirken, Msy Lotiyi tanmyo rum diye itirak etmemi. Ertesi gn, Loti kendisine' kaba ve terbiyesiz bir adam olduunu syletmi. Bu Lorando, iki sene evvel eriki Tubini ile birlikte ve Fransz Elisi Constans'm mdahalesiyle, Mliyeden alacaklann tahsil iin, Fransz bahriyesine Midilli

t25

Adas'n igal ettirmi bir adamd. Lorandonun Beyo lu Cadde-i Kebri'ndeki evinin yanmda olan Lorando kmazna, stanbul ahalisi artk Korsan kmaz de miler. smi Achille olan bu adamn, tarih isimda gibi hdiseler dourduu grlyor. Grd hakaret yznden Lotiyi delloya davet ediyor ve mdem ki Trkiyede yasaktr, dellonun baka bir memlekette yaplmasn istiyormu. O zamanlar. Ttn Rejisi Umum Mdr bulunan Msy Louis Rambertin Notes et mpression de Turquie, LEnpire Ottoman sous Abdlhamid II Un vanl ve stanbul tarihi bakmndan kymetli, ne yazk ki yalnz birinci cildi baslm, mtebakisi olacak drt cildi, bastrlmam olan bu kitab, gndelik bir jurnal hlinde yazlm bulunduundan, bu hdise de etraf ile kaydolunur. Rambert, Loti'ye muharrir olarak hayran bulun duu halde, stanbulda kendisiyle grerek tann ca, hakknda byk hayal sukutuna dtn anla tyor ve kendisinden adam olarak bahsedince, aleyhin, de btn bir byk sahife yazyor. Gs nianlarla dolu grnen Pierre Loti'nin, muharrilik sanatyla g rlnce, adam sfat ile grnd farka hayret iin de kaldn anlatyor. Bu Lorando hdisesinin beklenmedik bir ciheti daha grlyor ki, bu da, Loti'nin ok dostu olan Comtesse Ostrorogun Lorando ailesinden bulunmas binenaleyh, Achillein Lorandonun yakn akrabas ol masyd. Resmi makamlarn ihtimna hi itimad ciz ol muyor. Bu zamanlarda Boaziinde, Pierre Lotinin

126

mevkii mmkn olduu kadar salam grlyordu. Defnek, hava o kadar dnek ki, mmkn olduu kadar berrak, skinken, birdenbire bir frtna kabileceine hi ihtimal verilmezken, bir gn, hakikaten bir kadeh su iinde bir frtna kopuverdi. Yarabbi! Bu zamanlar ne kadar sude, ne nazl zamanlarm ki, bylece ay iilirken bir kedi miyavla mas yznden bir hdise kabilmi. Vaftiz kelime sinden bir dram kmasna imkn verilebilmesi iin de, ne kadar skin bulunulmas iktiz ederdi. Loti'nin kedileri pek sevdii bilinirdi. Bir gn kendisine kk ve bembeyaz bir kedi hediye edil mi. Biraz da ahbablar ile grmek ve glmek ve silesi olsun diye, birka kadnla birka gen bahriye liyi bu kedinin isim gn olsun diye vapuruna dvet etmi. O srada stanbul'da bulunan tannm aktr Cadet de bulunuyormu. Vapurdaki kk salona i ekler konulmu. Gelenlere, ay, gatolar, ekerler, e kerlemeler verilmi. Birer parmak ampanya iilmi. Piyanodan kan kedi miyavlamalar gibi seslerle bir alg duyulmu. Kedinin stne bir iki damla ampan ya aktlm. Onun ismi Belkis diye gya vaftiz edilmi. O srada herkes hatrna geleni sylemi ve herkes bu duyduu seslerle glm. Herkes, bakalarnn gl melerine itirak ederken, bu kadnlar ve genler pek ziyade memnun olmular. Fakat ayn zamanda, meer byk bir pot krlm. Nasl olur da, ltife ediliyor diye, mukaddes itikadlan istihfaf edebilirsiniz? Nasl clur da, siz bulunduunuz makamn, nihayet resm bir harp gemisi olduunu unutabilirsiniz? Vapurda hizmette bulunan bahriyeli mutaassp Breton'lar, bu glmelerden, bu kedi miyavlanndan.

127

b istihzl kahkahalardan, ulviyeti ve mukaddesat is tihfaf mnsm karmlar. Vaftiz oyununa nefret et miler. Onlar btn bu japlanlar profanasion diye te lkki etmiler. mirlerinden ikyet etmiler. Bu hava disler, Beyolunun Pierre Lotiye muarz muhitleri nin, baz gazetelerin neriyat yznden bu yialar katolik muhitlerine kadar ulanca papazlarn taassu bunu da tevik etmiler. Paristeki gazeteler Pierre Loti'yi din saygszl ile vaftiz hdisesinin rezaletin den bahsetmiler. Nihayet, Fransz Bahriye Nezreti, Pierre Lotiyi takbih ile, bu hdisenin bir daha teker rr etmemesini emretmi. O esnda kk beyaz ve gzel kedi kaybolmu. .Anlalm ki, vapurun mutaas sp tayfalar, insan ilerinin acip mukadderat vehile, din an'anelerine hrm etkar grnmek arzusu ile. dinin men edecei bir gnah ilemiler: Gzel, kk, g nahsz kediyi, denize, Boazii'ne atmlar! Loti, deniz iinde yaayan insanlarn mrlerini, denizlerin iirini, bahriyelilerin fergatli hayatlarn, nice sahifelerle yazan Loti, gemisinde yaayan yz elli yz altm tayfann kendisini pek sevdiklerini sy leyerek, bundan memnun olur, bununla iftihar eder ken, onlann bazlarnn, rhen kendisine muarz, kendi sanatma lkayt ve kendi taassuplaryla muhalif olduklarn dnmekle mteessir olmu. Fakat Boazii'nin gnler ve akamlan ok kere byle nizj, mnakaal olmuyor. Bazan da, Fransa' dan stanbul'a kadar gelen baz airlerin, muharrirle rin san'atkrlarm huzurlaryla, iir, edebiyat ve san'at mevzularnda grlyordu. Haziran 1904 de husus vapurla stanbul'a gelen birisinin dostlan olan ok tannm bir kan koca. Pi-

128

erre Lotiyi ziyaret etmi ve sonra onunla Vautourda nasl grtklerini htralarnda nakletmilerdi. G^rard d'Houville imzasyla yazan Madame de Regnier, Lotiye ettikleri ziyaretin byk tesiri altn da kaldn anlatyor. Kk salonunda buhurdan, lann ve nargilelerin, amber ve gl kokular iinde sehhar bir gece geirdik. Krmz kadife yaldzl cepkenli, muslin alvarl Anadolulu mkemmel bir kavas, davet lileri ieri alyordu. Bu gnlerde Henri de Regniernin stanbula ve Bursaya gelmi olmasn, kltr ve edebiyat tarihimiz iin bir kazan addediyorum. Zira, kendisi de Pierre Loti gibi, muazzam tarih eserleri ile, din ve medeni yetin tesirleri altnda yle kalmt ki, stanbul ve Bursay?. ait sekiz on sone ve manzumeleri Pierre Loti'nin yazlan ile birleecek kadar hisli, duygulu, dnceli, gzel ve ruhludur. Kendisinin ahadet et tii o zamanlannz iin, gayet kuvvetli bu nesirlerin yannda, bunlar ayn kymette bulunan manzumeler dir. Zavalh Edebiyat- Cedide zalan da, Pierre Loti'nin stanbulda bulunduunu, Fransz Sefareti nin maiyetinde bulunan ve kh Beykoz, kh Tarabya Koyunda yatan vapurda kaldn ve onunla grmek kendileri iin bir arz- mevud olacan bilirlerdi. Bu nunla beraber, onunla grmeye gitmi deillerdi. Her akam, evine avdet saatini kollayan Halit Ziya zamneden sinsi bir glle istihza eden Cenab aha beddin, ya taraftar ya aleyhtar sfatyla hazr Tevfik Fikret, ikide bir Tarabya sokaklarnda dolaan Meh met Rauf, baz akamlar Boazii'nde kay ile gezi

129

nen Saffet Ziya ve sonra, zlanda Balksn yan l olarak zlanda Balklar diye tercme eden H seyin Cahid, daha bakalar da, hepsi de, Loti ile tan mak ve grmek istedikleri halde, hibiri kendisine gitmi deillerdi. Gemi zamanlarn ektikleri mkilt sonra kavramak g oluyor. Edebiyat- Cedide azlan, btn bu zamanlarda hi de meraksz deiller di. Fakat bunlarn hepsinin de, istibdad idresinden alm olduklar tecrbeler vard. Bunun iin, hakl olarak, bu idreden bir umacdan korkar gibi, hepsi de bir sefarethanenin maiyetinde bulunan bir beylik gemiyi, memn bir diyar diye bilirler ve bunun iin Pierre Loti ile grmeye cesaret edemezlerdi. Merutiyetten bir hayli zaman sonra, bir gn, Read Fuad Beyin konanda, Abdlhak Hamidle Pier re Loti'nin grm olduklarn duymutum. Abdl hak Hamid, Franszca kitaplar okumay ok sevmez di. Ltfiye dair bir ey okumu olduunu zannetmi yorum. Lotinin de onun hakknda bir ey bilmedii muhakkak gibidir. Vaktiyle Abdlhak Hamid'in Sarah Bernhardta dair manzumesini duysayd, belki bu genlik hatrasna alka gsterebilecekti. Zira, Loti, Aziyadeden evvel ve stanbula gelmeden "nce, Sarah Bernhardt' tanm ve kendisini akla sevmiti. Abdlhak Hamid'in Fintenin baz sayfalar ile, Makber, l ve Bunlar Odurun baz iirleriyle mtehassis olabilecekti. Avn gemi zamann nice htralarn ikisi de dikkatli ve hznl gzleri ile, biribirlerinin ruhlarnda baz eyler sezmi olacaklar da muhtemeldir. .Muharrirlerin biribirlerine syleye bilecekleri gemi zamanlarndan birer message ol duklarn biliriz.
F : 9

130

Sonralar nice eyler duydum ki, Abdlhak Hamid, bunlarn Pierre Loti tarafndan yazlm olduu nu duymusa, ona muhabbetli bir ok hisler besleye cei m uhakkakt.

MSLMAN VE OSMANLI DUYGULU PERRE LOT

Pierre Loti, kendisinden evvel, bize m uhabbet ve memleketimize hayranlk duyan byk airler ve mu h arrirler arasnda Lam artine'e taraftar olmas lzm gelirdi. Fakat iki yazarn biribirleriyle yaknlklar ve uzaklklar o kadar ince sebeplerle dolar ki, tahmin edilmez neticelere varr. Loti, genliinde Victor Hugo ile Alfred de Mussetyi ondan daha ok sevdii duyuluyordu. Resmini pek beenmedii Lamartine'i pek okum ua benzemi yor Trkiye m uhabbetini daha iyi kavradktan sonra, Histoire de La Turquie m uharriri Lam artinei daha ok anlamas gerektii halde, ona kaytsz gr nyor. Loti, her ne kadar az okumu olda da, Chaleaubriandn tineraire de Paris Jerusalemini, G^rard de Nerval'in Voyage en Orientn ve T^ophile Gautier'nin Constantinopleunu okum u olmas pek m uh tem eldir. Ancak, Lotinin ark sevgisi, slmiyet ta raftarl ve Trkiye m uhabbeti, kendisinden evvelki yazarlarn tesirleri altnda deil, kendisinin seyahat lerinin fikirleriyle ve kalbinin ahs duygularyla do mu grnyor.

131

Lotinin rom anlarndan bahsetm ek iin deil, bize ait fikirlerinin samimiyetlerini izah iin hatrlatyo rum ki, o, kitapln roman ticareti ile megul o l mad gibi, o zam aa.ediplerinin roman sanatlaryla da alkadar olm uyor/ Geri Goncourtlar, Alphonse Daudetyi, Emille Pouvillon'u ve daha bakalarn da okuduu m alm dur. Lkin onlar arasnda orijinal, yani, nev'i ahsna m nhasr kalyor. Lotinin sanat, gayet incelmi bir san'att. Oku yucularnn kendisiyle tam amen anlam alar iin ru hunun tezatlaryla ve hususiyetleriyle alkadar olma lar lzm gelirdi. O, sanatnn derinlikleri ve incelik leri ile megul olarak, eserini ancak kendi ihtiyacn duyduu ekilde yazar ve m terilerinin alkalarn kazanmak iin tasviplerini beklemezdi. Bylece, r o man sanatnda son derece samimi kalrd. Asrnn bir byk seyyah olan Loti, dnyann tek mil yollarnda ve btn denizlerinde gezindii bu yerlerde m uttasl arad teselli, bir gnl huzuru idi. Gnlnn faniliinin daima mitsizliini duyarken, arad ve bekledii, dindarne bir skn ve huzur ih tiyac oluyordu. Loti, kendisi Avrupal olduu halde, eski saffeUi hayat kaidelerini imha eden madd telkkiyi been, miyor, sevmiyor, Avrupa medeniyetini, ruhu fazla yo rucu ve m rleri fazla ypratc buluyor, yanl te lkki ediyordu. Bu medeniyeti talihsiz, ruhu inkiaf ettirmeyen ve insana saadet vermeyen, szde bir me deniyet addediyordu. Kanaatince, Avrupl ameleler teselli bulmak iin her akam alkol imeye m uhta kf'vorlar. Mabetleri olan mevhanelere yorlar.

132

Fabrikalar dertli, fuhu detleri irkin, gndelik dilikleri taham m l edilmez derecelere varr. Bizim mutekid ve m utaassp byk babalarm zn bu syleye ceklerini, o, Franszca olarak sylemi oluyordu. Loti, ihtiyacn duyduu bu itikadlara sadk kalan bir maz hasretiyle, faniliin zdrabn duyarak, ru hunun teselli kabul etmez yesi ile dolaarak, kendisi, asrlardan beri didimeyen ve deimeyen bir mu hit iine varm ak isterken, arkn iirine, slmiyetin efaatine ve bizim Trk diynm zn tahayyl, tevek kl ve huzur iklimine erir gibi girmiti. Ve buna er mekle, bir sanatkr hayat, arad b ir ihtim a ka vuuyordu. Asrlardan beri deimeyen camilerin hu zurunda, asrlardan beri yaayan aalarn yannda, ruhunun istikrar ihtiyacn tatm in ediyordu. Akam saatleri, bir vatan hazzn duyuyordu. Asrlardan beri dir ayn kanaatlerin efkati ile gnllerden gnllere duyularak, aclarn yeislerini susturarak ve dindar mezzinlerin Lam artine'in de kaydetmi olduu gi bi kiliselerin anlarndan daha insan, daha hisli, daha ruhlu duyulan ezan sesleri dalrken, hayat daha m sterih, gnller daha mtevekkil, ruhlar daha er mi duyuluyordu. Muttasl elden bir kuvvet olan ha yat, bu yerde, baka yerlerden daha ok yavalyor, is tekler daha uslanyor, kalbler daha sakinleiyordu. Medeniyetimizin, hlya, vecd, istirak, tikat ve dua diyr oluyordu. Loti; tam m tekidlerin k anaatlerine varm oluvor. Galilee kitabnda, B ursadaki Yeil Cami ya zsnn sonunda: Osmanllarm eski payitahtna garp memleketle rinin rahat duymaz ve huzur bilmez hazin insanlar ge

133

lecekler ve herey abucak bozulmaya balayacak. Ve artk, nne geilemeyen b.ir nehir gibi her ey aka caktr. Sulh, hayal, dua ve iman, herey!. O zamanlarda, vaktiyle, b ir vcut grdmz ve duyduumuz bir mevcudiyet bir ruh vard ki, bu m rm zn yaadmz zamanyd, diyebiliriz. Pierre Lotinin bir cmlesini okuyunca, bu zam anlar iine girmi olurduk. Onun, det ve hayatmza ait bir cm lesi, bu zaman zarfnda tpk bir m slman ve Osmanl cmias iinde duyulmu oluyordu. Zira, ken disini de tpk o hislerle m tehassis, o duygularla mnlam bulurduk. Kendisi de ayn cemiyetimizin m anzaralarm gryor, hikyelerini naklediyor ve ayn m rlerin talihine itirak etm i duyuluyordu. Loti, Rochefort'daki bir hatralar mzesi saylan evinde, m uhtelif odalarnn yerlerinde, arada bir, ayr bir iklim, bir devir, bir din ve bir ak tahsis ederek, bir kabul gn oynattn baz gazetelerin ve maga zinlerin neriyat ile rendik. Bir kere de duymu tuk ki, Trk salonunda, bir Trk gn tertip etm iti. Bu salona girilince, m erm er yollarla baz duvar lar nndeki kurnalaryla bir hamam hatrlatarak, uzaktan damla damla bir su sesi, insan gemi bir zamana erdirm i olur. Onun yannda Hatice = Aziyadenin ismini tayan m or kandili ile bir tek mezar ta, bir mezarlk hissini verir. Fakat, nihayet, bu odada Trk hallar, m inderler,. yastklar arasnda yerlere oturularak eski zaman eyalar nnde man gallar, silhlar, el aynalar, rahleler, tebihler, ere veler, yetler, kseler ve hatt eski zaman kadnlarnn efkatlerini gsterir gibi hl ekilleri bozulmam

1.M

hotozlar grlerek btn bu eski zaman eyalar, in san bir eski zaman iine alm olur ; bu eyalarn es ki zaman kokular duyulur ve eski zaman ruhu, yeni den yaanmaya balar; insana stanbul, Boazii, Eyp ve Hali zamann yaatrm. Loti, o kadar eski zaman mutaassb olmutu ki, yaad devir hl Sultan Aziz devri olsayd, Topkap Saray'nn muhtelif bahelerinde, G arbn dem iryolu nu Sirkeci'ye kadar geirmek iin Sultan Aziz'in ky d gzel kklerin hi birisini fed etmeye raz olma yacak ve hatt demiryolunun Bursaya bile getirilme sine msaade etmeyecekti. Sultan Hamidin resmini izdii selmlk merasi mine itirak eden ahaliden, mtehassis olan herhangi birisi kadar sayg duyuyordu. Fatihin kaleleri nnde Robert Kolej'in yaptrlan binalarna fena halde k zyordu. Loti, stanbul'da yaald halde, medeniyetimizi gremeyen ve inkr etmek isteyenlere, Beyolunun bizlere hem kt gzle bakan, hem kt niyetle isnad ve iftira edenlere kar, levantenlere, tatl su frenklerine o kadar kzyordu ki. tamamen aram zdan biri ol m utu. O zamanki mslman ve Osmanl Trk mede niyetinin hukukunu G arba- kar yle mdfaa ediyor du ki, Garb':n Trklere kar hakszlklarn o kadar iyi kavryordu ki, Trk vatanndan baklnca, insann tpk; o zamanki Galatasaray dostumuz Emin Blent'in o tarihlerde syledii:

Garbn cebin-i zalimi, affetmedim seni, TUrkm ve dmanm sana, kabam da bir kii!
dediini d uyaca geliyordu.

ark m e s e le s i d iy e, kendi n m z d e k i toprakla rm zdaki h u k u k u m u z u felsefi ve din s e b e p le rle tahlil ve hakk m z a d am ak ll m d afaa e d e m e m i tik . Aza mi bir s a m im iy e t le yazan Pierre L otinin nokta i na zarn k avram ak mill ir fa n m / b ak m n d a n bir ka za n saylabilir. M illiyetp erver o lm a y a n la r arasnda L o l iden buy. lik bir su re tte b a h se d e n le r , o n u n eserini, ruhunu ta m a m e n a n la m saylm azlar, a n la m a m saylrlar. K o z m o p o litle rim iz le ele le veren baz sa th dindarlar m z bile, Loti ve eserinin, bize kar bir m d afaa s il h old uu nu anlayam adlar. O, eer m u ta a ssp olm a sa y d , e e r Garp m ed en iy eti aleyhindeki, fikri olm a sa y d , e e r m sl m a n kanaati ve ruh ile m e d e n iy e tim iz e gn l ve r m e se y d i, eer Aziyadesi b u lu n m a sa y d kendi vatann m d afaa ed er gibi bu kadar can d an m t e e s s ir o lm a sa y d . Trk ca m ia sn a bu kadar istinad ed em ezd i. Loti'nin ed eb iyat ve s a at vastasyla yapt bu m d a fa a n m e iin, is t e r s e niz, Loti bizi bir filozof veya bir ai sfat ile m dafaa ediyor, diyebilirsiniz. L o tinin o za m an lar Judith Gautie ile b irlikle yazd k lar La fille du Ciel piyesini m k l t y z n den ne Sarah Berhardt, ne d e baka Paris tiyatrolar oy n a ttram am lar d ). 1910 da A merika, bu p iyesin ter c m e sin i o y n a ttrm a k iin L o tiyi N e w Y o r k a dvet e tm iti. Amerika, ken disinin lsl m iy e t i kabul etm i m sl m a n b u lu n d u u ayiasn d u yu rm u tu . t e T rablusgarp ve Balkan H a r b inden evvelk i zam anlarda, L otivi bir m sl m a n ve O sm anl cam ias

136

arasnda b ir m tefekkir diye kabul etmek hi yanl olmaz, bilkis m antk olurdu. Osmanl m paratorluum uzun son mcizelerinden biri de, Pierre Loti gibi bir sanatkrn gzlerini bu ka dar teshir edebilmi olmas ve kendi medeniyetine k edebilmesidir. L otinin mill bir akndan bah setm ek hi de mbalaal deil, pek yerinde olurdu. Milliyetlerin hudutlar, ruhlara gre llr, irken Franszlna ramen, ruhen Trkleen Lotinin yann da, kendileri Trkken gayrmill kalan nice Trkler de yok muydu? Loti'nin de aram zda husus bir m a kam, mevkii bulunmal idi. Onun, bizim medeniyeti mize hrmet!, medeniyet hakkm daki felsefesinden do uyor. Ve onun bir eit tatbiki olarak bizi, byk medeniyetim izin asil vrisleri diye biliyor, bizi yksek bir medeniyetin sahipleri diye takdir ediyor ve bunun iindir ki, haklarmz sylyor ve ruhunun kanaati ile bize taraftarlk ediyordu. LOTt'NN YEGANE MDAFMZ KALDII GNLER Bir eski zaman adam olan Sultan Ham idin halinden sonra, memleketin idresini eline alan frka, daha yeni ve daha dnceli olsayd, Avrupa efkr- umumiyesinin aleyhimizdeki cereyann mmkn m eretebe deitirmeye daha ok gayret ederdi. Halbu ki, ttih at ve Terakki, ecnebilerin zihniyetine nasl iyi bir tesir icra edebilsin ki, kendi memleketimiz efkr- umumiyesine bile kt tesir etmekteydi. Biz, dnya efkr- umumiyesiyle pek az temas ediyor ve m uhtelif cereyanlarndan habersiz kalyor

137

duk. Tamamen gafil bulunduumuz bir srada Trab lusgarp harbine dtk. Bundan kurtulamadan, da ha byk bir gafletle de, Balkan memleketlerinin aleyhimize kurduktan bir komplo karsnda kaldk. Memleketimizi taksim etmek isteyen bu gsplar, top raklarmz igal ettike ve mslman ahliyi imha ettike, bizi hem tezyif hem tahkir etmekte kendileri, ni hakl saydrmak istiyorlard. Daha sulh olmam, imzalanmamken, Avrupa efkr- umumiyesi bu as. ker hezimetimiz karsnda, mtecaviz Balkanllarla ittifak etmiler de kendi aralarnda bir hkimler he yeti kurmular gibi, aleyhimizdeki neriyatn btn iftiralanna gya lm ve tarih bir pye vermek isti yorlard. Korkun bir ehl-i salip heyeti karsnda bu lunuyorduk. Avrupa ve Amerika halk, gyaben bizim aleyhimizde ayar edilmiti. ittiklerini tahkike ihti ya olmadan her tel'in propagandasna kaplarak ina nyorlard. nsanlar arasnda rol oynayan ahsi mnasebet lerle, gndelik htralar gibi, milletler arasnda da ta rih htralarn rol oynamalan tabi olur. Tarih ve edeb nice hatralarmza istinaden nice Fransz m. nevverleri, edebiyatlar, airler^ romanclar ve muharrirleriyle, bizim aramzda ayn bir zihniyet bul mamz beklerdik. Halbuki, kendileriyle lisanlan ile konutuumuz bu mnevverler gya mterek htra larmz birden unutmular gibi ve tarih bir Trk Fransz dostluu hibir zaman kurulmam gibi g rnyorlard. Bizi yakndan tanm ve aleyhimizdeki isnatlann aslszlm bilenlerin mevcut olmalan ta bi idi. Onlan da syletmek lzmd. Bylece Hk met, Ittihad ve Terakki, cihan efkr- umumiyesine,

m
bsbtn unutulm u kalan baz tarih hakikatleri du yurmak ve aleyhimize uydurulm u isnatlar tekzib et mek ihtiyacn duydu. O zaman daha paa olmayan Talt Bey, Avrupaya iki heyet gnderilmesine ka rar verdi. Bunlardan biri Halid Ziya, Reit Saffet, kincisi de Hamdullah Suphi, Nzhet Sabit ve o zaman hayat n stanbul'da kazanan ve sosyalist olduunu syleyen Msy Coupette namnda bir Franszdan mrekkep olacakt. Paris Sefaretimiz erkn ve Bykelimiz Rifat Paa da kendilerine ellerinden gelen yardm gstereceklerdi. Bu heyetlere kfi addedilen sarfiyat denmiti. Halid Ziya, Hamdullah Suphi, Reit Saf fet, yaz kabiliyeleriyle tannm ediplerrmizdendiler, Lehimizde, imkn nisbetinde neriyatta bulunacak lard. Btn bu m sit grnen ihtimallere ramen, Parise giden bu heyetlerin propagandalar pek tesirli olmamt. Zira o m uhit, pek aleyhimizdeydi. Halid Ziyanm Saray ve tesi eserinin nc cildinde, btn faaliyetleri hakknda izahat vardr. Kendisinin Trkiye'nin vefakr dostu diye bahset tii Pierre Loti, o zam anlar Rochefortdaki evinde bu lunduundan, bilhassa onun tavsiye m ektuplarndan istifade edilmiti. O, m teaddit mektuplaryla, birka Fransz Akademisi zasn tantrarak, kendileriyle temas ettirm i. Elimizin de delletiyle, hergn, H ari ciye Nzn, Meclisteki Hariciye Encmeni zalar, ve killer, yandan, M ebusandan, parti reislerinden, m atbuai erknndan bir kayla m lkatta bulunuyor mu. Pek ou nzik olan bu politikaclar ve m uharrir-

139

ler, bizim iin kaytsz kalyorlar; bazlar da, mesel Temps bam uharriri Tardicu gibi, aleyhimizde bu lunarak, mtecaviz dmanlarmza taraftar oldukla rn gizlemeye bile lzum grmvoiarm. Reit Saffet, bu mtecaviz muarzlarn taraftar lna tahamml edemiyerek, mesel. Journal des Debats Gazetesinin bam uharriri Gauvain ile dela kavga etmek mecburiyetinde bile kalm. Halid Ziya, hatralarnda, bu grmelerin hl sas olmak zere Bir netice istihsal ettik diyemez dim diyor. Nihayet ikinci derecede bir piyes yazar olan Henri Lavedan'n kendisine: Biz sizi tanmak, renmek ve sevmek isteriz. Biliyoruz ki Fransz kl trn, geleneini almsnz. Fakat, yalnz bu kadar.. Kendinizi bize bildirmek m hibir ey yapmyorsu nuz. Rakipleriniz ise yle deil.. dediini kaydediyor. Bu kitapla nihayet reniyoruz ki, o gnler zar fnda Haiit Ziyann Pierre Loti'ye hitaben yazm bu lunduu bir ak mektubu, ehemmiyet verdikleri Pa ris gazetelerinin hi birinde nerettirem iyorlar da, Pi erre Lotiye aidiyeti ve bylece ksmen edeb mahiye ti itibariyle, onu ancak okurlar az olan Gl Blas Gazetesi'nde nerettiriyorlar. Hatt bunu, bir muvaf fakiyet gibi telkki etmek mecburiyetinde kalyorlar. Hamdullah Suphi, Nzhet Sabit ve o zaman s tanbulda eknek parasn karmak iin kalan ve bi jjim Balkan Harbinde mruz kaldmz facialarn Fransz sosyalistlerini uyandracan syleyen Coupette, m ehur sosyalist hatibi Jauresin ikmet ettii evde kabu1 edilmi ve kendisi ile grmler. Jauresin gazetesi I Humanite, Rusyann kendisi iin istil sa

140

has olarak kurduu Slv ve Balkan memleketlerinin tarihlerini hi doru bilmezdi. Bu gazete, istiklllerini isteyen memleketler diye, onlarn lehlerindeki propa gandalara itirak etmekteydi. Jaures, her halde, ahlki bir gaye narama t stanbuldan kendisine kadar bir heyet gelmi olmasndan, ziyade mtehassis grn yordu. Hamdullah Suphi, o zaman, Trakyada Bulgar larn bir mddet igal etmi olduklar yerlerde dola m olduu iin, onlarn ettikleri fcialan gzleri ile grdn anlatmt. Kendilerini kurtarmak iin ca milere barnm olan oluk, ocuk, kadn, ihtiyar, b tn bi insanlarn, camileriyle birlikte atee verilerek nasl cayr cavr yanm olduklarn anlatnca, Jaures in gzleri yaarm. Jaures, o gn heyetin, kendi ga zetesine de giderek bu anlattklarn tekrar etmesini istemi. Gazeteye Hamdullah Suphinin resminin ko nulmasn sylemi. Fakat, bu grmelerden fazla bir netice hsl olmam. Bu feci gnlerde, yaral ruhlarmzla yegne duya bildiimiz dost sesi Pierre Lotinin bir eit muzdarip bir vel edsyla, insan sevgisini duyuran halveti se si oluyordu. Bu sesi iitmekle teselli bulabiliyorduk Onun. Trk hayatna, ruhuna hizmet etmek isteyen yazlar, bizi meclb ediyordu. f Loti'nin bir sanatkr mizac ile geirdii o zamanlara kadar, deta din bir inkyad ile, ancak ektii aklarn, ettii seyahatlerini, ruh tahasssleri ni. ahs dncelerini yazmakla iktif ettiini bili yorduk. Halbuki, 1911de Italyanm Trablusgarp isti ls ve 1913 Balkan memleketlerinin Rumeli toprakla rmza hcumlar balaynca, o, bir celdetin cezbe

141

siyle inkr edilmek istenen btn haklarmz mdafa a etmek iin kalemine sarlm, inand ve dnd bir ok hakikatleri yazmak ve bastrmak ihtiyac n duyan bir meden cesaretle, bir kahraman kesil miti. Bir ok Fransz muhariri, talyanlarn ve Balkan llarn topraklarmza saldrmalarn bir kahramanlk telkki ediyorlard. O ise, bilkis, vatanlarn mda faaya uraan, m iktarlan azalm, silhlar daha da ok azalm, fakat, cesaret ve hamiyetleri hi azalmam Trk ordusunu ve kahmanlann vyordu. O zamana kadar yazdklarn gndermeye alkn olduu gazete ve mecmualarna yeni makalelerini yolluyor, fakat bu gazeteler, okuyucularnn telkkilerine sadk kalarak, bu siyas makalelerin ounu neretmeye raz olmu yorlard. Kendisi, btn bunlara ramen, inat ve srar ederek, hemen her gazetenin kapsn alyordu. Bu kaplarn bir ou, kendisine kapanm olduundan Loti, onlarla deta kavga ediyordu. Vaktiyle her yaz dn nereden Figaro Gazetesi ile aras bsbtn al mt. Ve btn bunlara ramen, o yine, bu siyas yaz larn yazmaktan, neretmekten geri kalmyordu. Lotinin yle bir yazs, bylece, herhangi bir ga zetede arada bir nerolundu m, bizim aleyhimizdeki neriyat idre eden bir ebeke, Bulgarlar, Rumlar, Srplar ve Ermeniler, hemen Lotiyi, en di, en baya , hatt mstehcen tezyifler, hakaretler, iftiralar ve hatt tehditlere balyorlard. Loti btn bu hcum lara deer vermeyerek,, bahsolunan vak'a ve hdise lerin hakikatlerini anlatmaya alyor ve bizi necbetle mdafaada devam ediyordu.

