KLTR BAKANLII YAYINLARI/675 Trk Klasikleri

Dizisi/ m

FUZL VE TRKE DIVANI'NDAN SEMELER

Prof.Dr. Hasibe MAZIOLU

<

O Kflltttr Bakanl, 1992ANKARA ISBN 975-17-1108-8 Kapak Dzeni/mit SARIASLAN nsanln geirdii byk dnmlerin, elde ettii deerlerin arkasnda iki kavram yer almaktadr. "KTAP" ve "OKUMA". Hangi alanda olursa olsun somut, yapc, ulusal ve evrensel zelliklere sahip olumlu sonularn elde edilmesi ancak dncenin retilmesiyle olanakldr. 20. yzyl geride brakmamza ok az bir srenin kald gnmzde, bu iki kavram grselliin snr tanmaz etkinlii ve gc ile sava verir haldedir.- Ne var ki iletiimin teknolojik gelimelerle deien trleri yannda bu iki kavram, insanlara zg haz duygusu nedeniyle zelliini ve nemini her zaman koruyacaktr. Dn olduu gibi, bugn/de gelecekte de "OKUMAK" ve "YAZMAK" insanolunun gnlk davranlar arasnda yer alacak, insanlar dnce retip kendilerini yenileme abasndan vazgemeyeceklerdir. Btn iyi niyetimiz ve abalarmza ramen yazl bilgi, yazl kltr birikimi, grsel bilgi edinme yollarnn oalmasyla nemli dar boazlara itilmektedir. zellikle televizyonun elinde bulundurduu kolay eriilebilirlik gc zaten okuma ve yazma alkanl az olan insanmz iin, ok nemli bu iki kavram asndan tehlike gibi grnmektedir. Karamsar olmamza gerek yok. Ayn televizyon sinema sanatnn da gerilemesine neden olmad m? stelik bu "olumsuz" gelimeler okuma alkanln yaygn, yazl kltr birikiminin geni olduu Batl toplumlarda da yaanmtr, yaanmaktadr. Soruna zellikle bu adan baklrsa, Trkiye'nin karsnda duran kmazn, ya da almas gereken engelin biraz daha farkl olduu grlebilir. O da, Batnn yazl kltr birikimini belli bir dzeye getirdikten sonra grsel kltre onun zorlamasyla getii u sralarda, Trkiye'nin ayn olguyu, yazl kltrn henz oluturmadan yaamaya balam olmasdr. Asl stnde dnlmesi gereken, asl zm bulunmas gereken sorun budur... Byle bir zm aray hi kukusuz,

Yaymlar Dairesi Bakanlnn 26.10.1992 tarih ve 928.0-2216 sayl makam onay gereince kinci defa tpkbasm olarak 8000 adet bastrlmtr.

kitaba toplum iinde gerek nitelik, gerekse nicelik asndan daha yaygn bir yer verilmesini bir n koul olarak sunar. Anadolu niversitesi Basunevi-ESKtEHR

Oysa, tam da byle bir gei dneminde, bir toplumda ve bir lkede kitaplar yasaklanyorsa, tutuklanyorsa, kitaba ynelik giriimler "su" olarak deerlendiriliyorsa, farkl dncelerin yazl rnleri zaman zaman dlanyorsa, kayg verici bir yanlg yaanyor demektir. Kltr Bakanl olarak, bu zorunluluklarn bilinciyle, ncelikle kitaplara ynelik yasaklar kaldrarak attmz ilk adm, ikinci aamada, insanlk tarihini, dnce tarihini, aydnlanma geleneini, demokrasi klasiklerini... ksacas, ada insan dncesinin oluumuna katkda bulunmu tm verimleri dilimize kazandrarak, bu konudaki toplumsal retimimizi destekleyerek srdreceiz. Toplumsal dnce birikimimizi oluturan, o arada da ulusal kltrmze katkda bulunmu olan ve fakat zel yaynevleri tarafndan yaynlanmasnda bilinen glkleri yaayan yaptlar yaynlayacaz. Bylece, ulusal kltrel birikimini, yalnzca bir koruma mantyla deil, gnn gereksinimlerini karlayacak bir yaklamla ele alm olacaz. Okuma, yle grnyor ki, iinde yaadmz bu "grsel kirlenme" ortamnda kiinin kendisiyle, kendi bireyliiyle yalnz kalabildii tek alandr. Kendi iine dnmenin ve kendi usunun ve anlaynn bilincine varp, derinliine ulaabilmenin tek yolu da okumaktan geiyor. Trkiye gibi, gen nfusun fazla olduu toplumlarda, okuma edinimine ayr bir ilev dt ortadadr. Ancak bu yolla ulusal ve evrensel kltr birikimlerine ulaabilmemiz olasdr. Bu gerekelerle ve bu bilinle "kitapokumak" somutunda balattmz giriimlerin, bundan sonraki kuaklarn soyut dnsel abalara arlk veren, a, iinden bakarak yaayan kuaklar olarak yetimelerine nemli katklarda bulunacana itenlikle inanyorum. D.Fikri SALAR Kltr Bakan

NDEKLER nsz.......................Z................................................. Fuzl'nin Hayat......................................................... Fuzl'nin Edeb Kiilii ve airlii............................ Eserleri........................................................................ Kasideler..................................................................... Gazeller....................................................................... Beyitler........................................................................ Mseddes..................................................................... Murabba...................................................................... Kfalar......................................................................... Rubailer....................................................................... Bibliyografya.............................................................. IX 1 13 24 40 60 206 212 220 224 238 242 VII

ONSOZ

Divan Edebiyatmzn n srada gelen sairlerinden hreti en yaygn olan Fuzul'dir. Fuzul'nin iirleri drt yz yl askn bir sreden beri btn Trk lkelerinde sevilerek okunmutur. Divan sairlerimiz arasnda Fuzul kadar geni ve srekli etki yapm air yoktur. Divan Edebiyatnda Fuzul'ye nazire yazmam air bulunmad gibi, onun Tekke airleri ve saz airleri zerinde de etkisi olmutur. Ne varki Divan airlerimiz o zamann edeb anlana gre Osmanlca denen Trke, Arapa ve Farsa kark bir dille eserlerini yazdklarndan bu eserlerin bu gn okunup anlalmas zordur. Bu yzden Kltr Bakanl tarafndan Trk Edebiyatnn eski byk temsilcilerini genlere tantmak maksadyla yaynlanan seri kitaplar arasnda Fuzul'yi tanmalar

ve Kitap hazrlanp daktilo edilecei srada Kltr Bakanl onun tarafndan rahmetli Prof. Dr. Ali Nihat T arlan'in "Fuzul Divan iirleri erhi" yaynland. U cilt halinde yaynlanm olan bu kitapta ni Fuzul'nin Trke Divan'ndaki sadece gazellerin erhi yaplmtr. okuyup Benim hazrladm bu kitapta Fuzul'nin tannm kasidelerinden anlaya "su" redifti na'ti ile Kanun Sultan Sleyman'a sunduu "gl" bilmele kasidesi 73 gazel, 2 mseddes, 1 murabba, Fuzul'nin insan olarak ri iin kiiliini tantan 21 kt'a, 19 ruba ve 31 beyit bulunmaktadr. benden Gazellerin bu gnn diline evirilerini bir kere de Tarlan Hocann bu evirileriyle kontrol etmem ok faydal oldu. Prof. Dr. Ali Nihat kitab Tarlan'n "FuzulDivan erhi" Fuzul'nin iirlerinde tasavvufun hazrla tesirinin izah ve bu aklamalar dolaysyla tasavvufla ilgili mam bilgiler verilmi olmas bakmndan ok faydal bir eserdir. istendi. Bilindii IX

zere tasavvuf dncesi Divan Edebiyatmzda byk etki yapmtr. Mevln, Yunus Emre gibi iirlerinde yalnz ilh ak terennm eden mutasavvf airler dndaki airlerimiz de tasavvuftan etkilenmiler, iirlerinde tasayvufa az veya ok yer vermilerdir. Ben dorudan doruya talebesi olmadm, fakat eserlerinden ok yararlandm deerli Hoca Tarlan gibi Fuzl'nin btn gazellerini tasavvuf dncesiyle yazmad, yani btn gazellerinde Tanr akn anlatmad kanaatindeyim. Bunun rahmetli Hocann ruhuna saygszlk saylmamasn, benim ahs grm olduunu belirtmek istiyorum. Kitaba aldm rneklerde ve baka gazellerinde, musammatla-rnda ve rubailerinde de bunu grmek mmkndr. Benim aklamalarmda tasavvuf dncesinin bulunduu yerlerde fazla aklamalara gidilmemitir. nk bu kitabn amac beyitleri bugnk dile evirmek, erh deil aklama mahiyetinde bilgiler vermektir. iirlerin bugnk dile evrilmesinde hazan Tarlan Hoca'nn ifadesi ile ayn olan cmlelerin bulunmas bu gibi beyitlerin baka trl sylenemeyeceinden ileri gelmektedir. Ben, iirlerin aklamasnda Fuzl'nin syleyi ustal ve iir sanatlarna da yer verdim. Bylece Fuzul Divan erhi ile benim hazrladm bu kitap Fuzl'nin airliini btnyle okuyucuya tantm olacaktr. Prof. Dr. Hasibe Mazolu Ankara, 1986

FUZtf'NN HAYATI (lm. H. 963-M. 1556) Divan Edebiyatmz zirveye ulatran airlerimizden biri olan Fuzl, edebiyatmzda en byk lirik air olarak nldr. Bu byk airin hayat hakknda bildiklerimiz ok snrl olup bunlar uar tezkirelerindeki yetersiz bilgilerle Fuzl'nin kendi eserlerinden kartabildiklerimizden ibarettir. Bu yzden airin hayat ancak kaln izgileriyle tespit edilebilmektedir. Onun doum yl bilinmedii gibi, doduu yer de kesinlikle belli deildir. Tezkire yazarlar Latf (Tezkiret'-u'ar, yaz. t. 953/1546), Ahd (Glen-i uar, yaz. t. 971/1563) ve k elebi (Me'r'u'ar, yaz. t. 974/1566) nin ondan Fu-zl-i Badad diye sz etmeleri Fuzl'nin Badat havalisinden yetimi olmas dolayslyladr. Kmalzde Hasan elebi (Tezkiret'-u'ar, yaz. t. 994/1586) Fuzl'nin Hilleli olduunu, Riyz (Riyz'-u'ar, yaz. t. 1018/1609) ise, Kerbel'da doduunu yazmtr. Riyz, Fuzl'nin Farsa tannm bir kt'asmdan dolay onun Kerbell olduunu syler ki, anlam udur: Fuzl, mademki, benim makamm Kerbel topradr o halde iirimin her gittii yerde sayg grmesi gerekir. Benim iirim altn deil, gm deil, inci deil, la'l deildir. Bu kulun iiri bir topraktr, fakat Kerbel topradr. Bu kt'ada-ki makam yani bulunulan yer kelimesi mevlid yani doulan yer anlamna gelmediinden bu kt'a onun Kerbell olduunu kesin olarak halletmemektedir. Fuzl'nin, Trke Divan'm nsznde Irak- Arab'da doup bydn ve btn mrnde baka yerlere gitmediini syledikten sonra, Kerbel toprann dier lkelerin toprandan daha erefli olduunu, bu yzden iirinin mertebesinin yX

eliini ve her yerde itibar grmesi gerektiini sylemesinden onun Kerbelh olduu karlabilir. airin bu ifadesi Riyz' nin kaydn glendirir gibi grnyorsa da Farsa Divan'm nsznde iirlerinin Necef ve Kerbel toprandan yetitiini, veliler burcu Badat'n suyu ve havas ile beslenip gelitiini, bu sebeple de gittikleri yerde sayg grmelerini istemesi, bu arada Kerbel'da yazdklarnn orann toprandan yaplan tebih gibi elden ele dolamas gerektiini sylemesi, onun Kerbel'da domu olduunu gstermeyip iirlerini buralarda yazdn aklar. Fuzl'nin doum tarihi de belli deildir. Ebuzziya Tevfik (Nmne-i Edebiyyt- Osmaniyye, stanbul., 1308, s. 21) in onun 910-1504'te doduunu ve Hille mftsnn olu olduunu sylemesi hibir kaynaa dayanmaz. Farsa Divan'da Ak-koyunlu hkmdarlarndan Elvend Bey iin (lm. 1504) yazm olduu kasideden o srada en az 20-25 yalarnda olduu dnlrse, Fuzl'nin 1480 civarnda domu olduu kartlr. Fuzl, adnn Mehmed, babasnn adnn Sleyman olduunu Matla'u'1-i'tikd adl eserinin nsznde syler. Kaynaklardan yalnz Kef'z-znn'da-onun bu eserinden alnarakadnn Mehmed bin Sleyman olduu kaydedilmitir. Fuzl'nin Bayat airetinden olduu, Sadk'nin Mecma'u'l-havs'nda (yaz. t. 1007/1598) yazldr. Eski ve byk bir Ouz aireti olan Bayatlarn Byk Seluklular zamanndan beri Irak'ta yerlemi olduklar tarih kaynaklarda yazl bir gerektir. Bu sebeple, A. E. Krimsky, Cl. Huart ve Minorsky gibi yabanc yazarlarn, Fuzl'nin aslen Krt olduunu sylemeleri tamamen yanl olup geree aykrdr. Ne kaynaklarda ne de airin eserlerinde bu yabanc yazarlarn iddiasna dayanak olacak hibir delil yoktur. Fuzl'nin Trk olduu mnakaa edilemeyecek kadar ak ve kesindir. Esasen Fuzl'nin kendisi de Trke ve Farsa Divan'larnn nszlerinde ve Ha2

dikat's-sed adl eserinde ana dilinin Trke olduunu aka sylemitir. Bu konuda Hadikat's-sed'daki u rubaisinde de bunu aka belirtir. Ey feyz-resn- Arab u Trk Acem Kldun Arab' efsah- ehl-i lem tdn fseh-y Acem'i s-dem Men Trkzebndan iltifat eyleme kem Ey Arab'a, Trk'e ve Acem'e feyz balayan (Tanr), Arab' dnya halknn en fasihi (gzel konuan ve gzel yazan), Iran fasihlerini Is nefesli yaptn. Dili Trke olan benden de yardmn eksik eyleme. Fuzl'nin ok iyi bir tahsil grd, devrinin btn ilimlerini rendii eserlerinden anlalmaktadr. O, Trke, Arapa ve Farsa olarak eserler yazd gibi bu dilde de iirler sylemitir. Fuzl'nin kendisi de Trke ve Farsa Divan'larmn nsznde ve iirlerinde nakl ve akl btn ilimleri elde etmek iin mr boyunca ilim tahsili ile uratn syler. Fuzl'nin edeb ilimleri air Habb'den, Arapay Rahmetullah' tan rendii ve hocas Rahmetullah'm kzna k olup Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum msramm tekrarland mehur murabban onun iin yazm olduu hibir kaynaa dayanmayan sylentilerdir. Fuzl kk yata, daha mahalle mektebinde kz ocuklarla birlikte ders okurken iir yazmaya balamtr. Trke Divan'nn nsznde iire olan meylinin doutan geldiini, yaratlndaki iir sevgisi tohumunun o mektebin havasndan nem kaparak filizlenip gelitiini, bylece oradaki gne yzl gzellerin evkiyle iirler yazdn ve az zamanda airliinin herkese kabul edildiini yazar. Ne var ki o, iir gzelinin ilim ve marifet ssnden yoksun olmasn istemez. limsiz iiri temelsiz duvara benzeterek temelsiz duvarn salam olmayaca3

m syler. iirlerini bilgi ve hnerle temellendirmek isteyen air, mr boyunca ilim kazanmak iin uramtr. Fuzl, Farsa Divan'nn nsznde Fuzl mahlasm niin setiini anlatr. iire yeni balarken kendisine bir mahlas bulmak iin gnlerce dndn, sonra beendii her mahlas bakalarnn da alm olduunu grerek yle der: Bakas ile ortak bir mahlas kullanr da iirde baarsz olursam bana yazk olur. Eer ben baarl olursam mahlsdama zulm etmi olurum. Bylece o, kimsenin beenmeyecei Fuzl mahlasm almtr. Fuzl kelimesinin bir anlam ulm ve fnn vezninde fazln (erdemlilik, olgunluk) oulu olduu gibi, ikinci anlam da halk dilinde fodul, edebe aykr hareket eden, arsz demektir. Bu anlamlarn her ikisinin de kendisine uygun dtn yle anlatr: Bundan daha edebe aykr bir ey olabilir mi ki, ben yksek limlerle oturup kalkmadm, padiahlarn himayesinde yetimediim, baka memleketlere seyahatten nefret ettiim halde nakl mbaheselerde limlerin hkmlerine itiraz eder, nakl, meselelerde fakihler arasnda ihtilafl meselelerin asllarn ayrt etmek iddiasnda bulunur, edeb ilimlerde hsn-i ibare (ifade gzellii) hakknda mbahase ve slp gzellii hususunda mnakaaya giriirim. Bu hareketim her ne kadar haddini bilmezliin son derecesini gsterirse de, Fuzl'nin kemaline (mkemmelliine) de bir iarettir. air ilminin ve faziletinin stnln gstermek iin kendisini fodullukla nitelendirerek ustaca bir ifade kullanmtr. Fuzul iirlerinde ve eserlerinde daima tek kalmak ve esiz olmak arzusundadr. Bu yzden Fuzl mahlasn seen air, kendisine baka airlerden ayr bir iir dnyas yaratarak iirlerinin mn ve ifade bakmndan kusursuz olmas iin zen gstermekle edebiyatmzda tek kalmay baarmtr. Fuzl'nin iirleri ierisinde en eski olan Diyarbakr ve evresine halcim olan Elvend Bey (l. 1504) iin yazd Farsa kasidedir. Kasideden rendiimize gre Fuzli ile daha nce-

den tanm olan Elvend Bey, Fuzl'nin bulunduu yere gelmitir. Elvend Bey'in bu ikinci gelii Fuzl'yi sevindirmi olup bu kasideyi sunmutur. Bu tek kaside ile onun Elvend Bey' den ne gibi bir yardm grm olduunu bilemiyoruz. Fuzl'nin Beng Bade mesnevisi de onun ilk eserlerindendir. Fuzl bu eserini Badat ve havalisi 914/1508'de Safev idaresine getikten sonra yazm olup eserini ah smail'e (l. 930/1584) ithaf etmitir. Fuzl bu srada en az otuz yandadr. air eserinin banda ah smail'i verken 916/1510'da douda zbekleri yenen ah smail'in zbek Han eybek'in kellesini gmle kaplatarak arap kadehi yaptna da iaret etmitir. Fakat ne bu mesnevisinde ne de baka bir iirinde ah smail'in Fuzl'ye herhangi bir yardmda bulunduuna dair bir iaret yoktur. Fuzl, Farsa iki gazelinde Safevlerin bakenti olan Tebriz'e gitmek istediini syler. Bylece ahm yaknnda bulunmak suretiyle onun ilgisini ekebileceini dnmtr. Hindistan'da Dekkan'da hkm sren Kutbhler ailesinden Kutb'l-mlk'un i imamlarn trbeleri iin gnderdii yardma Fuzl Farsa bir kaside ile teekkr eder. Ne-cef'te Hz. Ali trbesinde grev yapan Fuzl'yi Hindistan'dan gelen yardm sevindirecek lde olmal ki, Fuzl o ailenin himayesinde rahat yaayabilmek iin Hindistan'a gitmeyi bile gze almtr. Bunu Osmanllarn Badat valisi Cafer Bey iin yazd Farsa bir kasidesinde syler. Fakirlikten bazan kendi kendime Anadolu'ya gitmeyi kurdum, bazen da yokluk yznden Hindistan'a gitmek sevdasnda bulundum (Farsa Divan s. 51). Fuzl, Safevlerin Badat valilerinden Musullu brahim Han'n ilgi ve himayesini grmtr. Bu vali iin yazm olduu iki kaside ve bir terci-i bendden brahim Han'a iten baland anlalmaktadr. Sadk! Tezkiresi'nde brahim Han'n Fuzl'yi Hille'den Badat'a getirmi olduu yazldr. Ancak, yine Sadk'nin brahim Han'n Kanunye malup olduu kay4

di tarih gereklere uymaz. brahim Han', yeeni Zlfikar ldrerek (934/1527) Badat'a hakim olduunda Fuzl Badat' tan ayrlm ve muhtemelen Hille'ye dnm olmaldr. nk Sadk Kanun'nin Badat' ald srada Fuzl'nin Hille'de oturduunu ve zahir ilimlerde (medreselerde okutulan ilimler) geni bilgi sahibi olduunu yazmtr. Fuzl, eserlerinin bir ksmn bu srada yazm olmaldr. Zlfikar Han'dan sonra Badat valiliinde bulunan Safev'valisi Muhammed Han Tekel iin Fuzl'nin kasideler yazd tahmin edilmekte ise de bu validen ilgi grp grmedii belli deildir. Fuzl Badat valiliinde bulunan Osmanl paalarnn adlarn bazen beg bazen paa diye yazd iin Divan' nda Muhammed Beg diye hitab edilen ahsn Muhammed Tekel m yoksa Osmanl valisi Mehmed Paa m olduunu ayrt etmek gtr. Kanun Sultan Sleyman 941/1534'te Badat' savasz teslim alm, halkn cokun sevgisiyle karlanmt. Fuzl de: Geldi burc- evliyaya Pdih- nm-dr tarihini drd ve nesib ksmnda Badad' tasvir ettii mehur kasidesini yazarak padiaha sunmutur. Osmanl ordusu drt ay kadar Badat'ta kalarak k orada geirmitir. Bu aylar Fuzl iin ok verimli olmu, padiah bata olmak zere Sadrazam brahim Paa'ya, Nianc Cell-zade Mustafa elebi'ye ve Kazasker Kadir elebi'ye sunduu kasidelerle Osmanl devlet adamlarnn himayesini ve yardmn rica etmitir. Kanun'ye sunduu gl redifli ikinci kasidesinde Hazret-i Peygamber') de anarak Snn halifenin gzne girmeye almtr. Fuzl, Kanun'ye Trke, Arapa, Farsa kark ustaca yazlm mlemma bir kaside daha sunarak kendisine yardm etmesini rica ede. Fuzl'nin ne bu kasidesinde ne de baka bir iirinde Ka-nun'den herhangi bir ltuf grdne dair teekkr yoktur. air 942/1536'da tamamlayarak Badat valisi veys Bey'e sunduu Leyl v Mecnun mesnevisinde bir yandan Kanun'yi v-

meye devam ederken bir yandan da cihan padiahnn kendisine deer vermemi olmasndan yaknr. Btn bu yazdklarnn karl olarak Fuzl'ye Badat vilyeti evkaf gelirinin artan ksmndan (zevid) gnde 9 ake gibi ok az bir maa balanmas hususunda padiah buyruu (bert- hmyn) kmtr. Ancak airin bu paray evkaf memurlarndan bir trl alamadn stanbul'a Celal-zde Mustafa elebi'ye yazm olduu ikyetname adyla tannan mektubundan reniyoruz. Fuzl, iirlerinde Kanun'yi gerekten samimi bir dille vm, Peygamberin halifesi, Mslmanlarn ba ve koruyucusu olarak onun Irak'a adalet ve dzen getirmesine sevinmitir. Fakat Fuzl'nin sanatnn btn hnerlerini gstererek yazd vgler Kanun zerinde etki yapmam, padiah bu byk sanatkra lyk olduu ilgiyi gstermemitir. Daha nce, Safev hkmdar ah smail'i ven, koyu bir i olduu anlalan Badat valisi brahim Han' gklere karan, i imamlara balln Trke, Farsa ve Arapa kasideleriyle dile getiren Fuzl'ye, Snn halife Osmanl padiah fazla bir ltufta bulunmamtr. Kendisi de air oJan Kanun'nin Fuzl' nin airliini takdir etmemesi mmkn deildir. Nitekim Fuzl'nin : Nice yllardur ser-i ky- melmet beklerz Leker-i sultn- irfnuz vilyet beklerz m tlal mehur gazeline nazire yazmtr. Matla udur: Hastayuz yllar ki kuyunda mahabbet beklerz Ey tabb-i dil lebnden ya'ni shhat beklerz Fuzl, Osmanl ordusunda bulunan Hayal Bey ve Talcah Yahya Bey gibi airlerle de tanmtr. Bu iki airin Fuzl'nin iirlerine nazireler yazm olmalar Fuzl'nin etkisinde kalm olmalarnn ve onun sanatna besledikleri takdir duygusunun bir ifadesidir. Fuzl'nin Kanun'nin olu eh6

zade Bayezid ile de mektuplat, ehzade'nin mektubuna yazd cevaptan anlalmaktadr. Fuzl mektubunda Rum'a yani Anadolu'ya ehzade'nin yanna gitmek istediini bildirerek ondan yardm rica etmitir. Fuzl'nin Rstem Paa iin de bir kasidesi vardr. airin Rstem Paa ile mnasebetinin ne zaman ve ne ekilde balad belli deildir. Badat seferinde tantklar dnlebilir. Rstem Paa'mn sadrazam olmas dolaysyla yazlm olan bu kasidenin Badat seferinden ok sonra 951/1544 ve 962/1555 tarihlerinde iki defa sadarete getirilen paaya ilk sadrazaml iin yazld anlalmaktadr. Fuzl, Farsa Divan'nn nsznde sultanlarn himayesinden uzak bir yerde, topra ehit kanlaryla yorulmu ve aklsz halk yznden harab olmu bir lkede yetitiini syleyerek bulunduu yeri yle tasvir eder: Buras bir bahedir ki, salnan servileri sam yelinin hortumlar, almam goncalar mazlum ehit mezarlarnn kubbeleridir. Buras yle bir zevk meclisidir ki, arab paralanm cierlerin kan, musikisi vre gariplerin iniltileridir. Ne mihnet artran sahrasnda bir rahat rzgr esmi, ne de bellarla dolu lnde tozlan (kederleri) yattracak bir efkat bulutunun midi belirmitir. Byle bir ile bahesinde gnl goncas nasl alr? Dil blbl ne terennm eder? (A. N. Tarlan, Farsa Divan Tere., s. 5). Fuzl'nin byle bir lkede yetimesi onu dert ve strap airi yapmtr. mr boyunca ilim renmek ve iir yazmakla iini aydnlatm ve ruhunu dinlendirmitir. Fuzl bulunduu yerde kymetinin bilinmediinden ikyet eder. iirlerinde Rum zarifleri diye gpta ettii Osmanl airlerinin deerlerinin bilinmesine, rahat ve huzur ierisinde yaamalarna imrenir. Bu yzden iirlerinde Anadolu'ya gelmeyi arzulam-tr. Fuzl ister isen izdiyd- rtbe-i.fazl Diyr- Rm' gzet terk-i hk-i Bagdd it

Fuzl, fazilet mertebenin artmasn istersen Anadolu lkesini gzet. Badat topran terkedip Anadolu'ya gitmeye bak>. Baka bir gazelinde de yle der : Fuzl eyledi heng-i ay-hne-i Rm Esr-i mihnet-i Badd grdn gnlm Fuzl, Badat'n mihnetine esir grdn gnlm zevk ve elence yeri Anadolu'ya gitmek istedi. Fuzl'nin Badat Safevler idaresinde iken de Tebriz'e gitmek istediini, hatta Farsa bir kasidesinde Hindistan'a bile gitmeyi gze aldn yukarda grmtk. air, bu arzularna ramen btn mrnde Irak- Arap'tan dar kmamtr. iirlerinde kymetinin bilinmediinden ikyet eden Fuzl, kendine devaml bir koruyucu bulamamtr. Osmanllarn Badat valilerinden veys Bey, Cafer Bey, Aya Paa ve Mehmet Paa iin kasideler yazm, Leyl ve Mecnn'u veys Bey'e, Hadikat's-sed'y Mehmet Paa'ya takdim etmitir. Bu valiler iinde en ok vd ve yardmlarn grd valiler, Aya Paa ile Cafer Bey'dir. Fakat onlarn himayeleri de geici olmutur. Fuzl Farsa Divan'nda bulunan ve Cenb- mtevelli diye sz ettii ahsa yazd bir kt' asnda 'biz Peygamber ailesinin kapsndan maa alyoruz, bu kap bize kapanmamtr. nk biz bu maaa lykz. Devran bizim kanaatkrlmz beeniyor. Biz talihli ihtiyarlar, zengin fakirleriz demektedir. Burada Fuzl, atebt- aliyyeden yani Peygamber soyunun trbelerine ait vakflardan maa aldn sylerken ihtiyar olduunu belirtiyor. k elebi de tezkiresinde Fuzl'ye padiahn Badat vilayeti gelirinden lmeyecek kadar bir maa balandn, o zamandan beri de rahata geinip gittiini sylemektedir. Bu szlerden Fuzl'nin Nianc Cellzde Mustafa elebi'ye ikyet-nme'yi yazdktan sonra bu maa alm olduu anlalyor. 8

Doup byd lkenin geleneine uymas tabi olan Fu2l, Hz. Peygamber'e, ailesine ve on iki imama iten bir sevgiyle baldr. O, Trke, Arapa ve Farsa kasideler yazarak Ali'yi, ocuklar Hasan, Hseyin ve dier imamlar vmtr. Bu konuda yazd kasideler en ok Farsa Divan'mda bulunmaktadr. Hadikat's-sed'da olaylar zellikle Hseyin'in Kerbel'da ehit edilmesini ok iten bir ballkla anlatmas, yer yer ekledii manzumelerle ifadesindeki etkiyi glendirmesi, ehitler ah Hseyin iin mehur Kerbel mersiyesini yazm olmas onun i olduunu gsteren delillerdir. Fuzl'nin iliini ilk defa delilleriyle ortaya koyan Fuad Kprl olmutur (Fuzli Klliyt, 1924, nsz). Bu gre kar kan Sleyman Nazif'in Fuzl'nin Snn olduunu savunmas (Fuzl, ist. 1925) gereklere uymayan bir zorlamadan ibarettir. Ne var ki Fuzl mutaassp bir i deildir. O, Hz. Peygambere olan sevgisini ve ballm pek ok na't yazarak gsterdii gibi edebiyatmzda bu trn aheseri olan Su redifli na't de onun kaleminden kmtr. Her eyden nce sanatkr olan Fuzl Badat ve havalisi Osmanl idaresine geince Snn Osmanl padiahna ve devlet adamlarna kasideler sunarak onlar vmekte bir saknca grmemitir. Siyas karklklarn, zulm, fitne ve fesadm harab ettii Irak- Arab'a gl ve dil Osmanl idaresinin gelmesine sevinen air kendisine bir koruyucu bulabilmek iin uramtr. O, bu tutumu ile baz kimselerin ayplatma dklanna hedef olmu olacak ki, Necefli Seyyid Muhammed'e yazd kasidesinde, halkn zulmnden uzak kalabilmek iin uzlet kesine ekildiini, Frenk diyarna gidip znnar balanrsa buna almamasm syleyecek kadar Mslman halktan nefret etmesi i-Snn dmanl ile izah olunabilir. Bu yzden atebt- aliyyeden ald maan bir sre kesilmi olduu yine bu kasidedeki ifadesinden anlalmaktadr. Fuzl tevhidleri, mnacat ve na'tlan, Al-i ab veya Ehl-i beyt denen Hz. Muhammed ailesi hakknda yazd iirleri ile 10

dindar bir airdir. iirlerinde din unsurlar geni yer tutar. O, iman salam, ahlk meziyetleri stn, byk bir insan, tam bir Mslmandr. Divan'n bandaki tevhidi duygu, dnce, ifade ve sanat ynnden drt ba mamur bir kaside olup Divan edebiyatnda yazlm tevhidlerin en banda yer alr. Fuzl gibi dindar bir air olan Nab, Divannn bandaki tevhidini Fuzl'ye nazire olarak yazmtr. Fuzl'nin lm tarihini hemehrisi Ahd'den reniyoruz. air, gdi Fuzl veya gedi Fuzl ibaresinin ebced hesabyla karl olan 963/1566 ylnda taundan lmtr. Ahd bu tarihi rakamla selse ve sittne ve tis'a mie olarak da aka yazmtr. Fuzl'den ol pr-4 nk-hisl (iyi hasletlere sahip o ihtiyar) diye bahsetmesinden Ahd'nin Fuzl'nin ihtiyarln bizzat grd anlalmaktadr. Knal-zade Hasan elebi'nin Fuzl'nin 970 civarnda ldn yazmas gdi tarihinin vav ile yazldn zannetmesinden ileri gelmitir. Yukarda adgeen JSlvnd Bey (l. 1504) iin yazd kasideden anlaldna gre Fuzl en az 70 yanda lm olmaldr. Fuzl'nin nerede ld ve nereye gmld hususunda ne hemehrisi Ahd'de ne de teki kaynaklarda bilgi verilmemitir. Bu konuda en eski bilgi, Sleyman Faik Efendi Mecmuasnda (st. niv. Ktphanesi, Trke Yazmalar 4100.) olup Fuzl'nin mezarnn Kerbel'da mam Hseyin trbesinin yaknnda olduu, nce mezarn zerinde bir kubbe varken airin: Mezrum zre koyman ml eer kuyunda cn virsem Koyun bir saye dsn kabrme ol serv-kmetden Eer sevgilinin mahallesinde can verirsem mezarma ta dikmeyin brakn o servi boyludan kabrime bir glge dsn beytini vasiyet telakki eden Badat valilerinden biri mam Hseyin'in glgesinin airin mezar zerine debilmesi iin bu kubbeyi yktrm. Fuzl'nin Kerbel'daki trbesini 1910/191 l'de ziyaret eden Ali Suad'n naklettii ifah rivayetlere gre trbenin 11

bulunduu tekkeyi Fuzl'nin eyhi olan Abd'l-m'min Dede adndaki bir Bektai eyh kurmu. Fuzl tekkede era-sz imi, yani tekkenin kandillerini, mumlarm yakmakla grevli imi. lnce eyhi Abdl-m'min Dede'nin yanma gmlm (Ali Suad, Seyahatlerim, st. 1912, s. 105 -107,111 -112). Bu rivayetler hibir vesikaya dayanmayp Kerbel tekkesini kuran Bektailer tarafndan uydurulmutur. Eserlerinden anlald zere Bektailikle hibir ilgisi bulunmayan Fuzl'yi Bektailer kendi airlerinden sayarlar ve onu yedi ulularndan birisi kabul ederler. Ahd'nin ....ehdis ve tefsir ile peyrev-i eriat hadd-i ztnda ehl-i tarkatdir ifadesinden Fuzl'nin bir tarikate mensup olduunu kabul edenler vardr. leride zerinde duracamz zere Fuzl tasavvufu ok iyi bilir. Tasavvuf onun iirlerinin esasl unsurlarndan biridir. Ancak Fuzl'nin eserlerinde onun bir tarikat mensubu olduunu gsteren hibir iaret yoktur. Ahd tezkiresinde Fuzl'nin Fazl adnda air bir olunun olduu yazldr. Ahd air Fazl'den bahsederken onun zahir ilimlerle uratn dille (Trke, Arapa, Farsa) iirler yazdn, zellikle muamma ve tarih sylemekte usta olduunu kaydeder. Nitekim Nazmi-zde, Glen-i Hulef'snda II. Selim devrinde Badat valisi Murad Paa'nm Badat'ta yaptrm olduu camiye Fazl'nin 978/1570 yln gsteren bir tarih manzumesi yazm olduunu bildirir (Glen-i Hulef, st. 1143, 64-65). Badatl Rh'nin am'dan yazd ve Badat airlerinin nasl olduklarn sorduu manzum bir mektubunda Fazl'nin de ad geer (Divan, st. 1287, 55-58). Ancak kimin tarafndan yazld bilinmeyen Farsa bir kt'ada imdi Hille'de iki air vardr. Fuzl baba, Fazl ouldur. Dnyann btn ileri tersinedir. Fazl baba, Fuzl oul olmalyd denilerek Fazl'nin babas gibi byk bir air olmad belirtilmitir. Yukarda ad geen eserler dnda kaynaklarda Fazl'den sz edilmemi olmas da onun nemli bir air olmadn gstermektedir. 12

FUZL'NN EDEB KL VE ARL Fuzl yaad XVI. yzyldan bugne kadar yetien, Trk Edebiyatmn tannm airleri ierisinde en byk lirik air olarak iir tahtnda oturmaktadr. Doutan air yaratlm olan bu mstesna kabiliyet Trk, Arap ve ran kltrlerinin tabakalap Irak- Arap'ta Arapay. Farsay ve devrinin btn ilimlerini hakkyla renmitir. Eserlerinden tefsir, hadis, kelm, fkh, mantk, hendese, hey'et ve tp ilimlerini ok iyi bildii anlalmaktadr. Bu sebeple kaynaklar ondan Mevln Fuzl diye bahsetmilerdir. Fuzl'yi grd anlalan hemehrisi Ahd, onun lim, fzl, tabiat ho, sohbeti tatl bir insan olduunu, dille iir yazdn, aruz ve kafiye ilminde ve muamma sylemekte usta olduunu, nesrinin sanatl, seili, fakat akc olup herkes tarafndan beenildiini yazmtr. Fuzl, airlii ve limlii yannda faziletli, erdemli byk bir insandr. Alak gnll, dnya malnda hrs olmayan, kanaatkar, ayn zamanda onurlu ve haysiyetli bir kiidir. Dnyann insan alaltan geici isteklerine, fakirliin ve yokluun huzurunu tercih etmi, sabr ve kanaatte ebedi saadeti bulmutur. Fakr mlki taht lem terki efserdr mana kr li'llh deylet-i bak myesserdr mana der. Bana yoksulluk lkesi taht, dnyay terketmek de tatr. Tanr'ya krler olsun, bylece bana kalc bir devlet nasip olmutur. \ O, btn iirlerinde bilgi renmeyi, sevgiyi, hogry, alak gnlll, doruluu ve temiz kalplilii tlemi cahilleri, ilmi kendi tezvirlerine let eden okumular, sahte sey13

yidleri, iki yzl menfaat softalar, rvetle i yapan kadlar ve memurlar yererek onlardan ikyet etmitir (bak. kt' alar). Fuzl, yaad lkede deerinin bilinmemesinden, kimsesizlik ve yoksulluk ierisinde yaadndan daima ikyet etmitir. Bu ikyetler, devaml bir koruyucu bulamamann, dedri bilinmeyerek lyk olduu huzur ve rahat elde edememenin byk airin ruhunda yaratt psikolojik skntlar ve ikyetlerdir. Onun iirlerindeki ikyetlere bakarak sefalet iinde yaayan sefil bir yoksul olduunu sanmak da doru deildir. Hayat madd sknt iinde gemi olmakla beraber, ilmin ve ma'rifetin kadrini bilen bykler katnda hrmet ve itibar grm, Diyarbakr taraflarnda hkim olan Akkoyunlu Elvend Bey'le, Badat valileriyle, Badat kads ve Musul Mirlivas Ahmed Bey vb. ahslarla yakn dostluklar kurmu olduu kaynaklardan, kendi eserlerinden ve mektuplarndan anlalmaktadr. Fuzl veld bir yazar, eitli konularda eserler vermi aydn bir dnrdr. Manzum ve mensur olmak zere Trke, Arapa ve Farsa 15'ten fazla eser yazmtr. Fuzl Trke mensur eserlerini sanatl, seili bir slpla yazar. O, geni kltr, keskin zeks, kvrak kalemi ve air ruhu ile sanatl ve ssl nesrin en mkemmel rneklerini vermitir. O, sanatl bir slpla yazm olmakla birlikte ifadesi son derece akc ve gzeldir. Trke Divan'm nsz, mektuplar ve Hadikat's-s'eda's onun nesrinin mkemmel rnekleridir. Zeksnn keskinlii, kaleminin ustal, ifadesinin incelii ve gzellii ile hiciv edebiyatmza ikyet-nme gibi bir aheser kazandrmtr. Onun iirleri ierisinde de hicvin hnerli, ayn zamanda en keskin ve acmasz rnekleri vardr. Fuzl, slm tarihinin hazin bir olaym, yetitii lke halknn din duygularnn ok iten ve youn olduu ve her yl matemini tuttuu Hseyin'in ehadetini tranh Hseyin Viz'in

