27 MAYIS 1960 DARBES RAPORU

NDEKLER KISALTMALAR .................................................................................................................................................. 4 GR ..................................................................................................................................................................... 6 BRNC BLM II. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TRKYE VE DEMOKRASYE GE SREC I. Sava Sonras Dnemde Trkiye Panoramas........................................................................... 11 II. DPnin Kurulu Sreci ....................................................................................................................... 14 III. 1946 Seimleri ve DPnin Muhalefet Sreci ............................................................................ 15 IV. 19461950 Dneminde DP-Basn likileri ............................................................................ 18 KNC BLM TRKYENN DEMOKRAT PARTL YILLARI I. 1950 Seimleri ve DPnin ktidara Gelii ..................................................................................... 20 A. Seim ncesinde Basn ve Radyoda Durum ........................................................................ 20 B. Seim ncesinde lkedeki Siyasi Durum ............................................................................. 22 C. 14 Mays 1950 Seimleri: Beyaz htilal .................................................................................. 29 D. Seim Sonras Dnemde Ordu ve Darbe Sylentileri ....................................................... 30 E. Seimler Sonularnn Trkiyede ve Dnyada Yansmas ............................................. 32 II. 1950-1954 DP Hkmeti craatlar ............................................................................................. 35 A. Siyasi Durum ............................................................................................................................... 35 B. Kore Sava ....................................................................................................................................... 37 III. 1954 Seimleri ve Sonras Dnem .............................................................................................. 37 A. 6-7 Eyll Olaylar............................................................................................................................ 38 IV. 1957 Seimleri ve Sonras Dnem .............................................................................................. 42 A. Trkiyede Gizli Askeri-Darbeci Komitelerin Kurulmas ................................................ 43 B. Dokuz Subay Olay ......................................................................................................................... 45 C. Darbeye Zemin Hazrlayan Olaylar ......................................................................................... 48 V. 1950-1960 Aras Dnemde DP- Basn likisi.......................................................................... 59 VI. 1950-1960 Aras Dnemde DP-CHP likisi........................................................................... 62 VII. Dier Partilerin ktidar Partisiyle likileri ........................................................................... 64 VIII. Sivil Brokrasi-27 Mays likileri ........................................................................................... 64

NC BLM 27 MAYIS 1960 DARBES VE TRK SYAS HAYATINDA YEN BR DNEMN BALANGICI I. 27 Mays Darbesi .................................................................................................................................. 69 II. 27 Mays Dnemi Basn Politikalar ............................................................................................ 71 III. Yargnn 27 Mays ncesi ve Sonras Dnemdeki Durumu .............................................. 73 IV. 27 Mays-niversite likisi ........................................................................................................... 74 V. Sendikalar ve eitli Meslek Kurulular ile 27 Mays Arasndaki liki........................ 75 VI. zel Sektr27 Mays likisi ........................................................................................................ 77 A. Ko Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki .............................................................................. 77 B. Sabanc Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki ...................................................................... 79 C. Eczacba Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki ................................................................. 80 DRDNC BLM DARBE SONRASI DNEMDE TRK SYAS HAYATI I. Milli Birlik Komitesi Dnemi ........................................................................................................... 82 A. Milli Birlik Komitesinin Yapsal Analizi ............................................................................... 82 B. Milli Birlik Komitesi ve Ordudaki atmalar, Temizlik Harekat ve On drtler Olay ......................................................................................................................................................... 89 C. Milli Birlik Komitesiden Tabii Senatrle Uzanan Sre ............................................ 94 II. Yassada Yarglamalar ..................................................................................................................... 98 III. 1961 Anayasasnn Hazrlan ve Kurucu Meclisin Teekkl ....................................102 IV. Yeni Siyasi Partilerin Kurulmas ................................................................................................104 V. 1961 Anayasasyla Birlikte Trk Siyasi Hayatna Katlan Kurumlar ............................106 A. Anayasa Mahkemesi....................................................................................................................106 B. Milli Gvenlik Kurulu ve OYAK ...............................................................................................108 C. Cumhuriyet Senatosu..................................................................................................................109 D. Yksek Hakimler Kurulu ve Yksek Savclar Kurulu .....................................................110 II. 1961-1965 Koalisyon Hkmetleri Dnemi ..........................................................................112 A. 1961 Seimleri ..............................................................................................................................112 B. 27 Mays Sonras Dnemde Gizli Yaplanmalar ve Darbe Giriimleri .....................116 C. Demokrat Partililerin Af Sorunu ............................................................................................133 D. 147likler Olay..............................................................................................................................140 SONU ve NERLER ................................................................................................................................150 KAYNAKA ....................................................................................................................................................150 EK 1 27 MAYIS KRONOLOJS ................................................................................................................150 3

KISALTMALAR AP a.g.e. a.y. bkz BBYKP BM Adalet Partisi Ad Geen Eser Ayn Yer Baknz Birinci Be Yllk Kalknma Plan Birlemi Milletler

CENTO Merkezi Antlama rgt (Central Treaty Organization) CHP CKMP CMP ev. DP DPT Cumhuriyet Halk Partisi Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi Cumhuriyeti Millet Partisi eviren Demokrat Parti Devlet Planlama Tekilat

GSMH Gayri Safi Milli Hasla HF IMF KT Halk Frkas Intenational Money Fond Kamu ktisadi Teekklleri

MBK Milli Birlik Komitesi 4

MGK Milli Gvenlik Kurulu MKP Milli Kalknma Partisi MP Millet Partisi

MSB Milli Savunma Bakanl NATO Kuzey Atlantik Antlamas rgt (The North Atlantic Treaty Organization) OECD Ekonomik birlii ver Kalknma rgt ( Organization for Economic Cooperation and Development) SCF SBK Serbest Cumhuriyet Frkas Silahl Kuvvetler Birlii

TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi TCF TCK TP TMO TSK YAD YSK YTP Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Trk Ceza Kanunu Trkiye i Partisi Toprak Mahsulleri Ofisi Trk Silahl Kuvvetler Yksek Adalet Divan Yksek Soruturma Kurulu Yeni Trkiye Partisi

GR 27 MAYIS VE KAVRAM KARGAASI

27 Mays tarif iin kullanlan kavramlar ayn zamanda mahiyete de iaret etmektedir. 27 Maysn aktrlerinin ve bu harekete menf bakmayanlarn hemen hemen hepsinin kulland kavramlar ounlukla devrim, ihtilal, inklp, bunlara nazaran daha az kullanlan kavram da mdahaledir. Darbe istisnaen yine de ihtilal manasnda kullanlmaktadr. Ancak 27 Maysa taraftar olmakla birlikte MBKnin icraatlarna duyduklar tepki sebebiyle darbe kavramna imaen menf mana yklendiine de ahit olunmaktadr. Prof. Reat Kaynarn niversitede tasfiye karar sebebiyle yaynlad kitabnn ad niversiteye Darbedir. 27 Maysn madurlarnn ve bu harekete mspet yaklamayanlarn kulland kavramlar ise bata darbe olmak zere fiili durum, hkmet darbesi gibi kavramlardr. Uur Mumcuya gre 27 Mays da yine bir ttihatlk ruhuyla yaplmtr ve yine ayn siyasal izgidedir.1 27 Maysn ttihadlkla ilikisi ikinci blmde incelenecek olmakla birlikte bu grn geni bir kabule mazhar olduu sylenebilir. Ancak darbe aktrleri ve destekileri esas itibariyle ihtilal, inklab, devrim ve mdahale kavramlarn tercih etmektedirler. Bilhassa Komisyonumuzun dinledii MBK yeleri darbe kavramna itiraz etmi, gerekletirdikleri hareketin darbe olarak tavsif ve tesmiye edilmesine itirazda bulunarak ihtilal, devrim ya da mdahale kavramlarnn kullanlmasn tercih ve hatta tavsiye etmilerdir. MBK yesi Sami Kk 27 Mays bir askeri mdahaledir. Sonradan getirdii anayasa ilkeleriyle, bir darbeden km, bir ihtilal hviyetine brnmtr diyerek darbe ve ihtilal arasnda bir ayrm yapmaya almaktadr.2 Mmtaz Soysal Brokrasinin temsil ettii Kemalist yaklam ikinci plana atmak isteyen bir iktidar karsnda, memur, renci ve asker btnlemesi 27 Maysa bir brokratik hareket niteliini veriyor diyerek darbenin brokratik ynne dikkat ekmektedir.3 27 Maysn aktrlerinden ve 14ler olarak tasfiye edilen MBK yelerinden Orhan Erkanl, 27 Mays yalnz D.P. iktidarn ykan ve yeni bir anayasa dzeni kuran bir hareket olarak deil, Trk Silahl Kuvvetlerini politikaya sokan, sk sk sivil idareye mdahale arzu ve geleneini yaratan bir olay olarak da incelenmelidir demektedir.4 Numan Esin devrim kavramn tercih kabul etmektedir. Biz kendimizi darbeci olarak deil, 27 Mays devrimcisi olarak gryoruz. Biz halktan kopuk, halka kar bir hareket iinde asla bulunmadk. Biz, demokrat insanlardk.
1 2

Bedri Baykam, 27 Mays lk Akmzd, Ankara, mit Yaynclk, 1994, s.230. Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.193. 3 Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.278. Mmtaz Soysal, 1950 seimlerinin kendilerine bir eit Kemalist brokrasiye kar bir hareket olarak gzktn syleyerek dilin eski dile dntrlmesi, ya da ezann Arapa okunmas bir eit irticann belirmesi gibi eyler oldu diye ilave eder. Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.272273. 4 Orhan Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s.3.

27 Mays devrimcilerinin byk ounluu, belki hepsi demokrat insanlardr. Demokrasi zlemini ne koymulardr Biz, halkla btnlemeye halk ikna ederek, ihtilal meclisinin dinamizmi ierisinde bir devrim yaratmaya almzdr5. Esin, Komisyonumuzun deerli bir yesinin sorduu soruya verdii cevapta da Milli Birlik Hareketi ve 27 Mays htilali kavramlarn kullanmtr. SELUK ZDA (Manisa) Efendim, darbe yapmasaydnz da ve ihtilal yapmasaydnz NUMAN ESN htilal deyin una. Darbe lafn sevmiyorum. Ya Mill Birlik hareketi diyeceksiniz, ya 27 Mays ihtilali .6 Komisyonumuzun bilgisine bavurduu isimlerden TALAT TURHAN grme esnasnda Ben zaten darbe demiyorum, devrim diyorum nk etimolojik olarak baktmz vakit, devrimin tarifi ani bir deiim demektir. O ani deiim oldu nk bir parlamentoyu olduu gibi kaldran bir hareket, devrimdir. Art, yzde 62 kamuoyu desteiyle bir Anayasa kt, 61 Anayasas. Ki o zamanki anayasa profesrlerinin kitaplarn okursak, hatta dnyadaki btn kitaplar okumusak, hatta bu konuda ok yetkin bir kitap var, Christian Rumpfun Almanca bir doktora tezi var. Orada Trkiyede gelmi gemi, hatta dnyada gelmi gemi en iyi anayasa olarak 61 Anayasas gsterilir eklinde gr beyan etmitir.7 MBK yelerinden Suphi Grsoytraka gre 27 Mays bir halk hareketidir.8 MBK yelerinden Haydar Tunkanat 27 Maysn sebep ve mahiyeti hakknda izahta bulunurken ihtilal kavramn kullanmaktadr. 27 Mays htilali, diktaya ve keyfi idareye kar insan haklarna dayal, Bat anlamnda demokratik, laik bir hukuk devletini btn messeseleriyle kurmak iin yaplmtr.9 Komisyonumuzun dinledii isimlerden biri olan MBK yesi Mustafa Kaplan ise Komisyonumuzun darbe tabirini kullanarak sorduu bir soruya ise yann ve tecrbesinin tezahr bir latife ile yle cevap vermitir: SELUK ZDA (Manisa) - Siz ne zaman tantnz bu darbe yapmak isteyenlerle efendim? imdi darbeyi bize bir anlatr msnz ltfen, darbe nedir efendim? MUSTAFA KAPLAN imdi Sayn Vekilim, vallahi ben darbeyi bilmiyorum. Benim bildiim darbe, sanatkrlarn tahtay ey yapan, bir vurguyla alamazsa ona gelip keserle iki, tane gl vurmada bulunmas bir darbedir ama . htilal nedir, sorusuna verdii cevap ise Mdahale eklinde olmutur: SELUK ZDA (Manisa) - htilal nedir efendim? Sizin yaptnz ihtilal miydi? MUSTAFA KAPLAN Mdahale.10 27 Mays ile ilgili en ilgin kavram kullanan ise MBK yesi Kamil Karavelioludur. Yazd hatratnn baln Bir Devrim ki Darbe olarak takdir eden Karaveliolu 27 Mays iin devrim ve ihtilal kavramlar yannda kar darbe tabirini de
5 6

Numan Esin, Devrim ve Demokrasi Bir 27 Maysnn Anlar, stanbul, Doan Kitap, 2005, s.156157. Numan Esinin 26 Haziran 2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 7 Talat Turhann 26 Haziran 2010 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat:
8

Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.118; Suphi Grsoytrak, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum, say:125. 9 Haydar Tunkanat, 27 Mays 1960 Devrimi (Diktadan Demokrasiye), stanbul: ada Yaynlar, 1996, s.461. 10 Mustafa Kaplann 26 Haziran 2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: .

kullanmaktadr: Aslnda 27 Mays ihtilli var olan rejime bir darbe deildi r ki; ortadan kaldrlan ve parti rejimine dnen bir devleti yeniden ihya etmek amacndadr. zeti: Darbe deil; kar darbedir. 27 Mays gnlerinde devletten ne kalmt?... DPli liderlerin saltanatna son verilmitir. Siz isterseniz saltanat bile ihya edebilirsiniz zihniyetinin uygulamasna son verilmitir.11 Yassada Adalet Divan tarafndan idama mahkm edilen ancak cezas MBK tarafndan mr boyu hapse tahvil edilen Cumhurbakan Celal Bayar 27 Mays fiili bir durum olarak tavsif etmektedir.12 Buna ramen DPliler de zaman zaman ihtilal tabirini kullanmaktadrlar. Ancak onlar ihtilali ya haksz bir ihtilal ya da asker darbe manasnda kullanmaktadrlar. Yassadada mahkm olan DPlilerden Halil mre hakszlk vurgusuna iaret etmektedir: Halksz demokrasiler gibi Halksz ihtilaller de vardr. Ankara ve stanbulda, birka taburda hazrlanan ihtilal ile halk kitlelerinin hibir alakas yoktur. Bu alakaszlk, ihtilalcilerin de balca korkusu olmutur. Bu yzden her tarafta ordu birlik ve mensuplar idareye el koyma, halk susturma, gerekirse ve gerekenleri kamplara alma emri verilmitir Ve halkmz, istiklal savandan beri, silahn, ancak dmana evrileceini dedelerinden, babalarndan renmilerdi. 700 milyona mal olsa bile 7000 subay, ocukluklarndan beri hazrlanp yetitirildikleri mesleklerinden, bu halksz kaln korkusu ile uzaklatrlmlard. Ve halk, ancak, silahlar susup, silahllarn, bir ksmnn dln alp, bir ksmnn, yaptklar iin, SONA ERM BR ASKER GREV anlayiyle klalarna dnp dndrldkten sonra siyas parti kadrolarnda olan biteni dnmeye balamlardr.13 Yassadada mahkm olan mlkiye hocas mebus Prof. Dr. Rfk Salim Burak bu durumu net olarak ifade etmektedir: Biz 27 Mays iin bazan hkmet darbesi, baz kere de ihtill terimini kullandk. htill, genel olarak, halk tarafndan gerekletirilen bir hareketi ifade ediyor. Oysaki 27 Mays gerek hazrlan ve gerekse uygulan bakmndan tam anlam ile bir askeri darbe niteliindedir. Byle olmakla birlikte, yurdumuzda da, yabanc kaynaklarda da her iki isim birden kullanlm, Trk fikir ve politika hayatnda daha ok ihtill terimi zerinde durulmutur. Fakat 27 Maysa ister ihtill, isterse hkmet darbesi denilsin, nemli olan bu deildir. nemli olan, 27 Maysn Trk milletinin tasvibine mazhar olup olmad keyfiyetidir. Nitekim, darbeyi yapanlar da byle dnm olacaklar ki, giritikleri hareketin halkmzn arzu ve eilimi dorultusunda yaplm olduu fikrini toplumumuzda yaygn bir hale getirmek istemi ve ihtilli Trk milletinin benimsemi olduu yolundaki gr kabul ettirebilmek iin youn bir aba harcamlardr.14

11 12

Kamil Karaveliolu, Bir Devrim ki Darbe (27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll), stanbul: Grer Yaynlar, 2007, s.171. Cell Bayar, (Anlatan), Bavekilim Menderes, Der. smet Bozda, stanbul: Tercman Yaynlar, 1986, s. 13. 13 Halil mre, Bir mr Kitap (ocukluum, Yoluma kan Politika,27 Mays 196027 Kasm 1964), Ankara: Ayyldz Matbaas, 1976, s.286287. 14 Rfk Salim Burak, Yassada ve ncesi, Ankara: am Matbaas, 1976, s.9.

Her ne kadar darbe ile ihtilal ve benzeri kavramlarn kullanl aratrma konumuzun esasna taalluk etmese de kavramlarn tarif ve mahiyeti ile meruluk gerekeleri arasnda bir illiyet rabtas da gzlemlenmektedir. htilal ve devrim kavramlarnn kullanld yerlerde 27 Mays ayn zamanda meru bir hareket olarak kabul ve takdim edilmekte, hareketin salt bir asker darbe ya da mdahale olmad ihsas ettirilmeye allmaktadr. Suphi Grsoytrak 27 Maysta o gn eer Trk ordusu duruma hkim olmasayd, Romanyada grdmz gibi halk ayaklanmak zereydi. Aslnda 27 Mays kartlarnn btn iddialarna ramen tipik bir halk hareketidir. Genlik ba ekiyordu. Genliin ncln yapt, hakszla tahamml edemeyen Trk halknn, iisinin, kylsnn, aydnlarnn verdii bir savan sonucu oluan bir eylemdir. Ordu buna son safhada katld demektedir.15 Uur Mumcuya gre 27 Maysn arkasnda bir halk hareketi vardr. Halk hareketi de genlik eliyle sokaa yansmtr 16. 27 Mays ncesi DPye muhalif gazetecilerden Hilmi Yavuz ise 27 Maysn niin ihtilal olamayacan genlik hareketidir vurgusuyla u ekilde ifade etmektedir. Ne olursa olsun 27 Mays bir halk ayaklanmas deildir. Bu ihtilal deildir. Bir coup detadr, kudetadr (darbe). Yalnz gryoruz ki, baz kudetalar ne olursa olsun ou kez deilse bile, zaman zaman arkalarnda halk ynlarnn desteini de bulmutur. 27 Mays iin byle bir ey sylenebilir mi? O konuda da ok fazla bir ey sylemek istemiyorum. nk ok emin deilim. 27 Mays sabah yaanan bir enlikti. nsanlar sokaklara bir karnaval cokusuyla kmlardr. Ama bu, o insanlarn 54-60 arasnda, Menderes ynetimine itiraz olan, Menderes ynetimini onaylamayan ve bu ynetimin radikal bir ekilde deimesini isteyen insanlar olduu anlamna gelmez. Bizde genellikle byle bir takm determinist balantlar kurulmutur. Halk sokaklara dkld. yleyse ihtilali, 27 Mays destekliyorlard. Bence byle determinist neden- sonu ilikileri kurulamaz. nk kitle psikolojisi var. Dolaysyla 27 Maystan nceki Trkiyeye, halk ounluu dzleminde deil de daha snrl bir muhalefet olay ieriinden bakmak daha doru olur demektedir.17 27 Maysn ne olduu, ne olmad hususunda Beyaz htilaldir, bir Kabak, bir Patrona isyan deildir diyen Dndar Seyhan ise ilgin bir yaklam sergilemektedir. Bu hareket fikir getiren, Atatrk dirilten, ihtilal vasfn biraz da hareket ertesi gelimelerle tezahr ettiren bir vasftadr: 27 Maysta koskoca bir vatan yerinden oynad. Atatrk, Ant-Kabirden kalkarak btn hametiyle yeniden Trk milletinin bana dikiliyor 1960 da Atatrk Trk milleti, tarihinin hibir devrinde bu derece byk bir ilah ltfa eriemedi. Evet, 27 Mays ihtilli, Atatrkn 22 yl sonra dirilerek Trkiyenin kaderini ele alyd.18

15

Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.118; Suphi Grsoytrak, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum, say:125. 16 Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.230. 17 Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.325. Hilmi Yavuz, 27 Mays iin halk hareketi olduunu kesinlikle syleyemem. Ama bunun bir genlik hareketi olduu rahatlkla s ylenebilir demektedir. Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.330. 18 Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, stanbul: Nurettin Uycan Matbaas, 1966, s.7880.

lerleyen blmlerde de grlecei zere ihtilal ve devrim kavramlar 27 Maysn halktan kopuk asker bir darbe olduu gereini etkilemektedir. 27 Maysn Trk siyasal hayatnda baka hibir darbeyle kyaslanamayacak bir etki ve belirleyiciliine sahip olmas onu bir halk hareketi haline getirememektedir. Babakan Adnan Menderes de 27 Mays ncesi bata smet nn, muhaliflerden tarafndan da kullanlan ihtilal kavramn tercih edenlerdendir. Ancak Menderes, ihtilali, salt iktidara kar giriilen bir hareket olarak grmemektedir. Hkmete ynelik halk destei ve ihtilale direni de ihtilalidir: htilal yalnz iktidara kar yaplan bir hareket deildir. htilal kanunlar ineyenlere, milletin haklarna taarruz ve tecavz edenlere kar milletin bir kyam demektir. Bugn milletin haklarna tecavz edenler, milletin iradesini yok etmek isteyenler, iktidarda olanlar deil, aksine olarak bugn kendilerinin millet haklarnn koruyucusu olduklarn sahte bir eda ile ilan ederek, millet iradesini yok etmeye kyam etmi olanlardr. Binaenaleyh, ihtilal onlarn hakk deil, milletin ana haklarn inemek isteyenlere, onlara kar millete durmak, bir milletin en tabii hakk saylmak icapeder. htilalin ne demek olduunu bu szde ihtilalciler elbette anlamakta gecikmiyeceklerdir.19 Ancak Menderesin anlad anlamda bir ihtilal vuku bulmam, darbeye/ihtilale kar direni eklinde bir ihtilale tesadf edilmemitir.

19

27.5.1960 tarihli Havadis gazetesinden aktaran: Hasan Halis Sungur, Anayasay hlal Sular, stanbul: stanbul Matbaas, 1961, s.167.

10

BRNC BLM

II. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TRKYE VE DEMOKRASYE GE SREC

I. Sava Sonras Dnemde Trkiye Panoramas II. Dnya Sava sona ermek zereyken Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ynetimi kendini yepyeni bir takm sorunlarla kar karya bulmutur. Bunlar bir bakma, 1923ten beri uygulanmakta olan siyasal modelin tkanma noktasna geldiini gstermektedir. Halk daha fazla siyasetin dnda tutmak, rejimi ilemez hale sokabilirdi. Bata smet nn olmak zere, devrin ileri gelenlerinin bunu idrak etmi olduklar tahmin edilebilir. stelik II. Dnya Sava sonunda faist totaliteryenizmin yklmasyla birlikte btn dnyada demokrasi rzgarlar esmeye balam; hatta sava sonu konjonktr iinde Bat dnyasna yanamak zorunda kalan Trk politikasna bu ynde d basklar younlamtr. Trkiyenin 1945lerdeki iktisadi durumunun parlak olmay, yneticileri -bata ABD olmak zere- Batl demokrasilerin anlayna muhta hale getirmitir. Buna bir de kuzey komumuz Sovyetler Birliinin Boazlarn statsnde sz hakk ve Trkiyenin dousundan toprak talebinde bulunmasn da eklenirse, lkenin genel manzara tamamlanm olur.20 Byle bir uluslararas ortam iinde zellikle hr dnya lkelerinden anlay bekleyen Trkiyenin nce kendi evinin iini dzeltmeye balamas, bu dorultuda baz admlar atmas kanlmaz hale gelmitir. Bu admlardan biri de ok partili hayata gei sreci olacaktr.21 Trkiye 19231945 dneminde genel TCF ve SCF denemeleri hari CHP iktidarnda tek partili bir sistemle ynetilmitir. Siyasi sistemde deiiklik yaplmas ynndeki ilk nemli iaret, dnemin Milli efi, Cumhurbakan smet nnden
20 21

Baskn Oran, Trk D Politikas, C.I, stanbul, letiim Yaynlar, 2001, s. 472-473. Mustafa Erdoan, Trk Demokrasisinin Doum Tarihi: 14 Mays, Liberal Toplum Liberal Siyaset, Ankara, Siyasal Kitapevi, 1992, s. 253.

11

gelmitir. Almanyann teslim olmasndan ok ksa bir sre sonra, 19 Mays 1945te yapt nl konumada, nn, sava bittiine gre artk demokrasi yolunda yeni admlar atlabileceini bildirmitir.22 kinci nemli adm, 17 Haziran 1945te alt milletvekillii iin yaplan ara seimlerde, iktidardaki tek parti olan CHPnin (CHP) aday gstermemesi olmutur. Resmi aday yokluu, bu ara seimlerin demokratik ekime iinde gemesine yol amtr. Bundan sonra, liberalleme admlar byk bir hzla birbirini izlemeye balamtr.23 Bu arada Temmuz aynda yeni bir parti kurmak iin iadam Nuri Demira 18 Temmuz 1945de valilie bavuruda bulunmutur. Ancak tm ilgilerin CHP iindeki muhalefete yneldii bu dnemde kurulan Milli Kalknma Partisi (MKP) hem iktida r hem de basn tarafndan ilgisizlikle karlanmtr. Nitekim MKP 27 Ekimde resmen kurulduu halde nn 1 Kasmdaki Byk Millet Meclisini a konumasnda bu partiyi adeta yok sayarak partiden ihra edilen muhaliflere seslenmitir. ...Bizim tek eksiimiz, hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Tek dereceli olmasn istediimiz 1947 seiminde, milletin oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin edecektir. O zamana kadar ayr bir parti kurulabilip kurulamayacan... bilemeyiz. unu biliriz ki, bir siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn hizip eklinde almalarndan fazla, bunlarn, kanaatleri ve programlar ile aktan kar durum almalar, siyasi hayatmzn gelecei iin yapc bir tutumdur.24 Nitekim Nuri Demiran kurduu Milli Kalknma Partisi 25 Trk siyasi hayatnda fazla tutunamayarak kapanmtr. Bu dnemde smet nnnn istedii ayarda kurulacak muhalefet partisi Demokrat Parti (DP) olacaktr. DP kurulmadan daha birka ay ncesine dek, drt kurucu Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl CHP yesi idiler. Bayarn yeni partinin yaknda kurulacan aklayan demeci Tan Matbaas olaynn hemen ncesinde basnda yer alm ve burada Bayar Kemalizmden baka herhangi bir ideoloji ile alakam yoktur26 diyerek ar akmlardan uzak duracan belirtmitir. Souk Sava ortamnn olumaya balad 1945 sonlarnda, CHP iktidarnn Sovyet yanls sol muhalefetle ilikisi olan bir muhalefet partisine izin vermeyeceinin bilinciyle hareket eden Bayarn belirtilen yasaklara uymak kouluyla (irtica ve komnizm) iktidardan
22 23

Cumhuriyet, 20.5.1945, s.1. Cem Eroul, ok Partili Dzenin Kuruluu:19451971, Gei Sresince Trkiye, (der. Irvin Cemil Schick, Erturul Ahmet Tonak), stanbul, Belge Yaynlar, 1990, s. 112 24 Nihal Kara nciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, ( Editrler: Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay), stanbul, Der Yaynlar, t.y., s. 270. 25 MKP ok partili siyasi hayata gei dneminde merkezi stanbulda olmak zere Nuri Demira, Hseyin Avni Ula ve Cevat Rifat Atlhan tarafndan kuruldu. Parti bakan Nuri Demira idi. Tz muhafazakr bir nitelik tayan MKP, 1946dan itibaren katld seimlerde hi baar salayamad, kurucularndan Demira da 1954 seimlerinde DP listesinden bamsz olarak parlamentoya girebildi. Demiran lmnden sonra, genel kurul toplantsn yapmam olmas sebebiyle parti 22 .5. 1958 tarihinde mnfesih hale geldi. Bkz. Fatma Klnolu, , Milli Kalknma Partisi ve Nuri Demira, Gaziantep niversitesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Gaziantep, 2003. 26 Cumhuriyet, 1.12.1945, s.1.

12

ekl olmayan bir gvence ald sylenebilir. Bayarn aklamas zerine CHP yanls gazeteciler yorumlarnda CHP kkenli olan kadrolarn kuraca yeni partiden duyduklar memnuniyeti dile getirirken, bazlar da ne tr bir muhalefet partisinin ngrldn aka ifade etmilerdir. Hseyin Cahit Yalnn deyimiyle DP bir kontrol partisi olacaktr. Yaln, Bir demokraside en az iki parti olmazsa murakabe bulunamazd. Bunun iin en iyi arenin mevcut frka iindeki baz zatlarn ayrlarak esas programda mttehit kalmakla beraber bir kontrol partisi vcuda getirmeleri olacan sylemitik diyerek bunu aka beyan etmitir.27 19 Mays 1945te Cumhurbakan nnnn bayram mesajnda, sistemin demokratikletirilmek istendiine ilikin dolayl bir ifadesi gze arpmaktadr. nn bunu leri bir insan cemiyeti olmann maddi artlarn hele manevi vastalarn mmkn olduu kadar abuk tamamlamak iin durmadan hamleler yapmak zorundayz. Cumhuriyetle kurulan halk idaresi her istikamette ilerlemeleri ve artlaryla gelimeye devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir. En byk demokrasi messesemiz olan Byk Millet Meclisi ilk gnden itibaren idareyi ele alm ve memleketi demokrasi yolunda mtemadiyen ilerletmitir eklinde ifade etmitir.28 Bu aklamay CHP milletvekili Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Adnan Menderesin imzalaryla yaynlanan 7 Haziran tarihli Drtl Takriri izlemitir. nergede halkn, Anayasann salad demokratik hak ve zgrlkleri kullanmasnn nndeki engeller kaldrlmas gerektii belirtilmitir. Ancak bu nerge sonucu doacak tepki imzaclarn bekledii seviyeyi amtr. Bunlar dzenleme istemiyor, parti kurmak istiyorlar denilmitir. nn, Bunu partide yapmayn, karmza gein, tekilatnz kurun ve ayr parti olarak mcadeleye girin deyince gelimeler hem hzland hem de yn belli olmutur. 12 Haziranda CHP Grubu nergeyi gizli oturumunda grlm ve imza sahiplerinin oyu dnda ounlukla reddetmitir. Drtl takrir belgesinin zeti yledir: Kuruluundan beri Trkiye Cumhuriyetinin ve CHPnin en temel ilkesi olan demokrasi prensiplerine inanm Trk milletinin ancak bu prensiplerin uygulanmasyla refah ve saadete ulaaca kanaatine balanm olan vatandalarn btn memlekette ve zellikle partimiz mensuplar arasnda byk ounluk oluturduklar phesizdir. Bu kanaatle millete arzulanan bu amacn gereklemesi iin gerekli grdmz tedbirleri partimizin meclis grubuna arz ve teklif etmeyi bor bildik. Trkiye Cumhuriyeti Tekilat- Esasiye Kanunuyla dnyann belki de en demokratik anayasasn meydana getirmi, gerek ferdi hrriyetleri gerekse milletin denetim hakkn en geni ekilde salama imkann vermitir. Burada izahna lzum grmediimiz Serbest
27 28

nciolu, a.g.e., s.270. Cumhuriyet, 20.5.1945, s.1.

13

Frka tecrbesinin uyandrd tepkilerden dolay siyasi hrriyetlerin kstlanmasna ramen Cumhuriyet idaresinin demokratik gelime yolunda ilerleme kararndan geri dnd herhalde sylenemez. Keza II. Dnya Sava ile ortaya kan askeri tehdi t bir kere daha siyasi hrriyetlerin kslmasna yol am, dolaysyla anayasann demokratik ruhundan biraz daha uzaklalmtr. Btn dnyada hrriyet ve demokrasi cereyanlarnn zafer kazand, devletlerin demokratik hrriyetlere uymasnn gvence altna alnmak zere olduu u gnlerde, cumhurbakanndan en kk ferdine kadar btn milletin demokratik lkleri tadndan phe edilemez. Asrlardr bamsz yaayan halkmzn siyasi hrriyetleri bilinli kullanacak seviyede olduu inkar edilemez. Gerek i gerekse d artlar anayasamza hakim olan demokratik ruhu bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuvvetle ortaya karmak zamannn geldii kanaatine bizi sevk etmi bulunuyor. Bunun bir an nce gereklemesi ynndeki dncelerimizi yle zetliyoruz 1- Milli hakimiyetin en tabii neticesi ve dayana olan meclis denetiminin, anayasamzn yalnz ekline deil ruhuna da uygun olarak yerine getirilebilmesini salayacak tedbirler alnmaldr. 2-Btn yurttalarmzn siyasi hak ve hrriyetlerini ilk anayasamzn imkan verdii genilikte kullanmasnn imkan salanmaldr. 3-Btn parti almalar bu esaslara uygun olarak yeniden dzenlenmelidir. Takririmizin Byk Millet Meclisinde parti grubunun ak oturumunda mzakeresini rica ederiz.29 CHP takrirde dile getirilen demokrasi talebine kar kmam, imza sahiplerinin isteklerini kanun deiiklii teklifi hazrlayarak getirebileceklerini, parti tzyle ilgili talepleri karara balama merciinin kurultay olduunu, dolaysyla konunun grupta grlmesinin mmkn olmadn sylemilerdir. II. DPnin Kurulu Sreci Yeni partinin bakan olan Celal Bayar, -smet nnnn arka planda kald bir dnemde- Atatrkn son babakanyd ve parti kurulu sreci iinde nn ile srekli iliki iinde olmu Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuat Kprl ve Refik Koraltan tarafndan demokratikleme taleplerini ieren bir nergenin CHP meclis grubunca reddedilmesi zerine, 7 Ocak 1946 tarihinde nerge sahiplerince DP kurulmutur. DPnin kuruluu CHP yanls basn organlarnda sevinle karlanm ve istenilen tipte bir parti kurulmu olmasndan duyulan ferahlk dile getirilmitir. New York Times ise
29

Ayrca tam metin iin bkz. Mete Tunay, Drtl Takririn Tam Metni Tarih ve Toplum Dergisi, No. 54, 1985, s. 1518. Avni zgrel, Hl Gncel Bir Manifesto, Radikal ,8.5.2005.

14

yeni partinin Majestelerinin sadk muhalefeti gibi dnldn ileri srmtr. Bu durum muvazaa iddialarna yol am ve DP iindeki muhalefet, partinin kurucularn bu biimde sulamtr. 30 DPnin kuruluunda rol oynayan Bayar ve Menderes gibi iki nemli isim ile kadrolar aslnda Halk Partisinin milletvekili statsnde olan kiilerdi r. zellikle Bayar, gerek ttihat-Terakki dneminde ve gerekse milli mcadele dneminde etkin faaliyetlerde bulunmu ve hatta milli mcadelenin baz blgelerinde gstermi olduu faaliyetler ile yeni kurulacak olan Trk Devletinin temel yap talarndan biri olarak roller stlenmitir. Atatrk dneminde ise savunduu liberal politikalar ile smet nnnn devleti modeline kar Atatrk tarafndan tercih edilen bir isim olmu ve Bankasnn kuruluunda aktif olmu ve hatta 1927 tarihinden itibaren babakanlk koltuunda iktidar kadrolarn idare etmitir. 31 Adnan Menderesin politik hayat ise 1930 ylnda Serbest Cumhuriyet Frkasnda balamtr. Bu partinin kapatlmasndan sonra ise Menderes, Atatrk ile yapt -5 dakika olarak planlanan ama yaklak 4 saat sren- bir grmenin neticesinde 1931 ylnda CHP Aydn milletvekili olarak meclise girdi ve siyasi faaliyetlerine bu partinin ats altnda devam etmitir.32 Bu iki nemli isimle birlikte dier arkadalarnn Halk Partisi ile olan ilikilerinin gerginleme sreleri, 1945 yl ierisinde meclise sevk edilen ve toprak reformu amacn tayan Kyly Topraklandrma Kanunu Tasars ile balamtr. ktidar bu kanun tasarsn meclisten geirerek byk toprak sahiplerinin ellerindeki topraklardan bir ksmn alp bunlar ihtiyac olan kimselere vermek istemitir. Kendisi de byk toprak sahibi olan Menderes ise bu kanun tasarsna karlk yapt sert klar ile parti ierisinde sivrilmeye balaynca artk dn olmayan bir sonun da balangcna gelinmitir.33 III. 1946 Seimleri ve DPnin Muhalefet Sreci deolojik olarak CHPden farkl olmayan DP, daha az merkeziyeti ve daha az brokratik bir devlet ngrmtr. Yinede bu model, nnnn hesaplarna tmyle uygun bir geliim de gstermemitir. Geri, tm solu ve meru olmayan sa oyun dnda tutmada, model kendisinden bekleneni vermitir. Ancak, muhalefetin beklenenden ok daha hzl gelimesi, ynetimin birok umudunu da ykmtr. DP kurulur kurulmaz, basnn, i evrelerinin, aydnlarn ve geni halk kitlelerinin desteini hzla kazanarak, tm yurtta aniden her yana yaylmtr.

30 31

nciolu, a.g.e., 271. Aye Trak, Liberalizm-Devletilik Tartmas (19231939), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IV, stanbul, letiim Yaynlar, 1984, s. 10851089. 32 kr Apuhan, teki Menderes, stanbul, Tima Yaynevi, 1997, s. 8789 33 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul, Afa Yaynlar, 1986, s. 108125.

15

Bu geliimi yavalatmak iin, CHP iki tr nleme bavurmutur. Birinci trn amac, halkn tevecchn kazanp DPye kaymay durdurmaktr. rnein, Haziran 1946da tek dereceli seim usul kabul edilmi34, yine Haziranda basn yasasnn hkmete gazete kapatma yetkisi veren hkm kaldrlm, niversiteye zerklik tannmtr.35 kinci tr nlemin amac ise muhalefetin glenmesini engellemektir. Bu tr nlemler iinde en gze batan, 1947de yaplmas gereken genel seimlerin aniden bir yl ncesine alnmas, bylece, henz alt aylk gemii olan muhalefetin doru drst rgtlenmesine frsat braklmamasdr. Bununla birlikte 21 Temmuz 1946 genel seimleri, tam bir bask iinde gemitir. Seimlerden nce 6 Haziran 1946da hkmetin hazrlad yeni bir seim kanunu yaynlanmtr. Artk seimler tek dereceli ama yine ounluk esasna gre yaplacaktr. Trk siyasal yaamnda 1876 ylndan beri uygulanan iki dereceli seim sistemi terk edilmitir. Basit ounluk esasna dayanan seim sistemi 1960a kadar siyasal bunalmn kaynaklarndan biri olacaktr. DP erken seim iin tam hazrlkl deildir. Kurulal henz 6 ay olmutur. Ksa bir tereddtten sonra seime girmeye karar verdiler ve youn bir seim kampanyas balatmlardr. Demokratlarn yapt mitinglere byk kalabalklar katlmaya balamtr. Bu durum, DPye ynelik basky da beraberinde getirmitir. Baz DPli yneticiler yaralanmtr. Ama en vahimi Adnan Menderesin kahyasnn ldrlmesi olaydr.36 1946 ylndaki ilk ok partili seimlerde ilk kez bir siyasal rekabet yaanmtr. Seimler byk bir heyecan iinde yaplmtr. DP 465 milletvekillii iin 273 aday gstermi, bunun da ancak 62si seilebilmitir. Ancak daha oy verme srasnda itirazlar balamtr. DPnin seim ncesinde ve sonrasnda en ok eletirdii konu, seim yasasnn antidemokratik hkmleridir. Seimlerin ardndan da usulszlk yapldn ne srerek eletiri dozunu arttrmtr. Bu amala stanbul bata olmak zere Bursa, Balkesir, Adana, Konya ve Ankarada byk mitingler yaplmtr. Seim sonularna itiraz ettiyse de bir sonu kmamtr. Gerekten de Trkiyenin birok yerinde seime hile karm ve usulszlkler yaplmtr. CHPnin uygulad bu usulszlkler nedeniyle bu seimler hileli seimler olarak anlacaktr. DP, seim ve yarg gvencesinin salanmadn, hkmet ile memurlarn tarafsz kalmadn ve seimlerin CHPnin bask ve mdahalesi altnda getiini srarla vurgulamtr. CHP ise DPyi halk ayaklanmaya kkrtmakla sulamtr. Sonbaharda yaplan il genel meclisi yelik seimi de benzer bir hava da gemi, gerilim trmanmtr. Trkiye alk olmad muhalefetle tanyor, parlamentoda sert tartmalar yaplmtr. ok partili siyasal yaama geeli neredeyse bir yl olmutu ki ilk ciddi siyasal kriz patlak vermitir. CHP hkmeti, DPyi gayr meru ilan etme noktasna kadar gelmitir. 37

34 35

Cumhuriyet, 31.5.1946. Cumhuriyet, 13.6.1946. 36 Cumhuriyet, 19.7.1946. 37 M. . Alkan, a.g.e., s. 5354.

16

te bu aamada DPnin taknd tutum, Trkiyede, snrl da olsa ok partili demokrasinin yerlemesi bakmndan, son derece nemli olmutur. DP, meruiyet snrlarnn dna kmamaya zen gstermekle birlikte, bu snrlar iinde olabilecek en cesur muhalefeti kararllkla srdrmtr. DPnin baskya kar en etkili arac, on binlerce insann topland byk meydan gsterileri olmutur. Trk siyasal yaamnda bunun ne denli byk bir yenilik olduu aktr. 38 DPnin demokrasi mcadelesi ilk nemli sonucunu 1011 Mays 1946da verdi: CHPnin Olaanst Kurultaynda Milli ef ifadesi kaldrlm ve Deimez Bakan yerine Genel Bakann seimle gelmesi esas kabul edilmitir. Mcadelenin ikinci nemli sonucu 5 Haziranda tek dereceli seim kanunun kabul edilmesidir. Ertesi yl Recep Pekerin 1 Nisanda stiklal Mahkemelerinin henz kaldrlmam olduunu hatrlatan tehdidi bir yana braklrsa,39 demokratik gelime asndan daha mit vericidir. DPnin (711 Ocak 1947 tarihinde yaplan) Byk Kongresinde Hrriyet Misak karar altna alnmtr. Buna gre, demokratiklemenin tam ve gerek anlamda salanabilmesi iin: a) Anti-demokratik kanunlarn kaldrlmas, b) Seimlerin yarg denetimi altnda yaplmas, c) Cumhurbakanl ile parti bakanlnn ayrlmas gerekmektedir. 40 Bu karar 7 ay sonra ksmen etkisini gstererek, Cumhurbakan smet nn 12 Temmuz 1947de, 12 Temmuz Beyannamesi olarak anlan bir bildiri yaynlamak zorunda kalmtr.41 nn yaynlad bildiri ile taraflar skunete davet etmi, atmay uzlamaya, kavgay bara evirmitir. Seimle oluan parlamentodaki muhalefet partisi olan DPnin meru olduunu srarla belirtilmitir. ok partili demokrasinin yryeceini vurgulamas ise Trkiyeyi rahatlatmtr. Bylece ok partili siyasal yaama geite son derece nemli bir rol oynayan smet nn, ilk krizin de atlatlmasn salamtr. CHP 1950ye kadar geen dnem iinde lml politikalar takip etmeye almtr. Brokratlarn tarafszlatrmas, gizli oy ak saym gibi demokratiklemeler salanmtr. Recep Peker ynetimindeki uzlamaz, kat, merkeziyeti hkmetin yerine Hasan Saka ve emsettin Gnaltay gibi lmllardan kurulu hkmetler getirilmitir. Ksacas CHP gemi yllardaki baskc kimliini halka unutturmaya altrmtr. Sonu olarak Trkiyenin ksa vadede bandan geecek birok olayn alt yaps ve siyasi aktrlerin bilinaltna yerleen biz ve teki kavramlarnn daha da
38 39

Eroul, ok Partili, s. 116. Cumhuriyet, 2.4.1947. 40 Vatan, 12.1.1947. 41 Cumhuriyet, 13.7.1947.

17

belirginletii 19451950 dneminde, ok-partili bir sistemin ileyebilmesi iin gerekli olan kurumsal dzenlemelerin yaplmam olmas 1950de iktidarn el deitirmesini nleyememitir. Ancak, 1950 sonras politik sistemin ileyiinde ortaya kan sorunlarn da kayna bu be yllk dnemdedir. IV. 19461950 Dneminde DP-Basn likileri

Bu evrede, tek partili yllarn otoriter niteliinden mlhem gdml bir basn ve son derece kstl bir basn hrriyeti sz konusudur. zellikle 1925 sonrasnda Takrir-i Skn Kanunuyla,42 rejimin otoriter bir karakter kazanmasyla birlikte, neyin yazlp neyin yazlamayaca noktasnda Matbuat Umum Mdrlnden yaplan telkinler kat yaptrmlara balanmtr.43 1930un sonlarnda giriilen ikinci bir parti vastasyla murakabeli ynetime gei denemesinin baarszlkla sonulanmas, bu parti etrafnda yayn yapan gazetelerin de matbuat leminden ekilmesiyle sonulanm; rejim yeniden tek partili otoriter idarenin gdmndeki tek sesli karakterine geri dnmtr. 44 zellikle Atatrkn vefatnn hemen ertesi gn balayan Milli ef dnemi, kendini birdenbire yeni bir dnya savann eiinde bulmutur. Bir yl sonra scak atmaya dnen milletleraras ihtilaf, tam alt sene boyunca harbe girip girmeme noktasndaki tereddtl bekleyiin de etkisiyle ok partili rejime geii, ancak harbin demokratik (SSCB hari) cephe tarafndan kazanlmas neticesinde d dinamiklerin dayatt bir srpriz olarak mmkn klmtr.45 kinci Dnya Harbi ertesinde yeniden kurulmaya allan dnya dzeninin iinde yer almaya gayret eden Trkiyenin, tek partili, tek efli ve gdml kamuoyu oluturma mekanizmalarnn varlyla birlikte yaad uyum sorunlarndan birisi de lkenin fiilen bir diktatrlk rejimiyle ynetiliyor eklindeki grntsdr. 46 Anayasal herhangi bir engel olmamasna ramen lkede muhalif bir siyasi partinin kurulmas, Terakkiperver Cumhuriyet47 ve Serbest Cumhuriyet48 Frkalarnn bana gelenler bilindike ancak bir iaretle; daha dorusu bir icazetle mmknd. aret merciinin Milli ef olduu hususu

42

Bu srecin, basn asndan tam anlamyla trajedi olduu grlyor. lk kapatlan gazete ve d ergiler, Tevhidi Efkr, stikll, Son Telgraf, Aydnlk, Orak eki ve Sebilrreatd. eyh Sait syann dolayl olarak kkrttklar gerekesiyle tutuklanan baz gazeteciler ise unlard: Eref Edip, Velid Ebzziya, Abdulkadir Kemali (t), Fevzi Ltfi (Karaosmanolu), Sadri Ethem (Ertem), lhami Safa, Gndz Nadir, Ahmet Emin (Yalman), Ahmet kr (Esmer), Suphi Nuri (leri), smail Mtak (Mayakon). Bkz. Mete Tunay, T.C.nde TekParti Ynetiminin Kurulmas (19231931), stanbul: Cem Yaynevi, 1992, ss.142143. 43 Ahmet Kabakl, Temellerin Durumas, stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 1989, s.273 vd. 44 Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1999, s.142 vd. 45 Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2001, s.54 vd. 46 Konunun ayrntlar u almadan takip edilebilir, Nilgn Grkan, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (19451950), stanbul: letiim Yaynlar, 1998. 47 Geni bilgi iin bkz. Erik Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev. Gl aal Gven, stanbul: Balam Yaynlar, 1992. 48 Tafsilat iin bkz. Abdlhamit Avar, Serbest Cumhuriyet Frkas (Bir Partinin Kapanmasnda Basnn Rol), stanbul: Kitabevi Yaynlar, 1998.

18

ise yadsnamaz bir gereklik olarak belirmektedir.49 Nihayet 19 Mays 1945 ve 1 Kasm 1945 tarihleri, bu iaretlerin verildii iki nemli gndr.50 Birincisinin ardndan Milli Kalknma Partisi,51 ikincisinin ardndan ise DPnin, kurulan en nemli iki parti olduu biliniyor.52 DPnin kuruluunun, dierlerine nazaran kamuoyunda en ciddi beklentiyi yaratt sylenebilir. lkenin, anayasann vazettii tarzda ynetilmesi, anayasaya aykr anti demokratik kanunlarn ilgas talepli takririn parti grubuna verilmesinin yaratt dar hiziplemenin ilk belgesi olan Drtl Takrir, basnn Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl isimlerini stunlarna yerletirip sempatiyle bahsetmesiyle balayan bir DP-Basn ilikisini de bylece balatm oluyordu.53 Kamuoyunda sol evreler olarak bilinen pek ok ismin bu evrede DP ile olan samimi yaknlnn, bir mddet sonra CHPliler tarafndan DPnin komnizmle ibirlii iinde olduuna ynelik sulamalar yapmalarna neden olduu dnldnde, ellili yllarda, rollerin nasl deimi olduu aka grlebilir.54 Zaten basnn byk bir ksm da DPnin, ellili yllarda 19461950 arasndaki vaatlerini yerine getirmedii sulamalaryla muhalefete geildiini ifade edecektir.

49

Osman Akandere, Milli ef Dnemi (okPartili Hayata Geite Rol Oynayan ve D Tesirler 19381945), stanbul: z Yaynclk, 1998, s.331 vd. 50 Nihal Karanciolu, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Ersin Kalaycolu ve Ali Yaar Sarbay (Ed.), Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, stanbul: Der Yaynlar, ty. ss.265278. 51 Partinin niteliini ortaya koymas asndan bkz. Milli Kalknma Partisi Nizamnamesizahlar ve Ky Kalknmas, stanbul: aka Matbaas, 1950. 52 Cem Eroul, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), Ankara: mge Kitabevi, 1990, s.46 vd. 53 Takririn tam metni iin bkz. Yeil, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, ss.189192. 54 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: AFA Yaynclk , 1996, s.154 vd.

19

KNC BLM

TRKYENN DEMOKRAT PARTL YILLARI

I. 1950 Seimleri ve DPnin ktidara Gelii A. Seim ncesinde Basn ve Radyoda Durum 27 Maysa giden sreci iyi anlamak demokrasi tarihinin milad saylan 14 Mays 1950 seim srecini iyi analiz etmek gerekmektedir. O dnem basn incelendiinde gze arpan ilk ey gazetelerin tarafsz bir tutum izlemediidir. ncelediimiz gazeteler asndan baktmzda, her gazetenin kendisini yakn hissettii ya da zaten o partinin yayn organ olduu iin doal taraftar olduu gze batan bir gerektir. Bu yzden kendine taraftar gazeteler bulmak ya da kurmak partiler iin nemli bir seim hareketi olacaktr. DPnin belki de en byk seim arac basn olmutur. Kurulduundan beri hakknda her gn olumlu yazlar, makaleler yaynlayan gazeteler, halkn DPye ynelmesinde nemli bir etki gstermilerdir. zellikle Vatan Gazetesi ve Ahmet Emin Yalman DPyi, tantmak ve halka benimsetmek adna mit verici bamakaleler yazyor, gven alamtr. Parti kurulduunda parti programn birok ynden tahlil eden Yalman, objektif olmaya alsa da DPnin yannda olduunu gstermitir. Bunun yan sra partinin kurulduu gnlerde Celal Bayarn torunlaryla ekilmi bir resmini koyan Vatan Gazetesi, Celal Bayarn siyaseti ynyle birlikte aile yapsnn da kuvvetli olduunu gstermeye almtr. Bir baka yntem ise Celal Bayarn Atatrkle ekilmi resimlerini koymak ve Atatrkle anlarn yaynlamaktr. Vatan ve Yeni Asr gazetelerinin sklkla izledii bu yntem, her ne kadar o gnlerde kullanlan bir propaganda ekli olarak grlmese de, halk zerinde olumlu etkiler meydana getirmitir. Vatann yannda Tasvir de DP tarafnda olmutur.55

55

Hfz Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, stanbul, Gerek Yaynevi,1973, s.172.

20

Dnemin gazeteleri incelendiinde hemen her gn DP ile ilgili bir yaz bir haber bulmak mmkndr. DPliler buna ayr bir nem vermiler, bata Celal Bayar olmak zere btn kurucular eitli sebeplerden dolay deme verip, bu demelerin gazetelerin birinci sayfasndan gsterilmesi iin almlardr. DP geliimini salamak iin basnn desteine ihtiya duymu ve bunun neminin farkna varmtr. O dnem iinde en etkili reklam, basndr. Gazete, hemen her eve girmese de halk ile siyasi partilerin iletiim arac haline gelmitir. 1950 Seimlerinden nce Trkiye yeni bir gelime daha yaamtr. 16 ubat 1950 itibariyle seim konumalar ilk kez radyodan yaynlanmtr. Bu kanuna gre radyolarda propaganda her siyasi parti iin gnde 10 dakika olarak belirlenmitir. Yayn yapabilmek iin en az be seim evresinde aday gsterilmi olmas gerekmi ve 20den fazla seim evresinde aday gsterilmi olan partilere gnde 20 dakika konuma hakk verilmitir. Konumalar seimlerden 10 gn nce balam 3 gn kala ise son bulmutur. Partilerin konuma zaman ve sras iin kura ekilmitir. CHPnin seim almalar dneminde en nemli silah ayn zamanda partinin gz, kula ve sesi olan Ulus gazetesi olmutur. Ulus gazetesi bir yandan partinin faaliyetlerini takip edip halka aktarrken; bir yandan da muhalefete yklenmitir. zellikle DPlilerin aklarn gzler nne sererek partisini deerini artrmtr. Mesela 14 ubat 1950de yaynlad bir haberi u ekildedir: Seimde hile yapan DPli tutuldu. Edremitin Camc Kynde yaplan muhtar seimine DPliler hile kartrm, smail elik adnda bir demokrat sanda fazla rey atarken sust yakalanmtr. Bu messif hadiseyi mteakip ky halkndan bazlar DPden istifa ederek CHPye yazlmlardr. Bu vatandalar Demokratlarn yaratt bask altnda ve hileli bir ekilde cereyan eden bu seimin iptal edilerek yeniden seim yaplmas hususunda. DPnin yeni bir taktii: Propagandaclar dkkn dkkn, ev ev dolaarak ekerin vesikaya bineceini sylyorlarm56 Ulus gazetesi rneklerdeki gibi CHPye tevik edici, muhalefeti sindirici haberlerle gndem oluturmaktadr. Ayn zamanda CHPnin ocaklar, toplantlar, kongreleri adm adm takip edilmekte, CHPnin saflarna geenler manetten duyurulmutur. 1950 Seimleri iin propagandalar, mays ayndan itibaren balamtr. Buna gre ilk seim konumasn saat 18.20de MP, sonra 18.50de DP, 19.20de CHP ve son olarak 20.00da da MKP yapacaktr. Konumalar 10 Maysa kadar devam edecektir. 57 Daha kyler elektrik enerjisiyle tanmamken kyller, siyasi sylemin deimesinde nemli bir pay olan transistorlu radyoyla tanmlardr. Radyo sayesinde politikaclar okuma yazma bilmeyen semenlerine dorudan doruya ulaabiliyor, bu semenler de seim srecine etkin biimde katlm olmulardr. Bu dnemde Trkiyede radyo saysnda byk bir art olmutur. Dnemin gazeteleri yarm boy Amerikan radyolarnn

56 57

Ulus, 14.2.1950. Cumhuriyet, 1.5.1950.

21

reklamlar ile dolarken, Trk halk yava yava siyasi hayata, dinleyici olarak da olsa, adm atmaya balamtr. CHP listesinde de, DP listesinde de baz gazete sahipleri, bayazarlar ve yazarlar yerlerini almlardr. CHPdekiler daha oktur. Aralarnda, Ulus bayazar Hseyin Cahit Yaln Ulusun eski bayazar, Falih Rfk Atay, son telgrafn sahip ve bayazar, Etem zzet Benice, Vakitin sahiplerinde Hakk Tark Us, milletvekiliydiler. Yeniden aday gstermilerdir. Onlara Cumhuriyetin yneticisi Cevat Fehmi Bakut ile yazar Burhan Felek eklenmitir. Ayrca karikatr dergisi akbabann iki sahip ve bayazarda bir nceki dnemdeki gibi, CHP listesinde yer almtr: Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Orta Onlara, saclyla tannm olmakla birlikte, son sralarda Ulus yazarlar arasna giren Peyami Safada bir yeni CHPli olarak katlmtr. DPde ise Tasvir bayazar Cihat Baban ile Son Posta sahibi Selim Ragp Eme ve bamsz olarak- Cumhuriyet sahibi Nadir Nadi vardr. nk DP bu seimde de baz adaylarn yanna parantez iinde bamsz sfat eklemitir. Bunun anlam udur: DP onlar, partiye katlmam olmalarna ramen memlekete hizmet etme yeteneklerini gz nnde tutarak listesine almtr. Onlarda bunu kabul ederek DPyi onurlandrmlardr. Bunlar arasnda CHPden son dakikada ayrlan Ali Fuat Cebesoy, Hamdullah Suphi Tanrver, Sinan Tekeliolu da vardr. Ancak CHPlileri kzdran biri vard ki o da tarafszlna gvenerek seim kanununu hazrlayan komisyonun bana getirilmi olan Yargtay Bakan Halil zyrktr. B. Seim ncesinde lkedeki Siyasi Durum 1950 seimlerinden nce, DP programnn 20. maddesine gre ylda iki kez toplanan istiare toplants, 7-8-9 Ocak tarihleri arasnda Ankarada yaplm ve 153 delegenin katlmyla gereklemitir. stiare sonucunda yaynlanan teblide, DP, iktidar seim sistemi konusunda uyarm (o zaman seim kanunu kesinlememitir) ve bu durumun dzenlenmemesi halinde seimlere girmeyebileceklerini aklamlardr: Umumi seimlere doru gittiimiz u srada iktidarn haksz ve yersiz bir tecavz ve tehdit politikas tatbikine kalkmasn memleket hesabna ok zararl grdn aklamak zorundadr. Seimlerde byle bir tehdit veya bask havas iinde gitmeyi kendi hesabna muvaffakiyetli netice verecek bir usul zanneden iktidarn imdiden bilmesi ve dnmesi icap eder ki DP memleket hesabna ok az ve felaketli neticeler yaratabilecek byle bir vaziyette vatann selameti namna umumi seimlere girmemek kararn vermek zorunda kalabilir. Yahut kt ve hileli bir seim neticesinde teekkl edecek meclise itirakken istinkaf (ekince) tek memleket menfaatine daha uygun bulabilir. te iktidar mevkiinde bulunanlarn btn bu ihtimalleri imdiden gz nnde bulundurmalar ve dar

22

dncelere kk hesaplara kaplarak memleketi fena akbetlere gtrecek bir hareket hatt takibinden ihtiraz etmeleri lazmdr kanaatindeyiz.58 DP bu sylemiyle bir anlamda Milli Teminat Andn tekrarlamtr. Bu teblie cevap Nihat Erimden gelmitir: Milletin temsil vazifesinden, u parti kaarsa onun yerini baka bir parti elbette alacaktr.59 CHP ile DP arasndaki bu karlkl sz atmalar seimlere kadar devam edecektir. Ulus gazetesi ise bu tebliin partiyi blnme aamasna getirdiini yazm, baz demokratlarn seime girilmemesi durumunda partiden ayrlacan yazmtr.60 Sz dellolar ve seim kanunu kavgalar arasnda, Seim Kanunu henz Meclisten kmadan ve henz seim tarihi belirlenmedii halde, Ocak ay sonunda nce DP61, iki gn sonra da CHP seim kampanyalarna balamlardr. Babakan ise, seimlerde huzur ve sakinlii bozacak, lkenin asayiini tehlikeye drecek hibir harekete izin vermeyeceini vatan borcu olarak grdn sylyordu. Her iki parti de seim kampanyasna ok nem verdikleri Ege Blgesinden balamlardr.62 Nadir Nadi, konuyla ilgili Balarken balkl makalesinde, nce, Bayarn ve CHP Bakanvekili Hilmi Urann ayn trenle zmire gittikleri bilgisini vermi, bu durumu, Seim kampanyasna olduka demokratik ve Avrupai bir hava iinde giriyoruz szleriyle yorumlamtr. Nadi, ayn makalenin sonunda, CHPnin drt yldr oy kaygsyla devletilik ve liklik ilkelerini iyice zedelediini, softalara tavizler verildiini ve ekonomik politikalarda ileri gen bocaladn belirterek, bu durumun seimlerde bir zaaf olarak grleceini yazmtr.63 24 Nisanda CHP seim beyannamesini iln etmi, Nadir Nadi beyannameyi, ieriinde "Geen drt yl iinde Halk Partisi hkmeti tarafndan yurtta msbet olarak neler baarldna dair hibir bilgiye rastlayamad gerekesiyle eletirmitir. Nadi makalesinin sonunda, beyannamede srekli olarak gelecekle ilgili vaatlerde bulunulmasndan da yaknmtr.64 CHP seim bildirgesini yaynlandnda 24 Nisan gn milletvekili adaylarn da ilan etmi, bu listede eski milletvekillerinden 169unun adlarna yer verilmemitir. 26 Nisanda ise DP listelerini kamuoyuna aklanmtr. Cumhuriyet gazetesi Yaz leri Mdr Cevat Fehmi Bakut ve ke yazar Burhan Felek CHPden aday olurken, mer Rza Dorul ve Nadir Nadi DP listelerinden aday gsterilmilerdir.65 1950 seimlerinde CHPnin en nemli almalarndan birisi de CHP danma brolar idi. Halkn btn mkllerini cevaplandracak olan bu brolardan yedisi
58 59

Cumhuriyet, 13.1.1950; Vatan, 14.1.1950. Cumhuriyet, 16.1.1950. 60 Ulus, 19.1.1950. 61 Cumhuriyet, 28.1.1950 62 Cumhuriyet, 30.1.1950; Ulus, 25.3.1950. 63 Cumhuriyet, 29.5.1950. 64 Cumhuriyet, 25.5.1950. 65 Cumhuriyet, 27.5.1950.

23

stanbulda ald. lk olarak Kadkyde iki, Eminnnde , skdarda bir, Kasmpaada bir danma brosu almt. Bu brolara halk mracaat ettikleri zaman her trl mkllerini halledecek ekilde yol gsterilecek, kanuni ve idari malumat verilecektir. te yandan CHP Genel merkezinden gelen bir tamimde parti ile yakn ilgilerini devam ettiren yeler tespit edilmekte ve yeni ye kaydedilmesi iin faaliyete geimli, i bulunmaktadr. Bu faaliyet ilk hamlede verimli neticeler gstermektedir. Seim almalar boyunca CHPnin iledii konularn banda d politika gelmitir. Bata nn olmak zere CHP tarafndan d politika hususunda, vatann byk tehlikelerle kar karya bulunduu iktidarn bu konuda zamannda tedbir ald ve izlenen yolun btn siyasi evrelerin takdirini kazandn, nmzdeki senelerde de d emniyet meselesinin balca kayg olacan, d politikada gsterilen baarl icraatlarn bundan sonrada ehil ellerle (yani CHP) devam ettirilmesi gerektii vurgulanmtr.66 nn seim nutuklarnda muhalefet partilerinin bnyesinde barndrd iddet politikasn eletirmitir. nnye gre muhalefet partilerinin bnyesine arz olan iddet politikalar ykc neticelere sebep olmaktadr. Ayrca seim konumalarnda zerinde durulan nemli konulardan biri de anayasa deiiklii fikridir. nn demelerinde lke hayatnda demokratik artlar gelitirecek ekilde anayasann deitirileceine sz vermitir. Bu fikir CHPnde ilk kez CHP meclis Grubu bakan vekili Hseyin Cahit Yaln tarafndan dile getirilmitir. Anayasa meselesi bal ile Ulus gazetesinde 20 Aralk 1948de yaynlanmtr. nnnn anayasa deiiklii ile ilgili dier bir yaklam ise alt okun anayasadan kartlmas ile alakaldr. nn, Krkkale konumasnda ise alt temel ilkenin vatandaa beendirilmesini CHP kendisi yapacaktr diyordu. 67 Seim almalar esnasnda CHPnin iledii dier nemli konu ise demokrasi meselesidir. Buna gre lkeye demokrasi getiren ve gelitiren CHPdir. Bundan sonrada demokrasi iin CHP arttr. Demokratik hayata gemede karar sahibi olan, i ve d politikada stn baar gsteren nnnn etrafnda birlemek hem rejim hem de gelecek iin tarihi bir grevdir. Yoksa memleketin gelecei rastgele insanlardan birine nasl teslim edilebilir.68 CHPliler meydan ve salonlarda bu konular zerinde dururken muhalefetin iddet politikalarndan da sk sk ikayet etmilerdir. yle ki, CHPlilere gre muhalefet, iktidarn hogrsne ve iyi ilikilere verdii neme ramen vatanda birbirine drc husumet antlar ilan etmektedir.69 Dikkat edilirse 27 Maysn en byk argmanlarndan birisi olan blclk imaj DPliler daha iktidara gelmeden kendilerine ilitirilmitir. CHPde sadece nn yurt gezilerine toplantlarna gitmemitir. CHPli bakanlar milletvekilleri ve milletvekili adaylar birok yerde halkn ayana kadar gidiyor,
66 67

Ulus, 28.3.1950. Ulus , 26.3.1950. 68 Ulus, 11.5.1950. 69 Ulus, 7.5.1950.

24

mitinglerle, toplantlarla ve radyo konumalar ile halktan oy istemilerdir. nk bu lkede tarihi bir genel seim olacaktr. Bata Babakan emsettin Gnaltay olmak zere, Tarm Bakan Cavit Oral, CHP Genel Bakan Vekili Hilmi Uran, alma Bakan Reat emsettin Sirer, Devlet Bakan Cemil Sait Barlas, Bayndrlk Bakan evket Adalan, CHP Genel Sekreter Yardmcs Cevat Dursunolu, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Nihat Erim gibi birok CHP ileri geleni yurt gezileri, toplantlar, radyo konumalar ile youn seim almalar ierisinde olmulardr. CHPli ileri gelenlerin mitinglerde, toplantlarda gazetelerden elde ettiimiz bilgilere dayanarak ortak olarak muhalefetin husumet verici tarz eletirilmekte, buna ramen CHPnin ne kadar hogrl olduu vurgulanmakla birlikte demokrasi ortamnn inkiafnda ve lkenin ite ve dtaki onurlu mcadelesinin tek sebebinin CHP olduunu ve halka hizmet iin var olduklarn dile getirdikleri grlmektedir. Ayn zamanda CHPnin yaptklar ile yapacaklarnn teminatlar verilmektedir. Mesela, Ulus gazetesinde yaynlanan baz CHPli ileri gelenlerin demeleri ile ilgili haberlere bakmakta yarar vardr: emsettin Gnaltay: Vatandalar arasnda sevginin esas olduunu belirten babakan, dar kafal kimseler elinde bu rejimin bir felaket getirebileceini iaret etti. CHP Genel Bakan Vekili Hilmi Uran: Bu memlekette ve bu rejimde btn istekler hatta btn ihtiraslar millet iradesini ifade eden kanunlar erevesi iinde yrrler ve onun dna knca ya susarlar yahut susturulurlar, Ne ifal ne tahrik ne tehdit bizim bugnde dnde iltifat etmediimiz ve davamzn samimi inan iinde iltifat etmeye de asla lzum hissetmediimiz vastalardr. Cavit Oral (Tarm Bakan): Bir memleket programlarla kalknr, bo istinatlarla deil. Kemal Satr(Ulatrma Bakan): nsafsz bir muhalefetin terbiye hudutlarn aan iftira ve istinatlarna ayn ekilde cevap vermemeyi bir memleket vazifesi sayyoruz. Biz memlekette huzur ve sknu temine ve vatandalar arasnda karlkl sevgi hislerinin artmasna alyoruz evket Adalan(Bayndrlk Bakan): Huzur ve skn bozan her fikir millete geri evrilmektedir. Cevat Dursunolu (Genel Sekreter Yardmcs): Biz propaganda yalanndan kaarz, CHP kendini byle bir tenzih eder. Muhalefetin elindeki demagoji bayra hakikatin karsnda inmee balamtr. Cemil Sait Barlas (Devlet Bakan): Bizim kan dkme ile elde ettiimiz inklplar tehlikeye drecek propagandalar yaptlar. Askerlik kalkacak dediler, eski harfler

25

dnecek dediler. Muhalefetin uurlu insanlarndan 1950 seimlerinde bu yola gitmeyecekleri hususunda imdiden ahdu peyman etmelerini beklemekteyim.. Emin Sazak: Memleketin hayati menfaatleri CHPnin iktidarda kalmasn icap ettiriyor, onun tuttuu yol kurtulu ve selamet yoludur. lkenin ilk kez yaad bylesi hareketli bir seim dneminde artk halk etkilemek, ynlendirmek ok nemlidir. te bunun o dnem iin en etkili yntemlerinden biride gazetelerdir. Partilerin gazetelerle salad bu gc ynlendiren ve makaleleriyle halk etkileyen nemli yazarlar CHP iinde vazgeilmezleri olmutur. Bunlara rnek olarak Ulus gazetesinde bayazar olan Hseyin Cahit Yaln ve Peyami Safa gibi yazarlar gsterilebilir. Mesela, seim mcadelesi dneminde Hseyin Cahit Yaln bir makalesinde yle demektedir: Halk Partisine hcum etmeyi kendilerine meslek edinmi olan baz kalem sahipleri, DPyi mdafaadan aciz bir duruma dtkleri zaman, ne denirse densin, halk hkmetten ve Halk Partisinden memnun deildir diyerek iin iinden kmak istiyorlar ve bunu sylemekle davalarn kazanm olduklarn zannediyorlar. Mcerret bir iddiann hibir zaman delil tekil etmedii bu zatlarn mehuldr, galiba. Kendilerinin memnun olmalarn btn dnyann da memnuniyetsizliklerine bir delil telakki etmekle yalnz kendilerini inandrm olabilirler Yine Hseyin Cahit Yaln baka bir makalesinde CHPnin seim beyannamesini takdirle deerlendirmektedir: Muhalif gazeteler bile CHPnin beyannamesinde millete kar alnan taahhtleri pek cazip bulmaktan kendilerini alamadlar ve bunlarn birden bire iyi bir tesir yaptn tasdike mecbur kaldktan sonra bu tesiri izale edecek areler aramaya baladlar. Hal k partisi, millet meclisi seimlerine belediye seimleri ile kartracak kadar dalgnlk gsteren DP eflerinden Dr. Nihat Reat gibi stanbulu suya kavuturmak vaadi ile milletin karsna kmyor Dier bir nemli yazar Peyami Safa ise bir makalesinde muhalefeti yle eletirmektedir. Milli husumet andnn karde kavgas karmak iin deil rey hrszlna mani olmak iin hazrlandn iddia ediyorlar. Trkiyede hibir namuslu emniyet ve adalet mercii yokmu gibi bunlar kendi balarna bir sandk polisi ve adliyesi mi kuracaklar? DPnin seim beyannamesinin gecikmesini ise Peyami Safa yle deerlendirmitir: DP neden beyannamesini vaktinde karmad veya karmayacak? Sebep meydandadr: Evvela DPnin ana program CHPninkinin kopyas olduu iin 8 Mays 1950de ise Niin mi Halk Partisi? isimli makalesinde Peyami Safa, halkn neden CHPne oy vermesi gerektiini deerlendirmitir: 26

nk: CHP iktidarnn yklmasn btn muhalif partilerimizden daha fazla isteyen kapdaki dman, gzn anahtar deliine uydurmu aramzdaki ekimeyi seyrediyor ve 14 Mays gn sandklarmzdan kacan umduu ykl mjdesini be kliyor. Onu sevindirmemek lazm. Yarn bugnknden fazla muhta olacamz milli birlii ve younluu temelinden sarsacak bir deiiklikten saknmamz lazm. nc bir dnya harbinin mmkn olduu ve barn muhakkak olmad bu karanlk ve sallantl gnlerde hibir iktidar staj ve denemesi olmayan toy partilerce devlet binasn bir prova salonu gibi teslim etmemek lazm Yine Peyami Safa kinci kaptan balkl bir makalesinde DP lideri Celal Bayar Atatrkn ve nnnn ikinci kaptan olarak nitelendirmekte ve semeni yle ynlendirmektedir: Baklarn dnyann simsiyah ufuklarna salm, kopacak byk frtnay sezen uyank bir semen DPli bile olsa bir u oynak denize birde hala d tehlike uurundan mahrum ikinci kaptann babacan ve sakin tipine bakar, devlet gemisini ona teslim etmenin ne tehlikeli bir hafiflik olacan anlar Seimler ncesi dnemde basn, zellikle de Ulus gazetesi iktidar lehine esmi; DPyi acemilikle sulam, muhalefete Yan unutan muhalefet gibi yaktrmalar yapmtr. Sonu olarak CHPnin seim almalar 1946dakine gre daha etkindi. CHP, gemi kampanyalara oranla daha olumlu bir hava sergilemitir. Dier muhalif partiler gibi, vatandalarla birebir yaknlamaya allm, btn kadrosuyla halkn ayana gitmitir. CHP seimler iin parti ilkelerinden de taviz vermitir. lkretime din derslerinin konulmas, mam Hatip okullarnn almas, cami yaptrma gibi laiklii ve cumhuriyetin temel ilkelerini sarsacak dzenlemelere gitmesi akllarda soru iareti brakmtr. Babakan Yardmcs Nihat Erime bu gidiat soran Nadir Nadi u cevab almtr: imdi seim kampanyasna girmek zereyiz. Bu srada devrim ilkelerini ele almak seim taktii bakmndan doru olmaz. Atatrkn kurduu CHP elbette yrekten devrimlere baldr. Bir kere u seimleri kazanalm, o zaman btn gcmzle byk esere sarlacaz. Vatanda oyunun bizi destekledii anlaldktan sonra devrimleri daha byk bir gvenle koruyacamza inanmaz msnz.70 CHP, seimi kazanmak iin temel ilkelerinden bu sebeple vazgemitir. Toprak Reformu da bu arada kabul edilmitir. Ancak reformun en temel noktalar metinden karlmtr. Bu yasa, zellikle seim zamannda kylerde nfuzlu olan toprak sahiplerine, CHPnin tand bir ayrcalk olarak nitelendirilmitir. CHPnin seim almalar boyunca ne srd eitli propaganda aralar unlar olmutur: Cumhuriyeti biz kurduk, lkeyi dmanlardan biz kurtardk. Dimyatta pirince giderken evdeki bulgurdan olmayn. DP, lkeyi birbirine drmeye alyor, hizipleme yaratyor. Kyler zenginletirilecektir. Deneme zamannda deiliz. Tm bu sylemlerle lke mitingler dzenlemi, halkn sevgisini tekrar kazanmaya almtr.
70

Nadi, Nadir, Perde Aralndan, 3. Bask, stanbul ada Yaynlar, 1979, s. 357.