142

O sralarda Pierre Lotiye bir hakaretnm e yazan bir Bulgar', askerliini yapm akta olan bir Galatasa raylI, Hlet, delloya dvet etm iti. Bulgar ordusunda zabit olan Torkum adnda bir Ermeni de, Paris'te Loti'yi delloya dvet etmi, Sadk isminde bir za bitimiz, bu Torkum'la, Loti namna dello etm ek iin, kendisi o zaman Paris'le bulunan M. N erm inin yan na gelmi ve birlikte Lotiye gitmiler. Loti, kendi na m m bir Franszn Torkum la dello edeceinden, ar tk kendisinin bu fibrinden vazgemesini rica etmi ite, Pariste lehimizde, o da Pierre Loti'ye ve edebiyata yaknl syesinde, bir tek m akale nerettirebildiimiz zamanlarda, bizi m dafaa iinTurquie Agonisante (Can ekien Trkiye) kitabnn neredildiini grnce, Lotiye ne kadar m teekkir ve m in-nettar olduumuz kolayca anlalr. O kitabn neri nin bize ettii tesir, bozulmam bir htra olarak ka lyor. Btn bunlar 1913 senesinin hazin htralardr. PERRE LOTNN BZE DAR SON ESERLER 1911 de kendisini kurtarm aya alan zavall va tanmza, talya, Trablusgarp istilsyla hcuma ba lad andan itibaren, evvelce sylemi olduum gibi, Loti, inkr edilmek istenen haklarmz mdafaa iin kaleme sarlm ve Balkan Harbi srasnda da, 1913 de La Turquie Agonisante Can ekien Trkiye ki tabyla, btn ruhuyla bu mcadeleye itirk etmi, birok makaleler, m ektuplar, tekzipler, cevaplar, izah lar, beyannmeler m dafaannmeler, red ve inkrlar

14

yazmaya koyulmu ve btn bunlardan m rekkep ki tabn neretmiti. Denilebilir ki, bu kitap, hem politikac partilerin, hem katoliklerin, hem sosyalistlerin, hem farm ason larn, hem Balkanllarn aleyhimizde ate pskrdkleri bir zamanda baslm oluyordu. Loti, E dirnenin kurtuluundan sonra, Trakyaya giderek Bulgarlarn mezlimini yerlerinde grm, bunlar yazarak cihan efkr- umumiyesine iln et miti. Kndisinin son be kitab, tpk milliyeti bir Trk yazarnn siyas dncelerle yazd eserler gibidir. Bu ac buhran zamanlarnda onun eserleri ru hu m tehassis ettii gibi, hayatna dair baslm ya zlardan reniyoruz ki, kendisinin byk bir teselli si de, biz Trklerden ald kran ve m uhabbet mek tuplar olmutur. Loti, bizim haklarmz mdafaa ettii kitaplarn da, kendimizi dmanlarmza ahlken fik bilirdi. Gerek Bulgar, gerek Rum, gerek Ermeni, gerekse Bal kanl mstevlilerin topraklarm z istillarn, barbar larn istils diye tavsif ederdi. nk, onlar bizi imha etmek istiyorlar, kendisi ise, muhafazakr olan bizim idremizin stnlne inanyor ve gerek Balkan Harbi'nden evvelki zamanlarda, gerek B a l k a n H arbnde igal edilen yerlerimizde nice vahetlere maruz kaldmz, tesirli bir srarla anlatyordu. Loli< Ruslatrlm Balkanllarn, sovyetize edil mi Balkanllarn, Rusyann Avrupay istil yollarn atklarn ve bu yollar kapatm ak iin Trkiyenin mevcudiyetinden istifade olunmasifm evvelce bunu

144

Lamartinein dnm olduu gibi tasvip ve tavsi ye ediyordu. La Ouestion dOrient ark Meselesi dourtul mu ve Les minorites denilen ekalliyetler meselesi b ytlm, yle ki, bir ilim hlini almt. Bunlann h kmetlerde siyasiytlar, memleketlerde mtehassslan, mekteplerde hocalar, matbuatta muharrirleri, paral konferanslarda yardaklar, partilerde hatiple ri, tarikatlarda allmeleri vard. Bizim btn mill tarihimiz hep bu isnat ve propagandalarn env ile megul olmalyd. Kendi tarihimizde bu iddialara kar, hakikatlerimizin mdafaa limleri, airleri, ho calar, ahitleri, muharrirleri, gazetecileri, avukatlar bulunmal deil miydi? Onlar, haklarmz muhtelif dillerde syleyebilmeli, anlatabilmeli, yazabilmeli ve duyurabilmeli deiller miydi? Bizim yalnz bir tek dostumuz ve hristiyan olan bir ahidimiz vard: Pier re Ixti. Bir msterik, bazan, alkadar olduu bir mevzu da, bilgilerini stadne bir surette aklarken, kymet li yazlan arasnda, bizim kymetsiz bir yazarmzn bile yapmayaca yanllara debilir. Bunun iindir ki, Loti, bazan, menfaatlerimizi mdafaa sadedinde, aka zararl ve haksz bir iddiada bulunabilir. Biz, mill ve tarih grlerimizi Pierre Lotiye iyi ce anlatbilmeliydik. Hemen btn mdafaa silhlar mz ihmal ettiimiz zamanlarda yapmadmz hata kalmad gibi, Pierre Loti'den daha fazla istifade edemeyiimizin sebebi, yine b ir beceriksizliimizin

149

mahsulyd. yft.

Onun dkmantasyonu bir hayli za

1914 de Cihan Harbine katlnca, Fransa ttifak devletleri safnda, biz ise karki safta bulunduk. Loti, Fransa ile Trkiye arasnda harp olduu halde, mtareke senelerinde sulh daha imza edilmemiken, Trkiye haklarn mdafaa iin, yazlaryla dikkate deer bir cesaret gsteriyordu. 1918 de Les Massacres d'Armenie Ermeni ktalleri risalesini nerede rek, ilk defa olmak zere lehimizde bir ses duyurmu oluyordu. Asrlardan beridir Ermeniler, hristiyan ol duklarndan, Avrupa'nn mutaassplarm aleyhimizde tahrik etmilerdi. Hakikati syleyen bu kitap knca, btn dmanlarmz hep birden Lotiye kar hcum ettiler. Hatt, kendisine suikast hazrland duyuldu. Loti 1919 da Les Alltes qu'il nous faudrait Rize lzumu olan mttefikler fikrini en evvel Le Figaro'da bir makale olarak neretmiti. Bu, hava, airane, edeb bir yaz deil, en feci ve kanl b ir harbden sonra memleketin efkr- umumiyesinin, dmanlarmzn ze hirli propagandalar ile pek asab ve titiz grnd bir zamanda, hayli cesur grnen bir fikirdi. Memle ketin an'anev hrriyeti iinde bile hayli cesaretli olan bu fikir, Fransann menfaatlerinin yalnz bizimle an lamakta olduunu izahla, btn bir program demek oluyordu. Baka dier yazlaryla makalelerinden m rekkep Les Allies quil nous faudrait risalesini ne rettirdi. Duyulduuna gre, Clemenceau, Loti'nin yaz larna fena halde hiddedlenerek, bilinen iddetiyle ve kendisine dost bir m uharrir vastas ile onu deta teh dit ettirerek, byle yazlar neretmeye devam ederse, kendisi iin tehlikeli olacan syletmiti. V : 10

146

Lotinin 1920'de, ayn fikirleri kuvvetlendirmek iin La Mort de ntre chere France en Orient Aziz Fransamzn ark'ta lm kitabn neretti. Burada, Trkiyenin ekildii btn yerlerden, Franszcanm ve Fransann nfuzunun da silindiini sy lyor, kitabn zamann sansrnden kurtarabilm ek iin ektii zorluklar anlatarak bundan ikyet edi yordu. 1921 de Loti, vaktiyle, 1910 de ve son olarak 1913 de stanbula yapt iki seyahatinin deti vehile yazm bulunduu gndelik htralaryla hazrlanan Stpremes Visions d Qr<t . in, olu Samuel Viaud ile birlikte neretm iti. imdi o eserin baz siysi k smlarn kaydetmek istiyorum: Burada, Loti, Balkan H arbinde, bir mddet Bul garlarn igal ettikleri Edirneye, ehrin kurtuluun dan bir zaman sonra girdiini anlatyor. Kendisine yaplan candan resm-i kabulden, halka m innettarl n ak bir m ektupla bildiriyor. Byk Sultan Selim Camiinin kudretli, muhabbetti bir resm ini iziyor. Bize dair siyas bir ka makalesini kitaba ithal edi yor: Edirnenin bizde kalmas iin yazlan bir yaz; Kumlar aleyhinde La Grecalle yazs; Fransz Hari ciye Nazrna bize dair 20 Aralk 1920 tarihli ak mek tup; ve Yunan Kraliesine dair Sophie adl yaz.. Nihayet sonuncu olduunu bildirdii ve yine bi zim haclarm z mdafaa iin ngiliz halkna hitben Ocak 1921 tarihli ak m ektup ki, kitabn sonuncu sayfasn tekil ediyor. Sonuncu defa olarak eline ald kalemiyle, bu yazsnda yine hakkmzda yaplan hakszlklardan i

147

kyet ediyor. Bu sonuncu yazsnda, uradmz hak szlklardan hastalandn, bunlarn kendisini ldr dn ve lmeye hazrlandn, artk sonuncu defa olarak halkn karsnda sz aldn, zjra, dny;a y zndeki rolnn sona erdiini ve son yazsnn, mu harrirliinin bir vedanmesi veya bir vasiyetnmesi olduunu sylyor. Ve: Eski zindeliime sahip ol sam, slmiyet'in mdafiilerj safnda kendimi drmeye ne galeyanla iltihak ederdim diyor. Aleyhimizde ne kadar iftira varsa, bunlarn hep sinden mesul telkki edilerek ehl-i salip harplerinden nksetm i bir zihniyetle, btn tarihimizle alkalan kesilmi bir zihniyetle ve medeniyetimizin btn bil gilerinden habersiz kalan kaba bir zihniyetle, btn topraklarm z bir harp sahas tek edilmi ve igal edilmi btn topraklarm zda biz Trkler mevcut deilmiiz gibi, tekmil ark meselesi, ancak bizim imha edilmemiz esas zerine byle bir vesika imza ettirilm ek isteniyordu. Sevr muahedenmesi, meden bir sulhnme deil, bir milletin, bir devletin, bir medeniyetin idam kara r olmak isteniyordu. Vaktiyle sulh artlarn bildiren Pr^sident YVilson son onbirinci maddesi: Bugnk Osmanl m paratorluum un kendisine ait paralarnn istikll ve masuniyeti diyordu. Eer, syledii szn mnsn anlasa, biz, Msak- Mill hudutlarm z iine girmi bulunuyorduk. Halbuki, mahsus bir ka pana tutulm u gibi bir vaziyette braklm ak isteniyor ve biz Trklere. kendi topraklarm zda yaamak hak k tantlmak istenilmeyerek hemen btn topraklar mz bizden alnmak isteniliyor, kendi zmirimize Yu

) 48

nan ordusunun girmesine yalnz msaade deil, yar dm ediliyor, btn milli hudutlarm za tecavz olu nuyordu. te bylece, byk bir milletin uzun tarihi hakkn da hibir doru bilgisi olmayan bir takm m aceraperest siyasetilerin harpten sonra, aleyhimize kurduklar bir komploya kaptrlarak, Sevres Muahedesi diye, bi zim idam kararm z zorla kabul ve im zalattrlm ak istenince, Loti, bu Sevres M uahedesinin rezaleti kar snda byk bir isyan ile, bunun yalnz esiz bir hakszlk deil, kendi memleketi olan Fransa aleyhin de bir gaflet, ham akat ve hatt cinayet olduunu d nm, sylemi, yazm ve anlatm tr. 1921 de Ocak aynn ilk gnlerinde, sonuncu say falarn yazdktan sonra, Lotinin hayatnda nero lunmu bu sonuncu kitab da basld, yle ki, kendi sinin 73 senelik hayat, ilk kitab olan Aziyade ile ba lam ve yine en son stanbul htralar olan Supre mes Visionslar ile bitirilm i oluyor, ilk ve sonun cusu bize dair olan bu elli kadar kitap arasnda, bu kitabm da isimlerini zikretm i olduum onbe kitab, ya dorudan doruya bize ait, yahut o zamanki m paratorlum uzun tekil ettii memleketlere aittir. Dnyorum ki, Edebiyat- Cedide zamannda, stad addettiimiz m uharrirlerden hi birisinin eseri nihayet b ir yabancnn bu kitaplar kadar, srf milJ bakm dan bu kemiyet ve keyfiyette, bu kratta, onun kilerle boy lecek bir eser tekil etmiyor. Milliyetimiz ve memleketimizin hukuku, kendi mdafaamz ve kltrm zn mahiyeti bakmndan

149

bu nisbette ve bu kadar kymetli eserlerimiz mevcut muydu? Denilebilir ki, bunlarn hepsi birden daha hi bir muharririmize nasip olmu deildir. Lotinin ruhunun bir ksmnn, aktan aa bir arkl olduu grlyor. Eserlerinin bir ksmyla deta kendisinin ikinci bir vatann tekil eden Tr kiyeye ait eserleriyle, arkl ve hatt ksmen msl man ruhuyla bu ikinci vatann sylemi, yazm ve duyurmu oluyor.
PERRE LOTNN SON ZAMANLARI VE LM

Loti, son zamanlarna yaklamcaya kadar, shha tini, kuvvetini ve hatt ksmen de genliini muhafa za eder gibi grnyordu. Tekad oluundan, Versailles Sulhnmesinden ve bilhassa Sevrs Muahedesi nin hazrlanmdan sonra, geen seneler zarfnda, bir yandan memleketimizin arka arkaya mruz kald fe lketlerimiz kendisini o kadar meyus etmi ve dier yan dan da haklarmz mdafaa iin btn kuvvetlerini o kadar isrf ile harcamd ki, artk yorulmu, ihtiyar lam ve hastalanm grnyordu. Asl rhiy'e, bize kar yaplmak istenilen hakszlklar iin hep ikyet ediyor ve doru bulduu kendi fikirlerini kabul ettir mek emeliyle deta isyan ediyordu. O zamanlarda ki minle grr ve kiminle mektuplarsa hep Sevrfes fecatini tashih ettirmek gayesiyle mutlaka bir ey yapmak iktiza ettiini anlatmaya alrm. Kendisi nin etrafnda bulunanlara ve kendisiyle grtkleri nin hepsine: Ah! u melun evrfes Muahedesi'ni nasl tashih ettirebilmeli dermi. Etrafnda bulunanlarn hepsi de bu yoldaki his ve fikirlerini mttefiken tas dik ediyorlar.

150

Seves Muahedenamesi bizim im paratorluum u' zun ahalisinin sulh ve saadetlerini koruyan bir sulhnme deil, Trkiyenin ve Trklerin bir nev tasfiye si hlinde hazrlanyor eni ve eci bir yz karas ola rak zorla aleyhimize kabul ve esaret hcceti diye imza ertirilmek isteniliyordu 1920 Austosunda sulh heyeti, Sevr Muahedesini imzalamt. Pierre Loti, mill bir anlayla ruhen bi ze yakn kalyordu. Lotinin yllardanberi yannda bulunan ktibi Msy Mauberger, bu son senelerde kendisinin son faaliyetlerini hep bizim haklarmz mdafaa iin sarfettiini, hep bu m uahedenin hakszlklarn izah ettiini, gece gndz, szlerinde hep bu hakszlklara tahamml edemeyiinin zdrabyla hastalandn an latr dururm u. Loti, ilk romann bastrm akla kendisini m uharrir olarak tanttrm olan ihtiyar Madame Juliette Adama gnderdii m ektubunda: nsan isyan duygu su kadar yoran ve ldren hibir ey yoktur diyordu. Loti, 1921 de 71 yanda iken, Rochefort'daki evinde kendisine bir fel gelmiti. Artk evinden k mad gibi, evine bile nadir olarak m isafir kabul edi yordu. Claude Farrere, 24 Aralk 1921 de Pierre Lotinin bir telgrafn almt. Ankara Byk Millet Meclisi'nin gnderdii bir heyetin, Rochefortdaki evinde ya placak bir kabul resmine kendisinin i$tirkini isti yordu. Farrere, Lotinin meflu olduunu bilmediin den, geleceini sylemiti. Rocheforta varnca Loti-

151

nin ar hasta olduunu, olu Sam uelin seyahatte bu lunduunu renerek, kabul resmini id art etmenin iiizumunu anlam. Ankarada Byk Millet MerHsi'nin teekklnden sonra gelen bu heyet, Byk Millet Meclisi, Paris mmessilinin refikasyla, mmessilliin bir ktibinden ibaret bulunuyormu. Claude Farrere, Loti kitabnda bu kabul resmini uzun uzadya anlat yor. Hem kendisinin bu kitab, hem de Mfide Tek Hanmn vaktiyle gndelik bir gazetedeki beyanat bu ribirini tekid ediyor ve Rochefortdaki merasimin na sl cereyan ettiini etraflca anlatyor. 0 gn heyetimiz, Lotinin evine ay saatinde var mak iin, biraz ge gelmi. Rochefort gibi bu tara ehrinde, gelen heyetler, yemekten iki saat sonra ge lirlermi. Ve yaplan merasim de iki saat sonra biter mi. Bizim heyet trenle gelmemi. ehrin en m uteber telkki edilen otelinde aranlm, takat bulunamam. Bunun iin Lotinin evinde, delegasyonumuz biraz ge cikti djye bir tel duyulmu. Nihayet Mfide Hanm ve mmessilin ktibi, ikisi birlikte otomobille gelmi ler. tkisi de Loti'yi grnce pek mtehassis grnyorlarm. R ochelorttaki evde hulunanlar bu heyetin geli inden pek memnun olmular, Farrere, hasta Lotinin evinde deta ev sahibi sfatiyle kendilerini istikbal et mi. Mfide Hanm'a getirilen hediyenin ne olduunu sormu. Mfide Hanm da bunun hibir madd ky meti bulunmayan, Loti'ye hi lyk olmayan, yeni, irkin ve kymetsiz bir hal olduunu, lkin, bunu ana ve babalan Rumlar tarafndan ldrlm ksz o cuklarn, mahza Lotiye hediye olmak zere rm ol

152

duklar bir hal bulunduunu, bir de Mustafa Kemal Paa'nm el yazsyla bir m ektup ldn sylemi. Loti, gelen bu heyeti, evindeki b ir ka kiiyle bir likte cami odasnda kabul etmi. Odada k olarak yalnz Aziyadenin mezar tann stne aslm m or bir ya kandili varm. Cmi denilen oda, hemen he men karanlk grnyor, pek de souk duyuluyormu. Loti, o gn pek hasta imi. Yannda bulunan iki ada m kendisini tutuyorlarm . Mfide Hanmla kucakr lamlar. Loti, teessrnden ilk nce hibir ey sy leyememi. Mfide Hanm da alamaya balam. 0 da teessrnden sylediklerini o kadar yava b ir ses le sylyormu ki, Farrere m dahale ederek, biraz daha yksek sesle konumasn rica etmi. Loti o gn, bir arzusunu bildirm i. Claude Farrerein bir gn daha evinde kalmasn ve Mfide Ha nmn da Rochefortdaki Le Grand Bacha otelinde bir gn daha kalmas ve bu sayede ertesi gn b ir da ha evine gelmesini rica etmi. Ertesi gn tekrar ger len Mfide Hanm la bir daha, uzun uzun grmler. Ayrlacaklar srada Loti: Ben artk leceim! de dikten sonra Farreree hitaben: Siz benim eserime devam edeceksiniz, deil mi? diye sormu. O da, nnde diz kerek: Evet, devam edeceim! diye yemin etmi. Filhakika, Lotinin lmnden sonra Claude Farrerein dostluuna ve bize m uhabbetine sa dk kald dorudur. Loti, bizim zm iri kurtardmz renmi, fakat Lozan Muahedesine eriememiti. B ir m ddet sonra, 10 Haziran 1923 de 73 yanda iken, Hendayedeki yaz lk evinde vefat etti. Vasjyetnmesi mcibince Roche-

153

fort karsndaki Oleron adasnda ecdadnn evlerinin bahesindeki bir duvarn nnde hazrlanm olan ve stnde yalnz Pierre Loti yazl bir ta altna defnolundu. O gn, Loti'nin ok sevdii stanbulun bir ok bi nalarnda, hr.tt Galata Kulesinde bile yarya ekil, mi TrkFransz m atem bayraklar yanyana gr nyor, lmn tesirine beraberce' itirak ediyorlard. O srada sulh mzakereleri iin, bizim delegasyo numuz Lozanda bulunuyordu. sm et Paa, Loti'nin lmn duyunca, cenazesinde bulunm ak iin heyet zasndan Ahmet Ihsan, delegasyonun ve Trk m at buatnn mmessili sfatiyle oraya gndermiti. Ah met hsan, Servet-i Fnnda kan bir yazsnda bu cenazeye nasl itirak ettiini anlatr: Rochefortdaki evine gidip, oradan Oleron adasna nakledilen tabutu takip ediyor. Cenaze, adada, Lotinin doduu evin kapsna gelince, vasiyeti mucibince m erasim in bitti i sylenilerek, yalnz ailesinin efrd, eski baz dost lar, bir de eski emekli hizmetileri ieriye alnm. Ahmet hsanm Trkiye mmessili olarak geldii renilince, onu da dierleriyle birlikte ieriye alm lar. Pierre Lotinin eski hizmetisi Osman, alaya a laya, Ahmet th san onun gmlecei noktaya kadar gtrm. Lotinin mezar nndeki duvarda, tuntan bir hurm a dal aslm grnyor. Dnyann br ucunda kalan SaintM aurice adasnn m slman ahalisi bu hurm a daln Pierre Lotiye, dirilerinin m uhabbetli bir htras olarak gndermiler. Onlar bile, bu Trk ve mslman dostunu unutm ak istememiler. Kk

154

bir adann m etruk bir bahesindeki bu proiestan mezarnn nnde kalan bu tun hurma dal, btn dnya hatralarn terketm i bir mezar nnde, lmden yegne geri kalm bir htra hlinde gr nyor. Conab ahabettin'in o zaman nerettii bir maka lesinde, Lotiye dair htrasn yazan bir Fransz mu harririnin yazs, onun, meum Sevr Muahedesinin ha zrland sralarda: Trkiye'nin ykln nlemek ve bizim fikr ve manev nfuzumuzun mdafaasi iin daha ne diyebilirim? Hepsini, hepsini haykrdm!. demi olduunu zikretm iti.

PERRE LOTNN SULH MEKTUBU

1914'de, dnya harbinin meum balangc htra larna gelince, bunlar, hl daha inanlmayan fuzul facialar gibi duyuluyor ve hangisini kartrrsak h l daha ayor ve ayoruz. Ziya Gkalpin hpyran bir talebesi olan, ttihat ve Terakkinin yardm ile tahsil iin Parise gnderil mi bulunan M. Nermi, 16. II. 1950 tarihli Yeni s tanbul gazetesinde neretm i olduu Gemi Gnler den Tablolar nvanl bir makalesinde, Pierre Loti ye ait baz htralarn naklediyor. Sulhn son gn lerine dair ksmlaryla bu yaz, bizi birka cihetten alkadar ediyor. Bilirsiniz ki, 1914de seferberlik iln etmekle bera ber, biz daha harbe girmemiken, bitaraf kalacam z; btn dertlerim ize bir are bulacamz; her iki tarafn mkl vaziyetlerinden istifade ederek, men

s
faallerimizi koruyabileceimizi vc tekmil ilerimizi suh iinde buurubileccimizi syleyen politikaclar, hocalar, vekiller bulunuyordu. Goeben ve Breslau gemileri stanbul sularna girdikten sonra bu sinirli harb silhlarnn sulhperver liini korumak iinin hayli g olacan anlam tk. Lkin bu mklt bile her iki tarafn iki yzll syesinde, bir hayli kolaylam grnyordu. Gizlen mi vc kabul edilmi artlarla bir muvazaa kurulm u tu. Boazii sularndaki bu gemilerin gvertelerinde Alman bahriyelilerin manevra ederlerken kendi bah riyelilerimiz gibi, giydikleri feslerini grr ve bunlar kendi gemilerimiz diye dnrdk. Bazlarnca, bir gn, srf Enver Paann ahs hud'asiyle bu gemilerin bize isyan eder gibi, on\arm delletiyle harbe itirakimiz zerine Said Halim Paa, ilk nce istifa etmi, sonra istifadan vazgemi, fakat bir ka nazr istifalarnda srar ederek kabineden ayrlmlard. Bunlar, gizlice harbe itirak kararm z sanki bilmiyorlar myd? Demek ki vekillerden, hi olmazsa bazlar, harbe itirak edeceimizi kat olarak biliyorlard. Bu faciann iyi aklalmayan bir ciheti daha var. Yine, denildiine gre, o zamanlarda stanbul'de bulunan Alman Bykelisinin bizim daha har be tamamen hazrlanmam olduumuzdan, harbe i tirakimizin deil, bitaraf kalmamzn kendi m enfaat lerine muvafk olduuna dair bir raporu varm ki, hkmetimiz bu raporu sefarethanelerim iz ktipleri ne malmat alm alan iin tamim etmi bulunuyor
mu.

