T.C.

ULUDA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK SLAM EDEBYATI ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

MUHBB DVNININ DN VE TASAVVUF AIDAN TAHLL

(1-250 NOLU GAZELLER) (YKSEK LSANS TEZ)

NAGEHAN DZCAN

DANIMAN Do.Dr. BLAL KEMKL

BURSA 2006

ZET
Yazar niversite Anabilim Dal Bilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman(lar) : Nagehan DZCAN : Uluda niversitesi : slam Tarihi ve Sanatlar : Trk slam Edebiyat : Yksek Lisans Tezi : XIV+ 178 : 10 /11 / 2006 : Do.Dr. Bilal Kemikli

MUHBB DVNININ DN VE TASAVVUF AIDAN TAHLL

Gzel sanatlarn alt dallarndan biri olan Edebiyat, Tarih ilminin bulgularndan yararlanr. Tarihin yansmalar edeb eserlerde grlr. Edeb eser yazld dnemden kaytsz olmadndan Edebiyat ve Tarih ayrlmaz bir btn olarak deerlendirilebilir. Edebiyat tarihi incelemeleri metin incelemelerine dayanr. Her metin, sanatnn i leminin yansmasdr. Sanatnn ruh ve his dnyasn kavramadan onu edebiyat tarihi iinde incelemek mmkn deildir. Bundan dolaydr ki, insan boyutlu metin incelemeleri ok farkl ekillerde tezhr eder ve titiz bir almay gerektirir. Kinatn yaratlnn balangc Allahn Kn yani ol emridir. Dolaysyla ilk yaratlan szdr diyebiliriz. Zira Kuran- Kerim de sz zerine kurulmutur. Kuran- Kerimin muhatab ise yaratlanlarn en stn olan insandr. Bu muhatab, sz varlyla, yaantsyla, tecrbeleriyle yourarak, ilh, beeri kaynaktan beslenerek ortaya edebiyat denen bir sreci karmtr. Bu yle bir sretir ki zaman ve mekn iinde deiip gelien, gemiten gelecee uzanan bir yolu takip etmitir. Tarih aynasndan yansyan Trk edebiyatna baktmzda bu edebiyatn da trl merhaleler geirmi olduunu grrz. Hi kukusuz ki, Trk edebiyat tarihinde en mstesna yerlerden birinin sahibi Divn Edebiyatdr. Zira bu edebiyat alt asrlk bir narn meyvesidir. Semeresi ise adn ebedletirmi irleri ve eserleridir. Divn edebiyat metinleri birer buzda gibidir. Muhakkak ki, grmediimiz ksm, grdmz ksmlarndan daha byktr. Derun bir muhtevaya sahip olan sz konusu eserleri bir nebze olsun anlayabilmek, bu eserlerin melliflerinin his ve hayal lemine dalabilmek ve yaplan tahlil almalar iin bir kaz almas tebihi uygun der. Aza alnan bir parmak bal ya da gl bahesinin iinde koklanan bir gl diyebileceimiz bir beyit, aratrmacy birden fazla kovanda en tatl bala ve gl bahesindeki en gzel kokulu gl koklamaya sevk eder. Okuyana ve zerinde almalar yapana bu duygular yaatan, tarih yapm ve tarihe ad Muhteem olarak gemi, leme padiah ama lemlerin Sahibine kul olmu, kul sultan Muhibb ile ahikalara doru yol aldk. Muhibbnin ok sayda gazelinden iki yz elli tanesini din ve tasavvuf adan analitik olarak tahlil etmeye altk. almamz, din tahlilin yapld birinci blm, tasavvuf tahlilin yapld ikinci blm olmak zere iki ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda ise ir hakknda bilgi verilmitir. irin kulland din, tasavvuf stlahlar tespit edilmi ve blmler eitli balklar altnda tahlil edilmitir. Muhibbnin beyitler zerindeki hakimiyetini gstermek amacyla birok beyit rnek olarak yazlmtr. almann sonunda din ve tasavvuf adan incelenen gazeller, genel bir deerlendirmeye tb tutulmutur.

Anahtar Szckler Tasavvuf Tahlil Din Muhibb Divn Edebiyat

iii

ABSTRACT
Yazar niversite Anabilim Dal Bilim Dal Tezin Nitelii Sayfa Says Mezuniyet Tarihi Tez Danman(lar) : Nagehan DZCAN : Uluda University : slamic History And Arts : Turkish slamic Literature : Master : XIV + 178 : 10 /11 / 2006 : Do. Dr. Bilal KEMKL

THE ANALYSS OF DVAN OF MUHBB ACCORDNG TO RELGOUS AND SUFSM

Literature, which is the under branch of Fine Arts, benefits the findings of History. The reflections of History are seen in Literary products. Because of the fact that literary products are not seperated from the terms they are written, literature and history can be evaluated as inserable compounds. The articles of the History of Literatre depend on Text Analysis. Every text is the reflection of Artists own spiritual world. Without understanding the intimate soul and belief world of the artist in The History of Literature. Hence, Text analysis related to the humankind are exposed to very different styles anda re required to delicacy. The very first reason of the world is Kn namely Ol order of Allah. In other terms it is accepted as the very first-created word. The Koran is also established on the same word and is addressed to the Humankind who is the most unique created one. That adressed, evaluating The word by its presence, life and experiences, enriching from the divine and human source revealed the travel of The Literature. That travel has follwed a route which has been improved in time and place and has come from the Past to the future. When looked through Turkish Literature reflecting from the mirror of History, it has spent various steps. Without anyserpicion Divn Literature has a very precious role in the History of Turkish Literature. Because there has been Divn Literature for bages. Its eternal Poets and pieces are very precious and rare gifts forus. The texts of Divn Literature seem an iceberg, having more certain number of unknown parts than known parts for unders tanding very little part of those pieces having very much intellectual content, entering the intimate soul and belief world of those artists, we need to make very careful Works which can be resembled to archelogical works. By getting a very small amount of honey from honeyhive or smelling a rose from rose garden guide the researcher to examine sweeter honey from other honey hives and to find the rose which has the most beautiful smell in the rose garden. We reach to the peak point of enjoyment with Muhibb, known as Magnificent in the history, the prophit of the world but the slaver of the God, by having research in his pieces. It has been tried to research. 250 Lyric poems of Muhibb analatically inreligiousand mystical senses taken from his various Lyric poems. The Detailed information about the Poet (Muhibb) is given in enterance. Our thesis consists of 2 parts. First part is religious analysis, second part is mystical analysis. The religious and mystical terms used by the Poet (Muhibb) are stated below the title various parts The great amont of verses are written for showing sarple of Muhibb. His sufficiency in Lyric poems at the end of the thesis.

Key Words Islamic Mysticism Analysis Religion Muhibb Ottoman Poetry

iv

NSZ Muhibb pdih- lem iken Murd kulun olmakdur nihyet nsan bilmediinin dmandr. Bilmediine kar tedirginlik duyar. Ama cesaret gsterip renmeye azmettiinde sevmeye balar. Hayatn her safhasnda olduu gibi edebiyatta da bu durumla kar karya kalrz. Bu cmlenin ardndan akla gelecek Divn edebiyatdr muhakkak. Halktan kopuk bir edebiyat gibi yanltc bir yarglama, Divn edebiyatnn nnde yklmayan bir duvar olarak ykselmitir. Divn edebiyatn havas edebiyat olarak gsteren dnceler ok yanltr ve aldatcdr. Divn edebiyatn toplumdan soyutlamak byk bir gaflettir. Zira bu edebiyatn beslendii ana damarlardan biri slm Kltr dieri ise tasavvuftur. Bu iki ana malzeme olmadan divn iirini bina etmek mmkn olmaz. Osmanl Toplumuna baktmzda her kesimden insann ortak slm Kltryle yorulduunu grrz. Bu kltrn doal rn olarak dile ve yazya yansyan edebiyat, Divn edebiyatdr. Divn edebiyat halkn ortak zevkidir. Zira halk da padiah da ayn ortak zevki yaam, ayn kaynaktan beslenmilerdir. Aralarndaki tek fark birinin dierine gre daha bilgili ve daha fazla eitim grm olmasdr. Drt yz yllk bir dnemi iine alan Divn edebiyat zerinde birok aratrmac tarafndan farkl ekillerde muhteva almalar yaplmtr. Divn edebiyat Arap ve Fars Medeniyetlerinin gl etkisiyle ve imparatorluun snrlarnn genilemesiyle birlikte gelimi ve byk alanlara yaylmtr. Fakat bu yaylma zaman mevhumuyla da birleince Divn edebiyat zerine yaplan aratrmalar gletirmitir. Edeb metinler zerinde dil, din, corafya, sosyal, siyasal yap gibi toplum hayatnda tartlmaz nemi olan unsurlar vardr. Muhatab insan olan edebiyatn da en az dier sanat dallar kadar hayatla i ie olduu dnlrse, sosyal, siyasal varln dine dayandran bir imparatorluun edebiyatnda da dinin aksini grmek ok doaldr. Din ve tasavvuf pek ok unsuru gerek bir irin lirik ya da hikmetli bir beytinde gerekse bir nsirin ilm bir eserinde grmek mmkndr. En azndan din ve tasavvuf terimler birer maznun olarak karmza kar. Tasavvuf, hayat iinde ekillenmi bir dnce sistemidir. Geni bir yelpazede dnyev ve uhrev meseleleri ihtiv eder; bu meseleleri yorumlar ve deerlendirmeye

tbi tutar. Mutasavvflar, dini takva boyutunda yaama adna din rkn kendilerince izah ederler. Her trl slm mesele mutasavvflarca tasavvuf bir neve kazanr.1 Her bir edeb metin kendi iinde kurgulanm bir sistemdir. Edeb metinler dille meydana getirilirler. Edeb metinlerin oluumu kadar incelenmeleri de nemlidir. Onlar inceleme hususunda pek ok yaklam tarz ve yntem mevcuttur. Muhibbnin gazellerini din ve tasavvuf ynden muhteva boyutlu ele almaya altk. yle ki irin gazellerinde, metnin ne sylediini inceledik. Muhibb, klsik tertbe gre yazan fakat halk tabirlerine de yer veren bir irdir. Bu mnda irin dil ve slubunu, beyitlerinin muhtevasn anlamakta zorlanmadk. irin gazellerine din, tasavvuf adan baktmzda lirik ve didaktik bir havann hkim olduunu grrz. Bu tahlilde gaye, geni anlamda din ve tasavvuf stlahlar bir malzeme olarak grmek ve tespit etmekle birlikte, dar anlamda Muhibbnin edeb dnyasn ebediyete dair konularla nasl zenginletirdiini grmektir. almamzn hazrlk safhasnda gazelleri tarayarak din ve tasavvufla ilgili terimleri bulmaya altk. Fileme yntemiyle elde ettiimiz verileri balklar altnda topladk. Teker teker ele aldmz kavramlarn nce szlk ve terim manalarn verdik sonra da Muhibbnin kavram kullan biimini akladk. leride yaplacak mukayeseli bir alma iin eserin sonuna koyduumuz kavramlar indeksinde, ele aldmz terimlerin hangi gazeller ve hangi beyitlerde getii yazldr. Ayrca ele aldmz beyitlerdeki baz kavramlar da indeks iinde yer almtr. almamza kaynaklk eden beyitler, Prof. Dr. Cokun Akn 1986da Kltr Bakanl tarafndan ve 2006 ylnda Trabzon Valilii Yaynlar arasndan kan Muhibb Divnndan alnmtr. Kullandmz beyitlerin divnda rahatlkla

bulunabilmesi iin beyitlerin hemen altnda, divn iindeki yerleri, saylar gsterilmitir. ncelikle gazel daha sonra beyit says yazlmtr. Beyitlerde geen hemze ve ayn harflerinin birbirine kartrlmamas iin hemze harfi () iaretiyle, ayn harfi ise () iaretiyle gsterilmitir. Uzatma iareti yerine (^) iareti kullanlmtr. ml hususunda Trk Dil Kurumunun 2000 baskl iml klavuzu esas alnmtr. almamz esnasnda her trl destei veren, fikirleri sayesinde daha gzeli yakalamaya altmz, bata danmanm Do. Dr. Bilal Kemikli olmak zere maddi

Bkz. Ceylan, mr, Tasavvuf iir erhleri, stanbul, 2000, s. 121.

vi

ve manevi desteini hep yanmda hissettiim babam Casim DZCAN ve eim Akgn TOPRAKa sonsuz teekkrlerimi sunarm.

vii

NDEKLER NDEKLER ............................................................................................................viii KISALTMALAR ..........................................................................................................xii MUHBBNN HAYATI VE R ANLAYII ..........................................................1 A. HAYATI......................................................................................................................1 Kanunden Bahseden uara Tezkireleri:......................................................................1 Tarihler Ve Biyografik Eserler: ....................................................................................2 B. R ANLAYII .........................................................................................................3 I. BLM ......................................................................................................................14 DN .................................................................................................................................14 1. ALLAH ......................................................................................................................14 2. MELEKLER..............................................................................................................17 3. DN KTAPLAR......................................................................................................18 4. SRE VE AYETLER ...............................................................................................19 5. DN KAYNAKLI SZLER .....................................................................................23 6. PEYGAMBERLER ..................................................................................................25 6.1. Hz.Muhammed, Mahmud ....................................................................................26 6.2. Hz. sa ..................................................................................................................32 6.3. Hz. Musa ..............................................................................................................33 6.4. Hz.dem ..............................................................................................................33 6.5. Hz.Hzr.................................................................................................................34 6.6. HZ.YUSUF ..........................................................................................................34 6.7. Hz.Yakub .............................................................................................................35 6.8. Hz.Eyyub..............................................................................................................35 6.9. Hz.Sleyman ........................................................................................................36 6.10. Hz.Yunus............................................................................................................37 7. EHL- BEYT, L-ASHB.......................................................................................38 8.NKRCILAR ...........................................................................................................38 8.1. Kavm- Semd .....................................................................................................38 8.2. Nasr V Yehd .................................................................................................39 8.3. Ebu Leheb ............................................................................................................39 9. KAZ VE KADER ..................................................................................................40

10. HRET LE LGL KAVRAMLAR .................................................................41 10.1.hiret ..................................................................................................................42 10.2. Kymet, Rz- Maher ......................................................................................42 10.3. Yevm-i Cez.......................................................................................................45 10.4. D-lem ...........................................................................................................46 10.5. Bek lemi .......................................................................................................46 10.6. Cennet Ve Cehennem le lgili Kavramlar........................................................46 11. DER TKD KAVRAMLAR.........................................................................52 11.1. eytn.................................................................................................................52 11.2. Mi rc Ve Sidre.................................................................................................53 11.3. Rh, Nefis ..........................................................................................................54 11.4. er ......................................................................................................................54 11.5. Hkm-i er, Emr-i Hakk ....................................................................................55 12. DN LE LGL KAVRAMLAR..........................................................................55 12.1. Hidyet ...............................................................................................................55 12.2. Rahmet ..............................................................................................................55 12.3.Tevhid .................................................................................................................56 12.4. efat.................................................................................................................56 12.5. kr, kir.......................................................................................................57 12.6. Helk .................................................................................................................57 12.7. Crm, Mcrm....................................................................................................58 12.8. Azb .................................................................................................................59 12.9. mn Mselmn........................................................................................59

12.10. Kul...................................................................................................................60 12.11. Kfir, N-mselmn, B-din............................................................................62 12.12. Deyr.................................................................................................................63 12.13. Znnr .............................................................................................................64 12.14. Sanem-Lt .......................................................................................................64 12.15. Hatb, Va z, mm, Mezzin, Kamet............................................................65 12.16. Ferr...............................................................................................................66 12.17. Haram, Gnh, Gnhkr, Sevb, Tevbe.........................................................67 12.18. Nr ...................................................................................................................70

ix

12.19. ehd................................................................................................................71 13. BADET LE LGL KAVRAMLAR .................................................................72 13.1. Kurban...............................................................................................................72 13.2. Namaz le lgili Kavramlar ................................................................................73 13.3. Hac le lgili Kavramlar .....................................................................................77 II. BLM ....................................................................................................................81 TASAVVUF...................................................................................................................81 1.IK, UAK.............................................................................................................81 2. YOL, MEZHEB, MEREP......................................................................................85 3. TARKATLARLA LGL KAVRAMLAR ..........................................................88 3.1. Abdal ....................................................................................................................88 3.2. Dervi ..................................................................................................................89 3.3. sitn, Dergh.....................................................................................................90 3.4. Hrka, Destar, Hilt............................................................................................91 4. TECELL...................................................................................................................93 5. HAYRET, HL .........................................................................................................94 7. FENA-BEKA ............................................................................................................97 8. VAHDET-KESRET ..................................................................................................98 9. AKIL, KL ..............................................................................................................98 10. N ......................................................................................................................99 11. HCB, NKB ....................................................................................................100 12.GAYB ......................................................................................................................101 13. SIR (ESRAR), RZ ..............................................................................................102 14. KANAAT, FAKR, GED, TERK ......................................................................103 15. HMMET, NYET, LTUF............................................................................108 16. KERMET, KEF................................................................................................109 17. MELMET............................................................................................................110 18. RF, MARFET ..................................................................................................111 19. ZAHD, RND .......................................................................................................112 19.1.Zhid .................................................................................................................112 19.2. Rind .................................................................................................................112 20. CAN VE CAN ZERNE TEBH VE MECAZLAR......................................113

20.1. Ata, te ....................................................................................................114 20.2. yne ..............................................................................................................115 20.3. Ll, arab, Leb-i Mercn ...............................................................................116 21. CEML, CANN, DDR, YR........................................................................119 22. DNY ..................................................................................................................120 23. ZNDAN .................................................................................................................122 24.AK ........................................................................................................................123 25. GNL, DL .........................................................................................................125 26.GNL ZERNE MECZ VE TEBHLER .................................................129 26.1. Mlk, Hane, Virne, Bezm, era..................................................................129 26.2. Kbe, Eymen Vadisi ........................................................................................133 26.3. Genc, Drr.......................................................................................................134 26.4. Padih, Kul, Bende, Ged..............................................................................135 26.5. Hasta, Dvne, Miskin, eyd, Gam ...............................................................139 26.6. e, Cm, Mest ..............................................................................................145 26.7. Bag, Bahar, Glzr, Glen.............................................................................147 26.9. Dery ...............................................................................................................154 SONU.........................................................................................................................156 KAVRAMLAR NDEKS ..........................................................................................158

xi

KISALTMALAR

a.g.e.. a.g.m. Ans. a.s. bkz. c. c.c. ev. D..A. Haz. Hz. st. Ktb. .A. r.a. s. s.a.s. terc. yay.

: Ad geen eser : Ad geen makale : Ansiklopedi : Aleyhis-selam : Baknz : Cilt : Celle cellh : eviren, eviri : Trkiye Diyanet Vakf Diyanet slm Ansiklopedisi : Hazrlayan : Hazreti : stanbul : Ktphanesi : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi : Radyallahu anh : Sayfa : Sallallahu aleyhi ve sellem : Tercme : Yaynlar

MUHBBNN HAYATI VE R ANLAYII A. HAYATI Osmanl Devletini yneten padiahlardan en nemlileri arasnda yer alan Kanun Sultan Sleyman, 1 Kasm 1494'te Trabzon'da dnyaya geldi, Babas Yavuz Sultan Selim, annesi Hafsa Sultandr. Osmanl padiahlarnn onuncusudur. ocukluu babasnn sancakbeyi olarak bulunduu Trabzon'da geti. 15 yl boyunca da burada yaad. Kefe ve Manisa sancak beyliklerinde bulunduktan sonra babasnn lm zerine 1520de tahta kt. Krk alt yl boyunca saltanat srdkten sonra Zigetvar kuatmasndan sonra ebediyete intikal etti. Onun saltanat boyunca Osmanl Devletinde hak, adalet, inan kavramlar gerek anlamn bulmutur. Onun iindir ki ktay sevgi ve hogryle ynetmitir. Kanun Sultan Sleyman, bunca meguliyetine ramen gzel sanatlarla da yakndan ilgilenmitir. Gzel sanatlar iinde de en ok iire alka duymu ve Muhibb mahlasyla genelde konusu, kahramanlk, ak, din, tasavvuf, hikem ve rindane olmak zere deiik muhtevalarda orijinal iirler terennm etmitir. iirlerini ihtiva eden ok geni bir Divn vardr. l olarak arzu kullanmtr. Bu alanda pek marifetli olduu sylenebilir. ok zengin bir kelime hazinesi vardr. iirlerine, Bk gibi byk irler bile nazire yazmtr. Onun iirleri kendi karakterini aka ele vermektedir. Yapt fetihler ve seferlerin izlerini iirlerinde grebiliriz. Makama, mevkiye, padiahla ve genel anlamda dnyala nem vermediini defalarca dile getirmitir. Onun bu hususta kleme ald gibi redifli u iiri nemlidir: Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi 1566 yllnda Zigetvar Seferinde kalenin dtn gremeden vefat etmitir.2 Kanunden Bahseden uara Tezkireleri: Belli bal Osmanl irleri, tezkirelerinde Muhibbnin edeb ynne az veya ok temas edilmektedir. Bunlardan Sehi Bey, Ahdi, k elebi, Beyani, Riyazi, Hasan elebi, Latifi, Seyit Rza tezkireleri Muhibbyi methedici bir edayla anlatr.

Bkz. Ak Cokun, Muhibb Divn,Trabzon,2006,. c.I,s.1.

Latifi, yazd tezkiresinde Kanunyi usta yneticiliinden dolay metheder ve Trke ile Farsa gazellerinden bir rnek verir.3 Ahd Tezkiresinde Kanunnin iiri hakknda ok fazla detaya inmemitir. Yazlanlara gre Muhibbnin tahmin edilenden fazla gazel yazd sylenir.4 16. asrn nemli tezkirecilerinden biri olan k elebi de Meir- uar adl eserinde Kanunnin stn zelliklerinden irliinden bahseder.5 Kanunye tezkiresine byk yer ayranlardan biri de Hasan elebidir. Eserinde padiahn devlet adamlnda gsterdii stn baar yannda iirdeki gcn ve yeteneini de anlatr: Cihn- hakan- dehr oldug gibi mlik-i memlik-i nazm u nesr idi 6 Kanunnin yetmi drt yl yaadn ve saltanatnn ise krk sekiz yl srdn ifade eden Tezkire-i Rzann yazar Rza Kanunnin irlere kar gsterdii kadirinas tavrlarn anlatr.7 Tarihler Ve Biyografik Eserler: Kanunnin asker ve siyas hayatn anlatan tarihler ve biyografik eserler, onun edeb kiiliinden bahsetmemilerdir. Bu eserlerde, padiahn toplum iin faydal olan limler, irlere, hekimlere gsterdii yaknlktan ve yardmlardan sz edilmitir. Kanunden bahseden eserlerin bazlar unlardr: Osmanl Tarihi (c.1,2), akayk Tercmesi, Mehur Adamlar, Kamusul-Alam, Muhteem Sleyman. Bunlarn dnda ansiklopedilerde, baz mecmualarda, kitaplarda8 Kanun Sultan Sleyman hakknda eitli bilgiler bulmak mmkndr. Ayrca baz nazire mecmualar9 ile bir iki talebe tezinde10 Onun iirlerine ve irliine dair bilgiler vardr.
3

Bkz. Kastamonulu Latif, Tezkire-i Latifi, stanbul, 1314. (Cokun Ak, Muhibb Divnndan nakledilmitir.) Bkz. Ahdi Tezkiresi, Ahdi., tarih 774, s. 7b (Cokun Ak, Muhibb Divnndan nakledilmitir.) Bkz. k elebi, Mea ir-uar, stanbul, TY 2406, s. 23b (Cokun Ak, Muhibb Divnndan nakledilmitir.) Bkz. Knalzde Hasan elebi, Hasan elebi Tezkiresi,281, s. 34b (Cokun Ak, Muhibb Divnndan nakledilmitir.) Bkz. El- Seyyid Rza, Tezkire-i Rza, stanbul, 1316 (Cokun Ak, Muhibb Divnndan nakledilmitir.) sen ,Mustafa, A. Fuat Bilkan, Sultan irler, Ankara, 1997,s.67. elebiolu, mil, Kanun Sultan Sleyman Devri Trk Edebiyat, stanbul, 1994,s.33-34

XVI. asrda yaam sultanl ile Muhteem lkabn alm Kanun Sultan Sleyman, Arapa ve Farsaya vkf olmasyla, drt divn hacmindeki mkemmel iirleriyle o an ve Trk Edebiyatnn gelmi gemi en veld irlerindendir. Babas Yavuz Sultan Selim gibi devrinde lim ve irlere byk itibar gstermitir: Mverrih Selniknin Ferhad Aadan naklen anlattna gre Kanun Sleyman, Abdlbk gibi byk bir kabiliyeti bulup ona mevk vermesini padiahlnn en zevkli birka hadisesinden biri telkk ediyordu. Bir manzmesinde Bkyi en byk ir olarak tavsif eden bu kymet bilir hkmdarn, sevgili irine kar besledii tevecchn bykln gsteren birok deliller vardr. 11 Kanun, ilerleyen yana ve rahatszlklarna ramen tad gaza ruhu ile son seferi Zigetvar iin yola koyulmutur. Zigetvarn ele gemesi srasnda ise fethi gremeden vefat etmitir. B. R ANLAYII Yorulmak bilmez bir sava azmi ve gayreti iinde, hem kahraman, hem de duygulu bir gnl tayan Kanun ayn zamanda bir ince duygular ve yle dnceler iridir. Seferlerle ve eitli yurt ve dny problemleriyle geen mr esnasnda Muhibb mahlsyle yazd ak, heyecan, kahramanlk, tefekkr iirleriyle bir Dvan meydana getirecek kadar sanat gayreti de gstermitir. Onun Kanun gibi bir hkmdar tarafndan sylendii iin mnlar bir kat daha byyen:

Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi Olsa kumlar saysnca mrne hadd aded Gelmeye bu ie-i erh ire bir saat gibi

10 11

Pervne Bin Abdullah Bey, Mecmuatn-Nezir, 218b-452b; (Cokun Ak, Muhibb Divnndan nakledilmitir.) Baltacolu, ahmeran, ir Osmanl Padiahlar, stanbul nv.. Ed. Fak. Bit. Tez. ,1986. Kprl Fuat, Bk, slam Ansiklopedisi(.A), stanbul, 1998, c. II., s. 247.

Kvamnda beyitlerle syledii bir gazeli, bilhassa bu gazelin yukardaki matla beyti Trk iirinde byk ve devaml bir sevgi ile karlanm ve bu beyit Trk halk diline yaylarak bir atasz deeri kazanmtr. Kanunnin kahramanlk terennmleri: Allah Allah diyelm ryet-i h ekelm Yryb her yanadan arka siphi ekelm ki yerden kuatalum yine gayret kuan Bulaup toz ile topraa bu rh ekelm Pyml eyleyel kiverini srh-sern Gzine srme dey dd- siyh ekelm Bize farz olm iken olmamz slma zahir Nice bir oturalum bunca gnah ekelm Umarum rehber ola bize Ebu Bekr mer Ey Muhibb yryb arka siphi ekelm

gibi din ve dnya nizm gayretinde syleyilerdir. Bu gazel, yer yer ok sade ve tabi Trkesi dolaysyle, kolayca anlalaca gibi srh-ser: Kzlba, i ve Safev rann Snn Mslmanla ve slmn Hz. Ebu Bekir ve mer gibi en byklerinin hatrasna kar devam eden, dmanl yznden yaplan ran Seferi mnasebetiyle sylenmitir. Kanun slma yardmc olmann Trk Mslmanlna farz olduunu ve byle fesadlar yryp giderken (bir slm halifesi olarak) yerinde oturup bunca gnah yklenemeyeceini bu iirinde yine ok ak sylemektedir. Kanun Sultan Sleymann byle kendi hayatndan mlhem dn ve vazife iirleri yannda:

Sre-i Velleyl okurdum dn nemz- mda Zlfn andm dilbern nitdim ne kldm bilmedim

gibi, Divn iirinin btn incelikleriyle sylenmi, gzel, sanatl ve zarif ak iirleri de vardr. Bu byk hkmdarn bir cihan padih olduunu bilmekten doan duygular da onun iirlerine mstesna syleyiler katmtr. Kanun Sultan Sleyman, gzellii karsnda duygulanp hakknda gazel syledii sevgiliyi, sadece canm, bahrm,

nigrm, sevgilim gibi hitaplarla deil, ship ve hkim olduu lkelerin bah biilmez gzelliklerini kendinde toplayan bir zge sevgili ihtimiyle seviyordu. Ona:

Cels-i halvetim varm habbim mh- tbnm Ensim mahremim varm gzeller h sultnm

matlal bir gazelinin ah beyti halinde syledii:

Sitanblum Karamanm diyr- milket-i Rmum Bedehnm Kpam Baddm Horasanm

beytiyle, det: shibi ve hkimi olduum en sevgili lkeler deerindeki sevgilim! diye sesleniyordu. Yeryznde o lde cihan hkimi olmu bir pdihn bu szleri, onun devrindeki Osmanl kudretinin de bir ifadesiydi. Kanun Sultan Sleyman devrinde Osmanl Saray yksek bir kltr ve sanat muhiti hlinde idi. ehzdeler burada, kudretli hocalar elinde, ihtimamla

yetitiriliyordu. ster sarayda, ister tarada valiliklerde bulunsunlar, ehzdeler kuvvetli bir dil ve edebiyat kltr elde ediyorlar; taradaki muhitlerinde kendi llerinde iir, sanat ve kltr muhitleri hazrlyorlard. Kanunnin en sevgili kadn ve byk ak olan Hurrem Sultan, sarayda ylesine Trke renmi ve bir dvn iiri kltr kazanmt ki Kanun seferde iken Hrrem Sultana yazd mektuplar:

Ey sab sultnma zr perin diyesin Gl yznsz ii blbl gibi efgn diyesin gibi beyitlerle ssleyecek kadar bu iirin syleyi inceliklerine ermi bulunuyordu.12 Kanun byk ve duygulu bir hkmdar olduu lde talihsiz bir baba idi. Kanun bu ok iyi yetitirilen erkek evlatlarnn derin strabn biliyordu. Osmanl iktidarnn devleti bir btn halinde ve tek elden idare etmek siyaseti, ehzadeler arasnda bir lm kalm mcadelesi douracak sebepler yaratyordu.
12

Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi,stanbul,1987, c. I, s. 567

Kk yata len olu ehzde Mehmed, Kanunde byk aclara sebep olmutu. Padiah strabn,

ehzadeler gzidesi Sultan Mehmeddm (950)

msrana ileyerek bu lm tarihini ebedletiriyordu. Ayrca Onun adna bir abide olarak ehzde Camiini yaptran padiah, on sene sonra da olu ehzade Mustafay idam etmek zorunda kalmt. ehzde Mustafa da, sayesinde gazel syliyebilecek kadar irdi13. Aabeyisinin bu ekilde lm hastalkl bir ehzade olan Cihangiri ok sarst. Daha fazla bu straba dayanamyarak len ehzade, btn babalk sevgisini kendisine vermi bulunan Kanunde byk ve derin straplara yol at. ehzde Cihangir de irdi. Aabeyisi Mustafann babalarna nazire olarak syledii,

Nazm sahrasnda tir-i gamze-i hun-riz ile ir-i dil sayd eyleyen ol em ebrular mdur

gibi iirlerine,

Dir gren ebrularun altndaki emann Haner altnda yatur sayd olm ahular mdur

gibi nazireler yazyordu. Kanunnin hayatta kalan iki olu Bayezid ile Selim arasnda da saltanat kavgas balamt. Konyada yaplan sava Bayezid kaybetti ve rana snd. Oradan babasna yazd manzum mektubunda,

Ey ser-a-ser leme Sultan Sleyman baba Tende canum canumun iinde cananum baba

13

Beli, smail, Gldeste-i Riyz - rfn, , stanbul,TY 1182 (Cokun Ak, Muhibb Divnndan nakledilmitir.)

Bayezidine kyar msn benm canum baba Bi-gnahum Hak bilr devletl sultanum baba

diye balar ve Kanunnin de cevab mektubunda yledir:

Ey dem- dem mahzar- tugyn u isyanum oul Takmayan boynna hergiz tavk- fermanum ogul Ben kyar mydum sana ey Bayezid hanum oul Bi-gnahum dime bari tevbe kl canum ogul14

Baba ve oul arasndaki bu iki mektup, edebiyatmzda manzum mektuplamann gzel bir rneini tekil ettii gibi, Bayezidin irlik derecesini ve Kanunnin her drtle ayn vezin ve syleyile nazm, nesirle yazar gibi hatta konuur gibi bir kolaylkla kullanldn gstermesi bakmndan da nemli saylabilir. Kanun bu mektubunda ii szlayan bir baba efkatiyle Bayezidi affetmek istemiti. Ancak ah Talmaspla yaplan mektuplamalar neticesinde Bayezid Osmanllara teslim edildi ve ldrld. Muhibbnin iirlerinde zaman zaman iir hakkndaki grlerine, kendi irlik kudretine dair vnmelerine, zendii ran Sanatkrlarnn isimlerine rastlayabiliyoruz. Bunlar biraz mbalaal dnlm ve yazlm olsa bile irin iir gr ve tesirinde kald ran irleri hakknda bilgi vermesi bakmndan enmlidir:

Muhibb halvet-i dilde heman eglencedr ancak ginp ir kimse dimesn kim kelamum var G 1052/5

ir-i pr-suzun Muhibb nki bir eglencedr Hali olma bir nefes lemde sen eardan G 2228/5
14

Ergun, Saadettin Nzhet, Trk irleri, stanbul, 1945,c. II,s.751.

beyitleriyle iiri kendisi iin bir elence sayan Muhibb, iir yazabilmek iin gnln de saf olmasn diler:

Gnlni pak eyle evvel sonra kl ire ru Drri hasl eylemez na-pak olcak bir sadef G 1368/3

irin meziyetlerinden birisi de edebli olmaktr der:

Nola rengin ise szn selef irine dahi itme Dimiler lem iinde bulunmaz hi edebden yeg G 1479/4

Bundan baka,

Cihan nazm- pr suzum musahhar eyledi dpdz Kemal ehli grp irm didi sihr-i helal olur G 679/4

Fikr-i bikrinden Muhibb harc ider sz gevherin Zira kadirdr gazel tarznda ol mahir gier G 769/5

Muhibb lutf- tabndan kemale ireli nazmun iden gren earun didi ir-i Hasandan yeg G 1598/5 Her kim ki Muhibb gre bu ir-i latifi der grinr gl gibi ho-ter dahi nazik G 1624/6 bu gazel ki hsn ile nazenindr Hacet degldr ana nak u nigar hem G 1820/8

gibi beyitleriyle kendi iirlerinden vg ile bahseder.

Muhibbnin kulland dil o devrin klsik Osmanlcasdr. Arapa, Farsa kelimeler devrindeki irlere nazaran az saylabilecek derecede kullanlmtr. Bunda geni bir halk tabakasna hitap etme zorunluluu da dnlebilir. E anlaml olan baz kelimeler ayn iirde veya baka iirlerde yan yana kullanlmtr. Mesel: ems afitab - gne, kalb dil - gnl, rah -yol, dde - gz gibi kelimeler hibir fark gzetmeksizin skca kullanlmlardr. Bunun yannda z Trke ve baz arkaik kelimelere de rastlamak mmkndr:

Ne oldum mescide talib ne deyr sohbete ragb Ne zahid bildi ne rahib benm zge melalm var G 940/2

Derdmi arz eyledm Lokmana derdm bitmedi Bilrem derdme ancak lal-i dilberdr emm G 1849/4

Halel gelmidrr grdm bina-y ka ben dahi Gip serden koyup bir ta gedgin stvar itdm G 1843/2

Kulland kelimelerin zenginlii, onun gerek kelime hazinesi ve gerek kltr bakmndan olduka zengin bir yaz diline sahip olduunu gsterir. slbu sade ve ifadesi aktr. Ancak iirde zihaf ve imaleler olduka fazladr.