Ravzat'-hed'sm esas alarak Hadikat's-s'ed'y yazmtr. Btn kaynaklarn belirttikleri zere Fuzl'nin gl kalemi, seili fakat akc bir nesir slubuyla, zellikle esere yer yer koyduu duygulu iirleriyle konuyu Ravzat'-hed'dan ok daha tesirli telif bir eser durumuna getirmitir. Hadikat's-s'ed, olaylarn anlatlnda Fuzl'nin dilinin akcl, slbunun gzellii, ifadesinin samimiyet ve tesiri ile Kerbel olaynn yazld eserlerin (Maktel-i Hseyin kitaplar) en nls olup i ve Snn btn Trkler arasnda yzyllarca sevilerek okunmutur. Fuzl'nin airliine ve iirlerinin zelliine gelince : Yukarda da deindiim gibi Fuzl eski tabiri ile elsine-i selse denilen dilde (Trke, Arapa, Farsa) iir yazmtr. Trke ve Farsa iki byk divan tertip etmitir. Arapa Divan' elimizde yoktur. Arapa iirlerinin tek yazma nshas Leningrad Asya Mzesi Ktphanesi'nde bulunan 11 kasideden ibarettir. Fuzl'nin Arapa Divan tertip edip etmedii belli deildir. Fuzl'nin air olarak en nl eserleri Trke Divan'mdaki iirleri ile Leyl ve Mecnun mesnevisidir. Fuzl, Trke Divan'nm nsznde iir hakkndaki grlerini yazar. iir Tann'mn baz kullarna bahettii bir ltuftur. Bu ltf Tann'nn kendisine de bahetmi olduunu syler. Fuzl ocukluundan mrnn sonuna kadar iir yazmtr. iirler onun cier kan, gz ya ile besleyip bytt ocuklardr. zellikle Kerbel toprandan yetiip, orann havasm teneffs etmilerdir. Bu yzden, bu ocuklarn gittikleri her yerde itibar grmelerini ister. Onlar u taifenin errinden korumas iin Tanr'ya dua eder. Bunlardan birisi iirlerini kopye eden cahil ktiplerdir. kincisi kt iir okuyanlardr ki, iir okurken nazm m nesir mi okuduu belli ol1

maz. ncs kendilerini air sanp nr sylemeye kalkarak insan iirden nefret ettiren cahillerdir. Fuzl'nin yanl kopya eden ktipler hakknda syledii mehur drtl, hicivde Divan iirimizin incilerinden biridir: Kalem olsun eli ol ktib-i bed-lahrrn Ki fesd- rakam srumuz r eyler Gh bir harf sktyla klur ndiri nr Gh bir nokta kusryla gz kr eyler O kt yaz yazan ktibin eli kalem gibi kurusun. nk rakam yanl ile sevincimizi ac eyler. Bazen bir harf drerek ndir i (az bulunan) nr (ate) eyler. Bazen de bir nokta eksii ile gz kr eyler. Gerek insan olarak, gerekse air olarak tek kalmak isteyen Fuzl, daima en mkemmelin peindedir. Bu bakmdan Divan iirinin geleneine uyarak divanlarn tertip ederken tam bir divan oluturacak ekilde iirler yazd gibi, iirlerinin gerek z, gerekse ifade ve biim bakmndan dolgun ve kusursuz olmasna zen gstermitir. Fuzl, ak ve strap airidir. Onun iirlerindeki lirizmin esasn akn elemleri ve straplar tekil eder. Gazellerinde ve musammatlarnda terennm ettii balca konu aktr. Kendisi de: Menden Fuzl isteme e'r- medh zem Men kam heme szm knedr der. Mehur kt'asnda: lm kesbiyle pye-i rif'at rzy muhal imi ancak Ik imi her ne var lemde tim bir kl kl imi ancak demitir (Anlam iin bak. Kt'alar.) 16

Fuzl'ye gre gerek iir dertten ve elemden bahseden iirdir. Ancak byle olan iir insana tesir eder. Zevk ve elence iinde yaayan bir airin sznde tesir olmaz. Fuzl, ehit kanlaryla yorulmu, bir lkede yetimi, hamisiz sknt iinde yaamtr. O, ektii sknt ve elemleri sanat dehasyla yourarak iirlerine sermaye yapmtr. ektii straplar airi olgunlatrm, onu dnyann geici zevklerine deer vermeyip manev hazlara yneltmitir. Fuzl'nin ak mene itibariyle beer bir aktr. Divanmdaki btn gazelleri ak duygularnn, hicrann, ayrlk aclarnn, terennm, sevgilinin gzelliinin tasviridir. Fuzl aktan ve akn elemini ekmekten menmundur. Bakalarnn evrini ve cefasn ekmeyi, halkn ayplamasna katlanmay kln tabi bir cilvesi sayar. Aktaki sebatn ve tahammln byk ak kahramanlar Mecnun ve Ferhad'm ak ile karlatrr. Kendi ak onlarnkinden ok daha fazladr. Mende Mecnundan fzn klk isti'dd var k- sdk menem Mecnnun ancak ad var Yazanda Vmk u Ferhd u Mecnn vasfn ehl-i derd Fuzl adn grdm ser-i tmra yazmlar Bildm tark-i k hatarnkdr veli Men dnmezem bu yoldan lm olsa gayeti (Beyitlerin aklamalar iin semeler ksmna baknz.) Fuzl, iirlerinde devrinin yaaynda nemli yer tutan padiah, taht, ta, asker, kul gibi kelimeleri ok kullanmtr. Kendisini bazen ak lkesinin, bazen mihnet ve kanaat lkesinin padiah saymtr (bk. II. mseddes). O kendisini dnya padiahlarndan stn grerek bir kt'asnda yle der: Padiah askerlerine rvet olarak altn gm verip 17

yz fesad ve fitne ile lkeler alr, sonra ald lkenin asayi ve emniyeti iin urar. Felein bir ters dnmesiyle, ne kendisi, ne askeri, ne de lkesi kalr. Oysa ben yle bir sultanm ki, szmn feyzi zaferler kazanr. Her szm Tanr'nm yardm ile denizler ve karalar tutan bir pehlivandr. Nereye gitse ne vergi, ne hara alr. Hangi lkeyi ele geirse, kimseye zarar dokunmaz. Felein dn ona bir zarar vermez. Sultanlar bana yardm teklif etmesin ki, basmdaki kanaat tac bana kfidir. lmsz kiilerin (beka ehlinin) yiyecek iin lml kiilere (fena ehli) el amasndan Tanr korusun (iirin metni iin bk. A.240). Yine bir beytinde yle demitir : Devlet-i dny in ekmem seltn minnetin Fakr sultn menem kim devletmdr cvidn Dnya mutluluu iin sultanlarn minnetini ekmem. Ben yokluk sultanym. Benim mutluluum ebedidir. Fuzl gzele, iyiye, doruya ktr. Ondaki akn ve sevginin beden, sefil hazlarla ilgisi yoktur. Onun ak madd nazlarn stnde tasavvufun ilh ak ile ok iyi uzlaan ulv bir aktr. Bu yzdendir ki, Fuzl'nin btn iirlerinde ilh ak terennm ettiini kabul edenler vardr. ahsen ben bu kanaatte deilim. Onun aknn dnya gzellerine kar duyduu madd bir ak olduuna bir iki rnek verelim: Ey b-vef ki det olupdur cef sana Bi'llh cefdur olma demek b-vef sana Geh nz u geh girime v geh ivedr in Cann sevenler olmasa yeg in sana Ey melek - sm ki senden zge hayrandur sana Hak bilr insan dimez her kim ki insandur sana Dehr vakf itmi meni nev-res cevanlar akna Her yeten meh-ve esr-i hatt hl eyler meni (Beyitlerin aklamalar iin semeler ksmna baknz.) 18

Fuzl'nin iirlerinde rindlik aktan sonra en kuvvetli unsurdur. Dnya malna nem vermeme, istina, yani gz ve gnl tokluu, softa zahitlere ve vaize atana, saki, arap, meyhane, onun iirlerinde ok geen temalardr. Rindlik ayn zamanda kln icab olduu iin Fuzl'nin kane iirlerindeki gibi rindne iirlerinde de derin bir his kuvveti ve iiriyet vardr. Fuzl ile Hafz arasndaki benzerlik de bu yzdendir. Her ikisi de doutan airdir. kisi de ayn slam ve edeb kltrle yetimitir. Her ikisinde de tasavvufun byk etkisi vardr. Her ikisi de rind ruhludur. Fakat ne Hafz ne de Fuzli mutasavvf air deillerdir. Fuzl'nin limlii, Hafz'm ise rindlii daha ar basar. rnek olarak Fuzl'nin: Secdedr her kande bir bt grsem ynm benm Hah m'min hah kfir dut budur dnm benm Nerede bir gzel grsem ona secde etmek benim detimdir. O gzel ister kfir ister m'min olsun benim dinim budur beytini ran'n byk gazel airi Hfz'dan aynen evirmitir. Bu beyitte kendisine taplan gzel kimdir? Tann mdr, insan mdr? Beyit her iki ekilde de yorumlanabilir. te iki byk air engin ruhlarnn aik ve sevgi duygularm tasavvufun kl sonsuzluunda ulvletiren byk liriklerdir. Fuzl'nin iirlerinde tasavvufun nemli bir yeri ve etkisi vardr. Ne var ki o, her eyden nce bir sanatkrdr. Tasavvuf onun iin bir gaye deil bir vastadr. Fuzl beden nazlarn stne kartarak ulvletirdii akn tasavvufun mecazlar ile yourmutur. Onun iirlerini balca unsurlar olan akn aclarna tahamml, elem ekmek, halkn ayplamasna (melmet), bakalannm (ayar) cefasna katlanmak, sabr, alak gnlllk, btn bunlar tasavvufun da dayand esaslardr. Fuzl'nin gazellerinin konusu ak duygular, rindlik, felekten ve tahinden ikyet, halkn ve rakiplerin eziyetleri, sevgilinin cefas, aynlk aclar, yalnzlk, kimsesizlik vb. dir. ( Onun 19

iirleri ahlar, figanlar, kanl gzyaslr ile doludur. airin cieri yanm, kebab olmutur. Vcudu bazen sevgilinin cefa oklar ile delik deik zrh giymi gibidir, bazen vcudundaki yaralarn parmaklaryla kefen giymie dnmtr. Fuzl, bunlarla, ilgili olarak yapt mazmunlarla duygularnn derinliini ifade etmek, iirinin tesirini artrmak ister. Fuzl, akn zorluklarna seve seve katlanr. Akn strap ve elemlerinden, sevgilinin cevr cefasndan, ayrlk aclarn ekmekten memnundur. Aknn ateini azaltp sndrr korkusuyla vuslat istemez. Btn bu duygularla Fuzl, kendisine baka airlerinkinden ayr orijinal bir iir dnyas yaratmtr. Cef v cevr ile mu'tdem anlarsuz nolur hlm Cefsna had evrine pyn olmasun y Rab em'-i m- firkatem subh- visali neylerem Bulmam yanmakda bir hl zge hli neylerem Ik derdiyle hoem el ek ilcumdan tabb Klma derman kim helkm zehri dermnundadur Aknn artmas iin Mecnun'un azndan Tanrya yalvaran yine Fuzl'dir: Y Rab bel-y k ile kl in meni Bir dem bel-y kdan itme cda meni Az eyleme yetni ehl-i derdden Ya'n ki oh bellara kl mbtel meni Akn kemli, yani tamh n canm canan iin feda edebilmesidir. Cann sevgilisine feda edemeyen kendi cann seviyor demektir: Can kim cnn in sevse cnnm sever Can in kim ki cnnm sever cnm sever Cnn ise matlb tama' candan kes Matlb ise cn md canandan kes Can sevmek ile myesser olmaz cnn Y mundan md y tama' andan kes 20

Fuzl, Leyl ve Mecnn mesnevisinde Mecnun'un Leylya olan akn madd hazdan derece derece uzaklatrrken Mecnun'un noksansz tam bir k: olduunu Mecnun'un dilinden syletir : k oldur kim klur cnm feda cananna Meyl-i cnn itmesn her kim ki kymaz canna Cann cnna virmekdr kemli kun Virmeyen cn itiraf itmek gerek noksanna Fuzl, sevgilisi urunda tek bir can deil, keke bin tane canm olsayd da her biri ile bin kez sana can feda etseydim der: Min cn olayd k men-i dil - ikestede T her biriyle min kez olaydum feda sana Fuzul, iirlerinde terennm ettii akn Leyl ve Mecnn mesnevisinde hikyelendirmi gibidir. Yani Fuzl kendi duygularn bu iki kahramana syletir. Onlarn macerasn deta kendisi yaamtr. Fuzl'nin Leyl ve Mecnn'unun Trk Edebiyatnda yazlm btn Leyl ve Mecnn'lardan stn ve gzel oluu bu yzdendir. Fuzl, Leyl ve Mecnn mesnevisinde yazd gibi, gazellerinde de dnyadaki gzellere kar duyduu beer ak ycelterek madd hazlarm stne kartr. Bu yce ve ulv akn madde ile ilgisi yoktur. Bu ak snrsz, engin bir sevgi, insana manev haz veren yce bir duygudur. Fuzl, Arap ve ran airlerini ve bunlarn edebiyatlarn ok iyi bilir. Nizam, Hkn, Hsrev-i Dihlev, Hafz ve Cm onun en ok beendii ran airleridir. Trk airlerinden en ok Nev, Habb ve Necati'yi beenerek onlara nazireler yazmtr. Nev'den nce Dou Trkesiyle iir yazan airlerden Lutf'nin bir gazelini tahmis etmitir. Bu airler Fuzl'nin edeb kiiliinin gelimesinde etki yapm olmakla birlikte o bu etkileri sanatkr dehasyla yourarak tamamyla ahs bir air hviyetiyle iirlerine ahsiyetinin damgasn vurmutur. 21

Divan iirimizin malzemesinin ve ifade vastalarnn btn airler iin ayn oluu sebebiyle bir iirde airin mahlas bulun mazsa iirin kime ait olduunu tespit etmek gtr. Oysa Fuzl'nin iirlerinde mahlas bulunmasa da ona ait olduu ko layca anlalr. , Fuzl, iirlerinde sanat ve hner gstermeye merakldr. Trke Divan'mn bandaki tevhidi, su, gl, haner redifti kasideleri onun sanatl kasidelerindendir. Gazellerinde de sanatl beyitleri oktur. Ne var ki, bu hnerleri ve sanatlar o kadar kolay yapm, iirlerin iine yle yerletirmitir ki, bunlar ifadeye bir arlk vermedii gibi ilk bakta grnmezler. Ancak dikkat edilip zerinde durulunca anlalr, fark edilince de iire ayr bir gzellik ve deer kazandrrlar. Fuzl'nin iirlerinin ok nemli bir hususiyeti onun ifade gc ve Trkeyi kullan ustaldr. iir her eyden nce bir sz sanatdr. Duygular ne kadar derin, ne denli cokun olursa olsun ifade edilemezse sr meydana gelmez. Fuzl Trkeyi aruzla ifadede ok ustadr. Bir vezin kusuru olan imle Fuzl'nin dilinde ok azahntr. O, dile tasarrufu, Trkenin ifade imknlarndan yararlan ile iirlerine akc ve samimi bir ifade gc kazandrmtr. Fuzl, duygularn iir halinde ifadelendirirken geni edeb kltrnden yararland gibi, dili kullan.ustal ve ana dili zevki ile ifadesine canl, scak bir hava vermitir. Arapa ve Farsa kelime ve terkipleri kullanm olmakla beraber onun iirlerinde terkipler ok azalmtr. Onun, beyit ve msralarnda tamamyla Trke ifade hakimdir. iirlerinde Trke deyimleri ve ataszlerini pek sk kullanr. Fuzl, Trk dilini yle ustalkla kullanmtr ki pek ok beyitleri ve msralar birer sehl-i mmtenidir, yani insana sylenmesi kolay gibi grnen gzel iirlerdir. Fuzl, Divan Edebiyatmzn hreti en yaygn, etkisi en geni ve srekli airidir. Divan'mda Fuzl'ye naziresi bulunmayan Divan airi hemen hemen yok gibidir. Divan airleri

ierisinde de halka en ok inen ve sevilen air Fuzl'dir. Tekke airleri, zellikle Bekta evreleri Fuzl'yi kendilerine ok yakn bularak Nesm, Hat, Kul Himmet gibi Fuzl'yi de Bekta byklerinden saymlardr. Gevheri, k mer bata olmak zere az ok okumu btn saz airleri Divan iiri kltrlerini Fuzl'nin iirleriyle gelitirmiler, onun etkisinde kalmlardr. 2 e

ESERLER Manzum olanlar : 1. Trke Divan : Fuzl'nin sanat gcn gsteren en tannm eseridir. Daha hayatta iken iirlerinin elden ele dolaarak btn Trk lkelerinde okunmu olduu tezkirelerden ve Divan'n el yazmalarndan anlalmaktadr. z bakmndan dolgun iirler yazm olan Fuzl, ekle de nem vererek divan tertibine zen gstermitir. nk onun gerek Trke gerek Farsa Divan'lan, tertip ve muhtevalar bakmndan eksiksiz tam birer divandr. Trke Divan, mensur bir nszle balar. Yer yer manzum paralar da bulunan bu nszde szn deerini belirterek onun yaratcs Tanr'yi ver. iir ve airlikle ilgili yetleri verir. iirin ylesi vardr ki, hikmetin ta kendisidir diyen Hz. Peygamberin, iirin derecesini ykseltmi olduunu belirterek ona da selt ve selmdan sonra kendisinden sz eder. iir syleme istidadnn yaradlnda bulunduunu, edep ve bilgi tahsili iin gittii okulda kk yata iir yazmaya baladn, az zamanda hretinin etrafa yayldn syler. ocukluk zamannda yazm olduu gazellerini bir araya toplayarak ufak bir divan meydana getirmi olduunu sylerse de, bu divan zamanla airin mr boyunca yazd, sann sakalnn aardm bildirdii gazelleri, kasideleri ve dier Trke iirleri ile zamanla kabarm, 40 kaside, 302 gazel, 1 mstezat, 1 terkib-i bend, 3 terci-i bend, 2 mseddes, 3 muhammes, 2 tahmis, 3 murabba, 42 kt'a ve 72 rubaiyi iine alan byk bir Divan meydana gelmitir (Trke Divan, i Bankas yayn, Ankara, 1958). Fuzl Trke Divan'mm nsznde btn mrnde Irak- Arap-tan dar kmadn, mevki ve makamna baklarak iir-

lerinin hor grlmemesini, gerekte Kerbel'nn erefli topranda yetitikleri iin derecelerinin stn olduunu syler. iirlerinin gittikleri yerde itibar grmesi iin dua eder. zellikle u taifenin errinden korumasn Tanr'dan diler. Birisi kabiliyetsiz, cahil ktiplerdir ki bazen bir harf drerek ndir i nr eyler, bazen da bir nokta eksik yazarak gz kr eyler, ikincisi air yaratlta olmayan, meclislerde iir okurken, nazm nesrinden seilmeyip iirin gzelliini yok edenlerdir. ncs daima ktlk dnen zalim hasetilerdir ki, yetersiz ve kt yaratllar ile iir syleme iddiasnda bulunurlar. iirin inceliklerini ve szn hakikatini anlamadklar halde, mnsz bo lflarla Fuzl'nin iirine mdahale ederek onlar) dinleme zevkini yok ederler. Divann kasideler blm, onun bilgisini ve ustaln gstermek istedii sanatl bir tevhid ile balar. Kasideleri arasnda Hz. Peygamber iin yazm olduu 9 na'tten en tannm olan su redifli mehur na'fi, davan iirimizin aheserlerindendir. Fuzl'nin btn kasideleri ustaca yazlm olup gerek muhteva, gerek ifade bakmndan drt ba mamur kasidelerdir. Fuzl gazeller blmnde her harften kafiyeli gazel yazmak suretiyle divan tertibinde ekle de ne kadar nem verdiini gstermitir. nk o yazdklarnn daima en mkemmel, drt ba mamur eserler olmasn istemitir. Gazellerinin hemen hepsi lirizm bakmndan dolgun, kolaylkla sylenmi, ahenkli ve akc iirlerdir. Musammatlar iinde Habb'ye nazire olarafc yazd mseddesiyle "Ne verseler ana kir ne klsalar ana d" sehl-i mmteni msramm bulunduu mseddes, hocasnn kz iin yazd rivayet edilen mehur murabba, divan edebiyatnn deerli incileridir. Fuzl'nin divanmdaki kt'a ve rubaileri de onun byk air olduunu gsterecek deerde iirleridir. Trke Divan'n elde bulunan en eski yazmas 979/1571 tarihinde lmnden 19 yl sonra kopya edilmitir (niversite 2

Ktphanesi T. Y. 5465). 984/1576'da Kerbel'da yazlm olan nsha (Ankara Eski Eserler Kitapl No. 101) ile, yine ayn ylda Hseyin b. Glen adnda bir mstensihin yazd nsha (Konya Mevlna Mzesi No. 404), 990/1582 tarihli deerli bir yazma (Ali Emir, Manzum eserler No. 342), 995/1587 (Topkap Saray kitapl, Revan ksm, No. 749), 999/1590 (Sleymaniye, Lleli kitapl No. 1912) tarihli yazmalar Trke Divan'n en eski nshalar arasnda olup zel kitaplklar dnda stanbul ve Anadolu ktphanelerinde 70 el yazmas tespit edilmitir. (Mjgan Cunbur, Fuzl Hakknda Bir Bibliyografya Denemesi, stanbul, 1956). Trkiye dnda bulunan en eski yazmalardan 981, 991 ve 997 tarihlerinde kopya edilmi nsha Leningrad Asya Mzesi kitaplndadr. Trke Divan'n eski harflerle basklar Tebriz'de (1247, 1266, 1260); Bulak'da (1254, 1258); Takent'te (1311); stanbul'da (1268, 1284, 1278, 1291, 1296, 1318, 1329) yaplmtr. Ayrca Fuzl Klliyat iinde de Trke Divan'n birok basklar vardr (1268, 1286, 1296, 1408, 1318, 1342). Trke Divan'n yeni harflerle 4 basks yaplmtr (Abdlbki Glpnarh, Fuzl Divan. 1. bas. 1948, 2. bas. 1961; Ali Nihat Tarlan, Fuzl Divan, 1,1950;Kenan Akyz, edit Yksel, Mjgan Cunbur, Sheyl Beken Fuzl, Trke Divan. 1958) Trke Divan Baku'da da Rus harfleriyle iki defa bastrlmtr (Hanit Aras-h, Baku 1944, 1958). 2. Farsa Divan : Fuzl'nin bu divan Trke Divan'ndan daha kalndr. inde 49 kaside, 410 gazel, 1 terkib-i bend, 1 murabba, 1 mseddes, 46 kt'a, 105 rubai vardr (Hasibe Mazolu, Fuzl, Farsa Divan, Ankara, 1962). Fuzl bu divanna da mensur, manzum kark bir nsz yazmtr. nszde ilh feyzin bir hazinesi olan szn deerinden, bunca yldr binlerce yazar bu hazineden harcadklar halde bitip tkenmek bilmediinden bahsederek insana konuma kabiliyetini balayan Tann'ya kreder. Peygamberin iir bir szdr. Gzeli gzel.

irkini irkindir hadisini alarak insann gzel iir syleyebilmesi iin, iir syleme artlarnn bulunmas gerektiini belirtir. Halbuki kendisinin (gzel iir syleyebilmesi iin artlar uygun deildir. nk o sultanlarn glgesinden uzak, uursuz ve idaresiz halkndan dolay harab bir yer olan Irak- Arap' ta domu ve yaamtr. Oras yle bir bahedir ki, salnan servileri sam yelinin kasrgas, goncalar mazlum ehitlerin mezarlarnn kubbesidir. Oras yle bir zevk meclisidir ki, arab paralanm cierlerin kan, musikisi avare gariplerin iniltileridir. Ne mihnet artran sahrasnda bir rahat rzgr esmi, ne de bellarla dolu lndeki tozlar yattracak efkat bulutunun midi belirmitir. Byle bir ile bahesinde gnl goncas nasl alr, dil blbl ne terennm eder (bk. Farsa Divan Tere.) diyerek yetitii ortamn manev havasn, iirlerinde neden dert ve elemi terennm etmi olduunu aklar. iir msabakasn zevk ve safada olann deil de, dert ve elem ekenin kazanacan kabul eder. Farsa Divan'n tertipte, dier eserleri yznden gecikmi olduunu belirtir. Burc-i evliya olan Badat'n, Necef ve Kerbel'mn havas, suyu ile yetimi iir yetimlerinin gittikleri yerde sayg grmesi, iirden anlamayan, lfz ve mn inceliklerine uluorta itiraz eden cahillerin ayaklan altnda ezilmemesi iin dua eder. Fuzl mahlasn niin aldm da bu nszde anlatm olduu yukarda gemiti. Bu nsz Farsa Divan yazmalarnn bazlarnda vardr (bk. Farsa Divan, IX-XII, 1-16; bu nszn ilk basks iin bk. Faik Reat, Fuzl'nin Gayrimatbu E'n. stanbul, 1314, 34-48). Farsa Divan'da kasideler blmnn banda Fuzl'nin Hakan, Hsrev ve Molla Cam'ye nazire olarak yazd ve Enis'1-kalb adn verdii uzun kasidesi vardr. Fuzl bu kasidesini Sultan Sleyman devletinden fetih tesiri erisin diye adalet yeri olan stanbul'a gndermi olup Kanun'nin Badat' fethinden nce yazmtr. Mn ve ifade bakmndan gl kasidelerindendir '(Bu kasidenin ilk basks ve tercmesi iin bk. Cafer Erkil, Enis'1-kalb, stanbul 1944). 2

Fuzl, Hz. Ali'yi ve ocuklarn daha ok Farsa Divan'ndaki kasidelerinde vmtr. 50 yldr Ali'yi vdn, onu ven dier airler gibi ondan uzak olmadm, daima kapsnn topram tavaf ederek ptn syler (Farsa Divan, 153). Yine bir kasidesinde de Ehl-i Beyt'in hakir mensubu ve vcs olduunu syleyerek sz glzannda natka blblne gzel terennmler frsat dtke Peygamber evldn vmek faziletini zavall Fzl'den esirgememesi iin Tann'ya yalvarr (Farsa Divan, 141). Sam Mirza Tezkiresi'nde (yazl 957/1550, Vahid Destgr, Tuhfe-i Sami. Tahran, 1314) Fuzl'nin iirlerinin ounun din imamlar hakknda olduu kaydndan Farsa kasidelerinin kastedilmi olduu aktr. Bu kasideler Farsa Divan yazmalarnda yoktur. Sleymaniye Ktphane-si'nde (Lleli kitapt No. 1912) 999/1591 istinsah tarihini tayan Fuzli Klliyat'nn kenarlarnda olup Farsa Divan bas-ksndaki kasidelerde bu yazma nsha esas alnmtr. Farsa kasidelerden 30 kadar Abdlkadir Karahan tarafndan Mill Ktphane'ye satlan ikinci bir nshada bulunup Ali Nihat Tarlan'm tercmeleriyle birlikte yaymlam olduu 8 kaside bu yazmadan alnmtr. Farsa kasidelerden Divan'n basksndan nce yaymlanm olanlar ve tercmeleri iin bk. Ali Nihat Tarlan, Fuzl'nin Bilinmeyen Kasideleri (Trk Dili ve Edebiyat Dergisi III, 193-207, 411-427, IV, 257-260); Kemal Edip Krkolu, Fuzl'nin Bilinmeyen Farsa Bir Kasidesi (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi IV, 315-320); ayn yazar, Fuzl'nin Bilinmeyen Birka iiri (Dil ve Tarih-Corafya Dergisi V, 317-319); Hasibe atba (Mazoglu), Fuzl'nin kiMedhiyesi (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi IV, 207-211). Fuzl'nin Farsa Divan'ndaki gazelleri mn ve mazmun bakmndan Trke gazellerinin ayndr. Bu gazellerle musammat, kt'a ve rubai gibi dier nazm ekilleriyle yazd Farsa iirleri de ifade bakmndan kusursuz, kolay sylenmi, ahenkli ve akc iirlerdir.

Farsa Divan'mn en eski yazmas Fuzl hayatta iken 20 cumade'1-l 959/1552'de Badat'ta Habbullah sfahan tarafndan yazlan bir nshadr (Manisa Muradiye Ktphanesi No. 2668). 984/1576'da Kerbel'da yazlm olan Trke Divan'n kenarnda Farsa nsz ile batan bir ksm gazelleri vardr. Farsa Divan'n eski bir nshas 988/1580'de Badat'ta yazlmtr (Millet Ktphanesi, Carullah Ef. ksm, No. 1670). Leningrad Asya Mzesi Ktphanesi'ndeki Fuzl klliyat iinde bulunan Farsa Divan 997/1589 istinsah tarihini tar (Bu yazmadan yaplm semeler iin bk. Hamit Arasl, Fuzl'nin Farsa iirleri. Bk, 1958). Divan'n dier yazmalar iin bk. Hasibe Mazoglu, Fuzl'nin Farsa Divan le lgili Aratrmalar (Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XIV, 7385); ayn yazar, Farsa Divan, IX-XII; M. Cunbur, a.g.e., (4648). Yukarda ad geen Farsa Divan basks, Fuzl'nin btn Farsa iirlerini iine alr. Divan'n Ali Nihat Tarlan tarafndan yaplm tercmesinde kasidelerin ve rubailerin tercmesi yoktur (Farsa Divan Tercmesi, stanbul, 1950). 3. Arapa iirler : Fuzl'nin Arapa Divan' elde yoktur. Kaynaklar Arapa iirlerinin bulunduunu kaydettikleri halde, Arapa divannn olduunu sadece Sadk syler. l, Knh'lahbr'nda Faris ve Trk mkemmel Divan ve ArabveDer ve Rum elsinede kasid-i belgat-nin mdevven olduktan mada diyerek Trke ve Farsa Divanlarn belirttii halde, Arapa yalmz kasidelerinin bulunduunu yazar. Nitekim bugn iin elde Fuzl'nin 11 kaside ile, eksik bir kaside hissini veren bir kt'as olup Divan yoktur. Bu iirlerin hepsi 465 beyittir ve 7'si Peygamber, 3' Ali iin yazlmtr. Dier ikisinde vd ahsn kim olduu belli deildir. Fuzl'nin bu Arapa iirlerinden de Hazret-i Peygamber'e byk sevgisi ve ball olduu anlald gibi, Ali'ye yazdklarndan da ilii aka belli olmaktadr. Bu kasideler mazmunlar, mecazlar, tebih ve hayaller bakmndan Trke ve Farsa iirlerinin ayndr. fade ve ekil bakmndan kusursuz olan bu iirler, onun Arapay 2

ok iyi bildiini gsterir. Fuzl'nin Arapa iirlerinin tek yazmas Leningrad Asya Mzesi Ktphanesi'ndeki H. 997 istinsah tarihini tayan Fuzl Klliyat iinde 189-199 yapraklar arasndadr. Fuzl'nin Arapa iirlerinin bulunduu bu yazmay ilk defa haber veren E. Berthels olmutur (Bulletin de l'Aca-demie des Sciences de l'URSS, 1930, 297-306). Ayn msterik bu Arapa iirlerin zelliklerini inceleyerek Rusa tercmeleri ile birlikte yaymlamtr (Memoires du Comite des Orientais-tes V, 39-71). Arapa iirlerinin metni Hamit Arasl tarafndan Asya Mzesi'nde bulunan yazmadan alnarak Baku'da bastrlmtr (1958). 4. Leyl ve Mecnn : Fuzl'nin Leyl ve Mecnn'u bu konuda yazlm olan eserlerin en gzeli olup Trk edebiyatnn aheserlerindendir. Mesnevi ekliyle yazlm olan bu manzum eser 3096 beyittir (Necmettin Halil Onan, Leyl ile Mecnn. stanbul, 1956). Latif tezkiresinde Fuzl'nin hamseye cevap olarak (yani Nizam'nin hamsesi gibi) be para kitab olduu ve ilerinde en ok Leyl ve Mecnn'un tannd yazldr. Knalzde, Beyan ve Riyaz tezkirelerinde de Fuzl'nin hamsesinin olduu tekrar edilmitir. Sadk ile l, yalnz Leyl ve Mecnn'dan sz ederek Fuzl'nin hamsesinin olduunu yaz mazlar. Fuzl'nin bugn elde be mesnevisi bulunmayp Leyl ve Mecnn'dan baka Beng Bade ile Sknme mesnevileri vardr. Sadk'nin yazd h u Ged mesnevisi bugne kadar ele gememi olduundan Sadk'nin yanlm olduu dnlebilir. Fuzl, Leyl ve Mecnn'un Sebeb-i nazm- kitb ksmnda eserini niin yazdn anlatr: Kanun'nin ordusu Badat'ta iken nice Rum diyar zariflerinin, yani ilimden ve sanattan anlayan kiilerin bulunduu bir sohbette Leyl ve Mecnn hikyesinin Acem'de ok olduu, Trkler arasnda bulunmad zerinde konuulur ve Fuzl'den bu konuyu yazmas istenir. Fuzl, iin gln ve kendisini imtihan etmek istediklerini

sylemesi zerinde durmak gerekir. Neva'yi okuduu aka bilinen, iirlerine pek ok nazireler yazan Fuzl'nin, Neva'nin Leyl ve Mecnun'unu bilmemesi dnlemez. Ancak, Neva'nin eseri Dou Trkesi ile yazlm olduundan Leyl ve Mecnn'un Bat Trkleri arasnda bulunmadn kastetmi olmaldr. Osmanl sahasnda daha nce yazlm olan Mamdullah Hamd, Behit, Ahmed-i Rdvan, Celil, Sevday ve Hakiri gibi airlerin eserlerini de duymad anlalyor. Leyl ve Mecnn'da Fuzl, Nizam'nin eserini esas olarak alm, Hatif'nmkinden de faydalanmtr. Trk airlerinden Hamdullah Hamd, Celil, Sevday ve Hakir'nin eserlerinde bulunan baz motiflerin Fuzl'nin eserinde de bulunmas yznden Fuzl'nin bunlarn eserlerini grm olduu kansna varmak, onun Trkler arasnda bu hikyenin bulunmad ifadesi ile bir eliki meydana getirdiinden Fuzl'nin bu motifleri baka yerlerden aldm dnmek daha yerinde olacaktr (A. Sim Levend, Arap, Fars ve Trk edebiyatlarnda Leyl ve Mecnn hikyesi. 1959, 262). Fuzl, Leyl ve Mecnn kitabna, bu eser bahanesiyle ak yaradln esas yapan Tanr sevgisini anlatmak istediini, bunun ise ok g olduunu szlerini Leyl gibi i ac, Mecnun gibi gnl yakc yapmas iin Tann'dan yardm diledii rubai ve bir sahifelik mensur seili bir nsz (dibace) ile balar. Sonra Arapa, Farsa, Trke kark bir mnacat, tevhid, tekrar mnacat, kaside ekliyle yine bir tevhid, kendisine hitab eden bir para, na't, miraciye, yine Peygamberi ven Arapa, Farsa, Trke kark bir kaside, sakiye hitabla 3

anlar. Kendisine byk bir gveni olan air, bu g ii baarmak zere kalemine sarlm, bir yl iinde 942/1535'te eserini tamamlayarak Badat valisi Veys Bey'e sunmutur.

Fuzl eserini yazarken daha nce yazlm olan Leyl ve Mecnn'lar grm ve bunlardan faydalanmtr. Ancak, Sebeb-i nazm- kitb da bu hikyenin Trkler arasnda bulunma-I dn

balayan ve kymetinin bilinmediinden yakman bir para, Kanun'yi ven bir kaside, sebeb-i nazm- kitab, Veys Beg iin vg vardr. Bunlardan sonra Fuzl hikyeyi anlatmaya balar. Leyl ye Mecnun aslnda bir Arap halk hikyesidir. Bu hikyenin Mecnun mahlasn kullanan Kays bin Mulevvah adl bir Arap airinin ak macerasnn halk hikyesi hlini ald sylenmektedir (Kays bin Al-Mulavvah ve Divan, hazrlayan; Dr. evkiye nalck, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi yaynlan 1967). Bu halk hikyesi Fuzl'nin hayatnn byk bir ksmn geirdii sanlan Hille'de ok yaygndr. 13. yzylda ranl air Genceli Nizam, bu hikyeyi hamsesindeki be mesnevisinden birisine konu yapmtr (eviri: A. N. Tarlan, M. E. B. ark -slam Klsikleri, st. 1943). Nizam'den sonra ranl (ve Trk birok air tarafndan Leyl ve Mecnun hikyesi yazlmtr. Bunlarda asl konu ayn olmakla beraber hikyenin tertibinde, olaylarda ve temalarda deiiklikler yaplmtr. Fuzl, kendisine zg duyu ve anlat zellii ile ve hikyenin iine serpitirdii ok gzel ili gazelleriyle Mecnun'un ve Leyl'nm akm sanki kendisi yayormu gibi iten bir ifade ile anlatmtr. Fuzl eserinde, Mecnun'un madde ile olan ilgisini derece derece keserek onu madd nazlarn stnde ulv ve ilh bir aka ykseltir. iirlerinde zelikle dert ve elemi, ayrln aclarn terennm ederken engin bir his kuvveti gsteren Fuzl iin bu romantik ak hikyesi ok uygun bir konu olmu, bu yzden de ayn konuyu ileyen baka airlerden daha stn bir basan gstermitir. Fuzl'nin bu eserinin Trkiye ve Trkiye d ktphanelerde pekok yazmalan vardr. 987/1579 istinsah tarihini tayan en eski yazma Topkap Mzesi Ktphanesinde olup Trkiye ktphanelerinde 23 yazmas tespit olunmutur (bk. M. Cunbur, a.g. e.,50). Fuzl klliyat basklar ierisinde yaym-

lanm olduu gibi, stanbul'da eski harflerle ayr basklan da yaplmtr. Yeni harflerle yaplm ilk nemli basks, Necmettin Halil Onan'n yaymlad tenkitli baskdr (st. 1955). 5. Beng Bade : Fuzl'nin ah smail'e ithaf etmi ol duu bu Trke mesnevisi 444 beyittir. Eserin banda ah smail'i ven air, eserini genlik yllannda, ah smail'in Ba dat' fethi (1508) nden ve douda zbeklerle savandan sonra, 1510-1530 tarihleri arasnda yazm olmaldr. Eserin konusu arap ile esrar arasnda hayale dayanan bir mnazaradr. air eserinde tevhid, mnacaat ve na'tten sonra Ali'yi, sonra da ah smail'i ver. Tahtin ah smail'den bakasna haram olduunu, zamann Cemid'i olup padiahlar bandan kadeh yaptn syleyerek, ah smail'in zbek han eybek'in ban kesip kafa tasn gmle kaplatp kymetli talarla ssleterek arap kadehi yapm olmasna iaret eder. Rak, boza, nebiz denen hurma arab da bu mnazaraya katlrlar. Saki, meze, kebap, mferrih macun gibi, ilgili kelimeler de ahslandnhr. Bade ile Bengin savamas sonunda, Bade sava kazanr. Tahir Olgun, Fuzl'nin bu eserinin sadece ho vakit geirmek iin yazlm bir eser olmadn, airin badeden ah smail'i, bengden de II. Bayezid'i kastederek bunlar arasndaki rekabette ah smail'i stn getirerek eserini ithaf ettii ah smail'e iltifat etmek gayesini gttn ileri srmtr (Fuzl'ye dair, stanbul 1936, 4-13). Bu eser Fuzl klliyat basklanna alnm, ayrca yeni harflerle de tenkitli basks yaplmtr (Kemal Edip Krkolu, Beng Bade. stanbul, 1956). 6. Hef t Cm : Sk-nme ad ile de tannan bu Farsa eser, 327 beyitlik bir mesnevidir. Bata 38 beyitlik bir parada Fuzl gaflet uykusundan uyanarak akln bana toplayp Tanr'nm eserlerine baktnda meyhaneden daha iyi bir yer ve pr-i Imugandan daha kmil bir insan gremez. Pr-i mugana dnyann evrinden, cefasndan ikyet eder. O da: Felee kabahat 3

bulma, senin ilerindeki glk aklndan ileri geliyor. Onun her kurduu hayal Tanr'nn kazasna aykrdr. Ondan kurtu-lursan, gamdan da kurtulursun. ifa evi olan meyhaneye gel, derdinin devasn araptan iste. Haftann yedi gn yedi yldz (seyyareler)m kadehinden arap i der. Fuzl pr-i mugan-dan eriatta haram olan deil, ona nizam veren arab ister. Onu iince gnl zevk ve evk ile dolar. rfan kaps alr, bo gnl srlarla dolar. Bu yedi kadehten her birini itike onun neesinden ney, def, eng, ud ve tambur ile mnazara eder. Onlarn ak srrn bilemeyeceini syler. Yedinci kadehten sonra mutriple mnazara ederek ak srlarn ona aar, bunlar herkese amamasn ondan ister. Sk-nme batan sona kadar tasavvuf bir anlam tayan mistik bir eserdir. Farsa Divan yazmalarnn hepsinin sonunda bulunan Sk-nme, Fuzl Klliyat basklar iinde de vardr. Yazmalarla karlatrlm metni Farsa Divan'la birlikte bastrlmtr (Farsa Divan, 673-712; Sk-nme'nin tercmesi : Ali Nihat Tarlan, Fuzl'nin Farsa Divan, 206-221). Sknme' nin aatayca manzum tercmesi Muhammed Resul Mirza tarafndan yaplmtr. 7. Hadsi Erba'n Tercmesi: Manzum krk hadis tercmesidir. Fuzl'nin tercme ettii bu hadisler, Neva'nin de aataycaya tercme etmi olduu, Molla Cami'nin Hadis-i Erba'in adl eserindeki hadislerin tercmesidir. Eserin banda mensur ufak bir nsz vardr. Her hadis drder msrahk birer kta ile tercme edilmitir. Eserin stanbul ktphanelerinde, Leningrad Asya Mzesi'ndeki klliyatta ve Tahran niversitesi Ktphanesi'nde yazmalar vardr. Basklar: Abdulkadir Karahan, Fuzl'nin Tetkik Edilmemi Bir Eseri : Krk Hadis Tercmesi, Selmet Mecmuas, stanbul, 1948; ayn yazar, Trk Edebiyatnda Krk Hadis Tercmeleri, stanbul, 1954; Kemal Edip Krkolu, Fuzl, Krk Hadis Tercmesi, stanbul, 1951. 8. Mensur eserleri: Hadkat's-sed: Fuzl'nin tannm eserlerindendir. Kerbel olayn anlatan bu eser btn