156

Halid Ziya da Saray ve tesi kitabnn 3. cildin de. Karadeniz facias dedii bir haberi alnca, En verin hkm et refiklerini arkasndan srkleyiinde beni en ziyade hayretlere dren, onlarn arasnda Talatn da bulunmasyd. Dahiliye Nezaretinde, t r l meguliyet arasnda beni kabul etti. Ben hemen vaktini israf etm ek istemeyerek: Ne yaptnz? Buna nasl karar verdiniz? dedim. Onun cann skan h diselerde dudaklarna zorla gelen husus bir tebes sm vard. Bana, sadece: Git de Enver'den sor! dedi. Bu cevap ksalna ramen, her trl izah muhtev idi. yle de, byle de, Enver'in fikrine galebe imknlarn gremeyince Talat da ona iltihak etm i demekti diyor. tnsan, duyduu eylerin ihtiyten yarsna inana biliyor. Talatn da m sum olacana inanamyorum. M. Nerminin bu makalesinde yazd htralar na gre, Merkez-i Umumi'nin, kapitlasyonlar ilga et mek ve Kzlelmaya varm ak iin Almanlarla ibirlii yapmaya ve mtereken harbe girmemize karar ver mi olduumuzdan hem haberdar hem de bundan m ut main ve memnun grnyorlard. O yd ettii gnde. Ittihad ve Terkki Merkez-i Umumsinin kk odasnda M. Nermi, Ziya Gkalp'le kar karya oturuyorlar. Ziya Gkalp: Keke Ta lat gelse de son haberleri duysak diyor. mer Sey fettin de elinde bir tom ar ktla ieri giriyor: Zya Beyciim! Tashihleri yaptm. imdi m atbaaya gt receim diyor. Kendisi, ne tashihleri? diye sorun ca: Kzlelma'n provalar olduunu bildiriyor. Dok

157

to r Nazm geliyor, o da: Yahu, bitm edi mi bu kitap hl? Acele edin, biraz acele edin! Ya ordum uz yarn br gn hududu geerse, halka ne datacaz? yle deil mi canm? Bu kitab onun iin bastrtm yor mu yuz? diyor. M. Nermi daha diyor ki: Durakladm. Demek ki bugnlerde harbe giriyoruz. Kzlelma bu maksatla baslyor! Onun yazsnn alt tarafn da olduu gibi kayde diyorum: Tam o srada kk odann kaps ald. Talat: * Yine mi itimaiyat, yine mi felsefe? Gltk. Talat bizim sormamz beklemeden de vam etti: Bugnn en taze haberi Pierre Lotinin m ek tubu.. Uzunca bir m ektup.. Hlsasn anlataym. Trkleri ok seviyormu. Doktor Nazm sze kart: Biliriz, sever. kyametleri kopard. Talat devam etti: Dinle, canm. Biz harbe girersek son derece zleceini sylyor ve byle bir fikrimiz varsa m ut laka vazgememizi istiyor. Pierre Loti bu m ektubu m utlaka Fransz Hk m etinden edindii bilgi zerine yazmt. Bu m ektup belki son bir teebbst. Ziya sordu. Sokak kpeklerini srdk diye

158

N e ce v a p verecek sin iz?

Talt cebinden bir kt paras kard: yle bir ey karaladm. Biz. sizin byk him metinizi her zaman kranla anarz. Biz mill menlaatimizi dnerek seferberlik yaptk. Kapitlsyonla r kaldrmak teden beri idealimizdi. Bunu kaldrmak demek harbe heves gstermek deildir. Siz nasl Fransa'nn menfaatini hereyin stnde tutarsanz, biz de o ekilde hareket ederiz. Mill menfaatlerimiz tehlikeye dmedike biz harbe girmeyeceiz. Bundan emin olabilirsiniz! M. Nermi byle her satrnda devrik bir cmlesi ile lblilik duyulan yazsnn sonunda: Loti, Talatn cevabn ald m? nk ok ge meden lk Dnya Savana girmitik. Gnller ara snda bir alev duvar vard imdi demekle iktifa edi yor. Loti'nin bu m ektubundan vaktiyle bakalar da haberdar olmulard. Sleyman Nazif, Pierre Loti'ye hitabesinin basjlm metninde: Harb-i um um nin infilk zerine bizim bitaraf kalmamz iin Pierre Loti o vakitki bihaber ve buur zimandrn- umrumuz'a ok yalvard. Mektuplar gryn bir tazarr -nmedir dedikten sonra, onun m ektubundan Veliahd'm da haberdar olduunu ve kendisinin hitabe sindeki bu szn tasvip ettiini kavd iin: Veliaht hazretlerinin balaryla tasvib iaretleri diye ilvesi var. Sokak kpekleri stanbuldan kaldrld divc mahzun olan Pierre Loti'yi menfaatlerimizin gfili addeden politikaclar hakl idiler. Fakat m ttefiki

159

miz Alman ordusu Marne muharebesi ile durdurul, duktan ve hele Verdun karsnda bsbtn ilerleyemedikten sonra, onun yardm ile, Kzlelma'ya var mak iin memleketimizi harbe sokmu olanlar o kadar daha gfil grnyorlard ki, onlarnkini ifade iin ar tk gaflet kelimesi kfi gelmez, onun yannda en aa dan yarm dzine kadar sfat daha kullanmak l zm gelir. PERRE LOT ALEYHTARLII Avrupaya ilk nce gitmi olan eski yazarlarm zn seyahatnmeleri, mesel eli Esseyit Ali Elendi, mesel, Abdlhak Hamid'in babas eli mverrih Hayrullah Efendi okununca anlalyor ki, bunlar G arbn ne olduunu duymak iin lzumlu birer mer hale tekil ediyorlard. Avrupann leh ve aleyhinde dnlerimizin doruluuna varabilmek iin uzun bir alkanlk devresi gerekiyordu. G arptan bize gelmi bulunan seyyahlarn da by le bir hazrlanma devresine lzum hsl oldu. Garp yazarlarnn bir ksm, tam amen ehli salip zihniye tiyle gelmilerdi. Theophile Gautier, sanctkr ruhu ile, ehrimizin manzaralarn hariten resmederken hi olmazsa bir hayret gstermez. Onun zamannda hi olmazsa taaccp yok. Biraz alkanlk rahat bulunul. Pierre Loti, yaadmz zam anlan btn duygu laryla, mnlaryla ruhlandrr. Memleketimiz kar snda belki hibir yabanc, onun kadar kalbimizle mtehassis olmamt. Hibir ift gz, onunkiler ka dar bu m uhabbetle kaynamam ve ehrimizin gzel likleriyle b kadar kamam am tr. Hibir kalem,

160

yazd sayfalarnda, gnlerinin ve gecelerinin efkati ni byle ipek gibi bir akclkla ve nevzile duyuranam tr. Loti, hayatn Trk edlarn sath b ir tarz da grmyor, bize ball daha derinliine varyor du. Bizim aram zda yaad sralarda yazm oldu u gibi. Haberi olmadan yava yava Trk olduunu Sylyordu. Bize sevgisinin mucib sebeplerini kendi kalbinde ve m fekkiresinde bulmu oluyordu. Ukal dediklerimiz, souk nev bir ed ile zoraki hkm le re varrlar ve her iddialar ayr bir yanl olur. Hal buki, Loti, memleketimizde yaarken, kendi fikirleri ni hayat tecrbelerinin em berlerine geirtmekle can l bir sevgiye varm oluyordu. H er Avrupal mill bir medeniyetin az ok m ah sul olduundan, Loti de btn fikirlerinin mucip se beplerini kendi gnlnde tartarak ve mill detlerimi zin bir ounu kendi kanaatleriyle badatrarak, memedeniyetimizin uuruna erm i oluyordu. te byle ce, kendisinin bize taraftarl anlalyordu. O eski zamanlarmz m uhafazakr ve hatt m utaassp oldu undan, varlklarm z korum ak sevdsyla Loti de medeniyetimizin uuru ile nurlanm t. Memleketimize ilk geliinde gen olan Loti, bizim de genlik zaman larmzda tekrar geldike, hfzasnda yaatt bu m uhitte stanbul'un akn tekrar buluyordu. Asl Avrupallk, bir milliyetperverlik esasna is tinat ettii iin, Loti de, her Avrupal gibi, eski bir medeniyet an'anesine istinat ederek bizim hasletleri mizin efkatini duyuyordu. M uhafazakr bir tiryaki likle, mill, mahall, tarih, an'anev nelerimiz varsa,

161

bunlara meclb ve hayran olmutu. Zira btn bu huylarmzn ve haklarmzn, beer, din, ahlk de rin sebeplerini duyuyordu. O, bunlan belki, bir filo zof gibi adamakll anlatp syletmiyor, fakat bir sa natkr cazibesiyle onlar vyor ve tatlarn duyuyor du. Onun Trkleri tutmasnn mucib ce dnp anlayamadan ve sevgisini zaman sevgisiyle, srf eski ve mahall tarlna hamlederek mziperestlikle oluyordu. sebeplerini iyi sdece bir eski ekillerin taraf itham edildii

Bizim eski ananelerimizden biri de mehur olan kendi aleyhtarlmzdr. Mill an'anelerimizin her ne kadar irfan ve izan varsa da, bizim kendi kendimize aleyhtarlmzn tesiriyle, bunlarn red ve inkr esa s zerine istinat eden yabanc bir Avrupa hayranl mz vardr. Avrupa'y daha hi grmemi olanlarm zn yle bir Garp hayranlklar vardr k, bu milli b hastalmz telkki edilebilir. Avrupa'lik ak ile zevklerimizin byk bir ksmnn tadlann inkr ile ksmen kendi aleyhimize dnrken, karlarnda grdkleri Pierre Lotiye hayretle bakarlard. Bunlarn bazlar, onun sylediklerini iyice anla, mamlar, bylece aralarnda bir yanl tefehhm h sl olmutu. Lotiyi, dediimiz gibi, fazla bir taassup la, mziperestlikle itham ediyorlard, yle ki, Pierre Loti t ilk zamanlarnda ismi hayranlkla duyulurken, aleyhtarl da ayn zamanda alanm ve balam oluyordu. Zavall Pierre Loti, dier taraftan da Garpllarn, ark hayat ve detleri hakkndaki bilgisizliklerine, yanF s 1 1

162

llklarna kzyor, ark denilince daim bir bahar, Trk denilince alvar, harem denince odalk, kalfa denince esir, Ermeni denince mazlum ve Rum denin ce mmtaz bir mtefekkir anlayan AvrupalIlarn bu yoldaki kendi faraziyelerine ve efsnelerine fkeleni yordu. Loti'nin memleketimizdeki hayat tecrbeleri, me deniyetimiz hakkmdaki muhabbet ve dnceleriyle, btn fikir ve hisleriyle yle billrlamt ki, kendi si artk mutaassp bir eski zaman adam kafasyla d nd, bu yzden m unzlannn bir ksm arasnda "onun iin Gzel yazyor ama zppe* diyenler oluyor du. Pierre Lotinin eserlerine hayran olanlar oaldk a, bilhassa onun Trk dostluu bir hret kazandk a, ilk nce harp ve sonra sulh zamanlarnda bizi m dafaa eden kitaplar basldka, asl dmanlarmz Pierre Loti Trkleri niin seviyor, ne diye mdafaa ediyor? diye fena halde fkeleniyor ve ifrit kesiliyor lard. Hristiyan tebaallarmz, Rumlar, Ermeniler, Bulgarlar, Balkanllar ve daha bizim aleyhimizde harp etmi olan memleketlerin ahalisi de Loti aleyhtarlk larn pek tabi buluyorlard. Bu harp zamanlarnda gayet faal olan siyas propagandalarn btn hcum lar karsnda bare Loti, ezilmi gibi grnyordu. mparatorluumuzun topraklan memleketimizin par alarndan kendi paylarna ayrlrken, btn bu neriya tn, Pierre Loti aleyhinde yapmad faaliyet, mel'anet kalmad. Aleyhimize yaplabilecek propagandalarn hepsi yapldktan sonra, bizim matbuatmzda da bir Pier re Loti aleyhtarl garabeti meydana kt. Dnya

163

harbi, m tareke, igal, kuva-y milliye ve sulh m ta rekeleri senelerinde z a v a l l T rk . m atbuatnda, senede bir gn, on Ocak gn, Pierre Loti gn diye tesid edilir, onun fesli bir resmi neredilir, Muhte rem dostum uzu tebcil ananesini ifa etmeyi bir vazi fe addederiz denilir ve resminin yannda da btn milleti temsil iin gibi, yannda bir kadn, bir ocuk, b ir gen, bir mektepli, bir asker, bir kyl, bir ihti yar bulundurulur inill istikll haklarmz mdafaa iin nice kitaplar nereden bu Fransz mtefekkirine kar hepimizin kalbinde lyezal bir m innet ve kran bulunduu zikredilir ve hibir vesile ile bu Lotinin tesid ananesi htrasnn unutulm as imknsz olduu yazlrd. = Ancak, birka sene sonra Lotinin bu kran ve tes'id gnnde, bir gn gazetelerimizin bastklar bu klielerden bir - iki tanesi, nasl oldu da bilmiyorum, eksildi? Nasl oldu da, gelen yllarda bu noksanlar o ald ve bu an'anev anma merasimi yava yava unu tulmaya baland? Nasl oldu da, pek ac ve tarih gnlerimizde kendisine ebediyen m teekkir ve min nettar olduumuz bu ebed dostum uzu on Ocak gn kalblerimizde yd etmeyi unuttuk? Halbuki, dostluun mucib sebeplerine ahit olan larn oklar hayattadr. Bunlarn nicelerinde bir ok htralar daha bozulmu deildir. Bu dostluktan bah sedilmemek iin hibir yeni sebep domamtr. Hi bir sebep, hibir arza ile geen seneler arasnda hi bir hdise vki olmamtr. Vki olan tek hdise, bu anma gnnn ihmal edilmi olmasdr.
Lotinin hayat fikirlerinin kendi inklplarmza ygun dmediini telkki edebilmek yanl olur. Lo-

164

tinin kitaplarndan fk olarak kaydettii fikirlerin hibiri, btn bu m cerret grlerin hibiri, doru dan doruya kendi inklplarm zla alkal deildir. Bu szleri m nhasran bir zamana has ve amil telk ki ederek bir triz diye grmek, tamamen yanl ve bo olur, bir insafszlk olur. Bir filozof zihniyetiyle fikr bir gaye iin hibir kitap neretm em i olan Pierre Loti, bizim inklpla rm z arasnda en ehemmiyetlisi olan kadnlarmzn inklb gayesinde Loti, m uhafazakr olmakla itham edilen Loti, herkesten evvel, t M ertiyetten evvel, bir inklp m tefekkir ruhu ile, kadnlarmzn da ha cesaretle hayata atlm alar mevzuunda Les Desenehant^es romannda, kendi itirafna gre, ruhi bir in klp taraftarl gtmt. Lotinin dnya ve hayat hakkndaki fikirleri Ve gayeleri ne olursa olsun, en mhim ve siyasi bir mev zu olunca, istikllimiz, mill menfaatlerimiz mill ha yatmz, m ill hrriyetimiz, hlsa, mevcudiyetimiz bahis mevzuu oldu mu, Trkiyenin selmeti, istikl li ve Trklerin saadeti bahis konusu oldu mu, Pierre Loti dostumuzun sesini ve m uhabbetini m utlaka du yardk. Hemen hereyin garip ve hazin bir suitefehhmlo kendisinin muhabbetsizlie mruz kalr gibi unutulu unun sebeplerini iyice bilemiyorum. Ancak, nasl ya va yava yanllklar arasnda unutulan eylerin yer alarak, azar azar, duya duya dndm ve hatrla dm vesileler, birer birer hatrm a geliyor.

165

YZNC YILI N MEMLEKETMZDE YAPILAN MERASM 14 Ocak 1850 de domu olan byk Trk dostu Pierre Lotinin doumunun yznc yldnm m nasebetiyle memleketimizde de Loti'yi anm a merasi m i yapld. TrkFransz Dostluk Cemiyeti nmna Union Franaisede yaplan toplantda, ehrin tannm simalar, kltr adamlar) genlik, Pierre Loti'yi tan yan ve zamann yayanlar bulundular. tik alarak K ltr Heyeti Reisi Reid Saffet Atabinen, Maarif Vekilinden ve Claude Farrereden gelen Pi erre Loti iin yazlm m esajlar okudu. Fransz K ltr Ataesi M. Bergaud, Profesr Guy Michaud, Pierre Lotinin ahsiyetini, gerek gezdii yerleri ve gerek ver dii konferanslar, TrkFransz dostluuna dair h tralarn ve hizmetlerini hatrlattlar. Son olarak M fide Ferit Hanm, Pierre Lotinin son dakikalanndan bahsederek: O, son dakikalarnda bile Trk dostu idi dedi. Mersimden sonra Feridun Dirim tekinin reisli inde bir heyet Lotinin ierisinde uzun m ddet yaad, Divanyolundaki evine gitti. Yine 6 kiilik bir Beledi* ye heyeti de bu evi ziyaret etti. Aynca, ehrimizdeki Fransz mektepleri, Galatasaray ve D arafaka'da da ihtifaller yapld. Trk Oca, Loti iin b ir mesai ne retti Trk Fransz Dostluk Cemiyeti Reisi Reid Saf fet Atabinenin mesaj: Pierre Lotinin edebiyat lemindeki yksek mev kii herkese m almdur. Bu hususta mlhazaya serdini

166

edebiyatlara brakarak, byk Fransz edibinin Trk le baha biilmez hizmetlerini, doumunun yznc yldnm mnasebetiyle tekrar yd etmeyi milletimi zin anna lyK bir vecibe biliriz. Byron, Yunanllar beenmeyerek, sevmeyerek m dafaa etm iti. Lam artineden sonra Loti ise, Trk leri, asaletlerine, civanmertliklerine, bal bana yk sek medeniyetlerine hayran olarak mdafaa etmitir. Lotinin kadrini, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Ci han Harbi ni yaam olanlar takdir edebilirler. O kara gnlerimizde, Garp lemi, Trklere Orta a taassubuyla kin, garaz pskrrken, dm anlan mz aleyhimize desteklerken, Bat milletlerine hitap ederek: Yanlyorsunuz, bindiiniz dal kesiyorsunuz. Vahi imal aknlarna kar Garp medeniyetini Trkler mdafaa ediyorlar. Dnyada, tarihte, G arpta, ilk defa din ve tima msamaha medeniyetini getiren Trklerdir. Trkler yakn ark'n en temiz, kuvvetli medeniyet unsurudur. Trklerin ekildikleri btn yerlerde ne nizam ne intizam kalm tr. Trkler Gar bn m uhta olduu m ttefiktirler. Arball, do ruluu, cesareti, kahramanl, asaleti seven, Trkl> de sever. Diye, yarm asr boyunca, hissiyle fikriyle, imnyle yazlar yazan yazlarn milyonlarca kiiye okutan yegne Avhpal ahsiyet Loti olmutur. Loti'nin btn kanaatiyle Trkler lehine dnya a pnda yapt tesirli propaganday, elli senedir Trki ye'de gelip geen btn hkm etlerin topu yapama mtr.

167

Lotinin Trkler hakknda dndklerini, hibir eserinde neredilmemi bir cmlesiyle telhis ederek szlerime nihayet vermek isterim: Bir gn Tersaneden karken, stanbul fethinden bahsediyorduk. Dnd, gzleri parlayarak, stanbul un siletine bakt. Ve belki cedlerinden B rennusun Romallara cevabn hatrlayp, m inareleri gstererek: Cette magnifique Foret de lances que les chevalers Touraniens ont plantees sur lantique Byzance. (Kh ne BizanslIlar zerine, asil Turan atllarnn diktik leri muhteem mzrak orman) szleriyle, Trklere kar duyduu hayranlk ifadelerine belki en gzelini ekledi. Dnya kaldka, biz Trkler bu dostumuzu unu tamayz. Trk Oca, yaplan anma treni u mesaj neretm itir: mnasebetiyle

& Doumunun yznc yldnm bugn mera simle tesid edilen byk Fransz kalem stad Pierre Loti'nin htrasn hrmetle anmay Trk Oca ken disine ok aziz bir vazife bilir. Pierre Loti, bizimle ilk temasa geldii 1876 sene sinden beri, medeniyetimizin ruh stnln takdir etmi ve biz Trkleri mill faziletlerimiz ve nsan me ziyetlerimiz iin vmtr. 1906 senesine kadar geen bu ilk otuz yl iinde Loti, roman,* hikye, seyahatnme tarznda bize dair sevgi dolu bir ok eserler neretmiti. Lkin 1911 de talyann Tfablusgarpa hcu mu ile Avrupann vatanmz paralam ak teebbsle ri balar balamaz, derhal kalemini ve faaliyetini do

168

rudan doruya hukukumuzu mdafaaya tahsis etmi ve gazete makaleleri, m ektuplar, beyannameler, halka hitaplar neretmeye koyularak 1923 deki lmne ka dar devam eden seneler zarfnda, m nhasran haklar mz m dafaa sadedinde, dorudan doruya siyasi ma hiyette drt be mhim eser daha neretm i ve tari himizin en talihsiz faslnda Garp leminde, bizim en belli bal mdafiimiz olmutur. Fransz kltrnden pek ok istifade etm i olan Trk milleti Pierre Lotinin ahsnda bu milleti tem yiz eden bir ok asil seciyeleri toplu bir halde grm tr. Biz Pierre Lotiye muhabbetimizi ifade ederken, btn dnya zerinde hayrl tesirleri intiar etmi olan Fransz kltrne ve bu kltrn sahibi olan Fransz milletine de m uhabbetimizi ve ballmz sylemi oluruz. , Trkleri ve Trkiyeyi en iyi takdir etmi, en ok sevmi, sevgisinin sebeplerini en gzel anlatm ve bu sevgisine sonuna kadar sadk kalm olan bu asil s tadn aziz htrasn Trk Oca, hibir zaman unut mayacak ve ona kran ve minnetle daima candan bal kalacaktr.

ATATRK'N PERRE LOTYE

GNDERD MEKTUP

3 Kasm 1921
Trkiye Byk Millet Meclisi, Paris Mmessilinin hareketinden istifade ederek Trklerin byk ve asil dostuna kar perverde ettii hissiyat, m innet ve k ran tekrar beyan etmeyi kendine b ir bor bilm itir. Tarihin en karanlk gnlerinde, sihrengiz kalemiy le daima Trk Milletinin hakkn teyit ve m dafaa et mi olgn Byk Ustad iin Trk Milletinin besledii derin ve sarslmaz m uhabbet hislerine, stikll Mca delesinde ehit den erkeklerimizin yetim brakt kzlarmz tarafndan gz yalan arasnda dokunan bu hal ahadet edecektir. Niz kymeti, dellet ettii m nadan ibaret olan bu hediyemizi haksever ve civanm ert Byk Fransza beslediimiz kran hissine dellet olarak telkki ve kabul buyurmanz rica ederiz. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakum andan Gazi Mustafa Kemal

PERRE LOT'NN MUSTAFA KEMALE CEVABI

Pierre Loti, o zam anlar felten ar has ta olarak yattndan, M ustafa Kemal'e bizzat yazamam, sekreteri Jean Bergere bu grevi verm itir. Mir Paa Hazretleri, Msy Pierre Loti, el yaznzla yazl kymetli m ektubunuzu ald ve babalan dvalarn en m ukadde si urunda ehit den harp yetimlerinin gz yalar arasnda ilenmi olmak itibariyle hediyelerin kalbe en messirini tekil eden haly yksek adnza geti ren Ankara Mill Hkm etinin delegelerini kabul et mek zevkine nail oldu. Gzlerine ya getirecek raddelerde kendisini duy gulandran bu yeni ve yksek tevecch eseri karsn da size nasl teekkr etmeli? Hi olmazsa bu teek krler kendi elinden km olmalyd. Eyvah ki, ar tk bu kadar bir sevinten bile m ahrum dur. Bu daki kada pek hastadr. Muazzez vatannz lehinde girime ye m ecbur kald cidal ile ypranm tr. Yunan teca vz karsnda Trkiye'yi mdafaasndan dolay Av rupann tahkirleri, istihzalar ve alaklklan yzn den lgn bir hale gelmi olduundan., artk kuvvet ten dm tr. Ve kendisini m azur grmenizi rica ediyor.

172

Fakat Trk Milletinin tkenm ek bilmez ve zeval bulmaz surette gstermek ltfunda bulunduu dost luk, zdraplarm a biraz skn verm itir. En m innettarne teekkrlerini kabul etmenizi ve Trkiye Byk Millet Meclisi zalanna kabul ettir mek ltf-u tavassutunda bulunmanz kalbinin en de rininden niyaz eder Paa Hazretleri. Zt Samilerinin en sadk ve en mt hadimi ol m akla kesb-i eref eylerim. Jean Berger (Hkimiyet-i Milliye, 7 Mart 1922)

MUSTAFA KEMALDEN PERRE LOTYE GNDERLEN MEKTUP KONUSUNDA MFDE FERT HANIM'IN SZLER
Loti, maalesef ok hasta idi. 1921 Aralk aynn souk b ir gn idi. Trenimiz Rocheforta saat 14 de vard. Bu grmeye vasta olan Claude Farrere de orada idi. Ben otele gittim. Ziyaret iin ay vaktini bekledim. Sonradan rendiime gre, bu mlkal byk bir alka ile bekleyen Loti, benim kendisini ra hatsz etmemek arzusu ile gecikmemden endie et mi: Tren geldi, Trkler nerede kald? Diye soruturup durm u. Nihayet gittik. Bizi ka pda bekliyordu. Fakat hem hasta hem de fevkalde heyecanl olduu iin ayakta duracak mecali yoktu, tk i uak kollarndan tutm ulard. Ancak yle ayakta durabiliyordu. Bizi grnce m thi bir ey oldu. On dakika kadar bir ey syleyemedi. ylece dondu kal d. Sadece bakyordu. Konumu olsa belki bu derece hailev hava yaratamazd.. Yz bembeyazd. Sonra ieri girdik. M ehur cami odasna. Duvarlar ini, bir ya kandilinden etrafa yaylan l klar. Kandil Azadenin mezar tann zerine aslm. Ben de konuamyordum. Ona, sonsuz minnet hisleriyle bakyorum. Yanma yaklatm. Kendisine sade-

174

ce stad diyebildim. Ben de baka bir ey syleye, medim. Sonra kucaklatk. Alamaya balad. Ben de aladm ve ancak ondan sonra sz syleyebildim. Bana m ektubu ap okumam syledi. Fakat, Fran szca yazlm olduunu grnce, benden Trkeye tercm e ederek okumam istedi. Ben de kandilin nda Trke olarak okudum. M ektubu dinledikten sonra bana: Mustafa Kemali ahlat, nasldr, gzlerinin rengi ne? Huyu nasl? Diye soruyor, bir ok eyi merak ediyor, en k k teferruatna kadar renmek istiyordu. Tabi, ken disini gyaben tanyor, anakkaleyi, Mill Mcadeleyi biliyordu. Ben sylerken: Evet, evet, gryorum. Diyor, ona sonsuz hayranln izhar ediyordu. O zam anlar henz araf giyiliyordu. Ben de ona arafl gitmitim. Fakat bakt bakt da: imdi araflar bu mu? Hi de kapal deil. Dedi. Gitmek iin kalktm. Aa ininiz, beni bekleyiniz. Dedi. ndik. ay verdiler. Haber gndermi: Trk hanm gelsin, bir daha grmek istiyorum. Demi. ktm. Beni yanna oturttu. Kandilin n yzme tutarak uzun uzun bakt. H er Trk kad nnda onun hayalini (Azadenin hayalini) aram. Son ra: Artk rahat lebilirim. Kalbimde arkn htra sn gtrebilirim.

175

Dedi. Ayrldm. Aa indim. Beklesinler diye haber gndermi. Gen Trkiye'nin m m essilleri ol duumuz iin, o hasta halinde bizi teyi etm ek isti yordu. Kucaklayarak indirdiler. Darda karl bir m anzara vard. Hava m thi souktu. Biz gidene ka dar kapda durm ak istiyordu. mesin diyerek ko arak uzaklatm. O akam dnecektim. Fakat ertesi gn iin bir daha beni gj-mek istediini Claude Farrre vastasiyle tekrar haber gndermi. Kaldm. Tuhaf tesadf, kal dm otelin ad Grand T u ro t . Fakat endie ediyordum. ok hasta idi. Hereyi unutuyor ve bunu biliyor, unutm aktan korkuyordu. Lkin onu daha shhatli buldum . Beni nee ile kar lad. O gn camie oturm adk. Kendi alma odasna gittik. Orada duvarlarda bir tek resim vard: Azade'nin m inyatr. Bu sefer benden, Yunanllarn Bursadaki tahriba tna ait en kk teferruatna kadar m alm at istedi. B urasa'daki Yeil hakknda tahrip etmiler diye rivayet vard. Kendisine bundan da bahsettim . Az kal sn baylyordu. Su filn getirdiler. Korktum. Bunun b ir rivayet olduunu tekrar ettim . Derhal tahkik edip kendisine bildirm emi rica etti. Artk kendine gelmiti. Pek hazin bir eda ile: Eyvah, ben lyorum. Artk Trkiye'ye hizmet edemeyeceim. Sonra Claude Farreree dnerek: Siz benim eseriimi devam ettireceksiniz deil mi?