Gnde bir kez grmesem halm nolur dirken benm Bir yl old grmez oldum an andum agladum G 1873/3

tdm hatay gn yzine gl didm Korkum budur ki iide yirn kula var G 982/4

Eylerden eylk ren sen de gayre eylik it Bu meseldr kararur zme benzer n zm G 1868/2/ gibi beyitlerde de sadelik ve aklk kendini hissettiriyor. Muhibbnin iirlerinde yer yer din ve tasavvuf unsurlara tesadf etmek mmkndr. Ancak bunlar iirde gaye olmaktan uzaktr. Divn iirinin gelenei olarak birer malzeme olarak kullanlmtr. Bir slm halifesi olarak Kanun, dinin btn esaslarn biliyor, devrinin lim ve irleriyle yakn mnasebetler kuruyor, slmiyetin gereini yapmaa alyordu. Zaman zaman Tanrya olan kran duygularn dile getiriyor, Hz. Peygamberden vg ile bahsediyor Onun efatini istiyordu :

Ey Muhibb kr kl padiahun kulsn Hem semi hem bsir hem lim hem kerim G 1867/5

Senden umar efkati mcrim Muhibb haste-dil Eyleyer sensin efat evvelin ahirin G 2169/5 Hdnn kudretini,

Bu ne hikmet bu ne kudret bu ne ibretdr Hda Ab u ate bad u haki eylemi insanda cem G 1342/4 Bitrr drl kufe her biri bir nevde Bu ne hikmet cmlesi bir su ile bir hakdan G 2085/4

10

beyitleriyle dile getiren ir, btn klarn tek sevgilisi olduunu syler :

Sad-hezran k eri var cmlenn canan bir On sekiz bin yaradlm lemn sultan bir G 987/1

Yazd tevhid ve natlardan baka, yazd dier iirlerinde, Allaha, Peygambere balln belirtiyor Tanrnn meleklerinden, Peygamberin vasflarndan, baz mucizelerinden bahsediyordu :

Fahr- lem bakmad dnyay fakr itdi kabul Ol mubarek cismine bak gr ki al stindedr G 946/5

Kapuna gelr seher gn ta ala senden sabak Bedr iken itdn iaret aya old iki akk G 1393/1

Ya Nebiyullah itdn mciznle ay akk Diseler sana aceb midr eha mahbub- Hakk G 1416

iirinde dnyann faniliini de ileyen ir, baz nsihatlerde bulunmaktan da kendini alamaz :

n gidersin bu cihan sana deldr baki Tutalm devlet evket ile Memun olasn G 2150/3 Zikr tevhid ile gel kalbni mesrur eyle Kalmasn dilde keder zulmetini dur eyle G 2327/1

11

Nedr bu aceb u bu kibr tegafl Bilrken gireceksin sen zemine G 2488/5

Bu arada dnyann, keder ile zevk ile iliii olmayan ruhan atmosferinden habersiz olan zhidlere de atar :

Zahida men eyleme mahbub u meyden dnmezz n mey-i nab ile olmdur bizm tahmirimz G 1162/3

Ezelden bana sunuld arab- k nu itmek Virildi sana da zahid yiyesin hab ile afyon G 2182/4

Sevgilinin huzurunda cihan padiahln bile hie sayan Kanun, onun urunda lmeyi ztrap ekmeyi her eyin stnde tutar :

Zahira baksan egeri berr bahrun ahyam Bir ul derghun amma ben gubr- rhyam G 1859/1

Srr- ak aikar itdm ser-i zlfin grp Ik Mansur olup geldm dar isteyen G 2175/3

Tasavvuf beyitlere birka rnek:

Hatrundan ykdr tarh eyle dnya kesretin

12

resin maksudna zevk safa vahdetdedr G 865/2

Nu idelden bu Muhibb cra-i cam- Elest Kimse halin anlamaz ol zge bir haletdedr G 865/5

Cennete klmaz heves ol hur u glman istemez k- sadk olan didarun eyler arzu G 2309/2

Kanunnin dier iirlerinde de byle beyitlere rastlamak mmkndr. Ama onun iin mutasavvf bir irdir denilemez. Ancak tasavvufu iyi anlad yer yer benimsedii sylenebilir. Kanun Sultan Sleyman hakknda syleyeceklerimizi zetleyecek olursak unlar ifade edebiliriz: Muhibb mahlasyla iir yazan Kanun Sultan Sleyman, Osmanl Devletinin onuncu padiahdr. Babas Yavuz Sultan Selim ldkten sonra tahta geerek krk alt yl padiahlk yapmtr. Kanun devlet idaresinde gsterdii baarnn yan sra bilim ve sanatn gelimesi iin de aba gstermi, bilim adamlarn ve sanatlar korumutur.

13

I. BLM DN 1. ALLAH

Muhibb, Allah Tely slmi inanlara uygun olarak birok vasfyla tavsf etmitir. Allahn ezel ve ebed oluunu beyitlerinde ifade etmitir. Allah varlyla tm lemi kuatmtr. Herhangi bir ekille snrlandrlamaz. Zamandan ve mekndan mnezzehtir. ciz deildir. Her eye mlik olandr. Allah kelmn elileri yani peygamberleri vastasyla insanlara baheder. Kullarn rzklandran, onlara hayat veren, dirilten ve canlarn alan Odur. Allah doksandokuz ismi vardr. Bu isimleri varlk zerinde tecelli etmitir. Muhibb, Allah iin u isimleri kullanr: Tanr, Rb, Hakk, Hlk, Hd, Mucib, lm, Rahm, Gaffar u Znb, Sbhan. Kulland sfatlar ise, Hayyn l yemut, Perverdigr, Kerem Kn gibi sfatlardr. Allah iin kullanlan fiilleri ise yle ifade edebiliriz: Allah her zaman ezilenlerin yanndadr. Adaletlidir. Kulunun hakkn bir bakasnda brakmaz, kudret sahibidir (G 51/3). Dilediine gzellii ve gzel ahlk balar. Cemlini tecelli ettirir (G 71/1). Allah, verendir, rahmeti bol olandr. Vermeyi istemeseydim, istemeyi vermezdim, diyendir. Gnlden isteyene istediini verir (G 161/3). Allah, sevdii kulunun niyzn daha ok ister ve o kuluna ltufta bulunmay geciktirir (G 223/2). Her eyi elinde bulunduran Allahtr. Vermenin, almann tasarrufu Onun elindedir. stediine yufka gibi bir yrek balarken, istediine demirden bir yrek verir (G 106/1). Allah, Cell ve Kahhrdr. lh terazisinde iyiliklerin ve ktlklerin karln verecektir (G 224/2). Cennetin kaps zerinde Allahn ve son peygamber Hz. Muhammedin ad yazldr. Allah, Hz. Muhammed yz suyu hrmetine lemleri yaratmtr. Kinatta yaratlan ilk ruh Hz. Muhammedindir(G 9/1). Kul akbetini dnerek her daim tazarr ve niyaz iinde Rabbinin rahmetine ve balayclna snr. Bunu yaparken de gzya dker. Gzya kulun pasl gnln temizler(G 65/3). Kul iin ak, aza alnan bir parmak baldr. Onun tadna vard m bir daha ayrlmak mmkn deildir. Ak nsib edecek olan da Allahtr(G 97/7). a den ise akn artrmak, aktan dr kalmamak iin Allaha yalvarmak veya kulun temennisi eb-i arusu

yaamaktr. Onun dilei Mahbubun gl cemlini grmektir. Bunun iin her zaman du eder(G 175/4). Kulun azl iki dmanndan biri, eytan dieri ise nefsidir. Nefis, karanlktr ki, kul kendisini bu karanlklar iinde kaybedebilir. Kul, bu karanlklar iinden Allahn inyet ipine tutunarak kurtulabilir (G 81/4). Hak Tel olmasn istedii eye Ol deyiverir ve o, hemen olur. Onun iin olacak eyin sebeplerini yaratmak bir anda gerekleir (150/3). Allah karlk gzetmeden kullarna balayandr. Sonsuz kerem sahibidir. Buna karlk kul da Rabbinin kendisine verdii, verecei nimetler iin yalvarr, Onun rahmetine snr (150/1). ir, Allah terbiye ediciliini buna bal olarak da hiretin dnyaya stnln ele alr. Kullarna dnyann imtihan yeri olduunu buyurur (62/2). nsanolunu, dier yaratlanlardan stn klan, onu eref-i mahlkat yapan sahip olduu nimetler iin kretmesidir (173/6). Allah, Kahhardr. Kendisini inkr eden, eli olarak gnderdii peygamberlerini tanmayp, onlara zulmeden nice kavimleri kahreder(9/7). ir, din hasssiyetini fark ettirerek, Allahn ltfunun ne denli nemli olduunu dile getirir (81/5). Kul iin rec kaps kapanmaz. Kul Allaha olan inancndan dolay mitvrdr. Bana her ne musibet gelmise felee yorar ama Allahn merhametinden hi phe etmez. Kulun hlinden anlayan yalnzca Allahtr. Yunus Emre bunu dizelerinde yle ifade eder:

Her kaan anarsam seni, kararm kalmaz Allahm Senden gayr gzm yan, kimseler silmez Allahm

Devrn cef v cevr ile itdi bugn cez Budur midm eyleye rahmet yarn Hd G 81/1

Muhibb hep mcrim ve balanmay bekleyen bir kul olarak karmza kmtr beyitlerinde. Allahn sonsuz rahmetinden ve balayclndan bahseder. hiret inancna vurgu yapan Muhibb, maherde akibetinden endie ederek Gaffar u Znba yalvarr. Her eye Allahn adyla balanr. Onun adyla balanan iin bereketi vardr. Allah, Almdir. Allah, iiten ve bilendir. Onun her eyi bilmeye gc yeter. O kuluna ah damarndan daha yakn olandr. Peygamberlerden Hz. Eyyb bana gelen

15

tm musibetlere ve hastalklara kar sabr gstermi Allaha krden geri kalmamtr. yle ki, vcudundaki yaralar diline kadar ilerlemi zikrine engel olur dncesiyle derdine derman istemitir. Sonsuz merhamet sahibinin kapsnn tokman alanlar mukabele grrler. ir, sevgiliye gl yzl diye hitb etmenin edep d olduunu; byle davranmann Allahn fazlndan mahrum kalmaya sebep olacan syler:

Gl dimek yzine n degl edeb B-edeb mahrm d ez-fazl- Rb G 162/4

ire gre kii mrn zyi etmemek iin her dem Allahn adn anmaldr. Bu uyary sabah rzgr kiinin can kulana iletir:

Cn kulana iridrdi seher bd- sab Zikr-i Hakk koma elden olmasun mrn heb G 62/1

ire gre Allaha yakn olmann dolaysyla huzurlu olmann yolu, dnyann kavgasndan elini ayan ekmektir:

Eger dirsen huzr idem, dil kl dima uzlet rag ol dr- dnyadan bulasn t Hakka kurbet G 205/1

Muhibb kendini Allahn sadk kulu olarak addeder. Ve sadakatinin srmesi iin daima du eder:

Bende-i muhlis Muhibb derd-mendndr senn Bendelikden kmasun budur dumz y Mcib G 159/5

16

Muhibb mcrm halinde bile mitvrdr. Kendine Allahn affedici olduunu syleyerek tesell verir:

Ey Muhibb okdurur diy gnhum gam yime n kerem kn efendndr o Gaffrz- znb G 137/5

2. MELEKLER Allahn nrdan yaratm olduu melekler yalnzca Ona secde ederler. Melekler gnahtan ri, nefsi olmayan varlklardr. Gzellii ve safl ile sevgili melee benzetilir. Muhibb de sevgiliyi gzellii ynyle sevgiliye benzetir (35/1, 36/5) Melekler, sevgilinin bulunduu yeri tavaf eder; ayann tozunu gzlerine srme yaparlar: Hkipyun gklere iridre bd- nesim dine cmle cmle melik gzlerine ttiy G 28/2

Muhibb Hz. Muhammed (s.a.s)e ve Bedir Savana atfta bulumutur. Allahn inyetiyle insan suretinde melekler bu savata Mslmanlar tarafnda saf tutarak savamlardr:

Yedi iklimi musahhar idesin himmet ile Emr-i Hakk ile melekler sana n old cnd G 9/8

Ayrca Muhibb, Hz. Muhammed (s.a.s)in yaratln, safl ve temizlii ynyle meleklere benzetmitir: Ey melek haslet ey nr- Hd v Kurei Kang kfir ola kim sevmeye sen hr-vei G 10/1

17

Ruhl-Emin

Drt byk melekten biri olan Cebrail, Allah Telnn vahiy meleidir. Allahtan gelen vahiyleri peygamberlere iletir. Muhibb de gzel bir tebihte bulunarak sevgiliden gelen ez ve cefann kendisi iin ne kadar nemli ve deerli olduunu vurgular:

Nmede cevr cefsn derc idp gnderdi yr Tuhfe-i rhl-Kuds san old ol ksd bana G 8/3

Kendisine mukarrebn ad da verilir. Byle sylenmesinin nedeni mkemmel bilgilere sahip bulunmasdr.15 Muhibb Cebraili ruhan bir varlk olmasna ramen cisman bir varlk olarak tasavvur etmitir:

Old hakkunda senn nzil taha y v sin Hk-rb- sitnun ehper-i rhl-emn G 18/1 3. DN KTAPLAR Din kitaplar, Allah Tel tarafndan peygamberlere vahyedilir. Allahn kelm olan bu kitaplar insana Allahn varln, dinin rkn gibi konular anlatr. Drt byk kitap vardr ki bunlar, Tevrat, ncil, Zebur ve son ilh kitap Kurn- Kerimdir. 16 r-Kitb

Muhibb, r-kitb tabiriyle Tevrat, Zebr, ncil ve Kurn kasdetmitir. Bu kutsal kitaplarn Hz. Muhammed (s.a.s)in peygamberliine delil olduunu ifade etmitir:

15 16

Bkz.Yavuz, Yusuf evki, nal, Zeki, Cebrail, stanbul, 1993,c.VII,s. 203. Bkz. zalp, Ahmet, Kitap,amil slm Ansiklopedisi,, stanbul, 1991,c.III, s. 380.

18

Davet-i Hakka yeter geri bugn iki gvh Hak resul olduuna r-kitb old hd G 9/3

Kur An

Kurn- Kerim Allahn kelm olup, insanlar Allahn varlndan haberdar eden kendilerini muhakemeye sevkeden son ilh kitaptr. Muhibb, Kurn ve ak ilikisi zerinde durur. k, mmdir. Kurn okumay bilmez ama Kurnn z olan ak bilir; akn kitabn okur. Burada ir, zhide atfta bulunmutur:

Okudum kun kitbn ser-t-ser ben mbdedi Geri kim ben bilmezem bir harf-i Kuran- drst G 193/3

4. SRE VE AYETLER Sre ve ayetler, Dvn Edebiyatnn balca kaynaklarndandr ve Kuran- Kerimde Allahn varln ispat edip, peygamberlerin doruluuna iaret ederler. 17 Divn edebiyatnn dier irlerinde olduu gibi Muhibb de ayetleri iktibas yoluyla kullanmtr. Bu iktibaslarla beyitlerini tezyn ederek muhtevay glendirmitir. 18

Bismillhirrahmnirrahm

Besmele, Enfl sresi hari tm srelerin banda yer alr. Muhibb, gazellerine Rahman ve Rahm olan adyla balar. Allaha du eder:

17
18

Bkz. Turgut,

Ali, Tefsir Usul Kaynaklar, stanbul, 1991, s. 89. Bkz. Tahrul-Mevlevi, Edebiyat Lgat, stanbul, 1994, s. 61.

19

Zikr-i bismillhirrahmnirrahm ikr u gizliye sensin alm G 1/1

Ve -ems, Ve d-Dh

Gnee ve kuluk vaktine andolsun. ems ve Duh ayr ayr srelerdir. ems Sresi, gnee yeminle balad iin ems adn, Duh Sresi, Kuluk vaktine yeminle balad iin Duh adn almtr.19 Muhibb sevgilinin gzelliini sanatl bir ifadeyle sz konusu srelerle birlikte alr. Sevgilinin yzn ve alnn gnee benzetir:

nki denildi ana ve -ems dahi ve d-dh Ryuna alnuna mihr mh benzetsem nola G 4/4

Taha, Ysin

Ta Ha, Kurnn 20. sresidir ve Ya Muhammed diye anlam verilmitir. Ysin ise 22. sredir. Ta H sresi 130. ayet-i kerimsesinde Allah u Tel yle buyurur: (Raslm!) Sen onlarn sylediklerine sabret. Gnein domasndan nce de Rabbini vg ile tesbih et; gecenin bir ksm saatleri ile gndzn etrafnda da tesbih et ki, sen Allahtan honut olasn, ( Allah da senden!)20 Ysin sresi, 42. ayetinde yle buyrulur: Kendilerine bir uyarc (peygamber) gelirse, herhangi bir milletten daha ok doru yolda olacaklarna dair btn gleriyle Allaha yemin etmilerdi. Fakat onlara uyarc (Muhammed) gelince, bu, onlarn haktan uzaklamalarndan baka bir eyi arttrmad.21 Aadaki beytin muhatab Hz. Muhammed (s.a.s)dir. Ayetlerin ihtiva ettii manadan yola karak Hz. Peygamber methedilmitir:

19

20

21

Ylmaz Mehmet, Edebiyatmzda slmi Kaynakl Szler, stanbul, 1992, s. 175. Yldrm , Suat, Kurn- Kerim ve Aklamal Meli, stanbul, 2004, s. 320. Yldrm , Suat, Kurn- Kerim ve Aklamal Meli, stanbul, 2004, s. 442.

20

Old hakkunda senn nzil taha y v sin Hk-rb- sitnun ehper-i ruhl-emn G 18/1

T H sresi, 76. ayette yle buyrulur: inde ebed kalacaklar, zemininden rmaklar akan Adn cennetleri! te arnanlarn mkfat budur.22 Muhibb bu ayeti beyitinde kullanarak du ve niyazda bulunr:

Rz- maherde nid cennetinden ire mmete b b pbu G 18/4

Ve d-Duh, Vel-Leyl

Ved-duh, vel-leyl Kuranda 93. srenin balangc. Andolsun Kuluk vaktine ve geceye Duh Resulullh (s.a.s)in sadr. Duh akln kemli, leyl lm hlidir. Denildi ki bu vaktin yemine mevzu olmas Musa (a.s) o zaman malben secdeye kapanm bulunmalarndandr. Beyzvi, Rzi Ebussud, bn-i Abbas (r.a.) der ki: Duh ile karanlk gece, sevgili ile halvet zamanlardr.23 Muhibb tensb ve iktibas sanatlarndan faydalanarak sevgilinin gzelliine atfta bulunmutur:

Tre zlfnden vire her lahza ve l-leyl haber rzun tefsirini key Ren itmi ve d-duh G 61/2 Ya Leyten Knt Trb

Ah ne olurdu ben bir toprak olsaydm. Trl cihazlarla donatldklar ve trl yollarla uyarldklar halde yola gelmeyen, sapk olarak yaayp lenlerin kymet gn Keke ben toprak olsaydm. diye piman olacaklar, fakat bu pimanln yarar salamayaca bildirilmektedir.

22 23

Yldrm , Suat, Kurn- Kerim ve Aklamal Meli, stanbul, 2004, s. 316. antay, H.Basri, Kur an- Hakm ve Mel-i Kerim, stanbul, 1973, c.III, s.1190.

21

 te bu, hak gndr. Artk dileyen, Rabbine varan bir yol tutar. Biz, sizi yakn bir azap ile uyardk. O gn kii, ellerinin (yapp) ne srd ilere bakar ve kfir: Keke ben (daha nce) toprak olsaydm, der (Nebe, 78/ 39-40)24 k iin en sk kullanlan tabirlerden biri de onun sevgilinin yolunda ezip geecei toprak gibi olmasdr. Sevgili karsndaki cizlik yceltir:

Grdiler Hak oldugum yolunda ey li-cenb Re idpdir ehl-i dil Cla m o nbD G 113/1

Sevgiliden gelecek ltuf karsnda yoklolmaya raz olan k iin aslnda bu durum yeniden varolmaktr. Tm klar sevgilinin ltfu iin niyazda bulunrlar:

Cra-i cm- lebn olaldan bana nsib Ehl-i diller didiler Cla m o nbD G 126/2

Nr Ayeti

Dnyev olarak aydnlk, parlt gibi anlamlara gelen nr, uhrev anlamyla Kurn- Kerimde anlatlan 64 ayetten oluan Nra karlk gelir. Nr ile ilgili birok deyimler de kullanlmaktadr. Divn iirinde insan gzellii metafizik bir mhiyet iinde nr olarak telakk edilir. Bu k, her ey, her yer ve her zaman iinde deikenlik gsterebilir. Nrun zdd zulmettir. Bu ynyle yz ve yanak nr; sa ise zulmet saylr. Sevgilinin aya, topra n gzne nr balar. Tasavvufta her eyin asl nr- Muhammeddir. Muhibb de Sevgiliyi kastederek gzelliini metheder:

ule virdi metne-i hsnnde senin nr ayeti Geldi hatun yazd tefsr eyledi an drst G 190/4

Rahmeten Lil lemin

24

Ylmaz Mehmet, Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992, s. 179.

22

lemlere rahmet olarak gnderdik. Hz.Muhammedin btn insanlara peygamber gnderildii bildirilmektedir.25 Muhibb Hz. Peygambere olan sevgisini bu ayetten iktibasla dile getirmitir:

Evvel hr bu Muhibb senden umar mafiret ki lemde sensin rahmeten lil-lemn G 18/5

5. DN KAYNAKLI SZLER Muhibb, ayetlerin dnda din kaynakl szlerden de faydalanmtr. Dvn edebiyatnn dier nemli kaynaklarndan biri olan din kaynakl szler pek ok irin beyitlerini tezyn etmitir. Din kaynakl szlerin nemli unsurlarndan biri hadislerdir. 26 Muhibbnin aadaki beyitlerinde ise hadislerden ziyde gnlk konuma dilinde de yerini alm din tabirler kullanlmtr:

Hamdlillah

yilik karl teekkr etmek, iyilie mukabele olarak sayg ile iyilii yapana vgde bulunmak manasna gelen hamd, Allaha mahsustur. Kurn- Kerimde 38. ayet de bu ifadeyi destekler.27 Kul, Allah hamd ile anar. Muhibb, peygamber mmeti olmaktan duyduu saadeti hamd erevesinde ifade etmitir:

Hamdlillah kim Muhammed mmeti Eyledn bu bendeleri y kerm G 1/3

25 26 27

Ylmaz, Mehmet, Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992,s. 137. Bkz. Kandemir, M.Yaar, Hadis, DA, stanbul, 1997, c.XV, s. 27-28. Bkz.Ylmaz, Mehmet, a.g.e., s. 61.

23

k iin Sevgilinin ak mutluluklarn en bydr. Bunun iin hamd sendan dr kalmaz: Hamdlillah devlet-i kun myesserdr bana Elde tutugun lebn ydna sagardr bana G 89/1

Vallah

Vallah, Allah iin demektir. k, syledii sz iin Allah ahit tutar. Can dman sayd Sevgili ile arasnda engel tekil eden rakbin ithamlarna karlk verir:

Cn fed itmez dimi yolna b-din rakb Bver itme dostum vallah buhtandr san G 7/6

Billah

Billah da yemin ifadesidir ve Vallah ile ayn anlam tar. ir, gnln gam ykn tadn; bu yk Kaf Dann bile kaldramayaca kadar ar olduunu ifade eder. n haline acyanlara, Allah iin kendisine insaf etmesi iin sevgiliye haber vermelerini syler:

Dil eker br- gam itmez tahamml kaf ana Dostlar itmez misz billah diyn insf ana G 21/1

k iin sevgili dosttur. Dost, sevdiinin hlinden anlar. k da Allah iin bu yardm ondan ister:

Derdnle senin hastedr ey dost Muhibb Billh kdem-rence idp eyle iydet G 198/5

24

Ha V Kell

Allah korusun, asla, hibir vakit, uzak olsun Savunulan bir gr kabul etmeme, tenzih etme anlamna gelen bu edat olan sz, Muhibb tarafndan zahd, tenkit amacyla kullnlmtr.
28

Muhibb, sevgiliyi hurye

benzeten softaya karlk bunun asla ve asla olamayacan syler. n gznde sevgilinin gzellii kyaslanamaz. Ve zhir bir ls yoktur:

Dimi huraya benzer yr- zhid Berber kandedur ha v kell G 77/4

Ehlen Ve Sehlen

Muhibb, Arapa Ho geldin manasndaki ehlen ve sehlen szn kullanarak beytini farkl dilde bir sz kullanmak suretiyle zenginletirmitir. Bununla birlikte bu sz Hz. Peygambere ithafen sylemi olabilir. Kez Hz. Peygamberin Arap soyundan olmas bunun bir kant olaca kanaatindeyiz: Gamzen oklarn dir tut sinen Ben didm ehlen ve sehlen merhb G 85/3 6. PEYGAMBERLER Szlkte haber getiren kii manasnda kullanlan peygamber kelimesinin terim manas Allah Tealann kullarna emir ve yasaklarn bildirmek ve onlara doruyu, yanl aklamak zere seip grevlendirdii ilh elidir. K.Kerimde nebi veya enbiya, bazen de rasul veya rusul diye geer.29 Bunlarn Allahn peygamberi olduklar kiiliklerindeki yksek vasflardan ve Allah tarafndan kendilerine verilen mucizelerden sabit olmutur.30

28

29
30

Bkz. Ylmaz, Mehmet, Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992,s.64. Dndren, Hamdi, Peygamberlere man, amil slm Ansiklopedisi, stanbul, 1992, s. 201. Bilmen, mer Nasuhi, Byk slm lmihali, Ankara, 1995, s.21.

25

6.1. Hz.Muhammed, Mahmud lemi ereflendiren, yaratlan ilk ruh ve Hz. dem ile balayan peygamber halkasnn en sonuncusudur.31 leme rahmet olarak gnderilmitir.32 Divn iirinde ve Trk toplumunda birok adlar ve sfatlarla anlmtr. Bir ka yle sralanabilir: Ahmet, Ahmed-i Muhtar, Bahr-i Kerem, Fahrul-Kiram, Fahr-i Cihan, Habibullah, iki cihan serveri, mamul-Enbiya, Mahbb-u Hda, Mahmud, Mustafa, Rasul, Rasulullah, mm, Hazret vs. irler Onun (s.a.s.) her hlini dile getiren naatlar yazmlar, beyitlerini Onun adyla gzelletirmilerdir. Bu, din ve tasavvuf edebiyatn zenginlemesine vesile olmutur.33 Din hasssiyetini bariz bir ekilde beyitlerinde grdmz Muhibb de Hz. Peygamberi methedici ifadelerde bulunr.
34

Onun lem gzelliinin bir

tecellisi olduunu, Ondan (s.a.s.) daha stn bir efati olmadn Onun mmeti olmakla insanlarn deer kazanacan dile getirir. Allah Tel, bir kuds hadisinde yle buyurmaktadr: Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm. ir, Hz. Muhammedin mmeti olduu iin Allaha kreder: Hz. Enes radyallahu anh anlatyor: Reslullah aleyhissaltu vesselm buyurdular ki: Ben kymet gn cennetin kapsna gelip almasn isterim. Hzin (Kapc melek): Sen kimsin? diye seslenir. Ben: Muhammedim! derim. Bunun zerine: Sana ayorum. Senden nce kimseye amamakla emrolundum! diyecek!

Hamdlillah kim Muhammed mmeti Eyledn bu bendeleri y Kerim G 1/3

Allah, Hz. Muhammed yz suyu hrmetine lemleri yaratmtr. irin temennisi, Hz. Peygamberin efatiyle cennete alnabilmektir:

31 32 33 34

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 343. Bkz. Enbiya 21/107 Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 343 Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 343

26

Mustafanun hrmetine y ilh Sen myesser eyle cennt- naim G 1/5

Hdnun hem kulun hem habibi efatden unutma ben garibi G 19/2

Bak Muhammed yzine bakma yzm karasna Ola ol nr Muhibbye efi ey Mabud G 9/10

Umaram her bir odun baka ef at eyleye Ahmed Mahmud Ebul-Kasm Muhammed Mustafa G 4/3

ir, beyitlerini Hz. Muhammedin sahip olduu gzelliklerle ssler. Hz. Peygamberin cmertlik ve ihsan ediciliini ele alarak Onu taltif eder:

Tanrnun has kulsn bir adun old Mahmd Sende cem old seh v kerem ihsn ile cd G 9/1

Hz. Muhammed, Allahn en sevgili kuludur. Allah Tel en gzel sfatlarn Onda tecell ettirmitir. ir, gnahlarnn aff iin Hz. Peygamberin adn anar:

Afv kl isynum kim bir adn gaffardur Ol Muhammed hrmetine kim sana old habb G 181/3 Maher gnnde mmete idp efati Ol siler rahmeti Hakka ola sebep G 145/3

27

Duymayup an giem hem var mdur diyem srt Ya Resl l-lemin bana olunr reh-nm G 61/6

Yaratlanlarn en hayrls olan Hz. Muhammed sultanlarn sultandr. Btn sultanlar snrlar belli olan topraklarn sultan iken Hz. Peygamber on sekiz bin lemin sultandr:

Kamu ehler kapusnda geddur Ki hn- cihn-r ust sultn G 6/2

Bassa emsin nrn nru senn olmaz aceb On sekiz bin leme sensin mahbb- Hd G 65/4

Gemi peygamberlerle birlikte, gemi mukaddes kitaplar da Hz. Muhammed (s.a.s)in peygamberliine delildir. Tahrif edilmi olmalarna ramen Tevrat ve ncil nshalarnda Hz. Muhammedin son peygamber olarak dnyay terif edeceine dair iaretler, ak ifadeler vardr: Onlar iin kardeleri arasndan, senin gibi bir peygamber karacam ve szlerimi onun azna koyacam. (Kitab- Mukaddes, Tensiye Bb, yet: 18) Gerek, Musa demitir: Rab size kardeleriniz arasndan benim gibi bir peygamber karacak, her ne sylerse onu dinleyeceksiniz. Ve btn peygamberler, Semuel (smail) ve sra ile gelenler, hep sylenen bu gnleri iln ettiler. (Rasullerin slm, Bb: 3, ayet: 22) Rab, size baka bir Faraklit verecektir; ta ki, daima sizinle beraber olsun (Yuhanna, Bb: 14, yet: 15). O, size her eyi retecek ve size sylediim her eyi hatrnza getirecektir. (Yuhanna, Bb: 14, ayet: 26). Benim iin o ehdet edecektir (Yuhanna, Bb: 15. yet: 26).

28

 gitmezsem, Faraklit gelmez ve O geldii zaman gnah, salh ve hkm iin dnyay ilzm edecektir. (Yuhanna, Bb: 15, yet: 7-8) Saff Sresi, 6. ayette yle buyrulur: Hatrla ki, Meryem olu sa: Ey srailoullar! Ben size Allahn elisiyim, Benden nce gelen Tevrat dorulayc ve benden sonra gelecek Ahmed adnda bir peygamberi de mjdeleyici olarak geldim, demiti. Fakat o, kendilerine ak deliller getirince: Bu apak bir bydr, dediler. Yukardaki ayetlerde Faraklit olarak geen kelimenin asl Yunancada Piriklitos olup, Arapa Ahmed, Peygamber Efendimiz (s.a.s)in ismi olduu gibi, Kurn- Kerimde de Onun ncilde Ahmed olarak getii aka ifade edilir ve burada saylan btn vasflar sadece Efendimiz (s.a.s)de vardr:

Da vet-i Hakka yeter geri bugn iki gvh Hak resl olduuna r-kitb oldu hd G 9/3

Nebiler serveridr n Muhammed Mbrek ismidr hem dahi Ahmed G 23/1

Hz. Peygamber, seilmi bir kuldur. lk yaratlan ruh, son gnderilen hak peygamberdir:

Sensin ol nr- hd asl ulu nesli arab Enbiy v mrselin iinde oldun mntehb G 153/1

H-mm, sre balarndaki harflerdendir. Kurann yirmi dokuz sresinin banda bazen bir, bazen da birka harfin birlemesinden oluan rumuzlar (Allah ile Rasl arasnda ifreler bulunr. Bu harflere Hurf- mukattaa denir. Bunlarn gerek mnsn ancak Allah ve Rasl bilir. Bunlar, okunacak olan sze, dinleyenlerin

29

dikkatini ekmektedir.35 ir, ha ve mim harflerini Hz. Peygamberin iki ismi olarak yorumlamtr:

Ha mim harfi d-nmundan iaretdr senn Haya Ahmed didiler mime dahi hem Mustafa G 26/4

Zhir ola her yana mescide nm- Ahmed Minber zre zikr ide nm- erifin ya hatb G 158/4

Hz. Peygamber btn leme rahmet olarak gnderilmitir. Onun varl her bir yana refah ve huzuru getirir. Onun adn leme duyuranlar sayesinde btn dinler birlik ve btnlk iinde olur:

nki yceldp blend iddn liv-y Ahmed T kymet olasardr ser-te-ser edyn best G 182/3

ir, Hz. Peygambere tbi olmayanlara bedduda bulunuyor: Allahn eli olarak gnderdii Hz. Lt (a.s)a uymayan Semud kavminin gazaba urad gibi kahrolmalarn istiyor:

Kim boyn sunmadsa emrne ey h- Gzin Eyleye an Hd kahr ile n kavm-i Semd G 9/7

Sidretl- Mntehya kadar ykselerek, Allahn katna kabl olunan ve Onun cemlini grmekle serfirz olan Hz. Muhammed (s.a.s)dir. En yksek mertebeye ykselmesi Onun Allahn en has kulu olduunu gsterir:

35

Ylmaz, Mehmet, Edebiyatmzda nsan Kaynakl Szler., stanbul,1992,s. 62.

30

Hak habibi olmasa olur md mi rac ana Olmasa sultn- lem kim virrd tc ana G 3/1

Hz. Peygamberin gzelliini ven Muhibb, Onu ayn zamanda lemi aydnlatan bir nra benzetmitir. ir, peygamber dr ve Onun bir an olsun kapsndan ayrlmak istemez:

Yokdur nzir hsnne oldun habib-i Hak lem iinde kld Hd seni mntehb G 145/2

Nr- lemsin bugn hem dahi mahbb- Hd Eyleme klarn bir lahza kapundan cd G 4/1

Hz. Peygamber melekler kadar saf ve temizdir. Gnahtan ridir. ocukken melekler vesilesiyle kalbi her trl ktlkten temizlenmitir. Ona tbi olmayanlar bile temiz ahlkna, gzel yaratlna hayran kalmtr:

Ey melek haslet ey nr- Hd v Kurei Kang kfir ola kim sevmeye sen hr-vei G 10/1

Gnln penceresi gzeli gren gzdr. Gz ve gnl aydnlatacak olan da Hz. Muhammedin nrudur.