Trk lkelerinde, zelikle i Mslmanlar arasnda yzyllardan beri okunagelmitir. Fuzl, ranl Hseyin Vz'n Ravzatu'-hed adl eserim esas alm, konuyu yer yer manzum paralarla sslemitir. Eserin tam bir tercme olmad, ifade kudreti ve tesiri bakmndan Hseyin Vz'nkinden stn olduu tezkirelerde de belirtilmitir. Fuzl eserinde dem, Nuh, brahim, Yakub, Musa, Zekeriya ve Yahya Peygamberlerin ahvalini, ektikleri mihnet ve bellar anlattktan sonra, Hazret-i Peygamber'in Kurey'ten ektii eziyetleri anlatr. Sonra, Ashaptan beyde b. Haris, Ham-za, afer-i Tayyar'm ahadetleri, Hazret-i Peygamber'in vefat, kz Fatma'nn lm; Ali'nin lm, Ali'nin olu Hasan'm zehirlenerek ldrlmesi, Hseyin'in Medine'den Mekke'ye gitmesi, Mslim Ukeyl'in ahadeti, Hseyin'in Mekke'den Kerbel'ya gitmesi, Hseyin'le Yezid'in askerlerinin sava, mam Hseyin' in ahadeti, Ehl-i Beyt kadnlarnn Kerbel'dan am'a gittikleri anlatlan blmler vardr. Fuzl bu olaylar yer yer yazd manzum paralarla ok samim ve ili bir ifadeyle anlatmtr. Eser seili ve zentili bir slpla yazlm olmakla beraber akcdr. Din lirizmin cokunluu eserde yer yer kendini gsterir. Mehur Kerbel mersiyesinin de bulunduu Hadika-t's-sed cokun lirizmi, samim ve akc ifadesi yznden yzyllar boyunca sevilip okunmu, zellikle iler, muharremde Hadikat's-sed'y okuyarak matem tutmular, Bektaler bu bu eseri adeta mukaddes bir kitap saymlardr. Anadolu ve stanbul ktphanelerinde eserin yazma nshalar pek oktur. stanbul'da (1273,1286, 1289,1296, 1302) ve Msr'da (1253, 1261, 1271) eski harflerle basklan yaplmtr. Salahaddin Gngr, eserin dilini sadeletirerek yeni harf ler-le yaymlamtr (Saadete Ermilerin Bahesi. stanbul, 1935). 9. Trke Mektuplar : Fuzl'nin Trke be mektubu vardr. Bu mektuplar Nianc Cellzade Mustafa elebi'ye, Musul mirlivas Ahmet Bey'e, Badat valisi Aya Paa'ya, Kad Alddin'e ve Kanun'nin olu ehzade Bayezid'e yazlmtr. 3

a. Nianc Cellzade Mustafa elebi'ye yazd mektup ikyet-nme adyla tannmtr. Nianc'mn kaleminden km olan bir bert- hmayunla Badat vilayeti gelirinin artn dan (zevaid) kendisine devaml olarak verilmesi emir huyurulan 9 akeyi alamadn niancya bildiren mektuptur. Bu mek tubun Nianc Mehmet Paa'ya yazlm olduunu syleyen Ebzziya'nn yanl, Tahir Olgun tarafndan dzeltilmitir (Fuzl'ye Dair, 14-26). Klliyat basklar iinde bulunan bu mektup Abdlkadir Karahan tarafndan yazmalarla karla trlarak bastrlmtr (Fuzl'nin Mektuplar, stanbul, 1948). b. Musul Mirlivas Ahmet Bey'e Mektubu : Manzum ve mensur kark olarak yazlm olan bu mektup Ahmet Bey'in Fuzl'ye yazm olduu bir mektuba cevaptr. Mensur ksm ok ar bir dille, seili ve sanatl bir slpla yazlmtr. Mir liva ile aralarnda yaknlk ve dostluk bulunduu, ondan ltuf ve ve ihsan grd anlalan bu mektup bir iltifatname ve itiyakname mahiyetindedir. Bu mektubun Ktahya'da Vahit Paa Ktphanesi'nde (No. 5535, V. 284-a-285b) "bulunan metni Kemal Edip Krkolu tarafndan yaymlanmtr (Trk Dili Belleteni, seri III, 283-288). c. Aya Paa Mektubu : Badat valisi Aya Paa'ya yazl m mensur ve manzum kark Trke bir mektuptur. Man zum paralar Farsa ve Arapadr. Aya Paa'ya balln gs teren ve Paa'nm bir ocuunun domas zerine airin tebrikini bildiren bu mektup, Fuzl'nin kltrnn ve ustalnn baka bir rneidir. Fuad Kprl'nn islm Ansiklopedisi'nde haber vermi olduu bu mektup Abdlkadir Karahan tarafndan ya ymlanmtr (Trk Dili ve Edebiyat Dergisi III, 53, 66-68). d. Kad Alddin Mektubu : Mensur ve manzum kark bir mektuptur. Fuzl'nin dildeki ifade kudretini gsteren bu mektup Abdlkadir Karahan tarafndan Sleymaniye Esat Efendi Ktphanesi No. 3790 numaral yazmada buluna rak yaymlanmtr (Trk Dili ve Edebiyat Dergisi III, 53-64, 68-70).

e. ehzade Bayezid Mektubu : Kanun'nin ehzadesi Bayezid'in Fuzl'ye gnderdii mektuba cevaptr. Fuzl'nin ehzade Bayezid (do. 928 veya 932-lm. 969/1561) ile tanmasnn ve mektuplamalarnn ne zaman ve nasl balad bilinmemektedir. Bu tanmann gyab olduu tahmin edilmektedir. lme ve iire kar byk bir ilgisi olan ve h mahlsyla iir de yazan ehzade Bayezid, Fuzl'nin iirlerini beendii ve takdir ettii iin Fuzl ile mektuplamaya balam olmaldr. Fuzl'nin bu mektubundan ehzade ile daha nce de mektuplatklar anlalmaktadr. Fuzl mektubunda Trke zentili bir slpla ehzadenin himmet elinin cennet kaplarn atn, ehzadenin bu kere yapt sitem ve ikayete zldn, ancak Fuzl'nin ne halde olduunu bilmedii iin bu sitemi yapm olduunu syler. ehzadeye balln ve huzuruna kavumaktan baka emeli olmadn, ancak geim darlnn buna engel olduunu bildirir. Bu mektubun Fuzl'nin biyografisi bakmndan ayr bir deeri vardr. Badat'ta kymetinin bilinmediinden zaman zaman ikayet eden, Osmanllarn Badat' almasndan sonra onlardan yardm ve himaye uman, Anadolu airlerinin rahat iinde yaamalarna imrenen Fuzl, ehzadeye mitle balanm, yanma gidebilmesi, huzuruna kavuabilmesi iin yardmn beklemekte olduunu bildirmitir [Hasibe atba (Maz-olu), Fuzl'nin Bir Mektubu, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi VI, 139-146]. 10. Rind Zhid : Fuzl'nin Farsa mensur bir eseridir. inde yer yer manzum paralar da vardr. Ktib elebi Kef'z-znn'da eserin adn Muhavere-i Rind Zhid olarak yazmtr. Leningrad Asya Mzesi'ndeki klliyatta ise Risale-i Rind Zhid olarak kaytldr. Eserin konusu Zhid (baba) ile Rind (oul) arasnda bir konuma ve tartmadr. Zhid, zahir ilimlerinin, rind de batn ilimlerinin savunucusudur. Fuzl, o zamanki toplumda bulunan bu iki tipin, dolaysyle de bu iki tipin 3

temsil ettikleri dnya grnn tartmasn yapmtr. Fuzl akl ve dncesi ile Zhid'e baldr, gnl ve duyuu ile de Rind'in tarafm tutar. Fuzl ne iki yzl menfaati Zhid'i, ne de Rind'in ayplanan taraflarn ho grmez. Rind, Zhid'in tat ve itaat, perhiz ve riyazat, dnya meylinden saknma, nasiple yetinme, tasaya katlanma, heva ve hevesten uzaklama, alp kazanma yolundaki nasihatlerini tutarak tvbe eder; Zhid ise kendisinin hasrette, Rind'in vahdette olduunu anlar. Riya tozundan temizlenir, aradan muhalefet kalkar, birlik ve anlama doar. Eser 1275'te Tahran'da ta basmas olarak bastrld gibi, ayrca tenkitli basks da yaplmtr (Kemal Edip Krk-olu, Fuzl: Rind Zhid. Ankara, 1956). Eserin yazma nshalar iin bk. Fuzl Bibliyografyas, 84-87, K. E. Krk-olu, ad geen eser, 9-13. Rind Zhid'in evirisi: Mustafa Salim, Muhavere-i Rind Zhid (istanbul, 1285). 11. Shhat u Maraz: Farsa mensur bir risaledir. Al ile Sadk'de Shhat u Maraz olarak kaytl bulunan bu eserin ad Leningrad'daki klliyatta (Asya Mzesi Ktphanesi No. 540), British Museum nshalarndan birisinde Hsn Ak olarak kaytldr (Rieu, 3642). Bibliotheque Nationale nshas ise Kitb- Ruh ve Ak baln tar (Blochet, 2164). Shhat u Maraz risalesi Muhammed Ali Nash tarafndan Sefer-nme-i rh adyla bastrlmtr (Mecelle-i Armaan, Tahran, XI, 418424, 505-517). Kitabn ad Mnzara- Rh Ve'l-cesed olarak (istanbul niversitesi Ktphanesi F. Yazmalar No. 864) getii gibi, Rh-nme de denmitir. Eserde ruhun beden lkesine yapt seyahat anlatlr. Fuzl eserinde beden lkesini o zamanki tp ilmine gre anlatr. Eserde ruhun madde ile olan ilgisi, aslnda gzellikten ayr olmayan ruhun hsne ak olarak onu beden lkesinde aramas, sonunda kendisini maddeden kurtararak hsn, yani kendi kendisini bulmasdr. Bylece Fuzl eserinde ruhu ve onun madde ile olan ilgisini tasavvuf! bir grle anlatmtr.

Eserin yazmalar M. Cunbur'un ad geen Fuzl Bibliyografyas'nda verilmitir. Lebip Efendi tarafndan yaplan tercmesi 1273 ve 1282 tarihlerinde istanbul'da iki defa bastrlmtr. iKtap Ahmet Hamdi tarafndan yaplan tercme 1327'de Trabzon'da yaymlanmtr. Abdlbaki Glpmarl'mn tercmesi 1940'ta kmtr. 9. Muamma Risalesi : Bu kk Farsa risale Fuzl'nin bir eit manzum bilmece demek olan muamma yazmaktaki bilgisini ve ustaln gsteren eseridir. Bu risalenin yazmalar Leningrad'daki klliyatta (90-103) ve Bursa ktphanesindedir (Erefzade kitaplar No. 19-1241). Leningrad yazmasn Hamit Arasl (Muamma Risalesi. Baku, 1961), Bursa yazmasn ise Kemal Edip Krkolu (Risale-i Muammayt- Fuzl. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi III), yaymlamlardr. niversite Ktphanesi'ndeki bir mecmuada (T. Y. No. 5548) Fuzl'nin 39 muammas vardr. 10. Matla'u'l-tikad fi Ma'rifeti'l-mebde' ve'1-Med : Fuzl'nin Arapa mensur eseridir. Bu eserden yalnz Ktip elebi bahsetmitir. Eserin tek yazma nshas Leningrad Asya Mzesi ktphanesi'ndeki klliyat iindedir (10-51). Ktip elebi, eserin Imamiye mezhebine gre yazlm kelma ait bir risale olduunu sylemektedir. Fuzl eserinde iliini gizlemi, Imamiye mezhebinin inanna hi deinmeyerek snn Osmanl idarecileri yannda bir mevki elde edebilmek gayesini gtmtr. Fuzl bu eserinde nereden geldik, nereye gidiyoruz konusunu kelm ilmine gre incelemeye almtr. Fuzl eserinde Yunan ve Mslman filozoflarnn grlerim nakletmitir. Bu konular kitapta bazan Yunan ve islam filozoflarnn, bazan da sofilerin grlerine uygun olarak ele alnmtr. Hamit Arasl, Matla'ul-i'tikad'n Leningrad'da bulunan klliyattaki metnini olduu gibi bastrmtr. Muhammed Tavit et -Tanc'nin dzelttii metin, nsz, notlar ve eserin tercmesi ile birlikte yaymlamtr (Matla'u'I-i'tikad. Ankara, 1962). 3

KASDELER KASDE DER NA'T- HAZRET- NEBEV F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 11. Sama ey gz ekden gnlmdeki odlara su Kim bu denl dutuan odlara klmaz re su 12. Ab-gndur gnbed-i devvr rengi bilmezem Y muht olm gzmden gnbed-i devvra su

Hz. PEYGAMBERN VGSNDE KASDE 17. Ey gz! Gnlmdeki atelere gzyandan su sama, nk byle tutuan ateleri su sndrmez. 18. Bilmiyorum dnen kubbe (gkyz) mi su rengindedir, yoksa gzyalarm m gkyzn kaplamtr? 19. Kl gibi keskin baklarnn zevkinden gnlm para para olursa buna almaz. nk, su aka aka zamanla duvarda yarklar aar. Kl yaplrken salamlatrmak ve keskinletirmek iin suya ba-trlr. Bundan dolay divan iirinde kl ile su ok defa birlikte kullanlmtr. 4. Yaral gnl senin ok gibi kirpiklerinin temreninin szn korkarak syler. Nitekim yaras olan kimse suyu ihtiyatla ier. Peykn okun ucundaki demirdir ki, temren denir. air temreni syleyerek oku kastetmitir. Bir eyin paras sylenerek btnnn kastedilmesine mecaz- mrsel denir. Okun ucundaki demir su ile kes-ketirildiinden yaral gnl onun szn etmeye korkar. 20. Bahvan (bo yere) zahmet ekmesin, gl bahesini sele versin. O bin gl bahesine su verse senin yzn gibi bir gl almaz. 21. Kalemin bakmaktan gzlerine kara su inse, yine de gubari yazsn (ok ince yazlan bir yaz eidi) senin yzndeki tahrirli ayva tylerine benzetemez. Bu beyitteki nmenin kelimesi, baz yazmalarda hme tek eklindedir. Buna gre beytin: Ohsadabilmez gubrm muharrir hattuna Hme tek bahmahdan inse gzlerine kara su biiminde okunmas gerekir. Anlam: Yazann bakmaktan kalem gibi gzlerine kara su inse, gubari yazsn senin yzndeki ayva tylerine benzetemez dir. Tahrirli, yazya benzeyen, yaz seklinde demektir. 7. Senin yzn anarak kirpiklerim gzyandan slansa ne olur? Gl elde etmek iin dikene su vermek boa gitmez. Yz gle, kirpik dikene benzetilerek leff ner sanan yaplmtr.

13. Zevki tnden aceb yoh olsa gnlm k k Kim mrur ilen braur rahneler dvra su 14. Vehm ilen syler dil-i mecruh peyknun szin htiyat ilen ier her kimde olsa yara su S Suya virsn bban glzn zahmet ekmesn Bir gl almaz yzn tek virse min glzra su 15. Ohsadabilmez gubrm muharrer hattuna Hmenn bahmakdan inse gzlerine kara su 16. nzun ydiyle nemnk olsa mjgnum n'ola Zyl' olmaz gl temennsiyle virmek hara su 40

41

22. Gam gni itme dil-i bmrdan tgn diri Hayrdur virmek karanu gicede bimra su 23. ste peyknm gnl hecrinde evkum sakin it Susuzam bir kez bu sahrada menmn ara su 10 Men lebn mtkyam zhhd kevser talibi Nitekim meste mey imek ho gelr huyra su 11Ravza-i kyna her dem durmayup eyler gzr k olm glib ol servi ho-reftra su 12Su yoln ol kydan topra olup dutsam gerek n rakbmdr dam ol kya koyman vara su 24. Dest-bs rzsyla ger lsem dostlar Kze eylen topraum sunun anunla yra su 25. Serv ser-kelk klur kumri niyazndan meer Dmenin duta ayana de yalvara su 26. mek ister blbln kann meer bir reng ile Gl budanun mizcua gire kurtara su 27. Tnet-i pkini ren klm ehl-i leme ktid kam tark-i Ahmed-i Muhtr'a su 28. Seyyid-i nev'-i beer dery-y drr-i istifa Kim seppdr mu'cizt te-i erra su 42

8. Gam gn hasta gnlden kl gibi keskin bakn esirgeme. Karanlk gecede hastaya su vermek hayrl bir itir, sevaptr. Yukarda kl ile suyun bir arada kullanldn sylemitik. Burada ack istiare sanat yaplarak kl gibi keskin baklarn kendisinden esirgememesini, hastaya su verilmesi gibi baklarnn klcnn suyu ile susuzluunu gidereceini syler. Su verilmemesi gereken hastaya su verilince hastann lmesi gibi, sen de baklarn benden esirge-meyip beni ldrerek gamdan kurtar biiminde de dnlebilir. 9. Gnl, sevgilinin ayrlnda onun kirpiklerinin oklarn iste, arzunu onlarla yattr. Susuzum, bu sahrada bir kez de benim iin su ara Okun ucundaki demir (peykn) in keskinlemesi iin verilen suyun airin susuzluunu gidermesi. 29. Ben senin dudan zlyorum, sofular ise, kevser (cennetteki bir su) istiyorlar. Nitekim sarhoa arap imek, ayk kimseye de su imek ho gelir. 30. Su, galiba yry ho, o servi boylu gzele k olmu ki, durmayp her zaman onun cennet gibi kyne akp gidiyor. air, suyun sevgilinin mahallesine akp gitmesini ona ak olduu sebebine balayarak hsn-i ta'lil sanat yapyor. 31. Toprak olup suyun yolunu o kyden kesmeliyim. nk, su rakibimdir. Onu o kye varmaya brakmam, 32. Dostlar! Sevgilimin elini pme arzusuyla lrsem, topramdan testi yapp onunla sevgiliye su sunun. 33. Servi, kumrunun yalvarmasna kar dikbakhlk ediyor. Su servinin eteini tutsun, ayana dsn, yalvarsn da onu dik ballktan vazgeirsin. air, servi aacnn bann dik olmasn, kumrunun yalvarmasna kar dlkballk etmesi, suyun servinin dibinden akmasuu da eteine yapmas biiminde gstererek hsn-i ta'lil, tehis, intak sanatlar yapyor. 34. Gl dal blbln kanun imek istiyor. Su bir hile ile gl dalnn damarna girip mizacm etkilerse, blbl kurtarabilir. 35. Su, Hz, Peygamber'in yoluna uymakla temiz yaratln dnya halkna aka gstermitir.

36. Hz. Peygamber, insanlarn efendisi, sekin inciler denizidir. Onun mucizeleri ktlerin ateine su serpmi, o atei sndrmtr. 43

18 Klma in taze glzr- nbvvet revnakn Mu'izinden eylemi izhr seng-i hara su 19 Mu'izi bir bahri b-pyn imi lemde kim Yetmi andan min nn te-hne-i kffra su 20Hayret ilen barnan diler kim itse istim' Barmamdan virdi iddet gni Ensr'a su 21 Dost ger zehr-i mr ise olur b- hayt Hasm su ise dner elbette zehr-i mra su 22 Eylemi her katreden min bahr-i rahmet mevc-hz El sunup ura vuz' in gl-i ruhsra su 37. Hk-i pyine yetem dir mrlerdr muttasl Ban dadan daa urup gezer vre su 38. Zerre zerre hk-i derghna ister sala nur Dnmez ol derghdan ger olsa pare pare su 39. Zkr-i na'tn virdini derman bilr ehli hat Eyle kim def'-i humar in ier mey-hre su 40. Y Habba'llh y Hayre'l-beer mtkunam Eyle kim leb-teneler yamup diler hemvre su 41. Sensen ol bahr-i keramet kim eb-i Mi'rcda ebnem-i feyzn yetrmi sabit seyyara su 42. eme-i hurdden her dem zll-i feyz iner Hacet olsa merkadn tecdd iden. mi'mra su 43. Bm-i dzah nr- gam salm dil-i sznuma Var midm ebr-i ihsnun sepe ol nra su 44

44. Hz. Muhammed, peygamberlik gl bahesinin parlakln tazelemek iin mucizesiyle sert tatan su karmtr. 45. Onun mucizesi dnyada yle usuz bucaksz bir deniz imi ki, o denizden binlerce atee tapan kfirlerin ibadethanesine su eriip atelerini sndrm. 46. Hz. Peygamber, sava gn parmandan Ensar (Peygamber'e yardm eden Medineliler)a su verdiini kim iitse, hayretinden parman srr. 47. O'nun dostu eer ylan zehiri ise, itii zehir b- hayat olur. Dman su ise itii su, ylan zehirine dner. 48. Hazret-i Peygamber, abdest almak iin gl gibi olan yzne eliyle su serptiinde, o suyun her damlasndan binlerce rahmet denizi dalgalanmtr. 49. Hz. Peygamber'in ayann toprana (mezarna) erieyim diye su mrler boyu ban tatan taa vurup avare gezer. Beyitte tehis ve hsn-i ta'lil sanatlar vardr. 24. Su, onun trbesinin toprana zerre zerre nur salmak ister. Su eer para para da olsa o derghtan dnmez. 50. Sarhoun baarsm gidermek iin su itii gibi, gnah ileyenler de senin na'tinin zikrini daima dillerinde tekrarlamay dertlerine derman bilirler. 51. Ey Allah'n sevgilisi! ey insanlarn hayrls! Susuzluktan, yanp duda kuruyanlarn daima su istedikleri gibi, ben de seni zlyorum. 52. Sen o keramet denizisin ki, Mi'r gecesinde senin feyzinin i taneleri sabit ve seyyar btn yldzlara su eritirmitir. Sabit ve seyyar btn yldzlar, Hz. Peygamber'in keramet denizinden hasl olmu birer i tanesidir denilerek tebih yaplmtr. 28. Senin mezarn onaran mimara su lazm olsa, gne emesin den her an bol bol saf ve tatl su akar. 2&. Cehennem korkusu, yank gnlme gam atei

salmtr. Senin ihsan serpeceini umuyorum.

bulutunun

atee

su 45

53. Ymn-i na'tnden gher olm Fuzl szleri Ebr-i nisandan dnen tek l'l'-i ehvra su 54. Hb-i gafletden olan bdr olanda Rz-i Hasr Ek-i hasretden tkende dde-i bdra su 55. Umduum oldur ki Rz-i Hasr mahrum olmayan eme-i vaslun vire men tesne-i ddra su

30. Seni vmenin bereketiyle Fuzl'nin szleri, nisan bulutundan dp byk inciye dnen su damlas gibi birer inci olmutur. stiridyenin kabuunun iine den nisan yamuru damlalarnn inciye dntne inanlrm. 56. (Fuzl) Maher gn gaflet uykusundan uyanp gznden hasret gzya dkt vakit, 57. Senin, yzn grmeye susam Fuzl'yi vuslat emenden mahrum etmeyeceini ummaktaym.

SULTAN SLEYMAN'IN VGSNDE KASDE (ALLAH'IN RAHMET VE BAII ZERNE OLSUN) KASDE DER STY- SULTN SLEYMAN ALEYHfR-RAHME VETLGUFRAN F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 58. hd yal perdeden arz eyledi ddr gl Sildi mir't-I zamiri pkden jengr gl 59. Cm dut sk ki glbnler gl zhr Udiler Sen dahi bir glbn-i ra'nsn it izhr gl 60. Geldi ol dem kim ola izhr hikmet klmaa nirh- sadr ile sadr-i saf- ezhr gl 61. Yetdi ol mevsim ki amaa gnller mlkini Ola glende reyhin hayline ser-dr gl 62. dem isen b seyrin eyle bu mevsimde kim Ba reng by ile kld bebit-sr gl 63. r-s-y b seyrn bugn merbdur Kim ukfe anda sarraf old v attr gl 64. hm iken bezm-i glenden yine avdet idp Cm- mey sundurd ehl-i tevbeye tekrar gl 65. Habsden Ysuf hup Sultn Mhsr olm kimi Old aup goncesin ryis-i glzr gl

1. Gl yeil perdeden kp yzn gsterdi. Temiz gnl ayna sndaki pas sildi. Gln perdeden kp yzn gstermesi ile gl, gonca halindeki skntdan kurtulup ferahlamtr. Eskiden aynalar madenden yaplrd. fn.on.mn ii, gnl aynaya benzetilmitir. Goncay saran yaprak da aynann zerindeki pasa benzetilmitir. Pas silinince aynann temizlenecei gibi, goncanm pas gidince yani gl almca ferahlam, gonca eklindeki daralm skntl halinden kurtulmutur. 2. Saki! Kadeh tut. nk gl aalar gllerini gsterdiler (gl ler at). Sen de gzel bir gl aacsn gln gster. Sakinin gl, ii arap dolu kadehtir. Gle benzetilmesinde istiare sanat vardr. 3. Hikmet gstermek (yani yaratln srrn aklamak) iin g ln iekler dizisinin ba tarafnda gnl ferahl ile yer ald zaman geldi (yani bahar geldi, iekler ald). Hikmet, yaratln srr demektir. Sadr kelimesi burada: 1) Gs, 2) Oturulacak en st ve itibarl yer anlamlaryla kullanlarak cinas sanat yaplmtr. nirah sadr gsn almas, mecaz olarak ferahlamas demektir. Yukarda getii zere gln ferahlamas almasdr. 4. Gnller lkesini amak (fethetmek) iin gln glende i ekler srsne kumandan olduu mevsim geldi. 5. nsan isen bu mevsimde baheyi gez. nk gl, renk ve koku ile baheyi cennet gibi yapt. dem kelimesi tevriyelidir. Adem Peygamber anlamyla cennet arasnda tenasp vardr. 66.Bu gn ba arsn gezmek rabettedir. nk orada ukfe (beyaz iek) sarraf, gl de attar (triyat, koku satan) oldu. 67.Gl bahesinin meclisinden kmken gl yine geri dnp tvbe ehline tekrar arap kadehini sundu (yani tvbekarlar tvbelerini bozup arap itiler). 68.Yusuf, hapisten kp Msr sultan olmu gibi, gl

goncasn ap gl bahesini ssledi. 49

9 San Zleyh halvetidr gonce-i der-beste kim hd andan dmen-i kiyle Ysuf vr gl 69. ak olup bulm safa bd- seherden sanasn Bddur Cibril kalbi Ahmed-i Muhtar gl 70. ebnem-i glzr- ruhsr- Reslu'llh'dur Ner-i triyle kkr her dem an i'r gl 12 Drr-i ebnem sacd rengin berglerden her taraf La'l-i handan itdi hublar kimi gevher-br gl 13 Sret-i hline hayran eyledi arifleri Ad irfan ehline gencne-i esrar gl 14 Sebze zre gezdrr bd- sab gl bergini Sanki sebze smndur kevkeb-i seyyar gl 15Kld pinhn goncenn lu'b ile gzden hokkasn Bulmak olmaz hi reng ile zihi ayyr gl 71. Yz evrmi hardan ayrlmak ister b-sebeb Mn'im-i nkes kimi aslndan eyler r gl 72. Hr-i gayret n'ola ger sanclsa glbn barna Aynlup andan olur hem-sohbet-i ayar gl 73. Yiridr odlara yansa hasret ile hr kim Andan alur zb znet gayre olur yr gl 74. B-vefh detin dutm anunndr bu kim mrden olmaz cihan banda berhordr gl 75. Hans blbl kam dutmu bilmezem kim muttasl Geh esr-i hr olur geh mbtel-y nr gl 50

9. Kapal gonca sanki Zleyha'nn odasdr. nk gl oradan Yusuf gibi yrtk eteiyle kt. Der-beste, kaps kapal demektir. Gonca Zleyha'nn YusuTu ieri alarak kapy kapatt odasna, alm gln yapraklar da yrtk etekle odadan kan Yusuf'a benzetilmitir. Bu ve bundan dnceki beyitlerde Yusuf ve Zleyha hikyesine telmih yaplmtr. 10. Gl sabah rzgarndan paralanp alm, ferahlk bulmu tur. Sanrsn ki, rzgr Cebrail, gl de Hazret-i Muhammed'in kalbidir. Cebrail vahiy getirdike Hz. Muhammed'in i skmasndan kurtulup ferahlamasna telmih var. Rzgr Cebrail'e, gonca Hz. Muhammed'in kalbine benzetilmitir. 76. Gl Tanr'nn elisi (Hz. Muhammed) nin gl bahesi gibi olan yznn ebnemidir. Gl her an koku yayarak onu hatrlatr. 77. Gl her tarafa renkli yapraklarndan i incisi sat. Gl, gzellerin glen duda gibi inci sat. 78. Gl, arifleri haline hayran edip onlara srlarn hazinesini at. Arif ve irfan kelimeleriyle itikak sanata yaplmtr. rfan, duygu ve sezile elde edilen, insan geree, Tann'ya eritiren i bilgisidir. Arif bu bilgiye sahip olan kiidir. 14. Sabah rzgr gl yapran yeillik zerinde gezdirir. Sanki yeillik gk, gl de gezegen bir yldzdr. 15. Gl oyun yaparak goncenin hokkasn gzden yle saklad ki, hibir surette bulunmaz. Hayret, gl ne kadar hilekrdr!. Hokka ile oynanan oyundan, hokkabazlktan bahsediliyor. Gonca, eklinden dolay hokkaya benzetilmitir. Gl kietirilerek tehis sanan yaplmtr. Renk kelimesi, anlamda tevrlyelidir 1) Renk 2) Hile; 3) ekil, suret 79. Gl sebepsiz yere dikenden yz evirmi, ondan ayrlmak ister. Aalk zengin gibi aslndan utanr. 80. Gl aacnn barna kskanlk dikeni batsa ne olur. nk gl dikenden ayrlp bakalarna arkada olur, onlarla sohbet eder. 81. Diken, hasretle atelere yansa yeridir. nk gl, ssn dikenden alr, bakalarna yr olur. 82. Gl vefaszlk detini tuttuu iin dnya bahesinde

mrden mutlu olmaz (yani bu yzden mr ksadr). 83. Bilmiyorum, hangi blbln kan tutmu ki, gl bazan dikene esir oluyor. Bazan da atee tutuluyor. Kan tutmak, bir deyim olup katilin cinayet isledii yerden uzakla-amamasdr. Gl de blbl ldrd iin kaamamtr. Nar (ate), krmz gl yerinde kullanlmtr. 51

21 Seyr-i b itdm seher grdm aup mecmu'asm Hfz idp bu matla' eylerdi istihzar gl 22 k ohm hsnne ey serv-i ho-reftr gl k k itmi sennn sne-i efgr gl 23 Gl ne nisbetdr sana senden ana yz fark var Sen bt-i perde-niinsin hed-i bzr gl 24 Eyle pinhn eylemi ggsinde srr- km Kim ayandan asarlar eylemez izhr gl 25Tty-y em in her subh-dem yollar dutup Hk-i der-ghun sabdan eyler istifsar gl 26 Seyr-i glzr itdgn peyk-i sabdan fehm idp Genc-i zer Klm mheyya klmaa isr gl 84. Berg-i gller sanna rengin htlar cem eylemi ekmee ol genc-i zer hfzna bir dvr gl 85. T serr-i sebzeyi depretmeye tahrk-i bd Sayesinden urd her fcvhine bir mismr gl 86. Her seher glzr Ievhine eker yz d'ire Glib minkr- blblden alur pergr gl 87. Ay in glsen ebistmn mnevver klmaa Her aada asd bir kandl-i pr envr gl 88. Munca kandili frzn eyledi amma ne sd Dd- dilden kld blbl rzgrn tr gl 89. Dr-i dnyy f ez-y cennete dnderdi lk Gnce kimi blble dnyy kld dar gl 90. Bir zebn- hldr her yapra fehm itseler Perde-dr- hk olanlardan virr ahbr gl 52

2i Seher vakti baheyi gezdim. Gl, mecmuasn ap bu matla ezberleyerek hazrlyordu. 91. Ey gzel yryl servi (sevgili)! Gl gzelliine k olup senin iin yaral gsn para para yrtm. 92. Gl sana nasl benzetilebilir. Seninle onun arasnda yz fark var. Sen perde arkasnda oturan (kimseye grnmeyen, namuslu) bir gzelsin, gl ise gzelliini herkese gsteren pazar yeri gzelidir. 9t Gl senin aknn smn gsnde yle gizlemi ki, ayandan asarlar da yine srrn aklamaz. Gln ayandan aslmas, sara veya gse ba aa olarak ta-klmasdr. Aslmak tevriyelidir. 93. Gl gzne srme yapmak iin her sabah yollar tutup sabah rzgrndan senin evinin topran sorar. 94. Gl, senin gl bahesini gezdiini sabah rzgr habercisinden renip ayana samak iin altn hazinesi hazrlam. Genc-i zer (altn hazinesi) gln ortasndaki sar tohumlardr. Ak istiare yaplmtr. 27. Gllerin yapra sanma, gl altn hazinesini korumak maksa dyla duvar ekmek iin renkli tulalar toplam. 28. Rzgrn hareketi yeilliin tahtn oynatmasn diye tahtan zerine gl, glgesinden bir ivi vurdu. 29. Gl, her sabah gl bahesinin levhasna yz daire izer. Galiba gl blbln gagasndan pergel almtr. Blbln gagas pergele benzetilmitir. Levh, daire, pergel arasnda tenasp sanat vardr. Gln ekli daire biimindedir. 95.Gl elence iin gl bahesinin gecesini aydnlatmaya her aata parlak bir kandil ast. 96.Gl bunca kandili yakt ama ne fayda ki, blbln gnn gnl (ateinin) dumanndan karanlk etti. 32. pnya evini cennet gne dnderdi. Lkin blble dnyay gonca gibi dar etti. Dnyay (birine) dar etmek, deyimi birini ok skntda brakmak anlamna gelir. Dar kelimesi tevriyelidir. Goncann

sklm, daralm olmasndan kinayedir. 33. Eer anlasalar gln her yapra toprakla rtlenlerden (llerden) hal diliyle haberler verir. 53

34Blbln zr Itdi ferydlar te'sridr B-sebeb hb- ademden olmam bdr gl 35 Bbn Sultn dil devridr tenbh kl Urmasun glzra te zulm idp zinhar gl 97. Cevr eliyle gnce ve prhenn ak itmesn Cnbi-i n-mu'tedilden klsun istifar gl 98. Yohsa n-geh sret-i hli olur Sultn'a arz Kahra urar muktez-y vaz'- n-hemvr gl 99. Ol gl-i b- hilfet kim bahn devleti lem-efrz olal grmez cef-y hr gl 100. Old devrinde hev mahbs- zindn- habb Galiba grmi hevdan emme-i zr gl 101. Berg-i gl gezdrmez old mahmil-i bd- sab Haddi yoh kim ekdre bd- sabya br gl 102. Sarsar- kahr- cihn-szmdan agh olah Amaz old bstn- fitne-i err gl 103. Halvet-i lutfnadur nr- dil-i m'min er Glen-i kahrnadur d- dil-i kffr gl 104. h- din Sultn Sleymn- sa'det-mend kim Kesb ider hulk-i hondan nzhet-i etvr gl 105. Baa alm mihrini rz- ezelden erh-i pr Eyle kim gl-ruhlar eyler znet-i destr gl 106. nklb- devrden bulmazd hergiz ihtill Alsa andan hkmine fermn- istimrar gl 107. Zevk bznnda bulmazd bu reng ile revc tmeseydi nak-i mhrin sikke-i dnr gl 108. Olma in mutrib-i bezmi dutup bir

d'ire renr her subh blblden fen-i edvar gl 54

34. Gl sebepsiz yere yokluk uykusundan uyanmamtr. Bu, blbln inleyerek ettii feryatlarnn tesirindendir. 35.Ey bahvan! dil sultann (Kanun) devridir. Tenbih et, sa kn gl zulmedip gl bahesini atee vermesin. 109. Gl cevr ve cefa eliyle gmleini gnce gibi paralamasn, dengesiz hareketinden tvbe etsin. 110. Yoksa, gln durumu hemen sultana arzolunup uygunsuz halinden dolay zulme urar. 111. O hilfet bann gl (Kanun) ki, onun devletlinin bahan lemi aydnlatal gl (artk) dikenin cefasn ekmez. 112. O sultann devrinde gl galiba havadan azck incindi ki, hava su kabarcnn iine hapsedildi. Heva kelimesinde cinas vardr. 113. Sabah rzgrnn yk sepeti gl yapran gezdirmez oldu. Gln sabah rzgrna yk tatmaya haddi yoktur. 114. Kanuni'nin cihan yakan kahrnn kasrgasndan haberdar olal er sahiplerinin fitne bahesi gl amaz oldu. 115. M'minin gnlnn nuru onun ltuf odasna eradr. Onun kahr glenine kfirlerin gnlnn yaras gldr. 43. Din padiah saadetli Sultan Sleyman ki, onun huyunun gzel ko kusundan gl nee ve ferahlk kazanr. 44. htiyar felek, gl yzl gzellerin gl sarklarna ss yap tklar gibi, ezel gnnden beri gnei basma takm. almak : Takmak, koymak ve balamak anlamlarndadr. Gnein yukarda, gkte olmasndan kinayedir. Ba ile destar (sark) arasmda tenasp vardr. 116. Gl, ondan (padiahtan) devrin hkmne (kar) sreklilik fermam alsayd, devrin deimesinden dolay kendisine asla bir zarar

gelmezdi 117. O (Kanun) mhrne gl naks yapmasayd altnn sikkesi zevk pazarnda bu ekilde srm bulmazd. Kanuni'nin mhrnn ve altn paraya (dinar) baslan sikkenin gl eklinde olmas kastediliyor. 47. Gl, o (padiahn) meclisinin algcs olmak iin bir tef alp her sabah blblden musik sanatn renir. Fenn-i edvar, musik ilmi ve sanat demektir. Defle usul tutularak renilir. Mutrb, daire, fenn-i edvar kelimeleri arasmda tenasp vardr. 55

118. Matbah- cdna kim ddna snbldr gulm Hr-kelik san'atin dutm degl b-kr gl 119. Kurtlur feth itdi kiver bel-y fitneden Kini aldukda tikenden ayrlur n-r gl 120. erh idp ssenlere evsf- hulkn gezdrr Gonceden her subh aup glende bir tmr gl 121. Katre-i ebnem midr y el aup s'il kimi Hzin-i lutfmdan alm l'l'-i ehvr gl 122. Koymayup devrinde viran krgh- glbni Bir aya zre durup olm ana mi'nlr gl 123. Adli eyyamnda ebnem sanmanuz kim blbln Ahasm koynmda hfz itmi olup gamhr gl 124. Dmen-i pkiyle ol behcet-fez-y mlkdr Ger cihan banda cennet gllerinden var gl 125. Vaz'- lemden felek maksd oldur kim olur Beslemekden hn manzr- ul'l-ebsr gl 126. Ferrine virmez halel hr ile klmak iltifat Zb zinet virdiyn hara olmaz hr gl 127. Meyve ol Sultn- dildr nihl-i devlete Sbk gelmi seltn-i felekmikdr gl

128. N'ola ger sabklar oldysa fena oldur garaz Meyve gsterdkde tkmek resmdr ecr gl

48. Snbl onun (padiahn) cmertlik mutfann dumanna kledir. Gl isiz deildir, sarayn mutfanda yaklmas iin diken ta yclk yapmaktadr. Eskiden ate yakmak iin diken kullanlrd. 49. (Kanuni'nin) fethettii yer fitne belasndan kurtulur. Tpk gln alnca ister istemez dikenden kurtulduu gibi Fethedilen lke-gl ve fitne bels-diken arasnda dzensiz leff ner yaplmtr. Gl alnca dikenin batmasndan kurtulur. 50. Padiahn huyunun vasflarn susamlara erhetmek iin gl her salbah goncadan bir tomar ap gl bahesinde gezdirir. Gonca tomar eklinde durulmu kda benzetilmitir. erh, evsaf, tumar ve susen, gonca, gl, glsen kelimeleri arasnda tenasp vardr. Susamn yapraklan dile benzetilir. 129. ebnem tanesi midir? Yoksa, gl dilenci gibi el ap onun (padiahn) ltuf hazinedarndan kymetli inci mi almtr? 130. Gl o padiahn devrinde gl aacnn i yerini (atlye) viran brakmayp bir ayak stnde durarak alan bir mimar olmutur. Gln sap, mimarn bina yaparken ayann birini kaldrarak yukarya uzanmasna benzetilmitir. 53. (Gln zerindekini) i tanesi sanmaynz. O, padiahn adaletinin gnlerinde gl, blble gam arkada olup onun parasn koy nunda saklamtr. ebnem (i tanesi) burada gm paraya, 51. beyitte ise inciye benzetilmitir. 54. Her ne kadar dnya bahesinde cennet gllerine benzer gl varsa da (padiah) mamus ve erefiyle lkenin gzelliini artrmtr. Damen-i pak, eref ve namus demektir. Pakdamen (temiz etekli) eklinde vasf- terkibi olarak da kullanlr. Bunun aksi ter-damen (iffetsiz, namussuz) dur.

55. Felein maksad dnyada diken besleyerek gl elde edil diini basiret sahiplerine gstermektedir, (yani her eziyetin sonunda rahatlk, iyilik olduudur.) 58. Dikene iltifat etmesi, gln parlaklna zarar getirmez. Gl dikene ss, ziynet verdii iin aalanp hakir grlmez. 131. O adil Sultan devlet fidannn meyvesidir. nce gelmi felek gibi deerli padiahlar ise, (bu) meyveyi meydana getiren ieklerdir. 132. Gemi padiahlar yok olduysa, ne olur? Meyve meydana gelince aalarn iei dklr. 57

39 Kl Fuzli medhin ol h'un ki b* medhinn Blbli olurd bulsa kuvvet-i gftr gl 60 Geri yohdur i'tibrun medhin it izhr kim Adet-I devri zemndur hara olmak yr gl 1 Var iimdm nice kim resm-i medr- dehrdr Ylda bir kez leme arz eylemek ddr gl 62 Feth bandan ana her dem hilf- b- dehr Taze taze aa lutf- zid-i Cebbar gl

59. Fuzli, o Padiah v. Eer glde syleme gc olsayd, onun vg bahesinin blbl olurdu. 60. Geri itibarn yok, sana deer verilmiyor ama (yine de) onu thet. nk dikenin gle arkada olmas zamann detidir. Dikensiz gl olmaz ataszne iaret ediliyor. Fuzli padiah kendisini de dikene benzetiyor. Baz yazmalarda yr yerine bar yk) yazddr. Dikenin gle yk olmas zamann devrinin detidir, dl-de anlam verilebilir. 61./62. Felein dnnn deti ylda bir kez gl vermektedir. Dnya bahesinin aksine Tann'nm ltfunun onun fetih bahesinde her an taze gller atracana midim vardr.