176

Diye sordu. O da nnde diz kerek ediyorum dedi.

Yemin

Yine bir gn evvelki gibi onu kucaklayp kapya indirdiler. Orada bana ve beni bekleyen elilik ktibi ne bakt. Bizi bu sfatlarm z iin ok gen bulmu olacak ki. Yaasn diri Trkiye dedi. (Yeni stanbul Gazetesi, 14 p cak 1950)

PERRE BRODINtN PERRE LOT KTABINDAN SEMELER

Pierre Loti kitabnn yazan Pierre Brodln'in nsz:

Lotiden 1945de sz etmek iin insann kr vc sar olmas gerekiyor. zlnda Balks yazarnn ha yat hikyesini kaleme almay kararlatrnca, niyetimi bir ok kiiye bildirdim. Aa yukan hepsi uygunsuz buldu. Am erikallardan b azdan: Am erikallar bug nn dnyasn ok, yarnn dnyasn ise daha ok se verler Nereden geldi aklnza! Ondokuzuncu yzyl adam dr Loti... dediler. Onlara: Elbette yle. Loti ne tkinci Dnya Savan ne de ikinci sava sonrasn grd. Grseydi dehetten donar kalrd herhalde. Ne var ki, yarnn dnyasyla ok uraanlar, Loti'nin smrgeler. Dou, a n sanayileme ve emperyalizm ler konusunda syledikleri zerinde uzun uzun dn seler, krl karlard. Bugnn adam deil mi? Loti mi? Bylesine tartlabilir bir hkme varm adan n ce, onu bir daha okuyun dedim! dedi. B ir Kanadal: Loti can skcdr diye yazd. Okudunuz mu onu? diye sordum . Evet, seme par alarndan cevabn verdi. Benim iin bu fikri rtm ek pek g olmad: Byle bir muameleye ka ya zar dayanr ki, dedim.

180

Bir ok Ermeni dc: Yurduma hakaret etli o adam; lgnca Trk severlii sebebiyle yazlar top tan yere batrlsa yeridir dediler. Lotinin eski Trki yeyi ve slm dnyasn sevdii dorudur. Ktleyenlere kar onlar savunmaktan bir an geri kalmad, hatt ve zellikle, Avrupa halk tarafndan buna lyk grlm edikleri zaman bile. Amerikallar bu davran anlayacak ve alklayacak yaradlta insanlardr, onlar ki, ezilmilere kar bir yaknlk duyarlar. Birleik Devletlerin baka vatandalar, Loti'nin ngiliz... Amerika ve Rus dman olduunu bana yetitirmeyi ihmal etmediler. Bu adam lar onun Ku durm u Srtlan (1) ve Alman korkunluunu b tn gcyle yerdiini, Japonyann yakn olan saldr sn Avrupaya ve Beyazlara haber verdiini szleri ne katmay unutuyorlard, te yandan, onda bir ku sur gibi grnen bu dmanlklar gerek ki denil dii kadar deil veya srekli olsalar bile, Mill e reflerimizden birini ve yurdunu sevmekten bir an ge ri kalmam bir adam batrm ak iin yeter sebep mi dir bu? nem li kiilerden bir Fransz da: Loti artk okunmuyor, dostum . Nitekim ben Cinayet leyen Adamdan bakasn okumadm ondan! diyerek beni dncemden caydrmaya alt. Cinayet leyen Adamn Lotinin olmayp Claude Farrerenin olduu na kibarca dikkatini ektim. ard kald; bunun ze rine, beni irendiren u szleri syledi; Aslnda o da o demektir! kisi de deniz subay idiler! Artk hazrlam akta olduum eseri, hi gecikme den yaymlamaya karar verdim, asl gayem her ey(1) (Kudurm u Srtlan): O gnlerde Avrupay tehdit eden bir m emleket, Japonya iin kullanlm bir sz.

s
den nce Fransz kltrne hizmet olmakla birlikte, bu eser, hi deilse, baz pein hkm leri ortadan kaldracak, baz bilgisizliklere kar kacak nemli Msy G.. 'yi aydnlatacak, Farrree de, Lotinin benm diyemeyecei hakk geri verecekti.

AMERKADAN CAN EKEN TRKYE'YE

Ebediyen bitti, kral olduum, ama k yc bir kral olmadm o vatanimsi yer, dnsz bitti, dald yok oldu! Gemi Fran sa'da paraland ve para para satld, su baylar, tayfa bir daha birleme imkn kalmadan dnyann drt bucana dald lar.. Bunlar yeniden dndke, azck yrek ezintisi duyuyorum.. Alaca karanln enfes saatlerini geir meye acaba nereye gideceim? (Dounun Son Grn) 1913. Amerikay abucak unutan Loti, yeniden, sev dii Douya yneliyor. slm n savunmasn ele alyor. Can ekien Trkiyede, Gerek Trkiyenin nceleri ne olduunu ortaya koymaya alyor. Trklerin Avru p ada kazandklar kyc ve barbar millet nn ykmaya, yok etmeye gayret ediyor. stanbulda 1911 deki yangndan mahvolan evsiz ve giyeceksiz kalm otuz bin mutsuzu gsteriyor polemik bir eser, ama iyi niyetli polemik bir eserdir bu. Dou savalar Lotiyi isyan ettirir. Kurbanlarn hepsine kar yaknlk duyar. Kimler olursa olsunlar,

182

saldrganlar rezil eder. z memleketini bile esirge mez. Pellissierin kadnlar ve ocuklar dum anla bo duu Kabylie seferini hatrlatr. Bir talyan kadna: Trablusun aln Fransa'nn b ir ii olsayd, ay n kelimelerle protesto ederdim. Hatt, byle bir sa vata len bir ocuum olsayd, protestom hi phe yok daha sert, daha ac olurdu diye yazar. Peygamberlerin edasyla bir fkeyle yle haykrr: konuarak, gizlemedii

Hristiyan m illetlerin hibiri: Yeter! Acyn! Yap mayn! diyerek ortaya kmayacak. mzalanm anla m alar, verilmi ya da yazl szleri ineyerek hepsi bitkin avn zerine saldrm aya bakyor. Fransa gibi, paralam ada lekelenmemek isteyenler var. Ama, iiti lecek kadar gr bir sesle, insaf edin diye baran yok, bir tek kii bile yok. Utansn! Avrupa utansn! Szde Hristiyanl utansn! Sanyorum ki hayatm da ilk ke re m odern sava utansn! diye haykracam neredey se. m dat diye ngiltere'ye seslenir. Ve son szlerini yle balar: Herkesin nnde son kere konuuyo rum , nk dnyadaki nemsiz rolm bitirdim. Trkler onu stanbul'a ardlar. Kabul etti. Se yahati de ta m la trm a gibi bir ey oldu: Halk onu ye illik ve hallarla ssl rhtm da bayraklar elde bekli yordu. Aziyade'nin mezarn bir kere daha ziyaret et ti. nce onu bulamad; bir saygszlk yapldn san d; ama ertesi gn buldu ve kendisi iin Douyu ve genliini sembolletirmeye devam eden kadna son vedalarn sunabildi.

183

19)3 ylnn bir Austos akam, Boazii kysn daki FCandilliden bir grup insan, alaturka mzik da vul ve zurna ve eski moda giyinmi sekiz kreki nin ayakta ektikleri ve onun erefine donatlm ok byk bi kaykla onu kutlamaya geldi. leri gelenle rin ve imamlarn ortasna oturdu, nargile aznda ha l ve yastklara yaslanp kt fenerler ve alklar ara snda Boaziinde ge vakitlere kadar dolat. Ky larda sevin ateleri yaklyor, kestane fiekleri pat latlyordu. Pencerelerdeki kafeslerin ardnda, erkek lerin feslerinin, sarklarnn ve yamakl kadm silu etlerinin kaynat grlyordu. Dounun son g rn oldu bu: Ben, doulu b ir prens gibi hallar ve altn ile meli yastklara yaslanm olduum halde, sularda ka yyor, kayyoruz. ok ak gkte. Avrupa ve Asya ta rafnn tepe ve orm anlar, hemen hemen kara para lar halinde beliriyordu; onlarn nnde beyaz renkte kyler, camilerin kubbeleri, m inarelerin yksek k lahlar sivriliyordu. Evet, gerekten doulu bir pren sim u anda ve geiim uyuyan kyleri uyandryor, kyler binbir atele aydnlanyor ve oralardan sevimli alk tufanlar kopuyordu. zerinde kaydm sular ylesine durgun ki, yl dzlar, iinde, altn iviler gibi yansyor ve etraflar, onlar belirsiz hale sokacak ya da ekillerini bozacak hibir halka ve buu ile evrilmiyordu. Gerek takm yldzlar zerinde, bir gk haritas zerinde, veya da ha ziyade ba dndrc derinliklere inmi bizzat g n zerinde yol alyorum. Ve ayn tuhaf ve tatl m zik, su zerinde, insan byleye byleye nmz s ra gidiyordu.

iS4

17 Eyll 1913 de, Loti, Aziyadenin htras saye sinde. o iki mezar ta ve altnda uyuyan kemik ka lntlar sayesinde, azck mutluluu yeniden bulmu olm aktan mutlu olarak Fransaya dnmek zere yola kyordu.

HIRSTYANLIIN 20. YZYIL AINDAK HAKBLR ANLAYII

Eserini okuyun, greceksiniz ki Loti, slm ruhu ile Trk ruhunun o iten kar mna, ekici gzelliklerini onun ak ve hayret gzleri nne yan tabi ve artistik m anzaralardan daha ok vurgundur. Gzel eserlerin olduu kadar, manev vasfla ra tutkun bir airdir. (Sleyman Nazif Bey) Savan ilk ylnda Loti, Osmanl m paratorluu nu dm an blokundan ayrmak um udu ile Trk dost* lanyla ahsen grm eler yapm aktan ekinmemiti. Fikri sorulan Bakan Poincar6, bunu yerinde bulmu fakat zellikle Almanlarn zaferi, M ttefiklerin de ye nilmeleri yznden bu aba meyva vermemiti. ar pma sresince, Loti sevgili Trkiye'sini dndke yreinde sz duym aktan bir an geri kalmamt. Atekesle birlikte, ikinci vatann btn gcyle sa vunm akta kendini yeniden h r hissetti. Bu i vatan dalarnn bilgisizlikleri, pein hkm leri, duygular ve ngiliz politikasyla savaaca iin daha da deer tayordu.

185

On yedinci yzylda yaam atas, Trkiye'yi ne kadar az tanyordu ise, yirminci yzyl Fransz da o kadar az tanrd. Lotinin V autoura kum anda ettii gnlerde ve gemisi haftalarca kar frtnasnda alkaland srada, yazar, Parisin byk gazetelerinde: Sonsuz ilkbahar yurdu Boaziinde olm aktan Msy Pierre Loti ne kadar mutludur! diye yazldn oku m utu. Orta tabakadan bir Fransz, Trkiye ile Dou'yu, Dou ile mavi gk, Dou'da domu Frenklerle Osmanllar birbirine kartrrd. te yandan, Trklerin kt nleri vard. Belki Av rupa'da iirilmi olan Ermeni imhas, onlar ili in sanlar indinde m enfur klmt. Mahalline gnderilen m illetleraras komisyonlarn raporlanndan kimsenin haberi yoktu Bulgarlarn, Ermenilerin ve Osmanl m paratorluum daki teki azn lk larn yaptklar ar vahet gizleniyordu. Trklerin, m utaassp ve yo* baz grnmeleri yle dursun, genel olarak, hristiyanlara kar 17. yzylda Fransz katoliklerinin protestanlara gsterdikleri hogrrle eit veya daha s tn bir hogrrlk gsterdikleri bilinmiyordu. T rkler savaa Almanlarn safnda katlm lard. Ama asl dm anlklar Franszlara kar deil. are sizliklen, Ruslarn eziinde kurtulm ak iindir ki, sevmedikleri bir memleketin kollar arasna atlm lard. Eski bir Trk atasznn dedii gibi. Denize den ylana bile sarlr. Herhalde. Trklerin sava boyunca Fransz esirlerine yaptklar iyi muamele, gsterdikleri insanlk ne kadar vlse azd. Trkiye' de kalm Fransz rahipleri ve sivil kimseleri valye lere zg bir savgvla el stnde tutm ulard. stan-

>86

bulda byiik Galatasaray Lisesi, sava sresince, Fran sz profesrleri muhafaza ettii gibi, Franszca reti mini de kesmemiti. Sonunda Trkler yenilgiye uramlard. YVilsonun on ikinci madde gereince Osmanl m parator luumun egemenliini, elinde kalm yenlerin emni yetini garanti eden sz zerine teslir. olmulard. Ama, bu madde, atekesle birlikte inenmiti. Zira, M ttefikler Anadolu'nun Yunanllar tarafndan istil edilmesine gz yum mulard. Ne var ki, Fransz hal knn, Yunanllar ve Trklerin teki kurbanlar le hinde bir pein hkm vard. Sebebi de Trklerden daha iyi propaganda yapmalar, eski Yunan htrasn ve Yunan romantizm geleneini smrm elerini bilme leriydi. Fansann farknda olmad bir ey varsa, o da. Trkiyenin paralanm as, Dou'da Fransz etkisinin kaybolmasna yol ayordu. Loti de yle yazyordu: Bize Dou'da gl ve inanlr m ttefikler... evet, Trkler, anlamamzn imza edildii gnden beri bize sadk kalan o kimseler gerek... Biz ise tekiler gibi, onlarn lm kararn imzalamak zereyiz... Oysa Trkiye, yzyllardr dnyann Fransz etkisine en ak memleketi, daha dn kendi evimizdeymi gibi bulunduumuz bir memleketiydi. Oysa, ngiliz emperyalizmi, az ok bilerek, bir n giliz protektoras haline getirmek ve Fransz etkisini ortadan kaldrm ak iin, Trkiyeyi paralam a abasndayd. Douda Fransz etkisinin azalmasndan sorum lu olan Ingiltere idi:

187

Mesele, ne zamana kadar Ingilizler tarafndan aldatlmaya devam edeceimizi bilm ektir. Yer olarak zengin neresi varsa, ngilizlere, deersiz kelerse b i ze. zellikle Yunanhlarn emelini paramzla w erleri mizin kanyla gerekletirme emei bize, Bulgaris tan da, M acaristan'da ve Erm enistan'da muhafzlk etmek bize. Darbelere hedef olan biz, ngilizlerse, h kimi bulunduklar ve darbelerin kendilerine ula^amyaca denizlerde korkusuzca dolayorlar. ngilitere, Hindistan'daki byk im paratorluu karsnda, b a ml devletikler ve kle haline getirilmi bir Halife den baka ey istemiyor. Bu amaca ulamak iin, her yol mbah; nce Trk halknn, hatt Araplarn bize kar duyduklar yaknl yoketmek gerekiyordu. Loti, Trkler lehine at kampanyaya devam et m ekle cesaret rnei gsteriyordu. Bylece, eski Os manlI m paratorluunun hristiyan aznlklarnca gi riilen sert saldrlara uruyordu. Bunlar, onu, bilerek ya da bilmeyerek gerei deitirmekle suluyorlard. Trk ruhunun temeli kycdr diyorlard. Trkler as lnda, Fransz olmayan, oysa esas itibariyle Trk ol mayan hereyi hor gren gerici ve sapk kimselerdir. Ermenileri zlerinin yama bakmadan toptan l drm lerdir. Trklerin 1914 1918 savama katl malar, Rusyann yardm na set ekmekle M ttefikle rin zaferini iki yl geciktirm ilerdir. Bolevik ihtil linin sorum lusu onlardr. Fransann Doudaki etkisi ni destekliyenler Trk deil, sultanlarn gzdeleri Erm eniler, Yunanllar, hristiyan azjnlkjlar olm utur, diyorlard. Zalimlerin dostu tarafndan gsterilen bu sa ma Trk severlik ile ileden kan Trk dmanlar,

Loti'yi esirgemediler. Yunanllar, Bulgarlar, Srplar ve zellikle Erm eniler ona hakaret dolu m ektuplar yolladlar. Onu kr krne karar vermilikle sula dlar, ona homoseksel dediler, onunla grlmemi sertlikte ve bazan pek kt niyetli yazmalara tutu tular. Bulgar ordusunda alan bir Ermeni subay, Lotiyi delloya aacak kadar ii ileri gtrd, te yandan sansr, yazarn m ektuplarn sk sk durduru yor ya da kua eviriyordu. Yalnz, Lotinin iinde adaleti yerine getirdii bi linci vard. Ve bu yolda onu kimse durduram azd. Kald ki, kampanyas saysz sevgi m esajlar douru yor, Dou ordusundaki subay ve erlerin, stanbul'da oturm u sivil Franszlarn gnderdii ve hepsi de leh te yzlerce tank m ektubu almasna yol ayordu. Trkler onun bu davranndan ok honutluk luydular. stanbul m ezarlklarnn esrarl iiriyle birlikte, Trk'n asil, ba dik, sabrl, dayankl, g ven dolu ve mtevekkil, hatt bazan yaraland ve ateler iinde yand zaman bile byklnden, iyi niyetinden, mertliinden hibir ey kaybetmeyen TUrkn ruhundaki derinlii hissedebilmi olmasn dan tr (Via teekkr ettiler. 23 Ocak 1920 de air Sleyman Nazif, stanbul inversitesinde yle syle di: Bizimle ilgili yarm yamalak sylenenleri iiterek deil, kendi gzyle grdkleri ve edindii kanyla bizleri tanyan Pierre Loti, hakkn ve adaletin savunu cusu olarak hakkmzda mevcut umum dalleti tek bana dzeltmek istedi. Pierre Loti, hristiyanln yirminci yzyl andaki hakbilir anlaynn kiile mesidir.

189

Loti, Ocak 1920 de sevgili Trk dostlarn savun mak iin bir kere daha kaleme sarld. Onun eliyle yazd son kelimeler: mha ve sava kuvvetlerine kar ve hristiyan denilen Avrupa'nn iren bezirgnlarna kar son bir hcumu olacakt.

LK ROMANLA
Bilmiyorum hangi ihtiya izlenimleri mi yazmaya... kelimelerle hayatm tesbit etmeye... (Htra defteri, 3 M art 1885) Okunmak iin deil, dncesine bir biim vermek iin yazyordu. O zaman bu biim, elbette, en sadesi oluyordu, en dola ksz kelimeler, en iten gelen kelimeler, ok kullanlan, btn gn ve her gn d nmeden kullandmz kelimelerle anlat yordu. (Claude Farrere, Pierre Lotiden Htralar) 1877 de Julien 27 yandadr. Duyguca bezgin ve Ne yazk! ehvetten kasvet douyor... Bakalarnn kitaplar da beni ilgilendirmiyor diye sylemeye ha zrdr. ocukluunun inancndan her zamankinden ok ayrlyor gibi grnr. Aziyadenin kah^gmanndan srda Plum kett Jousselin'e gnderilen bir m ektup, bu yoldaki duygularn yeterince yanstyor: Tanr yok, diye yazyor ona, ahlk yok, say duyulacak nesne olarak bize retilenlerden hibiri yok; geen

I9

bir hayat var, lm olan korkun sonu beklerken, bu hayattan elde edilebilecek en byk zevkleri istemek doru olur. Elli yl sonra gen Malraux gibi, Julien, dostlan nnde kendini ylgnlk uyandran bir utanm az gi bi gsteriyordu. Gerek zavalllklar hastalk, irkin lik ve yallktr, diyordu onlara; ne sizde ne de bende var bu zavalllklar, daha bir sre metresimiz olabilir, hayatn keyfini kartabiliriz. Ne var ki, utanm azlk duygusal bir tepkiden, kuv vetli bir muhayyilenin g kazandrd rom antik bir nihilizmden baka bir ey deildi. Julien'in buhranlar ile Musset'in, son olmayan ve T ann'da Um utda yeni den meydana kan buhranlar arasmda bir iliki vard. Rolly gibi, an ocuklarnm aclarna son ve ren siyanidrik asitli bir hapla canna kymay dn d. Ama, Loti'de gelip geen ve kolaylkla uzaklatr lan bir dnceden ileri gitmedi bu. Belli bir ey varsa, o da delikanlnn derince z gn oluu idi. Hayatn saran Btn bu inanlmaya cak doru sahneleri gerisinde, ten isteklerini ve ka ram sarlk duygularn deitirm e ya da kendinden teye itme gc olmayan, ara sra da pek inanmadan Trklerin kadercilik dncesine kendini brakp y reinde ldrc bir soukluk hisseden zavall bir ocuk vard. Bu byleyken, dinsizlik, phecilik, iinde tiksinti7 uyandrd. Bir aralk Trappe'm bir hcresinde yatma bulmaya gitti. Buras onda ok karanlk bir d h tras brakt. Erm i Bonaventure'n kitabndan bir

191

papazn yle okuduunu duyunca rkt: rm eylere; anansnz siz, bceklere: Babam ve kardelerimsiniz dedim. Bu m anastrda huzuru bulamad. Sadece gemiin grnts yreine biraz su serpm iti, q da hcresin de saatlerce gemi zerinde uzun ve kapank bir bak gezdirdike. Uzaklarda parldam olan da an. cak hayatnn gerekten en m utlular olan ocukluk htfalan olmutu. te yandan Haticenin sevgilisinin ruhuna Ms lmanlk duygularnn szmasna daha nceleri kar koyan Marie Bon, Trappeden vazgemesi iin ona yalvanyordu. 1876 ubatmda yreinden taan duy gular okulu vc inandrc bir m ektuba dkt: Nedir yaptn? Bu m anastra girersen bir daha kamazsn oradan. Kafandaki rndan km fikir lere dayanarak seni inandracaklar, oraya bylenmi olarak dneceksin. Yalvarrm dn, bunu nnde diz kerek ken dim iin deil, annen iin diliyorum. Bekle bari ide lsn, belki ok uzun srmez, nk zayflam bulu yorum, heyecanlar ldryor onu. Bildiin her eyi bilmedii halde ii nereye vardracan belirsizce sezinliyor, iman para para oluyor bundan; Protes tan yrei, Hristiyan onuru, her ey korkun derece de szlyor iinde, anlamyor musun? Bu zavall ana yreinin korku ve kayg ile arptn duymuyor mu sun? Sevdiklerim arasnda, rahat hayatmda, gerek bir m utluluk tadabileceim halde ben de aralksz ikence

192

iinde kvranm aktan kurtulam yorum . Zavall yal anana verdiin acy grdke de on kat fazla zl yorum. Ne olur ac bizlere, yalvarrm. Yreinde in san duygusu vardr senin, herkese kar iyi olmasn bilirsin. zntmz yok etm ek iin bir eyler yapma yacak msn? Ne bulacaksn sanki bu m anastrda? Hakikati de il, bunu sen de biliyorsun. M anastrda nefsini krleteceksin, ama oradan daha okun, daha ateli tutku larla km andan baka bir eye yaramayacak bu. Bilmez misin ki, rahat, sakin ve drst hayatta, hareketli, apkn, romaneks ve skntl yaayndaki kadar sevin, aklllk ve byklk vardr? Bir serabn, hayalin, bilgisizlik tuzann bir teviye oyalad zavall sevgili kardeim!. Ha! Balangta bu ite seni izledim ara sra, bir idealdi henz, hatt Aziyadeyi bile anladm ve onun iin gz ya dktm. Ama imdi, seni anlamyorum artk, sende btn gr dm, tiksinme, sznden dnme, eline dtn hiliin uyandrd yersiz korkulardr. Geceleri uykusuz geiriyorum. imden: Sevme yeceim artk onu, kararm karar! diyorum, ama asl seni gsmn stnde ite o anlarda skmak istiyo rum. ' Bu szler Julien'e dokundu. Fakat, kendini hakl gstermek ister gibi, ablasna yle karlk yazd: Ho grlmeye lym, nki i hevesini herkes ten fazla duydum ben, grlmedik biimde de ac e kiyorum; yeryznde nasibim olan durum , bilirsin ne

senin ne de evrendekilerin durum lar ile karlat rlamaz... Julienin aclarn, ne stanbul'dan sonra gnderil dii i skc Lorientnn, ne B restin, ne de sama Cherbourg'un ekici ynleri hafifletecek. Ne de yeni aklar - bouna birer ruh bulmaya abalad B restli, ya da Bordeaulu yrtk aalanacak. Venslerle olan ve sadece ateli ten arzusunun ksa sreli hevesleri, ya da tutkular... Bununla birlikte, iyilemeye doru yol alm aktadr. 1878 baharnda daha iyi olduunu, yeniden yaama gc bulduunu syler. skam bil ve Boule oynuyor. Yaayan her eyin baharla yeni lenmesini, besisuyunun dallara doru yryn, sonsuz tabiat kuvvetlerinin gl dnn tadar. Bu iyilemenin temel sebebi u olaydr: Julien macerasn baka bir alana aktarm aya balad. lk ro mann yazd. Bunun iin htralarna ba vurm aktan, htra defterinden sahifeler koparm aktan baka eye ihtiya duymad. Bu teebbste an ve hret hrsndan bir zerre yoktur; imdiden hatr saylr hayat grgsne ra men, alakgnll, ekingen olan Julien edebiyat ala nnda n kazanmay hi dnmezdi. Yazar olduunu bilmez, yle olmay dilemezdi. Yaymla uraanlar, yaymclar bulmaya alanlar, arkadalar zellikle Jousselin - Plum kett oldu. Jousselin daha da ileriye gitti: Bol bol tevik etti onu yerinde eletirm eler yap t, kesin m etnin yazlnda ham arata ibirlii etti. Para kaygusu yoktu yazarda. Hi deilse balangta. Sadece iini kemiren eyleri dile getirmek istei varF : 13

194

Halka aklad ilk olay, Hatice olay oldu. Hatra defterinin kk erkesle olan teiniz sevgiyi anlatan blm, bir ka yaymcya gnderildi, ilk alanlar elyazmasm geri evirdiler, hatt kimisi pek kaba bir biimde. Sonunda, zek bir oyukucu eseri beendi, Calmann - Levy Yaynevi de yaymlamay zerine al d. 1878 M artnda, Julien htra defterine bu basit ba lang iin yle yazd: Pariste iki gn, yaymc Michel - Lvy'nin telgrafla ars zerine. Ok yaydan kmt. Bir sre sonra be yz frank yazar hakk alan bir yazar dom utur. Kmsenecek bir para de ildi bu. Yirmi be yl nce, Fiauber Madame Bovarynin btn haklarn be yl srece Michel Levyye ayn paraya satm t. Roman, yazarn ad olmadan m or renkte bir ka pak iinde 1879da kt; ss olarak kapan zerinde bir Trk kadn gsteren resim bulunuyordu. Ar uzunluktaki balk okuyucunun m erakn kamlaya cak biimde ayarlanmt. Aziyade (stanbul 7677) ngiliz donanmasndan, Haziran 1876 da Trkiye hiz m etine girmi, Kars nlerinde 27 Ekim 1877 de vurul mu bir stemenin notlarndan karlm paralar. Gazetelere gnderdii bir notla yaymc kitab: ince zevkli halka seslenen ve onun dikkatine yara r bir rom an olarak sundu. Adnn gizli kalmasn gerekli bulan yazar, bizi Dou'nun tam ortasna g trm ekte. Kitab, tadna doyum olmaz saf bir ak; okuyucu bunda, romanesk olaylar arasnda, scak ve renkli hikayeler, beklenm edik ve orijinaliteyle dolu tablolar, dokunakl ak sahneleri, srkleyici bir duy gu okunluu ve insan eken, etkisi altna alan ta kn b ir hayat bulacak.

195

Aziyade olduka acemice meydana getirilmi bir romand. Meydana getirilmi de denebilir miydi ki? Ya zar, plna aldr etmemi, Htra Defterindeki ta rih srasn izlemekle yetinmiti. O gnlerin natralist rom anlarna alk okuyucu iin slp, m erak uyandrc, azck artc idi. Ba z kere kk paragraflar, ksa ve tasvir edici cmle ler, baz kere ritim li, Kitab- Mukaddes'in etkisi pek belirli gzel bir nesir, baz kere tum turakl, rom antik uzunca paralar ve bir bkknn Byron vi konu d szleri... Kelimenin herkese bilinen anlam na gre, pek ruhbilim yoktu, ama d daranlann hatrlanm asna dayanan ruh tasvirleri bulunuyordu. Nitekim Aziyadenin izgileri: Benimkiler zerine dikilmi iki iri yeil gz vard. Kalar koyu renk, hafife atk, birleecek kadar yaklakt; baktaki ifade, enerji ve saflk karm idi; insann ocuk bak diyesi geli yordu; o denli tazelii ve genlii vard. Boazii'nin kayks da okuyucuya ayn biim de: O memleketin en eski heykellerinde grld gibi kk kk llelerle ayrlm acaip bir sakal olan adam olarak sunulm utu, nnm de yere otu rur, ok m erakla incelerdi beni. Elbisem, zellikle fo tinlerim onu iyiden iyiye ilgilendirir grnrd. Naz l haller, Ankara kedisi grnleri ile gerinir ve inci kadar parlak iki sra kk dilerini gstere gstere esnerdi... Kald ki ok gzel bir yz, drstlk ve aklllkla parldayan gzlerinde byk b ir tatllk var d. st ba lime lime, ayaklar, bacaklar plak, gmlei param para, fakat dii bir kedi kadnr temiz di.