Gh dilde gh gzde eyle c Menzilindr cmle ey nr- Hd G 80/1

31

6.2. Hz. sa

Bir mucize olarak babasz olarak dnyaya gelen Hz. sa, srailoullarnn son peygamberidir. 36 Muhibb, Hz. saya verilen Mesih lkabn kullanr. Ve Hz. saya verilen dirilticilik mucizesiyle, nefes kelimesiyle birlikte kullanr. Sevgilinin can balayc dudan Hz. saya benzetir. Diriltici zelliini, Sevgilinin szlerinin kermeti olarak ele alr.37

ldrr geri ki gamzen ka virmez eman Leblern si-nefes her lahza virr can bana G 27/4

Teneler b-hadd yatar kyunda ey si-nefes A kermet agzunu bulsun ifalar an-karb G 171/2

Ey Mesih-dem ezilrken n b- zll Kande bir ola leb-i lln ile kand- nebt G 229/2

Muhibb, Hz. sann amurdan yapt bir kua mucizev olarak can vermesi ve l bir insan diriltmesini rtl bir telmih olarak beytine yanstr. yle ki, n gnln sevgilnin dilinden kacak kermetli szlerle hayat bulacak bir lye benzetir:

Dil mrdesini eyledi bir lafzle zinde sda da ancak bulunr byle kermet G 250/4

36 37

Bkz. Meryem 19/16-34; Bakara 2/84; Nisa 4/156-159; Maide 5/109-120 Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 249.

32

ir, aadaki beyitte tenasbl kelimeleri bir arada kullanmtr. Hristiyanlkla ilgili olan znnr , deyr ve Mesih kelimelerinden yararlanarak sevgili ile ilgili benzetmeler yapmtr:

Bagla evvel bilni zlfini znnr gibi Secde kl ol saneme deyr-i mesihya dp G 128/2 6.3. Hz. Musa Hz. Musa, kendisine Tevrat indirilen srailoullarna gelen peygamberlerden biridir. Allahn kelmn vastasz olarak iittiinden kendisine Kelimullah denilir.38 Dvn Edebiyatnda Allah ile konumas, asas, yed-i beyzas ve Firavun ile Hzrla olan ilikisi ynnden ele alnr. Muhibb ise Allahn cemlinin tecelli etmesi mnasebetiyle ele almtr.39 Beyitte bahsedilen Eymen Vadisi, Hz. Musann ilh hitaba muhatab olduu yerdir. Eymen Vadisi tasavvufla ilgili blmnde daha ayrntl anlatlacaktr.

Ger tecelli itmese Musaya nr-nr- k Bir kdem basmazd ol vdi-i eymenden yana G 52/4

6.4. Hz.dem Hz. dem, yaratlan ilk insan ve ilk peygamberdir.40 Safiyyullah (Allahn temiz kulu) sfatyla anlan Hz. dem klsik edebiyatmzda Kuran- Kerimde anlatld ekilde dile getirilmitir.41 Muhibb Hz. dem ile eytan arasnda geen hadiseden iktibasla n en byk dman olan rakbi eytana benzetmitir:

38 39 40 41

Bkz. : Kasas 28/3-43; Taha 20/9-101; uara 26/10-68. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s.348. Bkz. Bakara 2/31, 33,34,37; Al-i mran 3/33, 59; Maide 5/27; Araf 7/11,19,26,27,31,172. Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 16-17.

33

Bana hal-i gendmin hadinde arz eyler rakb Sanasn cennetde virr deme eytn t G 189/2 6.5. Hz.Hzr Peygamber ya da veli olduu ileri srlen Hz. Hzrn b- hayat ierek lmszle kavutuu iddia edilir.42 Onun zor durumda kalanlara yardm ettii inanc da yaygndr.43 Edebiyatta b- hayat, skender ve zulumat imajlaryla birlikte kullanlan Hzr, sevgilinin birok zelliiyle de anlr.44 Muhibbnin aadaki hikmetli beytinde de Hz. Hzrn lmszl kullanlmtr. Bu gazelin tamamna bakldnda insann neye sahip olursa olsun bir son bulacana; cismin fni, ruhun bki olduuna deinir. te birinci beyitte de ir, yedi iklimin emrine amde olaca varsaylsa da, Hzrn lmszlne insan mrnn yolda olaca varsaylsa da bunlarn beyhde olacan ifade eder:

Heft iklimi sana cmle musahhar buld tt mr dahi Hzr ile lemde hem-ser bold tt G 222/1

6.6. HZ.YUSUF

Yakub Peygamberin olu olan Hz. Yusufun hayat Kurn- Kerimde anlatlmaktadr ve Kurn- Kerimde anlatlan en gzel kssalardan saylmaktadr.45 Divn iirinde ad en ok anlan peygamberlerden biri Yusuf Peygamberdir. Gzellii ile ok zaman sevgili ona benzetilir. Yakubdan ayr oluu, kle iken Msra sultan

42 43 44 45

Bkz. Kehf 18/59-81. Bkz. Pala, Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 225. Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 226. Bkz. Yusuf 12/1-104.

34

oluu vs. kssalar nedeniyle birok beytin konusunu oluturur.46 Muhibb de Yakub Peygamberden ayr dmesini konu alr:

Olupsn Yusuf- msrden ayru Dil-i Yakb-ve mahznum ey dost G 231/2

6.7. Hz.Yakub Edebiyatmzda daima Yusuf (a.s)la ilgili olarak anlmtr. Yusuf Peygamberden ayr kalmasndan tr gzlerinin grmez oluu, yllarca alamas, klbe-i ahzan, gzlerinin al vs. telmih sanat ile birlikte ele anlr. k bu ileleri yznden kendini veya gnln Hz. Yakuba benzetir.47 Muhibb Hz. Yakub ve Hz. Eyyubu ele ald beyitlerin konular itibariyle birlikte anmtr.

Dilersen kim elme gire mahbb Gerekdr hzn-i yakub sabr- eyyb

6.8. Hz.Eyyub Ad Kuran- Kerimde geen ve sabr timsali olarak bilinen Eyyub Peygamber srailoullarndandr. Allah, insanlara sabr rnei olsun diye Hz. Eyyubu yaratmtr. 48 Hz. Eyyb (a.s.) birok bellara maruz kalm ve bunlara sabretmi bir peygamberdir. te bu yzden sabr, Hz. Eyyb ile zdelemitir. Yunus Emre de iirlrinde Hz. Eyyb ve sabrndan bahsetmitir: Kan erenler sadk Kurtlar tenini yedii

46 47 48

Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 497. Bkz.Pala,skender, a.g.e., s. 471. Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 153.

35

ol Hak Habbim dedii Eyyba kalmad dnya Sabr ve hzn birbinden ayrlmaz yoldatrlar. ir, sabr ve hzn temsil eden iki peygamberden gl telmih yaparak beyitlerinin gzelliine gzellik katmtr:

Dilersen kim elme gire mahbb Gerekdr hzn-i yakub sabr- eyyb G 115/1

Gerek k olana hzn-i yakb Gelen cevr belya sabr- eyyb G 172/1

6.9. Hz.Sleyman Hz. Davudun olu olan Hz. Sleyman (a.s.), ku dilini bilmesi bata olmak zere, rzgr ve cinlere hkmetmesiyle tannm bir peygamberdir. iirlerde genellikle Belks, mhr, yzk, taht, saltanat ve cihangirlik mnasebetiyle kullanlr. Bu beyitlerde ise mhrnden, tac, taht ve saltanatndan bahsedilmitir:

Olmam diy rakbn mehr errinden emn Dag- gam snemde san mhr-i sleymndur bana G 101/2

Muhibb, Sleyman Peygamber yannda kendi ahsna da atfta bulunr. Zira kendisi de bir cihan hkmdardr. Krk yllk bir hkmranlk dnemi olmutur:

Taht tc saltanat berbd olur n kibet n akibet kendni lem seririne Sleyman old tut G 184/3

36

6.10. Hz.Yunus srailolllar peygamberlerinden olan Hz. Yunus, kavmini uzun sre Allaha inanmaya davet etmi olmasna ve teblie almasna ramen kavminden tepki grm; buna karn kavmini brakp gitmesine karn bindii gemiden dadaal bir denize derek bir balk tarafndan yutulmutur. Allahn kendisini affetmesiyle balk onu sahile karp brakntr.
49

Yahya Bey, Yunus Peygamberin baln karnnda oluunu ok bedi bir ekilde ifade eder:

Mihnet ile Yunusu etti zebn Nokta gibi kld makmn Nn

Enbiy sresinin, 87. ayetinde Yunus (a.s.)n baln karnnda ettii dus udur: Senden baka hibir ilh yoktur. Seni her trl noksan sfattan tenzih ederim. Gerekten ben kendine zulmedenlerden oldum. Edebiyatmzda bu ynyle ele alnan Yunus Peygamberi Muhibb de beytinde ayn imajla kullanmtr:

Gaflet itme zulmet-i ebde uyan n yruni Kesmedi zikrini yunus miskin iken batn- hd G 230/6

6.11. Hz.Nh

Hz. Yunus gibi Hz. Nh da Allah anlatma adna kavmi hatta ailesi tarafndan dlanan bir peygamberdir. Uzun sre kavmini dine davet etmesine karn srekli red cevaplar almas zerine Allah tarafndan ksa sre iinde bir gemi yaparak kavminden tm inananlar ve her canl cinsinden bir ift almas tebli edilmitir. Byk

49

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 572.

37

bir Tufan neticesinde yalnzca bu gemidekiler kurtulabilmi. nsanlk yeniden domutur. Bunun iin Hz. Nha kinci dem de denilmitir. 50 Divn iirinde gemi ve tufn birlikte anlr. Tufn n gzyan anlatr. Nh da bu tfan iinde batmamaya alan n kendisidir. Ayrca Hz. Nhun takriben 950 yl yaamas, uzun mr de kunu edilir. Muhibb, uzun yaamas ile Nh (a.s.)n adn kullanm, n yaad acl ayrlk gecesini Nh devrine benzetir.

Sorma gnlme cef v cevrini ol dilbern Nh devrinden uzundur bu eb-i hicrn bana G 107/2 7. EHL- BEYT, L-ASHB Ev halk Ehl-i Beyt, Hz.Peygamberin mutlu yuvalarnda bulunan ev halk, eleri, ocuklar, torunlardr. 51 Muhibb, cihan hkmdar olduu iin yedi ktaya hkmetmekten bahseder. Ama onu mutlu eden Peygamber ailesine kle olmaktr:

Ragbet itmezse Muhibb tan m heft iklime n Old ol cn u gnlden bende-i l-i ab G 73/5

delm cn ile biz de ezeli eyledi Hak Sana v luna eshabuna bin kez drud G 9/11 8.NKRCILAR 8.1. Kavm- Semd Hz. Lt (a.s.) Semud Kavmine gnderilmi fakat kavmi kendisine tbi olmam, Allah inkr etmilerdir ve dellet iinde yaamlardr. Allah Telnn

50 51

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 432. z, Mustafa, Ehl-i Beyt, DA., stanbul, 1994,c.X, s.498.

38

gazabna dokunacak bu sapknlklarndan dolay helk olmulardr. Muhibb, Hz. Muhammed (s.a.s.)n teblilerine srt evirenlerin sonlarnn Semud kavmi gibi olmas iin beddu ediyor:

Kim boyn sunmadsa emrne ey h- Gzin Eyleye an Hd kahr ile n kavm- Semd G 9/7 8.2. Nasr V Yehd Muhibb, dinlerini, kutsal kitaplarn muharrefletiren ve son peygambere ittiba etmeyen Hristiyan ve Yahudilerin akbetlerinin cehennem olduunu syler:

Bilmeyp tagr yol sana muti olmadlar Kaldlar nr- cehim ire Nasr v Yehd G 9/6

8.3. Ebu Leheb Ebu Leheb, Hz. Peygamberin amcasdr fakat mriklerin en tehlikeli olanlarndandr. Yaad srece Allahn dinini inkr etmi, mslmanlara eziyetten geri durmam ve inananlar hkir grmtr. Nitekim yaptklarna karn hakknda Tebbet sresi nzil olmu, cehennemde olaca ikr belirtilmitir:

Kyna koma rakb-i kfiri Cennete lyk degldr bu Leheb G 151/3

ir insann kendini byk grmemesi gerektiini aksi takdirde yerinin cehennem olacan syler. Zira kibir byk gnahlardandr:

39

Yce grme kendni aceb tekebbr eyleme Kim ki kendni grr yiri olur leheb G 150/2

Muhibb, Ebu Lehebin Hz. Peygamberin teblilerine kulak asmad iin cehennem ateinde yandn syler. Allah Tel, kendisine imandan sonra Hz. Peygambere ittib edilmesini emir buyurur:

Tutmad nki cn u gnlden nsihtun Nr- cehme girdi anunn Ebu Leheb G 145/4

9. KAZ VE KADER Allahn yaratklarna ilikin plann ve tabiatn ileyiini gerekletirmesini ifade etmek zere literatrde kaza ve kader kelimeleri kullanlr. Szlkte gc yetmek, planlamak, l ile yapmak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek, kymetini bilmek, rzkn daraltmak gibi manalara gelen kader, Allahn btn nesne ve olaylar ezel ilmiyle bilip, belirlemesi diye tarif edilir. Hkmetmek, muhkem ve salam yapmak, emretmek, yerine getirmek anlamlarndaki kaza ise Allahn nesne ve olaylara ilikin ezel plann gerekletirmesi eklinde tanmlanr.52 Muhibb kaza ve kaderle ilgili olarak hattat- ezel, levh-i ezel, ressm- kudret, dest-i kudret, kilk-i kudret gibi ifadeler kullanmtr: Allah kll irade sahibidir. Levh-i Mahfuz levhasna insanlar iin takdirini yazmtr:

Kime gam kime ferah yazm hattat- ezel Bun yazm bauma senden olam dayim cda G 28/4

52

Yavuz, Yusuf evki, Kader, DA, , stanbul, 2001,c. XXIV,s.58.

40

Ulv lemde, olmu ve olacak her eyi ieren levh-i ezelin yegne sahibi Allah Teldr:

Okudun levh-i ezelde her ne kim menkr idi Old zhir sana ilm-i evvelin hirin G 18/3 Muhibb, yaratlanlarn sanat eseri olmas hasebiyle Allah u Telnn takdiri iin Ressm- kudret tabirini kullanr:

Gn ezel Ressam- kudret yazd hsnn ber-keml Sun - nakdur irimez ana hi vehm hayl G 11/1

Allah Tel, sonsuz kudret sahibidir. Yoktan var; vardan yok eder. lemleri yoktan var etmitir. Kimine iman nsib eder iken kimini iman noktasnda nsipsiz brakr: Dest-i kudretle yog iken lemi var eyledn Kimini Mslim klup kimini kffr eyledn G 85/1 ir, bir nceki beyitte kudreti dest ile kullanrken bu beyitte kilk ile birlikte kullanarak tebih-i beli yapar. Kudreti kleme benzetmitir:

Nme-yi hsni ezelde kilk-i kudret yazcak Cmlesinde eylemi hsnn intihb G 157/2 10. HRET LE LGL KAVRAMLAR hiret, dnya hayatnn ardndan, ona benzeyen fakat daha deiik ve lmsz bir hayattan ibarettir.53 Kymet kopmasyla her varlk ebed leme intikl edecek ve hiret hayat balayacaktr. Bu hayatta yaplan iyi ve kt her eyin kal orada verilecektir.54
53

Bkz. Topalolu,Bekir, hiret, DA, stanbul, 1988, c.I, s. 543.

41

Allah Tel, Bakara sresinin 4.ayetinde hiretle ilgili olarak yle buyurur: Yine onlar, sana indirilene ve senden nce indirilene iman ederler; hiret gnne de kesin olarak inanrlar. Yunus dizelerinde hirete giden yolu yle tarif eder: lh gafletten uyar gzm, Derghnda kara etme yzm Yunus eder, gelin tutun szm Dnya seven ahreti bulamaz. 10.1.hiret irin gl bir hiret inancna sahip olduunu ve nefis muhasebesi yaptn grrz. Dnyann zhir gzelliklerinden vazgeip hireti dnmek gerektiini ifade eder:

Ey Muhibb nice bir cm ile ml zikr idesin hiret fikrini kl nki odur ayn- sevb G 125/5 10.2. Kymet, Rz- Maher Terim anlam Ayakta durmak olan kymet, Allahn huzurunda durmak demektir.55 Divn iirinde kymet daha ok fitne ile yahut kyam, kad, kamet kelimeleriyle anlam ilikisi kurularak ele alnr.56 Divn irine gre, fitneni, karkln sebebi sevgilidir. Sevgili kymetin kendisidir. Sevgilinin gzellik unsurlarnn her biri de fitne sebebidir. Ancak onun en nemli yan boyudur. Kamet (boy) ile kymet kelimelerinin itikak sanatna yol amas bu ikisinin ok kez birlikte kullanlmalarna neden olmutur. Sevgilinin selvi boyuyla salnmas kymetin kopaca an hatrlatr.57

54 55 56 57

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002., s. 72. Bkz. Topalolu, Bekir, Kymet, DA, , Ankara, 2002,c. XXV, s. 517. Pala,skender, a.g.e., s. 287. Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 168-169.

42

Kametn her dem kymetdr bana Bilmezem ki bu ne hletdr bana G 52/1

Muhibb kmetn grdi nigrun Didi bugndrr bana kymet G 227/5

Bel imi bana serv-i kmet Koparur bauma her dem kymet G 245/1

Sevgiliden ayrl da, sevgilinin kendisi de kymettir:

Grinmez olal ol serv-i kmet Kopar firkatle bauma kymet G 196/1

Hafta v ay yllar gemidi hey kymet kr eyledk Hdya grdk seni selmet G 191/1

Kymet aadaki beyitlerde zaman anlam ifade eder:

Cr a-i cm- ezelden kim ezel n eyledi Tan degldr t kymet grine her-br mest G 216/8

Eger derdmi eylersem hikyet Dkenmeye ola rz- kymet G 242/1

43

nki yceldp blend itdn liv-y Ahmed T kymet olsardur ser-te-ser edyn best G 182/3

Kymet gn, herkesin derdest edilip hesaba ekilecei gndr. Muhibb, nefsine seslenerek kymet gnn hatrlayarak yaamas gerektiini hatrlatr:

Cehd eyle Muhibb bugn a llg artur Eyler ile har olasn rz- kymet G 235/7

Derd v dirig nolsar hlmi bilmem Ger nme-i t at ne-resed rz- kymet G 233/4

Maher gn, Muhibb Sonsuz rahmet Sahibine snrak niyazda bulunr:

Rz- maherde Muhibb bendeni tme an rahmetinden y rahim G 1/6

Muhibb, maher gn, efat kayna olan Hz. Peygambere (s.a.s) de muhtatr:

Hak Ta lnun resl, hem efa at kndr Halk- lem rz- maherde kamu muhtc ana G 3/4

Rz- maherde efa at idesin aslere Hem mrvvet knsn sen hem dahi mahbb- Rab G 153/2

44

Muhibb, yine kendine seslenerek farz st farz olan iyilii emredip, ktlkten saknmakla maher gn yznn ak olabileceini syler:

Ey Muhibb hayr eyle kl erden hazer Didiler maherde yzi ak sana G 145/3 k, sevgilinin cefalarna karlk Allah u Telnn ilh adaletinin maher gnnde tecell edeceini hatrlatr:

Ey cef-h cevri dersin Tanrdan korkmaz msn Rz- maherde bulna dmennde nice dest G 224/2

k, sevgilinin akyla yle sarho olmutur ki, maher gn bile Onun sevgisinden ayrlmamay diler:

Rz- maherde dahi aylmayam Olmam cm- lebnden yle mest G 226/4

10.3. Yevm-i Cez Cell ve izzet ve de rahmet ahreti iktiza eder. Muhibb, hireti cez gn olarak da nitelendirir. O gn, ilh adaletin tecell edecei, herkesin yaptklarndan hesaba ekilecei gndr. ir de akbetinden endie eder. Acizliini ortaya koyarak af diler:

Sen inyet knsn ek crmmi afve kulam Umaram senden ef at idesin yevm-i cez G 26/2

45

10.4. D-lem ir, iki dnya gerekliini ortaya koymu ve iki lemde de ebed mutluluun araycs olmutur:

Murdumdur d-lemde visln Murdum myesser eyle Yrb G 175/4 10.5. Bek lemi Snrl bir dnya mrne kar her nefsin yaayaca ebed bir mr vardr. k da ektii aclara, dt zell duruma kar kendini ebed lemin varlyla tesell eder:

Zell olup gedya k dnyada eke mihnet Bek mlkinde ol sultan olup bulur nice izzet G 205/4

10.6. Cennet Ve Cehennem le lgili Kavramlar a. Cennet

Ebed lemde mslmanlarn mutluluk iinde yaayacaklar yer olan cennet, insan hafsalasnn alamayaca gzellikte bir yerdir.58 Dvn iirinde cennet karmza daha behit, cinan gibi isimlerle kar. Sevgilinin bulunduu yer cennettir. Kez sevgili bulunduu yeri gzelletirir. Cennet ile birlikte Kevser, huri, glman, tavus gibi unsurlar da beyitlerde geer.59

58 59

Bkz. ahin, M. Sreyya, Cennet, DA, , stanbul, 1993,c. VIII ,s. 374. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 99.

46

Muhibb, Cennet kavramnn yannda Ravza, Bihit, Rdvan, rem; Cennetle ilgili olarak da Hr, Tba, Kevser kavramlarn kullanr. k iin sevgilinin olmad yer Hz. Yakubun alamak iin gittii beytlahzn gibidir:

Yrsz yaz v tag u bag zindndur bana Gayre ger cennet gelrse beytl-ahzndur bana G 49/1

Muhibb Hz. Peygamberin efatini umarak cennete kabul edilmek ister:

Mustafanun hrmetine y lh Sen myesser eyle cennt- na im G 1/5

Aadaki beyitte k, tecahl-i rif sanatn kullanarak, sevgilinin olduu yerde eziyet ekeceini bilmezmi gibi davranr:

Kyuna varsam kaan zurdeyem agyrdan Ya nin dirler ki olmaz cennet iinde azb G 169/4

k cennetin tarifsiz lezzetlerinden deil; sevgilinin gzel yznden dolay kendinden geer:

stemez Kevser arbn cenneti klmaz taleb Bu Muhibb nki old k- didr mest G 214/9

Cennet aadaki beyitte karmza ravza olarak kar. Sevgilinin yz ile ilgili mbalaa sanat yaplr. Sevgilinin yz cennetten ye tutulur. k cennette bulunmaktansa sevgiliye yakn ykk bir kede olmay tercih eder:

47

Cennet hry neyler tlib- didr ola Yeg gelr bir ravzadan bir ke-i virn ana G 41/3

Hakk myesser eylese varsa Muhibb ravzana Gzlerine eylerdi hkipyun ttya G 26/6

Cennet, aadaki beyitte de bihit olarak ifade edilir. Muhibb zhid gibi Cennet ve Kevser tasasnda deildir. O, Yaratcnn cemlini grmeyi arzulamaktadr:

Zhide erzni kildn Kevser hr u bihit Bu Muhibb bendeni mtak- didr eyledn. G 5/7 b. Rdvan Sevgili cenneti ereflendirendir. Onun geliinden herkes memnuniyet duyar:

ledrse by- zlfnden bihite bu sab Ravzadan Rzvn diye diye ehlen ve sehlen merhab G 28/1 c. rem ir, hsn-i tall yoluyla sevgilinin gzelliinden bahseder. Sevgiliyi cennetin gzellikleriyle ver:

Yanagun tazedr verd-i iremden Byuna tba ser-gerdndur ey dost G 201/4

48

. Hr Sevgilinin ak urunda inenen toprak yle gzeldir ki, hriler o topra gzlerine srme yaparlar:

Reh-i k ire bulsam topragum Alup kuhl idine ceentde hr G 45/4

d. Tb Sidrede bulunan ve dallar aada, kkleri yukarda bulunduuna inanlan Tb aac, yer ald beyitlerde genellikle sevgilinin boyu iin kendisine benzetilendir. Bunun dnda ykseklik ifade eder. Rtbe, pye olarak dnlr.

Sye-i kaddn Muhibbye yeter h- tb senszin letdr bana G 52/5

Sevgilinin gzelliini meth iin kstasn da o lde deerli ya da gzel olmas gerekir. Divn iri, sevgiliyi u, eriilmez, dorukta olan kstaslar dairesinde ele alr. Cennet ve cennetle ilgili kavramlar akl almaz, llemeyecek gzelliktedir. Dolaysyla ir de dier irlerde olduu gibi bu slbu kullanr. Sevgilinin servi boyunu tuba acndan stn tutmutur:

Serv-kmetsin kym eyle saln Rek ide t sidreden tb sana G 80/2

e. Kevser Cennette bulunan ve Mminlere sunulmak zere yaratlan sular, Kevser ve selsebl, sevgilinin duda iin benzetme unsuru olurlar.

49

enin bir daha susamayaca sylenen Kevser suyu stten beyaz, baldan tatl, kardan souk, kaymaktan yumuaktr. Edebiyatta sevgilinin duda Kevsere benzetilir. b- Kevser ve arb- Kevser tamlamalaryla da kullanlr.60 Zhid kendini cennetle, kevserle avuturken, n payna den sevgilinin gl yzdr:

Zhide erzn kldun Kevser hr bihit Bu Muhibb bendeni mtk- didr eyledn G 5/7

Diler zhid cinn u hur u Kevser Veli klara didar matlb G 115/2

ir, sevgilinin bulunduu yeri cennete benzetirken, n gzyan da Kevser suyu olarak ifade eder:

Ky- cinn kmeti serv sanavberest Gzm ya da anda akar b- kevserest G 209/1

f. Cehennem

Derin kuyu; hayrsz, uursuz gibi anlamlara gelen cehennem, lm sonrasnda insann iledii gnahlara karlk olarak azap ekecei yer olarak ifade edilir.61 lh adalet ve insana verilen adalet duygusu ebed lemde cez veya mkafatn varln gerekli klar. Genellikle btn dinlerde zellikle de semav dinlerde

60 61

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 324. Bkz. Harman, mer Faruk, Cehennem, DA, stanbul, 1993,c.VII, s. 225.

50

lm sonrasndaki cezlandrmann cehennemle, mkafatlandrmann da cennetle olaca kabul edilmitir.62 Edebiyatta cehennem, n iini kor ate gibi yakan ayrlk acsdr. zellkle yakma zellii zerinde durulur. Cehennem, tamu, cehm, dzah gibi isimler alr.63 ir, cehennem kelimesiyle tenasbl olarak erer, h kelimelerini kullanr. Ayn zamanda mbala sanatndan faydalanarak n hnn bir kvlcmnn cehennem ateinden daha byk olduunu; bir damla gzyann, okyanuslardan daha ok olduunu syler:

Cehennem bir erer hum adndan Gzm yana nisbet katre dery G 24/4

Allah, herkesin keyfiyetine gre ve yaptklarna karlk olarak mkfat veyahut cez verir:

Kimine virdn bihit hil at tc kemer Kiminn yirin cehennem menzilin nr eyledn G 5/3

g. Nr- Cehm Muhibb, cehennem yannda nr- cehm tabirini de kullanr. Hz. Muhammed (s.a.s)e tb olmadklar iin dinlerini ifsd eden Yahudi ve Hristiyanlarn cehennem ateinde kalacaklarn syler:

Bilmeyp togr yol sana mut olmadlar Kaldlar nr- cehm ire Nasara v Yehd G 9/6
62 63

Bkz. Topalolu, Bekir, Cehennem, DA, c.VII, s. 228. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 96.

51

Tutmad nki cn u gnlden nsihtun Nr- cehme girdi anunn Ebu Leheb G 145/4

Tevbe eyle gz yaiyle yu yznn karesin Yohsa yanmaga cehim ire olursn bir hatab G 153/3 11. DER TKD KAVRAMLAR

11.1. eytn

Szlklerde, kibirli ve si olan cin ve insan anlamna gelen eytan habis ruholarak da ifade edilir.64 Din literatrde eytan, Hz. dem ve Havvann yeryzne inmelerine sebep olarak insanla ilk ktln yapm ve Allahtan kymet gnne kadar insanlar doru yoldan ayrmak iin izin almtr. eytann cezs kymet gnne braklmtr.65 Divn iirinde rakb, eytana benzetilir. Du edildiinde kamas, sevgilinin nrunu almaya almas, hamamlar ve pis yerleri mekn edinmesi vs. ynleriyle ele alnr.66 Muhibb, Hz. dem ve Hz. Havvay aldatmas sonucu lanetlenmi eytann errinden, son nefeste imanl kalabilmek iin Allaha snyor:

Son nefesde sakla imnum benm Bulmaya yol ana eytn- racm G 1/4 eytan insann en byk dman ve imtihan vesilesidir. Onun fitnesinden saknan Muhibb gnahlarnn affedilmesi iin du eder:

64 65 66

Bkz. Furat, A.Subhi., eytan, .A. , 1997, c.XI, s. 491. Bkz. Furat, A.Subhi, a.g.m., s. 492. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 445.

52

Bu Muhibb tevbe eyler tevbesin eyle kabl Fitne-i eytndan sakla an Yarabben G 4/2 Rakb de eytann bir yansmasdr k iin. O fitne kaynadr.

Aldatmacalaryla kandrmaya alr:

Bana hl-i gendmin hadinde arz eyler rakb Sanasn cennetde virr deme eytn t G 189/2

11.2. Mi rc Ve Sidre

Bilgi snrlarn aarak, gayb leminde cereyan eden, Peygamberimizin Mescid-i Aksadan Sidretl- Mntehya dek olan yolculuuna Mirc denir. Mircda Peygamberimizin Allaha yaknl iki yay aral kadardr. 67

Hak habibi olmasa olur md mirc ana Olmasa sultan- lem kim virrd tc ana G 3/1

Kuran- Kerimde de geen sidre kelimesi szlkte kiraz aac anlamndadr.68 Varlk lemi ile Allah kat arasndaki nokta olarak bilinen sidre, Peygamberimizin Mirc gecesinde Cebraili grd yerdir. Daha ok Mnteh kelimesiyle kullanlan Sidre, divn iirinde sevgilinin uzun boyunu anlatmak iin kullanlr.69 Muhibb de sevgilinin boyunun uzunluunu bu kavramla birlikte kullanr:

Serv-kmetsin kyam eyle saln Rek ide t Sidreden Tb sana G 80/2

67 68 69

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 335. Bkz. Necm, 53/ 14,16 Bkz. Pala,skender, a.g.e. , s. 417.

53

11.3. Rh, Nefis a. Rh

nsann cisminden nce ruhu yaratlr.

Ruh, ruhlar leminden gelerek

insann varlna anlam kazandrr. Ve takdir edildiinde bedenden ayrlarak asl vatanna geri dner. Muhibb iin sevgili ruhtur. Yani varlna anlam katan ve kendisine en yakn olandr:

Gitme bir dem t ki cn yanunca bile gitmeye Anun indir Muhibb dostum rhum sana G 28/5

b. Nefis

Nefsin tin rh, akl, beden, ceset, kan, azamet, izzet, kt gz, bir eyin cevheri hamiyet, arzu gibi manalara gelir ve eitli mertebeleri vardr. Nefs-i kmile, nefs-i kudsiyye, nefs-i kll, nefs-i emre gibi. Beyitte bahsedilen nefis, nefs-i emmredir. Nefs-i emmre, insan iine eken bir karanlktr. demolunun

srmeleridir. nsan bu srmelerden kurtaracak olan Allahtr. Bakara sresi 257. ayette yle buyrulur: Allah Mminlerin dostu olup, onlar karanlklardan aydnla karr.: Zulmt- nefs iinde koma dest-girun ol Ren klup derunm yarb vir saf G 81/4

11.4. er Dini bir aaca benzetirsek gvdesine ibadetler, meyvelerine de salih ameller ve gzel ahlk diyebiliriz. nsan, sahip olduu iman gcyle yaarsa erden uzaklar, iyililk yapar, dolaysyla maher gn hesap iin hazr olur:

54

Ey Muhibb hayr eyle kl erden hazer Didiler maherde yzi ak sana G 86/5 11.5. Hkm-i er, Emr-i Hakk Allahn emirlerini yerine getirmek insanlar iin farzdr. Bu farzlar hayatna tatbik eden hakik saadete kavuur:

Geri kan imek Muhibb hkm-i er ile hat Lk olmudur srhi hnn imek sevb G 177/5

Emr-i Hakk gzleyip erkn- din bunda tut Kim dem mlkine gitsen ola anda sana kul G 230/1

12. DN LE LGL KAVRAMLAR 12.1. Hidyet Hidayet doru yolu bulma, hak olan semektir. Sevgilinin kaps k iin dorulua alr. Bu kapya ynelmesi onu sevgiliye yaknlatrr:

Ren kluram gzlermi Hakk derinden Ger bedrak-i rhum ola nr- hidyet G 210/3

12.2. Rahmet Rahmet, acmak, korumak demektir. Allahn Rahm ve Rahman isimleri de bu kelimeden tremitir. Rahman Allahn yaratt her varl koruyup gzetmesidir ki

55

genellikle bu dnyada tecell eder. Rahm ise sadece mmin kullarna olan acmasdr ve hirette tecell eder. Kul Allahn rahmetinden hi umudunu kesmez:

Devrn cef v cevr ile itdi bugn cez Budur umudum eyleye rahmet yarn hd G 81/1

Bir gneh-krm gnha tevbe ettim ya Mucb Umaram kim rahmetne idesin ben krb G 181/1

12.3.Tevhid Tevhid birlemek demektir. Istlah olarak, Allahn bykl, kuvvet ve kudretinin sonsuzluu, Ztnn tasvir ve hayl edilebilen eylerden soyutlanmas, hibir eyin Ona e ve benzer olmay anlamlarna gelir. Tevhid anlaynda, kinatta Allahtan baka messir bulunmaz. Btn kudret ve ilimlerin sahibidir. Tevhd inanc, kulun gnlnn kfr ile rtlmesini engeller:

Jeng olur h eyledike bu gnl yinesi Bin tevhid eylesem ol dem olur hemn cil G 62/3

12.4. efat efat, bir kiinin suunun, gnahnn balanmas iin arac olmaktr. efatilerin en lisi Hz. Muhammed (s.a.s)dir. Maher gnnde mmeti iin Allahn izni ve inyetiyle efat edecektir: Maher gninde mmete idp efati Ol silere rahmet-i Hakka ola sebep G 145/3

56

Teneyem okdur gnhm sen mrvvet knsn Umaram idp efa at viresin b- zll G 11/6

efa at b ile yu sefd it Gnhumdan yzm olmaya esved G 23/3

12.5. kr, kir kr nimetin deerini bilerek yaplan iyilii, verilen ihsan vmek anlamndadr. kredene kir denir. kir, diliyle, kalbiyle her daim Allaha kreder:

ster idn ba aup Hakkdan gzeller kn krni artur ki, old hcetn cmle rev G 105/4

T lince ekiser cevr cefn bu muhbb kirem her ne ki takdir ide Allah bana G 109/5 12.6. Helk Helk, yok etmek, ortadan kaldrmaktr. Allah, emirlerine uymayan ve gazabna dokunanlar Kahhar ismiyle tecell ederek helk eder. Muhibb, n sevgili tarafndan helk ediliini ele alr:

Ehl-i kun eylesun celld- emun ko helk Kbedur kyun kamu anlar kurbn old tut G 213/4

57

Muhibb , ak urunda len ak ehidi olarak ifade eder. ems kelimesini tevriyeli olarak kullanr. emsin kesilen ban eline alp dnmesi Hallac- Mansurun bann kesilmesi hadisesini hatrlatr. lemde mikrodan makroya her varlk bir dn iindedir. Bu dnte her varlk Allah zikreder. Her eyin znde Kelime-i Tevhd sakldr. Nitekim rivayete gre enel-hakk diyen Hallacn kesilen uzuvlarndan dklen kanlar Kelime-i Tevhdi yazmtr. Durmadan akan kanlar Diclenin sularna kadar ulam, bu kanlarn getii her yerde, her canl Kelime-i Tevhdi dillendirmitir.70

Tg-i k ile Muhibb eger klsan helk ems gibi raks ura eline ban alup G 134/5 12.7. Crm, Mcrm Crm ilenen gnah, zldr. Suu, gnah ileyen kiiye mcrm denir. Muhibb, crm kelimesini isyan kelimesi ile birlikte kullanr. Kulun gnahlarla hemdem olduunu, bu gnahlardan pimanlk duyarak aff iin du ettiini, cizlik bakmndan bende olduunu ifade eder. Allahn affedeciliini, ihsanlarn denize benzetir:

Muhibb crm isyann anup her dem du eyler Dum mstecb eyle dilegm budur Yarb G 143/5

Afv kl kapna gelmi, cmle mcrm bendeler kvn b b b a a kvn a G 139/6

Nk bed dery-y fazlunda olubdur hisse-dr

70

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s.225.