59

GAZELLER 1. GAZEL Meful/F'ilt/Mef'l/F'iln 1 Y Rab heme ltfun it reh-nm mana Gsterme ol tarki ki yetmez sana mana 2Kat' eyle inluum andan ki gayrdur Ancak z inlarm it in mana 3 Bir yirde sabit it kadem-i i'tibrum Kim reh-ber-i er'at ola mukted mana 133. Yoh mende bir amel sana yeste h eer A'mlme gre vire adln ceza mana 134. Havf-i hatda muztaribem var md kim Ltfn vire biret-i afv-i hat mana 135. Men mihnezem mana gereken sen Hkimsin Men' eyle virme her ne gerekmez mana mana 136. Oldur mana murd ki oldur sana murd H ki senden zge ola mdde' mana 137. Habs-i hevda koyma Fuzl-sfat esir Y Rab hidyet eyle tark-i fena mana 1. GAZEL 1. Ya Rabbi! Lutfunu daima bana yol gsterici (klavuz) et Sana ulamayan yolu bana gsterme. 138. Senden bakas ile olan dostluumu kes (Beni senden bakasna /akn etme). Ancak kendi dostlarn bana dost et. 139. tibar ayam yle bir yerde durdur ki, eriatn rehberi Haz-ret-i Muhammed bana nder olsun. 140. Bende sana lyk bir i yok. Eer adaletin benim ilediklerime gre ceza verirse vay halime! 141. Hata korkusundan strap iindeyim. Senin yardmnn bana hatamn balanaca mjdesini vereceinden umutluyum. 142. Bana ne gerektiini ben bilmiyorum. Sen her eyi bilirsin. Bana gerekmeyeni bana verme! 143. Benim istediim senin istediindir. H! Senden baka istediim yoktur. 144. Beni Fuzl gibi arzu ve heves hapsinde brakma. Ya Rabbi beni yokluk (Tanr'da yok olma) yoluna ynelt. Hidayet: Doru yola yneltme; Fena: Yokluk anlamndadr. Yokluk tasavvufi anlamda kullanlmtr. nsann nefsinin btn arzularndan kurtulup dnyadan yz evirerek Tanrya ynelmesi, onda yok ol-masdr ki tasavvufta buna fena fillah denir

61

2. GAZEL

2. GAZEL M 1 2. 14 14 14 14 14 1 . N 1 1 K 4 K 1 1 1

3. GAZEL

3. GAZEL F 15 15 15 15 16 1 1 3 4 1 1 D 7

65

4. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 165. Dostum lem sennn ger olur dmen mana Gam -degl zr yetersin dost ancak sen mana 166. Iska saldum men meni pend almayup bir dstdan Hi dmen eylemez an ki itdim men mana 167. Cn ten olduka menden derd d eksk degl hsa cn hk olsa ten ni cn gerek ni ten mana 168. Vasi kadrin bilmedm frkat belsn ekmedin Zulmet-i hecr itdi oh trik ii ren mana 169. Dd ahkerdr mana serv le gl ey bbn N'eylerem men gleni glsen sana klhan mana 6. Gamze tgin ekdi ol mh olma gafil ey gnl Km mukarrerdr bu gn lmek sana ven mana 7 Ey Fuzl hsa can hman tark-i kdan Rehgzr- ehl-i k zre kdun medfen mana

4. GAZEL 170. Dostum! Senin yznden eer herkes bana dman olursa gam deil. nk bana dost olarak yalnz sen yetersin. 171. Bir dosttan nasihat almayp ben kendimi aka saldm.,Benim bana ettiimi hibir dman yapmaz. 172. Canm ve tenim var olduka, benden dert ve ak yaras eksik deildir. Canm ksa, tenim toprak olsa daha iyi. Bana ne can, ne de ten gerekir. 173. Ayrlk belsn ekmeden kavumann deerini bilmedim. Ayrlk karanl, ok karanlk ii bana aydnlatt. 174. Ey bahvan! Benim gnlmn atei gl, ahimin duman da servidir. Ben gleni ne yapaym. Glsen senin olsun, klhan da benim. 175. Ey gnl! O ay yzl, yan bak klcm ekti. Gafil olma, bu gn senin lmen benim de matem tutmam kararlatrlmtr. 176. Ey Fuzl! Canm ksa bile ak yolundan kmam. Mezarm klarm gelip getii yol zerinde yapnz.

5. GAZEL

5. GAZEL M 2 17 17 17 18 18 1 1 1 1 1 1 1

69

6. GAZEL

6. GAZE L M 18 1 . M 2 1 1 1 D 6 S 7 71

7. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 199. Ey melek-sm ki senden zge hayrandur sana Hak bilr insan dimez her kim ki insandnsana 200. Virmeyen cann sana bulmaz hayt- cvidn Zinde-i cvd ana dirler ki kurbandur sana 201. lemi pervne-i em'-i cemln kld k Cn- lemsin fid her lahza min candur sana 202. ka sevkmla cn virmek inen mkil degl n Mesh-i vaktsin can virmek sandur sana 203. hma yrm giceler yr ta'nndan sakn Sen meh-i evc-i melhatsin bu noksandur sana 204. Pdisahum zulm idp k seni zlim dimi Hb olanlardan yaman gelmez bu bhtandn* sana 7 Ey Fuzli hb-rlardan tegfldr yaman Ger cef hem gelse anlardan bir ihsandur sana

7. GAZEL 205. Ey melek yzl gzel! Senden baka herkes sana hayrandr. Allah bilir insan olan sana insan demez, melek der. 206. Sana cann vermeyen ebed hayata kavuamaz. Kendini sana kurban edene ebedi diri derler. Kurbann kelime anlam yaknlk demektir Kurban Allah'a yakn olmak, O'nun rzasn yerine getirmek iinkesilir. Ayrca kurban olmak birisi iin isteyerek canm vermek, kendini kurban etmek anlamnda kullanlr. Tann'ya veya sevdiine cann kurban eden ona yakn olaca iin ebedi olarak diri saylr. 207. Ak, btn lemi yznn gzelliinin mumuna -pervane yapt. Sen lemin cansn, sana her an bin oan fedadr. 208. Senin arzunla si kn cann vermesi g deildir. Sen zamann sa'ssm, can vermek senin iin kolaydr. sa'nn nefesi ile lleri diriltmesine telmih vardr. 5. Sevgilim geceleri dar kma (yahut gece yanlan dan

k ma) . Bakalarnn ayplamasndan sakn. Sen gzellik gnn en yk seinde bulunan dolunaysn, bu senin iin bir noksanlk olur. Yarm kelimesi sevgilim ve yarm anlamlarnda tevriyen kullanlmtr. Aynca dolunay yani tam ay ile noksan arasnda tezat vardr. 209. Padiahm, k sana zulm edip zalim demi. Bu sana bir bhtandr, gzel olanlardan ktlk gelmez. 210. Ey Fuzl! Kt olan ey, gzellerin aldrmazl, ilgisizliidir. Onlardan cefa da gelse senin iin bir ihsandr (onlardan cefa da gelse seninle ilgileniyorlar demektir, bu da bir ihsandr).

8. GAZEL

8. GAZEL M 21 21 21 21 21 21 21 L 2 2 2 2 2 2

75

9. GAZEL Mfte'iln/Mfte'iln/F'iln 224. Subh sahip mihr-i ruhundan nlkb h ki temaaya ha f itb 225. Rlte-i camm yeter it pr-girlh Salma seri zlf-i semen-sya tb 226. Mest hup salma nazar her yana Grme reva kim ola lem harb 227. Kesme nazar cnib-i ukdan Nle-i dil-szdan it ictinb 228. Giceler encm sayaram subha dek Ey eb-i hecrn mana rz-i hisfib 229. Dzaha girmez sitemnden yanan Kbil-i cennet degl ehl-i azb 230. Sald ayahdan gam- lem meni Vir mana gam define sk arb 231. Rahm kl ftdeleriin hline Hi gerekmez mi sana bir sevb 232. N ideli bde-i lal-i lebn Nerkis-I mesttin gibi hKkn harb 10 Yr su'l itse ki hln nedr Hasta Fuzl ne virrsin cevb

9. GAZEL 233. Sabahleyin gnee benzeyen yznden rty atp dar k ki, gne seni seyretmek iin ksn. 234. Canmn ipliini dm dm ettiin yeter. Yasemin kokan sacnn ucunu kvrma Divan iirinde can iplie benzetilir. Can ipliindeki dmler ak istiare Ue strap anlamndadr. 3. Sarho olarak dar kp her tarafa baknma. lemin harap olmasn uygun grme. Sarho olarak bakmak, gz szerek baygn bakmaktr. Sevgili bak oklar ile dnyay harap edecektir. Sarho ile harap kelimesi arasnda da ilgi vardr. Nitekim mest-i harap: ok sarho; harabat: Meyhane demektir. Dokuzuncu beyitte de ayn ilgi bulunmaktadr. 235. klardan yana bakn (tevecchn) kesme. Gnl yakan feryadmdan sakn. 236. Ey ayrlk gecesi bana hesap gn (kyamet gn) olan sevgili! Geceleri sabaha kadar yldz sayarm (hi uyumam). Rz-i hisftb: nsanlarn gnahlarnn ve sevaplarnn hesap edilecei kyamet gndr. Saymak ile hisb (hesap) ilgilidir. Gece, subh. eb, rz kelimeleriyle mraat- nazir sanata yaplmtr. Ayrca gece ile gndz (rz) de tezat vardr. 237. Senin zulmnden yanan, cehenneme girmez (oysa) azap ehli (yani gnahllar cehenneme girmeden) cennete giremezler. 238. Dnyann gam, kederi beni ayakta duramaz etti (gsz hale getirdi). Saki! gamdan kurtulmak iin bana arap ver. 239. Dknlerinin (aklar) haline ara, sana hi sevap gerekmez mi? 9. La'l gibi krmz dudann arabn ieli sarho nergisin (g zn) gibi halim haraptr. 10. Yar halin nedir diye sorarsa, (ey) ak hastas Fuzli! ne ce

vap vereceksin? Ne cevap verirsin? Cmlesi; 1. Ne cevap vereceksin? 2. Ne? Diye cevap verirsin. Yani aktan cevap veremeyecek kadar hastasn anlamlaryla kullanlarak kelime oyunu yaplmtr. 77

10. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 240. Ol ki her s'at glerdi em-i girynum grp Alar old hlme b-rahm cnnum grp 241. Eyleyen ta'yn-i ecz-y mdv derdme Terk idp cem' itmedi hl-i perianm grp 242. Lle-ruhlar gsmn kine lnlma-rfar nazar Hi bir rahm eylemezler d- hicrnum grp 243. Dut gzin ey dd- dil erhn ki devrin terk idp Kalmasun hayretde em-i gevherefnum grp 3 Pertev-i hurd sanman yirde kim devr-i felek Yire urm ftbm mh- tbmun grp 244. Suda aks-i serv sanman kim koparup bbn Suya salm servini serv-i hrmnum grp 245. Ey Fuzli bil ki ol gl-nz grmi degl Kim ki ayb eyler menm k-i girbnum grp

10. GAZEL 246. Her saat aladm grp bana glen merhametsiz, sevgilimi grnce halime alar oldu. 247. Derdimin tedavisi iin il yapmaya alan doktor, benim perian halimi grnce il hazrlamaktan vazgeti. 248. Lle yanakl gzeller gsmn yrtna bakmazlar. (G-smdeki) ayrlk yarama bakp hi merhamet etmezler. 249. Ey gnl ateinin duman! Felein gzn kapat da inci (gzya) saan gzn grp hayretinden dnmesini brakmasn. 250. Gnein yere vurmu sanmayn, felek benim parlayan aym (sevgili) grp (fkesinden) gneini yere vurmu. 251. Suda grnen servinin aksi sanmayn. Bahvan benim salnarak yryen servi boylumu (sevgili) grp bahedeki servisini (fkesinden) kopararak suya atmtr. 7. Ey Fuzuli! (zntden) yakam paraladm ayplayan kim senin o gl yzl gzeli grmediini bil (sevgilini grse seni ayplamazd)

11. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 252. Bahr-i ska ddn ey dil lezzeti can unut Bali oldun gel rahimden idn kan unut 253. Virdi rhletden haber my- sefd ry- zerd ihre-i handm v zlf-i perian unut 254. ek nedmetden ge dd- dili tk kanlu ya Serv-i nz terk kl gl-berg-i handan unut 255. Gr ganimet fakr mlkinde gedhk ivesin 'tibr- mansb u dergh- sultam unut 256. ekme lem kaydm ey ser-blend-i kayd olan Saltanat tahtna irdn bend zindan unut 257. Ma'siyet dersin yeter tekrar kl dnder varak zge harfin mekin it evvelki unvan unut 258. Levh-i hatr sret-i canana kl yne-dr An yd it her ne kim ydunda var an unut 259. Ey Fuzl ek melmet reh-gzmdan kadem Lahza lahza ekdgn b-hde efgn unut 8

11. GAZEL 260. Ey gnl! Ak denizine dtn cann tatl olduunu unut. Artk yetikin oldun ana rahminden itiin kan unut. 261. Ak sa ile sar yz br dnyaya gmekten haber verdi. Sevgilinin glen yzn ve perian sam unut. , 3. Pimanlktan yanan gnl ateinin dumanm ge kar, kan'' l gzya dk. Naz servisini ve glen gl yapram unut. I 4. Fakirlik lkesinde yoksulluk iinde yaamay ganimet bil. Sulfatann saraym ve mevki itibarm unut. 5. Ey fakirlikle ba yksekte olan mutlu kii! Dnya bam (zevk ve nimetler) brak, onun iin tasalanma. Saltanat tahtna eritin bendi (zincirle balanma) ve zindan unut 6. Gnah dersini tekrarladm yeter, sahifeyi evir. Baka harf ^renmeye al, evvelki unvan unut. 7. Gnl sayfan ayna gibi sevgilinin yzne tut, yalnz onu an. belleinde her ne varsa unut. 8. Ey Fuzli! Halkn ayplama yolundan ayan ek. Zaman za; man bo yere ettiin feryad ve figan unut.

12. GAZEL Mef'l/Mef'l/Mef'l/Fa'ln 1Gnlm alur zlf-i pernun grge Nutkum dutulur gonce-i handnun grge 2 Bahduka sana kan salur ddelermden Barum delinr nvek-i mjgnun grge 262. Ra'nh ile kmet-i imd klan yd Olmaz m hacil serv-i hrmnun grge 263. ok ska heves ideni grdm ki hevsn Terk itdi senn k- nlnun grge 264. Kfir ki degl mu'terif-i nr- cehennem mna gelr te-i hicrnum grge 265. Nzklk ile gonce-i handan iden zikr tmez mi haya la'I-i dr-efnun grge 266. Sen hl-i diln sylemesen n'ola Fuzl 11 fehm klur k-i girbnun grge

12. GAZEL 267. Senin (dank) perian san grnce gnlm alr. Glen goncan (az) grnce, nutkum tutulur (konuamam). 268. Sana baktka gzlerimden kan salr. Kirpiklerinin okunu grnce, barm delinir. 269. imir aacn beenip gzellikte onu hatrlayan, senin salnarak yryen servi boyunu grnce utanmaz m? imad, imir denen dzgn boylu aatr. Divan iirinde sevgilinin boyu imada da benzetilir. 270. Aka heves eden ok kimsenin seni ninleyen n grnce ak arzusunu terkettiini grdm. 271. Cehennem ateine inanmayan kafir senin ayrlk ateini grnce imana gelir (Yani cehennemin varln kabul ederek imana gelir). 6. Glen gonca (alm gonca) yi gzellikle anan kimse senin inci saan la'lini (dudan) grnce utanmaz m? La'l ak istiare sanat yaplarak dudak yerinde kullanlmtr. Dudan inci samas glerken inci gibi dilerinin grnmesidir. Glen (alan) gonca senin dudan gibi, inci saamad iin utanmaldr. 7. Fuzl sen gnlnn halini sylemeyip gizlesen ne olur? El ya kann yrtn grnce halini anlar. Alayan, strap eken kimse zntsnden yakasn yrtar ve san yolar, basma toprak serpermi. Fuzl ektii strab ve kederi anlatmak iin bu mazmunlar ok kullanmtr.

13. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 272. Reng-i ryundan dem urm sgar- sahbya bah fitb ilen klur da'v dut i mi aya bah 273. em' bandan harm dd- evk-i kkln Beyle kteh mr ile bandaki sevdaya bal 274. Ey selmet ehli ol ruhsra bahma zinhar htiraz eyle melmetden men-i rsvya bah 275. Bildi knda nemed-p olduum yne ve Rahm idp bir kez mana bahmaz bu istinaya bah 276. Sinemi k eyle gr dil ztrbn kdan Revzen a her dem hevdan mevc uran deryaya bah 277. Ey diyen kim m- ikbln ne yzden tredr Saye salm aya ol gs-y anber-sya bah 278. Ey Fuzl her nice men'eylese nsh seni Bahma amin kavline bir ihre-i zibya bah

84

13. GAZEL 1. arap kadehine bak, senin yznn renginden dem vuruyor. Tutulmu aya bak, gne ile iddiaya giriiyor. Sevgilinin yz gnee, iinde arap olan kadeh de tutulmu aya benzetilmitir. Hsf denen ay tutulmasnda ayn parlakl giderek arap gibi koyu krmz bir renk ahr . 2. Mum, senin kklnn arzusunun dumann bandan kar m (yani senin kklnn akyla yanarak duman bandan km). Byle ksa mrle bandaki sevdaya bak. evk, hem arzu hem alev anlamnda tevriyeli kullanlmtr. Mumun ksa mrl olmas, ksa srede yanp tkenmesinden kinayedir. Sevda hem ak hem ok kara demek olup tevriyeli kullanlmtr. Mumun bandaki sevdadan duman kastedilerek ihm- tenasp sanat yapmtr. 279. Ey selmette olan kii! Sakn o yanaa bakma, benim rsva halime bak da halkn ayplamasndan kork. 280. Sevgili aknda, ayna gibi kee giydiimi bildi u aldrmazla bak, merhamet edip de bana bakmaz. Eskiden aynann tozlanmamas iin zeri kee ile rtlrm. Fakirler ve derviler ok ucuz olduu iin keeden hrka giyerler Yzne bakmamak deyimi tevriyeUdir. nem vermemek anlamyla birlikte kee ile rtl aynaya baklmadndan kinaye sanat yaplmtr. 5. Gsm yar, gnlmn nasl rpndn gr. Pencere a da havadan her zaman dalgalanan denize bak. Hava, rzgr ve arzu anlamlarnda tevriyeli kullanlmtr. Istrabn kk anlam titremek, rpnmak demektir. Mecaz anlam keder, zntdr. Beyitte strap, keder anlamyla birlikte, mevc (dalga) ve derya kelimeleriyle ilgili olarak rpnmak anlamnda kullanlm olup ihm- tenasp sanat yaplmtr. 6. Ey mutluluk akamn neden karanlktr diyeni O anber kokulu saa baksana ay glgelemi. Sevgilinin ay gibi parlak yzn siyah salar rtm olduundan Fuzl'nin mutluluk gecesi kararm. Anber-

sy, anber kokusu yayan demektir. Saye ile sy arasnda tam cinas vardr. am: Akam; Tire: Karanlk; Saye -. Glge; Gisu; Sa (siyahl dolaysyla! anber-sy kelimeleri bir araya toplanarak mraat- nazir sanat yaplmtr. Yzden kelimesi, yz-den ve ne sebepten anlamnda tevriyeUdir. am, gisu ile, yz ay ile ilgili olup dzensiz leff ner sanat vardr. 7. Fuzli! Nasihat seni ne kadar engellese de sen onun szne bakma, gzel bir yze bak. 85

14. GAZEL Miifte'iln/F'iln/Mfte'iln/F'iln 281. Kimsede ruhsruna tkat-i nezzre yoh k ldrdi evk bir nazara re yoh 282. Bar btnler mana ta'ne iderler mdm Hlmi erh itmee bir cieri pare yoh 283. Yd menm bauma dehr gamn n'eylesn Bdiye-i kda men kimi vre yoh 284. Dehrde hemt sana var peri yoh dimen Var gzel oh vel sen kimi hunhre yoh 285. Gzde gezer izginp katre-i ekn mdm Katre-i ekm kimi erhde seyyare yoh 286. k grp gsmi klma ilcum tabb Zayi' olur merhemn mende biter yara yoh 287. Zrlum kdan var Fuzl vel Ol meh-i b-mihrden rahm men-i zara yoh

14. GAZEL 288. Senin yanana bakmaya kimsede g yok. arzu ve evk ldrd. Onda bir baka bile are kalmad. 289. Ak derdiyle yrei paralanmam olanlar daima beni ayplarlar. Halimi anlatmak iin ak derdiyle cieri paralanm bir kimse yok. Bar btn bugn kullanmadmz Trke bir deyim. Dert ve strap ekmemi anlamndadr. 290. Dnya btn gamn benim bama yd. Ne yapsn ak lnde dolaan benim gibi bir avare bulamad. 291. Dnyada senin ein peri gibi bir gzel yok demem, vardr. Gzel ok var, lkin senin gibi kan ien gzel yok. Hun-hr (kan ien) kan dken, ldren demektir. Var ve yok kelimeleriyle tezatlar yaplmtr. 5. Gzyasmm damlas daima gzde dolanp gezen Gkte gzya smm damlas gibi gezen bir seyyare yok. Gz gkyzne gzya da seyyareye benzetilmitir. 292. Ey doktor! Gsm paralanm grp ila yapma. Merhemin boa gider. nk bende bitip tkenecek yara yok. 293. Ey Fuzli! Aktan alayp inliyorum. Lakin o merhametsiz ayn (sevgili) bana acd yok. Mihr (gne) ile men (ay) arasnda iham- tenasp vardr.

15. GAZEL

15. GAZEL F j 29 29 29 29 29 2 3 3 3 3 3 3

16. GAZEL 1. Ey cefa ve evrin can damana bal ve eker gibi tatl gelen (sevgin)! Her an gamnn zehri tekrar tekrar kaynatlm eker gibi lezzetlidir. Mezk: Zevk alma, tat duyma; tad alma yeri, damak; zevk, tat anlamlarna gelir. Arapada bu kalpla yaplan kelimelere mastar-1 mimi; mimli mastar denir. sim - fiil, yer ve zaman adlar yaplr. Burada cann tat alma yeri olarak kullanlmtr. 2. Ayrlnn yldrmnn atei cehennem atei gibi elem veri cidir. Vuslatnn kadehinin bir yudumu Kevser suyu gibi lezzetlidir. Ayrlk atei dt yeri yakp yok eden yldrma benzetilmitir. Kevser: Cennete akan tatl bir su. Ate ve su tezadld>r. 3. Durumumu sana aklamak sarhoa nasihat vermek gibi ac gelir. Senin ac szn bana ba ars eken sarhoa arap imek gibi tatldr. Mahmur: Sarholuun verdii humar denen baars ve sersemliktir. Sarho, bandaki ary ve sersemlii arap ierek gidermek istedii iin ac szn mahmura arap gibi tatl gelir denmitir. arabn tad ac olmakla birlikte sarhoa tatl gelir. Sevgilinin ac sz de air iin mahmura arap imek gibi tatildir. Ac ile tatl arasnda tezat sanat vardr. Kadeh anlamna gelen saar kelimesiyle kadehin iindeki arap kastedilmi olup mecaz- mrsel sanat yaplmtr. 313. Aknn yarasnn derdi saltanat zevki gibi gnl ekicidir. Kynn topran gezip dolamak, yedi lke fethetmek gibi tatldr. 314. Gsmn zerine kzgn da vurulmasndan zevk alsam buna armamal. Dertliye yara, dertsize ss gibi zevk gelir. D, yank yaras demektir. Kzgn demirle damga vurulurken meydana gelen yara. iirde ak ateinden meydana gelen yaradr. Damga yaras, eklinden ve krmzlndan dolay gle benzetilir. Burada Fuzli ak yarasnn meydana getirdii yarann vcudunu sslemesinden zevk aldn sylyor. 6. Ak ateiyle yanan gnlme senin derdinin taze taze

16. GAZEL F'iltiin/F'iltsn/F'iltn/F'iln 306. Ey mezk- cana cevrn ehd ekker tek lezz Dem-be-dem zehr-i gamun kand-i mkerrer tek leziz 307. te-i berk-i firkun nr- dzah tek elim Cr'a-i cm- visln b- kevser tek lezz 308. erh ahvlm sana meste nasihat kimi telh Telh gf trun mana mahmura saar tek leziz 309. D- kun derdi zevk-i saltanat tek dlpezr Hk-i kuyun seyri feht-i heft kiver tek lezz 310. N'ola bulsam zevk kydrdke gsm zre d Ehl-i derde d olur b-derde zver tek lezz 311. Taze taze d- derdndr dil-i sznuma Fi'1-mesel hn-s ehline cem'iyyet-i zer tek lezz 312. Ey Fuzl lemn grdm kamu ni'metlerin Hi ni'met grmedm ddr- dilber tek lezz

yaralar bu hrsl insana altn biriktirmek gibi tatl gelir. Atele dalamak suretiyle meydana gelen yara, eklinden ve krmzlndan dolay altn paraya benzetilmitir. 91 7. Ey Fuzli! Dnyann btn nimetlerini grdm. Sevgilinin y z gibi tatl hi nimet grmedim.

17. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 1 Ezel ktibleri uak bahtn kara yazmlar Bu mazmun ile hat ol safha-i ruhsra yazmlar 315. Havs- hk- pyun erhini tahkik idp merdm Gubr ilen beyz- dde-i hun-bra yazmlar 316. Glistan ser-i kuyun sfatn bb bb ey gl Hat- reyhan ile cedvel ekp glzra yazmlar 317. ki satr eyleyp ol iki mey-gn la'ller vasfn Grenler her birin bir em-i gevher-bra yazmlar 318. Girp bt-hneye klsan tekellm can bulur eksz Musavvirler ne suret kim der dvra yazmlar 319. Muharrirler yazanda her kime lemde bir rz Mana her gn dil-i sad-preden bir pare yazmlar 320. Yazanda Vmk u Ferhd u Mecnn vasfm ehli derd Fuzl adn grdm ser-i tmra yazmlar

Bu nun iffnTamm gzelin yanan sayfasna yazmlar. Mazmun: Yaznn iinde anlatlmak istenen gizli mndr. Divan iirinde yzdeki ayva tyleri yazya benzetilir. n bahtnn karalnn gzelin yzne yazlmas, n sevgilinin yznn gzelliine k olup strap ekecei anlamndadr. 2. Ayann toprann niteliini inceleyen insan (gz bebekleri) onun niteliklerini toz gibi ince yaz ile kan saan gzn beyazna yaz mtr. Merdm kelimesi hem insan hem de gzbebei anlamnda tevriyeli kullanlmtr. Gubar kelimesinde de tevriye vardr. Bir anlam tozdur; dieri gubar denen ince bir yaz eididir. Eskiden mrekkep yapmak iin siyah toz kullanldna da iaret edilmitir. k sevgilinin ayann topran gzne srme olarak ekmesi ve gzn beyazndaki ince damarlarn gubar yazya benzemesi de dnlmtr. 3. Ey gl (sevgili)! Gl bahesi gibi olan kynn vasflarn reyhani yaza ile cetvel ekip blm blm glzara yazmlar. Reyhan kelimesi gzel kokan ufak yaprakl bir ot ve reyhani yaz denen bir eit yaz anlamlarnda tevriyeli kullanlmtr. Cetvel kelimesi de tevriyeli olup cetvelle sayfa kenarlarna ekilen izgi ve bahelerde iek tarhlarnn kenarndan geen su yolu. Bb bb kelimesi de tevriyeli olup kitap blm ve bahelerde iek, sebze vb. ekmek iin yaplan blmeler ki, ark denir. Bb bb, hat- reyhan, cetvel ve yazmlar kelimeleriyle mraat- nazir sanat yaplmtr. Ayrca sevgilinin mahallesi glistana benzetilmitir. Glistan, glzar, bb bb, su cetveli kelimelerinde iham- tenasp sanat vardr. 321. Dudan grenler arap renkli o iki la'lin (iki dudan) vasfn iki satr eyleyip her birini inci yadran bu gze yazmlar. 322. Sevgilim, puthaneye girip konusan orada ressamlarn duvara ve kapya izdikleri ne kadar resim varsa phesiz hepsi canlanr. 323. Ezel gn yazclar, dnyada herkesin gnlk rzkn yazdklarnda, bana yz para olmu gnlden her gn

17. GAZEL 1. Ezel gnnn ktipleri klarn bahtn kara yazmlar.

92

bir para yazmlar. 324. Dert sahipleri, Vamk'n, Ferhad'n Mecnun'un hikyesinde onlarn vasflarn yazdklar zaman Fuzli'nin adm sayfann basma yazdklarn grdm. Yuvarlanarak katlanan kda tumar denir. 93 Eskiden resmi yazlar, mektuplar, kda uzunlamasna yazlr, sonra yuvarlanp katlanarak balanrd.

18. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 325. Hans glsen glbni serv-i hrmnunca var Hans glbn zre gnce la'I-i handnunca var 326. Hans glzr ire bir gl alur hsnn kimi Hans gl bergi leb-i la'I-i dr-efnunca var 327. Hans bun var bir nahli kadn tek brver Hans nahln hsl sb-i zenahdnunca var 328. Hans hn sen kimi cellda olmdur esr Hans celldun khc nevk-i mjgnunca var 329. Hans bezm olm mnevver bir kadn tek em'den Hans em'n u'lesi ruhsr- tbnunca var 330. Hans yirde taplur nisbet sana bir genc-i Isn Hans gencin ejderi zlf-i perinunca var 331. Hans glsen blblin dirler Fuzl sen kimi Hans blbl nfilesi feryd efgnunca var

18. GAZEL 1. Hangi gl bahesinin gl fidan senin salnan servine (boyu na) benzer. Hangi gl fidan zerindeki gonca, glen la'lin (dudan) gibidir. Lal, krmz renkli, kymetli bir mcevherdir. Lal renginden dolay Divan iirinde dudaa benzetilir. Burada istiare yoluyla dudak yerinde kullanlmtr. 332. Hangi gl bahesi iinde senin gzelliin gibi bir gl alr. Hangi gl yapra senin inci saan lal gibi krmz dudana benzer. 333. Hangi ban senin boyun gibi meyve veren bir fidan vardr. Hangi fidann meyvesi senin enenin elmasna benzer. 334. Hangi kan dkc senin gibi cellada esir olmutur. Hangi celladn klc senin kirpiklerinin ucu gibi sivridir. 335. Hangi meclis senin boyun gibi bir mumdan aydnlanmtr. Hangi mumun alevi senin parlak yzn gibidir. 336. Hangi yerde senin gzelliine benzer bir hazine bulunur. Hangi hazinenin ylan senin dalm sama benzer. Eskiden hazinelerin viranelerde bulunduuna ve hazineye bir ejderhann (ylan) bekilik yaptna inanlrm. Divan iirinde uzun sa ylana, zencire ve znnara (papazlarn bellerine baladklar siyah kuak) benzetilir. 7. Fuzli, hangi gl bahesinin blbl senin gibidir derler. Hangi blbln inlemesi senin feryat ve figanna benzer.

19. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 337. Mende Mecnn'dan fzn klk isti'dd var k- sdk menem Mecnn'un ancak ad var 338. N'ola kan tkmekde mahir olsa emm merdmi Nrtfe-i kbildrr gamzen kimi stad var 339. Kl tefhur kim semin hem var men tek kun Leyli'nn Mecnn' rn'n eer Ferhd' var 340. Ehl-i temknem meni benzetme ey gl blble Derde yoh sabr anun her lahza nn feryad var 341. Eyle bed-hlem ki ahvlm grende d olur Her kimn kim devr evrinden dil-i n-d var 342. Gezme ey gnlm ku gafil fez-y kda Kim bu sahramn gzerghnda ok sayyd var 7 Ey Fuzl k men'in klma nshdn kabul Akl tedbridr ol sanma ki bir bnyd var

19. GAZEL 343. Bende Mecnun'dan daha ok aklk yetenei vardr. Sevgide sadakat gsteren k benim, Mecnun'n ancak ad var. 344. Gzbebeimin kan dkmekte usta olduuna almaz. O kabiliyetli bir tohumdur ve gamzen gibi bir stad vardr. Kabil tevriyeli kullanlmtr. dem'in olu olup kardei Habil'in kanm dken kii ve kabiliyetli anlamlarndadr. Merdm kelimesi de tevriyeli kullanlmtr. nsan ve gzbebei anlamlarndadr. Gzbebei hem kabiliyetli, hem de Kabil'in tohumundan geldii iin gamze gibi bir de kan dkc ustas olunca ok kan dkecektir. Kan dkmek bir deyim olup mecazl kullanlmtr. Kan dkmekte usta olmas gzn kanl ya dkmesinden kinayedir. 345. Eer Leyl'nn Mecnun'u irin'in Ferhd' varsa, senin de benim gibi n olduu iin vnmelisin. 346. Ey gl! Ben temkinli, sabrl insanm, beni blble benzetme. Onun benim gibi derde sabr yok, her lhza bin feryad vardr. 347. Halim yle kt ki, devrin zulmnden dolay kimin gnl mahzun olsa, benim halimi grnce neelenir (kendi haline krederek sevinir). 348. Ey gnlmn kuu! Ak gnde gafil uarak gezme. nk bu sahrann (ak sahras) yollarnda ok avcs vardr. 349. Ey Fuzul! Nasihatnn ak engellemesini kabul etme. Onun nasihati akln tedbiridir, bir temeli var sanma.

97

20. GAZEL 35 35 35 35 35

20. GAZEL M 3 E 1 . S 2 B

3 S

r 3 3 3 3 B

2i. GAZEL 1. Okun kanuni dktke o eik ier. Bir yerde esirim ki, topra kan ier (sevgilinin eii yani onun bulunduu yerin topra su yerine klarn kann ier, akyla klar ldrr). Eik anlamna gelen sitn kelimesi mecaz- mrsel yoluyla sevgilinin evi, eiin bulunduu yer anlamnda kullanlmtr. 2. Yer (toprak), zamane halknn kanna susamtr. Felek kimin kanun dkerse o zaman ier. Beyitteki zemin ile zaman kelimelerinde cinas vardr. 21. GAZEL Mef'l/Filt/Mef'l/F'iln 361. Tkdke kanunu ohun ol sitn ier Bir ylrdeem esir ki topra kan ier 362. Ehl-i zemne kanna ok tenedr zemn Kann khnn tkerse felek ol zemn ier 363. Mey imedin almaz imi bb- mafiret Sevgendler bu bbda pr-1 mun ier 364. Ukbda kevser istemesn rind-i meykede Dnyda bes degltni mey-i ergavn ier 365. Gamzen grinmeyp gze kanlar ier mdftm Zbid kimi ki badeni ilden nihn ier 366. Meyden egeri tevbe virr il Fuzl'ye Ey serv sen kadeh sunar olsan revn ier 100

. arap imeden balanma kaps aumazm. Bu konuda ihtiyar meyhaneci yeminler ier. Mafiret ^^.*^<^. ilahfak, Pir-i vuf anlamda sylendiini Sost^y , lm tr. Yemin imek, Azeri leh mugan ise, eyh, Vf^^T^^lr deyim olup imek redifi mlarak cinas yaplmtr. 4 Meyhane rindi ahirette kevser istemesin. Ona dnyada tlg erguvan renkli arap yetimez m?

, arabi elden gizli ien sofu gibi, yan bakn gze grnmeyip daima kanlar ier. anlamndadr. GamC^M grnmemek deyimi meca^ola^k^^uuiin ^ ze karsmdaMne bfm.et.^J^ Up ldrmek anlamndadr. M-vardr. Kan imek deyimi de .mec""* ^jamuda kullanr. Mda-dam kelimesi *** djj-JJ. J^ ^^ de kan birbMe. SSrS^-P yemitir. 6 Geri el Fuzli'ye araptan tevbe etmesini sylyor da ey servi boyS Sen\adeh sunarsan o hemen **. 101

22. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'n/ Mef'n 1 Dinri her gonceye Aylrlgtm rzm sab dirkr ti azm durmak olmaz korharam ey gl sana dirler 367. Esr-i derd-i k u mest-i cm- hsn oh amma Blzz mehur olan Leyi! sana Mecnn mana dirler 368. Senim mlhr vefa gsterdgn ayara oh grdm Galatdur kim seni btanihr omurlar b-vef dirler 369. Sana dirler bt-i in zlfne zrmr sylerler Zlb hnftm yohlar kfr sylerler hat dirler 370. Masa dirierdi evvel bir melekdr sevdgn amma Grenler men faktrl gkten inmi bir bel dirler 371. Marzi k akd-i zlfn eyler rz zira Mu'llcler bu mahlik derde mkildr deva dirler 372. Fuzli ka dirler okur kim terk- k eyle Dimezler mi hat tayir kd hkm-i kaza dirler

22. GAZEL 1. Bahar rzgr, klmn srrn her goncaya sylemi derler. El azn tutmak olmaz. Ey gl! Korkarm sana da derler. 373. Ak desndinm e*iri ve gzellik kadehinin sarhou ok ama mehur olan biziz. Sana Leyl, bana Mecnun derler. 374. Senin bakalarna sevgi ve vefa gsterdiini ok grdm. Sana sevgisiz ve vefasz demeleri yanltr. Okumak, Azeri Trkesinde armak, sylemek demektir ki. Eski Anadolu Trkesinde de bulunan bu kelime halk aznda yaamaktadr. 4. Sana in putu, sama da znnar derler. Hay imanszlar kfr sylerler ve hata derler. Znnar, papazlarn siyah kuadr. Siyahl ve uzunluu dola-ysyle sa znnara benzetilir. Hata kelimesi tevriyen kullanlmtr. Hata yanl anlamnda kullanld gibi, in'in batsndaki Huten lkesinin addr. Hata veya Htay biiminde kullandr. Ahunun gbeinden elde edilen misk bu lkede elde edilir. Kfr kelimesi de tevriyelidir. Kfrn bir anlam da kara demektir. in lkesi putlanyla mehur olduu gibi in kelimesinin teki anlam knmmdr. Beyitteki in, hata, kfr, znnar kelimeleri sala ilgili olup iham tenasp sanat yaplmtr. 375. nceleri bana sevdiin bir melektir derlerdi. imdi onu grenler ben fakire gkten inmi bir bel derler. 376. Ak hastas sann dmn arzu ediyor. nk doktorlar bu tehlikeli derdin devas gtr diyorlar. Sa ipe, kemende benzetilir. n sevgilinin sann dmn arzulamasndan kast, san dm ile aslmak istemesidir. Dm g almas dolaysyle mkil kelimesi ile ilgilidir. 7. k Fuzl'ye ak brak diyenler, kaza ve kaderin hkmn deitir diyerek yanl sylemiyorlar m? 1

23. GAZEL Mef'Min/Mef'n/Mef'ln/Mef'ln 377. if-y vasi kadrin hecr ilen bmr olandan sor Zll-i lal zevkin tene-i didr olandan sor 378. Lebn srnn gelp gftra menden zgeden sorma Bu pinhn nkteni bir vkf- esrar olandan sor 379. Gari yalularn hlin ne bilsn merdm-i gafil Kevkib seyrini seb t seher bdr olandan sor 380. Habersz olma fettan gzlerim evrin ekenlerden Habersz mestler b-ddm huyr olandan sor 381. Gamumdan sem' tek yandum sabdan sorma ahvlm Bu ahvli eb-i hicran menmle yr olandan sor 382. Harb- cm- skam nerkis- mestn bilr hlm Hrbat ehlinim ahvlini hammr olandan sor 383. Mahabbet lezzetinden b-haberdr zhid-i gafil Fuzl k zevkin zevk-i k var olandan sor

23. GAZEL L Kavuma ifasnn deerini ayrlk drdi ile hasta olandan sor. Lal gibi krmz dudann tatl suyunun arzusunu sevgilinin yzn grmeye susam olandan sor. 384. Dudann srrn benden bakasndan sorma Bu gizli nkteyi (benim gibi) srlar bilen birisinden sor. 385. Gaflet iinde uyuyan nsan gz yallarn halini ne bilsin. Yldzlarn seyrini gece sabaha kadar uyank olandan sor. Seyretmek tevriyeli olup temaa etmek ve hareket etmek anlam lannda kullanlmtr. Gzya yldza benzetilmitir. 4. Fettan gzlerin cefasn ekenlerden habersiz olma. Ne yap tklarn bilmeyen sarholarn zulmn akl banda olanlardan sor. 386. (Senin aknn) gamndan mum gibi yandm. Durumu sabah yelinden sorma. Bu durumu ayrlk gecesinde benimle arkada olan mumdan sor. 387. Ak kadehinin harabym (ak arab ile sarhoum). Halimi sarho gzn bilir. Meyhane ehlinin halini meyhaneciden sor. Divan iirinde nergis baygn bakan gze benzetilir. Sarho gz, baygn bakan gzdr. Mest ve sarho gzn sfat olarak ok kullanlr. 7. Fuzuli, gafil sofu muhabbet lezzetinden habersizdir. Ak zev kini kendisinde ak zevki var olandan sor.