196

M acerasnn temelinde pek az deitirme yapm t Julien. Sadece adlari yerine bakalarn koymak ve yersiz aratrm alar daha iyi artm ak amacy la kimi olaylar deitirip dzeltmekle yetinmiti. Hatice, Aziyade oluyordu. Bu ad belki Victor Hugo'nun Albeyde'si telkin etm itiAlbayde mezarnda. Gzel ceylan gzlerini kapadndan beri, Uyuyamyorum ve gece gndz, yanan bam dalp dalp gidiyor Yanaklarmdan yalar szlyor ip gibi. Samuel, Daniel olmutu. Julienle dostu Jousselin de Ingiliz donanmasndan iki subay: Loti ve Plunv kette. H aticenin baua geleni bilmeyen yazar, belli belirsiz kestirilen bir olaca nceden benimsemi: Kadn kahram anna trajik bir sonu uygun grmtAziyadenin lm peinden sevgilisi de mslmanlk em rinde can veriyordu. lk eletirm e burada tek deeri olan eletirme scak ilgiden uzakt, ama kt deildi. Politika ve Ede biyat Dergisinin 22 ubat 1879 ylnda Maxime Gaucher yle yazd: Ruh ve ten zevklerinin kartklar bu macera, pek rom aneks... O Loti de pek acaip, hi hoa gitme yen bir tip... ok bilmi halleri, ahlkla ilgili her eye dudak bkmesi, kyasya bencillii, dostlarna, kendi sini yalvararak geri aran ailesine kar gsterdii katlk insan sinirlendiriyor, ileden karyor. Dost m u? Dost diye kimse yok. Ablasna kar sevgi mi? Belki, ama bu da bir alkanlk ii. Gz, gnn sa

197

larn dzeltmek, trnaklarna kna srm ekle geiren o Aziyade'den bakasn grmyor... Bu byleyken... Doruyu sylemek gerek, yazarn bilmediimiz bu kitapta, kabiliyet var, renkli tasvirler, canl sahneler, iyi belirtilm i siletler ve bir kelimeyle ruh ve slp var. Baar, orta olduysa da kitap biraz yank yaratt. Yazar tantacak ve gelecek eserin parlak baars n hazrlamaya yetecek kadar b ir yank.

AZYADE
ok dolatm dnyay, zellikle sevdi im Douda oturdum. (Htra Defteri) Trk topranda, Aziyade ile birlikte benden bir eyler yatar. (Dou'dan Grnt) 1876 yl Balkanlarda olduka tehlikeli bir uluslar aras buhrann balangc oldu: Byk Avrupa devletle rinin birbiriyle yanm as, padiahlarm kt ynetim leri, hristiyan aznlklarn kaynamas o blgeyi, s rp giden bir ate yuvas haline getirmiti. Selnikte Fransz ve Alman konsoloslarnn ldrlm eleri ze rine, Trk sularna bir ka sava gemisi gnderildi. Hl Couronne zrhlsnda bulunan Julien, Pireye u radktan sonra 16 Mays'ta Selnik krfezine girdi. Diplomatlar ldren alt kiiyi grmek iin tam za mannda vard oraya: Yzleri gerilmi ve daraa lar ylesine alakt ki, ayaklar yere deiyordu. Dou dnyas Julien iin tam bir yenilik saylmaz d. 1870, ubatnda Jean Bart gemisi zm ir krfezine demirlemiti. Julienin ilk izlenimleri pek byleyici olmamt. Ama, 1876 da yava yava memleketin Biz

200

den daha ilkel elbette, daha zorlu am a daha iyi yara tklar olarak grd halknn ekiciliine kendisini kaptrr. Yoksul gen subay, m slm anlardaki doal eitlikten, karlaylarndaki scaklktan, Trklerin saf imanndan ve uygarlklarndaki istiraka dalma, kardelik, i gzellii, hayal kurm a ve acm a nitelikle rinden zevk almaya balar. Onu, ocukluunun hristi yan basklarndan biraz syrr gzken Trklerin mu kadderat dedikleri yksek dnceyi de hor grmez. Btn bunlar Selnike ayak basar basmaz gzne arpan bir kadnn gelecekteki rom annn Aziyadsi dilber Hatice'nin gzelliiyle birletirir. H aticeyi ilk kez, kentin st kesimindeki Trk m ahallesinde dolat bir akam grr: Bir harem kafesinin kaln parm aklklar ardnda yeil iki iri gz ve gr kzl salar. Hatice stanbula kendi yanda baka bir ocuk la gelmi kk bir erke kzyd. Satcnn biri, onu yal bir Trk'e satm, bu Trk, de oluna vermek zere yetitirm iti. Oul da baba da lnce, onu s tanbulda gren bir adam alm, Selnikteki daha n ce karsnn bulunduu eve getirm iti. On alt ya nda idi. Durgun bakl iri gzleri zerindeki gr ka lar, kk az ve enesi, dzgn ve minicik burnu ile son derece gzeldi. Gen kadnla Fransz arasnda sanki kaderin kasten yd glkler bulunuyordu: Onunla anlamak, k a num ak ve ona yazmak imknszl; altdan sonra ge miden kma yasa ve klacaksa, ancak niform a l kma emri; sekiz gn iinde, bir daha dnmemek zere dem ir alma ihtimali ve hepsinin zerinde, ha remlerin yabanice gz hapsinde tutulmas.

201

Byleyken, Viaud gen Trk kz ile iliki kurm a y becerdi. Trkeyi bilmiyordu ama, onun yerine gz leri, saran ve ehvetle parldayan bak knuuyordu. nce, okayc elleri, el pme biimi, sesinin tatl tou, kesin sonu alan silhlan idi. Samuel adndaki yerli bir kayknn aracl sayesinde randevular elde etti. Akam, klar sndkten sonra, Gladiateur den kar, Samuel'in kayna biner, niform asn kanr, Trk paas klna brnr ve Trk ipekli hah, yastk ve rtleriyle deli baka bir kaykta Hatice' yi gidip bulurdu. Bylece Selnik krfezinde onunla dolaarak tadna doyum olmaz geceler geirirdi. Bir ay olduu halde, .Tulienle Hatice arasnda h l karlkl bir tek dnce sylenmemiti. Ama Temmuzun sonunda, gen kadn kaykdan kendile rine tercm anlk etmesini istedi ve Juliene binlerce soru sordu. Nerede dodun'? Nerede yaadn? Yan ka? Annen var m? T a n n ya inanr msn? Siyah insanla rn memleketine gittin mi? ok m etresin oldu mu? Memleketinde bir bey misin? Kendisi de hayatn ve dncelerini anlatt: Diyor ki, diye eviriyordu Samuel, Tanns se nin Tanrnla ayn deilmi ve K uran'a gre kadnlarn bir ruhu olduuna pek emin deilmi. Sen gittikten hatt lmden sonra bile birbirimizi gremeyeceimi zi dnyor bu yzden alyormu.. imdi de, dedi, Samuel glerek, kendisiyle bir likte hemen denize atlp altlmayacan soruyor.

,202

Birbirinize sarlm halde dibe batacaksnz... Ben de kay geri gtrecek ve sizi grmediimi syleyecekmi. im. i Hay hay, dedim, ben de, elverir ki o alamay kessin; (hemen yapalm istediini, bylece bitm i olur. Hatice anlad, kollan ile titreyerek boynuma sanld, ikimiz dc suya eildik. K orkan ve dem ir gibi penesiyle bizi tutan Samuel: Yapmayn bunu, yapmayn, diye haykrd. Kor kun b ir pme olur bu. Boulurken insan birbirini srr ve ok irkince bakr. Bu szler, Franszcann ifade edemiyecei. bir i likle sabir dilinde sylendi. Hatice'nin gitme saati gel miti. hemen aynld yanmzdan.. Bununla birlikte, gn geldi, Temen Viaud stan bula gitmek zere Selnikten hareket etm ek zorunda kald. Sevgililer iin ayrl oldu bu. Osmanl bakentinin bysne kendini kapp koyvermekle Julien acsn biraz dindirdi. stanbul, ehircilik ynnden stn bir yer deildi. Avrupa ba kentleri standardndan uzakt. Kirliydi, pek bakmsz d ve babo kpekler istedikleri gibi sokaklarda do layordu. Modern Cosmopolis'den rkm ve tiksin mi gen idealistin beendii de tam b u y d u ite. Boaziinin ve M arm arann zerinde a n fiteatr biiminde j'kselmi bu ok eski kentin c-iz tabiat, m anzaralarnn gzellii, m inarelerin ve camile rin gri siluetleri, stanbulun hem fkir hem msl man, hem tehlikeli, hem arnm havas, Boaziinin insan m est eden manzaras, muhayyilesi zerinde pek byk etkiler yapt.

203

Rejim in atafat da ona tesir etm ekten geri kal mad. 7 Eyll 1876 da yeni padiahn culs treninde bulundu. Ar ar ve azametle yryen, koumlar altn ve kymetli talarla ssl heybetli bir kr ata binmi Abdiilhamidi grd. Onu Yaldzdan prl prl parldayan atlar zerinde izleyen yeil cbbeli eyhUlislm, kamir sankl emirleri, altn eritlerle ssl ak sarkl ulemy byk paalar, byk dev let ricalini grd... Eybn tepelerinde gzler nnde, Trk hanm lam m hareketleri yaylrd. H er biri ayaklarna ka d ar parlak renkli ipekliler iine sarlm btn bu kadn vcutlar, siyah gzlerin grnd yamakla rn altna gizlenmi bu beyaz yzler, selvi aalarnn altnda m ezarlarn boyal ve ssl tala n ile kanrd. Bu ylesine tuhaf ve renkliydi ki, insann bu tab loya bir gerekten ziyade, konulanm Dou'dan alan sanrl bir ressamn gereki olmayan b ir kompozis yonudur, diyecei geliyordu. Beyolu'ndaki yeri kendini sktndan, Viaud, Arif ad altnda Ahmet ve sadk Samuel'i ile birlikle eski stanbula, kutsal Eyb semtine gidip yerleti. Yoksul, fakat cami ynnden zengin ve hlyaya pek elverili bu mahallede, kendine gsterisiz fakat s cak bir ev, esrarl bir ev, Asya ipekleriyle, mavi < sa tenle deli ve gl suyu kokan bir Trk evi meyda na getirdi. , Arada, olaylarn m utlu bir yardm ile, Hatice'nin yal efendisi Selnik'i brakp stanbul'a tand. Onunla gelen Hatice, Eyll ayndan itibaren Julien'i yeniden buldu. ri yeil gzleriyle hep gzel, ehvetli,

204

narin ve ba dndrc idi. Uyuuktu ama, nak i lemesini, gl suyu yapmasn ve adn yazmasn bi lirdi. O gnlerde Tiirkeyi ban gzn yararak ko nuan ve yeterince anlayan Julien, uzun ve ili dl konum alar yapabiliyordu onunla. Sadece ten tutkusu deildi bu artk. Daha derin, daha ateli, daha efkat li, daha karsz, daha ince bir sevgiydi. Uzun ak ha yatnda, ilk ve belki de son defa, Julien kalbinin sul tam tarafndan gerekten seviliyordu, tik ve belki de son defa, mekn ve ak iine ift sn gerekletir miti. Daha sonralar Lawrence, ondan spnra da Dabit gibi: ki varla tam sahip olu, kap kurtulu.. diye haykrabilirdi. Gemide Julienin arkadalar, gizli hayat hakknda hibir ey bilmezlerdi. Subay salonundaki yem ekler de Her zaman keyifli ve yeterince hr konuulan ye meklerde. Viaud grmelere katlrd. Olduka so uk, ufak tefek, hemen hemen sakalsz olduundan, zerinde bir yeni yetme havas vard. Ve bu pek taze genlik havasm giymeye alk olduu ngiliz deniz cilerinin ceketleri daha da arttrrd. Yalnz kard karaya ve ona, stanbulda Trkler gibi giyinmi ve halktan kiilerle b ir arada rastlayanlar aarlard. Onu az zeki ve kaln kafal bulanlar da vard. Ne var ki, olaylar bir ka ay sonra iki sevgiliyi ebediyen ayracakt. 1877 Oca sonunda, sava patla mak zereydi. Boazda byk bir hareket gze arp yordu. Tat gemileri savaa giden erlerle dolu gelip gi diyor. Her ynden er yayor. Asya'nn ilerinden, Acem sanrndan, hatt Arabistan ve M sr'dan. Tuna boylarna ya da Grcistana gnderilmek zere ivedi-

205

likle donatlyorlar. Giimbrtl mzkalar, Allah ad na korkun haykrm alar gidileri selmlyor, her gn. slm la gittike balanan ve Trkiye'ye Yok edilmek istenen bu gzel lkeye kar yrei sevgiyle dolu olan Julien bir an orduya yazlmay dnd. H a t t bu istekle, gen gvurla ilgilenir grnen kimi pa alara bile ba vurdu. Ama eref duygusu ve annesinin htras, yreindeki bu arzuyu bastrdlar. Bu takdirde Trkiyeden ayrlacakt. stanbul'da kalnn son anlar Julien'in hafzasndan silinmeye cekti. ... O pek karm ak ve bir ok eyin birbirine ka rt duygular nasl anlatmal: Akmzn uyandr* d o korkun ac, slm n bu byk kentindeki l znt, yaklaan ilkbaharn o gzellii, ssz sokakla ra eftali aalarnn pembe ieklerini serpen lk yel.. Demir alm adan nceki son gnler, ilkbaharn balad , sokaklarnn her kesinde ho kokularn her yne saan fulya ieklerinin satld stanbulda o son saatler, veda iin o son ziyaretler... Sonunda 17 M art 1877 de Julien, Gladiateur sava gemisiyle yola kt, gzel Haticeden de ebediyen ay rld. Hi unutm ad onu. Eline frsat geer gemez, Rochefortdaki odasn Asya ipeklisinden yastklar ve Trk biblolaryla ssledi. Zaman zaman ite orada, n a r gilesini ierek stanbul'u ve duru yeil gzl sevgi lisini dalp dnrd. Balangta Haticeden haberler anlalmas g bir Trkeyle yazlm um utsuz ve gitgide sktrc-

206

kk mektuplar ald. Bunlarda Hatice, kendisini bTakmamasn, yalvararak istiyordu. Evlenmek iin onu Fransaya getirmeyi sahiden dnd. Hatice'nin ka mas iin hazrlad tasan d a yardm etmesi iin, ora daki bir dosuma, Pogaritz adndaki bir M acar'a bile yazd. Ne var ki, Macar gnlller taburuna yazlm olan Pogaritz'i Ruslar ldrd. Gen kadn yeniden grmek iin Julien bir ka deneme daha yapt. Fakat, ok ge oldu bunlar. Son ra ne yapabilirdi ki uzaktan? Julien son denemelerine getii sralarda, teki karlarnca ele verilip dman hizmetilerden baka snn girmedii ssz dairesine, drt duvar aram a atlan, kuzeye bakan kt b ir odaya kapatlan Hati ce'nin bir aya oktan ukurda idi. Herkes tarafndan braklm bir halde ve byk ac iinde 1880 Hazirannda dnyaya gzlerini yumdu.

AKTAN YZ GLMEYENLER
Evet, an kafesleri, an harem leri... Ama, pek de abuk amayn, yoksa mahpus yavru kular, tecrbesiz kanatlarnn onlar nereye gtreceini renmeden nce, l gnca bir uua kalkrlar. (Dnya lsndeki Badnmesinin Baz Ynleri) Ebed yolcu Dou'dan 1902 M artnda dnm t Arca yorgun bulunduundan, aylk b ir dinlenme izni ald. Yeniden greve baladnda, Rochefort De niz Kum andanna yaver olarak atand. Doduu kent te bir buuk yla yakn kalacak, zellikle yolculuk not larna son ekillerini vermekle uraacakt. 1903 yaznda stanbulda demirlemi, Vautour adndaki ufak bir zrhlnn kum andasn almakla g revlendirildi. Gemiye Austos sonuna doru ulat. Bargone adnda, fakat Claude Farrere takm a ad altn da Loti'nin izinde yrmeyi deneyecek bir deniz te meni, kum andanln el deitirme treninde hazr bulunuyordu: Sava gemisinde, yeni b ir kum andann grev aln tesbit eden geleneksel szler duyuldu: Fransz milleti adna! Subaylar, assubaylar, tay fa! Firkateyn yzbas Julien Viaud'yu kumandannz olarak tanyacak, iyi hizmetle ve Fransz silhlarnn

208

baarsyla ilgili her eyde ona itaat edeceksiniz... Pek ksa, pek ufak tefek, fakat ba dik, duruu sert, derin ve gzle grlr derecede heyecan iinde bulu nan bu adama bakan tayfann itaate nceden karar vermi bir hali vard. Farrere, Lotiyi grn ynnden tuhaf ve ger ekten unutulmaz buldu. Pek ufak, pek narin, ama kvrak ve kuvvetli. Sonra olaanst bir yz: Kartal burnu biimindeki profil, noktas nokta sna mumyas Kahire Mzesinde bulunan firavun Ramses ilin in profilini andryordu... Kardan bar klnca, daha da grlmedik cinstendi. Serapa gzd sanki; her zaman falta gibi alm olan bu hareket siz gzlerin bak ylesine sabitti ki bu yzden bulan>k bir hal alyorlard. Evet, Loti'nin M srllarnkini andran ban ve ok sabit gzlerinin -r-yar yarasa, yar kendi bak n dem ir atm b ir geminin gvertesine doru kald rrken grdm ilk hayalini, hafzamda hep sakla yacam... O gnlerde Lotiyi stanbul'da gren baka bir ya zar, Madam Gerard dHouville, onun byleyici ve batan karc niteliklerinden derince etkilendi. Yanan pastil, am ber ve gl nargilesi kokan k k salonda, insan byleyen bir gece geirdik, di yor. Ayanda m uslinden geni alvar, srtnda koyu krmz yaldzl cepkeni olan Anadolulu ho bir ka vas, davetlileri buyur ediyordu... Trk hanm larnn kafesleri ardna hapsedilmeleri gibi, yaldzl kupala ra sokulmu kk fincanlar iinde kallavi kahveleri

209

iildi; her cins ekerleme yenildi, krmz lmbalarn lgn klar da ok eitli nian ve madalyalarla dolu bir vitrini aydnlatyordu. Julien, iinde az ok korku da olarak, Aziyadenin dekorunu yeniden bulm utu. Ne m utlu ki modernle mekten dikkatlice kanmt: Sokaklar gece irkeften geilmiyordu, ilerleme ve konfora tutkun yolcular da Trk bakentini eskisi kadar pis ve az konforlu bu luyorlard. Haticpnin gnlerinden beri kadnlarn giyinii az deimiti^ Yamak dedikleri ve gzlerinin grnme sine imkn brakan eski beyaz bart yerine, ferace dedikleri ak renk uzun yeldirme yerine, imdi ar af, yani gzleri bile saklayacak ekilde yzn stne indirilen kk kara bir bez ile vcudu batan aa saran ve aa yukar her zaman siyah olan bir rt giyiyorlar. Ama stanbul deimemiti'. Manzaral yerler ayn, gzel, esrarl ve heyecan verici kalmt. Loti ehri, akam, binlerce lmbann sokaklarda yansmaya balad zaman seyretmeyi severdi; Bir ey onu ehre umutsuzca balyordu, ne olduunu pek tammlayamyordu, engin ve deiik ehrin zerin de, havada dolaan bir ey, hi phe yok, kadn ruhla rndan, savn i olduu ve birbirine karan kadm ruhla rndan ykselen bir ey, zira aslnda bir yere ve e yaya bizi balayan hemen her zaman bu olur. 1904 lkbaharnda, Nurnnisa imzasn tayan bir m ektup ald. Mehul m ektup sahibi bir grme di liyordu. H aticenin htrasyla heyecan iinde bulu nan Loti kabul etti.
F : 14

210

1904 Nisannn 16s Cumartesi gn, stanbul'dan birka fersah uzaklkta sessiz ve hazin bir ky yolun da esrarengiz bir randevuya gitti. Boazn Karadenize ald yerin karsnda ve mehul kadnn kendisini beklemesini syledii ssz kk kahvede, arkada Masmejeanla bir masaya oturan Loti kadnn gelmeye ceine inanmaya balyordu. Bununla birlikte, biraz sonra bir arabann, gelip duran bir arabann belirdi ini grd; iinde iaret veren, evet, evet, iaret ve ren peeli kadnlar vard. Arabadan, kimsenin gemedii ve kudurm u rz grn yalad yola indiler. kiiydiler, ipekten uzun kuyruklu etekleriyle, zarif halli, narin ve gen ka pal kara hayalet... Loti yaklanca, kadnlardan biri: Msy Loti, deil mi? diye soruyor... de selmlyorlar ve beyaz eldivenli minyon ellerini uzatyorlar. Konu ma balyor. Yirmi dakika kadar birlikte yryorlar. Adlarn sylemeyi reddedip araflar altnda glmse, mekle yetiniyorlar: Ruhlar, ruhlarz biz, diyorlar. Trk askerlerine dikkat iareti verildii bir an, askerler grnyorlar ve bu kepazelik karsnda ne yapacaklarm bilemeden dikilip kalyorlar... Kk kara bayanlar bir yaprak gibi titriyorlar. Ama asker ler geip gidince, kadnlar kanr bir halle arabaya biniyorlar... O akam yazarn htra defterine yazdklar bun lardr ite. Loti bu gen kadnlar, zellikle aralarndan birini ad Leyl olan fakat kendisinin Canan adm verdii birini saran esrara vuruldu:

211

nn en tatls Canana gelince, rtsnn iinde o kadar esrarlyd ki...

ebed kara

26 Nisanda, Eyp mezarlnda ikinci randevu. Mezar talar arasnda yarenlik. Ani bir baskn gr meyi yarda brakr: Konumak zere oturuyoruz. Esrarlengiz kk hanm lar yaptklar eyden tr tir tir titriyorlar. Ve, yine ilk keresinde olduu gibi, randevumuz lgn bir kala son buluyor... Issz bir kmaz sokaktaki bir stanbul harem in de; Loti hastaland zaman, Taksim deki Fransz Hastahanesinde; V autour gemisinde; kk ruh tan Zinnur adnda olann evinde; Hatice'nin mezar banda olm ak zere randevular birbirini izledi. Son buluma kmaz sokaktaki evde olur. 1905 M artnm 3 Perembe gn, Loti ok z gn olarak ehirden ayrlyordu. Veda sahnesini def terine yle yazyor: Sevgili Trk dostlarm n gnderdikleri adam, on lardan bana bir demet getiriyor. Onlar da, ite urada, insandan geilmeyen rhtm da zorlukla ilerleyen ka pal bir arabadalar; bir dakika kadar kara peelerini kaldryorlar, ya iindeki gzlerini grr gibi oluyo rum, peeler hemen iniyor, araba gidiyor... Gerekte bu kadndan, birisi m adam Lera (ede biyat alannda March Helys) adnda bir Fransz, teki ler de Zinnur ile Nuriye Nuri adnda y an Trk iki kz karde. Madam Lera orta deerde bir rom an ile, ka dn hayat ve feminizm zerine vesikalara dayanan in

212

celemeler yazmt. Btn kalbiyle acd iki Msl man dostunun kaderiyle iten ilgilenirdi. Zinnur'la Nuriye'ye gelince, bunlar da soyca Franszdlar. Tr, kiye'ye yerlemi, Reat adn alarak Mslman ol mu Chteauneuf adnda bir kontun torunlarydlar, iki kzkardein babalar Nuri Bey, Reat Beyle b ir erke kadndan domutu. Bu gen kadn, olduka nezaketsiz fakat usle uygun hileli bir kurnazlk dn mlerdi: Leyl hanm n gerek b ir Trk olduuna Lo tiyi inandrdlar Loti de kand oysa Leyl, Paris'li madem Lera idi. Ona, ksmen Fransz kadnn uy durduu, ksmen de harem lerde m ahpus Trk dost larnn sylentilerine dayanan Leylnn grd i kenceleri ayrntlaryla anlattlar. H att Leyl gr meye vazt yohyle devam etti. Ona iinde gya sr ola rak bildirdii noktalar bulunan m ektuplar yollad. Macera, hilenin elebas madam Lera ynnden, bil m ektupla son buldu; kadn bu m ektupta yazara can na kyma kararndan ve Lotinin Trk kadn iin ya zaca kitab okum adan gitmek zorunTuu karsnda duyduu acdan sz ediyordu: Ya kitabnz? Demek onu okum adan gp gi deceim. Bylece ruhunuz ne hissetti onu da renmi olacam. Ruhunuz hayatn hazinliini ve korkun luunu, uyuyan ruhlar uyandmak, sonra da kollarn kanatlarn krm akla ilenen suu, varlklar eya ni teliine indirme alakln anlad m ki? nk ben bundan lyorum. Bizim hayatmz, vava yava lm, kuma battr. Oh! Kabul edin. Hi deilse lmm Mslman kardelerim e yarasn! Hayatm bovunca on lara iyiliim dokunmasn ne kadar isterdim! Tatl kuruntularm olduu dnemde onlar uyandrmaya

213

altm. Ama, hayr uyuyun zavall ruhlar! Kanatlar nz olduu aklnza hi gelmesin sakn! Ya daha nce umu olanlar, baka ryalar grm olanlar! Ey Lo ti, size emanet ediyorum onlar! Onlardan sz edin! Dnlen dnyada koruyucular olun onlarn. Ve he pimizin gz yann vebali, u saatteki i acmn gna h bizleri inletenlerin boynuna. Loti oyuna geldiini hibir zaman bilmedi. ld gne kadar aktan yz glmeyen bu kadnn m utlak varlklarna inand. Kendileri konusunda bir roman yazma isteklerini yerine getirm ekten ve Trk kadnnn dvnsm savunm aktan kanmad. Kolay olmad bu onun iin, nki Trkiye'yi sevi yordu ve Mslman kadnlarn avukatln yapnca halkn sevgisini kendinden evirme tehlikesi"vard. Ki. tabn temas aktan yz glmeyenlerin efendileri ni gocundurabilirdi. te yandan, Loti ne tezi ne de savunma iini severdi. Mslman kadnlarn tm kurtulularn dilerdi. Gerek iine, ilerleme iin itil meleri, hayat iin mcadeleye srlm eleri fikrine kar yd. Esasen bu konudaki kuruntularm kahraman Andre Lherynin azndan ortaya koyar: Ben dne bal bir adamm, dvanz tersine sa vunursam karmam . Benden beklenebilir bu, ha! n san acsnn alann genileten retmenlere, yce profesrlere, btn o kitaplara, sava!.. Atalarn m ut lu huzuruna dn dilerim... Bununla birlikte, Loti, Fransaya dner dnmez kitab yazd. Onu bir dev gibi, adalet ve insanlka kendisine ykletilen bir zorunluk gibi yazd. Adlan

214

yerleri deitirdi, Canan'n uslbuna kesinlik ve gii katt, ayrntlarla ilgili noktalar iin belge toplam a ya nemle alt, verilen tem a ve yaanlan macera etrafnda bir rom an yaratt. Sonunda 1906 M artnn 15inde, La Revue des deux Mondes, aktan yz gl meyenleri yaymlamaya balad. nsznde, Loti ro m annn konusunu aklyordu: Bugn Trkiye ha rem lerinde yaygn bulunan yksek fikir kltr ve bundan doan aclar. Aktan Yz G lm eyenlerin baars hi geikmedi. Eletirm eciler vmede hemen hem en birleti ler. Halk kitab kapt ve kitap yazarn lmnden nce drt yz on dokuz kere basld. Eser bir sahtekrla dayanyordu. Btn deeri ni kaybetmek demek m idir bu? Madam Lera olm a sayd, Loti byle bir aheser yazmayacak myd? Ce vaplar belli. Olay, orta b ir deer tayordu belki, ama bu Loti'nin olmayan bir eydi. Geri kalan, Aziyade ve rlanda Balks yazarn dehasna uygundu.
En baarl olarak canlandrlan htralar, stan bul zerine olanlardr. Boazii'nde gnein batyla ilgili baz tablolar klsik olarak kalmaya lyktrlar;

*Yanar halde batm akta olan gnein zerinde be lirlice grnen aalarn koyu yeillii, yer yer deli niyor, k ve nlarla kalbura evriliyordu sanki. Es ki yaldzlar, geni bir sahaya rastgele dikilmi, ivi lerin altna aralkl serpitirilm i m ezar talarnn b lklan zerinde urada burada parldyordu., n plndaki bu hznl eyler iinden, kale gibi dik durat koyu renk yaprak demetleri arasndan, btn banlarn aralklarndan, uzaklar, hi bir eyle kyasla

215

namayacak o byk dekor grnyordu. Lekesiz ak am larn ate rengi iinde set set indikleri btn stan bul ve krfezi. Aada, tam aada u yakn m ezarlann zerinde set set indikleri Hali'in sular, gk gibi kr mz akkor rengindeydi! Yzlerce kayk gidip geliyor du zerinde...; bir ayna zerinde dolaan iri bcekler gibiydiler. Kardaki ky, stanbul kys da gzle g rlr ekilde deiiyordu! Denize bakan btn evler, su buharndan ve dum andan meydana gelen o srekli me neke sis iinde, gzlerden kaar gibi siliniyordu; Istan, bul bir serap gibi deiiyordu, artk hibir py bt nyle grlmyordu, ne viranlk ne sefalet, ne de ba z m odem yaplarn irkinlii; imdi artk kenarlan altn renginde koyu meneke b ir siletten, bir gk yangnm maskelemek zere perde gibi dikine konul mu m inare klhlan ve kubbeden ibaret kocaman bir ehir parasndan baka bir ey deildi. Ve havada le namazndaki ayn sesler, dum , Tanrsal sesler, m min OsmanlIlar gnn gne batarkenki drdic namazna armak iin ykselmeye balyordu. Romann temel dnceleri de gerek ada oku yucular, gerek ilerki kuaklar iin ilgi ekiciydi. Ger ek aktan yz glmeyenler bulunduu phesiz di. Trklerin kendileri bile kabul ettiler bunu. Sayla r belki ok deildi, ama vard; anlalmayanlar, ba kaldranlar, huzursuz ve tatm in edilmemi rom antik ler olmutu. Trk kadn kahram anlardan biri olan Fransada yaadktan, Trkiye'ye dndkten ve Trk Yunan savanda hastabakclk ettikten sonra ca nna kyan Zinnur, gerek bir aktan yz glmeyen oldu.