58

H ben mcrm kulun lutfndan ola b nasb G 171/3

12.8. Azb Azb, eziyet etme, cefa verme demektir. nsanlar iledikleri gnahlardan dolay gerek hayatta gerekse lmden sonra azab ekerler. Muhibb, azb kelimesini hemen hemen ayn olan iki beyitinde rakbin a olan eziyeti olarak nakleder:

Kyuna varsam olur zurde dil agyrdan Y niden dirler ki olmaz cennet iinde azb G 116/2

k rakbden ikyet ederken dahi sevgiliye iltifat ediyor. Cennette azap yoksa neden rakbden ez grdne anlam veremiyor:

Kyuna varsam kaan zurdeyem ayrdan Ya nin derler ki olmaz cennet iinde azb G 169/4

12.9. mn Mselmn man, peygamberler vastasyla Allahn emrettiklerini tasdik etmek ve onlara inanmaktr. nanan, inancnn gereklerini tam bir teslimiyetle yerine getiren kiiye de mslman denir.71 Divn iirinde iman ve kfr kelimeleri genellikte birlikte anlr. Her ey zdyla kaim dsturunca imann ortaya kabilmesi iin kfrn de bilinmesi gerekir. man, sevgilinin yz, kfr de sadr. Bunun nedeni san yz saklamasdr.72

71 72

Bkz. Sinanolu, Mustafa, man, DA, stanbul, 2000, c.XXII, s. 212. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 293.

59

ir, imann gereklerinden biri olan ahdinde durmay ele alarak dilberlerin vefasz olduunu dile getiriyor:

B-vef dilberlern ahdinde yokdur hi sebt Anda kim ahd olmayan olur m imn drst G 169/4

Mslman, Allaha kaytsz artsz teslim olmak suretiyle bir atlm cesaretini gsteren kimsedir. O inancnda samimdir. Riyakr deildir. Ama sofu yle deildir. Onun mslmanl gsteri iindir:

Geri zhid kunc-i mescidde olur halvet-niin Bu riy ile vel olmaz mselmn drst G 186/3

12.10. Kul Kul kelimesinin kle, hizmetkr gibi manlar vardr. Bende kelimesiyle ayn anlamda olan kul, genellikle padiah ile birlikte kullanlr. Kul, padiahn esirgemesine, balamasna, cmertliine, affna muhtatr. Kul, sadaktn semboldr. Birok ez ve cef grse de kretmeyi ve hamdetmeyi brakmaz. ir, Allahn Sbhan ismini daima zikretmek gerektiini, zira Allahn kullarnn her derdine derman olduunu syler:

Dilnden gitmesn her demde sbhn Ki oldur kullarun derdine dermn G 6/1

Allah, Settrdr. Kullarnn gnahlarn gizler; onlar affeder ve her birine ltufta bulunr:

60

Nice mcrm kullarunun crmni setr eyleyp Eyledn her birine lutf sehn sen nasb G 22/2

ir, crmnn affedilmesini bekleyen bir kuldur. Ve hirette Hz. Peygamberin efatini umar:

Sen inyet knsn ek crmmi afve kulam Umaram senden efaat idesin yevm-i cez G 26/2

Muhibbnin Allahtan istei, geceler boyu alayp inlemesine karn rahmetinden uzak kalmama isteidir:

Giceler zrlk ile dk gznn yalarn Rahmetnden dur klma kullarun Yarabben G 65/3

Padiahlar, kapsna varan, yardma muhta kullarn geri evirmez. Sultan olmasnn sebebi de budur:

Dda vardum kapusna ol gzeller hnun Ol kim dd eyleye kulna sultandur bana G 88/4

Muhibb Allaha kar mtidir; Onun (c.c.) emrine kar boynu kldan incedir:

Sen Muhibb kulun cevrne doymaz dir isen Boynumuz bir klcadur hkmn buyur olur rev G 108/5

61

ir, Allahn kullar iin her eyi hikmetle yarattn ifade eder. ir aadaki iki beyitte de mtevekkil bir duru sergilemektedir:

Hrdan gller bitrdn nahlden hurm-y ter bret in kullaruna hikmet izhr eyledn G 5/2

Kullarun n yaratdun hikmet izhr eyledn Gl bitrdn hrdan kur ecerden dahi sb G 181/4

irin en byk istei, lem padiahl deil, lemlere padiah olan Allahn kulu olmaktr:

Muhibb pdih- lem iken Murd kulun olmakdur nihyet G 246/5

12.11. Kfir, N-mselmn, B-din Kfr, Allaha ve dine ait eylere inanmama, Cenab- Hakka ortak komadr.73 Allaha ortak koan kiiye de kfir denir. Divn iirinde sevgilinin sa ve beni bazen da kendisi kfir olarak nitelendirilir.74 Sevgilinin kfir olarak grlmesi a eziyet etmesinden ileri gelir.75 Bazen sevgilinin gzellii mushaf; mahallesi de cennet veya Kbe olarak dnlr. Bu durumda kfirlik rakbin zellii olur. nk kfir Kuran elleyemez, cennete ve Kbeye giremez.76

73
74 75 76

Bkz. Develliolu, Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 2001, s. 533. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 261. Tolasa, Harun, Ahmet Paann iir Dnyas, Ankara, 2001, s. 57. Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 261

62

Benim in yoluna lmez demi b-din rakb Szine inanma anun kr bhtndur bana G 88/3

ir de zlf kfir olarak niteledirir. Ve sevgilinin gl yzn devaml rttn ifade eder. Burada ehl-i rm ve kfir kelimeleri tevriyeli olarak kullanlmtr. Ehl-i Rmdan kast hem sevgilinin yzdr hem de Anadolu halkdr. Anadolu halkna saldranlar ise kfirlerdir:

Tagdup gl ruhlar stine ser-ke zlfini Ehl-i rm dem--dem kfiri b-din salup G 122/2

ir, znnr, kfr-i zlf, sanem ve n-mselman kelimelerini tenasbl olarak ifade eder. Sevgilinin beli iin znnr mazmununu; sevgili iin sanem mazmununu kullanr:

Bilne znnr dedm kfr-i zlfn ey sanem Diyeler korkum budur, kim n-mselmndur bana G 93/3

12.12. Deyr Manastr, kilise ya da dnya anlamlarna gelen deyr Divn iirinde meyhane olarak ifade edilir. Genellikle elipa, bt, tersa, znnr kelimeleriyle birlikte kullanlr.
77

Bagla evvel bilni zlfinin znnr gbi Secde kl ol saneme deyr-i Mesihaya dp G 128/2

77

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 126.

63

Lt, Cahiliye devrinde mrik Araplarn ilh sayd en byk putlardan biridir. ir, sevgilinin gzelliini vmek iin Lt kullanr:

Deyre varsan hsnni arz eylesen Kuryup anda kadid olurd lt G 236/4

12.13. Znnr Papaz kuana znnr denir. Sevgilinin sann, uzun ve rl oluundan tr znnra benzetilmitir.78

Bilme znnr derdm kfr-i zlfn ey sanem Diyeler korkum budur kim na-mselmandur bana G 93/3

12.14. Sanem-Lt Divn edebiyatnda putun karl sevgilidir. Sevgilinin beni ve kkl ise putperesttir. Sevgilinin gzellii iin ise puthne tabiri kullanlr. k kendisini sevgilisinin gzellii karsnda dinden km gibi grr. nk sevgilinin gzelliinin karsnda ne yaptn bilmez hle gelmitir.79

Bagla evvel bilni zlfini znnr gibi Secde kl ol saneme deyr-i mesihya dp G 128/2

Lt, putlarn en by ve kendisine en fazla tapnanlarndandr. Bunun iin sevgilinin gzellii Lt ile karlatrlmtr:
78 79

Bkz. Onay Ahmet Talt, Mazmunlar ve zah, Ankara, 2000, s. 473 Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 88.

64

Deyre varsan hsnni arz eylesen Kuryup anda kadid olurd Lt G 236/4

12.15. Hatb, Va z, mm, Mezzin, Kamet

Camde hutbe okuyana hatb, din tlerde bulunan kiiye vaiz, namazda kendisine uyulan kimseye imam, ezn okuyana mezzin, mezzinlerce tekrarlanan ezn cmlelerine ise kamet denir. Divn iirinde vaiz, hatb irlerin holanmad kiiliklerdir. Onlarn zahitten hibir fark yok gibidir. nk onlar dinin d kabuunda oyalanmaktadr

Mescid-i te klam h eylemekten ey tabb Minber zre okya ger yet-i hsnn hatb G 121/1

Sohbetine zhid ile va iziun aldanma kim Gelmez anlardan riy ehli durur ill riy G 73/2

n ak mekna sacak kklkte deildir. Ve sevgiliyi bulmak da o kadar kolay deildir:

Gh mescidde ghi deyr gehi meyhnede Bulnmadum aradum dildr kldum cmle get G 224/4

n ibadetgh, sevgilinin yzdr. k, bu yze baktka sarho olur, kendinden geer:

65

Ryunda kaun takna em nazar itdi Mestne gep eyledi mihrb immet G 250/2

Muhibb, kamet kelimesini tevriyeli olarak kullanmtr. Zira kamet, sevgilinin boyu iin de kullanlr:

Mezzinler yine kamet getrdi Kyam itdi meger ol serv-i kamet G 246/3

Sevgilinin boyunu gren mezzin yani k ayakta duracak takti kendinde bulamaz:

Bu kadd ile bu kmeti grdkde mezzin Hayran oluben kalmad kudret ile kmet G 235/6 12.16. Ferr Camii, mescid, imret gibi yerlerin temizliini yapan kiiye ferr denir. Kbeyi sprp temizleyen kiilere de bu isim verilmitir. irler beyitlerinde ferr daha ok sabahleyin islmni yaptklarndan dolay sabah ile birlikte kullanmlardr. Saka ile birlikte kullanlmas da sulayp sprmesindendir.80 ferra benzetmitir: Muhibb, gz yan su datcsna; sevgilinin gamzesini de

Ik h nki vird bu gamun sultanlgn Ey gzm sakkalg it ey gamze ferra ol bana G 44/3

80

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 187.

66

12.17. Haram, Gnh, Gnhkr, Sevb, Tevbe Din hkmlerince kullanlmas haram olmayan eyler helldir. Hellin zdd haramdr. Sevgilinin gzelliini a gstermesi haram saylmtr. Tevbe, bir daha gnah ilemeyeceine dair, sz verme ve af dilemedir. Sevap, Allahn kullarn mkatfanlandrmasdr. Gnah ise Allahn istemedii bir ii yapmaktr. Gnah ileyen kii gnahkrdr. Divn iirinde k gnah gibidir. Bu gnah karlksz kalmaz. Fakat k, sevgilinin efkat ve merhametine, balayclna snr.81

Sevmek seni egeri olupdur gneh bana Her gn ziyde olur ise h veh bana G 40/1

Tevbenin en iyi arndrcs gzyadr. Gzyayla tm gnahlar, kirlerin akp gitmesi gibi insandan uzaklar ve insann gnln saflatrr. Cehennem ateini, gnahlardan duyulan pimanlkla gzlerden akan yalar sndrr:

Tevbe eyle gz yaiyle yu yznn karesin Yohsa yanmaga cehim ire olursn bir hatab G 153/3

Muhibb agla an yzn karasn Gnhun afv ide ol h- hn G 6/6

Bir gneh-krem gnha tevbe itdm ey Mcib Umaram ki rahmetne idesin beni karb G 22/1

81

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 186.

67

Hz. Peygamber (s.a.s)in efati bir kaynak gibidir. O kaynaktan iecekler affedilmeye susam gnahkrlardr. Gnahlarndan dolay yzleri kararm olduundan efat suyuyla arnp temizlenmeyi beklerler:

Teneyem okdur gnhum sen mrvvet knsn Umaram idp ef at viresin b- zll G 11/6

ef at b ile yu sefd it Gnhumdan yzm olmaya esved G 23/3

arab, dinen haram klnmtr. Dolaysyla k skinin elinden kevseri imeyi ve esenlik bulmay diler:

Glgn arab nki dile eyledim harm Ski irse kevseri anda bulam saf G 81/3

Tevbe edecek kulun iltica edecei, snaca ve yzne kapanmayacak tek kap Hakkn kapsdr. Allah, tevbe eden kuluna rahmet eder:

Bir gneh-krem gnha tevbe itdm y Mucb Umaram kim rahmetne idesin beni karb G 181/1

sevgilinin ak dvne eder, kendinden geirir. yle ki k ne yaptn bilemez hale gelir, mecliste tevbeyi bozar:

68

Gl mevsiminde tevbei dil tr mr ider Meclisde eger ski ola bir nigr- hb G 141/2

Muhibb al ele yineye bak Gnhun an ki mlar n d-rengest G 202/5

Gerek mmn mitvr olandr. Her zaman havf ve rec dengesini kurmasn bilir. En zor, en aresiz anlarnda dahi Allaha kretmesini ve yalnz yardmn Ondan geleceini fark edebilir.

Ey Muhibb crmn anup sakn olma n-mid Ger gnhun og ise lutf Hdnun b-hesb G 130/5

Ey Muhibb okdurur diy gnhum gam yime n kerem kn efendndr o Gaffr z-znb G 137/5

H bda grdm Muhibb defter olm hayr u er Her nefes kim k ile gemi an bildim savb G 113/6

k, ak yolunda her trl skntya katlanp her trl fedakrl yaptndan onun ald her nefes sevap saylr:

Gel beni ldr iriem t visln bagna Ben murduma irem hem bulasn t sen sevb G 133/4

69

ir, aadaki beyitte kendi eletirisini yaparak batl olandan hak olana ynelmesi gerektiini syler. Tarihte en fazla iki yasann uyguland dnem olarak bilinir Kanun dnemi. Bu uygulamaya atfen byle bir beyiti yazm olabilir ir.

Ey Muhibb nice bir cm ile ml zikr idesin hiret fikrini kl nki odur ayn- sevb G 125/5

12.18. Nr Aydnlk, parlt gibi anlamlara gelen nr, Divn iirinde sevgilinin gzellii olarak karmza kar. Nrun ztt zulmettir. Bu nedenle sevgilinin yz nr, sa ise zulmet addedilir. Sevgilinin basp getii toprak n gzne nr olur. Din literatrde nr, her eyin kayna olan nr- Muhammeddir.82 Muhibb de nr ve zulmeti bir arada kullanr. lemi batan baa kaplayan karanlktan kurtaran Hz. Muhammetin nru olmutur:

Kaplamd lemi zulmet ser--ser virdi nr em -i ruhsr onunn didiler vehhc ana G 3/2

n canl ve kim olmas sevgilinin ona ihsan suyundan balamas ve dnyay nruyla aydnlatmasndan dolaydr:

Ren itdn bu cihn zulmetini nrun ile Zindedr b- atn ile bugn bg- vcd G 9/4

Eyledn nrn ile lemi ser-cmle sefd Benden old Arab Acem hem Habei G 10/2
82

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 375.

70

Muhibb, Allah Teldan lemin nru olan Hz. Muhammed (s.a.s)in efatine nil olabilmeyi diler:

Bak Muhammed yzine bakma yzm karasna Ola ol nr Muhibbye efi ey Mabd G 9/10

12.19. ehd Allah iin, Allah yolunda, Allah sevgisiyle ruhunu teslim eden kiiye ehd denir. Ak ehidi, iffet ve namusunu koruyarak, akn gizledii iin bu mertebeye ykselmitir. Sevgilinin bulunduu yer dndaki her yer gurbettir. ir, n gurbette ehd olduunu syler:

Kyundan rag eyledi dil cnn teslm a pb bi pb 20/4

Sevgilinin gamzeleri yamac ve ldrcdr. Bu gamzelerden isabet alan n yaama ans yoktur. Ama bunun iin Allaha kreder. O artk bir ak ehididir:

Bihamdullah beni ldrdi gamzen Dilerdm dyim Hakdan ahdet G 245/4

Ser ekdi yine te-i dil arha lem-vr Yetmez mi ehd-i gama bu denl almet G 235/3

71

13. BADET LE LGL KAVRAMLAR 13.1. Kurban Kurban, Allah yolunda gsterilen bir fedakarlktr, Onun verdii nimetlere kar kran borcunu yerine getirmektir.83 Dvan irinde kurban, Hz. brahim ve Hz. smailin bandan geen hadiseyi telmihen kullanlr. k, sevgilinin urunda defalarca kurban olmaya rzdr ve hazrdr. Bu onun iin mutluluklarn en bydr. Muhibb, sevgilinin gzellik unsurlarndan kirpik ve ka ok ve yay tebihiyle kullanr. k, yrin yolunda cann krle teslm eder:

Tr-i mjgn gelrse cn virem krne ben n grelden y kan olmam kurban ana G 35/4

ir, kurban kavramn sevgili ile birlikte ifade etmitir gazellerinde. Bu beyitte de sevgilinin yolunda kurban olmaya lyk grmez, zira sevgili de bunu istemez: Kalarun yasna didm olayn kurbn ana Hm ile dilber didi lyk m ol kurbn ana G 41/1

Kabe kutsaldr. Sevgilinin bulunduu yer de k iin kutsaldr. Ve kutsal olan yerlerde kurbanlar kesilir. n en byk dilei sevgilinin bulunduu yere varp onun yoluna kurban olabilmektir:

Bu Muhibb rz-y Ka be-i kyn klur diserdr cn u dilden kendzin kurbn dost G 243/5

83

Bkz. Yazc Seyfettin, Temel Dini Bilgiler, Ankara, 2003, s. 172

72

13.2. Namaz le lgili Kavramlar a. Du

Kulun acziyetini, ihtiyacn dile getiren szlerle Allah methederek, bir eyin olmasn ya da olmamasn istemek olarak tarif edilen du, dvan iirinde n dilinden dmez. k sevgiliye kavuabilmek bu yolda ektii skntlarn artmas iin daima du eder.84 Muhibbnin, aadaki beyitinde tensb ve tehis sanatn olduka ahenkli kullandn grrz. nar uzun mr olan bir aatr. Ve dallar semya dorudur. Servi, sevgili ise nar da ktr. Ve sevgilinin mrnn uzun olmas iin ve muhtemelen kendi mrnn onda olmas iin du eder. irin nar kiiletirmesi n her dim sevgiliyle olmaya yetecek uzun bir mre sahip olmak istemesiyle izah edilebilir: Seni grse kaddni diye sana mr-i drz idp bun enr el kaldrup itdi du G 28/3

Kulun Allaha en yakn olduu an secde andr. Kul tm cizlii ile Rabbine snr ve du eder. Allah sevdii kulun sesini, niyzn ok duymak iin kulunu dert ve kederlerle imtihan eder. Kul da bu hallerde dahi kreder ve dudan geri kalmaz. k da sevgilinin kendisine ettii eziyetlere ramen cann teslim edecei anda bile ona du eder: Cevr oklaryla ger beni ldrsen ey habb hir nefesde eyleye gnlm du sana G 12/3

k artk lmtr. Fakat onun sevgiliye olan ak sonsuz olduundan cism varl fen bulsa da tm rhuyla akna sdk kalacaktr. Onun sevgisi kabrinin stndeki otlara dahi sirayet edecek ve bu otlar n dilinden sevgiliye du edecektir. Aadaki beyit, kamlktan kesilen ney metaforunu hatrlatabilir:
84

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 134.

73

Kabrm zre gelicek nz ile ey serv-i seh deler sana du cmle kyhum sanem G 13/1

Muhibbnin dilei gnahlarnn aff iin ettii dularn Allah katnda kabul olmasdr: Muhibb crm isyann anup her dem du eyler Du m mstecb eyle dilegm budur Yarb G 143/5

n aknn artmas daha ok ac duymasna, daha ok horlanp ayplanmasna baldr. O yzden onun bu durumuna acyp ona du edenlere rahat olmas iin du etmemelerini ister. O dermann derdinde bulmutur:

Olam slim bana klman du ay Selmet istemez ehl-i melmet G 225/5

b. Zikr

Zikir de bir dudr. Kalbler ancak Allahn adn anarak mutmain olur. Her varln bir zikir dili vardr. Yaratlan her mahlk Hakk kendi lisanyla tesbih ve zikreder. Muhibb beyitlerinde zikr kavramn n sevgiliyi anmas olarak ele alr:

Gice v gndz endiem nigrun zikr fikridr Eser kalmaya ger benden o hlet olmaya zil G 2/4

Haddnn dn zikrn itdm glen ire hsrev h- glden yire ddi vlih old andelib G 121/4

74

c. Secde

Secde namazda aln, el ayalar, diz ve ayak parmaklarnn yere deecek ekilde pozisyon alp cizlik ve kulluk ifadesi gstermektir. Divn iirinde gne, ay ve yldzlarn Hz. Yusufa secde etmeleri, meleklerin deme secde etmeleri, ateperest ve putperestlerin secdeleri vs. szkonusu edilir.85 Muhibb secdeyi sevgili ve sevgilinin gzellii ile irtibatlandrr. Sevgilinin yzn mabed olarak deerlendirir. Ve mabed iinde bulunan tk, (kemeri) sevgilinin ka ile birlikte kullanr:

Secde kld tk- ebrna Muhibb cn ile Yaraur mihrb u mesciddir ise scid bana G 8/5

Tk- ebrsn grp kaldurma yirden baun Ik kitbnda yazlm secde etmek mstecb G 176/4

Aadaki beyitte ise Muhibb sevgiliyi bir puta benzetir. Ve n bu puta secde edeceini syler. Birbiriyle tenasbl olan znnr, zlf, deyr ve Mesih kelimelerini birlikte kullanr:

Bagla evvel bilni zlfini znnr gibi Secde kl ol saneme deyr-i mesihya dp G 128/2

. Kble

Kbe istikametine kble denir. n kblesi sevgilidir. k iin her yn sevgiliye kar. nk o tm varlyla sevgiliye ynelmitir. Kblesizlik nasl kfr ise k iin de sevgilinin akndan, sevgiliden dr olmak da kendini kaybeditir. n duruu cnnna gredir:
85

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 406.

75

Seni gzler rst gayr yana klmaz nazar Diseler bu emme olmaz aceb kble-nm G 103/4

Sevgilinin gsterili ka, n kbleghdr:

Olurd cn ile dil kble-gh Grinse gzme ebr-y garra G 24/6

d. Mabed, Mescid, Minber, Mihrb

Mabed ve mescid, secde edilen, ibadet edilen yer anlamlarna gelirler. Sevgilinin bulunduu yer, n ibadethanesidir. Muhibb mescidi ve mabedi tevriyeli olarak kullanr:

Gzm ya gibi oldum revne Umaram kuyn ola bana mabed G 23/4

ir, zhidin her ne kadar mescidin kesinde yalnzla dald grlse de onun Mslmanlnn tam olmadn, iki yzl davrandn ifade eder:

Geri zhid knc-i mescid dem olur halvet-nin Bu riy ile vel olmaz mselmn drst G 186/3

Minber hatibin hutbesini okuduu ksmdr. Hatib minbere gelir ve Hz. Peygamberin erefli adn syleyince mescidin her kesinde Onun ad yank bulur:

76

Zhir ola her yana mescidde nm- Ahmed Minber zre zikr ide nm- erfin fer hatb G 158/4

Ddi yolum bir zine gn vardm mescide Minber zre hutbe-i hsnn akar grdm hatb G 139/2

Mihrb, camilerde kble duvarnn orta yerinde, ie oyuk ksmdr. Burada imam durur ve namaz kldrr. k iin mihrb sevgilinin iki kann arasdr:

Muhibb uy imm- eme n kim Olupdur kalar karunda mihrb G 114/6

13.3. Hac le lgili Kavramlar a. Kbe Mekkede Harem-i erfin iinde bulunan kutsal bina. Beytullah, BeytulHarem, Kbetullah adlaryla bilinir. Mekkenin fethinden sonra Kbe, putlardan temizlenmi ve hicretin ikinci ylnda Mslmanlarn kblesi olarak belirlenmitir. Kbe, edebiyatmzda altn oluk denen aa, kara rts, zemzem suyu, hac, kurban gibi unsurlarla birlikte yer alr. Allahn evi olmas hasebiyle gnl ile benzerlik ilgisi vardr. Beyitlerde ak, gzellik, vuslat gibi konular iin Kbe ska kullanlr. Bu anlamda tenasb sanat en ok kullanlan sanattr. Sevgilinin yz Kbedir. k orada bulunmakla Kbeyi tavaf etmi olur.86 Muhibbnin Kbe ve kurban imajlarn bir arada kullanmas, Hz. brahimin Hz. smaili Allahn emri zerine kurban etmesi hadisesini de hatrlatyor. Kbenin sevgilinin bulunduu yer olmas hasebiyle k oraya vardnda seve seve kendini kurban eder:
86

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 258.

77

Ka bedr ky Muhibb varcak Ul devlet olasn kurbn ana G 99/7

ir, Kbenin biimsel zellikleri ile sevgili arasnda benzerlik kurar Sevgilinin yzn Kbeye, san ise Kbenin rtsne benzetir a bu perdeyi kaldrarak parlak yanandan pmesini syler. ir, n sevgiliye kavuma itiykn sanatl bir ekilde ifade eder:

Ka be-i uly yzidir rts zlf-i siyh Ey Muhibb perde kef it ruh- rahnn p G 146/5

Sevgiliyi tavaf iin gelen klarn her birinin dilei onun iin kurban olmaktr: Ka bedr ky hucccdur klar Her birinin kasd budur kim ola kurbn dost G 187/4

Kabe kyna Muhibb ger vara klar Biri birinden iverler kim ola kurbn ana G 28/5

Bu Muhibb rz-y K be-i kyn klur diserdr cn u dilden kendzin kurbn dost G 243/5

b. Tavaf

Tavaf dnme anlamndadr. Din literatrde Hac esnasnda Kbenin etrafn usulne gre yedi defa dnmektir. Say, Kabe yaknnda bulunan Safa ve Merve tepeleri arasnda gidip gelmektir. Bu geliler, Safadan Merveye drt, Merveden

78

Safaya olmak zere yedi defadr. Yedi bu durumda ortak saydr. Koma da Hz. brahim (a.s.)n hanm ve Hz. smail (a.s.)n annesi Hacerin su bulmak iin iki tepe arasndaki komasna atfendir. Muhibb hem tavaf hem de say bir arada kullanmtr:

Merve hakk say ile ger kabe kyun tavf Eylesem cn ile dil andan olurd pr-saf G 61/5

c. Zekt

Kalbi cimrilikten kurtaran, insanlarda efkat ve merhamet duygularn uyandran, slamn artlarndan biri olan, zengin insanlarn fakirlere belli bir zaman diliminde mallarnn krkta birini verdikleri bedele zekt denir.87 Muhibb zekt kavramn sevgilinin gzellii ile birlikte a, bare klara yapaca ihsan olarak yanstr beyitlerine. Sevgilinin zekt gzelliinden a ihsanda bulunmasdr ki, k bunun iin yalvar yakar olur:

Zekt- hsnni kmil olupdur gel ed eyle Yznden berki n kef it ki var kapunda sailh G 60/2

Vir zekt- hsnni men itme bu derviden Hem benm gnlm yaplsun hem olsun sevb G 123/3

Gnl, sevgilinin gzelliinden merhum olduu iin fakirdir. k sevgiliden kendisine gzelliinin zektn vermesini bekler:

87

Bkz. Yazc,Seyfettin, Temel Dini Bilgiler, Ankara,2003, s. 161.

79

Ikun ire cn u dil yle fakir old bugn ehriyr- hsnin lutf eyle vir ana zekt G 238/3

Virmek istersen zekt- hsnni Ben fakirem mstehakam vir zekt G 236/3

Ba aarlar kyna varsa kaan klarun Bu mide gsterp yzni viresin zekt G 188/3

80

II. BLM
TASAVVUF

1.IK, UAK k, tutkun dkn, vurgun, haddinden ok fazla ve ar derecede seven demektir.88 Divn edebiyatnda ir daima ktr. Salt ktan bahsedilen beyitlerde dahi ir kendini kastetmekte ve vnmektedir. n gdas zntdr. Sevgiliden daima ltuf bekler. Sevgilisi ile asla bir araya gelmez. Onunla olan beraberlii ise daima hayaldir. k bu sevgisi iin de ayr ile uramak zorundadr. Sevgiliden ayr kalmak k iin lmdr. Bu nedenle hayatla lm arasnda bir bocalay iindedir. Maukun bakasyla ilgilenmesi n en byk belsdr. Sevgili onu rezil de eder vezir de. k yalvarmaktan bkmaz. rade ve takdir sevgilinindir. a den ise ona canla bala boyun emektir. Onun iin hibir gc kuvveti yoktur. Tek varl aknda srar ve sebattr.89 Dier bir anlam da: Allah Tely son derece ve azm mertebede seven. Hak k.90 k, yrinin kapsn bekleyen gaml bir bekidir. Sevgilinin cannn yannda n cannn bir kymeti yoktur. k, sevgili uyusun diye uykusuz kalmaya razdr, gecenin arkadadr. Sevgili ise gndzn. k, gkte milyonlarca yldzdan biridir ki, her an yitip gitmeye adaydr ama sevgili bir ay paras, bir mehtaptr. k, zorlu, tozlu ve dikenli yollarn yolcusudur, karl dalarn, karl yollarn yolcusudur. k, hazan mevsimine dnmtr. Sevgili, bir gonca gldr, k ise artk sararan ve son yapra da dmek zere olan koca bir nardr. Fign iinde yaral bir blbldr. Sevgili, bir ceylandr, ayr imen iinde gezinen. k ise yabani iekler gibi hep uurum kenarlarnda bitmitir. rzgr yamur, kar, boran hrpalam, sevgili ise daha seher vakti i damlacklar zerinde olan bir nergisdir, bir kardelendir. n sevgisi, Allahla beraber ayn zamanda Allahn lemlere rahmet olarak gnderdii Hz. Muhammed (s.a.s)edir. Allah Telnn en sevgili kulu ve ayn zamanda lemleri aydnlatan nru, dr (G 4/1).
88 89 90

Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998, s. 49. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 47. Uluda, Sleyman, a.g.e., s.58

81

k, muku iin tm dnya nimetlerini, mal ve mlk daha da ileri giderek can mlkn fed etmesini bilendir. k olmann, ilh cemli tema etmenin yolu budur. Kendi varln, msivay ve hatta terki bile terk eder (G 21/3). Kble bir tevhd ipidir. k bu ipe tutunarak tek yne tutunr; L ilhede btn ynleri yok eder. Zir kblesizlik irktir. Sevgili n kblesi, kbe de sevgilinin semti, kydr yani vuslat makamdr. Dolaysyla Allah klar Kbeye varmak iin, Allah yoluna kurban olmak iin adeta birbirleriyle yarrlar (G 29/5). Tabiblerin deva bulamayacaklar tek dert ak hastaldr. Ak onulmaz bir dert; kapanmaz bir yaradr. k bu durumundan ikyeti deildir. Hak , Sevgilinin elinden gelen dertleri, kahrn da ho, ltfun da ho diyerek karlar. Ve sabr gsterir. Zira yaad dertler biterse Sevgilinin kendisinden el ektiini dnerek kahrolur. Dolaysyla k Sevgiliden gelecek her cevr cefya kar sabr meyvesinden ac da olsa zevkle yer. Sabr tevriyeli bir kelimedir. Birinci anlam, bir duruma, olaya ya da kiiye katlanmaktr. Bitmeyen bir hazinedir. kinci anlam, Sumatra Adasnda sar sabur adnda bir iltr. Rhen bunalanlara iirilir. Rahatlatcdr ama ac bir meyvedir. k sabrldr. Mecnn sabrl olmasa llere dmezdi. Dolaysyla k derdi iin tabbe itibar etmez (G 33/2). Zlf, Allahn birlii, teklii; evgn, Allahn takdri; tp ise bu takdre boyun eitir. Her eyin takdiri sonsuz kudret sahibi olan Allaha aittir. klar ise ezelden beri bu takdre boyun emiler, Kalu bel demilerdir (G 36/4). Ar ve namus zhid olann vazgeilmez hasletleridir. Ama k rinddir. O ak ateiyle yanp kavrulmutur ki kendinden gemi, ne yaptn bilmez halde yrr (G 50/6). n gnl sevgilinin yani Hakkn ak ile ylesine doludur ki bu ak, tm mekn varlyla donatmtr. Dolaysyla n gnl c edip umman olmutur. k bir divne haline gelmitir. Duyduu sesleri Ondan bilir ve ho bilir. Hatta kendisine cann fed etmesi sylenmi olsa bile. Zira o bek denizine dalmak iin stndeki fen gmleini karp atmtr (G 65/1). Ak yolu cevr ve cef oklaryla dolu, uzun meakkatli bir yoldur. k byle bir yola seve seve koyulur. Bu yolda nne divler, ejderhlar ksa; a, susuz bile kalsa sevgiliye vuslat arzusu ona her sknty unutturur. Zir o sevdiini bulduunda her eyi

82

kaybetse de hibir ehemmiyeti yoktur. Sevgiliye kavuan k, kle de olsa murdna erdii iin cihnn padiah olmutur:

Geri kim kun tarhi pr-hatar dirler vel Gricek klar andan eylemez ictinb G 113/2

Fuzul bir gazelinde yle der: Deildim ben sana mil, sen ettin aklm zil /Bana tn eyleyen gfil seni grge utanmaz m n utanma ve rahatta olma gibi kaygs yoktur. Selmette olmak, utanma ayplama gibi kayglar gden zhittir. Kendini k zannetmekle byk yanlg iindedir:

k mdurur isteye ol rh- selmet Yr ide ol eyliyecek an melmet G 235/1

a sevgilinin ltfu da kahr da hotur. n sevgiliden gonca beklentisi yoktur, dikene de rzdr. a den, sevgiliden gelen cevr cefya sabr gstermektir. Buna rz makam denir. k dnr ki, sevgili kendisine dert veriyorsa demek ki kendisini muhatap kabul ediyordur. Sevgili mutlak gzellik sahibidir. Her haliyle sevdiklerini kendine hayran eder. Allah (c.c.) gizli bir hazinedir.Bilinmeyi istemitir. Ve lemleri yaratmtr:

Ey mh cemlne cihn nigern it Gster ruhun klar hnn-cigern it G 248/1

k, melmet ehlidir; selmet ehli deildir. Bellarla hem-dem olmutur. Onun bels akdr. k, sevgiliden gelen nimel beldr. O, bu yolda payml olmay, mecnun misali llere dp kendinden gemi vrelii semitir. Kendini yani etten kemikten olan fan yann kaybedite baklii kazanmtr. Buna karn zahidin ithamlar onun iin lf gzftr.

83

Zhid yaraursn yri ol sag u selmet k olanun fahr olur olsa melmet G 250/1

Sevgili sonsuz kerem ve lutf sahibidir. O dilediine lutfunu ve keremini nsib eder. Onun ltuf ve keremini en ok hak edenler ise klardr:

Eger lutf u kerem klsan yeridr cmle uka Ne var imdi mi olmdur bu lemde kerem peyd G 31/7

n aclar inleyilere dnr, geceleri kaplar. Cevr, nle ve eb kelimelerinde tenasb vardr. Aclarn demlendii vakitler gece vaktidir. Her canlnn uykuya, istirahata ekildii demlerde k zr edip inler ve inleyislmnin sevgiliye bu vakitlerde ulaabileceini dnr. k aslnda ektii cefdan ikyeti deildir. Onun istei sesini, inleyislmni sevgilisine duyurabilmektir.