105

24. GAZEL 395. Gnl kuunun yuvas senin dank salanndadr. Ey peri (sevgili)! Nerede olsam gnlm senin yanndadr. 396. Doktor! Ak derdinden memnunum, bana l yapmaktan vazge, derdime derman arama. nk lmmn zehiri senin ilcnda-dr (yani doktorun ilac ile ak derdinden kurtulmas, air iin lm demektir). 397. Naz edip dknlerden (aklardan) eteini ekme. Eteine sarlan ellerin gklere almasndan (bedduasndan) kork. 398. Gzlerimin yan tuzlu grp nefret etme. nk bu da senin eker saan aznn tuzundandr. Gzyalar tuzludur. Gz yakar ve kzartr. Lal ak istiare ile dudak yerinde kullanlmtr. Dudak da krmzdr. Divan iirinde dudan lale benzetUdiini yukarda aklamtk. Dudan eker samas tatl ve gzel konumasdr. Gzyandaki tuzun sevgilinin azndaki tuzla ayn oluu, insann aznn suyunun tuzlu olmasndan dolaydr. Tuz ac olmakla beraber yemee tat verir. Sevgilinin aznn suyu da asa zevk verir. Tuz ile eker arasnda tezat sanat vardr. 5. Naz uykusuyla sarho ol da yz para olmu gnlm bir ara ya topla. nk onun her paras bir kirpiinin ucundadr. Sevgili naz uykusuyla sarho olunca gzlerini szerek baygn bakacaktr. Bylece sevgilinin her bir kirpiinin ucunda bulunan gnlnn paralan bir araya toplanm olacaktr. Fuzuli, cem'-i dil ve cem'iyyet-i hatr tamlamalarn ok kullanr peran-i dil veya pe-rianl-i hatr karldr. Gnln toplu olmas, rahat ve memnun olmas demektir. 6. Ayrlnda, hayat sona erdirmek zellii vardr (yani ayrl n insan ldrr). Senin ayrlnda yaayabilenlere hayranm. 7. Ey Fuzli! Sevgilinin snbl gibi sandan dolay cannn ipliindeki kvrmlar mum gibi yanmadan kesinlikle almaz. Vcut muma, can mumun fitiline benzetilmitir. Can ipliindeki kvrmlardan maksat, straplardr. airin can sevgilinin snbl gibi olan san dnerek straptan kvrlp bklmtr. Burada sacn snble benzetilmesi kvrm kvrm olduundan dolaydr. Sa rengi ve kokusu sebebiyle de snble benzetilir. Can ipliindeki kvrmlar mum gibi yanp

24. GAZEL F'iltiin/F'iltn/F'iltn/F'ila 388. iyn- mrg-i dil zlf-i pernundadur Handa olsam ey peri gnlm sentin yanundadur 389. Ik derdiyle hoem el ek ilcumdan tabb Klma derman kim helkm zehri dermnundadur 390. ekme dmen nz idp ftdelerden velun kl Gklere almasn eller ki dmnundadur 391. Gzlerm yan grp r itme nefret kim bu hem Ol nemekdendr ki la'l-i ekker-efnundadur 392. Mesti hb- nz ol cem' it dil-i sad-premi Kim anun her paresi bir nevk-i mjgnundadur 393. Bes ki hicrnundadur hsiyyet-i kat'- hayt Ol hayt ehline hayrnem ki hicrnundadur 394. Ey Fuzli em' ve mutlak almaz yanmadm Tblar kim snblinden rite-i cmmdadur

tkenmedike almaz yani lmedike straptan kurtulun-maz denmektedir. 1

25. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 399. 01 peri ve kim melhat mlkinn sutndur Hkm anun hkmi mana ferman anun fermrudur 400. Srdi Mecnn nevbetin imdi menem rsv-y ak Don dirler her zaman bir kun devrndur 401. Lhza lhza gnlm odndan ererlerdr han Katre katre gz tken sanman sirikm kamdur 402. klar cismmde t-i kdan ayb itmenz Kim cnn glznnm munlar gl-i handndur 403. Ey Fuzl ola kim rahm ide yr efgnuna Alagl zr anca kim zr alamak imkmdur

25. GAZEL 404. O peri gibi gzel, gzellik lkesinin sultandr. Bu lkede hkm onun hkm, ferman onun fermandr. 405. Mecnun nbetini srd. imdi akn rsvas (akta dile den) benim. 406. Gzmn katre katre dktn gzya kam sanmayn. Onlar gnlmn ateinden sk sk kan kvlcmlardr. 4. Gsmde ak klcndan alm yarklar ayplamayn. n k bunlar delilik gl bahesinin alm gldr. Gl-i handan glen gl demektir. Gl gonca halindeki daralm skntl durumundan kp alarak ferahlam olur. Ak klcnn airin gsn paralamas ile hasl olan kanl yarklar hem rengi, hem de para para oluu dolaysyla alm gle benzetilmitir. 5. Ey Fuzuli! Ola M, sevgili senin feryadna acr. Mmkn ol duu kadar ala, inle.

109

26. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 407. Memim kim bir leb-i handan in girynlum vardur Pern turralar devrinde ser-gerdnhum vardur 408. Yaum taht- revndur tc- zerrin u'le-i ahum Grn kim devlet-i k ile ne sultnlum vardur 409. Yumulmaz ek tuyannda ansuz em-i hunbrum Hayl-i sret-i cnna ho hayrnhum vardur 410. Sirikm gr meni ey ebr znden kem hayl itme Hev-y k ile nn sence ek-efnlum vardur 411. Fuzli cm- mey terkin klup zhd ile takvden Kamu dnya rendr bu kim n-dnlum vardur

26. GAZEL 412. (Sevgilisinin) glen bir duda iin gzya dkmekteyim. Onun dank perian Salarnn devrinde bam dnmekte, perian haldeyim. 413. Gzyam taht revan, ahimin alevi de bamda altn tatr. Ak devletinde nasl bir sultanlm olduunu grn. 414. Sevgilinin yznn hayaline ok hayran olduum iin onun yokluunda gzyalarn coup tatnda (dahi) kan saan gzm hi yumulmaz (onun hayaline hayran hayran bakarm). Alayan gz aktr. Suret kelimesi ekil ve yz anlamlarndadr. Sevgilinin eklinin veya yznn hayaline hayranlktan dolay gzn kapanmamasnda hsn-i ta'lil sanat vardr. 4. Ey bulut! Gzyalanm gr de beni kendinden daha aa sanma. Benim ak havas ile dktm gzya senin yamurundan bin defa daha oktur. air kendisini bulutla karlatrarak tebih yapmaktadr. Hava kelimesi tevriyeli kullanlm olup teki anlam arzu ve heves demektir. Hava ile bulut; ak, neva (arzu), ek kelimeleri mnca birbirleriyle ilgili olup iham- tenasp sanat yaplmtr. 5. Fuzli! Zhd ve takva yznden arap kadehini terkederek cahillik yaptm btn bilginlere aktr. Dana: Bilgili, bilgin, n-dan: Bilgisiz, cahil, bn demek olup tezat yaplmtr. Zhd takva -. Dinin yasaklarndan kanp ibadetle uramadr. arap kadehi e zhd takva arasnda da tezat vardr.

27. GAZEL 27. GAZEL F'iltn/F'ltn/F'iltn/F'iln 415. Skiy cm dut ol ka kim kayguludur Kaygu ekmek ne in cm ile lem doludur 416. Telh gf trsuz olmaz leb-i yr ey k oh heves eyleme ol erbete kim auludur 417. Koyalum ba hum-i bade ayana geln Dutmamak olmaz anm hrmetini bir uludur 418. Munca kim kh sfat bauma dalar urlur Dde-i bahtum uyanmaz ne ar yuhuludur 419. Dil-i pr-hnuma yadurma bel peykmn Hazer it ieye n-geh zarar eyler doludur 420. Gnlmn zahmna peyknun itdm merhem Genc-i gamdur n'ola ger beyle demr kapuludur 421. Nerkisn fikri Fuzli gz gnlmde gezer Drtar h vatan ol virde id otlu suludur 1. Ey saki! O a kadeh tut, nk kaygldr. Ne iin kayg ekmeli, lem kadehle doludur (kayg ekeceine kadeh eksin). Dolu kelimesi bo karl ve dolu kadeh anlamlaryla tevriyeli kullanlmtr. Saki, kadeh, dolu kelimeleriyle iham tenasp sanat yaplmtr. 2. Ey k! Sevgilinin duda ac szsz olmaz. O erbete ok heves etme ki aldr. Ac sz deyiminde mecaz vardr. Dudak ve erbet ile ac ve a kelimelerinde mraat- nazir sanat vardr. 3. Gelin bamz arap kpnn ayana (dibine) koyalm. Hr met etmemek olmaz. O bir uludur. Eskiden padiahn veya byk bir kimsenin ayana ba koymak veya ayan pmek suretiyle sayg gsterilirdi: Hrmet kelimesinde tevriye vardr. Sayg ve haramlk anlamlarnda kullanlmtr. Mslmanlkta arap haramdr. Hrmetin haramlk anlam ile bade arasnda iham tenasp bulunmaktadr. Ba ile ayakta tezat vardr. 422. Bama da gibi bunca talar vurulduu halde bahtmn gz uyanmaz, ne ar uykuludur. 423. Kan dolu gnlme bel okunu yadrma sakn, ieye birden zarar verip krar, nk doludur. Divan edebiyatnda gnl ieye benzetilir. ie gibi abuk incinir, krlr. Gnln kanla dolu olmas strap ve keder dolu olduunu ifade eden bir deyim olup gnlde kan bulunmasndan kinayedir. 6. Okunun temrenini gnlmn yarasna merhem ettim. Gnlm gam hazinesidir. Byle demir kapl obuasna almaz. Gnl hazineye, ok temrenleriyle dolu gnl yaras da hazinenin demir kapma benzetilmitir. 7. Nergise benzeyen gznn dncesi Fuzli'nin gznde ve gnlnde gezer. (Nitekim) ahu otlu ve sulu yerleri vatan edinir. Otlu, sulu yer, otu ve suyu bol olan yer anlamnda

kullanld gibi, ot kelimesi tevriyeli olup ate anlamnda gnl ile ilgilidir. Gnl ile ot, gz ile sulu kelimeleri arasndaki ilgi dolaysyle beyitte dzensiz leff ner vardr. 1

28. GAZEL F'itn/F'iltn/F'iItn/F'iln 1 Hsnn olduka fzn k ehli artuk zr ohr Hsn ne mikdr olursa k ol mikdr olur 424. Cennet in men' iden klar ddrdan Bilmemi kim cenneti klarm didr olur 425. Ak derdinden olur k mizac mstakim kun derdine derman itseler bmr olur 426. Zhid-i b-hod ne bilsn zevkini k ehlinim Bir aceb meydr mahabbet kim ien huyr olur 5 Ik sevdasna sarf eyler Fuzl mrini Bilmezem bu hb- gafletten kaan bdr olur

28. GAZEL 1. Senin gzelliin arttka, klarn alayp inlemeleri daha ok artar. Gzellik ne lde olursa, ak da o lde olur. 427. Cennet iin klar sevgilinin yzne bakmaktan men eden mse, klarn cennetinin sevgilinin yz olduunu bilmemi. 428. n mizac akn derdiyle salkldr. An derdine der-an etseler ak hasta olur. 429. Kendinden gemi sofu, ak ehlinin zevkini ne bilsin. Sevgi yle acayip bir araptr ki, onu ienin akl bana gelir. 430. Fuzl mrn ak sevdacna harcyor. Bu gaflet uykusundan ne zaman uyanr bilmem.

29. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 431. Meni zikr itmez il efsne-i Mecnn'a mildr Ne benzer ol mana derdi anun takrire kbildr 432. Beybn-gerd Mecnn'dan gam derdm su'al itmen Ne bilsn bahr hlin ol ki menzilgh shildr 433. Menm tek olabihnez hre-i ehr-i bel Mecnn Kabul eyler mi bu rsval her kim ki kildr 434. Ne mkil hli olsa kun ma'k ider re Ger ol b-derd bilmezse bu hli hl mkildr 435. Firak eyyam seyl-b- sirikmden haber dutmaz Kyamet mcersmdan gr ol zlim ne gfrldr 436. Fakh-i medrese ma'zrdur inkr- k itse Yoh zge ilmine inkrumuz bu ilme childr 437. Fuzl il seni Mecnn'dan efzn dir melmetde Muna mnkir degl Mecnn dahi malle kildr

29. GAZEL 438. El beni anmaz, Mecnun'un efsanesine ilgi gsterir. Mecnun bana nas benzer, onun elerdi anlatlabilir (benimkisi ise dille ifade edilemezi . 439. Benim gamm ve derdimi lde dolasan Mecnn'dan sormayn. Sahilde oturan denizin tehlikeli durumunu ne bilsin. 3. Mecnun benim gibi bel ehrinin mehuru olamaz. Akll olan kimse bu rsval kabul eyler mi? (Mecnun'un akl banda olmad ak ehrinde benim gibi rezil rsva olmamtr.) 4. n durumu ne kadar g olsa, sevgili ona are bulur. Eer dertsiz (sevgili) bu durumu bilmezse ite o zaman durum gtr. 5. Ayrlk gnleri gzya selinden (sevgilinin) haberi yoktur. Bak, o zalim kyamet gnnn macerasndan (sorgu sualinden) nasl gafildir. Macera tevriyeli olup kelimenin kk anlam akan ey demektir. Mecaz anlam, insann bandan geen olaydr. Macerann kk anlam ile gzya seli arasnda iham tenasp vardr. 440. Medrese fakihi (hukuk bilgini) ak inkr etse mazurdur. Onun dier ilimleri bildiini inkr etmiyoruz ama bu ilimde (ak ilmi) cahildir. 441. Fuzli, el senin Mecnn'dan daha ok ayplandn sylyor Bunu Mecnun da inkr etmez, doruyu kabul eder. Bunu Mecnun da inkr etmez sznde Mecnun sz tevriyeli-dir. Deli dahi doruyu ,akla uygun olan inkr etmez anlamnda da kullanlmtr.

30. GAZEL Mef'l/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 442. Perian halk- lem h u efjgfin itdgmdendr Perin olduum halk perian itdgmdendr 443. Ten-i zrumda derd-i k gn gnden fzn olmak Yeten b-derde tedbr ile derman itdgmdendr 444. Gzm kim barumun kann tker pergle pergle Dem--dem rz-y la'l-i cnn itdgmdendr 445. Degl b-hde ger yasa felekden bauma dalar Binasn te-i ahumla vrn itdgmdendr 446. Kaan rsv olurdum kan yudup sabr idebilseydm Melmet ekdgm b-hde efgn itdgmdendr 447. Hat senden degl cismm ohndan b-nasb olmak Habb- ek-i gl-gn ire pinhn itdgmdendr 448. Fuzl ihtilt- merdm-i lemden ikrhum Perveler haylin mnis-i cn itdgmdendr

118

30. GAZEL 449. Ah ve figan ettiimden dolay dnya halk periandr. Perian olduum halk perian ettiim iindir. 450. nleyen tenimde ak derdinin gnden gne artmas her gelen dertsize derman etmek iin tedbir aldmdandr (yani dertsizlere derman edebilmek iin tedbir alp akm artryorum}. klar dertsiz insan hasta sayarlar. Fuzli, yanna gelen her dertsize dert verip dermana kavuturmak iin derdini artmas hususunda tedbir aldn sylyor. 3. Her an sevgilinin lal gibi krmz dudam arzu ettiimden gzm barmn kann para para dker. Lal krmz ve kan arasnda renk ilgisi vardr. 4. Abmn kazmas ile felein binasn viran ettiimden gkten bama talar yasa bokuna deildir. Felekten baa ta yamak, felekten zulm grmek yani talihsizlik anlamndadr. Fuzl ettii ahlarla felein binasn ykt iin bana talarn yadn syleyerek hsn-i talll sanat yapmtr. " Kan yutup sabredebilseydim rezil rsva olur mu idta, halkn beni ayplamasn ekmem bo yere feryad ettiimdendir. 6. Osmimin, attn oktan nasibini almamasnn hatas senden deildir. Vcudumu gl renlkli (kanl) gzya kabarcnn iinde gizlediimdendir. Sevgilinin okuna hedef olmak airi daima memnun eder. airin vcudu etrafn eviren gl renkli (kanl) gzyalarnn zerindeki hava kabarcnn iine gizlenecek kadar kfllp yok olduundan sevgilisinin att oktan nasibini alamamtr.

7. FuzliMnya halkyla kaynamaktan fMtot ediim peri gibi gzellerin hayalini canma arkada ettiimdendir. Ierdm (insan), peri, hayal, can kelimelerinde 119 iham- tenasp sanat vardr. Perinin gzel olduuna ve gzle grnmeyip insanlardan katna inanlr. Fuzuli, peri gibi gzellerin hayalini kendisine can yolda ederek sevgisinin yceliini ve maddi hazlarla lgisi bulunmadn gsteriyor.

31. GAZEL

31. GAZEL M 1 45 45 45 45 45 45 4 4 4 N 4 4 4 4 K

121

32. GAZEL Fe'ltn/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 464. Serv-i zd kadnle bana yeksan grinr Neye ser-gete olan bahsa hrman grinr 465. Can grinmez diseler tende inanman nie kim Lutfdan her nice bahsam tenne can grinr 466. Direm ahvlmi canana lalam arz veli Grebilmen zmi anda ki canan grinr 467. Ey diyen sabr kl h eyleme yri gricek Mana dvrdur ol ger sana asan grinr 468. Sordum ahvlmi knda mneccimlerden Bahdlar tli'evine didiler kan grinr 469. Ne kemn-drsm ey meh ki atup gamze olun Yhduun saydda ne zahm u ne peykn grinr 470. Bir sanem zlflne gy ki virpdr gnlin Ki Fuzl'nin inen hli perian grinr

32. GAZEL 471. Dzgn boylu servi bana senin boyunla ayn grnr. Ba dnen kimse nereye baksa yryor grnr. 472. Tende can grnmez deseler inanmam. nk senin tenine her ne zaman baksam latifliginden iindeki can grnr. Lutf, letafet latiflik demekttr.Latif: 1. Gzel, 2. effaf, maddeden syrlm olan anlamlarna gelir. Sevgilinin teni o kadar effaftr ki, balonca tenin iindeki can grnr. Latif ayn zamanda Tanrnn sf atla-nndandr. 473. Durumumu canana arzedeyim derim, fakat canann grnd yerde kendimi gremem (kendimden geerim). 474. Ey yri grnce ah eyleme sabret diyen kii! Bu sana kolay grnyorsa da bana gtr. 475. Sevgilinin aknda ahvalimi mneccimlerden sordum. Talih evine baktlar kan grnyor dediler (yani akta lm olduunu sylediler). Mneccim, yldz ilmiyle uraan kimsedir. Eskiden in.niT ve yldzlar arasnda ilgili bulunduuna inanldndan insanm talihini^ iyi yahut kt olduu yldzna baklarak haber verilirdi. Bu inan bugn de yaamaktadr. 476. Ey ay yzl sevgili! Nasl yay ekici bir avcsn ki, gamze (szgn yan bak) okunu atp yere yktn avda ne yara ne de okun temreni grnr. 477. Fuzl'nin hali pek perian grnyor. Sanki gnln bir gzelin zlfne vermitir. Fuzl'nin perianl sevgilinin sandan dolaydr. Sevgilinin sa da periandr, danktr. Sevgilinin sa daldka n da sevgisi v perianl artar. Perian ile zlf arasnda tenasp vardr. 123

33. GAZEL Mef'l/F'ilt/Mef'l/F'iln 478. Sabrum alup felek mana yz min bel virr Az olsa bir meta' ana il oh bah virr 479. Ddm bel-y ska hredmend- asr iken ti imdi menden aldu pendi mana virr 480. Sanman aceb rutab yirine virse lal-i ter Nahl ki kan yaum ana nev nema virr 481. Hk-i derndr ol ki dn gn sevb in Hem aya srme hem gnee ttiy virr 482. Klmaz kabul sret-i ikbli munca kim yine-i vcduma cevrn cila virr 483. Ney kimi cismm old ohundan delk delk Dem urduumca yirl yirinden sad virr 484. Her derdszden umma Fuzli dev-y derd Sabr eyle ol ki derd virpdr deva virr

33. GAZEL 1. Felek sabrm alp yerine bana yz bin bel verir. Bir mal az olursa el ona ok para verir. Felek yz bin bel vererek Fuzl'nin sabrn ok pahalya alm oluyor. Tpk maln az olunca pahalya satlmas gibi. air sabrn herkeste bulunmayp kendisinde bulunduunu sylyor. 485. Asrn aklls; iken ak belsna dtm. El benden ald nasihati imdi bana veriyor. 486. Kanl gzyamla sulanarak yetimi bir fidan, hurma yerine parlak la'l verirse hayret etmeyin. 4. Senin kapnn topra, gece gndz sevap iin hem aya srme hem de gnee tutya verir. Tutya yani inko gz hastalna iyi geldii ve gzn gr gcn artrd iin srme yaplp gze ekilir. Gne ve ay sevgilinin kapsnn topran gzlerine srme olarak ektikleri iin parlaktrlar. Tehis, leff ner ve mbalaa sanatlar yaplmtr. 5. Senin evrin ve cefan vcudumun aynasn bu kadar cilala d halde ikbal ve saadetin yzn gstermez. Cilalanarak parlatlan ayna yz iyi gsterir. airin vcudunu sevgilinin cevr cefas o kadar cilalad halde, ikbal ve saadetin y zn gstermemektedir. 6. Vcudum okundan ney gibi delik delik oldu. Nefes verdike her yerinden ada verir. Sevgilinin att oklar zayflktan kurumu vcudunu ney gibi delik delik yapmtr. 7. Fuzl, her dertsizden derdine derman umma. Sabret derdi veren (Tanr) devasn da verir. 125

34. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 487. Gnlde min gamum vardur ki pinhn eylemek olmaz Bu hem bir gam ki il ta'nndan efgn eylemek olmaz 488. Ne mkil derd olursa bulmur lemde derman Ne mkil derd imi kun ki derman eylemek olmaz 489. Fena mlkine oh azm itme ey dil ekme zahmet kim Bu tedbir ile def'-i derd-i hicran eylemek olmaz 490. ahn gnlm yharsn pendden dem urma ey nsih Hev-y nefs ile bir mlki vrn eylemek olmaz 491. Dehmn zre la'ln istemi dil defi mkildr Grinmez hi crmi yoh yire kan eylemek olmaz 492. Du'lar eylerem menden yana bir dem gzr itmez Ne re sihr ile servi hrmn eylemek olmaz 493. Fuzl lem-i kayd iresin dem urma kundan Keml-i cehl ile da'v-y irfan eylemek olmaz

126

34. GAZEL 494. Gnlde gizlenemeyen bin gamn vardr. Elin ayplamasndan dolay ah ve figan edemeyiim de ayr bir gamdr. 495. Dnyada ne kadar g dert olursa olsun aresi bulunur. Senin akn ne g dert imi ki aresi bulunmuyor. 496. Ey gnl! Yokluk lkesine gitmeyi ok steme. Zahmet ekme, nk ayrlk derdinden kurtulunamaz. 497. Ey nasibat! Sakm t vereyim deme, gnlm ykarsn. Nefsin arzusu ile bir mlk viran eylemek olmaz. Dem kelimesinin nefes anlam ile arzu ve heves anlamndaki nevann hava anlam arasnda dham- tenasp sanat vardr. Bir lkeye benzetilen gnln yklmas ile viran, nasihatinin nasihati ile heva-y nefs arasndaki ilgi ve benzetmelerle leff ner sanat yaplmtr. 5. Gnl azndaki lal gibi krmz dudan istemi. Bu isteinden vazgemesi zordur. Hi suu grnmyor. Yok yere kan eylemek olmaz. Divan edebiyatnn gzellik anlaynda azn ok kk olmas makbuldr. Noktaya, mim harfinin basma benzetilir. Hatta yok denecek kadar kktr. Sr (gizli), mevhum (var veya yok olduu pheli) kelimeleriyle de ifade edilir. Beyitte azla ilgili olarak hi, grnmez, yok kelimeleri bir araya getirilerek mraat- nazir sanat yaplmtr. 6. Dualar ediyorum. Sevgili benden yana bir an bile gelmiyor. Ne are by ile servi yrtlemez. Dua kelimesi tevriyeli olup da'vet etmek anlamndadr. Davetler ediyorum, aryorum anlam da vardr. By yaplrken rukye, azaim denen dualar

okunur. By ve sihir yapmakla servi yrtlemez de127 mektir. 7. Fuzl, dnyaya balsn. Akndan sz etme. Byle tam cahillikle irfan (manevi bilgi! sahibi olma iddiasnda bulunulmaz.

128 35. GAZEL F'tn/F'iltn/F'iftn/F'iln 498. Rz- kun sahlaram lden nihn ey serv-i nz Gitse baum sem' tek mmkin degl if -y rz 499. Hblar mlhrb- ebrsna meyi itmez fakh lse kfirdr mselmnlar ana kuman nemz 500. Kimse ol bed-hya izhr idebilmez hlmi Ey srd- nle Tannyn sen olgl re-sz 501. Klebm grmi tehi tkmek diler bir taze rh Berk-i ahum kim gelen peyknuna virmi gdz 502. Men hod ldm ey trbumdan olan saar mdm Rindler bezmin gezp bir bir yetr menden niyaz 503. Hb-sretlerden ey nsih meni men' itme kim Pertev-i envr- hurd-i hakkatdr mecaz 504. Ey Fuzl kalmam hayretde bilmen n'eyleyem Devr zlim baht n-f ercm taleb oh mr az

35. GAZEL l. Ey naz servisi (sevgili)! Aslann srrn elden gizleyip gnlde saklarm. Mum gibi bam da gitse ak srrn aklamam mmkn deildir. Bam gitse bam kesilse yani lsem anlamnda deyimdir. Mum gibi bam gitse ayn zamanda mumun ucundaki yanm fitilin kesilmesinden kinayedir. nk mumun alevinin daha parlak olmas iin fitilin yanan ksm kesilir. Eskiden mumun yanan ksmn kesmek iin zel makas kullanlrd. 2. Fak gzellerin kann mihrabna meyletmez. Mslmanlar! Eer o lrse kfirdir, ona cenaze namaz klmayn. Fak, fkh ilmi tahsil etmi kimsedir. Fkh slm hukuku demektir ki, kayna hukukla ilgili Kur'an ayetleri ile Hz. Muhammed'in szleridir. Fkh ayet ve hadislere dayanarak ibadet kurallarm da dzenler. Fakih gzelliin Tanrnn bir lutfu olduunu ve inam Tanr sevgisine ynelteceini bilmez. Divan iirinde ka mikroba benzetilir. 505. O kt huylu (cefakr) gzele kimse halimi aamaz. Ey fer-yad namesi! Tanr hakki iin sen yardmc ol da halimi ona duyur. 506. Anmn yldrm vcudumun 'kalbnn bo olduunu grm. Senden gelen oklarn temrenini eriterek ona taze bir ruh dkmek istiyor. 5. Ben kendim ldm. Ey topramdan yaplan kadeh! Daima rindler meclisini bir bir gezip benden selm "ve sayg gtr. 6. Ey nasihati! Beni gzel yzllerden men etme. Zira mecaz ha kikat gneinin nurlarnn dr. Bu beyitte Fuzl, dnyadaki gzellerin Tanr nurunun bir aksi olduunu sylyor. Hakikatte

gzel olan Tanrdr. Gzeller bir mecazdr. Hakiki ak, ilh akstr, yani Tanr akdr. Tasavvufa gre mecazi ak, yani dnyadaki gzellere duyulan ak inam hakik aka gtrr. Tasavvufta El mecaz kantarat'l - hakk: Mecaz hakikatin kprsdr sz mehurdur. 7. Ey Fuzli! arp kalmm, ne-yapaym bilmem. Devr zalim, bahttan fayda yok, istek ok, mr az. 129

36. GAZEL

36. GAZEL M e f ' l n / M e f ' l n / M e f ' l n / M e f ' l n 50 50 50 51 51 5 B u h a y r a n o l d u n d a n d u r k

i h a y r a n o l d u m b i l m e z 7

1 2 D e3 . L u t f e d i p g n l m a l m a k t a h e r a n

m e l e r i b i r a r a y a g e t i r i l e r e k m

r a a t n a z i r s a n a t y a p l m t

r . 4 . G z e l l e r i n k a v u m a m u t l u l u u n a e r

i 5 1 3 . S a r h o y a n b a k s n y z p a r a o l m

u g n l m d e n z u l m k e s m e z N e g a f i l p a

d i a h t r , m l k n n v i r a n o l d u u n u b i l m

e z . 5 1 4 . S o f u k e n d is i n d e s e v g il i n i n h a y a Ji b u

l u n m a d n s a n r . K e n d i s i h a y r a n o

l d u u i i n h a y r a n o l d u u n u b i l m e z . S o

f i T a n r ' y a h a y r a n d r . K e n d i s i n d e s e v g i l i n i n h

a y al in in b ul u n m ad n z a n n e d er e k h at a e yl er . O y sa se v gi li. T a nr

g z e l l i i n i n b i r a k s i d i r . T p k e s r a r k e

l e r i n s a r h o l u u ( h a y r a n ) g i b i h a y a l l e m i n d e h

a y r a n o l u p k e n d i h a y r a n l n b i l m e z . 7 131 . D o st ,

ha sta Fu z l' ye d m an n s z yl e ce fa ey liy or. (D os t) ne ka da r sa f, d m an s z n

n b h t a n o l d

u u n u bi l m iy or .

37. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'in/Mef'n 1 Mana bd- sab ol serv-i gl-ruhdan haber virmez Almaz gonce-i bahtum mdm nahli ber virmez 2Tkp gz yam sensz helkiim isterem amma Ecel peykine seyl-i ek gird-b gzer virmez 515. Gzmde mesken it hr- mjemden ihtiraz itme Gl- handana her dem hara yr olmak zarar virmez 516. Eer cn almak istersen tenmden tgni kesme Ki pejmrde nihale virmeyince su semer virmez 517. Kys it em'den vehm eyle erhn inklbndan Kim ol ba almaa kasd itmeyince tc- zer virmez 518. Bel zmnnda rahat oldun izhr ider halka Felek b-hde hr- hugden gl-berg-i ter virmez 519. Fuzli dehrden km almak olmaz olmadn giryn Sadef su almaynca ebr-1 nisandan gher virmez

87. GAZEL 1. Sabah rzgr bana o gl yanakl serviden (sevgili) haber vermez. Bahtmn goncas almaz. Umudumun fidan meyve vermez. Saba, baharda sabahleyin gn dousundan esen hafif ve tatl rzgrdr. Beyitte olduu gibi rzgrla birlikte veya yalnzca sabah rzgar anlamyla kullanlr. 520. Sensiz gzyan dkp yok olmay istiyorum, ama gzya selinin burgac ecel habercisine (Azrail) geit vermez. 521. Gzmde otur, kirpiimin dikenlinden ekinme. Dikenin her an glen gle (alm gle) arkada olmas gle zarar vermez. 522. Eer can almak istersen klcn (sevgilinin bak) vcudundan eksik etme. Gelimemi clz fidana su vermeyince meyve vermez. Kh yaplrken elii salamlatrmak iin su verilmesi mazmunu dolaysyle ikinci msra rnek verilmi ki, buna ird- mesel denir. Ti (kl) kelimesi ak istiare yoluyla sevgilinin bak yerinde kullanlmtr. Can almak ile semer (meyve), kl ile su arasnda ilgi kurularak leff ner sanat yaplmtr. Aynca kesme kelimesi tevriyeli olup can almak, kh, kesmek kelimeleriyle ihm- tenasp sanat yaplmtr. 5. Kendini mumla kyas et de felein deimesinden kork. nk felek ba almaya kastedmedike altn ta vermez. Ba almak, ldrmek anlamnda deyim olup mecazl bir szdr. Mumun bann alnmas yukarda akland zere mumun ucundaki yanm ksmn kesilmesi tac zer ise mumun alevidir (30. gazelin 1. beytine bak.). 523. Felek bo yere kuru dikenden taze gl yapra karmaz. Bununla halka belnn sonucunun rahatlk olduunu aklar. 524. Fuzli! Gzya dkmeden dnyada murat alnmaz. Sadef nisan bulutundan su almaynca inci vermez. nana gre istiridye nisanda deniz kysna kp sadeften kabuunu atnda iine den nisan yamuru damlasndan inci hasl olurmu.

133

38. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 525. Ham kad ile alaram ol turra-i tarrrsuz Geri dirler engden hmaz terennm trsuz 526. Sne-i kmden eksk itme tir-i gamzeni Ey gl-i ra'n bilrsen kim gl olmaz hrsuz 527. Sahlamazdum nvekn gzde belsn ekmesem Su virp ol nahli beslerdm mi olsa brsuz 528. Yol azarsan zulmet-i hayretde ey dil vkf ol Zinhar ol kya varma h- te-brsuz 529. Girye-i zar ile ho-hlem ki bahr-i kda Eksz gz bir sadefdr l'I'-i ehvrsuz 530. Cana zr- hadengn ho gelr ey ka yay Bir sifri kl ki bizden tmesn zrsuz 531. Zhdden gemez Fuzl eylemez terk-i ry Pend oh virdm eitmez rsuzdur rsuz

38. GAZEL 1. Alnndaki o gnl aldatc salar yanmda olmaynca bklm boyumla alarm. Geri engden (alg) tel olmadan terennm kmaz derlerse de ite ben alayp inliyorum. eng, gvdesi eri olup harp gibi dik tutularak alman bir alg. Fuzl'nin bklm boyu engin gvdesi, sevgilinin sa da telleridir. Leff ner sanat yaplmtr. Gznden sicim gibi devaml akan gz-yalarnn engin tellerine benzetildii de dnlmelidir. 2. Paralanm gsmden gamze (szgn yan bak) okunu eksik etme. Ey gzel gl bilirsin ki, dikensiz gl olmaz. Paralanm gs gle, sevgilinin gamze oku da dikene benzetilmitir. kinci msrada ata sznn verilmesi ird- meseldir. 3. Okunun belasn ekmesem onu gzde saklamazdm. O fidan (bak oku) meyve vermese su verip besler miydim? Sevgilinin att oku gzden saklayarak gzya suyu ile bir fidan gibi bytr. nk bu fidan aire bel meyvesi verdii iin memnundur. 532. Ey gnl! Gafil olma, hayret karanlnda yolunu arrsn. Ate saan ann olmadan sakn o kye gitme, ateli ahin yolunu aydnlatsn. 533. nleyip alamaktan memnunum. nk akta gzya dkmeyen gz, iinde iri, kymetli inci bulunmayan bir sadef gibidir. 534. Ey ka yay gibi olan sevgili! Okunun acs cana ho geliyor (houmuza gidiyor). Tenb et de bizi incitmeden geip gitmesin. 535. Fuzl sofuluktan vazgemez, iki yzll brakmaz ok nasihat verdim dinlemiyor arszdr, arsz (utanmas yok).

135

134

39. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1Halka azun srrn her dem klur izhr sz Bu ne surdur kim olur her lahza yohdan var sz 536. Arturan sz kadrini sdk ile kadrin arturur Kim ne mikdr olsa ehlin eyler ol mikdr sz 537. Vir sze ihya ki dutduka seni hb- ecel de her s'at seni ol yuhudan bdr sz 538. Bir nigr- anbern-hatdur gnller almaa Gsterr her dem mikb- gaybdan ruhsr sz 539. Hzin-i gencne-i esrrdur her dem eker Rite-i izhra min min gevher-i esrar sz 540. Olmayan gavvs- bahr-i ma'rifet arif degl Kim sadef terkb-i tendr l'l'-i ehvr sz 7 Ger o istersen Fuzl izzetim az it szi Kim o ohnakdan klupdur oh azizi br sz

39. GAZEL 1. Sz, senin aznn srrn halka her zaman aklar. Bu nasl bir srdr ki, sz her an yoktan var olur. Dem kelimesi, zaman ve nefes anlamlarnda tevriyeli kullanlmtr. nk sz sylenirken azdan nefes kar. Sz, az, dem (nefes) kelimeleriyle iham tenasp yaplmtr. Ayrca az, sr, yok kelimeleri arasnda mraat- nazir sanat, var ile yok arasnda da tezat vardr. 2. Szn deerini dorulukla (doru syleyerek) artran kimse, kendi deerini artrr. nk sz ne deerde ise syleyeni de o deerde olur. 541. Sze canllk ver ki, seni ecel uykusu tuttuka (l olduun srece) her saat seni o uykudan uyandrsn (yani ldkten sonra szn seni yaatsn). 542. Sz, gnller almak iin gayb peesinin altndan her an anber kokulu ayva tyleriyle yzn gsteren bir gzeldir. 543. Sz srlar hazinesinin bekisidir. Her an binlerce kymetli inciyi izhar (gsterme) ipliine dizer. 544. Marifet denizin dalgc olmayan arif deildir. nk bedenin yaps sadef, sz ise endeki deerli incidir. Marifet ve irfan kalp yoluyla, duygu ve sezile kazanlan bilgi olup insan hakikate ulatrr. Bu bilgiye sahip olan kiiye arif denir. Beyitte ma'rifet ve arif kelimeleriyle itikak sanat yaplmtr. 7. Fuzli eer deerinin artmasn ok istiyorsan sz az syle. nk sz ok syleyedii iin bir ok aziz kiiyi hor ve hakir yapmtr.

137

40. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 545. lem old d senden men esr-i gam henz lem itdi terk-i gam mende gam- lem henz 546. Can balard lebn izhr- gf tr eyleyp Urmadm s lebi cn-bahlkdan dem henz 547. Secdegh itmidi k ehli kaun mihrabn Klmadn hayl-i mel'ik secde-i dem henz 548. Cana derdn cisme peyknun revn itmidi hkm Cism ile cn irtibat olmadm muhkem henz 549. Ek sarf eyler felekden km hsl klmaa Bu gher kadrini bilmez dde-i pr-nem henz 550. Perde-i emm makam itmidi bir ters-bee Olmadn mehd-i Mesh dmen-i Meryem henz 7 Ey Fuzl eyledi her derde derman ol tabb Bir menm zahmumdur ancak bulmayan merhem henz

40. GAZEL 551. Sen btn lemi sevindirdin. Ben ise henz senin gamnn esiriyim. Herkes gamdan kurtuldu, bende hl dnyann gam var. 552. tsa'nn duda henz can balaycliktan dem vurmadan senin dudan konuup can balard. sa'nn nefesi ile lleri diriltmesine telmih vardr. Dem vurmak deyimindeki dem kelimesi nefes anlamna da geldiinden tevriyeli kullanlmtr. Burada sevgili Tann'dr. 3. Melekler henz dem'e secde etmeden aklar senin kann mihrabna secde etmilerdi. Tanr ilk insan dem'i topraktan yarattnda btn melekler dem'e secde etmi, yalnz teten yaratlm olan eytan secde etmemitir. Beyitte aklardaki akn ezel olduu anlatlyor. 553. Can ile beden henz birbirine iyice balanmadan cana derdin, vcuda da oklarnn temreni gelip hkmetti. 554. Yala dolu gz, (dkt) gzya incisinin deerini henz bilmez, onu felekten murat almak iin harcar. 6. Meryem'in etei henz Mesiha'ya beik olmadan bir Hristiyan ocuu gzmn perdesinde yer edinmiti. Mslmanlkta arap haram olduu iin eskiden meyhaneler Hristiyan (tersa) veya atee tapan (mecus, mu) kimseler iletirlerdi Meyhanede arap datan ocua tersabee veya mu-bee denir. Tasavvufta ilh ilham demektir. Beyitte Meryem, sa, tersa kelimeie riyle mraat- nazir sanat yaplmtr. Bu beyitte de Fuzl, aknn ezeli olduunu sylyor. 7. Ey Fuzl! O doktor her derde derman buldu. Ancak bir benim yaram hl merhem bulmad. 1

140 41. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'tn/F'iln 555. Nice yllardur ser-i ky- melmet beklerz Leker-i sultn- irfnuz vilyet beklerz 556. Skin-i hk-i der-i mey-hneyz m seher rtif'- kadr in bb- sa'det beklerz 557. Cfe-i dny degl kerkes kimi matlbumuz Bir blk anklaruz Kf- kana'at beklerz 558. Hb grmez emmz ende-i ayardan Psbnuz genc-i esrr- mahabbet beklerz 559. Sret-i dvr idpdr hayret-i kun bizi Gayr seyr-i b ider biz knc-i mihnet beklerz 560. Krbn- rh- tecrdz hatar havfm ekp Gh Mecnn gh men devr ile nevbet beklerz 561. Sanmanuz kim giceler b-hdedr efgnumuz Mlk-i k ire hisr- istikmet beklerz 562. Yatdlar Ferhd Mecnn mest-i cm- k olup Ey Fuzli biz olar yatduka sohbet beklerz

41. GAZEL 1. Nice yllardr melmet (halkn, ayplamas) kyn bekliyoruz-trfan (manevi bilgi) sultannn askeriyiz, vilyeti bekliyoruz. rfan: Kalp yoluyla kazanlan ve insan hakikate eritiren manevi bilgidir. Vilyet kelimesinde tevriye yaplarak velilik anlamnda da kullanlm olup irfan, melmet ve vilyet kelimelerinde iham- tenasp vardr. Ayrca ky (burada lke), sultan, asker, vilyet, beklemek (korumak anlamyla) kelimeleri ile mracaat- nazir sanat yaplmtr. 2. Akam sabah meyhane kapsnn topranda oturuyoruz. De gerimizi yceltmek iin mutluluk kapm bekliyoruz. Bu beyitte de tasavvuf vardr. Meyhane, tekke yerinde kullanlmtr. nsan tekkede ile karmak, nefsan arzulardan kurtulmak, riyazet ve ibadetle urap Tann'ya lyk olmaya almak suretiyle deerini yceltir. rtifa-i kadr ve bb- saadet arasnda tenasp vardr. 3. steimiz akbaba gibi dnyann lei, pislii deildir. Biz kanaat Kaf dan bekleyen bir blk ankalarz. Anka, dnyay evreleyen Kaf danda yadna inanlan efsanevi bir ku. Akbaba gibi lm hayvanlarn leini yemeye tenezzl etmez bulduu bir iki para kemii Kaf dana gtrp yer, onunla kanaat edermi. Anka edebiyatta kanaatkrln semboldr. 563. Yabanclarn endiesinden gzmz uyku grmez. Sevgi srlarnn hazinesini bekleyen bekiyiz. 564. Senin aknn hayreti bizi duvardaki resim gibi cansz yapmtr. Bakas ba baheyi gezer, biz mihnet kesini bekleriz. 565. Tecrid (dnya nimetlerinden ilgiyi kesme) yolunun kervanyz, tehlike korkusundan

bazan Mecnun bazan ben srayla nbet bekleriz. 566. Geceleri feryadmz bouna sanmaynz. Ak lkesinde doruluk binasn bekliyoruz. Gece sesin daha iyi duyulmas dolaysyle eskiden kale bekileri yksek sesle bararak haberleirlermi. 8. Ferhad ve Mecnun ak kadehinden sarho olup 141 yattlar. Ey Fuzli! Onlar yatt srece ak sohbetini biz bekleriz.