216

Aktan Yz Glmeyenler romanyla Loti, 1908 ihtilli ve zellikle Atatrk devrimleriyle henz hr riyetine kavuturulm am Trk kadnlarnn kaderi nin geici bir yzn tesbit etmi oluyordu; oysa Aziyade'nin ve Canan'n dostu olan Loti, bu devrimlerin geni ap karsnda titrerdi.

MISIR'DAN GN KIZINA
Bir gn gelecek, dnya bir utan bir uca ayn hale getirilince, biraz oyalanmak iin yolculua km ak bile artk ekici ol maynca, yeryz oturulm as can skc bir yer olacak.. (Madam Krizantem) Hill memleketlerindeki o hareketsiz lik houma gidiyordu. Ama, hayat bo ye re rpnmay hor grerek en az acyla ve parlak um utlarla uyumu halde geirmekse, en akll insanlar doululardr. (Philaenin lm)

1097 de Yzba yapt: Msr.

Julien Viaud son byk kefini

Firavunlarn lkesini Ingilizler tarafndan, turizm ve genel olarak byk dman ilerleme tarafndan bozulmu buldu. B ir piram itin glgesinde m odem bir otel, sayg bekleyen kalntlar zerinde ayarlanm bir lunch (ngiliz le yemei) grmek kanna dokundu. Veremli ngiliz kzlarnn ya da rom atizm alarm ku ru rzgrlarla geirmeye alan azck beyni sulan m yal ngiz kadmlarnm zerinde braktklar e t

218

ki ac oldu. Topraktan mumya karcilarn bu ie gs terdikleri hrstan dehet duydu. Cook acentesinin kervanlaryla Afrikaya getirilen burjuvalara bakarken, klavuzlarn kulak yrtan hay krlarm . en kutsal eyler karsnda turistlerin to kad hakeden gllerini duyarken, Loti Yaban g zellik elden gidiyor diye dnyordu. lerleme g zeli ykyordu, ister Bask m em leketlerinin Hristiyan yin treleri olsun, ister Msr tapnaklarnn savunucusuz treleri olsun, btn treleri ykyordu. Ne getiriyordu yerlerine? Alkol, fabrikay, alg l kahveleri, zellikle Japonyay bulatrm , Douyu alaltm, okyanusun gsz yabanilerini perian et mi, zavall Raruhu'yu ldrm olan alkol. Loti, alayl alayl: Meyhaneci bizim Bat uygarlmz iin deerli bir ncdr, ikilerimizin a n kullanlmasy la hafife gten den her rk, bu halden sonra, iler lemenin ve hrriyetlerin gerek yoluna srlm ek iin daha yumuak, daha uysal kesiliyor diye yazyordu. Kahire baya bir ticaret ve zevk ambar olmu tu, orada gln ekilde alafranga giyinmi Araplar, alkoln yaratt utan iinde hayvanlayorlard. Fabrikada kullanlan fellahlara gelince, onlan kmrtozu altnda bozulmu yzleri, bulanklam gzleri, m utsuz ve kt ifadeleriyle seyretmek dayanlmaz olurdu. Loti, Peygamberin renimle ilgili temel kurallar n unutm adklar iin Mslman gen bilginleri kut lad: ... renm ek her Mslmann devidir... Tanr, bilgiyi arayan bir kimseyi, din savanda savaan

219

dan daha faala sever... slm dininin gemi yzyl lardaki uygarlatrcs roln yeniden kavram alar ve ok ge olmadan yeniden harekete gemeleri iin on lar kkrtt. Vaft akm a alk tuttu: Fellahlar insana garip grnen uykularnda, ar tk gzlerini amak, m odern eitimle onlar deitir mek, bugn Msr'l sekin bir yurtsever toplulu unun baarm ak istedii bir grev. Eskiden olsa, bana b ir su gibi grnrd bu. nk, bu inat kyller, im anlarnn ok, arzularm m sa az olmas yznden, daha az ac veren artlar iinde yaarlard. Ama bu gn, silhla ya da atele ldrlen bunca fatihlerin istilsndan daha ahlk bozucu bir istilnn kurban drlar.. Batllar burada, her yana sokulmular, onla r ticaretlerine ve zevklerine let etm ek iin uysallk larndan yararlanyorlar. yleyse, iki bin yldan bu yana uyuyan bu insanlar uyandrm ann zamandr belki! Vah, zavall Msr! Ve zavall Nil! Diye dnrd Loti. Eskiden scak aynas stnde dnya hametinin en byn yanstan, Amon'un altn byk gemisi a r dnda alay halinde bunca tanr ve tanra kayklar tayan ve alarn fecrinde insan kekillerinde oldu u kadar mimar! bulularda kusursuz saflktan ba ka ey bilmemi olan zavall, zavall Nil!. Ne dk lk onun iin! ki bin yllk hor grc uykusundan sonra, bugn, zerinde Cook Acentesinin yzen kla larn gezdirme, eker fabrikalarn besleme. ngiliz pam uklular iin balyla ham madde salama yo lunda tkenmek.

220

Bunnla bir'likte, Firavunlarn topranda,, Loti, baz renkleri sevdi: Her ey pembe burada... nceden akla gelmiyor bu... Oysa bu renk Msr ve Arabistandaki btn kumlarn ve btn granitlerin rengidir.

1909 yl Lotiyi Londrada buldu. Britanya Imparatorluunun bakentine ilk geliiydi. Yine ilk olarak ngiltere hakknda btn itenlii ile iyi eyler sy leyebilecekti. O ana kadar, denizde ve smrgede Fransann ra kibi, Trkiyenin dman ya da kt dostu, maddeci uygarln btn dnyaya ihracats ve eski gelenek lerin ykcs Ingilizlere kar ok az yaknlk duy m utu. Boers sava onu tiksindirm iti. Kralie Vic toria Fransz denizcilerinin dedikleri gibi yal Kuin ldnde, ngiliz filosunun uzun uzun sal tanatl top atlar Redoutable'deki kam arasnda Tristan ve seult operasndan bir havay alm akta olan Fransz subayna, ancak bir an ara verdirmiti: Binlerce baka yaratk, aa yukar dnyann her bucanda ruhlarn onunla ayn zamanda teslim edi yorlar ve onlarla hi megul olunmuyor; ne var ki bu kadn, insanlar arasndaki en itibari inanlarn en eskisi, en ocukcas ile bir milleti, yrtc bir milleti ahsnda temsil ediyordu. Byle olunca, memleketleri ve denizleri saran teller ebekesi haberi yayd, bunun zerine de herkesin rahatm karan muazzam bir g rlt koparlyor. Loti, bylece, ayak basmayacana yemin ettii bu kente geldi. Renksiz ve yal bir gk altndaki

221

yeil ve iekli byk kasabalarn gzellii ile kar lat. Parlam ento binasnn, u, suyun kenarnda gri dantelden bir falez gibi sivrilen, nehirde yksek ve hafif siletler yanstan bir eit gotik sivrilikler o r mannn gzelliine ilgisiz kalamad. iekleri iine sindire sindire koklad, her tarafta bir iek bollu u! en ufak balkon, en kk pencere b ir bahvan sepetini andryor. Londra sokaklarnn o gezginle rinde ok babacanlk buldu. Saraya dvet edilip Kral ve Kralieye takdim edildi. Nkteden yoksun bulunm ayan Edouard. ona elini uzatp babacan b ir glmsemeyle: O! ngiliz dman aram zda deme! Dedi. Hametlim, diye karlk verdi Loti, yle sanyo rum ki eskisine kyasla daha az dmanm imdi. Gerein ta kendisiydi bu. Alman tehlikesini kav radndan beri ikili anlam ann zorunluunu anlam t. Aka grm t ki, ngiltere ile Fransay birbi rinden ayrma, milli birlii salam latrdktan sonra, Alman siyasetinin am alarndan biridir. Fransa ve n gilterenin denizcilik ve smrgecilik kavgalarn sn gferle silmek ve her eyden nce ortak bekalarn d nmek zorunda olduklarn anlyordu. Kralie Alexandra tarafndan Buchingham Sara yn d a kabul edildi. Kralie, sadelii ve teki insan nitelikleriyle onun kalbini fethetti: Hogrrlk, iyi lik, doruluk, bu Kralienin szlerinde ve baklarn da hemen nasl da belli oluyor! Sonra, memleketimizi iten sevdii hissediliyordu.

222

Loti ylesine etkilendi ki, Rangoun konusundaki bir yazy hemen deitirmeye ve hafifletmeye karar ver di: Bu yazda Birm anyadaki ngiliz igalini knyor du. Bir ka zaman sonra, Madam Adam'a yle yazd: Doru, bu insanlar gnlm eldiler, onlara eskisi gibi svp sataamayacam.
*

Trkiyede deiik kallar sresince, Loti her evrede saysz dostlar edinmiti. V autour'un kum an dan, bir ka kere, o zam anlar stanbulda Fransz Sefiri olan kurnaz diplom at Msy Constans'a ahs itibariyle yardm larda bulunm ak frsatn elde etmi ti. Aziyade ve Aktan Yz Glmeyenler yazarnn kazanmasn bildii sevgiler, kadnlar dnyasnn snr la n iinde kalm aktan ok uzakt. Trkler, onun yurtla rina kar gstermekten bir an geri kalmad sevgi siyle vnrler, resm m akam lar da bu dostluu bi yana atmazlard. 1910 da, I.oti'nin Trk dostlar bir sre kalmak zere onu stanbula ardlar. Boaz'n Anadolu ky snda bulunan Kandillide deniz kenannda bir evde oturdu. Trkiyede son kalndan beri, 1908 merutiyeti, heps^ de Loti'nin duygularna uygun dmeyen bi takm deiiklikler getirmiti. Sanayi ile ilgili ok irkin binalar ve elektrik fabrikalar ina ettirilm iti. Gemiin selvileri ve dikme mezar ta la n azalma benziyordu. Gen Trkler yenilii, stanbul sokaklarn da babo dolam alarna allan iyi kpeklere kadar gtrm lerdi. O kpekler ki her yanda zararsz vt terbiyeli, salnrlar ve en ufak okamayla duygulanrlar m ahallelerde geceleri nbet beklerler, sokaklar temiz lerler ve kklere gz kulak olurlard.

223

II. Mehmedin ordular peinden bu memlekete gelen bu kpekler, buraya, insanlarla tam bir gven iinde sonsuzlua kadar yerletiklerine inanyorlard. nsanlar da bugne kadar onlara ihanet etmemilerdi. Ama ilerlemeyi ve hkm et ilerine tatl su Frenk'lerinin burunlarn sokacaklarn hesaba katm am lard. Dr - be yzyllk sadaketten sonra ve kimseyi srmam olduklar halde, bu ilkbahar, kendilerini toptan ldrm enin en canavarcasm a m ahkm edilmi grdler. Gemie kar yaplan bu suikastlardan hayal k rklna urayan eski Trk detlerinin ortadan kalk m asna zlen Loti, stanbuldaki kalnn zevkine um duu kadar varamad. H asta dt stelik. Olu Samuel ona bakm ak zere gelmek zorunda kald. Nekahatini Fransz Konsolosunun evinde, byk bi bahe sonundaki b ir eit tahtadan snak altnda, bir koltukta ve bir paltoya sarnm halde tamamlad. Oradan yazn bitiine, Dounun bitiine, hayatn b i tiine bakt. Her eyin k bu. Loti, Fransaya, H aticenin ve Cananm yurtlann bir daha hi gremeyeceini yersiz olarak dne d ne dnd.

SON ZGLER
Lotinin pek sevmi olduu Can ekien Trkiyenin kaderinde en elverisiz artlara ramen yeni den domak, eski durum una yeniden kavumak vard;. Ne var ki, Lausanne Anlamas ve yeni rejim in kurulu u, ancak faaliyetinin son aylarn gnlnn dvsn savunmakla harcayan adam n lmnden sonra ger ekleecekti. Loti. hastaln penesine 1921 Eyllnde dt. O zaman, yirmi iki aylk uzun ve dayanlmaz bir can ekime balad. Yetmi bir yama kadar krklk bir adam n tazeliini kaybetmemi olan adam , ksa bir za m anda bir koltua dm felli b ir klm tdan ba ka bir ey deildi artk. Eyll 1921 de, Ankaradan gelen ve vatanlarnn kurtarcs dedikleri kimseye candan alarak hah dokum u olan bir gen kz topluluunu karlam akta kendisine yardm c olmas iin Claude Farr^rei, Rocheforta ard. Claude Farrere Kire badanal kk odasnda, byk istavrozun altndaki o hareketsiz hayalet kar snda dehetten dondu kald... Bembeyaz, kei lere yarar darack oda, yava yava, yolculuklar ve seferler boyunca en barbar ve en zengin b ir mze h a line gelen bu grlmedik ve atafatl evin iinde, san ki kaybolmu b ir m anastr hcresini andryordu.
F : 13

226

Loti, bu byleyici dekordan az tede, dem ir bir karyola veya hasr bir koltukta lyordu. Ama, koltuk olsun, karyola olsun, bunlar atalarndan kalmt; o da dindarca saklam ve onlara kar gemiin, inan d zamanlarn, yaam aktan m utlu kk bir ocuk olduu zamanlarn ateli zlemini duymutu. F arrere eski kum andanm son kere 27 Aralkta grd. Onu, plak kk odasnda kire renginde, zayflam, bitm i tkenmi buldu. Loti henz konu uyordu ama, belli belirsiz kelimelerle. Farrere, ona ya knlarda Lejyon Donr niannn byk ha rtbesine ykseltildiin! bildirdi. Otuz - krk yl nce, Loti insan larn gururunu okayan bu bo eylere kar ilgisiz kalmazd. Bugn, bu oyuncaklara ne deer vereceini biliyordu. Yine de teekkr ediniz dedi Farrree. Ayn gn, Ferit Beyin ei onu ziyarete gelmiti. Trk m illetinin dostuna, Ankara'dan bir arm aan ge tiriyordu. Loti, onu, iki uann yardmyla lo mes cidinde kabul etti. Altn dmeli koyu mavi iki uak urbas onu ereveliyor, hemen hemen dibe yakn ke silmi ksa, etkileyici sakal ve arkaya taranm sa yla Loti'den, yeni Lotinin yznden baka bir ey olmayan o incecik ve soluk hayaletin evresinde parl dyordu. Ama btn yz, gzlerin iki elmasnn fosfor gibi korkun bir ekilde ldad bir gm parasn dan baka bir ey deildi.
E r te si gn F erit B e y in ein i y in e g e tir tti. D aha iy i k o n u a b iliy o rd u . V e H a tice'n in resm i n n de: H er zam an h atrla y a ca m on u d iy e m rld a n d .

SLEYMAN NAZFN PERRE LOT HTABES

stanbul'un igali sralarnda (1919), byk, Trk dostu Pierre Loti'yi bir anma, gn tertiplenm iti. Mill heyecann oturduu byk bir kalabalk Darlfnun konferans salonunu tka basa doldurm utu. Dinleyiciler arasnda Veliaht Abdlmecit Efendi, Bayaver Naci Pa a, Drl tnn m derrisleri, tannm air ve yazarlar da bulunuyordu. Abdlhak H m idin, Pierre Loti'ye kran duygula rmz .belirten b ir m ektubunun okunm asndan sonra, Sleyman Nazif uzun ve ok heyecanl bir konuma yapt. Edebiyatmza Pierre Loti Hitabesi adyla ge en bu tarihi konumay aynen alyoruz: PERRE LOT HTABES Necbet Penah Efendimiz, Huzzr- Kiram

Muhibb-i millmiz Piyer Lotiye kran- milliyi bir kerre de bu mevki hatrden ibla iin benim de bir ka sz sylememi tasvib etm i olan zevtm arzusunu t a t min etmek, bence vicdan bir vazife olmasayd, itizar ederdim. Cihftnml bir hret-i edebiyeye sahip olan rabb-l-edebin masirine, isterdim ki, salhiyettar kalbler ve lisanlar terceman- kran olsun.

228

Trklerin hakk m adurunu m dafaa iin aziz dos tumuz senelerden beri yorulmayan, korkmayan, nevmid olmayan bir azmile alyor. Bu yzden ne kadar tarize ve dm ana urad. Onu inzivaghmda bile rahat brakm ak istemeyen tecavzler bazan m bareze teklifi, katl- idam tehditleri gibi ks tah ve caniyane ekiller bile alrd ve alyor. Fakat mad d, manev hibir taarruz Piyer Lotinin sesini, hakkn bu sada-y vefkrn boamad. Piyer Loti, T rk m dafaada niin bu kadar s ra r ve sebat gsteriyor, ite ben burada meseleyi tet kik ve tm ik edeceim, yle zannediyorum ki, iltizam ettii dvnm kudsiyetini ispat, onun mcahedatnda ki ulviyeti daha ziyade izhara hdim olur. Bir adama itihadnn isabetini sylemek ve bu isabete bakala rnn da kanaatim celbetmeye muvaffak olmak, itikadmca kranlarn en samimisi ve en fiilisidir. K urunu vust'm n karanlk kelerinden ve karan lk asrlarndan miitevliyen nehean edip gelen seyl-i azara insaniyet-i m tem eddinenin daha muayyen bir kelime ile ifade edeyim insaniyet-i hristiyane'nin kulaklar ve vicdanlar girdab-alt, cehennemi bir insibabgh olmaktan hl, bu yirminci asrda bile kurtulam ad. Aleyhimizde tertip olunan efsneler azdan aza, kalemden kaleme dolaarak, az m ddet zarfnda Av rupann, Amerikann en cra kelerinde cy- kabul ve cy- tahasss buluyor. Bizi, iittii isnadat ile de il, kendi m ehdat ve kanaatiyle, tannan Piyer Loti hak ve adlin mdafii sfatyle ve tek bana bu d a l l. umminin nne gemek istedi.

229

Bugn Piyer Loti, yirminci asr. m ildinin vicdan- m ahhasdr. Pek ziyade teessf ederiz ki, bu gibi insaf sahiplerinin adedi, yirminci asr-i m ildinin vicdann, tiye azap ve hicabdan kurtaracak m iktar da bulunmuyor. Klod Farer, Dran, Erio ile b ir ok Fransz zabtan ve m tefekkiri o hak-perverlerdendir.' Fakat bu nedret, onlann kadr- kymetini tenkis deil tezyid eder. Aziz dostum uz ve byk mdafiimiz ise, o kafile-i a h ra rm serdrdr. Piyer Loti, bizim mill dvmz niin bu kadar iddetli azmil'e iltizam ediyor? Bizim yzmzden ka zanm olduu dm anlar diyorlar ki: Eyp selvilerinin altnda veya B ursamn Yeil Camii avlusunda ge en tahasss ve m urakabe saatleri bu rakik kalbli a ire o kadar bedi heyecan vermi ki, teheyycat niha yet m antkm ve m uhakemesini malp etmi. Az> de mellifi bu tesirlerin taht- teshirinde Trkleri m dafaa ediyor. Byle diyorlar. Fakat, ne kadar yan l ve bedahat karsnda ne kadar byk b ir yalan, b ir iftira! Gzelliklerden m tehassis olmak, hsn terbiye grm her medeniye eref verecek bir haslet, bir fa zilettir. Piyer Loti, Y unanistann m uhtelif yerlerini de stanbul gibi. Bursa gibi gezip grd. Kendi vatan nn zengin mzelerindeki eski Yunan eserlerinden el bette bir ok zengin rnye-i tahasss, bir ok heyecan- bedi alm tr. Bununla beraber, niin (Grek)lere medihalar, kasideler ibzal etmiyor? Methetmek, kaside yazmak yle dursun, bu kavimde grd tereddi eserlerine kar olan nefretini, mzinin m etrkat- nefisesi sustramam , bir vakit kadm Yunanistana

230

mev-y san'at olan ktada imdi m temekkin bulu nan akvamn, havassnda, avamnda grd nevks ve fezyh daim a ve alenen tekid ve takbih etmi tir. Trk'e ihda-y selsebil eden kalemi, T rkn bu haksz dmanna bihakkn zehr-i telin aktt. Bize Piyer Lotiyi sevdiren, Piyer Lotiyi bize bu kadar iddetle rabteden sebep bakadr. Eserlerinde bnazir bir kudret ve belgetle terennm ettii ve ebe. diyete kadar terennm ettirecei sr- milliyemizin cephesinde rd Trk ruhuna k oldu. Hem de baknz nasl: nsan, Eyp mezarlnda dolarken zanneder ki, serhadd-i hirete gelmi, bir adm daha atsa sanki bkilik lemine girecek, sanki uhrevler arasna kara cak. Bu sem tin serrengiz iiri, tabia- m ehdeden Piyer Lotinin m uhalled sayfalarna intikal ederken, airin nfiz nazar, o talarn, o servilerin, narlarn, trbe ve emelerin, o topraklarda medfn ecsadm, ebedi melli stnde geceleri rahm et neideleri oku yan m ehtbn hsl gerek semav gerek hk her man zarann, her eyin fevkinde ve hepsinden czip bir e ye sapland. Bu ey, Trk'n ruhu idi. Necip ve vakr bazan yaralanr ve hum m alar iinde kvranrken bile, ulvv- cenbndan, hayrhahlndan, cmertliin den bir zerre kaybetmeyen, sabr, haml, mtevekkil Trk ruhu.. (iddetli alklar, bravo sadalar.) Krk bu kadar seneden beri, bu ruhtan Piyer Lotinin na zar bir dakika ayrlmam, hakikatin iltima- hayalis, nnde gay- istirak ile uzun seneler geiren (Budagibi, Piyer Loti de bu ruha krk bu kadar seneden beri meclb ve k yaam tr. (Burada, halkn ve Ve liaht Hazretlerinin gzleri yaaryordu.)

231

(Yeil Cami) adl eserini tetkik etsinler. Piyer Lo, ti belki bir gn bu tslm mbedini, yanndaki trbe ve Bursa'nn dier bedyi-i mtehaccire ve tabiiyesiyle birlikte unutabilir. Fakat camiin harm inde, avlusun da, cihan-dde imamyla geen van- sohbetinin yd, Piyer Loti'nin eserlerinde ne kadar sanatkrne rienk ise, vicdannda da o kadar hararetle m ahkktur. Yeil Cami'in, Yeil Trbe'nin sankf-u cidarnda Trk dehsnn, tm am Efendi'nin sadegi-i etvar-u miva rnda da tslm ruhunun inceliklerini ve gzelliklerini sezmiti. (Doru sadalan, alklar.) Eserini okuyunuz; greceksiniz ki p-i temasm da har- mahasin eden elvah- tabiiye ve sanaiy^ den ziyade, Trk ve tslm ruhunun bu munis imtizac onu m eftun ve teshir etm itir. Gzelliklere k oldu u kadar, faziletlere meclb bir air. (Veliaht Haz retleri dorudan doruya tastik etm ilerdir. Umumi alklar.) imdi hissiyattan uzaklaarak, vakyi geelim. dairesine

Piyer Loti ilk defa stanbul'a 93 Rus Seferi'nin tahadds arefesinde geldi. Bu harbe takaddm eden ahval ve hdisatta, T rkn ne kadar m arur ve makhur olduunu kendi gzleriyle gryordu. Be asrdanberi m terek at altnda yaad ve ltfen yaatt mz baz unsurlarn harekt ve mahiyetlerine de m uttali olmutu. Ondan sonra hi bir defa olmad ki, dostum uzun nazarlar nnde T rkn mazlmiyetini bir kere daha tehir etmesin.

nklb mteakip hutuvat- teebbsatmza, b yk, kk ne kadar mevaki doland! Pek yakn bir

232

maziye ait olan vakayii tekrar ile u kym ettar dakika lar ziyan etm ek istemem. Harb- Umminin infilk zerine bizim bitaraf kalmamz iin, Piyer Loti o vakitki bihaber ve buu r zimemdaran- um rum uza pek ok yalvard. Mek tuplar giryan birer tazarrunm edir. (Veliaht Hazret lerinin balaryla tasvip iaretleri.) Fransa ile m tte fiklerine ras- za'f edebileceimizden ziyade, bizim bu hengme neticesinde perian olacamzdan ve yalnz bundan korkuyordu. Aman Yarabbi!.. Dostumuzun kaleminden ve vic darmdan kopan ikaz vaveyls ne kadar samimi ve ne kadar hayrhhanedir. M sebbiblerini telin ile tees sf edelim ki, Piyer Loti'nin bu irad tesirsiz kald Bahtmz Almanya ile Avusturya'nn taliine raptetti imiz zaman, ilk (Marn) m uharebesini Wilhelm'in or dusu kaybetmiti. Bu kadar mnasebetsiz ve tehlikeli zamanda biz meydana atldk. Hi b ir sebep ve mzeret H arb i Umum ateine bizi sellemehs selm sok mu olan iki kiinin hareketini m azur gsteremez ve affettiremez. Fakat bu dall ve gafletten, Piyer Lotinin sevdi i T rk tebriye edecek ve hatta m ecbur ve muhik gsterecek sebepler yok m udur? Var.. Hem de pek ok, hem de saylamayacak kadar ok. Bu sebeplerden b ir ksmn, Piyer Loti kahir belgatiyle bir seneden beri tadat edip duruyor. Efendiler! Milletimizi iki serserinin arkasndan srkle nip gidecek derecede sersem grecek ve gsterecek ka

233

d ar ters dnceli adam lar ben kendi milletimin efrad arasnda grrsem, cidden m eys olurum . (Alklar, doru, bravo sadalan.) Kayser VVilhelm eer bizde alda, tacak adam buldu ise ve bu adam lar bir milleti srkle meye muvaffak oldu iseler, sebebini vakayide ve tarihte aram ak cab eder. (Alklar.) k i buuk asrdan beri bize m usallat olan, iki buuk asrdan beri bizi bir da kika rahat brakm ayan Rusya. Harb-i Umum'ye Alsas - Loreni Prusya'dan alp Fransa'ya iade etmek emeliyle girmiyordu. M oskoflann Byk Petro'larm dan beri arlarnn grmekte olduu ryaya tahakkuk vermek, Boazlar dan ve Anadoludan ak ve scak denizlere kmak zamannn gelmi olduuna hkm etmilerdi. Biz, harbe hesapsz girmekle ve hususiyle harbin o kadar fena, o kadar cahilne ve o kadar hinane idre edilmesine skt etmekle, Avrupaya kar deil, milletimizin huzurunda mesul tutulmalyz. (yle, evet, yaa Sleyman Nazif Bey sesleri. edit ve m teheyyi alklar.) Bizden hesap sorm ak hakkna yal nz Osmanl Milleti m aliktir. (M kerrer alklar, tek ra r sadalan.) Dvel-i Muazzama bizi o kadar ihmal.. Ah, kki ihmal ile iktifa etm i olsaydlar!. Bize o kadar m usibetler hazrlam t ki, nihayet dessas Kay ser. Trk'n tarih ve m ukaddes kininde, her hesab unutturacak bir feveran imkn buldu. Bulgar esbak Bavekili (Keof)un, Balkan Harbi akabilnde nerettii kitap okunsun. Bizi Avrupadan karm ak iin Srp ile Bulgar, bu iki ezel ve ebed d man, Rusya ar' kinci Nikola, deta zor ve cebirle it tifak ettiriyor. Karada da bittabi kuyruklarnda. Bu it

234

tifakn akdini Fransa tasvip ediyor, tevik ediyor, teshil ediyor. Sonra da Times Gazetesinin ok nufuzlu bir rkn, Trkleri Avrupadan karm ak isteyen $u kuv vete Yunanistan' sokuturm ak iin tavst olunuyor. Ne tice malm. Bunlar itiraf eden Bulgar siysisi Trk dmanlyla m aruftur. unU unutmayalm ki. Balkanlarda bizim galibi yet ihmalimiz mevcutken, (istatiko) dstruna dindarne ittiba edilecei ihtar olundu, tik malbiyetimiz gn bu dstr'u mefsuhiyetini iln eden devlet, iki buuk asrlk dmanmzn m ttefiki ve bizi avlamak isteyen dessas siysetin ise en byk rakibi idi. Bu hakikatler niin Piyer Loti'den baka erbab- insaf tarafndan nazara ve kaale alnmyor? Afrikadaki son topraklarm za... Hem de serp dindalarmzla meskn topraklarm za, durup d u ru r ken tasallut ruhsatn kimler talya'ya vermilerdi? Trkleri Harb-i Umumye ithal eden sebeb, yalnz bu milletin gafletinde veya enkiliinde aranrsa pek ok bir garazkrlk ve tahrifkrlk olur. (Bu cmle iki defa okutuldu.) Hayr Efendiler! O b ir milyon e hit, hakkn ve vazifesini m drik olarak, bile bile vc gle gle can verdi. Bunu tastik ve takdir etmemek o ehitlerin muazzez ruhlarna b ir hakaret, o ehitle rin kanlarna kar bir kfrandr. (Fevkalde hararet li alklar, bravo, bir daha sadalan. Ve bu ksm iki de fa okutturuldu.) Acaba Avrupa ne vakit bize bir iyilik gsterdi de mukabelesi kran olmad? Ben m emleketin tarihini pek iyi bilirim. Bin trl dall- gaflet kaydeden va.