Cevri det klmasun uka zlfn key sakn Bir gn ola irie bir nle-i eb-gr ana G 75/4

Sevgili ceml ve cell sahibidir. klarna diledii gibi sef yahut cef eyler. klar sevgilinin karsnda kendini bir hi olarak grr:

Hsnine magrrdur uk eyler pyml agrup bin dd idersem g idp virmez cevb G 165/2

ir, n hliyle ilgili gzel bir tebih ve hsn-i tall yapmtr. klarn sevgili iin dkt gzyalarn gme, zdraptan sararan yzleri altna benzetilmitir:

84

Yiter uka ya ry- zerdi Ki bunlar ire olmaz sim zer dost G 192/3

Sevgilinin gzelliini adlandrmak iin kullanlan tasavvurlardan biri de hurd yani mihr, gnetir. Gne, nasl canllarn varln srdrebilmek iin temel ihtiyasa Sevgili de klar iin olmazsa olmazdr:

Sen oldun hsn ile hurd-i Enver Kapunda cmle-i uk zerrt 241/4

2. YOL, MEZHEB, MEREP Gidilecek yol anlamna gelen mezhep dini literatrde Allahn emirlerine ve Hz. Peygamberin snnetine uygun davranabilmek iin din limlerinden birinin yolunu takip etmek demektir. Bkz.91 Mereb ise her insanda farkllk gsteren mizac, zevk ve alkanlklardr. Bkz. 92 ir, her imaj da beyitlErinde ska kullanmtr. Yol oktur. Ama doru olan yol birdir. O da sevgiliye giden yoldur. Bu yolu aramak gerekir. Beyazd- Bistm Hazretlerinin dedii gibi Bulanlardr ancak arayanlardr.

Bulnr drl drl geri mezheb Bulnmaz ararsan bir li-mereb G 170/3

Derviin susuzluunu giderecek olan ak arabdr. O, aka tenedir. Baka hibir eye ihtiya duymaz. ir de kendini ak arabndan yudumlayanlar arasnda saymtr:
Glpnarl, Abdlbaki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul, 1997, s. 232. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 2004, s.436.

91
92

85

Muhibb koma elden cm- k Gerekmez rind olana ill mereb G 175/5

k iin kimi zaman sevgilinin bulunduu yer sitan olur. sitan, derghtr. Gnl erenlerinin bir araya topland yerdir. Gelenee gre sitna gelen her kiiye kap alr. k da sevgilinin sitnna varp kabul grmek ister:

sitnuna Muhibb geldi vaslun istey Var m bir mezhebde kim redd ide mihmn drst G 237/5

Allah rahmeti sonsuz olandr. Sevenlerini maher gnnde karanlklar iinde brakmaz, Onlara nectn yolunu gsterir:

Zulmet-i maherde yoln bilmeyen lere efkat idp olasn her birine sen reh-nm G 65/2

Bahvan Hak adr. Allah zikrederken bir bahvann gl bahesini tezyin etmesi gibi en gzel zikirlerle dularla niyzda, taltifte bulunr:

Bbn evrk- glde yollarun zeyn eylesn Hayfdur cn koyasn sen zemin stine p G 72/3

Gnl yani kul, yoldan sapmtr. Yaratcnn inyet ve rehberliine muhtatr ki, doru yolu gsterecek olan Allahtr.

Ey dil-i kec togr yola baksana nki gsterdi tariki Hakk sana G 86/1

86

n beden mlk virneye dnse de mhim deildir. nk o canlar cann bulmutur. Zir klarn sevgilinin yolunda ac ekmesi onlar olgunlatrr, mutlulua erdirir:

Gnderrsn gamzen oklarn cef sanma an Hey yolunda ldm ol rhat- cndur bana G 88/2

Yollarn hepsi sevgiliye kar. k iin yollar kutlu serencmn yaad yerlerdir. n daim gzerghdr. Gl ve yol deyince akla gelecek olan Hz. Muhammedtir. Gl, peygamberin semboldr. Onu seven mmeti ise etii yola yzlerini koyarlar. Mevlna gibi Yunus Emre gibi ayann izinin tozuna yz srerler:

Yollarun zre nigr yzmi fer ideyin Sehv ile ey gl-i nzik koyasn stine p G 94/3

Ak, sevgilinin kapsnn anahtardr. Ve o anahtar n elindedir. O yzden nereye varacan bilir. Zhid gibi yolunu arm yanl kaplara ynelmi deildir: Ik n rehber olup gsteriser rh bana Zhid sanma ki senn gibi yolum yarlam G 109/3

k, sevgili, rakb geninde, rakb n nne hep engel olarak kan sevgilinin gzelliini grmeyi engelleyen kara bir glge, karanlk bir buluttur:

Dn gice kasd eyledm ta kim grem ry- habb Mni old araya girdi bulut gibi rakb G 139/1

87

Gam bazen bir yol bazen de bir meclistir. k gam yolunda lmeye razdr. Gam meclisinde neye yoldatr; felekten dert yanp durur:

Ne gam yolunda ger lse Muhibb Nigr tek sen ol sag u selmet G 225/5

Bezm-i gamda nle kl ey ny hl-ad ol bana arh elinden inleyem bir lahza yolda bana G 44/1

n en iyi dostlarndan biri de sab rzgrdr. Bunun sebebi bu rzgrn, sevgilinin taze kokusunu a tamasdr. k, geceleyin sabnn kendisine yoldalk etmesini istiyor ki bunun gereklemesi de muhldir. Zira sevgilinin kokusu ancak gndz vakti ulaabilir, geceleri k, hayaliyle iktif etmek zorundadr:

Glen-i ky tolanmaga nigrun subha dek Ey sab merdmlik it bir gice yolda ol bana G 44/4

3. TARKATLARLA LGL KAVRAMLAR Yaratlan varlklarn nefesi adedince Allaha giden yol vardr. Bu yollardan biri de tasavvuftur. Tasavvuf dinin i yzdr. Tarikat, tarikat ehlinin ahlkn gzelletirir, ktlklerden uzaklatrr.93 . 3.1. Abdal

Budala kelimesiyle ayn anlamda kulland da ileri srlen abdal, tarikatta len erenlerin yerine geen daha aa dereceden erendir. Dvan edebiyatnda zhid iin
93

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 452.

88

kullanlan tabirlerden biri olup, cahil fakat cahilliinin farknda olmayan ak ehline dmanlk besleyen kiidir.94 Muhibb abdal zahid ile ayn anlamda kullanr. Abdal, n ak derdiyle yarlan barn grse arp kalr. n elifler ekmesi h etmesidir. yle bir h eker ki dalar bile karsnda duramaz, yanar kl olur:

Daglar yakdum v hem ekdm elifler yer verin Sinemn kin grse rek ide her abdal ana G 110/3

3.2. Dervi

Sa sakal uzun, st ba dank kiiler olan derviler dnyadan kendilerini tecrit etmi kiilerdir. Tasavvuf manada dervi, sufdir.95 Divn iirinde dervi feragati, fakirlii ve kanaatkrl ile ele alnr. Dervi dnyaya ehemmiyet vermez. Bu haliyle bir kul gibi grnmesine kar aslnda dervi gnl sultandr.96 Fakir, dilenci, dnyadan yz eviren, kendini Allaha veren kii. Tarikat mensublarnn ou fakir olduklar iin, dervi ismiyle anld ileri srlr. Ancak, hakik dervi, kimseden bir ey istemez ve istememesi tarikat kuraldr. Mevleviyye ve Rfiyye tarikatlarndan rendiimiz kadaryla, bir dervi st ste gnlk alk ekmeden, bir baka kimseden yiyecek isteyemez. Dervi kelimesi, kap eii manasna da gelir. Derviin, kap eii gibi bakalarndan gelen ezlara tahamml olmas gerekir. Bu espriden dolaydr ki derviler, herkesin ayak basp ezdii kap eiine basmazlar; hatta tekkeye veya trbeye girerken eie sayg gstermek zere onu per, sonradan zerine basmadan atlayp ieri girerler. Bu kelime randa ortaya kmasna ramen Arapaya gemi; dervi eklinde oulu yaplm; hatta Arapa karl fakir ve oulu fukara kullanlmtr. Tasavvuftaki mnasyla, bir eyhin beyati ve terbiyesi altnda bulunan kii demektir. Hz.Peygamber (s.a.s.) iin de kullanlan u tabir dervi-i
94 95 96

Bkz. Glpnarl,Abdlbaki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul, 1997,s.5. Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998, s. 103. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 122.

89

sultn- dil, padiah gnll fakir anlamna gelir. Alakgnll, rif, kanaatkr kimselere de dervi mereb denir.

Vir zekt- hsnni men itme bu dervden Hem benm gnlm yaplsun hem sana olsun sevb G 123/3

ire gre dertli derviin hli sorulmaz. Halinin sorulmamasna da almaz. nk dervi derdi vuslata ermektir:

Sormasa bu derd-mendn halini olmaz aceb r ide derviden her kandese l-cenb G 130/4

3.3. sitn, Dergh sitan, atabe, eik, dergh, Bir tarikat kurucusunun veya byk bir velinin gml olduu trbe anlamna gelir. Dergeh eklinde de kullanlan dergh kelimesi atabe, eik anlamlarna gelir. sitanla ayn anlamdadr. Fakirlerin ve yolcularn barnd yerdir. Divn edebiyatnda kap eii anlamnda da kullanlr. Dergh ve dervi beyitlerde sklkla beraberdir. Dergh- li, Dergh- lh gibi tamlamalarla da ifade edilir. Muhibb, dergh ve sitan Allah kat anlamyla beyitlerinde iler. hiret, geda, mezheb, ah kavramlaryla birlikte kullanr:

Kim ire dergehne ire murdna o dem D-cihn ire klara sensin maksd G 9/2

Ak sultan adaletlidir. Ayrm gzetmeksizin herkese eit muamelede bulunur:

90

Ey muhibb hrmet etmez kimseye sultn- k Bildrr dergh- lsinde anun eyh b G 154/5

Keykvus ve Husrev mehur ran ahlardr. k, iin tac sahibi olmaktansa sevgilinin lkesinde kle olmay tercih eder. Sevgiliye kul olmak, sultan eder:

Taht- Keykvus tc- Husreve meyl itmezz Bendelik n sitnunda myesserdr G 46/3

k iin sevgilinin eiinde dilenci olmak, dnyaya sultan olmaktan yedir:

Bana bu dnyya sultn olmadan Yegdr olmak sitnunda ged G 95/6

Tarikat geleneklerine gre kapya gelen misafir evrilmez. k da sevgilinin kapsna geldiini, geri evrilmek istemediini syler:

sitnuna Muhibb geldi vaslun istey Var m bir mezhebde kim redd ide mihmn drst G 237/5

3.4. Hrka, Destar, Hilt Dervislmn giydii yamal elbisedir. Hrka liyakatinden dolay mersimle dervie giydirilir. Hrka giymek, derviin Allah tarafndan kabul edildiinin gstergesidir. Hrkay giyen dervi dnya nimetlerinden, gzelliklerinden kendisini

91

tecrt eder.97 Muhibb de dnya nimetlerinden uzaklama adna u beyitte hrka metaforunu kullanr:

Gider bu atlas fhir libs Sana bir hrka n eyler kifyet G 197/2

Destar

Destr, takke, fes gibi balklarn zerine sarlan sarktr. ir rind mereptir. nk yalnzca bir sembolden ibaret olan sar ve cbbeyi araba rehin brakr:

Rehn bde kod n cbbe v destr Muhibb Saff- rindnda turursa nola sf-mereb G 129/5

Hilt

Kaftan ya da ssl elbise anlamna gelen hilt, Divn iirinde n sevgiliden grd ez ve cefaya benzetilmitir. Kez, k skntlar zerine bir hilt gibi giyer. Tasavvufta ise Allahn ltfu olarak tabir edilir. Muhibb, Allahtan gelecek en kk ltfa dahi razdr:

Bu libs hy hy tantana nedr dil Egnne hilat yeterken bir pals bir ab G 4/5

n h, bana giydii tc; gznden akan yalar, hilt olmutur:

97

Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 216.

92

Bauma hum u tc- efserdr bana Ek-i emm virdgi hilat-i ser--serdr bana G 46/1

bir h gibi tasavvur eden ir, hnn ateini altndan bir bayraa; kaftann da gzyana benzetir.

ah- kam ule-i hum bana zerrin-lem Hilatmdr ek-i emmden ser--ser gh b G 144/3

Gzlerm yan lyk grdi hayt- felek Bidi hilat egnme ghi ser--ser ghi b G 158/3 4. TECELL Daima bilinmeyenden bilinene, karanlktan aydnla gei gibi anlamlar olan tecell,98 ehl-i dile mahsustur. Tecell sahibi sonsuza dek Allaha boyun eer.
99

Tasavvufta tm varln farkl boyutlarda tecell ettii dnlr. Tasavvuf ehlinin vahdet-i vcuda erebilmesi iin belli merhalelerden gemesi gerekir. lk basamakta her ii yapann Allah olduunu, ikincisinde btn sfatlarn Allah sfat olduunu, sonuncusunda da hereyin Allahn zuhurundan ibaret olduunu anlar.100 Muhibb, tecell kavramn Musa (a.s.) la birlikte kullanr. Allahn Eymen Vadisinde Tr Dana tecell etmesi hadisesini anlatr:

Ger tecelli itmese Msya nr- nr- k Bir kdem basmazd ol vdi-i eymenden yana G 53/4

98

99
100

Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998, s. 341. Bkz. Kueyr, Abdlkerim, Kueyr Risalesi, (Haz. Sleyman Uluda), stanbul, 1999, s.168. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 458.

93

5. HAYRET, HL

Ehl-i tasavvufun bir tecell sebebiyle muhakeme edemez hale gelmesidir. Allahn tecelllerini seyirde hayrete dmek sddklktr.101 Ayn kkten treyen hayran da am, arm manalarna gelir. Edebiyatta hayran kelimesi k iin ar tutkun olma hlini belirtir. Hayran, esrar sarhou demektir ki bu bakmdan mest (sarho) kelimesinden bir derece stndr. Tasavvufta hayret makamn aanlara hayran denilir. Hayran olmak veya hayran kalmak bir durum karsnda -zellikle Allahn veya sevgilinin gzellii karsndaesrar imicesine kendinden gemektir.102

Hayret

k da sevgilinin akyla kendini kaybetmi; divne olmutur:

yle rsv eyledi kun bu ben divneyi Hayret olur sye mi karumda hayrndur bana G 64/3

ire gre k gam lndedir. Sevgilinin sa Leyldr, kular da Mecnndur. Ve n banda bu kular yuva kurmutur. Bu durumdan dolay hayret iindedir. ir telmih ve tebih sanatndan faydalanarak n gaml, aresiz halini dile getirmitir:

Dest-i gamda Leyl zlfnden Mecnn-vr Kalmam hayretde murgn tutd baumda yuv G 72/2

101 102

Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998,s. 162. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 211.

94

Hl

Zikir, sevin, hzn gibi durumlarda kalbe gelen eye hl denir. Tasavvufta hl ve kl ehli olmak zere iki grup vardr. Kl ehli, hakikate erememi, manevi hllerden uzak kiilerdir. Hl ehli ise marifeti yakalam, manev hallere ak kimselerdir.103 Mevlnnn asl vatanndan ayrlm neyinin hliyle gl bahesinden ayrlm blbln hli ayndr. n da Sevgiliden ayrlm hli blble benzetilir:

Sorma hlm gl yznsiz dostum Blbln glzrsuz hli nola G 17/4

Sevgilinin varl kendini bilmez hle drr (52/1). Ve Sevgilinin yzne bakamasa da Onun gl yzn grememe dncesi ldrr. Sevgiliye in olduundan beri k hangi hlde olduunu bilemez:

Bakmazam gn yzne grmesem de lrem Bilmezem hlm nolur kim in oldum sana G 38/3

k, sevgili iin ektii skntl hllerin sevgili tarafndan anlalmasn ister (G 44/1). sevgiliye hayran olan n hlini gren de sevgiliye hayran olur (G 97/2, G 76/5).

k alayan, inleyen hline karlk, sevgilinin kendisini anladn ve kendisine merhamet ettiini syler:

Ry- zerdmi benm rahm itdi dildrum grp Anlad derd-idernum hlet-i zrum grp G 147/1
103

Bkz. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 2004, s. 245.

95

Sevgilinin aknn mbtelas olan n harb hlini, gnlndeki ak atei, gzndeki ya ve sararm yz en iyi ekilde anlatr:

Dilde te gzde nem baumda zlfinden hev Nola hlm bilmezem k ile oldum mbtel G 98/1

Yazaym bir bir kamu ekmle dil ahvlini Ry- zerdme bakup malm ola t hl ana G 110/4

Sne szn dde giryn olaldan k ile Kim sorarsa hlmi hlm direm gyet harb G 126/3

ir, gnl hlinin derdini anlatmaya yaznn kifyet etmeyeceini dile getirir (188/5). Ayrca Kymet gnn tahayyl ettike hl-i pr melline zlr:

Derd v dirig nolsar hlmi bilmem Ger nme-i tat ne-resed rz- kymet G 233/4

k, hl ehli olduundan gece ve gndz Sevgilinin gzel yzn dnr, gzelliini zikreder; dnya lezzetlerinden geer:

Gice ve gndz endem nigrun zikr fikridr Eser kalmaya ger benden o hlet olmaya zil G 2/4

Cihn keyfiyetinden cmle gedi O kim cm- lebnle buld hlet G 246/4

96

6. HALVET

Kelime anlam yalnzlk, uzlet demek olan halvet, Allaha ynelmek ve bu yolda kendini masivadan tecrit etmek demektir. Halvet saffet ve vuslat ehlinin vasfdr. Halvetteki ama, kiinin kendi nefsini terbiye etmesidir. Nefsini terbiye etmek iin hl ehli, nefsini hor ve hkir grr.104

Sofunun mescidin kesinde yalnzla dalmas, inzivaya ekilmesi samimi bir davran deildir. Bu onun ikiyzllnn ifadesidir:

Geri zhid knc-i mescidde olur halvet-nin Bu riy ile veli olmaz mselmn drst G 186/3

7. FENA-BEKA Fena, geici olma; bek, kalc olmadr. Nefsinde fani olan Hakkla bak olur.105 Fena, kiideki kt sfatlarn yok olmas; beka, gzel hasletlerin ortaya kmas ve bunlarn devam etmesi eklinde de yorumlanr106 Muhibb, fena kelimesini yokluk, lm anlamnda kullanmtr. Ferhad ve Kaysn yani Mecnnun lm yoluna gittiklerini kendi payna ise gam da ve sknt lnn dtn syler. ir bu beyitte telmih sanatndan faydalanr:

Gitdi n rh- fenya ey gnl Ferhd Kays Degdi Gam kuh ile mihnet beybn bana G 70/6

ire gre k bu dnyada eziyet ekmeye rzdr. Zira bunun karln ebed lemde misliyle alacaktr. Zahmette rahmet vardr:

104 105 106

Bkz. Kueyr, Abdlkerim, Kueyr Risalesi, (Haz. Sleyman Uluda), stanbul, 1999, s. 197. Kueyr,Abdlkerim, a.g.e., s. 160-161. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998, s. 71.

97

Zell olup ged-y k dnyda eke mihnet Bek mlkinde ol sultan olup bulur nice izzet G 205/4

8. VAHDET-KESRET

Vahdet, birlik; kesret ise okluktur. Tasavvufta vahdet, varlklarn mevcudiyetini Allahtan bilmektir. Kesret, varlklarn varln kendinden bilmektir. Kesrete kar vahdette, her varlkta Allahn tecell ettii dnlr.107 Gneten yansyan klar birer kesret iken, bu yansyan klarn gneten olduunu bilmek ve ikrar etmek vahdettir. Tpk dalgalarn ok grnyor olmasna karn denizin bir paras olduunu kabul etmek gibidir. Bir baka ifadeyle bu dnya da bir kesret lemidir.108 Tasavvufta aslolan vahdeti kesret iinde grmektir. Yani inzivya ekilmeden, dnya hayat iinde her eyde ve her yerde Allahn kuretini grebilmektir. Vahdet-i vcut grnn k noktas budur.109

Muhibb, kiinin benliinden syrlmadka birlie ulaamayacan, varlk ve yokluun kendisi iin ayn anlam tamad srece tevhid inancna vkf olamayacan ifade eder:

Benlgi terk itmez isen iremezsin vahdete T senn yanunda bir grinmeye nist ile hest G 182/4. 9. AKIL, KL Kurn- Kerimde akl, insann yapt her eye anlam kazandran ve Allahn emirleriyle insann sorumluluk almasn salayan eklinde ifade bulur.110

107 108 109 110

Glpnarl,Abdlbaki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul, 1997,s.198. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 280. Bkz. Pala,skender, a.g.e., s. 482 Bkz. Bolay,Sleyman Hayri, Akl,D..A.,stanbul, c.II, s. 239.

98

kl ise lgatte akl sahibi kimse manasna gelmektedir. Bir hukuk terimi olarak iyi ile kty, kr ile zarar ayrt etmeye yarayan zihn melekeler asndan yeterli kimseyi ifade eder. Mecellede mmeyyiz terimi de benzer ekilde tarif edilmitir.111 Divn edebiyatnda akla uymak, ak karsnda byk bir belaya tasallut etmek gibidir. Divn irleri akln deil akn yanndadrlar. ir, dnya iin ska kullanlan bir tebihi dile getirir. Dnyay, terkedilmi, khne bir hana, insan mrn de bu handan geip gidecek bir kervana benzetir. Bu durumun farkna ise ancak akl sahipleri varr:

Ribt- khnedr dny ger n krbn- mr Buna dil balamaz dana gnl virmez buna kil G 2/3

Bu beyitte ise dnya bir evdir ve kimse iin kalc bir yer deildir. Akll olan dnyaya bel balamaz. irin tavsiyesi insann kendisini dnyadan soutmasdr:

nki bildn dr- dny kimseye itmez vef kil isen ana bakma gnlni ansan soyut G 230/5 10. N Szlk anlam bildik, tandk demek olan ain, tasavvuf mnda ak arabndan yudumlayan, hakikate ermi, Hakk tanm kiidir. Muhibb in kelimesini aadaki beyitte yakn anlamnda kullanr. Sevgilinin kan yaya benzetirken kendi sinesini sevgiliye yakn olabilmek iin nian yaptn syler. k hhikrdr. Sevgiliye her daim yakn olmak ister:

Snem nin eyledm ey ka y sana Bu nev ile ola kim olam in sana G 12/1
111

Dndren, Hamdi , kl, DA, stanbul, 1989, c.II, s. 247.

99

Aadaki beyitte ise in dost anlamyla kullanlr. k ne yrdan ne de serden geebilir. Sevgilinin gn yzne bakamaz ama bakamama dncesi de onu ldrr. nk sevgiliye dost olmutur:

Bakmazam gn yzne grmesem de lrem Bilmezem hlm nolur kim in oldum sana G 38/3

Son beyitte de in tandk anlamyla ifade edilir. k peri yzl sevgiliyi tandndan beri sevgili kendisinden uzak durmaktadr, kamaktadr:

Ugramaz benden yana bgne-ve turmaz kaar Ol per ile olaldan old gnlm in G 105/2 11. HCB, NKB Hicb, utanma, sklma demektir. Ahlka mugayir bir durumda hicb duymak bir stnlktr. Tasavvufta hicb, Allahn tecellisini grmeye engel olan eylerdir. Madd ve manev lem arasndaki bu perdeyi kaldrmadka vuslat gereklemez. Bunun iin ehl-i dilin madd ballklardan syrlarak, nefsiyle mcadele etmesi gerekir.112 Nikb ise yz rts, pee demek olup, edebiyatmzda sevgilinin sa iin kullanlr. n arzusu bu nikbn almasdr.

Sevgilinin sa sevgilinin gzel yz iin bir perdedir. n bu gzel yzden mahrum kalmasna neden olur:

Zlfni gn yzne yine eyledn nikb Grmem yzini old bana h ol hicb G 135/1
112

Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 250.

100

k sevgilinin aydnlk yzn rten salarnn ne zaman kalkacan merak eder: Zlfini ref it grinsn gn yzn Niceye dek ol nikb ile tura G 80/4

ir sevgilinin salar yannda kendi gzyalarnn da bu gzel yz grmeye engel olduunu syler. k sevgili iin yle gzyalar dker ki, gzleri grmez olur. Bu beyit Hz Yakubun Hz. Yusuftan ayr kald iin dkt gzyalar neticesinde gzlerinin kr oluunu hatrlatr:

Gzlerme gh mnidr sirik Gh gn yzine zlfidr nikb G 156/4

ir, bu beyitte hsn-i tall sanatna bavurur. Sevgiliyi gnee benzeten k, sevgilinin gl yzne salarn samas neticesinde ayn zamanda gne gibi olan yzne rt ekileceini syler. Gnein yzne rtnn ekilmesi doal bir hadise olan gecenin balamsdr. Sevgilinin sa da geceyi, karanl temsil eder:

Gl yzine nz ile zlfini efn eylese Ana benzer fitbun yzini tuta nikb G 168/2 12.GAYB Gayb, Allahn yaratlandan saklad her eydir. Allahn pek ok lemi vardr. Allah gaybdan birini insann ilminde mufassal klmtr.113

Hafz mehur ran irlerindendir. Muhibb irini methetmek iin kendisine gazel yazmas iin ancak Hafz gibi birinden ilham geleceini syler:

113

Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul,2004, s. 227.

101

Ger lisn- gaybdan gelse Muhibbye gazel Rh- Hafzdan bir istimdddur dirler bana G 16/5 13. SIR (ESRAR), RZ Sr, Allahn gaib hale getirdii ve ehl-i dilden baka kimsenin bilemedii tasavvuf duygulardr.114 Rz da sr anlamna gelir. Sevgilinin duda zlemez ve anlalamaz olma haliyle rz olarak nitelendirilir. lh ak sz konusu olduunda arabta da sr zellii bulunr.115 Ak da bir srdr. Zira k ile muk arasndadr. Byle olmasna karn akn bir sr olarak saklanmas ok zordur. k ne kadar gizlemeye de alsa srrn if eder.116 n sitemlerine kar sevgili, a akn f eylememesi tenbihinde bulunr. k canndan bile vazgese bunu dile getirmemelidir. Yoksa sevgili, n aknn zyi olacan, bir deer ifade etmeyeceini dile getirir:

Didm ey n-mihribn k ehli ider terk-i cn Didi sakn srr nihn itme olur kun heba G 30/3

k iin duyaca en tatl sr sevgilinin gzel azndan dklecek olan srdr: Aznun esrrn sordukca yok dimez nigr Grmedm anun gibi lemde bir rn-cevb G 174/2

arab nasl gizli srlar ortaya karrsa al renkli dudak da azn srlarn ortaya koyar. Lal ve arab tenasbl kelimelerdir. nk ikisi de renk bakmndan

114 115 116

Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998, s. 313. Bkz. Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 388 Bkz. Ar, Ahmet, eyh Galib Divnnda Ak, Isparta, 2003, s. 138.

102

ortaktr. kisi de mest eder. Ak arabn ta kendisidir. Ak arabndan ien k, ister istemez akn if eder:

Laln tuyurd srr- dehnun illere zhr itdi gizl ii san arb- nb G 120/3

n srrn aa vuran h ve gzyadr. k bunlara kesinlikle sz geiremez: hum ile gz yaum f itmi iken srrum Hi diyebilr miyem gz yana ben h dost G 223/3

ir, dnyann srrn anlamann yolunun arabtan getiini syler. Ak arabndan yudumlayan dnyann srrna erer:

Bana kef old srr kyintun Ezelden bdede var bu kermt G 241/3

14. KANAAT, FAKR, GED, TERK Kanaat, nefs arzu ve dnyev isteklerden uzaklamak, elde bulunanlarla yetinmek, ifrada kamamak demektir. ir, 230. gazelin tamamnda takdire ayn hikem beyitler dile getirmitir. Aadaki beyitte ise bata kendi nefsi olmak zere insana dnya hayatnda bir lokmaya dahi kanaatkr olmak gerektiini syler. Bunun iin rmcek rneini verir. rmcein de bir sinekle iktif ettiini syler. Yani insann hrs gstermemesini tavsiye eder:

Dr- dnyda dil bir lokmaya gel kni ol Bir mekesle nitekim eyler kanat ankebt G 230/3

103

Fakr Kulun kendisini ciz grmesi her eyin sahibinin Allah olduunu bilmesidir. Fakr sahibi kiiye dervi de denir. Zhd kavramna yakn anlamda kullanlr.117 Tasavvuf grlerden birine gre fakr, her ii ve her eyi kiinin kendi murdndan geerek Allahn mlknde tasarruf etmesidir.118

k Allah yolunda yoksulluu tercih etmi ve bununla daima gurur duymutur. n ayplanmak gibi bir kaygs yoktur. Kendisine inci ve mcevherden tc verseler giymez. nk o sultanla deil kul olmaya tliptir:

Hak yolna ihtiyr- fakr idp fahrum didi Giymez idi virseler drr cevhir tc ana G 3/3 Sevgilinin gzel dudan gren kiinin konumu, durumu ne olursa olsun bu gzellik karsnda kendinden geer:

Her kim ki gre la lni ol mey-perest olur Mir ged by fakir cevn b G 149/4 k sevgiliye hitben akndan dolay fakir dtn syleyerek sevgiliden zekt ister:

Ikun ile cn u dil yle fakr old bugn Benden zge mstehak yokdur bana gel vir zekt G 229/4

Yukardaki beyitle ayn anlam tayan bu beyitte de n sevgiliden talebi, sevgilinin gzelliinin zektn a vermesidir:

117 118

Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 2002, s. 177. Hucvir, Kefl-Mahcb, (Haz: Sleyman Uluda: Hakikat Bilgisi), stanbul, 1996, s. 105.

104

Virmek istersen zekt- hsnni Ben fakirem mstehakam vir zekt G 236/3

Ged

Dilenci manasna gelen ged, Allahtan gelecek ltuflara ak ehl-i dil olarak ifade edilir. Sosyal stats ne olursa olsun btn kullar Allahn kapsnda birer geddr: Dnya mlknn sultan olan ahlar, lemlerinin sultanna birer gedadrlar

Kamu ehler kapusnda geddur Ki hn- cihn-r ust sultn G 6/2

Muhibb, cihan padiahlnn ehemmiyetsizliinden dem vurarak kendisinin ak bucann geds olduunu syler:

nki Muhibb ky- mahabbet gedssn Dehr ire ne gam er diseler padi sana G 12/5

k gzeller padiah yannda onun akyla mptel olmu kendini ciz ve hkir grr:

Sen gzeller hsn ben kn ile mbtel Hi olur m ki mukrin ola h ile ged G 32/1

ir, sevgilinin sann peremini Hm kuuna benzetir. Hma kuu doan cssesinde ak mavi renkli bir kutur. Bu kua devlet kuu da denir. Kimin zerine glgesi dse o kii izzet ve ikrma nil olur. ekli ve tad anlam itibariyle

105

sevgilinin peremi Hma kuuna benzetilmitir. k da kendini bu durumdan dolay ansl sayar. nk sevgiliye geda olmakla leme padiah olmutur:

Peremn zlfn hm-ve sye sald stme Pdih- lem oldum n ged oldum sana G 38/2

ir, sevgilinin cmertliine snarak bir dilenci de olsa kavumay umar:

Ey Muhibb valsn umman aceb divnelik Olmasn sen bir ged ol ola bir l-cenb G 123/5

Muhibb, bek mlknde sultan olmann dnyada bir ged gibi yaamakla mmkn olacan syler:

Zell olup ged-y k dnyada eke mihnet Bek mlkinde ol sultan olup bulur nice izzet G 205/4

Terk

Arapa terk etmek anlamndadr. Fakr ve fen ehli derviler iin drt trl terk vardr: 1. Terk-i dnya, 2.Terk-i ukb, 3.Terk-i hesti (varlk), 4. Terk-i terk.119 Muhibb beyitlerinde terk-i dnya ve terk-i hestden bahsetmitir. ir gzeller tarafndan kt adn koyduktan sonra n, namusu ve nam terk edip halkn arasnda kt naml olduunu syler:

119

Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 2004, s. 652.

106

Terk idp nams u nm olmam bed-nm halk Koyal meh-preler rsv-y bed-nm bana G 67/3

Kiinin gznde altn ve topran deerinin bir olmas gerekir. Birini dierinden stn grdke dnya terk edilmedike hedefe varlamaz. Menzil fedakrlk gerektirir:

tmeyince terk-i dny iremezsin menzile T ki yanunda senn bir olmaya hk zeheb G 150/6

Sevgilinin yannda n cannn hibir kymeti yoktur. O cann severek sevdiine balar:

Cn nedr kun yolnda virmeyem cn sana Cnuma minnet gelr ger terk idem an sana G 70/1

Kiinin birlie ulamas iin cismn varlndan syrlmas gerekir. Kii ancak byle bek bulabilir:

Benlgi terk itmez isen iremezsin vahdete T senn yanunda bir grinmeye nist ile hest G 182/4

Sevgiliye ulamak iin candan vazgemek gerekir ki bu k iin kredilmesi gereken bir ltuf ve kolaylktr:

Kim ki vasl isterse dilber didi itsn terk-i cn Ey Muhibb kr it bu dvr old sn kibet G 195/5

107

15. HMMET, NYET, LTUF Kemle ermek ya da herhengi bir eyi elde etmek iin kalbin tamamen Allaha ynelmesidir.120 nyet ve ltuf ise ihsan ve kayrma anlamlarna gelir.

Tasavvuf manada Allahn kulunu kayrmasdr. Muhibb genel olarak himmet ve inyet terimlerini Hz. Muhammed (s.a.s.) iin yazd beyitlerde; ltf terini ise Allah Tely zikrettii beyitlerde kullanmtr:

Yedi iklimi musahhar idesin himmet ile Emr-i Hakk ile melekler sana n old cnd G 9/8

ir, banda akn bin trl derdi olan n yardm olmasa mrnn boa geeceini syler:

h kim vardur benm baumda bin drl hev Ger inyet itmesem mrm olur cmle heb G 26/1

Muhibb, Allahn ba kayna olduunu ve hesap gn Hz. Peygamberin efatine erebilmek iin duc olduunu syler:

Seninyet knsn ek crmni afve kulam Umaram senden efat idesin yevm-i cez G 26/2

Allah nice gnahkr kullarn gnahlarn rterek affedendir:

Nice mcrim kullarunun crmini setr eyleyp Eyledn her birine lutf sehn sen nasb G 22/2
120

Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998,s. 170.