27

9 Mays 1950de DP seim beyannamesini aklarken, 10 Maysta nn stanbul'da Taksim meydannda son konumasn yapmtr. Celal Bayar ise Gneydou Anadolu'da bulunmutur. Nihayet propaganda sresi bitmi, 14 Mays 1950'de artk sz semene gemitir. Yeni Seim Kanunu btn lkede hi kimsenin ikayetine yer vermeyecek ekilde uygulanmtr. Celal Bayarn zmire gelecei haberi tm zmirde heyecanla karlanmtr. Bursadan zmire geen Bayar, yol boyunca DPli halkn ilgisiyle karlam baz yerlerde kk konumalar yapmtr. 10 Mays sabah birok zmirli Celal Bayarn konuma yapaca Cumhuriyet Meydanna toplanmaya balamtr. Bir Yeni Asrn muhabirinin grne gre, kalabalk, nnnn toplad kalabaln katdr.71 Bayar, Cumhuriyet meydann dolduran kalabala kar uzun bir konuma yapmtr ve CHPlilerin kendilerini srekli olarak huzur bozmakla itham etmelerine deinmitir. Biz her zaman olduu gibi milletimizin asil ruhuna ve memlekette yalnz huzur ve sknun selmet temin edecei kanaatinde bulunduuna inanmaktayz. Biz memleketimizi her eyden fazla sevdiimiz iin memlekette istikrar, skn ve huzuru bizzat mdafaa etmek azmindeyiz. Ama hakszlk edenlere kar "hakszsnz" demei de vicdan borcu, mukaddes vazife bileceiz. Hkimiyet ve mill irade ebed olacaktr. nk Trk milletinin saadetini bal bana temin eden bir kaziyedir. Yaasn Trk milleti.72 DP seim propagandas boyunca CHPye yklenmitir. Ancak gizliden gizliye de parti ile brokrasiyi ayrarak basky daha az brokrasiye yneltmeye balamlardr. nk kendisine cephe alm bir brokrasinin, seim sonularn olumsuz etki etmesinde endie edilmitir. Bunun yannda DPnin iktidara gelmesi durumunda ise program zerinde bir fren oluturacakt. Bu nedenle brokrasi kazanlmald r. Bu nedenle devr-i sabk yaratmayacaz sz brokrasi asndan nemlidir. CHPnin gemile ilgili yaptklar hatalar brokrasiden sorulmayacaktr. Demokratlar seim beyannamesinde, bir iktidar deiiklii halinde lkede maddi ve ruhi hibir sarsntya meydan vermeyeceklerini aklamlardr: Hibir vatanda, hibir snf veya zmre iktidar deimesinden zerre kadar ykntya maruz kalmayacak aksine olarak, memleke t, millet iradesine ve fikirlere dayanan bir iradenin nimetlerinden faydalanmaya balayacaklardr73. Bu hem brokratlar iin hem de halk iin bir gvencedir. Bu iki partinin yannda seimlere katlan Millet Partisi kurulduu gnden itibaren hem CHPye, hem de paralanarak geldii DPne ar eletirilerde bulunmutur. CHPnin din ve laiklik anlayna kar kan parti DPyi muvazaa parti olmakla sulayp gerek muhalefeti kendisinin yaptn ileri srmtr. Parti 1949 da meclisteki Mstakil Demokrat Grubu ile z Demokratlar Partisinin katlmyla glense de pek fazla etkinlik oluturamamtr. Partinin en byk kozu Mareal Fevzi akmaktr. Ancak akmak, seimlerden nce vefat etmitir ve yerine ei stanbuldan aday olarak gsterilse de
71 72

Yeni Asr, 10.5.1950. Zafer, 10.5.1950. 73 Cumhuriyet, 9 .5. 1950.

28

kazanamamtr. Millet Partisinin propagandasnda genel olarak Milli efe ynelttikleri eletiriler arlk kazanmtr. Partinin programnda demokratik bir ynetim kurulmas, Alt Okun Anayasadan karlmas, kii zgrlklerinin geniletilmesi, genel bir kalknma programnn hazrlanmas ve liberal bir iktisat politikas izlenmesi gibi dceler ve grler yer alyordu. Bunlarn yan sra parti, cumhurbakannn tek dnem iin seilmesi ve ift meclis sistemine geilmesini de savunulmutur.74 C. 14 Mays 1950 Seimleri: Beyaz htilal 1950 seimleri ncesinde, 16 ubat 1950de emsettin Gnaltay hkmeti, muhalefetteki DPnin de eletirilerini dikkate alarak demokratik bir seim yasas hazrlamtr. Bu yasaya gre seimler tek dereceli, genel, eit, gizli oy, ak tasnif esasna gre yaplacaktr. Seimlerde propaganda serbest braklm ve yarg gvencesi getirilmitir. Artk btn gzler seim gnne evrilmitir. Mays banda partiler radyoda propaganda konumalarna balamlardr. DP, bu seimde hala belleklerde olan ok arpc bir afi kullanmtr. Afi, Seluk Milar tarafndan bir gecede izilmi, lkenin drt bir yanna aslm ve ok yank uyandrmtr. Afite bir el resmedilmi ve u yaz yer almt: Yeter Sz Milletin! Bu afi, DPnin seimi kazanmasna nemli bir katk yapmtr. Afiten CHPliler de etkilenmitir. O kadar ki, Ankarada Teknik retim Mstearlnda alan Milarn 20 gn sonra Urfaya tayini kmtr.75 14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimlere yedi parti katlmtr: CHP btn illerde, DP Hakkari hari btn illerde, Millet Partisi 22 ilde, Milli Kalknma Partisi 3 ilde, Toprak Emlak ve Serbest Teebbs Partisi, Trk Sosyal Demokrat Partisi ve i ifti Partisi sadece stanbulda seimlere girmitir. 76 14 Mays 1950deki seimlerde DP 408, CHP 69 sandalye kazanmtr. Bamsz milletvekillerinin says ise 9dur. Beyaz ihtilal ya da afili seim: Yeter Sz Milletin! kelimeleriyle de zetlenecek bir durum arz eden 1950 seimleri, Trk demokrasi tarihi asndan nemli bir yer tutmaktadr. Trkiyede ilk iktidar deiiklii son derece bar bir ortamda ve seimle gereklemi ve ok partili siyasal hayat yeni bir boyut kazanmtr. Meclis 22 Maysta toplanmtr. Meclis bakanlna Refik Koraltan, cumhurbakanlna Celal Bayar seilmitir.77 Hkmet, Adnan Menderesin babakanlnda kurulmutur. Trkiye yeni bir iktidarla tanm ve CHP bu tarihten sonra siyaseti iktidarn -eklen- yegane iktidar olma gcn kaybetmitir. Adnan Menderes 3 Eyll 1950de yaplan belediye seimlerinden sonra 14 Maysta Trk milleti

74

Daha geni bilgi iin bkz: Mithat, Atabay, ok Partili Dnemde Bir Muhalefet Partisi: Millet Partisi (20 Temmuz 1948-27 Ocak 1954), Ankaraniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991. 75 Mehmet .Alkan, Osmanldan Gnmze Trkiyede Seimlerin Ksa Tarihi, Gr Dergisi, .5. 1998, s.54.
76 77

M. Serhan Ycel, Demokrat Parti Kongreleri, Ankara, Emek Matbaas, 1997, s. 79.

Cumhuriyet, 23.5.1950.

29

Halk Partisini iktidardan sildi; 3 Eyllde de muhalefetten sildi78 eklinde bunu dile getirmitir. Seimleri kaybeden CHP bu dnemde iktidar gasbetmi olarak grd DPye kar adeta bir devlet partisi olarak muhalefet yrtmtr. Denilebilir ki, 1950li yllar CHP'nin oulcu ve rekabeti bir sistem iinde ilev gren ve topl umu temsil etme kaygsnda olan bir parti olmakla devlet partisi gelenei arasnda bocalad bir dnemdir. Buna karlk seimle iktidara gelen DP ise asker ve sivil brokrasiyle zdelemi olan CHP karsnda balangtan itibaren kendisini tehdit altnda hissetmi ve muhalefete kar bir bask politikas izlemitir. Bunu yapabilmesi iin gerekli mekanizmalar da vardr. nk iktidar kaybetmeyecei varsaymyla hareket eden CHP gei dneminde muhalefetin yaamas iin yeterli yasal gvenceyi salayacak deiiklikleri gerekletirmemitir. Devlet partisi geleneiyle halk adna konuan muhalefet partisi karsnda, 1950 ncesinde daha liberal ve oulcu bir syleme sahip olan DP liderleri, 1950 yl ortalarnda -milli irade- kavramna dayanarak aznlk haklarn hie sayan bir tutum almtr. Seimi kazanan mutlak ounluun halk sayld, buna karlk kaybeden aznln ise hi sayld bu anlay muhalefeti ortadan kaldrmaya kadar gidebilmitir.79 D. Seim Sonras Dnemde Ordu ve Darbe Sylentileri Trk siyasi tarihinde yeni bir dnem aan 1950 seimleriyle birlikte darbe sylentileri de Ankara kulislerinde yaylr olmutur. 1950 seimlerine mdahale edilmesi endiesinin tamamen bo olduu sylenemez. Seimlerden birka ay nce Birinci Ordu Komutan General Asm Tnaztepe, Nihat Erim araclyla nnye ok partili siyasete geiten duyduu endieyi iletmitir. nn de liberallemenin nemini anlatmak ve ordunun siyasetin dnda kalmas gerektiini vurgulamak iin Ankaradan stanbula giderek80 Tnaztepe ve dier generallerle grmtr. 9 Haziran 1950 tarihli Hrriyet gazetesindeki bir haberde komutanlarn 14 Mays akam ankayaya karak Cumhurbakan nnye bir emri olup olmadm sormalar bu operasyonun yaplmasnda etkili olmutur. Seimlerden hemen sonra drt st rtbeli komutan nnye gelerek sonularn iptali iin darbe yapmay nermiler, nn ise neriyi reddetmitir. 81 Genelkurmay Bakan Abdurrahman Grmann DP liderlerine ordunun seim sonularna saygl olacan sylemesi ortam rahatlatmtr. Halee gre, seimlere mdahale edilmemesinin sebebi ksmen ordunun tarafszla tam

78

Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945 -1980, eviren: Ahmet Fethi. stanbul, Hil Yaynlar, 1996, s. 51. 79 nciolu, a.g.e., s. 274. 80 Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 251. 81 rfan Nezirolu, ok Partili Trk Siyasi Hayatnda Askeri Mdahaleler,Yeni Trkiye Dergisi, No. 2324, stanbul, 1998, s. 1238; William Hale, Trkiyede Ordu ve Siyaset, ev. Ahmet Fethi, stanbul, Hil Yaynlar, 1996, s. 88.

30

sadakatinden ok, Menderes yanllar ve kartlar olarak blnm olmasdr. 82 Bu olay ordudaki CHP ve DP yanls hizipler arasndaki bir hesaplamadan ibaret olaca gibi DPli eski babakan yardmcs Samet Aaoluna gre ordu iinde alt rtbedeki subaylarn bir ksm Demokrat iktidardan geni bir tasfiye ile beraber ordunun yalnz sava zamanlarnda deil, sulh zamanlarnda da memleket idaresinde imtiyazl bir yeri olmasn istemektedir. Yksek rtbeli subaylar ise ordunun o gne kadar kabul edilmi imtiyazl mevkiine dokunulmamas gerektii, nk subaylarn devlet tekilatnda memur saylamayaca inancndadrlar.83 5 Haziran 1950de bir albay, Babakan Adnan Menderese 89 Haziran gecesi yeni hkmete kar bir darbe yaplaca ihbarnda bulunmutur. hbar ncesinde AnkaraErzurum arasnda kurye grevi yapan bir grup askeri uan ehir ve kylerden geerken halka nn etrafnda mutlak surette toparlanlmas gerektii ars yapan beyannameler atmas84 DP iktidarn tedirgin etmitir. Menderes de Bayarla grmesinin ardndan 6 Haziranda ordunun st kademesinde Genelkurmay Bakan Nafiz Grman, Genelkurmay kinci Bakan, Deniz ve Hava Kuvvetleri komutanlar ile ordu komutanlarn ieren geni apl bir operasyon yapmtr. Darbe sylentileri zerine genelkurmay bakan, kuvvet komutanlar dahil 15 general ve 150 albay emekliye ayrlmtr.85 Operasyonun ardndan Menderesin orduya hakim olduu sylenebilir. 1952 ylnda Seyfi Kurtbekin Milli Savunma Bakan olmasndan sonra ivme kazanan ordu iindeki reformlar, eski ve otoriter generallerin etkisizletirmesini dayatyordu. 1953te st dzey geleneki generallerin tasfiyesi DP iinde Seyfi Kurtbeke ynelik komplolarnda balangcn oluturdu. Seyfi Kurtbekin, Enver Paann 1914te yapt gibi, orduyu temizleyip ardndan da Savunma Bakanln btn iktidar ele geirmenin atlama tahtas olarak kullanaca sylentileri kt.86 nceleri gelenekselci ve nnye sadk generalleri tasfiyesi nedeniyle destek alan Kurtbekin bu sylentiler sonrasnda istifaya zorlanmas reform programn da kesintiye uratt. DPnin iktidarn, geleneki CHPnin ve onun kurumlarna kar sevinle karlayan gen subaylar kua , DPnin devrim nitelii tayan kararlara imza atmasn beklerken, DPnin gelenekselci tarzn devamndan farkl bir gr ortaya koymadn dnmeye baladlar. Kurtbekin istifas gen subaylarn 1950 ncesi DPye bakn bir anda tersine evirmiti.87 1954 seimlerinden sonra Menderesin, halen nnnn etkisinde olduundan
82 83

Hale, Trkiyede Ordu, s. 88. Samet Aaolu, DP Dou ve Ykseli Sebepleri/ Bir Soru, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s. 217-218. 84 Osman Metin ztrk, Ordu ve Politika, Ankara, Gndoan Yaynlar, 1993, s. 66. 85 Milliyet, 7.6.1950. Grman 27 Maystan sonra Kurucu Meclis Devlet Bakan Temsilcilii ( 6 Ocak 1961 - 15 Ekim 1961) yapmtr. 86 Hale, a.g.e.,s.93 87 Ahmad, a.g.e., s. 134.

31

kukuland ordu ve mensuplarna srtn iyice dndn grmek mmkndr. zellikle Ben orduyu yedek subaylarla idare ederim, kravatl valyelerin burunlarn kracam szleri ordu iinde dalgalanmalara yol aarak subaylarn kzgnln arttrmtr.88 Bu olay bundan sonra kurulacak cuntalarn da habercisi olmutur. E. Seimler Sonularnn Trkiyede ve Dnyada Yansmas Gazeteler seim sonularn gnn artlarna gre vermilerdir. Mesela seim sonularnn netlemeye balad gn 15 Mays sabah Ulus gazetesi Altan ymenin yorumuyla devlet Radyosu gibi bir gei gn habercilii yapmt r. CHP yanda okurlar geree altrmak manevras iinde olmulardr. Bal yledir: Seimler btn yurtta sknetle sona erdi. Baz illerde itirak nispeti ok yksek oldu. Kati neticelerin bugn alnmas muhtemel.89 DPnin yayn organ Zafer, teknik zorluklar yznden erken basld iin ihtiyatl bir manet atmtr. Sonucu kendi adna uygun olarak Zafer diye nitelemi: DP Zafer Yolunda90 16 Mays sabah ise ikisinin de tavr kesinlemitir. Zafer, Zafer kelimesini kullanrken Ulus, partisinin yenilgisini itiraf etmitir: Milletimizin verdii karar Pazar gn ki seimde tecelli etti. CHP meclis iinde ve dnda tam bir muhalefet ve tenkit partisi olarak vazifesine devam edecektir. 91 Ahmet Emin Yalman, Vatan gazetesindeki smet nn'ye tebrik mektubu balkl yazsnda, nn'den vg ile sz etmitir: Sizin bu milli zaferin amilleri arasnda yksek bir mevkiiniz vardr. Bu sayededir ki; on iki seneden beri igal ettiiniz Cumhurbakanl mevkiinden ayrlrken klmeyeceksiniz, milletin nazarnda yeni bir mertebeye ykseleceksiniz. Siyasi hayatnz bu memleket iin kapanmamtr. En tatl, heyecanl, en hayrl ve verimli devriniz, bu saniyede muhalefet lideri sfatyla balyor.92 Bu seimler Tark Zafer Tunayann yorumu ile ...sakin ve vakur bir nkilap mahiyetini tamaktadr.93 Milletvekili olduktan sonra hapisten kan Zafer bayazar Mmtaz Faik Fenik ise; "Vazife byk ve etindir" balkl 17 Mays 1950 tarihli yazsnda; "Bu esiz mcadelenin, kansz ve uurlu bir ihtilal" olduunu belirtmitir.94 Kudret gazetesinden Nurettin Ardolu da "Halk Partisi nasl muhalefet yapabilir" balkl yazsnda: Yeni mecliste muhalefet, hem kemiyet hem de keyfiyet bakmndan zayf kalmtr. Halk btn gc ile CHP tahakkm ve diktatrln ykmaa koarken,
88 89

Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s. 7. Ulus, 15 .5. 1950. 90 Zafer, 15.5.1950. 91 Ulus, 16 .5. 1950; Zafer, 16 .5. 1950. 92 Vatan, 16.5.1950. 93 Vatan, 26.5.1950. 94 Zafer, 17.5.1950.

32

bu arada l kaybolmu ve karmza adeta tek bir partiden ibaret bir meclis kmtr. 95 diyerek yine tek partili bir meclisin ortaya karaca sorunlara iaret etmek istemitir. Mmtaz Faik Fenik 23 Mays 1950 tarihli Zafer gazetesinde "nn'den Bayar'a" balkl yazsnda nn'den vgyle sz etmitir:"Tarih elbette ki, Sayn nn'nn bu memlekete yapt byk hizmetleri unutmayacak Lozan'n banisi deerli asker ve devlet adamn takdirle yadedecektir."96 Seimleri kaybeden Necmettin Sadak ise Akam'daki "Eski iime balarken" balkl yazsnda yle demitir: Hkmette bulunan bakanlardan hibiri seimde kazanamad. Bilmiyorum, byle bir hadise herhangi bir memlekette bir partinin bana gelmi midir? Bu halin Trkiye'de de bir daha grleceini sanmyorum. nk bu seimler bir sel bir yabanc gazetenin yazd gibi bir heyelan gibi geldi. Millet iradesinin aka beliren okluu, CHP Partisini iktidardan bir hezimet halinde devirmeyi tek hedef edinmiti. Sadak bu yazsnda DP'nin baa gelmesini olumlu karlam, yepyeni bir hkmetin Trk demokrasisi iin esiz bir olay olarak ifade etmitir.97 Babakan emsettin Gnaltay, seimin arifesinde Vatana verdii mlakatta u szleri sylemitir: "Seimin drst bir surette cereyan edecei hakknda millete kar verdiimiz szn tutulacan ve- seim imtihann insanlk huzurunda mkemmel bir surette geirmemiz iin ne yapmak mmknse yaplacan hadiseler ispat edecektir. Millete gven verecek istikrarl ve modern bir iradenin nesillerden beri bir trl temeli atlamamasndan dolay milletimiz ok felaket grmtr. Mazinin ac tecrbelerinden ders alarak, bu noksan ortadan kaldrmak ve parti menfaatlerinden ok evvel memleketi dnmek zorundayz. Hadiselerin iyi niyetimi isbat edeceini bildiim cihetle beni miin nemli olan nokta, elli yl sonra bu devrin tarihini yazacak bir tarihinin "Trkiye'de hakiki demokrasi idaresinin temel tutmas ve vatandalarn ruhuna huzur ve emniyet gelmesi iin feragatla alm adamlardan biridir" hkmn vermesidir98 Hseyin Cahit Yaln Seim sonular ile ilgili olarak "smet nn'nn Zaferi" balkl yazsnda DP'nin iktidar kazandn, seimlere itirak nispetinin her trl tahmin ve beklentinin stnde olduunu, bunun Trk Milletinin mukadderatn kendi eline almak azmini ispat ettiini, DP'nin iktidara g bir zamanda geldiini bu glnde d politikann zorluundan kaynaklandn ettiini yazmakta, i politikada gelebilecek sarsntnn bir buhran eklini almadan normal bir tarzda cereyan edeceini mit ettiklerini, irtica konusunda Halk Partisinin daima DP yannda yer alacan belirtmitir. Yaln yazsna u ekilde devam etmitir: "Seimlerin gsterdii umumi manzaray bir tablo halinde temaa ederken bundan kan manay dnrken bu sahnenin zerinde smet nn'nn muhterem simasnn ebediyet nurlarndan vcuda
95 96

Kudret, 20.5.1950. Zafer, 23.5.1950. 97 Akam, 22.5.1950. 98 Vatan, 16.5.1950.

33

gelmi bir hale iinde ykseldiini gryoruz. u dakikada ahidi olduumuz byk nklap O'nun eseridir. Atatrk demokrasi inklabnn temelinin att, heykelini nn ykseltti. smet nn o heykele can verdi".99 17 Mays 1950 Vatan Gazetesinde Nihat Erim "Seimin Neticesi ve Otuzbeler" adl makalede; "Millete faydal olmak iin almaktan geri kalmayacaz. Tek Partili rejimin inkilaplar yapm partisinin kendi eliyle iktidar devredecek artlar yaratt artk tarihi bir hakikattir. Millet iradesinin bu ekilde tecelli etmesi karsnda CHP mensubu olarak sayg duymaktaym. Bugn dnya tarihinde bu ekilde bir iktidar devrine baka misal gsterilemez. Halk Partisinin meydana getirdii seim kanunu ok gzel ilemitir..." demitir.100 Nihat Erim'in burada CHP'nin demokrasi yolunda samimiyetle yryp yrmeyecei hususunda tereddt gsterenlere seslendii aikardr.101 BBC Ankara muhabiri 1950 seimlerini DP'nin kafi bir zaferi eklindeki yorumunda bu seimlerin Halk Partisi iin nemli bir srpriz olduunu sylemitir. Dou Avrupa'daki memleketler tek parti sistemine dnerken ve demokratik hayat kaybederken Trkiye Bat dnyasndaki yerini tayin etmektedir" szleri ile Trkiye'nin 1950 seimleri ile Bat demokrasisinde kendine yakr bir stat elde ettii belirtilmitir.102 Amerika Dileri Bakanlnn gr Trkiye'deki genel seimler Amerika Dileri Bakanl resmi evreleri tarafndan demokrasinin Yakn arkta shhatli gelimesinin bir nianesi olarak mlahaza edilmitir. Bakanlk resmi evreleri hangi parti kazanrsa kazansn Amerika'nn askeri ve iktisadi yardmnn devam edeceini, Trkiye ve Amerika arasndaki samimi dostluk balarnn eskiden olduu gibi devam edeceini belirtmilerdir. Zafer gazetesi 17 ve 18 Maysta dnya basnndan verdii rneklerle DPnin seim zaferinin yanklarn okuyucularyla paylamtr. Buna gre Amerikan gazeteleri Trkiye'nin Orta Dou'da nemli bir rol oynayabileceini ve yeni iktidarn zel sektr ve yabanc sermayeye kar daha olumlu bir tavr alaca konulan zerinde de durmulardr. Amerikan gazetelerinden New York Times, "Trkiye demokrasiye oy verdi" balkl yazda; "Trk seimlerinin hayret verici neticesinden yalnz Trkler deil, garp demokrasileri de hakkyla gurur duysalar yeridir. Bir zamanlar Avrupa'nn hasta adam adyla anlan bu eski memleket, imdi bizim inandmz ve zlediimiz cihana yeni bir kura efrad gibi katlm bulunmaktadr." New York Herald Tribune de "Trkiye bir istihale geiyor" balkl yorumda; Trkiye bir Cumhurbakanl diktatryasndan imdi demokrasiye doru planl nizaml ve emsalsiz sratle bir istihale geirmektedir" denilmitir. Yine kan dklmeden gerekleen 1950 seim ihtilalinin baarcs Halk
99

Ulus, 17.5.1950. Vatan, 16.5.1950. 101 Vatan, 16.5.1950. 102 Vatan, 16.5.1950.
100

34

Partisi ve nn'nn kendilerinin kurban gittii bunun da kaderin bir oyunu olduu ifade edilmitir.103 II. 1950-1954 DP Hkmeti craatlar A. Siyasi Durum DP seimi kazandktan sonraki dnemde halk ycelten ve ona gerek deerini atfetmeyi vadeden bir retorii getirmitir. Parti liderleri konumalarnda ve beyanlarnda srekli olarak halk zerine bir vurgu yapmlardr. rnein Menderes bir rportajnda Kemalist elite kar reformlarn gerek muhafznn Trk milleti olduunu ilan etmitir 104 veya sk sk halkn aslnda muhalefetin ngrd gibi cahil ve gerici olmad ifade etmitir. Ancak DP poplizmini bu ekilde sadece halkn yceltilmesi olarak yorumlayp gemek byle bir sylemin siyasal almlarn gz ard etmek olur. Nitekim DPnin anti-elitist vurgusu siyasal elit karsndaki her kesimin bir btn olarak alglanmasyla paralel bir gelime gstermi ve sonunda parti tm milleti temsil eder bir hal almtr. yle ki partinin nde gelenlerinden hsan Yurdolu bir konumasnda Btn milleti etrafna toplayan DPnin davas bir parti davas deil; btn Trk milletinin mterek hrriyet ve kurtulu davasdr demektedir. Bu balamda DP milli iradeyi temsil ettiini iddia etmi ve bu kavram partinin izledii politikalar meru bir zemine oturtmas iin srekli bavurduu bir savunma mekanizmas haline gelmitir.105 DP ile balayan sreci, brokrasiden demokrasiye, baka bir deyile memurlarn iktidarndan halkn iktidarna gei olarak da tanmlanabilir. 14 Mays brokratik diktatrln sonu olmu ama Trkiyede hala brokratik tutuculuun etkisi tam olarak krlamamtr. Brokratik iktidarn transandantal (mteal, akn) devletinin yerini enstrmental (arasal) devlet almaya balam, bylece kutsal (kendi kendinin amac olan) devlet kavram etrafnda rlm bulunan brokratik ideoloji zayflamaya balamtr. Bu ise devlet arlkl bir ynetim modelinden toplum arlkl bir siyasete gei demektir. Baka bir ifadeyle, DP ile birlikte toplum arlkl siyasal sistem, soyut devlet aleyhine genilemeye balam ve bylece vesayeti demokrasi anlay temelsiz hale gelmitir. Trk demokrasisinin bir noktada doum tarihi olan 14 Mays 1950den itibaren siyasetin sosyolojik taban deimeye balarken, deiimin baz kltrel uzantlar da ortaya kmtr. Bylece, ta Osmanl dneminden beri bir sekin kltr olarak halka yabanclam olan merkezin deerler kadrosu ile evrenin kltr birbirine yaknlamaya balamtr. Bu yaknlamann Trk siyasal kltrnn iki ynl olarak demokratiklemesine katkda bulunduu sylenebilir. lk olarak, siyasal kadrolarn geleneksel sekinci kltr halkn deerlerinden etkilenmeye balamak suretiyle bir
103 104

Zafer, 17-18.5.1950. Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 351 105 Fulya zkan, 1950lerin Poplizm Asndan Bir ncelemesi, Journal of Historical Studies, No.2, stanbul, 2004, s. 32.

35

bakma halkla btnlemenin yolu alm, bu ise siyasal kltrmzdeki devlet merkezliin yerini sivil toplum-merkezlie brakmas eilimini ortaya karmtr. kinci yn, halk arasnda vatandalk ve demokrasi bilincinin gelimesinde kendini gstermektedir. Siyasete katlmann kendisi asndan olduka fonksiyonel olduunu ve bu katlmada kendi deer ve beklentilerinin, kendi dilinin etkili olduunu gren halk sisteme yabanclamadan kurtulmaya balamtr. Bu suretle oluan yaknlama duygusu ve siyasal sistemi benimseme tutumu halkn geleneksel baskc devlet kavrayn terk etme eiliminin de balangc olmutur. Bu deiimin znde sakl temel anlam popler kltrn demokratiklemesi olarak adlandrabilir. 106 Bu erevede DPnin ilk yllarnda yapt en nemli icraatlarn banda Trke okunan ezann tekrar Arapa okunmasna dair kanunun Meclise sunulup kabul edilmesi olmutur. Gazetecilerin bu konu hakknda sorduu sorular zerine Babakan Menderesin gazetelerde yaynlanan aklamas u ekildedir: Her taassup, cemiyet hayat iin zararl neticeler dourur. Cemiyet hayatnda esas deiikliklerin yaplabilmesi evvela taassup zihniyetinin yklmasna baldr. Bu hakikatin iyice kavranm olmas neticesidir ki, Byk Atatrk birtakm hazrlayc n inklaplara balarken taassup zihniyetiyle mcadele etmek lzumunu hissetti. Ezann Trke okunmas mecburiyeti de byle bir zaruretin neticesi olarak kabul edilmelidir. Zamannda ok lzumlu olan bu mecburiyet ve tedbir, dier tedbirlerle birlikte bugnn hr Trkiyesine zemin hazrlamtr. Ezann Trke okunmasna mukabil camii iinde btn ibadet ve dualarnn din dilinde olmas garip bir tezat tekil eder gibi grnr. Bunun izah arz ettiim gibi, gemiteki hadiselerin hatrlanmasna ve taassup zihniyetine kar mcadele zaruretinin kabul olunmasna baldr.107 DP, iktidarnn ilk bir ka ylnda hava artlarnn uygun olmasyla hasadn bollamas, ekonominin iyilemesi DP iin nfusun byk bir ksmnn yaad krsal kesimin oylarn garantilemitir. CHPnin DPye ynelik klasik irtica sylemlerine kar (o yllarda Ticanilerin Atatrk heykel ve bstlerine ynelik saldrlar vard) 25 Temmuz 1951de Atatrk Koruma Kanunu karlmtr. Dini istismar ediyor gerekesiyle 8 Temmuz 1953te Millet Partisini kapatlmtr.108 1953 ylnda CHP'nin tek-parti iktidar srasnda edindii mallar haczedilmi ve hazineye aktarlmtr. Halkevleri kapatlm ve Ky Enstitleri retmen Okullarna dntrldmtr 1954 genel seimlerinin arifesine gelindiinde, lkenin genel grnm yle zetlenebilir: Trkiye Batnn en sadk dostlarndan biridir; dta ve ite azgn bir komnizm dmanl egemendir. Halk, henz enflasyon ve yoklua dnmemi olan iktisadi liberalizmin salad genel canlanmadan, brokrasinin

106 107

Erdoan, a.g.e., s.58. Cumhuriyet, 16.6.1950. 108 Cumhuriyet, 8.7.1953, s.1.

36

gcnn krlm olmasndan honuttur. DP iinde Menderesin kiisel ynetimi giderek younlamtr.109 B. Kore Sava DP Hkmeti 25 Temmuz 1950 gn Hkmet, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin talebi zerine 4509 kiilik Trk Sava Birliinin gnderilmesine karar vermitir.110 Kore Savana katlma karar, Trkiyenin DP ile yeni bir d politika belirlediinin bir gstergesidir. nn, gazetecilere verdii demete: Karar, TBMMden geirilmemi ve memleketi savaa gtrecek byle nemli bir konuda muhalefet partisiyle fikir teatisinde bulunulmamtr diyerek DPnin kararn eletirmitir.111 Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur Bugn Birleik Amerika Korede savaa atlmsa bunu orada pek byk Amerikan ideali olduu iin mi, Birlemi Milletler lksn kurtarmak iin mi yapmtr szleriyle Koreye asker gnderilmesine kar kmtr. Yeni Sabah ve Ulus gibi gazeteler de ihtiyatszca alnan bu karar eletiri bombardmanna tuttular. te yandan CHPnin Kore Kararna ilikin tavr net deildir. Byle bir konuda niin kendisine danlmadn soruyor, ama karar onaylayp onaylamadn aklamyordu. Kore Karar TBMM tatilde iken alnm olduu iin kararn TBMMde onaylanmas Kasm aynda gerekleebildi. Bu, aslnda Trkiye'nin Souk Sava'ta Bat Blou tarafnda yer aldn gstermek iin yapt bir siyasi manevradr. Bunun neticesinde, Trkiye 1952'de NATO'ya tam ye olarak kabul edilmitir. Ayn yl NATO'nun istei zerine komnizme kar gayri-nizam harp yapacak Seferberlik Tetkik Kurulu, daha sonraki adyla zel Harp Dairesi kurulmutur.112 III. 1954 Seimleri ve Sonras Dnem 2 Mays 1954 seimlerinde DP 503, CHP sadece 31 sandalye kazanmtr. DP ekonomideki gelime sayesinde 1954 ylnda yaplan seimlerde de baar gsteriyor ve seimin galibi olmutur. Seim sistemi sayesinde %57ye yakn oy alm ama milletvekilliklerinin %93n kazanmt. CHP ise oylarn %35ini alm ama milletvekilliinin ancak %6sna sahip olmutu. Kyl Partisi 5, bamszlar ise 10 milletvekili kazanmt. Parlamento aritmetii, DPye geni bir hareket alan salad. DP, meclis ounluu ile ulusal iradeyi zdeletirmitir. Menderesin 1954 seimlerinde oyunu arttrp iktidarda kalmas, 1950den beri devlet aygtlar asndan duyduu kukular bir kenara atmasna neden olmutur. DP st ynetiminin 1950de byk bir baar kazanmalarna ramen gvensizlikleri ok
109 110

Eroul, ok Partili, s. 124. Cumhuriyet, 25.7.1950, s.1. 111 Cumhuriyet, 29.7.1950, s.1. 112 Cumhuriyet, 19.2.1952, s.1.

37

belirgindir. smet Paaya sadakatinden kukulandklar ordu sebebiyle bir tedirginlik vardr. Karizmatik bir grnts olmamasna ramen nn, Atatrkn sadk silah arkada ve lkenin en kdemli devlet adam olarak sayg grlmektedir. DPliler Paa Faktr dedikleri eyle, ordunun ve brokrasinin nderlik ettii zinde kuvvetleri temsil eden nn ile kendilerini kar karya bulmulardr.113 1954 ylnda ekonomik adan skntl bir dnem balamtr. Elverili hava koullar bitmi, tarmsal retim gerilemeye balamtr. Kore Sava bitmi, dnya piyasalarndaki tarmsal rn talebi de sona ermitir. DP, seim havasna girerek iktisadi kurallar bir kenara itmek durumunda kalmtr. Daha az byme ve daha az harcama yapmay tercih etmemitir. Dnya piyasalarnda tarmsal mallarn fiyatlar hzla derken Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) devreye sokulmutur. Buday yksek fiyatla alnm, ama kentliye de ucuz ekmek yedirilmitir. Aradaki fark TMOnin zarar olarak grnmtr. Bu sbvansiyon piyasadaki para miktarnn artmasna neden olmu ve dviz darboaz gndeme gelmitir. D kredi aray balamtr. Hkmetin bavurusu zerine Ankaraya ilk kez IMF heyeti gelmitir. IMF klasik reetesini nermitir: Harcamalar ksn, KT rnlerine zam yapn ve d demeler dengesini iin yksek oranl bir devalasyon gerekletirin. Hkmet seime giderken kemer skmak niyetinde deildir. Ekonomik sknt, siyasal gerginlii de beraberinde getirmitir. Siyasal ve toplumsal muhalefet glenmitir. Bu nedenle ekonomik nlemler ertelenmi, seim tarihi ise bir yl erkene yani 1957ye alnmtr. A. 6-7 Eyll Olaylar 67 Eyll Olaylar olarak geen sre, Selanikte Atatrkn doduu evin yanndaki Trk konsolosluunun bahesine atlan iki bombadan birinin patlad, evin ve konsolosluk binasnn camlarnn krld haberi ile bata stanbul, Ankara ve zmir olmak zere, byk kentte halkn sokaa dklmesi ile balamtr. 67 Eyll olaylarn bu ekilde hzl ve ykc gelimesinde Selanikte Atatrkn evinin Rumlar tarafndan bombaland haberinin le ajansna saat; 13. 00de ulap stanbul Ekspres gazetesinin ikinci basksn yaparak iki saat iersinde stanbulda 1300 bin civarnda satmas etkili olmutur.114 Bomba haberi zerine Kbrs Trktr Dernei ve niversite rencileri tarafndan bir nmayi dzenlenmi ve gruplar halinde Taksime doru yry balamt. Taksim alannda saat 19.00dan itibaren balayan gsterilere katlanlarn says gittike artm, byk bir galeyana kaplan halk; bata Beyolu olmak zere, aznlklarn, ounlukta yaadklar semtlerde yangnlar karacak, maazalarn vitrinlerini krarak kiliselere ve

113 114

Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1999, s. 34. stanbul Ekspres, 6.7.1955, s. 1 (2. bask)

38

mezarlklara saldrlarda bulunacaklard. Zira olaylar da ksa bir sre sonra, adeta bir yamaya dnecektir.115 DP iktidar olaylarn ar bir komnist tertip ve tahribat olduun beyan ederek yle bir tebli sunmutur: Kbrs meselesi etrafnda cereyan eden hadiseler dolaysyla aylardan beri umumi efkrda hsl olan iddetli heyezana inzimamen Selanikte aziz Atatrkn evine ve konsolosluumuza kar tertiplenen suikast; ksmen maksatl ve hainane ksmen de idrak ve uurdan mahrum tahrikilerin de tesiriyle byk kitlelerin vcuda getirdikleri nmayi hareketlerine sebep olmu ve bu hal bilhassa stanbulda gecenin ge saatlerine kadar devam etmitir. Bu esnada byk ekseriyeti Rum vatandalarmza ait olmak zere dkkn ve maazalara girilmek suretiyle byk tahribat yaplm olduunu en derin teessr ve teesslerimizle ifade etmek isteriz. Denilebilir ki dn gece stanbul ve memleket esas itibariyle ar bir komnist tertip ve tahrikler ve ar bir darbeye maruz kalmt r. Bu uursuz ve memleketin yksek menfaatlerine kastedici hareket, bir ksm milli serveti yok etmekle beraber, btn haklar Tekilat- Esasiye Kanunumuzun teminat altnda bulunan Trk Vatandalarndan bir ksmn da telafisi ar zararlara uratm ve byk bir felaket halini alm bulunuyor. Bu vatandalarmzn maruz kaldklar zararlar sratle telafi ve tazmin hi phe yok ki, devletlik vasfnn icaplarndandr ve bu icap yerine getirilecektir. Bu hadiselerin iddete ihlal ettii amme huzur ve asayiini yeniden ve derhal tesis iin btn gerekli tedbirler alnm ve alnacaktr. Hadiselerin cereyan srasnda en acil bir tedbir olmak zere stanbul ve zmirde fevkalade halin mevcudiyeti ilan edilmi ve fakat, hkmet kuvvetlerinin vaziyete hakim olmalar zerine kaldrlmtr. Maksatl ve uursuz tahriklerin de byk tesiri bulunan bu ok ackl hadisenin dorudan doruya alet ve failleriyle bunu tertip ve tahrik edenler mutlaka ve sratle cezalandrlacaktr. imdiye kadar birok tahrikiler yakalanm ve bunlar hakknda kanuni takibata balanmtr. uur ve idrak sahibi memleketin yksek menfaatlerine hrmetle bal btn vatandalarmzn hkmet icraatna yardmc olmalar bugn en mhim vatan vazifesidir.116 10 Eyll 1955 tarihinde TBMM Yksek Reisliine verilen dileke erevesinde balayan grmelere muhalefet partisi adna CHP Malatya milletvekili smet nn unlar syleyerek balamtr: 6-7 Eyll hadiselerinde kayplarmz, asl manevi cihetten pek ardr. Vatandan el srlmez haklar kanun himayesi, hukuk devleti gibi mefhumlar da ar sarsntlar geirdi. Bu hareketler, vatan cehennem klan, Trk milletini medeniyet ailesinde lekelemek isteyen teebbslerdir. Her manasyla milli bir felakete uradk. Tecavzleri by k, alicenap, masum milletimiz bir batan br baa ret ve telin eder. Tecavzlere TB MM asla msamaha etmeyecektir Hadiselerin her taraf karanlktr. Bu kadar tertipli ve tehizatl
115 116

Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara, Phoenix Yaynlar, 2004, s.33. Akam, 7.7.1955, s.1

39

bir tecavz ne vakitten beri, nasl hazrlanmtr? 6 Eyll saat, lede n sonra, 5-6dan itibaren vahim tabiatta balayan tecavzler serbeste nasl geliiyor? Nihayet askeri kuvvetler, sivil idarenin talebiyle derhal yardma gelebilirlerdi Hadise yerleri de byk askeri merkezlerdir. Hep bildiimiz hicap ve elem verici tereddt mevzularn tekrarlamayacam. Hadiselerin hazrlan ilerleyi seyrinin mutlaka meydana kmasn isteriz. Tecavzlerin karakteri de tetkik edilmeye deerdir117 Bu konumadan anlalaca zere bu olayn karanlk odaklar tarafndan tertip edildii nn tarafndan dillendirilmitir. DPnin stanbul milletvekili Aleksandros Hacopulos ise Hacopulos olaylarla ilgili unlar sylemitir: Bu hadiselerin vukuu anndan itibara pek muhterem Hkmet Reisimiz Adnan Menderes ve kymetli vekillerimizin sarf etmi olduklar ve sarf etmekte devam ettikleri muazzam gayret ve gsterdikleri hakiki ve kardeane alakadan dolay kendilerine ne kadar teekkr etsem azdr. Ellerinden geldiini yapacaklarna da eminim. Dinin Hristiyan olmas hasebiyle deil, bir Trk Vatanda ve bu milletin mmessili olarak medeniyetimize ve tarihimize vurulmu olan bu darbe beni son derece zmtr, zmemesine de imkan yoktur Rum vatandalarmzn maddi zararlardan ziyade memleketimizin dar olduu manevi zarardan dolay daha ziyade mteessir olduklarn burada kati olarak ifade etmek isterim. Asil Trk milleti bu hareketleri cezasz brakmayacaktr. Trk milletinin alnna ve tarihine kara leke srmek isteyenlerin bu alaka hareketlerinin tekerrrne meydan verilmeyecei aikrdr. Bunlar medeni ve hr milletler camias iindeki eref ve haysiyet ve itibarmz rencide etmek istemilerdir. Btn medeni dnyann gzleri bize evrilmitir. Bunun maddi ve manevi zararlarn ksmen dahi olsun muhakkak ki telafi edeceiz. Hepinizden bunu beklerim118 Babakan Adnan Menderes ise olaylarn arkasnda farkl odaklarn olabileceinden bahsetmitir: Talebe Cemiyetleri, Kbrs Cemiyeti, daha baka ve bu kabil teekkller gibi, mevcut kanunlarmzn himayesi altnda kurulmu olan Cemiyetler, bir takm muzr ehasn, muzr faaliyetlerin merutiyet kisvesini ve siperini tekil etmi oldular. Hadise nasl balad? Hadise bir genlik, bir talebe grubunun harekete gemesiyle balad. Bu bir anda stanbulun her tarafnda hazrlanm olan ruhlarn ve insanlarn birden harekete gemesiyle btn stanbulu sarm oldu. imdi bunun teferruatna ve bir takm sebeplerine girmek sizin u kadarn sylemek lazmdr. Polis, emniyet memuru, emniyet amiri hi vazife grmedi bu bin kiiyi birka saat iinde karakollara hapsedenler kimlerdir? Emniyet Tekilatnn 10001500 kiilik kadrosu, hadisenin cereyan esnasnda bin kiilik bir sulu grubunu tevfik etmi bulunuyordu. Bununla emniyet tekilatnn tam kudretiyle vazife grm olduunu sylemek istiyorum. Asla, Mesuller vardr ama hadisede tarif ve tasvir edildii gibi de deildir... Hadiseler baladnda tamamyla nezih bir talebe ve genlik topluluu eklinde cereyan etti. Haberimiz yok mu idi? Vard. Neden
117 118

TBMMZC, C:8, :1, 10.7.1955, s.668-669. TBMMZC, C:8, :1, 10.7.1955, s.675-678.

40

nlemediniz, diyeceksiniz, nlemek iin kafi kuvvetlerimiz mevcuttu. Fakat hadise bir anda ylesine imbisat etti ve yaratlm olan psikoz o derece messir bir ekilde btn zabta kuvvetlerini ilk anda hareketsiz brakt ki, millete milli bir felakete maruz kalndn, hakikaten baskna uranldn kabul etmek lazmdr119 stanbulda meydana gelen olaylar, parti ii muhalefeti harekete geirmitir. Ancak parti disiplini ve babakann siyasal arl sonucunda gelen ihra ve istifalar, DPnin ayn dorultuda siyasetini srdrmesine engel olamamtr. Olaylardan bir ay sonra, DP IV. Byk Kongre hazrlklarnn younlat gnlerde, DPli 11 milletvekili ispat hakk konusunu gndeme getirmilerdir. Basna ispat hakk tannmasn, bylelikle yayn organlarnn kolayca sansr edilmesinin nne geilmesini isteyen milletvekilleri baz nemli isimleri de yanlarna ekerek genilemilerdir. Ancak DP, bu milletvekillerinin bir ksmn ihra etmi, kalanlar da DPden istifa etmitir. Ayrlan milletvekilleri 20 Aralk 1955te Hrriyet Partisi isimli bir parti kurmulardr.120 67 Eyll olaylarnda ortaya kan ar milliyeti gruplarn yan sra komnist oluumlarn varl, hatta olaylarn komnistlerle ilintili hale getirilmeye allmas Trkiyenin yakn tarihinde ortaya kacak sa sol, milliyeti, islamc kavgasnn da aslnda bir ynyle alt yapsn hazrlamtr. Bu olay Yassada durumalarnda da gndeme gelmitir. Yksek Soruturma Kurulu sank olarak; Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu, Fuat Kprl, Fahrettin Kerim Gkay (stanbul Valisi), Alaaddin Eri (stanbul Emniyet Mdr), Kemal Hadml (zmir Valisi), Mehmet Ali Balin (Selanik Bakonsolosu), Mehmet Tekinalp (Selanik Bakonsolos Muavini), Hasan Uar (Selanik Konsolosluu Kavas) ve bomba att iddia edilen Oktay Engini (renci) yarglamtr.121 Bunlardan Adnan Menderes ve Fatin Rt Zorlu 6ar yl, Kemal Hadml ise 4,5 yl hapis cezasna arptrlm dier sanklar beraat etmitir. Burada deinilmesi gereken nokta udur. Yunan tezine gre, bombay diplomatik anta iinde Trkiye"den getiren kii Selanik Bakonsolos Yardmcs Mehmet Ali Tekinalptir. Bombay evin bahesine atan kii de Trk Bakonsolosluunda kavas olarak alan Hasan Uardr. Onu azmettiren kii ise Selanik Hukuk Fakltesi 2. snf rencisi ve ayn zamanda Milli stihbarat Tekilatnn bir eleman olan Oktay Engindir. Yunan mahkemesi olaydan sonra Hasan Uar ve Oktay Engini tutuklamtr.122 Oktay Engine yl alt ay, Hasan Uara ise 2 yl hapis cezas verilmitir. Dokuz ay Selanik cezaevindeki hcrede yatan Oktay Engin, tahliye edildikten sonra Trkiyeye snmtr.123 Engin, stanbulda hukuk eitimine kald yerden devam etmi sonra kaymakam olmutur. ankaya, Marmaris"te de bir yl kaymakamlk yaptktan sonra Kastamonu"nun bir ilesine atand yl, Emniyet Genel Mdr Hayrettin Nakipolunun (Nakipolu 6-7 Eyll olaylarnn yaand dnemde Beyolu
119 120 121 122 123

TBMMZC, C:8, :1, 10.7.1955, s.689-690 Cumhuriyet, 21.12.1955, s.1. Milliyet, 6.1.1961, s.1. Milliyet, 24.9.1956, s.1.

41

Kaymakamdr) istei ile Emniyete gemitir. Emniyet Genel Mdrl Siyasi ler ube Mdr olmutur. Oktay Engin bir rportajnda bu durumu yle ve hzla ykseliini yle aklamtr: O zamanki sisteme gre Siyasi ube Mdrl benim iin 15, 20 senelik bir terfiydi. Beinci snf kaymakamm. Beni davet ettikleri kadro yle. Bylece Emniyeti oldum. 1967den 71e kadar drt sene Siyasi ler ube Mdrl yaptm. 1971de Gvenlik Dairesi Bakan oldum. Yedi buuk sene Gvenlik Dairesi Bakanl yaptm. Ondan sonra da siyasi ilerden sorumlu genel mdr yardmcs oldum. 1980e kadar. Ondan sonra kenara ekildim. Nihayet 1991"de bir kararname ile Nevehire vali oldum124 Sonu olarak 6-7 Eyll Olaylar hala aklanmaya muhta blmleriyle yakn dnem siyasi tarihin karanlk noktalarndan birisini tekil etmektedir. IV. 1957 Seimleri ve Sonras Dnem 1957 seimlerinde DPnin oylar ncekilere gre azalm, ancak seim sistemi sayesinde 419 sandalye kazanmtr. CHP 173, CMP 4 ve Hrriyet Partisi ise 4 milletvekilli kard, 2 de bamsz milletvekili vardr. CHP %41 orannda oy alrken milletvekillii oran %29 da kalmtr. DP ise %47 orannda oy almasna ramen milletvekilliinin %70ine sahip olmutur. CHP birok yerde usulszlk yapld iddiasyla sonulara itiraz etmitir.125 CHP, 1957 seimleri sonrasnda muhalefette kalm olmasna ramen nceki dnemlere gre Meclis iinde daha gl bir konuma gelmiti. Bu dnemde iki partinin birbirlerine olan baklar keskin bir izgiye oturmu ve giderek sertlemitir. DP, CHPyi iktidar seim yoluyla teslim etmekten holanmayan ve bu yzden kargaa karmaya alan bir zihniyet olarak grrken, CHPnin alglamas ise cahil halkn DP tarafndan kandrld ynndeydi. Bu bak as iki tarafn birbirlerine kar son derece hogrsz tavrlar ierisine girmelerine neden olmutur. CHPnin ordu, basn ve niversiteler gibi gleri arkasnda bulundurmas, hala geni bir halk kitlesinin desteine sahip olan DPyi daha da fkelendirmitir.126 Bununla birlikte 1950 ylndan sonra birden giriilen enflasyonist yatrmlarn ve altn karl kat para sisteminden uzaklalarak, karlnda altn stoku bulunmayan dinamik kat para sistemi uygulamasnn dourduu fiyat ykselmeleri, devalasyon operasyonundan sonraki yllarda da devam etmitir. Sabit ve dar gelirli vatandan geim sknts, her geen artmtr. zellikle, Trk parasnn d piyasalardaki deerinin srekli olarak dmesi, lke ekonomisinin itibarn sarsmtr. Btn bunlarn yannda, 1958 yl devalasyonu, demeler bilanosundaki baz nemli boluklar kapatm, fakat beklenilen ekonomik dengeyi salayamamtr. Seimlerin ardndan 4 Austos 1958
124 125

Bombac da, mit eleman da deildim, Aksiyon, 19 - 25 Kasm 2012, No: 937. Eroul, ok Partili, s.125. 126 Serap Yazc, Trkiyede Askeri Mdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara, Yetkin Yaynlar, 1997, s. 62.

42

tarihinde ktisadi stikrar Tedbirleri ad altnda yaplan bu devalasyonda, Trk Liras %220 deer kaybederek; bir dolar, 900 kuru yani 9 TL olmutur. Devlet harcamalar kslm, KT rnlerine zam yaplmtr.127 Ekonomik ve siyasal bunalm gittike derinlemitir. lk askeri darbeye giden yolun siyasal talar da denmeye balamtr. Tahkikat Komisyonu ise sonun balangc olmutur. 128 A. Trkiyede Gizli Askeri-Darbeci Komitelerin Kurulmas Trkiyede 1950li yllardan itibaren ordu iinde birtakm farkl gruplamalar olduu grlmektedir. Bu gruplar yeri geldiinde bir hkmeti devirebilecek kadar glenmilerdir. 1960da bir darbe yaplm, bunu takiben 1962 ve 63de ynetim sivillerin eline geer gemez kurulan CHP-AP koalisyon hkmetini de derinden sarsacak iki darbe teebbs daha ortaya kmtr. 1954den sonra yeniden darbe amal teekkllere balanmtr Kurulan gizli rgtlerin milad konusunda bir netlik yoktur. 27 Mays 1960 htilalini yapan askerlerin anlar incelendiinde ana rgtn varl gze arpar. Bunlardan birincisi 1954 yl sonbaharnda, bir pazar gecesi Tuzla Uaksavar Topu Okulunda Dndar Seyhan ve Orhan Kabibayn kurduklar rgttr. Seyhan ... bir gizli cemiyet en az iki kiiden kurulur. Neden seninle ben, bu cemiyeti tekil eden iki kii olmuyoruz129 szleri sonrasnda yaptklar yemini balang noktas olarak kabul ediyor. Ardndan srasyla Yzba Sreyya Yksel, Yzba Turan Okan ve Yzba Nejat Kumaolu tekilata katld. Be kiilik rgtn Sreyya Ykselin Fenerbahedeki evinde yaplan toplantsnda Seyhan, genel sekreterlie seildi. Seyhan, bir komite de Kara Harp Akademisinde okurken snfn en kdemlisi, o zamanki rtbesiyle Binba Faruk Gventrkle birlikte kurmutur. Seyhan eski komitesinin yemin metnini yeniden hazrlyormu gibi el yazs ile tekrar yazmtr. Gventrkle birlikte tekilatn ana esaslarn belirlemilerdir. Ardndan Orhan Kabibayn bu yeni komiteye katlmasn salamtr. Kabibay, yeniden komiteye giriyormuasna yemin etti. kiilik bu komitenin bakan Gventrk, genel sekreteri de Seyhandr. Bir baka gizli rgt Ankarada Talat Aydemir tarafndan kurulmutur. stanbulda rgtlenmenin ciddi boyutlara geldii anlarda Ankarada da DP iktidarna kar cunta hareketlerinin kurulmas ve DP iktidarna son verilmesi iin rgtlenme modelleri tartlmaktadr. Bunlardan biri de Ankarada grevli olan Talat Aydemir ve ekibidir. evresinde bulunan yeni nesil subaylarla yapt tartmalar sonucunda, 1956 ylnda fikir birliine ulat arkadalar Sezai Okan ve Osman Kksal ile birlikte ordu iinde yaplacak almalar geniletmenin yollarn aramtr. 1956 ylnn ekiminde buradaki
127 128

elebi, a.g.e., s. 60. M. . Alkan, a.g.e., s. 55. 129 Dndar Seyhan, Glgedeki Adam, stanbul, Nurettin Uycan Matbaas,1966, s. 44, Nezirolu, a.g.e., s. 1240;

43

ortamn ve subaylarn brnm olduklar karamsarlktan bahsederek, fikri yaknlk kurmakta zorlandndan yaknr. 130 Ankarada oluan bir dier ekip ise Sadi Koa ve Kenan Esengilin oluturduu ekipti. Bu ekipte yer alan Sadi Koa 27 Mays ncesi ve sonrasnda kilit noktalarda grmek mmkn olacaktr. 1957 ylnda stanbula gelen Sezai Okan ve Adnan elikolu ile almalarn hzlandran Aydemir ekibi ksa srede Seyhan grubu ile balant kurup ekiplerini birletirme karar ald. Birleme 1957 yaznda skdarda tarihi birlemelere uygun bir evde, Jn Trk Devriminin 1909da ki kurtarcs Mahmut evket Paann bir zamanlar igal etmi olduu evde trenle kutland131. Talat Aydemir, Sezai Okan, Rafet Aksoyolu, Fahrettin Ermutlu, Rauf Gke, Ahmet Yldz, Dndar Seyhan ve Orhan Kabibay katlm ve silah zerine yemin etmilerdir. 132 Yeni bakan Talat Aydemir toplantya Osman Kksal ve Alparslan Trkein vekaletini alarak gelmiti. Kendisi bakan, genel sekreter ise Ahmet Yldz oluyordu. 133 Gizli rgtn yaplandrlmas, genilemesi, ye sistemi, rgtlenme modeli gibi konularda anlama salanmakla birlikte temel konuda farkl dncelerin ortaya kt anlalyor. zellikle Talat Aydemir ve Dndar Seyhan gibi radikaller hemen bir devrimden, daha ihtiyatl komplocular ise darbeyi son are olarak grmekten ve ilk adm olarak ordu iinde reformlar ne karma zerine younlatrmaktan yanaydlar. Bu saflama Dndar Seyhann kendi grubu iinde yapt konumada net biimde ortaya kyor. Seyhan Ordu da slahat yapacaz diyoruz. Bunun iin alyoruz, hazrlanyoruz. Ama dava ordudaki slahatla halledilemez. Memleketi slah etmek, kurtarmak lazm. Politikaclarn tutumu ortada. Onlarn bir ey yapaca yok. Bu bakmdan yak nda hkmeti bertaraf etmemiz bahis konusu olabilir. Hazrlklarmz bir ihtilale gre gelitirmeliyiz. Bunun iin gerekirse kan dkmekten ekinmemeliyiz. Kan dklecekse dklr, baka are yoksa hem de ok dklr derken ilk defa ihtilal kelimesini telaffuz etmitir.134 rgtn toplantlar sonucu ortaya koyduu stratejiye de deinmek gerekiyor. Stratejik noktalar sralarsak; a) Komitenin geniletilmesi. Komiteye alnacaklarn gven telkin edip etmediklerine dikkat etmek. b) Komiteye ordudan albay rtbesinden fazla bir rtbeye sahip hi kimse alnmayacak. (Bu madde ile 1959 ylna kadar rgte general dahil edilmemitir. Albay ve
130 131

Talat Aydemir, Talat Aydemirin Hatralar, stanbul, May yaynlar,1968, s. 27. Hale, Trkiyede Ordu, s. 96. 132 Abdi peki, mer Sami Cokun, htilalin yz, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1962, s. 44. 133 rsan ymen, Bir htilal Daha Var, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1986, s. 168. 134 peki, a.g.e., s. 40.

44

alt rtbede ki younlamalar daha sonra emir komuta zincirinde sorunlar douracaktr.) c) Komiteye dahil edileceklerde aranlan vasflarn belirlenmesi. d) Ordu iinde kilit noktalarn tespit edilmesi e) Komitenin genel prensiplerinin belirlenmesi. f) Ordunun kalknmas iin gerekli olan konularn tespitinin yaplmas ve ett edilmesi g) Komite iinde yardmlama ve haberleme usullerinin belirlenmesi. h) hanette bulunanlarn infaz edilmesi. 135 Komitenin ana hatlar ile yukardaki maddeleri temel almas artk ordu iinde genilemenin izlerini verirken, gemite var olan ve kendiliinden gelien muhalif izlerin rgtlenmeye baladn grmekteyiz. Cunta eilimlerine giren ekip gelecekteki darbenin tohumlarn atarken stratejiyi de belirlemi oluyordu. Aslolan ordu da reform deil, iktidar ele alabilecek bir darbe giriimi olduu artk netlemitir. Aydemir'in anlarndan Muzaffer zdan da ilk komiteyi sahiplendii anlalyor. Aydemir komiteyi 1956 ylnda kurduklarn syleyince zda glerek biz daha nce (1952) kurduk demi. Yzba rtbesindeki zda, o tarihte Harp Okulunda renci idi. Kanlarn aktarak bir mendil zerine Trkiye haritas yapmlar ve 1960da MBK yesi olarak Mecliste ettikleri yeminin aynsn tekrarlamlard. 136 Bu rgtlerin amalar balangta orduyu slah etmekti.137 Ancak gizli rgtlenmelerle birlikte darbeden sonra ne yaplaca konusunda da almalar yaplmtr. Yldz bu konuda bir grev blm yaptklarn yazmtr. Yldza gre o dnemde grtkleri sekin insanlar kendilerine iyi bir anayasa ile seim yasasnn hazrlanp yrrle konmasnn sorunlarn zm iin yeterli olacan sylemitir.138 Buradan da anlalaca zere ordudaki rgtlenmelerin her ne kadar seimlerin drst yaplmasn salamak gibi meru bir ama iin balad iddia edilse de daha sonra iktidara ynelik hazrlklar ihmal edilmemitir. B. Dokuz Subay Olay Seimlerden sonra kurulan Beinci Menderes hkmeti, 19501960 Dneminin son hkmeti olmutur. Bu hkmet greve gelir gelmez yaanan Dokuz Subay Olay
135 136

Aydemir, a.g.e., s. 35. ymen, a.g.e., s. 209. 137 Erkanl, a.g.e., s.9-10. 138 Sadk Gksu, Darbeler Demirkratlar ve 27 Mays, stanbul, Anahtar Kitaplar Yaynevi, 1999, s.30

45

1958 Trkiyesinin nemli gndem maddelerinden biridir. Bu olayn geliimi u ekilde anlatlabilir. Yukarda bahsi geen komiteler youn bir rgtlenme iindeyken kendilerine ba olabilecek kiilere ulamaya almaktadr. Bu erevede temasa geilenlerden birisi de Milli Savunma Bakan emi Ergindir. Yaveri olan Birleik Komite yesi Adnan elikolu vastasyla temasa geen Faruk Gvertrk, emi Ergine darbenin lideri olmasn teklif etmesine ramen emi Ergin Ben bir basit avukatm, bir ihtilale liderlik edecek adam deilim, byle bir eyle uraamam yant vermitir.139 Milli Savunma Bakannn kendine bal bir subayn teklifini soukkanllkla dinlemesi ve herhangi bir ilemde bulunmamas Trkiyede sivil otoritenin yaps konusunda ciddi ipular ve soru iaretini de beraberinde getirmektedir. Milli Savunma Bakannn harekete geiremedii mekanizmay hemen bir gn sonra komiteye girmeye alan Binba Samet Kuunun ihbar ile Menderes harekete geirilmitir. Samet Kuunun adn verdii isimlerin kendisini ldrebileceklerini zannetmesi, yapt ihbarn gvenirliini azaltmtr ama yine de soruturma balatlmtr. Haklarnda soruturma alan subaylar unlardr: Albay lhami Barut, Yzba Kazm zfrat ve Binba Ahmet Dalkl. Albay lhami Barutun ban ektii bu grup Harp Akademisi grubundan ayr bamsz bir komitedir ve Samet Kuu ile tesadfen ilikiye gemilerdir. Binba Asm Ural, Albay Naci Akn, Binba Ata Tan ve Yzba Hasan Sabuncu ekibi ise Gventrke bal hcrelerinden biriydi. Dokuzuncu kii ise olaylardan habersiz olan emekli Albay Cemal Yldrmdr. Cumhurbakan Bayar bu olay hakknda geni bir soruturma yaplp baka rgtlenmelere meydan vermeyecek ekilde her ne varsa aa kartlmasn isteyerek, olaya adeta hkmetten daha fazla nem vermitir. Ordu st ynetimi bu dnemde sessiz kalm, emi Ergin istifa etmek zorunda braklm ve yerine Ethem Menderes atanmtr. Soruturmalar srerken bakanla gnderilen bir ihbar mektubu ile Birleik Komite yesi Suphi Grsoytrak, Orhan Erkanl ve Rza Akaydnda tutuklanm, daha sonra serbest braklmlardr.140Askeri mahkemede ordu iinde gizli bir ihtilal hazrlamak sulamasyla yarglanan dokuz subay alt ay sonra beraat etmilerdir. hbarda bulunan Samet Kuu ise orduyu isyana tevik suundan iki yl hapis cezasna mahkum olmutur. Dokuz Subay Olaynn orduya yansmas olduka ilgintir. Gizli rgtlenmeler bu olaydan glenerek kmlardr. Harp Akademisinde kurulan Birleik Komite ise faaliyetlerini 1959 ylna kadar asgari dzeye indirmi ve Gventrkn deifre olmas nedeniyle kendi iinde yapamad tasfiyeyi hkmete yaptrmtr. nk Gventrk ar davranlar ile komitenin emniyetini tehlikeye atmtr.141 Sadi Koa grubu ise Dokuz Subay Olayndan en az etkilenen gruptu. Koaa gre
139 140

peki, a.g.e., s,65 Akyaz, a.g.e., s.101. 141 Akyaz, a.g.e., s.102

46

ordu mdahalesinin resmi lideri gibi davranmaya raz olacak en azndan bir tane st rtbeli general bulmak zorunludur. Bu bir bakma ordu iindeki hiyerariyi de ihtilal ynnde aktif hale getirebilecektir. Dolaysyla ilk nce nc Ordu Komutan Necati Tacan ile irtibata gemitir. Fakat Tacann 1958 yaznda kalp krizi geirmesi nedeniyle Kara Kuvvetleri Komutanlna atanan Orgeneral Cemal Grsele yaklamaya karar vermitir.142 Dokuz Subay Olay sonrasnda faaliyetlerini durdurma karar alan Birleik Komite 1959 ylnda Koa grubu ile irtibata geerek daha geni bir yaplanmann yannda fiilen daha geni bir alan kontrol etme ansn da yakalamtr. Osman Kksal ve Sadi Koan birliktelii ile gerekleen bu ittifak bu ittifak, ana komitenin atsn izerek hcre tipi rgtlenmeyi temel almtr. Komite iinde Faik Bey parolas ile anlan Cemal Grsel ise fiilen olmasa bile komitenin resmi lideri olmutur. Cemal Grselin Eer mdahaleye mecbur kalrsak kesinlikle kan dkmemeliyiz. Askeri diktatoryada ben yokum. Sandalyeler bize tatl gelmemeli, ihtilali yapar yapmaz profesrlere yeni bir anayasa ve seim kanunu hazrlatp en ge ay iinde seime gitmeliyiz. diye zetledii darbe stratejisi darbeden sonra kabuk deitirecektir. Osman Kksaln Cumhurbakanlk Muhafz Alayna atanmas ve Suphi Karamann da Personel Atama Dairesinin bana gelmesi ile darbeci subaylarn atamalarnn kritik birliklerle, stanbul ve Ankarada ki birliklere yaplmas ezamanl olmutur. 1959 ylnn sonuna doru komitenin nemli isimlerinden Sadi Koa Londra, Dndar Seyhan ise Washington Ateemiliterlii grevine atanmtr. Bylece Trkiyede ihtilalci sfatyla anlan nemli isim 27 Mays yaklarken Trkiyeden uzakta kalmlardr. Aydemir Koreden, Koa Londradan, Seyhan ise Washingtondan gelimeleri takip etmek zorunda kalmtr. Osman Kksaln Muhafz Alay Komutanlna gemesi ve Koan da Londraya atanmas ile birlikte Komitede toplantlarda bakanlk yapma ii en kdemli olmak sfatyla Albay Alparslan Trkee kalmt.143 Komitede tartmalar artk darbenin yaplp yaplmayaca zerine deil, darbe sonras zerine yaplyordu. Ortaya fikir kmtr: a)Askeri idare kurmak b) ktidar CHPye devretmek c)Geici bir meclis kurup idareyi yeni seimler yaplncaya kadar bu meclise brakmak. kinci k batan elenmitir. Trke askeri idare ile Trkiyenin bir mddet idare edilmesini isterken Vehbi Ers ise nc kkn savunucusu olmutur. Daha sonra
142 143

Hale,a.g.e., s.98 peki, a.g.e., s.128

47

komiteye katlan Sami Kk ise Trkein dorudan doruya askeri diktatrlk istediini savunarak byle bir teebbsn iinde bulunamayacan belirtmitir. C. Darbeye Zemin Hazrlayan Olaylar DPnin halk katmanlarn politikaya sokmas, CHPnin malvarlnn kaynan aratrmak iin Tahkikat Komisyonu kurmas ordu iinde de rahatszlklara yol amtr. DP giderek kendini daha gvensiz hissediyor, gittike de muhalefet zerindeki basklarn artrmtr. Ayrca 1950lerin ortasnda balayan ekonomik yavalama, durgunluk ve giderek ortaya kan kriz belirtileri, DP iktidarn sarsmaya balamtr. zellikle kentlerin sabit gelirli alanlar iin enflasyon ciddi bir sorun oluturmutur. Gerek cretlerin dmesiyle ii, memur, subay, niversite retim yesi gibi sabit gelirli meslek gruplar bu gelimeden olumsuz etkilenmitir. Sanayiciler de tarma ok fazla kaynak aktarldn ileri sryorlar, plansz ve programsz ekonomiden ikayet etmilerdir. rnek olarak stanbulda 333 temel maddenin fiyat 1955de 174,6 lira iken 1956da 228,7 lira olmutur.144 1960 ylna girerken toplumsal gerginlik belirgin olarak da vurulmaya balamtr. Adanada meydana gelen CHP ve DP yelerinin kavgasnda 10 kiinin yaralanmas, 1959 sonlarnda Uakta nnnn bana ta atlarak yaralanmasyla balayan srecin younlamas anlamna gelmektedir. Gazetecilerin seri halde hapsedilmesi hzlanmtr. Ahmet Emin Yalman gibi Menderesin yllarca yannda yer alp danmanln yapan bir gazeteci dahi tutuklanyordu. niversitelerde rencilerin iktidara kar balattklar eylemlere, iktidarn tepkisi ok sert olmutur. ubat aynda nnnn Konya mitinginde olaylar oluyor ve arbede srasnda ok sayda kii yaralanmtr. Kayseride yaanan DP-CHP atmasnn nedenlerini yerinde grmek isteyen nn Kayseriye sokulmuyor bu nedenle Kayseride skynetim ilan edilerek engellenmeye allmtr. Tm abalara ramen nn Kayseriye girmitir. nn kesen birlik komutanlar nnnn Kayseriye girebilmesi iin izin verdikten sonra istifa ederlerken aslnda DP iktidarnn orduya ynelik gvensizliklerini de ispatlamlardr. Menderes ynetimi nnnn Kayseriye girmesinden Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grseli sorumlu tutarak emekliliine alt ay kala izinli olarak Grseli zmire gndermitir. Tm bunlarn yaand srada nn Mecliste nl szlerini sylemitir. artlar mecbur ettiinde ihtilal milletlerin meru hakkdr. 27 Nisanda ki renci gsterileri ve polisin rencilerin zerine iddetle gitmesi sonucunda nn Mecliste DP iktidarn uyaran son noktay koymutur: Byle giderse sizi ben bile kurtaramam. 2829 Nisanda meydana gelen renci olaylarnda rencilere mdahale iin gnderilen subay ve askerlerinde rencilere katlmas artk niversite ve ordunun hkmetten aka koptuunu gsteriyordu. Yaklak 1 ay sonra gerekleecek 27 Mays
144

Cumhuriyet, 2 .5. 1956, s. 1.

48

1960 ihtilalinin en nemli destek kaynaklarndan birisi niversite olmutur. Dnemin darbecilerine danmanlk yapmakta olan stanbul niversitesi Rektr Sddk Sami Onar, askerlerin bir an evvel seime gitme isteine kar km, askeri ynetimin uzamasndan yana tavr koymutur. Darbecilerden General Cemal Madanolu, anayasa yapmak iin arlan akademisyenlere Meclisi feshetmemeyi, kapsnda durup, CHPlilerle, masum DPlileri almay nerdiinde, akademisyenlerden, Olur mu Paam, meclisi kapatmazsanz, siz merulaamazsnz eklinde cevap almtr.145 1960daki 147 retim yesinin tasfiyesinde, tasfiye edilenler iinde Yavuz Abadan gibi 27 Mayslarn dncelerine yakn, CHP sempatizanlar bile vard. Tasfiye listesi dokuz akademisyen tarafndan hazrlanmt. Tp fakltelerinde nleri almayan bir ksm doentler ykselmelerini salama almak iin askerlerle ibirliine itmilerdir.146 a. Zile Olaylar 18 Ekim 1958 tarihli gazetelerin ounda 17 Ekimde Zileye gelen smet nny karlamaya gelenlere ayn zamanda Yassadada Anayasay ihlal suu kapsamnda deerlendirilen 27.6.1956 tarih ve 6761 Nolu Toplant ve Gsteri Yryleri Kanununa muhalefet ettikleri gerekesiyle mdahalede bulunulduu, cop ve gaz bombas kullanld, havaya ate edildii, nn ve baz milletvekillerinin itfaiyenin hortumla skt sularla sland, kendilerine saldrld yazldr. Ancak yazlan haberlerin tamamen yalan olduu, bir gazeteci hari Zileye kimsenin gitmedii, o giden gazetecinin de dzmece haberini herkesin kulland yine Yerdein hatratnda yle anlatlmaktadr: Tokattan vakitlice klacak, Zileye gidilecek ve akam da yine dnlecekti. tibarl aabeyimiz dedi ki: -Siz oturun oturduunuz yerde, ben takip eder, gelir yazar ve sizlere veririm Bir o gidip geldi Zileye. Daktilosunun takt sayfalarn arasna kopya ktlarn yerletirip, galiba iki A4 dolduracak tespitleri nmze koyarak, buyurun, gein gazetelerinize demiti Eh, vasta yok veya son derece kstl, bir de akl eren ve kendini o ekilde inandrm kdemli ve stelik en nde bir meslektamz, sizler zahmet buyurmayn, ben dnnce yazarm dediyse, ne vard ki bunda Ne mi vard ki onda ok ey olduunu sonradan duyup anladk Gazetelerimize getiimiz haberlerde Tokat ahalisinin tamamnn bizlerden duyup nceden rendikleri Zilede neler olmamt, neler. Paann stne arazzlerle sular m sklmamt, arabalarn lastikleri mi kesilmemiti, kafa ve gzler mi yarlmamt Zile iin kendisine gvenip bel baladmz yakn evre gazeteci aabeyimiz kolumuzu kanadmz krmt. Sonradan rendiimize gre yle hortum-mortum da pek kesilmemiti. Demokrat Partiyi bylesine karalayp gzden drmek, yazk gnah ve ayp deil miydi? Etraf byle diyordu. Yani smet Paa, pek paa paa da gidip gelmemiti Zileye ama, elimize tututurulan oaltlm szde haber neyin nesiydi.147

145 146

Nuren Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, stanbul, Gr Yaynlar, 1989, s. 200. Nermin Abadan-Unat, Kum Saatini zlerken, stanbul, letiim Yaynlar,1996, s. 190. 147 Yerde, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, s.3840.

49

b. Afyonun Emirda ve Hatayn Krkhan lelerinde Yeil Bayrak Ald ddias 19 Ekim 1958te Adnan Menderesin Afyon/Emirda ziyareti esnasnda Nurcular tarafndan yeil bayrak ald iddia yazlm, bu haber de gndemi megul etmitir. Gngr Yerde bu haberlerle ilgili de unlar yazmaktadr: imizden yine bir aabeyimiz Ben hepinizin adna takip eder, sizlere de yazarm deyince sanki dnyalar gen meslektalarn oldu. Ankara-Afyon arasn bir toz yuma halinde tamamlayan gazetecileri, tali ky ve kasaba yollarnda kim bilir neler bekliyordu! Cumhuriyetin kdemli Ankara muhabirinin bu teklifi hepimizi memnun ve mesut klmt Evet, Emirda ve dier yerlerdeki karlamalarda neler olmutu Neler mi olmutu? Kdemli aabeyimize gre neler olmamt ki Laik bir memleketin gazetecilerine babakann tekbirli, tespihli, Arapa yazl bayraklar alarak, develer, mandalar kurban edilip sureler okunarak karlama yapldn sylerseniz, stelik o gazeteciler muhalefetin borazancln da yapyorlarsa, o habere drt elle nasl sarlmazlar Bu kitap yazdrlmayanlarla, tahrif edilmileri bir araya toplayacan daha bandan vaat etti. Cumhuriyet muhabiri aabeyimizin elindeki oaltlmlar deta kaptk ve sras gelen geti stanbula Ankara dn masamda bir not buldum. Emniyet Genel Mdr Kemal Aygn beni aramt ve hemen makamna gelmemi istiyordu Beni makama aldklarnda rahmetli Kemal Aygnn arkas dnkt. Gel Gngr evladm, otur yle dedi Heyecan ve korkudan titrediimi itiraf edeyim Ne imi bu yeil bayraklar, nerede kimler tekbir getirmi? diye pek sakin, pek babacan bir ekilde sordu Ben susmaya devam ettim, o hep konutu:-Byle bir eyin katresi olmamtr. Biliyorum, sizler Afyonda kaldnz, sizin adnza malm arkadanz takip etti ve hepinizi kandrp maalesef let etti Senden bundan sonraki hadiseler iin bir isteim var. Grmediine, duymadna inanma zeti byle idi rahmetli Kemal Aygnn szlerinin. Sonra zile basp ne imek istediimi sordu, teekkr ettim, peki dedi ve szlerimi ltfen unutma tembihiyle elimi skarak beni yollad lk intibam uydu: Kurtulmutum Ben sanyordum ki barp aracak, atn unu ieriye diye polisleri odasna dolduracak filan Hep kandrlacak mydk? Bu soruyu imdi bile soruyorum. yi niyet ve gven hissi, insanlar bundan sonra da skntya sokacak myd?.148 Krkhanda byle bir olay olmad da lhami Soysal tarafndan ifade edilmitir: Bir Gneydou seyahati oldu Menderes'le. Ben de o zaman ok belirgin muhalif gazeteciyim. yle bir kombinezon kurulmutu ki, o geziye katlacak gazeteciler iinde Demokrat Parti iktidarnn btn yaclar vard... Bir de bizim gibi Milliyet, Akis, Kim, Vatan, Akam gazetelerinin gazetecileri var, biz de muhalefetleriyiz seyahatin. Bu seyahatte Krkhan civarnda bir yerde yeil bayrak ald diye bir hikye kt. Daha nce de Afyon'un bir kazasnda da yeil bayrak ekmilerdi camiye, yani irtica alarm. Ben Krkhan'da Menderes'in yeil bayraklarla karlandn grmedim , nk biraz daha geride kalmtm. Gazeteci arkadalarmzdan gen birisi "Ben yeil bayrak grdm" dedi. Akam kendi aramzda konuuyoruz, haber olarak gazetelerimize yazdracaz. Ben dedim ki "Dikkat edin, duygusal hareket etmeyin, bamza i kartrsnz sonra, Menderes'le
148

Yerde, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, s. 5254.