235

kay mecellemizde tek bir kfran satr yoktur. Ke ke olayd!. zm ir m slm anlarm Yunan askerlerine katlim ettirdikten ve skt ettikten sonra, stanbul'dan da bizi karm ak ve Hilfet-i slmiyeyi hasis bir balya gibi Anadolunun bir kasabasna nakletm ek veya m zedeki eya gibi, Topkap Saraynn bir kesine tk m ak istiyorlarm . (Alklar, olamaz sadalan.J Osmanlllam Avrupadan karm ak istedikleri za m an ve kardklarm m tekip yle bir kyamet kop tu ki, hl cihann her taraf sallanp duruyor. Daha sallanacak ve durmayacak. (Velveleli alklar.) stanbuldan karsak, gne manzumesinin dem oullarna tahsis edilmi olan bu parasnda, seneler mi asrlar m, artk ne kadar m ddet sreceini kimse nin tayin ve tahm in edemeyecei b ir yangn, kre-i arzm serapay- fkn sarsacanda phe edilme sin. (Alklar, Veliaht Hazretlerinin takdirleri.) Biz stanbulu m ildn 1453 tarihinde deil, 622 senesinde, yani tslm tarihi ibtida ettii senede fet hettik. Hazreti Muhammed (Belde-i Tayyibe)nin fethi ni, m metine bir ideal suretinde telkin ederken (Koslanteniyye) Islm 'n harita-i maneviyesine ve m alik ne-i imnna dahil olmutur. Burada tarihin mtezad fakat mevsuk iki ehresi ni gstermekten nefsimi men edemeyeceim: Hazreti Muhammedin m metine medh- tebir etmi olduu stanbula Sultan Mehmedin girdii de virde, Endls slm Devleti inkraz bulmak zerey

236

di. Yani, Avrupa'nn ark- cenubunda bir slm devle ti, hristiyan bir devletin mevcudiyetine, garb- cenu bunda hristiyan bir devlet, m slman bir devletin hayatna nihayet veriyordu. stanbul'un Fatih'i, burada bulduu hristiyan aha liye hem - mezhepleri olan Rum im paratorlarndan zi yade mezhep msaadesinde bulundu. Fener ban, Fatih Sultan Mehmedin eser-i ihsandr. (Srekli ve m kerrer alklar. Evet, maalesef yle sadalan.) Hristiyanlk leminin galeyan- efkrndan m korkuyordu? Korksayd Ayasofya anlannn zerinde m inareler ykselmezdi. (Alklar.) E h ti Salib'in son savletini Fatihin babas krm ve kendisi buna ahit olmutu. Avrupa'nn garb- cenbundaki slm devletinin vcudunu kaldran spanya idi. Hristiyanl kabul etmeyen m slm anlardan ve hatta yahudilerden bir ounu diri diri frnlarda yakmak suretiyle rakip dinleri oradan kard. Ben bu tarm vak'ay, spanyollar muaheze ve tyib iin deil, fakat misl olarak burada zikrediyo rum. spanyollar Cenb- Hakkn/ kendilerine bahet tii fetih hakkm o suretle istimal etm ek istemilerdi Hl yerlerinde ve rakip unsurlann tevlid edecei dadaalardan asde ve m reffeh bir halde bulunm a lar gsteriyor ki, Cenb- Hakkn bahetm i olduu fetih hakkndan spanyollar pek gzel istifade etmi lerdir. Fatih Hazretlerinin de insaniyetperverliklerini pek ziyade ta k d ir- ederim. Ulvv-u cenablan Osmanl ta

237

rihinin ve tarih-i slm 'n en necip sahifesini vcuda getirm itir. Bunu kalbimle tasdik ve lisanmla ikrar ederim. Fakat, bilmem neden, hafid-i muazzamlarnn afv- hm ayunlarna iltica ederek arzediyorum, hissi yatmla babaa kaldm zamanlar, o rahim ve dil padiahn bu ulvv-u cenbma kar gnlmde pek de kran hissi bulamyorum. (Burada Veliaht Hazret ieri fevkalde mteheyyi olm ular her mesele bir ahs ile bitmez, onu ahfad ikmal ederdi buyurmu lardr.) Benim gibi aceze-i tebaasndan birini, me'ser-i a hanelerinin yd- mbecceli huzurunda isyankrla sevkedecek kadar m teessir ve m nkesir eden o ltf-u insaniyet-pervernenin mukabilini medeniyyet-i hz ra, stanbul'un fethine ta viz olarak vermelidir. ByNle bir hakinaslk gsterilirse, Trbe-i Ftihin eiine yzm gzm srerek, rh-u blendinden istifar larla istidad afv ederim. (Burada heyecan son dere ceyi bulmu, gz yalan akmaya balam tr.) Yzne birisi bir tokat vurursa mukabele etme, teki yzn hemen ikinci br silleye arzet buyuran Cenb- ncil, edilen iyiliklere fenalklarla mukabele et meyi elbette emretmez, nehyeder. stanbul'dan kmak m? Bu son sualin cevabn dnrken, Victor Hugo nun srndan ve hayatndan bir sahifeyi hatrladmHem talya'ya, hem Fransa ile ngiltereye, yani- bugn stanbul'un tyin-i m ukadderatnda en ok bariz kavme, uzaktan yakndan taallku var. M alm dur ki, nc Napolyon'un m paratorluu darbe-i hkm et

?38

eklinde olmutu. Bunu m er tanm ayanlar arasnda Victor Hugo da vard. Hem de kabul etmemi, hem de Napolyonun kahrndan canm kurtarm ak iin Fransa haricine ekilmiti. Avan ve ensatfndan birka Fransz, aileleriyle birlikte Victor Hugoyu takip etti ler. Geen Cumartesi gn riyaset-i cum hura intihab olunan Paul de anln pederi Emil de anl da o ml teciler meyanmda idi. H att Paul de anl pederinin g u rb etg h nda dnyaya gelmitir. Victor Hugo, evvelce (Ferse) adasna snd. Fer se, Fransann Man sahiline yirmi kilom etre mesafe de kin ngiltere'ye ait kk b ir ceziredir. Victor Hugo bu melz vaznda Napolyon'a kar kendi tbrince (mukaddes gayzn muhafaza etmekle beraber) kesb-i skn ediyordu. Napolyon, her mnsyla b yk bu dmannn o kadar yakn b ir yerde bulunma* sndan endieye dtnden, hkm etinin devaml te ebbsleriyle, airi (Ferse)den (Kemezi) adasna nak lettirdi. Victor Hugo (Kernezi)de Fransa'nn hicrann terennm ederken, namelerine ara sra (Fcrze)ni yd- tahasss de karyordu. Byle seneler geti. O zaman Garibaldi harektnn en galeyanl dev resi idi. talyann ittihat kahram an, Sicilyada icra-y hkm et eden (Burbon)lar, o adadan tard ve uzak' latrm aya muvaffak olmutu. Bu hdiseyi, meskf-u hrriyet olan her kavmin, her beldenin halk, pek m esut bir vaka, bir vaka-i hayriye telkki ediyordu. Ferse Adas'nn skinleri de B urbon'Ian Sicilya Adas'ndan tebid muvaffakiyetini tebcil iin enlikler ter tip ve Victor Hugoyu Kerneziden m uvakkaten dvet ettiler.

239

Victor Hugo hem dvete icabet, hem de o m era simin her safhasn belgatiyle tesbit ve teyit etti. eref ine verilen ziyafette, en gzel hutbelerinden biri ni rad etm iti. (stanbul'dan kmak m?) Sualini nef sime tevcih ettiim zaman, o uzun nutkun muhtevi yatndan u bir ka satrn meali, hafzamda giryan giryan uyand. Fransz air-i Ekber' diyor ki: Dn b ir ka muhibb-i muazzezle bu aday ziyaret etmee, sevdiimiz yerlerle bir4 zaman teferrc-ghmz olan m ahalleri ve hafzalarmzda hayaller gibi kalm olan btn aaadar m anzaralar tekrar gr. meye kmtk. Avdet ederken tatm in edilecek bir fikr-i dindaranem iz kalyordu. Zaten nihayet ve kbet olan bir eyle, kabristan ile ziyareti tam am lam ak is tedik. Bizimkilerden m teaddit m edfunlan bulunan (Sen-Jan) m akberesinin nnde arabamz d urdur duk. Vsl olduumuz dakikada bizi titreten eyin ne olduunu bilir misiniz? Bilir misiniz ne grdk? Bir kadn, daha dorusu b ir kefen altnda bir insan ekli, o arada, yerde rukdan, scddan ziyade, uzanm, deta bir mezarn stne yklm bir halde Orada, hareketsiz, skit ve bu elem-i muazzamn huzurunda engt ber dehan kaldk. Bu kadm, dua ettikten sonra kalkt, mezarn otlar iinden kopard Bir iei kal binin stnde saklad. O vakit tandk. O sararp sol m u ehreyi, o teselli kabul etmez gzleri, o beyaz salar, o vakit tandk. Bir valide idi, bir menfi'nin validesi! Menfann m barek gedii zerinde 4 sene ev vel len gen ve m ert (Filip For)un validesi idi. Hava nasl olursa olsun, bu valide drt seneden beri herga oraya gelir, drt seneden beri hergn bu valide o ta n stnde secde eder ve per. Onu oradan kurtarp

240

ayrmay bir kere deneyiniz. Ona Fransa'y, evet, Fransann t kendisini gsteriniz. Bu valide iin onun ne ehemmiyeti var? Ona deyiniz ki: Sizin m emleketi niz buras deil. Size inanmayacak. Deyiniz ki: Sz burada domadnz. Size cevap verecek: Benim olum burada ld diyecek. Bu cevabn nnde siz susacaksnz. nk, anann vatan olunun kabridir. Victor Hugo, lme pek ziyade yaklam, bke ve ecnebi bir kadna mtemzede bir valideye, yalnz bir o lu n ; tek bir m ezanndan koca bir tem ellk huc cet'i karyor. O airin, o kadnn, o m ezardakinin. milletine ve o milletle hemdest-i vifak, bu dakikada hlimize, istikbalimize, hayatmza hkm ler isdar et mek isteyen m illetlerin hepsine deriz ki: stanbul, bizim Anadolumuzun anasdr. Dnya nn son devrine kadar, isimleri esatiri bir azametle tarih-i beerde yd edecep sahip-kran padiahlardan, ulem sndan, fuzalsmdan, airinden, sanatkrndan, Osmanl bayram kre-i arzn ktasnda ve pek uzak ufuklarda an ve zaferle dolatrm olan kahram an larndan ibaret ve bnihayet evldn beyz seneye yakn bir m ddetten beri mtevaliyen topraklarna alyor. H er tarafta grdmz huzarat- behitye nusg- hayat veren, onlarn trm ar azalandr. stan bul'un topraklarna gmdmz melek ehreli, melek hilkatti Trk kadnlan, bu ehrin escar ve ezhanna k u d re t; tenemmu, icl-y inkiaf veriyor. Sleymaniyenin kubbesi, Yeni Camiin minareleri, Badad Kk, her adm da tesadf edilen hesapsz sanat gzellikleri, hepsi, hepsi bizimdir. Bunlar Fer se Adasnm bir kesinde imdi bsbtn unutulm u

241

bir mezardan ziyade ve pek ok ziyade bir anaya... Mder-i muazzez vatana hakk- temellk baheder. Ey atalcam n, ey anakkalenin kahram ar hed&s! Hukuk-u tarihiyeniz mahfuzdur!. (Burada -dlar ve erkekler son derece heyecanl alklar ile ha tibi m kerreren alkladlar.) Bize diyorlar ki: Siz stanbula lyk deilsiniz. nk bu gzel ehri im ar edemediniz. Bu iddia, m ehudaf huzurunda bir yalan, bir iftiradr. stanbul da grlen bideler ki, en medeni devletlerin en m zeyyen pytahtlanna gpta-ver olsa sezdr. Bizim dehmz, bizim hizmetimiz, bizim elimizle meydana geldi. H arab ise, bakalarnn eseridir. Dveli Muazfcama dediimiz heyet-i m rakabenin nazarlar nnde kstah bir pervaszlkla teekkl etmi eteler ve komu devletler, Balkanlardaki kylerimizi, kasaba larmz yakp ykanken, stanbul da sarslm aktan ve harap olm aktan bittabi m asun kalamyordu. Kasten ika edilen yangnlardan burada mevzuubahs etmek is tem iyorum . m ra ise, bilhassa yarm asr zarfnda hi bir imkn ve frsat brakm adlar. Balkan m uharebesi srasnda, H indistandaki din dalarmz buraya bir (Hfll-i ahmer) heyeti yollam lard. Bunlardan iki zt ile (Tasvir i Efkr) m atbaa snda grtm . Ebzziya m erhum u ziyarete gelmi lerdi. Sohbet esnasnda u iki din kardeimize dedim ki: ki sene evvel memleketinizden gemi, Bom bay'da grdm m ran eserlerine hayran olmu tum. imdi bize dersiniz ki: O kadar uzak ve scak yerler im r olunuyor da, stanbul gibi bir dnya cen neti bu kadar harap kalyor. Bize bunu dersiniz deil mi?
P : 16

242 Hintliler pek terbiyeli ve hatrinas adamlard. Milli zzet-i nefsimizi yaralayacak ne b ir sz syledi* ler, ne bir tavr gsterdiler. Devam ettim , dedim ki. Fakat ben bu harab'nin sebebini size izah edeceim. EhM Salp ordularnn hcum una kar, alt yz se neden bri biz Osmanllar, slm n serhaddini bekli yoruz. Sizin de Halifeniz olan en byk padiahmz Selim-i evvel bir beytiyle bu hali tam am en tasvir et m itir. Sultan Selim okuduum beytinde (Bu sefer ler, b at koturm alar bhude deil. Bizim perianl mz gnllerin cemiyyeti iindir) diyor. Hintli dindalar bana hak verirken, Osmanl mslmanlara, dier btn M uhammedi'ler namna min nettarlk gsterdiler,. Yeryznn her tarafndaki tslm lann cemiyyet hatr iin... tslm padiahlarnn en by olan Yavuzun devleti ve ahfad stanbuldan tarib olu nursa ve bu zulm lem-i tslm lkayd ile telkki ederse, Hazreti M uhammed'in ruhu muazzeb ve mah cb olmaz m (Alklar.) Geen hafta stanbul'a gelen (Times) nshalarnn birinde acaib b ir iddia vard: Osmanl Trklerinin aile-i islmiye arasndaki m m taz mevkii gya yirmi - otuz senelik cri bir cereyann sath bir eseri imi. (Times) Gazetesinin cihan m atbuat arasnda ehem miyeti olmasayd, bu szn u mahfel- mhimde de il, iki kiinin beyninde bile m bahase edilmeye de eri olmazd. Gerek tarihte, gerek gz nnde bulunan hesapsz deliller ve vesikalardan yalnz bir tanesini tarihten nakl ile (Times) m uharririnin nazar- insaf ve nazar- hacaleti nne vaz edeceim: Devletimizi eviU teesssnde en ok sarsm ve deta bir aralk inkraz tehlikesine atm olan Timur-

243

lenkin hafid-zadesi Babr ah, H indistanda bir dev let tesis v t Babrn hafidi Celleddin Ekber ah ise bu devleti, cihangirlik kudretini bilkuvve haiz bir miknet-i uzmaya sahip etm iti. Ekber ah iin me h u r Ernest Renan der ki: Dnyaya gelen hkm dar larn en hakimi G arp'ta (Mark Orel), arkta (Ekber ah)tr. Ekber ah, hilfet-i islmiyeyi Osmanl Ha nedanna nakleden Sultan Selim-i Evvelin vefatn dan yirmi drt sene sonra tevellt etti. Saltanat ise, Sleyman- Kanun devrinin sonlarnda balar. Ekber ahn slm hkm darlar arasnda en az mbalt- diniyesi olanlardan bulunduu da m lm dur. Tercme-i hlim muhtevi olarak ve zamannda telif edilmi olan kitaplar mehaz edilerek vcuda getirilmi ve otuz sekiz sem. evvel tab ve neredilmi bir eserden u drt satr ayne naklediyorum: ...Ekberin bu esnada dnyaya bir olu geldi inden ve m uasrlarndan, kahram an, adim-l-akran (Yavuz Sultan Selim Han)n gyaben fthat ve hare kt-1 dilrnesine m eftun olan takm dan bulundu undan, ocua teberrken (Selim-i Cihangir) ismim vermitir. (*) Times msevvitleri bilseler ki, Tim urlenkm altn c derecedeki hafidi m ehur Ekber ah, uzun seneler dir tevellduna hasret ektii oluna, m uhteem lac ve tahtn helecanlarla intizar ettii veliahdine, Yld rm Bayezid'in drdnc derecede hafidi bulunan bir Osmanl padiahnn ve m slm an halifesinin namn teberrken vermi, hem de yle bir zamanda ki, Ti mes stunlarnda Osmanllk cereyannm mddet-i m r olarak gsterilen otuz rakam nn nne bir sf
<*) Meahir~i slm , cz: 10, sayfa: 312.

244

daha konulsa yine yetimeyecek, nk kameri hesa byla tam 361 sene evvel Ekber ah oluna (Selim) is mini teberrken verdi. Selim-i Evvelin klcyla zaptettii yerler kadar, klsz fethettii diyarlarda var. TJstad- zamm ve air-i zamimiz Abdlhak Hmid (Selimiye) sinde ne kadar doru sylyor: Akard pyine maher-misl bir millet. Hilfet ve Saltanat- Osmanyenin nfuz ve revna kn en uzak ak tar slm da bizzat m ahede etm i olan ve yine bu byk airimizin u m srlan gzel ol duu kadar da vkaya muvafktr: inde nr-u hakikat, o bir cihan- zalm Dner iaret edince Halife-i slm, D urur gider.. Bu kyamet onun mevakibidir D urur gzergeh-i stinde in Hind selm Eder bu sti herem lerle kaflar ilm. u burlar o byk heybetin kevkibidir. Tarihe m racaat veya Asya'nn, Afrikann tesin de berisinde vesikalar aram aya hacet yok. Londrada ngiliz lisanyla m nteir (Grafik), resimli mecmuas nn on gn evvel stanbula da gelmi olan bir nsha sn bir kere grsnler. talya tarafndan verilen m uh tariyet idaresi sebebiyle Trablusgarp ehrinde muaz zam bir nmayi icra olunuyor. Bu m erasim in (Grafik) te ve byk ktada bir resmi var. Yirmi bini mteca viz halkn ba stnde hep Osmanl bayraklar dal galanyor. Bu bayrak, ne zaman- saadetin, ne eski halifelerin, n e , de bizden evvel teekkl eden slm devletlerinin tim slidir. Biz onu (Belde-i Tayybe-i Kos-

245

tantiniyye) gibi BizanslIlardan aldk. Ve (Belde-i Tayybe-i Kostantiniyye) gibi slm 'a hediye ettik. Ah! Times Gazetesi'ni yazanlar bilseler ki, bizim kendi zararm za girmi olduumuz Harb-i Umdi'e iki hizm etlerinizden en ziyade ngiltere m stefittir. nk kendilerine iltihak etm i veya bitaraf kalm olsaydk, Rusya malp olmayacak, galip gelecek ve bu galebe neticesinde kuvveti ve kudret-i tahakkm nnde durulam ayacak derecede artacakt. Hindistan akya, Moskof arlar asrlardan beri bkarar idiler. Saltanat Rusyada eer payidar olsayd. Hindistan da dahil olduu halde bilum um Asya...Eer devrilseydi, yerine geecek bolevik idare daha zinde ve hrpalan mam kuvvetlerle tecavz edeceinden, serp Avrupa tehlikeye decekti. (Alklar) Biz ngilterenin atfetine iltica deil, akl- selimi ne m racaat ediyoruz. imalden ve ark'tan Avrupa y ve her taraftan Asya'y ve dnyay tehdit eden tehli keyi, slm, asrlarn ldremedii ruhu ile ve asrlarn ldremeyecei imanyla tevkif edecek kuvveti haiz dir. Elverir ki ona m uavenet olsun ve elverir ki onun gzbebei olan Osmanlya dokunulmasn. imdi syleyeceim ey, bilmem Times m uhabir lerince malm m udur? Bizim eski hudud-u evketimiz, S!cyman- Kanuninin izmi olduu hudud, cenub-u arkide Basra vilyetiyle bitiyordu. Bu vilyet, Harb-i Umminin drdnc ayna kadar devletimizin ve bay ramzn idi. B sra kurbnde ve att-l-arap sahilinde (Maden) adl bir Arap aireti vardr. Hl-i bedavette yaarlar.

246

cesurdurlar. Glleleri, besteleri de oralarca pek mak bul arklar tanzim ederler. B asrann sukutunu m teakip sylenmi arklar dan birisini iki sene evvel am da dinledim. Hanendeler de sazendeler de Arap idiler. Neideyi okur ve alarlar, ken hepsinin seslerinde giryan ihtizazlar, gzlerinde yalar vard. ark (Imi Basra imi) yani (Yr Bas ra yr) diye balyor ve yle bitiyordu, ilk paras nn hatrm d? kalan meali ite: Yr Basra yr!. Osmanllar buradan gideli, ben ocuu ata dm anne gibiyim. Gzm suda yryorum. Yr Basra yr!. Onlar sana gelmezse, sen onlara yr! (Burada hazirnun heyecan tasviri kabil olamayacak derece de ykseldi.) te slm n ruhu, Osmanlmn slm mevkii!. arasndaki

ngiltere Devlet-i muazzamas. slm n topran da, kalbinde, dadaasz bir hkm et srm ek isterse ki isteyeceine phe yoktur siysetini Times mu habirleri gibi adam larn tezviratmdan uzak bulundur sun. Baknz, erif Hseyin bile Hilfet-i Islmiyeye nefsini ve hanedan Osmanden bakasn lyk gr meyerek, sade b ir (Hicaz Kral) kalmakla bil-istrar iktifa ediyor. (Alklar) Bizi kendi bamza, kendi halimize, yani serbest brakrlarsa yine Ingilizler aleyhine dneceimizi id. dia edenler, gafil, m uht mzevvirdirler. En ziyade serbest kalm olduumuzu hissettiimiz bir gnde, merutiyetimizin ferdasnda, ngiltereye kucamz ve kalbimizi amadk m? Meclis-i M ebusanm ilk k-

247

adnda, ngiliz Sefirinin arabas, gerdune-i hm a yundan ziyade hararetle selmlanmt. O llt- his* siyeden istifade etm emekte, sebebi anlalmayan bir inat ile srar ettiler. Bunun gnah da m bizim boy numuza yklenecek? Korkarm ki ltf-u istimanz suiistim al edecek derecede sz uzattm . (Hayr, be saat srse yine din leriz, sesleri.) Ne yapaym? Kalemim de kalbim gibi heyecan tufan iinde rpnp duruyor. Bizi bir dakika unutm ayan aziz dostum uz Piyer Lotiyi birka daki ka unutur gibi oldum. Beni buraya (zade) airine kran- millmizi it yan iin dvet ettiler. Fakat ne syleyebilirim ki, o byk kalem kahram annn m cahedt ile rkm his siyat aras'ndaki m innettarla bihakkn tercm an ol sun. Umera-y askeriyeden m tekait b ir dostum var. Mahdumu, anakkale m uharebelerinin birinde ve Seddlbahir cephesinde ehit oldu. Yetimi baka olu da yoktur. Bu mahalde bir gn benim hitabe irad ede ceimi gazetelerde grm. Dn bilhassa haneme gel di. smi tasrih edilmemesini arzu ettii iin, matem-i muazzezine hrm eten, yalnz szlerini nakletmekle ik tifa edeceim. Dostum, bana harfiyen u szleri sy ledi: Bilirsiniz ki olumun ehit olduu cepheden h cum etm ek isteyen Fransz askeri idi. Olum, Fransz silh ile m aktul dt. Olum, kendi topran m dafaa ediyordu. Marn nehri vdisinde deil, M armara

348

denizinin bittii yerde, Fransz vatanna tecavz deil kendi vatann m dafaa ederken ehit oldu. Fransaya byk ve hakl b ir kinim var. Piyer Loti'nin mcahedat- ahiresinden haberdar olduum zamana kadar.. zannederdim ki, bu kinim lyezel, ebeddir. Olumun, kalbimden baka, dnya yznde bir mezar yok. Size salhiyet veriyorum, rica ederim, yaznz, iln ediniz ki, olumun mezar Piyer Lotinin Fransasna mebbeden m innettardr. ehit pederi m tekait askerin bu szlerini acaba Fransa iitecek, Piyer Loti'nin Trklere olduu kadar kendi kevmine de hizmet ettiini bilecek mi? (Alk lar, yaa Sleyman Nazif sesleri.)

AZYADE ROMANINDAN BLMLER

I
Selnik 16/Mays/1879 Gneli bir Mays gn, bulutsuz bir gkyz... Yabanc haro gemileri geldikleri zaman, celltlar ar* tk rhtm zerindeki ilerini bitirm i bulunuyorlard. Alt aslm adam halkn gz nnde rpnm alar iinde can verm ekte idiler... Pencereler, dam lar seyir ciyle doluydu. Yakndaki bir balkon zerinde, byk Trk m em urlar bu manzaray glmseyerek seyredi yorlard. dam hazrlklar iin az m asraf edilmi olduun dan daraalar bile o kadar ksayd ki m ahkm larn plak ayaklar topraa srnyordu. II dam ii sona erince askerler ekildiler ve ller gn batncaya kadar halkn nnde tehir olundular. lgi siz gezinenler ve dolaan gen kadn g ruplan ortasn da ayak zeri durarak, Trkiye'nin gzel gneine kar akam a dek alt ceset, lmn bu iren tablo sunu izdi. III Doudaki karkln buhranl zam anlannda Av rupa'da grltye sebep olan konsoloslarn ldrl-

250

meine kar bir eit, tarziye olmak zere, bu Jar Fransz ve Alman devletleri istemilerdi.

idam-

Btn Avrupa milletleri Selnik lim anna m uhte em harp gemilerini gndermilerdi. ngiltere, kendi sini ilk temsil ettirenler arasndayd. Ve donanmala rndan birinde ben gelmitim. IV Bu gzel ilkbahar gn, idam lardan az sonra Ma kedonya Selnii'nde dolamamza m saade edilen ilk gnlerden birinde, iki leylein birbiriyle vurum alar n seyretmek zere bir camiin kapal kaps nnde duruyordum . Sahne eski tslm m ahallelerinin birinde geiyor du. Girintili ve kntl ahnilerin ve kntlariyle grlmez kk delikler vastasyla geenlerin ieri den kontrol edildikleri bir nev esrrengiz tetkik yer leri, kapal kafesli byk balkonlar olan ahnilerin kntlaryla yar rtlm kk sokaklarn iki ya nm da eski evler sralanm akta idi. Siyah akll kald rm larda yulaflar bitiyor ve atlar zerinde taze ye il dallar yaylyordu. Para, para grlen gk bulut suz ve mavi idi; her tarafta Maysn lk havas ve g zel kokusu teneffs ediliyordu. Bize kar Selnik halk henz ask surat ve d manca b ir durum taknm akta idiler: bundan tr mirlerim iz bizi sokaklarda eitli silh ve kl ta maya m ecbur ediyorlard. Arada bir sankl bir kimse duvar kenarndan yryp geiyor ve harem lerin say gl kafesleri arkasndan hi bir kadn yz grnm yordu. Buraya b ir l ehir denilebilirdi.