108

Garip k, dertli, hasta ve aresizdir. Sevgili onun bu hlini bilir. k da derdine derman bulmasn ister:

Derd-mendem hasteyem b-areyem bu ben garb Bildn ahvlmi n timre lutf it ey tabb G 159/1

16. KERMET, KEF Kermet, mmin kula, salih amel zere olmasndan dolay ikram edilen bir ltuftur. Hicb perdelerinin ortadan kalkarak kalp gznn almasna ise kef denir. ir, sevgiliye sa nefesli der. nk Hz. sa nefesiyle kermet gstererek hastalara ifa balar. k da sevgili tarafndan iyiletirilmeyi bekler:

Teneler b-hadd yatur kyunda ey si-nefes A kermet agzun bulsun iflar an-karb G 171/2

Gnl bir lyken onu diriltici nefesiyle canlandran sevgilidir:

Dil mrdesini eyledi bir lafzle zinde sda da ancak bulunr byle kermet G 250/4

ir, sevgiliyi ceylana benzetir. Sann da a ifa vereceini syler:

Gl yzinden kef kl ol tura-i tartrn p Haste cna n ifdur hl-i anber-brn p G 118/1

Ak arab kerametlidir. Kim bu arabtan ise dnyann srrna erer, gnl gz alr:

109

Bana kef old srr kyintun Ezelden bdede var bu kermt G 241/3

17. MELMET Melmet, ayplanmaya, knanmaya ramen doru istikamette devam etmektir. Tarih boyunca peygamberler, veliler melmet ehli olmulardr. Divn iirinde de klar aklar urunda knanmay gze almlardr. Bunun yan sra Melmetilik adnda bir tarikat da mevcuttur.121 Melmetiyeye gre, Allaha bir takm kyafet, tren, det, anane ve zikir meclisleri ile kavumak mmkn deildir. Vuslat, Hakka balanmak, halka hizmet etmek, cemiyet iinde yaamak tevazuu ve ak ile gerekleir.122 Gnl, sevdiinin salarn hatrladnda perian olur ki salarn zellii perian etmesidir. Ayrca k sevgilinin yzndeki ayva tylerini dndnden dolay ayplanr. Ama bu k iin mhim deildir:

Zlfini andun pern-hzr oldun ey gnl Hatt- fikrinden gelen dyim melmetdr sana G 59/4

Sevgilinin varlnn devam etmesi n halka rezil olmasndan daha yedir:

Ikunla beni ko olayn halka melmet lemde hemen tek yri sen sag u selmet G 198/1

Vuslata ve necta ermek isteyen kii halk tarafndan ayplanmay gze almazsa o kiiye k denmez:
121 122

Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul,1998, s. 239. Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1999, s. 256.

110

k mdurur isteye ol rh- selmet Yr ide ol eyliyecek an melmet G 235/1

ir, sofu ile karlatrarak, n vnmesinin ayplanmak olduunu belirtir:

Zhid yaraursn yri ol sag u selmet k olanun fahr olur olsa melmet G 250/1

18. RF, MARFET rif, kitbi bilgiyi am, irfan sahibi, Nefsini bilen, Allah bilir. Hadis-i erifince hakikat bilgisine vkf kiidir. rif olann kalp gz aktr ve zhidi karsndadr. Zhid cimridir, rif ise cmert ve kanaatkrdr. rif mtevekkildir, skntlara kar dayankldr

Ehl-i dil, dnyann gzelliine gnl vermez. Dnyaya dkn olan kiinin ncesi de sonras da harab olur:

rif olur ki cihn revnakna virmeye dil Evveli pest olanun hrdur yine harb G 125/4

rifin yz gl renkli arabtan dolay kurumutur. Sofunun ise hap yemekten yz sararmtr. rif sofu gibi dnya lezzetlerine tama etmez. Beyitte arabtan kast aktr:

rifn glgn arb ile kurum ehresi Hab yimekden zhidn benzi sararm huk-leb G 176/2

111

19. ZAHD, RND 19.1.Zhid Dnyevilikten uzak, kendini Hakka adm kiiye zhid denir. Zhidin, kaba softa, dini yanl yorumlayan, rif olmayan kii anlam da vardr. Zhid hibir zaman hakikate eriememitir. Edebiyatmzda zhid, her zaman n karsnda olmutur. Zhid ak inkr eder. Onun tek murad, cennete girmektir. Hakik gzellikleri gremez. Zhid Kevser ve cennet heveslisidir.(115/2) k ise ok daha stnn sevgiliyi bulmu, ona k olmutur:.

Zhide erzn kldun kevser bihit Bu Muhibb bendeni mtk- didr eyledn G 5/7

k zhide daima kendisini azarlayp ayplamasn ama ar ve namusu sunmamasn ister: Ik ehli zhid eyler melmet ihtiyr Dem-be-dem arz eyleme gel r ile nms ana G 63/4

k zhid gibi tembel ve kaytsz deildir; almay sever. Arzu ve istek doludur. Bunun iin de kreder:

Zhid gibi kr ki den-himmet olmadum tdm blend-i himmeti buldum murda dest G 232/4 19.2. Rind

rif olduu halde halktan biri gibi, kendi hakknda sylenilenlere aldr etmeden yaayan her eyin ilh takdire gre yaratldn bilen kiidir.123

123

Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1998, s. 292-293.

112

Divn iri, rind ile kendini zdeletirir. Ona gre dnya adna hibir eyin ehemmiyeti yoktur. Hayatnda hi iki imeyen irlerin meyhane, iki gibi metaforlardan bahsetmelerinin sebebi rindne bir yaay iinde olduklarn gsterme abasdr. Muhibb de ayn gr paylatn aadaki beytinde ifade eder. Sevgilinin dkn olduunu, kendisine arabn yettiini syler. n dus ve zaman bunun zerinedir: Bana bde yeter hid-perestem Budur rind olana evrd evkt G 241/2

20. CAN VE CAN ZERNE TEBH VE MECAZLAR

n sevgiliye verebilecei tek nakdi candr. Can, ruh, gnl ve hayat anlamlarna gelir. k, sevgili iin cann ortaya koyar, kendini feda eder. Sevgilinin a mukabelesi n canna can katarken, sevgilinin ktan el ekmesi, cann bedeni terk etmesi gibidir.

ir aadaki beyitte can gnl olarak ele almtr. Sevgiliyi zahir gzlerle gremese de batn gzle grd iin kreder:

Eer zhir gz ile ben ne gam cnn grmezsem Bihamdullah ki emi cn akdur yok hyil G 2/2

k Merve hakk iin koarak Kbenin bulunduu yeri yani sevgilinin olduu teri dolasa can ve gnl mutlulukla dolar. Can bu beyitte ruh, beden anlamyla kullanlr. Kbenin civarnda koma hadisesi Hz. Hacerin Hz. smaile su bulabilmek iin komasn hatrlatr:

Merve hakk say ile ger kabe kyun tavf Eylesem cn ile dil andan olurd pr-saf G 61/5

113

ir, n boyunu saza, cann da bu saza taklacak ipe benzetir. nleyi ve fignlar da sazn ince ve kaln telleri olur:

Kaddmi eng eyleyp takdun ana cn ritesin Nle v ferydum zr bem itdn kibet G 215/2

Ak gnll olarak girilen bir yoldur. k bu yolda seve seve cann feda eder:

Cn u baum ister ise yoluna olsun fed Bu tarik-i kda k gerek dil-h h dost G 223/4 20.1. Ata, te Ata

Ak ateiyle yanan n kendinden gemesine, susuz kalmasna ata denir. Susuzluk imgesini kullanarak sevgiye duyulan derin zlem hissini en iyi biimde dile getiren Fuzl olmutur:

te peyknn gnl hercinde evkim teskin et Suszem bir kez bu sahrada benimn ara su124

ir, Hz. Peygamberin efatini her biri efate susam kullarn susuzluunu giderecek bir kadehtir:

Her biri tene olup gelmi iken cn lebe Gsterp cm- ef atle giderdn ata G 10/3
124

Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1998, s.63.

114

te

Nr, od anlamlarna gelen te, tasavvuf olarak ak atei eklinde ifade edilir. a ayrlk atei rahatlk vermez. Sevgili de a mutluluu vermez. Dolaysyla k divne olur:

Eyledn rsv-y lem virmedn km bana Komad hicr atei hergiz dil-rm bana G 67/1

Sevgilinin yanann atei yakcdr. k da bu atete yanmaya razdr. Batan bu yana peceini syler:

Yaksardur te-i ruhsrna dilber seni Ey Muhibb bir gn ndin te-i ruhsrn p G 118/5

n gnl atei, felee bayrak gibi ban eker. Dnyay tamamiyle n gzya ordusu tutmutur:

Ser ekdi bu dil tei eflke lem-vr Ekm sipehi tutd bu dnyy temmet G 250/3

20.2. yne Aynann iki yz Vcd- Mutlak ve dem-i mutlak olarak dnlr. Bu dncenin k noktas tasavvufta her eyin zddyla kaim olmas dncesidir. Aynada akseden eya bir glgeden ibarettir. Allah tecell etmedike Vcud- Mutlaka

115

ermek mmkn deildir.125 Gnl aynaya benzetilir. nk lh isim ve sfatlarn tecell ettii yegne yerdir.

Gnl aynas h ettike paslanr. ayet Allahn birliini tekrr etse gnl cillanr, parlar:

Jeng olur h eyledkce bu gnl ynesi Bin tevhid eylesem ol dem olur hemn cil G 62/3

Gam kiriyle paslanan gnl ancak arab ile temizlenir ve cilalanr. Gnln ilac aktr.

Jeng-i gam gelse gnl ynesini kaplasa resi mldr an n it olur saykal sana G 76/2

20.3. Ll, arab, Leb-i Mercn Ll

Kymetli krmz ta manasndaki ll, sfnin gnldr. Sevgilinin al duda iin de kullanlr.126

Sevgili ak ateiyle n gnln yakt, onu susuz kld, dudandan bir kez bile sunmad diyerek ir n ikyetini dile getirir:

Ik ateiyle yakd dili tene eyledi Sunmad lali dimedi bir kere m sana G 12/4
125 126

Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002,s. 57. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 2004, s. 393.

116

Muhibb n sevgilinin dudann krmz cevherini grdnden beri dkn, divne olduunu; sakden saf arab istediini syler. Ski de sevgilidir:

Greli lal-i lebni evkden fteyem Skiya cn- leb- leb eyleyp dk lal-i nb G 166/4

arb

arab akn kendisidir. ildiinde byk zevk vermesi ve ieni kendinden geirmesi yznden ak iin arab imgesi kullanlr. Ak arabndan ien dnya ile alkasn kesmitir. tike ienin hararetini de artrr.

Glgun arb nki dile eyledm harm Ski irse Kevseri anda bulam saf G 81/3 k, peri yzl sevgilinin dudann akndan dkndr. k sakiden gl renkli arab ister:

Bir per-r lal-i evkinden yine fteyem Skiy cm- leb--leb tut yrt glgn arb G 116/3

Muhibb Allahtan hiret gnnde susuz kalmamak iin Kevser arabndan imeyi temenni eder:

sn arb- Kevseri sen un Muhibbye Maher gninde olmaya ol tene-huk-i leb G 145/5

117

n itii arab herkesin itii arabtan farkldr ve onu her dim sarho klar:

Her kii cm- ml ile mest olur amm ki ben eli kun arbn oluram her-br mest G 228/2

Leb

Leb dudak demektir. Divn iirindeki karl, sevgilinin sz ya da sevgiliden gelen gzel haberdir. Leb iin ll, eker, irn gibi sfatlar kullanlr. (229/2) Tasavvuf mnda ilhama karlk gelir. Muhibb leb iin ifa verici, hayat balayc, mutluluk verici olduunu ifade eder ve bununla ilgili olarak Ferhd, s-nefes, tiryk, dr- if gibi sfatlar kullanr. Hz. Peygamberin efat cm ile susuzluunun giderildiini syler:

Her biri tene olup gelmi iken cn lebe Gsterp cm- efaatle giderdn ata G 10/3 Sevgilinin yan bak ldrcdr ama dudaklar Hz. sa gibi her an a can verir:

ldrr geri ki gamzen ka virmez emn Leblern s-nefes her lahza virr cn bana G 27/4

Sevgili gnl elendir. k onun saf dudann hasretinden hastadr. Talebi dudaklarnn hastanesinden ila almaktr:

Lal-i nbun hasretinden hasteyem ey dil-firb Leblern dr-ifsndan sre dermn bana G 100/3

118

21. CEML, CANN, DDR, YR

Ceml Allahn ezel ve ebed gzellik sfatdr. Allah (c.c.) Kendi gzelliini mahede etmek iin lemi yaratmtr. Bu anlamda lem bir aynadr. Allahn mutlak cemli cellini de gerektirir. nk vechiyle tecell ettii zaman her eyi kahreder. Nitekim Tr Dana tecell ettiinde da yerle yeksn olmutur. Divn iirinde de sevgili iin ceml sfat kullanlr. Ve bu sfatla birlikte cell sfat da yerini alr. k ise sevgilinin cemline de celline de rzdr. Cann ve yr terim olarak sevgili, tasavvuf olarak da Allah demektir. Ddr, yz ya da grme demektir. Tasavvuftaki karl Allahn tecellisidir. Sevgilinin gzelliinin ou ddrda toplanmtr. Bu bakmdan ddr, gzellik meydandr. Muhibb, gazellerinde bu kavramlar tebih unsurlaryla Allahn gzellii ve teklii; sevilenin, methedilenin ayrca Hz. Muhammet (s.a.s)in yz iin kullanr. Beyitlerde ceml, em, gl, fitb, mh benzetmeleriyle ilenir:

Yanaym pervne-ve emi cemli nrna em-i hsne n Muhibb didi dilber yan bana G 27/5

Sevgilinin yz aydr. k bu mah cemlin yzn dnyaya gsterip klarn cierlerini yakmasn istiyor:

Ey mh cemlne cihn nigern it Gster ruhun klar hnn-cigern it G 248/1

Canan, sann peesini yzne perde yapt iin k onun gzelliinin gneine bakamaz. Bu durumdan ikyetidir:

Bu Muhibb eyler idi mihr-i hsnine nazar Perde klmasa nikb- zlfini cnn ana G 87/5

119

Sevgiliye kavumak bir hazinedir. Bu hazineye kavuma yolunda n bedeni sonunda ykk dkk olmutur:

Bu Muhibb genc-i valsn isteyp cnnenn Hne-i cismi anun virne old kibet G 244/5

Didr, Allahn yz iin ele alnan nemli bir kavramdr. Genel inana gre Firdevs Cennetinde grlebilecektir. Zhid yalnzca Kevser ile yetinirken k, didr grebilecektir:

Zhide erzn kldun kevser bihit Bu Muhibb bendeni mtk- didr eyledn G 5/7

Yr olmazsn didm ey pr-cef Didi kim grdi bu dnydan vef G 85/1

22. DNY Mutasavvflar tarafndan ylana, zehire, cadya benzetilen dnya, insan Allahtan uzaklatran, mal, itibar, an, hret gibi den eylerin peinde koturan, gaflete dren yerdir. Yunus Emre de dnyann zahiri lezzetlerinin insana gaflet gmlei giydirdiinden bahseder:

Aciz kaldm zlim nefsin elinden ol dnyann lezzetinden doyamaz Aynn almtr gaflet gmlein mrnn gelip getiini bilemez.

120

Muhibb, dnyann fn ve yalan oluunu, aldatcln, kararszln ve ona itibar edilmemesi gerektiini ifade eder. Ona gre gerek k, dnya nimetlerinden el ektii iin hakik zevke ulamtr. mr bir kervan, dnya ise bu kervann urad khne bir handr. Akl sahibi olanlar iin, bir lokmann ne kadar deeri varsa dnyann da o kadar deeri vardr:

Ribt- khnedr dny ger n krbn- mr Buna dil balamaz dana gnl virmez buna kil G 2/3

Dnya ktlkler yuvasdr. Bir srgn yeridir. nsann asl yeri, lem-i ervhtr. Dnya gurbethnedir. Vatan- aslye ulamak isteyenler dnyaya itibar etmezler. Dnyay sadece hiretin tarlas olarak grrler:

Eyledi dnyy zemm ol Haliki perverdigr Didi her kim hiret isterse ol bakmaz buna G 62/2 Dnya sevdiklerini ten cefakr bir deirmendir. ine denleri yutan bir kr kuyudur. Kimseye vef gstermez. Yunus Emrenin deyiiyle dnya bir kahr evidir:

Yr olmazsn didm ey pr-cef Didi kim grdi bu dnydan vef G 85/1

Varln saray hirettir. nsan dr- fendan, saray- bekya intikl eder. Dnyada sahip olunan her ey zhiridir. Gelip geicidir:

Ml u cha gurre olma kor gidersin kibet yle tut dny kamu sana muhassar old hep G 150/5.

121

Gnl virme bu dny bi-vefdur Ki bundan grmedi kimse hakkat G 196/4

Mttak insanlar, dnyaya hak ettii deeri veren, yn veren dolaysyla dnyy ve kendilerini bd edenlerdir:

Eger dirsen huzr idem dil kl dym uzlet rag ol dr- dnydan bulasn ta Haka kurbet G 205/1

Muhibb gerek ak anlamtr ki, bu ak aynasnda, dnyann gerek yzn grm; mutluluu dnyada aramaktan vazgemitir. Dnya onun iin gzya dklecek yer olmutur:

Bilr dnyda yokdur dmni Muhibb eyler anun in fergat G 216/5

Ser ekdi bu dil tei eflke lem-vr Ekm sipehi tutd bu dnyy temmet G 250/3

23. ZNDAN Zindn, mmin kulun asl vatanndan koparak geldii yerdir. Bu gerek dnyadr. Gerekse insann kendi bedenidir. Bu yzden rif olanlar, lm asl vatanlarna kavumak arzusuyla ok isterler. Ancak lmeden nce lmek tasavvuruyla hrleirler. Gl alsa, halk- lem gn gibi handn olur Senszin glzar- lem cmle zindndur bana G 7/2

122

Bu Muhibb her zamn zlfn zenahdnn diler Pes anuh yiri nin bend ile zindn olmaya G 48/5

Beytl-ahzn ya da klbe-i ahzn olarak geen kelime grubu Farsa-Arapa bir tamlamadr. zntler kulbesi anlamna gelir. Hz. Yakub (a.s.)n olu Hz. Yusuf (a.s.) kaybettikten sonra iinde hznlenerek kald kulbedir. Kul gzellikler ve kemlt diyr olan vatanndan ayr dt iin bu dnya kulbesinde hzn ok olmaldr:

Yrsz yaz v ta u b zindndur bana Gayre ger cennet gelrse beytl-ahzndur bana G 49/1

Sevgilinin kara salar perian eder ama bundan dolay gamlanmaz. ene ukuru da bir zindan gibidir:

Kara zlfn ne gam dvne klsa Zenehdnun nana zindndur ey dost G 201/3

24.AK

Arapa sarmk anlamna gelen aeka kelimesiyle ayn kkten geldii sylenen ak, tpk sarman kuatt aacn suyunu emip, onu kuruttuu gibi iddetli olan sevgisinden dolay sarartp soldurur.127 Ak kiinin madd, manev tm kimyasn altst eder. nsana byk korkular kk gsterirken, akl yanltr, gz kr eder.128

127

128

Uluda, Sleyman, Ak, DA, stanbul, 1991, c.IV, s. 11-12. Kbra, Necmeddin, Tasavvuf Hayat, (Haz. Mustafa Kara), stanbul, 1996, s.120-121.

123

Divn edebiyat ak merkezlidir. Ak sevende seveni perian edecek boyuttayken sevilende ise yok denecek kadar azdr.(68/1) Akn ycelii gizli tutulmasnda ve aktan ikyet etmemektedir. Akn gizli tutarak len k ak ehidi olur.129 Divn edebiyatnda eitli ekillerde ve seviyelerde ilenen ak ile ilgili her eyden evvel sylenmesi gereken ey, bu akn Yahya Kemalin de belirttii gibi, bir ehreye alka duymaktan ibaret olmaddr:130 Sevgili daima a cevr cef eder. (213/4) Bu, onun nndandr. n grevi ise buna katlanmaktan ibarettir. Lutuf ve gazab, sevgiliye aittir. n ise boynu kldan incedir sevgili karsnda. k, sevgilinin cevriyle gzya dkse de, cef okuyla ehit olsa da yine de durumundan ikyeti deildir. k, sevgilinin kahrndan ltfuna snmak ister. Elem zehri ile tiryk bir grmeden yrin ltuf erbetine lyk olamayacan bilir. n yarasnn merhemi sevgilinin cefsdr. (8/1) n bu durumunu bilmeyen yoktur:

ir, mbalaa sanatn kullanarak n ak ateinin ay n yakacak hararette olduunu ifade eder:

Bir harret virdi bu gnlme kun tei Korkaram h itmege yana felekde mhitb G 132/4

n dilei sevgilinin salkl ve rahat olmasdr. Kendisi her trl knanma ve ayplanmaya aktr:

Maksd bu ki ey yr olasn sag u selmet Ik ehline dyim yaraur ola melmet G 233/1

129 130

Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 49 Ar,Ahmet, eyh Galib Divnnda Ak, Isparta, 2003, s. 30.

124

25. GNL, DL Gnl, Allahn hnesi, gzel isimlerinin tecell aynasdr. Divn iirinde ise gnl, bir hitab yeridir. k, gnlyle hasbihal eder. Gnl, gamla, zorluklarla beslenen bir ku gibidir. Gnle dert geldike k, bu uurda yeni mesafeler katettii iin sevinir. Gnl, sevgilinin varlnn hayaliyle mutlu olur. Sevgiliden asla midini kesmez. Gnl, akn yamasna uram bir virnedir.

hum ile seyl-i ekm gnline klmaz eser Anun in kfiri bnyddr dirler bana G 16/2

Zlf daha nce de belirttiimiz gibi Allahn (c.) birlik sfatn temsl eder. Gnln nect zlfe sarlmaktadr:

Bend-i zlfine tolad n gnl Anlamazam dahi ayruk kurtula G 17/3

nsan beeri benliinden syrarak ilh benliine kavumas gnle hakik manay yklemesindedir. Kinatn srr insanda, insann srr gnldedir. Bu anlamda her gnl bir lemdir. Ak ve zdrabn yeri ve kayna gnldr. Kinden, gururdan, ehvetten, merhametsizlikten ri n gnl, saf bir altna benzetilir. Hibir menf durum yldramaz. Gnl ak kanadn takt m tm sfliyt aar gider. Gnl, sevgilinin ak banda taze gln dikeniyle gsnde yaralar alm daima bel eken blbldr.

Bg- knda bel-ke blblidr bu gnl Sinesinde tze dgdur gl-i handn ana G 35/3

125

Gnl, ayrlk acsyla dosttur. Dertlerle yorulan n acsna derman olacak yine dertleridir. Yani derdi, dermandr:

Derd-i hicrnle eh yle ens old gnl Bu cihnun derdleri dermn gelr dpdz bana G 39/4

Sevd-y zlfi serdedr bildm ki yok pyn ana Gnlmde var n derd-i k olmaz ebed dermn ana G 54/1

Gnln onulmaz derdi olan ak derdi karsnda gam gzyalar dkmesi kanlmazdr:

Gnl zrlk itdkce olur bu gzde nem peyd Onulmaz derde satadum olur her lahza gam peyd G 42/1 Muhibb, gnl hasta sfatyla birlikte kullanarak, ak hastalna yakalandndan beri lgna dndn ifade eder:

Yine n sinede k oldu peyd Olursa haste gnlm tan m eyd G 50/1

Sevgilinin akyla virneye dnm n gnl, rakbe kar mcadele iin azimle doludur:

Muhibbnn murddur rakbne gaza klmak Anun in ki gnlinde olur azm-i serm peyd G 42/5

126

Muhibb gnl iin aadaki beyitte de ayna sfatn kullanr. Allahn bir olduunu tasdik ettii iin bu aynann cilalanacan syler:

Jeng olur h eyledke bu gnl yinesi Bin tevhid eylesem ol dem olur hemn cil G 62/3 Gam bir ku, gnl ise bu kuun ayrlmak istemeyecei asl vatandr:

Murg- gam geldi Muhibb eyledi gnlm vatan Didi gitmem gayre bu ho iyandur bana G 68/5

Himmetm rahna binp lemi get eylesem Aaram gamkin gnller nitekim bd- sab G 73/4

Muhibbnin gnlden baland, kulu, klesi olduu yedi iklim deil; yalnzca Hz. Peygamber (s.a.s.) ailesidir:

Ragbet itmezse Muhibb tan m heft iklime n Old ol cn u gnlden bende-i l- ab G 73/5 Haylnle toludur hne-i em Ko gelsn eyledm gnlmde sad-c G 77/3

Muhibb gnl bir tanbura, gam ise bu tanbura her an dokunan ve onu inleten bir mzraba benzetir:

Tre dndi gz ya inler gnl tanbr-ve Dest-i gam mzrb turmaz toknr her an ana G 87/4

127

Sevgilinin gzellii karsnda Onun vuslatna ermeyi bekleyen gnln bir dier zellii dvne olmasdr:

Vasln umar ol perinn bu gnl dvnedr Bakmaga tkat getrmez dde-i insn ana G 107/4

Gnl, Sevgili olmadan bir virnedir k iin. Dolaysyla k Sevgilinin gelip bu virneyi aydnlatmasn, ereflendirmesini bekler:

Gnlmn virnesin gel ren it mhum benm Gicelerde em olur virneye n mhitb G 116/5

Muhibbye ceflar itdn hr Niderdn bri evvel gnlin alup G 115/6

Yunus Emrenin dertli dolap tabirini hatrlatan aadaki beyitte gnl bir dolab yani bir deirmen olarak nitelendirilir:

Her ne dem kim inlesem gnlm benm tolab olur Gzlerm gzeklerinden dklr her yane ab G 133/3

Gnl iin Sevgilinin bulunduu yer bir bmarhne ve bir mabettir:

Varsa kyna gnl shhat bulur Ka mihrbna eyler intisab G 164/3

128

Ser-i kyunda dil haste yatur bir derd-mendndr Tabb lal-i nbundan ana gel eyle em peyd G 31/3

Muhibb sevgiliye kavumay bir hazineye benzetir. k bu hazineye ulamak iin mamur gnln virneye evirir:

Ola kim genc-i vislnden bulam diy nin Bu gnl mamr iken virne oldum kibet G 194/3

Sakn dehre tayanup olma marr Dil cn anda n mihmndur ey dost G 207/3

Cn u dil olur merref by ile lem tolar Deprenicek ruhlarna zlf-i mk-efn dost G 243/2

26.GNL ZERNE MECZ VE TEBHLER

26.1. Mlk, Hane, Virne, Bezm, era Mlk

Mlk sahip olunan, zerinde tasarruf etkisi bulunulan eydir. Farkl terkibler iinde yer alr. Btn mlklerin sahibi Mlikl-Mlk olan Allahtr. Gzellik mlknn sahibi sevgilidir. Gnl, n mlkdr.

Sevgili iin kullanlan sfatlardan biri de onun mlk sahibi olmasdr. ir, mehur ran ahlarndan Husrevi beyitinde kullanr. Sevgili gzellik lkesinde bayran kaldrnca davulunun sesi btn dnyay nlatr:

129

Hblk mlkinde kaldurdun liv-y husrevi Virdi tablun ser-te-ser lemlere syt u sad G 32/4

Sevgilinin mestedici yan bak gnl lkesine sultan olmutur. Tatar gibi gnl yama eder:

Sultn olal mlk-i dile gamze-i mestn Ttr-sfat mlk-i dili eyledi yagma G 34/3

ir, kulun Allahn emirlerine uyup Onun varlnda fen bulursa huzura ve rahatla kavuacan syler:

Emr-i Hkk gzleyp gzleyp erkn- dni bunda tut Kim dem mlkine gitsen ola anda sana kt G 230/1

Hne

Farsa ev manasna gelir. Gnl bir eve benzetilir. Sevgilinin bulunduu yer de bazen hne olarak ifade edilir. hiret iin de bu tabir kullanlr.

Hnesinden gn gibi togup ide arz- ceml Ben deglem yalnuz halk- cihn hayrn ana G 29/4

Haylnle toludur hne-i em Ko gelsn eyledm gnlmde sad-c G 77/3

130

Bu Muhibb genc-i valsn isteyp cnnenn Hne-i cismi anun virne old kibet G 244/5

Virne

Farsa, yknt anlamndadr. Dnya. Bu dnya, imdi grdmz ekliyle mamurdur; harap deildir. Ama ardnda tad temel gerek fnilik, yokluk, harap olmaktr. Rahman/26-27de Allah yle buyurur: kram ve cell sahibi Rabbinin vechi hari, her ey fnidir. Nefsinin egemenliine son vermi kiiler, da, halka alan geici ynlerine deil, Allaha alan kalc ynlerine zen gsterirler. Yaptklarnn kul ruzs deil, Allah rzasna uygun olmasna dikkat ederler. Madd, ekl suniliklere nem vermedikleri iin dlar virneyi andrr ki hazineler bu virnelerin iinde bulunr. (138/3) Derviler, eskiden sur harblii da yansttklar iin garip, alelade deersizmi gibi bir d grnt verirler; ancak onlarla diyalog kurulduunda, bu harab grntnn altnda yatan rh asleti ve zenginliini fark etmek mmkndr. lerinde ilh cevhere ulam, d harap grnen derviler iin, Virnelerde define bulunr. demilerdir. Eskiden kalma hazineler, daima tarih harbelerde, ykntlarda, toprak gibi dmdz olmu yerlerde aranr.(244/5)

Sevgilinin yzn grmek isteyenler iin cennet ve hurilerdense ykk bir ke daha evldr:

Cennet hry neyler tlib ddr olan Yeg gelr bir ravzadan bir ke-i vrn ana G 41/3

Bezm

Bezm kelimesi iki, elence ve sohbet yeri anlamna gelmez. Sevgilinin yz iin ya da dnya iin bezm kelimesi kullanlr.(44/1) Tasavvufta ise, ilhi

131

yaknlktaki lezzet anlam da kazanr.(183/1) Tasavvufi manada farkl kavramlarla bir araya da gelir: Bezm-i cihn, bezm-i gam, bezm-i elest, bezm-i evk, bezm-i visl, bezm-i kesret, bezm-i vahdet gibi.

Gam meclisinde gzya srekli aktndan k dost meclisinde barn kebb yapmtr:

Bezm-i gam ire olaldan gz ya mdm Yrn demine eylemiem bagrum kebb G 120/4

Muhibb herkesin dnyada bir sevdas olduunu; mumun yandn, gln aldn, blbln ise daima sarho olduunu syler:

Herkesn bezm-i cihn iinde bir sevds var em yanar gl gler blbl olur her-br mest G 203/2

era

era, kandil, mum anlamlarna gelir. Ateiyle her yan aydnlatmas, yanan atein etkisiyle erimesi ynyle gnl ile arsnda bir iliki kurulur. Gnl de ak ateiyle parldar ve kendi kendini eritir.

Gnl raya benzetilir ve sabaha kadar ak pirinin tavsiyesiyle yaklmas gerektii zerinde durulur:

em gibi dil ergn yakayn t subha dek Pir-i k virp nsihat didi yan yakl bana G 37/8

132

26.2. Kbe, Eymen Vadisi Kbe

Kbenin iki mns vardr. Birincisi Hz. brahim (a.s.) tarafndan, yeryznde Allaha ibadet etmek zere yaplan ilk mbeddir. Bu haliyle bir vuslat makamdr. kici mns ise Allahn yere ge smad ama burada tand insan gnldr. yle ki gnl ykld vakit Allah hari kimse tarafndan burann tamiri, imr mmkn deildir.

Tasavvufa gre Kbe bir semboldr. Asl Kbe gnldr. lh ak gnlde tecelli ettii iin, gnl de bir Kbe saylr. Muhibb iin Kbeye varmak en byk saadet vesilesidir. Ayrca bu beyit aynen doksan dokuzuncu gazelin yedinci beyitinde tekrarlanmtr:

Kbedr ky Muhibb varcak Ul devletdr eger kurbn ola G 17/5

klar sevgilinin Kbe gibi olan kyne varsalar kendilerini ona kurban etmek iin birbirleriyle yarrlar:

Kbe kyna Muhibb ger vara klar Biri birinden iverler kim ola kurbn ana G 29/5

Sevgilinin gz ak ehlini yok eden bir celladdr. Ve sevgilinin mahallesi Kbe, klar ise birer kurbandr:

Ehl-i kun eylesn celld- emn ko helk Kabedr kyn kamu anlar kurbn old tut G 213/4

133

Vadi-i Eymen

Kalbin ilhi tecelliye ak hle geldii yerdir. Buradan sonra vahdet makamna ulalr. Vadi, peygamberlerin, velilerin kalbi olarak da tabir edilir. Sadaki vadi anlamna gelen Vadi-i Eymen, Kasas Sresinin 30. yetinde geer: Oraya geldii zaman sadaki vadinin kenarndan seslenildi. Hz. Musa, o vadiden nasl ilh hitaba muhatab oldu ise, nefsini arndranlar da, birtakm ilh tecellilere mahzar olurlar.131 Eer ak ateinin nru Hz. Musaya grnmeseydi, o Eymen Vadisinden teye bir adm dahi gidemezdi. Allah diledii kuluna tecell eder. Her ey Onun (c.c.) tasarrufundadr:

Ger tecelli itmese Msya nr- nr- k Bir kdem basmazd ol vdi-i eymenden yana G 53/4 26.3. Genc, Drr Genc, hazine; drr, inci demektir. Tasavvuf manada genc, kulluk makamdr. Drr ise itaat etmek anlamnda kullanlr. Uzak manasyla Drr, Hz. Peygamber olarak tabir edilir.132

Muhibb szlerini bitmez tkenmez bir hazineden kan incilere benzetir. Ve hep yazmak arzusunda olduunu ifade eder:

Ey Muhibb mahzen-i dilden kan sz gevherin Harc kl nkim sunuld genc-i bi-pyn bana G 90/5 ir, sevgilinin aznn gzelliini gizli bir inci hazinesine benzetir. Hazinelerin by ve sihir ile ortaya karld, bu hazineyi koruyan bir ylann banda

131 132

Bkz. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 2004, s. 681. Bkz. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 2004, s. 229.

134

bulunduu sylenir. Sevgili azn aarsa inci gibi olan dislm grnr. Bu gzellii gizleyecek de sevgilinin yine gzellik unsurlarndan biri olan salardr:

Olmasun yn genc-i drer hsnni sakla Sihr ile tlsm ile ana zlfini dr it G 249/4

26.4. Padih, Kul, Bende, Ged Hkmdar, kral anlamna gelen padih, tasavvuf stlah olarak da Allah manasnda kullanlr.

Muhibb, kendisinin dnya padiahlnn sevgi kyne dilenci olmasndan daha nemli olmadn syler:

nki Muhibb ky- mahabbet gedssn Dehr ire ne gam er diseler padi sana G 12/5

k, sevgiliye kul olduu iin lemin padiah olmutur:

Peremn zlfn hm-ve sye sald stme Pdih- lem oldum n ged oldum sana G 38/2

Gzlermden her gice ey pdih- meh-lik Ya yirine kan akar rahm eyle gel cn ana G 96/1

Sevgili gzellik padiahdr. Onun szleri karsnda her ey tpk bir eker gibi erir:

135

Pdih- lem oldun hsn ile sen dilber Szlern yannda hum su olur kand nebt G 238/4

Kul

Kul, bende, kle demektir. Kul olmak kii iin ereftir. En byk eref Allaha kul olmaktr. Kul olan hrriyetine kavuur. Divn iirinde, kul, k; padiah, sevgilidir.

Allah Telnn yaratt her eyde bir hikmet vardr. O (c.c.) dikenden gl, hurma aacndan taze hurmalar vermitir:

Hrdan gller bitrdn nahlden hurm-y ter bret in kullaruna hikmet izhr eyledn G 5/2

ir, kulun Allahn rahmetinden uzak kalmamak iin geceleri mahcubiyetle gzya dkmesi gerektiini syler:

Giceler zrlk ile dk gznn yalarn Rahmetnden dur klma kullarun Yarabben G 65/3

ir, dnyada kulsuz padiah olmayacandan sevgilinin a bakmasn ister:

Kullarna bir nazar klsan nola ey ve-kr n bilrsin kulsuz olmaz lem ire pdi G 96/2

136

ir beinci gazelde olduu gibi Allah Telnn her eyi bir hikmete binen yarattn yineler:

Kullarun n yaratdun hikmet izhr eyledn Gl bitrdn hrdan kur ecerden dahi sb G 181/4

k, sevgilinin kendine merhamet etmesini ister. nk gam n gnln ve cann yamalamaya gelen askerler gibidir:

Rahm eyle Muhibb kuluna kim gam- kun Gret dil cn itmegi sald sipehi dost G 239/5

Bende

Allaha kul olanlara bende denir. Divn edebiyatnda bende padiah ile birlikte kullanlr. Kez, sevgili padiah, k ise bendedir. Bendenin varl padiahla kimdir. Bende, sultann balamasna, ltfunu esirgemesine muhtatr. Bende sadakatle ektii skntlara ramen sultann kap eiinden ayrlmaz.