50

aramz bozulur, seyahatte kk sktrr". Buna ramen bu haber yazld. Ben vermedim byle bir haberi, grmedim nk. Ertesi sabah Menderes uyandnda ate pskryor etrafndakilere. Ben ok uzak mesafelerde takip ediyorum Menderes'i. En yaclarn dnda pek kimse yanma yanamyor. Ate pskryor, kt bir konuma yapt, basna verdi veritirdi ve biz takip edenlere, isimlerimiz vermese bile ne alaklmz , ne ikiyzllmz, ne yalanclmz, ne Halk Partisinin uaklar olduumuzu brakt. Halk galeyana getirecek ekilde konumasn yapt ve "yeil bayrak yoktu" diye de iddia etti. Olmayabilir de, ben de emin deilim". 149 27 Mays darbesine doru DP Hkmetinin ve Menderesin hatalar birok kez tekrarlanmasna ramen nnnn muhalefet anlay basn tarafndan eletiri konusu yaplmamtr. Basn, DP ktidarna kar, tutuklamalara kar CHPyi destekisi olarak grmektedir. DP iktidarna kar yapt yayndan dolay cezaevine giren ve nnnn kendisini ziyaret ettii gazetecilerden Cneyt Arcayrek yllar sonra unlar yazmtr: Evet, Menderes, rejimi rndan karan eitli yntemler uygulamt. Ama, Menderesin bu lgnlklarna kar, genelde smet Paa muhalefetinin de kkrtc bir rol zaman zaman stlendii de gerekti. Muhalefetin iinde-kk de olsa- grev yapm olanlar, biz, lgnlklara kar kkrtmalarn da tezghlandn grmtk.150 zellikle Tahkikat Komisyonu aamasnda gazetecilerin karlat muamele darbe ertesi yazlan haber ve yorumlara da sirayet etmitir. Grld kadaryla sadece darbe ertesi deil, darbeye takaddm eden gnlerde de basnn hemen hemen tamam DP muhalifi bir tavr iindedir. Komisyonumuzun bilgisine mracaat ettii Bedii Faik Akn ve Kurtul Altuun yapt aklamalar ok nettir. BED FAK - imdi, efendim, nce bir eyi belirtmek istiyorum: 27 Maysta balamtr i bildiiniz gibi ama yle bir hava estiriliyor ki, sanki 27 Mays be tane subayn oturduklar yerde u seilmileri bir devirelim diye karar vermiler ve birdenbire devirmiler havas yaylmak isteniyor ok, yle bir ey yok. Bir defa o gnk havay bilmekte fayda vardr. imdi, baknz, siz bir Komisyonsunuz, Millet Meclisi Komisyonusunuz. Demokrat Partinin kurduu bir tahkikat komisyonu var, o da Millet Meclisi Komisyonuydu. Siz btn bu havann ierisinde byk nezaketle, bana hatta siz diyorsunuz, ben o komisyona da gittim, o komisyon da beni ard, o komisyon beni nasl gtrd biliyor musunuz? Matbaam mhrlediler, arkadalarm dar attlar, sokakta bir kamyonetin zerinde ben maa verdirmek zorunda kaldm nk ay bayd ve beni tevkif edip Ankaraya gtrdler ve eski Meclis binasnn bir yerine koydular, ondan sonra boyuna ifademi aldlar. Siz de komisyonsunuz, onlar da komisyon. Birdenbire baz yazlar okuyorum. Efendim, Millet Meclisi komisyonu kurulmu da, bu komisyona niye isyan edilmi mi Sizin Komisyonunuz gibi komisyon olursa kimse isyan etmez ama insanlar toparlayp da, byle Bunu unun iin anlatyorum: yi bilmek lazm o devri, o devri iyi yaamak lazm. Gen insanlarsnz, o devri yaamanza imkn yoktu, ancak okuduklarnzla iktifa etmek mecburiyetindesiniz veya size anlatlanlarla iktifa etmek mecburiyetindesiniz. Ltfedin, size anlatlanlarn benimki
149 150

Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.264265. Cneyt Arcayrek, Bir ktidar Bir htilal (19551960), Ankara: 1984, s.241.

51

de dhil- ne kadar samimi ne kadar gayrisamimi ne kadar uydurma bunlar iyi ayklayn, ltfen nk ok yalan sylenmektedir, eskiden ok sylendi, hl da yalan sylemektedir. BED FAK AKIN Benim sylemek istediim udur: Evvela sizlere teekkr ederim. nk, ben defa tahkikat komisyonlarnn karsna ktm, o byk tahkikat komisyonuna bir hafta ktm, ilk defa gler yzle ayrlyorum. Ankaradaki tahkikat komisyonuna, onu da hi saklamadan syleyeyim size, gittiim zaman ayn sualleri o kadar fazla soruyorlard ki, bu bir sual taktii herhlde, insan bunaltyordu, isyan hline getiriyordu. Karlarnda bir oda vard, odada arkalksz bir iskemle vard Git orada istirahat et. diyorlard, ben orada oturuyordum. En sonunda artk yere oturmaya balamtm, nk arkam dayamak istiyordum. Bu bir haftalk ikenceyi -ben ikence sayyorum- bu sorgu ikencesini atlatrken bir akamzeri ezan sesi duydum Beyefendi, uzaktan, derinden bir ezan sesi duydum. Hi saklamyorum Allahm, asldklarn gster bana. dedim, o hle geldim, hi saklamyorum. O kadar canma tak etmitir. Aslmalarn istedim manasnda sylemiyorum ama o hle geliyor ki insan, bunu insan haletiruhiyesini size gstermek iin sylyorum. nsan lmlerini hibir zaman trnamn ucuna dahi dedirecek ekilde benimsememiimdir. Ben ne hle girmiim Beyefendi? Ben sonra bunu nasl yaptm, bunu nasl syledim diye ey yaptm. Rahmetli annem sa idi, ok mtedeyyin bir insand, Allah rahmet eylesin. Anneme kavutuum zaman dedim ki Byle byle yaptm anneciim. Ziyan yok, infial ile sylenen eyleri Allah hesaba katmaz. dedi. Bylelikle beni teselli etti. Yani o hle gelebiliyorsunuz. Bunu, inannz, hep tylerim rpererek hatrlarm. Yani insan unun iin sylyorum: Bir tahkikat komisyonusunuz, bir darbeleri inceleme komisyonusunuz, meseleleri ele alrken ltfen, bir yal aabey deyin, adam deyin, ne diyorsanz benimi iin syleyin, bir yal insan olarak size syleyeceim ey, o gn yaamaya alarak mutlaka zn ileri, zmeye aln, o gn anlamaya alarak yapn. Bugnden bilemezsiniz. Bugn siz, bakn, bana evvela Ankaradan ok nazik bir zat telefon etti, hanginizsiniz bilmiyorum. Byle byle Ben icabet edemeyeceimi, stanbula bal kalmak zorunda hastam olduunu, yam vesairesiyle Ne dedi biliyor musunuz Beyefendi? O zaman biz stanbulda sizi dinleyelim. dedi. BAKAN Benden bahsediyor arkadalar. BED FAK AKIN Peki dedim. Siz miydiniz, teekkr ederim, ok teekkr ederim. Sonra stanbulda, gene telefondaki bir ses bana Sal gn u olacak, bu olacak Ben On birde gelebilirim. dedim vesaire, geldim. Sizden ikramlar grdm, gler yzler grdm. Bilir misiniz ki ok kolay yazyorlar im di Efendim, Parlamentodaki bir tahkikat komisyonu Bahane edilerek ihtilal yaplr m? Siz byle dnebilirsiniz, nk siz tahkikat komisyonusunuz ama siz insansnz. Ben yle bir tahkikat komisyonundan geliyorum ki sizinle mukayese edemem ben onu. Onu anlamanz lazm, onlar grmeniz lazm.151 Kurtul Altu ile yaplan grme kayd da yledir: BAKAN - yle aalm m biraz? Akis dergisinin yazlarn sizden nce dinlediimiz Mill Birlik Komitesi yelerinden bir tanesi de syledi. Akis dergisinin yaynlanmasn beklerdik. Akis dergisi, askerlerin duygularna, hislerine tercman olurdu. Ksmen darbenin gerekelerinin altyapsn
151

Bedii Faik Aknla 13 Haziran 2012de Yaplan Grme Tutana,

52

hazrlayan, gerekli imi gibi bir imaj olumutu. KURTUL ALTU - imdi, orada imaj size anlataym m? O imaj neden olutu? Askerlerle o zaman eyin hibir alakas yok. Ben hapse girdiim zaman benim aabeyim, zaman zaman smet Paaya giderdi, smet Paann zaman zaman yannda Ecevit olurdu veya Orhan Birgit olurdu. Orhan Birgiti de dinleyecekseniz, o da anlatr bunlar size. smet Paaya 555 K olay cereyan ettii zaman yani 5 Mays AHMET TOPTA (Afyonkarahisar) 5inci ayn 5inci gn saat 5te Kzlayda KURTUL ALTU Tartakladlar Adnan Beyi. Adnan Bey zorlukla, -bu kitapta var, Bir Numaral Tank tavsiye ederim- Emin Karatan bir volkswagen arabas vard, ona zor att kendisini. Hatta unu syledi: Ne yapmak istiyorsunuz, beni ldrmek mi istiyorsunuz? ldrn o zaman. imdi, btn bunlar olurken ZCAN YENER (Ankara) - Siz orada mydnz efendim? KURTUL ALTU - Hayr ben hapisteydim. Ben onlar tabii sonradan reniyorum. Ben o zaman cezaevindeydim, Tahkikat Komisyonu tarafndan tevkif edilmiim. Tabii, konudan konuya girdiimiz iin pey ey yapamyorum, insicamm bozuluyor. imdi, isterseniz, evvela Tahkikat Komisyonunu anlataym size. Neden Trkiye girdi 1 Maysa? Asl oraya gelmek istiyorum. Bu Tahkikat Komisyonu demin isimlerini zikrettiim 2 kii tarafndan verildi ve o komisyon hemen Meclise getirdi, Mecliste geerken smet Paa krsye kt ve bir konuma yapt, Tarihin nnde konuuyorum. Yanl yapyorsunuz. Bu kanun yargya mdahale anlamna gelir. Eer bunu yaparsanz ok kt sonular olur. deyince, nde oturan ar partililer Paa, Paa, Battal Gazinle ihtilal mi yapacaksn? aynen laflar bunlar. smet Paa onun zerine u tarih szleri syledi, dedi ki: Biz ihtilal yapmayz. Biz ihtilalin ne olduunu biliriz nk iinden geldik. htilal iyi bir ey deildir. Ben size demokrasi adna bunlar sylyorum. Eer siz bunlar yapmaya devam ederseniz, o zaman ben dahi sizi kurtaramam. Bunu syledikten sonra Trkiyede ok ey deiti. imdi, bunu, isterseniz, askerlerin bir mesaj aldklarn zannedebilirsiniz. Nitekim imdi, milletvekili olan Nur Serterin babas Emin Aytekin bana geldiinde Sen niye yoksun? bunu syledi. Yahu, smet Paayla irtibatnz oldu mu? Gazeteci olarak, benim iim bu. Katiyen. Aslnda arkadalarmzn dndkleri onu alp oraya oturtmak ama yapmaz. dedi. Aradan zaman geti, smet Paaya gittiler, onu biliyorum, ben hapisten kmtm o zaman, ihtilal olmutu. Kimi ihtilal diyor, kimi devrim diyor, kimi darbe diyor. Aslnda bunun bir asker hareket olduunu ve gen subay hareketi olduunu kabul ediyorum. nk kimseye haber vermeden yaplan bir hareket. O zaman Genelkurmay Mill Savunma Bakanlna balyd. Kara Kuvvetleri Komutan mesela, Cemal Grsel, Genelkurmay Bakann atlyor dorudan Ethem Menderese mektup yazyor. O mektup da var o eyin ierisinde. O mektupta birtakm artlar ileri sryor ve Cumhurbakannn istifa etmesini, ite Hkmetin istifa etmesini, unun olmasn, bunun olmasn falan filan anlatyor. Tabii bu mektup bizde yaynlanmad, nerede yaynland? Kimde yaynland. Benden sonra zannediyorum Orhan Birgit gelecek. Ona sorarsanz bunu, o size teferruatyla anlatr. Baarl bir gazeteciktir. Tabii biz orada atlamz. Ama bu hareketi bizim durdurmamza yahut tekrar imkn vermiyor nk zaten kurulmu olan Tahkikat Komisyonu o gn, 28 Nisan gn, hi unutmuyorum aradlar. Ama sizden arayan arkadalar gayet nazik, kibar ve bir soruturmay yrtmek zere aradklarn belirttiler ve gelip gelemeyeceimi sordular. Ben de onlara mazeretim olduunu, ama eer stanbulda bulumak mmkn olursa, herhlde oraya gelirim dedim. Byle oldu. imdi, 53

onlar, telefon eden komisyonun en nemli adamlarndan biri, Kemal zer. imdi nere milletvekili olduunu hatrlamyorum. Kemal Biber ortalarda, o orum Milletvekilidir ama. O telefon etti, dedi ki: Sizi buraya istiyoruz. dedi. Nereye efendim? ded im. O zaman da rsan men var rahmetli, hepsi var. Bu tarzda akalayoruz, yahu, seni de aracaklar Tahkikat Komisyonuna, beni de aracaklar. Ben aka yapyor zannettim birisi. Yani hep birbirimize aka yapyoruz, her gn telefon ediyoruz birbirimize haydi Tahkikat Komisyonuna diye. Meerse i ciddiymi, dedi ki: Ne biim konuuyorsunuz Beyefendi? Ben Tahkikat Komisyonunun yesiyim. Benim sizi alp gtrmeye bile hakkm var. O zaman polis gnderin, aln yahut yazl bir ey gnderin. D6edim. Sizin yaznz burada, gayet kibarca yazlm, insann gelesini getirten, yani mutlaka buraya bu davete icabet edip bildiklerini sylemesini gerektiren bir yaz. imdi, byle bir yazy deil, hakaretamiz yani kk gren, gazeteciyi rezil edici, rezil etmeye kararl birisi. Kalktk, gittik biz. Hi unutmuyorum yanmda Yusuf Ziya Ademhan var. O da sonra bir garip cinayetle, ormanlarda kayboldu, ld gitti. O da ok ac ekmitir. Akise girenler hep er ay, beer ay yatar yatar karlard. Ben kalktm gittim Tahkikat Komisyonuna. 5 kiilik bir Tahkikat Komisyonu. Bir tanesi il bakan Cemal Yldrm sorguya ekiyor, bir tanesi beni sorguya ekiyor. Sayn Bakann sorduu soruya yant anlamnda sylyorum. Biz bunlardan hi haberdar deiliz olup bitenlerden. Yalnz bizim stanbul temsilcimiz(Ses kayd olmad iin bu blm tutanaklara gemedi) KURTUL ALTU - Cemal Yldrm il bakan, emekli albay kendisi. Kendisi 9 subay olaynn ierisinden gelme. Hepiniz biliyorsunuz 9 subay olaylarnda o. O da korkun bir hatadr. Subaylarmz da beraat ettiler, mahkeme kararyla...ama orada grdm manzara, bizim ikimizin sadece cipe bindirilirken tanm olmas. kimiz de birbirimizi tanmyoruz. O bana Sen misin o yahu, Kurtul Altu?, ben de ona Sen misin Albay Kocabay? diyoruz. O kadar birbirimizden habersiniz ama, Egemen Bostanc bir yaz kaleme alm, diyor ki: Halk Partisi il bakanl Basna sansr konmu, skynetim ilan edilmi 28 Nisan sonunda. imdi, byle bir ey olunca biz telaa dtk. Birbirimizin kulana fsldayarak bir gazete kardk. Yani konuturmuyorlar, sokakta 5 kiiden fazla insan yrtmyorlar. Bu artlar altnda ne yapalm? Bu ii nasl yapacaz? Baka are kalmad, bunu yaptk. Bunu da Egemen Bostanc yazm, bize gndermi.Biz buna bu grevi vermiiz. O zaman Korede bir ihtilal oluyor. Syngman Rhee devriliyor. Syngman Rhee devrildii zaman Akis bunu birinci haber yapm. Tahkikat Komisyonunda en ok sorulan soru bu oldu. imdi Akisin yazlarnn hepsini ben yazmyorum. Ben Akisin yneticisiyim, genel yayn ynetmeniyim. Orada bir yayn kurulu var. Bir tane siyasi adam yok. Doan Avcolu bile yok. imdi, bunun zerine, bana eyin bakanln, tpk sizin oturduunuz gibi bir yerde, Nusret Kiriiolu yapyor komisyonu, Kemal zoban var orada, ondan sonra, Osman Kavuncu var. br byk komisyonda, aslnda, 11 kiilik komisyon baya bykt. O komisyona, ayn gn, 28 Nisan gn, olaanst yetkilerle bir yasa karttklar gnde sorguya ekiliyoruz. O olaanst yetki, ite, Trkiye Byk Millet Meclisinde kuvvetler ayrl prensibini ortadan kaldryor ve sorgu yargc grevini bir komisyona veriyor. Yani dnn ki sizin komisyona yarn sorgu yargc grevi verilecek, ben de burada size geleceim, kemali ciddiyetle meselelerimi anlatacam, siz de beni buradan doru hapishaneye gndereceksiniz, byle bir yetki. Bu, ite, barda taran damla olmutur bence. te ondan sonra Trkiyede herkesin bir 54

beklentisi balad. Bizi tevkif ettiler, gtrdler. Ne skntlarla, 15 kiilik heyetin nne kardlar bizi.15 kiilik heyette Bu Nusret Kiriiolu da benim Zonguldaktan tandm, ok sevdiim bir aabeyim. Kendisiyle Meclise gideriz. Meclise de sokmuyorlar ama ben alt taraflarda falan arttryorum Nusret aabeyi. Nusret aabey geliyor, benimle konuuyor. Bir gn byle toplant hlindeyiz, bana dedi ki: Yahu, siz niye muhalefet yapyorsunuz? te, millet iradesidir. Millet iradesi ama kardeim senin millet tarafndan seildikten sonra btn Trkiye'nin milletvekilisin. dedim. Hayr, byle bir ey yok. dedi. Ben Adnan Beyin milletvekiliyim, Adnan Bey beni seti, ben ona bakarm. Olmaz, byle olursa olmaz. Anayasa byle diyor. Anayasaya aykr olur. falan dedik. te btn bunlar st ste geldi, geldi, geldi, bir sabah biz hapishanede uyandmzda ihtilal oldu. Ama hapishaneye daha evvelden byle bir haber geldi. Nasl geldi bilmiyorum, kim getirdi bilmiyorum ama hapishanenin ierisinde Yarn darbe olacak, ihtilal olacak. laflar dolamaya balamt. Biz de merakla bekliyoruz. 27 Mays sabah saat te, hatta bete. Biz o zaman revirde yatyoruz, hastalk dolaysyla revire gitmiiz. Hatta smet Paa benim hapishanede kalmamam iin hastaneye rica etmi, hastal olabilir, onu hastaneye nakil edin, ocuk eziyet grmesin diye. Ben Hayr. Yirmi yirmi drt yanda adamm, ne olacak bana o yata. Bu yata olsa, tehlikeli. Onu deyince revire getim. Revirde yatyoruz. Ne olmu? htilal olmu. Biz zannettik ki hemen bizi alp gtrecekler. Hayr, bir ey olmad. Bir subay geldi, ieri girdi. Albay, giyindi, tra oldu, kt darya, avluya. Subay buna bir selam verdi, bir de tabanca kard elinden, uzatt yani bunlar ihtilalin koreograf hlleri, size anlattm, renk olsun diye. Tabancay uzatt, dedi ki: Buyurun komutanm, size lazm olur. O da dedi ki: ek onu, benim artk silahla ilgim yok. Bu kadar. O Cemal Yldrm sonra senatr oldu. Ondan sonra dardan yazdklarn reniyoruz. Hapishaneden ayrl eyine yle bir not dm: Adnan Menderesin gayrimeru Tahkikat Komisyonu taraflar tevkif edildi ve Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan kurtarldm. imdi, bu susa, su deil Cemal Yldrma. nk adam duygularn sylemi. Bizi bir gn sonra kardlar. Burada da unu ifade etmek istiyorum: Baz asker ler siyasetten daha hukuka bal oluyorlar. imdi, bizi, bir hukuki stat ierisinde ieri aldklar iin, ieri koyduklar iin, yine, onun bir hukuki statye balanmasn istiyorlar ve bir gn geciktiriyorlar. Zannediyorum 1 veya 2 sayl Kanun, bizim darya tahliye edilmemize dair bir af kanunudur. imdi, ben bunu grdm andan itibaren, akas unu syleyeyim: Askerlere sempati duydum. imdi, bunu herkes duyar. Sizi hapse atm bir iktidar var, oradan sizi kurtaran bir asker var. imdi, asker -millet el ele eyi buradan kmtr, bugn de devam ediyor.152 Ancak bilhassa Bedii Faikin 27 Mays ncesi yazlarnn bir ksm eletiri snrlarnda olmad gibi darbe sonras hakarette ar gidenlerin de banda gelmektedir. Komisyonumuzun kendisine Bayar ve Menderesi kpekten daha aa gsterdii yazsn sormu, Akn bu soruyla ilgisiz bir cevap vermitir: CENGZ YAVLOLU (Erzurum) Yani, yarglamadan nceki bu soruturma dosyalar. Bir de yine 15 Haziran 60 tarihli gazetenizin nshasnda Protesto diye bir makaleniz var, herhlde
152

Kurtul Altu ile 11 Ekim 2012de Yaplan Grme Tutana.

55

ke yaznz bu sizin. Orada stanbul niversitesi genlerinin hazrladklar bir pankartta Bayar ve Menderesin kpee benzetildiklerini grdk. nsanlara daima sadakatle hizmet eden hemcinslerimiz adna bir hakaret kabul ettiimiz bu benzetmeyi protesto eder, duyurulmasn isteriz. Cmle kpekler yerine ktmir. -aynen naklediyorum- eklinde bir eyiniz var. yle de bir durumla kar karyayz, unu da herhlde sylyorsunuz siz: Gazetecilerin ve gazete sahiplerinin yalnzca gazetecilikle ilgilenmesi gerektiine dair de bir herhlde kanaatiniz var. BED FAK AKIN Tabii, hl yle. CENGZ YAVLOLU (Erzurum) Bunu hangi tecrbelerinize dayanarak Yani bu ekilde iine girmi bir gazeteci ama ayn zamanda da btn bunlardan sonra da byle bir tecrbe sonucu var. BED FAK AKIN imdi, bakn, bu gazetecilik bal bana bir itir ve ne kadar mstakil olursa, ne kadar tek bana olursa o kadar tesirli olabilir. Eer gazetecilie baka eyleri de ekler de giderseniz bu gazetecilii yapamaz olursunuz. Binaenaleyh gazete sahibinin sadece gazeteci olmasn ben evleviyetle isterim ve onun savunurum. imdi, bugn tutarsz bir alay gazete var. Daha bir ey syleyeyim size: Trkiye 24 milyon nfuslu iken ne gazete tiraj varsa, 75 milyon nfuslu Trkiyede de o gazete tiraj var. yle bir hadise dnya gazeteciliinde grlm deildir. Bunda computerlerin, twitterlerin unlarn bunlarn pay vardr, o pay kabul ediyorum. Ama btn dnyada da var onlar, yalnz bize ait deil ki. Btn dnyada da gazetelerin rakipleri var, televizyonlar vesaireler, orada niye olmuyor da bizde oluyor? nk inandrcln kaybetmitir Beyefendi. nandrcln gazetenin kaybetmesini ben gazetenin sahibine atfetmeyeceim de kime atfedeceim? Onun tutumuyla olur o i. 153 c. Uak Olaylar DPnin yklna giden yol, 29 Nisan 1959da, 48 milletvekili, partililer ve gazetecilerden oluan byk bir kalabaln banda, kendi deyimleriyle Byk Taarruzu balatan smet nn tarafndan almtr. CHP gezisinin ilk dura Uaktr. Olaylar burada balamtr. ktidar ve muhalefet yandalar birbirlerine girmilerdir. Sonraki duraklarda da olaylar hep birbirini izlemitir. nn Ankaraya dnnce, yine olaylar kmtr, 11 Mays 1959 gn, Mecliste CHPlilerle DPliler birbirlerine girmiler, karlkl kfrlemeler ve yumruklamalar iinde camlar krlm, yaralananlar olmutur. Byk Taarruzunu balatan nnye Uakta ta atld ve bann hafife kanad olay DPnin tahammlszlnn ve diktac rejim arzusunun bir delili olarak lanse edilmitir. Bu olayda DP ve DPlilerin de kabahatinin bulunduu aikr olmakla birlikte olayn iyznn anlatlandan farkl olduu da yenilerde yazlmtr. Gngr Yerde, bu olayn nnyle beraber gezide bulunan bir gazetecinin eliyle DPlilere nah iareti ektikten sonra vuku bulduunu yazmtr. Tren yava yava hzlanyor. Paann bulunduu koridordayz. Pencerelerin camn indirip deta st ste ylm ekilde perondaki Demokrat Partilileri seyrediyoruz. imizden biri san solunu dirsekleyip bir pencereyi aniden kaplyor ve sol elinin avcunu ap uzatarak, sa elinin baparman
153

Bedii Faikin 26 Haziran 2012 Tarihli Grme Tutana.

56

iaret parma ile yzk parmann arasndan geirip tokmak eklinde uzatt sa bileini o sol avcunun iine yerletirip skarak seyretmekte olan Demokratlara Naaa! diye barp balyor sallamaya Aman yarabbi, ne iin bu lgnlk Bu iareti, terk etmekte olduumuz perondaki Demokratlara yapyor. CHPliler ise, uzaklaan treni alklayarak Paalarna ballklarn gstermekteler. Ama bizim arkadamzn maksad ne? Bizimki ne iin yapyor bunu? Ve ite bundan sonra balyor talama Gelelim bizim lgn meslektamza Hayat komplolar zerine kurulmutur desem yalan olmayacak. Aldrmyormu gibi grnp, inceden inceye aratrp provokasyonunu yle hazrlayan bir hadise yaratcs Paay uurlamaya gelen CHPliler bizim meslekta trene bindirmeden nce deta pck yamuruna tutmulard. Srtn svazlayp kucaklayarak deta teekkr ediyorlard. DPliler de o srada sadece homurdanyorlard diyebilirim. 154 Komisyonumuz Gngr Yerdein hatratn yazmasndan sonra vefat etmesi sebebiyle kendisinin bilgisine bavuramamtr. Ancak Uak Olaylar esnasnda Kim Dergisi adna geziyi takip eden ve ta atldnda smet nnnn yannda bulunan Orhan Birgite bu husus sorulmu, kendisi u cevab vermitir: BAKAN - Rahmetli nnnn Uak gezisinde -bir gazetecinin- istasyondaki Demokrat Partililere eliyle bir iaret yapt, olaylarn da bu hareket neticesinde alevlendii, balad ve nnnn bana atlan bir tala yaraland sylenir. Bu haberi yapan gazeteciyi biliyor musunuz?ORHAN BRGT Hayr, bu haber yaplmad ki. Demokrat Partili vatandalar Cumhuriyet Halk Partisi Genel Bakann uurlamaya gelmemilerdir herhlde yani homed yapar gibi Hayrl yolculuklar. demeye gelmemiler. Onlar oraya gelmiler, o Uak Polis Mdr de onlarla beraber smet Paaya ta atld, talardan bir tanesi Paann bana isabet etti, bir tanesi de yanndayd BAKAN Bahsedilen o hareketi yapan gazeteciyi biliyor musunuz? diyorum. ORHAN BRGT yle bir hareket yapldn bilmiyorum. Savunma babnda konmu eyler olabilir. BAKAN - Yani o esnada orada bulunan gazeteciden birisinin ansnda yazyor, o gazeteciyi de gerekirse verebiliriz. ORHAN BRGT Bilmiyorum ben kimse. BAKAN - Gngr Yerde. ORHAN BRGT Evet, Gngr Yerde BAKAN - Okuduum gibi yazd Gngr Yerde. ORHAN BRGT Yok, hayr yani Hamdi Avcolu vard, ben vardm; ikimizin de ba yarld o tarihte.155 d. 2829 Nisan Olaylar ve niversitenin Tutumu stanbul niversitesi olaylarnda rektrn izni olmakszn yaplan polis mdahalesi esnasnda rektrn tartakland iddialar, kimi retim yeleriyle polisler arasndaki arbede, 27 Mays sabah neredeyse niversitenin intikamc bir tutumla hadiseye yaklamasna neden olmutur. Darbenin hemen ardndan, bir daha asla diktac bir ynetimin iktidara gelmesine, laiklikten dn verilmesine mani olacak anayasann yaplmas iin davet edilen retim yelerinin ie nce hukuki manada yaplann adi bir hkmet darbesi saylamayacan ieren fetvayla balamalar, DP iktidarna kar

154 155

Gngr Yerde, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, Ankara, mit Yaynclk, 2006, s.2427. Orhan Birgitle 11 Ekim 2012 Tarihli Grme Tutana.

57

duyulan husumet hiyerarisinde ilk srada olduklarn gstermektedir.156 Hele, nde gelen darbecilerin yaplacak tutuklamalarn dar bir kitleyi kapsamas gerektii ynndeki eylem planna kar dile getirdikleri itiraz, akllara durgunluk verecek niteliktedir.157 Sonradan tamamen yalan olduu, bizzat MBKnin, kendisinden haber alnamayan rencilerin velilerini mracaata davetine ramen hibir bavuru olmamasyla sonulanan, ldrlen genler meselesinde, niversitenin kkrtclkta fslt gazetesiyle yartn gstermektedir. zellikle Onar, bana Do. Dr. Kemal Ouzman geirdii bir komisyon marifetiyle DPnin ehit (!) ettii genleri aratrmaya bile balamtr.158 O dnem iinde gerekmi gibi alglanan bu tr haberlere gre, demokratik erevede itirazlarn dile getiren masum niversite genliine mensup yzlerce renci ldrlm; cesetleri kyma makinelerinde tlerek hayvan yemi haline getirilmitir. Bir ksmnn asfalt yollar boyu gmld; yarallarn ise lme terk edilerek bilinmeyen yerlerde hapsedildii eklindeki yalanlarn subay kitlesi zerindeki tesiri hi de yabana atlamayacak seviyededir. Oysa gsteriler esnasnda dorudan polis kurunuyla hayatna kaybeden yalnzca Turan Emeksiz isimli rencidir. O bile hedef alnarak edilen bir atele deil, seken bir kurunun bana isabet etmesiyle lmtr. Nedim zpulat isimli renci ise ordu birliklerinin mdahalesinin hafif tertip gelimesi karsnda kapld cokuyu frenleyemeyerek trmanmaya alt hareket halindeki bir tankn paletleri altnda kalmak suretiyle canndan olmutur. Daha nce deinildii zere bir Harbiyeli olan Gltekin Skmen ile Temen Ali hsan Kalmaz yanllkla 27 Mays sabah askerler tarafndan; Ersan zey isimli 11 yandaki bir ocuk ise babas Dndar zeyin, cokuyla Ankara sokaklarnda tur atarken dur emrine riayetsizlii sonucu arabasna alan atein isabet etmesi sonucu vefat etmitir.159 27 Mayslarn bile tespit ettikleri lml vakalar bundan ibarettir. Netice itibaryla niversite, gerek darbenin yaplmasndaki tevikiyle olsun; gerekse dar bir kadroya inhisar ettirilmeye meyyal tutuklamalarn kapsamn geniletmekle olsun, 27 Maysn msebbiplerinden biriymi gibi gzkmektedir. Toplumun en dinamik kesimi ile en gl kesimini karsna alan iktidarn simgesel olarak bitii 5 Maysta Kzlayda Menderesin darp edilmesidir. Fakat yaklaan ihtilalin
156

Fetvann tam metni iin bkz. Anayasa Komisyonunun Raporu, Ak Devrim, Ankara: Babakanlk Basmevi, 1960, ss.6466. 157 Profesrler, masumiyet karinesini tersine evirerek, yaplan tahliyelerin yersiz ve yanl olduunu belirtiyorlard. Devrilen hkmet mensuplarnn hepsinde su karinesi mevcuttu ve buna binaen: Aksi ispat edilene kadar hepsi suludurlar demektedirler. peki ve Coar, htilalin yz, s.276. Nitekim tahliye edilenler yeniden toplandlar. 158 Ergun Gzenin u satrlarna dikkat: htilalden iki gn sonra bu hukuk imparatorunun, bu soukkanllk timsalinin niversite bahesinde ehitlerimiz bu kadar deildir, daha ok ehitlerimiz var dediini ve bu ehitleri aratmak iin banda Profesr [Doent olacak C.S.] Kemal Ouzmann bulunduu bir komisyon setirdiini grdk. Bkz. Ergun Gze, Profesrler Geiyor (niversite Dosyas), stanbul: Bedir Yaynevi, 1975, s.39. 159 Ali hsan Kalmazn, lmnn dramatik bir anlatmla hikyesi iin bkz. Harbiye, Akis, Yl 9 Haziran 1960 Say 303, s.18 vd. . Oysa MBK yelerinden efik Soyuyce bir trl kimlikleri tespit edilemeyen, yaknlarnn kayp bavurusu yapmadklar devrim ehitlerinden (!) 11nin ldrldne bizzat tank olduunu sylyordu. Milliyet, 23 Eyll 1960.

58

balangcnn en keskin iareti Kara Harp Okulu rencilerinin yrydr. Bu yry harp okulu rencisi yrynden kp subay yry halini almtr. 160 Orgeneral Cemal Grselin zmire gitmesi ile bu srete darbe planlayan komitenin geici bir lider bulma zorunluluunu ortaya karmtr. Adaylardan ilki stanbul Skynetim Komutan Fahri zdilektir. zdilek Menderes iktidarna karyd fakat yaplan teklifi reddetti. Bunun zerine ikinci aday Cemal Madanoluna teklif gtrlerek general a kapatlmaya allmtr. Cemal Madanolu bata Ben bu ie gelmem arkadalar, benden byk rtbe lazm diyerek teredddn belirtse de daha sonra komiteye girmeye raz olmutur.161 Artk komite ve darbeciler generalsiz deillerdir. Darbecilerin general rtbesine sahip kiilerle irtibatta olmas ve generalsiz yapamayacaklarn bilmeleri komitenin eksikliinden deil, hiyerariye olan ballklar ve ordudaki hiyerariyi karlarna almak istememeleri nemli etkendir. Darbeye adm adm yaklarken ihbarlarn younlamas ve ihtilal beklentisi artyordu. Menderes ve kabine bunlardan etkilenmi olacak ki o ana kadar pek dikkate almadklar ordu mensuplarnn ekonomik durumlarn iyiletirme karar alr. Maa arttrlmas dahi ordu mensuplar tarafndan rvet olarak alglanr. Subaylarn azndan ayn cmle dklmt; Bizi para ile satn alacaklarn sanyorlar.162 Genelkurmay Bakan Erdelhunun hkmete ordudan bir hareketin gelmeyecei konusunda gvence vermesine ramen Harp Okulu yry hemen herkeste ordunun iktidar ele almasnn artk gn meselesi olduu, Harbiyenin bouna yrmeyecei inancn dourmutur. Hatta Samet Aaolu gibi baz DPliler Menderesi mdahale konusunda aka uyarmlardr. Fakat Aaolunun uyarlarna ramen Menderes, Kara Harp Okulu rencilerinin tahrik edildiini, Harp Okulu Komutan General Stk Ulayn kendisine teminat verdiini sylemitir. Hatta o kadar ki Mkerrem Sarol, Harp Okulunun hkmete kar hazrlk iinde olduunu syleyince buna ok sinirlenen Babakan, Okul Komutan Stk Ulay iin Yalnz okul komutan deil, hayatm korumak zere bir eit fedai olarak dnlm ve o mevkiye getirilmitir diyordu.163 Menderes ve DPliler, generallerin kendilerine verdikleri teminat dikkate alm, ordu iindeki ekirdek hcrelerin zaman gelince bu kadar byyeceini hesaplamamlard. Alttan gelen bask ile yukarda yer alan st rtbeli subaylarn dahi yksek bir debi ile akan ihtilal kararllna kendilerini kaptrmalar brokrasi tarafndan kolay kolay alglanmam, son noktaya giderken eski tutumunda deiiklie gitmekte gecikmitir. V. 1950-1960 Aras Dnemde DP- Basn likisi
72

Doan Akyaz, Askeri Mdahalelerin Orduya Etkisi Hiyerari D rgtlenmeden Emir Komuta Zincirine, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 125. 161 peki, a.g.e., s. 39. 162 peki, a.g.e., s. 62. 163 Samet Aaolu, Arkadam Menderes, stanbul, Remzi Yaynevi, s. 166.

59

19501954 yllar arasndaki iktidar-basn ilikilerinin nitelii, kesin gerginlik aamasna dnme evresi olarak nitelendirilebilir. Uzun yllar gazeteci-milletvekili kimliiyle siyasi sahnede rol oynam olan birok ismin eski iktidar partisiyle olan ilikilerini, milletvekili kimlikleri sona ermesine ramen bamsz ve tarafsz gazeteci kimliine dntrememi olmalar, basn-iktidar ilikilerinin bozulma sebeplerinden sadece biriymi gibi gzkmektedir.164 Matbuatn geni bir kesiminin eski iktidar partisiyle olan rsiyeti, CHPnin muhalefete gemesiyle birlikte ona tbi basnn da kendiliinden muhalefete gemesini gerektiriyormu gibi bir tutum taknlmasna sebep olmutur denilebilir.165 Henz ayn bile doldurmam bir iktidara kar hcuma geen ana muhalefet partisi liderinin izgisini takip etme kararll, DPnin basna tpk bir muhalefet partisiymi gibi tavr almasnn da nedeniymi gibi grnyor. Eski iktidar partisinin seim neticelerinin aleyhine sonulanmasn DPlilerin halk aldatm olmalarna balayarak bunu hemen her mahfilde tekrarlamas ve bu beyanlarn basnda ska dillendirilmesi166 DPnin, sonralar CHPliler tarafndan besleme basn olarak adlandrlan, kendi ekseninde bir basn grubunu kurmaya itmitir, denilebilir.167 Sektrde ayakta kalmann tirajdan ok kamu ilanlarn creti mukabili yaynlamaya bal olduu bir ortamda, DPnin bu ilanlar kendisine muhalif duran basna vermemi olmas bu ynyle anlalabilir gibi durmaktadr.168 zellikle 1953de CHPnin Haksz ktisaplarnn Hazineye Devrini salayan kanunun,169 partinin yayn organ mevkiindeki Ulus gazetesinin de nce kapanp, sonra Yeni Ulus ismiyle yeniden faal hale gelmesi, dier basn nezdinde de ak bir saldr olarak nitelenmi ve DP ile aralarnda olan mesafenin almasna neden olmu gibi durmaktadr.170 19541957 yllar DPnin ikinci iktidar dnemidir ve bu dnemde artk iktidarbasn ilikileri, hkmeti bunaltan bir evreden basn bunaltan bir evreye doru tekml etmektedir. lan kozunu baaryla uygulayan iktidar kimi muhalif izgideki gazete patronlar arasndan bazlarn kendi yanna doru ekmeyi baarmtr.171 lan kozunun yan sra kt tahsisleri noktasndaki sktrma, basnda ba gsteren direnci krma ynnde, nemli bir hamledir. Yine de basnn en etkin gazete ve dergileri hl ana muhalefet partisi izgisindedir.172 Kamuoyu nezdinde kendisine kar yaplan muhalefetin yazl basnda bulduu yanky dengelemeye alan iktidar partisi, bu kez
164

O yllarda Nihat Erimin ynettii Ulus gazetesinin tutumu iin bkz. Metin Toker, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991, s.116 vd. 165 Aslnda bir anlayn kavgasn veren kimi yazarlarn mnakaas Trk Basnnda ska gndeme gelmitir. Bu tip atmalarn hikyesi iin bkz. Tekin Erer, Basnda Kavgalar, stanbul: RekTur Kitap Servisi, 1965. 166 Tekin Erer, On Yln Mcadelesi, stanbul: Ticaret Postas Matbaas, ty. s.52. 167 Dr. Mkerrem Sarolun Trk Sesi isimli bir gazete karp tahsisler ve resmi ilanlarla beslenmesi; stelik resmi kurumlar, hatta ilkokullarn bile bu gazeteye abone yaplmas hususu iin bk z. Metin Toker, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991, s.106. 168 Erer, aslnda ilk etapta muhalefete taviz politikas gden Menderesin, muhalefet ettike kazandklarn gren basn srekli beslediini yazyor. Bkz. Erer, On Yln Mcadelesi, s.135. 169 Esat Arsebk, CHPnin Haksz ktisaplarnn adesi Hakkndaki Kanuna Dair, AHF Dergisi, Yl 1953 Cilt 10 Say 14, 426432. 170 Cneyt Arcayrek, Yeni ktidar Yeni Dnem 19511954 (Cneyt Arcayrek Aklyor2), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985, s.109 vd. 171 Altan ymen, fkeli Yllar, stanbul: Doan Kitap, 2009, s.457 vd. 172 Orhan Birgit, Evvel Zaman inde, stanbul: Doan Kitap, 2005, s.299.

60

radyoyu muhalefetin istifadesinden arndrma politikasna ynelmeye balamtr.173 ktidar partisi iindeki ilk blnme de yine bu tarihler arasndaki bir hadise neticesinde ortaya kmaya balamtr. Kbrs meselesinin hararetli bir biimde d politikann gndemine oturduu bir esnada meydana gelen 67 Eyll Hadiseleri dnemin basnnda ak bir hkmet tertibi olarak ele alnm; nitekim Yassada durumalarnda bu iddiay Yksek Soruturma Kurulu Bakan Altay mer Egesel de basn mehaz gstererek bolca ilemitir.174 Basnda kimi bakanlar hakknda dile getirilen yolsuzluk ve nfuz suiistimali iddialarnn yargya tanmas, bir tartmay da gndeme getirmitir. spat Hakk olarak tesmiye edilen bu tartmalar, herhangi bir bakan hakknda bu tip sulamalar kaleme alan gazeteciye, yaptnn bir iftira deil gerek olduu ynnde mahkemeye kant getirme hakkn tanmayan bir uygulamann hakszlk olduu kanaatine katlan on dokuz DPli milletvekilinin partiden koparak Hrriyet Partisini kurmalaryla sonulanmtr.175 Gazetecilerin basn kanununa getirilen kimi hkmler uyarnca tutuklanmalar da yine bu tarihlerdedir. Yalnz unu belirtmek gerekiyor ki, yazlan ve izilenlerin nemli bir ksm makul eletiri snrlarn aan hakaretler ieren tarzda kaleme alnmtr.176 19571960, basnn artk iyiden iyiye iktidar partisiyle kprleri att dnemdir. zellikle son seimlerde usulszlkler yapld; kimi vilayet, kaza ve nahiyelerin srf muhalefet partilerini destekledikleri gerekesiyle daha kk idari birimlere dntrld yollu yazlar stunlarda bolca gzkmektedir. renci hareketlerinin balad 1960 ylnn ilk yarsnda, basnda bu kez, kolluk gleri tarafndan inanlmaz yntemlerin uyguland dile getirilir olmutur.177 zellikle Kim ve Akis dergilerinde, muhalefetin iktidar aleyhinde ortaya att iddialar kati gerekler olarak takdim edilmi; ikincisinin sahibinin Ana Muhalefet Partisi liderinin damad oluu, bu dergiyi neredeyse partinin yar resmi yayn organ haline dntrmtr.178 Eletiri snrlarnn tesinde yaplan hakaretleri ieren kimi yazlarn sahibi ve yaynland dergi ya da gazetenin sorumlu yaz ileri mdrlerinin birer ikier gzaltna alndklar; tutuklandklar veya mahkm olduklar bu dnem, gerekten de artk bir eylerin olabileceine delalet edecek manzaray gzler nne sermektedir.179 O dnemde basn kanununa muhalefetten hrriyeti snrlananlarn gnderildii cezaevinin ad Ankara Hiltona karlmtr.180 Ancak bu mahkm olan gazetecilerin ou hakaretten ceza almtr ve yazdklar yazlar kabul edilebilir snrlarda deildir. Tm bunlara ramen cezaevinin
173 174

Ayrntlar iin bkz. Muammer Aksoy, Partizan Radyo ve D.P. Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960. Ayn Egeselin, 1954te DPden milletvekili seilebilmek iin almad kapnn kalmad ynndeki Celal Yardmcnn iddialarn aktaran Aaolunun u eserine bkz. Samet Aaolu, Marmarada Bir Ada, stanbul: Baha Matbaas, 1972, s.190. Ayrca bkz. M. Hulusi Dosdoru, 6/7 Eyll Olaylar, stanbul: Balam Yaynlar, 1993. 175 Toker, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), s.154 vd. 176 Bunlara bir rnek olmas asndan Ratip Tahir Burakn EK 1deki karikatrlerine bkz. 177 Tercman, 31 Mays 1960. 178 Erkanldan yazan; Nazl Ilcak, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor, c.1, stanbul: Kervan Yaynlar, 1975, s.13. 179 27 Maysta basnn tavrn rneklerle analiz eden u alma ok nemlidir: smail Kkkln, 27 Mays ve Basn, Trkiye Gnl, Say 101, BAHAR, 2010, 2341. 180 Cneyt Arcayrek, Bir ktidar Bir htill 19551960 (Cneyt Arcayrek Aklyor3), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1984, s.89 vd.

61

Ankara Hilton diye tesmiyesi edilmesi de bunlara gsterilen nazik tavra iaret eder. ou rapor alarak cezaevine bile girmemektedir. Bu dnem basnn tavr, muhalif bir parti gibidir; yalan ve iftira haberlerin fa edilmesi iinse bazen 40-50 yl gemesi gerekecektir. Bunlarn bir ksmnn incelenmesi zaruri grlmtr. VI. 1950-1960 Aras Dnemde DP-CHP likisi 14 Mays 1950 seimleri, drt yllk sre iinde muhalefet kanadndan gelen ikyetleri geni lde giderecek yasal dzenlemeler eliinde yapld ve DP iktidara geldi. Sz konusu seimlerin DP tarafndan kazanlaca beklentisi kukusuz birok kesimde vard ama asl artc olan: CHPnin 27 yllk iktidar ypranmlna ramen yle tarumar olmu bir parti hviyetiyle seimlerden kmam olmasyd. CHPnin geerli oylarn neredeyse % 39unu almas bunu kantlar niteliktedir.181 Fiilen 22 Mays 1950de iktidar devralan DPye kar CHPnin alaca tavr hi de yle bekle ve gr tarznda cereyan etmedi. CHPliler, bata liderleri olmak zere, DPnin halk aldatarak iktidar olduunu; gerekletirilmesi imknsz vaatlerle kandrma siyaseti izlediklerini tekrarlayp durdular. CHP, elde imkn varken seim sistemini deitirmemesinin vebalini, dier iki seimde de ekti; 1950 seimlerinde ald oylar yaklak olarak % 39 olmasna ramen kazand milletvekilliklerinin 69 olmas bunu sergiler niteliktedir.182 Ykc muhalefetin en bariz rneklerinin sergilenmeye balanacann bu ekilde gsterilmesi karsnda DPnin tavr da tabii ki hi yle mlayim bir tutum olmamtr. 1953te karlan 6195 sayl kanunla CHPnin tek partili yllarda devirdiini iddia ettii mallar haksz iktisap eklinde niteleyerek hazineye intikalini salad.183 CHPnin bu kanun karsnda, muhalefeti daha da sertleti ve 1954 seimleri ncesinde yaplan bu dzenlemeyle DPnin siyasi arenada rakipsiz kalmaya tevessl ettii; bunun da aka diktaya gitme niyetinin gstergesi olduu, dillendirilir olmaya balamtr. Yine de 1954 seimleri CHP asndan yeni bir umut olarak grnyordu lakin seim neticeleri 1950 seimleriyle kyaslandnda iktidarn gcn perinledii; muhalefetin ise erimeye baladn gsterir nitelikte olunca derin bir hayal krklnn yaandn sylemek mmkn. CHP bu seimler sonrasnda geerli oylarn yaklak % 35ini alrken, kazand milletvekili says ise 31e iniyordu.184 1954 seim neticeleri CHP iinde partinin son iktidar ylnda bavekili olan emsettin Gnaltay tarafndan, ksa sreli de olsa bir lider tartmasnn yaplmasna neden oldu. Gnaltay, banda nnnn bulunduu bir CHPnin asla iktidar olamayacan beyan eden cmleler sarf etmektedir.185 19541957 yllar ise bir anlamda DPnin gsterdii performansn geni kitleler nezdinde sorgulanr olduu bir dnem olarak gze arpmaktadr. Brokrasinin asker ve sivil kanadnn var olan geleneksel muhalefetine, iktisadi darboazn olumsuz etkileriyle
181 182

Aye Gne Ayata, CHP (rgt ve deoloji), Ankara: Gndoan Yaynlar, 1992, s.76. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), s.202. 183 Turan Gne, CHP'nin Haksz ktisaplarnn adesi Hakknda 6595 Sayl Kanunu ptal Eden Anayasa Mahkemesi Karar zerine, ASBF Dergisi, Yl 1963 Cilt 18 Say 3, 345361. 184 avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, s.49 vd. 185 Toker, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), ss.4245.

62

bunalan kitlelerin honutsuzluu da eklenince zaten parti ii hiziplemelerin neredeyse zirve yapt DPnin blnme srecine girecei; bunun da Hrriyet Partisiyle somutlat ifade edilebilir.186 HPnin 1957 seimlerinde ald oya bakldnda pek varlk gsteremedii vakiiyken; yapt tahribatn asl etkisi: semenin DP karsnda kurulacak cephenin merkezi olarak CHPyi grdn ortaya koymu olmasdr. Nitekim 1957 seimlerinin ortaya koyduu tablo DP iin tehlike anlarnn almasyken muhalefet asndan durum, umut vericidir.187 Bu seimin neticesinde DP nc dnemine, nceki dnemlerin aksine semenin yarsnn tasvibini alamam bir parti olarak giriyordu. CHP, ald yaklak % 41lik oy oranyla parlamentoda 178 kiilik bir temsil gcne kavumakta; DPnin toparlanmasna frsat vermedii takdirde gelecek seimlerde yeniden iktidar yolunun alacan hesap etmektedir.188 1957 sonrasnda, bir sonraki seime kadar olacak iktidar yrynn rotas tespit edilirken tek hedefli lakin farkl kollardan hcuma geileceinin emareleri grlmeye baland. Ana Muhalefet lideri nezdinde seim sonrasndaki her gn bir sonraki seim yarn yaplacakmasna youn bir propaganda faaliyetlerine konu edilmeliydi. Basnn gedikli kalemleri yurt gezilerine karak iktidar topa tutacak nny stiklal Savann muzaffer kumandan olarak selamlayacak; propaganda gezileri manetlere militarist eler ieren tarzda tanacakt; Trakya karmas, Ege Taarruzu gibi isimler verilen geziler, iktidar partisini tahrik edecek hareketler eliinde yrtlecektir.189 Bu gezilerin sorunsuz gemeyecei gn gibi aikrd nitekim gemedi de. Kayseri, Topkap, Yeilhisar olaylar olarak Trk siyasi hayatna geecek olan hadiseler bu srete meydana geldi.190 Hele, neredeyse geliyorum diyen darbenin ilk emaresi olan 9 Subay Olay ve bu olayla irtibatl olduu iddia edilen kimi kdemli CHPlinin bu isimlerle irtibatl olduklar savlar 27 Mays sonrasnda ska dile getirilmitir.191 9 Subay Hadisesi, DP iktidar tarafndan gerei kadar incelenememi, 27 Mays darbesinden sonra darbe teebbsne itirak ettiklerini itiraf eden bu subaylar yaplan yarglama neticesinde beraat etmilerdir.

186

Konu hakknda yaplm gzel bir yksek lisans tezi iin bkz. Sibel Demirci, Hrriyet Partisinin Trk Siyasal Hayatndaki Yeri, Danman: Do. Dr. Gkhan etinsaya, (Ankara: Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 2002). 187 Sarol, 30 Ekimde seimin, resmi sonularnn aklanmasndan sonra u yorumu yapyordu: Gerekten ounluk sistemi hkim olmasayd muhalefetin ald oylar karsnda, belki de Demokrat Parti iktidar kaybedecekti. Bkz. Mkerrem Sarol, Bilinmeyen MenderesII, stanbul: Kervan Yaynlar, 1983, s.784. 188 Cneyt Arcayrek, Bir ktidar Bir htill 19551960 (Cneyt Arcayrek Aklyor3), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1984, s.257 vd. 189 Erer, On Yln Mcadelesi, ss.360365. 190 Uakta, nnnn treninin talanmasna, trenin iindeki birinin perondaki DPlilere doru elle yaplan o malum hareketin sebep olduu hakknda bkz. Gngr Yerde, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, Ankara: mit Yaynclk, 2006, s.24. 191 9 Subay hadisesinde gzaltna alnanlar u isimlerden mteekkildi: Kazm zfrat, lhami Barut, Ahmet Dalkl, Ata Tan, Hasan Sabuncu, Cemal Yldrm, Naci Akun, Faruk Gventrk ve Asm Ural. hbar yapan Samet Kuunun hkm giymesiyle sonulanan olay hakknda tek mtereddit isim ise Celal Bayard. Abdi peki ve mer Sami Coar, htilalin yz, stanbul: Uygun Yaynevi, 1965, s.69 vd.

63

VII. Dier Partilerin ktidar Partisiyle likileri Kukusuz CHP, DPye kar muhalefette yalnz kalm bir parti deildir. Karizmatik kiiliinin nemli bir parasn oluturan gl hatipliiyle Osman Blkba ve partisi Cumhuriyeti Millet Partisi; Tahsin Demirayn Trkiye Kyl Partisi; ispat hakk tartmalar iinde DPden koparak kurulmu olan Fevzi Ltfi Karaosmanolunun HPsi de partilemi muhalefetin dier unsurlarydlar. Buna ramen 19501960 aras dnemin asl mcadelesi DP ve CHP arasndadr. Dier partiler, CHPnin kaybettii iktidara biran evvel yeniden kavumak amacyla ykc muhalefet yapan muhteris bir parti olmadn; ancak rahatszln hemen her kesimden geldiini ispatlar konumlaryla nem tamaktadrlar. CMP siyaset bilimcilerinin tabiriyle bir kii partisi192 mevkiindeydi ve yurt genelinde taban olmaktan ok liderinin memleketi olan Krehirde bloklanm bir oy potansiyeline sahipti. HP ise adeta bir liderler topluluuydu; Ekrem Hayri stnda, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Raif Aybar, Turan Gne, Fethi elikba, Ekrem Alican, Aydn Yaln gibi isimlerden mteekkil olan parti, nn ve Menderes gibi geni kitleleri peinden srkleyecek yapda kurulmamtr. Netice olarak, 27 Mays ile partiler arasndaki mesafeye konu olabilecek belli bal iki parti vardr: DP ve CHP. CHPnin 27 Mays ncesinde basn, niversiteyi, yargy, ordunun bir kesimini ve genlii bir hedef etrafnda toplad; DPyi diktaya giden tutum ve uygulamalaryla sonraki yllarda zinde gler olarak tesmiye edilen bu kesimlere jurnalleyerek askeri bir darbeyi tahrik ve tevik ettii sylenir olmutur.193 zellikle kendi genlik tekilat eliyle, 27 Maysa takaddm eden gnlerin iki nemli dura olan 28 Nisan stanbul; 29 Nisan Ankara niversitesindeki genlik eylemleriyle; 555K rumuzlu gsterilerle; 21 Mays Harbiye yryyle 27 Maysn tertipisi olduu iddialar varittir.194 Yassadada kurulu mahkemeyi etkilemek amacyla yrtlen ihbar kampanyasnda; kimilerine gre yalan beyan vermeyi alkanlk haline getirmi mahkemede dinlenen tanklaryla, darbenin hemen ardndan 27 Maysn ne iindeyiz ne de dnda beyanyla darbenin sivil tevikilerinin temerkz ettii baat messese olduu hususundaki iddialar bugne dek dillendirilir olmutur.195 VIII. Sivil Brokrasi-27 Mays likileri

Trk modernlemesinin yukardan aaya doru takip edilen yol haritasnn balca durandan biri ordu, dieri brokrasiyse, tekisi de yargdr. Tanzimat dneminde iyiden iyiye tebarz eden ynetimde modernleme hamlesinin mazisi Yunan syanyla birlikte anlay ve kadro deitiren hariciye brokrasisi olmutur. syan esnasnda
192 193

lter Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul: Der Yaynlar, 1996, s.120. Cell Bayar, Kayseri Cezaevi Gnl, Haz. Ycel A. Demirel, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1999, s.68 vd. 194 hsan Yaln, 555K Olaynda En ndeydik, Bkz. Bedri Baykam, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994, s.316. 195 Hasan Blent Kahraman, htilal smet nn ve CHPsi in Yaplmtr, Bedri Baykam, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994, s.145.

64

sergiledikleri ibirliki tutum nedeniyle, Osmanl hariciye brokrasisinin ok nemli bir kesimini oluturan yerli Rum Osmanl yurttalarndan mrekkep brokratik snfn, tasfiyesiyle sonulanmtr.196 Neredeyse ismi Tanzimatla zdeleen Koca Mustafa Reid Paa, devletin bir dnemine damgasn vurmakla kalmam; bylesine kritik bir dnemde ald inisiyatifle iktidarn merkezini padiahn elinden, kendi yetitirmesi olan li ve Fuad Paalar silsilesiyle yeni tip brokrasiye devretmitir.197 Tercme Odas ise yabanc lisanla tehiz edilmi bu yeni tip brokratik snfn memba olmu; sekler zihniyete sahip cumhuriyet dnemine de intikal eden brokrasi bu damardan doup geliir olmutur. 198 Nitekim Sultan kinci Mahmudun vefatndan hemen sonra 3 Kasm 1839da ilan edilen Tanzimat Fermanyla birlikte; Sultan kinci Abdlhamidin tahta kp Meclis-i Mebusan tatil ettii 13 ubat 1978e kadar lkeyi fiilen bu snf ynetmitir denilebilir.199 Osmanl brokrasisinin neredeyse 39 yl sren mutlak egemenliine kar diren gstermeye, padiahn bile gcnn yetmediine ahit olunmaktadr. Cumhuriyetin kurucu kadrosunun tevars ettii idari yapnn bnyesinde yer alan brokratik snfn kkleri de ite bu gelenekten beslenir. lkenin modernleme serveni iinde, tepeden inmecilie cevaz veren siyasi ve toplumsal yapy dntrmek sadece uzak bir lk olarak kalr. Bu hedefe varma ile hedefe giden yolda klavuzluk etme misyonuyla kendini vazifeli sayan bu snfn nnde, kendi snfsal menfaatleriyle elien amazlar bulunmaktadr. yle ki; tarihsel olarak en aydn, en donanml ve en kabiliyetli snf oluu itibaryla nclk etmede rakipsizdir; bu dorultuda modern bir toplumu niteleyen en nemli zelliklerden biri olan katlmc demokrasiyi skalamaktadr. nk kulland ara, byk lde amac da yozlatrmakta, ynetme tutkusuna gem vuramamaktadr.200 lkeyi gelime yn dorultusuna soktuka bu srecin tabii sonucu olarak yeni g odaklarnn ortaya kacan; bu ekilde meydana gelecek farkllamann atmaya dnebileceini ancak tecrbe ettike renebilmektedir. Bu istikamette tabandan gelen katlm taleplerini nihai hedef bakmndan zlenen, beklenen bir gelime olarak deil, kar devrim yaftasyla takbih etmektedir. Bilinen kronoloji takip edildiinde, 14 Mays 1950 ncesinde seilmiliin sadece kt zerinde olduu bir sistemden sandn yegne belirleyici olduu aamaya gei,
196 197

lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul: Hil Yayn, 1983. Taner Timur, Osmanl almalar, Ankara: Verso Yaynlar, 1988. 198 lber, Ortayl A Young Ottoman General and The Emergence of a National Leader, Ankara: The Turkish Yearbook Of International Relations, Vol: XX. 19801981, ss.229234. 199 Carter Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, ev. Latif Boyac ve zzet Akyol, stanbul: z Yaynclk, 1996. 200 Parla, tek partili otoriterizm bahsinde, ama ile ara arasndaki ilikiyi yle zetliyor: Kltrel reformizm uruna siyasal antidemokratikliin kanlmaz bir yntem olduu, hatta vesayeti demokratik bir erdem olduu yolundaki hl yaygn gr unu unutuyor; siyasal yaamn biimi ve nitelii bir aratan ibaret deildir, kendi iinde bir deerdir; antidemokratik bir ideoloji ve kurumlama da kolay kolay gemez, derin izler brakr ve ar bedelleri olur. Hele iinde sylendiinin tersine, demokratikleme ynnde ciddi deiim, niyet ve potansiyeli tamyorsa ve ancak dsal etmenlerin basks altnda zoraki bir deime zahmetine girmise (1947den itibaren). Taha Parla, Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Cilt: 3 (Kemalist Tek Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku), stanbul: letiim Yaynlar, 1990, s.325.

65

nfusunun drtte hl tarmla megul olan kitlelere byk bir kudret bahediyor; DP de bunun uurunda, ekonomi politikalarnda bu kesimi kollayc deer aktarmlarn gerekletiriyordu. Toplumsal maddi birikimden pay alan kesimlerin iinde baat mevkide bulunan brokrasi aleyhine tatbik edilmeye balanan bu siyaset, henz seimlerin zerinden ay gemiken, yeni muhalefet eski iktidar partisinin hcumlarnn amanszca balamasna da neden olduu gzlenmektedir. DP dneminde yaplan byk yatrmlara kar taknlan mstehzi tutum, zaman iinde adeta sz konusu tutumu taknanlar tekzip ettike gerilim de artmaktayd.201 lkenin kalknmasyla finans sorununun birbiriyle ayrlmaz birliktelik iinde olduu dnldnde, bu hzl kalknmann bir zaman sonra fire vermeye balayacan tahmin etmek de zor deildi. Tarmda verimin artmasyla birlikte ihraca konu olan mal miktarnn, dolaysyla gelirin art, en ok tarm sektrndeki hane halklarn mreffeh klarken; enflasyonun ykselerek paray deersizletirmesinin gadrine ise cretli kesim uruyordu.202 Sorunun maddi boyutu bu yndeyken bir de manevi yn bahis konusu olmaya balamtr. Bir dnem modern Trkiyenin vitrini olarak lkedeki yabanclara tehir edilen gen cumhuriyetin bakentinde, Ulus Meydannda, gnn belirli saatlerinde gezip dolamalar zabta gcyle nlenen kyller, DP dneminde artk en muteber vatanda muamelesi grmeye balamtr. stelik cumhuriyetin kurulu felsefesinin en simgesel ynlerinden biri olan ezan, yeniden asl gibi okunmaya balamt.203 Bir CHPli bakann grd kbus, yoksa gerek mi oluyordu? Artk Memolarla Hsolar m ynetiyor olacakt?204 27 Maysa giden srete brokrasinin, siyasetin merkezinden giderek uzaklamaya baladn sylemek mmkn. Seilmilikle atanmlk arasndaki atma, atanmlar sathnda yer alan brokrasinin, bir ekilde geleneksel nfuzunu muhafaza etme gayretleri iine girmesi de bir o kadar anlalabilir. 1924 Anayasasnn meclis egemenliine dayal ruhu, uygulamada birok mahzurlar eliinde yrm olsa da ok partili hayata geile birlikte brokratik tasallutu krmaya el verir nitelikteydi.205 Tek partili yllarda egemen olan meclis, tabann temsiline asla cevaz vermiyordu; bir kere milletvekilleri bizzat tek ve ikinci adam tarafndan belirlenen adaylar olarak, yer aldklar listelerin ikinci semenlere tasdik ettirilmesiyle meclisteki sandalyelerine oturuyorlard.206
201

Mehmet Arif Demirer, Demokrat Parti (Alparslan Trkein Anlar Ve 27 Mays 1960), stanbul: Demokrat Parti Yaynlar, 1994, s.42 vd. 202 Sabri Yirmibeolu, Askeri ve Siyasi Anlarm C1, stanbul: Kasta Yaynevi, 1999, s.16 vd. 203 TCK 526 maddedeki Trkeden baka dilde ezan okumann ceza yaptrma balanmasna ilikin kanunun deitirilmesi sonucunu yaratan 16 Haziran 1950 gn ve 5665 sayl kanunla, ezann Arapa okunmasna balanmt. Bkz. tar Tarhanl, Mslman Toplum, lik Devlet (Trkiyede Diyanet leri Bakanl), stanbul: AFA Yaynlar, 1993, s.26. Basn, gelimeyi mhim bir davann halli olarak veriyordu. DP mhim bir davay halletti: Ezan Arapa okunacak. Kanun Bugn Meclise veriliyor, Vakit, 14 Haziran 1950. 204 fade CHPli, Cevdet Kerim ncedayya aittir. 205 Cell Bayar, (Anlatan), Bavekilim Menderes, Der. smet Bozda, stanbul: Tercman Yaynlar, 1986, s.16 vd. 206 1 Nisan 1931 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde yer alan u haber bir fikir verebilir gibi gzkyor: Ka mebus alnacak? Hakik vaziyeti kimse tahmin edemez. Kat vaziyet Gazi hazretleri umum listeyi iln edince anlalacak Fikret Bakaya, Paradigman fls (Resmi deolojinin Eletirisine Giri), stanbul: Doz Yaynlar, 1991, s.113.

66

Seildii ili hayatnda hi grmemi mebuslar bile mevcuttu. Meclisin kabul ettii bir yasann anayasaya aykr olduunu iddia etmek bir yana bu ynde telmihte bulunmak bile dnlemezdi. Brokrasi de zaten yeknesak bir rgtn iinde kimi zaman mecliste seilmi (!) kimi zaman ise idari mekanizmada atanm konumdadr. DP iktidara geldiinde, idari mekanizmann parti-devlet zdeliinden mlhem direnciyle karlamtr. Askeri ve sivil brokrasinin 1946 seimlerinde oynad rol hatta 14 Mays seimlerinin hemen ertesinde askeri brokrasinin tepe noktalarnda yer alan bir ksm generalin smet Paaya mdahale fikrini atklarn biliyordu.207 Ordu komuta kademesindeki tasfiye, DPni ilk icraatlarndan biri oldu208 lakin brokrasinin lkenin drt bir tarafn sarm heybetinden kurtulmak mmkn deildir. Nitekim uygulad ekonomik politikann cretli kesime ynelik kt etkileri brokratik direnci arttrd. Yarg brokrasisinin etkinliini krma ynnde ald emekliye sevk yetkisi, bakanlk emrine alma uygulamalar aradaki kprlerin iyiden iyiye atlmas sonucunu yaratt. Hele askerlerin yaadklar mesleki sorunlarn yan sra geim sknts hadisesi iten ie kaynayan brokratik muhalefeti ak bir isyana srklemitir.209 27 Mays anayasas bir anlamda brokrasinin rvanyd denilebilir. Bir kere meclis en yce karar mercii olmaktan karlmtr. Trk milletinin egemenlii yetkili organlar eliyle kullanaca dsturu erevesinde, Anayasa Mahkemesi kanalyla yasalarn anayasaya uygunluunun denetlenmesi saland; Dantayn idari kaza mercii olarak yetkileri arttrlmtr. Radyo ve niversite zerk hale getirildi; askeri brokrasinin sistem iindeki etkinlii Milli Gvenlik Kurulu ile anayasal bir kaide haline getirilmitir. Yasama ve yarg hem grev, hem de yetki olarak kabul edilirken; yrtme sadece grev olarak tanmland.210 Yassadada kurulan Yksek Adalet Divannda yaplan muhakeme safahat ve tasfiyeler neticesi oluturulan yeni yapyla brokrasinin yarg kanadndaki tepkinin izlerini takip etmek mmknm gibi gzkmektedir. stanbul Barosu bile hibir yesinin sanklarn mdafiliini yapmamas ynnde temenni mahiyetinde de olsa bir karar karttrmtr.211 Netice itibaryla; brokrasi, 27 Maysla birlikte yeniden eski mevzilerini tam anlamyla kazanmtr denilebilir.

207

Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, stanbul: letiim Yaynlar, 1995, s. 316. 208 mit zda, 27 Mays htilli (Menderes Dneminde OrduSiyaset likiler), stanbul: Boyut Kitaplar, 1997, s.23 vd. 209 Orduda Osmanl ordusundan gelen bir dk maa sknts hkimdir. Nitekim dnemin atmosferini iyi okuyanlardan biri olan Ord. Prof. Mkrimin Halil Yinan, Adnan Menderesi bu nedenle uyarmak zorunda kalm, Abdlhamitin dk subay maalar yznden devrildiini hatrlatmtr, bkz. ztuna ve Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.29. 210 Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000, s.356. Ayrntlar iin bkz. Orhan Aldkat, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, stanbul: Yaynlarndan No: 1850, Hukuk Fakltesi No: 413, Yenilik Matbaas, 1973. 211 stanbul Barosu Bakanlnn 02.07.2012 tarih ve 37770 Gndem sayl yazs ekinde bulunan, Baro Ynetim Kurulunun 31.05.1960 tarih ve 21 Gndem Sra, 3 Sra, 1124 Dosya Numaral Karar.

67

NC BLM

27 MAYIS 1960 DARBES VE TRK SYAS HAYATINDA YEN BR DNEMN BALANGICI

68

I. 27 Mays Darbesi Genelkurmay Bakan, Babakana orduyu elinde tuttuunu syledii sralarda Birleik Komite 23 Maysta bir toplant yaparak 25-26 Mays gecesi mdahalenin yaplmasn kararlatrmt. Toplantda Cemal Madanolu mdahalenin silsile-i meratiple yani hiyerarik dzen iinde yaplmasn teklif etmi fakat kabul grmemitir.212 Toplant da 1. ve 2. Ordudan mdahaleye itiraz gelmeyecei fakat Ragp Gmpalann komutasndaki 3.Ordudan itiraz gelecei tahmini stnde durulmu, Cemal Madanolunun Ragp Gmpalaya mdahale sonras edecei telefonun Gmpalay kendi taraflarna ekecei dnlerek stanbul ve Ankara iinde birlik tasnifine geilmitir213. Ankara iindeki baz birlik komutanlarnn harekete gemek iin bir generalin emrini talep etmeleri ve Menderesin Eskiehire gitmesi nedeniyle mdahale 27 Maysa ertelendi. Fakat Eskiehirde komite ile balants olan herhangi bir kiinin olmamas nedeniyle Menderesin ele geirilmesi sorun olmaktadr. Havaclar arasna szmakta zorlanan komite, son noktann konulaca Eskiehire stanbuldan Agasi eni yollama karar almtr. 26 Mays 27 Maysa balayan gece saat 03.00da stanbulda balayan ihtilal bir saat iinde nemli ve kilit mevkilerin ele geirilmesi ile tamamlanyor ve Ankaradan gelecek olan radyo yaynna odaklanmtr. Fakat stanbul ve Ankara ekipleri arasndaki saat anlamazl nedeniyle stanbul ekibi operasyonu Ankaradan 2.5 saat nce tamamlamtr. Ankarada yaplmayan radyo yayn nedeniyle Orhan Erkanlnn darbeyi stanbuldan duyurma nerisi makul bulunmu ve saat 4.36da Binba Kenan Ersoyun sesinden darbe duyurulmutur. 214 Sabah saat 7.50de Menderes Ktahyada Silahl Kuvvetler tarafndan tutuklanrken, zmirden kalkan bir uakta da sembolik lider Cemal Grsel Ankaraya doru umutur. Hkmet stanbul ve Ankarada skynetim ilan etmitir. htilal sylentileri karssnda kendi konumunu glendirmek iin Menderes halka dnmtr. Gl olduu Ege Blgesinde mitingler dzenlemitir. Ankaraya dndnde harp okulu rencilerinin gsterisi hkmetin itibarna ar darbe vurmutur. Harp Okulu rencilerinin gsterisi zerine hkmetin bir soruturma balatarak ihtilal planlarn ortaya kartacandan korkan cunta erken davranarak 27 Mays 1960da darbeyi yapmtr. 27 Maysa giden yolu DPnin ordu dahil br kurumlarla ilikisine balamak yetersiz, bir bakma yanltr. nk bu dnemde antidemokratik tavr, DP dndaki sivil kurum kurulularda da grlmektedir. Tek parti dneminin iktidar-ordu ilikilerini
212 213

Akyaz, a.g.e., s. 129. peki, a.g.e., s. 179. 214 peki, a.g.e., s. 215.

69

gerginletiren nedenlerden biri, 27 yl iktidarda kalan CHP muhalefet partisi olmaya alamamtr. Ayrca Trk Silahl Kuvvetleri yeterince profesyonelleememitir, basn drdnc erk olmann bilincinde deildir, niversiteler siyasallamtr.215 Byle bir ortamda yaplan 27 Mays 1960 hareketi ordunun bir ihtilalinden ok, DP iktidarnn siyasi ihtilaline kar yaplm bir kar-darbe niteliindedir. Trkiyede sosyo-ekonomik koullarn bir ara dzeldii bir dnemden sonra, bir takm siyasi gerilimler yaanm ve nihayetinde Trkiyede yaklak her on senede bir yaplacak darbeler dnemi balayacaktr. Cumhuriyetin bandan beri, en bunalml dnemlerde dahi korunmaya allan sivil ynetim kural, ok ar bir yara almtr. O gnden sonra Trkiyede askeri ynetim, daima aklda tutulmas gereken bir olaslk olarak ortaya km, lke ynetiminde derin bir bunalm belirdii her sefer, artk gzlerin orduya evrilmesi bir alkanlk haline gelmitir. Geri, Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetimini srekli olarak stlenme eilimlerini kendi iinde bastrmay baarmtr ama bu tutum, ancak olaan dnemlerle snrl kalmtr. Olaanst dnemlerde ise, kendini artk aka rejimin bekisi sayan ordu, gerekli grd her vesilede sivil ynetime karmaktan geri kalmamtr. 27 Mays 1960tan sonra, bu mdahalelerin en nemlileri, 12 Mart 1971 ile 12 Eyll 1980de gereklemitir. Bunlarn dnda, sonuca ulamayan birtakm askeri giriimler de olmutur. Ayrca olaan dnemlerde bile ordu etkeni, siyasal yaamn deimez verisi haline gelmitir.216 ktidar ele geiren subaylarn 27 Mays gnk radyo konumas, eylem amalarn vurgulamalar asndan dikkate deerdir. Partileri kmazdan kurtarmak, partiler st bir ynetim kurmak, serbest seimleri yapmak ve siyasi iktidar tekrar kazanan partiye devretmek amalarn oluturutur. lkede bir rahatlama havas oluturmutur. nk siyasi partiler siyasi bir kmazda tuzaa dmt ve bu mdahale kurtulu salar gibi grnmtr. DPliler nn yanls bir ihtilalden korkmutur fakat ilk bildiriyi okuyan Alparslan Trkein sesini tanyanlar, nn yanls olmayacan bilmektedirler. Zaman mdahalenin niteliini gsterecektir.217 27 Maysn dikkat eken ynlerinden biri mdahaleyi gerekletirenlerin dier birok lkedeki benzerlerinden farkl olarak kendilerini hemen generallie terfi ettirip silahl kuvvetlerin ynetimini zerlerine almamalardr.218 Dndar Seyhan, Amerika dn ziyaret ettii arkadalarn yle anlatmaktadr: Aldklar rtbe maayla alyorlard. Peynirli sandvi ve ay ile yetiniyorlard. Yokluk btn iddetiyle devam ediyordu.219

215 216

Nuren Mazc, Trkiyede Ordu ve Siyaset.., s. 51. Eroul, a.y. 217 Ahmad, Demokrasi Srecinde, s. 194. 218 Hale, Trkiyede Ordu, s. 113. 219 Seyhan, a.g.e., s. 85.