143

42. GAZEL

42. GAZEL 1. Aznn, srrn bilmenin g olduunu bilmezdim. Azn yok derlerdi, dedikleri kadar varm. Divan iirinin gzellik anlaynda az ok kktr. Bundan dolay azn nokta, sr, mevhum, yok gibi kelimelerle birlikte kullanld yukarda geti. Beyitte az, sr, yok kelimeleriyle tenasp sanat yaplmtr. Var ve yok kelimelerinde tezat vardr. 574. Da kazan Ferhad ahyla da yakmaktan aciz kalm. Ne yapsn o miskinin ak o kadar imi. 575. Ferhad halkn grmesi iin irin'in resmini taa yapm. Sevgilisini halka gstermi, ne kadar utanmaz (adamm). 4. Sofu Kabe ihramna bel balad dediler (yani ihram giymekle gnahtan kurtulacan sand). Aratrdm, onun balad papazn ku a imi (yani sadece ihram giymek gnahtan kurtulmaya yetmez). Znnar . Papazlarn bellerine baladklar uzun, siyah kuak. Bel alamak bir deyimdir. Mecaz anlam ile gvenmek anlamndadr. Bel alamak znnar ile ilgilidir. Kabe'de ihrama girip hac olmakla gnah-arndan balanacana ve cennete gideceine gvenen sofu, hicvedilmitir. 5. mr boyunca dnyann ahvalini denerim. mrn deeri ve dnyann kazanc sadece bir sevgili imi. 6. Sevgilinin yznn zevkiyle varm yok ettim. Kalc olan mutluluk sevgilinin yzn mutluluu imi. Yok ile var arasnda tezat, ddr ile dildr arasnda cinas vardr. 7. Fuzli, dn senin yzn grnce hemen cann karp verdi. Canm var diye lf edip dururdu (meer) emaneti imi (yani cam kendisinin deilmi, ona emanetmi).

F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 567. Bilmez idm bilmek agzun srrm dvr imi Azun dirlerdi yoh didklerince var imi 568. ciz olm yanmaa hyla kh Kh-ken N'eylesn miskin amin k hem ol nkdr imi 569. Daa ekmi halk in Ferhd rn suretin Arz klm halka mahbbm aceb b-r imi 570. Ka'be ihramna zhid didiler bel balad Eyledm tahkik anun balandu znnr imi 571. mrlerdr eylerem ahvl-i dny imtihan Nakd-i mr hsl- dny hemn bir yr imi 572. Zevk-i ddryla dil-drun yo itdm varum Devlet-i bak ki dirler devleM ddr imi 573. Dn Fuzl rzun grge revn tapurd cn Lf idp dirdi ki cnum var emnet-dr imi

142

43. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 576. Halka hblardan visl-i rhat-efzdur garaz ka ancak tasarruf suz temdur garaz 577. Zhid terk itme hidler visali rhatin Ger ibdetden hemin glmn u havrdur garaz 578. Hr u kevserden ki dirler Ravza-i Rdvnda var Sk-i gl-ihre v cm- musaffdur garaz 579. Zevksz lzm ha dnydan ol dnyperest Kim ana dnydan ancak zevk-i dnydur garaz 580. Rahat olsayd garaz dnyda fakr isterdi halk Glib kim halka bir b-hde gavgdur garaz 581. Arif ol sevd-y k inkrn itme ey hakim Kim vcd- halkdan ancak bu sevddur garaz 582. Kl Fuzl terk-i ibrm- tekellm kim yeter Sret-i hln ger izhr- temenndur garaz

43. GAZEL 583. Halkn gzellerden istedii onlara kavuup rahata ermektir. n istedii ise, onlar elde etmemek, sadece seyretmektir. 584. Ey. sofu! (Bu dnyada) azaba katlanmaktan maksadn Cennetin glman ve hurisi ise, (bu dnyadaki} gzellere kavuma rahatm brakma. 585. Rdvamn bahesinde (Cennet) var dedikleri huri ve kesver-den maksat gl yzl saki ile saf arap kadehidir. 586. Dnyaya tapan o kimsenin dnyadan zevksiz kmas gerekir (dnyay braktna zlr). nk ona dnyadan maksat dnyann zevkidir. 587. Halk dnyada rahat istenseydi, fakirlik isterdi. Galiba halkn istei bo yere kavgadr (sonu lm olan hayat mcadelesidir). 588. Ey bilgin! Arif ol (gerei bil), ak sevdasn inkr etme, nk yaratln varlndan maksat bu sevdadr. Yaratln sebebinin sevgi olduu kuds hadisine iarettir. 7. Fuzli, sz sylemekte srar etmeyi brak. Eer maksadm aklamak istiyorsan halin, grnn bunu anlatmaya yeter.

44. GAZEL

44. GAZEL F 58 59 59 59 59 59 59 n

5 5 T 5 5 B 6 6 7 R

147

45. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 1Olur ruhsruna gn la'Ine gl-berg-i ter k Sana eksk degl gkden iner yirden biter k 602. Mana maksd terk-i k idi veh kim meni hsnn Olup gn gnden efzn kld gn gnden beter k 603. Tem-y cemlnden nazar ehlini men' itme Ne sd ol hb yzden kim ana klmaz nazar k 604. emende py-bsundan olupdur sebzeler hurrem Hemn bir sebzece olmaa lemde yeter k 605. Klursn bin cier kan her yana bahdukca ey zlim Ne bahmakdur bu her dem handan alsun bir cier k 606. Krarsn ehl-i k dutalum kimse eln dutmaz Ne idr bu gerekmez mi sana ey smber k 607. Ne pervane dyer bir uleye ne em' bir ha Fuzl sanma kim benzer sana lemde her k

45. GAZEL 1. Gne yanana, taze gl yapra da la'l gibi krmz dudana k olur. Sana k eksik deildir, gkten iner, yerden biter. Gkten iner yerden biter deyiminin mecaz anlam senin n hi eksik olmaz demektir. Gkte bulunan gnein yere indii ve gl de yerde yetitii iin kinaye sanat yaplmtr . Gnein gkte olmas, gln yerden bitmesi dolaysyle leff ner sanat vardr. 2. Maksadm ak terketmefcti. Ah! Gzelliin gnden gne ar tp beni gnden gne beter k etti. 608. Yznn gzelliini seyredenleri engelleme. n bakmad zel yzden ne fayda gelir. 609. imenlikte otlar senin ayan pmekten sevinlidir. k (se-in ayan pmek iin) dnyada yle bir ot paras kadar olmaya bile izidir. 5. Ey zalim! Her yana baktka bin cieri kan edersin. Bu nasl (bakmaktr? k her an nereden bir cier alsn? Cieri kan etmek bir deyim olup mecaz anlam a ok strap vermekdir. Cier straptan eriyerek n gznden kanl ya halinde akar. 610. klar krp geiliyorsun. Hi kimsenin elini tutup seni engellemediini farzedelim. Ey gm gibi beyaz gsl (gzel)! Bu na-su itir, sana k gerekmez mi? 611. Ne pervane bir aleve, ne de mum bir aha dayanabilir. Fuzli! Dnyadaki her k sana benzer sanma. Pervane: Mum, lamba vb. yanarken n etrafnda uan ufak kelebektir. Pervanenin muma k olduu, sonunda mumun akyla onun alevinde kendisini yakp sevgilisi iin cann verdii Dou edebiyatlarnda bulunan allegorik bir ak hikyesidir. Mumun aha dayanamamas flenince snmesinden kinayedir. 149

46. GAZEL 46. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 612. D- hicran le yanmakdan cier kan olsa ye Mlk-i dil gam menzili olnca vrn olsa ye 613. Yr ayar ile grmek ka dvr olur Beyle grmekden esr-i derd-i hicran olsa ye 614. Sineme peyknutu gnder gnl define kim Sinede szan gnl olnca peykn olsa ye 615. Surunu rsvluum f itmedin lemlere Zr cismm ek gird-bmda pinhn olsa ye 616. Dadursa n'ola akd-i zlfni her dem sab Fitne ehli olanun cem'i perian olsa ye 617. Dn Fuzl sehv idp gemi mey mahbbdan Tevbe idp bu yaman iden peimn olsa ye 1. Ayrlk atei ile yanmaktansa cier kan olsun daha iyi. Gnl lkesi gam yeri oluncaya kadar viran olsun daha iyi. Cierin kan oimas, ar zntden eriyip kan haline gelmesidir. (Birinin) iine kan inmek deyimi de vardr. Cierde zaten kan bulunduundan kinaye vardr. Ate yakt, su (kan) ise atei sndrd iin air cierin kan olmasn tercih ediyor. 618. Sevgiliyi bakalaryla grmek, ka zor gelir. k sevgiliyi byle grmektense ayrlk derdine esir olsun daha iyi. 619. Gnl dar atmas iin gsme okunun temrenini gnder. nk gste gnl olmaktansa temren olsun daha iyi. 620. Rezil rsvaylm lemlere ak srrm yaymadan zayf vcudum gzya burgacnda gizlense (boulup yok olsa) daha iyi. 621. Bahar rzgr her an sann dmn datrsa ne olur? Fitnecilerin topluluu dalp perian olsa daha iyi. klar arasnda karklk, kavga kard iin saa fitneci vasf verilmitir. Perianlk da san sfatdr. Zlf, fitne, saba, datmak, perian kelimeleri arasnda mraat- nazir sanat vardr. Cem ile perian tezatldr. 6. Dn Fuzli yanlp araptan ve sevgiliden vazgemi. Bu kt iten tvbe edip piman olsa daha iyi.

150

151

47. GAZEL Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 1 Dehenin derdme derman dldiler cnnun Bildiler derdiimi yohdur didiler dermnun 622. Olsa mahbblarun k cehennem sebebi Hr u glmm kalur kendsine Rdvnun 623. Gedi mey-hneden il mest-i mey-i kun olup Ne meleksen ki harb itdn evin eytnun 624. Urmazam shhat in merhem ohun yarama sterem hmaya zevk-i elem-i peyknun 625. Ne bilr ohmayan Mushaf- hsnn erhin Yire gkden ne in indgini Kur'nun 626. Yirden ey dil ge kavmd sirikm melei Anda hem koymayacakdur olan efgnum 627. Ey Fuzl olubam garka- gird-b- cn Gr ne kahrm ekerem dne dne devrnun

47. GAZEL 1. Sevgilinin aan derdime derman dediler. Derdimi bildiler, senin dermann yok dediler. Yok kelimesi tevriyeli olup ikinci anlam, yok denecek kadar kk olan azdr. 628. Sevgililerin ak Cehenneme girme sebebi olsa, Rdvann (Cennetin bekisi) hurisi ve glman kendisine kalr (yani herkes cehenneme girmeyi ister). 629. El, senin aknn arabyla sarho olup meyhaneden vazgeti. Sen nasl bir meleksin ki eytann evini harap ettin. Meyhaneye eytann evi denmesi, Mslmanlkta arabn haram olmas dolaysyledir. 630. (Ak) okunun at yaraya iyilemesi iin merhem vurmam. Temrenin verdii elemin zevki kmasn isterim. 631. Gzelliinin Mushaf'nn erhini okumayan Kur'an'n gkten yere niin indiini ne bilir? Mushaf (yani Kur'an) sayfa haline getirilmi demektir. Kur'an sayfas gibi olan gzelliinin inceliklerini okumayan onun lh gzelliin bir tecellisi olduunu bilmez demektir. Mushaf, erh, Kur'an, inmek kelimeleriyle mraat- nazir sanat yaplmtr. 632. Ey gnl! Gzyam melei yerden ge kovmutu. Feryat ve figanm onlar orada da brakmayacaktr. 633. Ey Fuzl! Delilik burgacnda bouldum. Bak, felein kahrm dne dne nasl ekiyorum. Girdap, burga demektir. Denizde veya nehirde suyun huni gibi ukurlaarak dnmesidir. Burgaca yakalanan dne dne suyun dibine aklarak boulur. Devran kelimesi tevriyeli olup biri felek, devir anlamnda, dieri dnme anlamndadr. Bu ikinci anlam ile girdab, dne dne, devran kelimeleriyle iham- tenasp sanat yaplmtr. 153

48. GAZEL Mefl/F'ilt/Mef'l/F'iln 634. Ey meh menmle dstlarum dmen eyledn Dmen hem eylemez bu ii kim sen eyledn 635. Peyknlarunla dold tenm aferin sana B-dd ekmee temimi hen eyledn 636. Tahsin sana ki gnlm evin tire koymadun Her zahm- nvekn ana bir revzen eyledn 637. Olsun ziyde rif'atn ey h- tein Mihnet sermuz bu gice ren eyledn 638. Eksilmesn tarvetn ey ek-i lle-gn Gl gl tamup makamumuz glsen eyledn 639. Can hsa menzil itmee ev dut habbdan Ey gz ya ki kasd- bin-y ten eyledn 640. Mmkin degl cihanda Fuzli ikmetn B-hde sen bu merhalede mesken eyledn

54

48. GAZEL 1. Ey ay (sevgili)! Dosttanm benimle dman eyledin. Senin ey lediin bu ii dman bile eylemez. Ay, ak istiare ile yz ay gibi parlak olan sevgili yerinde kullanlmtr. Dost ile dman arasnda tezat yaplmtr. 2. Vcudum (ak) okunun temrenleriyle doldu. Aferin 6ana, zulme dayanmak iin vcudumu demirden yaptn. airin vcudunu zulm ekmekte demir gibi dayankl yapan sevgilinin att ak veya bak oklarnn temrenleridir. nk temren demirden yaplr. 3. Aferin sana, gnlmn evini karanlk brakmadn, okunun her yarasndan ona bir pencere atn. Gnl eve, ak oklarnn delik delik at yaralar pencereye benzetilmitir. 4. Ey ateli ah! Yksekliin ziyade olsun. Bu gece mihnet evimizi aydnlattn (bizi karanlkta brakmadn). Rif'at: 1) Ykseklik, ycelik 2) mevki, rtbe anlamlaryla tevri-yelidir. air anna mevkiin yksek olsun temennisinde bulunduu gibi, ahinin gklere kadar ykselmesini istemektedir. 641. Ey lle renkli (kanl) gzya! Tazeliin eksilmesin. Gl gl damlayp yerimizi gl bahesi (gibi) eyledin. 642. Ey gzya! Vcut binasn ykmak istedin. Vcudun yklp canm karsa, kendine oturmak iin su kabarcndan bir ev tut.

inde hava bulunan su kabarc eve benzetilmitir. Gzya damlas da su kabarc gibidir. air aktt gzyalar ile vcut binas yklnca gzyann da oturmas iin kendisine su kabarcndan ev tutmasn sylemekle pek ok aladn anlatmak istiyor. 7. Fuzli! Dnyada oturman mmkn deil. Sen bu 155 konak yerini (dnyay) bo yere kendine mesken eyledin.

49.

GAZEL

49. GAZEL F'iltn/F'Utn/F'iltn/F'iln 643. Ey musavvir yr timsline suret virmedn Zlf ruh ekdn vel tb u taravet virmedn 644. Ik sevdasndan ey nsih meni men' eyledn Yoh imi aklun mana yahi nasihat virmedn 645. Dn ki fursat ddi hk-i dergehnden km alam N'old ey gz ya gz amaa fursat virmedn 646. Gz yumup lemden isterdm laam ruhsruna Camm aldm gz yumup anca mhlet virmedn 647. Bu mdur rahmn ki hln eyler iken kasd cn hd hattun kim an men' ide ruhsat virmedn 648. Virme hsn ehline y Rab kudreti resmi cef n cef ekmekde k ehline takat virmedn 649. Ey Fuzl ldn efgn itmedn rahmet sana Rahm kldun halka ef gamnla zahmet virmedn

156

1. Ey ressam! Yrin resmine (gerekteki) ekli veremedin. Sa ve yanak yaptn fakat parlaklk ve tazelik veremedin. Tb ve taravet, parlaklk ve tazelik demektir. Yz iin kullanlmtr. Ayrca tb zlf ile taravet ruh (yz) ile ilgilidir. nk tabn bir anlam da kvrm, bklmdr. Pi tb kvrm kvrm demektir. 650. Ey nasihati! Beni ak sevdasndan men ettin. Akim yokmu bana iyi nasihat vermedin. 651. Dn senin bulunduun yerin topranda muradma ermem iin frsat dt. Ey gzya! Ne oldu da bana gz amaya fursat vermedin. Gz amaya frsat vermemek (veya bulamamak) bir deyimdir. Sevgilinin bulunduu yerin topram n gzne srme diye ekmesi Fuzl'nin ok kulland bir temadr. Alarken srme, yani toprak gzde kalmayaca iin muradna eremeyecektir. 4. lemden gzm kapayp senin yzne

aaym isterdim. Canm aldn, bir gz yumup amcaya kadar frsat vermedin. Gz yummak ve gz amak deyimleri mecazi anlamlaryla kullanlmta-. Yummak yani kapamak ile amakta tezat vardr. 5. Yzndeki ben, cana kastederken ayva tylerinin kp onu men etmesine izin vermedin. Merhametin bu mu? Ben ve ayva tyleri kiiletiirlerek tehis sanat yaplmtr. Tev-riyeli olup kar kmak ve yzdeki tylerin kmas anlamlarndadr. 652. Ya Rabbi! Madem ki, klara cefa ekmek iin takat vermedin, gzellere de cefa etme gcn verme. 653. Ey Fuzli! Sana rahmet olsun, ldn feryat etmedin. Halka acdn da feryat ve figannla zahmet vermedin. Rahmet sana sz iki anlamda kulanlmtr: lm 157 insan iin rahmet olsun dendii gibi, birisi iyi bir ey yapnca babana rahmet denir. Burada da Fuzli, halk feryadyla rahatsz etmedii iin sana rahmet szn kullanmtr. Rahmet ve rahm kelimelerinde itikak, rahmet ve zahmet kelimelerinde cinas sanat vardr. Tevriyeden yararlanarak lmek, zahmet, efgan kelimeleriyle iham- tenasp sanat yaplmtr.

50. GAZEL 50. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 654. Sab lutf itdn ehl-i derde dermandan haber virdim Ten-i mecruha candan cana canandan haber virdn 655. Hazn- gamda grdn ztrbn blbl-i zrun Bahar eyyam tek gl-berg-i handandan haber virdn 656. Szni vahy-i nazil ger disem men hi kfr olmaz. Cihan dutmu iken kfr mandan haber virdn 657. Sleyman mesnedinden dv-i gm-reh rabetin kesdn Denizde htem-i hkm-i Sleyman'dan haber virdn 658. Didiler yr ukun gelr cem' itmee gnlin Meer kim yra uk- periandan haber virdn 659. Fuzl rzgrn tre grdn m- hicranda Nesm-i subh tek hurd-i rahandan haber virdn 660. Ey sabah rzgr! Ltf ettin, dertlilere dermandan haber verdin. Yaral vcuda candan, cana canandan (sevgiliden) haber verdin. 661. Gam sonbaharnda inleyen blbln strabn grdn. Bahar gnleri gibi glen gl (alm gl) yaprandan haber verdin. Blbln gle ak olduu, daima onun akyla inledii hususundaki sembolik ak hikayesine telmih yaplmtr. Hazan ile bahar, zar (alayan, inleyen) ile handan (glen) arasnda tezat vardr. 3. Eer szne gkten inmi vahiy dersem hi kfr saylmaz. Kfr cihan tutmuken sen imandan haber verdin. Vahy ile iman arasnda tenasp, iman ile kfr arasnda tezat var. dr. Aadaki notta yazld zere Fuzull'nin vahye benzettii Kanuni' nin szdr. 4. Sleyman peygamberin mevkiinden yolunu arm devin rabetim kestin. Denizde Sleyman hkmnn mhrnden haber verdin. Sleyman peygamberin kssasna telmih yaplmtr. Hz. Sleyman yz (mhr) ile btn canllara (insan, cin, peri hatta hayvanlara) hkmedermi. Bir ara bir dev Hz. Sleyman'n yzn alp denize atm. Hz. Sleyman yz bir baln karnnda bulup tekrar tahtna oturmu. Bu beyitteki Sleyman adnn tevriyeli olarak kullanld ve gazelin teki beyitlerinden de anlald zere Kattun'nin Badat' almas zerine yazld kanaatmdaym. Nitekim Kanun'ye yazd kasidelerinde bulunduu yeri (Irak- Arab) kfrn sard gl ve adil Osmanl padiahnn gelmesi ile kfrn son bulduunu sylemitir. 662. Yar klarn gnln toplamaya (huzura kavuturmaya) geliyor dediler. Meer sevgiliye perian klardan haber verdin. 663. Ayrlk akamnda Fuzull'nin gnlerini karanlk grdn. Sabah rzgar gibi parlayan gneten haber 159 verdin Rzgar kelimesi tevriyeli olup zaman ve yel anlamnda

158

kullanlmtr. Yel anlamyla nesini arasnda iham- tenasp sanat vardr. Subh (sabah) ile sam (akam), tire (karanlk) ile rahan (parlak) arasnda tezat vardr.

51. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln

5i. GAZEL l. Benin, hlimi san gibi perian etti. Ey dertsiz! Hlin nedir diye bir gn sormazsn. Hl (ben) ile hl (durum) cinasldr. Eski yazda ben noktal ha, hal noktasz ha ile yazdr. Ben ile zlf siyah renkte ve gzellik unsuru olmalar dolaysyle ilgilidir. Benin toplu halde olmas ile zlfn dank olmasmda tezat vardr. 2. Gnl! O servi boylunun glgesi bann stnden gitti. Mutluluun mutsuzlua dnd iin alamalsn. Saye kelimesinin glge ve mecaz olarak koruma, yardm anlamlar tevriyeli kullanlmtr. Sayenin mecazi anlam idbar ve ikbal ile I ilgili olup iham- tenasp sanat yaplmtr. Servi boylu gzelin yanndan gitmesiyle onun glgesinden yani himayesinden mahrum olduu iin mutluluu mutsuzlua dnmtr. 3. Ak, can levhasna senin resmini yapmasayd vcudumun duvarnda sana ss iin yer vermezdim (yani ak senin resmini ezelde can levhasna yazm olup klm ezeldendir.) 4. Beni ldrmek iin cefa klcn tez ekmezsin. Bu ihmalin sonunda bir gn beni ldrr. 5. Misk kokulu beninin ve krmz yanann arzusu gzmn bebeklerini cier knna garketmitir. Yzdeki ben, kokusu, rengi ve ekli bakmndan miske benzetilir. Merdm insan demektir. Gzle birlikte kullanlrsa, gzbebei anlamna gelir. Gzbebei ile ben arasndaki renk ve ekil benzerlii ile krmz yz ile gnl kam arasndaki renk benzerlii dolaysyle dzensiz (gayr-i mretteb) leff ner sanata vardr. 6. Ey gnl kuu! Ayplama tayla kanadn krlmadan aK tu zandan bir kenara ekil. 161 7. Ola ki, bir gn zerine basp inersin midiyle Fuzli ok tandr kynn toprana glge gibi uzanmtr.

Kld zlfn tek perian hlmi hln

senn Bir gn ey b-derd sormazsn nediir hln senn

664. Gitdi bamdan gnl ol serv-kaddn sayesi Ala kim idbra tebdil old ikbln senn 665. Znet in cism dvrnda itmezdm yirn ekmeseydi k levh-i cana timsln senn 666. Tz ekmezsin cef tin meni ldrmee ldrr hir meni bir gn bu ihmln senn 667. Gark- hn-b- cier klm gzm merdtnlerin rz-y hl-i mgn ruh- ln senn 668. Dmgh- kdan dut bir kenar ey mrg-i dil Snmadn seng-i melmetden per bln senn 669. Saye ve ohdan Fuzl hk-i kuyun yasdanur Ol md ile ki bir gn ola p-mln senn

160

52. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 670. H snbl snbl-i zlfn kimi mgin degl Nfe-i in'i sam tek dirler amma in degl 671. Var gl berginde hem el-hak nezket birle reng Lk can-perver leb-i la'ln kimi irin degl 672. Mihrban dirler seni ayara likin men ana Bver itmen kim sana mihr eylemek yin degl 673. Hblar mihrb- ebrsma klmazsan scd Dnni dndergil ey zhid ki yahi din degl 674. T Fuzli kamet ruhsruna virmi gnl Mil-i serv hev-hh- gl nesrin degl

52. GAZEL 1. Hibir snbl senin sann snbl gibi misk kokulu deildir. in miskini senin sana benzer derler ama seninki gibi kvrm kvrm deildir. Snbl kokusu, rengi ve ekli dolaysyle saa benzetilir, Misk de kokusu, rengi ve ekli dolaysyle saa ve bene benzetilir. Eskiden koku maddesi olarak kullanlan misk, ahunun gbeinden kardan kuruyup siyahlam kandr. ekli yuvarlak ve kvrktr. Nafe gbek demektir. ! Misk gbekten karld iin mecaz- mrse! yoluyla gbek denerek iinden karlan misk kastedilmitir. in lke ile in kvrm cinasldr. in kelimesi Trkedeki doru anlam da kastedilerek tevriyeli v kullanlmtr. 2. Dorusu gl yapranda da incelik ile renk vardr. Lkin senin cana can katan la'l renkli dudan gibi tatl deildir. Can-perver, can besleyen, can besleyici anlamnda birleik sofat (vasf- terkibi) tr. Trkede can besleyen, cana can katan demektir. 3. Senin hakknda bakalarna kar efkatlidir, derler; Lkin ben buna inanmam. nk muhabbet gstermek senin detin deildir. Mihriban (efkatli), mihr (sevgi ve gne) kelimelerinde itikak sanat vardr. 4. Ey zahit! Gzellerin kann mihrabna secde etmiyorsun. Bu gzel! bir din deil, gel dinini deitir. Ka kavisli olmas dolaysyle mihraba benzetilmitir. Sofu, gzellerin Tanrnn Cemal sfatnn bir tecellsi olduunu kabul etmedii iin Fuzli ona dinin gzel deil, deitir diyor. 5. Fuzl, boyuna ve yzne gnl verdiinden beri, serviyi istemez, gl ve nesrini arzu etmez. Kamet (boy) ile servi, ruhsar (yz) ile gl ve nesrin 163 arasnda benzetme ilgisi kurularak leff ner sanat yaplmtr.

161

ahznunam

53. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltj F'iln 1 Ey kemn-ebr ehd-i nvek-i mjgnunam Bulmam feyz-i nazar senden senin kurbnunam 2Kkln tnna peyvend itmiem can ritesin Baun in bir terahhum kl ki ser-gerdnunam 3 N'ola klsam terk-i mey minnet klup zhidlere N'eylerem mey ne'esin men kim senn hayrnunam 675. ne ve yz nvek-i gam sanclupdur cnuma T esr-i halka-i gs-y mgefnunam 676. El ekp kat'- nazar klm ilcumdan tabib Bildi gya kim harb- nerkis-i fettnunam 677. Cana meyln var ise hkm eyle teslim eyleyem Pdihum men senn bir bende-i fernnunam 678. Gnce klmaz d gl amaz dutlm gnlmi rzmend-i ruh- l leb-i handnunam 679. Kan idp barum im h itme her dem ey felek Hrmettim dut bir iki gn kim senn mihmnunam 680. Ey Fuzl te-i h ile yandurdun meni Glib sandun ki em'-i klbe-i

53. GAZEL 1. Ey yay kal! Kirpiklerinin okunun ehidiyim. Senden bak feyzi (bolluu) bulduum iin senin kurbannm (oklarn benim iin feyz kaynadr). Kurban: 1) Yaknlk, bu anlamyla Tanr'ya yakn olmak, O'nun rzasn yerine getirmek iin kesilen hayvan; 2) kurbann olaym deyiminde olduu gibi, birisine canm feda etmektir. Beyitte kurbann her iki anlam da kullanlmtr. Aktan lenlerin ehit olduklara inancna iarettir. ehit ile kurban arasnda tenasp varda*. 2. Can ipliini kaklnn teline balamm. Ba dnm ava re nm. Ban iin bir merhamet eyle. Can, incelip zayflam olduu iin iplie benzetilmitir. Kkl, tr (tel), rite (iplik), ser (ba) kelimeleriyle mraat- nazir sanat yaplmtr. 3. Sofulara minnet duyup arab terketsem ne olur? arap nee sini ne yapaym, ben senin hayrannm. Hayran kelimesinde tevriye vardr s 1) Sevgilinin gzelliine tutulmu; 2) afyon sarhou. Bu ikinci anlam mey (arap) ile ilgilidir. 4. Misk gibi koku saan sann halkasnn esiri olduumdan ', tarak gibi yzlerce gam oku canma saplanmtr. Halka, hem sa halkas, hem de esirlerin baland halka anlamdadr. 5. Doktor ilcndan el ekip bana bakmaktan vazgemi. Her aide senin fettan gzn yznden harap olduumu bildi. Nergis baygn bakan gze benzetilir. Fitne karmak gzle ilgili \ bir sfat olduu iin nergis-i fettan kapal istiare yoluyla fitne koparan gz yerinde kullanlmtr. 6. Padiahm, ben senin fermannn kuluyum. Canm istiyorsan emreyle teslim edeyim. 7. (Aka) tutulmu gnlm gonca

neelendirmez, gl de ferah latmaz. Ben senin glen dudan krmz yanam arzulamaktaym. Gonca, ekli iinde krmz yapraklar bulunmas dolaysyle ii kan dolu gnle benzetilir. Gonca da zntden sklm ve daralm gnle benzer. Gonca glnce yani alnca skntdan kurtulur, ferahlar. Burada glen az goncaya, krmz yanak da gle benzemesi dolaysyle dzensiz leff ner sanat yaplmtr. Dutulmu ve amaz kelimelerinde tevriye ve tezat vardr. 8. Ey felek! Her an barm kan edip iimi ah etme. Sayg gster, bir iki gn senin misafirinim. 9. Ey Fuzli! Ah ateiyle beni yaktn. Galiba beni hznler dolu 165 kulbenin mumu sandn.

54. GAZEL 54. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 681. Ney kimi her dem ki bezm-i vasluu yd eylerem T nefes vardur kuru cismmde feryd eylerem 682. Rz- hicrandur sevin ey mrg-i ruhum kim bu gn Bu kafesden men seni elbette zd eylerem 683. Vehm idp t salmaya sen mha mihrin h kim Kime yetsem cevr zulmnden ana dd eylerem 684. Kan yaum klmaz vefa giryn gzm israfna Munca kim her dem cier kanndan imdd eylerem 685. ncimen her nice kim ayar b-dd eylese Yr cevriyn gnl b-dda mu'td eylerem 686. Bilmiem bulman visalin lk bu mmd ile Gh gh z htr- n-dum d eylerem 687. Levh-i lemden yudum ek ile Mecnn adn Ey Fuzl men dahi lemde bir ad eylerem 1. Kuru cismimde nefes var olduka (yani yaadm srece) senin kavuma meclisini anarak her an ney gibi feryat eylerim. Fuzli ak strabyla zayflamaktan kurumu olan vcudunu neye benzetiyor, ney de kuru kamtan yaplr ve ii bo olan neye nefes flenerek ses kar. Fuzl'nin de zayf kuru vcudunda sadece nefes (can) vardr ve bu nefes bulunduka (sa olduka) ney gibi feryat edecektir. 2. Ey ruhumun kuu! Sevin, ayrlk gndr. nk bugn bu kafesten (vcut) seni elbette zd eder, salveririm. (Fuzl ayrla dayanamayp ruh kuunu salvereceini yani leceini sylyor). 688. Sen ay (sevgili) hi kimse sevmesin diye kimin yanna varsam senin evrinden ve zulmnden ona ikyet eylerim, 689. Cier kanndan her an bunca yardm ettiim halde yine de kanl gzya alayan gzmn israfna kfi gelmiyor. air o kadar ok alyor ki, cierden gedip gzden akan kanl ya kfi gelmiyor. 690. Bakalar bana ne kadar zulmetse incinmem. nk yarin evri ve cefas iin gnl zulme altryorum. 691. Sevgiliye kavumayacam biliyorum. Fakat bu umut ile ara-sra kendi zgn gnlm neelendiriyorum. 7. Mecnun'un adn lemin levhasndan gzya ile ykayp sil dim. Fuzli! Bylece bu dnyada ben de mehur olurum.

166

167

55. GAZEL 55. GAZEL Meful/F'ilt/Mef'l/F'iln 692. Canlar virp senin kimi cnna yetmiem Rahm eyle kim yetince sana cana yetmiem 693. krne-i vislne can virdgm bu kim oh derd ekmiem ki bu dermana yetmiem 694. Hlm diyp murduma yetsem aceb degl Bir bendeem ki dergeh-i sultna yetmiem 695. Mr- muhakkaram ki sersme oh gezp N-gh brgh- Sleyman'a yetmiem 696. Bir blblem ki glsen olupdur nemenm Y ttiyem ki bir ekeristna yetmLem 697. Devr-i felek myesser idpdr murdum Gy ki tlib-i gherem kna yetmiem 698. Miskin Fuzl yem ki sana dutmam yzm Y bir kemine katre ki ummana yetmiem 699. Canlar verip senin gibi bir sevgiliye eritim. Merhamet eyle, sana eriinceye kadar canma yetti (canm kacak halle geldim). 700. Sana kavuabilmek iin, ok dert ektim. Kavuma krnesi olarak sana canm vermenin sebebi budur. 701. Halimi anlatp muradma erisem buna almaz. nk ben sultann sarayna erimi bir kulum. 702. Zaval hakir bir karncaym. Sersem ve vre ok dolap birden Sleyman'n huzuruna eritim. 5. Bulunduu yer gl bahesi olan bir blblm, yahut bir eker diyarna erimi papaanm. Tut (papaan), ekerle beslendii iin ekeristan (eker bulunan yer) ile, blbln gl bahesiyle ilgisinde tenasp vardr. 6. Felein devri muradm vermitir. Sanki maden ocana eri mi bir mcevher talibiyim. Devr kelimesi tevriyelidir. Dnme ve zaman anlamlarndadr. Mcevher talibi, mcevher araycs, mcevher elde etmek istiyendir. 7. Yzn sana evirmi (yardm isteyen) zavall Fuzl'yim; ya hut da denize erimi deersiz bir noktaym. Yz tutmak bir deyim olup, bir ey istemeye cesaret etmek demektir. Olumsuz olarak yz tutmamak deyimi de vardr. 3. ve 4. beyitlerden anlaldna gre gazel Kanuni iin yazlm olmaldr.

168

169

f 56. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln *

703. Ikdan cammda bir pinhan maraz var ey hakim Halka pinhan derdm izhr itme zinhar ey hakim 704. Var bir derdm ki oh dermandan artuhdur mana Koy meni derdmle derman eyleme var ey hakim 705. Ger basup el nabzuma tehis klsan derdmi El-emnet klma her b-derde izhr ey hakim 706. Gel menm tedbr-i bih-bdumda sen bir sa'y kl Kim olan bu derde artukrak giriftar ey hakim

56. GAZEL 710. Ey doktor! Aktan canmda gizli bir hastalk var. Sakn bu gizli derdimi halka aklama. 711. Bir derdim var ki, bana ok dermandan daha stndr. Ey doktor! Derman eyleme var git, beni kendi derdimle brak. 712. Ey doktor! Eer elini nabzma koyup derdimi tehis edersen onu her dertsize aklama. Bu sr sana emanettir. 713. Ey doktor! Gel benim iyilemem iin yle bir gayret gster ki, bu derde daha ok tutulaym.

707. Gr ten-i uryn ile ahvlmi hicran gni Var imi rz- kyamet klma inkr ey hakim 708. ekmeyince re-i derdmde zahmet bilmedim Kim olur dermn- derd-i k dvr ey hakim 709. Rene ekme shhat mmdin Fuzl'den gtr Kim kabl-i shhat itmez beyle bmr ey hakim

714. Ey doktor! Ayrlk gn plak vcutla halimi gr de kyamet gnnn var olduunu inkr etme. 715. Ey doktor! Derdimin aresi iin zahmet ekmeyince ak derdinin dermannn g olduunu bilmedin. 7. Ey doktor! Fuzl'den iyileme midini kes-, bouna eziyet ekme. nk byle bir hasta sala kavuamaz.

174 175 m 58. GAZEL Mstef'iln/Fa'ln/Mstef'iln/Fa'l n (Mef'l/F'iltn/Mef'l/F'iltn) 716. Zlfi kimi ayan koymaz pem nigrum Yohdur anun yanmda bir klca i'tibrum 717. nsaf hodur ey k ancak meni zebn it Ha beyle mihnet ile gesn mi rzgrum 718. Bildi temm- lem kim derdmend-i skam Y Rab henz hlm bilmez mi ola ynm 719. Vaslundan ayru n ola kamm tkilse gl gl Men glbn-i belyem bu fasldur bahrum 720. Tasvir iden vcdum yazm elmde sgar Ref olmaa bu suret yoh elde ihtiyrum 6 Dr istemen zemn mey ne'esin baumdan Topra olanda y Rab drd-i mey it gubrum 7 Rsvlarmdan ol meh saymaz meni Fuzli Dvne olmayam m dnyda yoh m rum

58. GAZEL 1. Sevgilim, sa gibi ayan pmeme beni brakmaz. Onun yar-mnda kl kadar deerim yoktur. Fuzl, kl kadar itibarm yok deyimiyle sevgilisinin yannda deersizliini sylerken ayn zamanda sevgilinin ayaklarna kadar inen uzun sa kastederek kinaye sanat yapmtr. 2. Ey ak! nsafl olmak gzel eydir. Ancak, beni gsz brak da dnya ile ilgimi keseyim. Zamanm byle mihnetle mi gesin? 3. Ak ile dertli olduumu btn lem bildi. Ya Rabbi! Sevgilim hl bilmiyor mu? 4. Senden ayr iken kanm yere gl gl dklp salsa ne olur. Ben bel gl fidanym, benim baharm bu mevsimidir. Sevgilinin ayrlnda onun dkt kanl gzyalarnn yerdeki para para izleri, eklinden ve renginden dolay gle benzetilmitir. 5. Vcuduma ekil veren (Tanr) beni elimde kadehle tasvir etmi. Bu eklin yok olmas benim elimde deildir. air, el kelimesini (birinin.) ihtiyar elinde olmamak yani bir eyi elinde olmadan yapmak deyiminin mecaz anlam ile birlikte kullanarak itikak sanata yapmtr. 721. Bamdan arap neesinin uzak olmasn hibir zaman istemem. Ya Rabbi! lp toprak olduumda tozumu arap tortusu yap. 722. Fuzli! O ay yzl gzel beni klarndan saymaz. Delirip divane olmayaym m-, benim arm, erefim yok mu?

o\ m t 5 || 5 Sr+ M* w a* o.o? OB

UI

Is
g o3

o C3> Tl

2.1 ,. P (5 p>

u p m c1

O: *<P C: 3 % Q ~ 53 o: S S

II
s

S1

O)

II
y p ! & i f
f f

| S S I. S: **Mf S D" W

& *> erfi BgCL S. & "S. ^ qg oq

1

l^ fi IS flf

tf' g. a& s-1 I fi 3 P"g & r S s g op"" < 3&* ~1

' ' ^ i o , . L I
s

i S ' i * ! ^ " fi -o'

9

60. GAZEL 60. GAZEL Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 723. Penbe-i merhem-i d ire nihandur bedenm Diri olduka libsum budur lsem kefenm 724. Cam canan dilemi virmemek olmaz ey dil Ne niza' eyleyelm ol ne senndr ne benm 725. Da deler ahum om ehd-i lebn evkinden N'ola zenbr evine benzese beytl-hazenm 726. Tavk- zencr-i cnun d'ire-i devletdr Ne reva kim meni andan cihara za'f-i tenm 727. Ik ser-getesiyem seyl-i sirik ire yiriim Bir habbem ki hevdan doludur prehenm 728. Blbl-i gam-zedeem b u bahrum sensin Dehen kadd ruhun gnce v serv semenm 729. demen terk Fuzli ser-i kuyun ynn Ne kadar zulm yiri ise mana hodur vatanum 730. Bedenim, vcudumdaki ak yaralarnn zerine konan mer-hemli pamuklar iinde gizlidir. Vcudumu kaplayan bu pamuklar, diri olduka elbisem, lrsem kefenimdir. 731. Ey gnl! Can, cnn istemi, vermemek olmaz. Ne iin kavga edelim. O, ne senindir ne de benim. 3. Bal gibi tatl dudann arzusuyla ettiim ahimin oku ta de ler. Bu yzden hznlerle dolu evim ar petei gibi delik delik olsa bu na almaz. Beyt'l-hazen: Hznler evi demektir. Yukarda klbe-i ahzan, hznler kulbesi eklinde de geti. Yakup Peygamberin, olu Yusuf'un hasretiyle kederler iinde yaad evine denir. Fuzli'nin ta delen h oklar, hznler ierisinde yaad evin duvarlarn, tavann ar petei gibi delik deik etmitir. ehd (bal) ile, zenbur (ar) arasnda tenasp vardr. 4. Boazma geirilen delilik zinciri, benim iin bir mutluluk halkasdr. Vcudumun zayfl beni o halkadan karsn istemem. Eskiden delileri boyunlarndan veya ayaklarndan zincir ile balarlard. air, vcudunun zayflayp inceierek zincirin halkasndan kp kurtulacandan korkmaktadr. nk o akla zincire vurulmu bir deli olmaktan memnundur. Daire-i devlet tamlamas tevriyelidir. Daire, halka anlamyla air iin bir mutluluk halkas olduu gibi, devlet dairesi anlamnda da kull anlmtr. nk o zaman devlet dairesinde bulunmad rahatlk ve mutluluk ierisinde yaamak demekti. 5. Aktan avare dolanp duruyorum. Yerim, gzyalar seli iinde olup gmleim ak havasyle dolu bir su kabarcym. Habab, iinde hava bulunan, su zerindeki kabarcktr. Beyitte hava kelimesi tevriyeli kullanlmtr. Hem su kabarcnn iindeki hava, hem de ak arzusu ve hevesi demektir. air, kendisini, gmlei ak arzusuyla dolmu olarak gzya seli zerinde bir kabarca benzetmitir.