Muhibb,

cmertlik sahibi olan Allah Telya bizleri Hz. Muhammed

(s.a.s.) mmetinden eylediinden kreder:

Hamdlillah kim Muhammed mmeti Eyledn bu bendeleri y kerim G 1/3

Muhibb kendini Allahn bendesi olarak nitelendirir ve maher gn Allahn rahmetinden uzak kalmamak iin du eder:

137

Rz- maherde Muhibb bendeni rme an rahmetinden y rahm G 1/6

Kvus nl ran ahlarndandr. ir onun dahi sevgilinin kapsnda kle olduunu; inleyiinin felket haberini veren bir boru, sinesinin de bir davul olduunu syler:

Kapusnda h- kun bendedr Kvus ana Nalesi sert nefir tabl u sine kus ana G 63/1

Yalnz k deil herkes sevgilinin fermann klesidir:

Yalnz bir ben deglem ol mehn ftesi Ey Muhibb cmle lem bende-i fermn ana G 107/5

Ged

Ged, Allahn tecelllerine muhta olan ehl-i dildir. Hakikati arayan, cizliinin farkna varan kiidir.

Allah btn cihan hkmdarlarnn padiahdr. Hepsi Onun (c.c.) kapsnn dilencileridir:

Kamu ehler kapusnda geddur Ki hn- cihn-r ust sultn G 6/2

n sevgiliyi yanna arp yzn ayana srmesi byk bir kstahlktr. Hibir zaman sevgili n yanna gelmez:

138

Pyuna gel sreyim yzm didm ol eh didi Bir gedsn szi kstahne sylersin bana G 56/4

k dilenci, sevgili ise cmert, ycedir. Durum byleyken n sevgiliye ulamas mmkn grnmez:

Ey Muhibb valsn umman aceb divnelik Olmasn sen bir ged ol ola bir l-cenb G 123/5 Ak dknnn bu dnyada eziyet ekmesi nemli deildir. Onu ebed lemde bolluk, gzellik beklemektedir. Sultanla liyakat kazanacaktr:

Zell olup ged-y k dnyada eke mihnet Bek mlkinde ol sultan olup bulur nice izzet G 205/4 26.5. Hasta, Dvne, Miskin, eyd, Gam Hasta

n bir zellii de hasta olmasdr. Bmr eklinde de ifade edilir. k sevgiliye yle sevdaldr ki bu sevda onu hasta eder.

Sevgili bir tabib, k ise onun kynde yatan bir hastadr. Sevgiliden ila olarak dudann saf arabndan ister:

Ser-i kyunda dil haste yatur bir derd-mendrdr Tabb lal-i nbundan ana gel eyle em peyd G 31/3

Gnl sevgilinin zlfne bal olan, h gklere ulaan k hastadr. Dermanysa sevgilidir:

139

Zlfne gnlm bestedr hum ge peyvestedr Cn Muhibb hastedr sen derde dermnsn bana G 69/5

Gnl hastas olanlara sevgiliden baka derman yoktur:

Bu Muhibb haste-dildr derdne dermn umar Derd-mend olanlara n senden zge yok tabb G 181/5

k sevgiliye sitemle hasta hlini bir gn bile grmediini, ona derman olmaya niyeti olmadn belirtir:

Bir gn dimedn haste Muhibbye nedr hl Bildm ki sana zerrece yokdur nazar ey dost G 217/7

Divne

Divn edebiyatnda n vasflarndan biridir. k akna malup olarak kendine hkim olamaz. Mecnn, divne olur.

Yalnz k deil sabah rzgr da sevgilinin gn yzne hayran olal, onun tutkunu olal, bu gl bahesinde divne gibi dolamaktadr. ir hsn-i tall sanat ile sabah rzgrnn esiini gzel bir sebebe balamaktadr:

Gl yzine olal fte v hayrn sab San yrr dvnedr glende ser-gerdn sab G 15/1

140

Bakalarnn dncesi hi de nemli deildir k iin. O ak vadisine dp divne olmu, rahata yaamaktadr:

Vdi-i ka dp dvne itdm kendzim Frigam her ne ki dirlese disnler il bana G 37/5

k ylesine divne olmutur ki onun bu hline hayranlkla bakann bir glge olduunu dnr. nk k iin aslolan sevgilinin varldr. Onun dndaki her ey bir glgeden ibarettir:

yle rsv eyledi kun bu ben divnei Hayret olur sye mi karumda hayrndur bana G 64/3

Varl sevgiliyle anlam kazanan k Leylya talip olup kendinden gemek ister:

Bir sa Leyl sevp dvne olsam dehr-ar Bana Mecnn diyesz bu cism-i uryanum grp G 127/2

Miskin

Arapa, zell, hor, zavall kimselere miskin denir. Varlk duygusundan syrlan, varl yoklua eviren, kendisinde hibir varlk grmeyen kii demektir.

Muhibb akndan dolay kendini zavall diye vasflandrarak, dertli ney gibi inlediini,def gibi gsn dvdn; bunlarn art bir alkanlk hline geldiini syler:

141

Ney gibi nln olup miskin Muhibb derd-mend Def gibi sne dgp efgn olupdur h bana G 96/6

k iin geceleri bile uykusuz gemelidir ki sevgiliyi her an hatrlasn. Miski Yunus baln karnndayken dahi Allah hatrlamay ve tesbih etmeyi unutmamtr. ir bu beyitte telmih sanatndan faydalanr:

Gaflet itme zulmet-i ebde uyan an yrni Kesmedi zikrini Ynus miskn iken batn- Ht G 230/6

Sevgilinin sa ylana benzetilir. k sevgilinin gzellik unsurlarndan biri saylan ene ukuruna bu ylanla dp dost olduunu syler:

Dil ser-i zlfn ile ddi zenehdn kna Gr o miskin mr le hem-hane old kibet G 244/3

eyd

n sevgisinden dolay yaad taknlk halinden dolay ald vasfdr. yle bir hle gelir ki meczub olur.

k ak derdine dtnden beri kendinde deildir, divne olmutur. Bu hline bir anlam veremez:

Aceb bilsem nedr baumda sevd Olupdur cn u dil anunla eyd G 24/1

142

n gnl, Leylnn gece gibi karanlk salarna dolatndan onun divne, tutkun hline almaz:

Leyl sana nki tolad dil-i Mecnn Dvne gibi olsa ne tan vlih eyd G 34/4

k sevgilinin gn yzn grdnden beri periandr. Onun bu hlini grenler kendisine k, divne blbl derler:

Gsterelden gn yzin h ol gl-i ran bana Olmam rde dirler blbl-i eyd bana G 57/1

Gam

Gam, keder, znt, ac anlamndadr. Istlah olarak sevenin sevdii urunda katland sknt ve zorluklardr. Akn en byk blmn gam oluturur. Sevgili denen sultnn gam ordular, gnl lkesini yakar, ykar. Ancak fethettii bu lkeye gelip oturaca iin k buna aldrmaz. Bilkis gnlnn harbiyetinden dolay sevinir. Yeter ki gelen dert, sevgiliyle olsun. Sevgilinin kokusunu alamamann perinl, onun zlfleriyle esir olmann acs, aslnda n gnl iin ne byk bir nimettir.

Tanbur telli bir enstrman olup bu enstrmanla hicranl nmeler terennm edilir. Gam n gnln bir tanbur gibi burup tellerini de n kanl gzyalarndan yapar:

Buraldan dest-i gam bu gnlmi tanbr-ve Surh idp bu gzlerm yan itdm tr ana G 14/4

143

Gnl ak yznden bela dandadr ve gam tayla yaralanm halde basz ayaksz yatar: Bel kh iinde seng-i gamdan Yatur mecrh olup dil b-ser p G 24/2

ir, gam bir kua benzeterek bu kuun kendisine en uygun grd n gnln vatan bellediini syler:

Murg- gam geldi Muhibb eyledi gnlm vatan Didi gitmem gayre bu ho iyandur bana G 68/5

Dnyada gamdan kurtulmann tek aresi, ilc arab imektir:

Dr- dnyda Muhibb nki yok gamdan hals aresi nedr sorarsan n kl mldr bana G 78/5

Dnya yokluk lkesidir. Kii asl vatanndan ayrlrken yanna yolda olarak gam alr:

Zd- gamun eylemiem kendme yolda tdkde dem mlkine tenden sefer ey dost G 217/6

Sevgilinin a kk bir himayesi de olsa kta ne gam kalr ne de dnyann dmanlna aldr eder:

Ne gam halk- cihn dmen olursa Eger senden ola zerre himyet G 242/2

144

26.6. e, Cm, Mest e, cam anlamna gelir. Krlgan olmas hasebiyle gnl ie gibidir.

k, yllarca sevgilinin kapsnda beklemeye rzdr. Tek dilei sevgili tarafndan kalbinin krlmamasdr:

Nice yllar gice dr eyleye olmaya btn Gnlmn esini eyleme ey dost ikest G 219/3

Sevgilinin elindeki ta cefa tadr. Ve n korkusu bu tala gnl iesinin krlmasdr:

Eline ald yine seng-i cef ol em-i mest diser derd dirig ie-i gnlm ikest G 224/1

k sevgilinin elindeki cefa tayla gnl iesini krdn ifade eder:

Ey cef-h atuben seng-i cef Eyledn bu e-i kalbm ikest G 226/5

Cm

Kadeh, kse anlamna gelen cm, rifin, n gnl olarak ifade edilir. Ve cm, bedene, iindeki arab ya da bde bedeni tasfiye etmeye dalalet eder. lh badeden ien k, rif Allahn birliini idrak etmenin lezzetiyle kendinden geer.

Muhibb ezel lemde ak arabn iitiinden beri deli divndir:

145

p bezm-i elestde cm- k Anunndr Muhibb byle eyd G 45/5

Muhibb zahide atfta bulunarak arab ve kadehten bahsedeceine sevap kayna olan ahreti dnmesi gerektiini syler:

Ey Muhibb nice bir cm ile ml zikr idesin hiret fikrini kl nki odur ayn- evb G 125/5

ir, ak kadehinden iip sarho olduu iin hline kreder:

Ey Muhibb ister isen sen mahabbet cmn kr kl n eyleyp mestne oldum kibet G 194/5

Nasl blbl gl kokusundan sarho olursa k da sevgilinin dudak kadehinden sarho olur: Azn almasyla alacak ekil, kadehe benzer:

Olmam cm- lebnden ben senn ey yr mest Nitekim by- gl ile blbl-i glzr mest G 228/1

Dudak kadehiyle kendinden geen dnya nimetlerinden ve gzelliklerinden de geer:

Cihn keyfiyetinden cmle gedi O kim cm- lebnle buld hlet G 246/4

146

Mest

Srlsklam sarho manasna gelen mest, ak denizine batm k olarak ifade edilir.133 Muhibb, n ezel gn ak arabndan itii gnden beri sarho olduunu; herkesin kendisine hayran olduunu syler. Yani k bu hlinden olduka memnundur: eli rz- ezel cm- mahabbet crasn Kim gre mest-i harbam diye ol kanzil bana G 37/4

ir, aadaki beyitte ak arabn iebilmenin dolaysyla ak sarhou olmann krn ifade eder:

Ey Muhibb ister isen sen mahabbet cmn kr kl n eyleyp mestne oldum kibet G 194/5

Zhid iin sarholuun tad anlam, iki ierek sarho olmaktr. O n hlinden anlamaz. Ak arabndan iip kendinden gemenin ne anlama geldiini anlamaz:

Zhid sanma beni mest-i mey-i engr olam miem cm- mahabbet cr asn rz- elest G 224/3 26.7. Bag, Bahar, Glzr, Glen Bag

Ba sevgilinin gzelliklerinin topland, mevsimin her dem bahar olduu, cennetten bir para olan yerdir. Bazen ba, dnya, bazen sz, bazen mr ya da can olur. Bala ilgili bir gerek de udur ki, ba gelip geicidir.
133

Bkz. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1998, s. 361.

147

Sevgilinin gzellik unsurlarndan biri olan sann kokusu, sabah rzgrnn datcl ile tm baa yaylr:

By- misk ile dim b- dehr olmazd pr Olmazsa anber sandan byle mk-efn ab G 15/2 irin istins takdir edilmeye yndr. Tokgzllk tahtna oturmutur. O, hicrnn bile gzel grmekte, sevgiliye ait sfatlarla anmaktadr:

D- gl gz ya ml eyle Muhibb yri y Snemn b yeter n gl glzr bana G 43/5

n sinesinde alan yarann sebebi pervaszca alan gldr. Gnl, sevgilinin ak banda bellar iinde kvranan bir blbldr:

B- knda bel-ke blblidr bu gnl Snesinde tze dgdur gl-i handn ana G 35/3 Sevgili olmadan k iin hibir yerin ehemmiyeti yoktur. Onsuz cennet bile alanlacak bir kulbe haline gelir:

Yrsz yaz v ta u b zindndur bana Gayre ger cennet gelrse beytl-ahzndur bana G 49/1

Bahar

Muhibb bahar ile hazn bir tezt iin yan yana getirir. irde hazandan kama, bahara kar bir zlem vardr. Bahar mr anlam tayor olabilir. n mr, genlik yllar, ayrlkla, bela ve gam iinde gemitir:

148

Firkat ile sold gidi nev-bahr- mrm h ehre-i zerdm bel v am hzandur bana G 68/3

ir yine bahar mr anlamnda kullanmtr. Geliin gzel gnlerinin gelip geici olduunu, bir varm bir yokmuluk iinde geri kalabileceini ima ediyor:

Bahr eyym bezm ire sef cmn srdn tut Dil bu dr- dnynun temsn grdn tut G 183/1

Glzr

Gl bahesi anlamna gelen glzr, gzellii, kokusu ve zellikle glden dolay krmz rengiyle anlr. Sevgilinin ve n nazarnda tad deer, ferahlk ve huzur verme zellikleri de onun ok anlmasna sebep olur. Mutlak olarak kalbin fethi ve aldr: Gl alsa halk- lem gn gibi handn olur Senszin glzr- lem cmle zindndur bana G 7/2

ir iin sevgilinin gl bahesini verse vsn, syledikleri yetersiz kalr. nk bu gl bahesi, cennet bahesi gibidir:

Muhibb nice medh itsn nigrun hsni glzrn Gren dir old dnyda ki san bg- irem peyd G 31/8

Glen

Glen, bahar mevsimi ile birlikte tasavvur edilir. Sonbaharda yapraklar sararmaktadr. Baharda, gllerin amasyla beraber iki ve sohbet meclisleri kurulur.

149

Glen, sevgili, yz, yanak, gzellik, serv, yaral vct, sne, gnl, kanl gzya gibi imgelerle birlikte kullanlr. Gl bahesinde blbln yani n yannda, dikenler, yani rakbler de vardr. n sabahlara dek h edip inlemesi de bu yzdendir:

Gller ile glen ire hr kldun hem-nin Giceler t subha dek blblleri zr eyledn G 5/6

Gzellik unsurlarndan biri olan servi, sevgilinin boyunu temsil iin kullanlr. ir, karlatrma yoluyla sevgilinin gzelliine vurgu yapyor. Yine ir, gonca olarak nitelendirip, sevgilinin eker gibi dudaklarndan damlayan szleri karsnda ll oluyor: Glen ire kmetn yannda servn kaddi pest Leblern gftrn iitdi old gonce ll G 11/2

Bag-ar ger rzun zikr itseler ey gonce-fem Kala m glende gl k- giribn olmaya G 48/4

Glende lle, nergis, benefe, karanfil gibi iekler de vardr:

Sen arb i glen ire lle-ve ben kan yudam Ksmetm rz- ezelde var ise kandur bana G 64/2

Klhan, bedendir, nefsin zindan, dnya ve dnyann dadaasdr:

Dostum sen olmasan glen gelr klhan bana Senn ile olcak klhan gelr glen bana G 92/1

150

Glen sevgilinin yzdr. Sevgilinin gl yzn grmek iin k h eder. Devr-i gl ile ir Hz. Peygamberin yaad devri de ifade etmek istemi olabilir:

Glen-i hsnnde grsem gl yzn h eylerem Devr-i glde nitekim zrlk eyler andelib G 124/4

Sevgili gl bahesinin en gzelidir. Onun gzelliini metheden k, gl bahesindeki gllerin yakarln yrttklarn syler:

Okuyaldan glen ire mehdini sen gl-ruhun Glistnda kalmad bir gl giribn drst G 234/2

26.8. Murg, Blbl, Pervne

Murg

Farsa ku demektir. Rh, bedendeki hliyle, kafesteki kua benzer. Tasavvuf slk veya tabi lmle rh, beden kaytlardan kurtulur; yce lemlere doru kanat ap, uar gider. Gnl ile birlikte kullanlan imajlardan biri de murgdur. ir de gnl murga benzetmi; gnl kuunun sesini ise blbln ferydyla zdeletirmitir:

Glen-i hsnnde haddn bir kzl gldr bana Murg- dil vzsi feryd- blbldr bana G 55/1 Blbl

Divn edebiyat blblden ayr dnlemez. O, akylaryla alayp inleyen, durmadan sevgilisinin gzelliklerini anlatan ve ona ak szleri arzeden bir n timsalidir. Bazan n kendisi, bazan can, bazan da gnl olur. Blbl gle k kabul edilir. Bu durumuyla a ok benzer. stelik gzel sesi de n gzel

151

szleri, iirleridir. Nasl blbl glsz olamazsa, k da maksuz olmaz. Gln dikenleri nasl blbln cierini delerse, sevgilinin eziyetleri de n barn deler. Ksaca blbln her zellii kta mevcuttur. Blbl seher vakti gl karsna alarak ter. Gl, onun iin yapraklar yeni alm bir kitaptr. deta blbl o kitab oku. Blbln tm neesi gl ile kimdir. Glden ayr olunca inleyiler iinde kalr. Gl grnce mest olur. Onun sfatlar, honev, gy, medh-hn, bre ve eydlktr. Btn bu sfatlaryla o, gzeli ve gzellii vmede bir stddr. Ama bazan ir bu konuda blble ders okutur.134 Gl, sevgilinin; blbl ise n semboldr. Sevgilinin gl olarak tasavvur edilmesi nedeniyle glen, glzr, glistn, sevgiliyle zdeleen yer; sevgilinin yanndan hi ayrlmayan rakb diken ve k ise gln blbldr. k ve blbl iin bu imgelerin kullanlmas, sevgiliye vuslatn zor olmasndan ve n devaml alayp, feryd etmesinden ileri gelir. Goncann alp gl olmas yani baharn gelii, blble sevgiliyi grme umudunu vermitir. Fakat k bunu h edip inlemesine balamtr:

Blbl-i ride-ve efganum iidp benm Gonce az auben nergis tutupdur gz bana G 39/2 Gna ala ol dahi gl ola ki nlan Ey blbl-i dil subha degin turma fign it G 248/4

Blbl, seher vakti gonca kadehinden iip sarho olan bir rind ktr. Aslnda n sarho olmasna sebep gln gzel kokusudur. arab ve kadeh mnasna gelen blble kelimesi, cinasl olarak blbl ile benzerlik iinde ele alnr.

Bir kadeh nu eylemi sanman emende ndelb By- gldendr heme blbl-i glzr mest G 214/7

134

Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s. 97.

152

Olmam cm- lebnden ben senn ey yr mest Nitekim by- gl ile blbl-i glzr mest G 228/1

Pervne

Tasavvuf edebiyatnda mum, sevgili, Allah; pervne de ktr Pervne yanan mumun evresinde dner, sonunda mumun ateinde yanarak can verir. n pervane olarak tasavvur edilmesinde en nemli unsur sevgilinin muma benzetilmesidir. n, sevgilinin verdii tm cevr cefsna ramen ondan vazgememesi, yanacan bile bile atee koan pervneye benzetilmesine neden olur. Mikrodan makroya her cisim, her canl bir dne tabdir. k iin dn de varlnn devam adna bir o kadar tabi ve gereklidir. Muhibb beyitlerinde pervneyle birlikte ay ve gnein dnlerini de rnek verir.

em-i hsnn yakmaynca komad cn u dili Anun in dstum pervne sylersin bana G 56/3

Per yakar pervne gr h eylemez ka lyk degl illa sebeb G 117/4

Ne acebdr evk ile ger yanar ise cn u dil nki ben pervneyem yanmak bana olmaz acib G 136/4

Ruhlarna cn u dil pervnedr Yanar ise bu Muhibb ne aceb G 162/5

153

Mum, aydnlatmas ve parlakl ile sevgiliye ait gzellik unsurlarndan yanak ile birlikte de kullanlr. n gznde sevgilinin yana aydan ve gneten daha parlaktr ve cezbedicidir:

Pervne klur em-i ruh mihr mehi dost Her kim ki gre hsnini ider ki zihi dost G 239/1

26.9. Dery Deniz n iinde bulunduu bela yurdunu ifade eder ve incinin denizden karlmas hasebiyle genellikle inciyle birlikte kullanlr. Tasavvuf olarak deniz, vahdeti temsil eder. Hakikat ehli, Allah bir deniz, kint da dalgalar olarak grrler. Dalgalar da kesreti yani msivy ifade eder. . ir, gnl bir sandala benzetir ve n gnlnn gzyalar iinde h edip

durmasnn sebebinin, kesret leminde kalm olmann verdii zdrap olduunu ifade eder:

Ekm iinde Muhibb bu gnl zevrak h Bd- h ile yzer her yane deryya dp G 128/5 Aadaki beyitte de k kesret leminde kalmann, sahile yani vahdete ulaamamann sknts ve znts iindedir:

Dkanup bd- humdan gzm derys mevc urd Kalup dil zevrak anda grinmez ana shilh G 60/3

Muhibb, aadaki beyitinde ise n sevgili iin dkt gzyan ifade etmek iin derya tebihini kullanr. n gzyann deniz gibi olmas sevgilinin inci dislmnin yzndendir. Drr ve derya arasnda tenasb sanat vardr. yle ki drr, deryann iindedir. k sevgili iin gzya dktke sevgiliye kavuma ihtimali

154

artacaktr. Zira incinin oluumu da ok zordur. Nisan yamurlarnn sadefin azna dmesiyle denizin iinde hsl olur.135

Drr dii fikr ile ddm yine bir leme Her tarafdan ek-i emm grinr derya bana G 57/2

135

Pala,skender, Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul, 2002, s.154.

155

SONU Divn iirinin ahlan dnemi olan 16. yzylda yaam ve eser vermi, hkmdar irlerin en byklerinden biri olan Kanun Sultan Sleymann Muhibb mahlasyla kleme ald gazellerinden bir ksmn din ve tasavvuf kltr asndan tahlil etmeye altk. iirlerinde bir padiahtan ok sradan bir insan gibi grnen Muhibb, ak strab, kanaat, tevazu, felekten ikyet gibi dier irlerin iledii konular ilemitir. Muhibbnin iirlerinde gurur, byklenme gibi duygular grlmez. ir, daha ok fakirlikten, kimsesizlikten, sevgilinin vefaszlndan ve kadrinin bilinmediinden ikyet eder. Muhibb Ztden sonra en ok gazel yazan irlerdendir. Muhibbnin iirlerinde yer yer din ve tasavvuf unsurlara tesadf etmek mmkndr. Muhibb gazellerinde din ve tasavvufu Dvan iirinin geleneince birer malzeme olarak kullanmtr. Din ve tasavvuf ir iin bir gayeden te vasta olmutur. Bir slm halifesi olan Kanun, dinin btn esaslarn bilen tavryla devrinin lim ve irleriyle yakn mnasebetler kurmu, slmiyetin gereini yapmaya almtr. Zaman zaman Allaha olan kran duygularn, Allahn kudretini dile getirmi, Hz. Peygamberden vg ile bahsetmi ve onun efaatini istemitir. Gazellerinde Allaha, Hz. Peygambere balln belirtmi, Allahn meleklerinden, Peygamberlerin vasflarndan, kssalarndan bahsetmitir. Mutasavvf bir ir olarak addedemeyeceimiz fakat tasavvufu iyi anlad ve zmsediini syleyebileceimiz Muhibb gazellerinde dnyann faniliini de ilemitir. Yer yer nsihatlarda bulunduunu da grrz. Bununla birlikte dnyann iinde keder ve zevkten uzak, ruhan atmosferden bhaber olan zahidlere de beyitlerinde attn grrz. Objektifimize yansyan Muhibbnin gazellerinden onda birlik ksm dahi irin zgnln, fikir ve his dnyasnn zenginliini anlama adna yeterlidir, kanaatindeyiz. phesiz her metin bakana gre dillenir. Bak alarna gre deiik unsurlar ihtiva eder. Mazinin derinliklerindeki deer ifade eden sanatkrlar ve edeb eserlerini deiik alardan inceleyerek onlar anlalr klmak ve gnmze tanabilecek zleri bulmak phesiz aratrmaclarn grevidir. Byle bir amala yola

156

karak kleme alnan bu almada arzu edileni gerekletirebilmisek kendimizi bahtiyar addeder, Muhibb ve onun gibilere borcumuzu deme konusunda gayret gsterenler kafilesinde bulunmu olmay onr vesilesi sayarz.

157

KAVRAMLAR NDEKS A lem : 3/1 ,3/2 ,3/4 ,5/1 ,10/2 ,16/3 ,18/5 ,24/5 ,25/3 ,25/5 ,26/3 ,31/7 ,32/4 ,38/2 ,46/5 ,48/1 ,57/2, 61/1, 64/5, 67/1, 71/3, 76/4 , 85/6, 96/2, 98/2, 105/3, 107/5, 121/3, 145/2, 152/3, 184/3, 193/1, 194/4, 198/1, 210/5, 233/2, 238/4, 243/2, 249/1, 250/3, 255/3 li b : 73/5 lim : 1/1 Allah : 5/3, 7/3, 106/1, 161/3, 223/2 rz : 101/1, 125/2, 191/3, 214/1, 249/1 rif : 125/4, 176/2 sitn : 46/2, 95/6, 237/5 k : 41/1, 9/2, 21/3, 27/4, 29/5, 32/3, 33/2, 36/1, 36/4, 41/5, 42/2, 44/2, 46/5, 50/6, 51/3, 54/2, 55/2, 65/1, 65/2, 70/4, 113/2, 235/1, 240/4, 248/1, 250/1 Ain : 12/1, 38/3, 105/2 Ak (k) : 8/1, 8/4, 12/2, 19/1, 21/3, 24/10, 27/1, 30/1, 32/1, 32/5, 33/1, 33/4, 36/1, 37/2, 37/5, 37/7, 37/8, 40/2, 40/4, 44/2, 44/3, 44/5, 45/1, 45/2, 45/4, 46/5, 50/1, 51/5, 53/4, 54/1, 54/3, 55/3, 55/5, 56/1, 60/1, 63/1, 63/2, 63/4, 64/3, 64/4, 65/5, 68/1, 69/1, 70/1, 71/3, 71/5, 72/1, 74/5, 75/5, 78/2, 83/2, 84/1, 89/1, 89/4, 95/7, 97/2, 98/1, 98/2, 98/3, 100/2, 100/4, 102/3, 102/5, 103/2, 103/5, 105/3, 105/4, 105/5, 108/4, 109/3, 110/4, 117/4, 122/5, 124/2, 126/3, 126/6, 131/4, 132/4, 134/1, 134/2, 134/5, 137/4, 139/4, 144/3, 146/2, 148/1, 148/3, 149/2, 151/4, 154/1, 154/5, 161/2, 165/5, 169/5, 170/4, 170/6, 171/4, 171/6, 172/1, 176/4, 178/1, 179/1, 185/1, 187/4, 187/5, 189/3, 190/2, 191/2, 193/3, 193/4, 194/1, 195/3, 195/7, 196/3, 197/3, 198/1, 202/1, 203/4, 203/5, 205/4, 206/1, 206/2, 206/3, 206/4, 208/3, 208/5, 210/2, 210/4, 213/4, 228/2, 229/4, 233/1, 233/2, 240/3, 242/3, 248/3, 248/6, 249/2 ta : 9/4, 30/1, 71/1 t : 10/3 te : 46/5, 63/5, 67/1, 98/1, 99/5, 118/5, 120/2, 130/1, 152/2, 221/4, 233/2, 235/3, 250/3 Ayn :248/3 yet : 75/2, 121/1

158

yet ve Sreler : 1/1, 4/4, 18/1, 18/4, 61/2, 113/3, 162/2 yine,Ayna : 62/3, 65/6, 76/2, 202/5,248/2 Ayn : 108/1, 118/3, 125/5 Ay: 151/5 Azb : 116/2, 165/5, 169/4 zd,Azde : 16/3, 249/1

B Bd : 28/2, 34/2, 50/8, 60/4, 79/2, 128/5, 167/3 Bde : 185/3, 185/5, 219/2, 241/1, 241/2, 241/3 Bad- Sba : 62/1, 73/4, 139/3 Ba : 15/2, 31/4, 31/8, 35/3, 43/5, 48/4, 49/1, 63/3, 64/5, 72/3, 79/1, 139/3 Bahar : 68/3, 183/1 Bahr : 25/3, 50/8, 51/5, 74/3,160/2 Bl : 133/2 Brn : 7/5, 15/5, 29/3, 41/4, 54/3, 88/5, 99/6, 100/4, 207/3 Basar : 248/2 Btl : 67/3 Bende : 1/3, 1/6, 10/2, 43/4, 46/2, 63/1, 69/2, 74/2, 75/5, 107/5, 139/6, 248/5 Bek : 205/4 Bel : 2/5, 17/1, 24/2, 24/3, 25/3, 25/4, 32/3, 32/5, 33/1, 35/3, 50/2, 57/3, 59/5, 68/3, 71/5, 81/2, 83/2, 93/5, 98/3, 105/1, 138/2, 172/1, 196/3, 210/2, 229/5, 238/5, 245/1, 249/5 Berk : 7/7, 60/2, 81/5, 208/4 Beyabn : 70/6, 83/2 Bezm : 44/1, 51/2, 120/4, 140/4, 183/1, 203/2 ,230/6 Bezm-i elest : 45/5, 76/4,178/1,180/3,219/1,224/3 B-din : 88/3 Bigne : 56/1, 105/2, 194/2, 244/1 Bihit : 5/7, 28/1,166/3 Bimr : 147/2, 159/3 B-nn : 155/1

159

B-vef : 96/5 Bse : 27/3, 30/5, 50/4, 57/5, 146/3, 155/1, 232/5 By : 15/2, 28/1, 66/3, 82/4, 101/1, 103/1, 184/4, 201/4, 214/7, 228/1, 243/2, Bt : 189/4 Blbl : 5/6, 39/2, 55/1, 78/1,189/4, 214/7, 228/1, 248/4

C Cm : 10/3, 31/2, 37/4, 42/3, 45/5, 56/6, 116/3, 125/5, 160/1, 184/4, 194/5, 195/7, 214/8, 226/4, 228/1, 246/4 Cm- Ml : 228/2 Can : 2/2, 7/3, 7/6, 8/5, 9/5, 10/3, 10/4, 14/1, 15/3, 20/4, 21/3, 24/1, 26/5, 27/3, 28/5, 29/1, 30/5, 35/1, 35/4, 36/1, 36/2, 37/2, 38/4, 38/5, 39/5, 42/4, 49/4, 56/3, 57/4, 57/5, 58/1, 59/2, 61/5, 62/1, 64/1, 65/1, 66/3, 69/5, 70/1, 72/3, 73/5, 75/3, 76/5, 77/5, 78/3, 78/4, 84/4, 85/2, 86/2, 87/1, 88/2, 90/1, 91/2, 93/2, 96/1, 102/1, 102/5, 118/1, 119/2, 190/1, 201/1, 215/2, 217/4, 217/5, 223/4, 224/3, 227/1, 229/4, 234/1, 238/1, 238/1, 238/3, 239/5, 243/2, 243/5, 244/1 Cnn : 24/8, 29/3, 87/5, 91/2, 99/1, 244/2, 244/5 Cehennem : 5/3, 24/4 Cehim : 145/4, 153/3 Cef : 8/1, 30/1, 33/5, 68/4, 81/4, 83/3, 85/1, 88/2, 107/2, 109/4, 115/6, 124/3, 137/3,220/3 224/1, 224/2, 226/5,232/1 Ceml : 27/5, 113/4, 126/1, 167/1, 248/1 Cennet : 1/5, 45/4,49/1, 151/3, 169/4, 189/2, 214/9 Cevher : 50/7, 78/2, 83/5 Cevr : 12/3, 16/4, 33/5, 38/1, 42/2, 52/2, 75/4, 81/1, 84/4, 84/5, 88/5, 95/4, 108/5, 109/4, 124/3, 137/3, 141/4, 172/1, 196/5, 212/1, 220/3, 224/2, 238/5, 242/5 Cevr u Cef : 8/3, 46/1, 55/2, 66/2, 69/2, 92/2, 158/1, 199/1, 239/3, 246/1 Cihn : 39/4, 40/5, 60/1, 83/4, 86/2, 90/1, 125/4, 145/1, 175/3, 177/1 Cd : 69/2 Cura : 37/4, 126/2, 129/2, 195/7, 214/8, 224/3 Cuybr : 142/3, 160/1

160

Cnn: 225/2 Crm : 143/5 h- Zekan : 249/3 r Kitb : 9/3 ehre : 68/3,102/1 era : 37/8 em : 7/3, 18/2, 26/3, 52/4, 56/6, 57/2, 76/5, 77/3, 82/5, 83/1, 95/1, 95/5, 98/2, 100/4, 114/5, 123/1, 128/4, 155/4, 213/4, 217/1, 224/1,236/2, 244/4,249/5 eme : 36/5, 114/6, 231/3,236/2 evgn : 36/4, 41/2, 54/4, 56/7, 58/3, 134/2, 141/3, 146/2 D Dm : 32/3, 229/3 Dmen : 33/,100/2, 119/3, 146/1, 189/3, 208/1, 224/2 Dr : 14/3, 43/2, 78/5,123/4,230/3, 230/5 Dehan : 68/2, 120/3, 149/1, 208/4, 218/4 Dehr : 45/2, 62/4, 135/5 Dem : 28/5, 31/1, 48/3, 63/4, 72/4, 77/1, 82/1, 108/2, 110/5, 116/4, 119/2, 122/2,132/5, 133/3, 140/5, 157/9, 198/4, 245/1, 248/3 Derd : , 4/2, 6/1, 7/1, 7/4, 7/7, 15/1, 22/5, 30/2, 31/3, 32/5, 34/2, 36/1, 36/2, 39/4, 41/5, 44/5, 45/1, 49/3, 49/5, 50/7, 55/3, 58/1, 59/1, 60/4, 60/7, 66/1, 67/2, 67/4, 69/5, 70/4, 71/2, 71/5, 74/5, 83/2, 84/1, 87/1, 93/5, 96/6, 98/3, 102/1, 102/4, 105/1, 117/5, 122/5, 124/1, 128/1, 154/2, 158/1, 159/1, 160/5, 186/1, 190/1, 204/1, 213/5, 223/1, 224/1, 230/4, 233/4, 234/5, 242/1, 243/1, 244/4 Dergh : 9/2, 154/5 Dervi : 123/3, 130/4 Devr : 167/4, 237/1 Devrn : 8/4, 189/4 Derya : 37/2, 46/3, 57/2, 60/3, 128/5 Dest : 14/4, 46/1, 119/1, 187/5, Destr : 129/5 Dest-i Kudret : 5/1 Didr : 5/7, 41/3, 115/2