70

Celal Bayarn Bence, 27 Mays, bir fiili durumdur. Bence, askeri ihtilali Osmanldan kalma geleneksel ynetimimizdeki ordu-medrese ibirliinin, kanun yapma ve yrtme gcne kar direnii, mdahalesidir tespiti ile Milli Birlik Komitesinden Orhan Erkanlnn 27 Maysn gerekesi olarak I. Dnya Savandan beri TSKnin savaa girmemesi sonucu, yapacak ilerinin olmadn ve skldklarn belirtmesi, Trk ordusunun profesyonelleme dzeyi hakknda derin kayglar uyandrmaktadr. Cumhuriyet, Tercman ve Hrriyet gazetelerinin Kahraman Trk Ordusu idareyi ele ald, Byk Trk Ordusuna ithaf desteimiz, ...doruya zlemlerimizi fiili halde gerekletirme erefi kendine den ordu..., Trk Ordusu vazife banda haberleriyle 27 Mays kucaklamalar, Abdi peki, etin Altan, Refi Cefat Ulunayn sevinten alayara k ihtilali ven yazlar, 27 Maysla birlikte Trk toplumunda belirli kesimlerin ilk tepkileri olarak gze arpmaktadr. 220 Albay Alparslan Trkein 27 Mays 1960 gn saat 15.00de Genelkurmay Bakanlnda yaplan basn toplantsnda ihtilalin gerekesini aklamtr. Bir gazetecinin Bu sabahki harekat nasl tavsif edebilirsiniz? Bir darbe -i hkmet mi olmutur, yoksa Anayasaya dn m bahis konusudur? sorusu zerine, Alparslan Trke: Yrrlkteki Anayasa idare tarafndan inenirse o idarenin meruiyeti pheye der. Onun iin biz birka seneden beri memlekette Anayasann ihlal edildiine ahit olduk. Fakat sabrla bekledik ve iten temenni ettik ki bu yol parlamenter nizam iinde mecliste halledilsin. Son bir aylk hadiseler memlekette byk zntye sebep oldu ve demokrasi hayatmz bir kmaza girdi. Fakat btn mit ve beklememize ramen parlamentoda bunun dzelmesine gidilmedi. Diktatrle gidileceinden btn memleket endieye dt ve bu hal ayr partilere mensup vatandalarn mnasebetlerini de g hale soktu. Bu durum karsnda memleketin ve milletin i ve d tehlikelerden korunmas sorumluluunu zerinde tayan Trk Silahl Kuvvetleri, kt ekilde yrtlen bu i mcadelenin memleketin d emniyetini de tehlikeye soktuunu grd. Bunun hem Ortadou blgesinde sulh ve skunu temin, hem de Anayasann her trl tesirden azade bir hale getirilmesi maksadyla Trk Silahl Kuvvetleri kendi sorumluluu dahilinde dzeltmeye karar verdi diyerek cevap vermitir. 221 Darbeden bir gn sonra dzenledii bir basn toplantsnda Cemal Grsel, idareye el koymann amac, Trkiyede demokrasinin tekrar ortaya karlmasdr dedi. Yeni seim kanununun hazrlanmasndan sonra ynetim, halkn serbest seimine braklacakt. Grsel, DP de dahil olmak zere, btn partilerin genel seimlere katlmalar iin izin verileceine sz verdi. 222 II. 27 Mays Dnemi Basn Politikalar

220 221

Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler , s. 13. Cumhuriyet, 28 .5. 1960, s.1. 222 Feroz Ahmad, Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (19451971) , stanbul, Bilgi Yaynevi, 1976, s. 216.

71

Yzlerce rencinin ldrld, cesetlerin ortadan kaybedildii, bir ksmnn Et ve Balk Kurumunun makinelerinde tlerek hayvan yemine dntrld; bir ksmnn ise bilinmeyen yerlere gmld haberlerinin kmaya balamasndan nce223 27 Mays darbesinin hemen ardndan yaplan ilk darbeci icraatlardan biri 28 Mays 1960 gn saat 03.00dan itibaren, MBKnin 22 Numaral Tebliiyle basn sularndan dolay gzaltnda, tutuklu veya mahkm olan herkesin tahliyesi olmutur. Basnn ok nemli bir kesiminin DPnin alaa edilmesinden sonra taknd tavr adeta bir kitaba konu olabilecek ehemmiyettedir.224 Devr-i Sabk yaratmayacan vaat ederek iktidara gelen DPnin akbeti, adeta bir devr-i sabk mevkiindedir. Bir kere gzaltlar esnasnda DPlilerin balarna getirilenler hakknda doru drst bir habere tesadf edilmemektedir; hibir kama teebbs olmamasna ramen kimi DPlilerin hudut boylarnda; kimilerinin ise ykte hafif pahada ar neleri varsa toplayarak, temin ettikleri bir vastayla kaarlarken yakalandklar haberleri verilir olmutur.225 Sonradan sadece be kii olduklar tespit edilen ve biri hari, (o da seken bir kurunun bana isabet emesi sonucu) kolluk kuvvetleri kurunuyla lmemiken, hayatlarn kaybedenler; dnemin basnnda isimleri mehul, lakin saylar yzleri bulduu iddia edilen Devrim ehitleri(!) kervanna, basn tarafndan dhil edilmilerdir.226 Henz Yksek Soruturma Kurulu tahkikat devam etmekteyken basnda, yolsuzluklar ve suiistimaller iddia boyutundan arndrlarak unsurlar tamamlanm birer su hviyetine abucak brndrlmtr. Bu dorultuda, gazete manetlerine ekilen u haberlerin hatrlatlmas gerekmektedir: ehitleri tespit iin komisyon kuruldu. niversitelileri ldrdkten sonra mehul yerlere gmen polisler sorguya ekiliyor. Dikilecek abidenin istismar edilmemesi istendi.227 Partizan valiler birer birer tevkif ediliyor. Ethem Yetkinerin bankada 1 buuk milyon liras olduu tespit edildi; Sarol otomobil kaakl ile megulm.228 K. Aygn, belediye tahvillerini krdrp kendi hesabna toplam. Beki aidatlarnn da yenildii anlalyor.229 Menderes 10 ylda 480 bin lira maa ve tazminat alm. Sabk Babakann 1954 ve 1957 seimlerinde yapt propaganda gezileri iin de yolluk ald tespit edildi. 230 Bayar kahve ithali iinde de ortakm.231 Sabk Cumhurbakan 1500 Harbiyelinin imhasnda hi mahzur olmadn sylemi.232
223

Henz yarglamalar balamadan, MBK rtibat Brosu tarafndan hazrlanm ak bir ithamname niteliindeki u brore bkz. Yassada Bror: Ekim 1960, stanbul: T. C. Mill Birlik Komitesi rtibat Brosu, 1960. 224 Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1991, s.39. 225 Mithat Perin, Yassada Facias Cilt 1 (27 Mays Darbesinden damlara Kadar kence Altnda Ezilenlerin Dram), stanbul: Dem Yaynlar, 1990, s.37. 226 Gneri Cvaolu, CHP Vitrini ok yi Hazrlamt, Baykam, 27 Mays lk Akmzd, s.80. 227 Tercman, 31 Mays 1960. 228 Tercman, 2 Haziran 1960. 229 Akam, 12 Temmuz 1960. 230 Milliyet, 13 Temmuz 1960. 231 Akam, 27 Eyll 1960. 232 Milliyet, 9 Haziran 1960.

72

Ksacas basnn zellikle darbenin arifesinde ve sonrasndaki tavr adeta bir kfr edebiyat233 klliyatna bolca malzeme verecek miktar ve niteliktedir. Dnemin fevkalade koullarnn bir gn deiip; hakikatler anlaldnda yazarlarn mahcup edecek olan kitap ve kitapklarn birkandan sz edilecek olursa: Son derece ar hakaretler ieren ve adeta mthi bir kindarln hkim olduu Brn tarafndan kaleme alnan Kansz htilal nemlidir.234 Bir Kurmay Binba tarafndan yazlan Hrriyet in bahse deer gzkmektedir.235 Bir mddet DP iinde bulunduktan sonra, neredeyse kendisini aklamak iin akla hayale gelmeyen ifaatlarda bulunduunu iddia eden bir kitapk de sz edilmeyi hak etmektedir. Eski DPli kimliiyle; Menderesle olan akrabalnn yarataca sui tefehhmleri bertaraf etmek iin, bu dorultuda gelecek sulamalara: eteyi doru yola getirmek iin aralarndaym diye cevap vermeyi deneyen Evliyazadenin Onlar Anlatyorum isimli kitap dikkat ekicidir.236 ulcu tarafndan yazlan, devrik iktidar mensuplarnn Yassadadaki durumlarn hayali ve alayc bir slupla anlatan kitapk bir baka kfrname rnei olarak gzkmektedir. 237 Hele bir baka yayn vardr ki, edepte ve hayda snrlar zorlamaktadr. Yazar Asm Nait Szmen olan Hicviyeler Arasndan Yassadaya Kadar Panorama.238

III. Yargnn 27 Mays ncesi ve Sonras Dnemdeki Durumu

27 Mays ncesi DP-Yarg arasndaki atma basn ve niversite dzeyinde deildir. Ancak darbe ertesi yaplan tasfiyeyle yarg sanki DP varm gibi dizayn edilmitir. Trkiye Cumhuriyeti Emekli Sand Kanununun 39. Maddesiyle Yksek yarg mensuplarnn da 25 yln doldurmu olmalar kaydyla resen emekliye sevkini hkm altna dzenleme Yassadada Anayasay ihlal suu kapsamnda deerlendirilmiti. Hkmet teklifi olarak meclise sunulan tasarda yine 27 Mays darbesi esnasnda CHP milletvekili sfatn tayan Fethi elikban imzas vard. DP Hkmetinin bu kanuna istinaden resen emekliye sevk ettii hakim says ok fazla olmad gibi 27 Mays darbesinden sonra Adalet Bakanlna getirilen Amil Artus da bu hakimlerin greve iadesinin doru olmayacan sylemitir. Amil Artus MBK Genel Kurulunda DP iktidar dneminde baskyla grevinden ayrlan yarglarn greve dnebileceklerini ifade etmi; bu arada MBK yesi Dndar Taerin Emekli Sand Kanununun Deiik 39/B hkm gereince 1956 ylnda resen emekliye sevk edilen yarglarn asl hma urayanlar olduunu ve asl bunlarn grevlerine dnmesi gerektiini belirtmitir, Amil Artus da buna kar karak o dnem emekliye sevk edilen
233 234

Cengiz Sunay, 27 Mays ve Kfr Edebiyat, Trkiye Gnl, Say 101, BAHAR, 2010, 4268. Vecdi Brn, Kansz htilal (Trk Ordusunun Zaferi), stanbul: Ekicigil Yaynevi, 1960. 235 Avni Elevli, Hrriyet in (27 Mays 1960 Devrimi), Ankara: Yeni Desen Matbaas, 1960. 236 M. zdemir Evliyazade, Onlar Anlatyorum (Mthi faat), stanbul: Yeni Dou Matbaas, 1960. 237 Sadettin ulcu, Yassadadan Geliyoruz, stanbul: Dizerkonca Matbaas, 1960. 238 Asm Neet Szmen, Hicviyeler Arasndan Yassadaya Kadar Panorama, stanbul: Faklteler Matbaas, 1960

73

16 yargtan sadece bir iki tanesi hari hepsinin hakl olarak emekliye sevk edildiklerini ve meslee alnmamalarn sonuna kadar savunacan sylemitir.239 Komisyonumuz Adalet Bakanlndan 27 Mays ertesi resen emekliye sevk edilen yarglarn listesini istemi, Bakanln daha nce 27 Maysn hukuk rejimi ile ilgili hayli kymetli bilgi, tespit ve yorumlar ihtiva eden 27 Mays Rejimi isimli tezi hazrlayan akademisyen Osman Doruya gnderdii bilgileri, Dorunun dilekeleriyle birlikte Komisyonumuza gndermitir. Buna gre 27 Mays ncesi 16 yargca karlk, 27 Mays ertesinde 241 yeli Yargtaydan 66, Tekilattan 520, 54 yeli Dantaydan ise 28 yarg resen emekliye sevk edilmitir. Bu durumda DPliler szkonusu kanunda yaptklar deiiklik sebebiyle de Anayasay ihlal suundan idamla yarglanp idama mahkm olurlarken, 27 Mays darbesi ertesi ayn kanun darbeciler tarafndan kullanlmtr. Kald ki Amil Artusun ifadelerine gre de bu yarglar hakl olarak resen emekliye sevk edilmilerdir. Ancak darbeler haklln deil, gcn ve silahn belirleyici olduu hareketler olduu iin darbeci glerin meru sayarak uyguladklar bir kanun bu kanunu karanlar iin idam ferman olabilmitir. IV. 27 Mays-niversite likisi

2829 Nisan 1960 tarihli stanbul ve Ankara niversitelerindeki gsteriler her ne kadar darbe ncesinde bir anlamda barda taran son damlalar olmusa da; iktidar niversite ilikisinin yn ve seyrinin hi de i ac olmadn gsteren nemli bir hadise vardr. Dnemin Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi dekan Prof. Dr. Turhan Feyziolunun, 19561957 retim ylnda fakltenin al merasiminde iktidar aleyhinde yapt bir konuma nedeniyle bakanlk emrine alnmas. Feyziolu bu konumasnda, niversitenin asli vazifesinin hrriyet ortam iinde hakikati arama, edinme ve aklama olduunu belirterek aksi takdirde nabza gre erbet veren bir kurum olup kacan belirtmitir. Konumann basna aksetmesinin ardndan bakanlk emrine alnan Feyziolu, niversiteden istifa etmi ve CHP saflarnda siyasi mcadeleye balamtr.240 DP ile yldz bir trl barmayan niversitenin, adam akll muhalefete gemesinin gerekelerinden en nemlisi: 1933 niversite Reformu241 ile birlikte inklba hizmetle vazifeli niversitenin, yklendii mesuliyetle birlikte kazand nemin, 1950den itibaren gitgide azalmas olmutur denilebilir. DPnin kendisine dayanak olarak setii kesimleri tatmin noktasnda daha bir istekli olmas, nasl brokrasi ve
239

MBK Genel Kurul Toplant Tutanaklar, B.29, O.1., 27.10.1960,s.2 vd; aktaran: Osman Doru, 27 Mays Rejimi, Ankara: mge Kitabevi, 1998, s. 108. 240 Grcan Bozkr, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67, s.208. Feyziolu, siyasete girmeden nce ksa sreli bir tereddt yaad. Acaba CHPden mi, yoksa Hrriyet Partisinden mi siyasete girmeliydi? Yaln Kkn aktardna gre bu hususta iki sekin rencisinin grn merak etmiti: Taner Timur ve Yaln Kk. Kkn naklettiine gre Timur, HPyi tavsiye ederken, kendisi CHPyi nermitir. Feyziolu sonunda CHPyi tercih etmitir, bkz. Yaln Kk, Aydn zerine Tezler5 (18301980), stanbul: Tekin Yaynevi, 1988, s.737. 241 Nuren Mazc, ncesi ve Sonrasyla 1933 niversite Reformu, Birikim, Say:76, Austos 1995, ss.5670.

74

ordunun geleneksel hkimiyetini zedelediyse, niversite de bu yeni politikadan incinmitir. Bayarn izahyla: ananevi iktidar ortaklar olan ilmiye, kalemiye ve seyfiye arasndaki ittifaka reaya lehine mdahil olan DP, bunun bedelini 27 Mays darbesiyle devrilerek demitir.242 niversite krslerinden iktidarn icraatn eletiren retim yelerinin bu tavrna kar iktidarn tutumu da bir o kadar sert olmutur. Bakanlk emrine almann yan sra, emekliye sevk etme, hakknda soruturma ama gibi tedbirler niversiteyle iktidar arasndaki kprlerin adeta atlmas sonucunu yaratmtr.243 zellikle yukarda zikredilen tarihlerde lkenin iki byk niversitesinde balayan gsterilere hamilik yapan retim yelerinin darbenin hemen ertesinde, devrik hkmet mensuplarna, darbeyi bizzat gerekletirenlerden daha sert tutum almalarna neden olmutur.244 V. Sendikalar ve eitli Meslek Kurulular ile 27 Mays Arasndaki liki

27 Mays darbesinin bizzat bir grup alt ve orta rtbeli subay grubu tarafndan gerekletirildii; darbeye zemin hazrlanmasnda bir ksm basnla, dnemin ana muhalefet partisinin gerek parti ynetimi, gerekse tabanda mteekkil ocak, bucak ve genlik kollarnn youn olarak faaliyette bulunduklar bilinmektedir.245 Bu kesimler haricindekilerin faaliyetleri genel olarak daha ok 27 Mays sonrasndaki tavr ve tutumlaryla tebarz etmektedir. zellikle 14lerin tasfiyesinden sonra hukuki dayana salanarak oluturulan kurucu meclisin ye yaps gzden geirildiinde, darbe sonrasndaki siyasi hava ve 1961 Anayasasnn yaplmasndaki katklar asndan bu meclisin oluum tarzna bakmak gerekiyor.246 Kurucu Meclisin Tekilindeki Katklar 13 Aralk 1960 tarih ve 158 sayl Temsilciler Meclisi Seimi Kanunu247 ile: Kurucu Meclise, Devlet Bakan 10; MBK 18 ye seeceklerdir. MBK yesi olan bakanlar hari Bakanlar Kurulunun dier yeleri Temsilciler Meclisinin de yesidirler. Ayrca 75 il temsilcisi, mecliste yerlerini alacaklardr. Siyasi partiler arasnda ise yalnzca CHP ve CKMP ye verme hakkn haizdirler. CHP 49; CKMP ise 25 yeyle Temsilciler Meclisinde yer alacaklardr. Kimi kurulular ve kurumlarn isimleri ve Temsilciler Meclisindeki mmessil saylar ise yledir: Barolar : 6 Basn : 12
242

Celal Bayar (Anlatan), Bir Darbenin Anatomisi (27 Mays htilali), Yazan smet Bozda, stanbul: Emre Yaynlar, 1991, ss.1213. 243 Sedef Bulut, nc Dnem Demokrat Parti ktidar (19571960): Siyasi Basklar ve Tahkikat Komisyonu, Akademik Bak, Cilt 2, Say 4, Yaz 2009, s.139. 244 mit zda, 27 Mays htilli (Menderes Dneminde OrduSiyaset likiler), stanbul: Boyut Kitaplar, 1997, s.237. 245 Alev Cokun, Topkapda nny ldrmek stediler, bkz. Bedri Baykam, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994, s.96. 246 Kurucu yeleri gsterir liste iin bkz. TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Birinci Birleim (6.1.1961 Cuma), ss.25. 247 4. Tertip Dstur, cilt: 1; Resmi Gazete, 16.12.196010682.

75

Eski Muharipler Birlii : 2 Genlik : 1 i sendikalar: 6 retmen Teekklleri: 6 Tarm Teekklleri : 6 niversite : 12 Yarg Organlar : 12 Yukarda grld gibi, Barolar 6; Basn 12; Eski Muharipler Birlii 2; Genlik 1; i sendikalar 6; Odalar 10; retmen ve Tarm Teekklleri 6ar; niversite ve Yarg organlar ise 12er yeyle temsil edileceklerdir (m.2). Devlet Bakan ve MBK tarafndan atanan temsilcilerin, bilim, sanat, eitim, askerlik, diplomasi, siyaset, iktisat ve ticaret gibi alanlarda baar gstermi kimseler arasndan seilme zorunluluu vardr (m.3). llerin temsilci adedi ise nfuslarna gre belirlenmektedir. Buna gre nfusu 750 bine kadar olan iller 1; 750 bin 1 milyon 250 bin aras iller 2; 1 milyon 250 binden 1 milyon 750 bin aras iller 3; 1 milyon 750 binden fazla nfusu olan iller ise 4 yeyle temsil edileceklerdir (m.5). Kanunun ayrntlarnda, Temsilciler Meclisine ye verecek teekkllerin bu yeleri nasl seecekleri detaylandrlm; sadece bir kii ismi zikredilerek genlik temsilcisi olarak belirlenmitir. Bu isim: stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi talebelerinden olup, 28 Nisan renci olaylarnn nde gelenlerinden biri olan Hseyin Onurdur (m. 11).248 Seilme yeterliliine ilikin olarak 25 ya; tarm, ii ve esnaf kurullarnca seilenler hari en az lise ve dengi okul mezunu olmak; 27 Mays Devrimine (!) kadar geen sre iinde anayasaya ve insan haklarna aykr ticaret ve siyasete bulamamak koullar getirilmitir (m.18). Seimler (!) yaplp Temsilciler Meclisi nihayet 6 Ocak 1961de almtr. Al esnasnda Temsilciler Meclisine eski bir gelenekle en yal ye Yusuf Kemal Tengirenk bakanlk eder. Ktipliklere ise evki Aysan ile yine renci hareketleri esnasnda liderliiyle temayz eden Alev Cokun memur edilmiler; alfabetik sraya gre yeler ant imitirler.249 MBK ve Kurucu Meclisin oluturduu Temsilciler Meclisi tarafndan hazrlanan anayasann ierii bir tarafa, daha balang ksmnn okunmas bile, sz konusu sendikalar ve eitli meslek kurulularyla 27 Mays arasndaki mesafenin boyutunu ortaya koymaktadr. Tarihi boyunca bamsz yaam, hak ve hrriyetleri iin savam olan; Anayasa ve Hukuk d tutum ve davranlaryla meruluunu kaybetmi bir iktidara kar direnme hakkn kullanarak 27 Mays 1960 Devrimini yapan Trk Milleti; Btn fertlerini, kaderde, kvanta ve tasada ortak, blnmez bir btn halinde, mill uur ve lkler etrafnda toplayan ve milletimizi, dnya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir
248

Temsilciler Meclisinin 6 Ocak 1961deki and ime merasiminde bulunamayan Onur, o esnada Londrada tedavidedir. Sol baca kesilmitir. Bkz. Birgit, Evvel Zaman inde, s. 284. Yeminini 22 ubat 1961 tarihli birleimde yapabilmitir. Bkz. BAKAN Muhterem arkadalar stanbul'daki Hrriyet Mcadelesi esnasnda bir uzvunu kaybetmi olan Hseyin Onur arkadamz gelmitir. Msaade ederseniz 'evvel kendilerine yemin ettirelim ve bunu takiben Emniyet Umum Mdrl btesinin blmlerine geelim. (Hseyin Onur alklar arasnda krsye geldi, yemin etti, alklar arasnda krsden indi.) TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Drdnc Birleim (22.2.1961 aramba), s.187. 249 TC Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, Birinci Birleim (6.1.1961 Cuma), ss.25.

76

yesi olarak mill birlik ruhu iinde daima yceltmeyi ama bilen Trk Milliyetiliinden hz ve ilham alarak ve Yurtta Sulh, Cihanda Sulh ilkesinin, Milli Mcadele ruhunun, millet egemenliinin, Atatrk Devrimlerine balln tam uuruna sahip olarak; nsan hak ve hrriyetlerini, mill dayanmay, sosyal adaleti, ferdin ve toplumun huzur ve refahn gerekletirmeyi ve teminat altna almay mmkn klacak demokratik hukuk devletini btn hukuk ve sosyal temelleriyle kurmak iin; Trkiye Cumhuriyeti Kurucu Meclisi tarafndan hazrlanan bu Anayasay kabul ve iln ve Onu, asl teminatn vatandalarn gnllerinde ve iradelerinde yer ald inanc ile hrriyete, adalete ve fazilete k evltlarnn uyank bekiliine emanet eder. 250

VI. zel Sektr27 Mays likisi

zel sektrle 27 Mays arasndaki iliki, aslnda bir para da devletle iadamlar arasndaki ilikinin gerek tek partili yllarda, gerekse DP iktidarlar dnemindeki boyutuyla ilgiliymi gibi grnmektedir.251 Hatrat kaleme alan iadamlarnn bu mevzuya dair yazdklar nemliymi gibi durmaktadr. A. Ko Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki Ko Grubunun zaman iinde devletle nasl bir alaka iinde olduklarn, grubun kurucusu Vehbi Koun anlarndan takip etmek mmkn. Anlarnn bir yerinde Ko, tek partili yllarda yrtt ilerde grd kimi yardmlardan sz ediyor; bunlardan biri, kendisine borcu olan bir iadamnn iflasn eiine geldiini, sz konusu ahsn kendisinin mterisi olduundan bahisle, onun batmas halinde kendisinin de batacan anlatyor. Bankasna olan borlar nedeniyle skan Nafiz Kotann o srada Viyanada olan Celal Bayarla grmek zere bu kente gittiini, Bayarn meseleyi Atatrke aarak ad geene eitli devlet ileri verilerek batmasna engel olunduunu; bylece kendisinin de kurtulduunu anlatyor.252 Peker Hkmetinin muhalefete kar sertlik yanls bir tutum taknd dnemde, nn tarafndan yaynlanan 12 Temmuz Beyannamesinin kamuoyuyla henz paylalmadan nce, nn tarafndan kendisine gsterildiini aktaran Ko, bunun esbab- mucibesini hl zemediini de aktarmaktadr.253 Ko, 27 Maysa takaddm eden gnlere kadar CHP yesidir. DPnin iktidara gelmesinden sonra bu kez Bayar tarafndan partiye davet edildiini; reddetmesi zerine Bayarn kendisine gcendiini anlatan Ko, bu krgnlnn DP iktidar boyunca devam ettiini; hatta Bayarn resmi davetlerde bile kendisinin elini skmadn aktaryor. Lakin Bayarla 1978e kadar kopmu olan
250 251

Kimi satrlarn altn biz izdik. Ayrntlar iin bkz. Aye Bura, Devlet ve adamlar, stanbul: letiim Yaynlar, 1996. 252 Vehbi Ko, Hatralarm Grlerim tlerim (19731987), stanbul: Vehbi Ko Vakf Yayn, 1987, s.173. 253 Ko, Hatralarm Grlerim tlerim (19731987), s.171.

77

irtibatn yeniden tesis ettii bilgisini de veriyor.254 Aslnda CHPliliinin de sembolik olduunu vurgulayan Ko, DPye girdii takdirde bunun aleyhinde, ok paragz olduu eklinde yorumlanmasndan korktuunu ifade etmektedir. Bilgi ve tecrbesinden yararlanlmak istenirse zaten babakann emrinde olduunu syleyen Ko;255 basklarn younlamas karsnda nce 1928den beri yapt Ankara Ticaret Odas bakanlndan; Trkiye Odalar Birliinden, Sna Kalknma Bankasndan ve Kzlaydan ayrlmak zorunda brakld bilgisi vermektedir.256 Bu arada nnden kendisine, biraz daha dayanmas haberi geldiini belirtmektedir.257 Koun Adnan Menderes hakkndaki grleri de olduka dengelidir. Bir taraftan yrtt ekonomi politikasyla Merkez Bankasnn dviz stoklarn erittii; bu yzden meydana gelen ithal mal ktl esnasnda kendisini benzin karaborsacl yapmakla suladn aktarp; sonrasnda byle bir i yapmadnn aa kmas karsnda kendisinden zr dilediini anlatmaktadr. Dier taraftan DP dneminde iyice bydklerini ancak Menderesin 1957 seimlerinin finansmannda kullanmak zere, dnemin Bankas Umum Mdr Ahmet Dall vastasyla istedii 500 bin lirann, 27 Mays sonrasnda askeri bir savc tarafndan sorguya ekilmesine neden olduundan sz etmektedir. Ayn seimlerde ve 1954tekinde DPnin yan sra CHPye de para verdiini aktaran Ko, bu paray neden verdiini, vermedii takdirde hkmetin i hayatndaki ykseliine ket vurup vurmayacandan bahsetmemektedir.258 Koun nce DPye katlmas ynnde basklara muhatap olduunu; bu basklarn bir mddet sonra hi deilse CHPden ayrlmas srarna dntn; nihayet tazyiklerden bunalan Koun, 27 Maystan tam 87 gn nce, 10 Mart 1960 tarihinde CHPden istifa ettii, yine hatratnda kaytldr.259 Koun OYAK Genel Kuruluna, Blent Yazc ve Kazm Takentle birlikte, dardan seilmi yeden biri olduu bilinmektedir. OYAKn fon kullanmyla ilgili olarak kendisinin yapt eletiriler karsnda, bir takm asker yeler tarafndan, OYAKn kuruluunun iine gelmedii iin bu ekilde konutuu ynndeki sulanma hadisesinde Cevdet Sunayn yapt jesti unutamadn aktarmaktadr.260 Vehbi Ko, 27 Maystan sonra balatlan hazineye ba kampanyasna 26 kilo kle altnla katldn da belirtmektedir.261 Netice itibaryla; 27 Mays ile Ko Grubu arasndaki mesafe: Darbenin bizzat iinde ve tevikisi olmayp lakin 27 Mays sonrasnda belirgin bir rahatlamaya kavuma hali olarak tarif edilebilir.

254 255

Ko, Hatralarm Grlerim tlerim (19731987), s.174. Vehbi Ko, Hayat Hikyem, stanbul: Apa Ofset Basmevi, 1974, s.142. 256 Ko, Hayat Hikyem, s.145. 257 Ko, Hayat Hikyem, s.147. 258 Ko, Hatralarm Grlerim tlerim (19731987), ss.176177; Ko, Hayat Hikyem, ss.142143. 259 Ko, Hayat Hikyem, ss.150151; Ayn mevzular teyit etmesi asndan bkz. Can Kra, Anlarmla Patronum Vehbi Ko, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1995, ss.98138. 260 Ko, Hatralarm Grlerim tlerim (19731987), s.178; Ko, Hayat Hikyem, s.112. 261 Ko, Hayat Hikyem, s.118.

78

B. Sabanc Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki Trk iadamlar iinde hatrat kaleme alanlardan biri de Sakp Sabancdr. Sabancnn anlarnda 27 Maysla ilgili, dnemin fslt gazetesi marifetiyle yaylan ldrlen genler meselesiyle ilgili bir anekdot nemlidir. Yukarda da belirtildii gibi, 2829 Nisan olaylar esnasnda ldrlp kaybedilen yzlerce gen meselesinin inandrclk noktasnda ne kadar gl olduu bu hikyede anlatlmtr. Trkein yerine nce Babakanlk Mstear; sonra da Cumhurbakanl Genel Sekreteri olan Hilmi ncesulunun bile bu haberleri ve ldrlen genlerin bana gelenleri bizzat grdn syleyebilecek konumda oluunu ibretle anlatmaktadr.262 Hemen her dnemde sermayedar ile asker-sivil brokrasinin aralarndaki iliki biimini gstermesi bakmndan Sabancnn anlattklar mhimdir. Anlald kadaryla yksek rtbeli generaller, ziyarete geldikleri mahallin nde gelenleriyle buluup grmeyi adet haline getirmiler. 1957de Genelkurmay Bakan olan Org. Feyzi Meng de bunlardan biri. Adana gezisinde programn Hac mer Sabancya da bildiriyor. DPnin, en az mensuplar kadar husumet celbetmi olan dnemin Genelkurmay Bakan Org. Rt Erdelhun Paa da Sabanc ailesi tarafndan arlananlardan.263 Ailenin tank olduklar generaller arasndaki iki isim daha nem tamaktadr. 27 Mays esnasnda, stanbulda, darbenin en nemli vurucu gc olan Davutpaa Zrhl Tugay Kumandan mevkiindeki, darbe sonrasnda ise stanbul Valilii vazifesine atanan; 21 Ekim 1961deki nl protokolde korgeneral rtbesiyle imzas bulunan Refik Tulga; dieri de Korg. Ltf Hancolu. Sabanc, Trk sermayedarlarnn emekli paalara olan tutkusunu; bir kede lm bekleyen nitelikli insanlarn bilgi ve tecrbesinden yeniden istifade etmek eklinde yorumlamakta ve bu hususta, holdinginin istifade ettii asker bir de sivil isimden bahsetmektedir. Bunlar: Eski Genelkurmay Bakan E. Org. Semih Sancar; E. Org. Vecihi Akn ve E. Org. Suat Aktulgadr. Sivil isim ise Koun DPye 500 bin lira yardmna tavassut eden ahs olarak ismini zikrettii Ahmet Dalldr.264 Dallnn, Balmumcu Garnizonundaki tutukluunu mteakip Akbankn bana davet edildii bilgisini veriyor. Bir dier nemli isim ise Ko ve Takentle birlikte OYAK Genel Kuruluna alnan nc sivil ahsiyet olan Blent Yazcdr. Yazc, Dallnn lm sonrasnda Akbankn bana gemitir. DPli babakan yardmclarndan ve bakanlardan biri olan Medeni Berk de Akbanka yolu denlerden. Eski Babakan ve cumhurbakanlarndan Turgut zal, belki de kendisiyle birlikte Sabanc Holdinge pek ok isim kazandranlardan biri olarak temayz etmektedir. Birouyla politika hayatnda da yarenlik edecei, Safa Giray, Kemal Varol, Vehbi Dinerler, Akgn Albayrak, Ahmet etinbudaklar, Talip Alp, Muzaffer avkal, Blent nl gibi isimleri, DPTden Sabanc Holdinge kazandran isim, yine zaldr. 12 Martn, ara dnem hkmetlerinden sonuncusuna bakanlk eden Naim

262 263

Sakp Sabanc, te Hayatm, stanbul: Aksoy Matbaaclk, 1985, s.320. Sabanc, te Hayatm, ss.100101. 264 Sabanc, te Hayatm, ss.102103.

79

Talunun da sonraki yllarda bu isimlere dhil olduu dnlrse, bu grubun askeri ve sivil brokrasiye tam anlamyla engel att sylenmelidir.265 Sabanc Grubunun DP hkmetlerine bak genel olarak olumludur. Sakp Sabancnn gznde Menderes, fevkalade dirayetli bir babakandr. 1950 yl Trkiye asndan nemli bir balang yldr. zel sektre dayal yeni bir sanayileme, gelime aamasnn balangcdr. Yeni hkmet eskisinin aksine halka yakn olmak iin ska Anadoluya kmaya balam; devlet adamlar, mahallin nde gelenleriyle ve i adamlaryla toplantlar yapmaya balamlardr. Bossann temelinde de yine byle bir toplant esnasnda Bayar ile Hac mer Sabanc arasndaki sohbetin yattn belirten Sabanc, babasnn hkmetten sadece kredi deil, personel de talep ettiini belirtiyor. Kamudan zel sektre ilk transferlerden biri de Smerbank Nazilli Bez Fabrikas Mdr Fazl Tugay olmaktadr.266

C. Eczacba Grubuyla 27 Mays Arasndaki liki

Nejat Eczacba da DPli yllara bak olumlu olan iadamlarndan; Bayar eski bir baba dostu, bir amca olarak gren bir isim. CHP iktidarnn 1945 sonrasndaki ypranmlna zellikle ticaret burjuvazisi ve byk toprak sahipleri asndan bakyor. Harp yllarndaki ekonomik politikann, stne stlk uygulanan Varlk Vergisinin yaratt tedirginlik karsnda, bu kesimlerin bir ve beraber olmalar gerektii ynndeki derneklemelerinin ne kadar byk bir nem tadn belirterek 1946da kurulan stanbul Tccar Derneinin ehemmiyetinden bahsetmektedir. 1948in 2227 Kasmnda zel teebbsn kendi gayretiyle toplad Trkiye ktisat Kongresinde, ar devlet mdahalesinin iktisadi gelimeye zarar verdii tezinin srarla savunulduunu belirtmektedir. 14 Mays seimleri ertesinde iktidara gelen DPnin zel sektr yanls olduunu; yabanc sermayenin lkeye giriinden kayg deil, bilakis memnuniyet duyduunu; devletilii nemli lde snrlamaya altn vurgulamaktadr. DP dneminin, zel sektrn iktisadi hayata arln koymasnn hzland bir dnem olduunun altn izmektedir. Bunu, sava dneminde nemli miktara ulaan sermaye birikimiyle birlikte salanan uzun dnemli yatrm kredisi verilmesi uygulamasnn devreye sokulmas ve d yardm kanallarnn almasna balamaktadr.267 Eczacbann 27 Mays yorumu, dengelidir; 27 Maysa kadar geen sreci ekonomi politik bir gzle tahlil etmeye alma gayretini izlemek mmkndr. Ekonomik liberalizmine ramen DPnin siyasi liberalizmi benimsemekte glk; bir o kadar da endie duyduunu yazmaktadr. 1955 ylnda ba gsteren iktisadi skntlarn partiyi, muhalefetin acmasz eletirileri karsnda sertlemeye gtrdn belirten Eczacba, DPnin tek bana kabahatli olmadn, CHPnin de adeta asl sahibi olmas gerektiini dnd iktidarn elinden gasp edilmiesine davrandn belirtmektedir.
265 266

Sabanc, te Hayatm, s.105 vd. Sakp Sabanc, Deien ve Gelien Trkiye, stanbul: Gzel Sanatlar Matbaas A, 1993, ss.5051. 267 Nejat F. Eczacba, Kuaktan Kuaa, stanbul: Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, 1982, s.85 vd.

80

DPden mebusluk teklifi alan Eczacba bunu reddetmesi karsnda Menderesin kendisine olan krgnlna bir de Vatan Gazetesi sahibi ve bayazar Ahmet Emin Yalmanla olan dostluunun tabii bir sonucu sayd, Yalmana yapt maddi yardmn, Menderes tarafndan iitilmesi neticesinde Menderesin zldn belirtmektedir. 27 Mays hkmetlerinde kendisine bizzat Grsel tarafndan Sanayi Bakanlnn teklif edildiini yazan Eczacba, grevi reddetmesini, bu sektrde kr amacyla alan iletmeleri olmasna balamaktadr. Bayarn bir baba dostu olmas tesinde, iktisadi meselelere olan vukufiyeti hususunda vg dolu cmleler kuran Eczacba, nnyle 1962ye kadar hibir temasnn olmadn da ifade etmektedir.268 Eczacba Grubu da, 27 Maystan sonra Bayarn iddia edilen akal ileriyle ilikili bulunan ailelerden biri olarak taciz edilmi. Bayara yaplan iftira kampanyasyla itibarnn zedelenmeye alld tezi Nejat Eczacba tarafndan da dile getirilmektedir. Tug. Faruk Gventrkn, emrindeki ktayla Leventteki ila fabrikasn kuatarak sz konusu kuruluta bulunduu iddia edilen 500 bin liralk Bayar hissesinin hesabn soruundan sitemle bahseden Eczacba, kuruluun toplam sermayesinin 1 milyon lira olduunu; Bayarn tek bir kuruluk bile hissesinin olmadn yazmaktadr. Annesi ve babasnn bu vesileyle sorguya ekildiini belirtmektedir. 27 Mays, Eczacba ailesinden birinin de dolayl olarak cann alm bir darbe olarak anlatlmaktadr. Kardei Vedatn bir meyhanedeyken, byk sevgisi olduu Menderes hakkndaki sitayikr szlerinin, bir grup CHPli gencin kavga kararak istismar neticesinde, Vedat Eczacba nce karakola, sonra ise Balmumcuya der. Zaten kimi ruhsal bunalmlar olan Vedat, Menderes ismini azna almak ve babasnn Bayarn yakn dostu olmasnn bedelini bu ekilde demekle kalmam, iki kez intihara bile kalkmtr. kinci teebbs sonras geirdii ameliyatn bbrekleri zerindeki tesiriyle girdii remi komasndan kamayarak hayatn kaybetmitir.269 Trk burjuvazisinin nemli isminin 27 Maysa bak gstermektedir ki; her de darbeyi onaylar bir tutum iinde olmamakla beraber, askeri vesayet rejimi karsnda kontroll bir dil kullanmaktadrlar. Devrilen DPnin ekonomi politikas hususunda vc cmleler kurarken, iktidarnn kimi dnemlerinde uygulamaya koyduu tedbirleri darbenin gerekeleri olarak onaylamasalar da; kart bir tutum da almamaktadrlar.

268 269

Eczacba, Kuaktan Kuaa, ss.104105. Eczacba, Kuaktan Kuaa, s.110 vd.

81

DRDNC BLM

DARBE SONRASI DNEMDE TRK SYAS HAYATI I. Milli Birlik Komitesi Dnemi A. Milli Birlik Komitesinin Yapsal Analizi Merkezi Ankarada olan hareketin fiili lideri Cemal Madanolunun ars zerine bakentte toplanan bilim adamlar, mdahaleyi baaryla sonulandrm olan ordu mensuplarna iki tavsiyede bulundular. lk gn muhafaza edilmek zere cumhurbakan, TBMM bakan, babakan, bakanlar, milletvekilleri v.s. derhal tutuklanmal ve gerekli anayasa dzeni kuruluncaya kadar lke ynetimine Silahl Kuvvetler adna bir heyete el konulmaldr. Liderlii kabul edeceini cunta mensuplarndan birine (Sadi Koa) daha nce bildirmi olan Orgeneral Cemal Grsel de bu arada zmirden gelerek, hareketin bana geti. Grselin bakanlnda ilk toplantsn yapan yeni hkmet u kararlar ald: 1)Maddi durumu normale evirmek iin kararlar alnmas, 2)Parti ayrm gzetmeksizin herkese adaletle davranlmas, 3)Btn parti faaliyetlerini yasaklayarak, ekime ve tartmalardan kanlmas, 4) Hrriyetleri kstlayan kanunlarn kaldrlmas, 5) Mali ve ekonomik durumun dzeltilmesi iin kararlar alnmas, 6) DP hkmeti tarafndan yabanc devletler hakknda alnm olan btn kararlarn yrrlkte tutulmas, 7) D siyasette, barn temel ilke olarak kabul edilmesi.270 Grselin teklifiyle komitede, kara, hava, deniz ve jandarma kuvvetlerinin temsil edilmesine de nem verildi: Grsel hari 37 yeden meydana gelen heyet, 12 Haziran 1960 gn, l Sayl kanunla birlikte ilan edildi. 27 MAYISTAK 27
270

MAYIS

ESNASINDAK 15 EKM 1961 SEMLER

Cumhuriyet, 31.05.1960. s. 1.

82

1 2 3

RTBES /ADI VE SOYADI Orgeneral Cemal Grsel Orgeneral Fahri zdilek Tmgeneral Cemal Madanolu Tugeneral Stk Ulay Tugeneral rfan Batu Kurmay Albay Ekrem Acuner Kurmay Albay Osman Kksal Kurmay Albay Fikret Kuytak

DURUMU

SONRASINDAK KONUMU

4 5 6 7 8 9

Kurmay Albay Sami Kk 10 Kurmay Albay Mehmet zgne

11 Kurmay Albay Muzaffer Yurdakuler 12 Kurmay Albay Alparslan Trke 13 Hava Kurmay Albay Mucip Atakl 14 Hava Kurmay Albay Haydar Tunkanat 15 Kurmay Yarbay Kadri Kaplan 16 Kurmay Yarbay Suphi Karaman 17 Kurmay Yarbay Sezai Okan

KKK iken emekliliini beklemek 26 Ekim 1961'de zere zmir'de mecburi izinli Cumhurbakan 1.Ordu Komutan Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi KKK Lojistik Bakan Cumhuriyet Senatosu Tabi yeliini reddetmi, 1966da Cumhurbakan Cevdet Sunay tarafndan kontenjan senatr olarak atanmtr. Kara Harp Okulu Komutan Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi sonradan mstafi KKK Personel Bakanl Birinci 12 Eyll 1960'da trafik Muavini. kazasnda ld KKK Harekt Bakanl Kurslar Cumhuriyet Senatosu Tabi ubesi Mdr yesi Cumhurbakanl Muhafz Alay Cumhuriyet Senatosu Tabi Komutan yesi sonradan mstafi Genelkurmay Bakanl Cumhuriyet Senatosu Tabi Harekt Dairesi Harekt ube yesi, 8 Austos 1962de vefat Mdr etmitir. Genelkurmay Bakanl Plan ve Cumhuriyet Senatosu Tabi Harekt Dairesi 5. ubede. yesi 61. Piyade Tmeni Topu Cumhuriyet Senatosu Tabi Komutanl 242. Sahra Topu yesi Taburu S.3 ayn zamanda stanbul Skynetim Komutanl Harekt Bakan Yrd. Genelkurmay Bakanl Plan ve Cumhuriyet Senatosu Tabi Harekt Dairesi CENTO ubesi yesi Mdr Milli Savunma Bakanl NATO 13 Kasm 1960'ta Yeni Delhi Koordinasyon ubesi Mdr hkmet maviri Hava Harp Akademisi Hava Tabiye ve Strateji Ders Grubu ve Planlama Grubu Bakan. Hava Harp Akademisi Hava Harp Silah Vastalar retmeni Mill Savunma Bakanl Genel Sekreterlii Harekt Subay KKK Personel Bakanl Erkn ubesi Mdr Genelkurmay Bakanl Harekt Dairesi Plan ve Prensipler ubesi. 83 Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi

18 Kurmay Yarbay Ahmet Yldz 19 Kurmay Yarbay Refet Aksoyolu 20 Kurmay Yarbay Orhan Kabibay 21 Kurmay Yarbay Mustafa Kaplan 22 Kurmay Binba Vehbi Ers 23 Kurmay Binba Suphi Grsoytrak 24 Kurmay Binba kran zkaya 25 Kurmay Binba Orhan Erkanl 26 Kurmay Binba efik Soyuyce 27

4.Tmen 13.Topu Taburu Komutan KKK Harekt Bakanl, Harekt ve Planlama Dairesi Harekt ubesinde grevliydi. Genelkurmay Harekt Bakanl Plan ve Harekt Dairesi CENTO ubesinde grevli 28. Tmen 229. Piyade Alay 1. Tabur Kumandan Muavini ve 28. Tmen Harekt ubesi Mdr Vekili. 43.Svari Alay II. Grup Komutan Kara Harp Akademisinde retmen.

Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Brksel hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta hkmet maviri Lizbon

Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Mexico City hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Kopenhag hkmet maviri Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi Cumhuriyet Senatosu Tabi yesi 13 Kasm 1960'ta Stokholm hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta hkmet maviri Oslo Kbil

28

29 30 31 32 33 34

3. Zrhl Tugay Piyade Tabur Komutan Davutpaa 3. Zrhl Tugay 3. Tank Taburu Kumandan 61. Piyade Tmen Harekt ve eitim ubesi Mdr ve stanbul 1. Asayi Blgesi Kurmay Bakan Hava Kurmay Hava Harp Akademisi 2. snf Binba rencisi Emanullah elebi Deniz Kurmay Deniz Harp Akademisi 2. snf Binba rencisi Selahattin zgr Deniz Kurmay Deniz Harp Akademisi rencisi Binba Mnir Kseolu Tank Binba Zrhl Birlikler Okulu Tank Muzaffer Karan Taburu Kumandan Piyade Binba Genelkurmay Bakanl Kla Fazl Akkoyunlu Kumandanl Harekt Eitim Subay Tank Binba 5. Zrhl Tugay 1. Tank Taburu Dndar Taer kinci Blk Kumandan Kurmay 86. Piyade Alay Birinci Blk Yzba Numan Kumandan Esin Kurmay Kara Harp Akademisi 2. Snf Yzba rencisi 84

13 Kasm 1960'ta Rabat hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Madrid hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta hkmet maviri Tokyo

35 36 37 38

Muzaffer zda Kurmay Yzba Kamil Karaveliolu Jandarma Yzba Ahmet Er Kdemli Yzba Rfat Baykal Personel Yzba rfan Solmazer

Kara Harp Akademisi 2. snf Cumhuriyet Senatosu Tabi rencisi yesi Zeytinburnu Kumandan Kaza Jandarma 13 Kasm 1960'ta Trablusgarp hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Tel-Aviv hkmet maviri 13 Kasm 1960'ta Lahey hkmet maviri

Ankara Personel Okulu Karargh Birlii Kumandan Harp Okulu deil, Muamele Memuru Okulu mezunudur.

Komite yelerinin aa kmas dier asker kiilerden farkllatrlmas iin yeil yakal beyaz ceketler giymeleri nerilmi, ancak bu neri kabul edilmemitir. 271 27 Mays darbesinin hiyerari d bir mdahale olduu biliniyor; darbenin hemen sonrasnda aklanan Milli Birlik Komitesi yelerinin rtbeleri yzba ile orgeneral arasnda olup; generallerin adedinin sadece be olduu, bunlardan birinin ise darbenin zerinden henz drt ay bile gemeden vefatyla bu saynn drde indii grlmektedir. 272 38 yeli ilk komitede, iki orgeneral; bir tmgeneral, iki de tugeneralin yer ald anlalyor. Geriye kalan 33 yenin rtbeleri ise yle: 9 albay; 7 yarbay; 11 binba; 6 da yzba. 33 yenin 27sinin kurmay olduu 6snn ise kurmay olmad grlmektedir. MBKnin kuruluu esnasnda olanlar, darbenin iinde bizzat bulunanlar tarafndan hatralarda ayrntlaryla anlatlmtr. Bir kere genel olarak hareketin hazrlk safhasnda youn olarak bulunmayan kimi yelerin MBK kurulur kurulmaz komitenin iinde yer alrken, zellikle ellili yllarn ikinci yarsndan itibaren hzlanan rgtlenme safhasnda bizzat kurucu olarak bulunan kimi isimlerin komiteye dhil edilmemeleri byk d krklklarna neden olmutur.273 Bunlarn belli ballar u isimlerdi: Talat Aydemir, Dndar Seyhan, Sadi Koa, Adnan elikolu, Emin Aytekin, Seluk Atakan, Necati nsalan, Ferruh Gven. Komiteye dhil edilen generaller ise srf ordu tabannda hkim olan, bata, bir general grme hissiyatn tatmin vazifesini grmekteydiler.274 Emekliliin kysndan sklp getirilen dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Org. Cemal Grsel, orduda babacanlyla ok sevilen Cemal Aa lakabyla tannan bir ahsiyettir. hretini sonradan ierii deitirilen, dnemin Milli Mdafaa Vekili Ethem
271 272

peki, a.g.e. , s. 290. ld tarihteki rtbesiyle Tmg. rfan Batu. 273 Erkanl, 27 Mays sonras kurulan Milli Birlik Komitesine ye olacaklarn dnen, ancak bandan beri almalarna ramen o dnem yurtdnda bulunan Dndar Seyhan, Talat Aydemir ve Sadi Koan Komiteye alnmam olmalar dolaysyla kendilerini sonuna kadar affetmediklerini belirtiyor. Bkz. Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular, s.23. Bu hatratn kritik edildii bir alma iin bkz. Cengiz Sunay, Orhan Erkanlnn Anlar Ekseninde 27 Mays ve Sonras, Trkiye Gnl, Say: 93, BAHAR 2008, 8496. 274 Bunlardan biri olan Org. Fahri zdilekin yaad tereddt iin bkz. Mehmet kran zkaya, Adm Adm 27 Mays, stanbul: leri Yaynlar, 2005, s.192.

85

Menderese yazd 3 Mays 1960 tarihli mektup ve ardndan Kara Kuvvetleri personeline hitaben kaleme ald veda mesajnda kulland cmlelere borludur.275 Komiteden 13 Kasm 1960ta tasfiye edilen 14 ye haricinde, dierlerinin adn sitayile andklar Cemal Grselin yine dnemin Genelkurmay Bakan Org. Rt Erdelhunun grev sresinin uzatlmas nedeniyle aslanl kapya giden yoluna ta konmas karsnda iktidara ok kzgn olduu sylenir.276 Grsel, omzunda tad drt yldza ramen komitede etken deil edilgen bir konumdadr. yle ki, son derece riskli bir i baaran subaylarn, hareketin bana srf omzundaki drt yldzn hatrna getirdikleri bu ismin, toplanan bu subay kitlesine hitaben sarf ettii ilk cmle manidardr. Hepinize teekkr ederim; imdi hepiniz vazifelerinizin bana gidin, ihtiya olursa ben sizi arrm olmu ve bu szler karsnda byk bir tepki grmtr.277 Olaan zamanlarda emre itaatsizlik kapsamnda bir su olacak bu tepki, paann yaplan iin farkna varp skt etmesiyle sonulanmtr. te bu noktada paann iinden tpk mralda infazlarn yapld bilgisini edindii zaman syledii eyvah! Gemi midir? Bilinmez ama paann 1966daki lmn hzlandrd ifade edilir olmutur.278 Komitenin iki numaral orgenerali ise Fahri zdilektir. zdilek, dnemin 1. Ordu Kumandandr; zellikle 28 Nisan 1960taki stanbul niversitesi olaylar esnasnda sorumluluk sahibidir ve altndakilerin icraatndan bihaber vaziyettedir. Hkmet yanls bir kumandan olmasa da darbe kart biri olduu sylenemez; yani iki tarafa kar da ntrdr. stanbul ve Ankara gruplarnn arasndaki ksa sreli irtibat kopukluu esnasnda gerilen sinirlilikte de mtereddittir. Altndakilerin niversite rencilerinin nmayileri karsnda taknd hogrl tavr sayesinde, Ankaradaki mevkiida gibi sert tutum taknlmam olmas talihi olmutur.279 Darbeci subaylarn harekt sonrasnda stlerine kar sarf ettikleri bizden misin, deil misin? Sualine olumlu cevap vermesi ve yine omzunda tad drt yldz sayesinde, konumunu muhafaza ettii gibi MBK yesi de yaplmtr. Komisyonumuzun dinledii eifk Soyuyce, zdilekin darbeden haberdar olduunu ve bu sebeple MBKne alndn iddia etmitir: Mesela, 27 Mays aslnda generallerin haberi olan bir harekettir, Ordu Kumandannn haberi vardr, rfi dare Birlikleri Kumandan Ali Keskinerin haberi vardr, Fahri zdilek Ordu Kumandan, imdi bunlarn haberi var, emir-kumanda iinde, bunlara Buyurun, gelin. dendii zaman Ordu Kumandan Fahri zdilekin Mill Birlik Komitesi yesi yaplmas, haberi olduu iindir; Ali Keskinerin 2nci Ordu Kumandan yaplmas tmgeneral rtbesiyle, beraberliin bir sonucudur.280 Oysa bu suale menfi cevap veren Hava Kuvvetleri Komutan Org. Tekin Arburun enterne edilmitir. Genelkurmay Bakan Org.
275

Mektubun asl Trketedir. Bkz. Hulusi, Turgut, Trkein Anlar (ahinlerin Dans), stanbul: ABC Basn Ajans Yaynlar, 1995, numaralandrlmam son sayfaya bkz. 276 Fruzan Tekil, Trk Demokrasisi inde Sleyman Demirel, stanbul: Gktrk Yaynlar, 1978, s.126. 277 zkaya, Adm Adm 27 Mays, s.211. 278 Tark Gryay, Bir ktidar Yarglanyor, stanbul: Cem Yaynevi, 1971, s.365 vd. 279 Ankara rfi dare Kumandan Korg. Namk Argn darbeciler nezdindeki mevkiini gstermesi bakmndan u satrlara dikkat: Fahri zdilek hepimizin iini ferahlatmt, amma Arg ok, hem de pek ok bulandrmt. Onda kafatas vard, beyin yoktu; eref yoktu, fakat byk bir ikembe vard. Bunda btn ordu mttefikti, Avni Elevli, Hrriyet in (27 Mays 1960 Devrimi), Ankara: Yeni Desen Matbaas, 1960, s.96. 280 efik Soyuycenin 13.06.2012 Tarihli Dinleme Tutana, TBMM Tutanak Hizmetleri Bakanl [Saat: 15.30 18.24].

86

Rt Erdelhun ile Ankara rfi dare Kumandan Korg. Namk Argn akbeti ise hazindir. Fahri zdilekin uzun bir siyasi gemii vardr; 19 yl tabii senatr, 12 Eyll darbesinden sonra Danma Meclisi yesi, 1983 seimleriyle de Halk Parti Konya milletvekilidir. smi 12 Mart dneminde de gndemde olan Tmg. Cemal Madanolunun komiteye girii ve buradaki faaliyetleri ilgintir. Argoyu seven deli dolu bir komutan olan Madanolunun, kendisine yaplan davete verdii cevap hl tebessm ettiricidir. Kur. Alb. Osman Kksal tarafndan tevcih edilen teklif karsnda nce duruma bakacan, baarszlk olduu takdirde svacan, yine de erkeklik uruna bu ite var olduunu syleyebilecek bir mizaca sahiptir.281 Astlaryla tavla oynayan; general olduu gn, bu ilerin baya ucuzladn, kendisi olduktan sonra herkesin general olabileceini syleyebilecek kadar ak szldr. Trk ordu geleneinin emir-komuta hususundaki geleneksel hassasiyeti dnldnde, sz konusu hadise dndrcdr. Madanolu dierlerinin aksine Cumhuriyet Senatosunda MBK yelerinin atand tabii senatrl reddetmitir. 1966da dnemin Cumhurbakan Sunay tarafndan kontenjandan senatr yaplmtr. Tug. Stk Ulay ise hakknda DPlilerin en fazla ihanete uradklarn ifade ettikleri isimlerden biridir. Henz general olmadan nce, partinin nfuzlu isimlerine serhat vilayetlerinden biri de olsa askerlikten ayrlp vali olmak istediini; stelik yapld takdirde o vilayetteki CHPlilerin nefesini keseceini vaat etmi bir ahs olduu iddialaryla mehurdur.282 21 Mays 1960 tarihli nl Harbiye yrynde telaa kapld; hadisenin bilgisi dnda olduunu ifade ederek kendisini aklamaya alt anlatlr.283 Ulayn MBKnin havac yelerinden Haydar Tunkanatla birlikte 1961 seimleri sonrasnda reis-i cumhurlua adayln koymaya kalkan Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Bagili, adayln geri ekmekle Etlike gmlmek arasnda tercih yapmaya zorlayanlardan biri olduu iddia edilmektedir.284 Cumhuriyet Senatosu tabii yeliinden sonradan istifa etmitir. Tug. rfan Batu ise darbe esnasnda KKK Personel Bakanl Birinci Muavini olarak vazifelidir ve hibir hatratta 27 Maysn ne hazrlk, ne de icra safhasnda ismi gemez. 12 Eyll 1960ta baka bir komite yesi olan kran zkayayla birlikte geirdikleri trafik kazas sonucu hayatn kaybetmitir. MBK yelii dnda Ankara Valilii ile de vazifeliydi.285 Kazann meydana geldii arabann Cadillac marka olmas sonralar ska dile getirilmitir. Komitenin kurulmu iktidar yetkilerine sahip olmas, egemenlik yetkisini mutlaka millet adna kullanaca anlamna m gelecei nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Egemenlik yetkisinin millet adna kullanlaca varsaym, milletin temsili ile mmkndr. Milletin temsil etmenin hukuki sonucu ise tasarruflarn herkese
281 282

rsan ymen, Bir htill Daha Var 19081980, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987, s.225. Perin, Yassada Facias Cilt 1 (27 Mays Darbesinden damlara Kadar kence Altnda Ezilenlerin Dram), s.80 . 283 peki ve Coar, htilalin yz, s.176. 284 ymen, Bir htill Daha Var 19081980, s.342; Stk Ulay, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Stk Ulay, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968, s.231. 285 Bkz. Hikmet zdemir, Siyasal Tarih (19501960), Sina Akin (Yay. Yn.), ada Trkiye 19081980, C4. stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s.231.

87

uygulanabilir nitelikte, genel ve objektif olmasdr. Komitenin temsil nitelii yoktur, ama ilemlerini genel ve objektif olup olmadklarna gre yeniden dnmek gerekir. Komitenin bu nitelikte olmayan bir ileminin bulunmas halinde, milleti temsil etmemi olduunu sylemek mmkndr. te yandan, kurucu iktidarn kurulu usuln dzenleme yetkisini kendine tanyan komite bu yetkisini bunu demokrasi ile kaytlamtr. Kurucu iktidarn kurulmasnda demokrasi sorunu, btn siyasal glere kurucu iktidara katlma imkan verilip verilmedii ile zlebilir. Komitenin kurucu iktidar baz siyasal glere kar kapamas, kurucu iktidar dzenlemede egemenlik hakkn millet adna kullanmayacan gsterecektir. Komitenin bu yetkilerini nasl kulland sorusuna, Kurucu Meclisi dzenleme, zellikle Temsilciler Meclisini kurmada getirdii kaytlar ve hak ve zgrlklere ilikin ilemleri incelenirken cevap verilebilir. Komitenin alma usul ve kullanaca yetkilerin nitelii konularndaki zmlemelerin gsterdii, Komitenin hakimiyet hakkn millet adna kullanmayabileceidir. Bir baka deyile komitenin hakimiyet hakknn millet adna kullanacan gsteren hibir hukuki gvence yoktur.286 Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel kendisinin Milli Birlik Komitesi (MBK)nin bakanlna, hkmetin babakan olmasna, vekleten Mill Savunma Bakanlna ve Bakomutanla getirilmesine, MBK tarafndan karar verildiini iln etti. Daha sonra ayn gn Grsel kabineyi kurmu olduunu bildirdi. Kabine yeleri, ilk atananlar, grevleri, daha sonraki dnemlerde ilk atananlarn yerine atananlar ve atanma tarihleri yledir. Devlet Bakan, Babakan ve Milli Savunma Bakan: Org. Cemal Grsel, Devlet Bakan. ve Babakan Yardmcs: Fahri zdilek, (22. 10. 1960), Devlet Bakan: mil Artus, Devlet Bakan: efik nan, Hayri Mumcuolu (06.09.1960), Devlet Bakan: Nasr Zeytinolu (06.09.1960), Adalet Bakan: Abdullah Pulat Gzbyk, Amil Artus (Devlet Bak.) (27. 08.1960), ileri Bakan: Tmgeneral Muharrem hsan Kzlolu, Dileri Bakan: Selim Sarper, Maliye Bakan: Ekrem Alican, Kemal Kurda (26. 12 .1960) , Milli Eitim Bakan: Prof. Fehmi Yavuz, Prof. Bedrettin Tuncel (10.09. 1960) , Milli Savunma Bakan: Fahri zdilek (Birinci Ordu Komutan ve stanbul MBK Bakan ) (09.06.1960), Hseyin Ataman (22. 10. 1960), Bayndrlk Bakan: Dani Koper, Prof. M. okdoan (12.09. 1960), Ticaret Bakan: Cihat ren, Mehmet Baydur (06. 09. 1960), Salk ve Sosyal Yardm Bakan: Prof. Nusret Karasu, Prof. Dr. Ragp ner, (06. 9. 1960), Gmrk ve Tekel Bakan: Fethi Akn,
286

Doru, a.g.e., s. 59-60.

88

Tarm Bakan: Feridun stn, Prof. Osman Tosun (29.08.1960) , Ulatrma Bakan: Tugeneral Stk Ulay, alma Bakan: Prof. Cahit Talas, Rait Beerler (06. 09. 1960) , Sanayi Bakan: Muhtar Uluer, ahap Kocatopu (06.09. 1960) , Basn-Yayn ve Turizm Bakan: Zht Tarhan, mar ve skn Bakan: Orhan Kubat, Prof. Fehmi Yavuz (27.08.1960).287 Kabinede 4 subay, 3 hukuku, 3 profesr, 6 idareci ve 3 teknisyen yer almt. simlere bakldnda partiler st olan bu kabinenin askerlerle aydnlar arasnda balant kurduu grlr.288 htilalin icra heyeti olan Milli Birlik Komitesi (MBK), 28 Mays 1960 tarihinde kurulan yeni hkmet ve MBK arasndaki mnasebetlerin hukuki ynden dzenlenmesi iin, Geici Anayasay hazrlamak zere, niversiteden Hseyin Naili Kbal, Hfz Veldet Velidedeolu, MBKden Muzaffer zda, Numan Esin ve Devlet Bakan Amil Artustan oluan bir komisyon kurdu. Kubalnn bakanlnda almalara baland 289 ve 3 Geici Anayasa 1924 tarih ve 491 sayl Tekilt Esasiye Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesi Hakknda Geici Kanun adyla, 12 Haziran 1960 tarihli 1 numaral kanun olarak yaynland.290 B. Milli Birlik Komitesi ve Ordudaki atmalar, Temizlik Harekat ve On drtler Olay Darbeyi yapanlarn yer ald Milli Birlik Komitesinin (MBK) kurulmasyla birlikte yelerin ounun askerlik grevlerinden ayrlmas ile MBK ve rtbe olarak kendilerinden aa subaylardan oluan bir rejime kar kendilerini sorumlu durumda bulan muvazzaf komutanlar arasnda kimi ciddi gerilimlere neden oldu.291 Tartmalar bu minvalde devam ederken ordu iinde eksiltmeye gitme zorunluluu hususunda teden beridir dnlen tedbir uygulamaya konuluyordu. Trk ordusunun rtbe silsilesinin tepesi stne duran bir piramide benzedii; bunun bir hal aresinin olduu lakin eer tm muhtemel tepkileri gsleyecek bylesi gl bir idare varken bu harekete giriilmedii takdirde bir daha bu yapnn dzeltilemeyecei fikri hemen herkeste hkimdi.292 Nihayet hazrlanan bir listeyle mesele zme kavuturuldu. 235 general/amiral ile 5000 civarnda subay emekliye sevk edildi. Gerekenin st rtbelerdeki ikinlik olduu eklinde aklanmasna ramen, emekliye sevk ilemlerinin dk rtbeli subaylar da geni oranda kapsamas, beklenen tepkinin domasn kanlmaz kld. Ordudan zorunlu emekliye sevk edilen bu grup
287

Kazm ztrk, Trkiye Cumhuriyet Hkmetleri ve Programlar, stanbul, Ak Yaynevi,1968, s. 456457. 288 Cumhuriyet, 29 Mays 1960, s. 1. 289 peki, a.g.e., s.292. 290 Resmi Gazete, 14 Haziran 1960, Numara: 10625. 291 Hale, Trkiyede Ordu, s.110. 292 Alparslan Trke, 27 Mays 13 Kasm 21 Mays ve Gerekler, stanbul: Hamle Basn Yayn, 1996, s.48.

89

rgtlenerek, ksa ad EMNSU olan Emekli nklp Subaylar derneini kurdu.293 Bir dier tenkisat da niversitelerde yapld 147 retim elemannn ilerine son verildi.294 Her iki cenahta da byk tepki yaratan bu dzenlemeler MBKnin gcnden ok ey gtrmtr. zellikle 147ler meselesinde fevri davrandklarn itiraf eden Orhan Erkanl, bu hususta unlar sylemektedir: Her trl kanaate, inana taarruz ediyorduk; solcusunu da sacsn da atyorduk. Doum yeri arkta olan Krt diye, namaza gidenleri softa ve gerici diye, kitab olan, almtr diye, kitapszlar kitapsz diye, talebeye ciddi davranan kaba ve sert diye, samimi hareket edenleri laubali diye, kzlarla fazla ilgileneni ahlaksz diye damgalyorduk. Solcu, sac, mason, Krt, gerici, cahil, tccar, kitapsz, politikac, vs. gibi sfatlar sk sk kullanlyor, bu barajlar aabilenler ierde kalyorlard.295 27 Maysta kendilerine MBK yesi adn veren bir grup gen subayn, ordu adna lke ynetimine el koyarak gerekletirdikleri ortak giriime ramen aralarnda bir gr birlii bulunmamaktadr. MBKnin yeleri arasnda, ksa sre sonra, iktidarda kal sresi, seim tarihi, reformlar v.b. konularda anlamazlklar kmtr. 27 Maysta ihtilali yaptk ama 28 Maysta ne yapacamz bilmiyorduk diyen Orhan Erkanl aslnda MBK iinde ve orduda var olan farkllamay da yanstyordu. htilali yapalm arkas gelir, kervan yolda dzelir mant zerinden yaplan ihtilal gerekleince blnmelerin ba gstermesi kanlmaz olmutu. Grsel gibi st rtbeli komutanlar iin esas ama iktidar olabildiince abuk seilmi hkmete devretmekti. Alt rtbeli subaylarn ou ise daha radikal toplumsal, ekonomik ve siyasal reformlar yapmak iin iktidarn uzun bir sre ellerinde kalmas taraftar idiler. Dolaysyla amalar ve yntemler konusunda bir atma rejimin iinde bandan itibaren vard. MBKyi karmakark bir hizipler koalisyonu olarak tanmlayan Feroz Ahmad, Komitenin bu kadar byk ve hantal olmasn da temsil edilmek isteyen ve hibiri dieriyle uzlatrlamayan pek ok gizli grubun var olmasna balyordu.296 MBK yeleri rtbe fark gzetilmeksizin eit statde olduklar; devlet protokolnde ise en stte olduklar kabul edilmitir. Hatratlarda komite yelerinin daha komite kurulurken aralarnda asgari bir fikir birliinin olmad; zellikle iki komite yesi olan Alparslan Trke ile Sami Kk etrafnda toplanan iki farkl gruplamann mevcut olduundan bahsedilmektedir.297 Trke ve etrafndakiler tarafndan, meselenin DPnin iktidardan uzaklatrlmasyla bitmedii; uzun bir gei devresinde yaplacak reformlardan sonra seimlere gidilmesi gerektii; hatta bu devrenin sonunda komitenin partileerek siyasi hayata mdahil olmas lzumu savunulmaktadr. Kk ve evresi ise biran evvel kurucu meclisin tekiliyle anayasa almalarnn balatlmas ve verilen sze
293

Basna olayn aksedi biimi iin bkz. 235 General dn emekliye ayrld, Akam, 4 Austos 1960. Bunu, 25 hizmet yln dolduran 885 astsubayn emekliye sevki izledi, bkz. Milliyet, 23 Eyll 1960. 294 Walter F. Weiker, 1960 Trk htilli, ev. Mete Ergin, stanbul: Cem Yaynevi, 1967, s.74 vd. 295 Erkanl, Anlar Sorunlar Sorumlular s.47. 296 Ahmad, Modern Trkiye..., s. 153. 297 peki ve Coar, htilalin yz, s.435 vd.

90

sadk kalnarak iktidarn sivillere devri taraftardr. Her iki grn de ordu iinde taban ve taraftarlar vardr. Bu srete uzlamann vaki olmamas halinde ba gsterecek blnmenin, komiteyle snrl kalmayacan gelien olaylar ispatlamtr.298 Nitekim blnmenin ilk emareleri, Trke ve ekibinin lk ve Kltr Birlii ismindeki projelerinin yaratt tepkiyle grlmeye balad. 1944 tutuklamalarnda yarglanan Trkein zerine atl faizm sulamalarnn da etkisiyle bu projenin grd tepki byk olmutur. Trke bu projeden sadece vazgeirilmekle kalmad; fiilen babakanlk yetkilerini kulland babakanlk mstearlndan da ayrlmak zorunda brakld. Yerine atanan CHP eilimli Hilmi ncesuluya grevini devretti.299 Sivil kanattaki mcadelenin iki ynnde de bir baka mnakaa, Ord. Prof. Dr. Sdk Sami Onar ile Do. Dr. Muammer Aksoy arasnda yrtlyordu. Onar, korporatist bir meclisten yanayken Aksoy partilerin temsili esasna dayanan bir meclisi savunmaktayd.300 Bu ikili arasndaki mcadelenin ak bir kavgaya dnmesi, komiteye de sirayet ediyor; kurucu meclisin tekili iin gereken anayasa deiiklii, geici anayasaya gre MBK yelerinin bete drdnn tasvibine bal bulunduundan ve uzun bir gei devresini ngren yelerin bu orann salanmasnn nnde engel olduundan mesele kmaza giriyordu. Birinci eilimde olanlar (arlar), yllardr ihtilal hazrl iinde olmular, gleri snrl olduundan dier gruplarla ibirlii yapmak zorunda kalmlardr. Bu 21 subaydan 14, lmllar tarafndan 13 Kasm 1960ta tasfiye edilerek yurt dna srgne gnderilmilerdir. Soyuyce, Dndar Taer, Alparslan Trke MBKden uzaklatrld. 301 Ilmllar ise nnnn Sonunda 14 ye (Fazl Akkoyunlu, Rfat Baykal, Ahmet Er, Orhan Erkanl, Numan Esin, Orhan Kabibay, Mustafa Kaplan, Muzaffer Karan, Mnir Kseolu, Muzaffer zda, rfan Solmazer, efik etkisi ile hukuki ve siyasi dzenlemeler yapldktan sonra hemen seimlere gidilmesini ve meclise, iktidarn teslimini dnmektedirler.302 13 Kasm 1960ta sabaha kar belirlenen 14 kiilik listede ad bulunanlarn evlerine tebligatn yaplmas ile tasfiye hareketi balamt. 14ler dnyann eitli yerlerinde bulunan bykeliliklere mavir olarak atandlar. Talat Aydemirin yazd gibi 13 Kasm devrimcilerin kendi ocuklarn yedii sessiz bir devrimdi. Bizlerde kullanlmtk.303 14 kiilik liste oluturulurken aslnda listenin iinde yer almas dnlp sonradan vazgeilen en az ye daha vard. Bunlarn: Ahmet Yldz, Suphi Karaman ve
298 299

Er, Hatralarm ve Hayatm (27 Maystan 12 Eylle, Ahmet Yeseviden Yunus Emreye), s.113. Er, Hatralarm ve Hayatm (27 Maystan 12 Eylle, Ahmet Yeseviden Yunus Emreye), ss. 113114. Muammer Taylak, 27 Mays ve Trke, stanbul: Hamle Yaynclk, 1994, s.127 vd. 300 peki ve Coar, htilalin yz, s.442 vd. 301 Hikmet zdemir, Siyasal Tarih, 19601980, Trkiye Tarihi 4, ada Trkiye 1908 -1980 (Mete Tunay, Cemil Koak, Hikmet zdemir, Korkut Boratav, Selahattin Hilav, Murat Katolu, Ayla dekan), stanbul, Cem Yaynevi, 1992, s. 193-194. 302 Alparslan Trke, 27 Mays, 13 Kasm, 21 Mays ve Gerekler, Dokuz Ik Yaynevi, stanbul, Ahmet Sait Matbaas, 1977, s. 4245. 303 Seyhan, a.g.e., s. 119.

91

Mehmet zgne olduu iddia edilmektedir.304 Bilindii gibi 38 kii olarak kurulan komite ilk drt aynda bir yesini fire vererek 37ye dmt. imdi tasfiye edilen 14 yeyle bu kez 23 kiiye dm bulunuyordu. Listeye yukardaki isim de eklenseydi yeni MBK bu defa 20 yeye decek; bu da komitenin bir aznlk tarafndan istismar edildii tezini zayflatacakt. Bu nedenle, dier unsurlar bir tarafa, listenin tespitinde bu dncenin ana amil olduu sylenebilir. Yeni komitenin kurucu meclisin tekiline imkan verecek bete drtlk tasvibe mazhar anayasa deiikliini yapacak kvama geldii artk sylenebilmektedir. Nitekim yeni komite tasfiyeden sonra bu deiiklii yaparak Kurucu Meclisin kurulmasna dair kanunu kard.305 Aadaki tablo incelendiinde ilk MBKde kurmay olmayan btn subaylarn 14lere dhil edildikleri gzlenmektedir. Tasfiye edilen subaylar iindeki hibiri komu bir devlete gnderilmedikleri gibi; Brksele gnderilen Kabibay dndaki hibirinin nemli d merkezlerde grevlendirilmedikleri anlalmaktr. Aralarndaki irtibat yz yze yapmalar imknn olabildiince kstlamak amacyla olsa gerek, sekizi Avrupaya Dou ve Gneydou Asyaya; biri Ortadouya; ikisi de Kuzey Afrikaya gnderilmilerdir. Atina, Sofya Bkre, Belgrad, Tiran, Viyana, Budapete, Bonn, Londra, Paris, Roma, gibi Avrupa; am, Badat, Tahran, Beyrut, Kahire gibi Ortadou bakentlerinin hi dnlmemesi manidardr. 14lerin buna ramen Brkselde toplanma imkn bulduklar; Trke ve Kabibay arasndaki liderlik mcadelesi sebebiyle anlaamayarak daldklar bilinmektedir.306 14lerin varl, yurtta kalan farkl cuntalamalar asndan, tabanlarn kendi yanlarna ekebilmek asndan nemlidir. Hemen her nve 14lerle olan irtibatn gereke gstererek genilemek, glenmek kararndadr.307 14lerin ya ortalamas 37; dierlerinin ya ortalamas ise 43tr. Buna gre komitenin gen yelerinin en az bir seim dnemi ynetimde kalma yanls; dierlerinin ise biran evvel seimlerin yaplarak iktidar sivillere devretme yanls olmalarnn bununla bir ilgisi olup olmad sorgulanmaldr. Tablo 13 Kasmdaki Rtbeleri, MBKndeki Vazifeleri ve Tasfiye Sonrasndaki Yeni Grev Yerlerinin Ankaraya Mesafesi Asndan 14ler 13 KASIM 1960DAK RTBES /ADI VE SOYADI Kurmay Albay Alparslan Trke Kurmay Albay Orhan TASFYE ESNASINDAK DURUMU MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Gvenlik HKMET MAVR OLARAK ATANDII MERKEZ VE ANKARAYA MESAFES Yeni Delhi (Hindistan) [5432 km.] Brksel (Belika) [3100 km.]