178

179

732. Gaml bir blblm, bahem ve baharm sensin. Goncam, aan; servim, boyun; yaseminim de yanandr. 733. Fuzli, yarin kyn terkedemem. Oras her ne kadar zulm yeri ise devatanm bana gzeldir.

 61. GAZEL Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 734. F kldm gamun ey dde-i hn-br menm Eyledn merdme nem oldum izhr menm 735. Dehenin isterem ey k yo it varlum Ki yo olmakda bu gn bir garazum var menm 736. hm ayar ile seyr itmee ol merdm-i em Bu aceb merdmi hm gzm alar menm 737. Bu temennada kim ol em' ile hem-sohbet olam Dd- h itdi dnm tek gnmi tr menm 738. Mevc ile gnln ey ek kopar yamandan Nle ile baum antd bu bmr menm 739. hm ol h bu gn tkmee kann grenn Girme ey gz kerem it kanuma zinhar menm 740. Ey Fuzl der dvra gamum yazmakdan hid-i hl-i dilmdr der dvr menm 61. GAZEL 1. Ey kan saan gzm! Gamm herkese yaydn, insanlara benim nem (neyim) olduunu akladn. Nem kelimesi neyim ve nem (slak, ya) anlamlaryla tevriyeli kullanlmtr. Nem (ya), dide-i hun-br (kan yadran gz) ve mer-dm (gz bebei) arasnda iham tenasp sanat vardr. 2. Sevgilinin azn istiyorum. Ey ak! Varlm yok et, nk bu gn yok olmaktan benim bir maksadm vardr. Yok denecek kadar kk oan azla yok kelimesi birlikte kullanlm olup sevgilinin az gibi yok et, yani akta mahvet, ldr denmektedir. Yok ile var arasnda tezat bulunmaktadr. Gzmn bebei ayn zamanda sevgi ifadesi olduundan cinas sanat yaplmtr. km kelimesinde de cinas vardr. 3, O gzbebei (sevgili) bakalaryla gezmeye km. Bu alacak ey, bebei km gzm alyor (nk gzbebei knca gz kr olaca iin alayamaz). 4. Onun (sevgili) ile beraber olup sohbet etmek arzusuyla ahimin duman gndzm gecem gibi karanlk etti. Gece karanlkta mum yakld gibi, ahin duman gndzn gece gibi karartarak yz mum gibi parlak sevgilinin nda onunla birlikte olmay istemektedir. 5. Ey gzya (seli)! Dalganla gnlm koparp yanmdan uzak latr. Bu hasta (gnl) inleyerek benim bam artt. 6. O uh (sevgili) bu gn her grdnn kann dkmeye k m. Ey gz! Kerem et sakn benim kanma girme (onu greyim demf seni de ldrr). ldrmek anlamnda (birisinin) kann dkmek, (birisinin) kanma girmek deyimleri kullanlmtr. 181 7. Ey Fuzl! Gamm kapya, duvara (her yere) yazdm iin kap ve duvar gnlmn haline ahittir.

180

62. GAZEL 62. GAZEL e f M e ' f l ' n l 74 74 n 74 / 74 M 74 e 74 74 f 74 74 ' l n / M e f ' l n / M

1 . B 2 M 7 7 7 183

M u 6 T 7 u 5 7 7 5

63. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 756. Yahma cnum nle-i b-ihtiyrumdan sahm Tkme kamm b- em-i ek-brumdan sahm 757. Su virr her subh-dem gz ya t-i ahuma oh meni incitme t-i b-drumdan sahm 758. Cevr od yahd meni yanumda durma ey gnl Bir dutum teem kurb u civanmdan sahm 759. Ten evinden rahtum cehd eyle ey can dara ek fet-i seyl-i sirik-i b-karrumdan sahm 760. Geri bir hk-i rehem kimse meni almaz gze oh hakaretle nazar klma gubrumdan sahn 761. Gelme kabrm zre ey k ire men tek lmeyen Ta'ne dadur sana seng-i mezrumdan sahm 762. h- mlk-i mihnetem hayl siphum derd gam Hayl-i b-hadd siph- b-umrumdan sahn 763. Ey Fuzl hans mahbb ki sevsen rahmi var Kl hazer ancak menm b-rahm ynmdan sahm

63. GAZEL t. Canm yakma, elimde olmadan ettiim anmdan sakn. Kanm dkme, gzya yadran gzmn suyundan sakn (yani, ahm seni tutar, gzmden akan yalar da seni sele verir). 2. Gzya, her sabah ah klcma su verniktedir. Beni ok incit me, parlak, keskin klcmdan, sakn. Kl yaplrken elie su verildiinden b-dr (su tutan) kelimesi tevriyeii olup su verilmi ve parlak anlamlarndadr. air ahini parlak, salam ve keskin bir kkca benzetmitir. 3. Cevr ve cefa atei beni yakt, ey gnl yanmda durma. Ben tutumu bir ateim; yaknmda ve evremde bulunmaktan sakn (sonra sen de tutuur, yanarsn). 764. Ey can! Eyan toplayp ten evinden kmana bak. Durmadan, akan gzya selinin fetinden sakn. 765. Geri ben, bir yol topraym, kimse bana deer vermez. (Fakat) yle ok hakaretle bakp beni kk grme, tozumdan sakn. Gze almaz deyimi, deer vermez, nemsemez anlamndadr. Nazar klmak yani bakmak kelimesi ile tenasp yaplmtr. Hk-i reh (yol topra) ile gbar (toz) arasnda da tenasp vardr. Tozun gze kamas gz rahatsz eder, ok kaarsa kr de edebilir. 6. Ey benim gibi aktan lmeyen kimse! Mezarmn zerine gel me. Mezar tam sana atmak iin bir ayplama tadr; ondan sakm. Ta'n ayplama demektir. Eskiden halk, sulu kimseyi ayplamak iin talarm. Suu ar olan kimsenin beline kadar topraa gmlerek gelip geen herkes tarafndan talanmak suretiyle ldrlmesine recm denir ki, bir eit idam cezasdr. 7. Mihnet lkesinin padiahym. Dert ile gam ordum, askerimdir. Snrsz ordumdan ve saysz askerimden sakn. Hayl sr, topluluk demektir. Burada padiahn ordusu anlamndadr. Padiahn ordusu ve maiyeti anlamnda hayl

184

haem sznde de geer. 8. Ey Fuzl! Hangi gzeli sevsen onun bir 185 merhameti vardr, ancak benim merhametsiz yrimden ekinip sakn,.

4. 64. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 766. Dost b-perv felek b-rahm devran b-skn Derd oh hem-derd yoh dmen kav tli' zebn 767. Sye-i mmd z'il fitb- evk germ Rtbe-i idbr l pye-i tedbr dn 768. Akl dun-himmet sad-y ta'ne yir yirden blend Baht kem-efkat bel-y k gn gnden fzn 769. Men garib rh- mlk-i vasi pr tevi mekr Men harif-i sde-levh dehr pr nak- fsun 770. Her seh-kad cilvesi bir seyl-i tfn- bel Her hill-ebr ka bir ser-hat- mek-i cnn 771. Yilde berg-i lle tek temkn-i dni bsebt Suda aks-i serv tek te'sr-i devlet vjgn 772. Ser-had-i matlb pr mihnet tark-i imtihan Menzil-i maksd pr sb rh- zmn 773. hid-i maksad nev-y eng tek perde-nin Sgar- iret habb- sf- sahb tek nign 774. Tefrika hsl tark-i mlk-i cem'iyyet mahf h bilmen n'eyleyem yok bir muvafk rehnmn 10 ihre-i zerdin Fuzl'nn dutupdur ek-i l Gr ana ne rengler gemi sipihr-i nl-gn 186

64. GAZEL 775. Dost alkasz, felek merhametsiz, devirde sknet yok, kark. Dert ok, dert orta yok, dman gl, talih gsz. 776. Umut glgesi yok olmu, arzu gnei yakc, dknln meretebesi yksek, tedbirin mevkii alak. Glge insan scaktan koruduu iin mecazi olarak yardm anlamna gelir. Beyitte bu anlam da vardr. Gne ile glge rtbe ve paye kelimelerinde tenasp sanat, l (yksek) ile dn (alak) kelimesinde tezat sanat yaplmtr. 3. Ak yardmc deil, her yerden knama sesi ykselmekte. Talih efkatsiz, ak belas gn getike artmakta. Dn (alak), blend (yksek) ve kem (az), fzn (ziyade, fazla) kelimeleriyle tezatlar yaplmtr. Dn-himmet (alak himmetti), kem-efkat (az efkatli) Farsa birleik sfatlardr. 4. Gurbette garibim. Kavuma lkesinin yolu hile ve karklkla dolu. Ben ii temiz bir insanm. Dnya ise gnl eken naklarla dolu. 5. Her dzgn boylunun cilvesi bir bel tufannn selidir. Her hill kal (gzelin) ka delilik reten sayfann ba yazsdr. Mek yaz, resim, musiki vb. renirken yaplan altrma (yabanc dilde i Exercise). Delilik altrmasnda yani deliliin balangcnda ilk yazlan yaz sevgilinin hill gibi ka oluyor. k ak deliliini ilk nce sevgilinin hill kan izerek reniyor. 777. Bilginin salaml rzgrda uan lle yapra gibi hafif. Devletin, saadetin tesiri suda servinin glgesi gibi ters, ba aa. 778. stek snrna ulamak iin mihnetle dolu her imtihan yolundan gemek gerek. Maksat yerine varmak iin tehlikelerle dolu bir yolu denemek lazm. 8. Maksat gzeli, engin sesi gibi perde arkasnda oturmakta (grnmemekte). ret kadehi saf iki zerindeki kabarck gibi ba aa dnm (yani kadehin ii bo). engin namesinin perde arkasnda bulunmas her perdesinde namenin gizili olmasdr. eng, neva (aheng), perde kelimelerinde iham- tenasp var. 8. Ortaklkta bozgunculuk var. Huzur lkesinin yolu korkun. Ah ne yapaym bilmem? Bana yardm edecek uygun bir yol gsterici yok. 10. Fuzl'nin sar yzn al (kanl) gzya kaplam. Bak gr, mavi renkli felek ona ine hileler yapm, ne oyunlar oynam. Renk kelimesi tevriyelidir. Hile, oyun anlamyla da kullanlm-olup zerd (san), al, renk, nil-gn (n renkli, mavi) kelimeleriyle iham- tenasp sanat yaplmtr. 187

65. GAZEL F'iltiit/F'iltn/F'iltn/F'iln 779. Br- mihnetden nihl-i kametim ham olmastm Baumuzdan sye-i serv-i kadn kem olmasn 780. Grmesem ruhsr kadd em laln dem-bedem mr bir an bir zeman bir lahza bir dem ohnasun 781. Gerd-i fhun azmi gerdnitdl kim bu kadr ile hre-i lem hemin s-i Meryem ohnasun 782. ltimas itdm sabdan ttiy ekdrmege Alama ey gz gubr- dergehi nem ohnasun 783. Sen tek fet geldgin bilmidi kim Hak'dan melek ltimas eylerdi kim lemde dem ohnasun 784. Dir imi zhid ki olmak aybdur rsv-y k Bu szi f itmesn rsv-y lem ohnasun 7 Ey Fuzl zevk-i derd-i ska noksan hayfdur htiyt it penbe-i dunda merhem ohnasun

188

65. GAZEL 1. Fidan gibi boyun mihnet yknden bklmesin. Servi gibi boyunun glgesi bamzdan eksik olmasn. Br, yk ve meyva anlamlarndadr. Meyvas olan aacn dallar yere eilir. Beyitte brn meyva anlam, nihai (fidan, ham) eri, bklm kelimeleri arasnda iham tenasp vardr. Saye, glgenin mecaz anlam yardm demektir. Saye her iki anlamyle de tevriyeli kullanlmtr. 2. Senin yzn, boyunu, gzn ve dudam her zaman grmezsem mr, bir an, bir zaman, bir lahza ve bir nefes dahi olmasn. Fuzl, sevgiliyi grmeden bir an bile yaamak istemediini anlatyor. An, tevriyeli olup, bir saniyelik ksa zaman ve cazibe anlamlarnda kullanlmtr. Cazibe anlam, ruhsar (yz) ile ilgilidir. Boy uzunluu dolaysyle zamanla ilgilidir. Lhza, gz ap kapayacak kadar ksa sre olup em (gz) ile ilgilidir. Dem, zaman ve nefes anlamnda tev-riyelidir. Nefes anlam lal (dudak) ile ilgilidir. Beyitte karlkl drt kelimeden oluan zengin, dzenli bir leff ner sanat yaplmtr. Ayrca, an, zaman, lhza, dem kelimelerinde iham- tenasp sanat vardr. 785. Ge ykselme deeri ile lemde sadece Meryem'in sa's mehur olmasn diye senin yolunun tozu ge kt. 786. Gzme srme olarak ekmek iin rzgrdan sevgilinin kapsnn topran getirmesini istedim. Ey gz! Alama da o toz slanmasn. 5. Melek, senin gibi fetin geleceini bilmi olmal ki, Tanrdan insann yaratlmasn istememiti. Kur'an'da, Bakara suresinin 30. yetine iaret edilmitir. yetin meali udur . Senin Rabbin meleklere ben yer yznde bir halife var edeceim demiti. Melekler, orada bozgunculuk yapacak, kanlar aktacak birini mi var edeceksin? Oysa biz seni verek yceltiyor ve seni takdis etmekte bulunuyoruz dediler. Allah ben phesiz sizin bilmediklerinizi bilirim dedi. 787. Sofu, aktan dolay leme rezil rsva olmak 189 ayptr demi. Bu sz yaymasn, kendisi leme rezil rsva olmasn. 788. Ey Fuzli! Ak derdinin zevkine noksanlk yakmaz. Sakn ak yarasnn pamuunda merhem bulunmasn (hakiki k ak yarasnn acsna katlanr, onu iyiletirmez).

66. GAZEL Flltn/F'iltn/F'iltiin/F'iln 789. Blbl-i dil glen-i ruhsrun eyler rz Tt-i can lal-i ekker-brun eyler rz 790. Nme-i ksd peymiyle ho olmaz htram z lebnden lehce-i gftrun eyler rz 791. Serv gl nezzresin n'eyler sana hayran olan nzunlan kadd-i ho-reftrun eyler rz 792. rz eyler ki men tek muttasl bmr ola Kim ki vasl- nerkis-i bmrun eyler rz 793. Hecr bmn tenm bd- sabdan dembe-dem Shhat iim shhat-i ahbrun eyler rz 794. Zulmet-i hecrnde bahmaz em'e emm merdmi Pertev-i ruhsr- pr-envrun eyler rz 795. rzmend-i vislndr Fuzl hastedil Vaslun ister devlet-i didrun eyler rz

66. GAZEL i l. Gnl blbl yanann gl bahesini arzu eder. Can papalara eker saan la'l gibi krmz dudan ister. I La'l ak istiare yaplarak dudak yerinde kullanlmtr. Dudan eker samas (eker-br), tatll ayn zamanda tatl szler sylemesi dolaysyledir. Papaan eker yedirilerek komturulduu iin eker ile ilgilidir. Beyitte gnl blble, sevgilinin yana gl bahesine, can papaana benzetilmi; glsen, blbl; papaan, eker kelimeleriyle tena-L sp yaplmtr. 1 2. Postacnn getirdii mektubun haberiyle gnlm ho olmaz. Sz syleyi tarzn gnl senin kendi dudandan (duymak) ister. 3. Sana hayran olan serviyi ve gl seyretmeyi ne yapsn? Yantv Isnla gzel yryl boyunu arzu eder. P Servi ile kad (boy), gl ile arz (yz) ilgisi dolaysyle dzensiz leff ner yaplmtr. 4. Senin hasta gzne kavumak isteyen kimse, benim gibi daima hasta olmay ister. _ Nergis, ak istiare ile gz yerinde kullanlmtr. Hasta gz, bay ii gn bakan gzdr. Nergis daima szgn, baygn bakan, bazen de tatl ehl gze benzetir. 5. Ayrlktan dolay hasta olan tenim shhat iin daima sabah yelinden, senin hakknda doru haber getirmesini ister. ' Shhat, sabk ve doruluk anlamlaryla kullanlarak cinas yapl mtr. Shhati ahbr, haberlerin ahinlii, doruluu demektir. B 6. Gzmn bebei ayrbk gecesinin karanlnda muma bakmaz. m Senin nurlu yznn n (aydnln) arzu eder.

R 7. Hasta gnll Fuzl, vuslatm istemektedir. Sana kavumay 191 } ister, yzn grmek mutluluunu arzu eder.

s p w r

59 ^ 8 lls?I & ~ el* is";"

s <n S l

I ft *
w

* 3 S g *B B ts e,

s?

& 9*

. r e 8-& f S
1

t l!
!

a ls l s i l E u -& 2 E- ^ r * ^S IS &S* 5 S sl'S

S I PS e 51 a & a p. . <a d. ie

s w

.t H % i
3

1 IU

9 M

! a ili B O < 3

194 68. GAZEL Mstef'iln/Fa'ln/Mstefiln/Fa'l n (Meful/F'iltn/Mef'l/F'iltn) 796. Merhem koyup onarma sinemde kanlu da Sndrme z elimle yandurduun er 797. Uym cnna gnlm ebruna dir meh-i nev Ne l'tibr ana kim semez karadan a 798. Kaddn gamnda servn sormaa za'f hlin Glzrdan kesilmez rmalarun aya 799. Dr tek din szmi her dem eitmek ister Bahrun mdm anunn shildedr kula 800. Zlfi siyeh sanemler olm senn esrn Ikunda her birimin z zlfi boyn ba 801. Ger mg dirse k ol by- zlfe saki Tnd olma bir kadeh vir ter eylesn dima 802. Devran havadisinden yoh bkmz Fuzl Dr'l-emnumuzdur mey-hneler buca

68. GAZEL 1. Gsmdeki yaray merhem koyup iyiletirme. Kendi elinle tn mealeyi sndrme. Ak ateiyle dalanm krmz yara aleve benzetilmitir. -s elinle sznde sihr-i hell vardr: Sndrme z elinle ve z elinle yandurduun era diye iki ekilde de anlam verilebilir. 2. Gnlm delilie uymu senin, kana yeni ay diyor. Karadan ak ayramayan kimsenin szne itibar edilir mi? Karadan ak seememek deyimini kullanarak ak ile yeni ay, kara ile de ka kasdedilmitir. Bylece leff ner sanat yaplmtr. 3. Senin boyunun gamyla servi (kskanlktan) yle zayflatm ki, halini sormak iin rmaklarn aya gl bahesinden kesilmez. Serv ince ve uzun olduu iin zayftr. Irmaklar da devaml ola-3 rak gl bahesinde akar. Bu yzden bir yerden aya kesilmek veya kesilmemek deyimini kullanan Fuzl gerek bu gazelde, gerekse dier rneklerde grld zere Trkedeki zengin deyimlerden yararlanarak eitli zek oyunlar yapan bir dil ustasdr. Hsn-i ta'lil sanat var, 4. nci gibi diinin szn iitmek iin denizin kula daima sahildedir. Sevgilinin dii denizden karlan inciden daha gzeldir. Dii hakknda sylenenleri duymak iin denizin kulann sahilde olmasnda tehis ve hsn-i talil sanat vardr. Sahil genellikle koy biiminde olduu iin kulak eklindedir. inde inci bulunan istiridyenin sahile kmasnn denizin kula olarak da dnlebilir.

803. Siyah sal gzeller senin sann esiri olmular. Senin aknda her birinin sa kendi boynuna bir ba olmu yani kendi salaryla senin akna balanmlardr. 804. Ey saki! k eer sevgilinin sann kokusuna misk derse, fkelenme. arap ver de diman tazelesin. Ter kelimesi taze ve ya demektir. Ya ve slak olan ey tazedir. Diman slanmas, tazelenmesi zihnin almas anlamndadr. Bunun aksi huk-dim (kuru dimall veya fsrde - dima (kurumu dimal) dr. 195 7. Fuzli, zamann olaylarndan korkumuz yok. Meyhanelerin kesi emniyet yerimiz, snamzdr.

69. GAZEL 69. GAZEL j, Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln U 805. Meni candan usandurd cefdan yr usanmaz m Felekler yand ahumdan murdum em'i yanmaz m 806. Kamu bimrna canan dev-y derd ider ihsan Nin klmaz mana derman meni bmr sanmaz m 807. Gamum pinhan dutardum men didiler yra kl ren Disem ol b-vef bilmen inanur m inanmaz m 808. eb-i hicran yanar cnum tker kan em-i girynum Uyadur halk efgnum kara bahtum uyanmaz m 809. Gl-i ruhsruna karu gzmden kanlu ahar su Habbm fasl- gldr bu ahar sular bulanmaz m 810. Degldm men sana m'il sen itdn aklum z'il Mana ta'n eyleyen gafil seni grge utanmaz m 811. Fuzl rind-i eyddur heme halka rsvdur Sorun kim bu ne sevddur bu sevdadan usanmaz m 1. Sevgili, cefas ile beni canmdan usandrd, cefa etmekten ken disi usanmaz m? nmn ateinden gkler yand-, muradmn mumu ha l yanmaz m? 812. Sevgili, btn ak hastalarnn derdine deva ihsan ettii halde bana niin derman etmiyor, beni hasta sanmaz m? 813. Gamm gizli tutardm, yre akla dediler. Bilmiyorum syle* sem, o vefasz inanr m, inanmaz m? 4. Ayrlk gecesinde canm yanar, alayan gzm kanl ya d ker. Feryd ve figanm halk uyandrr. Kara bahtm niin uyanmaz, bilmiyorum. Cann yanmas ve gzn ya dkmesi ack istiare yoluyla muma benzetilmitir. Yukarda da getii zere Fuzl, can iplie, cann yanmasn da mumun iindeki fitilin yanmasna benzetir. Talihsiz kii iin kara bahtl, talihli kii iin de baht uyank, deyimleri vardr. Fuzl'nin btn iirlerinde olduu gibi burada da Trke deyimlerle nasl canl bir iir dili yaratm olduunu grmekteyiz. 5. Gl gibi yanana kar gzmden kanl ya akar. Sevgilim! Gl mevsimidir, akar sular bulanmaz olur mu? Sevgilinin gle benzeyen yana, gllerin at bahar mevsimi ile, gznden akan kanl yalar da baharda sularn bulank akmas ile ilgili olup leff ner sanata yaplmtr. Ayrca gl ile kan arasnda renk dolaysyle tenasp sanat vardr. Gramerde geni zaman olan akar ile bundan yaplm olan akarsu arasndaki anlam deiikliinden yararlanarak cinas sanat yaplmtr. 814. Ben sana gnl vermemitim. Aklm sen 197 eldin. Beni ayplayan gafil kii seni grnce, beni aypladndan dolay utanmaz m? 815. Fuzul, daima halka rezil rsva olan lgn, bir rinttir. Bunun nasl bir sevda olduunu kendisine sorun, bu sevdadan

196

usanmaz m?

70. GAZEL 70. GAZEL Fe'ilti/Fe'iltn/Fe'iltn re'iln i Yr klmazsa mana oevr cefdan gayr Men ana eylemezem mihr vefadan gayr 816. Ey diyen gayre gnl virme ham mende gnl Ser-i zlfnde olan baht karadan gayr 817. Kld Mecnun kimi ohlar heves-i k vel Dymedi derde men-i b-ser pdan gayr 818. Mg-i in zlfn ile eylese da'v ne aceb Ne olur yzi kara kulda hatdan gayr 819. Lebine eme-i hayvan dimezem kim lebimin Var min cana deer feyzi bekadan gayr 820. H kim bilmedi tahkik ile azm srrn Srr- gayb ne bilr kimse Huda'dan gayr 821. Ey Fuzl bize takdir gam itmi rz Klalum sabr nedr re rzdan gayr 1. Sevgifi, bana cevr ve cefadan baka bir ey yapmazsa, ben de ona sevgi ve vefadan baka bir ey eylemem. Cevr cefa ile mihr vefa arasnda tezat yaplmtr. 2. Ey bakasna gnl verme diyen sevgili! Senin salarnda olan baht karadan baka hani bende gnl? An gnl dalma sevgilinin salarnda olup kendi yannda deildir. Gnle baht kara demesi talihsizliinden dolaydr. Sa ile kara arasnda renk dolaysyle ilgi kurulmutur. 3. Mecnun gibi, ok kimseler aka heves etti. Fakat ben yok suldan baka kimse ak derdine dayanamad. B-ser p basz ayaksz demek olup hibir eyi olmayan sefil kimse anlamnda kullanlr. 4. in miski senin san ile iddiaya girse buna alr m? Yz kara kulda hatadan baka ne bulunur? Yz kara sulu kimse demek olup, kusur, yanl anlamnda hata kelimesiyle ilgilidir. Hata kelimesi de tevriyelidir. Hatann yanl anlamndan baka, miski ile tannm olan in'in batsndaki Htay veya Hata denen lkedir. Miskin rengi siyah olmas dolaysyla yz kara kul. denerek kinaye sanat yaplmtr. Trk, in, Hata kelimelerinde iham- tenasp sanat vardr. 5. Sevgilinin dudana b- hayat emesi demem, nk senin dudann lmszlk balamaktan baka, bin derde deva feyzi var dr. eme-i hayvan veya b- hayat emesi: Suyunu ien kimsenin lmszle kavutuuna inanlan bengisu emesidir. Feyz, bereket,

198

bolluk demektir. 6. Hi kimse aznn srrn aratrmakla bilemedi Gayb srrn Allah'tan baka kimse bilmez. Srr- gayb: Bilinmeyen lemler demektir. Gayb kelimesi tevriyelidir. Az, sr, gayb kelimeleri birlikte kullanlarak iham- tenasp sanat yaplmtr. Tahkik, srr- gayb, Huda kelimeleri de birbiri ile ilgili olup tenasp sanat vardr. 7. Ey Fuzl, kader bize gam ksmet etmi. Sabredelim, kadere 199 raz olmaktan baka are yoktur

71. GAZEL 71^ GAZEL 829. Senin mahallende (kynde) beldan baka bir ey elde ettiim yok. Aknn yolunda yok olmaktan baka bir maksadm yok. 830. Gam meclisinin neyiyim. Ey ah! Kuru cismimde heva ve hevesten baka ne bulursan yele ver, yok et Fuzl, zayflam vcudunu neye benzetmitir. Heva kelimesi tev-riyelidir. Kuru bir kam olan neyin iinde nasl sadece hava, yani neyzenin nefesi varsa, Fuzl'nin de ney gibi kuru vcudunda ak ve arzudan baka bir ey yoktur. h, hava, yel kelimeleriyle iham tenasp sanat yaplmtr. 831. Ey kanl gzyan! Ayrlk gn yzme perde ek de gzm o ay yzlden baka kimseyi grmesin. 832. Kimsesizliim o dereceye vard ki, etrafmda bel burgacndan baka dnen kimse yok. Birinin evresinde dnmek (izginmek) bir deyim olup o kimsenin etrafnda kendisiyle ilgilenenlerin bulunmasdr. Fuzl'nin etrafnda dnen burgaca (girdab) benzettii bellardr. nsan suda burgaca yakalanrsa boulur. Fuzl hem yalnzln, hem de belnn iinde boulup kaldn sylyor. Burga ile dnen kelimeleri ilgilidir. 5. Bana gnl ateinden baka kimse yanmaz. Sabah rzgrndan baka kapm aan kimse yoktur. 8. Ey dalga! Gzmn ya zerindeki kabarc bozma. nk gzya seli bu binadan baka hibir imaret brakmad. maret, yap, bina demektir, zellikle yoksullara yemek datlan a evine denir ki, genellikle zeri kubbeli olur. Fuzli, gzya selinin zerindeki kabarc ekli yuvarlak olduu iin imarete benzetmitir. Beyitte gzya seli, bayndr bir yer brakmad, her yeri ykt anlam ile birlikte yoksulara yemek datlan imaret kelimesini de kastederek tevriye yaplmtr. 7. Fuzli! Ak meclisinde nasl ah etmeyeyim. Neyde sesten baka ne fayda bulunur. Bu beyitte de Fuzl kendisini neye benzetir. Neyin insana salad yarar yalnzca sadasdr. Ney gibi Fuzl'nin de ak meclisinde ettii ahdan baka kimseye bir yarar yoktur. Meclis, ney, ada kelimeleriyle tenasp sanat yaplmtr.

Fe'iltiin/Fe'ilttin/Fe'iltn/Fe'iln 822. Hslum yoh serM kuyunda beldan gayr Garazum yoh refc-* kunda fenadan gayn 823. Ney-i bezm-i ga*em ey h ne bulsan yile vir Oda yanm kur cismmde hevdan gayr 824. Perde ek ihre**e hicran gni ey kanlu sirik Ki gzm grmeye ol mh-Iikdan gayr 825. Yetdi b-keslig*** ol gayete kim evremde Kimse yoh izgi**e gird-b- beldan gayn 826. Ne yanar kimse *nana te-i dilden zge Ne aar kimse tapum bd sabdan gayn 827. Bozma ey mevc gzm ya habbn ki bu seyl Koymad h imaret bu binadan gayn 828. Bezm-i k ire fuzl nice h eylemeyem Ne temett' bul**""* neyde saddan gayn

201

72. GAZEL F'iltn/F'iltn/F'iltn, F'iln 833. Hayret ey bt sretn grdkde ll eyler meni Sret-i hlm gren suret hayl eyler meni 834. Mihr salmazsm mana rahn eylemezsin munca kim Saye tek sevd-y zlfn py-ml eyler meni 835. Za'f- tli* mni'-i tevfk olur her nice kim ltifatm rzmend-i visal eyler meni 836. Men ged sen saha yr olmak yo h amma n'eyleyem rz ser-gete-i fikr-i muhal eyler meni 837. Tr-i gamzen atma kim barum deler kanum tker Akd- zlfn ama kim fte-hl eyler meni 838. Dehr vakf itmi meni nev-res cevanlar kna Her yeten mehve esr-i hatt u hl eyler meni 839. Ey Fuzl klmazam terk-i tark-i k kim Bu fazilet dhil-i ehl-i keml eyler meni

72. GAZEL 1. Ey put gibi gzel sevgili! Senin yzn grdm zaman hayretten dilim tutulur. Halimi o ekilde gren beni resim sanr (resim gibi cansz donup kalrm). Bt, put demektir. Put resimleri ve heykelleri gzel yapld iin bu beyitte olduu gibi istiare yoluyla gzel anlamnda kullanlmtr. 2. Sann sevdas beni bunca zamandr glge gibi ayak altnda srndrr de sevgi gstermez, merhamet etmezsin. Mihr gne ve sevgi anlamlaryla tevriyell kullanlmtr. Mihr (gne), saye (glge), pyml (ayak altnda srnme, inenme) kelimelerinde iham tenasp vardr. Sevdann bir anlam da siyahlk demektir. San siyahl ile glge renk bakmndan ilgili olup burada da iham- tenasp sanat vardr. 840. ltifat etmen, bana visali (sana kavumay) arzu ettirir ise de talihsizliim bu yardma engel olur. 841. Ben yoksul, sen padiaha arkada olamaz ama arzu olmayacak dncelerle bam dndryor. 5. Yan bak okunu atma ki, barm deler, kanm dker. Sa ma dmn ama ki, beni perian eyler. Gamze (szgn yan bak) oka benzetilmitir. Tir (ok), delmek, kan dkmek kelimelerinde tenasp vardr. Akd (dm) ile afte - hal (hli perian, dank olan) arasnda tezat, san dmnn zlmesi ile afte - hal arasnda tenasp sanat vardr. 6. Felek beni yeni yetimi gzellerin akna vakfetmi. Bu yzden her yeni yetien ay yzl gzel, beni yzndeki ayva tylerine ve benine esir eyler. Yeten kelimesi tevriyelidir. Hem yeni yetien hem de gelen anlamlarndadr. Yz aya benzetilmitir. Gzellik unsurlarndan olan ben ile ayva tylerinin siyahlklar bakmndan birbirleriyle ilgili olduu gibi ayn parlakl jle de tezatldr.

202

203 7. Ey Fuzli! Ak yolunu brakmam. nk bu erdemlilik, beni olgun kiilere dahil eder, onlarn arasna koyar.

73. GAZEL 73. GAZEL Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 842. Gnl yetdi ecel zevk-i ruh- dil-dr yetmez mi Aard my- ser sevd-y zlf-i yr yetmez mi 843. Yetrdi bam gerdn ayaa br mihnetden Hayl-i halka-i gs-y anber-br yetmez mi 844. Sana yetdi ecel peymnesin n itmee nevbet Hev-y em-i mest gamze-i hun-hr yetmez mi 845. Yeter old kulaa bang-i rhlet dehr bandan Ne durmsen tem-y gl-i ruhsr yetmez mi 846. Yeter cem' eyle br- ma'siyet tayir-i etvr it Haya kl yoh mdur insaftn ol kim var yetmez mi 847. Hidyet menziline yetdiler sa'y ile akranm Dallet ire sen kaldm sana ol r yetmez mi 848. Fuzl dime yetmek menzil-i maksda mkildr Dutan dmm- er'-i Ahmed-i Muhtar yetmez mi 849. Ey gnl! Ecel geldi yaklat, sevgilinin yanann zevki artk yetimez mi? Sa aard, yrin sann sevdasn ekmen kfi deil mi? 850. Felek, mihnet yknden ban ayana erdirip seni iki bklm etti. Sevgilinin anber gibi koku saan sann halkasn daha ne kadar hayal edip duracaksn? Srtnda ar yk tayan kimsenin ba nerdeyse ayana yaklar, vcudu bir halka biimini alr. Felek Fuzl'ye yle ok mihnet yklemitir kt onu tamaktan beli bklm, vcudu deta bir halkaya benzemitir. Byle olduu halde hl gzellerin sann halkasnn hayli ile vakit geirmektedir. 3. Ecel kadehini ime nbeti sana geldi. Sevgilinin sarho gznn ve kan ien szgn yan baknn arzusu yetimez mi? Sevgilinin gzne mest (sarho) sfatnn verilmesi baygn bak dolaysyledir. Divan iirinin gzellik anlayna gre de baygn bak beenilir. Peymne, n etmek, mest kelimelerinde tenasp vardr. 4. Dnya bandan kulana g davulunun sesi geldi. Daha ne duruyorsun, gl gibi yana seyrettiin yetimez mi? Eskiden kervanlar belli bir sre yolculuktan sonra dinlenmek iin konaklarlar, yola klaca zaman herkesin hazrlanp toplanmas iin davul alnarak duyurulurmu. 851. Gnah ykn topladn yetiir, tavrn deitir. Utan, insafn yok mu, mevcut gnahn sana kfi deil mi? 852. Yaknlarn alarak doruluk yerine eritiler. Yanlg iinde sen kaldn, bu utan, sana yetimez mi? 7. Fuzl! istenilen yere ulamak gtr deme. Ahmed-i Muhtar (Hz. Muhammedi in eriatnn eteine yapan istedii yere ulamaz ma? (Elbette ular). 205

861. BEYTLER 853. Hl mkildr anda kim bir ola Sahibi hkm sahibi da'v 854. Ey Fuzl odlara yansn bist- saltanat Yidr andan Hak bilr bir ke-i klhan mana 855. Cn dil kaydn ekmekden zm kurtardun Can cnneye itdm dili dil-dra feda 856. Fuzl ister isen izdiyd- rtbe-i fazl Diyr- Rmi gzet terk-i hki Badd it 857. Nola ger kocsa miynun kemer-i zer gsth Getrp ohlan ortaya zer eyler gsth 858. Meni gel ldrp kurtar beldan nld ey huni Ne sende merhamet efkat ne mende sabr u takat var 7 Seher blbller ef gam degl b-hde glende Fuzl nle-i dil-szma heng dutmlar S Cam kim cnn in sevse canann sever Cm in kim ki canann sever cann sever 9 Ey Fuzl yr eer cevr itse andan incime Yr evri ka her dem mahabbet tazeler 859. Va'de-i lutfun o amma baht yr olmaz ne sd Gl bittirmez b- irin virmek ile hk-i sr 860. Menden Fuzl isteme e'r- medh zem Men kam hemse szm knedr 206

BEYTLER Karar veren hakim ile davac ayn kii olursa,

durum ite o vakit gtr. 862. Ey Fuzuli! Saltanat dei atelere yansn. Allah 'bilir benim iin bir klhan kesi ondan daha iyidir. 3. Can cnneye, dili (gnl) dil-dra feda edip cana ve gnle bal olmaktan kendimi kurtardm (cann ve gnln derdini ekmekten kurtuldum!. Cnne ve dil-dr her ikisi de sevgili demektir. Cn, cnne, ve dil, dil-dr kelimelerindeki alliterasyon, itikak ve yaran cinaslarla salanmtr. 863. Fuzl! Eer fazilet mertebenin artmasn istiyorsan, Anadolu lkesine gitmeye bak. Badat topran terket. 864. Altn kemer eer kstahlap senin belini kucaklarsa, buna almaz. nk altn birok kimseleri zengin edip ortaya kararak onlar kstahlatrr. 6. Ey kan dkc (gzel)! Gel beni ldrp beladan kurtar. nk ne sende merhamet, efkat ne de bende dayanacak sabr ve ta kat var. 7. Seher vakti blbllerin gl bahesinde feryad etmeleri bou na deildir. Onlar Fuzl'nin gnl yakan inlemelerine ahenk tutmu lar. 8. Bir kimse kendi cann cananna vermek iin severse, canann se viyor demektir. Canann can iin seven kimse ise, kendi cann seviyor dernek tir. Fuzli can ve canan kelimeleriyle sz oyunu yapmtr. tikak sanat vardr. 9. Ey Fuzli! Eer yr sana cefa ve cevr ederse zlme.

nk sevgilinin a cefa ve cevr etmesi n sevgisini her an tazeleyip ar trr. 10. ok ltuf va'dinde bulunuyorsun ama ne fayda ki talihim ba na yr olmuyor. orak toprak tatl su vermekle gl bitirmez. Fuzli sevgilinin ltuf va'detmesini tatl suya, kendi talihsizliini de orak topraa benzetiyor. 11. Fuzul! Benden vg ve yergi iirleri isteme. Ben m, benim 207 szm de daima kanedir.