25i

Kendimi o kadar yalmz hissediyordum ki, kaim dem ir parm aklklar arkasnda bi* insan bann sl ksm m ve b a n a ' dikilmi iki byk yeil gz kendi yaknmda grdm zaman, iimde tuhaf bir his duy dum. Kalar siyah, hafif atk, birbiriyle birleecek ka dar yaknd; bu bakn ifdesi irade ile duruluun b ir kaynamasyd, bu bak o kadar gen ve tazeydi ki, b ir ocuk bak denebilirdi. Byle gzlere sahip olan bir gen kadn ayaa kalkt uzun ve sert krm alar olan Trk yaps b ir ka p u t (ferace) ile rtl vcudunu beline kadar gster di. Ferace yeil ipekten, gm ilemelerle sslyd. Beyaz bir rt ancak alnla iri gzlerini gstererek ba itina ile kaplyordu. Gz bebekleri doulu airler tarafndan dile getirilmi olan o eski deniz yeilindendi. Bu gen kadn Aziyade idi. V Aziyade bana sabit bir nazarla bakyordu. Bir Trk karsnda kendini gizlerdi; fakat bir kfir bir erkek deildir. Olsa olsa acele ile seyredilebilen bir m erak konusudur. O kadar korkun gemilerden bi riyle memleketini tehdit etmee gelmi olan yaban clardan birinin varl kendisine ne tiksinme ne de dehet veren pek gen bir delikanl oluuna Aziyade hayrette kalm grnyordu. VI Rhtm a dndm zaman filolarn btn filika lar gitmiti; beyaz rt ile saklanm olan ltif ehre henz bana yabanc olmakla beraber yeil gzler beni

252

esir etm ilerdi. Leylekti camiin nnden defa ge m itim ve ben farkna varmadan, zaman akp gitmi bulunuyordu. Bu gen kadnla benim aram a imknszlklar san ki kasti gibi .ylmlard; onunla bir fikir alp vermek, konum ak ve m ektuplam ak mmkn deildi; aka m n altsndan sonra ve silhl olmadan vapurdan k m ak yasakt. B ir daha hi dnmemek zere sekiz gn aynl ve btn bunlarn stnde harem dairelerinin pek iddetli ekilde korunduklar durum u vard. Son Ingiliz gemi filikalarnn uzaklatklarn, g nein kaybolmak zere olduunu gryordum ve bir T rk kahvesinin arda altnda kararszlk iinde oturuyordum . VII

Etrafm da hemen bir kalabalk meydana geldi. B unlar btn gndz ve gece Selnik rhtm lar s tnde vre gezinen hammal, kayk gibi insanlardan benim ne diye karada kaldm m erak ve belki de ba na b ir yardm lar dokunabileceini dnerek bekle yen b ir gruptu. Bu MakedonyalIlar grubu iinde, bu memleketin en eski heykelleri gibi kk paralara ayrlm garip sakall b ir adam dikkatim i ekti, nm de yere bturm utu ve beni byk bir m erakla gzlyordu; elbisem ve bilhassa ayakkablarm n kendisini fevkalde ilgilen dirdii anlalyordu. Okajyc hareketlerle, Ankara kedileri gibi geziniyor ve kk inciler kadar parlak dilerini gstererek esniyordu.

253

ok gzel bir ba ve shhatli bir zek ile parlayan gzlerinde byk bir tatllk vard. st ba nere deyse lime lime olmu, ayaklan ve bacaklar plak, gmlei para para fakat temizdi. Bu ahs Samueldi. VIII Kendilerine ayn gnde rastladm bu iki insan az sonra hayatm da b ir yer alacaklar ve ay srece benim iin hayatlarm tehlikeye atacaklard bu bana karlatm zaman sylense hayret ederdim. Sonra ikisi de benim peimden m em leketlerini terkedeceklerdi ve stanbul'da ayn at altnda k beraber ge irmek aln yazmzd.

KNC BLM
V Beyolu yamacnda patrds grlts bol Tak sim semti. Trk ve Avrupa giyini ve arabalarnn ii e bulunduu bir yer. Kuvvetli bir scak, gne, Aus tos aynn sarartt yapraklar, scak b ir rzgr, Mer sin aalarnn yayd koku, zm, karpuz satclar nn sesleri ve meyve kokusu... stanbulda ilk oturdu um sralarda grdklerim bylece kafam a yerleti. leden sonralar, ok zamanm Taksim civarnda rzgrlara kendimi brakarak her eyden, hayattan uzak olarak /am an ldrrdm . Yakn gemii kafam da canlandrarak eitli snftan halkn geiini seyre derdim. Kafamn iinde Azivad'nin bu kadar yer et meine de hayret ediyordum.

254

Bana Trkeyi retmeye balayan Ermeni papa zn yine burada tandm . Sonralar tandm ve hris,ti,yanlar|n kork-tuklar stanbulu nceleri bir turist gibi geziyordum. stanbul benim iin de iyi bilinmi yordu. Hali'n kar yakasnda onunla yaamay, stan bulu onunla gezmeyi ve sevmeyi, Selnik'te balayan ve yeni filizlenen sevgimizi burada da yaatmay sevgi hayallerim i artk gerekletirmeyi dne dne s tanbulda ay gezdim. Evim, Beyolu'nun Hali'e bakan ehre hkim sessiz b ir yerindeydi. Yaz buraya ayr bir ekicilik ve riyordu. Ak duran geni penceremin dibinde s lm dilini alrken stanbul gzmn nnde idiyordu. Uzakta, serviler korusunun iinde Eyp Sultan var. Ve, Onunla birlikte, orada kendi kapal hayatm, yaamak ne gzel ey olacak. Eyp haya tm iin ilgin, ekici ve herkese kapal bu yer... Evimizin civarnda stanbul'a hakim olup servi ve m ezarlar dolu geni arsalar yaylmakta idi. B urala r baz akam lar dikkatsizce Rum veya Ermeni ka dnlar ile pervaszca dolatm bo yerlerdi. Ruhum Aziyade'ye balyd fakat zaman geiyor du ve o gelmiyordu. Bu tatl yaratklarn ateli zevklerinden gayr bir ey saklayamadm, hepsi ksa zamanda kafamdan si lindi. Evet... Mezarlklar ekseriya geceleri bazen kt rastlantlarm oldu. gezdim ve

255

Bir sabah erken saatte aalarn arasndan kan birisi yolumu kesti. Bir gece bekisi olan adam n ya nnda dem ir ulu sopas, b ir haner ve iki de tfek vard, bense silhszdm. Onunla gitmeyi kabul ettim . Bir plnm vard. Be yolu ile Kasmpaa arasnda ve 50 m etre derinlii olan duvarlarn yannda yryorduk. O tam kenardan gidiyordu, uygun bir ann yakaladm ve adam n s tne ullandm, dengesi bozuldu, m thi bir grlt ile derinliin dibine doru dtn duydum. Arkadalar bulunabilir ve bu sessizlik iinde d nn grltsn duyabilirlerdi Hi b ir canlnn ba na eriemiyecei bir hzla oradan uzaklamaya bala, dm. Odama dnebildiim vakit afak m, elence hayat beni gecenin bu sokaklarda brakyordu. Uykuya yeni li insanlarn sesleri arasnda gitar ve den karm a bir musiki havas. skmeye bala saatlerine kadar dalmtm, nee harpa seslerin

ark ile mzik sesleri uzaklaa uzaklaa duyul maz oldu. Ak penceremden ieri sabahn taze serin lii dolarken, geni gkyznde bir kzllk peyda ol maya balad, biraz sonra kubbeleri ve minareleriyle byk Trk ehrinin bir tablosu sanki bolukta asl yordu. stanbul'da olduumu ve onun buraya gelmeye ant itiini dndm. VI Bu adamla karlam am bende kt bir iz brakt. Bu trl geen serseriliklerimden vazgetim ve ondan

256

sonra Firipaadaki Yahudi kz Rebekadan baka m etresim olmad. O beni M arketo diye tanrd. Austosun sonu ve Eylln ilk gnlerini Boaz gezintileriyle geirdim. Havalar yum uak ve gzeldi. Parlak cill kayklar gidip geldikleri sularda glgeli ahslar, saraylarla yallar kendilerini seyrediyorlar d. Sultan M urat'n tahttan indirilmesi ve Abdlham id'in kl kuanmas hazrlktan yaplyordu. VII stanbul 30 Austos Gecenin yars! Alaturka saat 5. Demirli kt sopa laryla gece bekileri yerleri dvyor. Galata semtin de kpekler birbirine dalam lar ortal kyamete bodular. Bizim m ahalledekiler sessiz duruyor. Ben de kendilerini takdir ediyorum. Kapnn dm da seril mi uyuyorlar, her taraf yar l gibi. Ak duran pen cerenin dibinde geen saat iinde btn klar snd b irer birer. Eski Erm eni evlerine stten bakyorum, uyuyor lar. Aadaki vadide kocaman b ir servi aac var. On lar eski slm m ezarlklann glgeliyor, gece karanl nda kokularn etrafa yayyorlar. Geni tan yeri sessiz, ak etrafa stten aa bakyorum. Servilerin stn, den grnen dmdz bir saha var. Bu Halitir. Daha yksekteki slm ehri stanbul'dur. Yarm a y n asld yldzl gkyznde camilerin m inareleri ve koca kubbeleri resimlerini iziyor. Gk yz renksiz fon zerinde mavi, gri kubbeler ve mina relerle delinmi gibi, camilerin kubbeleri stste gelip,

257

ykseliyorlar ve insan dncesine bykln tesiri ni anlatyorlar. Ufuklarda grnen saraylarn birinde Seraskerlik Dairesinde tyler, rpertici bir olay cereyan etm ekte dir. Sultan M urad tahttan indirmek isteyen paalar toplanmlar, henz ay ncesi tahta kt srada grlmedik enliklerin yapld, daha dne kadar Tanr gibi taplan Sultan M urad... Kimbilir imdi onu sarayn bir kesinde bouyordurlar. Bununla beraber stanbul'da herey nemsiz g rnm ektedir. Saat on birde stanbula doru topu ve svari birlikleri kotu, arkadan toplarn sesleri de kayboldu ve imdi yine sesizlik her tarafa hakim.

BENC BLM
20 Mays 1877

I
Evet, bu Dou'nun bulutsuz g ve mavi denizi. Orada bir ey resmoluyor, ufuk, camiler ve m inareler le donanyor. Kalbim arpyor, stanbul bu! Karaya ayak basyorum. Bu memlekette bulun mak kuvvetli bir duygulanma. Ahmet artk orada, yerinde, beyaz atnn zerin de Tophaneye doru koup gitmiyor. Galata bile l m. Birbirini mahvedi harbi gibi mthi bir eyiv uzaklardan, getii anlalyor. Trk elbiselerimi tekrar giydim. Azapkapya ko tum. Geen ilk kaya bindim. Kayk beni tand.
P : 17

258

Ahmet ne oldu? Dedim. Gitti, muharebeye gitti. Hemiresi Eriknaz'm evine vardm. Dedi ki: Evet, gitti. Batum 'da idi ve m uharebeden be l haber alamadk. Eriknazn siyah kalar zntden atlmt, in sanlarn kendisinden aldklar bu kardee ac ac a lyordu ve annesine bakarak kk Alemah alyor du. H aticenin evine gittim. Fakat ihtiyar kadn g etm iti ve evinin nerede olduunu bana kimse gster medi. .

II

0 zaman perian bam da hi bir proje tanzim e t meden, hatt yapacam eyi dnmeden, sade ona yaklamak ve onu grmek ihtiyaciyle harekete mec bur, Fatih Camiine, Aziyade'nin evine doru tek ba ma yrdm. Vaktiyle zengin olan Fenerden, harabeler ve kl ler ynndan getim; buras ancak byk bir hara~ be, enkazla dolu yasl sokaklarn bir uzun devam id. Sevgilimin beni bekledii Eype gitmek zere nee ile her akam getiim Fener byle olmutu. Sokaklarda baryorlard; deta yar giyinmi, m uharebe iin toplanm yar silhl yar vahi adam lar, talar zerinde yataanlar biliyor ve beyaz yaz larla ubuklanm eski yeil bayraklar dolatryor lard. Uzun mddet yrdm. Eski stanbulun tenha mahallelerini getim.

259

Gittike yaklayordum. Fatih'e kan karanlk sokakta, onun oturduu sokakta idim! D eya, gnee kar kalbimi skan korkun bir m anzara gstermekte idi. Bu zntl yolda hi kimse yoktu; byk bir st ve ancak admlarmn grl ts... Kaldrm lar zerinde, yeil ot stnde, duvarlara srnen bir ihtiyar kadn ekli gzkt* M antosunun kvnm lan altnda siyah abanozdan zayf ve plak ba caktan grnyordu. Ba aada yryor ve kendi kendine konuuyordu. Bu Hatice idi. Hatice beni tand. Zenciyenin yahut maymunun sivri sesi ve alayc edas ile anlatlmas imknsz bir ah! ykseltti. ' Aziyade ne oldu? Dedim. T atar dilinde lm ifade eden ve garip ekilde vahi olan kelimelere kasten daha kuvvet vererek: l! l! dedi. Anlamayan birine sylyormu gibi, l, lm< diye baryordu. Ve bir kin ve sevin olay iinde beni bu kelime ile merhametsiz bir ekilde izliyordu. l! l! lm! Bir yldrm darbesi gibi beklenmeden inen byle bir kelime derhal anlalmaz. Sizi sarm as ve sizi kal binizden srmas iin zdraba bir zaman lzmdr. Y rm ekte devam ediyor, bu kad ar sakin olmaktan deh ete dyordum. Ve ihtiyar kadm beni bir azap tim sa li gibi mthi l, ls ile takip ediyordu: Tapm olduu hanmn ldrm olan bana kar bu mahl kun sonsuz kinini arkam da hissediyordum. Onu gr-

260

pk iin dnmekten korkuyordum, onu sorguya ek m ekten korkuyordum, bir buhran ve bir katiyetten korkuyordum ve sarho bir adam gibi yryor, hep y ryordum . III Aziyadenin oturduu, zerinde lle ve sar kele bek resim leri bulunan evin yaknnda bir m erm er e meye dayanm bir halde kendimi buldum, benliimi hissettim ; oturm utum , bam dnyordu; karanlk ve bo evler gzlerimin nnde yasl bir ekilde deta oynuyorlard; alnm m erm ere arpyor, kanyordu; emenin souk suyuna batm bir el bama yastk oluyordu... O zaman H aticenin yanmda aladn grdm; maymun ellerine benzeyen buruuk ellerini sktm ve o almma su dkm ekte devam etti... Gen adam lar bize dikkat etmiyorlard; birinci Kars muharebesine ait olup sokaklarda datlan kt lar okuyarak hararetle konuuyorlard. Harbin balan gcna ait fena gnlerde bulunuluyordu ve lmm m ukadderat imdiden mahvolmu grnyordu. IV Kollarmda tutup sktm souk ey topraa so kulmu bir m erm er paras idi. Bu m erm er gk mavisine boyanmt. Ve deta hissiz gibi okuduum bu altn iekli ve yaldzl harf leri hl gryorum. Bu Trkiyede kadnlara mahsus olan o talardan biriydi ve biivk Kasmpaa mezarlnda toprak ze rine oturm u bulunuyordum . Krmz ve yeni kartrlm toprak bir insan vcudu uzunluunda bir tmsek tekil ediyordu; k

261

rekle kklerinden koparlm kk bitkiler, kkleri havada olarak bu tarla zerine konulmu bulunuyor lard. Trk mezarlarna ne buket ne de tac konmaz. B: mezarlkta bizim Avrupa mezarlklarmzdaki gsteri yoktur; Doulu hzn daha tatl ve daha mu azzamd. urada burada siyah servilerin ykseldii byk ve bo araziler, plak tepeler uzaktan uzaa, bu byk aalarn glgesi altnda, yeni altst edilmi toprak paralar, eski matem talan, balarnda sark lar tayan garip Trk mezarlar... T uzakta, ayaklarmn altnda, Hali, stanbul'un aina ekli ve tede... Eyp! Bu bir yaz akamyd; toprak, kuru ot, etrafna kollarm doladm souk merm erden gayn her ey lkt; m ermerin kk topraa dalyor ve lnn temas ile souyordu D eyada insanlarn veya im paratorluklarn mu kadderatlar byk kat buhranlara temas ettikleri, m rlerin nihayet bulduklar zamanda her eye ge len fevkalde manzara vard. Uzakta Cihad M ukaddese giden askeri kuvvetle rin mzkalar, o garip Trk mzkas, gcrdayan ve yiik sek ahenk, bizim Avrupa alctlerimizce bilinmeyen ses duyuluyordu. Denebilirdi ki bu slmiyet'in ve Dounun son yardm nras, byk Cengiz rknn lm arkisiydi. Yanmda Trk yataan sarkyordu ve yzba niformasn giymi bulunuyordum. Burada olan in san Loti deil, lakat Arif, yzba Arif Ussam ismini

262

tayordu. Cephenin n safna gnderilmek msaade sini istemitim. Yarn gidiyordum. slm 'n bu mukaddes topra zerinde byk bir hzn yaylm bulunuyordu. Batan gne mezarlarn yeilim trak eski mermerlerini yaldzlyor, mahzun gm renkte serviler zerinde, onlarn yzyllk kk leri ve mahzun yeil dallan stnde pembe klar do latryordu. Bu mezarlk Allah'n muazzam bir mabe di idi. Onun esrarl sessizliine sahipti ve insan dua. ya sevkediyordu. Br m atem rtsnn sanki ardndan gibi gr yordum ve btn gemi hayatm ryalarn belirsiz karkl iinde bamda dnp duruyordu. Yaam ve sevmi olduum btn keler, dostlarm , karde im, kendilerini ok sevmi olduum m uhtelif renk li kadnlar ve sonra ebediyen brakp gitmi oldu um sevgili yuva, hlam ur aalarmzn glgesi ve ih tiyar anam... Burada yatm olan iin her eyi unuttum . Beni o en derin ve en saf akla, hem de en mtevazi akla seviyordu. Ve bana bir ikyet yollamadan, haremm yaldzl kafesleri arkasnda, ok yavaa, zdraptan ar ar ld. Cidd sesinin bana hl yle syledii ni duyuyordum: Ben bir kk erke esireden ba ka bir ey deilim . Fakat sen biliyorsun; bunu ee/ istiyorsan git Loti. Arzu ettiin gibi yap. Incildeki kyamet gnnn borular gibi ten m zkalar uzaktan aksediyorlarlard. Allahn byk adn binlerce adam baryordu. Uzak grltleri bana kadar ykseliyor ve byk mezarlklar garip uultu larla dolduruyordu.

363

Eyp'n m ukaddes da arkasnda gne kaybol mu ve Osmanl miras zerine yaz geesi iniyordu. ...Bu tan altnda olan m thi ey, bana yaknl ile beni titreten ve imdiden toprak tarafndan ye nilmi bulunan ve hl sevdiim bu mthi ey... Hep si buncan m ibaret Allah'm? Yahut tarif edilmemi yan kalm bu toprak zerinde aladm grebilen bir ey var mdr? Allahm, onun iin yalvarabilmek kudretini deta kazanm bir haldeyim. Hayat komedyasnda katla m ve zntlere kapanm olan kalbim, imdi insan dinlerinin btn ltif hatalarna alyor ve bu plak toprak zerine gzyalarn acsz dyor. Eer bu tozda her ey bitmemise, bunu belki yaknda rene ceim; bunu bilmek iin lmeyi deneyeceim.

STANBUL

(1900)
Afi stanbul' Beni byleyen isimlerden en ok byleyeni yine sensin. nmde bu isim tekrarlann ca, hemen gzmn nne bir hayal gelir. ok yk sek, havalarda ve belirsiz bir ekilde uzaklarda, muaz zam, baka yerlerle kyaslanmas imknsz bir ehir sheti grrm. Deniz ayaklarmn altndadr. Bin lerce gemilerin, sandallarn, durm adan gelip getii, Babil Kulesi gibi, Dounun btn dillerinin duyuldu u bir deniz. Kapkara gemilerin ve yaldzl kaykla rn, renk renk klktaki insanlarn zerinden ufk ve upuzun bir bulut gibi dum anlar dalgalanr- Orada bu lunanlar, mallarn verler, pazarln yaparlar. Dur madan tren dum anlar da, btn bunlarn stne, rtsn serer. te bu buhar ve maden km r tozlar stnde, o heybetli ehir, sanki aslym gibi durur. Masmavi gkyznde, tepeleri mzrak gadar sivri mina reler ykelmekle, kubbeler, kubbeler, yuvarlak, kirli be yaz tatan kampana piram itleri gibi stste ylm kubbeler grnmektedir. Bunlar asrlarn deitire medii, sabit camilerdir. Yllar getike belki daha da beyazlamlar. Bu kutsal camiler. Bat'dan gelen vapurlarn havay bozmad zamanlarda, srt yelken lilerin gelip de glgesine snd vakitlerden beri ve asrlar boyunca, stanbulu dev kubbeleriyle hep by le talandrm lar ve dnyann hi bir yannda rast

266

ianmayan byklkteki bu esiz sileti ehre bahet m ilerdir. Bu camiler deimez mazinin nianesidir. Ta ve m ermerleri de eski mslman zihhyetini yans trlar. ayet M arm arann yahut da Asyann uzakla rndan gelinecek olursa, ufku kaplayan sis tabakasnn arasndan ilk olarak bunlar gze arpar. Deniz ve rh tm larda, m odern ve deersiz eylerin stnde, bunlar eski htralara, slmln tasavvuf hlyalarna, Al lahn byklne ve lme yukardan bakyor gibi dirler. Bu camilerin ayaklar dibinde, vaktiyle m rmn en unutulm az saatlerini geirdim. O hzla uan harikulde gnlerde, m aceralarla dolu hayatmn onlar daim ahitleriydi. Her taraftan onlar gtrdm . Ten ha yerler arayarak byk nar aalarnn glgeleri ne sndm zaman, yaz gneinin altnda beyaz, bazan da karanlk kubbelerin yuvarlakln seyreder dim. Aralk aynn souk gecelerinin karasz mehtabn da, uyuyan stanbulun kylarndan kaymla gizlicc geerken de onlar grrdm. Onlar hep m evcuttular ve ebediydiler. Her birinden ayr bir hzn ortala yaylr, husUs bir hu duyulur. Gittike ve Trklerin hayatna kartka, bu camileri bsbtn baka bir trl sevmeye balamtm. Bu, hayaller kuran ma ru r millete balanyordum. O zaman geici ve kaygl b ir akla dolu olan ruhum, Dou tasavvufuna al yordu. Sonra da gitmem gerektii zaman... Bir push M art ay akam M armara denizinde ilerlerken, yava; yava klen ve nihayet bsbtn kaybolan bu eh

267

rin siletini sonsuz bir hznle seyrettim. Artk, her ey belirsiz bir hle geldii anda bile, gzden kaybo lan ehrin gene o minareleri, kubbeleri, denizin souk sisinin stnde farkediiiyordu. stanbulun yksekledeki nefis evresi bsbtn kaybolmamt. te bu son manzarada, arkam da braktm her deerli ey, yaadm ve artk sona eren harikulade hayat iin duvduum esef, tecessm ettiriyordu sanki. Bu esiz silueti iyice hatrm a yerletirdim, artk onu unutm a ma da imkn yok zaten. Sonradan yaadm gezici ve srgn hayatmda, uzak denizlerde dalarken, kubbe ve minareli ehri gece ryalarm da grdm. Her defa snda da, kaybedilmi bir vatan gibi bana hzn ver di. Ben oralarn resmini hatasz izebilirim. Her gidi imde hem ac, hem ok tatl bir heyecan duvarm, zaman da bi tesiri azaltm amtr. Fakat, ahs htralarn serab bu harikulde man zaray, daha da gzelletiriyor diyemem. Bu fevkal delikler karsnda ne kimse itiraz edebilir, ne de ak sini iddia eden olur. Hj bir eyden anlamayan gelii gzel yolcular bile, o muazzam siluet uzaktan grnr grnmez, garip bir tesir altnda kalrlar. stanbul maalesef gnden gne bayalayor ve btn dnya da ona kar saygszlk gsteriyor bu ahane gr nn ve izgilerini muhafaza ettii mddete, her eye ramen, slm'n muhteem beldesi ve Dou e hirlerinin kraliesi olarak kalacaktr. ehrin etrafnda bak; mahalleler, baka ehirler ve dzinelerle saraylar, camiler bulunuyor, ite b tn bunlar, o muazzam ehri tekil etmekteler. Evvel Beyolu ksm. . Yani hristiyanlarn otur duu blge. Sonra, M arm ara'daa Karadenize kadar

268

uzanan Boaziindeki saysz mahalleler. Srlerle kayklar ve vapurlar sayesinde, btn tekil eden byk ehirle irtibat var. Kylara kadar yaylm b beldenin karm akark ahalisi, denizin stnde gidip geliyor, ylesine ki, vastadan grnmeyen deniz, g ve gecenin her saatinde fevkalde canlln m uhafa za ediyor. stanbul kadar manzaras deien bir baehir olamaz. Gkyznn vaziyetinden, rzgr ve bulutlar yznden, her saat baka bir grn arzeder. Son derece scak ve prl prl yazna karlk, yamurlu klan var. Birden bire kar, kara dam lan tamamiyle rtveriyor. Btn bu sokaklar, meydanlar, sayfiye yerleri benimmi gibi bir duyguya kaplyorum. Tpk kendimi de onlarn bir paras duyduum gibi. Orient Expresin stanbula boaltt binlerce kaldrm mhendisini grdke ok sinirleniyorum. Davetsiz m isafirler gibi, eski stanbul'un hl telkin ettii hayranlk ve sayg y duymadan, etrafta gezindiklerini grdke kymet li malikneme saygszlk gsterm iler gibi irkiliyo rum . H er yerini kar kar ezbere bildiim bu m ahal lelerde, basbaya bir aknlkla dolayorlar. Ben oralarda gece gndz gezdim. O gnk ruh halime g re, her yeri ayr ayn seyrettim. Halkn arasna kar tm, onlarla yaadm. Fakat icap ettii eklide, btn bunlar ben kitabm da nasl anlatabilirim ? Her adm da genlik ve ak hatralarm a rastlyorum. Nasrt mu hakeme edebilirim, ben ki onlara tapyorum.

PERRE LOT
{Les Capitales du Monde.'

TRKYE VE PERRE LOT HAKKINDA

YAZILMI FRANSIZCA ESERLER Pierre Loti et LOrient = Yazan: Pierre E. Briqet. 1946 Loti, Pairs, Parizeau = Yazan: Pierre Brodin Pierre Loti, h6roique ami des Turcs - Yazan Reit Safftt Atabinen. Bror. stanbul. 1950 Loti - Yazan: Claude Farrere. 1929 Pierre Loti quand je lai connu = Yazan Claude Farrfrre. 1926 Sillages = Yazan: Claude Farrere. 1931 Cent dessins de Pierre Loti: = Yazan: Claude Farrere. 1948 Le Drame interieure de Pierre Loti = Yazan: Pierre Flottes. 1937 Loti et les Turcs = Yazan: P. B. Gheusi. 1930 Les Souvenirs de Pierre Loti en Turquie = Yazan: Franois Gutton 1934. Le Secret des Desenchantees revle = Yazan: Marc Helys. 1930 Les Desenchantees de Pierre Loti - Yazan Raymonde Lefevre. 1939 En marge de Loti = Yazan: Raymond Lefevre. 1944 Les Desanchant^es de M. Pierre Loti = Yazan: Ltfi Fikri 1907 En marge d'Aziyade = Yazan: Rene Maurice. 1945 Pierre Loti retour de Constantinople = Yazan: Gaston Maurberger. 1910 . Loti et Aziyade = Yazan: Gaston Maurberger. 1926 Pierre Loti Constantinople = Yazan: Comtesse Ostrorog. 1927 Notes et mpressions de Turquie Yazan Louis Rambert. 1895 1905

370

Les Greces a sumyrne = Yazan: Doktor Nihat Read. 1920 A stanbul au Temps de Loti 1904 1906 = Yazan: Henri de Regnier. 1926 Constantinople avec Loti = Yazan: Gabriel de la Rochefoucauld. 1928 Le Secret des Desenchantees = Yazan: Andre Rousseaux. 1932 Les Desenchantees de Pierre Loti - Yazan: Seter Bey. 1924 stanbul, paysage litteraire - Yazan: Willy Sperco. Mon ami Pierre Loti = Yazan: Odette de Valence. 1930
1909 Pierre Loti sa vie et son oeuve = Yazan: Nicolas Serban

F Y A T I : 10 T L .