1 2
304 305

peki ve Coar, htilalin yz, s.476 vd. MBKnin 14 yesi affedildi, ikinci MBK kuruldu. Grsel tasfiye sebebini aklad. Devlet Bakan, komitedeki fikir ayrlklarnn millette endie ve itimatszlk yarattn syledi. Kurucu Meclis yakn zamanda almaya balayacak. Bundan sonra hibir messesede tasfiye olmayacak son cmle ne kadar anlaml deil mi? Milliyet, 14 Kasm 1960. 306 Numan Esin, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005, s.219 vd. 307 Aydemirin hatratnda geni tafsilat var. Bkz. Talat, Aydemir, Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966.

92

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Kabibay Kurmay Albay Mustafa Kaplan Kurmay Yarbay Orhan Erkanl Kurmay Binba efik Soyuyce Deniz Kurmay Binba Mnir Kseolu Tank Binba Muzaffer Karan Piyade Yarbay Fazl Akkoyunlu Tank Binba Dndar Taer Kurmay Yzba Numan Esin Kurmay Yzba Muzaffer zda Jandarma Yzba Ahmet Er Kdemli Yzba Rfat Baykal Personel Yzba rfan Solmazer

Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Lizbon (Portekiz) [4594 km] Komisyonu yesi MBK Sekreteri Mexico City (Meksika) [11755 km] MBK ktisat Komisyonu yesi MBK Gvenlik Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Gvenlik Komisyonu yesi MBK ktisat Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi MBK Gvenlik Komisyonu yesi MBK ktisat Komisyonu yesi MBK Sosyal ler Komisyonu yesi Kopenhag (Danimarka) [3088 km] Stockholm (sve) [3736 km] Oslo (Norve) [3761 km] Kbil (Afganistan) [4132 km] Rabat (Fas) [4917 km] Madrid (spanya) [4043 km] Tokyo (Japonya) [8765 km] Trablusgarp (Libya) [3441 km] Tel-Aviv (srail) [890 km] Lahey (Hollanda) [3161 km]

Yaplan temizlik MBK iinde bir zayflamann iaretiydi. Kurucu Meclisin kurulmasndan sonra geerliliini yava yava yitirmekte ve yeleri sivil ynetime gei srecinde geleceklerini gvenceye alabilecekleri siyasi oluumlara gz krpmaktayd. ktidara bir an evvel sahip olma fikri CHPyi yeni MBKne yaklatrm, 147lere ve Eminsu Olaynn suu da gidenlere yklendii iin bu yaknlama daha ileri bir noktaya ulamt.308 Ondrtler konusunda son olarak sylenmesi gereken nokta ise nce davranabilselerdi dierlerini tasfiye edebilecekleridir. Tasfiye iktidar mcadelesinde erken davranan grubun kar taraf tasfiyesidir ve ihtilal artlarnda hukuki durumun deil, gcn belirledii fiili durumun genel belirleyiciliine uygundur. Bu haliyle 13 Kasm operasyonu ihtilal iinde yeni bir ihtilaldir.309 Ondrtlerden baka, benzer grlere sahip subay gruplar da vardr. Bunlar iktidarn sivillere devrine kar kmaktadrlar. MBKni iktidardan vazgemeye zorlayan en nemli neden ekonomik ve siyasi programa sahip olmaydr. Byle bir ortamda yeni bir anayasa hazrlayarak seimlere gidilmesi iin aldklar Kurucu Meclis kararn yaama geiliyorlard. Bylece Kurucu Meclis kararn hazrlayan komisyon, yasay ksa zamanda
308 309

Kurtulu Kayal, Ordu ve Siyaset 27 Mays 12 Mart, stanbul, letiim Yaynlar, s. 78. Akyaz, a.g.e., s. 146.

93

tamamlayp 21 Kasm 1960 tarihinde Cemal Grsele sunmu, Bakanlar Kurulu tasary ele almtr. Tasar, Kurucu Meclis egemenliini CHPye vermektedir. Bu duruma itiraz edilerek ve bu tasarya paralel, baka bir tasar hazrlanmas uygun bulunmutur.310 MBKnin grevi, 1961 Anayasasnn geici 5. maddesi uyarnca TBMMnin topland 25 Ekim 1961 gn sona erdi. Bu sre zarfnda komitenin kuruluunda ve yetkilerinde baz deiiklikler oldu: Kurucu meclis toplanncaya kadar (6 Ocak 1961), yasama ve yrtme yetkileri komitedeydi. MBK, yasama yetkisini kendi, yrtme yetkisini de kurduu Bakanlar Kurulu araclyla kulland. 1961 Anayasasnn kabulyle 23 MBK yesinden 21i (rfan Batu lm, Cemal Madanolu istifa etmiti) tabii senatr adyla Cumhuriyet senatosuna girdi. Bu arada Stk Ulay ve Osman Koksal istifa ettiinden, Fikret Kuytak ise ldnden 1971de bu sfatla senatoda kalanlarn says 18di. C. Milli Birlik Komitesiden Tabii Senatrle Uzanan Sre 1961 Anayasasna gre 157 Sayl Yasann altnda adlar bulunan MBK Bakan ve yeleri ile eski cumhurbakanlar, ya kayd gzetilmeksizin, Cumhuriyet Senatosunun tabii yesidirler. Tabii yeler, Cumhuriyet Senatosunun dier yelerinin tabi olduklar hkmlere baldrlar. Tabii ye olarak Cumhuriyet Senatosuna katldktan sonra bir siyasi partiye girenlerin tabii yelik sfat, partiye girilerinden sonraki ilk Cumhuriyet Senatosu yelii seimi tarihinde sona erer.311 1961 Anayasasnn hazrlk srecinde tabii yelerden MBKya mensup olanlar iin tartmalar yaanmtr. 13 Kasm 1960da MBK iindeki blnmeden sonra II. MBK yeleri arasnda konumlarnn ne olaca ve bunu salayacak zmn nasl yaama geirilecei sorunu ok ynl olarak tartlmtr. MBK yesi Tabii Senatr Ahmet Yldz, bu dnemde MBK iin drt ayr seenein tartma konusu olduunu belirtir. Bunlar; Prof. Tahsin Bekir Baltann MBK yelerinin partilere dalmalarna ilikin teklifi, Anayasa Komisyonunun MBK yelerinin iki ya da daha uzun dnem parlamentonun doal yeleri olmalarna ilikin teklifi, CHPnin MBK yelerinin kurulacak olan Cumhuriyet Meclisinin ilk dneminde doal ye olarak yer almalarna ilikin teklifidir. Bu teklif komite dndan gelmitir. MBK yesi Ahmet Yldz drdnc neri olarak ise komite iinden gelen teklifleri sralamtr. Bunlar: emekli olma, orduya geri dnme, parti kurarak siyaset yapma ve kurulacak olan yeni parlamentonun st katnda senatr olarak grev yapmadr. Ahmet Yldz, II. MBK yelerinin geleceklerinin ne olaca konusunda Anayasa Komisyonunda, CHPde ve hkmet evrelerinde grlmesinin srdn eklemitir.
310

Melek olak, 27 Mays Sonras Trkiyede Partileme, Trkler Ansiklopedisi, C.XVII, stanbul, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 85. 311 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.

94

6 Ocak 1961de alan Kurucu Meclis dneminde; talyada anayasay yapan Kurucu Meclisin seimsiz bir biimde Senatoyu oluturmas, Fransada bir sre var olan benzer bir tabii senatrlk kurumu ve Kanada Parlamentosunda seilenlerin yeliklerinin mr boyu srmekte olmas gibi rneklerden de esinlenerek tabii senatrlk kurumunun oluturulmas uygun bulunmutur.312 Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonunun ilk teklifinde, Anayasa Mahkemesine en az yedi yl bakanlk yapm olanlarn, MBKdaki ilk grmede ise, en az yl Genelkurmay Bakanl grevinde kalm olanlarn ve Anayasa Mahkemesi Bakanlarnn Cumhuriyet Senatosuna tabii ye olarak girmeleri benimsenmitir.313 Ancak Kurucu Meclis Anayasa Komisyonu devletin yksek hizmetlerinde grev yapm kimselerin Cumhurbakan kontenjanndan, partilerin kadrolar dndan Senatoya girebilmelerinin ngrlmesinden dolay, Anayasa Mahkemesi Bakanlar ve Genelkurmay Bakannn Senatonun tabii yesi olmalaryla ilgili hkm metninden karmtr.314 Senatoda 26 tabii ye grev yapmtr. 1961 Anayasasnn kabulyle 23 MBK yesinden 21'i (rfan Batu lm, Cemal Madanolu istifa etmitir) tabii senatr adyla Cumhuriyet Senatosuna girmitir. Bu arada Stk Ulay ve Osman Kksal istifa ettiinden, Fikret Kuytak ise ldnden 1971'de bu sfatla Senatoda kalanlarn says 18'dir. (Ek-3) Tabii senatrlerden Kara Harp Okulundan 20, Deniz Harp Okulundan 1, Hava Harp Okulundan 3 mezun vardr. Rtbeleri ise 3 orgeneral, 1 korgeneral, 1 tmgeneral, 1 tugeneral 13 albay, 4 yarbay, 1 binbadr.315 Tabii senatrler, Cumhuriyet Senatosuna girdikleri tarihten itibaren by k ounlukla ortak hareket eden, rejimin devam ve sal iin sylemler reten bir grup niteliinde olsalar da, parlamentonun ilk ylnda bir grup kurma ihtiyac hissetmemilerdir. Her ne kadar Senatoda genel grmeler yaplrken krsye grup adna ksalar dahi ilk dnemde bu grubun bir ad yoktur. 2 ubat 1964 tarihinde tabii senatrler Milli Birlik Grubunu (MBG) kurduklarn aklamlardr.316 MBG, Kontenjan Senatrleri Grubu gibi parlamentoda faaliyet gsteren siyasi parti yelerinin katlmna kapaldr. Tabii senatrlerin bu grubu kurmasndaki nedenler; Senato ierisindeki faaliyetlerini belirli bir sisteme oturtma, seslerini daha iyi duyurma ve daha salam bir organizasyona sahip olma olarak sralanabilir. MBGnin ilk ve tek bakan MBK Hkmetlerinde de babakanlk grevini stlenmi olan Fahrettin zdilektir. Senato ierisinde lmll ve yumuak slubuyla tannan zdilekin bu
312 313

Ahmet Yldz, htilalin inden AnlarDeerlendirmeler, stanbul, Alan Yaynclk, 2001, s.204-205. Milli Birlik Komitesi Genel Kurul Tutanaklar Dergisi (MBKGKTD), C:6, B:83, 11.5.1961, s.10-12. 314 Kurucu Meclis Tutanak Dergisi (KMTD), C:2, B: 14, 26.5.1961, s.3. 315 oker, Cumhuriyet Senatosu yelerinin zgemileri, s.694. 316 Cumhuriyet, 3.2.1964, s.1.

95

greve gelmesinde yann ve dolaysyla deneyiminin etkisi byktr. zdilek, 27 Mays mdahalesini gerekletiren MBKnin Cemal Grselden sonra en yal yesidir. Grselin ankayaya kmasndan sonra Cumhuriyet Senatosu ierisinde en yal tabii senatr olarak grevine devam etmitir.317 Tabii yelik kurumu ou kez eletirilerin odanda olmutur. Cumhurbakannca atanan yelerden ok, MBGnin, bir partinin dorultusunda hareket etmesinin milli egemenlikle badamadn ileri srerek tabii yeliin kaldrlmasn zamann parti liderleri iddetle savunmular ve bu grlerini her frsatta dile getirmilerdir. Tabii senatrlerin bir adan Senato iindeki meruluunu salayacak nemli bir adm 27 Maysn bir bayram olarak tm lkede kutlanmas tasars olmutur. 4 Nisan 1963te tasar Mecliste grlmtr. 147 APli vekilden sadece 30u grmelere katlm ve 28 oy APlilerden olmak zere 294 oyla 27 Maysn bayram olarak kabul edilmesi Meclisten gemitir.318 Bu srada Senatr Hfz Ouz Bekata Mecliste APlilerin 27 Mays ve ordu aleyhine yaptn iddia ettii szleri ile ilgili birtakm belgeleri aklad esnada byk bir kavga kmtr. Tabii Senatr Mucip Ataklnn Gkhan Evliyaolunu Meclis koridorunda tartaklamas sonucu alevlenen ve elli kiinin kart kavga glkle bastrlmtr.319 9 Nisan 1963te Senatoya bu tasar gelmitir. Tasar Senatoya gelmeden nce AP grubunda ciddi tartmalar yaanm ve 20ye kar 30 oyla 27 Maysn bayram olarak kutlanmas kabul edilmitir. Ancak bu kabul APde yeni istifalarn da gelmesine neden olacaktr. Milletvekilleri Reat zarda, Sezai Sarpaar partilerinden istifa etmitir. Sakarya Senatr Kazm Yurdakul da Ragp Gmpalaya bir telgraf ekerek istifasn istemitir.320 9 Nisandaki Senato oturumunda AP adna sz alan hsan Sabri alayangil ve YTP adna sz alan Turhan Kapanl tasarya kabul oyu vereceklerini bildirmitir. Tabii yeler adna konuan Mehmet zgne 27 Mays Bayramna taklan Hrriyet ve Anayasa Bayram adnn yanna bir de Milli Birlik kelimesinin eklenmesini nermitir ki bu kelime MBKye bir atf olarak alglanabilir. Bu nergeye, CHP de dahil olmak zere btn partiler kar kmtr. APde balayan atlak bu grmede de devam etmi, en sert tepki APli zel ahingiraydan gelmitir. ahingiray; Trk inklap hareketlerinin Atatrk devrinde tamamlanm olduunu bizzat Atatrk'n azndan dinlemi ve nutuklarndan okumu ve buna inanm bir insan olarak, 23 Nisan 1920 tarihini Hakimiyet Bayram ile 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilen

317

Bar Kenarolu, Cumhuriyet Senatosunda Milli Birlik Grubu , Yldz Teknik niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2006, s.73-74. 318 Milliyet, 4.4.1963, s.1. 319 Milliyet, 6.4.1963, s.1. 320 Milliyet, 2.4.1963, s.1.

96

Cumhuriyet Bayramndan baka hrriyet bayram tanmyorum. Trkiye'de Atatrk ile inklaplar devri bitmitir321 diyerek tasarya kar kmtr. Sonuta neriyi 117 senatrden 110u kabul etmitir. Bu ekilde 27 Maysla birlikte tabii senatrlerin de meruiyeti bir kez daha vurgulanmtr. neriyi kabul etmeyenler arasnda tabii senatrler Muzaffer Yurdakuler ve Mehmet zgne vardr. Gereke olarak da bayramn isminin Milli Birlik ve Hrriyet olmad iin kabul etmediklerini bildirmilerdir.322 Ancak seimle gelmeyen Cumhuriyet Senatosu yeliklerine APnin tepkisi giderek artmtr. AP, 1964 ylnda bu konudaki grlerini yle aklamtr: ... Bizim meclisimizde bir de seimsiz gelen senatrler grubu vardr. Bu, Anayasamzn uygun grd bir eydir. Bunlarn yekunu 35'tir. Ekseriyet sisteminin bizim bnyemiz iin varid bulunmayan nazari mahzurlar, birok itimai snflan ve binaenaleyh doktrin partileri bulunan memleketler iin bahis konusu olabilecek boluklar, Cumhuriyet Senatosu iin % 20'ye yaklaan byle bir kontrpua yani denkletirme arln gidermeye yaram olmaldr. Eer bir millet, herhangi bir partiyi bu seim d yeler ramna Cumhuriyet Senatosunda salt ounluu tutacak bir rabetle seecek ise, bunu baltalamaya deil, bir vaka olarak deerlendirmeye almalyz... Seimsiz gelen Senatrler, ounluk sisteminin mahzurlarn bertaraf etmek iin Anayasa vaz tarafndan kabul edilmitir. Cumhuriyet Senatosunda nispi seim usuln kabul ettiimiz takdirde demokratik rejimin Cumhuriyet Senatosunda tamamen ve hakkyla ilemesine, gensoru messesesinin kabul edilmemesi suretiyle, mani olan seimsiz gelen Senatrlerin de sebebi vcudu kalmaz. Nitekim Anayasa ramna Cumhuriyet Senatosunda seim sistemini deitirmek isteyenlerin gayesi de ancak seimsiz gelen Senatrlerin sebebi vcutlarn bu suretle bertaraf ettikten sonra, onlar kaldrmaya matuf olmaldr...323 14lerden Orhan Erkanl anlarnda tabii senatrlerin APnin bu tutumundan olumsuz etkilendiini anlatr: Memlekete geldikten sonra (1 Mart 1964) grdm manzara ilk kararmn deimesine sebep olacak mahiyetteydi. Bilhassa 27 Mays' herkes istedii gibi yorumluyor, istismar ediyor veya taarruz ve iftiralarn hedefi haline getiriyorlard. 27 Mays' savunan kimse kalmamt ortalkta Bizler yaptndan utanan, piman olan kiiler haline gelmitik. Tabii senatr sfatyla ve 27 Mays olduklar iin parlamentoya yerleen arkadalarmz, maruz kaldklar hcumlardan ve APnin sk sk tekrarlad "tabii senatrl kaldrmak" arzusundan rkm ve pasif hale gelmilerdi.324

321 322

Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi (CSTD), C:10, B:56, 9.4.1963, s.552. Milliyet, 10.4.1963, s.7. 323 AP, Davamz, Ankara, AP Genel Merkezi Neriyat 1964, s.13 - 14. 324 Orhan Erkanl, Anlar, Sorunlar, Sorumlular, stanbul, Baha Matbaas, 1972, s.231.

97

Bu noktada deinilmesi gereken husus baz tabii senatrlerin pozisyonlarndan duyduklar rahatszlktr. Mesela Stk Ulay tabii senatrlkten normal senatrle gemek istemitir Baz gazeteler kendileri iin mebbet ye, temelli ye gibi alay edici ifadeler kullandklar gibi, bir takm evrelerde eski MBK yelerinin hayatlar boyunca senatr olmalarnn dedikodu konusu edildii bilinmektedir.325 Bu davrann, 27 Mays gerekletirenlerin kendilerini bir bolukta grdne iaret olabilir. Ancak ilerleyen dnemde tabii senatrlerin konumlarndan pek de rahatsz olmadklar Senato almalar erevesinde grlmektedir. MBK yelerinin dnda cumhurbakanlar, Cumhuriyet Senatosunun tabii yelerindendir. Anayasa Komisyonunun gerekesinde, eski cumhurbakanlarnn Cumhuriyet Senatosunda yer almas nedene dayanmaktadr: Birincisi, uzun yllar devletin banda bulunmu kimsenin bilgi ve deneyiminden yararlanmak ve bylece Senatodan beklenen yararlar oaltmaktr. kincisi, cumhurbakannn her trl siyasal dnceden uzak kalmasn ve grevini bamsz olarak yerine getirmesini salamaktr. nc neden ise, cumhurbakanna lnceye dek bir onur yeri salanmak istenmesidir.326 Cumhuriyet Senatosuna eski cumhurbakanlarndan smet nn, Cevdet Sunay ve Fahri Korutrk tabii ye olarak katlmlardr. Celal Bayar ise katlmay kabul etmemitir.327

II. Yassada Yarglamalar Bu srada kamuoyunu ilgilendiren en nemli konulardan biri de darbeden sonra tm de tutuklanan eski DP liderlerinin kaderi konusudur. Ayrca milletvekilleri, DP'ye yatkn olarak tannan yksek rtbeli askerler ve adlar eitli yolsuzluklara karm baz sivilleri tutuklanarak Yassada'da toplanan ve Yksek Adalet Divan adn verilen zel mahkemede yarglanmlardr. Adl, asker ve idar kesimdeki yarglardan hkmetin nerisi zerine asker komite tarafndan grevlendirilen 1 bakan (Salim Baol), 8 asil (Selman Yrk, Rza Tun, Abdullah ner, Hfz Tz, Hasan Grsel, Mehmet okgler, Vasfi Gksu, Ali Doan Toran) ve 6 yedek ye ile 1 basavc (mer Altay Egesel) ve 5 yardmcsndan oluan zel mahkeme kurulmutur.328 Geici Anayasann 6. maddesi ile, DP iktidar mensuplarnn soruturma ve yarglama ilemlerini gerekletirecek Yksek Soruturma Kurulu (YSK) ve n (YAD) kurulmutur. lgili madde yledir: Madde 6: Sakt Reisicumhur ile Bavekil ve Vekilleri ve eski iktidar mebuslarn ve bunlarn sularna itirak edenleri yarglamak zere bir Yksek Adalet Divan (YAD) kurulur... Sanklarn sorumluluklarn aratrmak ve haklarnda son tahkikat alarak yksek adalet divanna verilmeleri gerekip
325 326

Milliyet, 27.1.1962, s.5. Trkiye Cumhuriyeti Kurucu Meclisi Anayasa Karma Komisyonunun Anayasa Tasarsnn Baz Maddeleri Hakknda Raporu, TMTD, C:3, B: 47, 18.4.1961, s.33. 327 Pantl-Yaln, a.g.e, s.118-119.

98

gerekmediine karar vermek zere bir Yksek Soruturma Kurulu tekil olunur... Ayn maddede, YAD ve YSKnin nasl teekkl ettirilecei de dzenlenmi dzenleme ile ilgili hkmlerde Austos-Eyll 1960 tarihlerinde baz deiiklikler yaplmtr.329 Eski iktidar mensuplarn yarglama kararnn alnmasnda zellikle siyasi bir gereklilik de vardr. Yarglama ile iktidarn sulu olduuna karar verilirken mdahalenin meruiyeti tescil ettirilmi olacaktr. htilalin toplum nazarnda kabul grmesi iin, iktidar mensuplarnn itibarnn drlmesi gerekmektedir. Bunun en uygun arac da yarglama srecidir; yarglama, ihtilalin siyasi propaganda aracdr.330 Yarglamann hukuki bir gereklilii de vardr. nk yasama dokunulmazlklar ortadan kalkan iktidar mensuplar iin daha nce isnat edilen sularn karara balanmas, suun ahsiletirilmesi gerekmektedir. 16 Haziran tarihli ve 3 Nolu Geici Kanun ile YAD ve YSKnin nasl ileyecekleri, MBKnin 16 sayl karar ile de divan yeleri tespit edilmitir. Yargtay Birinci Ceza Dairesi Bakan Salim Baol YAD bakanlna, YSK yesi mer Altay Egesel de basavcla getirilmilerdir. Bu yarg organlar, bir ihtilal komitesi ve onun ihtilalci kanunu ile ortaya kmtr, lm cezalarnn tasdik ve infaz yetkisinin ihtill komitesinde olmas, bu organlarn bir ihtilal mahkemesi olduklarn ortaya koyar. YADn teekkl eklinin nsan Haklar Beyannamesi ve Anayasann ngrd tabii hakim ilkesine uymad ise bir gerektir. nk YSK yeleri seimle deil, tayin ile belirlenmilerdir. Kurul yelerinin tespitinde hakim veya savc olmalar art aranmamtr. Kurul bakan da MBK tarafndan tespit edilmitir. Divan basavcs ile yardmclar YSK yeleri arasndan, YAD bakan da yine MBK tarafndan tayin edilmilerdir.331 Yassada mahkemelerinde en uzun sren dava Anayasay ihlal davasdr. Bunun yan sra gnmze kadar ok eletirilen ve mahkemeye glge dren Bayarn yargland Kpek Davas, Menderesin yargland Bebek Davas alan ilk davalar olmutur. 6-7 Eyll olaylar davas, Vinileks irketi Davas, Dolandrclk Davas, Deirmen Davas, Ali par Davas, rtl denek Davas, Radyo Davas, Arsa Davas, Topkap Olaylar Davas, anakkale Olay Davas, Kayseri Olay Davas, Demokrat zmir Davas, stimlak Davas, niversite Olaylar Davas, Vatan Cephesi Davas gibi davalar birbirini izlemitir.332 Sanklar aleyhine ceza, dokuz yolsuzluk ve yedi anayasay ihlal davas almt.
328 329

zdemir, a.g.m., s.198. Suna Kili, Cevdet Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri (Sened-i ttifaktan Gnmze), Ankara, Trkiye Bankas Yaynlar, 1985, s. 138. 330 Osman Doru, 27 Mays Rejimi, De Facto Rejimin Hukukilii stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Doktora Tezi, stanbul, 1992, s. 56. 331 Mustafa Arkan, 27 Mays Anayasay hlal Davas ddianamesi zerine Baz Tespit ve Dnceler, Trkler Ansiklopedisi, C.XVII, stanbul, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 7475.
332

99

Ar ceza ve yolsuzluk davalarnn -ki bunlarn bazlar, Menderesin gayri meru ocuunu ldrmesi, ya da Bayarn bir hayvanat bahesini kendisine armaan edilmi bir kpei satn almaya zorlamas gibi ilgin dava ve sulamalard- bu kiilerin adlarn lekelemek iin, byk lde etkisiz kalan bir abayla ald belliydi. Anayasa davalar, anayasay zorla deitirme ya da Millet Meclisini zorla feshetme teebbs ile ilgili TCKnn 146. maddesine dayandrlmt. Demokratlar 1960ta CHPnin faaliyetleri ve basn iin Tahkikat Komisyonu kurmakla bu suu ilemi kabul ediliyorlard. Ancak, eski anayasann 17. maddesi, milletvekillerinin oylarndan dolay sorumlu tutulamayacaklarn yazyordu. stelik anayasada, meclisin te iki ounluuyla deitirilebilecei hkm de vard (ki bu ounlua sahipti). Sonunda 123 kii beraat etti, 31 kii mr boyu hapse, 8 kii daha hafif cezalara ve 15 kii ise lm cezasna arptrld. Bunlardan 11i ounluk oyuyla lme mahkum olmutu ve cezalar MBK tarafndan hafifletildi. teki drt kiinin, yani Bayar, Men deres, Dileri Bakan Zorlu ve Maliye Bakan Polatkann lm kararlar ise oybirliiyle verilmiti. 333 Mahkemenin kararn renir renmez Amerikan, ngiliz, Alman, Fransz ve Pakistan hkmetleri, Grsele infazlarn ertelenmesi arsnda bulundular. Baka ok sayda MBKya ulaan cezann hafifletilmesi istekleri nn, Trke, Bakan Kennedy, Kralie Elizabeth, De Gaulle ve Eyb Handan geldi. Eyb Han, srgne gnderilmeleri durumunda Menderes ve Bayara snma teklif etti. Bunlarn tamam MBK tarafndan gz ard edildi. ngiliz hkmeti ve dierlerinin mesajlar MBK zerinde etki douramayacak kadar ge bir zamanda ulat. Mesajlarn dikkate alnmamasnn birka nedeni vard. lk nce, Ankaradaki diplomatik temsilciler mesajlarn dorudan Grsele ulatrmak yerine Sarpere verdiler. kincisi, Grsel MBK zerindeki otoritesini zaten yitirmiti. ncs Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay lm cezalarnn onaylanmamas durumunda bunun orduda honutsuzlua yol aacan belirtti. Trkiyenin iinden ve yurt dndan gelen mesajlar MBK yeleri okumamlard. Bundan da te, Halee gre ordudaki radikal ve ar gruplar MBK yeleri zerinde idamlarn yerine getirilmesi dorultusunda bask yapabilecek gte idiler. MBKnn general yeleri infazlara kar olmasna ramen, alt rtbe sahibi yeler infaz taraftaryd ve generaller bunu kabullenmek zorunda kaldlar.334 Bayarn lm cezas, ilerlemi ya ve salk durumu nedeniyle hafifletildi, fakat Zorlu ve Polatkan 16 Eyll 1961de ve Menderes ertesi gn idam edildiler. MBK mahkumiyetleri onaylarken, birok yabanc hkmetlerden gelen ricalara itibar etmedi. Menderesin hl geni bir taraftar topluluuna sahip olduunu gsteren Anayasa referandumunun hayal krc sonucunun, Menderesin kaderini belirlediine dair tahminler yaplmt.
333 334

Eric Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul, letiim Yaynlar, 16. bs, 2003, s. 360. Cihat Gktepe, ngiliz Kaynaklarna Gre Trkiyedeki 27 Mays Darbesi Trkler Ansiklopedisi, C.XVII, stanbul, Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 62.

100

Genel olarak Trk kamuoyu o tarihten beri, ne kendilerinden nceki ve ne sonraki siyasetilerden daha az meruiyet iinde davranmayan ya da iktidarlarn onlardan daha fazla ktye kullanmayan bu siyasetilerin ldrlm olmasndan znt duymutur. Sonunda Menderes, Zorlu ve Polatkann cenazeleri Eyll 1990da stanbul'da bir devlet treniyle yeniden topraa verildi.335

335

Zrcher, Modernleen Trkiyenin, s. 361362.

101

III. 1961 Anayasasnn Hazrlan ve Kurucu Meclisin Teekkl 27 Mays 1960da askerin ynetime el koymasyla DP iktidar sonlanmtr. DP Hkmetinin devrilmesinden sonra belli bir dnem Milli Birlik Komitesi (MBK) idaresinde ynetilen lke yava yava asker etkinliinin azald bir srece girmitir. Bu erevede atlan nemli admlardan birisi Kurucu Meclisin oluturulmasdr. Darbe sonrasnda kurulan bu meclis, Trk demokrasisi iin bir nevi ift meclisli bir sistem deneyimi saylabilir. Nitekim 13 Aralk 1960ta kabul edilen ve 12 Haziran Geici Anayasasn deitiren bir yasa ile Kurucu Meclisin tesis edilmesi kararlatrlmtr. Kurucu Meclis, yeni anayasa ve seim yasasn en ksa zamanda tamamlayarak en ge 29 Ekim 1961 tarihinde iktidar yeni seilecek TBMMye devredinceye kadar yasama ile yrtme organn denetleme yetkisini bu yasadaki esaslara gre kullanr. Kurucu Meclis Tekili Hakkndaki Yasann 1. maddesinde, Kurucu Meclisin Trk Milletinin zulme kar direnme hakkn kullanmak suretiyle onun adna harekete geen Trk Silahl Kuvvetlerinin, meruiyetini kaybetmi olan idareyi 27 Mays 1960 ihtilaliyle devirerek, meru iktidar emanet ettii Mill Birlik Komitesi ile demokratik hukuk devletinin kurulmas yolunda ve mevcut artlara uygun olarak milletin en geni manasyla temsili gayesini gzeten ve bu kanun hkmlerine gre kurulacak olan Temsilciler Meclisinden olutuu belirtilmitir. 336 Bu meclisi oluturmak amacyla, Yassada durumalarnn srd bir ortamda genel seimlere gidilemeyecei iin dolayl ve ok dereceli bir seim yntemi ngrlmtr. Buna gre Kurucu Meclise gidecek temsilci saylar u ekildedir: Devlet Bakan 10, MBK 18, Bakanlar Kurulu yeleri, il temsilcileri 75; siyasi partiler temsilcileri: CHP 49, CKMP 25; dier teekkller ve kurumlar temsilcileri: baro temsilcileri 6, basn temsilcileri 12, Eski Muharipler Birlii temsilcileri 2, esnaf teekklleri temsilcileri 6, genlik temsilcisi 1, ii sendikalar temsilcileri 6, odalar temsilcileri 10, retmen teekklleri temsilcileri 6, tarm teekklleri temsilcileri 6, niversite temsilcileri 12, yarg organlar temsilcileri 12 olmak zere toplamda 256 kiidir.337 Bylece DP dnda kalan sivil kamuoyunu geni lde temsil eden korporatif nitelikte bir meclis oluturulmak istenmitir. Yeni anayasay ve yeni seim yasasn hazrlama grevi bu meclise verilmitir.338 CHPden Temsilciler Meclisine katlan 49 yeden 29u eski CHP milletvekilidir. Geriye kalan 20 yeden l5i 1961 genel seimlerinde aday olmulardr. Bylece 49 yeden 44nn partisi ile parlamento dzeyinde ilikisi olmutur. CHP kontenjanndan Temsilciler Meclisine ye olarak girdii halde parlamento yelii dzeyinde ilikisi
336

1924 Tarih Ve 491 Sayl Tekilat Esasiye Yasasnn Baz Hkmlerinin Kaldrlmas ve Baz Hkmlerinin Deitirilmesi Hakkndaki 12 Haziran 1960 Tarihli ve 1 Sayl Geici Kanuna Ek Kurucu Meclis Tekili Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 16.12.1960, No:10682. 337 Temsilciler Meclisi Seimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682. 338 Eroul, ok Partili, s.137.

102

olmayan 5 ye Doan Avcolu, Enver Ziya Karal, Atf dl, Mmtaz Soysal ve Cafer Tzeldir.339 ngrlen usule gre Temsilciler Meclisinin kabul ettii metinler MBKya sunulur. Kurucu Meclisin iki dal arasnda anlamazlk kt takdirde iki Meclisten eit sayda yenin katlaca bir Karma Komisyon oluturulur. Karma Komisyonun hazrlayaca uzlama metni, Kurucu Meclisin birleik toplantsnda te iki ounlukla karara balanr.340 Kurucu Meclis, 6 Ocak 1961de, Cemal Grselin mesajyla darbeden 225 gn sonra, Grsel adna MBKdan emekli Orgeneral Fahri zdilek tarafndan alm, Meclis Bakanlna emekli General Kazm Orbay seilmitir. Orbay seimi kazanmas zerine, bunun Trk Silahl Kuvvetlerine gvenin devam olduunu sylemitir.341 ki meclisin olduu bu sistemde yine MBKnn almalar gizli kalmtr. Demokrasiye yeniden gei srecinde MBKnn yetkileri de azaltlmtr. Ancak MBK partilere dayanmayan milli bir organ niteliini daima korumak istemiyle meclisteki almalar ve kullanacaklar oylar bakmndan hibir yerden direktif almazlar ve yalnz yeminlerine, vicdanlarna baldrlar342 eklinde bir maddeyle kendi uygulamalarn gvence altna almlardr. 1950li yllardan itibaren younlaan anayasa tartmalar, Kurucu Meclis srecinde gz nnde bulundurulacak esaslar daha da belirginletirilerek ayr bir boyuta tanmtr. Buna gre yeni anayasa, bir ounluk basksn, daha kuruluunda nleyecektir. Bunun iin nispi temsil sistemi ile siyasal iktidarn herhangi bir yol ile bir kiide toplamas nlenecektir. Bu uygulamann srekli olarak anayasa alan iine olmas iin de ift meclis, Anayasa Mahkemesi ve parlamento ii denetleme aralar daha iyi iler halde tutulacaktr.343 1961 Anayasas hazrlanrken iki tasardan yararlanlmtr. Bunlardan birincisi stanbul ntasars , ikincisi ise Ankara ntasars olarak anlr. stanbul ntasars, stanbul Hukuk Fakltesinden Sddk Sami Onar, Hfz Veldet Velidedeolu, Hseyin Nail Kubal, Ragp Sarca, Naci ensoy, Tark Zafer Tunaya ve smet Giritliden oluan bir gruba hazrlatlmtr. Bu komisyona daha sonra Ankara niversitesinden de retim yesi (lhan Arsel, Bahri Savc ve Muammer Aksoy) katlmlardr. stanbul Komisyonu ilk i olarak Haziran 1960da 31 soruluk bir anket
339 340

Milliyet, 29.12.1960, s.5. Temsilciler Meclisi Seimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682. 341 Feroz Ahmad ve Bedia T.Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945 -1971), stanbul, Bilgi Yaynevi, 1976.s.228. 342 1924 Tarih Ve 491 Sayl Tekilat Esasiye Kanununun Baz Hkmlerinin Kaldrlmas Ve Baz Hkmlerinin Deitirilmesi Hakkndaki 12 Haziran 1960 Tarihli Ve 1 Sayl Geici Kanuna Ek Kurucu Meclis Tekili Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 16.12.1960, No:10682. 343 Bahri Savc, Yeni Bir Anayasa Rejimine Doru Gelimeler -I, ASBF Dergisi, C:XVI, No:1, 1961, s.81.

103

hazrlayarak, anketi saylar 2000i bulan kii, kurum ve kurulua gndermitir. 344 1961 Anayasasnn hazrlk srecinde stanbul Komisyonunun hazrlad ntasar 18 Ekim 1960da MBK Bakanlna sunulmutur. Bu tasar, 191 maddeden oluan ok ayrntl bir anayasa tasladr. Tasarda devlet iktidar eitli organlar arasnda blnm, birok zerk kurul ve kurumlar oluturulmutur. (Devlet uras, Milli Savunma uras, Milli ktisat uras, Trkiye Milli Bankas, niversiteler, TRT, mzeler, milli ktphane, devlet konservatuar, opera ve tiyatrolar vb).345 Kurucu Meclis 6 Ocak 1961de toplanm ve hzl bir ekilde almaya balamtr. Meclis, 9 Ocak 1960ta Temsilciler Meclisi iinden 20 kiilik bir Anayasa Komisyonu semitir. Anayasa Komisyonu, anayasa tasarsn hazrlamada, ett metni olarak stanbul Bilim Komisyonunun ntasarsn, yardmc metin olarak da Siyasal Bilgiler Fakltesinin ntasarsn esas almtr. Komisyon; yabanc anayasalar olarak ise Fransz, talyan ve Federal Alman anayasalarndan yararlanmtr. Komisyon sonunda bir tasar hazrlam ve tasary 9 Mart 1961de Temsilciler Meclisi Bakanlna sunmutur. Bu tasar, stanbul ntasarsndan ok, Ankara ntasarsna yakndr.346 Kurucu Meclis yasada ngrlen sre iinde yeni anayasa ve seim yasalarn tamamlamtr. 27 Mays 1961de kabul edilen yeni anayasa tasars, 9 Temmuz 1961 tarihinde halkoyuna sunulmu ve % 61,5 evet oyu alarak kabul edilmitir.347 1961 Anayasas, birey hak ve hrriyetleri ile ilgili olarak sosyal ve iktisadi haklar dnda, 1924 Anayasasnn ana hatlarn almasna karlk, devletin temel organlarnn kuruluuna tamamen yenilik getirmitir. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin statsn deitirmi, yine statsn byk lde deitirerek bamszln salamaya alt yarg kuvvetine kazai murakabe yolu ile her ikisini denetleme yetkisini tanmtr. Denilebilir ki; yeni sistemin baarya ulamas, yarg kuvvetinin fonksiyonunu gerekletirmesine dorudan bal olmaktadr.348 IV. Yeni Siyasi Partilerin Kurulmas 27 Mays 1960ta parti faaliyetlerine konulan yasak 13 Ocak 1961de ksmen kaldrlmtr. Sivillemeye doru hzl bir adm atld dncesi artarken bu sivillemenin CHP eksenli bir sivilleme olduu grnts dikkat ekicidir. Toplumda CHPye geri dn dncesi uyandran grntler, Cemal Grselin eski DPlileri de bir partide toplamay dnd Ekrem Alicana (Maliye Eski Bakan) Yeni Trkiye Partisini (YTP) kurma izni vermesine yol amtr. YTPnin yan sra eski Genelkurmay Bakan ve 3.Ordu Komutan Ragp Gmpala tarafndan yine ayn kesime seslenen
344 345

Sddk Sami Onar, dare Hukukunun Umum Esaslar, C:I, stanbul, 1966, s.172. Tanr, Osmanl-Trk, s.371. 346 smet Giritli, Ksa Trk Anayasa Hukuku, stanbul, Der Yaynlar, 1991, s.80. 347 Cumhuriyet, 10.7.1961, s.1. 348 Aldkat, Anayasa Hukukumuzdaki, s.166.

104

Adalet Partisi (AP) kurulmutur. Partinin istedii adalet esas olarak eski DP liderleri iin adaletti, bu nedenle 27 Mays ihtilaline ciddi bir meydan okumay temsil ediyordu.349 Trkiyede AP adn tayan bir rgtn siyasal sahneye kmas, 27 Mays 1960da ordunun ynetime el koymas ve on yldr iktidarda olan DPnin sahneden zorunlu olarak ekilmesi sonucunda gereklemitir. 27 Mays dneminin sonunda bir yandan siyasal rejimin yasal erevesi anayasa ve yeni seim sistemi ile izilirken, demokratik siyasi hayatn vazgeilmez unsurlar olarak tanmlanan siyasal partiler anayasal gvenceye kavumu ve nisbi temsil sistemi getirilmi, te yandan da yeni partiler siyasal yaama girmeye balamlardr.350 Bu partilerden Trkiye i Partisi (TP) sol grl, AP ve YTP ise sa grl partiler olarak ortaya kmlardr. Bu partiler lkenin tarihsel koullarnn ve siyasal sistemin ileyiinde bir nceki dnemde yaanan sorunlardan kaynaklanan kilit lenmeye yaplan askeri mdahalenin rn olarak domulardr. Bylece 1960 ncesinden var olan iki siyasal parti, CHP ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) ile birlikte siyasal partiler yelpazesinde yer alan ve yeni rejim iinde yaayacak olan be partiden (AP, YTP ve CKMP) kapatlm olan DPnin oy tabann hedefleyerek siyasal faaliyete girimilerdir. DPye kartlk, sekincilik, devletilik ve laiklikle tanmlanan CHP; bir kitle partisi giriimi olan TP ve DPnin miras iin yaran partidir. 1960 sonrasnda kurulan yeni partiden birisi, TP, sol izgide yer almtr. Hem sol hem sa iin ncekine nazaran daha geni bir siyasal faaliyet yelpazesine izin vermi olmas bakmndan, yeni anayasa eskisinden ok daha fazla liberaldi. Eski Kemalist kalbn aka dnda kalarak ortaya kan ilk parti, TP idi. Parti ubat 1961de baz sendikaclar tarafndan kurulmutu ama partinin hemen tm yaam boyunca etkin ve srkleyici kiisi, yazar, hukuku ve eski retim yesi Mehmet Ali Aybar olacakt. TPin nemi siyasal gcnde ya da toplad oylarda yatmyordu. Bir genel seimde oylarn yzde 3nden fazlasn alabilmi deildi ve hibir zaman bir koalisyon hkmetine katlmad. Onun nemi daha ok, seimlerde yaran gerek ideolojik temele sahip ilk parti olmasnda yatyordu. Varlyla, teki partileri ideolojik adan kendilerini daha ak seik tanmlamaya da zorlad. 1960larda TP birok gen entelektelin desteini alm ve sonradan ok sayda gruba blnecek olan Trk soluna bir eit laboratuar vazifesini grmt.351 YTP ise 11 ubat 1961de Ekrem Alican (Genel Bakan), Prof. Cahit Talas, Prof. Aydn Yaln, Hikmet Belbez, rfan Aksu, Raif Aybar, Hasan Kangal, Srr ktem, Dr. Esat
349 350

Hale, Trkiyede Ordu, s. 124. Filiz Demirci Gler, Trkiyenin Yakn Siyasetinde rnek Bir Olay: Adalet Partisi, Ankara, TODAE Yaynlar, 2003, s. 3031. 351 Zrcher, Modernleen Trkiyenin, s. 359.

105

Eilmez, Yksel Menderes, Dr. Yusuf Azizolu, Ali hsan elikkan, Emil Galip Sandalc, hsan Hamit Tigrel, Rfat zten, Cemal Tarlan, Recai skenderolu, Fahreddin Kerim Gkay, Sadk Perinek, Hayri Mumcuolu tarafndan kuruldu. DPnin 19501955 dneminde ispat hakk savam veren ve Hrriyet Partisini kuran liberal kanadnn mirass olarak grlyordu ve bu kanadn DP rgtnde gerek bir arl yoktu. 352 YTP, ekonomik gelime iin zel teebbs ve hzl sanayilemeyi ngryor, bu hedefe varmak iin hkmetin liderliini savunuyor, ancak milletin mali kapasitesiyle retim verimlilii arasnda eskiden olduundan daha ok denge istiyordu. Din eitimiyle Trk genliine gemii konusunda bir fikir verilecekti, ancak temel ilke olarak laiklik benimseniyor ve tm dinlere zgrlk tannyordu. Yabanc sermayenin, hkmet denetimi altnda olmak zere, getirilmesi ngrlyordu. Toprak kyl arasnda datlacak, ancak kk iletmelerin okluunun retime zarar vermemesi salanacakt. Devlet planlamas ekonominin tmn denetim altnda bulundurmayacak, ancak ei tli unsurlarn koordine ederek uyum salayacakt.353

V. 1961 Anayasasyla Birlikte Trk Siyasi Hayatna Katlan Kurumlar A. Anayasa Mahkemesi 1961 Anayasasnn Senato ile birlikte getirdii en nemli kurumlarn biri Anayasa Mahkemesidir. ok partili hayata gei sreciyle balayan ve srekli olarak kurulmas ynnde aklamalar yaplan bu kurum ancak 1961 Anayasasyla Trk yargsndaki yerini almtr. 1961 Anayasasnn 148. maddesine gre; Anayasa Mahkemesinin kurulu ve yarglama usullerinin yasa ile dzenlenmesi; Geici 7. maddesine gre ise, 1961 Anayasas ile kabul edilmi olan yeni organ kurum ve kurullarn kurulu ve ileyilerine ilikin yasalarn TBMMnin ilk toplant tarihinden itibaren en ge alt ay ierisinde yani en ge 25 Nisan 1962ye kadar karlmas gerekmitir.354 Meclisin almasndan yaklak 2,5 ay sonra Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Anayasa Mahkemesi Yasas Tasars 12 Nisanda Cumhuriyet Senatosuna gnderilmi; 25 Nisan tarihine kadar yasalatrlabilmesi amacyla Karma Komisyonda birlikte incelenmitir. Bu grmelerde CHP adna konuan Muammer Obuz tarafndan dile getirilen nemli bir nokta bu kadar nemli bir dzenlemenin niye yasal srenin sonuna kadar yaplmayarak son gnlere sktrlmas konusu olmutur.355 AP grubu adna konuan Ferit Alpiskender ise yasann yazlnda, ele alnnda Anayasann ok ak maddeleri olmasna ramen baz maddelerde yaplan deiiklik ve ilavelerin, Anayasaya aykr olduunu ifade etmitir. kinci olarak Mahkemeye ye seilirken daha ok kariyerli ve deneyimli elemanlarn seilmesi konusunda duyarllk gsterilmesi gerektii
352 353

Eroul, ok Partili, s. 137. Gler, a.g.e., s. 31. 354 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816. 355 CSTD, C:3, B:52, 18.4.1962, s.358.

106

vurgulanmtr. Ayrca itihat kararlar aleyhine alacak davalar iin btn yollarn kapal olmasn da bir eksiklik olarak dile getirmitir. Bunun iin ngilteredeki Hakkaniyet Mahkemesi ismi verilen hakszla urayann hakkn arad bir temyiz mahkemesi kurulmas gerektiini de vurgulamtr.356 Tasarnn z Trke terimler bakmndan Anayasa ile aykrl, Anayasa hkmlerinin yasa tasars ierisine aynen alnm bulunmas, seilecek adaylarn takip altnda bulunmamas, devlet karlaryla ilgili konularda aklamalar hakknda eksiklikler olmas, iade-i muhakeme kurumunun olmamas hakknda eksikliler bulunduu senatrlerin ortak dncesidir.357 Yasa metni Cumhuriyet Senatosu Genel Kurulunca onaylanm, CHP-AP koalisyonun af tartmalar eliinde yklma tehlikesi geirdii o gnlerde tasar Meclisten sessiz sedasz gemi ve 22.4.1962 tarih ve 44 Sayl Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Yasa 25.4.1962 tarihli Resmi Gazetede yaymlanmtr. Buna gre Anayasa Mahkemesine: 1- Yasalarn, yasama meclisleri i tzklerinin ve bu meclislerce verilen ve yasa kymetini haiz olan kararlarn Anayasaya uygunluunu denetlemek; 2- Yce Divan sfatyla Cumhurbakan, Bakanlar, Yargtay, Dantay, Saytay yelerini grevle ilgili sulardan dolay yarglamak; 3- Siyasi partilerin kapatlmas hakkndaki btn davalara bakmak, bu partilerin gelir ve giderlerini denetlemek yetkileri verilmitir. Yasayla Anayasa Mahkemesine bavurabilmek hakk, siyasi parti gruplarna, Senato, Meclis Gruplarnn altda birini tekil eden yelere, Hakimler Yksek Kurulu yeleri, Saytay, niversiteler ve Radyo daresine verilmitir. Mahkemeye bireysel bavuru vatandan kendisi ile ilgili bir davada uygulanmas sz konusu olan yasann Anayasaya aykrln iddia etmesi gerekmektedir. Ayn iddiay davaya bakan hakim de ileri srebilir. Bu takdirde dava Anayasa Mahkemesinin konu hakknda verecei kara ra kadar ertelenecektir. Bylelikle Anayasa Mahkemesinden nce var olan Yksek Adalet Divan ve Yksek Soruturma Kurulunun grevleri sona ermitir. On be asl ve be yedek yeden oluan bu yksek zel mahkemenin yeleri deiik organlarca seilir: Yargtay (4), Dantay (3), Saytay (1), Millet Meclisi (3) Cumhuriyet Senatosu (2), Cumhurbakan (2). 358

356 357

CSTD, C:3, B:52, 18.4.1962, s.361-362. CSTD, C:3, B:52, 18.4.1962, s.363-382. 358 Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun, Resmi Gazete, 25.04.1962, No: 11091.

107

B. Milli Gvenlik Kurulu ve OYAK Askerin ekonomik ve siyasi rollerini sistemde srdrebilmesi iin gerekli olan kurumlarda 1960 sonrasnn rnleri olarak gze arpmaktadr. zellikle siyasi vesayetini korumak iin Milli Gvenlik Kurulunun (MGK), ekonomik gcn ve statsn korumak iinse OYAKn iki nemli kurum olduunu syleyebiliriz. 1961 Anayasas, Askeri Yksek Komuta Kademesine, sivil ynetimden ayr fakat ayr olduu kadar da onu yakndan izleyebilecek ve ynlendirebilecek bir rol veriyordu. 111. maddeye gre Kanunun gerekli grd bakanlar, Genelkurmay Bakan ve Silahl Kuvvetler temsilcilerinden oluan MGK kuruldu. MGKna cumhurbakan, onun yokluunda babakan bakanlk ediyordu. Kurulun grevi milli gvenlikle ilgili kararlarn alnmasnda ve koordinasyonunda kabineye yardmc olmakt. Milli gvenlik yle geni ve her eyi kapsayan bir kavramdr ki, paalarn kabinenin nne getirilen hemen her konuda syleyecek bir eyleri vardr. Orhan Erkanl milli gvenlik konusunda Bu lkede pirin fiyatlarndan karayollarna ve turistik yrelere kadar milli gvenlikle ilgili olmayan tek bir sorun yoktur derken aslnda bilinaltnda yatan iktidar mcadelesinin her sahaya nfuz ettiini gsteriyordu. 1961 Anayasasndaki MGK kararlarnn tavsiye niteliinde olduu belirtilirken, 1982 Anayasasndaki dzenlemeyle Kurulun alnmasn zorunlu grd tedbirlere ait kararlar, Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnr biimine dnmtr. 359 Ordunun sivil ynetimin denetiminden knn hatta sivil otoriteyi denetimine almaya altnn en nemli gstergesi saylan MGK, siyasi vesayetini gnmze kadar srdrmektedir. 27 Mays 1960 sonrasnda Kurucu Meclis tarafndan karlan bir zel kanun ile OYAK ad altnda bir kurum kurulmutur. Yasann ama maddesi, TSK yeleri iin yardmlama hizmetlerinin salanmasdr. Ticari iletmenin silahl kuvvetlerin kurumsal yapsyla birletirilmesi OYAK ksa srede Trkiyenin en nemli holdinglerinden biri yapmtr. Yasa, Silahl Kuvvetlerdeki subaylarn maalarndan daha sonra geri demek zere yzde 10 orannda fona katkda bulunmasn ngryordu. Kurumun amac kendi yelerinin refahn arttrmakt. ngiliz NAAF ve Amerikan PX gibi silahl kuvvetler mensuplarna ucuz fiyatlardan mal satan Ordu Pazarlar kurulmutur. 360[86] Daha sonra emlak, otel, sinema, sigorta, imento, lastik sanayi, otomotiv, petrol rnlerine dayal sektrlere kadar uzanan bir portfye sahip oldu.361[87] OYAK kendi zel yasasna tabii olmakla beraber hem zel hukukun hem de kamu hukukunun alanna girmektedir. OYAK yasaya gre MSBna bal ve zel hukuk hkmlerine tabii olup, mali ve idari bakmdan zerk bir tzel kiiliktir. Ayn yasann
359 360

Mazc, Trkiyede Askeri, s. 287. Ahmad, Modern Trkiye, s.157. 361 Taha Parla, Birikim Dergisi, Trkiyede Merkantilist Militarizm 1960 -1968, Cilt.160,s.68

108

baka bir maddesinde ise kurumun her eit mallar ile gelir ve alacaklarnn, devlet mallar hak ve rhanlna sahip olduu ve bunlara kar su ileyenlerin devlet mallarna kar su ileyenler gibi muameleye tabii tutulacaklar belirtilmektedir. Dier bir deyile OYAK her iki hukuk alannda nimetlerinden faydalanacak bir hukuki statye sahip gzkmektedir.362[88] OYAKn kurulmasnn sosyo ekonomik analizi de yaplmaldr. DPnin politikasndan memnun olmayan kent merkezli asker- sivil brokrasi ile sanayi burjuvazisinin koalisyonun eski tarm merkezli krsal kkenli geleneksel ekonominin karsnda OYAK ile byk sermayeli sanayi dnmn gerekletirmilerdir. OYAKn ilk genel kurulunda dnemin byk sermayesini temsil eden Vehbi Ko ve Kazm Takentin isimlerine rastlamakta bu koalisyonun ipulardr.363 Ordu asndan bakldnda temel gdnn, askerlerin gemi yllarda olduka ktlemi olan maddi koullarn iyiletirme ve kendilerini o koullara dren sivil iktidarlar karsnda iktisadi zerkliklerini garantilemek olduu sylenebilir. Kentli sanayi burjuvazisi asndan ise siyasal alandaki varlna kar kamayacaklar bir g olan orduyu belli snrlar dahilinde kendi egemenlik alanlarnn yani ekonominin iine dahil ederek uzun vadeli bir kutsal ittifak olduu dnlebilir.364 C. Cumhuriyet Senatosu 27 Mays sonras dnemde kurulan nemli kurumlardan birisi de Cumhuriyet Senatosudur. Senato Meclisin ikinci kanad olarak dnlmtr. Bu dnemde Cumhuriyet Senatosunun nasl bir kurum olaca konusunda nemli grler dile getirilmitir. Bunda hazrlanacak yeni anayasa etrafnda sren tartmalarn nemli katks olmutur. 1950li yllardan itibaren younlaan anayasa tartmalar, Kurucu Meclis srecinde gz nnde bulundurulacak esaslar daha da belirginletirilerek ayr bir boyuta tanmtr. Buna gre yeni anayasa, bir ounluk basksn, daha kuruluunda nleyecektir. Bunun iin nispi temsil sistemi ile siyasal iktidarn herhangi bir yol ile bir kiide toplamas nlenecektir. Bu uygulamann srekli olarak anayasa alan iine olmas iin de ift meclis, Anayasa Mahkemesi ve parlamento ii denetleme aralar daha iyi iler halde tutulacaktr.365 Cumhuriyet Senatosunun kuruluunun temel gerekesi, daha ok yasamann etkili ve verimli ileyecei dncesine dayandrlmtr. 1961 Anayasasnn gerekesinde demokratik bir rejimde ikinci meclise den grevlerin banda, parti politikalarnn kamuoyunun baz kesimlerinin dncelerini gz ard etmesinin giderilmesi ve Millet Meclisinden farkl bir seim sistemi ile seilen ve kamuoyunun istikametlerini daha nanse
362

smet Aka, Birikim Dergisi, Kolektif Bir Sermayedar Olarak TSK, Cilt.160 -161, s.80

363 364

Aka, a.g.m.,s.83. Aka, a.g.m.,s.84. 365 Bahri Savc, Yeni Bir Anayasa Rejimine Doru Gelimeler-I, ASBF Dergisi, C:XVI, No:1, 1961, s.81.

109

hale getiren Cumhuriyet Meclisinin bu yarar salayaca gsterilmitir. Bu ekilde genel seimlerle Mecliste tecelli eden kresel siyas tercih ve istikametleri temelinden deitirmeden, gereken ince ayrmlarn dikkate alnmas veya bunlara dikkatin ekilmesi ikinci meclisin grevlerinden saylmtr. kinci olarak modern demokrasilerde siyas tercihlerin ve kararlarn oluumunun, geni ve kamuoyuna ak tartmalarla yaplmasnn iktidarlarn sorumluluklarndan olduu, hkmet almalarnn bir baka organ nnde de tartlmasnn yaral olaca savunulmutur. Son olarak yaplacak tartmalarn yasalara ve hkmet almalarna teknik mkemmeliyet getirebilecei de ngrlmtr.366 1961 Anayasasnn 72. maddesine gre krk yan doldurmu ve yksek renim yapm bulunan ve milletvekili seilmeye engel bir durumu olmayan her Trk, Cumhuriyet Senatosuna ye seilebilmitir. Cumhuriyet Senatosunun genel oyla ve cumhurbakannca seilen yelerinin 1/3 her 2 ylda bir yenilenmesi ngrlmtr. Bu grup 150 kiiden olumutur. Bundan baka 1961 Anayasasna gre MBK Bakan ve yeleri ile eski cumhurbakanlar, ya kayd gzetilmeksizin, Cumhuriyet Senatosunun tabii yesi olmulardr. Bu durum anti-demokratiktir ve Senatoda oka eletirilecektir. Ayrca cumhurbakan, Cumhuriyet Senatosuna eitli alanlarda sekin hizmetleriyle tannm ve 40 yan bitirmi Trkler arasndan 15 ye semitir. Bu ekilde Cumhuriyet Senatosunun ye yaps ortaya kmtr.367 D. Yksek Hakimler Kurulu ve Yksek Savclar Kurulu 1961 Anayasasnn yarg alannda getirdii nemli bir yenilik de hakimlerin bamszln salamak zere kurduu Yksek Hakimler Kuruludur. Yksek Hakimler Kurulu, 143. maddenin ilk ekline gre, on sekiz asl ve be yedek yeden olumaktadr. Bu yelerden alts Yargtay Genel Kurulunca, alts birinci snfa ayrlm hakimlerce ve kendi aralarndan gizli oyla seilmitir. Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu da, yksek mahkemelerde hakimlik etmi veya bunlara ye olma artlarn kazanm kimseler arasndan gizli oyla ve ye tam saylarnn salt ounluu ile er ye semitir. Bunun yannda savclar Adalet Bakanna balanm ve Yksek Savclar Kurulu adyla yeni bir yaplanmaya gidilmitir. Bu kurul savclarn zlk ileri hakknda yetkili klnmtr.368 1961 Anayasasnn ilk eklinde Yksek Hakimler Kurulunun yelerinin te birinin milletvekilleri ve senatrler tarafndan seilecektir. 1961 Anayasasnn bu hkm, 22 Eyll 1971 Tarih Ve 1488 Sayl Anayasa deiiklii Yasasyla deitirilmitir.

366 367

Trkiye Cumhuriyeti Anayasa Tasars Ve Anayasa Komisyonu Raporu, TMTD, C:3, B: 47, 18.4.1961, s.32. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816. 368 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.

110

Yksek Hakimler Kurulunun yelerinin sadece Yargtay Genel Kurulu tarafndan seilmesi ngrlmtr.369 Bu kurulun kurulmasyla birlikte hukuk dzeninde nemli bir adm atlmtr. Yksek Hakimler Kurulu 1971e kadar oka tartlan bir kurum deildir. Ancak 1971 Muhtrasyla birlikte kurulun yapsnda nemli deiiklikler yaplmtr. 1971de yaplan Anayasa deiikliiyle, Yksek Hakimler Kuruluna yasama meclislerinden ve birinci snfa ayrlm hakimler arasndan ye seilmesi usulnden, uygulamada grlen aksamalar ve sakncalar sebebiyle vazgeilmitir. Yksek Hakimler Kurulu yele rinin kendi yeleri arasndan Yargtay Genel Kurulunca seilmeleri ve sresi dolanlarn yeniden seilebilmeleri esas kabul edilmitir. Buna gre ilgili madde Yksek Hakimler Kurulu, on bir asl ve yedek yeden kuruludur. yeler, Yargtay Genel Kurulunca, kendi yeleri arasndan ve ye tamsaysnn salt ounluu ile gizli oyla seilir. eklinde deitirilmi, Adalet Komisyonunda aynen kabul edilmitir.370 Cumhuriyet savclar, idari grevleri ynnden Adalet Bakanlna baldr. Cumhuriyet savclarnn Yargtay yeliine seilmeleri dnda kalan btn zlk ileri ve disiplin cezalar ile meslekten karlmalar hakknda karar verme yetkisi Yksek Savclar Kurulunundur. Bu kurulun kararlan kesin olup, bunlar aleyhine baka bir mercie bavurulamaz. Ancak disiplin ve meslekten karma cezalar ile ilgili kararlarn bir defa daha incelenmesini Adalet Bakan ve hakknda karar verilen Cumhuriyet Savcs isteyebilir. Yksek Savclar Kurulu, Adalet Bakannn bakanlnda Cumhuriyet Basavcs, Yargtay Ceza Daireleri Genel Kurulunca seilen asl ve iki yedek ye ile Adalet Bakanl Mstear ve zlk leri Genel Mdrnden kuruludur. Adalet Bakan bulunmad zaman Kurula Cumhuriyet Basavcs Bakanlk eder. Gecikmesinde saknca bulunan hallerde Adalet Bakanl Cumhuriyet Savclarn geici yetkiyle grevlendirerek bu karar ilk toplantsnda Kurulun onamasna sunar. Bakanlk Merkez kuruluunda geici veya srekli olarak altrlacak Cumhuriyet Savclarn, muvaffakatlarn alarak atama yetkisi Adalet Bakanna aittir. Cumhuriyet savclarnn denetimi ve haklarndaki soruturma Adalet Bakanl mfettileri veya st dereceli Cumhuriyet Savclar eliyle yaplr. Yksek savclar Kurulunun kuruluu, alma usulleri, toplant ve karar yeter says, Yargtay Ceza Daireleri Genel Kurulunca seilecek nasl ve yedek yelerin seim usulleri ve grev sreleri kanunla dzenlenir. Cumhuriyet Basavcs, yksek mahkemeler hkimleri hakkndaki hkmlere tbidir. 371

369

Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Baz Maddelerinin Deitirilmesi Ve Geici Maddeler Eklenmesi Hakknda Anayasa deiiklii, Resmi Gazete, 22.9.1971 No: 13964. 370 CSTD, C:67, B:113, 12.9.1971, s.40. 371 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.

111

II. 1961-1965 Koalisyon Hkmetleri Dnemi A. 1961 Seimleri 27 Mays sonras yaplan ilk seim olan 1961 genel seimlerinde CHP oylarn % 36,7sini, AP % 34,7sini almtr. YTP % 13,9, CKMP ise % 13,4 oy toplamtr. Demokratlarn varisleri olarak kabul edilen AP ve YTP bir btn olarak dnldnde, oylarn % 50,6sn alarak lkedeki en byk siyasi hareketi grnmn kazanmlardr.372 Bu dnemde genel seimle birlikte Senato seimleri de yaplmtr. Kurucu Meclis tarafndan kabul edilen 304 Sayl Cumhuriyet Senatosu yelerinin Seimi Yasas ile 306 Sayl Milletvekili Seimi Yasas, iki Meclis iin ayr seim sistemleri ngrmtr. O gnlerde egemen olan grlere gre kendisine tartmasz bir stnlk tannan nispi temsil usul birinci meclis iin kabul edilmi, ikinci meclisin genel oydan gelen yeleri iin ise ounluk usul korunmutur.373 Meclis ounluunun basksna kar kurtarc bir kurum gzyle baklan Cumhuriyet Senatosunun kurulu biimiyle seim usul, 27 Mays 1960'tan sonra uzun boylu tartma konusu olmutur. Kurucu Meclisin Seim Komisyonu, Senato yelikleri iin kullanlacak seim evrelerinden 24'nn birer, 25'inin ise ikier ye karabileceini hesaba katarak bu seimlerin ounluk usulyle yaplmasn yararl grmtr.374 ounluk sisteminin uyguland ilk Senato seiminde karma liste olana vardr. Semen diledii adaylar yazarak oy pusulas doldurmakta serbest olduu gibi, basl oy pusulasnda yazl isimlerden dilediini silebilmi ve yerlerine baka adaylarn isimlerini yazabilmitir.375 Seimlerden nce nasl bir sonu kaca pek kestirilememitir. MBK yesi-Tabii Senatr Osman Kksal Meclisin bir odasnda smet nn'ye seimlerin sonularn nasl tahmin ettiini, seimlerden sonra rejimi nasl yerletireceklerini sormu, nn ksaca u cevab vermitir: Drst bir seim olacana inanyoruz. Esasen seimler zerinde mnakaa olursa rejimi yerletirmekte ok glk ekeriz. Seimlerin neticelerine gelince; ekilde seimler tecelli edebilir. Birinci ekil: CHP iktidara gelebilir. alr rejimi yerletiririz. kinci ekil: Baka bir parti iktidara gelebilir; CHP muhalefette kalr, yumuak muhalefet yaparz; rejimi yine yerletiririz. nc ekil: Hibir parti iktidara gelecek ounluu

372 373

Cumhuriyet, 16.9.1961, s.1. Eroul, Trk Anayasa Dzeninde, s.17. 374 Abadan, Anayasa Hukuku, s.86. 375 Hikmet Sami Trk, Trk Seim Sisteminde Oy Hakk, AHF Dergisi, C:XXVI, No: 3-4, 1969, s.79-114

112

salayamaz. Bu zaman da ortak hkmetler kurarz; etin ve zor bir ekildir. Fakat btn gayret ve enerjimizi rejimin yerletirilmesine sarf eder ve rejimi yine yerletiririz. 376 Seim ncesinde nn Taksimde byk bir miting yapm, seim kampanyas boyunca ok saldrya uradklarn ama ylmadklarn belirtmitir. Bir ngiliz gazeteciye verdii demete de seimden galip kacaklarndan mitli olduunu ifade etmitir. 377 AP cephesi ise seim kampanyas sresince smet nny eletirmi ve baz gazeteleri komnistlikle sulamtr. Bu arada srekli olarak gazetelerde APlilerin tutukland yolundaki haberler de APlileri skntya sokmutur.378 Yaplan Cumhuriyet Senatosu seiminden 150 yenin dalm u ekilde olmutur: APnin 71, YTPnin 27 Senatrlne kar, DPye kar eski muhalefeti temsil eden CHP 30 ve CKMP 16 senatrlk almtr.379 Seim sonular beklendii gibi olmutur. Siyasi partiler hibir partinin tek bana iktidar elde edememesi zerine daha ok yeni kurulacak hkmet ve koalisyon araylaryla megul olmulardr. Partiler aras yaplan grmeler sonucunda Cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hkmeti olan CHP-AP Hkmeti kurulmutur.380 15 Ekimde yaplan seimlerin ardndan 25 Ekim 1961de Meclis ve Senato almtr. Bu kritik 10 gnde Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) adndaki ordu iinde organize bir grup sivil ynetime geii engellemek istemilerdir. Sonunda partiler, MBK Bakan Cemal Grsel'i cumhurbakanlna semeyi, Austos 1960'taki byk tasfiye ile ordudan uzaklatrlan subaylar grevlerine iade etmemeyi, eski DPliler iin hemen bir af karmamay kabul etmilerdir. Ayrca smet nn'nn ilk sivil babakan olmasn da kabul etmilerdir. Bunun sayesinde darbe tehlikesi atlatlabilmi ve demokrasiye yabanc birtakm koullar erevesinde de olsa, sivil ynetim kurulmaya balanabilmitir.381 Meclisin almas biraz gergin olmutur. Meclisin al gnne damgasn vuran manzara, halkoyu ile seilen yelerden oluan TBMMnin evresinin ve Genel Kurul salonundaki dinleyici localarnn askerler tarafndan doldurulmu olmasdr. Bu artlar altnda alan Meclis, Grsel ieri girdiinde ayaa kalkm, ancak ayaa kalkmayan bir parlamenter, al gnnn manzarasn daha da ilgin klmtr. Milletvekili Emekli Tugeneral Yusuf Demirda ayaa kalkmam, en n sralardan salondakilerin hareketlerini kontrol eden tabii senatrlerden Stk Ulay, Demirdan ayaa kalkmadn grmtr. Ulayn Demirdaa ayaa kalkmas iin hakaret

376 377

CSTD, C:25, B:49, 3.3.1965, s.381. Akam, 13.9.1961, s.1. 378 Milliyet, 14.9.1961, s.1. 379 Cumhuriyet, 16.9.1961, s.1. 380 Cumhuriyet 17-21.1961, s.1. 381 Ahmad, a.g.e., s.225.

113

ederek barmas ve sesleniin yakksz ifadeler iermesi nedeniyle Meclisin al gn manzarasn tamamlayan unsur olmutur.382 APli Senatr Prof. Celal Ertu383 anlarnda Senatoya ilk geliini anlarnda u ekilde anlatr: Cumhuriyet Senatosuna geliimiz, greve balamamz, heyecanl servenlerle renklenmiti. Senatoda Milli Birlikilerle ayn sralar paylayorduk. Ancak tabii senatr payesiyle meclislere prensler gibi yukardan bakan ihtilalcilerle uyum iinde olmamz ok zaman alacakt. Onlar bizi aalamaktan, hakarete varan tavrlarla kmsemekten geri kalmyorlard. Hele ilk gnlerde Senato giri-klarnda kfrler homurdanld oluyordu. Parlamentonun koridorlarnda, lobilerde yabanclar gibi dolayor, birbirimizi eski ainalklar dnda pek tanmyorduk.384 YTP'li Senatr Cemal Tarlan ayn srete MBK yelerinin kendilerini resmen tehdit ettiklerini ve bu sefer Yassada'y da gremeden gidersiniz dediklerini dile getirmitir.385 Btn bu olanlar rejimin normal haline dnmesinin biraz zaman alacann bir gstergesidir. Yeni iki kademeli Meclis byle bir ortamda ilk toplantsn yapmtr. Ana sorun cumhurbakann semek ve bir hkmet kurmaktr. AP iindeki arlar, cumhurbakanl aday olarak Senatr Ali Fuat Bagili gstermek istemiler ve CHP ile yaplacak her trl koalisyona kar kmlardr. Ragp Gmpalann grubu Grsel'i desteklemi ve koalisyona gitmeye scak bakmlardr. Bunlarn sonucu olarak Bagil senatrlkten istifa etmitir. Cemal Grsel 607 oyun 434n kazanarak Cumhurbakan seilmitir. 386 Grsele oy verilmesi iin Meclise youn bask yaplmtr. Baka seenek de grnmemektedir. APli Senatrlere gre Grselin seilme biimi ve koullar, ok rahatsz edicidir ve TBMM vesayet altna girmitir.387

382 383

Sinan Onu, Parola: nklap, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2003, s.269. Ertu 1961-77 Aras dnemde AP Senatr, 1977 -80 dneminde CHP Milletvekili ve Salk ve Sosyal Yardm Bakan olmutur.. 384 Celal Ertu, zmsz Demokrasi, stanbul, Bilgi Yaynevi, 1997, s.53. 385 Nihat Erim, Gnlkler 1925-1979, C: II, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.741. 386 Ahmad, a.g.e., s.227. 387 Ertu, a.g.e., s.54.

114

Bu ortamda hkmet kurma almalar devam ederken, eitli grler ve alternatifler ortaya atlmtr ama asl ama smet Paann bakanlnda CHP-AP koalisyonunu kurmak olmutur. Tabii senatrlerin istekleri de bu dorultudadr. Nihat Erim; Sami Kk, Suphi Karaman ve Suphi Grsoytrakla Akam gazetesi yazar Merref Hekimolunun evinde yaptklar toplantda ordudaki cuntay tasfiye iin smet nnnn Babakan ve Senatr Kazm Orbayn ise Milli Savunma Bakan olmasn istediklerini syler: "nn, -be ay kalr, memlekete son hizmeti bu olur. Sonra ekilsin, Senato yesi olarak mrn tamamlasn!" ifadeleriyle de bunun bir memleket meselesi olduunu ifade ettiklerini aktarmtr.388 Bu temaslar srerken, gazetelerde baz haberler kmtr. Cumhurbakan Cemal Grsel, Meclis ve Senato Bakanlaryla yapt danma toplantlarnda; AP, CHP ve YTPnin katlaca bir hkmet ve rotasyon usulyle yrtlecek babakanlk fikrini savunmutur. AP Merkez dare Kurulundan 17 Kasm 1961 gn basna gnderilen bildiride, milletin eilimlerine uygun olarak AP, -Ragp Gmpalann isteksizliine ramen- YTPyi ve CKMPyi kendisiyle koalisyon kurmaya davet etmitir. APnin bu davetine YTP ve CKMP gerekli ilgiyi gstermedikleri iin, hkmetin smet nnnn bakanlnda AP ile CHP arasnda kurulmas kararlatrlmtr.389 MBK yesi Tabii Senatr Kamil Karaveliolu anlarnda bu durumu yle anlatr: Biz, Milli Birlik Komitesi yeleri yeni hkmetin kurulmas, zellikle hangi partilere dayanaca ve Babakann kim olaca konularnda byk aba sarf etmekteyiz. Aslnda grevini yz ak ile tamamlam; ihtilalle rejime el koyduu halde, lkeyi sivil ynetime geiren ve tzel kiilik alarak geride hibir kt iz brakmayan insanlar olarak gnl huzuru ile Cumhuriyet Senatosunda yeni bir grev sahibiyiz. Fakat gnn koullarnda; iki byk partiye dayanan bir hkmetin kurulmas, babakann da tarih kahraman smet nn'nn olmas gerektiini savunuyor ve bu nerimizi de her yetkiliye kabul ettiriyor, yle olmasn da salyoruz. Bylece yeni bir yap ve yeni bir ynetimle Milli Birlik dnemi sona eriyor ve lkemiz ok umut vaat eden sivil ynetime kavuuyor ve tabii sonradan olacaklar o gn iin kimsenin aklndan gemiyor...390

388 389

Erim, a.g.e., s.741. Sadettin Bilgi, Hatralar, stanbul, Boazii Yaynlar, 1998, s.85. 390 Karaveliolu, a.g.e, s.168.