161

Dde : 83/1, 95/2, 107/4, 115/3, 120/5, 211/3 Dil : 2/3, 2/5, 4/2, 7/3, 7/5, 12/4, 13/4, 14/1, 14/2, 14/3, 15/5, 20/4, 21/1, 24/1, 24/6, 25/1, 26/5, 27/1, 31/1, 31/3, 31/4, 34/3, 34/4, 35/1, 35/5, 37/8, 38/4, 42/4, 43/2, 43/4, 47/1, 47/3, 49/4, 55/1, 55/3, 56/3, 58/1, 59/2, 60/3, 60/4, 61/4, 61/5, 64/1, 66/2, 67/4, 71/2, 71/3, 74/2, 75/1, 76/4, 77/2, 78/4, 80/1, 80/3, 81/5, 82/5, 83/2, 84/4, 85/7, 86/1, 86/3, 87/1, 88/3, 91/5, 94/1, 95/3, 103/2,110/4, 113/1, 115/3, 118/2, 120/6, 136/5, 139/7, 140/4, 141/3, 150/1, 160/1, 207/3, 213/5, 217/5, 229/2, 229/5, 230/2, 230/5, 232/2, 233/2, 234/4, 235/3, 235/4, 239/3, 239/5, 243/2, 243/4, 243/5, 244/1, 248/3, 248/4, 248/5, 249/1, 250/3, 250/4 Dilber : 27/5, 41/1, 56/5, 67/5, 107/2,115/5, 116/4, 130/2, 136/6, 146/2, 147/5, 168/1, 199/2, 238/4, 242/5 Dildr : 36/2, 97/3, 98/1, 100/3, 100/6, 210/5 Din : 26/5 Din Kaynakl Szler : 1/3, 2/2, 6/3, 7/6, 18/5, 21/2, 77/4, 77/5, 85/3, 89/1, 198/5 Divne : 15/1, 34/4, 37/5, 56/2, 64/3, 69/1, 105/1, 123/5, 127/2, 244/1 Dost : 53/1, 53/5, 56/3, 64/1, 92/1, 100/1, 106/3, 123/1, 218/4, 223/5, 227/4, 229/1, 231/1, 238/1, 239/1, 239/2, 243/1, 243/3 Du : 12/3, 13/1, 28/3, 143/5, 225/3 D-lem : 175/4 D-cihn : 9/2 Dnya : 2/3, 24/9, 31/8, 61/4, 62/2, 82/5, 85/1, 95/6, 150/5, 150/6, 153/4, 184/1,185/4, 196/4, 205/1, 216/5, 222/2, 229/5, 241/5, 250/3 Drr : 29/2, 38/5, 57/2, 78/2, 84/3, 88/1, 104/4, 124/2, 249/4

E Ebr : 7/5, 15/5, 43/1, 101/4, 138/2, 167/2, 211/2 Ebru : 8/5, 24/6, 48/3, 119/4, 122/1, 176/4, 226/3 Ecel : 113/5, 125/3 Efgn : 39/2, 64/4, 96/6, 122/3, 131/5, 136/2 Ehl-i Iy : 246/1 Emn : 27/4, 93/2 Emr-i Hkk : 230/1

162

Esrr : 174/2 Eik : 13/5 Ek : 91/1, 98/2, 100/4, 128/5,46/4 Evrd : 241/2 Eyyb : 115/1 Ezel : 16/4, 18/3, 36/4, 37/7, 83/5, 97/1, 124/3, 136/3, 214/8, 230/1, 241/3 F Fakr : 3/3, 149/4, 229/4,236/3, 238/3 Felek : 216/2, 217/2, 232/3, 237/2 Fen : 70/6 Ferr : 44/3 Feryd : 16/1, 55/1, 79/5, 94/4, 106/1, 143/1, 215/2 Fign : 70/3, 87/2, 122/5, 143/1,248/4 Firk,Firkt : : 49/4, 68/3, 74/3, 82/3, 125/1, 130/1, 195/4, 196/1, 215/3 Fitne : 4/7, 47/4, 155/4

G Gaffr : 22/3, 137/5, 181/3, 184/4 Gm : 2/5, 7/4, 12/5, 13/5, 14/4, 19/1, 21/1, 24/2, 25/3, 27/2, 28/4, 30/2, 31/1, 31/5, 42/1, 42/4, 44/1, 44/3, 44/5, 55/3, 55/5, 57/3, 60/7, 66/2, 67/2, 67/4, 68/3, 68/5, 70/6, 71/4, 72/2, 76/2, 78/2, 78/5, 82/1, 87/4, 93/4, 100/6, 101/4, 110/5, 116/7, 120/4, 124/5, 129/1, 140/4, 151/5, 196/3, 197/4, 213/1, 215/1, 217/6, 222/5, 223/5, 225/5, 233/2, 239/5, 242/2 Gamze : 20/2, 27/4, 34/1, 34/3, 36/2, 44/3, 48/3, 54/2, 59/2, 75/3, 85/3, 88/2, 93/2, 99/2, 110/1, 114/4, 128/4, 195/2, 217/4,212/1, 226,/3, 233/3, 245/4 Gret : 212/6, 220/1 Grib : 19/2, 121/2 Gayb : 16/5 Gece : 49/2, 49/4, 56/5, 65/3, 96/1, 98/4, 100/5, 116/5, 223/1, 234/1, 234/3, Ged : 6/2, 12/5, 30/2, 32/1, 33/3, 38/2, 56/4, 123/5, 149/5, 205/4, 223/2, 237/3 Genc : 30/4, 32/3, 85/5, 90/5, 138/3, 244/5, 249/4 Gevher : 55/3, 83/1, 83/5, 90/5, 107/1

163

Gonca : 79/3 Gnl : 16/2, 17/3, 35/3, 37/2, 39/4, 42/1, 42/5, 48/2, 49/3, 50/1, 53/1, 54/1, 56/1, 56/2, 59/4, 62/3, 68/5, 69/5, 73/4, 73/5, 76/2, 77/3, 81/2, 85/2, 87/4, 91/1, 92/2, 92/4,105/2, 107/4, 115/6, 116/5, 122/1, 128/3, 133/3, 164/3, 194/3, 196/4,203/4 Gl : 5/2, 5/6, 7/2, 14/5, 20/1, 22/4, 29/1, 29/3, 43/5, 44/2, 48/1, 55/1, 57/1, 70/2, 72/3, 72/4, 76/1, 78/1, 79/3, 87/3, 92/1, 92/3, 94/4, 99/2, 101/1, 104/4, 118/1, 122/2, 124/4, 126/1, 131/1, 134/3, 139/3,139/5,141/2, 160/3, 181/4, 191/3, 221/2,232/1, 248/4, 249/2 Glgn : 81/3, 116/3 Glistn : 234/2 Glruh : 234/2 Glen : 5/6, 11/2, 48/4, 53/3, 55/1, 64/2, 78/1, 92/1, 121/4, 124/4, 139/3, 139/5, 234/2, 243/3 Glzr : 7/2, 31/8, 221/2 Gnah : 6/6, 11/6, 23/3, 40/1, 42/2, 130/5, 137/5, 181/1, 202/5 Gnhkar: 22/1 H Hb : 88/5, 98/4, 113/6, 114/5, 125/2, 133/1, 152/3, 164/2 Habib: 3/1,144/1, 145/2 Hc : 45/4 Had : 121/4, 214/3 Hk : 9/5, 10/5, 18/1, 28/2, 38/5, 39/3, 85/4, 95/2, 113/1, 127/1, 131/2, 150/6, 198/2, 200/2, 210/3, 227/3, 238/2, 241/5 Hakk : , 9/3, 9/8, 9/11, 21/7, 26/6, 86/1, 89/1, 108/3, 119/5, 145/3, 150/1, 150/3, 205/1, 214/1, 245/4 Hk-i pay : 95/5, 26/6 Hal(Ruh) : 17/4, 38/2, 44/1, 47/3, 58/3, 60/4, 76/5,90/2, 97/2, 97/3, 98/1, 101/5, 110/4, 126/3, 129/1, 133/2,143/6,151/2, 186/5, 188/5, 192/4,221/7,233/4,235/5,244/4 Hl-i perian : 221/3 Hl(Ben) : 25/2, 58/3,59/5, 71/5, 78/4, 117/1, 118/1, 177/2, 204/2,232/3 Hle : 90/2 Hlet : 2/4, 52/1, 147/1, 246/4 Halk : 62/2, 126/1, 173/6

164

Halvet : 186/3 Hm : 31/4, 157/1, 201/1 Hamd : 89/1 Hne:29/4, 77/3, 83/3, 91/1,91/4, 244/3,244/5 Hrab : 116/1, 122/1, 125/4, 126/3, 140/1, 208/3 Haram : 81/3 Harf-i Kuran : 193/3 Hasta : 31/3, 35/5, 43/2, 45/1, 47/1, 58/1, 63/2, 69/5, 85/7, 87/1, 98/5, 100/3, 103/5, 116/4, 118/1, 181/5,165/4, 217/7, 235/4 Hasret : 14/5, 17/2, 66/4, 100/3 Har : 235/7 Hat : 29/1, 51/3, 58/2, 59/4, 75/2, 76/3, 91/3, 118/3, 227/2, 237/1 Hatib : 139/2 Hattat- ezel : 28/4 Hayr : 192/2, 249/3 Hayret : 64/3, 72/2 Hayy : 189/5 Helk : 134/5, 213/4 Hev-Heves : 8/2, 8/4, 26/1, 53/5, 71/2, 72/1, 79/5, 91/3, 95/1, 98/1, 128/4, 140/2, 183/5, 214/6, 232/3 Hrka : 197/2 Hm : 41/1, 52/4, 56/6, 121/2, 165/4 Hzr : 47/4, 157/1, 163/5, 216/1, 221/2 Hicb : 7/2,135/2 Hicr-Hicrn : 7/4, 17/2, 27/2, 39/4, 40/3, 47/4, 47/5, 64/4, 69/4, 84/1, 107/2, 116/1, 135/1, 156/1, 162/3, 169/3, 184/2, 187/1, 187/2,212/1, 217/3, 243/1 Hidyet : 197/4,210/3 Hikmet : 5/2 Hilt : 4/5, 46/1, 59/3, 144/3, 158/3 Himmet : 9/8, 73/4, 74/5, 103/3, 113/3, 163/5 Hun : 102/2, 114/2, 128/4, 132/2, 140/4, 231/4 Hur u Kevser : 115/2

165

Hutbe : 139/2 Hd : 9/7, 19/2, 65/4, 81/1, 81/5, 130/5, 145/2, 206/2, 218/3 Hkm-i er : 177/5 Hsn : 11/1, 18/2, 27/5, 30/4, 31/4, 31/8, 32/3, 38/4, 50/3, 51/4, 55/1, 56/3, 58/3, 60/2, 63/3, 71/1, 75/2, 76/3, 85/5, 90/2,121/1, 123/3, 124/4, 135/5, 139/2, 143/6, 190/3, 199/5, 221/2, 236/4, 238/4, 239/1, 241/4, 243/3, 249/4 I Iztrab : 169/1 hsan : 84/5 ki lem : 9/5 lh : 1/5 lim : 18/3,149/1 mam : 114/6 mamet : 250/2 man : 35/2, 193/2 nyet : 26/1, 52/4, 228/3 rem : 201/4 s : 27/4, 27/6, 250/4 s-nefes : 171/2 stifr : 134/4 stimdd : 16/5 zzet : 205/4 K Kbe : 17/5, 29/5, 61/5, 99/7, 146/5, 187/4, 213/4, 243/5 Kadd : 28/3, 215/2, 226/1, 235/6 Kdeh : 89/2, 214/7, 215/5, 219/2, 235/4, 240/2, 246/2 Kdem : 53/4, 60/5, 65/5 Kfir : 10/1, 16/2, 35/2, 151/3 Kahr : 36/3, 69/2, 230/4 Kmet : 52/4, 140/4, 209/1, 225/1, 227/5, 246/3 Kmil : 60/2

166

Kn : 36/6, 44/5, 45/3, 51/2, 52/4, 55/4, 64/1, 64/2, 76/5, 85/4, 93/4, 116/7, 127/4, 142/1, 195/1, 199/4, 207/1, 228/4, 243/1 Kanat : 230/3 Kni : 129/2,230/3 Kse : 60/7 Kavm-i Semd : 9/7 Kz : 216/4 Kebb : 120/4, 123/2, 214/3 Kelm : 2/1, 160/4, 174/5, 218/5 Kemn : 75/3, 93/1.183/3, 226/3 Kerem : 3/7, 69/, 137/5, 191/4, 220/4 Kermet: 171/2, 224/4, 233/3, 235/5, 240/2, 241/3 Kef : 60/2,75/2,118/1, 185/3,186/4,240/2,241/3 Kevser : 5/7, 81/3, 89/2, 145/5, 203/1 Kblegh : 24/6 Kble-nma : 103/4, 136/3 Kyam : 80/2, 225/1, 246/3 Kymet : 52/1, 81/2, 122/3, 182/3, 191/1, 191/3, 214/8, 227/5, 233/4, 235/7, 245/1 Kilk-i Kudret : 157/2 Kuhken : 57/3 Kul : 5/2, 6/1, 22/2, 22/4, 26/2, 65/3, 88/4, 96/2, 181/4, 239/5, 246/5 Kuran : 193/3 Kurban : 17/5, 29/5, 35/4, 41/1, 99/4, 106/5, 217/4 Ky : 13/1, 17/5, 20/4, 23/4, 29/5, 31/3, 44/4, 47/1, 54/2, 61/5, 66/4, 80/3, 91/4, 106/4, 115/3, 118/4, 135/3, 144/5, 213/3, 231/4, 235/4, 244/2 Kffr : 228/5 Kfr : 93/3 L Lal : 7/1, 12/4, 15/3, 20/3, 25/1, 31/3, 34/1, 56/6, 58/2, 64/1, 69/4, 94/5, 114/1, 120/3, 131/3, 142/3, 166/4, 168/1,190/1, 213/2, 228/4, 229/2, 229/3, 231/4, 236/2, 238/2 Lle : 64/2, 70/5 Lt : 236/4

167

Leb : 10/3, 11/2, 16/1, 20/3, 25/4, 27/4, 31/6, 32/2, 34/1, 34/5, 43/2, 56/6, 63/2, 64/1, 77/2, 89/1, 91/2, 100/3, 114/1, 117/1, 119/1, 119/5, 120/1, 121/2, 123/4, 126/2, 143/4, 157/3, 166/4, 209/4, 226/4, 228/1, 229/2, 232/2, 233/3, 234/4, 236/1, 246/4 Leheb : 145/4, 150/2, 151/3 Leyl : 176/3 Levh : 18/3 Lutf : 22/2, 30/5, 31/7, 36/3, 81/5, 84/5,159/1, 171/3, 178/4, 186/2, 220/4, 228/4, 238/3, 248/2 M Mabed : 23/4 Mabud : 9/10 Mah : 51/5, 235/5, 237/1,245/3, 248/1 Mahabbat : 7/5, 12/5, 15/5, 37/2, 41/4, 51/5, 67/4, 100/5, 194/5, 224/3, 227/4 Mahbub : 4/1, 65/4, 134/1, 153/2 Mahbub-i Hd : 4/1 Mahbub-i Rb : 4/3, 9/1, 22/3 Mahitb : 126/1, 165/1,237/1, 245/1 Maher : 86/5, 145/3 Mal : 11/5,150/5 Mk : 149/5 Mazlm : 51/3 Meclis : 214/5, 228/4 Mecnun : 24/7, 25/2, 33/4, 34/4, 39/3, 43/4, 45/2, 47/5, 50/2, 50/5, 55/4, 57/3, 60/5, 72/2, 82/4, 91/3, 100/4, 100/6, 117/3, 127/2, 231/1, 235/2 Meded : 95/2 Meftn : 23/1 Meh : 107/5 Melmet : 59/4, 63/4, 70/4, 185/1, 198/1, 206/3, 225/3, 233/1, 235/1, 250/1 Mescid : 8/5, 121/1, 139/2, 158/4, 186/3, 224/4, 232/5 Mesih : 34/5, 128/2, 229/2 Mest : 34/3, 37/4, 56/6, 58/2, 104/3, 113/4, 139/4, 140/1, 163/3, 169/3, 182/5, 194/5, 203/1, 224/3, 227/1, 232/2, 232/5

168

Mereb : 170/3 , 175/5 Mey : 81/3, 94/5, 114/1, 121/2, 140/1, 1602, 177/3, 198/4, 204/4, 215/5, 224/3, 240/1 Meyhne : 42/3, 224/2 Meyl : 46/2, 53/3, 74/5, 110/1, 143/4, 147/3 Mezheb : 237/5 Minber : 139/2 Mihmn : 7/4, 100/5, 100/6, 179/3, 237/5, 243/3 Mihnet : 25/2, 27/1, 67/4, 70/6, 83/2, 138/2, 196/3, 214/6, 227/4, 230/4, 244/4 Mirc : 3/1 Miskin : 96/6, 230/6, 244/3 Mucib : 22/1, 159/5 Muhammed : 1/3, 4/3, 9/10, 181/3 Murd : 9/2, 40/5, 42/5, 78/3, 84/4 Murg : 55/1 Musa : 53/4 Mustafa : 1/5, 4/3, 62/5 Mbtel : 72/1 Mcrim : 139/6, 171/5 Mezzin : 235/6 Mjgan : 35/4, 57/4, 58/5, 59/5 Ml : 43/5, 76/2, 78/5, 125/5 Mlk : 32/4, 34/3, 116/1, 130/1, 156/2, 161/2, 183/4, 212/6, 230/1 Mrde : 191/5, 205/3, 236/1, 250/4 Mselmn : 93/3, 186/3 Mtak : 5/7 N Nb : 58/2, 94/5, 100/3, 114/1, 120/3, 131/3, 168/1, 195/1 Nln : 248/4 Nle : 16/11, 31/5, 43/1, 44/1, 51/1, 63/1, 63/5, 69/3, 70/2, 71/2, 72/4, 75/4, 79/5, 87/2, 94/4, 131/1, 152/5, 215/2, 249/2 Nr : 53/4, 54/3, 214/5 Nar- Cehennem : 19/6

169

Nasr v Yehud : 9/6 Nz : 54/4, 59/3, 79/3, 163/3, 168/2, 220/3 Nzr : 14/1, 18/2, 29/1, 38/4, 87/5, 103/4, 110/1, 123/1, 138/1, 192/1, 211/3, 217/7, 248/2, 250/2 Nefs : 65/7 Nergis : 39/2 Ne sim : 28/2 Ney : 27/2, 44/1, 70/3, 96/6, 151/1, 194/3 Nigr : 44/4, 54/4, 58/3, 61/3, 63/3, 64/1,97/3, 115/4 Nigeh : 40/5 Nikb : 80/4, 87/5, 156/4, 168/2 Nuh : 107/2 Nr : 3/2, 9/4, 9/10, 26/5, 27/5, 53/4, 65/4, 80/1, 153/1, 166/1, 182/1, 210/3 Nr-i Hd : 80/1, 153/1

P Padiah : 12/5, 27/1, 38/2, 51/4, 85/6, 96/1, 98/2, 238/4, 245/5, 246/5 Pervne : 56/3, 117/4, 136/4, 162/5, 239/1 Perin : 48/2, 59/4, 84/2, 138/1, 221/3 Peykn : 213/2 Pr : 37/8, 89/2, 248/4 Pr-i Harbat : 240/1, 241/1 Pr-i Mugan : 85/3, 89/2, 208/1

R Rab :65/9, 81/4, 95/7, 143/1, 150/1, 162/4, 175/4 Rahm :1/6 Rahmet : 22/1, 57/4, 65/3, 81/1, 96/1, 97/3, 118/3, 147/1,174/3,192/1,199/1 Rakb : 7/6, 42/5, 88/3, 96/5, 101/2, 124/5,139/1, 147/4, 151/3, 215/4 Rn : 118/4, 148/4 Ravz :26/6, 41/3, 214/9 Rz :230/2

170

Reh :45/4,47/1, 47/2, 47/4, 47/5,61/6, 65/2, 80/5, 81/5, 102/3106/5, 109/3, 122/5, 138/1, 159/4, 223/5, 235/1, 240/3 Reyhn : 29/1,89/5, 237/4 Rdvan : 28/1 Ribt :2/3, 222/2 Rind : 42/3, 70/4, 123/5, 240/2, 241/2 Riy : 73/2, 87/7, 150/1, 186/3 Ruh-l emn : 18/1 Ruh-l Kuds : 8/3 Ruhsr :3/2, 35/2, 76/1, 94/1, 118/5, 122/2, 146/5, 174/1, 207/2, 248/2 Ren : 76/4 Ry : 4/4, 40/4, 45/2, 66/1, 94/1, 104/5, 110/4, 139/1, 147/1, 192/3, 250/2 Ruz-i Ezel : 37/4 Ruz-i Elest : 219/1, 224/3, 226/2 Ruz- Kymet : 235/7, 242/1 Ruz- Maher : 1/6, , 18/4, 153/2, 224/2, 226/4, 235/7, 242/1 S Sadet :52/2, 198/3, 227/3, 240/4, 246/1 Sb : 15/1, 28/1, 34/2, 44/4, 47/1, 47/3, 47/5, 50/5, 66/3, 79/1, 80/3, 94/1, 95/2, 98/5, 102/3, 146/1 Sf : 4/2, 61/5, 72/5, 81/3, 81/4 Sagar : 31/2, 78/1, 89/1, 167/4 Sahra : 25/2, 41/4, 128/1, 152/1, 213/3 Ski : 60/7, 81/3, 141/1, 166/4, 167/3, 170/1, 195/6, 215/5, 240/1 Snem : 13/1, 16/4, 30/2, 93/3, 128/2 Secde : 8/5, 128/2, 176/4 Seher : 47/1, 51/1, 62/1, 125/2, 141/5, 192/1, 217/1, 237/3 Sem : 79/4, 90/3 Servi : 5/4, 11/2, 13/2, 20/1, 28/3, 53/5, 57/4, 59/3, 79/1, 79/4, 80/2, 127/1, 128/3, 142/3, 163/4, 184/2, 186/2, 196/1, 209/1, 225/1, 226/1, 245/1, 246/3 Sevb : 113/6, 125/5, 133/4 Sevda : 24/1, 39/5, 47/3, 54/1, 55/4, 72/1, 91/3, 120/5, 128/1, 140/2, 152/4, 180/1, 203/2

171

Seyr : 94/2, 240/1 Srr : 30/3, 120/3, 223/3, 228/3, 241/3 Sidre : 80/2 Sine : 12/1, 15/4, 24/3, 35/3, 36/2, 41/4, 43/5, 48/3, 50/1, 53/2, 54/3, 58/5, 63/1, 68/1, 68/2, 70/5, 71/3, 75/8, 82/2, 83/1, 85/3, 90/1, 96/6, 99/2, 104/3, 123/2, 126/3, 140/4, 152/1, 154/3, 156/2, 174/4, 177/3, 195/2, 213/1, 215/6, 216/4, 217/4, 221/5, 243/4 Subhan : 6/1 Sfi : 129/5, 160/4 Sultan : 3/1, 34/3, 44/3, 69/2, 88/4, 146/4, 151/2, 171/5

d : 6/3, 66/3, 67/4, 116/6, 205/5 ah : 6/2, 6/6, 30/2, 32/1, 33/3, 39/4, 40/2, 44/3, 46/5, 49/4, 51/4, 63/1, 69/2, 71/3, 84/4, 88/4, 100/5, 102/3, 106/5, 144/3, 151/2, 173/3, 191/2, 203/3, 209/5, 238/2, 238/4, 239/2 ahdet : 227/2, 245/4 akir : 109/5 m : 67/5, 125/2, 140/1, 141/8 arb : 25/1, 44/5, 64/2, 81/3, 116/3, 120/1, 123/2, 140/1, 145/5, 163/1, 154/4, 164/4, 202/4, 213/1, 214/9, 228/2 eb : 14/3, 40/3, 64/4, 75/4, 82/3, 87/3, 110/5, 116/7, 117/2, 129/1, 143/1, 155/2, 161/3, 162/1, 170/2, 230/6 efat : , 4/3, 4/6, 9/9, 10/5, 11/6, 62/5, 145/3 efi : 9/10 ehid : 8/1, 20/4, 24/10, 235/3 em : 3/2, 27/5, 37/8, 51/2, 56/3, 69/1, 76/4, 214/5, 239/1 er : 86/5, 155/4 evk : 20/5, 48/1, 58/2, 64/5, 79/3, 94/2, 116/3, 169/2 eyh : 154/5, 204/3, 232/2 eytan : , 4/7, 89/2 eyda : 24/1, 25/1, 25/2, 34/4, 45/1, 45/5, 50/1, 55/4, 57/1 ie: 198/2, 219/3, 224/1, 226/5

172

ivekr : 96/2 kr : 105/4, 162/2, 191/1, 194/5, 218/3, 232/4 T Tc : 3/1, 3/3, 46/2, 46/4, 150/7, 184/3, 191/2, 198/3, 209/5 Takdir : 109/5 Taleb : 117/5, 151/1, 155/1, 176/5, 214/9 Talib : 41/3, 194/1 Tanr : 80/5, 113/2 Tvaf : 61/5 Tecelli : 53/4 Tem : 92/3 Terk : 21/3, 39/3, 67/3, 70/1, 99/1, 140/2, 150/6, 182/4, 195/5 Teslm : 20/4, 24/8 Tene : 10/3, 11/6, 12/4, 49/4, 64/1 Tevbe : 4/7, 141/2, 149/5, 153/3, 181/1 Tevekkl : 55/5 Tub : 52/5, 80/2, 201/4 Tr : 80/4 U - Umman : 123/5, 195/1, 201/5 Uryan : 127/2, 195/3 Uak : 31/7, 75/4, 91/4, 97/1, 165/2, 192/3, 241/4 ftade : 157/5 V Vadi-i Eymen : 53/4 Vahdet : 182/4 Vaiz : 73/2 Vasl : 33/3, 84/1, 107/4, 132/5, 157/5, 161/2, 184/2, 213/5, 223/2, 232/1, 237/5, 244/5 Vef : 24/9, 30/11, 33/5, 46/1, 54/5, 69/2, 82/4, 85/1, 92/4, 96/5, 109/4, 114/7, 124/5, 129/4, 184/5, 193/2, 232/1, 235/2 Visl : 49/4, 50/3, 175/4, 187/1, 210/1, 215/3 Virne : 41/3, 116/5, 138/3, 194/3, 208/3, 220/4, 244/5

173

Y Yr : 15/6, 34/2, 39/5, 41/5, 47/1, 49/1, 49/5, 53/3, 85/1, 88/5, 93/5, 97/1, 108/1, 110/2, 115/3, 119/1, 120/4, 124/5, 140/5, 144/4, 152/5, 154/3, 165/3, 192/3, 195/2, 200/4, 203/1, 212/5, 218/4, 223/5, 228/1, 229/5, 233/1, 238/5, 249/1 Yevm-i Cez : 26/2 Yol : 25/4, 26/3, 36/1, 43/3, 43/5, 44/1, 44/4, 54/4, 65/2, 72/3, 86/1, 88/2, 94/3, 109/3, 139/1, 200/5, 215/5, 217/5, 225/5, 233/5, 234/4, 250/5 Yunus : 230/6 Yusuf : 23/2 Yz : 38/1, 39/1, 39/3, 43/3, 48/1, 53/5, 60/2, 64/5, 73/3, 79/2, 82/2, 86/4, 94/3, 110/5, 118/2, 123/1, 124/4, 164/2, 234/3, 248/2, 248/5 Z Zahid : 5/7, 8/4, 39/5, 40/4, 63/4, 70/4, 73/2, 77/4, 89/4, 109/3, 115/2, 149/2, 224/3, 225/4, 226/6, 232/2, 232/4, 246/2, 250/1 Zahir : 2/2, 18/3, 68/4, 70/5, 93/1, 158/4, 165/5, 195/2, 246/2 Zahm : 57/4 Zekt : 60/2, 123/3, 188/3, 235/3, 236/3 Zenahdn : 48/5, 201/3, 244/3 Zevk : 85/6, 100/5, 155/1 Zikr : 1/1, 2/4, 62/1, 121/1, 125/5, 230/6, 234/5 Zindan : 7/2, 48/5, 49/1, 201/3 Zinde : 9/4, 191/5, 216/2, 235/4, 250/4 Zulm : 51/3, 81/4, 245/5 Zulmet : 3/2, 7/1, 8/4, 9/4, 47/4, 65/2, 145/1, 188/1, 230/6, Zlf : 7/1, 14/3, 16/3, 17/3, 25/1, 25/2, 28/1, 30/4, 31/4, 31/6, 34/2, 35/2, 36/4, 37/1, 38/2, 39/5, 41/2, 42/4, 47/3, 48/2, 48/5, 50/2, 54/1, 54/4, 55/4, 56/2, 56/5, 56/7, 58/3, 58/4, 59/4, 61/2, 63/3, 66/3, 66/5, 67/5, 68/1, 69/5, 72/1, 72/2, 74/1, 75/4, 80/4, 84/2, 85/5, 87/3, 87/5, 93/3, 97/4, 98/1, 101/1, 101/3, 103/1, 104/2, 109/2, 110/2, 115/5, 121/3, 122/2, 140/2, 144/4, 155/2, 221/3, 227/1, 229/1, 229/2, 229/3, 229/5, 232/3, 236/1, 238/2, 239/3, 244/3, 249/3, 249/4 Znnr : 93/3, 128/2

174

BBLYOGRAFYA

Ahdi, Ak, Cokun, Ar, Ahmet, k elebi, Aydn, Ali Arslan, stanbul, 1991 Banarl, Nihad Sami, Beli, Esseyyid smail, Bilmen, mer Nasuhi, Birk, Abdulhamit, Bolay, Sleyman Hayri, Cebeciolu, Ethem, Ceylan, mr, antay, Hasan Basri, elebiolu, mil,

Ahdi Tezkiresi, Millet Ktphanesi., AE tarih 774 Muhibb Divn, c.I, Trabzon, 2006 eyh Galib Divnnda Ak, Faklte Kitabevi, Isparta, 2003 Meair-uar, stanbul ,TY 2406 Meleklere man, amil slm Ansiklopedisi., c.IV,

Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. I, stanbul, 1987 Gldeste-i Riyz- rfn, stanbul, TY 1182 Byk slm lmihali, Ankara,1995 Kuran, D..A., c.XVI, stanbul, 2000 Akl, D..A.,c. II, stanbul, 1989 Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 2004 Tasavvuf iir erhleri, Kitabevi, stanbul, 2000 Kur an- Hakm ve Mel-i Kerim c.III, stanbul, 1973 Kanun Sultan Sleyman Devri Trk Edebiyat, stanbul, 1994,s.33-34.

Dndren, Hamdi, .,

kl, D..A.,c.II, stanbul, 1989 Peygamberlere man, amil slm Ansiklopedisi, c.V, stanbul, 1992

El-Seyyid Rza, Ergun, Sadettin Nzhet, Furat, A. Subhi, Glpnarl, Abdlbaki,

Tezkire-i Rza, stanbul, 1316 Trk irleri, c.II, stanbul, 1945 eytan, .A., c.XI, stanbul ,1997 Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul, 1997

Harman, mer Faruk,

Cehennem, stanbul,1993

Diyanet

slm

Ansiklopedisi,

VII,

Hucvir,

Kefl-Mahcb, (Hazrlayan: Sleyman Uluda: Hakikat Bilgisi), stanbul, 1996

sen, Mustafa, A. Fuat Bilkan, Sultan irler, Ankara, 1997

175

Kandemir, M. Yaar, Kara, Mustafa, Kastamonulu Latifi, Knalzade Hasan elebi, Kprl, Fuat, Yldrm, Suat Kueyr, Abdlkerim,

Hadis, D..A., c.XV, stanbul, 1997 Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul, 1999 Tezkire-i Latifi, stanbul, 1314. Knalzade Hasan elebi Tezkiresi, Atf Ef. Ktp., 281 Bk, .A.. c.II., stanbul, 1998 Kurn- Hkim Ve Aklamal Meali, stanbul, 2001 Kueyr Risalesi, (Hazrlayan: Sleyman Uluda),

stanbul, 1999 Kbra, Necmeddin, Tasavvuf Hayat, (Hazrlayan: Mustafa Kara), stanbul, 1996 Okuyucu, Cihan, Divn iiri Estetii, stanbul, 2004

Onay Ahmet Talt, z, Mustafa,

Mazmunlar ve zah, Ankara, 2000 Ehl-i Beyt, Diyanet slm Ansiklopedisi, X, stanbul 1994

zalp, Ahmet, Kitap, Pala, skender, ,

amil slm Ansiklopedisi, c.III, stanbul, 1991 Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul 2002 Bezm-i Elest, D..A., c.VI, stanbul 1992

Pervne, Bin Abdullah Bey, Mecmuatn-Nezir, 218b-452b Sinanolu, Mustafa, ahin, M. Sreyya, Tahrul-Mevlevi, Tarlan, Ali Nihat, man, D..A., c.XXII, stanbul, 2000 Cennet, D..A., c.VIII, stanbul, 1993 Edebiyat Lgat, stanbul, 1994 Fuzuli Divn erhi, s.14, Ankara ,1998

Tolasa, Harun, Topalolu, Bekir, , , , Turgut, Ali,

Ahmet Paann iir Dnyas, Ankara, 2001 Allah, D..A., c.II, stanbul 1989 hiret, D..A., c.I, stanbul, 1988 Kymet, D..A., c.XXV, Ankara, 2002 Cehennem, D..A., c.VII, Ankara, 2002 Tefsir Usul Kaynaklar, Marmara Universitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1991

Uluda, Sleyman,

Akl, D..A., c.II, stanbul, 1989

176

Uluda, Sleyman,

Ak, D..A., c.IV, stanbul, 1991 Cebrail, D..A., c. VII, stanbul, 1993

Yavuz, Yusuf evki, nal, Zeki,

Yavuz, Yusuf evki, etin Abdurrahman, Ayet, D..A., c.IV, stanbul 1991 Yavuz, Yusuf evki, , Yazc, Seyfettin, Ylmaz, Mehmet, Kader, D..A., c. XXIV, stanbul 2001 Bezm-i Elest, D..A., c.VI, stanbul 1992 Temel Dini Bilgiler, Ankara 2003 Edebiyatmzda slm Kaynakl Szler ,stanbul,1992

Ylmaz, H. Kmil,

Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 2002

177

ZGEM

Doum Yeri ve Yl r.Grd Kurumlar : Lise Lisans Yksek Lisans Doktora Medeni Durum

Beykoz / 18.11.1979 Balama Yl Bitirme Yl 1993 1997 2003 1997 2001 2006 Kurum Ad Tokat Anadolu retmen L. Ondokuz Mays niversitesi Uluda niversitesi

Evli

Bildii Yabanc Diller ve ngilizce Orta Dzeyi: ve Ayrlma allan Kurumun Ad alt Kurum (lar) Balama Tarihleri 2001 2002 zel Birikim Koleji 1. 2002 2006 Zafer lkretim Okulu 2. 2006 3. Yurtd Grevleri Kulland Burslar Ald dller ye Olduu Bilimsel ve Mesleki Topluluklar : Editr veya Yayn Kurulu yelikleri Yurt i ve Yurt Dnda katld Projeler Katld Yurt i ve Yurt D Bilimsel Toplantlar: Yaymlanan almalar Dier 10.11.2006 Nagehan DZCAN Ulubatl Hasan Anadolu Lisesi

178