865. Can virmeyemmi gurbete kim bm-i ta'neden Yd- vatan fignuma sensz bahnedr 866. Fuzli lem-i fakr u fenada mn'im-i vaktem Diyr- meskenet nakd kanat mlk malumdur 867. Ik aybm bilpsen hner ey zhid-i gafil Hnerim ybdur amma didgn ayb hnerdin* 868. Sa'det-i ezel kbil-i zeval olmaz Gne yir stine dmekle py-ml olmaz 869. Bu gamlar kim menm vardur ba'rn basma koysan kar kfir cehennemden gler ebl-i azb oynar

870. Ey hill-i yd glibdr sana ebr-y yr Hsn-i suret sende bir var ise anda iki var 871. Tarki fakr dutsam tab' tbi' nefs rm olmaz Gm klsam taleb esbb- cem'iyyet temam olmaz 872. Mnd-i skiyem kim lutf ehl-i zevka d'imdr Ne hsl ehl-i zhdn efkatinden kim mdm olmaz 873. Didm uska cevr itme didi ol hbkr ah Siyset olmaynca k mlkinde nizm olmaz 874. Ehl-i terkn kuhyuz oldur bize candan aziz Ysuf ise hod-fr anunla yoh bzrumuz 208

12. Gurbette bulunmaya nasl caa vermem (gurbeti seve seve is terim). nk senin ayrlnda, ayplanma korkusuyla, vatan hasretini bahane ederek feryad ediyorum. 13. Fuzl, kendi fakirlik ve yokluk leminde yamann zengini yim. Sknet diyar param, kanat de mlkm ve malmdr. 14. Ey gafil sofii, ak ayplamay hner sayyorsun. Senin bu hnerin ayptr ama ayp dediin ak hnerdir. kinci msrada akis sanat vardr. 15. Tanrnn ezelde takdir ettii mutluluk son bulmaz. Gnein yer stne dmekle gne ayak altnda inenmi saylmaz. 16. Bende bulunan bu gamlar devenin basma koysan kfir ce hennemden kar azab ehli (sevincinden) gler oynar. Kur'an'daki A'raf suresinin 40. ayetine iaret edilmitir. Meali udur: .... deve ine (deliinden gemedike cennete de giremezler... Fuzli'nin gam o kadar oktur ki bu gamlar devenin bana konsa, deve gam yknden ine deliinden geecek kadar klp incelir. 17. Ey bayram gn grnen hill, sevgilinin kann gzellii senden stndr. nk ekil gzellii sende bir varsa, onda iki vardr. Sevgilinin yz bayram gnne, ka da bayramn Ok gn grnen hilale benzetilmitir. Bayram nasl insana sevin ve mutluluk verirse, sevgilinin yz de a yle mutluluk verir. Sevgilinin hill gibi ince iki ka vardr. Oysa, bayram gn gkte grnen hill bir tanedir. 18. Fakirlik yolunu tutsam yaratlm buna uymaz. Nefsim de bana boyun emez. Zenginlik istesem huzur sebepleri bir araya toplanp tamam olmaz. 19. Sakinin mridiyim. nk dert ehline onun lutfu devamldr. badet ehlinin efkatinden bir ey elde edilmez. Zira onun efkati de vaml deildir. Mrid birine isteyerek balanan, bir tarikata giren dervitir. Mrid ile ehl-i zhd arasnda tenasp vardr. Mridin tekkede, zahidin mes-ddde bulunmalar dolaysyle tezat da dnlr. Mdm tevriyeU Aup devaml ve arap anlamlarndadr. Sakinin lutfu devamldr. Oysa arap olmada iin zahidin efkatinden ne elde edilir anlamna da geir. 20. klara zulm ve cevretme dedim. O gzeller padiah da ak lkesinde ldrme olmaynca dzen olmaz dedi n sevgilinin zulm ve evrini ekmesi ve sonunda ak derdiyle lmesi akn kanunudur. Ak lkesinin dzeni budur. 21. Biz dnyaya nem vermeyip onun nimetlerini terkedenin kuluyuz. O bize candan daha azizdir. Yusuf da olsa, kendim satanla bizim ab} veriimiz yoktur. 209

875. Ey Fuzl muttasl devran muhalif dr sana Galiba erbb- isti'dd devrn istemez 876. Her kayd olursa mahz- beldur ki blble Ger h- glden olsa kdret virr kafes 877. Sret-r olma tahsl-i kemli ma'n it Kim behyim nev'in itmez demi zer-beft ul 878. Feryd ki ber virmedi b-dddan zge Gz yaum ilen besledgm turfa nihlm 879. Budur fark gnl maher gninn rz- hicrandan Ki ol can dnderr cisme bu cismi ayrur candan 880. Sensz olman ayru mihnetden beldan bir zaman El-aman hicran bel v mihnetinden elaman 881. Bu ne idr ki bizi ine gibi inceldp Salur iplik kimi her dem bir uzun sevdaya 882. Yrmemiz arak meclis ire bade ile Haram-zdeni koyman hell-zde ile 883. Bildm tarki k hatar-nkdr veli Ben dnmezem bu yoldan lm olsa gayeti

Hod-fr kendini satan, kendini beendirmeye alan kimse. Yusuf Peygamber'in hikyesin* telmih yaplmtr. Yusuf P^f^ ** ildii, sonra da Msr'a aziz, y^ sultan olduu iin Yusuf, azz, bazar kelimeleriyle tenasp sanat yalamtr. r.(hft . ve_ 22. Ey Fuzli! Devir daima senin isteklerine kar. Galiba o ye ^^Her netaSursa oW insan iin belmn ta kendisidir. Zira blbln kafesi gl dalndan (ia olsa ona keder verin - Kafes blbln zgrl&n engeeyen bir ba bir kayttr. Bl hfil sh- gl ve kafes arasnda tenasp vardr. bl. ah gu grn ssietae ^^ olgunluk fc^ unku ul altn srma ile dokunmu da oka hayvan ksmn insan y*Pma\ & Feryad ki. gzmn yaS e beslediim o taze fidan zulmden b^aFSebu:aTa^duu *, feryad kelimesinde daima me, yakarak yani yarm ses (yani bir ak heCe) mikdan uzatarak ^feryad K am Tuhfe (yeni taze), njhl, ber, gzya suyu de beslemek bir hirlerivle ilgili olup tenasp sanat yaplmtr. 26 Ey gnl! Aynlk nnn maher gnnden fark! budur ta. maher gn, cisme cam yeniden getirir. Ayrk gn ise can, asimden ayrr. Tebih ve tezat sanattan vardr. ,m 27 Sensiz mihnetten Ve skmtdan hibir zaman ayr olmam. Avrgn belasndan ve mihnetinden bktm usandm artk. AynS Bu nas bir itir ki, bizi ine gibi incelterek phk gibi uzun br "5i3* * Vcudunu zarflatp ine * """,! de. JSui itir ki. onu iplik gibi uzun * "*^ ve sevda iplie benzetilerek tenasp sanat yaplmtr. &e;aa ZZ2 sya! demektir. FuzU, akuu ineye taklan uzun siyah bir pUk ^ISSlfSS arapla oirlikte sunmaynz. Haram - zadeyi hell-zade ile bir araya kobaynz Mslmanlkta gBeyitte haramzade *raP, hell-zde rakdr, MUM nah olan iki Kur'an'da h*mr olarak geer. Hamr arap gm** l^k Xdan iki olduu im haram olan ^^iJ^^TJS, ^iara, yapman FuzU ^^ %?2L zade. iyi kii haram-zde kt kii ^^ JJ^*^ vardr, arada bulunmalar uygun grlmez. Beyitte leff ner san

30. Ak yolunun tenseli olduunu anladm. lAkn sonu lm de olsa, ben bu yoldan dnmetn. 211 210

MSEDDES MSEDDES Mef'l/F'ilt/Mef'l/F'iln I 884. Dn saye sald bauma bir serv-i serblend Kim kaddi dil-rb idi reftan dilpesend 885. Gftra geldi n-geh aup la'l-i n-hand Bir piste grdm anda tker rze rze kand 886. Sordum meer bu drc-i dehendr dldm didi Yoh yoh dev-y derd-i nihnun durur senn II 887. Emi hilli stine tarf- klahm oh dil-ikestenn ge yetrmi ahm 888. Zlfin datd gizledi ebr ire mhn Grdm yzinde halka-i zlf-i siyahm 889. Ol pi tbi oh ne resendr didm didi Devr-i ruhunda rite-i cnun durur senn III 890. Virmi fr em'-i ruhi gn erma Salm ikest serv-i kadi gl budana 891. Dn serv tek basanda kadem gz bulana Bir nice hardan elem irmi ayana 892. Gl bergine batan ne tikendr didm didi Mjgn- em-i ek-fenun durur senn 212 I Dn boyu gnl kapan, yry gnln istedii gibi, ba yksek bir servi (sevgili) bama glge sald. Tatl tatl tebessm eden dudan birden bire ap konutu. Onda para para eker dken bir fstk grdm. Yoksa bu az kutusu mudur diye sordum. Yok yok senin gizli derdinin devasdr dedi. Divan edebiyatnda az fsta (piste) benzetilir. Azn tatl szler sylemesinden fstk ekeri hatrlatlmaktadr. Kutu gibi az sz de azn kkln ve gzelliini ifade etmek iin kullanlr. ikest salmak-. Bir eyi rabetten kymetten drmektir. II Klahn hill kann stne emi, ok gnl krk an ahun ge karm. San datt, ayn (yzn) bulut (sa) iine gizledi. Yznde siyah sann halkasn grdm. O kvrmlar ok (san) nasl bir iptir dedim, yznn devrinde senin cannn ipliidir, dedi. Devir kelimesi tevriyeli olup sevgilinin gzelliinin zaman ve yznn yuvarlakl kastedilmitir. III Yznn mumu, gne erama k (parlaklk) vermi. Boyunun servisi, gl aacna rabeti kesmi. Dn gz pnarna servi gibi ayak basnca (yani onu grnce) ayana pek ok dikenden ac erimi (ayana diken gibi kirpikler batm). Gl yaprana batan hangi dikendir, dedim. Senin gzya saan kirpiklerindir dedi. era, mum ve lamba gibi k veren ey olup Arapas me'aledir. ra bu kelimenin bozulmu eklidir. Diken (har) kirpie benzediinden ak istiare yaplarak kirpik yerine kullanlmtr. 213 Sevgilinin aya gl vaprana benzetilmi olup istiare yaplmtr.

IV 893. Seyr ile sald baa gzer ol semenizr Env'- zb znet ile fasl- nevbahr 894. Tkmi gl zre snbl-i gs-y mgbr Yahm latf ayana gl-berg tek nigr 895. Nesrine reng-i lle nedemdr didm didi Gamzem hadengi tkdgi kanun durur senn V 896. Dmi izan zre mu'anber selsili f te-hl idp nice bsabr u brdili 897. Aklumn vlih eyledi ekl em'ili Gz grdi kametin dil cn old m'ili 898. Veh bu ne turfa serv-i emendr didm didi Manzr- dde-i nigernun durur senn VI 899. Seyl-i sirikm old revn hk-i kyma Can vlih old la'l-i leb gft gyna 900. Dil ddi dm- silsile-i mg-byna Ol lahza kim satad gzm zlf ryna 3 Akreb meh-i, mnre vatandur didm didi Vehm eyle kim hatarlu krnun durur senn VII 901. Dn subh-dem ki lle v nesrin salup nikb Gl cibresinden ald sab perde-i hicb

902. Glzra hd seyr ile ol rek-i f itb ebnem nisrn itdi yk l'l'-i ho-b 903. Bunlar nedr ne drr-i Adendr didm didi Epsem Fuzl ek-i revamn durur senn

IV O vasemin yanakl gzel, bahar mevsiminde ssler, ziynetler iinf^taahceve gitti Yznn stne misk kokulu san dokdegeSva^aMinS gzel ayana kna yakm. Nesrin (beyaz ySng^rnSefSle rengindedir, dedim. Szsn yan babnn dokt senin kanndr dedi. V Yznn zerine anber kokulu salar dm, gnln kaptu-m^ &ZZ2E<EZ ** ** yle grnmtr, dedi. Sekl ema:nsanmfiziM grn ve huylml^adm Burad^ekl email klielemi bir ikileme olup sevgilinin grn anlamndadr. ,im seveffinin mahallesinin toprana akt. Can koGozya elM^J ^ ^ o]du. canl ^t konunasumvelalgb^z^a^gu^ e ankar3atg rpaSC^ptTiSrrnrdedim.Sakm, Bu senin ^ tehlikeli bir yaknlktr dedi. ^n vzn zerinebulunmas dklmesi, aym Akrep burcunda ^^ jam yuzun zenne arada bulunmafil VII durumuna ur. benzetib^.^nom^^j^ ^^ durumuna kran demr. Kran' * ^^^^ Akrep zararl bir ^'JI'KSS ouumn^ tebHk^i bir kranDn sabahleyin nesrin ve lle yznden rty gJ^SJbj* rzgn gln yznden * SSSS^

SSm^uzS ^karma, sus senin akan gozyandr. ded, Aden. Yemen sahilinde incisi ile tannm yerin amdr. 215

,hwrettel

MSEDDES Mef'iln/Fe'iltn/Mef'iln/Fe'iln I 904. Menem ki kfile-slr- krbn- gamem Msfir-i reh-i sahr-y mihnet elemem 905. Hakir bahma mana kimseden sanma kemem Fakr-i pdieh s ged-y muhteemem 906. Sirik taht- revndur mana v h alem Cef v cevr mlzm bel v derd haem II 907. Ne mlk ml mana virse cerh memnnem Ne mlk mldan vre klsa mahznem 908. Egeri mflis pest muhakkar u dnem Dem--dem eyle hayl eylerem ki Krnem 909. Gnlde nakdi vefa genci lk pinhn Gzm hzne-i lal gher vel fni III 910. Hayt sarf idben derd klmsam hsl Sirik-i l ruh- zerd klmsam hsl 911. Zamir gzgsine gerd klmsam hsl Tab'at-i seg-i eb-gerd klmsam hsl 912. m kara gice t subh nle v feryd Ne virseler ana kir ne klsalar ana d IV 913. irik-rz gl-endmlar hevsyile ikeste-hl siyeh zlfler belsyile 914. Zamane ire gam- k mcersyile Heme malaha tum zgeler rzsyile 915. Ne devr-i gerdi-i gerdn menm murdum ile Ne gyet-i emelm hsn-i i'tikdum ile 216

MSEDDES

Ben gam kervannn kafile baym. Mihnet ive elem sahras yolunun yolcusuyum. Beni hakir grme, herkesten aa olduumu sanma. Ben padiah gibi fakir, muhteem bir yoksulum. Bana gzya yryen taht, h bayrak, cefa ve cevr yakn adamlarm, bela ve dert askerleri mdir. II Felek bana mlk ve mal verse memnun olmam. Maldan ve mlk-den ayrsa mahzun olmam. Her ne kadar parasz, aalk, hakarete u-ranu ve alak isem de her an yle hayal eylerim ki, sanki Karun'um. Gnlde vefa hazinesi var, fakat gizlidir. Gzm la'l ve gevher hazinesidir, lakin geicidir. m Hayatm harcayarak dert elde ettim. Kanl gzya ile sar yz elde ettim. Kalp aynasna toz (keder) kondurdum. Gece dolaan kpein huyunu aldm, iim karanlk gecede sabaha kadar inleme ve feryattr. Ne verseler ona krederim, ne yapsalar ona sevinirim. IV Gl endaml gzellerin akyla gzya samaktaym. Siyah salar belas ile hailim periandr. Bu zamanda halk iinde ak macerasnn gam ile iim daima bakalarnn rzas zeredir. Ne felein dnmesi benim muradm zeredir, ne de bitmeyen arzularm inancmn gzelliine uygun olarak sonulanr. 217

V V 916. Hasd sret-i ahvlme nazar klmaz Cef klur men-i b-reye hazer klmaz 917. Sanur ki nle v zrum ana eser klmaz An mrur ile lemde der-beder klmaz 918. Zemne ire mcerrebdr intikm- zemn Heme yahya yahi virr yamana yaman VI 919. Hoem ki hme-i takdr-i zid-i mte'l Vcd levhine tasvir idende sret-i hl 920. Rakam klan eer idbrdur ve ger ikbl Olur tagayyr ana gayrden bir emr-i muhal 921. Sa'det-i ezel kbil-i zeval olmaz Gne yir stine hem dse py-ml olmaz VII 922. Azz-i Hak hased-i dmen ile olmaz hr Hasd hilesi ikbli eylemez idbr 923. Egeri glbne gh hazandan fet var Tedrk eyler ana kibet nesm-i bahar 924. Garaz ki her kim ezelden olursa devletmend Muhldr yete sr- devletine gezend VIII 925. Egeri bir nice gn iktiz-y lem-i dn Cihanda eyledi ikbl ryetini nign 926. Zemne sret-i ahvlm itdi diger-gn Vefa hatna kalem ekdi erh-i bukalemun 927. Knn zemne ol ahvlden pemandur Egeri kfir idi hliy mselmandur IX 928. Fuzl eyledgn ahdne vefa klgl Yeter ikyet idp erh-i mcer klgl 929. Vcdum hedef-i nvek-i bel klgl Kamu ceflara sabr eyleyp du' klgl 930. Kim ola dost rzas hemin sana hsl Rz-y dstdur asl- temett' ey gafil 218

Hasetci halimin nasl olduuna bakmaz. Ben aresize ekinmeden cefa eder. Alayp inlemenin ona tesir etmeyeceini, zamanla onu lemde perian klmayacan sanr. Zamann intikam ald tecrbe edilmitir. O, daima iyiye iyi, ktye kt verir. VI Yce Tanrnn takdir kalemi vcut levhasna halimin eklini tasvir ettiinde eer mutsuzluk veya eer mutluluk yazm ise, bakasnn onu deitirmesinin mmkn olmadndan dolay mutluyum. Ezeli saadet sona ermez, gne yere dse de ayak altnda inenmez. VII Allah'n aziz etii kii, dmann hasedi ile hakir olmaz, Haseti-nin hilesi mutluluu mutsuzlua evirmez. Her ne kadar gl aacna bazan sonbahardan afet eriirse de bahar rzgar sonunda ona yardm eyler.

Maksat udur ki, bir insan ezelde devletli, muth ise onun devletine zarar gelmesi mmkn deildir. VIII Her ne kadar, nice gnler alak felek, her zamanki gibi dnyada mutluluk bayram baaa etti. Zamane halimi (suret-i ahvali deitirdi. Bukalemun (Bulduu yere gre renk deitiren kk bir hayvan) gibi durmadan deien felek vefa yazma kalem ekip sildi ise de imdi zamane o durumdan pimandr. Her ne kadar kafir idiyse de imdi Mslmandr. IX Fuzli, ahdine vefa gsterip verdiin szde dur. Maceram anlatp ikyet ettiin yetiir. Vcudunu bel okuna hedef et. Btn cefalara sabr gsterip dua et ki. dostun daima rzasn kazanasn. Ey gafil! (Dnyada) elde edecein asl kazan dostun rzasdr.

219

MURABBA Mef'ln/Mtr^'ln/Mef'ln/Mef'ln I 1 .Peran-hln oldum sormadm hl-i pernum 931. Gammdan derde ddm klmadm tedbr-i dermnum 932. Ne dirsin rzgrum beyle mi gesn gzel hamm 933. Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnm II 934. Esr-i dm- kun olah senden vefa grmen 935. Seni her handa grsem ehl-i derde in grmen 936. Vefa v ainalk resmini senden reva grmen 937. Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum III 938. Deer her dem vefsuz cerh yayndan mana min oh 939. Kime erh eyleyem kim mihnet endh u derdm oh 940. Sana kald mrvvet senden zge hi kimsem yoh 941. Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum rv 942. Gzmden dem-be-dem barum ezp yaum kimi gitme 943. Seni terk itmezem n men meni sen dahi terk itme 944. nen hem zlim olma men kimi mazlm ncitme 945. Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum V 946. Kat gnln neden bu zuhn ile b-dda rgbdur

947. 948. 949.

Gzeller sen tegi olmaz cef senden ne vcibdr Senim tek nazenine nazenin iler mnsibdr Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum

MURABBA I Senin, perian halli bir an oldum. Perian halimi sormadn. Gamndan derde dtm, Derdime derman aramadn. Ne dersin zamanm hep byle mi gesin gzel hanm. Gzm canm efendim, sevdiim devletli sultanm, II Aknn tuzann esiri olal senden vefa grmem. Seni her nerede grsem dertlilere dost grmem. Vefa ve dostluk detini sana uygun grmem. Gzm canm efendim, sevdiim devletli sultanm. III Vefasz felein yayndan bana her an bin ok deer. Pek ok olan derdimi, kaderimi, mihnetimi kime anlataym. Bana iyilik yapacak ancak sensin, Senden baka kimsem yok. Gzm, canm efendim, sevdiim devletli sultanm. IV Daima barm paralayp gzmden gzyam gibi gitme. Ben seni brakmam, sen de beni brakma. Pek o kadar da zalim olma, zulme uram olan benim gibi susuzu unutma. Gzm, canm efendim, sevdiim devletli sultanm. V Kat gnln bu zulm ile adaletsizlii neden bu kadar ok istiyor. Gzeller senin gibi olmaz, cefa etmek sana yakmaz. Senin gibi nazlya nazik iler yarar. Gzm, canm efendim, sevdiim devletli sultanm. Kat kelimesi tevriyeli olup ta gibi sert ve ok anlamlarndadr. 221

220

VI 950. Nazar klmazsn ehl-i derd gzden ahdan eyle 951. Yamanhkdur in uak ile yahi mdur beyle 952. Gel Allah' seversen bendene cevr itme lutf eyle 953. Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum VII 954. Fuzli ve-i ihsnun ister bir gedyundur 955. Dirildke seg-i kuyun lende hk-i pyundur 956. Gerek ldr gerek ko hkm hkmn ry ryundur 957. Gzm cnum efendim sevdgm devletl sultnum

VI Delililerin gznden aktt yaa bakmazsn. in klara ktlktr. Byle yapman iyi midir? Gel Allah' seversen kuluna cevr etme, ltfeyle. Gzm canm efendim, sevdiim devletli sultanm. VII Fuzli, senin ne ekilde olursa olsun ihsann isteyen bir kulundur. Diri olduka mahallenin kpei, ldnde senin ayann topradr, ster ldr, ister kov karar senin kararn, fikir senin fikrindir. Gzm, canm efendim, sevdiim, devletli sultanm.

KIT'A KIT'ALAR KIT'A Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 958. Kef-i hrs ile d'im dmen-i dny-y dn tutsan Zemne r-baht eyler seni peyveste derya tek 959. Mlevves olmayup tecrid ile hsan bu lemden Seni zl-i felek hurde cft eyler Mesh tek KIT'A Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln/Mef'ln 960. Sad-y ney haram olsun didn ey sof'i chil Yile virdn hilaf- er' ile nmsn islmun 961. Bu endam ile vecdiyytdan dem urmak istersen lhi ney kimi srh srfih ola endamm KIT'A Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 962. Ey ki endie-i ml ile sersime olup Dn gn dehrde afte geer ahvln 963. Cem'-i ml eyledgn rahat indr amma Rhatn eksk olur her nice artar mln 964. Ml oh itme hazer eyle azbmdan kim Renci artar ar olduka yki hammln KIT'A Fe'iltn/Mef'iln/Fe'iln 965. Zulm ile akeler alup zlim Eyler in'm halka minnet ile 966. Bilmez an ki itdgi zulme Grecekdr ceza mezellet ile 967. Mdde's bu kim nz-y lh Ana hs olur bu det ile 968. Cenneti almak olmaz ake ile Girmek olmaz behite rvet ile 224

Hrs eliyle daima alak dnyann eteine sarlrsan, zamane bahtn deniz suyu gibi ac eder. Bu lem pisliklerine bulamayp onlardan kendini kurtarrsan, ihtiyar felek, sa gibi seni gnele e eyler. sa'nn gnein bulunduu gn drdnc katnda bulunduuna iaret edilmitir. KIT'A Ey cahil sofu! Neyin sesi haram olsun dedin. eriata muhalefet edip slmn namusunu yele verdin. Bu boy bola lhi aktan sz ediyorsun. lahi boyun boun ney gibi delik delik olsun. KIT'A Ey mal edinmek dncesiyle sersemlemi olan kii! Dnyada gecen gndzn perian geer. Mal toplaman, rahat etmek iindir^ ama maln ne kadar artarsa rahatn (o kadar) eksik olur. ok mal yapma, onun azabndan sakn. Hamaln

yk ar olduka eziyeti de artar. KIT'A Zalim (halka) zulm ederek paralar alr. Sonra o para ile iyilik edip halk minnet altnda brakr. Yapt zulme alaklkla karlk greceini bilmez. Bu yolla Tanr'nn rzasn elde edeceini sanr. Para ite Cennet alnmaz. Rvetle Cennete girilmez .

225

KIT'A 96 97 97 97

KIT'A F v v i r

KIT'A 97 97 97 97 M

KIT'A M M m l t bata yer ald. F

226

KIT'A 97 97 97 F

KIT'A Feltiiin/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 980. Her kimn var ise ztnda erret kfri Istlht- ulm ile mselmn olmaz 981. Ger kara da kzl kan ile rengin itsen Tab'a tayir virp la'l-i Bedahn olmaz 982. Eylesen ttye ta'lm-i ed-y kelimt Szi inn olur amma zi inn olmaz 983. Her uzun boylu ec'at idebilmez da'v Her aa kim boy atar serv-i hrmn olmaz KIT'A Fe'iltn/Mef'iln/Fe'iln 984. lm kesbiyle pye-i rif'at rz-y muhal imi ancak 985. Ik imi her ne var lemde lm bir kil kl imi ancak KIT'A Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 986. Nice bir nefs temennsiyle Yimek imek ola dil-hhun 987. Eyleyp zhd vera'dan nefret T'at-i Hak'dan ola ikrhun 988. Ma'bedn matbah ola sam seher Msterh ola ziyret-ghun 989. Bunun in mi olubsen

mahlk Bu mdur emri sana Allah'm 228

KITA Her kimin kiiliinde ktlk kfr (karanlk) varsa, ilimleri renmekle Mslman olmaz. Eer kara ta kzl kan ile boyasan, yaratl deiip Bedaan la'to olmaz. Papaana, kelimeleri sylemeyi -retsen, sz insan olur ama z insan olmaz. Her uzun boylu yiitlik iddiasnda bulunamaz. Boy atan her aa salnan bir servi olmaz. KIT'A bir lim kazanarak yksek mevki elde etmek ancak olmayacak bir arzu imi. lemde her ne varsa ak imi-, ilim, sadece kuru lftan (denildi dedi) ibaretmi. KIT'A Nefis arzusuyla gnlnn istei ne zamana kadar yemek imek olacak. badetten nefret edip, Hakk'a kulluktan uzaklaacaksn. Akam sabah ibadet yerin mutfak, ziyaretghm da hela olacak. Bunun iin mi yaratldn? Allah'n sana emri bu mudur?

KIT'A 99 99 99

KIT'A F E y B KIT'A 99 F 99 KIT'A 99 M 99 KIT'A 99 9 U D E

KIT'A Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 999. Perde ek aybna zulmet kimi halkun d'im Ger dilersen ki nasb ola sana b- hayt 1000. Klma hurd kimi ayb-nnlk ki felek Yire salmaya setti ba'de ulvv-i derect 1001. Cehd kl ztun ola mazhar- sr- kabul Klma ol cha tefhur ki ola hric-i zt 1002. Fazl olur sanma sana menzilet-i asi neseb Ch olur sanma sana kesret-i esbb ciht 1003. riyetden szne klma kamer tek znet Gayrdan riyetn nr ise hem yazya at KIT'A Mef'l/F'ilt/Mef'l/F'iln 1004. Ehl-i kemle chil eer kadr klmasa Ma'zr dut melmetin itmek reva degl 1005. Chil tabatmde mezk-i keml yoh Her nefse iktid-y tabiat hat degl 1006. lfet heme fer'i olur inhun Chil fazilet ehli ile in degl

KIT'A Eer lmszlk suyundan imek stiyorsan, ib- hayat gizleyen karanlk gibi daima halkn aybnn zerine perde ekerek rt. Felein seni yce bir mevkie getirdikten sonra yere almasn istemiyorsan, gne gibi ayplan aydnlatp gsterme. Kendin beenilen iler ilemeye al. lyk olmadn mevki ile nme Soyun sopun sana fazilet vereceini sanma. Mevki senin ihtiyalarn bol bol salar sanma. Bakalarnn szn kendine kemer gibi ss yapma. Bakalarndan aldn nur da Olsa (gne gibi) darya, yazya yabana at. KIT'A Eer cahil, olgun kiiye deer vermezse mazur gr, onu ayplamak doru olmaz. nk cahilin yaratlnda kemal (olgunluk) zevkini tatma kabiliyeti yoktur. Onun iin bir insann kendi yaratlna uymu olmas hata deildir. Arkadalk daima birbirini tanmakla olur. Cahil, fazilet ehlini tanyamaz. KITA Ey efendi! Eer klenden oulluk bekliyorsan (yani klenin olun gibi olmasn istiyorsan) ona daima olun gibi efkat gzyle bak. Eer olunun terbiyeli olmasn umuyorsan, onu, muhakkak kle gibi aalanmaya altr. K I T ' A Mef'l/F'ilt/Mef'l/F'iln 10 07. Ey h

c e g e r k u l u n d a n o u l l u k m u r d i s e e f k a

t g z i y l e b a h a n a d ' i m o u l k i m i

10 08. Ve r

 l u m u m a r s a n o l a s h i b i e d e b E l b e t t e e

y l e z i l l e t e m ' t d k u l k i m i 2

KIT'A Mef'l/F'ilt/Mef'l/F'iln 1009. Ey kad-i huceste-lik kim Hak eylemi Shib-serr-i mesned-i hkm-i kaza seni 1010. Cebd eyle kim mlhaza-i nef'-i dnyev Hkm-i kazada itmeye ehl-i hat seni 1011. Makbl-i halk klm iken ilm ma'rifet Merdd- Halik eylemeye irtia seni KIT'A F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1012. oh tefhur klma cem'-i ml ile ey hce kim Sim zer cem'iyyeti ehl-i gurur eyler seni 1013. Brgh- kurbdan cem'iyyet-i ml menl Her ne mikdr olsa ol mikdflr dr eyler seni 1014. Geri ni'met oh kifyetden tecvz klma kim mtil br- bedendr b-huzr eyler seni

KITA Ey kuu yzl kad! Allah seni kadlk mevkiinin tahtna sahip eylemi. Hkm verirken dnya menfaati dncesinin sana hata yaptrmamas iin al. lim ve marifetin ile halk tarafmdan beenilmiken, rvet almak seni halkm gznden drmesin. KITA Ey efendi, mal mlk toplamakla ok vnme. nk altn ve gm biriktirme seni gurur sahibi yapar.Mal ve mlk ne kadar ok olursa, seni TanrTya yakn olmaktan o derece uzaklatrr. Her ne kadar yiyecein oksa da vcuduna yetecek olandan fazlasn yeme. nk mideyi doldurmak bedene yktr, seni rahatsz eder. KIT'A Alak felek, bilgili kiileri daima ayak altna alp mihnet ve gama inetir. Cahilin btn muradn verir, itibar gstererek deerini ve mevkiini yceltir. Bu yzden anladm ki bu dnya bir kadndr. Kadnn ocuuna yapt da byledir: Byk ocuunu stten keser ve azarlar. Kkleri de st verip gzelce beie balar. KIT'A Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iltn/Fe'iln 10 15 . M u t t a s l

m a ' r i f e t e h l i n i a y a n l a r a s a h i p F e l e k i

i f l e k l u r m i h n e t g a m p m l i

10 16 . O l

i c h i l d r i d p c m l e m u r d m h s l ' t i

b r i l e k l u r m e s n e d k a d r i n l

10 17 . B u s

e b e b d e n b i l b e m k i m b u c i h a n a v r e t d r A

v r e t n b e y l e d r e v l d i l e e f ' l i

10 18 . U l u

e v l d k e s e r s d d e n t e ' d b v i r r S d

v i r p l u t f i l e b a l a r b e i e e t f l i 2

KITA KIT'A F'iltn/F'iltn/F'iltn/F'iln 1019. Pdih mlk dinar dirhem rvet virp Feth-i kiver klmaa eyler mheyya lekeri 1020. Yz fesd fitne tahrikiyle bir kiver alur Ol dahi sr- emn istikmetden beri 1021. Gsteren s'atde devrn- felek bir inklb Hem zi fni olur hem lekeri hem kiveri 1022. Gr ne sultnam men-i dervi kim feyz-i uhan Eylemi ikblmi sr- nusret mazhar 1023. Her szm bir pehlevndur kim bulup te'yd-i Hak . Azm kldukda dutar tedri ile bahr beri 1024. Handa kim azm itse mersm mevcib istemez Hans mlki dutsa demez kimseye r u seri 1025. Py-ml itmez an sb-i devr-i rzgr Eylemez te'sr ana devrn- erh-i enber 1026. Kdmasun dnyda sultanlar mana teklif-i cd Bes durur baumda tevfk-i kan'at efseri 1027. Her cihetden friem lemde h kim ola Rzk in ehl-i beka ehl-i fennun keri Memleketin padiah lkeler fethetmek iin altn ve gm paralarla rvet verip asker hazrlar. Yz fitne ve fesat kartp bir lke alr. Ald lkede de emniyet ve doruluktan eser bulunmaz. Felein devri bir deiiklik gsterdiinde, hem kendisi, hem askeri hem de lkesi yok olur. Bak, ben yoksul, nasl bir sultanm ki, szmn feyzi mutluluumu baar eserleriyle elde etmi. Benim her szm bir pehlivandr. Tanr'nn yardm ile gittii btn karalan ve denizleri yava yava elde eder. Nereye gitse vergi, maa istemez Hangi mlk alsa kimseye zarar dokunmaz. Devrin dnmesinin felketi, onu ayak altna almaz. Yuvarlak felein dnmesi ona tesir eylemez. Dnyada sultanlar bana cmertlik teklifinde bulunmasnlar. Basmdaki kanaat tacnn yardm, bana yetiir. lemden her bakmdan uzak durdum. Haat rzk iin beka ehli, fena ehlinin klesi olmamal.

237

RUBALER I 1028. Ey Feyz-resn- Arab u Trk Acem Kldun Arab' efsah- ehl-i lem 1029. tdn fseh-y Acem'i Isdem Men Trk-zebndan iltifat eyleme kem II 1030. Ey f'ide-i ilmne lem muhtc Hk-i kademim ehl-i hner basma tc 1031. Her kimde ki grdi himmetn s'-i mizc Ol sft'-i mizaca lutf ile kld il III 1032. Ta'mr-i bik' cem'-i ml itdn dut Her rz itdnse ana yetdn dut 1033. n mr beksma dutulmaz mmid Her hl ile geldgn kimi gitdn dut rv 1034. Biz lem-i k lem-rlanyuz Mey-hne-i derd drdpeymlaryuz 1035. Gl-berg-i nedamet emenidr lem Biz bu emenn blbl-i eydlanyuz V 1036. Kimdr ki gamunda nle v zar itmez Derdin sana nle ile izhr itmez 1037. Feryadna hi kimsenn yetmezsin Feryd ki f eryd sana kr itmez VI 1038. Cnn ise matlb tama' candan kes Matlb ise cn mid canandan

kes 1039. Can sevmek ile myesser olmaz cnn Y bundan md y tama' andan kes 238

; RUBALER I Ey Arab'a, Trk'e ve Acem'e feyz balayan (Tanr)! Arab' dnya halknn en gzel konuan yaptn. Acem (Iran) fasihlerinin szlerine sa'nn nefesindeki tesiri verdin. Dili Trke olan benden yardmn eksik eyleme. II Ey ilminin faydasna lem muhta olan (Hz. Muhammed)! Ayann topra hner ehlinin basma tatr. Senin himmetin kimde iyi olmayan bir yaratl grdyse o kt yaratla iyilikle il yapt. III lkeler alp bayndr hale getirdin ve mal mlk topladm farzet. Her arzu ettiine eritin farz et. Madem ki, mrn kalc olmas midi yoktur. Her ne halde olursa olsun geldiin gibi gittin farz et. IV Biz ak lemini ssleyenleriz. Dert meyhanesinin tortu ienleriyiz. lem pimanlk glnn imenliidir. Biz bu imenliin lgn blblleriyiz. VI Senin gamnla feryad etmeyen, inleyerek sana derdini amayan kim vardr? Hi kimsenin feryadna yetimezsin. Feryatlar olsun ki, feryat sana tesir etmiyor. VI stediin canan ise candan ilgini kes. Can istiyorsan, canandan midini kes. Can sevmekle canana eriilmez. Ya bundan midini kes, ya onu istemekten vazge.

239

VII 1040.Edvr- zeman d'ire-i hayret imi Esbb- cihan mehlik-i mihnet imi 1041.Dnyya heves itmemek itmekden ye n evveli hrs u hiri hasret imi VIII 1042. Mey men'ini eyleyip i'r ey v'iz Dutdun reh-i ta'n- k- yr ey \'iz 1043. Terk-i mey mahbb ideniz cennet in erh eyle ki cennetde ne var ey v'iz IX 1044. Mecnn oda yand u'le-i h ile pk Vmk suya batd ekden old helak 1045. Ferhd hevesle yile virdi mrin Hk oldlar anlar menem imdi ol hk X 1046. Efgndur im serv-i hrmnun in Kandur cigerm gonce-i handnun in 1047. Ikmda gam u gussa ekp pr oldum Men pire terahhum it yiit cnun in XI 1048. Didm lebine la'I-i Bedahan'dur bu Gld didi ey fakir bhtandur bu 1049. Bir daa ne reng ile klursan nisbet irin eker-fen u handandur bu XII 1050. Ruhsruna ayb itme nigh itdgmi Gzya tkp nle v h itdgmi 1051. Ey pdieh-i hsn terahhum adur Afv eyle ki bilmiem gnh itdgmi XIII 1052. Grdm seni elden ihtiyrum gitdi

Bahdum kadne sabr u karrum gitdi 1053. Hk oldum her yana gubrum gitdi El-kssa kapunda i'tibrum gitdi 240

VII Zamann dnmesi artc imi. Cihann geim sebepleri mihnetli ve tehlikeli imi. Dnyaya heves etmemek, heves etmekten iyidir. nk onun ba hrs, sonu hasret imi. VIII Ey vaiz! arab men etmeyi kendine iar eyleyip yrn akn ayplama yolunu tuttun. Cennet iin arab ve sevgiliyi brakrz. Ey vaiz! Cennette ne olduunu bir anlat bakalm. IX Mecnun, ah alevi ile pak olarak atee yand. Vamk, gzyandan suya batp yok oldu. Ferhat, hevesle mrn yele verdi. Onlar toprak oldular, imdi o toprak benim, X im salnan boyun iin feryat etmektir. Gonca gibi glen azn iin cierim kandr. Aknda gam ve keder ekerek ihtiyarladm. Yiit cann iin ben ihtiyara ac. XI Dudana bu Bedahan la'lidir dedim. Gld ve ey fakir! bu bhtandr, tath, eker saan ve glen bu duda bir taa nasl benzetirsin dedi. XII Yzne baktm, gzya dkp inleyip ah ettiimi ayplama Ey gzellik padiah! Ac, merhamet adr. Ben gnahm biliyorum sen affeyle. XIII Seni grdm, ihtiyarm elden gitti. Boyuna baknca sabrm ve kararm kalmad. Toprak oldum, tozum her tarafa

yayld. Ksacas kapnda itibarm kalmad.

241

Fuzul, Shhatu Maraz, hazrlayan: A. Glpmarl, st. 1940. 242 BBLYOGRAFYA Arasl, Hamit, Matla'u'l-i'tikd ve'1-kas'id'l-arabiyye, Baku, 1958. Cunbur, Mjgan, Fuzli Hakknda Bir Bibliyografya Denemesi, st. 1956. Fuzuli, Beng- Bade, yaymlayan: Kemal Edip Krkolu, M.E.B. yayn, st. 1956. Fuzuli, Ensl-kalb, hazrlayan: Cafer Erkl, st. 1944. Fuzul, Farsa Divan, yaymlayan: Prof. Dr. Hasibe Mazolu, Ank. 1962. Fuzuli, Farsa Divan Tercmesi, eviren: A. N. Tarlan, st. 1950. Fuzuli, Fuzuli Divan, hazrlayan: Komisyon, Bankas Yayn, Ank. 1958. Fuzuli, Hadikat's-sed, Ahter Matbaas, st. 1302. Fuzuli, Hadikat's-sed, sadeletiren: Selahattin Gngr, st. 1955. Fuzuli, Krk Hadis Tercmesi, hazrlayan: K. Edip Krkolu, st. 1951. Fuzuli, Leyl v Mecnn, Hazrlayan: Hseyin Ayan, Dergh Yay., st. 1981. Fuzuli, Leyl ile Mecnn, Hazrlayan: N. H. Onan, st. 1955. Fuzli, Leyl ve Mecnun (ng. Tere.), Unesco Yayn, st. 1959. Fuzli, Matla'u'l-i'kd, hazrlayan: M. Tanci, eviren: Esat Coan, Kemal Ik, DTCF. yayn, Ank. 1962. Fuzuli, Rind- Zahid, yaymlayan: K. Edip Krkolu, D.T.C.F. Yayn, Ank. 1956.

Glpmarl, Abdlbaki, Fuzli Divan, ist. 1948. pekten, Haluk, Fuzl, Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Baz iirlerinin Aklamalar, Ank. 1973. Karahan Abdlkadir, Fuzl'nin Mektuplar, Ed. Fak. T.D.E.D. C. III., s. 1-2, 1948. Karahan, Abdlkadir, Fuzl, Muhiti, Hayat ve ahsiyeti, st. 1949. Kprl, Fuad, Klliyt- Fuzli, nsz, ark Ktp. yayn, st. 1924. Kprl, Fuad, slam Ansiklopedisi Fuzl maddesi. Krkolu, Kemal Edip, Risle-i Muammayt- Fuzl, D. T. C. F. Dergisi 1949, CVII, S. 1. Mazoh, Hasibe, Fuzuli-Hafz, Bankas Yayn, Ank. 1956. Mazolu, Hasibe, Fuzl'nin Bir Mektubu, Dil ve Tarih Carafya Fakltesi Dergisi, C. VI, S. 3, Ankana 1948. Mazolu, Hasibe, Trk Ansiklopedisi Eski Trk Edebiyat Maddesi. Mazolu Hasibe, Trk Ansiklopedisi Fuzul maddesi. Olgun, Tahir, Ruzul'ye Dair, st. 1936. Sleyman, Nazif, Fuzul, st. 1925. Tarlan, Ali Nihat, Fuzl Divan, C. I, stanbul 1950. Tarlan, Ali Nihat, Fuzul Divan erhi. Ank. 1985 (3 cilt). Yesilgil, Nevzat, Fuzul, Varlk Yaynlan, st. 1955.

243

^.<Mi g

OT

"Fuzuli ve Trke Oivant'ndan Semeler" adl bu kitapta nce Fuzl'nin hayat ve eserleri hakknda belgelere dayanlarak salam bilgiler verilmi, edeb ahsiyetinin orijinalitesi ile iirlerindeki lirizm gc ve sanat dehas anlatlmtr. Trke Divan, Fuzl'nin iir dnyasn ve airlik gcn btn ynleriyle gsteren en nemli eseridir. Fuzl, Divan Edebiyatnn btn nazm ekilleriyle iirler yazarak tam bir divan tertip etmitir. Bu kitapta, Trke Divan' oluturan kasideler, gazeller, musammatlar, terkib-i bend, terci-i bend, kta ve rubailerden rnekler seilerek bugnk dile evrilmi ve gerekli aklamalar yaplmtr. Kasidelerden semeler yaplrken baz kasidelerden seilmi paralar konulmas yerine nl iki kasidenin tamam verilerek okuyucunun ayn zamanda bir kasidenin nasl yazld, slbu, blmleri vb. hakknda da fikir sahibi olmas amac gdlmtr. Fuzl'nin lirizminin youn olarak billrlat gazellerinden olduka bol rnekler seilmitir. Bu gazellerde byk ak ve strap airi olan Fuzl'nin edebi ahsiyetinin orijinalitesi, zeksnn incelii, espri gc ve sanatkr dehas geni lde sergilenmitir. Trke Divan'daki ktalardan yaplm semelerde Fuzl'nin faziletli byk bir insan olduunu gsteren rnekler verilmitir. Bu kitap, Fuzl'yi, onun orijinal iir dnyasn ve sanatkr dehasn daha yakndan tantmaktadr.

ISBN 975-17-1108-8