115

B. 27 Mays Sonras Dnemde Gizli Yaplanmalar ve Darbe Giriimleri 1. Silahl Kuvvetler Birliinin Kurulmas Ondrtlerin yurtdna gnderilmesi ve ardndan byk bir tasfiye giriimiyle 260 generalden 235i ve 5000 kadar albay ve binba zorla emekli eden 3 Austos kararlar,391 Trk ordusunun yapsn bir hayli deitirmitir. Bu ise ordu bnyesinde memnuniyetsizliklere neden olmu ve kkleri 50li yllara dayanan orduii bir takm yaplanmalar, demokratik bir ortamn salanmas ve askeri ynetimin sivil ynetime devredilip skynetimin kaldrlmasyla tekrar gn yzne kmlardr. Bunlardan en nemlisi Silahl Kuvvetler Birliidir (SKB). Ondrtlerin uzaklatrlmas ve yeni anayasann ekillenmesi ile birlikte sivil ynetime geiin hzl bir ivme kazand izlenimi aslnda pek doru deildir. Bu dnemde silahl kuvvetlerde srece dair ciddi rahatszlklar ortaya kmtr. Zaten ihtilalin bandan beri MBKne kar oluan bir antipati sz konusudur. Bunun temel sebebi iktidarn MBK uhdesinde olmas, Silahl Kuvvetlerde kendilerinin iktidar emberinden olduka dna atld izlenimi ortaya karmtr. Muvazzaf subaylarn dna atld ouna gre Genelkurmay Bakan ve kuvvet komutanlar MBKnin doal yeleri olmaldrlar.392 Var olan bu memnuniyetsizlik stanbul ve Ankarada ayr ayr yaplarn oluumuna yol at. Silahl Kuvvetler Birlii (SKB); stanbulda Refik Tulga ve Faruk Grlerin kurduu yap ile Ankarada Talat Aydemir ve Dndar Seyhann alt rtbeli 70 subay ile kurduklar Mrted grubunun bir araya gelmesinden olumutur. Ordu iindeki paralanmaya meydan vermemek ve orduyu MBK yelerinin elinden kurtarabilmek iin SKByi kurduklarn syleyen Aydemir, SKBnin amalarn yle sralmtr: a) TSK sebep ve saiki ne olursa olsun siyasete karmtr. Halen orduda bulunan SKB mensuplar derhal siyasetle ilgilerini kesmeliler. b) Her kumandan ve subay astlarn kendine, kendini de bir derece st kumandanna balamaldr. c) Her kumandan ve subay yalnz kendi kumandanndan emir almal ve ordu d hibir siyasi tesir altnda kalmamaldr.393 Ondrtlerin tasfiyesiyle MBK iinde bulunan havaclarn srann kendilerine geleceinden korkmalar ve kendilerine ittifak aray iine girmeleri sonucunda, SKByi kefetmeleri uzun srmemitir. Generaller ile Osman Kksal ve Sezai Okan, Cemal

391 392

Zrcher, Modernleen Trkiyenin, s. 354. Akyaz, a.g.e., s. 149. 393 Aydemir, Talat Aydemirin Hatralar..., s. 90

116

Madanolu tarafnda yer alrken, dier yeler SKByi desteklemeye balamlardr.394 SKB kurulduktan sonra yukar doru genilemitir. Yksek komuta kademelerinde bulunan komutanlarn katlmyla ekl olarak hiyerarik sisteme uygun hale gelmitir. Komutanlardan Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tansel, Donanma Komutan Necdet Uran, Jandarma Genel Komutan Abdurrahman Doruk ve Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay 1961 ortalarnda SKBye katlm durumdadrlar. Grup 25 Austos 1961 gn Jandarma Okulu eref Salonunda Jandarma Genel Komutan Abdurrahman Doruk Paa bakanlnda yeniden yemin etmilerdir: Trk Milletinin bekasn 27 Mays inklap ruhunun devamn, demokratik bir rejimin kurulmasn temin ile MBKnn msbet icraatn destekleyeceimi ve Trk Silahl Kuvvetlerinin siyasetten uzak kalmasnn temini hususunda kendimi Trk milletine feda edeceime namusum ve erefim zerine and ierim.395 Genelkurmay Bakan Org. Cevdet Sunay, SKB tekilatnn yemin metnini 28 Haziran 1961de tm silahl kuvvetlere ak tamim olarak gndermitir. Sunay, metinde geen TSKnin siyasetten uzak kalmas hususuna arlk vermitir.396 st rtbeli komutanlarn SKBye katlmalar aslnda bir tepkinin rndr. Generaller MBK yelerinin silahl kuvvetlere mdahale etmesini nlemek istemilerdir. Dier bir nedende alttan gelien cunta hareketinin 27 Mays gibi bir harekete ynelmesi durumunda olaylarn dnda kalmak istememeleri ve bu yaplanmay tepeden kontrol etme isteklerdir. 2. rfan Tansel Olay 14lerin tasfiyesinin zayflatt MBK ile SKB arasndaki g gsterisinin ilk aamas SKBnin en nemli hamisi rfan Tanselin tasfiyesi giriimiyle birlikte yaand. Hava Kuvvetlerinin ordudaki kaynamadaki liderlii ve kontrol edilemezlii karsnda, kuvvet komutann deitirme gibi bir tedbir dnen Grsel ve Sunayn, rfan Tanseli Washingtona grevli olarak gndererek, yerine Korg. Sleyman Tulgan atamak istemeleri byk bir infial yaratmtr. Tulgann atanma biimine ve ismine kar kan ve henz Tug. rtbesini tayan Muhsin Batur yeni komutan Eskiehire davet ederek kendisini komutanlar olarak tanmayacaklarn aklamtr. Tulgana kar Hava Kuvvetlerinin gsterdii diren karsnda Grsel ve Sunay geri adm atarak rfan Tanseli tekrar kuvvet komutanlna atarken bu kez Tulgan, emekliye sevk edilmitir.397 Tabii ki bu hadiseler birdenbire olmamtr. Korg. rfan Tanselin Hava Kuvvetleri Komutanlndan alnp, Washingtona bir d grevle yollanmas giriimi karsnda Hava Kuvvetlerinde kk apl bir ayaklanma
394 395

Seyhan, a.g.e., s. 134. ymen, a.g.e., s. 310. 396 Nezirolu, a.g.e., s. 1242. 397 Muhsin Batur, Anlar ve Grler ( Dnemin Perde Arkas), stanbul: Milliyet Yaynlar, 1985, s ss.9496.

117

kmtr. Cemal Grselin emirleri dinlenmez olmutur. 1 Haziran 1961de Genelkurmay Bakan Sunay ile Cemal Grsel, Hava Kuvvetlerinin alaktan uan jetlerinin ses hzn aan tehdidi glgesinde durum muhakemesi yapmak zere bir araya gelmilerdir.398 Bundan sonras tam anlamyla bir devletin ynetiminin kimlere ne ekilde geebildiini gstermesi bakmndan nemlidir. 7 Haziran 1961de Devlet Bakanna isteklerin bildirildii emir gibi 6 maddelik bir ltimatom gnderilir. Bildirinin hazrlaycs Talat Aydemirdir. Bildiri tam anlamyla tehdit doludur.

1-Korgeneral rfan Tansel, eski vazifesi olan Hava Kuvvetleri Kumandanlna iade edilecektir. 2-Milli Mdafaa Vekili Muzaffer Alanku, K.K.K. Cell Alko, II. Ordu K. efik lter, Deniz K.K. Zeki zak emekliye sevk edileceklerdir. 3-Hava Kuvvetlerinde bizim harektmza kar duranlar, Hv. K.K.nn (rfan Tanselin) tanzim edecekleri listeye gre emekliye sevk edileceklerdir. 4-Korg. Cemal Madanolu rf dare Kumandanlndan, Muhafz Alay Kumandan Osman Kksal, Muhafz Alay Kumandanlndan alnacak, MBKdeki vazifelerine dneceklerdir. 5-Orduda yaplacak tayin, terfi, tasfiyelere MBK karmayacaktr. 6-MBK yelerinden hibiri bundan sonra MBKden tasfiye edilmeyecek ve istifaya zorlanmayacaktr.399

Sresi 24 saat olan kesin uyar aksi takdirde diye sona ermektedir. Ancak btn isteklerin kabul edildiine dair cevap daha 11nci saatte gelmitir. SKB, mcadeleyi kazanm; rfan Tansel grevine iade edilmi; isimleri belirtilenler emekliye sevk edilmi; Madanolu ve Kksaln ise MBK dndaki vazifelerinden ekilmeleri salanmtr. 3. 21 Ekim Protokolnn mza Altna Alnmas 1961 Anayasasnn kabulnden sonra, yaplan seim kanunuyla birlikte 15 Ekim 1961de seimler yaplm beklenenin aksine CHP birinci parti olmasna ramen tek bana iktidar olamamtr. CHP dndaki dier iki parti olan AP, YTP ve CKMP, DP
398 399

Merref Hekimolu, 27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975, s.173. ztuna/Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.141.

118

eilimli semeni temsil ettii hususundaki gl kanaatin eliinde, toplam geerli oylarn yaklak % 62sini toplam bulunmaktadrlar. SKB cuntas artk buna tahamml edemezdi; nitekim 21 Ekim 1961 gn Yldzdaki Harp Akademisi binasnda toplanan 10 general ve 28 Albay tarafndan imzalanan 21 Ekim Protokol diye adlandrlan metin, kayt altna alnyordu. Protokoln tam metni yledir: Zabt Varakas 1) Trk Silahl Kuvvetleri mensuplar - aada ak imzas bulunanlar - 21 Ekim 1961 gn saat 14.30da toplanmlar ve gndemlerinde mevcut olan konular mtereken mzakere etmiler ve ittifakla aadaki karara varmlardr. a) Trk Silahl Kuvvetleri 15 Ekim 1961 gn yaplm olan seimlerden sonra, gelecek yeni Trkiye Byk Millet Meclisi toplanmadan evvel, duruma fiilen mdahale edecektir. b) ktidar, Milletin hakiki ve ehliyetli mmessillerine tevdi edecektir. c) Btn siyasi partiler faaliyetten menedilecek, seim neticeleri ile Milli Birlik Komitesi feshedilecektir. d) Bu kararn tatbiki 25 Ekim 1961'den sonraki bir gne tehir edilmeyecektir. 2) bu Zabt Varakas nsha olarak tanzim edilmi ve btn yeler tarafndan ayn anda imza edilmitir. 21 Ekim 1961 saat: 18.00400 mza sahipleri: Korg. Refik Tulga, Tmg.Fikret Esen, Tmg. Rafet lgenalp, Tma. Bahattin zlker, Tug. Faruk Grler, Tug. Yusuf Alpmans, Tug. Faruk Gventrk, Tua.Celal Eyiceolu, Tua. Kemal Kayacan, Tua. smail Sarkey, Kur. Alb. Behet zdemir, Kur. Alb. Doan zgmen, Kur. Alb. Suat Aktulga, Kur. Alb. Kur. Alb. Namk Kemal Ersun, Kur. Alb. Burhan Hunolu, Kur. Alb. Halim Kural, Kur. Alb. Recai Baturalp, Kur. Alb. Mehmet Bora, Kur. Alb. Vecihi Akn, Kur. Alb. Emin Aytekin, Kur. Alb. Ferit Erdoan, Kur. Alb. Necati can, Kur. Alb. Cemal cal, Kur. Alb. Bedrettin Demirel, Kur. Alb. Celal Ugan, Kur. Alb. Vahit Grkan, Kur. Alb. erafettin Olcay, Kur. Alb. Necati Ogan, Kur. Alb. Sadettin ankr, Kur. Alb. Nihat Aslantrk, Kur. Alb. Fikret Gknar, Hv. Kur. Alb. Rfat Erenulu, Hv. Kur. Alb. Emin Alpkaya, Hv. Kur. Alb. Turan alar, Top. Alb. Celal Baykam, Dnz. Kur. Alb. Blent Tarkan, Dnz. Kur. Alb. Zarif etinda, Kur. Yb. Ahmet Gerge.401 4. ankaya Protokol Protokoln yanks, zellikle siyasiler arasnda sert karlk grd. Ancak iki taraf iin de orta bir yol bulunmas kararlatrlmtr. 23 Ekim 1961 gn ankayada
400 401

Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1991, ss.191193. mzaclar iin bkz. ztuna/Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.146.

119

toplanan siyasi partilerin temsilcileri. 25 Ekimi son mdahale gn olarak kabul eden 21 Ekim Protokoln ilevsiz klmak zere baz garantiler vermek mecburiyetinde kalmlardr. 27 Maysn ilkeleri etrafnda varlacak bir mutabakatla, ancak o zaman parlamento ak tutulacaktr. Bu erevede ankaya Protokol olarak adlandrlan metin hazrlanmtr; sz konusu metin 4 maddeden olumaktadr: 1-Grselin cumhurbakanl garanti edilecek. 2-Eminsular tekrar orduya dnmeyecekler. 3.147ler niversiteye alnmayacaklar. 4.Yassadada mahkm edilenler affedilmeyecekler, ankaya Protokolnde kabul edilen bu hususlarn ilki, Bagilin adaylnn bertaraf ile gerekletirilmitir. Eminsular da bir daha orduya dnememilerdir. Aslnda, Silhl Kuvvetlerden emekli edilmek suretiyle karlan general ve subaylarn, ordudaki kadro ikinlii gerekesiyle emekli edildikleri, hibir zaman inandrc bulunmamt. Emekli nklp Subaylar (EMNSU) ats altnda toplanan bu subaylar, kendilerine ttihatlar tarafndan alayl zabitana yaplanlarn aynsnn yapldn iddia ederken, zellikle 3 Austos tarihinin, ttihatlarn tard ve tenzil-i rtbe ettikleri gnn yldnm olan tarihe rastlamasnn tesadf olmadn ifade etmektedirler. 27 Mayslar, ttihatlarn sadece tenzil-i rtbeyle orduda braktklar zabitann sonradan kendilerine muhalif Halaskran Cemiyetine dnen rgtlenmeden ders karm olmalar gerektir. Bu geni subay grubunu emekliye sevk ederek ordu saflarndan kararak tedbir almlardr. EMNSUnun rtbeleri, tpk o dnemdeki Tasfiye-i Rteb Kanunu uyarnca indirilen ve ordu iinde kalanlarn rgt olmas durumunda etkisinin ne seviyede olabilecei herhalde tahmin edilebilir.402 147ler ise ilerleyen srete tekrar niversitelere dnebilmilerdir. Yassadada mahkm edilenler ise idam cezalar infaz edilenler mstesna, mahkmiyetleri 1966ya kadar srm; siyasi haklarnn iadesi ise ancak 1974 ylnda salanabilmitir.

402

Bkz. Galip Vardar (Anlatan), ttihat ve Terakki inde Dnenler, Yazan: Samih Nafiz Tansu, stanbul: Yeni Zamanlar Yaynlar, 2003, s.122. Bkz. 235 General dn emekliye ayrld, Akam, 4 Austos 1960. Bunu, 25 hizmet yln dolduran 885 astsubayn emekliye sevki izledi, bkz. Milliyet, 23 Eyll 1960.

120

5. 22 ubat Darbe Giriimi ve Sonular Darbe sonras dnemde kurulan ilk hkmet olan CHP-AP Koalisyonunun ilk ciddi snav 22 ubat 1962 gn gerekletirilmesi planlanan ihtilal giriimidir. Bu giriim sadece koalisyon iin deil Meclis ve Senatonun varl ve devam iinde nemli bir yere sahiptir. SKB ve zellikle de Talat Aydemir, ynetime dorudan el koyma dnda hibir mdahaleden tatmin olmamtr.403 Talat Aydemir, 27 Mays darbesi ncesindeki gizli cuntalamalarn merkezinde olan isimlerden biridir. Lakin 27 Mays esnasnda Korededir ve komiteye de alnmamtr. Darbeden sonra yurda dndnde, gemiteki katklarnn karl olarak kadrosu Tmgeneral olan Kara Harp Okulu Kumandanlna atanarak bir para gnlnn alnmasnn hedeflendii sylenmektedir. Aydemiri isyana sevk eden temel gelimenin bir kez daha gerekleri yerine getirilmeyen mdahale kararnn iptali olduu sylenebilir. 9 ubat 1962de Balmumcu iftliindeki Jandarma Tugaynda, stanbul Valisi Korg. Refik Tulgann bakanl altnda yaplan bir toplant neticesinde imza altna alnan 9 ubat Protokolne ramen, bir trl mdahalenin gereklememesi, Aydemiri kendi bana isyana sevk etmitir. Aydemir, Havaclarn muhalefetine ramen baarl bir darbe yapamayacan ngrememi; baarl olduu takdirde mtereddit duran nemli birliklerin kendisine katlacan zannetmitir. Silahl Kuvvetlerin iki unsuru olan Havaclar ve karaclar arasndaki ihtilf neredeyse bu kuvvetleri birbirleriyle savama noktasna getirmitir. Teebbs ncesinde salanmaya allan uzlama grmeleri esnasnda Kara Kuvvetleri Komutan Org. Muhittin nr gibi bir kuvvet komutannn hava kuvvetlerinden bir Tugeneral olan Hsn zkandan aza alnamayacak derecede galiz kfrleri hem de Genelkurmay Kararghnda yiyebildii anlatlmaktadr. zkann serzenii karaclarla olan ihtilfn zm mercii olarak paalarn deil kendilerine albaylarn gsterilmesi karsndaki szm ona hiyerarik silsilenin bozulmas sebebiyledir. nsann kuvvetlerin birbirlerine kar alarma geirildii bylesi bir dnemde, iyi ki bir d harp kmam diyesi geliyor. ztuna ve Gkdemirin deyimiyle: sonunda bir avu Hava Kuvvetleri, iki avu Kara Kuvvetleri diye szm ona saygnlk yarna girmi, birbirlerine kar alarma gemi; gyapta vicahta, askerlik terbiyesinin de dnda, astl stl birbirlerine sver, birbirlerini tehdit eder hale gelmilerdir. cap ederse arprz! diyor, babayiit! Efendi, kimin kuvvetini kime kar kullanp da, arpacaksn? Babalarnzn etelerini mi arptryorsunuz? demek geliyor akla404 Aydemirin ateli ihtillcilii dilleri destand. Genelkurmay Bakan Cevdet Sunaya bile kafa tutan bir haleti ruhiyeye sahiptir. Grmelerinden birinde silhn masann

403 404

Seyhan, a.g.e., s.175. ztuna/Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.158.

121

zerine koyup, ya beni imdi vurun, ya da divan harbe verin diyebilecek kadar her eyi ak seik ortaya koyabilecek bir karakteri vardr.405 17 ubatta eitli ordu birliklerinden gelen baz temsilci kurmay subaylar Genelkurmay Bakan, Babakan ve Cumhurbakan ve tabii senatrlerle grmler, byk davalarn ve zmlerinin beklendii TBMMdeki ksr ekimelerin, kk hesapl didimelerin ve Silahl Kuvvetlere kar giriilen tecavzlerin, ordu bnyesinde yaralar atn ileri srmlerdir.406 22 ubat 1962 akam Aydemir Harp Okulu rencilerini yanna alaca inancyla harekete gemitir. Bir grup asker Muhafz Alay Svari Grubu Binbas Fethi Grcan emrinde harekete geerek yeni atanm olan Cihat Alpan407 gzaltna almtr. Fethi Grcan gvendii birlik ve subaylarla; o srada ieride toplant halinde olan Cumhurbakan, Babakan ve birka bakan, Genelkurmay Bakan ve MGK yeleri olan Kuvvet Komutanlarn gzaltna almtr.408 Talat Aydemir, Millet Meclisi ve Senatonun derhal kapatlmasn ve atamalarn durdurulmasn, gzaltna alnanlarn braklmasn ve Hava Kuvvetlerindeki cuntann da cezalandrlmasn istemitir. Genelkurmayda Cumhurbakan Cemal Grselin bakanlnda yaplan; Babakan, parti genel bakanlar ve kuvvet komutanlarnn katldklar toplantda Aydemirin istediklerinin kabul edilmemesine, Cumhurbakan Cemal Grsel ile Babakan smet nnnn radyodan yattrc konumalar yapmasna karar verilmitir. YTP Genel Bakan ve Talat Aydemirin akrabas Ekrem Alicann Harp Okulu Komutan ile yapt arabuluculuk grmesinde de bir sonuca varlamamtr.409 Aydemire Genelkurmay tarafndan gnderilen bir kurul, kan dklmeden harekat durdurursa kimseye ceza verilmeyeceini bildirmi ve bu konuda nnnn gvence veren mektubu kendisine iletilmitir.410 Bunun ardndan Aydemir, nnnn teklifini kabul ederek teslim olmutur. Meclis, nny ertesi gn ayakta alklayarak karlamtr.411 sen hatralarnda darbe giriiminden sonraki gn Meclisin havasn yle ifade etmektedir: 23 ubat sabah Meclis yine bte mzakerelerine devam etmekteydi. Milletvekilleri sabah erkenden meclise gelmilerdi. Koridorlarda birbirini kucakla yanlar, tebrik edenler, geceyi nerede geirdiini soranlar grlyordu. Mecliste bir bayram havas esmekte, bu arada akadan geri kalmayan baz milletvekilleri, arkadalarna gece yars elinde bavulla nereye gidiyordun demekte idiler. Hemen hemen hepsi uykusuz
405 406

ztuna/Gkdemir, Trkiyede Askeri Mdahaleler, s.156157. Doan Akyaz, Askeri Mdahalelerin Orduya Etkisi Hiyerari D rgtlenmeden Emir Komuta Zincirine , stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.187-189; sen, a.g.e., s.37-38. 407 Cihat Alpan Cumhurbakannca Cumhuriyet Senatosu yeliine seilmitir. (1972 -1978). 408 Can Kaya sen, Geliyorum Diyen htilal, stanbul, Tan Gazetesi Matbaas, 1964, s.45-47, 409 Akyaz, a.g.e., 202-205. 410 Mektubun orijinali iin bkz. mer Grcan, Fethi Grcann Harbiyelileri, stanbul, leri Yaynlar, 2005, s.22. 411 Gevgilili, a.g.e., s.245.

122

bir gece geirmilerdi. Koridorlarda bakanlarn etrafnda gruplar grlmekte, milletvekilleri gecenin tafsilatn en yakndan yaayanlarn azlarndan duymak istemekteydiler. 412 Meclis mzakereleri srasnda verilen bir nerge kabul edilerek meclisin orduya kran ve takdir duygular iletilmiti. Oturuma bir ara babakan da katlmt. Esasen o sabah oturum alr almaz Devlet Bakan Turhan Feyziolu, geceki olaylar hakknda hkmet adna meclise bilgi vererek demiti ki: Btn yurt sathnda Silahl Kuvvetlerimiz vatan sevgisi ve meru nizama ballk ynnden parlak bir imtihan geirmiler ve milletimizin en derin kranna bir defa daha hak kazanmlardr. unu da belirtmeyi bor sayyoruz: Dn btn partilerimizin mesul idarelileri hkmetle yan yana vazife banda bulunmulardr. Byk meclise arz etmek isteriz ki, milletten ve anayasadan kuvvet alan hkmetimiz, bu milletin ayrlmaz paras ve anayasann ylmaz koruyucusu Trk Ordusu ile el ele her zamankinden daha kuvvetli olarak vazife bandadr.413 nnnn ihtilal giriiminden sonra yapt aklama olduka serttir. Anlalyor ki 27 Mays askeri ihtilalinin kolaylkla muvaffak olmas, crete tevik edici bir misal olmutur. Dnememilerdir ki 27 Mays ihtilali btn milletin vicdannda kemale gelmi bir kurtulu arzusunun neticesi olduu iin hemen halk tarafndan benimsenmitir. 22 ubatta teebbs edilen hareket ise urad tecavzlere kar ordudaki infiale mit besleyen, kumanda ettii ktalar aldatan, ordunun bandaki byk kumandanlar kendileriyle beraber gstererek mektep talebelerini kandran ve bir ihtilal hkmetinin bana gemek isteyenlerin hareketi olmutur.414 Talat Aydemir ise anlarnda nnnn bu konumasn nefretle karladklarn belirterek; bu konuma sonucunda babakan alklayanlar, 22 ubat gecesi yaptklar kirli ilerden dolay korku iinde Ankaray terk eden milletvekilleri olarak tanmlar.415 nn, bu sert ka ramen ihtilal giriiminde bulunanlarn yarglanmayaca szn vererek kan dklmemesini amalam ve mahkeme oturumlarnn geni ve tehlikeli bir dallanp budaklanmaya yol aabileceini dnmtr.416 Olayn i basndaki akisleri millete byk bir badirenin atlatld, demokratik rejimin kurtulduu eklinde idi. Btn gazeteler, olayn aamalarn yazyor, Babakan nnnn 23 ubat sabah Hava Kuvvetleri Komutanlndan ayrlrken syledii u szleri yaynlyorlard: Bugn dnyaya kar; milletiyle, ordusu ile dev kuvvetinde bir

412 413

sen, a.g.e., s. 65-66. Cumhuriyet, 23.1.1962, s.1. 414 Tercman, 27.2.1962, s. 1. 415 Aydemir, Talat Aydemirin Hatralar..., s. 174. 416 Hale, Trkiyede Ordu, s.142.

123

Trkiye vardr.417 Ayn gn yaynlanan Bakanlar Kurulu tebliinde, hkmetin ordu ile el ele vazife banda bulunduu belirtiliyor ve Trk Ordusunun parlak bir imtihan daha geirdii kaydediliyordu. Milli Savunma Bakanl tebliinde de Hkmete kar bir hareket yapld resmen aklanarak bu harekete katlan birlikler saylyordu.418 Akis Dergisinin bu olaylar takiben yaynlad yaznn bir blm de manidardr. Dergi, 22 ubat gecesi hkmete kar giriilen ksmi bakaldrmay, bir ihtilal plan ierisinde yaplan bir hareket olarak gsteriyordu. Bununla ilgili olarak teebbse geenlerin ihtilal planlarn da izmiti: htilal plannn esasn hkmet darbesi tekil etmektedir. Hazrlklara gre Byk Meclis igal olunup feshedilecek ve -kritik personeldiye adlandrlan, bir takm kimseler nezaret altna alnacakt. Bunlar devletin, hkmetin, partilerin mesul bykleri ve parlamentonun baz yeleridir. Ancak tevkifler yaplmayacak, hi kimse muhakeme olunmayacakt. Derhal askeri bir idare kurulacak ve Bakomutan yetkisini haiz bir albay devlet bakan, bir albay da hkmet bakan olarak ii ele alacaklard. Bunlar bir hkmet ile biri yksek, dieri adi iki meclis kuracaklard.419 Bu olay Cumhuriyet Senatosu gndemine 27 ubat 1962 tarihinde gelmitir. Partileri temsilen Hfz Ouz Bekata, Osman Saim Sargll, Cemal Tarlan, Niyazi Arnasl, tabii yeler Mucip Atakl ve Kazm Orbay TSKya iletilmek zere u mesajn verilmesi teklifini Senatoya sunmutur: Byk Trk Milletinin ayrlmaz bir paras olan ve yeminine daima sadk kalan Kahraman Ordumuz; temeline erefini koyduu Cumhuriyet Anayasasn, demokratik nizam, vatan ve millet btnln her zaman, her yerde ve her eye ramen koruyacan 22 ubat 1962 Olaylaryla bir daha ispat etmitir. Bu suretle aziz milletimizin byk bir badireden kurtarlmas karsnda, bu hareketi krana layk bulan Cumhuriyet Senatosu, Trk Silahl Kuvvetlerine olan millet lsndeki takdir ve gvenini teyit ve tekrar etmekle bahtiyardr420 Bu mesaj Senatoda alklarla karlanmtr. Bunun tesinde Senatoda bu olayn geliimi ile ilgili konuma yaplmam, yalnz bu mesajla yetinilmitir. Asl tartmalar Tedbirler Yasas Tasars grmelerinde yaanacaktr. 22 ubat Olay, 27 Mays ve Anayasaya kar dzenlenmi bir kar hareket olarak tanmlanmtr. nn bakanlnda toplanan Meclis Komisyonu acil nlemlerin alnmas iin almalara balamtr. Bununla birlikte olaya karan 20 subay emeklilie ayrlmak zorunda braklmtr.
417 418

Milliyet, 24.1.1962, s.1. Cumhuriyet, 24.2.1961, s.1. 419 Akis, 04.03.1962. 420 CSTD, C: 3, B: 40, 27.2.1962, s.64.

124

22 ubat harekatnn baarsz olmasnn temel nedenleri saptamak zor deildir. st rtbeli komutanlar ikinci bir ihtilal fikrine kar kt ve ordunun byk bir ksm komutanlarna sadk kaldlar. Eski bir asker olan nnnn hkmetin banda olmas olgusu, subay ounluunun sadakatini salamada olduka faydalyd. Aydemirin bir i sava balatabilecei anlar oldu, fakat sonunda kendisine yenildi.421 htilalin nemli isimlerinden Orhan Erkanl, 22 ubat olayna farkl bir bak asyla bakar. Ona gre 22 ubatn hakiki lideri Talat Aydemir deil, Dndar Seyhandr. Fakat Aydemir, Harp Okulu talebeleri tarafndan ok sevildii iin nde tutulmu ve gsterilmitir. Dndar Seyhan ise, bu hareketi daha dorusu muhtemel bir hareketi 14ler adna hazrlam, rgt glendirmi ve kendine gre uygun bulduu tarihte yanllkla dmeye basmtr. Bu konu hakknda Bir senelik gayretler sonunda orduda bize bal olan subaylara, ihtilali devam ettirmek isteyenlere, eitli vastalarda Albay Dndar Seyhann bizim temsilcimiz olduunu, kendisinin verecei talimat dahilinde hareket edilmesi gerektiini duyurmu, 14lere taraftar olanlar Albay Seyhan vastasyla Albaylar Cuntasna balamtk. 22 ubat ayaklanmasn yapanlar; zrhl birlikler ve Harp Okulu idi. Harp Okulunu Aydemir srklemi, zrhl birlikler de bizim iin, bizim temsil ettiimiz devrimci fikirler, ihtilalci metotlar iin harekata katlmlardr. Bunun dnda 22 ubat ncesindeki cuntalar devrinde, ordu iinde bu ilere girmeyen subay kalmamt der. 422 Hkmet, nnnn Talat Aydemire verdii yarglanmama szn temel alan hukuki dzenlemeyi gerekletirmek iin bir tasar hazrlayarak Meclise gndermitir. Herhangi bir cezai tahkikata uramayacaklar ngrlerek emekliye sevk edilen Talat Aydemir ve arkadalar gazetelerde verdikleri demelerde yarglanmann ken dileri asndan bir eref meselesi haline geldiini belirtiyor, kan kanunun kendilerinden ok ordudaki st dzey komutanlar korumaya ynelik olduunun altn iziyorlard. Sivil otorite ve hiyerari, cunta karsnda yaptklar ittifak ile iktidarlarn korurken, gelecekte gerekleebilecek hiyerari d mdahaleye zemin hazrlayacak ve cunta eilimlerini arttracak olan yarglanmama szyle de kendi ipini ekme riskini de beraberinde getiriyordu. Bu nedenle eletirilen nn, 21 Maystaki darbe giriiminde Aydemir iin en ufak bir taviz vermeyecektir. 27 Mays takip eden bu ihtilal teebbsnn ayrntlarndan karlacak genel sonularn en nemlisi, subay kademesindeki ordu mensuplarnn vahim derecede politize olduklar ve zellikle 1963 tasfiyesine kadar geen yllk dnemde hayret uyandracak ekilde kk gruplamalara blnerek mesleki disiplinden uzaklamalardr. 27 Mays ve ertesindeki dnemin, Trk tarihinin genel seyri iinde ancak olmamas gereken vahim bir parantez, en hafif tabiriyle bir dizi talihsizlikler silsilesi olarak kabullenilmesi gerekiyor. 27 Maysn en byk fenal, sanlann aksine
421 422

Hale, Trkiyede Ordu, s. 141. Erkanl, a.g.e., s. 189.

125

DP iktidarna deil, Trk Silahl Kuvvetlerine dokunmutu. O devirle ilgili hatra kitaplarnda subaylarn birbirine silah ekmesi veya birbirlerinin aleyhinde bulunmas, vaka-i adiye saylacak derece sradan ve sk karlalan olaylardandr. Trk ordusu 27 Maysta byk bir travma geirmi ve ihtilalin menfi tesirlerinden uzun sre kurtulamamtr. O derece ki, 12 Eyll 1980 ihtilalinin mimarlar, ite bu yzden daha sonralar 27 Maysta dlen hatalar tekrarlamadklar iin kendileriyle gurur duyabilmilerdi.423 Orhan Erkanlya gre 22 ubatn baarszlk sebebi Talat Aydemirin hatalar ve yetersizliidir. artlar msait olmadndan baarl olamad hkm yanltr. Trkiyede her zaman ihtilal artlar vardr, ksa zamanda oluturulabilir. nemli olan ilk vuruu hedefe ulatrmak, yani mevcut olan iktidar ykmaktr. Trkiyede bir radyo mesajyla meru hkmetler i bandan atlabilmektedir. 22 ubat olaylarnn baaryla bastrlmas hkmeti bir sre iin daha grev banda tuttu. Ancak olaylarn faillerinin yarglanmas ve affedilmesi tartmalar hkmeti olumsuz ynde etkiledi. Zaten tutuklu DPlilerin aff konusu gndemdeki tazeliini koruyordu ve CHP-AP arasndaki en byk mnakaa sebeplerinden birisiydi. zerine 22 ubatlarn aff da eklenince, koalisyon hkmetinin zlme sreci balam oluyordu. 6. Tedbirler Kanunu 22 ubat olaylarnn ardndan Ankarada yaanan panik havas yerini bir daha bu olaylarn yaanmamas iin alnacak tedbirler hakkndaki grmelere brakt. Bunun iin 27 ubatta toplanan mecliste bu konu grld. Toplantdan bir ara kan Adalet Bakan Sahir Kurutluolu ve Basn-Yayn Bakan Kamuran Evliyaolu Meclis Basn Brosuna gelerek basn mensuplaryla grmlerdir. Bu arada Adalet Bakan Kurutluolu unlar sylemitir: 27 Mays ihtilalinin meruiyetine kar giriilen ak ve kapal her trl tahrik ve tecavzleri ve Anayasa nizamn bertaraf etmeye matuf hareket ve davranlar kesin olarak nlemek karar ve babakann daveti ile toplanan hkmet ve drt parti temsilcileri gerekli esaslar tespit etmek zere vazifelendirmi olduu komisyonun n hazrlklarn gzden geirmek iin toplanmtr. Alnmas dnlen tedbirler arasnda konuulmas gereken mevzular henz kesin ve nihai eklini almamtr. almalara devam edilmektedir. Alnmas dnlen kanuni tedbirler tamamen anayasa erevesi iinde olacaktr. Bunun hilafna olan ayialara itibar edilmemesi lazmdr.424

423

Ahmet Turan Alkan, 27 Maysn htilalinin Zedeledii Kurumlar Aksiyon Dergisi, No. 589, stanbul, 2006, s. 1516. 424 Cumhuriyet, 28.02.1962, s. 3.

126

22 ubat Olaylarnn ardndan Tedbirler Yasas Tasars hazrlanmtr. Tasar Anayasa Komisyonunda grlrken hukukulardan da gr istenmi, Prof. Blent Nuri Esen, Prof. Muammer Aksoy, Prof. Faruk Erem bu tasarnn Anayasaya aykr olmad ynnde gr bildirmilerdir. Komisyona iletilen tasarnn en nemli gerekesi olarak; 27 Mays 1960 Devriminin yersiz, haksz veya gayrimeru olduu yolundaki tahriklerin; demokratik dzenin, insanlarn temel hak ve hrriyet lerinin zamanla yok olmasyla sonulanacak bir mahiyet tad vurgulanmtr. Demokratik dzenin Trkiye'de yrtlemeyecei ve yerine totaliter bir rejim getirmek gerektii kanaatini yaymak isteyen hareketlerin de hangi sebeplere dayanrsa dayansn, Ana yasal dzeni bozabilecei belirtilmitir. 425 Bu ekilde balayan yasa grmeleri 3 Mart 1962de sonulanmtr. 5 Martta Senatoda da bu konuyla ilgili tartmalar yaanmtr. APli Senatr Hasan Kangal, Senatrlerin Millet Meclisinden geen yasalarn szgeci olduunu belirterek yasann aceleyle Senatodan gemesi nerine kar ktn ifade etmi ancak bu kabul grmemitir.426 CHPli Muhittin Kl ise yasay Tahkikat Komisyonuna benzerliklerine temas ederek zellikle basna verilecek cezalarn ar olduunu ifade etmitir.427 Tabii Senatr Amil Artus da 27 Mays zedelemeye ynelik birtakm zararl gayretler olduunu belirterek bu tahriklerin, milletin bir ksmn dier ksmna dman ettiini, milleti iki ye bldn ve 27 Mays yapanlara ve onu destekleyenlere kar kin ve dmanlk hisleri oluturduunu belirtmitir. Bu durumun 27 Mays yapanlarn ve destekleyenlerin de kar tarafa ynelik bir honutsuzluk ve hatta dmanlk hissi dourduunu vurgul ayan Artus, bu tahriklere son verilmesi iin drt parti lideri bir araya gelerek oluturduklar tasary desteklemek gerektiini ifade etmitir.428 CHPli Turgut Gle de CHPnin genel grnn aksine yasann Anayasaya uygun olmadn belirtmitir. Bu yasayla hr basnn sesini ksmaya mecbur olmasn, vatan ve rejimin karlar iin zararl grdn, demokratik rejimin her eyden nce basn zgrlyle belli olduunu ve bu ekilde yaadn vurgulamtr. Demokrasi mcadelesinde siyaset adamlarndan ok fazla ile ekmi, hapishane kelerinde yllarn geirmi cefakar basn mensuplarn bu ar kaytlarla snrlandrlmay doru bulmad vurgulayarak tasarya kar kmtr. 429 Genel olarak tasar aleyhinde AP Senatrleri sz alarak konumulardr. Alt saat sren grmelerden sonra yaplan oylama sonucunda tasar 21e kar 100 oyla kabul edilmitir. Bu yasa Senatonun karlat ciddi bir snavdr. 12 YTP, 7 AP, 1er CKMP ve
425

Anayasa Nizamn, Mill Gvenlik Ve Huzuru Bozan Baz Fiiller Hakknda Millet Meclisince Kabul Olunan Kanun Teklifi Ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa Ve Adalet Komisyonu Raporu, CSTD, C:3 B:43, 5.3.1962, s.2. 426 CSTD, C:3, B:43, 5.3.1962, s.130. 427 CSTD, C:3, B:43, 5.3.1962, s,131-134. 428 CSTD, C:3, B:43, 5.3.1962, s.135-136. 429 CSTD, C:3, B:43, 5.3.1962, s.140.

127

CHP Senatr ret oyu vermitir. ekimserlerin ou da YTPli senatrlerden olumutur.430 Tedbirler Yasas drt partinin ittifakyla Meclis gndemine getirilmitir. Bu yasann kmas iin elinden geleni yapan parti liderleri aleyhte oy kullananlarn partilerinden ihra edileceklerini aklamlardr.431 Hatta bunu yerine getiremeyen YTP Genel Bakan Ekrem Alican grevinden istifa etmitir.432 Toker o gn anlarnda u ekilde anlatr: Meclisin 3 Martta yapt toplant da unutulmaz bir oturum oldu. Gn cumartesiydi. Buna ramen, yaklaan ramazan bayramndan nce yasann karlmas zorunluydu. Yasann hazrlayclar Meclis krssne teker teker gelip ihtiyac anlattlar. Be hazrlayc Babakan nn, CHP Genel Sekreteri smail Rt Aksal, AP Genel Bakan Ragp Gmpala, YTP Genel Bakan Ekrem Alican ve CKMP Genel Bakan Osman Blkba idi. Bundan dolaydr ki smet Paa o gn yapt konumada kapal bir rejime geildii yolundaki eletiriyi Bir mecliste temsil edilen btn partilerin mterek getirdii bir kanunla kapal rejim kurulur mu? diye yantlayabildi. Anayasaya aykrlk iddialarna kar da Anayasa Mahkemesinin bir aya kadar kurulacan, eer yasay anayasaya aykr bulursa iptal edeceini syledi. Evet, siyasi partiler zerlerine bomba dm gibi bir durumdaydlar ve Tedbirler Kanunuyla liderler o sahaya bir ekidzen verme imkan kazanmlard. Ama zerine bomba dm gibi bir kurum daha vard: Ordustelik o sahaya dzen verme grevinde smet Paa, partiler konusunda bulduu anlayl yardmlardan, desteklerden de yoksundu ve Cumhurbakan ile evresi Sunay illa emekli et diye diretiyorlard.433 Parti liderlerinin hepsi tedbirleri desteklemitir. Partileri iinde bunun gerekliliinin savunuculuunu yapmlardr. Getirilen tedbirler zgrlkleri kstlam, dncelerini sylemek baz konularda imkanszlatrm, baz yaynlar durdurulmutur. karlan yasa temel olarak iki hedefe kar saldry iddetle yasaklamaktr: 27 Maysa rejimine ve orduya kar. 434 Meclislerden geerek kabul edilen yasa, u temel hkmleri iermitir: A) Anayasa ve hukuk d tutum ve davranlaryla meruiyetini kaybettii Trkiye Cumhuriyeti Anayasas ile de tespit edilen Demokrat Parti iktidarna kar direnme hakkn kullanarak, normal demokratik rejimi btn teminatyla kurmak amacyla Trk Milletinin gerekletirdii 27 Mays 1960 Devrimini sz, yaz, haber, havadis; resim, karikatr vesair vasta ve suretlerle yersiz, haksz veya gayrimeru gsterenler veya st kapal da olsa matufiyeti belli olacak ekilde gstermeye alanlar;

430 431

CSTD, C:3, B:43, 5.3.1962, s.181-182. Cumhuriyet, 02.03.1962, s.1. 432 Cumhuriyet, 07.03.1962, s.1. 433 Toker, Demokrasimizin (19611965) , s. 8889. 434 Toker, Demokrasimizin (19611965) , s.8889.

128

B) 27 Mays 1960 Devrimini zedeleyecek ekilde, bu devrimin neticesi olarak Yksek Adalet Divannca veya sair kaza mercilerine verilmi ve kesinlemi olan karar ve hkmleri sz, yaz, haber, havadis, resim, karikatr veya sair vasta ve suretle ktleyenler veya st kapal da olsa matufiyeti belli olacak ekilde ktlemeye alanlar veya neticelenmi hazrlk, ilk ve son tahkikat ve infaz safhalaryla ilgili resim, hatrat, rportaj yayanlar veya beyanat verenler; C)Mahkumiyetlerinin infaz sresince (B) bendinde sz geen mahkumlara atfe n siyasi veya 27 Mays Devrimini zedeleyici mahiyette uydurma beyanat basna verenler veya basn yolu ile yayanlar veya alenen nakledenler; D) 27 Mays 1960 Devrimini yersiz, haksz veya gayrimeru gsterecek surette, feshedilmi Demokrat Partinin iktidarn venler veya mdafaa edenler; E) Mensup olduklar partinin feshedilmi Demokrat Partinin devam olduunu ileri srenler veya herhangi bir parti lehine bu tarzda faaliyet gsterenler veya propaganda yapanlar; bir yldan be yla kadar hapis cezas ile cezalandrlrlar.435 Celal Bayar anlarnda bu yasann kmas hakknda unlar sylemitir: Tedbirler Yasas, Meclisten kt. Malum bu kanun, basn -evvelkisine nazaran- daha fazla kayt altna almakta, Demokrat Parti'yi, lider ve ileri gelenlerini vmekten, iktidarmzn vcuda getirdii eserleri bahis konusu etmekten, Yassada mahkemeleri kararlarn tahlilden, ve mahkemenin cereyan eklinden ve hakimleri tenkitten men etmektedir. Azami kiinin yannda bu yolda konuulduu takdirde senelerce hapis cezas vardr. Buna mukabil aleyhimizde bulunanlar iin kapy ardna kadar ak tutmaktadr436 Bu gr ayn zamanda af bekleyen siyasi mahkumlarn APye yapacaklar basknn gerekesini oluturmutur. Zaten bu bask, kurulan Koalisyon Hkmetinin sonunu hazrlamtr. 22 ubat Olaynn bastrlmasnn ardndan, bir yandan 22 ubatlarn mevcut siyasi kadro ile demokrasi kurulamayaca aklamalar; bir yandan da AP Grubunun siyasi af konusunda ald karar ak bulmayan smet nn, 30 Mays 1962de istifa etmitir. Koalisyonun biti sebebi olarak APyi iaret etmitir. nn: CHP ile AP arasnda Hkmette anlama olmasna karlk Meclis iinde ve partilerin kendi iinde anlama olmamtr. Esasen buhran da bu yzden kmtr. Bunu n balca sebebi evvelce de sylediim gibi -bir koalisyon kurulduu zaman merkez idarecilerini ve genel bakanlarn hkmete sokmak lazmdr diye vasiyet edeceim demitim-. Bunu bir tarihi hatra olarak anlatmamn sebebi ilerisi iin istifadeyi

435

Anayasa Nizamn, Mill Gvenlik Ve Huzuru Bozan Baz Fiiller Hakknda Millet Meclisince Kabul Olunan Kanun Teklifi Ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa Ve Adalet Komisyonu Raporu, CSTD, C:3, s.B:43, 5.3.1962, s.2. 436 Celal Bayar, Kayseri Cezaevi Gnl, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1999, s.24.

129

salamaktr437 diyerek Ragp Gmpalann hkmette zerine den sorumluluu yapmadn ne srmtr. Cumhuriyet gazetesi bayazar ve 1964te Kontenjan Senatr olan Nadir Nadi, demokratik gereklerin bir trl yerine getirilemediinden hkmetin istifas etmek zorunda kaldn dile getirmitir: "smet nn'nn karma hkmet bakanlndan ekilmesi ile patlak veren buhran, aslnda tek bana bir hkmet buhran deil, fakat yedi aydr srp giden mzmin bir rejim buhrannn sadece bir safhas, belki de nemsiz bir safhasdr... Bizim buhrann nedeni u ya da bu politika kombinezonu ile deil, dorudan doruya rejimle, rejimin bnyesi ile ilgilidir. Soyut demokrasi sevdasndan vazgeip de Atatrk ilkeleri nda Trk demokrasisinin gerekli kld artlar yeniden yaratmadka hibir zaman buhrandan kurtulamayacamza artk inanmalyz... "438 7. 21 Mays Darbe Giriimi ve Sonular nnnn kurduu II. Koalisyon dneminin en nemli olay Talat Aydemirin ikinci darbe giriimidir. smet Paa, Talat Aydemirin byle bir giriimde bulunacan bilmektedir ve buna gre nlemlerini almtr.439 Aydemir ise stanbuldan ksmi destek grrken, Ankarada gvendii Binbas Fethi Grcanla Harp Okulunun komutasn yeniden alarak darbe giriiminde bulunmutur. Radyoevini ele geirmeleri ve TBMMyi feshettiklerin aklamalar arka arkaya gelmitir. Fakat radyoevini ellerinde tutamayan Aydemir ekibi, beklenen desteklerin gelmemesi ile birlikte yenilgiyi yava yava kabul etmeye balamtr. Cevdet Sunayn Silahl Kuvvetlerin hala hkmetin emrinde olduunu aklamas ile birlikte Eskiehirden kalkan uaklarn Harp Okulu stnde alak uu yapmalar Aydemirin tm mitlerini yok etmitir. Ankarada Aydemir ve Fethi Grcan, stanbulda Osman Deniz bata olmak zere tm Harp Okulu rencileri cezalandrlm ve giriim baarsz olmutur.440 Olay zerine Senatoda konuan nn: Olaylarn memleket asndan ne derece elem verici olduunu belirtmeye lzum yoktur. Vazife ehitleri vermi olmamz teessrmz derinletirmektedir. Tek tesellimiz, demokratik rejimin ve Anayasa hakimiyetinin bu imtihandan da baar ile km olmasdr. Dn gece de sylediim gibi, Trkiye'de demokratik rejim ebediyete kadar erefle yaayacaktr441 diyerek demokrasinin atlatt bu ar badireden duyduu mutluluu beyan etmi ve Senatodan byk alk almtr. Ancak Senatonun 21 Mays 1963 tarihli oturumunda nnnn demeci, hkmetin tebrik edilmesi ve giriimi
437 438

CHP, 1962de CHPnin Gr, Ankara, Rzgarl Matbaa, 1962. Nadir Nadi, Balayan Deil, Sren Buhran, Cumhuriyet, 1.6.1962, s.1. 439 Kurtul Altu, 27 Maystan 12 Marta, 2. Bs, stanbul, Ylmaz Yaynlar, 1991,s.240. 440 Cumhuriyet, 22-23.4.1963. 441 CSTD, C:11, B:65, 21.5.1963, s.249.

130

bastrmak iin lenlerin ehit muamelesi grmesi ynndeki teklif haricinde baka bir konuma olmamtr.442 Tabii Senatr Kamil Karaveliolu anlarnda smet nny bu konu hakknda defalarca uyardklarn, ancak nnnn Genelkurmaydan emin tavr ile birlikte konunun zerinde fazla durmadn bu nedenle MBG olarak nnye sitem ettiklerini yazmtr.443 Senatoda bu olay zerine yaanan sessizlik, Ankara Skynetim Komutanl Karargah 1 Numaral Askeri Mahkemesi tarafndan Talat Aydemir, Fethi Grcan lm cezasnn yerine getirilmesine; Erol Diner, Osman Deniz hakkndaki lm cezasnn yerine getirilmemesine dair Millet Meclisinden gelen Anayasa Komisyon Raporu grmelerinde bozulmutur. TBMM, idamlar hakkndaki son karar 28 Ocak 1964 tarihli Senato ile yaplan ortak oturumda vermitir. Ayn gn Mecliste byk bir kavga da yaanmtr. AP Milletvekili Sait Ycesoy ihtilalin baarl olmas halinde yine birtakm adaletsiz uygulamalar olaca ynndeki szleri Meclisi kartrm, Ycesoy konumasna: Bugne kadar neden bir komnistin burnu kanamad. htilalleri yapanlar ne Trk ordusu ne de erefli subaylardr. htilali yapanlar maskelenmi komnistlerdir diye devam edince ortam iyice karm ve oturuma ksa bir ara verilmitir. Verilen arada kulise kan tabii senatrler kendilerine komnist dedii iin Sait Ycesoya saldrda bulunmular, araya APliler girince Tabii Senatr Muzaffer Yurdakuler APlilerin hepsini itham eden szler sylemi, bu sefer de tabii senatrler saldrya maruz kalmlardr.444 Bu tatsz olaylar Senatonun ilk alndan itibaren sregelen gerginliklerin yansmasdr. Yaplan grmelerde sz alan CHP zmir Senatr Enis Kansu idamn hibir ekilde terbiye edici bir mahiyeti olmadn ve bu kararn infaznn Harp Akademisi mensuplar ile bir ksm subaylar iin bir daha silinemeyecek ve kabul hibir zaman mmkn olmayacak duruma sokacan dile getirip idamlarn yerine getirilmemesini teklif etmitir.445 Emekli bir asker olan, AP Trabzon Senatr Yusuf Demirda da tpk Enis Kansu gibi memleketin birlik ve beraberlie en ok muhta olduu bir zamanda Yksek Senatonun byk efkat ve merhamet hislerini kullanarak idama mahkum edilen Talat Aydemir, Fethi Grcann cezalarnn da dierleri gibi mebbet hapse evrilmesini talep etmitir. Tabii Senatr Kadri Kaplan ise idam istenen ahslarn nihayetinde Atatrk bir zihniyetten geldiklerine inanmak istediini ve bu dorultuda hatalarnn affedilmesini arzu ettiini ifade etmitir. YTP Bolu Senatr Srr Uzunhasanolu sert bir
442 443

CSTD, C:11, B:65, 21.5.1963, s.250. Karaveliolu, a.g.e., s.186. 444 Milliyet, 29.01.1964, s.7. 445 CSTD, C:19, B: 49, 10.3.1964, s.193.

131

konuma yaparak, bu suu babas ilese ipini kendi elleriyle ekeceini beyan etmitir.446 Anayasa Komisyon Raporunda Mucip Atakl ve Kadri Kaplan idamlar konusunda muhalif kalmlar ve bunu muhalefet erhinde beyan etmilerdir. 10-11 Mart 1964 tarihinde yaplan uzun grmeler sonucunda Talat Aydemir iin 82 kabul, 26 ret, 9 ekimser ve 8 bo oyla, Fethi Grcan iin 63 kabul, 35 ret, 13 ekimser oyla idam edilmeleri ynnde karar kmtr.447 Bu oylamada tabii senatrlerden Mucip Atakl, Emanullah elebi, Kadri Kaplan Muzaffer Yurdakuler ret oyu vermiler, Ekrem Acuner, Refet Aksoyolu, Vehbi Ers, Suphi Karaman, Osman Kksal, Sami Kk, Mehmet zgne, Mehmet kran zkay, Haydar Tunkanat ise idam kabul etmilerdir. 448 Yaplan oylamada Mucip Atakl ve Haydar Tunkanatn farkl renklerde oy kullanmalar ilgintir. nk bu iki senatr tabii senatrlerin havac kanadn oluturmaktadr. Atakl ve Tunkanat, eski niformalarn giyerek gittikleri Hava Kuvvetleri karargahnda, Aydemirin 03.00 sularnda harekete geeceini bildirmilerdir. Bununla beraber Tunkanat, Meclis Muhafz Alayn da alarma geirmi, bylece iki Senatr Aydemirin ilk giriiminin baarsz olmasnda nemli paya sahip olmulardr.449 Atakl ve Tunkanatn bu giriimleri karsnda Talat Aydemir, anlarnda tabii senatrlerden ve Refet Aksoyolunun da bir ihtilalin hazrlnda olduunu Mucip Atakl, Emanullah elebi, Haydar Tunkanat, kran zkaya, Ekrem Acuner ileri srm ve Hava Kuvvetlerini alarma geiren Tabii Senatrleri CHPye hizmet eden senatrler olarak adlandrmtr.450 Ayrca yine Aydemir anlarnda 21 Mays iin dzenli koordinasyon toplantlar yapldn anlatr. lk koordinasyon toplantlarna katlanlar bir bakma ihtilalin kadrosunu oluturmutur. Bunlarn arasnda Bedii Faik, Celal Sungur, Prof. Cihat Abaolu, zamann Tp Fakltesi Dekan Halit Ziya Konuralp, Hukuk Fakltesi Dekan Naci ensoy, Prof. Ltfi Duran, Cemal Yldrm gibi isimler vardr. Tabii bu koordinasyon toplantlarna, zaman zaman 14'lerden Orhan Erkanl, Fazl Akkoyunlu, Tabii Senatrl er Mucip Atakl, Kadri Kaplan, Muzaffer Yurdakuler, Sezai Okan da katlmlardr.451 Kontenjan Senatr Burhanettin Ulu Hava Kuvvetleri Komutan rfan Tansel ve Kara Kuvvetleri Komutan Nazmi Karakotan yeni mdahale iin destek giriimlerinde bulunmutur. Ancak bu kiiler kendisini yar yolda brakmlardr. Tabii Senatr Mucip Atakl
446 447

CSTD, C:19, B: 49, 10.3.1964, s.193-195. CSTD, C:19, B: 50, 11.3.1964, s.235-250. 448 CSTD, C:19, B: 53, 17.3.1964, s.526. 449 Cumhuriyet, 22-23.5.1963, s.1-3. 450 Aydemir, a.g.e., s.113-133. 451 Altu, 27 Maystan 12 Marta, s.255.

132

Aydemirin son ibirlii ars iin gnderdii kiiye Talat, artk hibir kuvvete sahip deildir, tamamyla zayfladn hissettii iin bizim kuvvetimize snmak istiy or. Kendisi ile i birlii yapamayz diyerek gndermitir.452 TBMMnin kabul ettii 480 Sayl Yasa ile haklarnda lm karar onaylanan Svari Binba Fethi Grcan 26 Haziran 1964 gn ve Kurmay Albay Talat Aydemir 5 Temmuz 1964 gn idam edilmilerdir.453 Dier tutuklularn cezalar 1966da karlan Af Yasas ile ksmen veya tamamen kaldrlmtr. Bununla birlikte mdahale giriimleri srecinde Aydemire destek kan bir ksm tabii senatrlerin ise hibir adli soruturmaya tabii tutulmamas da deinilmesi gereken bir noktadr. Anlardan anlalan; bu kiiler darbe giriimine nce destek vermiler daha sonra da darbenin zor olaca dncesine kaplp bundan vazgemilerdir. Darbe srecinden sonra da hibir ekilde makamlar ve konumlar sarslmadan siyasete devam etmeyi srdrmlerdir. C. Demokrat Partililerin Af Sorunu 1961-1971 dneminin en nemli gelimelerinden biri de af sorunudur. Bu dnem, AP iin maduriyetin en fazla hissedildii bir dnem olduu iin Mecliste ve Senatoda partinin temel hak ve hrriyetler vurgusu ne karlmtr. Bu devrede AP gerek Mecliste gerek Senatoda, gcn hissettiren 27 Mays cephesi ittifakna kar, srekli milletin gasp edildiini savunduu haklarndan, ikayet hakkndan, adil yarglamadan, hukuk devletinden sz etmitir.454 AP Genel Bakan Ragp Gmpala Akehirdeki bir konumasnda; Af muhakkak kacaktr. Sabrl olun ve bilhassa partinize gvenin. Koalisyonda birinci art olarak af vardr. Tahammllerin de bir derecesi olduu muhakkak. Belimizde yumurta kfesi yoktur. Kimseye de perin olmadk. Koalisyon memleketin strabn gidermek iin yaplmtr. Gidermezse koalisyon tehlikeye der diyerek affn koalisyonun yrmesinde etkisine vurgu yapmtr.455 APnin her af isteyiinin sonrasnda, Genel Bakan Gmpala, Cumhurbakanlna arlarak uyarlm, Gmpala da her ankaya'dan ayrlnda yapt aklamalarda 27 Mays'a partisinin ve kendisinin balln belirtme gerei duymutur. Yine bir af istei zerine Grsel ve Fahri zdilek ile gren Gmpala;AP listelerinden kimleri istemiyor ve beenmiyorsanz aln, karn; siz bana emir verin ben onlar ataym. Ben karp atamyorum. Ben DP'li deilim, siz istediniz ben de partiyi kurdum 456 diyerek 27 Mayslara olan doal balln dile getirmitir. AP'nin 1965 seimlerine dein bu genel af konusu dnda hemen hemen hi bir eylem ve istei olmam, yalnzca cumhurbakanl adaylna sivil bir kii olan Ali

452 453

Aydemir, a.g.e., s.201-203. Cumhuriyet, 27.6.1964, s.1. 454 Demirel, Adalet Partisi, s.240-241. 455 Cumhuriyet, 19.01.1961, s.1. 456 Stk Ulay, 27 Mays 1960, Harbiye Silah Bana, stanbul, Hsntabiat Matbaas, 1968, s.193.

133

Fuat Bagil'i nermi o da seilememitir.457 Genel af sorununun bu ekilde srekli gndeme gelmesi ordu iindeki mdahale yanls radikallerce bir kkrtma olarak yorumlanmtr. rnein Tabii Senatr Mucip Atakl bir genel affn ikinci bir askeri mdahaleye neden olabileceine u szlerle dikkat ekmitir: htilale sebep olanlar mazlum, ihtilali yapanlar zalim ilan edilmeye allyor. Gemi zulm ve soygun idaresinin hasreti iinde kvrananlar, unu bilsinler ki ihtilali yapan kuvvetler ayn akbeti ve hatta daha korkuncunu kendileri iin hazrlamaktan bir an dahi tereddt etmezler. 458 Senatoda da af konusuyla ilgili youn tartmalar yaanmtr. zellikle 22 ubat giriimi erevesinde affedilen cuntaclar, APlileri daha da kkrtm ve af konusu kamuoyunu srekli megul etmitir. 10 Mays 1962deki grmelerde bu st dzeye kmtr. 22 ubatlara af getirecek yasa grmeleri ok sert gemitir. APli Senatr Yusuf Demira; Bu tasar ile nn, Hkmet ve dier mesuller, ahsi endie ve sorumluluklarn rtmeye almaktadrlar. Fakat unutulmamaldr ki milletin saduyusu hakiki suluyu vicdannda mahkum etmi ve tarih hkmn vermitir. Durum byle olduuna gre Meclis ve Senatonun bu hususta altrlmas sadece bir formalitenin tekemml mahiyetindedir szleriyle tasary ar bir ekilde eletirmitir.459 Bunun zerine CHP Hakkari Senatr Adil Trkolu milletin yksek karlarn iin Af Yasasnn kmasn istediini belirtmitir.460 Emekli General Cahit Tokgz ise 22 ubat Olaylaryla ilgili yasa tasarn kendisini silah ekerek tehdit eden olunun byk hatasn aile erefi ile ilgileyerek ho gren bir babann zntlere karan efkat hislerine benzetebileceini belirterek, olaya karanlarn affedilmesi iin senatrlere arda bulunmutur.461 CHPli ise Mehmet Hazer af sorununun amacnn belli olduunu, bu sorunu belli kiilerin ve gruplarn kendi siyasi maksatlarna, siyasi istikballerine dayanak yapmak istediklerini belirterek, Kayseride yatan DPlilere af isteyen APlilere gndermede bulunmutur.462 Ksacas grmeler Kayseride tutuklu bulunan DPliler ile TSK mensuplarnn 27 Mays rejimiyle kazandklar konumlar arasnda srdrlmtr. Sonunda bu teklif kabul edilmitir. Ancak bu ekilde ikinci bir darbe giriiminin de n alm olacaktr.

457 458

Nuren Mazc, Trkiyede Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, stanbul, Gr Yaynlar, 1989, s.143. Cumhuriyet, 21.12.1961, s.1. 459 CSTD, C:4, B: 61, 10.5.1962, s.140. 460 CSTD, C:4, B: 61, 10.5.1962, s.142. 461 CSTD, C:4, B: 61, 10.5.1962, s.144. 462 CSTD, C:4, B: 61, 10.5.1962, s.148.

134

Bundan sonra askeri af meselesi kapanm, siyasi af meselesi alevlenmitir. AP grn ortaya koyarak Toptan ve kademesiz bir af istediini aklamtr. Babakan nn, 6 Mays 1962de evine gelen Genelkurmay Bakan Cevdet Sunayla 45 dakika grm, ordunun siyasi af meselesindeki grn, bu toplantda ele almtr.463 Bu toplantlar srerken gazetelerde her gn koalisyonun bitmek zere olduuna dair haberler km ve sonunda smet nn, 30 Mays 1962de istifa etmitir. CHP-AP Hkmetinde zme kavuturulamayan af sorununun ikinci perdesi Ekim 1962de CHP-CKMP-YTP Hkmeti dneminde almtr. Demokratlarn hapis cezalarnn azaltlmasn ngren tasar 12 Ekimde Meclisten getikten sonra 16 Ekim 1962de Senatonun gndemine gelmitir. Ama tartmalar birka gn ncesinden balamtr. Tabii Senatr Muzaffer Yurdakuler: kinci Cumhuriyet Parlamentosunun ald gnden beri, 27 Mays ncesi rejiminin felaketine sebep olan ve temelinde antidemokratik zihniyet yatan bir grup insan, arzularn Parlamentoya ve hkmete kabul ettirmek iin, her trl yola tevessl etmitir.. . Bunlar, bu memlekette huzurun tek artnn, af olduunu, vatan sathnda, her trl ahlak, fazilet ve hukuk llerinin dnda, cemiyet nizamn para para edecek, rahneler aan bir taknlkla, yrterek ve hkmeti ilemez hale getirmek ve hatta felce uratmak suretiyle, bu arzularn kabul ettirmilerdir464 diyerek Af Yasasn gndeme getirenlerin hkmetleri zor durumda braktna vurgu yapmtr. Cemal Tarlan (YTP) bu gr karsnda: Yce Cumhuriyet Senatosu phe yok ki bugn mhim toplantlardan birini yapmaktadr. Bugne kadar ki tutumundan cesaret alarak, deerli senatr arkadalarmz, her trl hislerden ari olarak, bu af tasars hakknda da, gelecek nesillere k tutacak ve rnek tekil edecek bir olgunlukla ve bilhassa darda bu ii bir intikam ve istismar vastas yapmak ve gstermek isteyenlerin kastl tutumlarna frsat vermeyecek bir anlayla en mkemmel kararlarndan birini daha vermi olacaktr 465 eklindeki beyanyla aslnda bu sorunun zmyle birlikte istikrarn da geleceini ifade etmitir. AP grubu adna sz alan Cavit Okyayz ise AP olarak hedeflerini gerekletirdiklerini ifade ederek, tasarnn Millet Meclisinden gemesinden kaynaklanan memnuniyetlerini dile getirmitir.466 Tasarya en sert tepki Tabii Senatr Mucip Atakldan gelmitir. Atakl: Bugn Anayasay tayir, tadil ve ihlal ederek ve eitli adi sular mtereken ileyerek ve iletenle iktidar 2000 ylna kadar brakmayacaklarn alenen ilan eden ve 27 Mays 1960 tarihinde devrilen ve Yksek Adalet Divan tarafndan mahkum edilen, diktaya
463 464

Milliyet, 7.5.1962, s.1. CSTD, C: 5, B: 92, 16.10.1962, s.462. 465 CSTD, C: 5, B: 92, 16.10.1962 s.465. 466 CSTD, C: 5, B: 92, 16.10.1962, s.467.

135

gidiin mmessillerinin aff iin sevk edilen kanun tasarsnn mzakeresine balam bulunuyoruz Siyasi yatrm urunda, her trl tezvir, yalan ve iftiray mubah grerek, tabii senatrlerden bir grubun siyasi aff benimsediklerini ve kendilerinin getirmelerinin uygun olaca teklifine katldklarn Parlamento krssnden ifade edebilecek kadar politik ahlak yoksunu kimseler aramzda bulunduka af huzur getirmez Netice olarak bu Af yasas tasars Anayasann ve 27 Maysn ruhuna da aykrdr. Ben ve benim gibi dnenlerin bu kanun tasarlsna krmz oy vermeleri gerektiini samimi kanaatlerimin bir gerei sayarm.467 ifadeleriyle 27 Mayslarn olaya bakn zetlemektedir. 27 Mays ncesi DPnin en byk muhaliflerinden CKMPyi temsilen krsye gele Niyazi Arnasl da af meselesinin vicdani bir mesele olduunu belirterek ve demokrasi iin bunun gerekli olduuna deinerek, grubunun affa evet diyeceini belirmitir.468 Grmeler sonucunda yaplan oylamada 126 kabul, 23 ret oyu km ve Af Yasas kabul edilmitir. Ret oyu verenlerin hepsinin Tabii senatr olmas da 27 Mays gerekletirenlerin siyasi tavrlarn aka gstermektedir. Affa urayanlar, gemi devrin birinci derecede sorumluluunu tamayan, aralarnda nefretle anlm kimseler bulunmayan, Anayasay ihlal dnda herhangi bir yolsuzluklar tespit edilemeyen ve cezalarnn nemli bir ksmn ekmi olan sululardr. TBMM de hkmetin hazrlad Af Yasas tasarsn 12 Ekim 1962 tarihinde 5 muhalife kar byk ounlukla kabul etmitir.469 Bu ekilde, Yksek Adalet Divan tarafndan haklarnda hkm verilen 347 mahkumdan 258 kii Af Yasasndan faydalanmtr. Bunlarn dnda 6 mahkum lm, 18 mahkum da hastalklar nedeniyle tahliye edilmitir. Ksmi Af Yasasnn 18 Ekim 1962 tarihinde Resmi Gazete'de yaynlanmas zerine 35 cezaevinde bulunan siyasi mahkumlar tahliye edilmilerdir.470 1964te ise hastalklar dolaysyla cezaevinde kalmalar mahzurlu grlen baz hkml DPliler, Cumhurbakan Cemal Grsel tarafndan affedilerek cezaevinden kmlardr. Affedilmesini istemeyen Celal Bayar ise, 6 Kasm 1964 tarihinde Kayseri Cezaevinde bir kalp krizi geirmitir. Bunun zerine salk durumu bir salk kurulunun onayyla 7 Kasm 1964 tarihinde Kayseri Cezaevinden tahliye edilmitir.471 1965 seimlerinden sonra AP bu dnemdeki hkmet programnda bir yasasn karlacan parti programna koymutur.472 Ancak bu sre pek kolay olmamtr. ncelikle 16 Ocak 1966da aralarnda eski Demokratlarn da olduu yirmi bin kiinin aff
467 468

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Resmi Gazete, 31.5.1961, No: 10816. CSTD, C: 5, B: 92, 16.10.1962,s.482-483. 469 Cumhuriyet, 13.10.1962, s.1. 470 Cumhuriyet, 19.10.1962, s.1. 471 F. Hsrev Tkin, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin Gelimesi (1839 -1965), stanbul, Elif Yaynlar, 1965, s.117-121 472 CSTD, C: 31, B:3, 3.11.1965, s.21.

136

ile ilgili bir neriyi Meclise getirmek istemitir. Ancak Senatoda MBG bunun Anayasaya aykr olduunu beyan ederek, hkmet Anayasaya aykr tutum sergilerse meruiyetini kaybedecei uyarsnda bulunmutur. 473 Ancak AP, Temmuz 1966nn sonuna doru af tasarsn gndemine almtr. Ne var ki Senatoda grlecek Af Yasas muhalefetin oturumu boykot etmesi ve bir grup APli Senatrn Rusya gezisinde olmas nedeniyle oturum yapamamtr. AP areyi Rusyadaki senatrleri armakta bulmutur.474 Nihayet tasar 92 oyun 89unun kabul oyu olmasyla Senatodan gemitir.475 Senatonun 21 Mayslarn mebbet hapis cezalarnn 15 yla evrilmesi istei Meclis tarafndan da kabul edilmi ve bu ekliyle Af Yasas kabul grmtr.476 Bu af kapsamnda 87 milletvekili ve 25 senatr iledikleri iddia edilen eitli sulardan ve dosyalardan kurtulmulardr.477 Yine I. Demirel Hkmeti dneminde 26 Aralk 1967 tarihinde olmak zere nc kez af yasas karlmtr. Ne var ki bu yasalarn hepsi, genel af yasalardr. Bu yasalarla affedilmi olmak, eski DP'lilere siyasal haklarnn geri verilmesine yetmemitir. Eski DP'lilerin siyasal haklarna kavuabilmeleri bir Anayasa deiikliini gerektirmektedir. 1965 ylnda ibana gelen AP iktidar Mecliste gl bir temsil olanan elde etmesine karn, ''gnn koullar" gerekesiyle, 1961 Anayasasndaki milletvekili seilme yeterlilii ile ilgili maddeyi deitirerek DP'lilerin siyasal haklarn verme yoluna girmemitir. AP bu adm, ancak 1969 seimi ncesinde, yani haklar iade edilse bile, eski DP'lilerin yaklaan seime girmeleri olana fiilen ortadan kalktktan sonra Mays 1969'da atmtr.478 1969 seimleri ncesinde kamuoyundan gelen talepleri gz nnde bulundurarak AP; CHP ve nnnn destekledii affn gerekletirilmesini salayacak Anayasa deiiklii teklifini Meclis Bakanlna vererek Genel Kurula inmesini salamtr.479 Seim yaklatka partiler hazrlklarn hzlandrmtr. Eski DPlilere medeni haklarnn geri verilmesi, hala heyecan uyandran ve birok semenin partileri desteklemesini salayacak kadar deerli olan bir konudur. Seime girecek partiler bu sorundan yararlanmaya mahkum hissetmektedirler. CHP'nin de desteiyle tasar 15 Mays 1969ta Meclisten gemitir. Ne var ki, komutanlar haklarn iadesine kar km ve bunu partilere aklamtr. Fakat tasardan Demirel'i sorumlu tutacaklar yerde, Meclisten gemesine yardm ettii iin nn'y sulamlardr. Fakat her ey bitmemitir nk tasarnn hala Senatodan gemesi gerekmektedir.480

473 474

Cumhuriyet, 17.1.1966, s.1. Cumhuriyet, 31.7.1966, s.1. 475 CSTD, C: 36, B:97, 1.8.1966, s.587. 476 Cumhuriyet, 2.8.1966, s.1. 477 Milliyet, 21.7.1966, s.1. 478 Yurdakul Fincancolu, Demirel Demokrasinin Duraklama Yllar, stanbul, Bke Yaynlar, 2000, s.43. 479 Cumhuriyet, 8.5.1969, s.1. 480 Ahmad, Demokrasi Srecinde, s.255.

137

Af konusuna CHP destek verirken TP kar km, stanbul ve Ankara niversitesi retim yeleri af Meclise geldikten sonra niversite mensubu 44 akademisyen ve tabii senatrler durumu talihsizlik olarak ifade eden bildirileri ard ardna yaynlamlardr. APnin ise ordu korkusuyla, Senatoda ounluu salayamayaca sylentileri yaylmtr. Gazetelerde 17 APli Senatrn oylamaya katlmayaca ynnde haberler yer almtr.481 AP'nin nnde ak iki kap vardr; ya yasay Senatodan geirip kesinletirmek ya da ertelemek. Senatoda ne tutum taknlaca, yasay durdurma giriiminin ne biimde oluaca zerinde henz karar aamasna gelinmedii bir srada, Genelkurmay Bakan Memduh Tama'tan Demirel'e bir de yaz gelmitir. Ordunun, yasa kesinletii zaman taknaca tutuma deinilen yazda, alt dzeydeki skntlardan sz edilmitir. Cumhurbakan Sunay ise son bir giriimde daha bulunmutur. smet nnye, Senatoda CHP oylarn zgr brakmasn sylemitir. nn, bu zme evet dememitir. Sunay, benzeri neriyi Demirel'e de yapmtr. Bunun zerine Senato grmeleri bir gn ertelenmitir.482 CHP Grubu adna deme veren Hfz Ouz Bekata, CHPli Senatrlerin milli karlar gzeterek ve her eyin stnde milli huzuru dnerek karar vereceklerini belirtirken gazetelerde ise CHPnin afta srarl olduu ynnde haberler kmtr. MBG ise bu durumu 19 Maysta Anayasaya kar giriilen bir suikast tertibi olarak grmtr. 483 20 Mays 1969 gn Senatonun dinleyici sralar toplantdan ok nce dolmutur. Babakan Demirel erken saatte Senatoya gelmitir. AP'de yasann nlenmesi iin bir forml aranmaktadr. Babakan Demirel Anayasa deiikliinin gememesi iin Senatrlerine kesin talimat vermitir. CHP ise, Senatrlerini oyda serbest brakmtr. Ancak nn bir konuma yapm ve yle demitir: "Vicdannzn kararn verin, seimlerde btn bunlar istismar edeceklerdir. Bu istismar dnerek ona gre oy kullann, ben af konusunda sz verdim. Oyunuzu kullanrken btn hususlar gz nnde bulundurun." 484 Oturum saat 15'te almtr. Bakanlk krssnde AP'li Ltfi Tokolu bulunmaktadr. nn de iki arkadayla gelerek arka sralardan birine oturmutur. Turhan Feyziolu ve tm bakanlar da oturuma katlmtr. nce AP'li Senatr Rfat ztrkine o maddenin gndemden karlmasn istemitir. CHP'li Srr Atalay itiraz etmi ve tartmalar yaanmtr.485 Birinci maddede Anayasa Mahkemesine yedek ye

481 482

Milliyet, 16-19.5.1969, s.1. Arcayrek, a.g.e., s.310. 483 Milliyet, 20.5.1969, s.1. 484 Milliyet, 21.5.1969, s.11. 485 CSTD, C:53, B:64, 20.5.1969, s.513.

138

seimi vardr. Gndeme tasar gelmeyince bir anda Senato salonu boalm ve oturum bu ekilde kapanmtr. 486 Demirel AP Senato Grubunu ertesi sabah toplayarak bir neri sunmu ve zellikle orduyu rencide etmemenin de APnin grevlerinden olduu vurgusunu da yapmtr: "Sayn Cumhurbakanmzn ortaya koymu olduu yeni faktr ve dier deitirme tekliflerini tetkik etmek zere kanun teklifini komisyona havale edelim. Seimlere gidelim. Vatandaa hadiseyi btn aklyla anlatalm. Yeni gelecek Meclis meseleyi ele almak imkann bulur. Bu suretle hem Millet Meclisinin vermi olduu oylar boa git mez hem Senatomuz zedelenmez hem de seimlerde vatandalarmzn hakemliiyle ortaya kan duruma gre mesele bir neticeye ular Siyasi haklarn iadesi vazifemiz de orduyu rencide etmemek vazifemiz deil mi?" 487 Bu konuma zerine AP Senato Grubu, Demirelin nerisini 4'e kar 82 oyla kabul etmitir. Ayn gn Celal Bayar ile arkadalarna siyasal haklarnn geri verilmesi nerisi Senato Genel Kurulunda 63'e kar 83 oyla komisyona havale edilmitir. Bu, siyasal haklarn 1969 seimleri sonrasna kalmas anlamna gelmektedir.488 Bunun zerine Demirel ve AP'li Senatrler rahat nefes almlardr. Askeri mdahaleden korkan ve hibir ekilde askeri hakimiyete meydan okuyacak durumda olmayan partiler, liderlerinin tavsiyesi zerine tasary geri ekmitir. Ordunun kurmay heyetinin affa kar olduu aka ortaya ktnda af imkansz hale gelmitir. Teklifin geri ekilmesi Silahl Kuvvetlerin hassasiyetini yattrmtr. 1969 seimlerinden hemen sonra II. Demirel Hkmeti dneminde bu sorun tekrar gndeme gelmitir. Af tartmalarnda MBG aleyhteki tutumunu srdrmtr. MBK Grubu, kendilerini ilgilendirecek bir Anayasa deiiklii nerisine kar kaca hususunda smet nn'den gvence istemitir. CHP Genel Bakan, kendisini ziyarete gelen MBK yelerine bu gvenceyi vermitir. Bunlar yaanrken CHP saflarnda da zlme gze arpmtr. Seimden nce baz CHP senatrleri kendi aralarnda toplanarak neriye olumlu oy vermeyeceklerini ilan etmilerdir. Siyasal af komisyonda, Meclisten gelen ekliyle aynen kabul edilmitir. Senato Genel Kurulunda da kabul edilecei anlalmtr. CHP Genel Bakannn Celal Bayara sz verdii haberlerini nn yalanlamtr: "Bu vesileyle kamuoyuna bildirmek isterim ki, nn Celal Bayar'a sz vermitir veya Celal Bayar'dan baz szler almtr gibi haberlerin de, imalarn da asl yoktur. Bayar ile aramzdaki mnasebet kamuoyu nnde cereyan etmitir. Aralarnda kamuoyunun bilmedii tek tarafl veya karlkl sz verme ve alma bulunmamaktadr." 489

486 487

CSTD, C:53, B:64, 20.5.1969, s.515. Milliyet, 22.5.1969, s.11. 488 Milliyet, 22.5.1969, s.1. 489 Toker, smet Paann Son Yllar s.168.

139

Oylama ncesi Senato Grubunda konuan Demirel ise Hava aktr, eski hava deildir. Bunu seimlere medyunuz diyerek yaklak 6 ay nce Trkiyenin getii keskin dnemece atfta bulunmutur.490 Siyasal aff ngren Anayasa deiiklii nerisi 4 Kasm 1969 tarihinde Senato Genel Kurulunda grlm ve 150 kiinin katld oylamada 126 oyla kabul edilmitir. Fakat bir ikinci oylamann daha yaplmas lazmdr. O da, 5 Kasm Perembe 1969 olmutur. Bu kez kan olumlu oylarn says 127 olmutur. Bu ekilde 27 Mays sonras dnemin en tartmal konularndan olan ve Senatoda srekli olarak tartmalara neden olan af sorunu, Celal Bayar ve eski DP'li arkadalarnn siyasal haklarna hukuken kavumalaryla nemli bir aama kaydetmitir. 491 ki oylama arasnda konumay reddetmi bulunan Celal Bayar sonu kesinletikten sonra yle demitir: "Btn haklarmz alamadk. Vatandalk haklarnn sadece % 85'ini alabildik. Geri kalann da almay mit ediyoruz." Siyasal haklarna kavutuu iin Bayar'n eski Cumhurbakan sfatyla, tabii senatr olarak Senatoya girme hakk domutur. Celal Bayar, tabii senatr olarak Senatoya girmeyeceini aklamtr.492 Bu af sorunun iki nemli sonucu daha olmutur. Birincisi, 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin, resmen ifade edilmeyen nedenlerinden biri bu af konusu olacaktr. kincisi, Celal Bayar'n da desteiyle AP blnecek, Demirel btesine krmz oy veren 41 milletvekilinden 26's partiden ihra edilecek ve baz senatrlerle birlikte Demokratik Partiyi (DP) kuracaktr.493 D. 147likler Olay 27 Mays sonras dnemde niversitelerle ilgili en nemli gelimelerin banda 147likler Olay gelmektedir. 28 Ekim 1960 tarihinde MBKnn ald 114 Sayl Yasayla 28 ordinarys profesr, 57 profesr, doent ve asistanlardan oluan bir grup niversiteden tasfiye edildi. Tasfiye edilenler arasnda Tark Zafer Tunaya, Yavuz Abadan, smet Giritli gibi 1961 Anayasas hazrlk srecine katk salam bilim adamlar da bulunmaktadr.494 Kamil Karaveliolu anlarnda: Sami Kk ben ve Suphi Grsoytrak aknlk iindeyiz. Kar kyoruz... ki gn tartma devam ediyor, ikna edemiyoruz. Bir ksm saduyusuna gvendiimiz arkada da
490 491

Milliyet, 5.11.1969, s.1. Milliyet, 6.11.1969, s.1. 492 Toker, smet Paann Son Yllar s.170-171. 493 Fincancolu, a.g.e., s.46. 494 Gevgilili, a.g.e., s.169

140

arlklarn koymuyorlar, hatta raportre sahip kyorlar. rfan Solmazer kabna samayan bir arkada; itirazlara kzyor, olmuyor... Hatamz anlyoruz, ama i iten geiyor. Solmazer hazrlad metne dokundurmak istemiyor, stelik bir ksm arkada da rfan' krmamak havasnda, laf anlatamyoruz. Bir baka hata da listede o gn fiilen bakanlmz yapan niversiteden gelme profesr bakanlar da listeye alnm. Biz bakan yapmz fakat yasa ile niversiteden kovuyoruz. Olacak ey mi? Neyse iki gn sonra ancak onlar listeden kartabiliyoruz. Teklif yasalayor, bu mzakerelere hibir paa katlmyor495 diyerek aslnda olayn birka kiinin hatas sonucunda olduunu ifade etmeye almtr. Ancak Nisan 1962deki niversite yelerine haklarnn iadesi hakknda yaplan oylamada Karaveliolu ve Grsoytrak ret oyu vermilerdir. Olay zerine 1961 Anayasasn hazrlayan, komisyonun bakanln yapm stanbul niversitesi Rektr Sddk Sami Onar: 147 arkadamdan ayrldktan sonra artk bu koltukta oturamam, onlarn itimatlar onlarn oylar ile bu greve getirildim ve onlarla beraber mcadele ettim. Onlar ayrldktan sonra benim devimin manas kalmad. diyerek grevinden istifa etmitir.496 Olay zerine bir aklama yapan Ankara niversitesi Senatosu da niversitelerde bir tasfiyenin gereklii olduunu ancak bunun ynteminin belli olmas ve grevine son verilecekler hakknda kriterlerin olmas gerektiini bu nedenle yaplan tasfiyelerde oluan hatalarn giderilmesi gerektiini ifade eden bir aklamada bulunmulardr.497 114 Sayl Yasayla elien 115 Sayl Yasayla niversitelere zerklik verilmi olmasna karn, 114 Sayl Yasa gerek niversite, gerek basn, gerek kamuoyunda byk tepkiyle karlanm, yasann yrrle girmesinin hemen ardndan birka aylk srede, yasay eletiren 154 tane ke yazs eitli gazete ve dergilerde yaymlanmtr. Yasa taslan hazrlayan MBK yesi rfan Solmazer askerlik anlarndan esinlenerek olay hakknda yle bir beyanatta bulunmutur: Biz askeriz ne yaptmz biliriz Biz milleti idare etmesini biliriz, okuldayken bize strateji diye bir ders okuttular. Belki de bu 147lerde baz isabetsizlikler olmutur ama askerlikte esas on mermide dokuzunu isabet ettirmektir.498 Cumhuriyet gazetesi yazar Nadir Nadi bu soruna kesinde deinerek, yaplan hatann dzeltilecei ynndeki tahminde bulunmutur: 147'ler meselesi ise bugne dein izahsz kalmtr. Bu retim yelerini yerlerinden, yurtlarndan olmaya zorlayan nedenler hala kaln bir sis perdesi altnda sakldr. Sis bulunan yerde rahatsz edici birtakm dedikodularn eksik olmayacan hep biliriz.
495 496

Karaveliolu, a.g.e., s.75. Milliyet, 29.10.1960, s.1. 497 Milliyet, 29.10.1960, s.1. 498 Mazc, a.g.e., s.202.

141

Nitekim bu dedikodular aylardan beri ortalkta dolamakta ve yurttalar zmektedir. Bu meselenin hep byle zmsz duracan sanmak yanltr. Bir gn elbette ortalk aydnlanacak, hata mutlaka dzeltilecek ve hakszla urayanlar manen olsun tatmin edileceklerdir. 27 Mays hareketinin zdenliine yrekten inanan bizler, istiyoruz ki bu hatay dzeltme ii gelecek seimlerden sonraya braklmasn, imdi yaplsn. MBK'nn iyi niyetlerinden kimse phelenmedii iin de ortada tereddde yer olmadn sylyoruz.499 Bu sorun retim yelerinin grevlerine yeniden dneceklerini bunun iin komisyon kurulduunu ieren haberlerle, MBK yelerinin birbirlerinin aksine verdikleri demelerle srp gitmi, bir noktada Yassada davalarnn glgesinde kalarak belli bir dnem unutulmutur. Nitekim sivil irade tekrar ynetime getiinde konu grlmek zere nce Meclis sonra Senato gndemine tanmtr. Konu Senato gndemine ilk olarak 1962 bte grmelerinde gelmitir. 1962 stanbul niversitesi 1962 yl Bte Karma Komisyonu Raporunda: 114 Sayl Yasa ile niversite camiasndan uzaklatrlan 147 ye ile niversitelerin fakltelerinde bu arada stanbul niversitesinde telafisi g olan bir hayli sarsnt tevlit etmitir eklinde yer alan gr, 147 retim yesinin grevden alnmasnn ortaya kard skntlar gstermek iin yeterlidir.500 CHP-AP Hkmeti dneminde 114 Sayl Yasa deiikliini ngren teklif Senato gndemine gelmitir. Yaplan grmelerde YTP adna konuan Sabahattin Orhon, Senato Grubu olarak 147lerin niversiteye yeniden dnmelerini salayacak yasann uygulanmasnn hak, adalet ve akln zaferiyle sonulanacan belirtmitir. Orhon ayrca niversite zerkliinin anlam ve amacna en kk bir leke srdrmemek titizlii iinde, niversite Yasasnn erevesinde adilane kararlarn Senato tarafndan alnacan ve Parti Grubu olarak buna destek vereceklerini ifade etmitir.501 Tabii Senatr Ahmet Yldz ise: htilalden sonra ve tasarruftan aylarca evvel niversitelerce byle bir tasarrufa giriilmesi gerektii hakkndaki telkinlerimize, hep tasvipkar ve mit verici cevaplar aldmz halde devam eden temaslarmzda, retim yl balangc yaklancaya kadar, hibir sonu alamadm. Gerekli olduuna inanlmasna ramen, mevcut yetkili organlar eliyle, bir trl yaplmas mmkn olamayan bu ii artk kendimiz yapmak zorunda kaldk. Bu yasann hazrlanmasnda bizlere hakim olan espri, ilerindeki baz retim yeleri yznden niversitelerimize yneltilen hcum ve ykc tenkitlerden bu en yksek bilim

499 500

Nadir Nadi, Bugnn i Yarna Kalmasn!, Cumhuriyet, 4.3.1961, s.1. CSTD, C:2, B:32, 6.2.1962, s.10. 501 CSTD, C:3, B:50, 12.4.1962, s.300.

142

kurumlarmz koruyabilmek ve onlarn verimini ykseltmektir diyerek kendilerine yneltilen eletirilerin haksz olduunu belirtmitir.502 CKMP Ankara Senatr Niyazi Arnasl ise gemiteki birtakm olumsuzluklarn MBKya yklenmesinin hata olduunu, 147lerin iinde insan yetitirmeksizin kendi bulunduu krsy korumak gayretinde olan ve bununla birlikte de eser yazmayan, kitap karmayan, yeni dnya bilim hareketlerini izlemeyen kimseler bulunduunu, aslnda bu uygulamann doru olduunu ancak uygulan eklinin yanl olduunu ifade ederek Ahmet Yldza destek vermitir.503 AP grubu adna konuan Ferit Alpiskender ise karlan 114 Sayl Yasada kt niyetli bir partizanlk kokusu grmediklerini ancak bir hata varsa bunun bir hukuk hatas olduunu ve Byk htilali baaranlarn byk iler arasnda byle bir hukuk hatasna dm olmalarnn doal olduunu dile getirmitir.504 Bu grmelerde 147 akademisyenin grevden alnmalarna en sert tepki YTPli Senatr Mehmet Ali Demirden gelmitir. Demir, 114 Sayl Yasay niversitelere ve btn milli eitim mensuplarna indirilen en byk darbe olarak nitelemi ve bu yasas karanlarn karc ve bir o kadar da egoist olan birka kiinin tahriklerine kapldklarn ifade etmitir. Bu konuma zellikle MBK yesi tabii senatrlerin tepkileri sert olmutur.505 CHP adna konuan Hfz Ouz Bekata da bu yasa tasarsyla artk 1471erin, 18 ay gibi bir zamandan beri hasretini ektikleri bilim ocaklarna tekrar dnecekleri ni ve bu suretle toplum hayatn megul eden bir sorunun daha halledilmi olacan dile getiren ksa bir konuma yapmtr.506 Bu grmelerden sonra niversite retim yelerinden bazlarnn grevlerine dnmelerine, bazlarnn dier faklte ve yksek okullara nakline dair 114 Sayl Yasann baz maddelerinin kaldrlmas ve yeni hkmler eklenmesi hakkndaki yasa tasars iin 115 oy kullanlmtr. 96 kabul, 17 ret, 2 ekimser oyla kabul edilmitir. Oylamada Stk Ulay haricinde 16 MBK yesi ret oyu kullanmtr.507 24 Nisan 1962de stanbul niversitesinden Zeki Zeren, Cevdet Perin, Abdulhak Kemal Yrk milletvekili olduklarndan yasann dnda tutulmu ve 89 retim grevlisi iin davetiye hazrlatlmtr. Yine T ve Ankara niversitesi Senatolarnn ald kararlarla, retim yeleri tekrar niversitelerine dnme olana bulmulardr. Bu

502 503

CSTD, CSTD, 504 CSTD, 505 CSTD, 506 CSTD, 507 CSTD,

C:3, B:50, 12.4.1962, s.303 C:3, B:50, 12.4.1962, s.304. C:3, B:50, 12.4.1962, s.306. C:3, B:50, 12.4.1962, s.308-309. C:3, B:50, 12.4.1962, s.311-312. C:3, B:50, 12.4.1962, s.322.

143

ekilde gndemi uzun sre megul eden bu sorun kapanmtr.508 Ancak niversitenin zerklii konusunda tartmalar uzun sre kamuoyu gndemini megul etmitir.

508

Milliyet, 25.4.1962, s.1.

144

27 Mays darbesi, yakn dnem tarihimiz iinde meruluk gerekesi olarak beka kaygsnn bulunmad ilk darbedir. ncelenen dier darbe veya mdahalelerde darbelerle Osmanl Devletinin iinde bulunduu uluslar aras nitelikteki gaileler arasnda ok da zayf olmayan bir illiyet rabtas bulunmaktadr. 1876 Darbesi ve 1908 Mdahalesi ile lke anayasal ve parlamentolu bir yapya kavumutur. Ksaca mdahalelerle lkenin beka kaygs ve anayasal gelimeleri arasnda yakn bir iliki gze arpmaktadr. Bu anlamda 27 Mays darbesi ve 1961 Anayasasnda, beka kaygs sz konusu deildir. 27 Mays darbesi, karde kavgasn nlemek ve DP Diktatrlne son vermek iddiasyla ve tam bir tarafszlk sylemiyle gerekletirilmitir. Ancak darbe ertesi yaananlar, bu iddiay nakzetmitir. Dier siyasi partilerin de faaliyetleri durdurulmu olmakla birlikte sadece Demokrat Parti, o gne kadar siyasi partiler iin tatbik edilmeyen bir gerekeyle, kongresini zamannda yapmad iin mahkeme safahatnda usulszlkler de yaplarak kapatlmtr. Bunun ilk siyas-hukuk pratik sonucu, Kurucu Meclisin tekilinde grlmtr. MBKnn dzenlemeleriyle hibir DP yesinin Kurucu Meclis yesi olmamas salanm, Kurucu Meclis CHP arlkl bir yap olmutur. Partilere tannan kontenjan snrl olduundan il ve meslek temsilcilerinin kahir ekseriyeti de CHPlilerden seilmitir. Bunlarn nemli bir ksm da CHP milletvekillii yapm isimlerdir. 1961 Anayasasyla ilk defa bir anayasa, halka gvensizlii temel ilke edinmitir. Mill irade kavram, nemsizletirilmi, Mill Egemenlik, milletin, seilmilerin deil, oluturulan kurumlarla atanmlarn inhisarna braklmtr. 27 Mays darbesinin en nemli sebeplerinden birinin brokratik mekanizmayla semen kitlesinin tercihlerinin uyumamas olduu grlmektedir. Hileli 1946 seimleri dhil, semenler, kendilerine imkn verildiinde iradelerini ve tercihlerini farkl biimde yanstacaklarn izhar etmilerdir. 1946-1960 yllar arasnda yaplan hibir seimde Cumhuriyeti kuran irade olduu iddiasn ska dile getiren CHP baarl olamamtr. DP de ok gl ekilde kt 1954 seimlerinden sonra anlalmas zor baz tasarruflarda bulunmutur. Ancak Krehirin ile yaplmas gibi tasarruflar her ne kadar gl bir partinin ihtiya duymamas gereken kararlar olsa da bunun, idam gerektirecek bir anayasay ihlali suu deil, Osman Blkbann setirilmemesi iin teebbs edilen yanl bir siyas tercih olduunu kabul etmek makul olacaktr. 27 Mays darbesine doru DPnin semen desteinde cidd bir d gzlemlenmese de brokratik yapy ve aydn evreleri karsna ald, basnnsa tamamen muhalif bir izgiye kayd sylenebilir. Basnn bir ksmnn DPnin basn politikalarndan dolay muhalefete getii grlmektedir. 27 Mays darbesi, millet ounluuna dayanmann, inanlmaz yatrmlar yapmann, millete hizmet etmenin otomatik olarak bir darbeyi engelleyemeyeceinin de somut bir 145

rnei olmutur. 27 Maysta millet ounluu ve semen; irade beyan ve tercih izharnn tesinde siyas gelimelere mdahil olabilecek bir seviyeye ulaamadn gstermitir. DP Hkmeti, Trk Milletinin geleneksel muhalefet ve destek algsn doru okuyamamtr. Babakan Adnan Menderesin ziyaret ettii her vilayet, kendisini cokuyla karlamaktadr. Darbeye takaddm eden gnlerde yapt zmir Mitingine yaklak 200 kiinin katld yazlmaktadr. Ancak sadece darbe ertesi deil, infazlar olduunda da kayda deer bir tepkiye tesadf edilmemektedir. Millet ounluu, eylemli tepki ve destek dncesinden uzak grnmektedir. Ancak seim eklinde tecelli eden irade beyanyla eylemli olarak gsteremedii tepkiye yakn bir tercihten de ekinmemektedir. Anayasa oylamasnda anayasaya %40 civarnda hayr oyu vermesi ve 1961 seim sonular bu sosyal-psikolojik olgunun da gstergeleri olarak okunmaldr. 27 Mays darbesine takaddm eden gnlerde DP iktidarnn yalnzlat grlmektedir. Ancak daha da ilginci hibir genlik ve renci tabanna dayanmad anlalmaktadr. Bu durum DPnin altyap yatrmlarna, yol, fabrika, okul, baraj yapmna nem ve ncelik verirken insan faktrn gz ard ettiini de gstermektedir. DP, niversite genliinin tek-ynl geliimi ve bunun neticesinde de CHPli kitlenin younluunu okuyamam gibi grnmektedir. Genlik heyecannn bu derece younluunun muhalefet igdsyle izah edilemeyecei aikrdr. Bu bir eitim meselesi gibi grnmektedir. Ankaraya kylerden tamayla getirilen toplama vatandalar dnda Aktif kitle destei bulunmayan DPnin salt semen ounluuna gvenip gerekli tedbirleri almamas darbenin sebebi deilse bile kolayca gerekletirilmesinin mhim bir amilidir. 27 Mays darbesi bir halk ihtilali grnmnde deildir. Darbeler, lkelerin bakente uzak veya yakn vilayetlerinde deil, bizatihi bakentlerinde gerekletirilir. 27 Mays darbesi kitle destei asndan sadece stanbul ve Ankaradaki renci olaylaryla merulatrlmaya allmaktadr. Bunlarn darbeye etkisi darbecilerin yazlan hatratlarna gre sebep olacak nemde deildir. Ancak cidd bir gereke oluturduu da kabul edilmelidir. Her eye ramen darbe, askerler tarafndan planlanan, gelitirilen ve baarlan bir harekettir. Bu adan DP iktidar yakn tarihimizin akllarda tazeliini koruyan zelliini dikkate almayarak darbeyi hiyerarik gayrimeru bir asker hareket olarak telakki etme yanlna dm, ordu st kademesinin kendisine balln ve verilen teminat yeterli grmtr. 27 Maysa doru darbe, gstergeleri, emareleri itibariyle ihtimal d bir seenek deildi. Veriler bir darbenin mutlak ve muhakkak olmasa bile gl bir ihtimal olduunun anlalmasna yeterdi. Ancak gerekli tedbirler alnamam, aslnda alnsa da muhtemelen ge kalnm gibiydi. nk Milli Savunma Bakanlnn en kilit noktalar darbeye niyetli subaylar tarafndan ele geirilmi, tm kritik noktalara bu hedef dorultusunda atamalar gerekletirilmiti. Yine de istihbarat kanallar daha gl alsayd, darbenin n alnabilirdi gibi grnmektedir. 146

DP Hkmeti, demokrasinin seimlerle tecelli edecei, herkesin tecelli eden neticeye inanmas gerektii anlayyla hareket ettii iin de darbenin gerekleme vasatn tahlil edememitir. Oysa lkemizde gl brokratik yap, temellerini tepeden inmecilik diye tesmiye edilen bir anlaytan almaktadr. Cumhuriyetin ilk dnemi, tm kurumsal yapnn belli bir gr dorultusunda belirlendii, oulculuun eksen ve etken olmad bir dnmn de yaand yllard. Byle bir yapdan ok partili, demokratik bir yaama geilmesi dnmn de ayn hzla gerekleecei anlamna gelmemekteydi. 27 yl boyunca tm kurumlaryla iktidarda kalm bir yapnn kazanmlarn kaybetmesi anlalabilir bir ey olarak hesaba katlmalyd. Bu yapnn 1950 ve 1954 seimlerinde grece gerilemi olmas, sessiz kalmas, yanlgyla tasfiye edildii eklinde anlalmtr. Oysa 1957 seimlerinden sonra bu yapnn tm canllyla ayakta durduu az-ok grlmeye balanmt. CHPnin siyas temsilciini yapt bu yap, btn unsurlaryla belli dozajlarda muhalefet getiler. CHPnin ypratc muhalefeti ise, DPnin klcal damarlarna kadar etki edebilecek bir profesyonellikteydi. DP, bu noktada CHP muhalefetinin sinir harbi zerine kurulu muhalefetini de okuyamam, ayn sertlikle cevap vermitir. Oysa kurumsal yap Ankara ve brokrasi merkezlidir ve bu merkez, siyas iktidardan ok CHPye yakndr. Bir mdahalede aktif ve belirleyici olan yap brokratik yapdr; semen deil. DP, bu yapy dntremediinin farkna varamad gibi stelik bir de bu yapnn eline istemedii kadar koz vermitir. DP, bahanelerin ou zaman sebep telakki edilebilecei gereini de dikkate almamtr. DPnin veklet emrine ald akademisyen ve resen emekliye sevk ettii yarg says fazla deildir; ancak dnemin nezaketi bu kabil kararlarn sahip olduklar nemden ve tadklar arlktan daha farkl bir ekilde anlalmasna ya da istismarna msaitti. Brokratik yapnn tahrikkar iktidar olma arzusuna verilen cevap ayn ekilde ve slupta olunca kaybedenin DP iktidar olmas kanlmazd. DP, 10 yllk srecin demokrasi kavramnn ve anlaynn yerletii yanlgsyla, demokratik grnml demokrasi d propagandaya ayn ekilde demokrasi d usullerle cevap verdi. DP, tongaya dm, ok iyi kamufle edilmi demokrasi d muhalefete, yine ayn ekilde cevap verirken ayn baary gsterememitir. Tahkikat Encmeni kurulmas, esasen 1924 Anayasasna deil, maslahata ve mcadele tekniine aykryd. CHP ve brokratik yapnn muhalefet ve propaganda da ne kadar ykc davranrsa davransn demokrasi kavramna snma mazereti vard; oysa DP, buna kar kurumlarla cevap verdi. Aslnda Tahkikat Komisyonu kurulmas ve TBMMnin tatile girmesi, tek siyasi-kurumsal yap olan komisyonla i grdrlmesi neticesini dourduu iin olaylarn hzlanmasna da sebep olmutur. Radyonun inandrcl halk nezdinde bir mana ifade ediyordu; brokratik yapnn deil. Tahkikat Komisyonunun ald yayn yasa darbe ertesi sosyal cinnet eklinde tezahr edecek kyma makineleri ve benzeri haberlerin de sebeplerinden biriydi. Hi olmazsa darbe ncesi kyma makineleri uydurmalar tedavlde deilse de stanbul ve Ankarada birok niversite rencisinin gvenlik gleri tarafndan ldrld iddias yaygnd. Komisyonun stanbul-Ankara Olaylar iin koyduu yayn yasa pireyi deve, habbeyi kubbe yapmtr. CHP milletvekilleri bile 147

mecliste 30 kadar rencinin ldrldn syleyebilmilerdir. DP, yanl bir taktikle hem meclisi tatile sokmu hem de Komisyon kanalyla basn yasa getirmiti. Artk tm kanallar kapalyd ve muhalefet de bunu alabildii kadar istismar etti. DPnin hatalar tolore edilebilirdi ve zaten bunun belirtileri de grlmeye balamt. En azndan ok tepki eken Tahkikat Encmeninin grevinin son bulduu bizzat Menderes tarafndan ifade edilmiti. renci lmlerinin abartld gibi olmad, rencilerin hedef alnarak ldrlmedikleri de ispatlanabilirdi; ancak darbe ihtimalinin gl seenek olarak kabul edilip yine de kalmsa alnacak baz tedbirlerin alnmamasnn izah yoktu. Darbeler, d gvenlik ve lke menfaatlerinin tehlikeye sokulduu gayrimeru hareketlerdir. 27 Mays darbesi ertesi gazetelerin manetini ssleyen silah depolarnn bir ksm Kbrsa gizlice gnderilecek silahlarn sakland yerlerdir. Darbe esnasnda birok yetkili gzaltna alnd iin bu konuda doru bilgiye ulamak ve gerekli tedbirleri almak ksa srede mmkn olamamtr. Dikta, Gestapo, Menderesin silahl birlikleri sylemlerinin Kbrsa gnderilecek silahlarla ilikili olmas ilgintir.

27 Mays rneinde grld zere darbeler, nefretin ve kinin boca edildii hareketlerdir. zellikle basnn ve niversitenin intikam korkun olmutur; bu korkunluk, sosyal psikolojinin rnek dnem-olay kabul edip inceleyecei bir zenginlie sahne olmu, idam talebi ve srar bir histeri halini almtr. O dnem muhalif basn mensubu ve talebe olup da idamlar srarla talep etmeyen kimse yok gibidir. Darbeler tm dengelerin altst olmasna sebep olan hareketlerdir. Sadece ynetimde deil, sosyal hayatta da kargaalar ba gstermekte, hakl haksz tasfiyeler, ihbar furyalar, kt muamele mill btnle de zarar vermektedir. Darbeler, toplum barn da dinamitleme potansiyeline sahiptir. 27 Mays bu adan da ibretliktir. Ac olaylarn yaand blgelerde mukim Krt kkenli ileri gelen vatandalarmz, srf DPli olduklar iin toplama kamplarna alnm, bilahare iskna tabi tutulmu, bu da blgede telafisi zor hasarlara yol amtr. Oysa blgede 1938le son bulan olaylardan sonra belli bir sknet hsl olmu, 1950-1960 arasnda da devlete krgnlklar olan baz Krt kkenli vatandalarmz DP iktidarnn zgrlk almyla devletle olan ksknllerini unutmulardr. DP iktidaryla birlikte bir bar salanmtr. 27 Mays darbesinden sonraki gzalt ve isknlar, siyasal Krt hareketinin de sebeplerinden biri olarak zikredilmektedir. Darbeler, sebep olduklar kirliliklerin uzun mddet temizlenemedii hareketlerdir. 10 yl boyunca lkeyi ynetmi isyanlarn yzlerinin tkrk ve balgam iinde kalmas, ocuklar yandaki subaylarn sra dayandan geirilmeleri, bir ksmnn idam edilmesi, idam edildikleri ipin miraslarndan, ailelerinden tahsilini havi makbuzlarn kaplarna 148

yaptrlmas kkl bir devlet gemii ve idare gelenei olan bir lkenin kaldrmakta zorlanaca kirliliklerdendir. 27 Mays gecesi tm Harbiye talebelerinin silahlanp DPli avna kmalar da asker okullarn eitim-retim problemine iaret etmektedir. Darbeler, bumerang etkisi yapan hareketlerdir. 27 Mays ncesi smet nnye zarar gelir endiesiyle nnnn evinin civarnda devriye gezen Fethi Grcan, 27 Mays darbesinden sonra nny de hedef alan bir darbe teebbsnn aktr olmu ve idam cezas CHP arlkl bir oylamayla tasdik edilmitir. Darbeler, zamanla destekilerini ya da sempatizanlarn bile hedef alabilmektedir. Darbeler, halk iradesinin nndeki en byk engeldir. Srf 1961 seimlerini CHP kazanamad diye yeni asker hareketlilikler ba gstermi, nnnn babakan olmasyla ortalk durulur gibi olmutur. Cumhurbakanlna adayln koyan Ali Fuad Bagil lm tehdidiyle adaylktan vazgeirilmi, Cemal Grsel, meclisin silahla tehdit edilmesi neticesi Cumhurbakan olmutur. Darbeler, getirdikleri yeni kurumlarla da millet iradesini dengelemek istemiler ancak ilgintir, seimin sz konusu olduu kurumlarda tam aksi neticelerle karlamlardr. Senato seimlerinde ounluu yine DPnin devam kabul edilen partiler almtr.

27 Mays, brokratik yapnn taleplerinin seimler yoluyla gereklemeyecei varsaymyla birok yeni kurum ihdas etmi ve bunlar meclis ve hkmet gibi yetkilendirmeye almtr. Meclisle elde edilemeyen sonularn, bu kurumlar araclyla gerekletirilmesi hedeflenmitir. Yarg, kanayan haline getirilmitir.

149

SONU ve NERLER

kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyede deien siyasal ve toplumsal yapya gre devletin rol dnm gstermitir. Yeni toplumsal ve siyasal yap, kendi kurumlarn ve politikalarn olutururken, bu duruma uygun snfsal ilikiler ve onun en nemli paralarndan biri olan ynetimde deiiklikler gndeme gelmeye balamtr. 1946 ylyla birlikte Trkiye ok partili siyasete gei balam ve -kesintilerle birliktebugne kadar devam etmitir. CHPden kopanlar tarafndan kurulan Demokrat Parti hzl bir tekilatlanma iine girerken, tm lkeden destek grmeye balam ve CHPnin balca rakibi olmutur. 1946-1960 aras dnemde iki byk parti CHP ve DP mcadele etmilerdir. 1950, 1954 ve 1957 seimlerinde ipi DP gslemitir. Burada dikkate deer husus, bu iki parti arasndaki ideolojik ayrmn byk olmamasdr. nk DP nihayetinde CHP meneli bir parti konumundadr. Ayrm asl hitap ettikleri kitleyle alakaldr. Bir CHP kartlar merkezi olan DP, daha ziyade taraya hitap eden bir sylemle halkn karsna km, bunun karsnda CHP ise Cumhuriyetin ilk dnemlerinden itibaren kendi kimliini tesis etmi bir brokrat-ehirli zmreyle siyasi hamlelerini gerekletirme ynne gitmitir. Bu dnemde uzun yllar boyunca iktidar partisi olmaya alm olan CHP ilk defa muhalefette yer almtr ve bu CHPnin alk olmad bir durumdur. Muhalefet daha yeni hkmetin icraatlarn beklemeden iddetli bir eletiriye balamtr; eletiri konusu DPnin zellikle rejime aykr davranlarda bulunduu ynnde olmutur. ktidara geldii ilk gnden itibaren srekli bir darbe sylentisi ile kar karya kalan DP, CHPnin basn, ordu ve niversiteleri de arkasna alarak yapt tehditkar muhalefet karsnda hrnlamtr. 19501960 dneminde muhalefete ve siyasal haklara getirilen kstlamalar, 1953 ylndan balayarak srekli art gstermitir. 1950 tarihli Basn Kanunu'nda yaplan deiikliklerle beraber basn zgrln kstlayc abalar, 67 Eyll Olaylar, CHPnin mal varlna el konmas, Tahkikat Komisyonunun kurulmas gibi olaylarn yannda; ekonominin ktlemesi, enflasyonun artmas zerine DP, kentli tabannn ve niversite yelerinin desteini kaybetmesini nedenleri arasnda saylmtr. Bu srete toplumsal patlamalar ve siyasi gerginlik ordu iindeki cuntalar harekete geirmi ve cumhuriyet dneminde ynetimin ilk kez askeri bir zmrenin 150

iradesine getii 27 Mays Darbesi gereklemitir. Geni halk desteini arkasna alan bir siyasi partinin darbe yoluyla iktidardan indirilmesi Trk siyasi hayatnda yeni bir dnem balatmtr. 27 Mays darbesi, karde kavgasn nlemek ve DP Diktatrlne son vermek iddiasyla ve tam bir tarafszlk sylemiyle gerekletirilmitir. Ancak darbe ertesi yaananlar, bu iddiay zedelemitir. Dier siyasi partilerin de faaliyetleri durdurulmu olmakla birlikte sadece Demokrat Parti, o gne kadar siyasi partiler iin tatbik edilmeyen bir gerekeyle, kongresini zamannda yapmad iin mahkeme safahatnda usulszlkler de yaplarak kapatlmtr. Bunun ilk siyas-hukuk pratik sonucu, Kurucu Meclisin tekilinde grlmtr. MBKnn dzenlemeleriyle hibir DP yesinin Kurucu Meclis yesi olmamas salanm, Kurucu Meclis CHP arlkl bir yap olmutur. Partilere tannan kontenjan snrl olduundan il ve meslek temsilcilerinin ounluu da CHPlilerden seilmitir. Bunlarn nemli bir ksm da CHP milletvekillii yapm isimlerdir. 27 Mays darbesine doru DPnin semen desteinde cidd bir d gzlemlenmese de brokratik yapy ve aydn evreleri karsna ald, basnnsa tamamen muhalif bir izgiye kayd sylenebilir. Basnn bir ksmnn DPnin basn politikalarndan dolay muhalefete getii grlmektedir. 27 Mays darbesi, millet ounluuna dayanmann, inanlmaz yatrmlar yapmann, millete hizmet etmenin otomatik olarak bir darbeyi engelleyemeyeceinin de somut bir rnei olmutur. 27 Maysta millet ounluu ve semen; irade beyan ve tercih izharnn tesinde siyas gelimelere mdahil olabilecek bir seviyeye ulaamadn gstermitir. DP Hkmeti, Trk Milletinin geleneksel muhalefet ve destek algsn doru okuyamamtr. Babakan Adnan Menderesin ziyaret ettii her vilayet, kendisini cokuyla karlamaktadr. Ancak sadece darbe ertesi deil, infazlar olduunda da kayda deer bir tepkiye tesadf edilmemektedir. Millet ounluu, eylemli tepki ve destek dncesinden uzak grnmektedir. Ancak seim eklinde tecelli eden irade beyanyla eylemli olarak gsteremedii tepkiye yakn bir tercihten de ekinmemektedir. Anayasa oylamasnda anayasaya %40 civarnda hayr oyu vermesi ve 1961 seim sonular bu sosyal-psikolojik olgunun da gstergeleri olarak okunmaldr. 27 Mays darbesine yaknlalan gnlerde DP iktidarnn yalnzlat grlmektedir. Ancak daha da ilginci hibir genlik ve renci tabanna dayanmad anlalmaktadr. Bu durum DPnin altyap yatrmlarna, yol, fabrika, okul, baraj yapmna nem ve ncelik verirken insan faktrn gz ard ettiini de gstermektedir. DP, niversite genliinin tek-ynl geliimi ve bunun neticesinde de CHPli kitlenin younluunu okuyamam gibi grnmektedir. Genlik heyecannn bu derece younluunun muhalefet igdsyle izah edilemeyecei aikrdr. Bu bir eitim meselesi gibi grnmektedir.

151

Ankaraya kylerden tamayla getirilen toplama vatandalar dnda Aktif kitle destei bulunmayan DPnin salt semen ounluuna gvenip gerekli tedbirleri almamas darbenin sebebi deilse bile kolayca gerekletirilmesinin mhim bir amilidir. 27 Mays darbesi bir halk ihtilali grnmnde deildir. Darbeler, lkelerin bakente uzak veya yakn vilayetlerinde deil, bizatihi bakentlerinde gerekletirilir. 27 Mays darbesi kitle destei asndan sadece stanbul ve Ankaradaki renci olaylaryla merulatrlmaya allmaktadr. Bunlarn darbeye etkisi darbecilerin yazlan hatratlarna gre sebep olacak nemde deildir. Ancak cidd bir gereke oluturduu da kabul edilmelidir. Her eye ramen darbe, askerler tarafndan planlanan, gelitirilen ve baarlan bir harekettir. Bu adan DP iktidar yakn tarihimizin akllarda tazeliini koruyan zelliini dikkate almayarak darbeyi hiyerarik gayrimeru bir asker hareket olarak telakki etme yanlna dm, ordu st kademesinin kendisine balln ve verilen teminat yeterli grmtr. 27 Maysa doru darbe, gstergeleri, emareleri itibariyle ihtimal d bir seenek deildi. Veriler bir darbenin mutlak ve muhakkak olmasa bile gl bir ihtimal olduunun anlalmasna yeterdi. Ancak gerekli tedbirler alnamam, aslnda alnsa da muhtemelen ge kalnm gibiydi. nk Milli Savunma Bakanlnn en kilit noktalar darbeye niyetli subaylar tarafndan ele geirilmi, tm kritik noktalara bu hedef dorultusunda atamalar gerekletirilmiti. Yine de istihbarat kanallar daha gl alsayd, darbenin n alnabilirdi gibi grnmektedir. DP Hkmeti, demokrasinin seimlerle tecelli edecei, herkesin tecelli eden neticeye inanmas gerektii anlayyla hareket ettii iin de darbenin gerekleme vasatn tahlil edememitir. Oysa lkemizde gl brokratik yap, temellerini tepeden inmecilik diye tesmiye edilen bir anlaytan almaktadr. Cumhuriyetin ilk dnemi, tm kurumsal yapnn belli bir gr dorultusunda belirlendii, oulculuun eksen ve etken olmad bir dnmn de yaand yllard. Byle bir yapdan ok partili, demokratik bir yaama geilmesi dnmn de ayn hzla gerekleecei anlamna gelmemekteydi. 27 yl boyunca tm kurumlaryla iktidarda kalm bir yapnn kazanmlarn kaybetmesi anlalabilir bir ey olarak hesaba katlmalyd. Bu yapnn 1950 ve 1954 seimlerinde grece gerilemi olmas, sessiz kalmas, yanlgyla tasfiye edildii eklinde anlalmtr. Oysa 1957 seimlerinden sonra bu yapnn tm canllyla ayakta durduu az-ok grlmeye balanmt. CHPnin siyas temsilciini yapt bu yap, btn unsurlaryla belli dozajlarda muhalefet getiler. CHPnin ypratc muhalefeti ise, DPnin klcal damarlarna kadar etki edebilecek bir profesyonellikteydi. DP, bu noktada CHP muhalefetinin sinir harbi zerine kurulu muhalefetini de okuyamam, ayn sertlikle cevap vermitir. Oysa kurumsal yap Ankara ve brokrasi merkezlidir ve bu merkez, siyas iktidardan ok CHPye yakndr. Bir mdahalede aktif ve belirleyici olan yap brokratik yapdr; semen deil. DP, bu yapy dntremediinin farkna varamad gibi stelik bir de bu yapnn eline istemedii kadar koz vermitir. DP, bahanelerin ou zaman sebep telakki edilebilecei gereini de dikkate almamtr. DPnin veklet emrine ald akademisyen ve resen emekliye sevk 152

ettii yarg says fazla deildir; ancak dnemin nezaketi bu kabil kararlarn sahip olduklar nemden ve tadklar arlktan daha farkl bir ekilde anlalmasna ya da istismarna msaitti. Brokratik yapnn tahrikkar iktidar olma arzusuna verilen cevap ayn ekilde ve slupta olunca kaybedenin DP iktidar olmas kanlmazd. DP, 10 yllk srecin demokrasi kavramnn ve anlaynn yerletii yanlgsyla, demokratik grnml demokrasi d propagandaya ayn ekilde demokrasi d usullerle cevap verdi. DP, tongaya dm, ok iyi kamufle edilmi demokrasi d muhalefete, yine ayn ekilde cevap verirken ayn baary gsterememitir. Tahkikat Encmeni kurulmas, esasen 1924 Anayasasna deil, maslahata ve mcadele tekniine aykryd. CHP ve brokratik yapnn muhalefet ve propaganda da ne kadar ykc davranrsa davransn demokrasi kavramna snma mazereti vard; oysa DP, buna kar kurumlarla cevap verdi. Aslnda Tahkikat Komisyonu kurulmas ve TBMMnin tatile girmesi, tek siyasi-kurumsal yap olan komisyonla i grdrlmesi neticesini dourduu iin olaylarn hzlanmasna da sebep olmutur. Radyonun inandrcl halk nezdinde bir mana ifade ediyordu; brokratik yapnn deil. Tahkikat Komisyonunun ald yayn yasa darbe ertesi sosyal cinnet eklinde tezahr edecek kyma makineleri ve benzeri haberlerin de sebeplerinden biriydi. Hi olmazsa darbe ncesi kyma makineleri uydurmalar tedavlde deilse de stanbul ve Ankarada birok niversite rencisinin gvenlik gleri tarafndan ldrld iddias yaygnd. Komisyonun stanbul-Ankara Olaylar iin koyduu yayn yasa pireyi deve, habbeyi kubbe yapmtr. CHP milletvekilleri bile mecliste 30 kadar rencinin ldrldn syleyebilmilerdir. DP, yanl bir taktikle hem meclisi tatile sokmu hem de Komisyon kanalyla basn yasa getirmiti. Artk tm kanallar kapalyd ve muhalefet de bunu alabildii kadar istismar etti. DPnin hatalar tolore edilebilirdi ve zaten bunun belirtileri de grlmeye balamt. En azndan ok tepki eken Tahkikat Komisyonunun grevinin son bulduu bizzat Menderes tarafndan ifade edilmiti. renci lmlerinin abartld gibi olmad, rencilerin hedef alnarak ldrlmedikleri de ispatlanabilirdi; ancak darbe ihtimalinin gl seenek olarak kabul edilip yine de kalmsa alnacak baz tedbirlerin alnmamasnn izah yoktu. Trkiyeyi darbelere gtren ana ara toplumsal iddet ve terrn srekli artarak insanlar ve siyasal iktidar bezdirmesi ve bunu vazife bilen baz odaklarn Bu d zen byle gitmez diyerek bir kurtarc misyonuyla duruma mdahale etmesidir. Nitekim terr, uzun dnemde siyasal dzeni ykmaa ynelik bir ara olduuna gre, onun ksa dnem iinde baz amalarnn bulunmas doaldr, rnein, Fransz sosyal psikologu Roger Mucchielli terrizmi daha ok dzene kar olma boyutlaryla ele alm ve onu "ykclk" olarak tanmlamtr. Mucchielli'ye gre, ilk aamada, ykclar zellikle kamuoyunu etkilemeyi amalamaktadrlar. Birbirleriyle sk skya ilintili olan bu ksa dnem amalan balk altnda toplanabilir: Hedef alnan ulusun moral gcn ykmak ve onu oluturan gruplar paralamak; otoriteyi, onun koruyucularn, 153

grevlilerini ve nemli kiilerini kamuoyunda kltmek; halk iinde kurulu dzen yanls herhangi bir kendiliinden giriimi nlemek iin, ynlar etkisizletirmek ve herkesi kendi bann aresine bakmay arar duruma drmek. Terr eylemlerinin bu aamadaki temel amalan halkn gznde siyasal iktidar ypratmak ve giderek, devletin manevi otoritesinin zayflamasn salamaktr. yle ki, bu ''otorite bunalm" bu kez de yneticilerin yeteneksizliklerinin bir kant olarak ileri srlecek ve ynlar mevcut iktidara kar bakaldrya itilecektir. Ksacas, siyasal terrn ksa dnemdeki birincil amac, merkezi iktidar istikrarszlatrarak ve kamuoyunu yldrmay gerekletirmektir. Darbeler, d gvenlik ve lke menfaatlerinin tehlikeye sokulduu gayrimeru hareketlerdir. 27 Mays darbesi ertesi gazetelerin manetini ssleyen silah depolarnn bir ksm Kbrsa gizlice gnderilecek silahlarn sakland yerlerdir. Darbe esnasnda birok yetkili gzaltna alnd iin bu konuda doru bilgiye ulamak ve gerekli tedbirleri almak ksa srede mmkn olamamtr. Dikta, Gestapo, Menderesin silahl birlikleri sylemlerinin Kbrsa gnderilecek silahlarla ilikili olmas ilgintir. 27 Mays rneinde grld zere darbeler, nefretin ve kinin boca edildii hareketlerdir. zellikle basnn ve niversitenin intikam korkun olmutur; bu korkunluk, sosyal psikolojinin rnek dnem-olay kabul edip inceleyecei bir zenginlie sahne olmu, idam talebi ve srar bir histeri halini almtr. O dnem muhalif basn mensubu ve talebe olup da idamlar srarla talep etmeyen kimse yok gibidir. Darbeler tm dengelerin altst olmasna sebep olan hareketlerdir. Sadece ynetimde deil, sosyal hayatta da kargaalar ba gstermekte, hakl haksz tasfiyeler, ihbar furyalar, kt muamele mill btnle de zarar vermektedir. Darbeler, toplum barn da dinamitleme potansiyeline sahiptir. 27 Mays bu adan da ibretliktir. Ac olaylarn yaand blgelerde mukim Krt kkenli ileri gelen vatandalarmz, srf DPli olduklar iin toplama kamplarna alnm, bilahare iskna tabi tutulmu, bu da blgede telafisi zor hasarlara yol amtr. Oysa blgede 1938le son bulan olaylardan sonra belli bir sknet hsl olmu, 1950-1960 arasnda da devlete krgnlklar olan baz Krt kkenli vatandalarmz DP iktidarnn zgrlk almyla devletle olan ksknllerini unutmulardr. DP iktidaryla birlikte bir bar salanmtr. 27 Mays darbesinden sonraki gzalt ve isknlar, siyasal Krt hareketinin de sebeplerinden biri olarak zikredilmektedir. Darbeler, sebep olduklar kirliliklerin uzun mddet temizlenemedii hareketlerdir. 10 yl boyunca lkeyi ynetmi isyanlarn yzlerinin tkrk ve balgam iinde kalmas, ocuklar yandaki subaylarn sra dayandan geirilmeleri, bir ksmnn idam edilmesi, idam edildikleri ipin miraslarndan, ailelerinden tahsilini havi makbuzlarn kaplarna yaptrlmas kkl bir devlet gemii ve idare gelenei olan bir lkenin kaldrmakta zorlanaca kirliliklerdendir. 154

27 Mays gecesi tm Harbiye talebelerinin silahlanp DPli avna kmalar da asker okullarn eitim-retim problemine iaret etmektedir. Darbeler, bumerang etkisi yapan hareketlerdir. 27 Mays ncesi smet nnye zarar gelir endiesiyle nnnn evinin civarnda devriye gezen Fethi Grcan, 27 Mays darbesinden sonra nny de hedef alan bir darbe teebbsnn aktr olmu ve idam cezas CHP arlkl bir oylamayla tasdik edilmitir. Darbeler, zamanla destekilerini ya da sempatizanlarn bile hedef alabilmektedir. Darbeler, halk iradesinin nndeki en byk engeldir. Srf 1961 seimlerini CHP kazanamad diye yeni asker hareketlilikler ba gstermi, nnnn babakan olmasyla ortalk durulur gibi olmutur. Cumhurbakanlna adayln koyan Ali Fuad Bagil lm tehdidiyle adaylktan vazgeirilmi, Cemal Grsel, meclisin silahla tehdit edilmesi neticesi Cumhurbakan olmutur. Darbeler, getirdikleri yeni kurumlarla da millet iradesini dengelemek istemiler ancak ilgintir, seimin sz konusu olduu kurumlarda tam aksi neticelerle karlamlardr. Senato seimlerinde ounluu yine DPnin devam kabul edilen partiler almtr. 27 Mays, brokratik yapnn taleplerinin seimler yoluyla gereklemeyecei varsaymyla birok yeni kurum ihdas etmi ve bunlar meclis ve hkmet gibi yetkilendirmeye almtr. Meclisle elde edilemeyen sonularn, bu kurumlar araclyla gerekletirilmesi hedeflenmitir. Yarg, kanayan haline getirilmitir. Darbe sonras dnemde Milli Birlik Komitesi kurulmu ve yeniden demokrasiye geilinceye kadar askerlerin oluturduu bu komite ynetimde kalmtr. 18 aylk bir dnemden sonra yaplan seimler sonucunda, en fazla oyu alan iki parti CHP ve DPnin devam niteliindeki AP yeterli ounluu salayamadklar iin mecburi bir koalisyon kurma yoluna gitmilerdir. Bu ise tarihimizin ilk koalisyon hkmeti olmutur. Bu ise zellikle 1971 sonras istikrarsz koalisyonlar dneminin habercisi olmutur. Ayrca MBKnn atad yarglarn ynettii Yassada Soruturmalar ve DP yneticilerinin trajik sonlar ise Trk milletinin hafzasndan hi silinmemi idam edilen Adnan Menderes siyasi bir sembol haline gelmitir. 14 Ekim 1960tan 15 Eyll 1961e kadar geen srete Yassada mahkemelerinde 592 kii sank olarak yarglanmtr. DPnin ileri gelenlerinden 228 kii hakknda lm cezas istenmi ve nihayetinde yalnzca Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan hakknda verilen idam cezalar uygulanmtr. Yassada mahkemelerinde verilen bu kararlar kamuoyunda gnmze kadar srecek tartmalarn da balangc olmutur. Parlamenter sisteme geildikten sonra zellikle 1960-1970 yllar arasnda baz siyasi partilerle ordu arasndaki gerginliin temel meselesini bu idamlar oluturmutur. Toplumun bir kesiminin btn honutsuzluklara ramen halkoyu ile kez iktidara gelmi bir siyasi partinin veya demokratik yollarla iktidara gelmi herhangi bir partinin- yneticilerinin byle trajik bir sonu hak etmedii-etmeyecekleri sylenebilir. Anayasa yapma yetkisine sahip olan Kurucu Meclise DP yanls kiiler 155

alnmamtr. Ayn durum Temsilciler Meclisi iin de sz konusudur. On yl boyunca mecliste arlkl bir oranda temsil edilmi bir siyasi iradenin anayasa yapma srecine katlamamas bu anayasann kabullenilmesini olduka zorlatrmtr. Bu nedenle Trkiye gndeminden anayasa tartmalar hi eksik olmamtr. Darbe sonras dneme parti tabanlarndaki anlamazlklar ve silah glgesi altnda yaplan siyaset damgasn vurmutur. ki dman karde CHP ve APnin birliktelii henz devam etmekte olan darbe havas tedirginlii ve lkenin iinde bulunduu zor durumla paralel bir seyir izlemitir. Bu hassas dnemde Yassada mahkumu DPlilerin aff ana gndemi oluturmutur ve partileraras ekimeler bu temel zerine ekillenmitir. CHP ve AP arasnda bir uyum beklentisi ise bu sebeple daima ikinci planda kalmtr. 22 ubat 1962 ve 22 Mays 1963de Talat Aydemir tarafndan teebbs edilen iki darbe giriimi ise hala siyasetin keskin bir dnemeten getiinin bir kant olarak gsterilebilir. Btn bunlarla birlikte 1960l yllarn balamasyla birlikte Trkiye bir sosyal dnmn eiine gelmitir. Kyden kente gle birlikte sosyolojik yapda bir deiim sreci yaanmtr. Bu ise siyaseti yakndan ilgilendirmitir. nk evrenin merkeze kaymas parti politikalarnn tekrar gzden geirilmesi zorunluluunu da beraberinde getirmitir. Bu deiimi en iyi ekilde tabana yayan ve vatandan nabzn en iyi tutan partiler, bundan sonraki dnemlerde iktidara geeceklerdir. Darbe sorunlarn zmnden ziyade artmasna sebep olmutur. 27 Maysn belki de en nemli sonucu dier darbelerin nn amasdr. Nitekim bundan sonraki dnemde Trkiye 12 Martla yzleecektir. 12 Mart ynetiminin amac, 1960'ta olduu gibi, bir dizi sosyal ve ekonomik reformlarla gelimeyi salamak ve siyasal dzensizlii ortadan kaldrmak olarak dillendirilse de bu konularda bir baar salanamamtr. yllk askeri-sivil rejim, bunlarn dnda baka eylemlerde de bulunmutur. Bunlardan en nemlisi Anayasa deiiklikleridir. Bu deiikliklerle Anayasann yaklak drtte biri yenilenmi ve 11 geici hkm getirilmitir. Deiiklikler ncelikle 1961 Anayasasnn haklar ve zgrlkler dzenine ynelik olmu ve devleti bireylere kar koruma mant erevesinde gerekletirilmitir. Haklar ve zgrlkler bakmndan Anayasa ile getirilen gvenceler zayflatlmtr. Ancak ne 1973e kadar olan devrede ne de 1973'ten sonra yaanan tm hkmet denemeleri (CHP-MSP koalisyonu, MC, CHP Hkmeti ve AP Aznlk Hkmeti) istikrarl bir siyasal ynetim oluturma konusunda baarl olamamtr. Kronikleen siyasal belirsizlik koullarnda ar sa ve merkezdeki siyasal kadrolarn yenilenmesi ve geleneksel partilerin, egemenlerin temsil sorununa zm getirecek bir dnm geirmesi, Trkiye siyasetine "istikrar" kazandrmann tek yolu olarak gzkmtr. Bunun iin yeni bir siyasal st yap gerekmitir. Terr olaylarndan bezmi halk tarafndan ordu bunu yapacak tek g olarak grlmtr. Bu da beraberinde 12 Eyll askeri mdahalesini getirmitir. Bu dnemde yaanan istikrarszln ana nedeni olarak 1961 Anayasas grlmtr. 156

Sa oylarn paraland 1970'li yllarda hibir parti, Millet Meclisinde mutlak ounluk salayamamtr. Bu durumun yol at istikrarsz koalisyon hkmetleri dnemi, zellikle bu koalisyonlarda iki u partinin (Milli Selamet Partisi ve Milliyeti Hareket Partisi) anahtar rol oynayarak saysal gleriyle orantl olmayan dnler elde etmeleri, seim sisteminin uygunluu hakknda ciddi kukular yaratmtr. Bu kukular, 12 Eyll 1980 mdahalesinden sonra, daha farkl bir seim sistemi denemesine giriilmesinin fikri zeminini oluturmutur. Genel olarak deerlendirildiinde 27 Maysn sonular, 12 Eylln sebeplerine zemin hazrlamtr. En nemli etken siyasi istikrarszlktr ki 1961-1980 aras dnemde 19 ylda 18 hkmet kurulmas bunun en iyi kantdr. Bunun yannda seim sistemlerinin ve seim srelerinin srekli deimesi bir kargaaya neden olmutur ki, bu dnemde toplamda 14 seim ve 1 referandum yaplmtr. Partilerdeki blnmeler ve buna lkenin drt bir yannda grlen ksr siyasi ekimeler, toplumsal yapdaki deiiklikler ve artan gerginlikler, ekonomik skntlar, d politikadaki dalgalanmalar 1961-1980 dnemine damgasn vurmutur. 19 ylda 3 askeri mdahale ve bi linen veya bilinmeyen birok darbe giriimi olmutur. 1961-1980 aras dnemde Bakanlar Kurulu 7 kez skynetim ilan etmi, bunlarn 6s TBMMce onanm, 1i ise reddedilmitir. Bu dnmede skynetim uygulamalar 37 kez uzatlmtr. Skynetim ilan sonucunda bu 19 yln yaklak 7.5 yl boyunca lkenin eitli yerlerinde skynetim uygulanmtr. Btn bunlardan en byk zarar devletiyle, milletiyle Trkiye grmtr. Devlet-millet birlikteliinin pekimesi iin olmazsa olmaz artlarn banda demokrasi gelmektedir. Bunun iinde lkenin tm kurumlaryla bir ahenk iinde almas zorunludur. Bu ekilde lkemizde demokrasi kltr geliecektir. Hibir ahsn, kurumun, partinin, yabanc devletin menfaati, Trk milleti ve devletinin huzur ve refahndan stn deildir ve stn tutulmamaldr.

157

NERLER
1. Yeni bir Anayasa yaplmaldr. Bu Anayasa uluslararas demokrasi standartlarna uygun olmaldr. Trkiye Cumhuriyeti kurulduundan beri gndemi megul eden konularn banda Anayasalar gelmektedir. 1924 Anayasas zelikle 1950-1960 aras dnemde, 1961 Anayasas 1961-1980 aras dnemde, 1982 Anayasas ise bugn kadar hep tartlmtr. Kimi zaman bu Anayasalarda deiiklikler yaplm, kimi zaman referanduma gidilmitir. Nihayetinde bu konular devlet erkleri arasnda ou zaman gerilimi trmandrm, lkenin modern dnyadaki gelimelere ayak uydurmasna engel olmutur. 2. Askerin grev tanm, yetkileri ve snrlar net bir ekilde belirlenmelidir. Askeri alan ilgilendiren hukuki mevzuatta tartmaya ak alanlar braklmamaldr. Devlet birok kurumdan oluur. Bu kurumlarn her birinin bir grevi vardr ve bu erevede devlet mekanizmasnn ileyii salanr. Trkiyede darbelerin geliim srecine bakldnda bir yetki karmaas olduu grlmektedir. Bundan dolay asker kendisini devletin asl idarecisi, cumhuriyetin asl koruyucusu olarak grm, halkn tercihleri gz ard edilmi, Meclisler, partiler kapatlm, yarglamalara mdahale edilmi, haksz yere birok insan lm cezas alm, hapis yatmtr. Darbeler iin yasal dayanak olan zelikle Askeri Hizmet Kanunu buna dayal alt mevzuat yeniden dzenlenmeli, en ufak bir ima bile olsa halkn iradesinin nne geebilecek hibir madde askerle ilgili hibir mevzuata barndrlmamaldr. 3. Genelkurmay Bakanl Milli Savunma Bakanlna balanmaldr. Sivil irade-asker arasnda ilikinin net bir ekilde ortaya konulabilmesi iin bu deiiklik arttr. Yakn bir dneme kadar baz toplant ve merasimlerde sembolik de olsa askerin halkn temsilcisi olan Babakan, Meclis Bakan vs. ile ayn protokol seviyesinde olduu grlmtr. Bu demokrasi kltrn zedeleyen bir durumdur. Demokratik lkelerin ounda asker Milli Savunma Bakanlna balanarak bu ve bunun gibi sorunlar ortadan kaldrlmtr. Trkiyenin bir an nce bu mekanizmay iletmelidir. 4. Milli Gvenlik Kurulu, 1933-1960 arasnda olduu gibi, d savunma ve seferberlik konularnda grlerine bavurulan bir kurul haline dntrlmelidir. Kurulun toplanmas srekli deil, ihtiyaca gre ve Cumhurbakan ve Babakann arlaryla olmaldr. Kurulda gndem belirleme yetkisi sadece Cumhurbakan ve Babakanda olmaldr. 5. AB yelik yolundaki reformlar kararllkla srdrlmelidir.

158

Gelimi lke standartlarnda demokratiklemenin ve asker-sivil ilikilerinin oluturulmas asndan AB ilikileri devam ettirilmelidir. AB lkelerinin ounda demokrasi ve insan haklar kltrnn belli bir standart erevesinde yrd grlmektedir. Trkiyenin bu uluslararas standartlara uygun yasal dzenlemeler yapmas gerekmektedir. 6. Atama, terfi, kutlama ve hiyerari oluturma gibi kurumsal ve toplumsal ilikilerde yazl kurallar kadar etkili olan teamllerden, sivil siyaset alannn aalayan ve sivil alan hakszca daraltan hususlar tespit edilmeli ve deitirilmelidir. 7. 1960tan sonra yerleik hale gelen; askerlere lojman, sosyal alan ve hastane vb. gibi ayr mekanlarn oluturulmas uygulamalar kaldrlmal, asker-sivil kaynamasn ve paylamn salayacak mekanlar ve ortak alanlar oluturulmaldr. 8. Darbecilerin tamam yarglanmaldr. Trkiyenin yakn gemiinde bu fiile itirak etmi kiilerin yarg nne karlmas zorunludur. Darbelerde aktif rol alm kiilerin mal varlklar aratrlmal, haksz kazanmlarn tespiti halinde hazineye devri salanmaldr. 9. Darbe yapma, darbeye teebbs suunun nitelikleri, itirak halleri, darbe yapmay vme-tevik etme vb. sular kesin bir ekilde belirlenmeli, bu sua ar cezai yaptrmlar ngrlmelidir. Trk hukuk sistemi yeniden gzden geirilerek darbelere ve darbecilere ynelik tanmlamalar ve ngrlen cezai yaptrmlar netletirilmelidir. 10. Darbe srelerinde madur olan kiilere maddi/manevi tm haklar iade edilmelidir. Menderesin vatana ihanetten yarglanmas ve alnan ceza ve Bediz-zamann mezarnn bulunmas da dahil olmak zere, grevden alnma, hapis gibi maduriyetlerin giderilmesi, halklarn iade edilmesi salanmaldr. 11. Darbe srelerinde yaplan filemeler imha edilmelidir. Demokratik bir lkede grlmeyecek durumlarn banda fileme gelmektedir. Filemenin temelinde insanlar ayrt etme, kamplara blme ve tekiletirme yatmaktadr. Daha sonra meydana gelebilecek fileme olaylarna engel olmak iin gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr. 12. Hukuk alanndaki ikilik kaldrlmaldr. Yargdaki ift ballk ivedilikle giderilmelidir. Askeri Yargtay, Askeri Yksek dare Mahkemesi kaldrlmal; disiplin mahkemelerine intikal eden davalar mutlaka sivil yargnn grev kapsamna sokulmaldr. 159

13. Darbe ncesi ve sonras askerlere ve asker-sivil ortaklklara ait irketlerin elde ettikleri kazanlar, bu irketlerin kamu ortaklklar, kamudan devralnan ve kamuya devredilen varlklar incelenmeli ve aratrlmaldr. 14. Askeri harcamalarn tamam denetlenebilmelidir. 15. Sivil hayata mdahale edebilen Jandarma sistemi kaldrlarak grevleri polise devredilmelidir. 16. Askeri okullara alnan renciler; SYM sistemi ile alnarak, bilgi ve beceri len kriterlerin dnda baka bir deerlendirmeye tabi tutulmamaldr. Silahl Kuvvetlere personel temin eden eitim kurumlarnn mfredat yeniden ele alnmaldr. Askeri liseler milli eitim bakanlna balanmal; askerlik bilimi dnda kalan fen ve sosyal bilimlere ilikin dersler mutlaka sivil retmenler eliyle yrtlmelidir. (POLS AKADEMS RNE GB) Askeri rencilere, hakikatin tek ve mutlak olmad; farkl bak alarnn bir kargaa deil, zenginlik olarak alglanmas gerektiine ynelik olarak dersler verilmelidir. Bu dorultuda ilenecek, felsefe, sosyoloji, psikoloji, dinler tarihi, gibi derslerin demokratik duyarllklaryla temayz etmi sekin akademisyenlerce verilmeleri salanmaldr. zellikle Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin sadece askeri okullarda deil sivil okullarda bile tek bir bak asyla ilenmekte olduu bilinmektedir. Kamunun yapt snavlarda bile cevap anahtarnn anti demokratik ve militarist yantlar doru olarak kabul ettii tespit edilmektedir. Tek partili otoriterizmin vgsnn yapld, askeri darbeleri onaylar nitelikteki bu tip ders ya da soru bankalar yeniden dzenlenmelidir. Sivil okullardaki askeri yanak dzen eitimlerine benzer merasimler mutlaka kaldrlmaldr. Okul mdrlerinin militer bir tnyla verdikleri komutlar, rahatlar, hazr ollar, dikkat ekmeler terk edilmelidir. Adeta birer niforma niteliinde olan ilk ve ortaretimdeki kyafet rejimi deitirilmeli; tpk Batda olduu gibi kyafetler serbest braklmaldr. lgisiz gibi gzkse de tek tip kyafet olgusu, basky, tahakkm ve militarizmi beslemektedir. 17. Orta ve liselerin ders kitaplarda darbelerin olumsuz etkileri anlatlmaldr. zellikle tarih ders kitaplarnda 1950 sonras dnem ve darbelerle ilgili bilgiler verilmeli ve mfredat yenilenmelidir. 160

18. Darbe sonras darbecilerin sivil hayata yansyan uzantlar olan okul, sokak, cadde, amfi, spor tesisleri gibi mekanlarla varsa kurum ve kurulularn isimleri, heykeller, antlar gibi varlklar ileri Bakanl marifetiyle kaldrlmaldr. 19. Darbe srelerinde tutulan kaytlar ve evraklar aklanmaldr. Darbe srelerindeki bakanlar kurulu kararlar, askeri konsey kararlar, gizli olan tutanaklar, yazmalar, resmi kayt ve belgeler kamuoyuna almaldr. 20. Darbelerin olumsuz etkileri ve sonular hakknda toplumsal bilinci arttracak toplant, yayn, film gibi almalar desteklenmeli, mze-ant gibi grsel yaplara yer verilmelidir. 21. Her darbenin ardndan baz kesimlerin ekonomik olarak nemalandklar iddia edilmektedir. Bu dorultuda; Darbe dnemlerinin ekonomi politiini incelemeye ynelik olarak, niversitelerin sosyal bilimler enstitleriyle temasa geilmeli; tez yneticiliklerinde bulunacak olan akademisyenlere, zellikle bu hususun incelenmesine ynelik olarak, rencilerini tevik etmeleri hatrlatlmaldr. Devletimizin kimi brokratik temayllerinin son yllarda olduka azaltld kabul edilse de, zellikle aratrmaclarn en ok skntsn ektikleri husus, ezber bozacak yeni bilgi ve belgelere ulama konusunda, kimi kamu kurulularndan grdkleri ketumiyettir. Bu nedenle, yakn dnemdeki darbelerin farkl boyutlarn aratrma arzusuyla alacak olan aratrmaclara her trl bilgi ve belgelerden istifade imknlar mutlaka salanmaldr. 22. Demokrasiyi kesintiye uratan tm darbe, muhtra ve mdahalelere kar alnmas gereken tedbirleri ve demokrasiyi daha katlmc klmakla grevli, en azndan bir mstearlk dzeyinde yaplanmaya gidilmelidir. Arzulanan, demokrasiyi glendirme ve gelitirmeden sorumlu bir devlet bakanl olsa da; mstearlk dzeyindeki bir idari mekanizma, bu istikamette iyi bir balang olabilir. 23. Halk nezdinde her darbe sonras yaanan insani dramlar srekli gndemde tutulmal ve en kt sivil rejimin en iyi askeri rejimden daha evla olduu hususu ilenmelidir. Bu dorultuda medyadan olabildii lde yararlanlmal; darbeler sonrasnda madur olanlarn TBMMye, yaadklarn szl veya yazl olarak aktarmalar istenmelidir. 161

Anlatlanlar gerektii takdirde senaryolatrlmal, demokratik duyarllklar bilinen yapmc ve ynetmenlerle ibirlii yaplarak filme ya da belgesellere konu edilmeleri salanmaldr. Bu erevede, Kltr Bakanlnn maddi ve manevi katklar esirgenmemelidir. 24. Her darbe sonras yaanan, gzalt ve tutukluluk hallerinde vuku bulan ikence ve kt muameleler, madurlarnn tespit ettikleri failleriyle birlikte aratrlmal; ikence gren ile yapanlarn yzletirilmeleri mutlaka salanmaldr. Bu hususta zellikle 12 Mart, 12 Eyll ve 28 ubatta TBMM Dileke Komisyonu arivine intikal ettirilmi bavurular yeniden ele alnmaldr. kence ve kt muamelelere tabi tutulmu olanlarn iddialarn ispatlama ynnde talep ettikleri tbbi muayenelerde bulunup; baskyla ya da gnll olarak mesleki etie aykr olarak rapor dzenleyen hekimler tespit edilmelidir. zellikle darbe dnemlerinde, askerlik vazifelerini hekim olarak yerine getirdikleri esnada stlerinden grdkleri cebir vesilesiyle, tbbi bilirkiiliklerinin suiistimal edildiini ifade eden hekimler tespit edilip; mracaatlar salanmaldr. 25. Askeri cezaevlerindeki ikence sylentileri; sylentinin tesinde birer gerekmi gibi durmaktadr. Bu cezaevleri de tpk dierleri gibi Adalet Bakanlna balanmaldr.

162

KAYNAKA

Adanr, Fikret, Makedonya Sorunu, ev. hsan Catay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1996. Aaolu, Ahmet, Serbest Frka Hatralar, stanbul: letiim Yaynlar, 1994 (1950). Aaolu, Samet, Aina Yzler, stanbul: Aaolu Yaynevi, 1965. Aaolu, Samet, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli Sebepleri: Bir Soru, stanbul: Baha Matbaas, 1972. Aaolu, Samet, Marmarada Bir Ada, stanbul: Baha Matbaas, 1972. Aaolu, Samet, Siyasi Gnlk (Demokrat Partinin Kuruluu), Yay. Haz. Cemil Koak, stanbul: letiim Yaynlar, 1993. Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye 19451980, ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn, 1994. Ahmed Refik, nklb- Azm, Dersaadet Asr Matbaas, 1324. Ak Devrim, Ankara: Babakanlk Basmevi, 1960. Akandere, Osman, Milli ef Dnemi (okPartili Hayata Geite Rol Oynayan ve D Tesirler 19381945), stanbul: z Yaynclk, 1998. Akbykolu, Ali Rza, Demokrasi ve smet Paa, Ankara: Filiz Matbaaclk, 1986. Aksoy, Suat, 100 Soruda Trkiyede Toprak Meselesi, stanbul: Gerek Yaynevi, 1969. Aksoy,Muammer, Partizan Radyo ve D.P. Ankara: Ayyldz Matbaas, 1960. Aldkat, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, stanbul: Yaynlarndan No: 1850, Hukuk Fakltesi No: 413, Yenilik Matbaas, 1973. Ali Naci, Ya Hrriyet Ya lm, stanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934. Altu, Kurtul, 27 Maystan 12 Marta, stanbul: Ylmaz Yaynlar, 1991. Altu, Kurtul, Bir Numaral Tank, stanbul: Doan Kitaplk A.. 2006. Arcayrek, Cneyt, Bir ktidar Bir htill 19551960 (Cneyt Arcayrek Aklyor3), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1984. Arcayrek, Cneyt, Yeni ktidar Yeni Dnem 19511954 (Cneyt Arcayrek Aklyor2), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985. Arsebk, Esat, CHPnin Haksz ktisaplarnn adesi Hakkndaki Kanuna Dair, AHF Dergisi, Yl 1953 Cilt 10 Say 14, 426432. Avar, Abdlhamit, Serbest Cumhuriyet Frkas (Bir Partinin Kapanmasnda Basnn Rol), stanbul: Kitabevi Yaynlar, 1998. Ayata, Aye Gne, CHP (rgt ve deoloji), Ankara: Gndoan Yaynlar, 1992. Aydemir, Talat. Ve Talat Aydemir Konuuyor, stanbul: May Yaynlar, 1966.

163

Aydn, Suavi, ki ttihat-Terakki: ki Ayr Zihniyet, ki Ayr Siyaset, , Mehmet . Alkan (ed), Modern Trkiyede Siyas Dnce (Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi), Cilt 1, stanbul: letiim Yaynlar, 2001. Bace, H. Emre, Tek Partili Yllarda Kritik Bir Yol Ayrm: Atatrknn atmas, Demokrasi Platformu, Yl 8 Say 30 Bahar 2012, 7594. Bagil, Ali Fuad, 27 Mays htilli ve Sebepleri, stanbul: Yamur Yaynlar, 2006. Bakaya, Fikret, Paradigman fls (Resmi deolojinin Eletirisine Giri), stanbul: Doz Yaynlar, 1991. Bayar, Celal (Anlatan), Bir Darbenin Anatomisi (27 Mays htilali), Yazan smet Bozda, stanbul: Emre Yaynlar, 1991. Bayar, Cell, (Anlatan), Bavekilim Menderes, Der. smet Bozda, stanbul: Tercman Yaynlar, 1986. Bayar, Cell, Kayseri Cezaevi Gnl, Haz. Ycel A. Demirel, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1999. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi Cilt: II Ksm: I, Ankara: TTK Basmevi, 1991. Belen (Kele), Nezahat, [Trkiyeye Damgasn Vuran Bir Dnem, Bir Olay, Bir Yaam] Dr. Baha Akit, (Demokrat Parti Dnemi Yassada Mahkemeleri ve Yassada Sonras), zmir: Kanaat Basmevi, 1995. Berkes, Niyazi, Unutulan Yllar, stanbul: letiim Yaynlar, 2006. Bilginer, Recep, ktidar Hayal Krkl, stanbul: Doan Kitap, 2005. Birgit, Orhan, Evvel Zaman inde, stanbul: Doan Kitap, 2005. Birgit, Orhan, Evvel Zaman inde, stanbul: Doan Kitap, 2005. Birinci, Ali, Hrriyet ve tilaf Frkas, stanbul: Dergh Yaynlar, 1990. Bleda, Mithat kr, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, 1979. Boratav, Korkut, Trkiyede Devletilik, Ankara: Sava Yaynlar, 1982. Bozbeyli, Ferruh, Alaca Siyaset (Siyasi Hikyeler), stanbul: Babli Kltr Yayncl, 2000. Bozbeyli, Ferruh, Birinci Cemre (Siyasi Hikyeler), stanbul: Seluklu Matbaa Tesisleri, 1977. Bozkr, Grcan, Prof. Dr. Turhan Feyziolu'nun Siyasi Kiilii, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Yl 19961997 Cilt 2, Say:67, 227262. Bura, Aye, Devlet ve adamlar, stanbul: letiim Yaynlar, 1996. Bulut, Sedef, nc Dnem Demokrat Parti ktidar (19571960): Siyasi Basklar ve Tahkikat Komisyonu, Akademik Bak, Cilt 2, Say 4, Yaz 2009. Burak, Rfk Salim On Yln Anlar (19501960), Ankara: Nurol Matbaaclk, 1998. Burak, Rfk Salim, Yassada ve ncesi, Ankara: am Matbaas, 1976, s.9. Brn, Vecdi, Kansz htilal (Trk Ordusunun Zaferi), stanbul: Ekicigil Yaynevi, 1960. Clzolu, Tanju, Krk Politika (Anlarla Kamil Krkolu), stanbul: Elya Yaynclk, 1997 (1987). 164

Cvaolu, Gneri, CHP Vitrini ok yi Hazrlamt, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. Coar, mer Sami, htilalin yz, stanbul: Uygun Yaynevi, 1965. Cokun, Alev, Topkapda nny ldrmek stediler, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. avdar, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, Ankara: mge Kitabevi, 2000. iek, Nevzat, Sivas Kamp, stanbul: Lagin Yaynlar, 2010. ulcu, Sadettin, Yassadadan Geliyoruz, stanbul: Dizerkonca Matbaas, 1960. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV. Cilt, stanbul: Trkiye Yaynevi, 1972. Demirci, Sibel, Hrriyet Partisinin Trk Siyasal Hayatndaki Yeri, Danman: Do. Dr. Gkhan etinsaya, (Ankara: Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 2002). Demirer, Mehmet Arif, Demokrat Parti (Alparslan Trkein Anlar Ve 27 Mays 1960), stanbul: Demokrat Parti Yaynlar, 1994. Deringil, Selim, Denge Oyunu (kinci Dnya Savanda Trk D Politikas), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000. Dilligil, Turhan, mralda Mezar, stanbul: Dem Yaynlar, 1989. Dosdoru, M. Hulusi, 6/7 Eyll Olaylar, stanbul: Balam Yaynlar, 1993. Eczacba, Nejat F. Kuaktan Kuaa, stanbul: Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, 1982. Elevli, Avni, Hrriyet in (27 Mays 1960 Devrimi), Ankara: Yeni Desen Matbaas, 1960. Enver Paa, Enver Paann Anlar 18811908, Haz. Halil Erdoan Cengiz, stanbul: TB Yaynlar, 3.Bask, 2007. Er, Ahmet, Hatralarm ve Hayatm (27 Maystan 12 Eylle, Ahmet Yeseviden Yunus Emreye), stanbul: Pamuk Yaynclk, 2007. Erdemir, Sabahat (Haz.), Mill Birlie Doru, stanbul: Trk Devrim Ocaklar 29 Ekim Beyazt Oca Yaynlar, 1961. Erer, Tekin, Basnda Kavgalar, stanbul: RekTur Kitap Servisi, 1965. Erer, Tekin, On Yln Mcadelesi, stanbul: Ticaret Postas Matbaas, ty. Erkanl, Orhan, Anlar Sorunlar Sorumlular stanbul: Baha Matbaas, 1973. Eroul, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), Ankara: mge Kitabevi, 1990. Esin, Numan, Devrim ve Demokrasi (Bir 27 Maysnn Anlar), stanbul: Doan Kitaplk A, 2005. Evliyazade, M. zdemir, Onlar Anlatyorum (Mthi faat), stanbul: Yeni Dou Matbaas, 1960. Fersoy, Orhan Cemal, Fatin Rt Zorlu, stanbul: Hun Yaynlar, 1979. Findley, Carter, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, ev. Latif Boyac ve zzet Akyol, stanbul: z Yaynclk, 1996.

165

Glasneck, Johannes, Trkiyede Faist Alman Propagandas, ev. Arif Gelen, Ankara: Onur Yaynlar, ty. Gze, Ergun, Profesrler Geiyor (niversite Dosyas), stanbul: Bedir Yaynevi, 1975. Gne, Turan, CHP'nin Haksz ktisaplarnn adesi Hakknda 6595 Sayl Kanunu ptal Eden Anayasa Mahkemesi Karar zerine, ASBF Dergisi, Yl 1963 Cilt 18 Say 3, 345 361. Grel, kr Sina, Kbrs Tarihi (18781960) Cilt:2, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1985. Grkan, Nilgn, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (19451950), stanbul: letiim Yaynlar, 1998. Grsoytrak, Suphi, 27 Mays Bir Halk Hareketidir, Tarih ve Toplum, say:125. Gryay, Tark, Bir ktidar Yarglanyor, stanbul: Cem Yaynevi, 1971. Halil (Kut) Paa, Halil Paa ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete: Bitmeyen Sava Ktlamare Kahraman Halil Paann Anlar, Haz. M.T aylan Sorgun, stanbul: 7 Gn Yaynlar, 1972. Haniolu, M.kr, Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, stanbul: Balam Yaynlar, 2006. Hasan Amca, Domayan Hrriyet-Bir Devrin yz 19081918-, stanbul: Arba Yaynlar, 1989. Hekimolu, Merref, 27 Maysn Roman, stanbul: ada Yaynlar, 1975, s.138. Ilcak, Nazl, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor1 stanbul: Kervan Yaynlar, 1977. Ilcak, Nazl, 15 Yl Sonra 27 Mays Yarglanyor2, stanbul: Kervan Yaynlar, 1975. brahim Temo, brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, s.24. mre, Halil, Bir mr Kitap (ocukluum, Yoluma kan Politika, 27 Mays 196027 Kasm 1964), Ankara: Ayyldz Matbaas, 1976. nan, Afet, zmir ktisat Kongresi, 17 ubat4 Mart 1923, Ankara: TTK Yaynlar, 1982. sen, Can Kaya, Geliyorum Diyen htilal (22 ubat21 Mays), stanbul: Tan Gazetesi ve Matbaas, 1964. Kabacal, Alpay, Trk Basnnda Demokrasi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1999. Kabakl, Ahmet, Temellerin Durumas, stanbul: Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 1989. Kahraman, Hasan Blent, htilal smet nn ve CHPsi in Yaplmtr, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. Kansu, smail, Aslnda Hi Kimse Uyumuyordu, Ankara: Minpa Matbaaclk,2002. Karanciolu, Nihal, Trkiyede ok Partili Sisteme Gei ve Demokrasi Sorunlar, Kalaycolu, Ersin ve Sarbay, Ali Yaar (Ed.), Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, stanbul: Der Yaynlar, ty. 265278. Karanis, Fikri, Koltuk Denekli Demokrasi ve 27 Mays Darbesi, stanbul: y.y. 1994. Karaveliolu, Kamil, Bir Devrim ki Darbe (27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll), stanbul: Grer Yaynlar, 2007. 166

Karpat, Kemal, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: AFA Yaynclk, 1996. Kaygusuz, Bezmi Nusret, Bir Roman Gibi, zmir, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 2002. Kaynar, Reat, niversiteye Darbe (147ler Mcadelesi), stanbul: smail Akgn Matbaas, 1963. Kayra, Cahit, Sava Trkiye Varlk Vergisi, stanbul: Tarihi Kitabevi, 2011. Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti 18961909, Haz. Faruk zerengin, 5.bask, stanbul: Emre Yaynlar, 2000. Kl, Altemur, Kltan Kla (Bir Dnemin Tankl), stanbul: Remzi Kitabevi, 2005. Kra, Can, Anlarmla Patronum Vehbi Ko, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1995. Kiriiolu, Nusret, 12 Mart, nn&Ecevit ve Tahkikat Encmeni Raporum, stanbul: Baha Matbaas, 1973. Ko, Vehbi, Hatralarm Grlerim tlerim (19731987), stanbul: Vehbi Ko Vakf Yayn, 1987. Ko, Vehbi, Hayat Hikyem, stanbul: Apa Ofset Basmevi, 1974. Kolaas Resneli Ahmed Niyazi, Hatrt- Niyzi Yahud Tarihe-i nklb- Kebr-i Osmnden Bir Sahfe, stanbul: Sabah Matbaas,1326. Kololu, Orhan, ttihatlar ve Masonlar, 2. bask, Eyll Yaynlar, stanbul: 2002. Kuran, Ahmed Bedevi, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul: eltt Matbaas, 1959. Kk, Yaln, Aydn zerine Tezler3 (18301980), stanbul: Tekin Yaynevi, 1987. Kk, Yaln, Aydn zerine Tezler5 (18301980), stanbul: Tekin Yaynevi, 1988. Kk, Yaln, Gizli Tarih1, stanbul: Salyangoz Yaynlar, 2006. Kkkln, smail, 27 Mays ve Basn, Trkiye Gnl, Say 101, BAHAR, 2010, 23 41. Lermiolu, Osman Nuri, Halkn stemedii nklp, stanbul: Sabah Kltr Yaynlar, 1976. Mahmud Celaleddin Paa, Mirt-i Hakkat, Haz. smet Mirolu, stanbul: Berekt Yaynlar, 1983. Mazc, Nuren, ncesi ve Sonrasyla 1933 niversite Reformu, Birikim, Say:76, Austos 1995, ss.5670. Mentee, Halil, Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar, 1986. Meram, Ali Kemal, Trklk ve Trklk Mcadeleleri Tarihi, stanbul: Kltr Kitabevi, 1969. Midhat Paa, Tabsra-i bret, s.157160. Milli Kalknma Partisi Nizamnamesizahlar ve Ky Kalknmas, stanbul: aka Matbaas, 1950. 167

Mustafa Ragp, Merutiyetten nce Manastrda Patlayan Tabanca , Haz. Rahan Akta, stanbul: Bengi Yaynlar, 2007. Mmtaz, Ahmet Semih, Sultan II. Abdlhamid ve Zaman, Haz. smail Derviolu, stanbul: Kap Yaynlar, 2008. Okyar, Osman / Seyitdanlolu, Mehmet, Atatrk, Okyar ve ok Partili Trkiye (Fethi Okyarn Anlar), stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2007. Ortayl, lber, A Young Ottoman General and The Emergence of a National Leader, Ankara: The Turkish Yearbook Of International Relations, Vol: XX. 19801981, 229234. Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul: Hil Yayn, 1983. nder, Mehmet, Yassadada Mill rade Nasl Mahkm Edildi, stanbul: Dem Yaynlar, 1990. rtl, Erdoan, htillin Hikyesi, Konya: Milli lk Yaynevi, 1966. ymen, Altan, fkeli Yllar, stanbul: Doan Kitap, 2009.. ymen, rsan, Bir htill Daha Var 19081980, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1987. zbudun, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar, 2000. zda, mit, 27 Mays htilli (Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likiler), stanbul: Boyut Kitaplar, 1997. zdemir, Hikmet, Siyasal Tarih (19501960), Sina Akin (Yay. Yn.), ada Trkiye 19081980, C4. stanbul: Cem Yaynevi, 2000. zdemir, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul: z Yaynclk, 1995. zkaya, Mehmet kran, Adm Adm 27 Mays, stanbul: leri Yaynlar, 2005. ztuna, Ylmaz ve Gkdemir, Ayvaz, Trkiyede Askeri Mdahaleler, stanbul: Tercman Yaynlar, 1987. ztuna, Ylmaz, Bir Darbenin Anatomisi, stanbul: tken Neriyat, 1984. Parla, Taha, Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Cilt: 3 (Kemalist Tek Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku), stanbul: letiim Yaynlar, 1990. Perin, Mithat, Yassada Facias Cilt 1 (27 Mays Darbesinden damlara Kadar kence Altnda Ezilenlerin Dram), stanbul: Dem Yaynlar, 1990. Perin, Mithat, Yassada ve nfazlarn yz, stanbul: M. evik Matbaas, 1970. Petrosyan, Yuri, Sovyet Gzyle Jntrkler, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974. Ramsaur, E.E. Jn Trkler ve 1908 htilali, ev. Nuran lken, stanbul: Sander Yaynlar, 1972. Sabanc, Sakp, Deien ve Gelien Trkiye, stanbul: Gzel Sanatlar Matbaas A, 1993. Sabanc, Sakp, te Hayatm, stanbul: Aksoy Matbaaclk, 1985. Safa, Peyami, Trk nklbna Baklar, stanbul: nklp Kitabevi, 1938. Sarolu, H./ Kakiolu, F. /Yeilyurt A. H. ve Gktrk . (Hazrlayanlar), Hrriyet Mealesi [27 Mays Milli Trk htilli], stanbul: Milli Trk Talebe Birlii, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Talebe Dernei Yaynlar No: 1, 1961. 168

Sarol, Mkerrem, Bilinmeyen Menderes-II, stanbul: Kervan Yaynlar, 1983, s.784. Sertel, Sabiha, Roman Gibi 19191950, stanbul: Cem Yaynevi, 1978. Sertel, Yldz, Ardmdaki Yllar, stanbul: Milliyet Yaynlar, 1990. Sertel, Zekeriya, Hatrladklarm, stanbul: Remzi Kitabevi, 2000 (1977), s.231. Seyhan, Dndar, Glgedeki Adam, stanbul: Uycan Matbaas, 1966. Szmen, Asm Neet, Hicviyeler Arasndan Yassadaya Kadar Panorama, stanbul: Faklteler Matbaas, 1960. Sunay, Cengiz, 27 Mays ve Kfr Edebiyat, Trkiye Gnl, Say 101, BAHAR, 2010, 4268. Sleyman efik Paa, Hatratm ( Bama Gelenler ve Grdklerim31 Mart Vakas), Haz. Hmeyra Zerdeci, stanbul: Arma Yaynlar, 2004. Tarcan, Selim Srr, Hatralarm, stanbul: Trkiye Yaynevi, 1946. Tarhanl, tar, Mslman Toplum, lik Devlet (Trkiyede Diyanet leri Bakanl), stanbul: AFA Yaynlar, 1993. Taylak, Muammer, 27 Mays ve Trke, stanbul: Hamle Yaynclk, 1994. Tekeli-lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selnikin Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii, s.375. Tekil, Fruzan, Trk Demokrasisi inde Sleyman Demirel, stanbul: Gktrk Yaynlar, 1978. Timur, Taner, Osmanl almalar, Ankara: Verso Yaynlar, 1988. Timur, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, Ankara: mge Kitabevi, 1993. Timur, Taner, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, stanbul: letiim Yaynlar, 1994. Tokay, Gl, Makedonya Sorunu-Jn Trk htilalinin Kkenleri (19031908), stanbul: Afa Yaynlar, 1996. Toker, Metin, DP Yoku Aa (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. Toker, Metin, DPnin Altn Yllar (Demokrasimizin smet Paal Yllar 19441973), Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991. Toker, Metin, eyh Sait ve syan, stanbul: Akis Yaynlar, 1968. Toker, Metin, Trkiye zerinde 1945 Kbusu, stanbul: Akis Yaynlar, 1971. Toprak, Zafer, ttihadTerakki ve Cihan Harbi: Sava Ekonomisi ve Trkiyede Devletilik, 19141918, stanbul: Homer Yaynlar, 2003. Topuzlu, Cemil, stibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm, stanbul: Gven Basm ve Yaynevi, 1951. Tunaya, Tark Zafer, Hrriyetin ln, stanbul: Arba Yaynlar, 1996. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt:3, stanbul: letiim Yaynlar, 2000. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul: ARBA Yaynlar, 1996. 169

Tunay, Mete, T.C.nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (19231931), stanbul: Cem Yaynevi, 1992. Tunkanat, Haydar, 27 Mays 1960 Devrimi (Diktadan Demokrasiye), stanbul: ada Yaynlar, 1996. Turan, lter, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul: Der Yaynlar, 1996. Turgut, Hulusi, Trkein Anlar (ahinlerin Dans), stanbul: ABC Basn Ajans Yaynlar, 1995. Trke, Alparslan, 1944 Milliyetilik Olay, stanbul: Kutlu Yaynlar, 1975. Trke, Alparslan, 27 Mays 13 Kasm 21 Mays ve Gerekler, stanbul: Hamle Basn Yayn, 1996. Trkne, Mmtazer, [Siyasi deoloji Olarak] slmcln Douu, stanbul: letiim Yaynlar, 1991. Ulay, Stk, Giderayak, stanbul: Ad Yaynlar A.. 1996. Ulay, Stk, Harbiye Silh Bana! (27 Mays 1960) (General Stk Ulayn Anlar), stanbul: Ar Matbaas, 1968. Uzer, Tahsin, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, 2. Bask, Ankara: TTK Yaynlar, 1987. Uzunarl, smail Hakk, kinci Merutiyetin Ne Suretle lan Edildiine Dair Vesikalar, Belleten, Cilt: XX, say:77, 1956. Uzunarl, smail Hakk, Midhat Paa ve Yldz Mahkemesi, 2.Bask, Ankara: TTK Yaynlar, 2000. Vardar, Galip (Anlatan), ttihad ve Terakki inde Dnenler, Samih Nafiz Tansu (Yazan), stanbul: nklp Kitabevi, 1960. Varlk, lk ve ren, Banu, Seim Sistemleri ve Trkiyede Seimler, stanbul: Der Yaynlar, 2001. Weiker, Walter F. 1960 Trk htilli, ev. Mete Ergin, stanbul: Cem Yaynevi, 1967. Yaln, hsan, 555K Olaynda En ndeydik, Baykam, Bedri, 27 Mays lk Akmzd, Ankara: mit Yaynclk, 1994. Yalman, Ahmed Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Rey Yaynlar, stanbul: t.y. Yassada Bror: Ekim 1960, stanbul: T. C. Mill Birlik Komitesi rtibat Brosu, 1960. Yerde, Gngr, Bakentte nemli Olaylar ve Yazamadklarm, Ankara: mit Yaynclk, 2006. Yeil, Ahmet, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2001. Yeilyurt, Sleyman, Bayar Gerei, Ankara: Serajans Yaynlar, 1997. Yirmibeolu, Sabri, Askeri ve Siyasi Anlarm C1, stanbul: Kasta Yaynevi, 1999. Yksek Adalet Divan, Esas No:1960/1; 7numarada kaytl Zorlu ile ilgili gereke.

170

Zrcher, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev. Yasemin Saner Gnen, stanbul: letiim Yaynlar, 1995. Zrcher, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, ev. Gl aal Gven, stanbul: Balam Yaynlar, 1992.

171

EK-1 27 MAYIS KRONOLOJS

1950 14 Mays 1950: Milletvekili seimleri yapld. (DP: 396, CHP: 68, MP: 1, Bamsz: 7) 20 Mays 1950: DP Meclis Grubu, Celal Bayar Cumhurbakanl adaylna seti. 22 Mays 1950: TBMM, 9. Dnem almalarna balad, Celal Bayar 387 oyla ( nn, 66 oy ald) Cumhurbakanlna seildi. Kabineyi kurmakla stanbul Milletvekili Adnan Menderes grevlendirildi. 23 Mays 1950: Cumhurbakan Celal Bayar, nny ankayadaki evinde ziyaret etti. CHP Bakan nn bir aklama yapt:... Vatanmzda birlik ve dzenliin kurulmas, bizim iin parti mlahazalarnn stndedir. 2 Haziran 1950: Adnan Menderes, kabinesini aklad. 295 Milletvekilinin katld oylamada, 282 oyla gvenoyu ald. 6 Haziran 1950: Org. Nuri Yamut, Genel Kurmay Bakanlna atand. 14 Haziran 1950: DP Milletvekillerinden bir grup, Halkevlerinin yeni bir tze balanmas iin kanun teklifi verdiler. 16 Haziran1950: Trke okunan Ezann tekrar Arapa okunmasna dair kanun kabul edildi. 25 Haziran1950: Sovyetler tarafndan desteklenen Kuzey Kore ordular, sabahn erken saatlerinde Gney Koreye saldrd. 28 Haziran 1950: CHP Kurultay balad. Ismet nn Bakan, Kasm Glek Genel Sekreter seildi. 14 Temmuz 1950: Genel Af kabul edildi. 25 Temmuz 1950: Cumhurbakan Bayarn Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Kore savana katlmak zere 4.509 kiilik bir Tugayn, Birlemi Milletler emrine verilmesini kararlatrd. 28 Temmuz 1950: nn, gazetecilere verdii demete: Karar, TBMMden geirilmemi ve memleketi savaa gtrecek byle nemli bir konuda muhalefet partisiyle fikir teatisinde bulunulmamtr. 2 Austos 1950: Atlantik Paktna (NATO) Trkiyenin de katlmas iin almalar younlatrld. 28 Austos 1950: Bir tarih yazar, okul kitaplarndan nnnn adn kard. Bu davran eitli tepkilere neden oldu. 31 Austos 1950: Halkevlerine yaplan yardm tutar, Maliye Bakanlnca incelenmeye baland. 15 Eyll 1950: Salk Bakan Prof. Dr. Nihat Reat Belger istifa etti. 21 Eyll 1950: Trk Tugay Koreye hareket etti. 17 Ekim1950: Trk Tugay Koreye ulat. 28 Ekim 1950: Bayndrlk Bakan Gen. Fahri Belen, istifa etti. 4 Kasm 1950: Trkiye, nsan Haklarn ve Ana Hrriyetlerini Koruma Antlamasn Romada imzalad. 172

27 Kasm 1950: Korede Kunuri Sava diye adlandrlan, ok kanl arpmalar balad ve gnlerce srd. Trk Tugay, kendisinden sayca stn dman kuvvetlerinin geceli gndzl gnlk ar taarruzuna ramen, bulunduu hattan ekilmedi ve Mttefik 8.ordusunun geri ekilebilmesini salad. Tugaymz, Kunuri Savanda, 237 ehit, 387 yaral ve 201 kayp vermitir. 12 Aralk 1950: CHP merkez binas, hazine mal oldu. 1951 12 Ocak 1951: Korede yaralanan askerlerimiz, Tokyodan yurda hareket etti. 21 Ocak 1951: Ankaraya, ilk Kore hasta ve yaral kafilesi geldi. 5 Mart 1951: Atatrk heykeline yaplan saldry knamak iin, Krehirde byk bir protesto mitingi dzenlendi. 8 Mart 1951: Babakan Adnan Menderes istifa etti. Hkmeti kurmakla tekrar Menderes grevlendirildi. 9 Mart 1951: Menderes, 2. Kabinesini kurdu. 2 Nisan 1951: 2. Menderes Kabinesi, 50ye kar 345 oyla gvenoyu ald. 1 Temmuz 1951: Atatrkn heykel ve bstlerine kar yaplan saldrlar knamak iin, yurdun eitli yerlerinde protesto mitingleri yapld. 25 Temmuz 1951: Atatrk aleyhine ilenen sular hakknda kanun kabul edildi. 1 Austos 1951: Yabanc sermayeyi tevik kanunu kabul edildi. 6 Austos 1951: CHPnin Halkevleri yoluyla tasarrufuna geirdii mallarn hazineye geri verilmesine dair kanunun grmeleri esnasnda, CHPliler, CHPnin mallaryla ilgili grlerini belirttikten sonra salonu terk ettiler. Kanun teklifi, DPlilerin oylaryla kabul edildi. 8 Austos 1951: Halkevleri kapatld. 20 Eyll 1951: Trkiye, Kuzey Atlantik Pakt (NATO)na kabul edildi. 17 Ekim 1951: Trkiyenin, NATOya katlmasyla ilgili protokol Londrada imzaland. 4 Kasm 1951: lkokullarda din dersi, ders programna alnd. 26 Aralk 1951: nn, CHP Byk Kurultaynda konutu: ... Biz bir yldan beri eit olmayan vastalarla iktidarn karsnda varlk mcadelesi iindeyiz. 1952 18 ubat 1952: Trkiye, NATOya resmen katld. 4 Mart 1952: Amerikan Genel Kurmay Bakan (daha sonra Bakan olacak olan) Eisenhower Ankaraya geldi. 12 Nisan 1952: Trk Devrim Ocaklar kuruldu. 16 Haziran 1952: Trkiyeye girmeleri yasak olan Osmanl Hanedan yelerinin, baz artlarla yurda girebilmelerine dair kanun kabul edildi. 27 Eyll 1952: nn, Bursada konutu: Mstakil mahkeme, mstakil yarg mefhumu bugn vatann en nde gelen konularndan biridir.

173

11 Ekim 1952: CHP bir bildiri yaynlad: ... Muhalefet kanunlar iinde yapmaya hakk olduu grevini yerine getirmekten fiilen men edilmitir. 22 Kasm 1952: Gazeteci Ahmet Emin Yalmana, Malatyada suikast yapld. Yalman, yara almadan kurtuldu. 24 Aralk 1952: z Trke kelimelerle meydana getirilmi olan 10 Ocak 1945 tarihli Anayasa, Prof. Fuat Kprl ve 23 arkadann teklifi ile kaldrld ve 20 Nisan 1924 tarihli Anayasa tekrar yrrle girdi. CHP, aleyhte oy kulland. 1953 21 Ocak 1953: Petrollerimizin iletilmesiyle ilgili olarak ilk anlama bir Amerikan irketiyle yapld. 22 Ocak 1953: Trkiye Milliyetiler Dernei kapatld. 28 ubat1953: Trkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda l dostluk antlamas Ankarada imzaland. 4 Nisan 1953: Dumlupnar Denizalts, NATO tatbikatndan dnerken anakkale Boaznda Naboland adl Isve gemisiyle arparak batt. Btn abalara ramen geminin batt yerin derin ve akntl olmasndan dolay kurtarma an taklamad ve 88 denizcimiz ehit oldu. 6 Nisan 1953: Menderes, Kabinesinde baz deiiklikler yapt. 24 Nisan 1953: NATO Konseyi, Balkan Paktn onaylad. 18 Mays 1953: TBMM, Balkan Paktn oybirlii ile onaylad. 28 Mays1953: Korede iddetli arpmalar meydana geldi, Trk Tugay 155 ehit verdi. 10 Haziran 1953: Sovyetler Birlii nota vererek, iki lke ilikilerindeki gerginlii hafifletmek teklifinde bulundu. 21 Temmuz 1953: Profesrlerin politika ile uramalarn yasaklayan kanun kabul edildi. 1 Austos 1953: Sovyetler, Mttefik lke Filolarnn stanbula yaptklar ziyaretlerden rahatszln dile getirdii bir nota verdi. 24 Austos 1953: Amerika Bakan Eisenhowern beyanat: Koredeki dier Birlemi Milletler askerlerinin yannda Trk Tugaynn elde ettii baarlar, Trkiyenin fevkalade sava kabiliyetini ve hr dnyann yannda daima yer almak azminde olduunu ispat etmitir. 19 Ekim 1953:167 komnistin yarglanmasna baland. 10 Kasm 1953: Atatrkn naa, 15. lm Yldnmnde Etnografya Mzesindeki kabrinden alnarak Antkabirdeki ebedi istirahatgahna defnedildi. 9 Aralk 1953: CHPnin mallarnn Hazineye devredilmesine dair kanun teklifi Meclis Genel Kuruluna geldi. 10 Aralk 1953: CHPnin bildirisi: ... CHP, kendisini bir mal ve mlk davas karsnda deil, bir rejim davas karsnda grmektedir. Maruz kaldmz bu muameleyi seim mcadelesinin meru olmayan bir tertibi saydmz yksek sesle bildiririz.

174

14 Aralk 1953: CHPnin haksz iktisaplarnn Hazineye devri hakkndaki tasarnn grmeleri esnasnda nn bir konuma yapt: ... Sulular gibi telanz nedir Iktan m korkuyorsunuz? Arkadalar, Trk geleneklerinde fikir sahibi bir kii 400 kiiye kar fikrini syler. Trk adetinde 400 babayiit bir kiiye hcum etmez daha sonra CHPliler Meclis salonunu terk ettiler. Tasar 5e kar 341 oyla kanunlat. 19 Aralk 1953: CHPnin yeni genel merkezi Ankarada trenle ald. 1954 17 Ocak 1954: Cumhurbakan Bayar, Amerika Bakan Eisenhowern davetlisi olarak Amerikaya gitti. 18 Ocak 1954: Yabanc Sermayeyi tevik kanunu kabul edildi. 27 Ocak 1954: Ky Enstitleri kaldrld. Millet Partisi kendini feshetti. 28 Ocak 1954: Bayarn ABD gezisi srasnda, Bakan Eisenhowern konumas: ... Dnyann en etin mdafilerinden biri olan Trk Milletini selamlyoruz... Trkiyenin tek bir kuakta meydana gelen gelimesi, zamanmzn harikalarndan biridir. 29 Ocak 1954: Bayar, Amerikan Kongresinde bir konuma yapt. 17 ubat 1954: Seim Kanununda yaplan deiiklik kabul edildi. 12 Mart 1954: TBMMde, seimlerin yenilenmesi oybirlii ile kabul edildi. 13 Nisan 1954: nn, stanbulda konutu: ... ok iyi idare edilen bir emniyet iin de muhalefet grevimize devam ediyoruz. Bizi bir uradmz yere bir daha uratmyorlar. 15 Nisan 1954: Yugoslav Devlet Bakan Mareal Tito, Trkiyeye geldi. 2 Mays 1954: Genel Seimler yapld. DP: 404, CHP: 30, CMP: 5, Bamsz: 7 Milletvekili kazand. CHPnin Hazineye devredilen eski binas Talebe Federasyonunun hizmetine verildi. 14 Mays 1954: TBMM topland, stanbul Milletvekili Celal Bayar, 486 oyla yeniden Cumhurbakanlna seildi. Menderes, Kabineyi kurmakla grevlendirildi. 17 Mays 1954: Menderes, 3. Kabinesini aklad. Menderes Kabinesi, 27ye kar 491 oyla gvenoyu ald. 23 Eyll 1954: Gazeteci Hseyin Cahit Yaln, 26 ay hapse mahkum oldu. 3 Ekim 1954: Darende Hidroelektrik Santrali hizmete ald. 13 Kasm 1954: CHP, basn hrriyeti, hakim teminat, muhtar seimleri, hayat pahall ve ekonomik zorluklarla ilgili bir bildiri yaynlad. 24 Kasm 1954: Ktahya eker Fabrikas hizmete ald. 3 Aralk 1954: nn, Hseyin Cahit Yaln skdar Cezaevinde ziyaret etti 15 Aralk 1954: Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl kuruldu. 1955

175

24 ubat 1955: Badatta Trkiye ile Irak arasnda karlkl ibirlii antlamas (CENTO) imzaland. Pakta daha sonra ngiltere, Pakistan ve randa katld. ABDde gzlemci gnderdi. 18 Mart 1955: Bayar, Hseyin Cahit Yalnn cezasn affetti. 30 Mart 1955: ngiltere, CENTOya katld. 1 Nisan 1955: Kbrsta EOKA terr rgt faaliyetlerine balad. 5 Mays 1955: Pakistan, CENTOya katlacan ilan etti. 22 Mays 1955: TBMMde, nnnn ... Babakan durduracak hibir kuvvet kalmamtr demesi zerine, Menderes ile nn arasnda sert tartmalar oldu. 11 Temmuz 1955: Yunanistana, son zamanlarda Kbrsta meydana gelen Trklere ynelik iddet olaylar nedeniyle ilk nota verildi. 18 Austos 1955: TBMMnin manevi ahsiyetine hakaret iddiasyla 1 yl hapis cezasyla 4 ay Bursada oturmaya mahkum edilen CHP Genel Sekreteri Kasm Glek cezaevinden tahliye edildi. 23 Austos 1955: Kbrsta garantr lke konumunda bulunan ngiltereye, meydana gelen olaylar zerine ilk nota verildi. 29 Austos 1955: Kbrs Konferans Londrada topland. 4 Eyll 1955: Londrada bulunan Trk vatandalar, Kbrs iin miting yaptlar. 6 Eyll 1955: 6/7 Eyll olaylar. Selanikte Atatrkn evine bomba atld haberi stanbul, zmir ve Ankarada iddetli protestolarla knanmaya baland. Protesto gsterileri ksa zaman iinde, gayrimslimlerin iyeri ve evlerine kar tahrip ve yamacla dnt. Olaylarn nnn alnamamas zerine, bu ehirde de skynetim ilan edildi. Selanikte byle bir saldrnn olmad aklanmasna ramen, yamaclar durdurmak mmkn olmad. 7 Eyll 1955: Gayrimslimlere kar balayan tepkiler, dier ehirlere de srad, olaylar ok g yattrlabildi. TBMM olaanst topland. 9 Eyll 1955: stanbulda , Ankara ve zmirde birer askeri mahkeme kuruldu. 10 Eyll 1955: ileri Bakan Namk Gedik istifa elli. 12 Eyll 1955: TBMM skynetimi 6 ay uzatt. 12 Ekim 1955: Basna ispat hakk verilmesini isteyen 19 Milletvekili, DP Yksek Haysiyet Divanna verildi. 9 Milletvekili DPden ihra edildi, dier 10 Milletvekili ise istifa etti. 24 Ekim 1955: Bayndrlk Bakan Muammer avuolu 6/7 Eyll olaylarnda uradklar kayplar dolaysyla, zmirdeki Yunan Konsolosluuna, resmi tarziye yerine gemek zere Hkmet adna Yunan Bayra ekti. 29 Kasm 1955: Menderes istifa etti. Bayar, Hkmeti kurmakla tekrar Menderesi grevlendirdi. 8 Aralk 1955: 4.Menderes Kabinesi kuruldu. 58e kar 398 oyla gvenoyu ald. 17 Aralk 1955: 6/7 Eyll olaylarndan sonra stanbul, zmir ve Ankarada srdrlen skynetim, Ankara ve zmirde kaldrld. 176

20 Aralk 1955: Hrriyet Partisi kuruldu. 1956 23 ubat 1956: Mecliste, Emin Kalafatn, nnnn 6/7 Eyll olaylarndan sz etmesinin vatanperverlikle badamadn sylemesi zerine olaylar kt. nn, Geen hafta szm geri almtm, bu defa almayacam dedi. CHP topluca salonu terketti. 1 Mays 1956:6/7 Eyll olaylarnda zarar grenlere tazminatlar denmeye baland. 17 Haziran 1956: TBMMnin manevi ahsiyetine hakaret iddiasyla 1 yl hapis cezasyla 4 ay Bursada oturmaya mahkum edilen CHP Genel Sekreteri Kasm Glek, cezasn tamamlayarak Ankaraya geldi. 27 Haziran 1956: Toplant ve gsteri yryleri kanunu grmelerinde, lnn: Aramzdaki fark bilelim. Biz mutlakyetten bugne geldik, siz bugnden mutlakyete gidiyorsunuz. dedi. Muhalefet topluca salonu terk etti. Tasar DPlilerin oylaryla yasalat. 8 Temmuz 1956: Muhalefet Liderleri, nn, Karaosmanolu ve Blkba mterek bir tebli yaynlad. - ABD Bakan Yardmcs Nixon (daha sonra Bakan olacaktr), resmi ziyarette bulunmak zere Trkiyeye geldi. 13 Austos 1956: Bakanlar Kurulunca, ortaokullarda din dersi okutulmasna karar verildi. 1957 1 Temmuz 1957:30 Haziran 1954 tarihinde ile yaplan Krehir yeniden il yapld. 2 Temmuz 1957: Osman Blkba tutukland. 7 Eyll 1957: DP kurucularndan Prof. Fuat Kprl partisinden istifa etti. 11 Eyll 1957: TBMMde seimlerin yenilenmesi kabul edildi. 27 Ekim 1957: Genel Seimler yapld. DP: 419, CHP: 173, CMP: 4, HP: 2,Bamsz: 2 Milletvekili kazand. 1 Kasm 1957: TBMM, 11. Dnem almalarna balad. stanbul Milletvekili Celal Bayar 413 oyla, 3. defa Cumhurbakanlna seildi. Kabineyi kurmakla Adnan Menderes grevlendirildi. 4 Aralk 1957: 5.Menderes Kabinesi 133e kar 403 oyla gvenoyu ald. 28 Kasm1957: Hrriyet Partisi fesih karar ald. CHP ile g birliine karar verildi. 1958 16 Ocak 1958: stanbulda 9 Subay tutukland. 9 Subay Olay olarak adlandrlr. 19 Ocak 1958: Milli Savunma Bakan emi Ergin istifa etti. 28 Ocak 1958: Kbrsta Trklere ynelik iddet olaylar meydana geldi. ngiliz askeri Trklere kar ilk defa silah kulland.

177

31 Ocak 1958: TBMM, Kbrsta ngiliz askerlerinin Trklere kar silah kullanmas dolaysyla ngiltereyi knad. . . 9 Nisan 1958: CHPnin yayn organ olan Ulus Gazetesi 1 ay sre ile kapatld. 26 Mays 1958: Tutuklu bulunan 9 Subayn mahkemesine baland. 28 Mays 1958: Basn sulularnn aff tasars, DPlilerin oyu ile reddedildi. 7 Haziran 1958: stanbulda Beyazt Meydannda Byk Kbrs mitingi yapld. 14 Haziran 1958: Trk Hkmeti, ngilterenin Kbrs plann kabul etmedi. 14 Temmuz 1958: Irak Kral Faysal, Prens Abdlillah ve Babakan Nuri Sait ldrld. 15 Temmuz 1958: ABD, Lbnana asker kard. 17 Temmuz 1958: ngiltere, rdne asker kard. 20 Temmuz 1958: Iraktaki olaylar dolaysyla ksmi seferberlik hazrlklarna baland. 9 Austos 1958: ngiliz Babakan McMillan gelien son olaylar zerine Trkiyeye geldi. 1 Ekim 1958: ngilterenin hazrlad ve Trkiyenin kabul etmi olduu, yeni Kbrs plan uygulanmaya baland. Kbrs bunalm, Trkiye ile Yunanistan arasnda daha da younlayor. 3 Kasm 1958: CHPnin yayn organ Ulus gazetesi 1 ay sre ile tekrar kapatld. 25 Kasm 1958: 9 subaydan (9 subay olay) 8i beraat etti. 1959 5 ubat 1959: Trk-Yunan grmeleri Zrihte balad. 17 ubat 1959: Babakan Menderesi Londraya gtren uak, Gatwick Kasabas yaknlarnda dt. 14 kiinin ld kazada Babakan Adnan Menderes kurtuldu. Olayn Trkiyede duyulmas zerine, bir sredir Iktidar ile Muhalefet arasnda sren gerginlik bir anda yerini lml bir ortama brakt. Ancak bu bahar havas srdrlemedi. 19 ubat 1959: Kbrs konusunda Londra Antlamas imzaland. Trkiye, ngiltere, Yunanistan, Kbrs Trk ve Rum temsilcileri tarafndan imza edildi. 4 Mart 1959: TBMM, Londra Antlamasn, muhalefetin 135 red oyuna karn 347 oy ile kabul etti. 24 Nisan 1959: nnnn 28 Aralk 1958 tarihinde Ankara l Kongresinde yapt konumadan dolay dokunulmazlnn kaldrlmas istenildi. 1 Mays 1959: Uakta smet nnnn bana ta atld. 12 kii tutukland. 2 Mays 1959: zmirde bir sre nce meydana gelen protesto ve gsterilerin yaynlanmas yasakland. 4 Mays 1959: stanbulda meydana gelen olaylarn yaynlanmas yasakland. nn, zmirde basn toplants dzenledi: ... Seyahatimin nihayetini ok huzurlu idrak ettim. Basnn memleket meselelerine gsterdii ok feyizli ilginin minnettarym. 7 Mays 1959: Yunanistan Babakan Karamanlis, resmi ziyarette bulunmak iin Trkiyeye geldi. 20 Temmuz1959: TBMMde sert tartmalardan sonra ara seimlerin ertelenmesi kabul edildi. 178

29 Temmuz 1959: stanbulda 3, Nazillide 1 gazeteci hapse mahkum edildi. 27 Eyll 1959: CHP Genel Sekreteri Kasm Glek istifa elli. 7 Kasm 1959: Milletvekili Osman Blkba 10 ay hapse mahkum oldu. 18 Kasm 1959: Yksek slam Enstits, stanbulda geici olarak mam Hatip Okulunda retime balad. 6 Aralk 1959: Amerika Bakan Eisenhower resmi ziyarette bulunmak zere Trkiyeye geldi. 16 Aralk 1959: Vatan Gazetesi 1 ay sre ile kapatld. 1960 25 ubat 1960: CHPden Cemil Sait Barlas, 10 ay hapse mahkum oldu. 26 ubat 1960: Hkmet, nnnn dier birka milletvekili ile birlikte dokunulmazlnn kaldrlmasn istedi. 7 Mart 1960: Gazeteci Ahmet Emin Yalman, 15 ay 16 gnlk mahkumiyetini ekmek zere cezaevine girdi. 2 Nisan 1960: nnnn Kayseri gezisinde olaylar kt. 5 Nisan 1960: CHP Meclis Grubu, yaynlad bildiriyle, son olaylar zerinde durarak, yurdun selameti bakmndan seimlerin bir an nce yaplmasn istedi. 7 Nisan 1960: Babakan Menderes Parti Grubunda konutu: Memleket bugn kabili idare olmaktan kmtr. ler oktan laka olmutur. Adliye ilemez hale gelmi, idare aciz dmtr... 15 Nisan 1960: Gazeteci Ahmet Emin Yalman, salk durumundan tr tahliye edildi. 18 Nisan 1960: DP Bursa Milletvekili Mazlum Kayalar ve Denizli Milletvekili Baha Akitin, CHPnin ykc, gayri meru ve kanun d faaliyetlerinin memleket sathnda cereyan tarz ve bunlarn mahiyetlerinin nelerden ibaret olduunu tahrik, tespit ve memleketin her tarafnda yaygn bir halde grlen kanun d siyasi faaliyetlerin muhtelif sebeplerine intikal etmek, matbuat meseleleriyle adli ve idari mevzuatn ne suretle tatbik edilmekte olduunu tetkik eylemek zere Meclis tahkikat almasn isteyen nergeleri kabul edildi. nergenin grlmesi esnasnda Mecliste sert tartmalar yaand. nn Biz demokratik rejimi kurduk. Bu demokratik rejimi, istikametinden ayrp bask rejimi haline getirmek tehlikeli bir eydir. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam dedi. 27 Nisan 1960: Tahkikat Encmeni Salahiyet Kanunu, uzun ve etin tartmalardan sonra kabul edildi. 12 CHP Milletvekili 3-6 celse karma cezas ald. CHP Lideri nn, 12 celse karma cezasna arptrld. Meclis grmelerinin yaynlanmas yasakland. 28 Nisan 1960: stanbul ve Ankarada meydana gelen olaylar zerine iki ehirde de skynetim ilan edildi. stanbul niversitesinde, DP aleyhinde gsteri yapld. 29 Nisan 1960: Ankara ve stanbul niversiteleri bir ay sre ile kapatld. 1 Mays 1960: stanbulda bir gnlk, gndz sokaa kma yasa kondu. 2 Mays 1960: NATO Bakanlar Konseyi, stanbulda topland. Protesto gsterileri yapld.

179

3 Mays 1960: Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel, yazl olarak hkmeti uyarmak istedi. (mektup darbeden sonra aklanmtr.) 5 Mays 1960: Ankarada Kzlayda, Cumhurbakan, Meclis Bakan ve Babakannda bulunduu bir ortamda, gsteriler ve protestolar dzenlendi. 6 Mays 1960: Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grsel grevinden izinli olarak ayrld. Grselin en kk birliklere kadar ulatrlan telsiz mesaj: K K. Komutanlndan izinli olarak ayrlyorum. Btn arkadalarma veda ederim. Sizlere son szlerim u olacaktr: Her eye ramen ordunun ve tadnz niformann erefini daima yksek tutunuz. Bu sralarda memlekette esen hrsl politika havasnn zararl tesirlerinden kendinizi korumasn biliniz. Ne pahasna olursa olsun, politikadan katiyen uzak kalnz. Bu szlerim, erefli ordunun, kudreti ve memleketin kaderi iin hayati ehemmiyete haizdir. Btn gayretinizi memleket mdafaas iin lazm olan kudretinizi artrmaa ve onu en yksek dereceye karmaa hasrediniz. Sizlere inanyor, son erden byk kumandana kadar cmlenizi derin sayg ve sevgi hissi ile selamlyorum. 21 Mays 1960: Harp Okulu rencileri Ankarada, iktidar partisi aleyhinde sessiz bir yry yaptlar. 25 Mays 1960: Meclis, 20 Haziran 1960 tarihine kadar tatil edildi. Bugnk birleimdeki konumalarn yaynlanmas yasakland. 27 Mays 1960: 27 MAYIS Darbesi. Trk Silahl Kuvvetleri idareyi eline ald. Meclis feshedildi. Yeni anayasa ve demokratik messeselerin kurulmas hazrlna balanld. 28 Mays 1960: Cumhurbakan Celal Bayar istifa etti.1. Milli Birlik Komitesi Kabinesi akland. Kabinede 3 asker ve 14 sivil yer ald. Prof. Sddk Sami Onar Bakanl'nda toplanan Profesrler Kurulu '27 Mays'n meru olduu hakknda rapor verdi. 30 Mays 1960: DP ileri Bakan Dr. Namk Gedik, tutuklu bulunduu Harp Okulu'nda pencereden atlayarak intihar etti. 1 Haziran 1960: nn, Ankara'da yapt basn toplantsnda, 'Ordunun harekatndan haberdar olmadn' belirtti. 12 Haziran 1960: htilali gerekletiren st rtbeli subaylarn oluturduu 'Milli Birlik Komitesi'nin 1 sayl kanunu ile Anayasa'nn baz maddeleri kaldrld ve bu suretle TBMM feshedildi. TBMM'nin btn hak ve yetkileri, Geici Anayasa gereince Milli Birlik Komitesi'ne devredildi. Milli Birlik Komitesi yelerinin adlar akland. 21 Haziran 1960: Milli Birlik Komitesi, TBMM binasnda almalarna balad. 22 Haziran 1960: Emekli Oramiral Fahri Korutrk, Trkiye'nin Moskova Bykeliliine atand. 24 Haziran 1960: MBK yeleri trenle yemin ettiler. 30 Haziran 1960: Geici Anayasa'nn 6. Maddesine gre MBK tarafndan seilen 1 Bakan ve 30 yeden meydana gelen 'Yksek Soruturma Kurulu' topland. 4 Temmuz 1960: Siyasi partilerin, tara tekilatlar kapatld. 12 Temmuz 1960: Celal Bayar, vatana ihanet suundan Yce Divan'a sevk edildi. 24 Temmuz 1960: Basn Ahlak Yasas yrrle girdi. 3 Austos 1960: 235 general ve amiral emekliye sevk edildi. Bu olay 'Eminsular' adyla nlr. 180

12 Austos 1960: MBK'nin kabul ettii kanunla, MBK'nin kard kanunlarn geici olmad kabul edildi. Kanundan geici kelimesi kartld. 15 Austos 1960: Zrih ve Londra Antlamalar'na dayanlarak Kbrs Cumhuriyeti kuruldu. Kbrs'n Cumhurbakan Rum, Yardmcs Trk olacakt. 16 Austos 1960: Antlamalar gereince bir Trk Alay byk bir trenle Kbrs'a kt. 82 yl sonra ilk defa Trk askeri Kbrs'a ayak basyordu. 25 Austos 1960: MBK 10 Bakan grevinden azletti. 2. MBK Hkmeti kuruldu. 11 Eyll 1960: MBK yesi ve Ankara Valisi Gen. rfan Batu, stanbul-Ankara yolunda trafik kazasnda ld. 26 Eyll 1960: Celal Bayar, tutuklu bulunduu Yassada'da, bel kemeriyle intihara teebbs etti. 29 Eyll 1960: Demokrat Parti, mahkeme kararyla kapatld. 7 Ekim 1960: Yksek Adalet Divan yeleri Ankara'dan ayrlarak Heybeliada'ya yerletiler. 14 Ekim 1960: Yassada durumalar balad. 587 sank ve 1063 tank dinlendi. Divan kararlarna gre 15 kii lm cezasna, 31 kii mebbet hapis cezasna, 418 kii eitli cezalara arptrld. 123 kii beraat etti. MBK 15 lm cezasndan 4'n onaylad. Bayar'n cezas ya haddinden dolay mebbet hapse evrildi. 3 lm cezas infaz edildi. Dier 12 lm cezas ise mebbet hapse evrildi. 27 Ekim 1960: niversite retim yelerinin affna ve yer deitirilmelerine dair kanun kabul edildi. Sonradan 147'ler olarak adlandrlacak olan 147 retim yesi (profesr, doent, asistan) grevlerinden uzaklatrld. 9 Kasm 1960: Emekliye ayrlan subaylarn, istekleri halinde retmenlie atanabilmelerine dair kanun kabul edildi. 14 Kasm 1960: 14 MBK yesinin grevlerinden affna dair kanun kabul edildi. 15 Kasm 1960: MBK, 'Dileri Bakanl Kuruluu' hakkndaki kanuna ek olarak kabul ettii kanunla, Dileri d tekilatnda 14 Mavirlik kurdu ve Komitedeki grevlerinden alnan 14 ye, en az 2 yl yurda dnmemek zere bu Mavirliklere atand. Bu kiiler on drtler olarak da adlandrlrlar. 4 Aralk 1960: Bir sredir hasta olan Bakan Grsel'in rahatszl artt. 14 Aralk 1960: stanbul Boaz'nda Yugoslav ve Yunan bandral iki tanker arpt. stanbul, byk bir tehlike atlatt. 19 Aralk 1960: skenderun'da Atatrk Ant saldrya urad. 30 Aralk 1960: CHP, aralarnda nn'nnde olduu 49 'Kurucu Meclis' yesini seti. 1961 3 Ocak 1961 : Ordu Yardmlama Kurumu (OYAK) kurulu kanunu kabul edildi. 4 Ocak 1961 : Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu kabul edildi. Yeni Kabinenin kurulabilmesi iin btn Bakanlar istifa etti. 5 Ocak 1961 : Cemal Grsel, 6 yeni Bakan alarak 3. Kabinesini kurdu. 6 Ocak 1961 : Kurucu Meclis almalarna balad. 14 Ocak 1961 : Memleketi Cumhuriyet Partisi kuruldu. 181

11 ubat 1961 : Yeni partiler kuruldu. Adalet Partisi, Cumhuriyeti Mesleki Islahat Partisi alma Partisi, Memleketi Parti, Mutedil Liberal Parti, Trkiye i Partisi. 13 ubat 1961 : Yeni Trkiye Partisi ve Dstur Partisi kuruldu. 6 Mart 1961 : ngiltere Kraliesi 2. Elizabeth, Trkiye'ye resmi bir ziyarette bulundu. 1 Nisan 1961 : Siyasi faaliyete izin verildi. 6 Nisan 1961 : Temsilciler Meclisi'nde, subay ve astsubaylarn oy kullanmalar kabul edildi. 24 Mays 1961 : Ankara ve stanbul'da yrrlkte bulunan skynetim uzatld. 25 Mays 1961 : Yeni seim kanunu kabul edildi. 27 Mays 1961 : Yeni Anayasa (1961 Anayasa's olarak adlandrlr), Kurucu Meclis'te 2 red oyuna karlk 260 oyla kabul edildi. 9 Temmuz 1961 : Yeni Anayasa halk oyuna sunuldu. Evet oyu e, hayr oylar 5'dir. (Katlm oran u) 10 Temmuz 1961 : Milli Eitim Bakanl'na bal olarak 'Din leri Genel Mdrl' kuruldu. 21 Temmuz 1961 : Kurucu Meclis seimlerin 15 Ekim 1961 tarihinde yaplmasna karar verdi. 1 Austos 1961 : Yassada durumalar sona erdi. 24 Austos 1961 : 15. CHP Kurultay Ankara'da topland. nn: "... Sabah erken kalkan babayiitlerin Kurultay basmalarn asla kabul etmiyorum." dedi. 3 Eyll 1961 : Bakan Grsel'in Bakanlnda toplanan parti bakanlar, yaplacak Milletvekili seimlerinde, 27 Mays' zedelememek, 'Eminsular' konusunu dememek, DP'yi methetmemek konusunda bir antlama imzaladlar. 15 Eyll 1961 : Yassada Yksek Adalet Divan kararlar akland. 15 Sank lm cezasna arptrld. Dier sanklar eitli cezalara arptrldlar. lm cezasna arptrlanlar: Celal Bayar Adnan Menderes Fatin Rt Zorlu Hasan Polatkan Refik Koraltan Agah Erozan brahim Kirazolu Ahmet Hamdi Sancar Nusret Kiriiolu Bahadr Dlger Emin Kalafat Baha Akit Osman Kvrakolu Zeki Erataman Rt Erdelhun

182

-Yksek Adalet Divan'nca verilen lm cezalarndan, Adnan Menderes, Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan'n lm cezalar MBK Tarafndan onayland. Eski Cumhurbakan Celal Bayar, 65 yan bitirdii iin cezas mebbet hapse evrildi, dier lm cezalar ise Milli Birlik Komitesi tarafndan mebbet hapse evrildi. 16 Eyll 1961 : Eski Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Eski Maliye Bakan Hasan Polatkan hakknda verilen lm cezalar mral Adas'nda infaz edildi. 17 Eyll 1961 : Eski Babakan Adnan Menderes hakknda verilen lm cezas mral Adas'nda infaz edildi. 15 Ekim 1961 : Genel seimler yapld. Adalet Partisi (AP) : 158 Milletvekili 70 Senatr Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) : 173 " 36 " Yeni Trkiye Partisi (YTP) : 65 " 28 " Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) : 54 " 16 " 25 Ekim 1961 : Darbeden 17 ay sonra TBMM, Devlet Bakan Orgeneral Cemal Grsel tarafndan ald. 26 Ekim 1961 : Org. Cemal Grsel, 607 oyun 434'n alarak Cumhurbakanl'na seildi. Suat Hayri rgpl, Senato Bakan, Fuat Sirmen TBMM Bakan seildiler. 10 Kasm 1961 : CHP Genel Bakan smet nn Hkmeti Kurmakla grevlendirildi. Cumhurbakan Grsel: "... inde bulunduumuz g artlar zmleyecek birine grev verdim." dedi. 20 Kasm 1961 : nn, CHP-AP Koalisyon Hkmeti'ni kurdu. 2 Aralk 1961 : 8. nn Kabinesi, 4 red, 78 ekimser oya karn 269 oyla gvenoyu ald. 23 Aralk 1961 : Babakan nn yapt konumasnda: "... Af, Hkmet programna alnmtr. Barda taracak bir damla daha koymayacam. Bu durumda herkesin bana yardm etmesi lazmdr. Bardaklar doldurulmutur. Taramam. Bir damla daha ilave edemem. Huzuru behemehal getireceiz. Btn snflarn huzur iinde yaamas lazmdr." dedi. 1962 1 Ocak 1962: DP dneminde Bayndrlk ve Milli Eitim Bakanlklar grevinde bulunan Tevfik leri (Doumu: 1911) ld. Cenaze treninde olaylar kt. 18 Ocak 1962: 147'lerin niversitelere dnmelerine izin verildi. Darbeden sonra niversitelerdeki grevlerinden uzaklatrlmlard. 26 Ocak 1962: General Stk Ulay, tabi senatrlkten ekildi. 1 ubat 1962: Babakan nn konuma yapt: "... Ak konuacam. Bir yandan yarn, bir ikinci ihtilalin olaca rzgar, bir yandan 27 Mays'n intikam alnmaya allyor, havas estiriliyor. Herkes her sabah gazetesini atnda yeni bir endie ile karlayor. Bu yzden vatandan siniri bozuluyor... Hkmet yannzdadr, Hkmet kuvvetlidir ve salamdr. Trkiye'de hibir maceraya yer yoktur ve olmayacaktr." 14 ubat 1962: Celal Bayar, tedavi iin Kayseri Cezaevi'nden Ankara'ya getirildi. 3 gn sonra tekrar Kayseri Cezaevi'ne gnderildi.

183

18 ubat 1962: nn'nn radyodan Trk Milleti'ne mesaj: "... Trk Silahl Kuvvetleri'ne tecavz mahiyetini kayan her davrann kesin bir azimle karsndayz... Hi kimse, hzla gelimeye muhta olan bir milletin kaderi ile oynamaya mezun deildir." 22 ubat 1962: Ankara'da Harp Okulu Komutan Albay Talat Aydemir ve arkadalar, Hkmet darbesine teebbs ettiler. Olay hemen bastrld. Katlan subaylar emekliye sevk edildi. 23 ubat 1962: nn: "... Millete byk bir badire atlattk... Bugn dnyaya kar milletiyle, ordusu ile dev kuvvetinde bir Trkiye vardr." dedi. 25 Mart 1962: EOKA'clar Kbrs'ta iki camiye bomba attlar. Kbrs'ta, Trklere kar iddet olaylar hzla trmanyor. 22 Nisan 1962: Anayasa Mahkemesi'nin kuruluu ve yarglama usulleri hakkndaki kanun kabul edildi. 10 Mays 1962: Asker kiiler tarafndan 22-23 ubat 1962 olaylar dolaysyla veya daha evvel bu olaylara esas tekil edebilecek mahiyette ilenen fiil ve hareketler iin ceza kovuturmas yaplmamas hakkndaki kanun kabul edildi. Bu kanunla Talat Aydemir ve arkadalar affedildiler. 22 Mays 1962: CHP ile AP arasndaki 'Af" tartmas sertleti. nn, AP Genel Bakan Ragp Gmpala'ya, "... Hkmet teblii muvafakatiniz alnarak yaynland. imdi bundan haberiniz yokmu gibi konuuyorsunuz." dedi. 30 Mays 1962: nn, AP'nin af ile ilgili tutumu zerine istifa etti. CHP -AP Koalisyonu ekildi. 2 Haziran 1962: nn, yeniden kabineyi kurmakla grevlendirildi. ok etin geen grmelerden sonra CHP-YTP-CKMP Koalisyonu kuruldu. 15 Haziran 1962: CKMP'den ayrlan Osman Blkba, Millet Partisi'ni kurdu. CKMP'den ayrlan 29 Milletvekili ve senatr'de MP'ye katld. 25 Haziran 1962: 9. nn Kabinesi (2. Koalisyon Hkmeti) 134 red, 4 ekimser oya karn 259 oyla gvenoyu ald. 24 Temmuz 1962: Trkiye, Mterek Pazar'a ortak ye kabul edildi. 26 Austos 1962: ABD Bakan Yardmcs Lindon B. Johnson (daha sonra Bakan seildi) Trkiye'yi ziyaret etti. 3 Eyll 1962: 'Eminsular' Ankara'da miting yaptlar. 1 Ekim 1962: Mebbet hapis cezasna arptrlan DP Eski Bolu Milletvekili Reat Akemsettinolu, hapisten kaarak Yunanistan'a snd. 2 Ekim 1962: Ankara'da nmayiler oldu. Babakan nn meydana gelen olaylar zerine yapt konumada: "... Esef verici hadiseler olmutur. Bunlarn byk sorumluluu hkmete aittir... Fakat bunlar hkmetin icraatlar deildir. Grevimizi ifa etmeye mecburuz. Emniyeti temin edeceimize gveniyoruz. Vatandalara ilan ediyorum ki, bu trl tecavzlerin hibir faydas yoktur. Olaylara hakimim, hibir ey olmayacaktr." dedi. 11 Ekim 1962: TBMM'de mterek beyanname yaynland: "... 27 Mays Milli bir devrimdir. Byk Meclis'in mensuplar bizler, bir btn halinde bu meru temele ynelecek her tecavz birlikte karlamaya azimli ve kararlyz."

184

16 Ekim 1962: htilal sonrasnda, Anayasa'y ihlal suundan Yksek Adalet Divan'nca mahkum edilenlerin cezalarnn ksmen aff hakkndaki kanun kabul edildi. Kayseri Cezaevi'nde 57 Yassada mahkumu kald. 23 Ekim 1962: ABD, SSCB'nin Kba'y bir nkleer s haline getirmesini engellemek iin aday abluka altna ald. Trkiye'de ve eitli Devletler'de protesto gsterileri dzenlendi. Babakan nn: "Buhran Trkiye'ye sratmak iin gayretler var... " dedi. 22 Kasm 1962: Kbrs Cumhurbakan Makarios Trkiye'ye resmi bir ziyarette bulundu. 2 Aralk 1962: Adalet Partisi'nin 1. Byk Kongresi yapld. Ragp Gmpala yeniden Genel Bakanla seildi. 3 Aralk 1962: st rtbeli 11 hava subay grevinden alnd. 7 Aralk 1962: CHP'de huzursuzluk iyice su yzne kt. Kasm Glek, Nihat Erim ve Avni Doan partiden ihra edildiler. 14 Aralk 1962: 16. CHP Kurultay topland. smet nn yeniden Genel Bakan seildi. 19 Aralk 1962: Milli Gvenlik Kurulu kurulmasna dair kanun kabul edildi.

1963 3 Ocak 1963: Kbrs'ta Trk Belediyelerinin lavedilmeleri zerine Hkmet, Cumhurbakan Makarios'a sert bir nota verdi. 12 Mart 1963: Adalet Bakanl, Celal Bayar'n salk durumu ili ilgili olarak bir bildiri yaynlad. 13 Mart 1963: nn: "... Bayar iin, Hkmet olarak bir ey dnmek, yetkimiz dndadr. Mesele, shhi durumu, muayeneye arz edilmi bir hkmlnn grecei ilemdir." 19 Mart 1963: nn, yapt basn toplantsnda, bir soru zerine: "... Hkmet zemin msait olduunda siyasi bir af karmakta kararldr." dedi. 22 Mart 1963: Celal Bayar, Kayseri Cezaevi'nden geici olarak tahliye edildi. 24 Mart 1963: 27 Mays'a kar yaplan protesto ve gsterileri protesto etmek iin Ankara'da gsteriler dzenlendi. 25 Mart 1963: Ankara, stanbul ve eitli ehirlerde gsteriler yapld. 27 Mays'a kar tutum knanyor. 27 Mart 1963: Ankara'da Adalet Partisi Genel Merkezi tahrip edildi. 28 Mart 1963: Celal Bayar tekrar tutukland. 6 Nisan 1963: Babakan nn konutu: "... On be gnlk olaylarn siyasi hayatmza ne dersler rettiini gelecekte greceiz, partilerin derlenme, toplanmaktaki gayretlerinin ciddiyet derecesine bu devrede ahit olacaz." 11 Nisan 1963: 27 Mays gn kutlanmak zere, 'Hrriyet ve Anayasa Bayram' kabul edildi. 21 Nisan 1963: 'Gen Kemalistler Ordusu' adl bir rgte bal be subay tutukland. 20 Mays 1963: Talat Aydemir, ikinci defa ihtilal teebbsnde bulundu. Talat Aydemir ile birlikte 103 kii tutukland. 185

21 Mays 1963: Ankara, zmir ve stanbul'da skynetim ilan edildi. Babakan nn Cumhuriyet Senatosu'nda 20 Mays gecesi olan olaylar hakknda aklama yapt: "... Trk Silahl Kuvvetleri, Anayasa'y Milletle beraber her trl tecavzden koruyacaktr." dedi. 3 Haziran 1963: Ankara'da 3 mahkeme kuruldu. 7 Haziran 1963: htilal sanklarnn, Ankara Mamak Askeri Mahkemesi'nde yarglanmalarna baland. 11 Haziran 1963: Kabine'den CKMP'li Bakan ekildi. 13 Haziran 1963: 1459 Harp Okulu rencisinin durumas Ankara'da balad. (htilal teebbs ile ilgili olarak.) 28 Haziran 1963: Komnist olduklar gerekesiyle 12 kii tutukland. 15 Temmuz 1963: Grev ve Lokavt kanunu kabul edildi. Sendikalar kanunu kabul edildi. 17 Temmuz 1963: Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK) kuruldu. 5 Eyll 1963: 20 Mays ihtilal teebbsne katlanlar iin Mamak Askeri Mahkemesi kararn aklad. Talat Aydemir ile birlikte 7 kii lm cezasna, 29 kii ise mebbet hapse mahkum oldu. 11 Eyll 1963: 2 Nolu Skynetim Mahkemesi'nde Harp Okulu rencilerinin yarglanmas tamamland. 75 renci eitli cezalara arptrld, 1384 renci beraat etti. 11 Ekim 1963: Anayasa Mahkemesi, DP ktidar zamannda kartlan 'CHP'ye ait mallarn hazineye devrine' ait kanunu iptal etti. 17 Ekim 1963: Skynetim, Ankara ve stanbul'da iki ay daha uzatld. 31 Ekim 1963: 2. Talat Aydemir darbe teebbsnden dolay lm cezas alanlardan; Talat Aydemir, Fethi Grcan, Osman Deniz ve Erol Diner'in cezalar onayland. 17 Kasm 1963: Mahalli seimler yapld. 42 lde AP, 23 lde CHP kazand. 23 Kasm 1963: ABD Bakan John F. Kennedy, bir suikast sonucu ldrld. 24 Kasm 1963: Babakan nn, Kennedy'nin cenaze treninde bulunmak iin Amerika'ya gitti. 27 Kasm 1963: Babakan nn'nn Amerika'da bulunduu srada Yeni Trkiye Partisi, Koalisyondan ekilme karar ald. 30 Kasm 1963: Kbrs Anayasas'nda deiiklik yaplmas iin Cumhurbakan Makorios Trk Hkmeti'ne muhtra verdi. 2 Aralk 1963: Babakan nn yurda dnd. stifasn Cumhurbakan'na sundu. "... Koalisyonun dald hakkndaki haberi, Amerika'da herkesle beraber duydum..." 14 Aralk 1963: nn Hkmeti kurmakla tekrar grevlendirildi. 21 Aralk 1963: Kbrs'ta Trklere ynelik sistemli saldrlar iyice artt. Her Hkmet bunalmnda saldrlar daha da younlamaya balyor. 23 Aralk 1963: Kbrs'ta 3 Trk EOKA'clar tarafndan ehit edildi. 24 Aralk 1963: Trk Jetleri Kbrs zerinde utular. Rumlara kar ilk uyar yapld. Babakan nn, TBMM'de konutu: "Bugn Trk uaklar Kbrs'taki mcadele meydanlarna gitmiler, grnmler ve ilk ihtar yapmlardr. Biz her meselede, i hayatmzda olduu gibi d mnasebetlerde de kanun nizamna bal olan bir devlet ve milletiz. Kanun nizam haricinde bir muamele ve tecavz yapmak isteyenlere kar 186

kuvvetlerimiz, irademiz sarslmaz bir surette tesir gsterecektir." 24 Aralk 1963: Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) kanunu kabul edildi. 25 Aralk 1963: nn, Bamszlar ile birlikte 10. Kabinesi'ni kurdu. 27 Aralk 1963: Yurdun eitli yerlerinde Kbrs iin mitingler yapld. 29 Aralk 1963: nn, Kbrs'tan getirilen yarallar hastanede ziyaret etti. 30 Aralk 1963: Kbrs buhran btn iddetiyle sryor. Gazetecilerin nn'ye ynelttikleri; "izmenizi ne zaman giyeceksiniz?" sorusuna karlk nn: " izmem yok, aklm var!.." dedi. 1964 4 Ocak 1964: nn'nn 10. ve son kabinesi 175'e kar 225 oyla gvenoyu ald. Kabinede 3 Bamsz Milletvekili bulunuyordu. Ferit Melen, Maliye Bakanl; Blent Ecevit ise alma Bakanl grevlerine getirildi. 15 Ocak 1964: Kbrs Konferans Londra'da balad. 23 Ocak 1964: Kbrs'ta Bayraktar Camii tekrar bombaland. EOKA saldrlar btn hzyla devam ediyor. 12 ubat 1964: Kbrs'ta Trklere ynelik kanl saldrlar oldu. 15 ubat 1964: Kbrs Konferans'nn baarsz olmas zerine, ngiltere, Birlemi Milletlere bavurdu. 21 ubat 1964: Babakan smet nn'ye, Mesut Suna adl bir kii tarafndan suikast teebbsnde bulunuldu. 4 Mart 1964: Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi 'beli plan' kabul etti. Kbrs'a ay iin milletleraras bar kuvveti gnderilmesine karar verildi. 12 Mart 1964: Kbrs'a mdahale iin garantr devletlere 48 saat sre verdik. nn: "... ltimatom verdim. Bir reaksiyon gstermezse kartma yapacam... Sabrediyoruz." 16 Mart 1964: TBMM, Kbrs'a gerektiinde mdahalede bulunmak iin nn Hkmetine yetki verdi. Oylamaya katlan 495 yeden, 4' ekimser, 6's red, 485'i olumlu oy kulland. 7 Nisan 1964: Babakan nn, Kbrs Cumhurbakan Makarios'a mektup gnderdi. Trklere ynelik saldrlar devam ediyor. 5 Mays 1964: TBMM'de, Kbrs politikas zerine yaplan genel grmede nn: "... Kbrs'taki Trkleri hr yaatmak eref grevimizdir... Aksi bir hal aresine bizi raz etmeye kimsenin gc yetmeyecektir." dedi. 7 Mays 1964: Trk Karasular 6 deniz miline kartld. 5 Haziran 1964: Trk Hkmeti'nin Kbrs'a mdahale karar zerine ABD Bakan Lindon B. Johnson'n muhtemel Sovyet mdahalesine ve Amerikan yardmndan alnan silahlarn kullanlmasnn kabul edilemeyeceine dair mektubu: (Bu mektup 13.01.1966 tarihli Senato kararyla kamuoyuna aklanmtr.) 5 Haziran 1964: Adalet Partisi Genel Bakan Ragp Gmpala (Doumu:1897) ld. 7 Haziran 1964: Senato ksmi seimleri yapld. AP:31, CHP:19, Bamszlar:1 senatrlk kazandlar.

187

9 Haziran 1964: Babakan nn, Bakan Johnson'n mektubunu cevaplandrd. (Bu mektup, 13.01.1966 tarihli Senato kararyla kamuoyuna aklanmtr.) 19 Haziran 1964: Bakan Johnson'n davetiyle Amerika'ya hareket etmeden nce Hkmetin Kbrs politikas ile ilgili olarak gvenoyu isteyen nn, 194 aleyhte ve 2 ekimser oya karn 200 lehte oy ald. Ankara ve stanbul'da skynetim 1 ay daha uzatld. 21 Haziran 1964: Babakan nn, ABD Bakan Johnson'n zel ua ile Amerika'ya hareket etti. 23 Haziran 1964: Talat Aydemir ve Fethi Grcan haklarndaki lm cezalarnn yerine getirilmesine, Osman Deniz ve Erol Diner haklarndaki lm cezalarnn ise yerine getirilmemesine dair kanun kabul edildi. 24 Haziran 1964: nn, Washington'dan ayrlrken aklama yapt: "Meselenin glklerini saklamak istemiyoruz. Fakat Amerikallar ile birlikte dn vardmz netice, bu glklerin hallini kolaylatracaktr.... Sava tehlikesi devam ediyor!.. Enosisi kabul ederiz, u artla ki Ada'nn bir ksm Trkiye'ye bir ksm Yunanistan'a verilsin." 27 Haziran 1964: Fethi Grcan idam edildi. 1 Temmuz 1964: nn, Amerika dn Fransa'ya da urayarak General de Gaulle ile grt. Trkiye'nin Kbrs politikasn anlatt. 2 Temmuz 1964: nn yurda dnd. Basn mensuplarna: "yi bir netice ile yurda geldim..." dedi. 5 Temmuz 1964: 22 Mays darbe giriiminin ba Albay Talat Aydemir idam edildi. 16 Temmuz 1964: Kbrs'ta Rumlar, Girne (St. Hilarion) Kalesini zorlamaya baladlar. Kbrs yeniden kana buland. Trklere ynelik iddetli saldrlar yaplyor. 7 Austos 1964: Trk Hava Kuvvetlerine bal jetler, Kbrs zerinde ihtar uuu yapt. 8 Austos 1964: Kbrs'ta Rumlar saldrlarn ve katliamlarn artrnca, jetlerimiz Kbrs zerinde umaya ve askeri hedefleri bombalamaya balad. Bir uamz dt, pilot Yzba Cengiz Topel ehit oldu. 10 Austos 1964: Sovyetler Birlii Bakan Nikita Kruef, Babakan nn'ye mesaj gndererek itidal tavsiye etti. 27 Austos 1964: Amerika'nn Kbrs konusunda Trkiye'yi srekli fedakarla zorlamas nedeniyle, Ankara'da ilk kez Amerika aleyhtar gsteri yapld. 28 Austos 1964: Ankara'da Amerika aleyhtar ikinci miting yapld. 29 Austos 1964: Ankara, stanbul ve zmir'de Kbrs iin mitingler yapld. 30 Austos 1964: Hkmet, mitingler dolaysyla zmir Fuarn sresiz kapatt. 7 Eyll 1964: Kbrs Erenky'e helikopter ile yiyecek gnderildi. 30 Eyll 1964: SSCB ile Kbrs Cumhuriyeti arasnda askeri yardm antlamas imzaland. 5 Ekim 1964: Hkmet, Kbrs'ta Rumlarn yaratt tehlikeli durum dolaysyla Birlemi Milletler'e bavurdu. 30 Ekim 1964: Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin, Sovyetlerin gnderdii uakla Moskova'ya gitti. 8 Kasm 1964: Celal Bayar 6 ay sre ile serbest brakld.

188

16 Kasm 1964: Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet Sunay, baz politikaclarn konumalar zerine parti liderlerine ikaz mektubu gndererek; 1-Memleketin iki hasm kampa itilmek istenildiini, 2-Orduyu, halkn karsnda gibi gsterilmeye alldn, 3-Komutan ve subaylarn bu durumdan honutsuz bulunduklarn, belirterek, bunlarn kesin olarak nlenmesini istedi. 22 Kasm 1964: Cumhurbakan Grsel bakanlnda toplanan liderler, rejimin korunmas konusunda anlatlar. 29 Kasm 1964: AP 2. Byk Kongresinde Sleyman Demirel 1072 (Bilgi: 552, Arburnu: 39) oy alarak genel bakan seildi. 3 Aralk 1964: Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay'n baz basn sahipleri ve politikaclar sulayan demeci 'Kim' dergisinde yaynland. 9 Aralk 1964: Cumhurbakan Cemal Grsel'in, parti liderleriyle yapt toplant ile ilgili bir bildiri yaynland: "... Tarihin hi bir devrinde, hi bir lkede, siyasi partiler, kendilerine vcut veren anayasa rejiminin merutiyetinin istismar edilmesine msaade etmedikleri gibi ve bundan daha vahim olarak, devletin beka ve gven messeselerinin banda olan ordusuna dil uzatlmasn veya uzatlm olduu iddiasn msamaha veya skut ile karlamamlardr..." 1965 4 Ocak 1965: Sovyetler Birlii Yksek uras Heyeti Bakan Podgorny bakanlnda bir heyet Trkiye'ye geldi. 10 Ocak 1965: 150 kiilik bir grup, stanbul'da Trkiye i Partisi (TP) idarecilerinin toplantlarn bast. 22 Ocak 1965: Birleik oy pusulas ile ilgili seim kanunu kabul edildi. 13 ubat 1965: 1965 yl btesi 197'ye kar 225 oy ile reddedildi. smet nn istifa etti. 16 ubat 1965: Kabineyi kurmakla Suat Hayri rgpl grevlendirildi. 4 Mart 1965: rgpl Kabinesi 200 red, 1 ekimser oya karn 231 oy ile gvenoyu ald. Sleyman Demirel, Babakan Yardmcs olarak Kabineye girdi. 12 Mart 1965: Kozlu'da devam eden grevde, kanl olaylar yaand. 19 Mart 1965: Merzifon'da 'Yeni eltek letmesi'nde meydana gelen grizu patlamasnda 69 ii ld. 31 Mart 1965: BM tarafndan Kbrs'a arabulucu olarak gnderilen Plaza, Trk gr ve antlamalar aleyhindeki raporunu aklad. 8 Nisan 1965: Anayasa'y ihlal suundan Yksek Adalet Divan'nca mahkum edilenlerin cezalarnn ksmen aff hakkndaki kanun kabul edildi. Bu kanunla Yassada mahkumlarndan bazlar affedildiler. 23 Nisan 1965: ngiltere Babakan MacMillan Trkiye'ye geldi. 17 Mays 1965: SSCB Dileri Bakan Gromiko Trkiye'ye geldi. 1 Haziran 1965: Atina'da Yunanistan ile ikili grmeler balad. 6 Temmuz 1965: Milli stihbarat Tekilat (MT) kanunu kabul edildi. 189

13 Temmuz 1965: Siyasi Partiler kanunu kabul edildi. 14 Temmuz 1965: Trk Silahl Kuvvetleri'nde piramidi korumak iin, 40 general ve Amiral emekliye sevk edildi. 9 Austos 1965: Babakan rgpl Sovyetler Birliine gitti. 17 Austos 1965: rgpl, Sovyetler'den dnd. "Planmza dahil olan bir ok tesislerimizi Rusya'dan salayacaz..." dedi. 10 Ekim 1965: Milletvekili seimleri yapld. AP 240 Milletvekili 79 Senatr CHP 134 " 48 " CKMP 11 " 4 " YTP 19 " 8 " MP 31 " 2 " TP 14 " SDP 1 " Bamsz 1 " 40 " 23 Ekim 1965: Adalet Partisi Genel Bakan Sleyman Demirel Kabineyi kurmakla grevlendirildi. 11 Kasm 1965: 1. Demirel Kabinesi, 172 red, 10 ekimser oya karn 252 oyla gvenoyu ald. 17 Aralk 1965: Birlemi Milletler Siyasi Komisyonu'nda, Makarios'un Kbrs hakkndaki tezi, 51 ekimser, 6 red oya karn 47 lehte oy ile kabul edildi. Trkiye lehinde oy verenler: ABD, Arnavutluk, Pakistan, ran ve Libya. SSCB ekimser oy kulland. BM'deki delegelerimiz aleyhimizdeki karar zerine salonu terk ettiler. Karar: 1-BM Tekilat'nn eit haklara sahip yesi sfatyla Kbrs Cumhuriyeti, BM Yasasna gre, hkmran ve bamsz bir lkedir ve bu lkeye yabanc mdahalesi kabul edilemez. 2-Btn devletler, BM Yasas ve zellikle bu yasann 2. maddesinin 1. ve 4. paragraflarna uyarak Kbrs Cumhuriyeti'nin hkmranlk, birlik, bamszlk ve toprak btnlne sayg gstermeye ve bu lkeye herhangi bir mdahalede bulunmaktan imtina gstermeye davet edilir. 3-Gvenlik Konseyi'nin 4 Mart 1964 tarihinde alnan karar gereince bu lkede arabuluculuk grevinin devam ettirilmesi tavsiye edilir. 18 Aralk 1965: Trkiye, BM'in Kbrs'a mdahalede bulunulmayacana dair kararn kabul etmeyeceini, Londra ve Zrih Antlamalarnn uygulanacan kesin olarak ilan etti. 19 Aralk 1965: Muhalefet Lideri nn, Kbrs hakkndaki BM kararn: "... Bu byk bir siyasi basiretsizliktir..." diye niteledi. 20 Aralk 1965: BM'in Kbrs konusundaki karar zerine, yurdun eitli yerlerinde protesto gsterileri yapld. Vatandalar Ankara'da Genel Kurmay'n nnde; "Ordu Kbrs'a..." diye bard. 29 Aralk 1965: TBMM'de Kbrs hakknda alan genel grme sona erdi. Nihat Erim: "Amerika, komnizmi nleyecei zannyla bu 15.000 Yunan askerinin Ada'ya gitmesine, 190

NATO silahlarnn girmesine gz yummutur. ubat, Mart ve Haziran 1964'de yaplan karma teebbs ciddi teebbslerdi ve teebbsnde karsna Amerika btn gcyle kmtr..." Alparslan Trke, eski ve yeni hkmetleri sulayarak derhal Kbrs'a karma yaplmasn istedi. . Sabri alayangil: "Gemii unutmak ve muhasebeyi, davay zmledikten sonraya brakmak gerekir." 30 Aralk 1965: Kbrs'taki BM arabulucusu grevinden istifa etti.

191